tmmob makina mhendisleri odas

II. UAK, HAVACILIK VE UZAY MHENDSL KURULTAYI BLDRLER KTABI

10 MAYIS 2003 ESKEHR

MMO Yayn No : E/2003/332 ISBN Nt> : 975-395-630-4

TMMOB Maklna Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TARIMSAL HAVACILIKTA UU GVENL

*
1

Prof.Dr.Fahri DELGNL';Melih AVA2, Yrd.Do.Dr.A.Mma BOZDOAN2

Pilot, ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Makinalar Blm 01330-Balcal/Adana Pilot, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tarm Makinalar Anabilim Dal 01330-Balcal/Adana 3 Pilot, ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Makinalar Blm 01330-Balcal/Adana

ZET Tarmsal havacln gnmz tarmndaki nemi byktr. nk, uygulama teknii olarak ksa zamanda, daha ok ve daha kaliteli i yapma anlayna uygundur. Bu anlay, hzla artan dnya nfusunun tarm rnleri ihtiyacn karlamas asndan da nemlidir. Tarmsal havaclktaki uular, dier uulara gre ok daha farkl ve risklidir. Bu nedenle lmcl kazalar meydana gelmektedir. Bu durum tarmsal havaclkta uu gvenliinin nemini bir kez daha arttrmaktadr. Bu almada; tarmsal uularda kaza nedenleri, baz lkelerdeki kaza saylar, uu emniyeti ve pskrtme sistemi gvenlik standardlar konular ele alnmtr. ncelemeler sonucunda baz neriler getirilmitir. Anahtar Szckler: Tarmsal havaclk, Depo dump sresi.

I. GR II. Dnya Sava ncesinde tarm ve orman alanlarnda uaklarn kullanm snrl kalmtr. nk uaklar askeri amala yapldklar iin tarmsal uulara yeterince uygun olmamtr. II.Dnya Sava sonrasnda, askeri uaklar, tarmsal uygulamalar iin adapte edilmeye balanmtr. Ancak bu adaptasyonlar da yeterli olmad iin, zel olarak tarm uak ve helikopterinin tasarmna ynelinmitir. Bylece, kimi lkeler zel tarm uak ve helikopter imalatna balamtr [1]. Bu uak ve helikopterlerin retimi ile havadan yaplan uygulama alanlarnda da nemli artlar meydana gelmitir. 1950'li yllarda; toplam tarm ua says 5,800 adet ve uakla uygulama yaplan toplam alan 26.5 milyon ha'dr. Bir ylda uak bana den uygulama alan yaklak 4,600 ha olmutur. Ancak 1990 ylnda, uak says 34,000 adede, uakla uygulama yaplan toplam alan 370.0 milyon ha'a ve bir ylda uak bana den uygulama alan da yaklak 10,500 ha'a ykselmitir. Tarm ua saysnn 1950 ylndan 1990 ylna kadar yaklak 6 kat art gstermesine karn, uygulama alanlarnn 14 kat ve bir ylda uak bana den uygulama alannn da yaklak 2 kat artt gzlenmektedir. Bu durum, dnya genelinde 1990 ylna kadar havadan yaplan uygulama alanlarnn gn getike bydn ve eitlendiini gstermektedir [2,3].

51

Son yllarda ABD'de bitki koruma ilalarnn % 65'i havadan uygulanmakta ve bu uygulamalarda yaklak 14,000 adet tarm uak ve helikopterleri kullanlmaktadr [3,4].

2. UU GVENL Tarmsal uulardaki kaza says, genellikle dier havaclk alanlarna gre daha fazladr. 1967 ylnda ABD'de 100,000 uu saati bana genel havaclktaki kaza saysnn 30 adet, buna karn tarmsal uulardaki kaza saysnn 36 adet olduu bildirilmitir. Avustralya'da ise tarmsal uularda 196O'l yllarda 100,000 uu saati bana kaza says yaklak 35 adet iken, 2002 ylnda bu deer 12 adede kadar azalmtr [5; 6]. 2.1. Tarmsal Havaclkta Kaza Nedenleri Tarmsal havaclk alanndaki kazalar; pilot, ykleyici, flamac, makinist hatalar ile uan ypranmas ve motor arzalarndan meydana gelmektedir. Bu faktrler ierisinde en fazla etkili olan, pilot hatalardr. Pilotaj hatalarnn kaza oluumundaki payn % 70 dolaynda olduu belirtilmektedir [5]. Nitekim, 1971-1976 yllar arasnda 5 yllk dnemde yaplan incelemede, pilotaj hatalarnn ABD'de % 75 ve ngiltere'de de % 78 olduu saptanmtr [7]. ABD'de Federal Havaclk daresi (FAA) genel havaclk ve tarmsal havaclk kaza istatistiklerini her yl dzenli olarak tutmaktadr. Bu istatistiklere gre kazalar genellikle, ini-kalkta, ilalama uuunda, manevralar srasnda, elektrik telleri, aalar ve yere arpma eklinde grlmektedir. Ayrca, mekanik arzalar ve pilotun kimyasallarn etkisinde kalma eklinde de grlmektedir [8; 9]. Tarmsal uularn dier havaclk uularndan ok farkl ve ok riskli olduu bilinmektedir. Tarmsal havaclk uygulamalarnda, zellikle ilerin youn olduu dnemlerde haftann her gn ve gnde ortalama 20 defa, bazen uygun olmayan pistlere veya tarladan piste evrilmi alanlara ini kalk yaplmaktadr. Uygun olmayan pistlere ini kalklar srasnda oluan kazalar, pilot hatalar ile oluan kazalarn yaklak %27'sini oluturmaktadr. Ayrca her bir parselde erit sonuna gelindiinde manevra yaplarak bir sonraki eride geilmektedir. Bununla birlikte pskrtme sisteminin de uygun yerlerde almas ve kapanmas gerekmektedir. Aksi takdirde yan parseldeki rn zarar grebilecek veya evre kirlilii oluacaktr. Bu manevralar pilot iin olduka yorucudur ve dikkat gerektirmektedir. Pilot hatalar ile belirtilen kazalarn yaklak %28'inin manevralar srasnda tele, aaca veya herhangi bir engele arpma eklinde gerekletii bildirilmektedir [5]. Ayrca erit sonlarndaki dnlerin ksa srede ve ksa mesafede yaplmas gerekmektedir. Bu durumda yklenme faktr yaklak 2.5 G kadardr. Ancak, tarmsal uygulamalardaki manevralarda bu yklenme %60 kadar daha fazla olmaktadr. Bylece, yklenme faktr deeri yaklak 4.0 G'ye ulamaktadr. Bu nedenle tarm uaklarnda ar yklenme, dier uaklara gre daha sk grlmektedir. Ar yklenme, uu gvenliini ve uak mrn azaltmaktadr. Ayn zamanda ar yklenme uan ypranmasn da artrmaktadr. BCA (British Civil Aviation)'e gre ar yklenmeye %10'a kadar izin verilmelidir [7]. Genel olarak tarmsal uulardaki kaza nedenleri yle sralanabilir [10; 11; 12; 13]: 1. Pilotaj, 2. Eitim eksiklii,

52

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Uzun sre alak uu nedeniyle yorgunluk, Sk ve geliigzel yerletirilen enerji ve nakil hatlarna arpma, Bakm ve onarm eksikliinden kaynaklanan mekanik arzalar. Uan limitlerinin almas, Uygulama ncesi planlama uularnn yaplmamas, Alak irtifada engellere arpma, Grltl, titreimli ve ar scak kabin hava koullarnda pilotun dikkatinin azalmas, Pistlerin standart d olmas, Uygun olmayan hava artlarnda uu, Yorgunluk ve stres.

2.2. Baz lkelerde ve Trkiye'de Tarmsal Uulardaki Kazalar zellikle ABD'de havaclk kazalar byk bir titizlikle incelenmekte ve konu ile ilgili uzmanlarn da gr alnarak kaza sonu raporlar dzenlenmektedir. ABD'de, Federal Havaclk daresi Kaza nceleme Birimi tarafndan 1994-2002 yllan arasnda yaplan aratrma neticesinde tarmsal uulardaki kaza ve lm saylar Tablo l'de gsterilmitir:
Tablo 1. Deiik Yllarda ABD'deki Tarmsal Uulardaki Kazalar [I4J Yllar Kaza Says (adet) Ar Hasarl Kaza Says (adet) lm Says (kii) 1994 153 17 17 1995 153 14 14 1996 133 8 8 1997 116 15 15 1998 136 9 9 1999 124 14 14 2000 117 18 18 2001 81 6 6 2002 82 10 8

Tablo 1 incelendiinde; son yllara gre lm saylarnda kk dalgalanmalar grlmesine karn kaza saylar yaklak %50'ye varan deerlerde azalmtr. Kazalarn azalma nedenine rnek olarak direklere krmz k veya balon yerletirilmesi gibi nlemler kazalarda nemli d salamtr [ 151. Tablo 2'de Avustralya'da 1997-2001 yllar arasndaki tarmsal uulardaki kazalar grlmektedir:
Tablo 2. Deiik yllarda Avustralya'daki Tarmsal Uulardaki Kazalar [6] Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 Kaza Says (adet) 34 35 24 21 16 lm Says (kii) 5 2 0 3 1 Uu Saati (xl000h) 136 147 134 116 132 Kaza Say (adet/ 100.000 h ucs) 25.00 23.80 17.91 18.10 12.12

Tablo 2'de de aka grld gibi son yllara doru her 100,000 h uua kar gelen kaza saylar yaklak %50'ye kadar dmtr. Tablo 3'te; ZPDER'e bal irketlerin 2000-2002 yllar arasnda tarmsal uulardaki kazalar grlmektedir:

53

Tablo 3. ZPDER* Kaytlarna Gre Tarmsal Uulardaki Kazalar [16] Yllar 2000 2001 2002 ToDam Kaza Savs (adet) 5 3 6 Aar Hasarl Kaza Savs (adet) 3 1 2 lm Savs (kii)
]

0 1

Tablo 3 incelendiinde ve ZPDER'e kaytl toplam tarm ua saysnn yaklak 80 adet olduu gznne alndnda tarm uaklarnn her yl yaklak %6 orannda kaza yapt grlmektedir. Bunun nedeni olarak pilotaj hatalar, enerji nakil hatlarnn sklkla ve geliigzel yerletirilmesi ve kullanlan pistlerin standarda uygun olmay saylabilir. Trkiye'de HUGM'nin 1976 yl kaytlarna gre tarmsal uygulamalarda alan uaklarn %1530'unun kaza ve krm yapt bildirilmitir. Balca kaza nedenlerinin; eitim ve bakm-onarm eksiklii, engellere arpma, pistlerin standart d olmas ve kt hava artlar olduu belirtilmitir [1]. 2.3. Uu Emniyeti Tarmsal havaclk uygulamalar, potansiyel olarak risklidir. Bu nedenle, uygulamalarn gvenli bir ekilde yaplmas gereklilii hibir zaman gzard edilmemelidir. Tarmsal havaclk uygulamalar iin ICAO (International Civil Aviation Organization) tarafndan oluturulan uu emniyeti ile ilgili gvenlik ilkeleri aada verilmitir [17]: 1. Pilot; ticari pilot lisans iin gerekli olan eitimden farkl olarak, ayrca tarmsal uular iin zel olarak seilmeli ve eitilmelidir. 2. Pilot; yemek alkanl, alkol kullanm, sigara kullanm, hijyen sorumluluu, bedensel ve zihinsel disiplin ve salk gibi konularda her zaman pilot olmann gerektirdiklerine uymak durumundadr. 3. Tarm ua, sivil havaclk otoritelerince onaylanm bir kurum/retici firma tarafndan tarmsal havaclkta kullanlmak zere zel olarak imal edilir ve gerektiinde yaplacak modifikasyonlar sivil havaclk otoritelerinin denetiminde yaplr. 4. ni-kalk iin kullanlan pistler, her tip tarm uana gre asgari gvenlik ve emniyet standartlarn karlamaldr. Pist olas her trl olaan ve acil durumlar gznnde bulundurularak, gvenli uu yaplabilecek ekilde hakim rzgar ynne gre seilmeli ve hazrlanmaldr. Pilotun rzgar iddeti ve ynn belirlemesine imkan verecek rzgar torbas veya benzeri imkanlar salanmaldr. 5. Uan teknik ve performans ok iyi bilinmelidir. Uan el kitab daima yannda bulunmaldr. Uu ncesi veya esnasnda, uan uu gvenlii iin gerekli olan her trl prosedr uygulanmal ve gerekli nlemler alnmaldr. 6. Pilotun fiziksel gc zorlanmamaldr. Yorgunluun ve stresin erken belirtileri pilotun kendisi tarafndan da izlenmelidir. Gerektiinde almalara son verilmelidir. 7. Pilot; uu esnasnda her zaman, koruyucu bir kask kullanmal, ayrca bel ve omuz iin emniyet kemerleri kullanmaldr. 8. Enerji nakil hatlar ve aalar dahil tm engeller uu ncesi arazide ve planda belirlenmeli ve gznnde tutulmaldr.
*: ZPDER : Zirai lalama Personeli Dernei.

54

9. Lokal meteorolojik rasatlar dzenli olarak takip edilmelidir. 10. Kimyasal maddelerin kullanld uygulamalarda, kimyasaln insanlar zerindeki toksik etkisi bilinmelidir. Bu kimyasal maddelerle temas edebilecek pilot dahil tm personel azami dikkati gstermeli ve bir zehirlenme durumunda bavurulacak gerekli nlemler alnmaldr. 2.4. Pskrtme Sistemleri Gvenlik Standartlar Tarm uaklar pskrtme sistemlerinin gvenlik standartlar iin ICAO'nun uluslararas pskrtme sistemi gvenlik standartlar uygulanmaktadr. Bu standartlara uyulmas ile tarmsal uular daha gvenli olarak yaplmaktadr. Aksi tardirde pilot ve uu gvenlii tehlikeye girmektedir. Pskrtme sistemine ilikin gvenlik standartlar aadaki gibi zetlenmektedir [7; 17; 18]: 1. Depo tam ve dolu olduunda, depo ve balant paralarnn yke kar emniyet katsays; min. 1.5 olmaldr. 2. Depo uuta ve max G'de; max 30 psi'lk i basnca dayankl ve szdrmaz olmaldr. 3. Tek motorlu tarm uaklarnda depo dump sresi max 5" olmaldr. 4. arpma durumunda depo iindeki ila pilota zarar vermemelidir. 5. Depo ila doldurma sistemi gvde dnda olmaldr. 6. Depo seviye gstergesinde, max "depo seviyesi" pilot tarafndan kolayca grlebilmelidir. 7. Depo hava dengeleme sbap da kapal, ieriye ak olmaldr. 8. Depo kapak menteesi contal ve hermetik olmal ve ekseni uua paralel olmaldr. 9. Depo yan yzeyi ile taban arasnda min 40 eim olmaldr. 10. Depo iinde mekanik kartrc olmaldr. Elektrik motoru ve rzgar pervanesi ile altrma dzenlerinde dili transmisyonu; 1:48 veya daha byk olmaldr. 11. la pompa pervanesi koptuunda, uaa ve pilota zarar vermemelidir. 12. lalama sistemi kokpite ve motor kabinine ila szdrmamaldr. 13. Pskrtme k egsozdan uzak olmaldr. 14. Sistemdeki boru, hortum ve balant paralarnda basn gvenlik katsays min 3 olmaldr. 15. Yanc ve andrc ilalarda hortum balants kullanlmamaldr. 16. lalama sisteminin alp kapanmasnda el deitirmeye gerek duyulmamaldr. 17. Pilotun zaten yorucu olan ilalama uularndan daha ok etkilenmemesi iin kokpit iinde rahat olmas gerekir. Bu nedenle pilot kabinindeki motor grltsnn < 95 dB, motor titreiminin < 300 cps ve kabin scaklnn < 29 C olmas gerekir.

3.SONU ve NERLER lkemizde her yl yaklak olarak tarm ua filosunun %15'i kaza ve knm yapmaktadr. Bu orann yllar getike azaltlmas ancak dzenli ve titiz kaza kaytlarnn ilenmesi ve bu sorunlara uygun zm nerilerinin dikkate alnmas ile mmkn olacaktr. Ayrca, tanm pilotu ve tanmsal havaclk eitimine nem verilmesi, ilgili standartlarn TSE'nce ele alnarak Trkiye koullan iin belirlenmesi, uu emniyetine uyulmas, konu ile ilgili mevcut kurum, kurulu ve dernekleraras organizasyonun salanmas bilgi alveriini salayacak ve kaza saylarn azaltacaktr. Baz lkelerde konu ile ilgili aratrma ve alma yapan kurum, kurulu ve dernekler mevcuttur. rnein; ABD'de 1996'da Federal Havaclk daresi(FAA)'nin destei ile akademik kurumlar, pilotlar, iletmeciler, iftiler ve ila reticileri "Pro/esyonel Havadan Uygulamaclan Destekleme

55

Sistemi (PAASS: Professional Agricultural Aviators Support Systems)" ad altnda bir sivil toplum rgt kurmulardr. Bu rgt kaza nedenlerinin ve oranlarnn aratrlmas, ilalama pilotu eitimlerinin gelitirilmesi, uu emniyeti ve kimyasallarn uygulanmas, srklenme ve evre kirlenmesinin azaltlmas gibi konularda bilgi akn salamtr. Ayrca eitli zamanlarda kongre, sempozyum ve toplantlar dzenlemitir. Bu sayede, ABD'de son yllarda zellikle kaza saylar nemli derecede azalmtr. Tarmsal havaclk uygulamalar, ada gelimeye ve gnn ihtiyalarna paralel olarak eitli alanlara yaylmaktadr. Bu nedenle lke ekonomisi, pilot ve uu gvenlii asndan hayati nem u-yan baz bilgilerin standardizasyonuna gidilmelidir. Bylece en doru, yararl, kalc ve en etkili yntem elde edilir [19]. 1988, 1989 ve 1994 yllarnda THK'nun ev sahipliinde kez yaplan ve olduka faydal olan "Tarmsal Havaclk Sempozyumlan"nn devamna ihtiya duyulmaktadr.

4. KAYNAKLAR 11| F.Delignl. "Tarmsal Havaclk" ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Genel Yayn No:233 Ders Kitaplar Yayn No:A-75, 2000, S.295 [2] F.Delignl, A.M.Bozdoan, "Trkiye'de Tarmsal Havaclk" I.Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay, 12 Mays 2001, Eskiehir. [3] R.S.Rowinski, "The Bio-aeronautics- Challenge for Developing Countries" Olsztyn, Poland. 1996. | 4 | "Agricultural Aviation" National Agricultural Aviation Association, 1998, USA. | 5 | N.B.Akesson, W.E.Yates, "The Use of Aircraft in Agriculture" FAO Agricultural Development Paper No:94, 1974. S:217. Italy. | 6 | Avustralya Sivil Havaclk Dairesi internet sitesi [7] F.Delignl, "Tarm Uaklar ile Uygulama Uularnda Gvenlik Sorunlar ve Standartlar" Anadolu niversitesi II. Ulusal Havaclk Sempozyumu, 1989, Eskiehir. [8] W.J.Maan, " The Use Of Aircraft in The Mechanization Of Agricultural Production", 1965, Rome. Italy. [91 NV.J.Maan, "Handbook For Agricultural Pilots". International Agricultural Aviation Centre, 1973, The Hague, Holland. [10] A.Kzkh, "Yabanc Ot Ve Pamuk lalamasnda Pilotlarn Faydalanaca Yararl Bilgiler" 1978, Trkkuu, Ankara [11] lalama retmen Pilotu A.B.Trker; lalama retmen Pilotu V.Duman; lalama Pilotu N.ner; lalama Pilotu M.ava ile yaplan konu ile ilgili rportajlar, 2003, Adana. [121 PAASS Programme, Personel Minimums, 1996, USA [13] M.S.Douglas, "The Military Mindset As it Relates To Agricultural Aviation Accidents", "To Die For", 2001, USA. [14] http://www.ntsb.gov 2003 National Transportation Safety Board internet sitesi [15] J.Schleicher, "Minimize Your Risk of Wire Strikes", Agricultural Aviation, 2000, USA. [161 ZP-DER Kaytlar, 2003, Adana. [17] International Civil Aviation Organization, "Manual On Aerial Work", DOC 9408-AN/922. 1984. Canada.

56

| I 8 | F.Delignl, "Tarm Ua Kullanm, Baz Teknik zellikleri ve Seim Kriterleri" Kayseri I. Havaclk Sempozyumu, 1998. Kayseri, S.7. |19| F.Delignl, "Tarmsal Havaclk ve Standardizasyon" I. Tarmsal Havaclk Sempozyumu. 1988. THK.-Ankara. S. 10.

--ZGEM-YRD.DO.DR. A. MUSA BOZDOAN 1968 Adana doumludur. 1989'da ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarmsal Mekanizasyon Blm'nden lisans 1993'de yksek lisans, 1999'da doktora dereceleri almtr. Halen ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Makinalar Blmnde retim yesidir.

57

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TEI'DE TASARIM VE BLGSAYAR DESTEKL MHENDSLK FAALYETLER

Cneyt KENGER TEI rn Gelitirme Mdr, Uak Yk. Mh. '

GR Uak motorlarnn tasarm, imalat, montaj, testi, sat ve sat sonras destek hizmetleri konusunda faaliyetlerini srdren TEI, gsterdii baar ile dnyann en iyi reticileri arasndaki yerini almtr. zellikle imalat alannda "Mkemmeliyet Merkezi" olarak anlan TEI, bu baarsn tasarm alannda da srdrmeyi vizyonunun bir paras olarak hedeflemitir. Yllardan buyana byk gayretler sarfedilerek kurulmaya allan ve kalc bir uak motor sanayiinden bahsedebilmek iin vazgeilmez nemde olduuna inandmz rn gelitirme altyapsna ynelik olarak getiimiz dnem ierisinde ok nemli aamalar kaydedilmitir. TEI, ARGE projeleri kapsamnda bilgisayar destekli tasarm ve bilgisayar destekli mhendislik uygulamalarna arlk veren somut projeler retme abas ile 1996 ylnda J85 ejektr gelitirme projesine balamtr. Fiziksel retimden bilgi retimine gei dneminin en nemli admlarndan biri olan bu projenin tasarm faaliyetleri baaryla tamamlanm ve imalat faaliyetleri halen devam etmektedir. TEI bu faaliyetlerini srdrrken, ileri seviyede mhendislik analizlerim yapabilmeyi ve bu sayede uak motoru teknolojisine tam olarak hakim olabilmeyi hedeflemitir. Bu kapsamda, sonlu elemanlar yntemi ve sonlu hacimler yntemi kullanlarak, yapsal analiz ve hesaplamal akkanlar dinamii almalar youn olarak devam etmektedir. Havaclk, uak, uzay ve makina mhendislii alannda eitimim srdren rencilerin ve dier ikollarnda almalarna devam eden uak, havaclk ve makina mhendislerinin zellikle bilgisayar,destekli tasarm ve analiz almalarna, sonlu elemanlar ve sonlu hacimler yntemi gibi saysal zm yntemlerine vakf olmalar beklenmektedir. niversiteler ise gaz trbinleri iin teori ve uygulama olarak daha fazla bilgilendirmeyi salamaldrlar. Motor konusunda ilevlerini srdren kurulularn mhendislerimizden beklentileri bu ynde olacaktr. Bu bildiride TEI'nin ARGE konusundaki geliimi, tamamlad ve yrtmekte olduu projelerle birlikte tantlarak, bu alandaki ARGE misyonu ve hedefleri paylalacaktr.

1. Mkemmeliyet Merkezi Olarak TEI TEI "Dnya apnda bir irket olmaya devam ederek yksek kalitede, rekabet edebilir bir retici olmak, pazardaki tm mterilere uak motoruyla ilgili hizmet ve destek vermek, sektrde sz sahibi olabilmek amacyla, maddi varlk ve insan kaynaklarn optimum dzeyde kullanmak" eklinde

59

belirlenen vizyonu ile almalarn youn bir alma ortamnda ve dnya standartlarnda srdrmektedir. 1.1 TEI'nin Genel Yaps TEI, 1985 ylnda GE (ABD), Trk ortaklar arasnda 1985'de ortaklk anlamas ile kurulan bir anonim irkettir. Bata F16 uaklarna g salayan F 110-GE100/129 motorlar olmak zere, uak motorlarnn montaj, kontrol ve test kabiliyetlerinin elde edilmesi amacna ynelik olarak kurulan TEI, bugn balang hedeflerini am ve havaclk ve uzay sanayi gibi yksek teknolojili bir sektrde "Dnya irketi" konumuna gelmitir. Tm bu faaliyetler kapsamnda TEI vizyonu ise "Dnya apnda bir irket olmaya devam ederek, yksek kalitede, rekabet edebilir bir retici olmak, pazardaki tm mterilere uak motoru ile ilgili hizmet ve destek vermek, sektrde sz sahibi olabilmek amacyla, maddi varlk ve insan kaynaklarn optimum dzeyde kullanmak" eklinde belirlenmitir. 1.2 TEI'nin Faaliyetleri TEI, vizyonu dorultusunda faaliyetlerini 4 ana grup iinde srdrmektedir. Bunlar; 1. Para imalat 2. Motor montaj 3. rn gelitirme 4. Mteri destek hizmetleridir. V j

2. TEI'de Aratrma Gelitirme Faaliyetleri TEI, vizyonunun ok nemli bir parasn tekil eden ARGE faaliyetlerine 1996'da ald bir proje ile balamtr. Szkonusu proje ile ilgili bilgiler aada verilmitir. 2.1. J85 Motoru Ejektr Projesi TEI, T38 ve F5 uaklarna ait J85 motorunda yakt tasarrufu ve tepki art salayacak J85 Ejektr Gelitirme Projesi'ne General Electric (ABD), NASA (ABD) ve TBiTAK'la birlikte ortaklaa olarak 1996 ylnda balamtr. Bu proje kapsamnda yksek performansl yeni bir ejektrn tasarm TEI-GEAE (General Electric Aircraft Engines) ortak tasarm ekibi tarafndan tamamlanm, prototip, kalifikasyon paralar retimleri de TEI'de gerekletirilmitir. retilen yeni ejektrn uu ve yer testleri NASA (ABD) tarafndan gerekletirilmitir. Gelitirilen yeni ejektrl motor, T-38 uaklarna taklarak test edilmitir. Yeni tasarlanan ejektrl motorlarda bir yandan yakt tasarrufu salanrken dier yandan da motor itkisinde nemli oranlarda art elde edilmitir. Bu tasarm ve gelitirme almalar TEI ve GEAE mhendisleri tarafndan planlanan bir iblm ierisinde gereklemitir. Bu projede uak ve havaclk mhendislerimiz grev alarak byk deneyimler kazanmlardr. Dnyada tek kaynak olarak seri retimine geilmi ve NASA. USAF(ABD)'n sipari ettii 600 set ejektrden 90'n zerinde teslim edilerek uaklara montajlar yaplmtr. Mekanik tasarmda grev yapan TEI mhendislerimiz eitli aamalarda CAD modellerinin tmn yapmlar, mekanik tasarm arlkl olarak, balant eleman, malzeme seimleri, arlk analizlerini

, /

60

sonulandrmlardr. Bu faaliyetlere ek olarak, mr hesaplar iin temel oluturacak gerilme deerleri de farkl yk durumlar iin sonlu elemanlar yntemi ile gerekletirilen yapsal analizler yardmyla hesaplanmtr.

ekil-1 J85/T38 Ua Egzost Ejektr CAD ve Sonlu Elemanlar Modeli

2.2 Mhendislik Analiz Faaliyetleri TEI daha nce szettiimiz rn gelitirme proje faaliyetinde edindii tecrbelere ilaveten, kurmu olduu ekiplerle; ileri mhendislik analizlerini gerekletirmektedir. Bu faaliyetler bilgisayar destekli yapsal mhendislik analizleri (sl analizler dahil) ve aerodinamik (HAD - Hesaplamal Akkanlar Dinamii) almalardr. CAE bilgisayar destekli mhendislik analizleri, uak motor paralarnn mekanik, termomekanik ve akkanlar dinamii hesaplamalarnda youn bir ekilde kullanlmaktadr. TEI, szkonusu mhendislik analizlerini gndeminde yer alan yeni uluslararas motor tasarm projelerinde de youn olarak kullanmay hedeflemektedir. TEI Arge'de bu faaliyetleri srdren mhendislerimiz ounluk itibariyle, havaclk ve makina mhendisleridir. Uak motorlanndaki retim baarsn tasarm alannda da devam ettirmeyi kendisine hedef seen TEI, bu kapsamda ileri mhendislik analizlerine getiimiz yldan itibaren arlk vermi olup, havaclk ve makina mhendislii blmlerinden mezun olan yetimi birok mhendisi ve gerekli tm yazlmlar bnyesine katarak hedefe ulamada nemli bir adm atm bulunmaktadr. Uak motorlarnda yer alan paralar, bilindii zere montaj yerine de bal olarak bata ngerilmelerden kaynaklanan statik, dnme sonucu oluan dinamik ve hava aknn etkisiyle ortaya kan aerodinamik kuvvetlere dk veya yksek scaklklarda maruz kalmakta, yksek scaklklarda bu kuvvetlerin etkisindeki paralara ek olarak srnme de etki etmektedir. Sonu olarak uak motorunda yer alan paralara ynelik analizler birden fazla fiziksel disiplini ayn anda iermektedir, (yapsal analizler, s transferi analizleri, akkanlar analizi, ...). TEI, Ar-Ge bnyesinde yer alan Bilgisayar Destekli Analiz Grubu'nu olutururken hem bu noktalan, hem de gereklemesi muhtemel projelerde ortaya kabilecek gereksinimleri gznnde bulundurarak farkl disiplinlerde uzmanlamay salayacak ekilde bir yaplanmaya gitmitir. Mevcut yapsal, termal ve hesaplamal akkanlar dinamii grubu ve kullanlan yazlmlar ile eitli fizik disiplinlerini ieren dorusal ve dorusal olmayan analizler TEI'de basan ile yaplmaktadr.

61

3. UHUM Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislerinden Beklentileri Uak, havaclk ve uzay mhendislii, bu branlarda 30 yl akn bir sredir eitim vermekte olan gzide niversitelerimizin mhendislik ana bilim dallarndan biri haline gelmitir. Bu konuda eitim-retim veren niversitelerimiz yetitirdikleri mhendisleri sektrde nemli grevlerde alrken bulmaktadr. Sektrde alma alannn kstll bilinen bir gerektir. Bu nedenle; mhendilerden bir ksm havaclk sektrnn dnda almaktadr. evremiz itibar ile bu mhendislerimizin alma alan dier yrelere gre biraz daha fazladr. limizdeki HBM, TEI, Sivil Havaclk Okulu gibi kurumlarda istihdamlar kstl da olsa mmkndr. Bu aamada eitim kurulularmzn sektrn ak noktalarna gre eitim vermeleri kanlmaz bir gerek haline gelmitir. TEI bnyesinde oluturulan Aratrma - Gelitirme ve/veya rn gelitirme faaliyetlerinde grev alacak UHUM mhendislerinden, grevin gerei beklentiler farkllamtr. TEI olarak AR-GE faaliyetlerinde grev alacak UHUM mhendislerinden beklentiler, uak motoruna ynelik ileri mhendislik analizleri konusunda alabilecek dzeyde bilgi birikimidir. Bu bilgi birikimi ise ncelikle kuvvetli bir mukavemet, makina elemanlar, s transferi, termodinamik ve aerodinamik bilgisini gerektirmektedir. Ayrca, gnmzde bilgisayarlarn gelimesi ile birlikte saysal zm yntemleri tasarmn nemli bir paras haline gelmitir. Bu nedenle, yapsal ve aerodinamik analizler iin Sonlu Elemanlar Yntemi ve Sonlu Hacimler Yntemi gibi yntemlerin ok iyi bilinmesine ihtiya duyulmaktadr. Sektrmzde bu bilgilerin kullanld yazlmlar, ticari yazlmlarn (ANSYS, NASTRAN, ABAQUS, FLUENT vb.) yansra, uak motor tasarm yapan irketlerin kendilerinin gelitirdikleri yazlmlardr. Daha nce de belirtildii gibi bu yazlmlar etkin olarak kullanabilmek ise iyi bir mhendislik (mukavemet, makina elemanlar, s transferi, aerodinamik, termodinamik vb.) temeline dayanmaktadr. Sektr, dinamik yaps iinde bu geribeslemeyi niversitelerimize zaten vermektedir. niversitelerimizde verilen eitimin uygulama ile birletiinde oluacak yeni profilin havaclk sektrmz AR-GE konusunda yeni ufuklara tayacan belirtmek yerinde olacaktr.

SONU Proje bazl veya tasarm d kaynak tarafndan yaplan hava aralar ve/veya motorlarnn ve dier alt sistemlerinin lkemizde ncelikle sadece retimini temin etmek noktasndan hareketle tesis edilen Trk Hava Uzay Sanayii kurulular, ulusal artlarn-gereklilii, d rekabet nedenleri ile lkemizin ihtiyalarna karlk verecek kabiliyette birer tasarm organizasyonuna gei srecini yaamaktadrlar. Bu srete baarl olmann yolu; kullanc, retici ve aratrmac kurumlarn topyekun olarak ve ezamanl biimde hareket edebilmeleridir. Sektrmzn ihtiyalar dorultusunda gzide okullarmzn eittii havaclk mhendislerini deneyim ile donatarak misyonlarn vizyona dntrmeyi salamak iin ilgili kurulular, eitim kurumlar ve rencilere byk grevler dmektedir. TEI, uak motoru sektrnn nde gelen kurululanndandr. Vizyonunu ARGE odana ynlendiren TEI, sektrde bu alanda da nde gelen kurulular arasndaki yerini almak iin youn almalarn srdrmektedir.

t.

t.

62

Bu nedenle havaclk konusunda eitimini srdren rencilerin ve dier ikollarnda almalarna devam eden uak, uzay ve havaclk mhendislerinin temel bilimlerde edinecekleri gl bir teorik altyapnn yansra, Bilgisayar Destekli Tasarm, Bilgisayar Destekli Mhendislik, Sonlu Elemanlar ve Sonlu Hacimler Yntemleri gibi modern tekniklere, ara ve gerelere vakf olmalar beklenmektedir. Daha nceki blmlerde belirtildii gibi, ncelikle ilgili konulardaki temel mhendislik bilgilerinin de nemi gzard edilmemelidir. Her bir paket programn etkin kullanm, ancak temeli iyi bir mhendislik altyaps ile mmkn olacaktr. niversitelerimiz de gaz trbinleri iin, teori ve uygulama olarak sektrn ihtiyac olan yetimi insan gcn salamaldrlar.

KAYNAKLAR [1] KENGER Cneyt, 2002 TEI- "TEI de rn Gelitirme Faaliyetleri ve Analiz Kaabiliyetleri" Sunu 2002 Eskiehir [2] ERDEM Mmtaz S, 1999 T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi Bildiri Kitab "Havaclk Sanayiinde Motor Teknolojisinin nemi ve Bu Sektrde TEI'nin Yeri "

-ZGEMCNEYT KENGER
1968 Almanya doumludur. 1989'da .T.. Uak Mhendislii Blm'nden lisans, 1991'de .T.. Makina Mhendislii Blm'nden yksek lisans dereceleri almtr. MEKSAN ARGE Mhendisi, CHRYSLER Kamyon letmesi'nde Dizayn Mhendisi, Onur Air'de Proje Mhendisi, FordOtosan'da Dizayn Mhendisi, TEI'de F 10 Motor Teknik Danman grevlerinde bulunan Sn. KENGER, halen TEI'de rn Gelitirme Mdr olarak almaktadr. Evli ve 2 ocuk babasdr.

63

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TEKNOLOJ AKTARIMI VE TRK HAVACILIK SANAYNE GETRDKLER

Murat Arda AKMAK
TBTAK Savunma Sanayii Aratrma ve Gelitirme Enstits, P.K..16 Mamak. 06261, TRKYE Tel: 312 590 90 78 E-Posta: acakmak@sage.tubitak.gov.tr

ZET Kurtulu Sava'nn bitiminden sonra teknoloji aktarm yntemi kullanlarak havaclk sanayiinin ksa yoldan gelitirilmesine ynelik abalar kiisel, siyasi ve politik karlara daha uygun bulunmutur. Bunun yannda, teknoloji aktarm Trk mhendislerinin bilgisine gvenmek ve zekasn kullanmak yerine, yabanc teknolojinin kullanlmasnn renilmesine Ve bunun zerine sadece el emei katlmasna neden olmutur. Bylece. 1950'lerden Kbrs Bar Harekat'nn yapld 1974 ylna kadar teknoloji aktarm anlayyla lkemiz teknolojik adan uykuya yatrlmtr. Trkiye'de teknoloji aktarm uygulamalarna en ilgin rnekler havaclk sanayiinin geliimi iinden verilebilir. Bunun iin ncelikle dnya ve Trk teknoloji tarihindeki havaclk almalarnn geliimine bakmak ve karlatrma yapmak gerekir. Anahtar Szckler: Teknoloji aktarm, havaclk sanayii, tedarik yntemi.

1. GR Toplumsal gelime srecinin ulat dzeyi lkemiz asndan deerlendirdiimizde, ulusal dzeydeki hedeflerimizi, bugne kadar olduu gibi sanayi toplumu asndan deil, bilgi toplumunu dikkate alarak belirlemenin zorunluluu aktr. Zira toplumsal gelime srecinin geldii nokta, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geii ngrmektedir. lkemiz bir sreden buyana byk bir ekonomik kriz yaamaktadr. Szkonusu krizin zm ile ilgili olarak ok eitli neriler yaplmaktadr. Yaplan nerilerin tamamna yakn "yangn sndrmeyi" amalayan, belirtilerin ortadan kaldrlmasna odaklanm olan ve ksa vadeli rahatlatmay amalayan zmlerdir. Neredeyse hi zerinde durulmayan konu da temelde lkenin refah seviyesini ykseltecek olan kalc ve uzun vadeli zmlerin ne olduudur. Uzun vadeli zmler ancak sorunun doru bir biimde zmlenmesiyle mmkndr [1]. Sorunun temelinde Trkiye'nin rettiinden fazla tkettii ve kazandndan fazlasn harcad yatmaktadr. Trkiye gerekletirdii bir birim ihracata kar iki birim ithalat yapmaktadr. thalat-ihracat arasndaki dengesizlik uzun yllardan buyana ihracat aleyhine olduundan dolay Trkiye'nin d borcu bugn 100 milyar ABD $ seviyesini am bulunmaktadr [2].

65

2. TEDARK YNTEMLER Ancak lke karlar ile kurum karlar akanda etkin ve katma deeri yksek faaliyetlerin gerekletirilmesi mmkndr. Savunma sanayii alannda zelletiimizde, lke karlarnn banda dviz girdisinin ykseltilmesi, teknolojik yetkinliin artmas, gvenliin st dzeylere tanmas ve dabamlln en aza indirilmesi verilebilir. Bunun yannda hangi sanayi dalnda olursa olsun kurum karlar dendiinde ilk nce karllk akla gelmektedir. Bu nedenle savunma sanayii kurulular da tamamen milli olsalar bile kar etmelidirler. Bunun yannda milli olmayan yabanc ortakl veya tamamen yabanc kurulular da doal olarak kar etmelidir. Ancak szkonusu kurulularn karlarnn pazar pay, teknolojiye sahip olma, kullanm kstlar gibi konular nedeniyle lke karlar ile atmas daha muhtemeldir. Bu nedenle, her alanda olduu gibi savunma sanayii alannda da yaplacak projelerin her iki taraf (kurum ve lke) iin de geerli olan kazan-kazan ilkesine sahip olmas beklenmelidir. Bu almalarda dorudan iyi-kt, ak-kara yaklam gibi aynmlar yapmak olanakszdr. nemli olan, lke karlarnn hangi yntemlerle daha kolay en st seviyelere karlabileceidir. Savunma sanayiini gelitirmek iin kullanlacak en etkin ara "tedarik sistemi"dir. Tm tedarik sistemleri ayn ama dorultusunda yaplmasna ramen ktlar arasnda farkllk vardr [3]. Bu yntemlerden hangisinin seilecei lkenin teknolojik seviyesi ve savunma sanayii politikas ile ilikilidir. Hibir lke tek bana bir ynetimi tercih etmemektedir. Baz gelimi lkeler kritik olmayan ve dk teknolojili olan ihtiyalarn satn alma yolu ile karlamaktadrlar. Buna karlk zellikle de scak sava tecrbesi yaam olan lkeler Ar-Ge'ye ok daha fazla nem verir hale gelmilerdir. Savunma sanayiinde tedarik sistemleri genel olarak satn alma, teknoloji aktanm ve Ar-Ge olmak zere e aynhr. Dorudan satn alma ile gereksinim duyulan savunma sanayii rnnn, teknolojik olarak en yenisi olmasa bile, kendisi tedarik edilmektedir. Yurtdndan satn alma yntemiyle tedarik edilen sistemler ile askeri gereksinimler bir lde karlansa bile bu tedarik eklinde lkenin teknoloji yeteneine, ekonomik ve sosyal hayata olumlu bir katk szkonusu deildir. Askeri gereksinimin tam olarak karlanmamasnn nedeni ise, dabamlln devam etmesi ve sistemlere tam olarak gvenilmemesidir. Bu nedenle, ancak kritik olmayan, piyasada eitlilii mevcut sistemlerin dorudan satn alma ile tedarik edilmesinde bir saknca grlmemektedir. thal edilen bu sistemler dnda zellikle son yllarda yerli tesislerde retilen yabanc tasarm sistemler dikkat ekmektedir. Bu tr tedarik yntemi teknoloji aktanm olarak tanmlanmaktadr. Teknoloji aktarm ile ayn nitelikteki rnn retim teknolojisi satn alnmaktadr. Ancak bu teknoloji ile izin verilen sayda ve aktarlan teknoloji dzeyinde retim yaplabilir. Yerli tesislerde retilen yabanc tasarm sistemler veya yabanc ortakl bir iletmenin yurtiinde yapt retimler bu kapsamda deerlendirilmelidir. Tek fark lke iinde istihdam yaratmas ve eer Trk Ticaret Kanunu'na gre kurulmu ise vergi veren bir iletme olmasdr. Ancak, her iki trl teknoloji aktanm ile tam olarak retim teknolojisine hakim olabilmek mmkn deildir. Darndan montaj/retim teknolojisi aktanm ile retilen rnlerin ihra edilmesi de ok zordur. Teknoloji aktarmn gerekletiren lkeler teknoloji aktanm szlemelerine ihracat ile ilgili nleyici maddeler koymaktadr. Bunun yannda, teknoloji aktarm yaplan rnlerin teknolojisi ksa sre iinde geri kalmaktadr. Teknoloji aktanm almalar genelde montaj arlkl olarak' yrtldnden bu yolla elde edilmi rnler bir ekilde satlsa bile en byk paray teknoloji kayna lkeler kazanmaktadr. zet olarak ithal teknoloji ile ihracat yaplamamaktadr. Sonuta

66

zeri iyi rtlm, pek te kolay fark edilmeyen bir d bamllk ortaya nlaktadr. Aslnda teknoloji aktarm, teknolojik geri kalmln ve ileri endstri toplumu seviyesine bile geememiliin, ksaca bilgisizliin gstergesi olarak dnlmelidir. Ancak kritik olmayan sistemlerin lke iinde yemden tasarlanarak gelitirilmesi yerine teknolojinin ksa yoldan d^. .dan aktarlmas "Amerika'nn yeniden kefedilmesini engellemi olacaktr. Bu yntem doru kullanldnda, teknolojik yar ve rekabet ortamnda lkeye nemli bir hz kazandrabilir. Tablo 1. Tedarik Sistemlerinin Getiri Deerlendirmesi [4]
Etki Alan Tedarik Sistemi Satn Alma Teknoloji Aktarm

Teknolojik
OK AZ ORTA
OK YKSEK

Ekonomik
AZ

Ulusal
OK AZ
AZ OK YKSEK

ORTA
YKSEK

Ar-Ge

Yerli tedarik olarak tanmlanan teknoloji aktarm ve Ar-Ge'ye dayal tedarik sistemi aslnda birbirinden ok farkl iki kavramdr. Ar-Ge'ye dayal tedarik; onaylanm bir askeri sistem gereksiniminin karlanmas amacyla, aratrma yaplmas, teknoloji retilmesi, rn tasarm ve gelitirilmesi gibi almalarn yurtii olanaklar dahilinde gerekletirilerek yeniliklerin ve dolaysyla rnn ortaya konmasdr. Bu nedenle Ar-Ge'ye dayal tedarik teknolojik riski yksek, ancak ulusal riski en az tedarik sistemidir (Tablo-1).

3. TRKYE'DE SAVUNMA VE HAVACILIK SANAY Sahip olduu jeopolitik konum sebebiyle Trkiye'nin ok gl bir silahl kuvvetlere sahip olmas zorunludur. Oysa Trkiye savunma alannda tm gereksinimler baznda %35, ana sistemler baznda %79 orannda dabamldr. Bununla birlikte Trkiye yurtdna en fazla savunma tehizat siparii veren NATO lkesidir [5]. 1990-1995 dneminde savunma rnlerinde ithalatn ihracata oran neredeyse 40/1'dir [6]. 1997-2001 dneminde ise Trkiye dnyann drdnc byk silah ithalats durumundadr [7]. Trkiye'de savunma sanayi tedarik projelerinde iveren ounlukla devlettir. Trkiye'de en ok uygulanan tedarik yntemi dorudan satn almadr. Son yllarda teknoloji aktanmma arlk verilse de bu yntem retim teknolojisinin dorudan satn alnmasndan baka bir ey deildir. Trkiye'de savunma sanayiinde teknoloji aktarm uygulamalanna en ilgin rnekler havaclk sanayiinin geliiminden verilebilir. Bunun iin ncelikle dnya ve Trk tarihindeki havaclk almalarnn geliimine bakmak ve karlatrma yapmak gerekir. Uzun sre Leonardo da Vinci'nin akln kurcalayan, kulann uuunu taklit etme hayali, XVIII'nci yzylda pek ok bilginin aratrma ve incelemelerine konu olmu ve bu alandaki almalar efsanelere bulanarak gnmze kadar uzanmtr. 9 Eyll 1908'de O.Wright'n 1 saat 3 dakikalk uuundan 49 yl sonra 1957 ylnn Ocak aynda bir Amerikan bombardman ua 45 saatte dnya turunu gerekletirmiti. 18 Aralk 1908'de W.Wright'n 100 km/saatlik hza ulamasndan yine 49 yl sonra Amerikal pilot Drew 10 Aralk 1957'de rekoru saatte 1932 km'ye kadar karmt. 1903 ylnda

67

Wright kardeler ile balayan dnya havaclk tarihindeki hzl gelime sadece 66 yl sonra insann aya ayak basmasna olanak salamtr. Aratrma ile tasarm teknolojisi kazanan lkeler, gelitirme almalar ile retim teknolojilerine sahip olmaya balam ve bu hzl gelimeye neden olmulardr. Trkler de ok eskiden beri umak meselesiyle ilgilenmilerdir. Trk tarihinde XI'inci yzyl ortalarnda Elgevheri adl bir Trk bilimadam yapt kanatlar kollarna balayarak kendisini bir cami erefesinden aaya brakm. XVH'nci yzylda, IV. Murat dneminde Hazerfan Ahmet elebi kartal kanadndan yapt sathlar vcuduna balayarak Galata kulesinden atlam ve boaz geerek skdar'da Doanclar meydanna inmitir. Evliya elebi'nin Seyahatname'sine gre XVII'nci yzylda ve IV. Murat devrinde yaplan bir snnet dn srasnda Lagari Hasan adl bir gemici, Sarayburnu'nda 50 okkalk kara barut macunundan yaplm yedi namluluk bir havai fiek demetine binmi, talebe ve raklarnn fitili atelemesiyle havaya frlamtr. Bir hayli ykseldikten sonra barutu tkenince de nceden hazrlanan kartal kanatlarndan yaplm kanatlan ap, parat gibi kullanarak Sinan Paa Saray nnde denize inmi ve yzerek kyya kmtr [8]. Trkiye'de, havaclk alannda ilk kesin adm 1911'de atlmtr. kinci Merutiyet srasnda, ordu ve devlet dzeninde gerekli aamalar yaplanmadan, 1911'de talyanlar Trablusgarp'a saldrm, donanmann yetersizlii sebebi ile balant salayamayan Osmanl Devleti bu topraklar kaybetmitir. Bu nedenle. Avrupa'da askeri amala kullanlmaya balayan yeni hava aralarndan yararlanmak Trkler iin de gerekli hale gelmitir. Bu konuda ilk tarihi karar Harbiye Nazr Mahmut evket Paa vermitir. 1 Haziran 1911'de "Ktaat Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettii Umumilii"nin kurulmasyla, Trk Silahl Kuvvetleri iinde Hava Kuvvetleri'nin ilk temeli atlmtr | 8 | . Bu dnemde, tasarm ve retim teknolojisi yerine sadece pilot yetitirilmesine nem verilmi bunun sonucunda, ne yazk ki, 1912 Balkan Harbi'nde Osmanl Devleti'nde ancak, Fransa'da eitilmi iki pilot ve yurtdndan satn alma ile tedarik edilmi 17 uaktan daha fazlas bulunmamtr. Oysa, 16 Ocak 1914'te stanbul'dan Kahire'ye uu yaplrken Toros dalarnn almas dnya havaclna bir rekor olarak gemitir. 1914'te ise. 1 "inci Dnya Sava'nda Alman subaylar Trk Hava Kuvvetleri'nin ynetimini stlenmitir. Oysa szkonusu sava dneminde Almanya, ngiltere ve Fransa 165.619 adet uak retmitir [8]. Kurtulu Sava'nn bitiminden sonra zmir'de toplanan Hava Mfettilik Tekilat, Trkiye'nin ihtiyac olan uak gereksinimini dorudan satn alm yoluyla tedarik etmeye karar vermitir. Bu kapsamda. Fransa'dan Brec|iet ve Candron, Almanya'dan Junkers, ekoslovakya'dan Smolik sistemi kara uaklar ile, Almanya'dan Rorback sistemi gvdesi zerine inen deniz uaklar satn alnmtr. Bunun yannda Atatrk'n direktifleri dorultusunda 16 ubat 1925 ylnda nihai hedefi hava aralar retmek olan Trk 1 lava Kurumu (THK) kurulmutur [8]. 3.1. Tarihten rnekler Trkiye'de uak sanayiinin balangc 1925 ylnda kurulan Tayyare ve Motor Trk Anonim irketi'nin kurulmas (TOMTA) olarak alnabilir. Bunun nedeni, szkonusu kurumun 6 Ekim 1926 tarihinde 50 Trk ve 120 Alman mhendisin alt Kayseri, Ankara ve Eskiehir'de 3 Milyon Trk Liras ortak sermaye kullanarak Alman Junkers firmas ile ortak retim anlamas imzalamasdr. Bundan sonra uak tedarik yntemi dorudan satn alm yerine teknoloji aktarm ile tedarik anlayna dnmeye balamtr. Ancak anlamadaki uak ve motor retimi yerine Hava

68

Kuvvetleri envanterindeki A-20, F-13 ve G-23 uaklarnn bakm-onarm yaplnv;tr. Sonu olarak. Kurum 1928 ylnda 520,000 Trk Liras'na Trk Tayyare Cemiyeti'ne devredilmiti;. Daha sonra 1930 ylnda Milli Mdafaa Vekaleti'ne (Milli Savunma Bakanl) devredilen fabrikakfvbir sre uak bakm ve onarm almalarnda kullanlmtr [8]. 1932 ylna gelindiinde, Milli Mdafaa Vekaleti, American The Curtiss Aeroplane and Engine Company Incorporation firmas ile bir baka teknoloji aktarm almasna girmi ve ayn yl 33 adet Curtiss Hawk ve 1934 ylnda 8 adet Fledgling uaklarnn retimi gerekletirilmitir. Ancak belirlenen saylardaki retimler tamamlandnda fabrikalar tekrar kapatlarak Milli Mdafaa Vekaleti'ne devredilmitir [8]. Bir baka teknoloji aktarm ile tedarik almas 1936 ylnda Alman Gothaer Waggon Fabrik A.G. ile yaplan ortak retim anlamasdr. 1937'den itibaren planlanan 45 adet GOTHA 145 ua retiminden sonra fabrikalar yine kapatlmtr. Ayn yl, Polonya'nn Panstwowe Zaklady Lotniczc firmas ile yaplan anlama da 24 adet PZL 24A-24C ua retimi ile sonulanmtr. Son olarak 1940 ylnda ngiliz Philips and Powis Aircraft Limited firmas ile ortak retim anlamas da 1947 yl sonunda sadece 24 adet Magister ua retimi ile son bulmutur. Tm bu abalarn sonucu ancak Kayseri ve Eskiehir'deki Hava kmal ve Bakm Merkezleri olmutur [8]. Sonuta, kendi uan yapabilecek bir lke, 2 Kinci yzyl iinde halen satn ald uaklarn en iyi ekilde bakmn yapabilir bir lke dzeyinde kalmtr. 1925-1947 yllarnda yaplan teknoloji aktarm ile tedarik anlayndaki temel yanllklar u ekilde /etlenebilir: Amata tutarszlk, kararszlk ve gnlk ihtiya giderme anlay, Tasarm teknolojilerini elde etmeye ynelik hibir abaya girilmemesi, Yaplan szlemeler ile teknolojinin kullanm ve zmsenmesinin engellenmesi. Yabanc ortan menfaatinin sona ermesi ile teknolojinin ldrlmesi, Pazarlama anlay olmamas,

Mustafa Kemal Atatrk. 1937 ylnda meclis a konumasndaki; "Bundan sonras iin. btn tayyarelerimizin ve motorlarnn memleketimizde yaplmas ve harp hava sanayiimizin de bu esasa gre inkiaf ettirilmesi iktiza eder." ifadesiyle uak sanayiinin ald nemi gznnde tutarak, byle bir almay srdrmeyi ve bu konuyu da layk olduu nemle millet nazarnda canl tutmay hedefliyordu [8]. Bu kapsamda, 1935-1950 yllar arasnda yaplmaya allan Ar-Ge ile tedarik anlay iin gerekli yatrmlar ise mttefik olarak grdmz lkelerin bizim iyiliimiz iin yapt yardmlarla yok edilmitir. 194O'l yllarn banda stanbul'da alan Uak Mhendislii Blm, Ankara'da kurulan THK Tayyare Fabrikas, 1948'de aerodinamik aratrmalarn gerekletirilmesi iin kurulan Ankara Rzgar Tneli Ar-Ge ile tedarik anlaynn yerletirilmesinde temel tekil etmitir. Bunlarn yannda 1936 ylnda zel sektr teebbs olarak Kayseri'de kurulan Demira Tayyare Fabrikas Trk mhendislerinin tasarm olarak rettii N.U.D. 36 ua ile 1949 ylnda Jane's World Aircraft Directory belgesinde Trkiye sayfasnda yerini almtr. THK Tayyare Fabrikas tarafndan retilen THK-5 ua iin Danimarka ve sve gibi lkeler ithal etmek iin sraya girmilerdi. Bugn Jane's World Aircraft Directory kitabnda szkonusu lkelerin rettii uaklar sayfalarca yer alrken Trkiye iin sadece yarm sayfalk bir blm yer almaktadr. 1950'lerden Kbrs Bar Harekat'nn yapld 1974 ylna kadar mttefiklerimizin yardmyla ArGe ldrlm ve lke teknolojik adan uykuya yatrlmtr. Szkonusu harekat ile ayn

69

mttefiklerimizin bize yapt ambargolar "Kendi Uan Kendin Yap" slogannn ortaya kmasna neden olmutur. Bu amala 1973 ylnda Trkiye Uak Sanayi A.. (TUSA) kurulmutur. Ancak szkonusu irket, 1984 ylnda yine teknoloji aktarm ile tedarik anlayn benimseyerek General Dynamics ile birlikte TUSA Aerospace Industries Inc. (TAI)'yi kurmutur. Bir yl sonra ise ayn anlay ile General Electric ile birlikte TUSA Engine Industries Inc. (TEI)'yi kurmutur. 2000'li yllarn bandan itibaren TAI, F-16 ua retimini tamamlam ancak tarihteki rneklerinden tek fark olarak, kapanmadan yeni yurtd ortak arayna girerek uzun mrl bir yatrm olarak kalmay baarmtr. spanya'nn CASA, Fransa'nn Eruocopter ve ABD'nin Boeing firmalar ile ortak retim anlamalar yapmakta olan TAI ve TEI'nin akbetinin tarihteki rneklerinden farkl olmas en byk temennimizdir.

4. SONU Dier lkelere bakldnda 20'nci yzyln bandan itibaren Ar-Ge almalarna verilen destekler sonucu 50 yllk bir sre iinde .bamsz tasarm ve retim teknolojilerine sahip olunmu, bunlarn geri kalm lkelere teknoloji aktarm yoluyla satlmas sonucu elde edilen kaynaklarla Ar-Ge almalarnn maliyetleri karlanmaya balanmtr. Bylece bu lkeler srekli olarak Ar-Ge'ye dayal tedarik anlayn kendi ilerinde uygulayabilmilerdir. Bunun yannda, dorudan satn alma veya yanl teknoloji aktarm ile tedarik uygulamalar geri kalm lkeleri her geen gn daha da baml lke haline getirmitir. Trk havaclk sanayiinde, lkenin tam bamsz olarak'tasarm ve retim teknolojisine sahip olabilmesi iin, Trk mhendislerinin bilgi ve zekasn kullanabilecei Ar-Ge'ye dayal tedarik yntemleri tercih edilmelidir. Ancak bu sayede tarihin tekerrr etmesi nlenebilecektir. Ancak zayf ve bilgisiz toplumlar mrlerini frsatlar bekleyerek geirirler, gl ve bilgili toplumlar ise kendi frsatlarn, bilgilerini teknolojiye ve yenilie dntrerek, kendileri yaratrlar. Cumhuriyetimiz'in kurucusu Ulu nder Atatrk bu konudaki hedefi ok nceden gstermitir: "lim tercme ile olmaz, tetkik ile olur. " Tetkik etmek ise ancak Ar-Ge ile mmkndr.

5. KAYNAKLAR |1] .Anlaan, "Savunma Sanayiinde Ar-Ge'nin nemi", Ar-Ge ve Tasarm Sempozyumu, MSBARGE D.Bk.h, 5 Mart 2003, Ankara. | 2 | O.Karasakal, "Savunma Tedarik Sistemleri zerine Bir nceleme", zm Ar-Ge'de Sempozyumu, MSB-Ar-Ge D.Bk.h, 13 Ekim 1999, Ankara. [3] .Batmaca, "Ana Sistem Tedarik Ynetim Sreci ve Ar-Ge Projeleriyle Entegrasyonu", Savunma Sanayii Sempozyumu-2000: Trk Savunma Sanayii'nin Dn, Bugn, Yarn, Savunma Sanayii Mstearl Yaynlar, No:21, 2000, Ankara, s. 123 v.d. [4] M.A.akmak, "lkemizde Savunma Sanayiinde Tedarik Sistemine Uygun Bir AratrmaGelitirme Ynetim Modeli nerisi: TBTAK-SAGE Uygulamas", Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Blm Yksek Lisans Tezi, 2002, Ankara. [5] "Savunma ve Tedarik", TBTAK Bilim ve Teknoloji Strateji ve Politika almalar, BTP 98/01, 1998, Ankara. [6] "World Military Expenditures and Arms Transfers-1998", U.S. Department of Defense, Nisan 2000, Washington D.C./ABD.

70

|7| "SIPRI Year Book 2002 Press Release", Stockholm International Peace Research Insttute. Solna/lsve, s.268. | 8 | B.alar. "Havaclk ve Savunma Sanayii zerine almalar", Kartal Vakf Yaynlar. ubat 2000. Ankara, s/210-246.

-ZGEMMURAT ARDA AKMAK 1972 Eskiehir doumludur. 1994'de T Uak Mhendislii Blm'nden lisans 2002'de Ankara niversitesi letme Blm'nden yksek lisans derecelerini almtr. TBTAK-SAGE'de Aratrmac ve I /man Aratrmac, Sikorsky Aircraft (ABD)'de Mhendis olarak grev yapan Sn. AKMAK halen 11 BTAK-SAGE'de Uzman Aratrmac almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.

71

TMMOB Malana Mhendisleri Odas

2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TRK ZEL HAVAYOLU RKETLERNDE YERLEK MHENDSLK ANLAYII VE NLEYC BAKIM YNETM PERSPEKTFNDE YAPILMASI GEREKENLER
Atilla Gney Uak Y.Ml., stanbul Teknik Uak Bakm Hizmetleri A.. Eski retim Md., HY Eski Teknik Kalite Md. Tel: 0 216 456 05 87 E-Posta: atillaguney@tnn.net

ZET Gnmz itibar ile faal 12 adet Trk zel havayolu irketi (HY) Trkiye'de mevcut ticari havayolu uaklarnn yarsndan fazlas demek olan toplam 76 uaklk filosu ile yurdumuzda yaplan hava tamaclnn % 55'ini salayan Trk tayclar iinde THY ile hemen hemen eit (% 25 HY ve % 30 THY) pazar payna sahip nemli bir ikolunu oluturmaktadr. lkemizde HY irketleri teknik blmleri, sivil havaclk kurallarna uygun olarak ounlukla hatbakm ve/veya kk tamir/bakm hizmetlerini yapabilecek ekilde yaplanmlardr. Bu bildiride ncelikle ; Trk HY'lerinin genel durumu, HY Teknik Blm yaplanmalar, -Organizasyon -Personel -Tesis/Tehizat -Yetki/Performans -Yerleik mhendislik aktiviteleri,

ele alnacaktr. HY'lerdeki bu yerleik mhendislik anlay rnekleriyle deerlendirilecek, nedenleri ve sonulan zerinde durulacaktr. Sonuta; HY teknik blmlerinde yaanan deneyimler nda ve nleyici Bakm Ynetimi perspektifinde olmas gereken mhendislik yaplanmas, aktiviteleri ve bunun HY operasyonuna verimlilik ve emniyet asndan yapaca katklar belirtilecektir. Anahtar Szckler: zel Havayollar, Mhendislik

73

1. TRK ZEL HAVAYOLU RKETLERNN GENEL DURUMU 09 Mays 2003 itibar ile, Trk HY'lerinin filo yaps Tablo-1'de sunulmutur.
Tablo-1: Trk zel Havayolu irketleri Filo Yaps
UAK TPLER AIR ANATOLIA FLY ONUR AIF SKY B727-200 B737-300 / 400 /SOO B737600/700/800 8767-200 MD-8J MD-88 A300B4-C4 /F4 100 / 200 / SOO A320-A321100/200 A310-200/300 TOPLAM 1 3 16 4 16 8 3 | 4 1 1 5 7 4 2 5 3 11 2 [ 3 6 2 4 3 1 2 14 8 3 3 5 2 PEGASUS SUN EXPRESS BOSPHORUS FREEBIRD KTHY ATLAS INTL MNG INTER EXPRES! TOPLAM 0

o
28 5 4 5 18 4 2 76

THY'den daha fazla uak saysna sahip olan HY filosu bu yaps ile 2000 yl analizlerine gre Tablo-2 [1 |'de grld zere pazardan %25 orannda pay almtr. Tablo-2: 2000 Yl Yolcu Analizi
RKET
AIR ALFA STANBUL ONUR PEGASUS SUN EXPRESS ANATOLIA AIR ROSE (*) KKTC (KIBRIS) TOPLAM KKTC (KIBRIS) %10 TOPLAM C) SUN EXPRESS ZEL RKETLER

YOLCU SAYISI
966.982 614.871 1.482.492 1.128.387 828.025 713.815 132.164 860.644 6.745.380 774.644 5.970.736 828.025 5.142.711

PAY (%)
4,5
2,8 6,9 5,2 3,8 3,3

0,6
4

31,1 -3,6 27.5 -3,8 23,7

Sun express dndaki 7 irketin uurduu yolcu, irket bana 3,4 yolcudur. Sun Express'in pay olan 3,8 yolcu orannn 1,9 THY'ye, 1,9'da yabanc irketlere ilave edildiinde;

THY YABANCI ZEL TRK

Yolcu tamaktadrlar.

5.356.310 9.549.802 6.745.380

30 46 24

OHY'lerin devlet desteindeki THY'ye hemen hemen eit pazar pay elde etmesinde en byk etmenlerden biri de yllk yaklak 75-90 milyon ABD dolarlk aktivite gerekletirerek bu operasyona destek olan teknik blmleridir.

2. TRK HY BAKIM ORGANZASYONLARI Trk HY'leri hatbakm ve kk tamir/bakm ilemlerini yapacak ekilde yaplanmlardr. Sadece 2000 yl eyll aynda operasyonunu durduran stanbul Havayollar (HY) anabakm yapacak

74

yeterlilie ve sertifkasyona sahip olmutur. HY'nin kurduu iki hangardan biri olan ve 2001 ylnda stanbul Teknik Uak Bakm Hizmetleri A.. olarak tekrar faaliyet geerek yabanc ve Trk HY'lerine bakm hizmeti veren stanbul Atatrk Havaliman'ndaki Anabakm ss, HY'nin devlete olan borlan nedeniyle MNG Teknik Uak Bakm Hizmetleri A..'ye Kasm 2002'de devredilmek zorunda braklmtr. Trk HY teknik blmleri temelde ekil-1 'deki gibi yaplanmlardr.

Genel Mdr

x
Mhendislik Md.lg kmal Md.lg 1 UcakSistem Mh.ligi

Teknik Mdr

Kalite Md.lg

Bakim Md.lg
j

Deneti(ler)

1 Hatbakm

1 Komponeni Bakim

l retim Planlama

1 1 G Sistemleri Mh.ligi

ekil-1. Trk HY Teknik Blm Genel Organizasyon emas

Hatbakm hizmetleri; transit, gnlk, haftalk, A ve/veya B bakmlarn kapsamaktadr. Komponent bakmlar iinde genelde jant bakmlar ile batarya, galley ekipmanlar gibi nisbeten basit elektrik/elektronik tehizat bakmlar yeralmaktadr. Trk HY'leri bu hizmetleri iin merkez havaalanlar olan stanbul ve Antalya'da hatbakm tesisleri kurmular ve Sivil Havaclk Genel Md. l (SHGM) tarafndan JAR-145 Bakm Yetki Sertifikas (Baknz Tablo-3) ile yetkilendirilmilerdir.
Tablo-3. HY ve Bakm Kurulular JAR-145 Bakm Yetkileri
HY VE BAKIM KURULULARI

JAR-145 YETKLER
LINE
A300B2/B4.A300-600, A320-200.A321-100. MD8S B737-400/800 B737-800 A310.B737-800 MD-80 series B737-400/800 B757-200 B737-800 A300B4, B757-200 FP. UT. EC

BASE

ENGNE COMP.

NDT

ONUR () PEGASUS MNG SUNEXPRESS KTHY FREEBIRD SKY ATLAS INTER FLY ANATOLIA BOSPHORUS MNG TEKNK PRMA YILDIZLAR HEA

*(C14)

C5.C14

B727-200.B737CL. B737NG, B757-200, A300B4/C4/F4 B737-200 , B737-400 A300-B2/B4/C4, MD-80S, A319/A320/A321 RJ70/100, B737CL.B737NG, B757-200, A310 200/300, A300B2/B4, A340-200/300
. - . . . ' . . . . , .

CHALL. 601-3A

C3.C5, C14.C18 C5, C6.C14

FP. UT. EC EC.FP.MP

75

Trk HY teknik blmlerinde ynetici pozisyonunda olanlar dahil yaklak 86 uak/havaclk mhendisi almaktadr. (Baknz Tablo-4 ve ekil-2). Bu irketlerde alan lisansl teknisyen says ise 375-400 civarndadr.
Tablo-4. Trk HY Teknik Blmlerinde alan Mhendis Dalm HY TEKNK BLMLER OHY'LER P 0 S 16 1 1 5. * 1 1 A N A 1 1 1 1 * 1 0 N U 16 1 1 6 1 1 * 1 1 2 1 3 9 4 18 6 5 5 6 7 6 6 3 S K Y 4 * 1 2 * 1 1 2 1 1 6 7 4 2 F B D 4 1 1 * 1 A T L 3 * 1 1 1 1 1 S U N 8 1 1 3 K H Y 5 2 1 2 1 1 F L Y 3 1 1 2 M N G 11 1 1 3
HY'LERE HZMET VEREN JAR-145 BAKIM KURULULARI
D ! ' E R T O P L A M

r
N T

MNG

PRIMA

YILDIZLAR

HEA

Uak Savs Teknik Md. Mhendislik Bakm Kalite PK. kmal TOPLAM

* 1 1 * 1

1 1 2 1 1

1 1

1 3 1 1

1 1

1 1

99

(*) Mhendis olmayanlar. (**) 3 Makina, 4 Elektronik, 2 Elektrik, 4 Endstri Mh.

30 25 20 15 10 5 0

-12

IH

y^Bl

IBBI

M^

ekil-2. Mhendislerin HY Bakm Ynetimindeki Yeri

3. TRK HY BAKIM ORGANZASYONLARINDA MHENDSLK BLM AKTVTELER HY Teknik mhendislik blmlerinde yaplan almalar dokmantasyon younluktadr ve aadaki ilevleri kapsamaktadr:

76

 Bakm program hazrlanmas ve gncelletirilmesi, Bakm planlama ve kontrol, retici firma talimatlarna dayanan modifikasyon ve kontrol mhendislik emirlerinin yaynlanmas. mrl para takipleri, Uua elverililik direktiflerinin ve dier zorunlu havaclk direktiflerinin takibi ve gereinin yaplmas, Her trl bakm kayd (uu saati, ini says, komponent deiiklikleri, arzalar v.s) tutulmas ve arivlenmesi, Antlama inceleme/hazrlama, Uak alm/geri verme ilemleri/kontrolleri, Bunlarn yansra nleyici mhendislik aktiviteleri arasnda yeralmas gereken, ancak ya hi ya da gerektii gibi yaplamayan ilevler ise; Bakm program etkinlik ve verimlilik analizleri ile programn gncelletirilmesi, Gvenilirlik analizleri, Kritik/Kronik arza ve hasar analizleri, G sistemleri performans analizleri, zel modifikasyon ve kontrol yntemlerinin gelitirilmesi eklinde sralanabilir. Bakm maliyetini minimize ederken bakm etkinliini artracak bu ilevlerin yerine getirilememesinin ana nedenleri aada listelenmitir: st ynetimin ksa vadeli, sadece reglatif gereklilikleri karlayacak bir teknik yaplanma konusunda ynlendirilmesi, Teknik blmlerdeki baz yerleik eski kadrolann deiime ayak diremesi ve bunun belirli ynetim evrelerince desteklenmesi, Mhendislik kadrolarnn yerleik yaplanmaya gerek mesleksel yetersizlik gerekse motivasyonsuzluk nedeniyle ayak uydurmas, lkeii ilgili ve yetkin endstriyel kurulu ve niversiteler ile gerekli ibirliinin salanamamas, Sivil havaclk otoritesinin szkonusu ilevlerin yerine getirilmesi konusunda denetim ve tevik eksiklii. Bu durum gnmzde, bu ilevleri yerine getirecek kapasite ve sayda insan kayna olmasna ramen baz HY'lerde mhendislik aktivitelerinin yurtd firmalara anlamal olarak verilmesi sonucunu da ortaya karmtr.

4. HY'LERDE MHENDSLK LEVLER AISINDAN NLEYC BAKIM YNETM PERSPEKTFNDE YAPILMASI GEREKENLER ncelikle yerleik HY teknik blm organizasyonlarnda aadaki deiiklikler yaplmaldr: Aslnda ounluu mhendislik altyaps gerektirmeyen dokmantasyon arlkl ilevler ayr bir retim planlama ve kontrol departman iinde deerlendirilmelidir.

77

Bylelikle mhendislik kadrolarnn havayolu bakm maliyetlerini minimize edecek, emniyeti arttracak bakm program gncelletirmesi/etkinletirmesi, gvenilirlik, kritik/kronik arza, performans analizleri ve zel modifikasyon ve kontrol yntemlerinin gelitirilmesini ieren ilevlere ynelmesi salanmaldr. Mhendisler bakm aktiviteleri iinde daha youn ve etkin biimde yeralmaldrlar. Bu. aadaki ana ilevleri yerine getirecek bir bakm kontrol merkezi atsnda yaplabilir; Kritik/kronik arza takibi ve analizi, Onayl bilgi kayna olmayan arza/hasarlar, Bakm ilemi erteleme koordinasyon ve onay ilemleri, Teknik ya da reglatif prosedrden sapmalar Mhendislik kadrolar, teknik prosedr ve talimatlarn yansra tm teknik aktiviteleri ieren ynetimsel prosedr ve talimatlar da hazrlayan yasa yapc ve gelitirici olarak almaldr. HY'lere alman mhendisler en az 3 ay teknik blmn tm aktiviteleri iinde ve zellikle bakm ilemlerinde aktif olarak almal, daha sonra mhendislik blm kadrolarnda grevlendirilmelidirler. zellikle kritik ve kronik arza ve hasarlarda niversite ve endstriyel kurulularla ibirlii yollan gelitirilmelidir.

5. KAYNAK |1] Dr. Oktay Vural, Ulatrma Eski Bakan, "Trkiye Sivil Havaclk Endstrisi-Ekonomik Ve Yapsal Analiz", 2002, S. 70

--ZGEM-ATLLA GNEY 1965 Bilecik-Osmaneli doumludur. 1986'da T Uak Mhendislii Blm'nden lisans, 1989'da T Makine Mhendisliinden yksek lisans dereceleri almtr. Sn. GNEY srayla T Makine Fakltesi'nde Aratrma Grevlisi, THY'da Uak Hidromekanik Sistem Mhendisi, HY'nda Proje Mhendisi, ayn iletmede Teknik Kalite Mdr ve stanbul Teknik Uak Bakm Hizmetleri A..'de retim Mdr olarak almtr. Evli ve bir ocuk babasdr. f

78

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TRKYE'DE BAKIM MHENDSL ETMNN GERE VE UAK BAKIM MHENDSLNN NEM

Melih Cemal KUHAN Osmangazi niversitesi Mh. Mim. Fakltesi 26480 Meelik-Eskiehir Tel: (222) 2393750 73373 E-Posta: mkushan@ogu.edu.tr

ZET lkemizde uak mhendislii (ve havaclk mhendislii eitimi) ODT ve T'ne bal iki gzide fakltemizce verilmektedir. Bu fakltelerden mezun olan deerli uak ve havaclk mhendisleri ise doal olarak zellikle aratrma ve gelitirme zellikleri asndan st dzey bilgilere sahiptirler. Oysa lkemiz gerekleri gznnde bulundurulduunda, aratrma-gelitirmenin yannda bakmcln da en az bu iki zellik kadar nemli olduu grlmektedir. Bu bildiride; mevcut uak mhendislii eitimine, "Bakmclk ve Bakm Planlamas" konular ele alnarak ne gibi eklemeler yaplabilecei ve bunlarn gerekeleri ele alnmtr.

1. GR Bir uak mhendislii eitiminde doal olarak aratrma, gelitirme ve dizayn n plandadr. nk tm hava aralarnda gvenilirlik en nemli faktrdr ve projelerin hayata geirilmeleri iin kusursuza yakn olmalar gerekmektedir. Bu gerei gnmzde kullanlan herhangi bir projenin tarihi gemiini inceleyerek grebiliriz. Bilindii gibi uaklar, helikopterler ve uzay aralarna ait projelerin ilk tasarmlarndan, uu izni alp umalarna kadar geen sreler onlarca yl ile ifade edilmekte ve bu zgn projeler binlerce adam-saat ve milyarlarca dolar harcanan yzlerce alt projelerden olumaktadrlar. Dolaysyla bir uak, helikopter veya uzay arac tasarmnda alacak mhendisin eitiminde aratrma, gelitirme ve dizaynn nemi tartlamaz. Ancak, szkonusu bu mkemmel projelerin hayata geirildikten sonra devamllklarnn salanmas da retimleri kadar nemlidir. retim ve retimden sonra kullanm maliyetleri ok yksek olan bu proje rnlerini reten (gelimi) lkelerde bu devamllk "Bakm Mhendislii" messesesince yaplmaktadr. Ancak lkemizde byle bir messese (iin lisans eitimi) bulunmamaktadr.

2. BAKIM MHENDSLNN NEM Bakm mhendislii almalar, uan dizayn safhasnda balar ve kullanmda kalan en son uan servisten ekilecei ana kadar devam eder. Bakm mhendisleri uak projesinin tm safhasnda dizayn mhendisleri ile yakn bir birliktelik iinde alarak, uan optimal bir bakm zelliine sahip olmasn temin ederler.

79

Bir sivil uak, normal olarak, bir iletmeci tarafndan kar yapmak amacyla alnr. Bu nedenle yeni bir uan sat baars esasen o uan kar yaptrabilirle yeteneine baldr. Bu durumda uak imalatsnn hedefi, ileticisine en fazla kar yaptrabilme kabiliyetinde uak imal etmektir. Bu konuda imalatnn yapabilecekleri yle sralanabilir: Bakm yaplabilirlik ve gvenilirlik (reliability) zellikleri iyi olan bir uak dizayn etmek ve retmek suretiyle, ileticiye yksek kullanm imkan salayarak ileticinin gelirini artrmak ve iletim giderleri dk bir uak dizayn ve imal ederek te ileticinin giderlerini azaltmaktr. Lufthansa'nm A310 uann dorudan iletim giderleri ve uan mr boyunca toplam bakm maliyetleri dalm Tablo 1 'deki gibidir.
Tablo I. Lufthansa Airbus A310 Uana Ait letim Yzdeleri ve Uakla lgili Maliyetler

Gider Kalemi
Gvde ve Ekipmanlar Bakm Yakt Yer hizmetleri Personel Motor ATC (ni cretleri Sigorta

Yzdesi
22,9 16,5 17,3 12,3 10,2 7,8 5,9 6,0 1,1

Toplam letim Giderleri 100 Uan pazarlk fiyat = 65 Milyc>n Dolar Uu saati bana bakm maliyet = 1200 Dolar Bir yllk ortalama uu saati = 2 500 saat Uan mr = 25 yl Uan kullanm mr boyunca >'aklak bakm giderleri =25x1200x2500 = 75 Milyon Do lar

Buradan da anlalyor ki bir uan toplam bakm giderleri, o ua satn almak iin denen parann yaklak % 16 daha fazlasna denk gelmektedir. Uak bakm ve onarm giderleri, dorudan iletim giderlerinin yaklak % 15-20'sidir. Uan mr boyunca yaplan bakmlar iin sarf edilen toplam bakm giderleri tutar, uan satn alma fiyatnn 1-1.5 katdr. malat, daha uan gelitirme safhasnda onun bakm yaplabilme zelliine gsterecei hassasiyet ve uan servise girii ile sonrasnda salayaca iyi bir rn destekleme (product support) programyla ileticisinin bakm giderlerini azaltabilir. Bakm giderlerinin nemli bir paya sahip olmas nedeniyle, bakm zellii uan dizaynn nemli derecede etkiler. Bir uak dizayn edilirken, performans, arlk, maliyet ve gvenilirlik gibi dier parametrelerin yannda bakm yaplabilirlii hususunda eriilmeye allan hedefler yledir:

80

Planl bakm ileri en azda tutulmal Plansz bakm ileri nceden bilinebilmeli Arza giderme ileri basit olmal ve sratle giderilmeli zel ara (tool) ve ekipmana duyulan ihtiya en azda tutulabilmelidir. Bakm gerekleri kantitatif olarak belirlenmeli (Bakm adam-saati, bakm sresi, yedek paralar, yer destek ekipmanlar) Komponentlere ve yapsal blgelere kolaylkla ulalabilmeli [2].

3. TRKYE'DE BAKIMCILIIN NEM Bir JAA (Joint Aviation Authorities) yesi olarak lkemiz, Avrupa Birlii'nce onaylanm ve uygulamalar kanun hkmnde olan JAR (Joint Aviation Requirements) protokollerine uymak zorundadr. JAR (Ortak Havaclk Kurallar)lar, Genel Standartlar (JAR-11), Uabilirlik Standartlar (JAR-26/34/36/39), letme (JAR-OPS1/FTL/SIM), Personel (JAR-65E/147/FCL/ MED), Uua Elverililik Standartlar (JAR-l/22/23/25/27/29/APU/AWO/E/P/TSO/ VLA) ve Uak Bakm (JAR-21/145) genel balklar ile snflandrlabilir. Uak bakm JAR'larndan JAR-21; rnlerin ve ksmlarn onaylanmas ve JAR-145 ise onaylanm bakm organizasyonudur. lkemiz zellikle askeri sektr de olmak zere olduka byk bir hava arac filosuna sahiptir ve dahil olduumuz uluslararas havaclk otoriteleri kurallar gereince bu filolar kullanmamz gerekmektedir. Hava Kuvvetleri envanterindeki uak ve tehizat iin programl bakm ihtiyalar, her uak ve tehizat iin kendine mahsus retici firmas veya Teknik Ynetim Sorumluluu (TYS) tarafndan belirlenmi teknik neriyata gre karlanr. Silah ya da destek sistemleri, tehizat ve nitelerine ait programl bakm kontrol aralklar da yine ayn neriyatlarda belirtilmitir. Uaklara tatbik edilen bakmlar bir dier adan yle tasnif edebiliriz: Hat seviyesi bakm (line maintenance) olarak uu ncesi bakm kontrol (PR) (Preflight), uulararas bakm kontrol (TH) (Thorough Flight), uu sonras bakm kontrol (BPO) (Basic Post Flight), saate tabi uu sonras bakm kontrol (HPO) (Hourl) Post Flight), pistba kontrol (T/O) (Take Off) yaplmaktadr. s seviyesi bakm (base maintenance) olarak ise; periyodik bakm-kontrol (PE) (Periodic Inspection), safha bakm kontrol (PH) (Phase Inspection), izokronal bakm kontrol, ana birlik kontrol (HSC) (Home Station Check) kk bakm kontrol (MIN) (Minr Inspection) byk bakm kontrol (MAJ) (Majr Inspection) tipleri uygulanmaktadr. Fabrika bakm (FASBAT) (PDM) (Programmed Depot Maintenance) ise teknik ynetim sorumluluunu yerine getiren kmal Bakm Merkezi komutanlklar tarafndan gerekletirilmektedir. Sivil havaclk alannda uygulamas bulunmayan ancak sava zamannda havada ve yerde hasarlanm olan muharip uak ve helikopterlerin maksimum 24 saat ierisinde en az bir sorti uu yapabilecek ekilde faaliyetini salamak amacyla Uak Harp Hasar Tamiri'de (UHHT) Hava Kuvvetleri Komutanl bakm eitleri ierisinde bulunmaktadr [3]. Yukarda sz edilen bakm eitlerinden Hat Seviyesi Bakm ve s Seviyesi Bakm JAR 145?e gre alan irketlerde, yani lkemizdeki havaclk irketlerinde uyulmas gereken iki gruptur.

81

Uaklarda bakm ve arza giderme ilemlerinin hatasz bir ekilde, yksek kalitede yerine getirilmesi nem arz ettiinden, bu ii gerekletiren mhendis, teknisyen ve makinistlerin bilgi seviyelerinin devaml yksek dzeyde tutulmas ve sahalarnda meydana gelen gelimeleri renmeleri gerekmektedir.

4. TRKYE'DE UAK MHENDSL ETM Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulan THY. Eskiehir l.HBM ve Kayseri 2.HBM uak bakm sanayiinde nemli konumlarn bugn de srdrrken. stanbul Beikta'ta uak retimi yapan Nuri Demira'n fabrikas ve Kayseri'de kurulan ve 1950'li yllarda uak retimi yapan fabrikalarn gnmzde devam mmkn olmamtr. Bu nedenle uak ve havaclk mhendislerinin istihdamnn byk ounluu uak bakm merkezlerinde younlamtr. Oysa. lkemizde uak \c havaclk mhendislii eitimi veren blmlerin dersleri incelendiinde, verilen eitimin younlat konularn lkemizin ihtiyacna ynelik olarak deil, u anda lkemizde bu alanda pratik uygulamalardan uzak derslerle younlat grlebilir. ler iki niversitemizin uak ve havaclk mhendislii blmlerinde verilen derslerin, uak tasarm ve tasarm hesaplama krna ynelik olduu rahatlkla deerlendirilebilir. Semeli olan dersler ise tasarm konusunda verilen konularda uzmanlamak isteyen rencilerin bu konuda daha detayl renim grmelerine ynelik olarak verilmitir. Bakm konusunda almas byk olaslkla (meslei ile ilgili alanda olmak kaydyla) muhtemel olan mhendisin bu konuda lisans dzeyinde bilimsel bilgi ve metodlar renmesi olanakl gzkmemektedir ve de yapaca staj srasnda elde edecei deneyimlerin teorik bir uygulamas bulunmamaktadr. Oysa uak dizayn, bakm yaplabilirlii (maintability) ile paralel yrtlr |T]. Uan bakm yaplabilirlii dizayn aamasnda dikkate alnmas ve zerinde allmas gereken bir husustur. Uan mr boyunca onun emniyetini salayabilecek ekonomik bir bakm oluturma faaliyetleri, uan imalinden ok ncesinde, daha gelitirme safhalarnda imalat firmalarn ve kullanclarn bakm mhendislikleri taralndan balatlr [2J. Ua satn alan mteri ua, bakm yaplabilirliini gznne alarak deerlendirir. Ayrca, uan kendisinden beklenen grevi en iyi ekilde yapmas olarak adlandrlan gvenilirlik ise, mteri tarafndan beklenen bir baka konudur. Bu kriterleri deerlendirmek uak dizayn srasnda ele alnmas gereken konulardr. u anda dnyada bakm program hazrlama ynetimi olarak MSG-3 (Maintenance Steering Guide-3) (Bakm Ynlendirme Klavuzu) yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu yntemde, programl bakmlar srasnda yaplmas gereken iler ayrntl bir ekilde tanmlanmaya allr, mteriler, yani kullanclar ile uak retimine geilmeden nce toplantlar yaplarak uak kullanm srasnda bakm kolaylklar zerine deerlendirmeler alnr ve bunlar uak tasarm srasnda nemli kaynak oluturur. Bu saylan kriterler, uak retiminden, son uak envanterden kncaya kadar geen sreyi iine alarak deerlendirilmelidir. Bu sebeple uak dizayn zerine almas dnlen uak veya havaclk mhendislerinin gnmzde de uygulanan bakm uygulamalar konusunda lisans dzeyinde eitim almalar gerekmektedir. Bu durum, hem lkemizdeki uak bakm sanayiinde almas olas olan uak ve havaclk mhendislerinin alma yaamn kolaylatracak ve mevcut sistem iinde ikinci bir rencilik yapmalarn gerektirmeyecek, hem de uak tasarm ve buna bal bilimsel alanlarda (aerodinamik, akkanlar mekanii, tepki ve tahrik gibi) uygulama alan bulabileceklerdir [1].

82

4.1. Aratrma-Geltirme ve Tasarm Eitimi Mevcut iki blmmzde verilmekte olan aratrma, gelitirme, tasarm ve retim iin verilen bilgiler son derece gncel ve global standartlara uygundur. Mezun olan renciler rendikleri temel mhendislik ve uak mhendislii konularn bilgiyasar destei ile beraber uygulamaya sokabilecek kabiliyete sahiptirler. 4.2. Baktnchk Eitimi Aratrma, gelitirme ve tasarm iin sylenebilecek lisans eitimi kalitesi, maalesef bakmclk iin sylenememektedir. Mevcut blmlerimizde verilmekte olan derslere ait programlar incelendiinde, bakmcla yeteri kadar nem verilmedii ve alnmas zorunlu olan derslerin arasnda konuyla ilgili hemen hemen hibir dersin olmad grlmektedir.

5. SONU lkemiz niversitelerinden mezun olan uak mhendisleri, son derece gncel bilgilerle donanm ve teknolojiye rahatlkla ayak uydurabilecek bilgi ve kapasiteye sahiptirler. Bu stnlklerini ise mezun olduklar niversitelerinden almaktadrlar ve mesleklerinin gerei olan aratrma-gelitirme ve tasarm gibi konularda son derece yeterlidirler. Ancak bu zellikleri, daha ok havaclk ve uak sanayiinde ileri gitmi lkelerde geerliliini korumakta ve lke ekonomisine ve geliimine faydal olma durumundadr. Oysa lkemiz gerei gznne alndnda bakmcln da en az aratrma ve dizayn kadar nemli olduu rahatlkla grlebilmektedir, nk jeopolitik konumundan dolay askeri havaclk sektrmz ve her geen gn gelien sivil havaclk sektrm/ olduka fazla sayda hava aracna sahiptir. Herbiri milyonlarca dolar deerindeki bu aralarn servisleri srasndaki maliyetleri, kendi maliyetlerinden daha fazladr. Bu aralarn herbiri iin kanun hkmndeki uluslararas kurallara uyulmas zorunludur. Bu kurallardan en nemli kalemlerden birisi de bakmclktr. Ancak henz lkemizde bakmclk konusunda mhendis dzeyinde mezun veren bir yksekretim kuruluu yoktur. lke apnda havaclk sektrnde alan mhendislerimizi ele aldmzda, ok nemli bir blmnn bir uak (bakm) mhendisi olarak altn grmekteyiz ve bu nosyonlarn byk lde altklar messeselerde kendilerini yllarca yetitirerek kazandklarn rahatlkla syleyebiliriz. te bu para ve zaman kaybnn nlenmesi iin lisans dzeyinde uak mhendisi yetitiren blmlerimizin mevcut ders programlarna bakmclk ile ilgili dersleri eklemesi ve mezunlarnn aratrma ve dizayn zelliklerinin yanna bakm zelliini de katmas gerekmektedir.

83

KAYNAKLAR |1] UHUM-MEDAK "lkemizde Uak Mhendislerinin alma Yaam" TMMOB MMO Eskiehir ubesi Blteni, Mart 2000, S16-19 [2] R. ren, Y. Pekcan "Uak Bakm Kavramlar" http://meltingpot.fortunecity.com/chile/926/tez 4html 2003 [3] H. zdamar "Hava Aracnn Bakm ve Onarm" Uluslararas Katlml Kayseri 4. Havaclk Sempozyumu 13-15 Mays 2002 Bildiriler Kitab S. 355-358

-ZGEM-YRD.DO.DR. MELH CEMAL KUHAN 1964 Erzurum doumludur. Dokuz Eyll niversitesi-Denizli Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm'nde lisans, Anadolu niversitesi-Endstri Mhendislii Blm'nde yksek lisans, Osmangazi niversitesi-Makina Mhendislii Blm'nde doktora renimini tamamlamtr. 1985'ten buyana Anadolu ve Osmangazi niversiteleri'nin Endstri, Makine ve Metalurji-Malzeme Mhendislii Blmleri'nde akademisyen ve ynetici olarak grev yapmaktadr. Sn. KUHAN'n ok sayda bildiri ve makalesi yaynlanm, Kazakistan, Kanada ve ek Cumhuriyeti'nde dzenlenen bilimsel kongrelerde lkemizi temsil etmitir. Trk Teknoloji Vakf (TTV) Proje Tevik ve TBTAK Bilimsel Yaynlar Tevik dlleri alan KUHAN'n, "A'dan Z'ye Dnya Uaklar ve Helikopterleri" adnda yeni km bir kitab bulunmaktadr. Sayn Kuhan evli ve iki ocuk babasdr.

t.

84

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

UYDU ETMNDE YAPARAK RENME VE CUBESAT

Fuat nce , Sefer Kurnaz
1 2

Maltepe niversitesi, Kartal, stanbul Tel: 216 459 5640, E-Posta: fince@maltepe.edu.tr 2 Hava Harp Okulu, Yeilyurt, stanbul Tel: 212 663 2490, E-Posta: seferkurnaz@hotmail.com

ZET 1990'h yllarda elektronik ve mekanikte mikrominyatrleme, uydularn gittike daha kk, daha kolay ve daha ucuza retilmelerine olanak tanr olmutur. Bunun yannda baz politik faktrlerin de olumlu katklaryla, bata ABD olmak zere, dnyada ok sayda niversitede renci projeleri olarak uydular yaplr olmaktadr. Yakn zamana kadar bu projeler nemli mali kaynak ve sre gerektirmekteydi. Ancak 2000 ylnda Stanford ve California Polytechnic (Cal Poly) niversitelerinin giriimleri ile balayan Cubesat yaklam, bu sorunlar byk lde ama potansiyelindedir. Cubesat uydu tasanm modeli ile, renci uydular tipik olarak iki yldan ksa bir srede ve milyon deil binlerle ifade edilen dolar maliyetlerle gerekletirilebilir olmaktadr. Bildiride uydularn klmesi ynndeki gelimeler gzden geirilecek, baz niversite uydu projeleri rnekleri verilecek ve Cubesat uydu yaklam anlatlacaktr. zellikle ileride uydu projelerinde alacak uzman mhendislerin eitiminde, yaparak renmenin nemi gznne alndnda Cubesat yaklam esiz bir olanak sunmaktadr. Trkiye Uzay Kummu (TUK) kumlmasnn gndemde olduu lkemizde, niversitelerimiz ve devlet karar vericilerimiz iin dilek ve tavsiyelerle bildiri sonulanacaktr.

GR Uzay teknolojileri, birok dnya niversitesinde blm olarak veya ders olarak bulunmasna karn, rencilerin bilfiil gerek bir uydu yaparak uurmalar son yllara kadar ok zordu. Zorluklann iki temel nedeni vard. Birinci neden parasald. Milyonlarca dolar olarak ifade edilen uydu yapm ve frlatma maliyetleri, niversite btelerince karlanabilecek rakamlarn ok stndeydi. Sadece frlatma maliyeti bile bir mikro uydu (<100kg) iin, ana uydunun yannda ikincil yk olarak ta olsa, birka milyon dolar dzeylerindedir. kinci neden ise zamansald. Uydu yapm ve frlatma srelerine, bir de ksa bir iletme sresi eklenince, proje balangcndan bitimine tipik drt-be yl gibi bir sre gerekiyordu. niversite projeleri lisansst tezlerle ok bal olduu dnlnce, drtbe yllk bir sre bir yksek lisans tezi iin kabul edilemez derecede uzundur. Doktora tezi iin bile olduka uzundur ve risklidir. Dnyada bu zorluklan ap uydu yapmay baarabilen niversite says 10 yl ncesine kadar 3-4 ile snrl idi. Ancak 199O'l yllardaki gelimeler ve zellikle son iki yldr ortaya konan Cubesat

85

yaklam ile zorluklar ortadan kalkmakta ve baarl uydu projeleri birok niversitenin ve hatta baz liselerin yetenek ve olanak dzeyi iine girmektedir.

UYDU TEKNOLOJLERNDEK GELMELER 199O'l yllarda uydu teknolojilerinde gelimeler yannda politik gelimeler de niversitelerde uydu yapmn kolaylatran etkenler olmutur. nce politik gelimelere bakarsak; Sovyetler Birliinin kmesi, uydu teknolojilerine ilikin baz kstlamalarn ve gizliliin gevetilmesini salamtr. Ticari ama ve kayglar askeri kstlamalarn nne geince, ABD ve onun dnda Fransa, Almanya, ngiltere gibi lkeler, nceden gizli saylan sistem ve teknolojileri d kullanma amlar, bilgi paylamna daha ak olmulardr. Baz Rus uzmanlarn bat lkelerine gitmesi, Rus bilimsel ve teknolojik bilgisinin yaygn kullanlr olmasna katk vermitir. ABD'de uydu firmalarnda alm olan uzmanlar rahata niversitelere geerek oralarda proje balatabildiler. Gizliliklerin gevetilmesiyle niversitelerdeki uydu projeleri engel yerine destek grmeye balad. NASA, niversiteler arasnda yarmalar dzenleyerek ABD niversiteleri arasnda uydu teknolojisinin yaylp gelimesini tevik etti. NASA'nn at niversite yarmalar sadece kat stnde tasarm deil, bir uydunun retimi, frlatlmas ve iletilmesi dahil tm yaam dngsn ieriyordu. NASA nceleri (1995-1996) niversite bana alt milyon dolar kadar olan bu destei sonralar niversitelerden gelen talebin artmas ve teknolojinin ucuzlamas ile 100 000 dolara kadar indirdi. Elbette NASA destei iinde ayrca cretsiz frlatma ve snrl danmanlk destei de vardr. Kontrollerin azalmas ile uydu alt sistemleri ve bileenleri piyasada daha rahat tantlr ve satlr oldu. Dnya, gne ve yldz sensrleri, radyasyona dayankl yongalar, uydu haberleme alt sistemleri, ABD dnda kontroll durumunu korusa da ABD iindeki her tr uygulamada daha engelsizce yer alr oldu. Bununla birlikte Lasergyro gibi yksek teknolojik cihazlar stnde sk kontrol devam etmektedir. 1990'h yllarda, yal/.ca cihaz ve alt sistemler deil, tm uydu platformlar (bus) ile uydu tasarm ve uydu kontrolnde kullanlan yazlmlar da hazr katalog rn olarak piyasada satlr oldu. Artk uydu platformu tasarm ile /aman harcamadan, sadece misyonunuzu yerine getirecek olan yk (payload) tasarmlamak ve retmek yeterlidir. Uygun platformu (bus) katalogdan seip almanz mmkndr. Elbette yine de bir yk-platform entegrasyonu iinin varl unutulmamaldr. NASA'nn bu yolu kuvvetle tavsiye ederek kurduu RSDO (Rapid Satellite Development Office) katalogunda 21 hazr uydu platformu bulunmaktadr. Dier uydu yetenekli lkelerin de ayn yaklam iinde olduklar gzlenmektedir. I > el ti teknolojileri hala ABD'nin kontroll ihracat rejimine girmektedir. Uydularla ilgili teklif verebilmek, ortak proje yapabilmek, ABD Dileri Bakanl'nn n iznine baldr. Bu izinler kk isler iin dahi en azndan 60-90 gn gibi inceleme srelerinden sonra gelebilmektedir. Uzay teknolojileri ile ilgili konferanslara katlmak iin ABD'ye gelmek isteyen baz yabanc lke vatandalarna vize verilmesinde zorluklar kmaktadr. Ancak ABD iindeki ak konferanslarda verilen bilgiler eskisinden daha genitir ve katlm en azndan NATO lkesi vatandalarna aktr. Avrupa'ya baknca, Avrupa Uzay Ajans ESA'nn zaten ortak bir uzay faaliyetleri erevesi oluturduu, ES A ileyii ve projelerindeki ibirliinin ye lkeler arasnda teknolojilerin yaygnlamasna yol at grlmektedir.

.'

86

199O'l yllarda uydu teknolojilerindeki dier bir gelime elektronikteki gelimelere paralel olarak klme ynnde olmutur. ok sayda ilevin tek bir yongada toplanmas, daha akll, daha hzl yongalarn ortaya kmas, malzeme alanndaki gelimeler ve mekanikteki klme ve duyarlk, uydularn da gittike klmesine yol amaktadr. yle ki; 1990'larn balarnda 500-900 kg arlktaki uydular iin kk uydu ya da mini uydu tanmlamas yaplrken, uydu arlklarnn 100 kg altna inmesiyle mikro uydu, 10 kg altna inmesiyle de nano uydu tanmlamalar ortaya kmtr. Bununla da kalmayarak 1 kg altnda uydular yaplm ve bunlara da pico uydu denmitir. Son yllarda MEMS teknolojisindeki gelimelerle daha ok ilevin daha kk uydularda yaplyor olmas beklenmektedir. Elbette bu nano uydu veya pico uydular bir misyona sahiptirler ve misyonlarn baar ile yerine getirmektedirler. Ayrca bu uydular yeni uydu misyonlarnn domasna yol amlardr. rnein, bir ana uydudan braklacak bir pico uydu, ana uydunun dardan resimlerini ekerek, yine ana uydu kanalyla dnyaya gnderilmesini salayabilir/Daha karmak projelerde, birbirlerine gre belirli geometrik dzende uacak bir minik uydular filosu ile byk uydularn yapamayacaklar gzlem projeleri planlanmaktadr. Uydu teknolojisindeki bu gelimelere karn frlatma teknolojisinde benzer gelimeler maalesef yaanmamtr. Frlatma maliyetleri geni abalara karn yksek dzeyini korumaktadr. retim maliyeti milyonlarla deil, sadece binlerle dolar olarak ifade edilen bir uydu iin frlatma maliyeti birka milyon dolar bulunca toplam proje olurlu olmaktan kmaktadr.

CUBESAT YAKLAIMI 199O'l yllarn sonlarna doru niversite uydu projelerinin oalmas, buna karlk frlatma maliyetinin yksek ve frlatma iin beklenen srenin uzun olmas, gerek ve alan uydu projeleri iin niversitelerin nnde ciddi engel oluturuyordu. Bu engelin nemli lde almas amacyla Stanford niversitesi havaclk ve uzay profesrlerinden Robert Twiggs 2000 ylnda bir neri gelitirmitir. Bu neri erevesinde, Stanford niversitesi Space Systems Development Lab (SSDL) nclnde, ABD ve dnyada baz niversite ve endstriyel kuruluun katlmyla Cubesat olarak anlan model gelitirilmitir. Cubesat modeli, fiziksel zellikleri standart olarak belirlenmi ortak bir mimari sunmaktadr. Bu mimari standartlarna uyumlu yaplan uydular birlikte kutulanarak bir rokete ikincil yk olarak konmakta ve ok sayda uydu bir roketle frlatlarak maliyet olduka dmektedir. Cubesat fiziksel boyutlar bir kp iin lOcm x lOcm x lOcm'dir. Bu hacim iin msaade edilen arlk ise en ok lkg'dr. ki veya kp yan yana birleerek daha byk boyutlar elde edilebilmektedir. En byk boyut 2 x 3 kp veya lOcm x 20cm x 30cm olmutur. Uyulmas gereken dier koullar ve daha ayrntl fiziksel l ve malzeme belirtimleri (spesifkasyon) ssdl.stanford.edu/cubesat sitesinde grlebilir. Her uydu projesinin nemli bir ksm uydu-roket arayzdr. Uydu yapmclar yeterince zaman nceden frlatc ile grmelerle bu arayz de tasarmlayp retirler. Cubesat yaklamnn bir paras olarak, ok sayda Cubesat uydusunun birlikte kutulanmas, frlatc roketle arayz (entegrasyonu) ve uzayda roketten ayrldktan sonra birer birer braklmas iini (deployment ilemi),

87

bu i iin alan bir arac kuruma braklmtr. Yine niversite kkenli olan bu arac kurum(lar), "deployer" denen uydu -roket arayzn standartlatrarak uydu reticisi asndan basit dzeye indirmekte ve bylece bir Cubesat reticisini, frlatc ile muhatap olmann getirdii karmak ilemlerden kurtarmaktadr. Arac kurum sayesinde Cubesat standartlarna uyumlu yaplm bir uydunun frlatma maliyeti bir kp iin sadece $50000 mertebesine gelmektedir. Bu miktar $75000 ile $35000 arasnda deimitir. Arac kurumlar frlatclarla dzenli (rnein, ylda iki kez) frlatmalar iin uzun dnem anlamalara girerek maliyetleri drmeye almaktadrlar. lk projelerde bir roketle 18 kadar Cubesat uydusunun frlatlmas planlanmtr. Ortak bir mimari, ayn zamanda o mimariye uygun ortak alt sistemlerin hazr raf rn olarak ortaya kmasna yol amakta ve bylece uydu tasarm ve retimi daha da kolaylamakta ve abuklamaktadr. Cubesat d kutusu yannda her uyduda bulunmas gereken g toplama ve kontrol, yerle haberleme, asal durum saptama vb. ilevler iin hazr Cubesat kartlar piyasaya kmaktadr. Uydu sahibinin ii nisbeten kolaylamaktadr. Ancak yine de yararl ykn (payload) tasarm ve retim ii yannda, ykn ve hazr satn alabilecei dier alt sistemlerin standart Cubesat ile entegrasyonu uydu reticisinin sorumluluundadr. Son yllarn kk uydu literatrnde maliyetleri sadece birka bin dolarla ifade edilen niversite uydularna ok sayda rastlanr olmutur. retim yesi ve rencilerin zamanlar ve frlatlma maliyete girmezse, niversitelerin 5-10 bin dolarlk malzeme alm bteleriyle yaplan uydulara dahi rastlanmaktadr. Cubesat yapan niversitelerin says o kadar artmtr ki, halen nmzdeki iki yl iin planlanan frlatma kapasitesi dolmu olup, arttrlmaya allmaktadr. Dnyada birok niversite Cubesat yaklam etrafnda toplanm ve ortak ibirlii ereveleri oluturmaktadr. Bunlar ssdl.stanford.edu/cubesat adresinde grlebilir. Avrupa'daki niversiteler ise ayr bir birlik kurmulardr, www7.informatik.uni-wuerzburg.de/cubesat sitesinde Avrupa niversiteleri Cubesat ibirlii bilgisi verilmektedir. NASA da Cubesat giriimim internet ortamnda bir "newsletter" yaynlayarak desteklemektedir, http://listserv.gsfc.gov/cgi-bin/majordomo/subscribe/cubesat adresi ile NASA'nn bu hizmetine abone olunabilir. Kaynakada verilen mevcut niversite Cubesat proje rneklerinden grlecektir ki; baz niversitelerde bir tek Cubesat deil, bir program erevesinde birka tane veya srekli Cubesat projeleri planlanmaktadr.

i /

j /

j /

CUBESAT YAKLAIMININ NEM niversitelerde uydu teknolojileri eitimi, Cubesat yaklam ile mthi bir srama yapma ve yetenek kazanma olana bulmutur. Kuramsal eitim yannda, yaparak renmenin nemi aktr. Yzbin veya ikiyzbin dolar civarnda btelerle gerek misyon sahibi bir uyduyu tasarm, retim, frlatma ve iletmenin verdii eitim ve renme deeri, daha birka yl nce ancak milyonlarla dolara mal edilebilirdi. Cubesat projeleri bir oyuncak proje deildir. Bir benzetim (simulasyon) veya laboratuvar almas da deildir. Gerek bir misyona sahip, her ilevi ile gerekten alan, yarar reten, birer uydu sistemi varetme yoludur. Cubesat uydular, dier uydular gibi grnt almak, dnya ve uzayla ilgili gzlemler yapmak ve zellikle iyonosferik lmler iin kullanlmaktadr. Ayrca kk yeni uydu altsistemlerinin abuk ve ucuz yolla denenmesi iin ideal aratrlar. Bunlarn dnda Cubesat tr uydular byk uydularn yapamayacaklar misyonlara da soyunmaktadrlar. Uzayda yakn fotoraf,

88

filo halinde uarak zamanda lmler, ok byk sanal antenli SAR projeleri bunlann saylmaktadr. Her uydunun yerine getirmesi gereken temel ilevler vardr. Uydu byk te olsa, kk te olsa bunlarn yerine getirilmesi gerekir. Bir Ccubesat projesi gerekletirmekle kazanlacak bilgi birikimi, deneyim ve yetenek, bir byk uydu projesinden ok farkl deildir. Kk apta da olsa, en azndan, tasarm, entegrasyon, yrnge hesaplar ve yrnge izleme, haberleme, konum saptama, asal durum saptama ve kontrol, sl hesaplar ve kontrol ve bunlarn yannda belki de en nemlisi, temiz ve duyarl retimle uzay koullarnda alabilen yk (payload) yapabilme deneyim ve yetenei kazanlm olunmaktadr.

TRKYE AISINDAN SONU Cubesat modeli Trkiye iin de nemle dikkate alnmaldr. Trkiye Uzay Kurumu kurulmas karar politik olarak alnmtr ve hazrlanan taslan yasalamas gndemdedir. Trkiye uzay teknolojilerine girerken konuyla ilgili insan kayna gereksinimi ortadadr. Bunun tek bir kurum iinde kapal olarak deil, birden fazla niversitede ve aratrma kurumunda karlanmas, dier bir deyile eitim konusunda birden fazla kurumun desteklenmesi daha aklc olacaktr. Cubesat yaklam bu kurumlarn desteklenmesi iin ideal bir ara olmaktadr. Ancak Cubesat uydularnn ana amacnn eitim ve aratrma olduu bilinmeli, bunlardan nemli apta operasyonel bilgi salanmas beklenmemelidir. Milyonlarca dolarlk uydu projelerinin konuulduu lkemizde, bu maliyetlerin yzde biri orannda harcamayla yaplacak bir veya birka Cubesat projesi, nemli lde ulusal bilgi birikimi ve yetenek kazandracaktr. Bylece byk operasyonel projelerde yaplacak grmelerde daha bilgili davranlabilecek, kurulacak Trkiye Uzay Kurumu (TUK) iin bir altyap destei salanm olacak ve uzay yetenekli bir lke olmamz hz kazanacaktr.

KAYNAKLAR [1] http://ssdl.stanford.edu/cubesat [2] http://www.cubesat.calpoly.edu [3] http://www.sdl.usu.edu/conferences/smallsat [4] Proceedings of The 15th AIAA/USU Conference on Small Satellites, Utah State University, Logan, Utah, August 13-162001. [5] Proceedings of The 16th AIAA/USU Conference on Small Satellites, Utah State University, Logan, Utah, August 12-15 2002. Bu konferanslardan birka sunum rnei: [6] "Nihon University Cubesat Program", Y. Miyezaki, Nihon University, Japan, 2001 [7] "The APRS Satellite Mission and CUBESAT DESIGN Notes", B. Bruninga, US Naval Academy Satellite Laboratory, 2001 [8] "Cubesats: A Technology and Science Mission, Low-Cost Test Bed", V. Aguero, SR International, 2001 [9] "Cubesat: The Development and Launch Support Infrastructure for Eighteen Different Satellite Customers", R. Twiggs, Stanford University, 2001

89

[10] "Development of the Standard Cubesat Deployer and a Cubesat Class PicoSatellite", Jordi PuigSuari, Cal Poly State University, 2002 [11] "The Electronic System Design, Analysis, Integration and Construction of the Cal Poly State University CP1 Cubesat", J. A. Schaffher, Cal Poly State University, 2002 [12] "Active Antennas for Cubesat Applications", T. Fujishige, University of Havvaii, 2002

-ZGEMPROF.DR. FUAT NCE 1968'de Boazii niversitesi Elektrik Mhendislii Blm'nden lisans, 1969'da Illinois niversitesi'nden yksek lisans, 1973'te ayn niversiteden doktora derecelerini almtr. Halen Maltepe niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blm Bakan olan Sn. NCE, HUTEN'de de ileri yazlm mhendislii ve uzay teknolojilerine giri derslerini vermektedir.

90

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

UZAY ANA BLM DALI ETMNE HUTEN YAKLAIMI

Sefer Kurnaz', Fuat nce
2

'Hava Harp Okulu, Yeilyurt, stanbul Tel: 212 663 2490, E-Posta: seferkurnaz@hotmail.com 2 Maltepe niversitesi, Kartal, stanbul Tel: 216 459 5640, E-Posta: fince@maltepe.edu.tr

ZET Hava Harp Okulu bnyesinde Austos 2001'de kurulan Havaclk ve Uzay Teknolojileri Enstits (HUTEN), Trkiye'nin ve zellikle Trk Silahl Kuvvetleri'nin uzay konusunda belirli bir bilgi birikimi ve yetenek kazanmasna katk ynnde kendisine verilen grev gerei Uzay Ana Bilim Dal'n kurmak zere hazrlklar yapmaktadr. Halen HUTEN'de faaliyette bulunan drt ABD; Havaclk, Elektronik, Bilgisayar ve Endstri Mhendislikleri'dir. Eyll 2OO3'te bunlara Uzay'n da eklenmesi planlanmaktadr. Uzay ana bilim dal kurulu hazrlklar erevesinde, Trk ve baz dnya niversiteleri benzer blmleri incelenmi ve amalar dorultusunda program ortaya konmutur: (1) Uzay Teknolojileri (2) Uzay Hukuku ve Politikalar (3) Uzay Bilimleri Bildiride uzay konusu ksaca gzden geirildikten sonra, gereksinimler ve amalar ortaya konacak, dier niversitelerdeki uzay konulu eitimlere deinilecek ve HUTEN'in program sunulacaktr.

1. GR Bir lkenin politik, ekonomik ve askeri gcnn dayand en nemli destein teknolojik g olduu gerei her frsatta kendini apak gstermektedir. Dnya lkeleri arasnda kzarak sregitmekte olan teknolojik yarta Trkiye'nin de yer almas phe gtrmez bir ulusal hedeftir. leri teknolojilerden bahsedildiinde ve nmzdeki onyllar dikkate alndnda genelde drt teknoloji ne kmaktadr: Genetik ve Biyoteknoloji Biliim Teknolojileri Alternatif Enerji Teknolojileri Uzay Teknolojileri

91

Uzay teknolojileri aslnda gnlk yaammz ile iiedir. Uzay teknolojileri uygulamalarna bakldnda yaam kalitemizden nemli dn vermeden geri dnlemeyecek bir duruma geldiimiz grlmektedir: - Haberleme: Dnyann her noktas ile annda geni bant iletiim (grnt, ses, veri) uydular sayesinde kolay ve yaygn olmutur. Uydudan dorudan TV yaynclna, radyo ve internet te eklenmektedir. Global haber alma ve iletiim, ekonomik ve sosyal kresellemenin belki de en byk nedeni ve destekisidir. - Meteoroloji ve Uzaktan Alglama: Hava tahminlerinin ok daha salkl ve uzun srelerle (37-10 gn) yaplabilmesi meteorolojik uydular sayesinde mmkn olmaktadr. Ayrca geni blgeleri gzleyebilen uzaktan alglama uydular ile tarm, orman, denizcilik, evre ve doal kaynaklarla ilgili bilgiler zamannda ve doru alnabilmektedir. - Jeodezi: Kresel Konum Bulma Sistemi (GPS), dnyann herhangi bir yerindeki koordinatlar, irtifa ve hz dahil, annda ok kk hatalarla bulmay salamakla, seyrsefer, haritaclk ve genel seyahat konularnda devrim yaratmtr. ABD ve Rusya'nn ilettii iki sisteme 2008 ylndan itibaren Avrupa Uzay Ajans ESA'nn Gallieo sisteminin katlmas beklenmektedir. - Bilimsel ve Teknolojik Konular: Uzayn bilimsel uydularla incelenmesi, insanln ezelden beri akln megul eden "Nereden geldik, nereye gidiyoruz?" sorusuna temel yantlar ortaya karmaktadr. Yerekimsiz ortamda yeni malzeme oluturma almalar (mikrogravite), Dnyada elde edilmesi mmkn olmayan yeni teknolojik gelimeler dourabilecektir. Astrobiyoloji, astrofizik gibi konular yannda uzay mimarisi, uzay kaynakl enerji gibi konular nmzdeki yllarda gelimelerini srdreceklerdir. Uzay teknolojileri bir lkeye hem askeri, hem de sivil stnlkler salamaktadr. Hava Harp Okulu'nda uzay ana bilim dal olutururken uzayn askeri nemini zellikle dikkate almak gerekir. Askeri adan uzayn getirdikleri de yle zetlenebilir: - Yer hatlarndan bamsz, uzak mesafelerle, ufuk tesi ve dnyann her yeri ile ses, grnt, video ve geni bantl gvenilir haberleme olana salar. zellikle mobil platformlarla, uak, gemi, kara aralar, hatta tek askerle bile, grnt ve geni bant veri iletiimi salamann tek yoludur. - Uydulardan, engellenemez biimde istihbarat amal grnt alnabilir, SAR ile gece gndz ve her trl hava artlarnda grnt alnabilir, - Uydular elektronik istihbarat kaynadr. Haberlemenin dinlenmesi ve radar bilgilerinin toplanabilmesi iin yine engellenemez bir olanak olutururlar. - Konum belirleme sistemleri ile mobil platformlarn yeri byk dorulukla saptanabilir. Hedef koordinatlar byk dorulukla saptanabilir ve silahlar hedefe byk dorulukla tevcih edilebilir.

92

2. UZAY KONUSUNDA ETM HUTEN, en bata bir eitim kurumu olarak, kendisini, uzaydan beklenen yararlar salayacak uzmanlarn yetitirilmesine nemli katk ile sorumlu kabul etmektedir. Bu amala nce yurtdnda uzay konusunda eitim veren ok sayda yksek eitim kurumunun programlan incelenmitir. Bunlarn banda ABD'deki askeri okullar olan US Air Force Academy (USAFA) ve Air Force Institute of Technology (AFIT) gelmektedir. Dier yararlarulan kurulularn bir ksmi listesi KAYNAKA'da verilmektedir. Bunlarn ounluu niversite veya yksekokul olmakla birlikte yksek teknolojik konularda eitim veren firmalar da bulunmaktadr. Ders programlar ierikleri ve gereksinimler gznne alndnda uzay konusunun genel balk altnda toplanmasna karar verilmitir. Bunlar ayn zamanda HUTEN'deki uzay ana bilim dalnn zaman iinde ortaya kacak program olarak ortaya konmaktadr: 1. Uzay Teknolojisi 2. Uzay Hukuk ve Politikalar 3. Uzay Bilimleri Bunlardan ilk ikisinin Hava Harp Okulu ve HUTEN iin ncelik tad, ncsnn de programda zamanla yer alabilecei ancak imdilik genel amal niversiteler iin daha uygun olduu deerlendirilmitir. Bununla birlikte gruba ait derslerin kesin ayrlamayaca, ortak ekirdek derslerin bulunaca bilinmektedir. eitli niversitelerdeki uzay programlarna bakldnda bunlarn her zaman standart bir ders dizisi oluturmad, ayn balk ve ierie sahip derslerin saysnn nisbeten az, farkl ve o niversiteye zgn ders saysnn da olduka ok olduu grlmektedir. Ayrca havaclk (aeronautics), elektronik ve makine mhendislii blmleri ile iice veya ortak programlar da olduka gze arpmaktadr. Yurtdndaki niversitelerde okutulan derslerden bir ksm aada sralanmaktadr: - Introduction to Space Studies - Orbital Mechanics - Orbits and Astrodynamics Space System Engineering - SpaceCraft System Design Space Environment and SpaceCraft Interactions - SpaceCraft Command and Telemetry - SpaceCraft Propulsion - On-Orbit Propulsion and Launch Systems - Advanced SpaceCraft Propulsion - Attitude Control of SpaceCraft SpaceCraft Command and Telemetry Spacecraft Power Systems Spacecraft On-Board Computing - Attitude Determination and Control Space Operations Structure and Design Systems Architecting SpaceCraft Thermal Control - Designing for Space Environment - Space Communications - SpaceCraft RF Communications - Space Navigation: Principles and Practice - SpaceCraft Configuration and Structure - Design of Low-Cost Space Missions - Systems for Remote Sensing - Space Radar Design - Reliability and Quality Assurance - Rarefied Gas Dynamics - Physical gas Dynamics - Partially Ionized Plasmas - Gas - Surface Interactions - Space Computational Techniques - National Space Organizations - Current and Emerging Space Powers - Space in Society - Space Law

93

- The Psychology and Physiology of Space - Space System Integration and Test - Space Operations Structure and Design

- History of Space - Russian Space History and Programs - Space Policy - Space Enterprise Management - The Economy of Space

Yukardaki derslere elbette dier niversite blmlerinde okutulan ama uzay dorudan ilgilendiren dersleri de eklemek gerekir. rnein, uzaktan alglama, radar, yazlm mhendislii, uluslararas hukuk, vb. Ayrca astronomi, astrofizik gibi uzay konularna yukarda girilmemitir. HUTEN, lisansst eitim veren bir kurum olarak, hangi lisans programlarnn mezunlarn kabul edeceine karar vermek durumundadr. Yukarda birinci grup olan Uzay Teknolojileri program iin havaclk ve uzay teknolojileri mezunlar elbette uygun olurdu. Ancak Hava Harp Okulunun lisans programnda byle bir blm yoktur. Dier blmlerden lisans diplomas alm rencilerin programa kabul edilmesi iin gerekli nkoullar belirlendi ve Havaclk Mhendislii. Elektronik Mhendislii, Bilgisayar Mhendislii blmleri mezunlarnn ksa bir hazrlk kursundan sonra programa balayabilecekleri sonucuna varld. Uzay Hukuk ve Politikalar Program iin Havaclk Mhendislii, Elektronik Mhendislii, Bilgisayar Mhendislii, Endstri Mhendislii blmleri ile Hukuk Fakltesi mezunlarnn ksa bir hazrlk kursundan sonra programa balayabilecekleri sonucuna varld.

HUTEN PROGRAMI Bu deerlendirmelerden sonra ve zellikle retim yesi bulmann zorluu dikkate alndnda HUTEN uzay anabilim dal ders program yle olumutur. Hazrlk Program: Bu programda bir ders verilmesi dnlmektedir. Bu ders haftada dokuz saat teori dersinden olumaktadr. Drt haftalk programda toplam 36 saat olarak kredisiz verilecektir. Yksek Lisans Program: Bu program HUTEN'deki dier yksek lisans programlar ile uyum ierisinde 24 kredi, bir seminer ve tez almasndan olumaktadr. lk aamada almas dnlen iki program iin zorunlu dersler unlardr: Uvdu Teknolojileri Program 1. Ar. Yntemleri (Enstit zorunlu) 2. Yrnge Dinamii 3. Uydu Mimarisi ve Alt Sistemleri 4. Uydu Misyon ve Sistem Tasarm Uzay Politikalar Program L Ar. Yntemleri (Enstit zorunlu) 2. Uzay Hukuku 3. Uzay letmecilii, Pazarlama ve Ticaret 4. Uluslararas Uzay Politikalar

1.

Programn Semeli Dersleri: Aada yer alan 10 dersten 4 tane de semeli olarak ders alnarak 24 kredi toplanacaktr. - Uydu Haberlemesi - Uzaktan Alglama Sistemleri

94

- Optik Sistemler Tasarm - Grntleme Radar Tasarm - Uydu Sistemleri letme ve Ynetimi (Yer ve Uzay) - Dk Maliyetli Uydu Sistemleri - Uzay Fizii - Uzay Bilimleri ve Astronomi - Frlatma Teknolojileri - Uzayda nsan ve Uzay Biyolojisi (Astrobiology)

SONU VE DEERLENDRME Trkiye'de uzay bilimi tam olarak olumad iin uzay politikalarnn belirlelmesinde ge kalnm, dolaysyla uzay konusunda yetimi insan gc eksiklii hissedilmektedir. HUTEN'deki uzay yksek lisans program ile; lisansst dzeyde uzay konusunda bilgilenmi, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde bulunabilecek insan gcnn yetitirilmesine katk salanm olacaktr. Mezunlardan bir ksm akademik almasna devam ederek eitim alannda alabilecei gibi, bir ksm kamu sektrnde, bir ksm da zel sektrde konuyla ilgili nitelerde alabilecektir. Bu program ile; nmzdeki yllarda Trkiye'nin de uzayda yer alabilmesi iin balatlm olan giriimlere Havaclk ve Uzay Teknolojileri Enstits'nce de olumlu katklar salanabilecei deerlendirilmektedir.

KAYNAKLAR [l]Orgeneral Ergin Celasin, Sempozyum Al Konumas, l'inci Uluslararas Uzay Sempozyumu. Hava Kuvvetleri Komutanl, 30-31 Mays 2001, Ankara [2] Tug. Bekir Ata Ylmaz, "Uzay Konusunda Dnyadaki Gelimeler ve Trkiye'nin Ufku", l'inci Uluslararas Uzay Sempozyumu, Hava Kuvvetleri Komutanl, 30-31 Mays 2001, Ankara [3] Tug. Ahmet Dinyrek, "Hava Savunmasnn Uzay Boyutu", 1 'inci Uluslararas Uzay Sempozyumu, Hava Kuvvetleri Komutanl, 30-31 Mays 2001, Ankara [4] http://vvww.afit.edu [5] http://www.usafa.edu [6] http://ssdl.stanford.edu [7] http://www.space.hut.fi/education [8] http://www.amunet.edu/graduate [9] http://www.aticourses.com [10] http://www.isu.edu.fr [11] http://www.space.edu/information/masterprog [12] http://www.utias.utoronto.ca [13] http://www. isunet.edu/academic_programs [14] http://aoss.engin.umich.edu/aoss [15] http://database.spacefoundation.org/graduate [16] http://www.nps.navy.mil/ofcinst [17] http://astronautics.usc.edu/gradsyllabi [18] http://www.nottingham.ac.uk/iessg [19] http://sdl.usu.edu [20] http://www.ee.surrey.ac.uk

95

-ZGEMDR. SEFER KURNAZ 1978 ylnda Hava Harp Okulu Elektronik Mhendislii Blm'nden lisans, Ege niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blm'nden yksek lisans, stanbul niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blm'nden doktora derecesi ald. Hava Harp Okulu Komutanl Havaclk ve Uzay Teknolojileri Enstits Mdr olarak grev yapmaktadr /

96

TMMOB Makina Mhendisleri Odas 2. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay 10 Mays 2003 Eskiehir-Trkiye

TEKNOLOJ NGRS PROJES SAVUNMA, HAVACILIK VE UZAY SANAY PANEL ALIMALARI Mehmet Zaim', Prof. Dr. Nafiz ALEMDAROLU*
'ASELSAN A.., 2ODT Havaclk ve Uzay Mhendislii Blm

ZET Bu bildiririnin amac TBTAK bnyesinde oluturulan ve "Vizyon 2023" ad verilen ve Trkiye'nin 2023 yllarnda 11 alanda Teknolojik yeteknelerinin bir ngrsnn yaplmasn amalayan bu almalarla ilgili olarak sizleri bilgilendirmek, alma guruplarn tantmak, bu gne kadar yaplan almalarn bir zetini sunmak almada izlenen yol haritasn ve yntemi sizlerle paylamak ve bir geri besleme almaktr.

Vizyon 2023'n Ana Temas Vizyon 2023n temas, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun kararnda da yanstld gibi. Cumhuriyetimizin 100. Ylnda, Atatrk'n iaret ettii muasr medeniyet seviyesine ulama hedefi dorultusunda: Bilim ve teknolojiye hakim, Teknolojiyi bilinli kullanan ve yeni teknolojiler retebilen, Teknolojik gelimeleri toplumsal/ekonomik faydaya dntrme yetenei kazanm

bir refah toplumunu yaratmaktr.

Vizyon 2023'n Kapsam Vizyon 2023'n kasamn u ekilde zetlemek mmkndr. Trkiye'nin bilim ve teknoloji alannda mevcut konumunun saptanmas Dnyada bilim ve teknoloji alanndaki uzun dnemli gelimelerin saptanmas Trkiye'nin 2023 hedefleri balamnda, bilim ve teknoloji taleplerinin belirlenmesi Bu hedeflere ulalabilmesi iin gerekli stratejik teknolojilerinin saptanmas Bu teknolojilerin gelitirilmesi ve/veya edinilmesine ynelik politikalarn nerilmesi

97

Vizyon 2023'n Alt Projeleri

Vizyon 2023'n Temel Ekseni

TEKNOLOJ NGRS PROJES
4

Dier Projeler
TEKNOLOJ ENVANTER ARATIRICILAR ENVANTER ULUSAL AR-GE ALTYAPISI

20.03-2023 SJRATEJI BELGES

Bilim ve Teknoloji Vizyonu Stratejik Teknolojiler ve AR-GE ncelikleri Politikalar

Vizyon 2023 kapsamnda Oluturulan ngr Panelleri Vizyon 2023 kapsamnda aada sralanan 11 adet panel oluturulmutur. Bu panellere, endstriden, niversitelerden, Trk silahl Kuvvetlerinden ve kamu kurum ve kurulularndan bu konularda alan uzmanlar davet edilmi ve TBTAK tarafndan belirlenen alma plan srecinde almalar istenmitir. 1. Eitim ve nsan Kaynaklan 2. evre ve Srdrlebilir Kalknma 3. Bilgi ve letiim 4. Enerji ve Doal Kaynaklar 5. Salk ve la 6. Savunma, Havaclk ve Uzay Sanayii 7. Tarm ve Gda 8. Makine ve Malzeme 9. Ulatrma ve Turizm 10. Kimya ve Tekstil 11. naat ve Altyap

Panel almalarn Aamalar n Rapor Yaygnlatrma Geribesleme Bilgilerinin Derlenmesi Teknoloji Yol Haritas nerileri Strateji ve Politika nerileri

98

n Rapor Dnemi almalar lgili olduu sosyo-ekonomik faaliyet alannn teknolojik/ekonomik/yapsai durumunu, Trkiye ve dnya asndan deerlendirerek durum saptamasn yapmas; - Teknolojik yeteneklerin belirlenmesi. - Gl ve zayf yanlarn, d tehdit ve frsatlarn saptanmas. lgili olduu alana ilikin olarak hedeflerin, sorunlarn ve teknoloji taleplerinin belirlenmesi; - Muhtemel gelimeleri gznne alarak, uzun dnemli sosyo-ekonomik hedeflerin belirlenmesi. - Bu hedefler balamnda, sorunlarn ve gerekli grlen teknolojik yeteneklerin (teknoloji taleplerinin) belirlenmesi. Talep edilebilecek teknolojileri listelenmesi ve snflanmas. "Stratejik teknoloji" ltleri iin neriler gelitirilmesi.

zellikle talep edilen teknolojik gelimeleri olumlu/olumsuz etkileyebilecek senaryolar iin neriler gelitirilmesi.

Savunma, Havaclk ve Uzay Sanayii Paneli almalar Savunma, Havaclk ve Uzay Panelinin almalar iki aamal olacaktr. Bu aamalarda yaplacak almalar aadaki ekilde zetlemek mmkndr: Birinci aamada ama, "Ortak Askeri-Sivil Teknoloji Vizyonu" ile "Sanayi ve Teknoloji Hedefleri"ni ortaya koymaktr. Birinci aamada ayrca, konulan hedeflere eriebilmek iin gerekli ncelikli teknoloji faaliyet konular ve destekleyen teknoloji alanlar saptanmtr. kinci aamada, ilgili taraflardan ve kamuoyundan alnacak geribesleme bilgilerine dayanlarak. "Ortak Askeri-Sivil Teknoloji Vizyonu" ile "Sanayi ve Teknoloji Hedefleri" gncellenecektir. kinci aamada ayrca, belirlenecek alanlarda 2023 yl hedefli "Yol Haritalar" oluturulacak, bu vizyon ve hedefleri hayata geirmeye ynelik politika ve strateji nerileri gelitirilecektir.

Panel Konusu Kapsamndaki Temel Eilimler ve tici Gler Panel almalarnn balangcnda, ncelikli olarak panel konusu kapsamndaki temel eilimler ve itici glerin neler olduu belirlenmi ve bundan sonraki almalar belirlenen bu faktrler dorultusunda yaplmtr. Bunlar, Ulusal Gvenlik htiyalar Sektrel Eilimler ve Uluslararas Ticaret Yeni Ekonomi ve Eilimleri Teknolojik Eilimler Sosyo-Ekonomik Etkileimler

99

nerilen Vizyon Vizyon 2023 almas kapsamnda ncelikle tm panellerin vizyon belirleme almas yaplm ve Savunma, Havaclk panelinin vizyonu: "Kresel dzeyde lke karlarnn korunmasn gzeten, Ulusal gvenlik gereksinimlerini karlayan sistem ve teknolojileri zgn olarak aratrp, gelitiren ve reten, Bu sistem ve teknoloji alanlarnda dnya leinde rekabet, ibirlii veya karlkl bamllk gc yaratan, lkenin bilim ve teknoloji dzeyinin gelimesinde nc bir rol oynayan, Toplumsal refaha katks tartlmaz bir ulusal savunma, havaclk ve uzay sanayiine sahip olmaktr." f

Hedefler Ulusal gvenlik gereksinimlerini karlayan sistem ve teknolojileri zgn olarak aratrma, gelitirme ve retme yeteneine sahip olmak iin; Sektrn, TSK'nin harekat kabiliyeti ve ate gc yksek, modern silah ve tehizat ile donatlm, etkin ve kltlm bir yapya kavuturulmasnda nc bir rol oynamas, htiyalarn mmkn olduunca yurtiinden, "AR-GE'ye dayal tedarik" programlaryla karlanmas, bunun iin AR-GE'ye dayal tedarik sisteminin uygulamaya sokulmas, AR-GE'ye dayal tedarik ile envantere girecek sistemlerin tutarnn tedarik edilecek tm sistemlere orannn 2023 ylna kadar en az %80'e karlmas. htiya duyulan, milli olmas zorunlu ve kritik sistem ve teknolojilerdeki ekirdek yetenek ve kapasiteye sahip olunmas ve bunun srdrlmesi, Tm gelitirme ve retim faaliyetlerinde uluslararas standardizasyon, kodlama ve kalite gvence sisteminin kurulmas, Bamsz test ve deerlendirme yapabilecek, milli test ve deerlendirme merkezlerine ve sertifkasyon yeteneklerine sahip olunmas, Ulusal kaynaklarn verimli kullanm asndan, devlet ve sanayi kurulular arasnda egdm salanarak, niversite ve aratrma kurumlannn almalarnn mmkn olduunca ncelikli alan ve ihtiyalara ynlendirilmesi, Sektrde, alan kii bana ortalama retimin, bugnk deeri olan 50.000 ABD Dolar/adam*yl'dan 2023 ylna kadar 300.000 ABD Dolar/adam*yl deerine karlmas, Sektrde yerli katk orannn en az % 60 seviyesine karlmas. Sistem ve teknoloji alanlarnda dnya leinde rekabet, ibirlii veya karlkl bamllk gc yaratmak iin; Sektrn uluslararas pazarda rekabet edebilecek gce erimesi, Sektrn, uluslararas lekte rekabet stnl salayacak belirli teknoloji, sistem, alt sistem veya bileen gelitirme ve retiminde tercih edilen kaynak olmas, Stratejik olarak belirlenen alanlarda uluslararas programlara itibarl bir ortak ve tercih edilen rn ve hizmet salayc olarak katlm salanmas ve bu erevede rn ve teknoloji gelitirme

100

projelerinde ibirlii yaplmas suretiyle karlkl bamllk yaratlmas ve ibirliinin planlama aamasnda balatlmas, Yurtdna rn ve hizmet satnn gerekletirilmesi ile lkemiz lehine bamllk yaratlmas, Gerektiinde yabanc yatrmclarla ibirlii yaplabilmesi, ancak tasarm, retim, fim^man, tketim ve satta eitleraras ibirliini esas alan dinamik bir yapya sahip olmas, rn ve hizmet ihracatnn ithalatndan fazla ve sektrdeki ortalama ihracatn 75.000 ABP Dolar/adam*yl mertebesinde olmas.

Ulusal bilim ve teknoloji altyapsnn gelimesi iin; Ulusal ihtiyalarn karlanmasna ynelik tedarik programlarnda, teknoloji retmenin, edinmenin ve teknolojik yetkinlik hedefinin programn ayrlmaz bir parasn oluturmas, Silah malzeme ve tehizat btesinin, AR-GE'ye dayal tedarik programlar kapsamndakiler hari, uzun vadeli ihtiyalar karlamaya ynelik, temel ve uygulamal aratrma ve teknoloji gelitirme projelerine ayrlacak ksmnn %5 dzeyine karlmas, Bata, politika belirleyici, ynetici ve aratrmac personel olmak zere, sektrdeki nitelikli insan gcnn yetitirilmesi ve kalclnn salanmas.

Toplumsal refaha katk hedefine uygun bir sektrel yaplanma iin; Sektr yaplanmasnn, sivil ve askeri alanlarda karlkl teknoloji transferini (ift kullanm) ve ortak yatnm mmkn klacak, sivil-askeri sektr ibirliini salayacak ekilde olmas, Sektrn, genel sanayi ile uluslararas sanayiye entegre olabilecek dinamik bir yapya kavuturulmas, Sektrde istihdam edilecek personel saysnn 60.000 kiiye karlmas.

Teknoloji Alanlar ve Teknolojik Faaliyet Konularnn Belirlenmesi Yntemi almann bu aamasnda Teknoloji alanlar ve Teknolojik Faaliyet Konularnn belirlenmesine geilmi ve bu alma iin aadaki emada verilen yntem uygulanmtr. ncelikle Trk Silahl kuvvetlerinin belirledii ncelikli teknoloji alanlar ve dier teknoloji hedefleri belirlenerek panel filtresinden geirilmi ve ortak faaliyet konular ve teknoloji alanlar belirlenmitir.
Teknoloji Alanlar ve Teknolojik Faaliyet Konularnn Belirlenmesi Yntemi Panel Filtresi
Vl

TSK ncelikli Teknoloji Alanlar

>

Dier Teknoloji Hedefleri

Ortak Teknolojik Faaliyet Konular ve Teknoloji Alanlar

101

nceliklendirme Kriterleri Belirlenen teknolojik faaliyetlerin nceliklendirilmesi iin drt kriter belirlenmi ve her bir faaliyet bu kriterler kapsamnda deerlendirilmitir. Kriterlerin nceliklendirilmesi iin de bu kriterler panel yeleri tarafndan notlandrlm ve bu notlandrma sonucunda belirlenen kriterler u ekilde nceliklendirilmitir. Sistem ve teknolojilerin ulusal gvenlik gereksinimlerini karlamas, Sistem ve teknolojilerin dnya leinde rekabet, ibirlii ve karlkl bamllk gc yaratacak olmas, Sistem ve teknolojilerin ulusal bilim ve teknoloji altyapsnn gelitirilmesini desteklemesi, Sistem ve teknolojilerin toplumsal refaha katks yksek bir sektrel yaplanmay ngrmesi.

Teknolojik Faaliyet Konular Biliim Teknolojileri Sensr, Elektronik ve Haberleme Teknolojileri Seyrsefer, Gdm, Kontrol ve Mikroelektromekanik Sistem Teknolojileri Modelleme /Simlasyon/Analiz ve Eitim Teknolojileri Biyoteknoloji, Biyomedikal ve Salk Teknolojileri Stratejik Malzeme Teknolojileri Uzay ve Uzayn Kullanmna likin Teknolojiler Allm (Geleneksel) Olmayan Sistem, retim Teknolojileri ve Nanoteknoloji Kara, Deniz, Denizalt ve Hava Platform Teknolojileri tki, G ve Enerji Teknolojileri Silah ve Mhimmat Teknolojileri

ncelikli Teknoloji Alanlar-1 Bilgi lem Teknolojileri A Teknolojileri Bilgi Harbi Teknolojileri Bilgi Ynetimi Teknolojileri Web Teknolojileri Haberleme Teknolojileri Haberleme Ynetim Teknolojileri Haberleme Protokol Teknolojileri Geni Bant ve Yksek Hzl nternet Teknolojileri Dost, Dman, Hedef Tanma Sistem Teknolojileri nsan-Makine Arayz Teknolojileri Sibernetik Entegre Grev Sistem Teknolojileri aret leme Devre ve Aygt Teknolojileri Alglayc (Sensr) Teknolojileri Hesaplama, Bilgi-lem, Devre ve Aygt Teknolojileri

102

Mikroelektromekanik Sistem (MEMS) Teknolojileri Elektromekanik Hareketlendirici Teknolojileri

ncelikli Teknoloji Alanlar-2 Seyrsefer, Gdm ve Kontrol Teknolojileri Modelleme, Simlasyon ve Analiz Teknolojileri Mekatronik Sistem Teknolojileri leri Sistem Teknolojileri Uzay Arac Frlatma ve Yer Kontrol Teknolojileri Uydu letiim Teknolojileri Uydudan Alglama ve Gzlem Teknolojileri Minyatr Sistem Tasarm ve Entegrasyon Teknolojileri Etkin Platform Teknolojileri Robotlar, Mikrobot Kar Silahlar ve Mhimmat Teknolojileri Fotonik ve Optoelektronik Malzeme Teknolojileri Kompozit Malzeme Teknolojileri leri Polimer ve Plastik Malzeme Teknolojileri Akll Malzeme ve Yap Teknolojileri Enerji Emici Malzeme Teknolojileri leri Metal Alam Teknolojileri leri Malzeme malat Teknolojileri Enerji retim ve Depolama Teknolojileri Ynlendirilmi Enerji Teknolojileri Nano Silahlar ve Mhimmat Korunma Teknolojileri

Sonular Yaplan almada;

- Savunma, havaclk ve uzay sanayiinin dnyada ve Trkiye'deki durumu ile, Trkiye'nin halihazrdaki kuvvetli ve zayf ynleri ile teknolojik frsat ve tehditler birlikte ele alnarak bu sektrle ilgili bir vizyon oluturulmu - Bu vizyona sahip olabilmek iin hedefler ortaya konmutur. Hedeflere erimeyi salayacak 11 adet teknoloji faaliyet konusu ve 109 adet teknoloji alan tesbit edilmi ve bunlar belirlenen kriterlere gre deerlendirilerek nceliklendirilmilerdir. Savunma, havaclk ve uzay sanayii 2023 vizyon hedefleri iin belirlenen teknoloji alanlarnn ncelikiendirilmesindeki hatalarn minimuma indirilebilmesi ve lkemizin bu sektrdeki kuvvetli ve zayf ynleri ile teknolojik frsatlar ve tehditler asndan durumunun bir kere daha deerlendirilebilmesi iin n rapor, ilgili evrelerin grne sunulmutur. Bu tartmalardan elde edilecek faydal bilgiler nda, esas raporda gerekli dzenlemeler yaplarak;

103

- lkemizin 2023 ylna kadar hangi teknoloji faaliyet konularnda, hangi teknoloji alanlarnda ve hatta hangi teknolojilere sahip olmas gerektiinin belirlenmesi, - Bunlara sahip olmak iin izlemesi gereken politika ve stratejiler ile bunlarn hayata geirildii temel ve uygulamal aratrma, teknoloji gelitirme ve AR-GE'ye dayal ana sistem tedarik programlanna ilikin hedeflerin ortaya konmas gerekmektedir. f

Vizyon 2023 Projesi ve Savunma Havaclk ve Uzay Sanayii Paneli almalar ile ilgili ayrntl bilgiye ve panel raporlarna aadaki adresten ulalabilir: http://vizyon2023.tubitak.gov.tr

-ZGEM-PROF.DR. NAFZ ALEMDAROLU 1950 Niksar doumludur. ODT Makina Mhendislii blmnden BSc, Fransa Poitiers niversitesi, Ecole Nationale Superieure de Mecanique et d'Aerotechnique'den Yksek Lisans ve Doktora derecelerini almtr. 1981-1985 yllar arasnda ODT Makine Mhendislii Blmnde Yardmc Doent ve Doent olarak almtr. 1985-1991 yllar arasnda ABD'de California State University, Long Beach de Makine Mhendislii ve Havaclk ve Uzay Mhendislii Blmlerinde ziyareti Profesr olarak almtr. 1991 ylndan bu yana ODT Havaclk ve Uzay Mhendislii blmde retim yesi olarak almaktadr ve 1997 ylndan bu yana da ayn blmn blm bakanl grevini yrtmektedir. Prof. Alemdarolu, deneysel ve saysal akkanlar dinamii konularnda almaktadr. Prof. Alemdarolu evli ve iki ocuk babasdr.

104