6.

ULUSAL KIRMATA SEMPOZYUMU / 06-07 Ekim 2011-SVAS

Kaya Ocagi Delme-Patlatma Parametrelerinin, DelPat v7.0
Yazilimi TaraIindan Tasarlanmasi ve Sonularin Uygulamadaki
Gereklesen Veriler ile Karsilastirilmasi
Designing Drilling-Blasting Parameters on Quarrv with the
DelPat v7.0 software and comparing the results with actual
datas.
M.C. eliksirt, V. Erkan
Dogu Inaat ve TIC. A.S.


ZET: Kaya ocaklarinda kullanilan delme-patlatma degerleri, optimum sonularin ve en
dsk maliyetlerin elde edilmesinde ok nemli bir yere sahiptirler. Maliyet degerlerinin
tespitinde, isyerine ve isletmeye ait birok parametre etkindir ve bunlarin bir arada
kullanilmasiyla maliyet degerlerine ulasmak her zaman kolay olmamaktadir. Bu bildiride,
Boyabat Baraji ve HES Projesi gvde beton agregasi retimi iin isletilen Kaya ocaginda,
DelPat v7.0 isimli, aik isletmelerde kaya delme-patlatma alismalarinin organizasyon ve
analizini yapan bilgisayar yaziliminin kullanimi ile hazirlanan, planlama bilgilerinin yine ayni
projede kullanilan ve gnlk kayitlarin tutuldugu veritabanindaki gereklesen verilerin
karsilastirmasi anlatilmaktadir.


ABSTRACT: The parameters used in the drilling and blasting oI quarries are important Ior
obtaining the optimum result and also the lowest cost. The determination oI cost values Ior
the site and the company by using a combination oI several diIIerent parameters is not always
easy to achieve. In this paper, the actual daily records oI a quarry operated production oI
concrete aggregate Ior the Boyabat Dam and HEPP is compared with the 'DelPat v7.0, a
soItware Ior organization and analysis oI rock drilling and blasting systems results.


1 BOYABAT BARA1I VE HES
N$AATI
yin Tanm
Isin yeri: Sinop Ili Duragan ilesinin 10 km
yakininda, Kizilirmak Nehri zerinde
Isveren: Boyabat Elektrik retim ve Ticaret
Ltd. Sti.
Teknik zellikler
Yillik retim : 1.500 x 10
6
kWh
Baraj Tipi : Beton agirlik


Temeden Ykseklik : 195 m
Talvegden Ykseklik : 150 m
Santral Tipi : Gvdeye bitisik
Beton Hacmi : 2.750.000 m3
Rez. Uzunlugu : 30 km
Top. Depolama : 3,5u10
6
m3
nyaat yleri zellikleri
Ana baraj gvdesi beton siniIlari; alt
kotlardan st kotlara dogru, C18-C16-C14
(Dmax150 mm) ve yapi betonlari (santral
insaatinda); C25-C30 (Dmax40 mm).

M.C. eliksirt, V. Erkan

Kaya Ocag (T3)
T3 kaya ocagi baraj gvdesinin 4 km mansab
taraIinda olup, burada, barajin gvde ve
santral betonlarina agrega hazirlamak iin
kaya retimi yapilmaktadir.
Ocagin isletme alismalari asagida
belirtildigi gibi yapilmistir:
x Kirma tesisi birincil kirici besleme nitesi
belirlenmis olan 240 m kotundaki
platIorma yerlestirilmistir.
x Bu kotdan baslayarak ocak isletmesi en st
kotu olan 400 m kotuna baglanacak olan
ana ulasim yolu ile ihtiya duyulan diger
servis yollari yapilmistir.
x Ana ulasim yolunun tamamlanmasindan
sonra, ocak st kotlarindaki siyirma
alismalari tamamlanip, tm isletme
alaninda kesilmesi gereken aga yada
aliliklar toplatilmistir.
x st kotlardan kademeler olusturularak,
retime baslanmistir.
x Su anda ocak isletmesi, 309 ve 296 m
kotlari arasinda retimine devam
etmektedir.
Isletme taban kotu 230 m olarak seilmis
olup, buna gre toplam kazi hacmi yaklasik
4.500.000 m3 elde edilmektedir. Bunun
yanisira, ykl kamyonlarin rampa ikmalari
nedeni ile ok tercih edilmemekle birlikte,
ihtiya halinde 230 m kotu altinda retime
devam edilmesi de mmkn olabilecektir.
Ocakta retim st kotlardan alt kotlara dogru
13.00 m dik yksekliginde kademeler
halinde yapilacaktir, bu ykseklik, delici
makinede kullanilan rod uzunluklari ile
birlikte 4 adet rodun tam kullanimi (tabanca
payi hari delige tmnn gnderilmesi)
dikkate alinarak ulasilmistir.
Hazirlanmis olan isletme projesine gre,
kademeler arasi alinabilecek yerinde kaya
hacimlerinin tip kesit zerindeki gsterimi
izelge 1`deki gibidir.
Planlanmis olan ocak isletmesinin
tamamlanmasi durumundaki grnm sekil
1 de verilmistir.
Isletmenin planlanmasinda etkin rol
oynayan delme-patlatma parametreleri,
(maliyetler dahil olmak zere) DelPat v7.0
yazilimi ile hesaplanmistir.

izelge 1. Kademeler arasi alinabilecek
yerinde kaya hacimleri
Kademe
evba
Kademe
evdibi
Kademe
dik
yksekligi Hacim
Kmlatif
hacim
P P P P P
400 387 13 4.824 4.824
387 374 13 26.507 31.331
374 361 13 83.373 114.704
361 348 13 156.520 271.224
348 335 13 226.227 497.451
335 322 13 291.895 789.346
322 309 13 360.735 1.150.081
309 296 13 439.706 1.589.787
296 282 14 512.135 2.101.922
282 269 13 578.994 2.680.916
269 256 13 633.529 3.314.445
256 243 13 677.360 3.991.805
243 230 13 508.195

4.500.000
Toplam

4.500.000
2 BLGSAYAR YAZILIMI
Aik isletme Iaaliyetleri srelerinde birok
ardisik islemin sayisal benzetim modelleri ile
tasarlanmasi, mhendislerin uzun ve yorucu
olabilen tasarim alismalarini kisaltarak,
seenekli sonular retebilmelerine, bunlari
karsilastirabilmelerine ve tasarimda etkili
olan parametreler zerinde duyarlilik
analizleri yapabilmelerine olanak
saglamaktadir.
DelPat v7.0 yazilimi da, ayni yaklasim
erevesinde; bir kaya ocaginin, kaya kazisi
yapilmasi gereken Iarkli projelerin ya da
aik maden isletmelerinin delme-patlatma
islerinin organizasyonu veya analizlerinde
kullanilmak zere tasarlanmistir.

Yazlmn (DelPat) zellikleri
x Istenilen tane boyu dagilimina gre,
delme dzeni ile patlayici maddelerin
delik basina dolum miktarlarinin
hesaplanmasi ve raporlanmasi.

6. ULUSAL KIRMATA SEMPOZYUMU / 06-07 Ekim 2011-SVAS

x Delme ve patlatmadaki gecikme
sistemlerinin planlanmasi ve
raporlanmasi.
x Delme ve patlatma maliyet degerlerinin
hesaplanmasi ve raporlanmasi.
x Patlatma kaynagindan Iarkli
mesaIelerdeki sarsinti, hava soku ve tas
Iirlatma tahminlerinde bulunma.
x Projenin delme-patlatma organizasyon
bilgilerinin sunumu.
x Patlatma ile ilgili gnlk veri kayitlarinin
analiz edilmesi, dzenlenmesi ve
saklanmasi imkani.
DelPat`n T3 Kaya Ocag iin
alytrlmas
Kaya ocagina ait DelPat yazilimina girilen
bilgiler izelge 2`de verilmistir. Ilk
planlama degerleri olarak, kademe dik
yksekligi 13 m dir. Seilmis olan delici
makine delici u ap araligi 76, 89, 102, 115
mm dir. DelPat, kademe yksekligine bagli
olarak uygun delik aplarini seer ve tm
diger sonu bilgilerine ulasir. Bu bilgilerin
sekilsel ve rakamsal toplu sunumlari,
izelge 3 ve sekil 2`de verilmistir. Burada
verilmis olan B (siralar arasi mesaIe) ve S
(delikler arasi mesaIe) degerlerinin
hesaplanmasinda, yazilim taraIindan delme-
patlatma literatrndeki matematiksel bazi
esitlikler kullanildigindan, ksuratlari her
zaman uygulamaya uygun degildir. Dolayisi
ile, rnegin 3,03 m lik bir mesaIeyi, 3,00 m
yada 2,44 m yi 2,50 m kabul etmek ok
yanlis olmaz. nk, yazilim yeni verilmis
olan bu degeri, geriye ynelik olarak
yeniden hesaplayip, eger varsa tane boyu
dagilimi zerine etkisini gsterir.
Kaya ocaginda, retim delikleri iin 89
mm delik api tercih edilmis ve DelPat
taraIindan hesaplanmis olan degerler 2009
yilindan itibaren kullanilmaya baslanmistir.
T3 Kaya Ocag iin Uygulamadaki
Veri Kaytlar
Baraj insaatinda, alisma yapilan her aktivite
ile beraber, T3 kaya ocagina ait retim ve
maliyet verileri hesaplanarak kayit altina
alinmaktadir. Kayitlar, gnlk puantaj
Iormlari ile araziden, muhasebeden ve
ambar kayitlarindan alinmakta ve sirket iin
tasarlanmis zel kurumsal bir yazilimda
degerlendirilerek sunulmaktadir. DelPat`in
hesaplamis oldugu ve kaya ocaginin
planlamasina esas olan degerler ile
01.07.2010 - 31.05.2011 tarihleri arasindaki
uygulamadaki gereklesen kayitlarin
ortalamasinin karsilastirildigi veriler izelge
4`dedir.
3 DEGERLENDRME
a.Primer besleme (ton): Verilen tarih
araligindaki, kirma-eleme-yikama tesisine
yapilan beslemenin kayit degeridir.
b.Atk malzeme (ton): Verilen tarih
araligindaki, kiriciya verilemeyecek
nitelikte olup, ocak disinda depolanan
malzeme miktari kaydidir.
c.Bayka aktiviteye (ton): Uygun
malzemedir ama, ihtiya duyulmasi
nedeni ile baraj insaatindaki beton
retimi haricindeki baska aktivitelere
gnderilmistir.
d.Toplam kaz miktar (ton): Ocaktan
yapilmis toplam retimdir (abc).
e.Topografik alm (m3): Verilen tarih
araligindaki retim degeridir. Ocakta her
ay basinda arazi alimi yapilarak, aylik ve
kmlatiI retim kontrol edilmektedir.
f.Birim agrlk (ton/m3): Toplam kazi ile
arazi aliminin birlikte degerlendirilmesi
ile elde edilen uygulamadaki birim agirlik
degeridir (d/e).
g.Toplam kaz miktar (m3): Verilen tarih
araligindaki kayit degerinin, birim agirlik
kullanilarak hesaplanan hacim karsiligi.
DelPat`in giris bilgisi olarakda bu deger
kullanilmistir.

M.C. eliksirt, V. Erkan

Sekil 1. Planlanmis olan ocak isletmesinin tamamlanmasi durumundaki grnm

izelge 2. DelPat yazilimina girilen bilgiler

6. ULUSAL KIRMATA SEMPOZYUMU / 06-07 Ekim 2011-SVAS

izelge 3. Bilgilerin rakamsal sunumlari




Sekil 2. Bilgilerin sekilsel sunumlari

M.C. eliksirt, V. Erkan

izelge 4. Uygulamadaki gereklesen kayitlarin ortalamasinin karsilastirildigi veriler.


Ilk degerlendirmelere gre, DelPat
taraIindan planlama verileri ile uygulama
kayit degerleri yakinlik gstermektedir.
Farkliliklar olarak dikkat ekenler; kayit
degerlerinde daha Iazla delmenin
yapildigidir, bu durum uygulamadaki zgl
delme degerinin yksek olmasiylada
anlasilmaktadir. Bu, zaman zaman kisa
delikler delinerek kademelerde olusan
bozulmalarin dzeltilmesi alismalarindan
kaynaklanmaktadir. Ayni durumu,
uygulamadaki detonatr ve baslatici
kullanim Iazlaligida dogrulamaktadir.
Buna karsilik, kolon dolumundaki
miktarlar arasinda Iarklilik
gzlenmemektedir, bu durum ok az Iark
olan zgl sarj degerlerindede kendini
gstermektedir.
Konuya birim maliyetler aisindan
bakildiginda; delme maliyet degerleri
birbirine ok yakin seyretmektedir.
Patlatma maliyetinde, uygulamada
gzlenen Iazlalik, bir miktar Iazla yada
hazirda bulunamadigi iin Iarkli patlayici
tiplerinin kullanimindan kaynaklanmistir.
Kayit sistemi ierisinden, kaya ocagindaki
aktivitelerin maliyetleri olarak dagilim
graIigi sekil 3 deki gibidir.
6218d
Byk hacimli bir kaya ocaginin, her
aidan planlanmasi, kk birimlerde
olabilecek bir hatanin parasal karsiliginin
yksek olacagi aisindan ok nemlidir.
Delme-patlatma parametrelerinin saglikli
tespit edilebilmesi de yine bu aidan nem
tasimaktadir. alisilan kaya ocagi
projesinde, sadece 0,01 $/m3 gibi kk bir
Iarkin toplam kaya retimindeki etkisi:
0,01 $ x 4.000.000 m3 40.000 $
olacaktir.

6. ULUSAL KIRMATA SEMPOZYUMU / 06-07 Ekim 2011-SVAS

Sekil 3. Kaya ocagindaki aktivitelerin maliyet dagilim graIigi

Maliyetlerin duyarli hesaplanmasi, yani
sadece kullanilan malzeme ve isiligin
birim Iiyati degil, tm isyeri kosullarinin
degerlendirmeye alinabilmesi, ancak bir
bilgisayar yazilimi ile ok kisa bir srede
ortaya konulabilir. DelPat, kaya delme-
patlatma alismalari iin bunu yaparak,
isletme maliyetlerinin, nceden alternatiIli
olarak hesaplanabilmesi imkanini
vermektedir. Bu sayede, deneme yanilma
gibi bilimsel bir tabana oturmayan,
maliyetli ve zaman kaybi olan bir konuda
ortadan kalkmaktadir.
.$<1$./$5

1. Blasting Report Ior Excavation oI Karaktk,
1991, ICI Explosives, England, p 50

2. Explosives and Rock Blasting, 1987, Atlas
Powder, Dallas, Texas USA, p 385

3. Erko .Y., 1990, Kaya Patlatma Teknigi,
Istanbul, p 164

4. OloIsson S., 1990, Applied Explosives
Technologie Ior Construction and Mining

5. Proceeding oI the FiIth International
Symposium on Rock Fragmentation by Blasting
- Fragblast-5, 1996, ISEE , Montreal / Quebec /
CANADA, p.458

6. SoIerti, EIIective Detonation Rate and
Explosive PerIormans oI ANFO / Summary,
1990.

7. SurIace Drilling and Blasting,1988, Tamrock,
Finland, p 474

8. Stan Lippincot, 1997, The Journal oI Explosives
Engineering, Cleveland, Ohio, USA, p.28-30

W
z
E