1

I. GR 1.1 Kaynak ileminin tanm Kaynak olay; birden fazla parann s, basn veya her ikisinin yardmyla birletirilmesi, ya da ek bir malzeme kullanarak yzeylerin kaplanmas olarak tanmlanmaktadr. Bu ilemlerin yaplmasnda yardmc malzemelerin kullanld ve kullanlmad uygulamalar vardr. Birletirilmek istenen malzemelerin kaynak blgeleri plastik veya sv duruma getirilmekte, e iki malzemenin birletirilmesiyle oluan kaynak dikiinin zellikleri de ana malzemeninkine benzemektedir. lemin yaplmasnda birletirilecek malzemelerin zellikleri, ynteme bavurma amac, kaynak olayndaki oluumlar ve konstrksiyonun tr gibi faktrlere gre baz nlemlere bavurulmas da gerekebilmektedir. Ergitme esasl kaynak uygulamalarnda kaynak blgelerinin genellikle yardmc malzemelerle korunmas gerekmektedir. Seilen ilave malzemelerin ise, mmkn olduu kadar ana malzeme ile ayn ergime aralna sahip olmas, ilem emniyeti bakmndan gerekli grlmektedir. Bu tanmlamada belirtilen e malzeme tabiri, metalurjik olarak tam eitlik deil, malzemelerin birbiri ierisinde karabilmesi anlamn tamaktadr. 1.2 Kaynan tarihesi Gnmzden yaklak 3500 yl kadar nce, iki metal paras scak veya souk halde ekilenerek insanolu tarafndan kaynak edilebilmitir. Bir klenin dvlmesiyle elde edilebilecek en byk levhadan daha byk bir levha elde etmek isteyen biri tarafndan kaynak ans eseri bulunmutur. zellikle orta bronz devrine ait kaynak edilmi paralara dnyann eitli mzelerinde rastlamak mmkndr. Batl tarihilere gre demirci kayna M.. 1400 yllarnda n Asyada yaygn bir ekilde kullanlmaktayd. Metal iiliinin ok gelimi olduu Roma anda da pek ok eserde bu tr birletirmeler grlmektedir. Roma medeniyetinde metal iiliine ok byk nem verilmitir; Roma mitolojisinde ate tanrs Vulkan ayn zamanda demircilik ve metal iiliinin de tanrs olarak kabul edilmitir.

1.3 Endstride kaynan geliimi Kaynak ynteminin gnmz endstriyel uygulamalar ise 19 yy n ikinci yarsnda balamtr. Oksijenin endstriyel apta elde edilmesi zellikle tamir ilerinde oksi-asetilen kaynann yaygnlamasn salamtr. Elektrik arknn 18 yy n son yllarnda Volta tarafndan kefedilmesine ramen bu enerjinin kaynakta uygulamas 19 yy n son eyreinde balamtr Elektrik ark kaynann ilk uygulamalar olan el ile elektrik ark kaynann ilk rnekleri 19 yy n son eyreinde balamaktadr. Balangta yntem vardr. Bunlardan en eskisi (1885) Benardos kaynak yntemidir. Benardos karbon elektrod ile i paras arasnda ark oluturmu ve oksi-asetilen kaynanda olduu gibi bir tel elektrod kullanarak kaynak yapmtr. Rusyada gelitirilen bu yntemin bir benzeri de Amerika da Coffin tarafndan gelitirilmitir. Daha sora 1889 ylnda Zerener iki elektrod arasnda bulunan manyetik bobin yardmyla arkn paraya doru flenmesini salamtr. Bu yntemde ayrca bir kaynak teline ihtiya vardr. Yine ayn yllarda Rusya da Slavianoff, Amerika da da Coffin bugnk elektrik ark kaynann z olan yntemi gelitirmilerdir. Slavianoff yntemi olarak anlan bu yntemde karbon elektrod yerine plak metal bir elektrod ile i paras arasnda ark oluturulmakta ve ark scaklnda eriyen elektrod kaynak azn doldurmaktadr.

ekil 1.1 Benardos, Zerener ve Slavianoff yntemleri

a- Ergimeyen

elektrod, a+c- Ergiyen elektrod, c- lave malzeme, d- Elektromanyetik bobin Ancak bu yntemlerle elde edilen kaynak dikileri, havadaki oksijen ve azotun olumsuz etkilerinden korunamad iin dk mekanik zelliklere sahip olmaktadr. Bu nedenle kaynak ancak nemsiz yerlerde tamir amacyla

kullanlmaktayd. Bu dnemlerde karlalan en byk problemlerden birisi gemi gemilerin kazanlaryd. Ani basn ykselmesi veya termal ok sonucunda kazanlar perin yerlerinde almakta ve buhar karmaktayd. Ancak Loyd tarafndan bu kazanlarn tamirine bile kaynakla izin verilmiyordu. Eskiden Londrada gemilerin yola kt limanda bir sr isiz buralardaki meyhanelerde gnlerini geirirlerdi. Bu arada da yola kan gemiler hakknda, bu geminin gidecei yere gidip geri dnp dnemeyecei zerine iddialara tutuurlard. Zamanla o kadar tecrbeli ve usta kiiler olutu ki, gemi yola kmadan nce gemiyi inceleyerek geminin gidip geri dnebileceine veya dnemeyeceine rahatlkla karar vermeye baladlar. Daha sonralar bu tecrbeler bir sigorta irketine dnr ve gnmzde Loyd adn verdiimiz, gemileri inceleyip bunlarn sefere kp kamayacana karar veren ve buna gre sigorta eden sigorta irketi kurulur. Dolaysyla sefere kan gemiler, batarak her eyi kaybetmek yerine balangta bir miktar deme yaparak sigorta yaptrmay tercih ettirmeye balamlardr. Bu sistem zamanla yle geliir ki, Loyd sertifikas olmayan gemiler gvenli olmadklar gerekesiyle hibir limanda kabul edilmez hale gelirler. Gnmzde kaln ciltler halinde, gemide kullanlan atal kaa kadar Loyd kurallar mevcuttur. Kaynak banyosunu havann olumsuz etkilerinden korumak ancak sveli Oscar Kjelberg in 1904 ylnda ilk rtl elektrodu gelitirmesiyle mmkn olmutur. Bu tarihlerde sve te byk elik retim atlyeleri vard. Oscar Kjelberg buralarda elik retimi srasnda sv elik zerinde kaln cruf tabakasnn bulunduunu ve bunun eliin zelliklerini gelitirdiini grmt. Bunun zerine benzer bir karm oluturup plak metal telin etrafn sararak bu elektrodla yaplan kaynan ok daha kaliteli olduunu ortaya kard. Bu rtl elektrodun kefiyle 1909 ylnda daldrma usul elde edilmi elektrodlarn slahna ynelik olarak yar ark elektrodu ad verilen bir elektrod tr gelitirildi. Bu gelime kimyager Arthur Strohmenger tarafndan Tudor Accumulator Co irketinde alan Slaughter in nerisiyle mavi asbestin plak elektrod zerine sarlmasyla salanmtr. Bu yntem ok iyi baar salam ve dier

elektrodlarn aksine alternatif akmla da kullanlabilmitir. Burada oluan arka ise normal metalik arktan ayrmak iin yar ark ad verilmitir. Elektrodda meydana gelen bu gelimelerden sonra Loyd kaynaa tamir amal olarak ancak belirli blgelerde izin vermitir. Elektrik ark kaynanda bu gelimeler olurken, Carl Vonlinde 1902 ylndan itibaren ucuz oksijen retmeyi baarm ve bu tarihten itibaren gaz ergitme kayna da endstriye girmitir. Bu iki yntem sonralar I ve II Dnya savalar srasnda hem birbirleriyle hem de dier birletirme yntemleriyle mcadele etmilerdir. 1918 de Amerika da A.O. Smith, elik etrafna sodyum silikata batrlm kat sarmak suretiyle sellozik elektrodu oluturmutur ve bu elektrod, sava dolaysyla temin edilemeyen asbest sarl ngiliz yar-ark elektrodunun yerini almtr. A.O. Smith 1925 te tamamen kaynakl kaln cidarl ilk basnl kazan imal etmi ve bu kazan bir petrol tesisinde iletmeye alnmtr. Daha sonralar rtl elektrodlar iin ekstrzyon ile kaplama yntemini gelitirmitir. Teknesi tamamen kaynakl ilk gemi olan Fullager 1920 de imal edilmitir. I. Dnya savandan sonra Almanlar iin iki nemli konu ortaya kmtr: a) Dnya savann sonlarna doru, ngilizler zrhl top atar kara aralar gelitirmiler ve bunlar gemilerle Avrupaya sevk etmeye balamlardr. Bu sevk srasnda bu yeni aralar Alman casuslarndan saklamak iin de depo anlamna gelen tank ismini bunlara vermilerdir. Bunlar gerekten de bir tank grnnde olduklarndan amalarna ulamlar ve savata byk baar elde etmilerdir. Bunu gren Almanlar sonradan mehur Panzer birliini oluturan kaln salardan imal edilmi tanklar yeni kaynak yntemleri kullanarak imal etmiler ve bu birlikler sayesinde II. Dnya savann balarnda ok ksa srede Avrupann yarsn igal etmilerdir. b) 1930lu yllarda imal edilen gemiler perinli idi ve bu perinli gemiler zerine monte edilebilecek topun bykln de kstlyordu. nk kk tonajl bir gemiye byk namlulu bir top monte edildiinde, at srasnda topta

meydana gelen geri tepme geminin btn perinlerinin almasna ve geminin su almasna neden oluyordu. Bundan dolay kk tonajl gemilere ancak kk namlulu toplar konabiliyordu. Bu gerekten hareketle mttefik lkeler Alman sava gemilerine sava sonras tonaj snrlamas getirmilerdi. Bylece Alman gemileri mttefik gemileri ile mcadele edebilecek top says ve top byklne sahip olamayacakt. Bunun zerine Almanlar perinlerden kaynaklanan bu olumsuz etkiyi gidermek iin izin verilen tonajda gemiyi kaynakl olarak imal edip zerine de byk namlulu toplar monte ettiler. Bylece hem ok hzl ve seri hareket edebilen hem de top kapasitesi yksek olan bir gemi retilmi olur. Bu gemiyi denemek iin bir sabah Alman radyosu Graffon ippe isimli geminin mrettebat ile birlikte isyan ettiini, bu geminin yaptklarndan Alman hkmetinin sorumlu olmadn ve grld yerde batrlmas gerektiini duyurur. Bu gemi Atlantike karak rastlad gemiyi batrp kaar ve ok byk bir bela olur. Sonunda bu gemi Arjantinde bir limanda kstrlr ve mrettebat gemiyi limanda batrr. Bu tecrbeden sonra Almanlar cep tipi muharebe gemisi filosu olutururlar. (1939) Bu tarihlerde Amerika henz sava dndayd. Ayr bir kta olmas o gnk teknoloji gerei Amerikay savatan koruyordu. Bu nedenle savaa ok rahat hazrland. Askerini eitti, endstrisini sava aralar retmekle grevlendirdi. Amerikada, btn paralar ayr ayr imal edilip, kzaa konup birletirerek Liberty tipi gemiler byk hzla retildiler. Bu retim o kadar hzlyd ki kzaa konup kaynatlp gnde 1 gemi denize indirilebiliyordu. Bu gemilerle sava halindeki mttefiklerin ihtiyalar yklenip, sava gemileri eliinde byk konvoylar halinde yola kyorlard. Ancak seyahat srasnda gemilerin bazlar byk grltyle batyorlard. Bata buna Alman sava denizaltlarnn neden olduu sanlyordu. Ancak bir gn gemiler limanda iken bazlarnn byk bir grltyle batmas byk heyecan uyandrr ve Alman denizaltlarnn liman bast sanlr ancak limann aznn kapal olmas bu ihtimali ortadan kaldrr. Geminin yk tamyor olmas da olayn yorumunu son derece zorlatrmaktadr. nk gemiler genellikle boken ve le st ortadan

blnerek batmaktadrlar. Bu yaplar ok rijit ve ok az plastik ekil deitirebilen elikten imal edilmitir. Gemi gvertesi snma sonucu genlemekte, buna karlk su altnda kalan ksm, suyun scaklnn yaklak sabit kalmasndan dolay ayn kalmakta ve gerilmeler olumaktadr, bunu takiben de gemi sanki katlanyormu gibi bir etkiye maruz kalmaktadr. Bu gerilmeler var olan mikro atlaklar veya kaynak hatalarn genileterek atlak oluturmakta ve bu atlaklar boyunca kaynak boyunca ITAB da hzla ilerleyerek gemiyi iki paraya ayrmaktadr. Bu sonu ancak 2-3 yl sonra anlalm ve kaynakla retime gevrek krlma tanm ve kaynaklanabilirlik terimi girmitir. Bu ekilde retilmi olan 2500 adet Liberty tipi ilepten 145 tanesi ortadan ikiye blnm, 700 tanesi de ar hasar grmtr. II. Dnya savanda kaynak tekniinde ve uygulamalarnda byk bir gelime grlmektedir. Bu srete kaln salarn, gemi ve tank zrhllarnn kaynatlabilmesi iin toz alt kaynak yntemi gelitirilmitir. Yine II. Dnya savanda uaklarda kullanlan Al-Mg alamlarnn kaynanda karlalan sorunlar, Amerikada uak sanayinde TIG kaynann geliimine yol amtr. 1942de svete muhtemelen dnyann ilk tamamen kaynakl denizalts imal edilmitir. 1944 ylnda ise Hollandada Philips tarafndan demir tozlu yksek verimli elektrod gelitirilmitir. Sava sonras 1948 ylnda Amerikada MIG yntemi gelitirilmitir. Bu yntem bir ok alanda TIG ynteminin yerini alarak ilemin hzlanmasna ve otomatikletirilmesine olanak salamtr. Daha sonra gelitirilen MAG kayna ise gnmzde zellikle az alaml eliklerin kaynanda byk stnlk salamtr. 19 yy n sonu 20 yy n banda (1950ye kadar olan blmde) bir anlamda demirci kaynann modern ekli saylabilecek elektrik diren kaynaklar ve srtnme kaynanda da gelimeler olmutur. lk defa 1922de Amerikada borularn diren diki kayna ile birletirilmesi gerekletirilmitir. Srtnme kayna da fikir olarak ok eskilere dayanmakla birlikte geliim 20 yy n balarndan itibarendir. 1891 ylnda Amerikal makinist Bewington tarafndan elik borularn kayna ile ilgili bir patent alnmtr. Bunu takiben Rusya ve Almanyada da eitli patentler alnmsa da srtnme kayna II. Dnya

savanda sadece plastik malzemelerin kaynanda endstriyel uygulama alan bulmutur. II. Dnya sava sonras srtnme kaynan Rusyada tornadan modifiye makineler kullanarak eitli endstrilerde kullanlmaya balanmtr. Bu yntem 1960 ylndan itibaren endstriye tam anlamyla girmeye balamtr. Srtnme kayna 1961 ylndan itibaren ise Amerikada Caterpillar tarafndan modifiye edilmi hali olan atalet kayna eklinde endstriye girmitir. 1950-60l yllarda patlamal, ultrasonik ve elektro-cruf kaynaklar geliti. Bunlar gnmz endstrisinde eitli endstrilerde kullanlmaktadr. Dner kaynakl arkla yakma aln kayna, difzyon kayna, elektron n kayna ve laser kayna son yllarda gelitirilen kaynak yntemleridir. Bu yntemlerden elektron n, laser ve difzyon yntemleri uzayda kaynak iin mit vaat eden yntemlerdir. Gnmzde kaynakla ilgili oranlar byk lde korunmu olup kaynak ilemleri rijit veya esnek konumda otomatik hale getirilmitir. eitli kaynak robotlar ve tam otomatik oklu nokta kayna makineleri gelitirilmitir. En byk gelime imkan bulan kaynak yntemleri MIG/MAG ve toz alt yntemleridir ve bu yntemler tamamen otomatikletirilmitir. Ark kayna robotlarnn ana kullanm alan ise MIG ve MAG kaynak yntemleridir. Ayrca eskiden elle uygulanan TIG yntemi de byk lde otomatikletirilmitir. Bugn eitli kaynak konular ile ilgili temel disiplinleri kuran IIW, 1948 ylnda Kuzey Afrika, Avusturya, Danimarka, spanya, ABD, Fransa, ngiltere, talya, Norve, Hollanda, sve ve svirenin katlmyla kurulmutur. 1.4 Trkiyede kaynak IIW e kuruluundan bir sre sonra ye olan Trkiye, 17 dildeki kaynak terimleri szlnn Trke sini hazrlamtr. Trkiyede kaynak ilk defa 1920 ylnda stinye ve Glck tersanelerinde balamtr. Bunu MKE (1929), Smerbank Hereke Fabrikas (1930), Karayollar Merkez Atlyesi (1931), Eskiehir Hava kmal Bakm Merkezi (1933), DDY Eskiehir Fabrikas (1934) takip etmitir. Trkiyenin ilk kaynaklar brahim Pekin ve ra Ziya Altnk tr. Ancak

Trkiyede kaynak konusunda ilk planl alma DDY Eskiehirde zel bir kaynak blm kurularak yaplmtr (1937). Burada Nvit Osmay (Mh.) beyin byk emekleri gemitir. Kaynak Trkiyede asl 1950den sonra gelimitir. zellikle Tde konuyla ilgili krsy kuran Prof. Selahattin Ank beyin byk emekleri gemitir. Yine Prof. Selahattin Ank beyin katklaryla 1996ya kadar eitim veren kaynak yksek lisans almtr. denek yokluundan dolay IIW den karlan lkemizde kaynakla ilgili etkin olmayan bir kaynak dernei hala ilevini yrtmektedir. Ayrca ODT bnyesinde Prof. Dr. Alpay Ankara nclnde kurulmu bir kaynak eitim merkezi ve KO bnyesinde kurulmu bir kaynak aratrma, uygulama ve eitim merkezi bulunmaktadr. Bugn Trkiyede hemen hemen btn kaynak yntemleri uygulanmaktadr. 1.5 Kaynak yntemleri Metal malzemelerin kaynak yolu ile birletirilmesi iki ana grupta toplanabilir. Bu snflandrmada verilen kaynak enerjisinin tr esas alnr. Eer kaynak enerjisi yardmyla metal blgesel olarak ergitiliyorsa bu bir ergitme kayna yntemidir. Eer kaynak enerjisi metalleri ergitmeden ve ilave metal kullanmadan, basn yardmyla kaynak uygulanyorsa bu bir basn kayna yntemidir. 1.5.1 Ergitme kayna yntemleri 1- Gaz ergitme kayna Biri yanc biri de yakc olan gaz iftleri kullanlarak uygulanan kaynak yntemidir. Yakc gaz olarak Oksijen, yanc gaz olarak da genellikle Asetilen kullanlr. ounlukla ince salarn ve kaynak kabiliyeti dk salarn kaynanda kullanlr. Bu kaynan alevi ile tavlama ve kesme ileri de yaplabilir. 2- Elektrik ark kayna

Elektrik ark kaynanda ergitme enerjisi elektrik ark tarafndan salanmaktadr. Elektrik ark kayna, kullanlan elektrodun ayn zamanda ek metal olarak kullanlp kullanlmamasna bal olarak iki gruba ayrlr. I. Ergiyen elektrodla elektrik ark kayna

Bu yntemde elektrik ark, ayn zamanda ilave metal olarak da kullanlan elektrodla i paras arasnda oluur. Ergiyen elektrodla elektrik ark kayna yntemleri unlardr: a) rtl elektrod ile ark kayna (Manual Metal Arc-MMA) yntemi Bu kaynak ynteminde ark, i paras ve rt ile kaplanm halde bulunan ubuk eklindeki elektrod arasnda yanar. Bu srada rtden aa kan gaz kayna atmosferin olumsuz koullarndan korur. Bu yntemde s girdisi bir ark tarafndan salanmaktadr. Elektrod, bir doldurma teli ekirdeinden ve metal oksitlerden oluan kolay ergiyebilen bir rtden oluur. Kaynak esnasnda bu rt viskoz bir crufa dnr. Bu cruf, kaynak banyosunun zerinde yzerek atmosferden korur.

ekil 1.2 rtl elektrodla ark kayna kaynak ynteminin prensibi. b) Tozalt kaynak yntemi Prensip olarak MMA kaynana benzemesine ramen toz beslemesi bakmndan farkllk gsterir. Bu yntemde ark, otomatik olarak kaynak blgesine iletilen plak telle i paras arasnda gerekleir. Kaynak blgesini atmosferden korumak iin ise blgeye bir kanaldan srekli toz ilavesi yaplr. Gerilim ve akm gibi parametreler deitirilerek diki genilii ve derinlii

10

deitirilebilir. Ima yoluyla enerji kayb olmadndan son derece gl bir prosestir ve yksek erime gc salar.

ekil 1.3 Tozalt kaynak ynteminin prensibi. c) Koruyucu gaz kaynak yntemleri (MIG/MAG) Bu yntemlerde ark, koruyucu bir gaz atmosferi altnda yanar. plak tel halindeki elektrod, srekli kaynak blgesine beslenerek kaynak ilemi yaplr. Ayrca srekli bir gaz ak kaynak banyosunu atmosferden korur. Kullanlan gazn niteliine gre yntem MIG veya MAG olarak adlandrlr. Argon veya Helyum asal gazlar kullanld taktirde MIG (Metal Inert Gas), aktif gazlar (CO2, O2, N2 veya bunlarn karmlar) kullanldnda ise MAG (Metal Active Gas) adn alan yntem otomasyona son derece uygundur.

ekil 1.4 MIG/MAG Kaynaa hazr kaynak nitesi.

11

d) Elektro cruf (Electroslag) kaynak yntemi Elektro cruf kaynanda cruf normal ark kaynandan daha farkl rol oynar. Burada s crufun elektrik akmna gsterdii diren ile oluur. Bu yntem, birletirme dnda kaplama ve boyutsal bytme ilemlerinde de uygulanabilen yksek ergime verimli bir yntemdir. Tozalt kaynandan farkl olarak kaynak iin gerekli s arktan deil, sv cruftan geen elektrik akmndan salanr. II. Ergimeyen elektrodla elektrik ark kayna

Bu yntemlerde teorik olarak elektrik arkn oluturan elektrod ergimez. Gerektii taktirde ilave metal ayr olarak verilir. Kaynak banyosunu korumak iin ise bir gaz atmosferi kullanlr. a) TIG kayna TIG (Tungsten Inert Gas) ynteminde ark, ergimeyen Tungsten (Wolfram) bir elektrod ile i paras arasnda olumaktadr. Kaynak blgesi de bir asal gaz (Ar veya He) gnderilerek korunmaktadr. Kaynak iin ek kaynak metali, tel halinde kaynak tarafndan kaynak blgesine sokulmaktadr.

ekil 1.5 TIG kaynak ynteminin blok emas. b) Plazma kaynak yntemi Plazma, maddenin drdnc hali olarak da tanmlayabileceimiz, iyon ve elektrolardan olumu elektrii ileten maddenin zel bir halidir. Plazma kaynanda kullanlan plazma, elektrik ark yardmyla stlarak iyonize olmu

12

gazdan ibarettir. Plazma ark, radyal olarak sktrlp younluu arttrlm olan arktr. Plazma ark torcu (hamla) TIG kayna torcuna benzemektedir. Plazma torcu, ucunda dairesel bir delik bulunan bir memeden ve bu deliin merkezinde bulunan bir Tungsten elektroddan olumaktadr. Bu elektrod ile meme arasndaki boluktan plazma gaz dar kabilmektedir. Kullanlan duruma gre ark elektrod ile meme,elektrod ile i paras veya her durumun bileimi eklinde oluturulabilir. Ark olutuktan sonra, iyonize olmu plazma gaz delikten pskrtlr. Ark stununun d yzeyi souduundan apn klterek ie doru bzlr. Bu ekilde younlam plazma arknn merkezindeki scaklk aniden 10.000 K in zerine kar. Kayna korumak iin de plazma gaz dnda koruyucu gaz da gnderilebilir.

ekil 1.6 TIG ve plazma kaynak yntemlerinde ulalan scaklklarn karlatrlmas c) Ark atom kaynak yntemi Ark ortam ve kaynak dikii zerine hidrojen gaz gnderilir. Bu gaz, s etkisi altnda atomlarna ayrmaktadr (dissosiyon). Bu atomsal deiim ani soumay, dolaysyla malzemenin arplmasn nler. Bu sebepten dolay ince malzemelerin bu yntemle kaynanda iyi sonular elde edilmektedir. Ayrca hem kararl bir ark ve korumal bir kaynak dikii oluur, hem de diki deformasyonlarna kar yeterli bir emniyet salanr. Ancak kaln paralarn ark atom kayna ile kaynanda, hidrojen gaz kaynak banyosuna kolayca nfuz edebileceinden kaln paralarn kaynanda bu yntem uygun deildir.

13

ekil 1.7 Ark atom kaynann prensip emas 3- Dier ergitme kayna yntemleri a) Almina termit kayna Kaynak blgesine Al ve demir tozlar konur. Elektrik verildiinde scaklk sonucu Al demirdeki oksijen ile reaksiyona girer ve bu reaksiyondan s aa kar. Bu ortaya kan s etkisinde demir tozlar ergiyerek kaynak boluunu doldurur. b) Elektron n kayna Elektronlar, vakum altnda hzlandrlarak kaynak edilecek paraya arptrlrlar. Bu arpma srasnda enerjilerinin byk bir blm s olarak aa kar. te bu sy kullanarak yaplan kaynak ilemine elektron n kayna denir. c) Laser kaynak yntemi Laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) n ile kaynak, younlatrlm enerji nlarnn kullanma tekniklerinden biridir. Kk boyutlardaki paralarn kullanld retim alanlarnda, klasik birletirme yntemlerinin kullanlamad durumlarda Laser kayna kullanlr. d) Dar aralk kaynak yntemi e) eneler ars kaynak yntemi

14

1.5.2 Basn kayna yntemleri I. Elektrik diren kayna

Birletirilmek istenen i paralarndan geen elektrik akmna gsterdikleri direnten ortaya kan s ve ezamanl olarak uygulanan basn yardmyla uygulanan bir kaynak yntemidir. Elektrik diren kaynaklar aadaki gibi snflandrlabilir. a) Nokta kayna

ekil 1.8 Elektrik nokta diren kaynanda ilem aamalar. 1. Normal nokta kayna: Elektrodlar tarafndan bir arada tutulan i paralarndan geen elektrik akmna gsterdikleri direnten elde edilen s ile, paralarn blgesel olarak ergitilip basn altnda birletirilmeleridir. Diren kaynanda gerekli s malzemenin diren ve akm iddetine baldr. Ancak temas halindeki yzey alan kldke akmn geiinde akm younluunu arttrr ve kaynak basncnn iletilmesini salar. 2. Prensip olarak normal nokta kaynana benzemektedir. Normal nokta kaynanda akmn gei yzeyi elektrodun ularnn boyutlar ve ekilleri ile snrl iken, kabartl nokta kaynanda birletirilecek paralarn birinde veya her ikisinde bulunan kabartlarla snrldr. b) Diki kayna 1. Srekli diki kayna 2. Aralkl diki kayna

15

Her iki yntem de prensip olarak nokta kaynana benzer. Burada elektrodlar tekerlek biiminde olup, bastrlarak dndrlmesiyle srekli veya kesikli kaynak dikileri elde edilir. Bu yntemin zel bir uygulamas aln diki kaynadr. c) Aln kayna 1. Basnl aln kayna: bu yntemde paralar, kaynak transformatrnn kutuplarna elektriksel olarak balanm eneler araclyla sktrlr. Kaynak ilemi esnasnda paralar birbirlerine kuvvetli bir ekilde bastrlr. Paralarn zerinden uygulanan sekonder akm sonucu paralarn temas yzeylerinde diren yksek olduundan bu blgelerde plastik hale gelen ve ergiyen ular basn etkisiyle birbirine kaynar. 2. Yakma aln kayna: basnl aln kaynanda olduu gibi elektrik akmn iyi iletebilen eneler arasnda paralar sktrlr ve paralara elektrik akm uygulanr. Hareketli olan ene yava yava hareket ettirilerek paralarn temas salanr. Para yzeyleri ideal dzlem olmadndan temas ancak belli noktalarda salanr. Bu noktalar sekonder devreyi kapatrlar. ok zayf basma ile temas eden bu noktalar toplam yzeye oranla ok kk olduklarndan direnleri de ok yksektir. Bu noktalar, zerlerinden geen youn akmn etkisiyle sratle snp ergirler. Ergiyen bu paracklar patlar ve yanan zerrecikler halinde dar frlarlar. Frlayan bu zerreciklerin yerine yeni kraterler ve przler oluur. ene tekrar hareket ettiinde bu olaylar tekrar gerekleir. Bu ekilde hareketli enenin birka defa hareket ettirilmesi ile kvlcm btn yzeyi kaplar ve yzey erir. Paralar bu konumda iken uygulanan ani ve yksek basn ile temas direnleri yok edilip kaynak ilemi tamamlanr. II. Srtnme kayna

Srtnme kayna, elektriksel enerji ve dier enerji kaynaklarndan yararlanmadan alma paralarnn ara yzeylerinde mekanik olarak oluturulan srtnme yoluyla retilen mekanik enerjinin sl enerjiye dntrlmesiyle elde edilen sdan faydalanlarak uygulanan bir kat hal

16

tekniidir. Kaynak sresi boyunca srtnen yzeyler basn altndadr ve stma ya da srtnme faz olarak adlandrlan sre plastik ekil verme scakl oluana kadar srer.

ekil 1.9 Bir srtnme kayna makinesinin ematik gsterimi III. Dier basn kayna yntemleri

a) Difzyon kayna Is etkisi ile kat, sv ya da gaz fazlarda yer deitirme olarak tanmlanan difzyon olay sl hareketlerden doan kinetik enerjilerin dengelenmesi ve blgesel younluk farkllklarnn azalmasndan kaynaklanmaktadr. Difzyon olaynda; deiik miktarlarda atom, molekl, atom gruplar veya elektronlar gibi elemanlarn g ettirilmesi mmkn olmaktadr. Ancak farkl yer deitirme hzlar reaksiyon merkezinin evresinde belirli blgelerde hacimsel deiimlere neden olabilmektedir. b) Souk basn kayna E veya e olmayan metalik malzemelerin, rekristalizasyon scaklnn altndaki scaklklarda yksek basn kuvvetlerinin etkisiyle oluan plastik ekil deiimleri ile birlikte gerekleen bir birletirme yntemidir. Btn souk basn kayna uygulamalarnda, ngrlen birletirmenin salanmas iin her iki parada da ekil deitirmenin belirli bir orann zerine km olmas gerekmektedir. Bu ekil deitirme oran, bindirme kaynakta kesit klmesi, aln kaynakta ise yzey bymesi olarak tanmlanr.

17

c) Ultrason (ultraal) kayna 20 kHz den yksek frekansl esneklik titreimlerine ultrason (ultraal) denilmektedir. Manyetik veya elektriksel yollarla elde edilen bu titreimler kaynak teknolojisinde de kullanlabilir.

ekil 1.10 Ultrason kaynanda birlemenin mekanizmas a- yumuak metallerde oksit filminin paralanmas blgesi d) Patlamal kaynak b- sert metallerde c- birleme gei kprsnde

d- bindirme nokta birlemesinde kaynak

18

II.

GEM NAATINDA KULLANILAN KAYNAK YNTEMLER

zel durumlarn dnda gemi inaatnda; gazalt, tozalt, rtl elektrod ve oksiasetilen ergitme kaynak yntemleri kullanlmaktadr. Kaynak edilen paralarn konumu, malzemeleri, kaynak edilen ortam ve ekonomiklik gibi faktrler gz nnde bulundurularak bu kaynak yntemleri arasnda bir seim yaplr. 2.1 Gaz ergitme kayna (Oksi-asetilen kayna) flece yanc gaz ve oksijenin iki ayr hortum tarafndan iletilir. flete bu gazlar istenen oranda karr ve yanarak istenen alevi oluturur. Kaynak alevi hem i parasn hem de ek metali ergitebilecek gtedir. Eer gerekiyorsa ek metal kaynak blgesine tel ubuk halinde kaynak tarafndan sokulur. Boru ebekeleri, karoseri imalat, dkme demirlerin kayna, tamir amal kaynak ilemleri, dekoratif ferforje ilemleri ve alevle dzeltme ileri gibi kullanm alanlarna sahiptir. Alamsz ve az alaml elikler, Al, Cu gibi demir d metaller ve bunlarn alamlar gibi malzemeler kaynak edilebilir. 6mmye kadar olan salarn kaynana uygundur. Elektrik ebekesine bamllk yoktur, btn pozisyonlarda kullanlabilir. Kaynak dikiinin oluturulmas iin gerekli snn kaynak alevinden elde edilmesi esasna dayanr. Kaynak alevi, oksijen-yanc gaz, nadiren de hava-yanc gaz karmlarndan elde edilir. lemlerde kullanlan oksijenin yksek saflkta olmas gerekir. Bu kaynak ynteminde, sahip olduu zelliklerden dolay yanc gaz olarak ounlukla asetilen gaz kullanldndan oksi-asetilen kayna olarak da adlandrlmaktadr. 2.1.1 Gaz ergitme kaynanda kullanlan gazlar 1. Oksijen: Oksijen, gaz ergitme kaynanda yakc gaz olarak kullanlmaktadr. Havadan elde edilmektedir. Atmosferde yaklak olarak %21 orannda oksijen bulunmaktadr. Havann ierisinde bulunan oksijen ile kaynak scaklklarna ulamak mmkn deildir. Bu yzden oksijen eitli

19

ilemlerden geirilerek tpler halinde bulunur. Oksijen tpleri yksek basnl kaplar snfndan olup yksek kaliteli eliklerden retilirler. 2. Asetilen: Oksi-asetilen kaynana adn veren yanc gazdr. Gaz ergitme kaynanda kullanlacak olan bir yanc gazdan beklenen btn zelliklere sahiptir ve en yaygn olarak kullanlan yanc gazdr. Kalsiyum karbr n suyla girdii reaksiyonla aa kar. Asetilen-oksijen karmnn sahip olduu baz karakteristik zellikler : - yaklak 3200 C ya varan alev scaklklarna sahiptir, - yaklak 1300 kcal/m3 lk yksek sl deerine sahiptir, - yksek tutuma ve yanma hzlar elde edilir, - kaynak banyosu iin, redkleyici etkili alev ile iyi bir koruyucu etkisi vardr, zehirsiz bir gaz oluur - uygun fle ve uygulama ekli seilirse kaynak dikilerinde yanma artklar bulunmaz. 3. Hidrojen: Kaynak tekniinde ok nadir olarak kullanlan bir gazdr. Oksijenle kullanldnda alev scaklnn dk olmas ve bas metal ve alamlarn hidrojenden olumsuz etkilenmeleri hidrojenin tercih edilmeyen bir gaz olmasna neden olmutur. 4. LPG (Propan-Btan): Mutfaklarda ve snmada olduka yaygn bulunan LPG sv halde tplerde depolanmaktadr. Yksek sl deerlere sahip olmasna ramen tutuma hzlarnn ve alev scaklklarnn dk olmas, gaz ergitme kaynanda kullanmn kstlamaktadr. Ekonomiktir ve kolay tedarik edilip depolanabilir ancak kaynak ilerinden ok tavlama, lehimleme ve termik kesme ilemlerinde tercih edilirler. 5. Metan: Doal gaz, byk miktarda metan ve dk miktarda hidrojenden olumaktadr. Yksek sl deere sahip olmasna ramen yanma hz dk

20

olduundan kaynakta kstl olarak kullanlr. Ancak tavlama ve lehimleme ilemlerinde kullanlmaktadr.

ekil 2.1 Oksi-asetilen kaynak donanm 2.1.2 Basn drme tertibatlar Gazlar, basnl tp ierisinde bulunduklar basnla flece gnderilemezler. Bunun iin tpteki basnc fleteki kullanma basncna dren basn drme tertibat veya basn manometresi ad verilen cihazlar kullanlr. Bunlar tek veya ift kademeli olarak imal edilirler. Gaz debisinin ok dzgn olmas gerekli olduu hallerde ift kademeliler tercih edilmelidir. Bunlarn zerinde iki adet manometre bulunur, bunlardan birincisi, tpe yakn olan, tp iindeki gazn basncn ikincisi ise flece giden gazn basncn gsterir. Bu cihazlar gazn trne imal edilmilerdir bu nedenle kullanmada kartrmamak iin her birinin tpe balant ekli farkldr. 2.1.3 Kaynak fleleri (almo,hamla) Kaynak fleleri yanc ve yakc gazlarn karmasn salayarak bekin ucunda yanmay yani kaynak alevinin olumasn salayan cihazlardr. fle iinde gazlar uygun bir ekilde karr ve bakin k memesinden hzla kar ve

21

karm gazlar ok dzgn bir alev oluturur, gazn k hz her zaman yanma hzndan yksek olmaldr, aksi halde geri tepmeler oluur. fleler ikiye ayrlr: Kesme hamlalar Kaynak hamlalar

Trk standartlarnda ise hamlalar aadaki gibi snflandrlmlardr: Yksek basnl hamla Alak basnl hamla Sabit debili hamla Deitirilebilen debili hamla Enjektr ayarlanarak debisi deitirilen hamla Basnc ayarlanarak debisi deitirilen hamla Enjektr deitirilerek debisi deitirilen hamla Gaz valf ayarlanarak debisi deitirilen hamla fle yaklmadan nce, yanc ve yakc gaz tpleri zerinde bulunan basn drme tertibatlarnda gaz alma basncna ayarlandktan sonra nce oksijen ventili sonra da asetilen ventili hafife alr ve fle yaklr. Gerekli ayarlar yaplarak alev istenen g ve karakteristie getirilir. Kaynak ilemi bittikten sonra fle sndrlrken nce asetilen ventili kapatlr alev sner ve hemen sonra oksijen ventili kapatlr. Bu ilemden sonra eer fle bir sre kullanlmayacaksa tp vanalar kapatlarak gaz emniyet altnda alnm olur. 2.1.4 Kaynak alevi Kaynak fleci ucunda oluturulan oksi-asetilen alevi, karm oluturulan gazlarn oranlarna gre, kimyasal karaktere sahip olmaktadr. rnein oksijen

22

ve asetilen miktarlar eit olarak verildiinde redkleyici bir alev oluur ve bu alev etkili blgesinde 3200C scaklna kadar ulalmaktadr. Verilen oksijen miktarnn yanc gaz (asetilen) miktarn oranna gre oluan alev oksitleyici veya redkleyici olmaktadr.

ekil 2.2 Oksi-asetilen alevinde ulalan scaklklar ve deiik karakterli alevlerin ematik grnmleri a- Alev konisi olarak oluan birinci kademede reaksiyon rn olarak CO ve H2 aa kar ve bu tr alev de elii redkleyici bir karaktere sahiptir. Bu reaksiyon fle ucundan yaklak 2-15mmlik bir aralkta oluabilmektedir. b- kinci kademede alev yelpazesi eklinde oluan redkleyici blgede yanma iin gereken oksijen fleten gelen deil de atmosferde bulunan oksijendir. Bu blgede oluan reaksiyonda CO in yanarak CO2 oluturmasyla en yksek alev scaklna ulalr ve kaynak ilemlerinde bu aralktan yararlanlmaktadr. fle alevinde birinci aamada meydana gelen yanma, eriyik metalsel banyoyu oksijen ve azota kar korur. Ntr alev, yanma iin gerekli oksijen bulunmamas nedeniyle elikte bir oksitlenme meydana getirmez. kinci aamada meydana gelen yanma ile de katlama srasndaki gaz ierii elemine edilebildii gibi alev yelpazesi de sreli olarak koruyuculuk grevini

23

yerine getirir. Gaz karm oranlarndaki farkllklarn kaynak alevi ve oluan dikiin zelliklerini nasl deitirdii aadaki tabloda grlebilir.

Tablo : Gaz karm oranlarnn kaynak alevi ve kaynak ilemine yansmas 2.1.5 Kaynak ileminin yaplmas Oksi-asetilen kayna, kaynak telinin ve flecin hareketine gre saa kaynak ve sola kaynak olarak ikiye ayrlr.

ekil 2.3 Oksi-asetilen kaynak yntemi sola ve saa kaynak uygulamalar

24

Sola kaynak Bu yntemde kaynak kaynaa sa taraftan balar ve sola doru devam eder. lem boyunca flece sarka hareketi yaptrlr, kaynak teli de alevin nnde hafif zigzaglar izerek ilerler. Sola kaynak ile 3 mm den ince saclar birletirilebilir. Dikiin nfuziyeti azdr, ince saclar kolayca kaynak edilebilir. Saa kaynak yntemi Bu yntemde kaynaa soldan balanarak saa doru devam edilir. lem srasnda kaynak telinin eriyen ucu dairesel hareket yapar ve fle mmkn olduu kadar sakil tutulur. Bylece iyi nfuziyet salanm olur. 3mmden kaln saclarn kaynanda kullanlan bu yntemde gaz tketimi az olduundan daha ekonomiktir, kaynak banyosu daha kolay kontrol edilir ve balantnn mekanik zellikleri daha stndr.

ekil 2.4 Sola ve saa kaynak uygulamalarnn karlatrlmas 2.1.6 Kaynak uygulamalar Oksi-asetilen kayna, elektrik ark uygulamalarnn ok ynl stnlkleri nedeniyle ancak snrl bir uygulama aralna sahiptir: onarm amal birletirmeler, metalik tozlarla yzey kaplama ilemleri, boru balantlar, ince

25

saclarn birletirilmesi, Cu ve alamlar, hafif metaller, Ni Zn ve Pb gibi demir d metallerin birletirilmesi. Oksi-asetilen ekipmanlarndan lehimleme ilemlerinde de yararlanld gibi zel alev ekilleri oluturan elemanlarla tavlama ve kesme ilemlerinde de faydalanlmaktadr. Gaz ergitme kaynann stnl, kaynak yerinin kaynak alevi ile n tavlama imkanna sahip olunmasdr. zellikle kaynak kabiliyeti dk malzemelerin birletirilmesinde ve yzey kaplama ilemlerinde bu olanaktan yararlanlmaktadr. 2.2 Oksi-asetilen ile kesme ilemi Yakarak kesme ilemi, metallerin yeterli bir n tavlama yardmyla saf oksijenle oksitlenmesi esasna dayanr. Kesilecek olan malzeme nce yerel olarak, tutuma scaklna kadar tavlanr ve tavl halde bulunan blgeye basnl oksijen gnderilerek malzeme yaklarak kesilir. Bu ilemi yalnz az alaml eliklere uygulanmasnn nedeni, demirin oksijen ile olan kuvvetli ekzotermik reaksiyonuna dayanmaktadr, bu zellik de tek bana yeterli deildir nk alminyum da benzer ekilde, hatta ok daha iddetli olarak oksijen ile ekzotermik bir reaksiyon gstermesine ramen bu yntem ile kesilememektedir. Bir metal veya alamn oksijen ile kesilebilmesi iin aadaki koullar salamas gerekir: Kesilecek metal veya alam oksijen karsnda yanabilmelidir. Kesilecek malzemenin yanma ss, mmkn olduu kadar byk, ve s iletim katsays da mmkn olduu kadar kk olmaldr. Tutuma scakl malzemenin erime scaklnn altnda olmaldr. Kesme srasnda akc bir oksit olumaldr Kesme srasnda oluan oksidin erime scakl esas malzemenin yanma scaklndan daha dk olmaldr.

26

Yukardaki koullar alminyum iin incelediimizde, alminyum 658C de ergimesine ramen oluan oksidin 2050C de ergimesinden dolay alminyum ve alamlar oksijenle kesilemezler. zellikle alaml eliklerde, alam elementlerinin oluturduklar oksitler oksijen ile yakarak kesilmeyi zorlatran faktrlerdir. Bu elementler iinde en nemli rol karbon oynar. Karbon ierii az olan eliklerin oksijen yardmyla ok rahat bir biimde kesilebilmelerine ramen, karbon ieriinin %0.4 ten fazla olmas halinde sorunlar balar. Kesilen parann, kesme azlar sertleir ve atlama tehlikesi ortaya kar.

ekil 2.5 Oksijen ile yakarak kesme ileminin ematik tasarm Yakarak kesme ilemi aada gsterilen srayla meydana gelen oluumlarla tamamlanr. a- Kesilecek parann, tutuma noktas olarak tanmlanan scakla gelinceye kadar n tavlamaya tabi tutulmas ve bu blgeye kuvvetli bir ekilde oksijen demeti ynlendirilmesi, b- Oksijen etkisi ile malzemenin yanmaya balamas ve yanma blgesinden n demetinin yaylmas, c- Kesme oksijen demetinin yardmyla, oluum aralndaki, ilem artklarnn uzaklatrlmas

27

2.2.1 Kullanlan gazlar Kesme ileminde kullanlan oksijenin yksek saflkta olmas (%99,5) ileme olumlu ynde etki etmektedir. Yanc gaz olarak ise bata asetilen olmak zere; LPG, havagaz, metan ve hidrojen kullanlmaktadr. Bu gazlarn birbirine gre tercih edilmesinde ise sl zellikleri, muhafaza edilebilme, para kalnl ve maliyet gibi faktrlere bal kalnmaktadr. 2.2.2 Kesme elemanlar ve donanm Kesme ilemlerinde, kaynak flelerinden farkl olarak tasarlanm fleler kullanlr. Normal kaynak fleleriyle kesme yapmak mmkn deildir nk bir taraftan tavlama iin gereken karm gaz gnderilirken, ayr olarak da kesme iin saf oksijen gnderilmesi gerekir.

ekil 2.6 Bir kesme flecinin ematik grnm Endstride, oksijen ile kesme ilemlerinin sk sk yaplmas gereken yerlerde kesme cihazlar seri bir retim salarken maliyeti drr. Kesme cihazlar, uygulamada gelen gereksinimlere gre elle kumandal, motorla ilerletmeli ve niversal olarak dzenlenmektedir. Kesme ilemlerinde, kaliteli kesme yzeyleri elde etmekte etkili faktrler unlardr; gaz beslenmesine uygunluk, kesme hareketleri dzenlenirken kumanda sisteminin duyarll ve titreimlerin yok edilmesindeki hassasiyet. Oksijenle yakarak kesme ileminin, ayrma amal uygulamalar kadar ara malzeme retiminde de uyguland gz nnde bulundurulduunda bu etkenler daha da nem kazanmaktadr.

28

Kesme tezgahlarnda kumanda dzenleri 1:1 kopya esasl, 1:1 ile 1:45 lekli fotoelektrik esasl veya nmerik kontroll olarak bulunmaktadr. zellikle bilgisayar dnyasndaki ba dndrc gelimelerden sonra CNC kesme tezgahlarnn saysnda artma grlmektedir. Bu tezgahlarn ayrca markalama yapma ve eriliklere sahip para yzeyleri iin, meme-para yzeyi araln sabit tutan dzeneklere sahip olan modelleri de mevcuttur.

ekil 2.7 Fotoelektrik kumandal, 5 fleli bir kesme tezgah. (alma genilii 2000mm, alma uzunluu 4000mm, kesilebilen kalnlk 3-300 mm, kesme hz 50-600 mm/dak) 2.2.3 Kesme yzeylerinin kalitesi Yakarak kesme sonucu elde dilen yzeylerde kanlmaz olarak kesme ynne dik oluklar ortaya kmaktadr. Belirli snrlar dahilinde kalnd srece bu oluklar yzey kusuru olarak grlmemektedir. lemlerde uygun seilmeyen kesme hz, meme-para aralnn, birim kesme iin n tavlama gc, oksijen demeti basnc, bu oluklarn hata kabul eden snrlara ulamasna neden olduu gibi geometrik ve metalurjik hatalarn olumasnda da pay sahibi olmaktadrlar. Oluan oluklarn boyutlarnn artmasnda ise esas faktrler olarak kesme hzlar, alev ekseni boyunca ortaya kan titreimlerin genlikleri ve birim zamanda oksijen demetinin gcdr.

29

2.2.4 Uygulama Oksijenle yakarak kesme, zellikle alamsz eliklerin ayrma, ekil vermeye hazrlama ve ekillendirme amal ilemlerinde uygulanmaktadr. Yntemden gemi yapm endstrisi, makine imali, elik konstrksiyon yapmlarnda ngrlen boyutlarda uygun kesme ve kaynak az hazrlama ilemlerinde, demir elik endstrisinde ingotlarn ve srekli dkm rnlerinin kesilmesinde elik dkmhanelerinde yolluk ve besleyicilerin uzaklatrlmas ilemlerinde, sacdan profile gei ilemlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Yntem, yksek alaml elikler ve demir olmayan metal ve alamlarna ancak belirli nlemler alnmas kouluyla, trev yntemler olarak tanmlanan ilemlerle uygulanabilmektedir. 2.3 Elektrik ark kayna rtl elektrodla elektrik ark kayna yntemi bir ergitme kaynak yntemidir ve ergiyen elektrodla elektrik ark kayna snfna dahildir.

ekil 2.8 rtl elektrodla ark kayna donanm eitli zelliklere sahip bir rt ile kaplanm ubuk eklindeki bir elektrod yardmyla uygulanan kaynak yntemidir. Bu elektrod, zel bir pense yardmyla tutulur ve kontrol edilir. Elektrodla i paras arasnda oluan ark, hem elektrodu hem de i parasn ergitir. Bu srada rtden aa kan gazlar, atmosferde bulunan oksijen ve azot gibi zararl gazlardan kaynak banyosunu korur. Ayrca

30

ergiyen cruf da banyonun zerinde yzerek atmosferden korur ve gerektiinde kayna alamlandrr. 2.3.1 Arkn tutumas Hemen hemen btn elektrik ark kaynaklarnda ark ayn ekilde tutuur. Elektrod i parasnda dokunduunda devre kapanr ve devrede akm hareket eder, bu akmn hareketi devrede bir scaklk ykselmesine neden olur. Bu scaklk ykselmesi direncin en yksek olduu noktada, en yksek deerine eriir, burada bu nokta elektrodun i parasna dedii yerdir. Bu durumda deme ideal olmadndan elektrik akmnn direnci yksektir ve bu nedenle deme noktas kzarmaya balar ve burada ortaya kan iyonizasyon ve metal buharlar nedeniyle hava iletken hale gelir. Ve elektrik akm hava zerinden akmaya devam eder. Bu olaya elektrik ark denilmektedir. Elektrik ark kaynanda genellikle elektrod negatif (katot), i paras pozitif (anot) kutbu oluturur. Bu durumda elektrodun ergimesi ve ark stunu boyunca damlacklar halinde hareket ederek i parasna gemesi katodik leke tarafndan retilen s ile i parasnn snmas ise anodik krater tarafndan salanr. 2.3.2 Kaynak ileminde malzeme gm Ergiyen elektrodla kaynak ileminde malzemem gm, elektroddan i parasna doru damlasal gei eklindedir. Damlalarn say ve byklklerini esas olarak elektrostatik ve elektrodinamik kuvvetler ile ergimi akkan damladaki kimyasal reaksiyonlar belirler. Malzeme gm bir ok koullarn etkisi ile iri, ince veya ok ince bir ak rejimine gerekleebilmektedir. rnein akm iddetinin ykselmesi veya ilave malzemedeki karbon ve oksijen miktarlarnn artmas ile ince taneli bir malzeme gm ortaya kmaktadr. Ergiyen elektrodla oluturulan arkta malzeme gm akm yn ve kaynak pozisyonundan bamsz olarak seri bir ekilde ksa devreli grlebilmektedir.

31

ekil 2.9 Ksa devre esasna gre malzeme gm Ksa devreli bir malzeme gmnde elektroda malzemesi kaynak akm ve ark ssnn etkisiyle srekli olarak ergir. Elektrod ucunda oluan damla srekli olarak ergir. Damla bymeye devam eder ve belli bir bykle ulanca metal banyosu ile ksa devre kpr balants kurar. Balangta silindir eklindeki ksa devre kprs daha sonra bzld yerden elektromanyetik kuvvet etkisi ile koparak metal banyosuna karr. (Pinch olay) 2.3.3 Kaynak makineleri Kaynak makinelerinin veya akm retelerinin amac kaynak arkn srekli oluturacak gerilim ve iddette kaynak akmn salamaktr. Aydnlatma veya endstriyel ebekeden alnan elektrik akm ile dorudan kaynak yapmak mmkn deildir. Kaynak tekniinde yararlanlan akm retelerini tm makine tanmna girmese de bu adla anlmaktadr. lemlerde dalgal akm iin transformatr, doru akm iin ise redresr veya jeneratrlerden yararlanlmaktadr.

ekil 2.10 doru akm kaynak makineleri motoru-dinamo kaynak jeneratr jeneratr c- 3 faz yklemeli kaynak redresr

a- 3 faz yklemeli elektrik

b- dizel motoru-dinamo kaynak

32

Akm retelerinin ilevleri kaynak ark iin gerekli elektrik enerjisini salamann dnda uygulanan kaynak yntemine gre aadaki koullar da yerine getirmesi gerekir. 1. Kaynak gerilimini snrlandrlm bota alma gerilimine evirmek(ebeke tarafndan beslenen kaynak makineleri) 2. Kaynak akm iddeti ayar donanmna sahip olmak ve alma annda ayarlanm kaynak akm iddetini sabit tutmak 3. Bota alma gerilimi ayarna sahip olmak 4. alma annda kararl bir ark oluturunca bota alma gerilimini mmkn olduu kadar ksa srede ark gerilimine drmek 2.3.4 Kaynak elektrodlar Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlarn bir ksm sadece ark oluturmak, dier bir grubu da hem ark oluturmak hem de ek kaynak metalini salamak amacyla retilmilerdir. Bu bakmdan elektrodlar ergiyen elektrodlar ve ergimeyen elektrodlar olarak iki ana grup altnda toplanabilir. 1. Ergimeyen elektrodlar Bu elektrodlar sadece ark oluturmak iin kullanlr. Gerekli hallerde kaynak metali bir tel ubuk halinde ayn oksi-asetilen kaynak ynteminde olduu gibi kaynak blgesine dardan katlr. Elektrik ark kaynanda ergimeyen elektrodlar genellikle karbon ve tungsten den imal edilmektedir. Karbon elektrodlar ince saclarn kaynanda ve baz zel kaynak yntemlerinde kullanlr. Tungsten elektrodlar ayn zamanda TIG ve plazma kaynak yntemlerinde de kullanlmaktadrlar. 2. Ergiyen elektrodlar Bu tip elektrodlar hem arkn olumasn salar hem de ergiyerek gerekli ek metal ihtiyacn karlar. eliklerin kaynanda tip ergiyen elektrod vardr.

33

a) plak elektrodlar : Bu tr elektrodlar, belirli alamlardan hazrlanmtr. MIG-MAG ve tozalt kayna iin kangala sarlm, TIG ve oksi-asetilen kayna iin de belirli boylarda kesilmi dolu tel ubuklardr. Gnmzde elektrik ark kayna iin plak tel elektrod retimi yaplmamaktadr. b) zl elektrodlar : Bu tr elektrodlar da bir eit plak elektroddur yalnz bunlar boru eklinde retilmi ve ilerinde z olarak adlandrlan, arkn kararl ve kaynak metalinin alamlanmasn salayan bir madde vardr. zn yanmas ile oluan gaz dolaysyla havann kaynak banyosuna olumsuz etkisi daha azdr. c) rtl elektrodlar : plak kaynak telinin zerine sarma, daldrma ve ekstrzyon gibi yntemlerle geirilmi bir rt maddesi vardr. Elektrik ark kaynanda en ok kullanlan elektrod tr bu olduundan bu ynteme uygulamada rtl elektrodla ark kayna denilmektedir. 2.3.5 rtl elektrodlarn yaps Elektrod ekirdeini oluturan telleri eitli kimyasal bileimde, yksek temizlikte, Siemes-Martin ve elektro elikleri olarak retilirler. Kimyasal bileimlerinin seilmesinde kaynak dikiinde n grlen bileim ile mekanik zellikler esas alnr. E bileimde tel ve rtye sahip elektrodlarn kaynak dikiine aynen yansyabilme kabiliyetini zellikle elektrod aplar belirler. Ayrca uygulana akm iddeti ve oluan kaynak banyosunun bykl de bu zellii tamamlar. 2.3.6 rt malzemeleri Bir elektrodun kaynak karakteristikleri tm ile bu rtnn bileiminin etkisi altndadr. Ylan kaynak metali miktar, kaynak dikiinin nfuziyeti ve bileimi bu rt bileimi ile kontrol altna alnabilir. Elektrod rtsnn salad yararlar u ekilde sralanabilir:

34

Arkn tutumasn ve oluumunu kolaylatrr. Kaynan hem doru hem de alternatif akmla yaplmasn salar.

Ergiyen metal damlalarnn yzey gerilimlerine ve viskozitelerine etkiyerek hem tavan hem de dey kaynak pozisyonlarnda almay kolaylatrr.

Koruyucu bir gaz atmosferi oluturarak kaynak dikiini atmosferin olumsuz etkilerinden korur.

Kaynaktan sonra dikiin zerini bir cruf tabakas ile rterek dikiin yava soumasn salar.

Ergimi kaynak banyosunu dezokside eder. Gerektii hallerde kaynak dikiini alamlandrr.

1- Cruf oluturan maddeler Cruf oluturan maddelerin grevi kaynak banyosunun zerinde yzen bir cruf tabakas oluturmaktr. Bu ekilde hem ergimi metalin abuk soumas nlenir, hem de havada bulunan azot ve oksijenin zararl etkilerinden korumak iin, atmosferle kaynak banyosu arasnda bir kalkan grevi grr. rtye katlan cruf oluturan maddeler unlardr. a- Karbonatlar : genellikle kalsiyum ve magnezyum karbonat veya bunlarn karm gibi suda zlmeyen trden mineraller kullanlr. Suda znen bileikler balayc olarak kullanlan cam suyunun bozulmasna neden olur. b- Silikatlar : cruf oluturmak amac ile 1400 C nin altnda eriyen herhangi bir silikat tr rtye katlabilir. Zor bulunan ve pahal silikatlar genellikle ek bir zellik kazandrmadklarndan tercih edilmezler. c- Oksitler : titandioksit ve demiroksit cruf oluturan maddelerdir. Manganez ve alminyum, silisyum ve krom gibi metallerin oksitleri de katlabilir. d- Florrler : genellikle suda zldklerinden ancak baz trleri rt iinde kullanlabilir. Kalsiyum fluorr ve alminyum fluorr en ok rastlananlardr.

35

2- Ark stabilize eden maddeler Potasyum bileikleri, potasyum okzalat, zirkonyum karbonat, lityum karbonat ve titan bileikleri katlan maddelerdir. 3- Gaz atmosferi oluturan maddeler Kaynak blgesini havann olumsuz etkilerinden korumak iin ark scaklnda ayrarak veya yanarak koruyucu bir gaz rts oluturmak amac ile rtye selloz, kireta, odun tozu ve dekstrin katlr. 4- Dier maddeler rtye ayrca ekstrzyonla ilemini kolaylatrmak iin gliserin, talk, kaolen, bentonit ve mika katlr. Sodyum silikat, potasyum silikat, zamk arabi dekstrin ve eker de balayc olarak kullanlrlar. rtye, kuruma srasnda ve kuruduktan sonra dayanmn arttrmak amacyla balayc elemanlarn yannda asbest gibi elyafl mineraller de katlr. Son yllarda asbestin kanserojen etkisinin anlalmasyla yerine mika katlmaktadr. Bunlarn miktar rt trne gre deimekle beraber ok azdr. Bu mineraller birer silikat olduklarndan kaynak srasnda crufa geer ve cruf yapc bir etki gsterirler. Dezoksidasyon ilemini gerekletirmek ve alamlama yapmak iin rtye ferrosilisyum, ferromanganez, elektromanganez, ferrokrom ferromolibden, ferroniyobyum katlr. Elektrod rtsne katlan alam elementleri kaynak srasnda kaynak metaline element trne gre ancak belli bir oranda geerler. 2.3.7 rt trleri Elektrod rtleri hazrlanrken bu maddeler belirli miktarda harman yaplr ve ekstrzyon presinde veya daha nce belirtilmi olan yntemlerden birisi

36

uygulanarak elektrod ekirdeine svanr. Bu maddelerin kartrlmasnda baz kurallar vardr. Her tr elektrod rts iin zellikle ana bileenlerin baz oranlar erevesinde kalmalar zorunludur. Aksi halde elektrod rts kendinden beklenen zellikleri salayamaz. Bu karm oranlar uzun yllarn deneyimi sonucunda formle edilmilerdir. rtl elektrodlar, rtlerin ierdikleri ana bileenin trne, cruflarnn asitlik veya bazlk durumuna gre eitli gruplara ayrlr. 1- Rutil elektrodlar Bu tr elektrodlarda, rt arlnn yaklak %35ini titandioksit oluturur. rt titandioksitin yansra feldspat, kuvartz, az mitarda selloz ve ferromangan; balayc olarak da sodyum ve potasyum silikat ierir. Ergiyen kaynak metali rt kalnl arttka incelen damlalar halinde geer ve ayn zamanda artan rt kalnl dikiin mekanik zelliklerine de olumlu ynde etkir. Bu tr rtler dikii tamamen rten, olduka kaln, rengi kahverengiden siyaha kadar deien, abuk katlaan bir cruf olutururlar. Bu tr elektrodlarla hem doru hem de alternatif akmda kaynak yaplabilir. Bu elektrodlar niversal trlerdir, her pozisyonda kaynak yapmaya elverilidirler; gayet yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar, aralk doldurma yetenekleri elektrod rts kalnlatka artar. 2- Asit elektrodlar Bu tr elektrodlarn rts fazla miktarda ferromangan, demiroksit, kuvartz ve dier dezoksidan maddeler iermektedir. Bu elektrodlar genelde kaln rtl olarak retilir ve kaynak srasnda, kaynak metalinin geii rt kalnl arttka incelir. 3- Oksit elektrodlar Bu tr elektrodlarda rtnn nemli bir blm demiroksittir, kaynak srasnda metal geii bir ak halindedir. Yksek akm yklenme zelliine sahiptirler; kaynak yaparken yksek scaklk nedeniyle cruf ve metal, ok akc hale

37

geldiinden ancak yatay ve oluk pozisyonlarda kullanlrlar. Kaynak srasnda iddetli karbon ve manganez yanmas olutuundan az karbonlu eliklerin kayna iin ok elverilidirler. 4- Bazik elektrodlar Genellikle kaln rtl olarak retilen bazik karakterli elektrodlarn rts, kalsiyum ve dier toprak alkali metallerin karbonatlar ile bir miktar kalsiyum fluorr iermektedir. Bu tr cruflar sv iken ok akkan olduklarndan, akkanl azaltmak iin rtye, az miktarda silikat veya rutil katlmaktadr; rtye katlm olan ferrosilisyum ise kaynak metalinde karbon oksitlerinin neden olabilecei gzeneklerin olumasn nlemektedir. Kaynakta hidrojen oluturan ve balayc olarak kullanlan sodyum veya potasyum silikatn iindeki nemi tamamen yok edebilmek iin bu elektrodlar 400-500Clik kurutma ilemine tabi tutulurlar. Bazik elektrodlar ok, higroskopik olduklarndan kuru yerlerde depolanmal ve rutubet kapm elektrodlar kullanlmadan nce mutlaka 250Cde 30 dakika kurutulmaldrlar. Bu tr rtl elektrodlarda kaynak metali kaynak banyosuna orta irilikte damlalar halinde geer; cruf kahverengiden siyaha kadar deiir ve crufun kalkmas dier elektrodlara gre daha zordur. Btn kaynak pozisyonlarnda kullanlabilirler. Aralk doldurma yetenekleri ok iyidir. Bu elektrodlarla yaplm olan kaynak dikileri ok iyi mekanik zelliklere sahiptir. 5- Sellozik elektrodlar Bu tr elektrodlarn rtsnde, yandnda gaz haline geen organik maddeler bulunur. rt arlnn %30unu selloz oluturur. Genellikle, orta ve kaln rtl olarak retilirler. Kaynak srasnda metalin geii damlalar halindedir. nce rtl olarak retildikleri zaman cruf, transfer halindeki damlacklara ok az bir koruma etkisi yapar. Bu elektrodlarla yaplar kaynak dikilerinin aralk doldurma

38

yetenei ve nfuziyeti olduka iyidir. Her pozisyonda kaynak iin (zellikle yukardan aaya dey) uygundurlar. 6- Demir tozlu elektrodlar rt ierisinde yksek miktarda demir tozu bulunmaktadr. Kaynak dikiine geerek erime verimini ykseltmektedirler. Kaynaktan sonra erimi metal tartldnda, arlnn elektrodun ekirdek telinin arlndan daha fazla olduu grlr. nk rtnn ieriindeki demir tozu da eriyerek dikie karr ve bu da fazla arl oluturmaktadr. 7- Derin nfuziyet elektrodlar Bu elektrodlar yardmyla saclara az amadan aln birletirme kayna yapmak mmkndr; bu durumda her iki taraftan ekilen pasonun sacn yar kalnln amas gerekir. 2.3.8 Elektrod ekirdek teli malzemesi Yumuak eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn ekirdek tellerinin bileimi, kaynak dikiinin zelliklerinin kabul edilebilir bir kalitede olabilmesi iin belirli snrlar arasnda olmaldr. Alam ve gayri safiyet elementlerinin fazlal dikiin mekanik zelliklerine zararl ynde etki eder. Kkrt fazlal gzenek ve atlak oluturur; bu bakmdan elektrod tellerinde kkrt mmkn olduu kadar azaltlr. Karbon, silisyum ve manganez miktarnn da belirli snrlar iinde olup bunlar amamas gerekir. Fazla karbon, kaynakta elektrodun yanarken atrdamasna ve etrafa kvlcmlarn sramasna ve dolays ile de kaynaknn banyoya hakim olamamasna yol aar. 2.3.9 Elektrod seimi Elektrod seimi yaplrken kaynak metalinin mekanik zelliklerini gsteren mukavemet deerleri esas metalinkilere eit veya biraz daha byk olmal ve bileimi ile fiziksel zellikleri de esas metalinkinin ayn veya ok yakn olmaldr.

39

Bu nedenle elektrod seimi yaplrken esas metalin zelliklerinin biliniyor olmas gerekir. Esas metal biliniyorsa ve kaynak ilemi tanmlanm ise u hususlar gz nnde bulundurulmaldr : esas metalin mukavemet zellikleri,esas metalin kimyasal bileimi, kaynak pozisyonu, kaynak akm, kaynak az dizayn, kaynaklanan parann kalnl ve biimi, iletme koullar ve alma koullar ile prodktivite. 2.3.10 Elektrik ark kaynanda alma teknii Kaynak dikilerinin oluturulmasnda kaynaktan nce, kaynak srasnda ve kaynaktan sonra uyulmas gereken birok kural bulunmaktadr. Birletirme ve diki biiminin tam oluturulabilmesi iin aln aralklarnn doru ve sabit tutulmas, kaynak ilemi ncesi, birletirme yzeylerinin pas, tufal, ya ve boyadan arndrlmas gerekir. Alamsz eliklerde 30mmden kaln saclarda 100-150C de bir n tavlama nerilmektedir. Dk alaml eliklerde yksek C oranlarnda (C>%0.25) ve farkl alaml eliklerin birletirilmelerinde her birinin durumlarna gre 150450Clik bir n tavlama gerekmektedir. Tavlama scaklklarnn saptanmasnda karbon edeeri esasndan faydalanlarak uygun scaklk aralklarnda kalnmas mmkndr. Karbon edeerini tespit etmek iin birok hesaplama metodu vardr. Bunlardan yaygn olarak kullanlan bir hesaplama rnei udur:

Seilen n tavlama scakl martenzitik dnm scakln amamaldr.

40

2.3.11 Diki eitleri ve az hazrlama Genel olarak diki azlar, zel bir ilem grmeden dzenlenen aln azlar (I), aln kvrma, dik para yzeyleri, tek ve ift tarafl V, Y, U ile K ve ke azlar olarak saylabilir. Bunlar konstrksiyonun eit ve amacna, zorlamalara, malzeme kalnlklarna, kaynak pozisyonlarna ve kaynak yntemlerine gre seilir. Uygulamalarda kaynak azlar tketilen ilave malzeme oranlarnn artmas veya azalmasnda bir etken olarak kullanlmaktadr. Kaynak azlar mekanik ve termik ekil verme yntemlerinden yararlanlarak imal edilir. eitli makaslar, torna, planya, freze ve talama gibi tala kaldrma uygulamalar, oksijenle yakarak kesme, plazma ile kesme (veya oyuk ama) kesme elektrodlarndan yararlanma gibi... 2.3.12 Demir esasl malzemelerin elle elektrik ark kayna ile birletirilmesi Deiik metal malzemelerin elektrik ark kayna ile birletirilmesinde istenen sonulara ulaabilmek iin malzemelerin zellik ve bileimlerine bal alma tekniklerinin seilmesi gereklidir. 1- Yap eliklerinin kayna Btn yap elikleri ergitme kaynana yatkn malzemeleridir. Konstrksiyon durumu ve ana malzemelerin dayanmna bal olarak uygun elektrod tip ve snf seilmesi, sac veya para kalnl 300mmden fazlaysa ve bileiminde C>%25 olma koullarnda 150-450Clik bir n tavlama yaplmas gerekir. Thomas elikleri, yksek miktarda azot ierdiinden ve kuvvetli yalanma eilimleri nedeniyle arta bal olarak kaynak edilebilirler. Dinlendirilmemi eliklerin kaynanda da ayn snrlama geerlidir. 2- Alaml eliklerin kayna Yksek alaml elikler olarak; ferritik,perlitik/martenzitik, paslanmaz ve aside dayankl Cr-Ni ve Cr-Mn elikleri, ferritik ve stenitik s ve atee dayankl elikler saylabilir.

41

Bu tr eliklerin s iletme kabiliyeti kktr buna karlk sl genleme katsaylar byktr. Bu nedenle kaynak ilemlerinde byk arplma eilimleri ortaya kmaktadr. Bu malzemelerin kaynanda kk s transferi ile allmas, ayn tr elektrod kullanlmas gerekir. Ferritik paslanmaz ve aside dayankl Cr eliklerinin kaynanda genellikle stenitik Cr-Ni elektrodlar kullanlr. Bu ekilde uygulanan kaynakla tok bir balant elde edilir. Ferritik/martenzitik paslanmaz ve aside dayankl eliklerin sl ve atlama duyarllklar ok fazladr. Bu gruptaki malzemelerin kaynak ileminden nce 300-400Cde bir n tavlamaya tabi tutulmas gerekir. Kaynak ileminde stenitik Cr-Ni elektrodlar kullanlr ve kaynak sonrasnda yava soutulurlar. Bu malzemelerde ilemden sonra yaklak 650Cde bir gerilme giderme tavlamas uygulanabilir. stenitik paslanmaz ve aside dayankl elikler ve bunlar gibi stenitik s ve atee dayankl elikler iyi kaynak edilebilme zelliine sahiptirler. Bunlarn kaynanda uygun bileimde rutil veya bazik rt karakterli elektrodlar kullanlr. Ferritik s ve atee dayankl elikler havada sertleebilen soukta gevrek malzemelerdir. Bunlara kaynaktan nce 300 Cde bir n tavlama ve ilemden sonra para soumadan 700Cde gerilme giderme tavlamas yaplr. Kaynak ileminde, esas metalle ayn bileimde ve bazik rt karakterli elektrodlarn kullanlmas nerilmektedir. 3- Dkme eliin kayna Kalite grubu D 60 ve D 60.1e kadar alamsz dkme elikler genelde iyi kaynak edilebilirler. lemden nce 200-300Clik bir n tavlama yaplmas ve snek zellik gsteren bazik rt karakterli elektrod kullanlmas tavsiye edilir. D 60 ve D 60.1 grubundaki malzemelerin kaynandan nce 300-450Cde bir n tavlama yaplmas ve para biim ve kalnlna bal olarak bu scaklkta niform bir scaklk dalmnn salanmas iin bir sre tutulmas

42

gerekmektedir. Bazik karakterli elektrodlar kullanlmal ve ilemden sonra gerilme giderme tavlamas ve normalizasyon tavlamas yaplmas gerekmektedir. 4- Dkme demirin kayna Dkme demir sahip olduu mekanik ve metalurjik zelliklerden dolay sadece belirli koullarn salanmas durumunda kaynak edilebilir. Dkme demirin kaynanda deiik uygulamadan yararlanlmaktadr: farkl ilave malzeme kullanlarak parann snrl bir ksmnn veya tamamnn tam tavlanmas ile yaplan kaynak, eit malzeme kullanlarak parann tamamnn n tavlanmas ile yaplan kaynak ve son olarak eit ilave malzeme kullanlarak parann tamamnn n tavlanmas ile yaplan kaynak 5- Kaplama kayna (dolgu kayna) Kaplama kayna uygulamas malzeme ve paralarn deiik ama ve zorunluluklarla yzeylerinin ayn veya farkl ilave malzemelerle kaplanmas olarak tanmlanr. Bu ileme mekanik anmalar, sl zorlanmalar ve kimyasal etkiler sonucunda gerek duyulabilecei gibi bu tr zorlanmalara maruz kalaca nceden tahmin edilen paralarn daha dayankl malzemelerle rtlmesi amacyla da uygulanabilir.

ekil 2.11 yapm ve onarm amal dolgu kayna uygulamalar

43

Esas olarak iki farkl gereksinimden tr bu uygulamaya bavurulur: a- Biim ve boyut ynnden yaplan kaplama ilemleri. Genellikle ayn tr ilave malzemelerin kaplanmas ile gerekleen bu uygulamada, paralar deformasyona uramadan nceki biim ve boyutlarna getirilir. b- Yzey zelliklerinin iyiletirilmesi ve yeni zelliklerin kazandrlmas iin yaplan kaplama ilemleri 2.4 Argon-ark kayna (TIG yntemi) Uygulamada ark ergimeyen bir tungsten (wolfram) elektrod ile i paras arasnda oluturulmaktadr. Tungsten Inert Gas kelimelerinde ksaltlarak ynteme TIG (WIG) yntemi denilmektedir. Yntemin uygulanmasnda ark ortam ve metalsel banyo konsantrik bir lleden gnderilen bir asal gaz tarafndan korunmaktadr. Bu asal gaz helyum, argon ya da bunlarn karm olabilir. Amerika da helyum gaz bol bulunduundan ve ucuza mal edildiinden daha sk kullanlmaktadr ve yntem heliark yntemi olarak da bilinmektedir. Trkiye de dahil Avrupa lkelerinde ise ayn nedenden dolay argon kullanlmaktadr. TIG kaynak ynteminin dier bilinen ve endstride sk uygulanan eritme kayna yntemlerine gre en nemli stnl s girdisinin ve ek kaynak metali miktarnn birbirinden bamsz oluudur. Bu ekilde yntem ok ince paralara da uygulanabilir, kk pasolarn ekilmesinde, pozisyon kaynaklarnda ve tamir ilerinde de kaynakya byk kolaylk salamaktadr.

ekil 2.12 TIG kaynak donanm prensip emas

44

2.4.1 TIG kaynak donanm TIG kaynak donanm u ksmlardan oluur: 1- Kaynak hamlac olarak ta bilinen kaynak torcu 2- Kaynak akm ve kumanda alter kablosunu, gaz hortumunu ve gerektiinde soutma suyu giri ve k hortumlarn bir arada tutan metal spiral takviyeli tor balant paketi 3- Kaynak akmnn, gaz aknn ve gerektiinde soutma suyunun devreye giri ve kn, arkn tutumasn ve alternatif akm ile alma halinde arkn srekliliini salayan devreleri de bnyesinde toplayan kumanda dolab 4- Kaynak akm reteci 5- zerinde basn drme ventili ve gaz debisi lme tertibat bulunan koruyucu gaz tp 2.4.2 Koruyucu gazlar Koruyucu gaz olarak kullanlan He ve Ar monoatomik olup kimyasal olarak ntr karakterde, renksiz ve kokusuzdur. He gaznn Ar gazna gre daha hafif olmas daha fazla sarf edilmesini gerektirir. Ayrca He un elde edilmesi daha zordur. Ar gaz TIG kaynanda amalanan etkilere daha uygun ve ucuzdur. stisna olarak bakr gibi s iletkenlii yksek malzemelerde daha derin nfuziyet salamak iin He veya He+Ar gaz karmlar kullanlmaktadr. Ayrca paslanmaz elik, yksek alaml elikler, nikel ve alamlarnn kaynanda kk pasolarnn korunmasnda Ar gaz ile H veya N gaz karmlar kullanlmaktadr. Tketilen koruyucu gazn debisi, malzeme tr ve kalnlna, gazn cinsine, kaynak pozisyonuna, metal banyosunun byklne, fle hareketine ve kaynak parametrelerine bal olarak seilmelidir. Kullanlan Ar %99,9 saflkta olmaldr. Bu gazlar 6-9 m3 lk tplerde ve 150-180 At basn altnda bulunmaktadr.

45

Tpler tek gaz ile doldurulduklar gibi, belirli oranlarda karm gaz ile de doldurulmu olabilirler. Gaz tplerinin zerinde basn drme valfi ve manometresi ile debimetre bulunmakta, kumanda kutusu ve gaz ekonomizr gaz donatmnn dier elemanlarn oluturmaktadr. 2.4.3 Kaynak torlar TIG kaynak ynteminde tor, i paras ile ucundaki tungsten elektrod arasnda kaynak iin gerekli olan elektrik arkn oluturabilmek iin, akm kablosundan ald akm elektroda iletmek, koruyucu gaz da kaynak banyosunun zerini rtecek biimde sevk etmek grevlerini yerine getirmek iin gelitirilmi bir elemandr.

ekil 2.13 Deiik kalnlk ve akm deerlerine uygun fleler a- 1,5mm/70A b- 3mm/120A c- 6mm/250A d- 8mm/500A

2.4.4 TIG kaynak elektrodlar TIG kaynak yntemi ile dier elektrik ark kayna yntemleri arasndaki en nemli fark, ek kaynak metalinin elektrod tarafndan salanmamas ve elektrodun sadece ark oluturma grevini stlenmi olmasdr. Ergimeyen elektrodlardan beklenen balca zellikler unlardr: a- Akm iyi iletmesi ve soutulabilmesi b- Kararl bir ark oluumu iin yeterli elektron emisyonu yapabilme zelliine sahip olmas

46

c- Doru ve dalgal akmda kullanlabilmesi d- Yksek alma scaklklarnda zelliklerini koruyabilmesi, ksa devre durumunda dikite kalnt brakmamas Beklenen bu zellikleri saf W ve alamlandrlm W malzemesinden imal edilen elektrodlar salamaktadr.

ekil 2.14 Elektrod u biimi-diki kesiti ilikisi

ekil 2.15 eitli elektrod ekilleri a- toryum alaml W konik elektrod ucu elektrod ucu b- uygun akm ykleme sonucu elektrod e- yksek akm ykleme sonucu

c,d- kre takke u biimli elektrod

f- uygun olmayan akm ykleme, yetersiz koruma ve

alminyum ilave malzeme koullarnda bozulan elektrod 2.4.5 Elektrod trleri 1- Saf tungsten TIG kaynak elektrodlar En ucuz elektrod tr olan saf tungsten elektrodlar alternatif akmda tercih edilirler. Bu elektrodlar iyi bir elektron emisyon zelliine sahip olmalarna ramen toryum alamllara gre daha dk akm yklenme kapasitesine sahiptirler. Kirlenmeye ve oksitlenmeye daha yatkndrlar.

47

2- Alaml tungsten TIG kaynak elektrodlar Bileiminde %1-2 toryum oksit (ThO2) ieren tungsten elektrodlar saf tungsten elektrodlara gre daha yksek bir akm yklenme kapasitesine, iyi bir elektron yaynmna, daha uzun bir kullanma mrne, kirlenme ve oksitlenmeye kar daha byk bir dirence, daha kolay bir tutuma ve daha kararl bir ark oluturma zelliine sahiptirler. izgili tungsten elektrodlar diye adlandrlan elektrodlarn gvdeleri saf tungstenden yaplm ve gvde zerinde bulunan izgi eklindeki kanalcklar ise toryum oksit ile doldurularak saf tungsten elektrodun alternatif akm ile kullanma halindeki ark stabilitesi ve alaml elektrodlarn akm yklenme kapasitesi ile arkn kolay tutuma zellii bir arada salanmtr. 2.4.6 Elektrod tutucular Elektrod tutucular TIG kaynak ynteminde elektrodu torca balayan ve ayn zamanda elektroda akm ileten bir paradr. Genellikle bakrdan yaplr ve i delikleri kullanlan elektrodun apna uygun olarak hassas bir biimde ilenmitir. 2.4.7 Tor balant paketi Kaynak fleleri; kaynak retecine, iinde akm kablosunu, koruyucu gaz hortumunu, kumanda kablolarn ve gerektiinde soutma suyu geli ve gidi hortumlarn bir arada tutan, tor balant paketi olarak adlandrlan bir metal spiral takviyeli kaln bir hortum ile balanmtr. 2.4.8 Koruyucu gaz donanm TIG kaynak ynteminde koruyucu gaz olarak sadece asal gazlar kullanlmaktadr. Bu yntemde koruyucu gaz ierisinde ok az miktarda bile aktif gazn varlna izin verilmez. nk kaynak srasnda kzgn halde bulunan tungsten elektrod bundan etkilenir.

48

Gazn basn ve debisini ayarlayp kaynak blgesine gnderebilmek iin aynen oksijen tplerine taklana benzeyen bir basn ayar tertibat tp zerine taklr. Gaz tplerine taklan basn ayar ventilleri sadece belirli bir gaz iindir ve bunlar tasarlandklar gaz dndaki bir gaz tp iin kullanlmamaldr. 2.5 MIG-MAG kaynak yntemleri Bu yntemlerde kaynak dikii, srekli olarak ergiyen kaynak teliyle ergiyen ana malzemeden. Dikiin ekil ve boyutlar, ark gc, kaynak telinin ergime oranlar ve ana malzemenin fiziksel zelliklerine bal olarak ortaya kar. Yntemin avantajlar yksek ergime verimi ve nfuziyet derinliklerine ulalmas, relatif byk devrede kalma, kaynak hzlarnn bykl, srama ve yanma kayplarnn kkl, gaz hatalarna kar emniyet yeterli dayanm olarak saylabilir. Kaynak cihaz ve donatmlar iin bakm gerekmesi, koruyucu gazlarn maliyeti etkilemesi, youn ark n demetinin grnmesi de dezavantajl ynleridir. Bir MIG/MAG kaynak donanm u ksmlarda oluur : 1. Kaynak tabancas diye de adlandrlan bir kaynak torcu 2. Tel eklindeki elektrod ve muhafazasn, kaynak ve alter kablosunu, gaz hortumunu ve gerektiinde soutma suyu giri ve k hortumlarn bir arada tutan metal spiral takviyeli hortum; tor balant paketi 3. Tel eklindeki elektrodun hareketini salayan tertibat 4. Kaynak akmn geiini, soutma suyunun devreye giriini, koruyucu gazn akn ve telin hareketini salayan kumada dolab 5. Kaynak akm reteci 6. zerinde basn drme ventili ve gaz debisi lme tertibat bulunan koruyucu gaz tp

49

2.5.1 Kaynak torlar MIG/MAG kaynanda tel elektroda akmn yklenmesi, ark blgesine koruyucu gazn gnderilmesi torcun grevidir. MIG/MAG ynteminde tel elektrod srekli olarak ilerledii iin tele elektrik iletimi bir kayar kontak ile salanr. Tel torcu terk etmeden biraz evvel bakr esasl bir kontak llesi iinden geerken kaynak akm ile yklenir; bu kontak llesine konsantrik olarak, torcun az blgesinde bir gaz llesi (nozul) bulunur ve bu lle sayesind, koruyucu gaz akm laminer olarak (girdapsz) kaynak blgesine sevk edilir. Ark scaklndan etkilenen torcun srekli olarak soutulmas gereklidir; dk akm iddetlerinde yaplan almalarda koruyucu gaz akm gerekli soutmay yapabilmektedir. Kaln elektrodlarn, yani yksek akm iddetlerinde kullanlmas halinde ise su ile soutma sistemi gereklidir.

ekil 2.16 Kaynak torcunun u kesiti 2.5.2 Tor balant paketi Tor kaynak makinesine, iinde tel elektrod klavuzunu, akm kablosunu, koruyucu gaz hortumunu ve kullanld hallerde soutma giri ve k

50

hortumlarn bir arada tutan metal spiral takviyeli ve kaln hortum ile balanmtr, bu kaln hortuma tor balant paketi ad da verilir. 2.5.3 Tel srme tertibat Tel elektrod srme tertibat, teli makaradan sap, nceden saptanm bir hzla ark blgesine gnderen bir mekanizmadr. Tel srme tertibatlar alma prensibi bakmndan, rulolu tertibatlar ve planet tertibatlar olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Rulolu tertibatlarda, tel iki veya drt rulo arasndan geer; bunlardan alt rulolar arzu edilen tel besleme hzna eit bir evresel hzla dnerler ve zerinde tel apna uygun bir kanal almtr, st rulolar avara dner, bunlarn bazlar dz, dier bazlarna ise kanal almtr; kullanlan elektrodun sert olmas halinde rulolara teli kaydrmamalar iin trtllar da almtr. Dnel veya planet sistemi tel srme tertibatlarnda eksenleri birbirlerine gre arpk rulo vardr, tel bunlarn arasndan geer, rulolarn bal olduu gvde dndrlr ve bu ekilde rulolarn temas noktas tel zerinde bir helis izer; tel dnemedii iin de ilerleme hareketi yapar. Bu sistemin en byk avantaj tel elektrodu ok iyi bir ekilde dorultmasdr. Planet sistemi tel srme mekanizmalar, teli ok iyi dorulttuundan, tel ile spiral klavuz arasndaki srtnme azalr ve dolayls ile daha uzun hortumlar kullanmak mmkn olur; bu tertibatla hortum boyu 6mye kadar uzatlabilir. 2.5.4 Kumanda tertibat Gerekli ayarlar yaplp makinenin ana alteri kapatlarak almaya hazr hale gelinince, kaynaa balamak iin yar otomatik MIG/MAG makinelerinde tor zerindeki dmeye basmak yeterlidir. Bu anda, nce ayarlanm debide koruyucu gaz ak balar, ksa bir sre sonra ark oluur ve ark olutuktan ok ksa bir sre sonra da tel srme tertibat devreye girer. Kaynaa son verilmesi halinde ise bu sralamann tersi oluur.

51

2.5.5 MIG/MAG ynteminde kullanlan koruyucu gazlar MIG/MAG kaynanda inert (asal) ve aktif gazlar veya bunlarn eitli oranlarda karm kullanlr. Genel olarak asal gazlar, reaksiyona girmediklerinden demir d metallerin kaynana, aktif gazlar veya karm gazlar da eitli tr eliklerin kaynanda uygulama alan bulmaktadr. Kaynak ilemi iin gaz seiminde eitli faktrlerin gz nnde bulundurulmas gereklidir; bunlar u ekilde sralanabilir: Kaynatlan metal veya alamn tr, Ark karakteristii ve metalin damla gei biimi, Kaynak hz, Para kalnl, gereken nfuziyet ve kaynak dikiinin biimi, Tedarik edilebilirlik ve gazn maliyeti, Kaynak dikiinden beklenen mekanik zellikler.

1. Asal gazlar Koruyucu gaz kayna yntemlerinde, asal gaz olarak helyum ve argon kullanlr. Argon gaz, iinde oluan arkn gerilim dm dier koruyucu gazlara gre daha azdr, ayrca argonun s iletme kabiliyetinin de zayf olmas nedeniyle ark stunu daha geni ve scakl da zellikle d ksmlarda dktr. Stunun merkezinde gerek metal buharlar ve gerekse damla geii dolays ile scaklk daha yksektir. Bu bakmdan argonun koruyucu gaz olarak kullanld kaynak dikilerinde nfuziyet diki merkezinde derin, kenarlarda azdr. Al ve Cu gibi metallerin kayna iin uygun olan argon, eliklerde, ancak baka gazlarla kartrlarak kullanldnda iyi sonular vermektedir. Helyumun havadan ok hafif olmas gaz sarfiyatn ok arttrmaktadr. Helyum atmosfer, sy iyi ilettiinden bu gazn koruyucu gaz olarak kullanlmas halinde derin

52

nfuziyetli kaynak dikileri elde edilir. Ark gerilim dm de argona nazaran yksek olduundan, helyum atmosferinde oluan kaynak ark daha yksek enerjilidir. Bu bakmdan sy iyi ileten metallerin kaln kesitlerinin kaynanda genellikle n stma gerektirmez. 2. Karbondioksit Buharlama esnasnda tp daima bir buharlama ssna ihtiya gsterir. Bu bakmdan standart bir tpten bir anda ok fazla gaz ekebilme olana yoktur; nk buharlama ssnn ekilmesi sonucu scaklk der ve sv karbondioksit zerrecikleri karbondioksit karna dnr, k borusunu ve detandr tkar. Souk iklimlerde ise karbondioksit kar zerreciklerinin k azn tkamamas iin buraya bir elektrikli stc konmas tavsiye edilir. Tp iinde karbondioksitin ok byk bir ksmnn sv halinde bulunmas nedeniyle hibir zaman bu tpler yatay veya eik durumda kullanlmamaldr. Karbondioksitin eliklerin kaynanda sunduu avantajlar derin nfuziyet, daha yksek kaynak hzlar ve dk kaynak maliyeti olarak sralanabilir. Karbondioksit, argon gibi motoatomik elementer bir gaz olmadndan, arkn yksek scaklnda karbon monoksit ve oksijene ayrr. Serbest kalan oksijen kaynak banyosundaki elementlerle birleir;ark stunu iinde ionize olan gaz kaynak banyosuna doru gelir ve bir miktar tekrar karbondioksit haline geer ve dolaysyla ayrma esnasnda alm olduu sy tekrar verir. Bu da dikite nfuziyetin artmasna neden olur. 3. Karm gazlar Ar ve He gibi asal gazlarn oluturduklar ark atmosferinin ntr bir karakter gstermesine karn, Ar gaznn oksijen ve karbondioksit gibi aktif gazlarn kartrlmasyla ark atmosferine oksitleyici bir karakter kazandrlabilir. H gaznn kartrlmas halinde ise redkleyici bir gaz atmosferi oluur. Ar gazna oksijen veya karbondioksit gaznn kartrlmasyla oluan ekzoterm bir reaksiyon sonucunda kaynak banyosunu scakl ykselir ve yzey gerilimi

53

zayflar, bylece kaynak banyosunun akcl ykseltilmi ve gaz giderilmi olur. Ayrca, koruyucu gazn oksijen iermesi dk akm younluklarnda da ince taneli ve ksa devresiz damla geiinin (sprey ark) olumasna yardmc olur. Oksijen, oksitleyici etkisi, oksijene kar byk bir afinitesi olan mangan, Si, Al, Ti, Zr gibi alam elementlerinin kaynak telindeki miktarnn arttrlmasyla dengelenir.

ekil 2.17 MIG/MAG kaynak ynteminde kullanlan koruyucu gazlar ve kullanm yerleri 2.5.6 MIG MAG ynteminde kaynak elektrodlar Bu yntemde kullanlan tm elektrodlar tel halindedir ve bir kangala sarlm olarak makineye taklr. Kangal byklkleri ve tel aplar standartlarla saptanmtr. Kaynak elektrodlarnn yzeyleri metalsel parlatma veya bakr kaplama yoluyla korunur. Bu ekilde korozyona dayanm artt gibi elektriksel olarak iyi bir kontakt salanr.

54

2.5.7 Elektrod seimi Bu kaynak yntemlerinde tel ve koruyucu gaz kombinasyonu sonucunda ortaya kan kaynak metalinin bileimi gereken fiziksel ve mekanik zellikleri karlamak zorundadr. Bunun iin aadaki hususlar gz nne alnmak zorundadr. 1- Esas metalin mekanik zellikleri 2- Esas metalin kimyasal bileimi 3- Koruyucu gazn tr 4- Esas metalin kalnl ve geometrisi 2.5.8 eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar 1- Alaamsz teller Bu tr teller yumuak eliklerin kaynanda kullanlr, bunlarn bileimlerini alamsz eliklerden ayrt eden sadece mangan ve silisyum ieriklerinin biraz daha fazla olmasdr. 2- Alaml teller Bu teller zel bir bileimde retilirler ve alaml eliklerin kaynanda kullanlrlar. 3- Kenetli veya zl teller Bu tr tel elektrodlar, alamsz ince bir sa eridin boru haline getirilip bir lleden geirilerek tel eklinde ekilmesi sonucu elde edilmilerdir. Boru biiminde olanlarn i ksmlarnda, dierlerinin kvrmlar arasnda bir dekapan ve ferro alam dozlar bulunur; kaynak dikiinin dezoksidasyonu ve alamlanmas bu z tarafndan gerekletirilir. Deiik kesitlere sahip zl teller ierisinde kesitine bal olarak z miktarn elektrod miktarna gre deimektedir.

55

ekil 2.19 eliklerin kaynanda kullanlan zl tel elektrodlarn kesitleri eliklerin kaynanda elektrodlara baz alam elementleri katlmaktadr. Bu elementler ve bunlarn gsterdikleri etkiler aada belirtilmitir. a) Silisyum Silisyum ieriinin ykselmesi sonucu kaynak metalinin snekliinin az bir miktar azalmasna karn mukavemeti olduka hzl bir art gsterir; bir snr deerin zerinde silisyum miktarnn artmas ise kaynak dikiinin atlama hassasiyetini arttrr. b) Mangan Mangan da silisyum gibi, kaynak metalinin mukavemet zelliklerinin gelitirilmesi ve kaynak banyosunun dezoksidasyonu iin ilave edilir. Mangan ieriinin artmas kaynak dikiinin mukavemetini silisyumdan daha iddetli olarak ykseltir ve ayn zamanda kaynak metalinin atlama hassasiyetini de azaltr. c) Alminyum, Titanyum, Zirkonyum Bu elementlerin hepsi de ok kuvvetli dezoksidandrlar, kaynak teline %0.20ye kadar dk bir miktarda ilave edildiklerinde ayn zamanda mukavemeti arttrc ynde de etkirler.

56

d) Karbon Karbon, eliklerin yapsal ve mekanik zelliklini btn alam elementlerinden ok daha iddetli bir ekilde etkiler. e) Dier alam elementleri Nikel, krom ve molibden mekanik zellikleri gelitirmek ve korozyon dayanmn arttrmak iin eitli elik kaynak tellerine katlan alam elementleridir. Bu elementler az miktarda kaynak metalinin mukavemet ve tokluunu arttrmak amacyla, paslanmaz elikler halinde ise olduka yksek miktarlarla paslanmay nlemek iin katlanrlar. 2.6 Tozalt kaynak yntemi Temel olarak bir elektrik ark kaynadr. Kaynak ark otomatik olarak kaynak yerine gelen plak elektrod ile i paras arasnda yanar. Ayn zamanda kaynak yerine devaml olarak bir toz dklr ve ark bu tozun altnda yanar. Tozalt kaynann karakteristik zellikleri, kaynak sresi boyunca arkn rtl bir ortam iinde olumas, ilemin sreklilii, yksek ergime verimi, kaynak diki kalitesinin ykseklii ve uygulamada ilem parametreleri ynnden olduka geni bir alma serbestliine sahip olmasdr. lemde ergiyen plak elektrod, tozla rtl bir ortamda ana para ile ark oluturarak yanmaktadr. Kaynak parametreleri uygun seildiinde hatasz ve ok gzel grnml dikiler elde edilir. rtl elektrodla yaplan kaynaa gre bu yntemde kullanlan ayn aptaki bir elektrod daha yksek kaynak akm ile yklendiinden daha byk kaynak banyosu ve daha derin nfuziyet elde edilir. Gemi yapm, basnl kap ve kazan retimi, ak deniz konstrksiyonlar ve spiral boru imalat gibi uygulama alanlarna sahiptir. Malzeme olarak da karbonlu eliklere, dk ve yksek alaml eliklere ve paslanmaz eliklere uygulanabilir.

57

ekil 2.20 Tozalt kaynak ilemi srasnda ortaya kan blgeler ve malzeme gm 2.6.1 Tozalt kaynak ynteminin karakteristikleri 1. Kaynak gc ve kaynak hz Tozalt kaynanda kullanlan akm iddeti normal olarak 200-2400 A arasnda (max. 5000 ampere kadar) deiir ve kaynak hz normal artlarda 6-300 m/saat arasnda bulunur. 2. Kaynak teli sarfiyat Kaynak srasnda esas metal 2/3, ilave metal de 1/3 orannda eridiinden esas metalden daha fazla sarf edilir ve bundan dolay tozalt kaynak ynteminde kaynak teli sarfiyat olduka azdr. Ayrca srama kayb olmadndan yine

58

3. Nfuziyet Akm iddetinin yksek olmas bu yntemde paralara az amadan iki paso ile 18 mm ve az aarak da iki paso ile 140 mm kalnlndaki paralar rahatlkla kaynak etmek mmkndr. 4. Srekli kaynak yapabilme imkan Tozalt kaynak kafas (toz hunisi, tel ilerletme mekanizmas, ayar ve kumanda tertibat, zel raylar veya palet zerinde hareket eden) bir arabaya monte edildiinden, araba hzn sabit tutmak mmkn olduundan srekli ve kesintisiz kaynak yaplabilir. 5. Kaynak ameliyesinde nemli bir etkinin olmamas Tozalt kaynanda elektro-mekanik bir ayar sistemi bulunduundan kalifiye elemanlarn kullanlmasnda bir ekonomi salamaktadr. 6. Yksek kaliteli kaynak dikilerinin salamas Kaynak yerinin dzenli ve iyi bir ekilde crufla rtlmesi, emniyetli bir katlama ve kaynak banyosunun gaznn alnmas, gei blgesinin sertleme imkannn az olmas, kaynak hatalarnn az olumas ve iyi bir dinamik zellii ve dolaysyla yksek kaliteli kaynak dikilerinin salanmas mmkn olmaktadr. 7. Elektrik enerjisi sarfiyatnn az olmas Ark ssndan mmkn olabilecek en iyi ekilde faydalanld iin, elektrik enerjisi sarfiyat azdr. 8. zel koruyucu emniyet tertibatlarna ihtiya gstermemesi Ark rtl (kapal olarak) yandndan, zellikle ultraviyole nlarndan korunmak (kaynak gzl), gaz ve toz oluumu da az olduundan zel bir koruyucu emniyet tertibatna (maske, gaz uzaklatrmak iin dzenekler...) ihtiya gstermez.

59

9. nsan bedeninin yorulmas bakmndan ilemin hafif olmas Az bir fiziki zorlama dolaysyla insan vcudundaki bedeni yorulma ok azdr. 10. Srama ve artk tel kaybnn bulunmamas Ark kaln bir toz tabakas altnda yandndan ve srekli bir tel kullanldndan srama kayb yoktur ve gereksiz yere tel harcanmaz. 2.6.2 Tozalt kaynanda kullanlan kaynak telleri Tozalt kaynanda kullanlan kaynak telleri yksek kaliteli ve zellikle elektrik ocaklarnda retile eliklerden imal edilirler. Normal tellerden farkl olarak ierdikleri mangan miktar daha yksektir. 1-12mm aplar arasnda retilen kaynak tellerinin yzeylerinin tamamen dz ve przsz, ya, pas ve pislikten arndrlm olmas gerekir. Tozalt kaynak telleri bakr veya bronz kapl olarak retilir. Bu bakr tabakas, meme ierisinde akm geiini iyiletirir ve paslanmaya kar telleri korur. Tozalt kaynanda kullanlan kaynak tellerinin P ve S ierii %0.03 n altnda olmaldr. Tozalt kaynann seiminde sadece esas malzemenin ierii deil, kaynak tozunun metalurjik durumu da dikkate alnmaldr. rnein yksek manganl erimi bir toz veya bazik etkili sinterlenmi bir toz ile dk manganezli teller kullanlmaldr. Bu ekilde kaynak banyosundaki kimyasal reaksiyonlarla mekanik zellikleri yksek dikiler elde edilir. 2.6.3 Kaynak tozlar Tozalt kaynanda kullanlan toz, rtl elektrodla ark kaynanda rtnn salad ayn ii grr. Kaynak ilemine fiziksel ve metalurjik olarak etki eder. Fiziksel olarak, dklen cruf, kaynak banyosunu havadan korur, dikie uygun bir form verir ve abuk soumasn engeller. Metalurjik olarak ise kaynak banyosuna ilave ettii elemanlarla yanma kaybn azaltr ve dengeler. Bu etkiye esas metal ve kaynak telinin de etkisi vardr.

60

Tozalt kaynanda kullanlan kaynak tozlar aadaki gibi snflandrlr. 1. Kaynak amacna gre a- Hzl kaynak tozlar b- Derin nfuziyet tozlar c- nce sac kaynak tozlar d- Aralk doldurma tozlar e- Doldurma kaynak tozlar 2. mal usulne gre a- Erimi tozlar b- Sinterlenmi tozlar c- Aglomere tozlar 3. Kimyasal karakterine gre a- Asit karakterli tozlar b- Ntr karakterli tozlar c- Bazik karakterli tozlar 4. Mangan miktarna gre a- Yksek manganl tozlar b- Orta manganl tozlar c- Mangansz tozlar rnein birletirme kaynanda kullanlan bir tozun crufunun snek veya akkan, kaynak tozlarnn da crufunun tamamen akkan olmas istenir. Dier

61

taraftan zeri pasl veya kavl saclarn kaynanda kullanlacak tozun dikii gzeneklerden korumas iin kuvvetli bir dezoksidan karaktere sahip olmas gerekir. Erimi tozlar Erimi tozlar, yapay olarak eritilmi silikatlar olup kat durumda kristal karakterli amorf bir ktleden ibarettir. Bu tozlarn retiminde genellikle kuvars, mangan cevheri veya crufu (dolomit), kalkspat, fulusspat ve kil gibi maddeler uygun oranda kartrlarak eritme frnnda bir araya getirilir. Eritme iin genellikle ark frnlar kullanlmaktadr. Sinterlenmi tozlar Sinterlenmi tozlar bir alevli frnda imal edilirler. Kullanlan hammaddeler nce ince olarak tlr ve sonra bir kartrc ile kartrlr. Kartrlan ham toz kk paracklar halinde pres edilir ve alevli frna konur. Frnn alma scakl 1000-1100 C arasnda bulunur. Bylece ham toz frnda bir sinterleme ilemine tabi tutulur. Sinterlenen paralar daha sonra ufalanarak eleklerden geirilir ve istenen tane byklne getirilir. Aglomere tozlar Aglomere tozlar dier iki tre gre yeni olan ve gittike uygulama alann genileten tozlardr. ok ince tlm maddelerle baz ufak tanelerin karmndan meydana gelirler. Toz retiminde kullanlan maddeler genel olarak silikatlardr, fluoritler, demir oksitler, karbonatlar, kaynak srasnda cruf oluturan, viskozitenin ayarlanmas, arkn iyonizasyonu ve dezoksidasyon gibi ileri yerine getiren maddelerden ibarettir. Taneler eklindeki toz paracklarnn mmkn olduu kadar ayn byklkte, ayn arlkta ve ayn d formunda olmas istenir. tlm maddeler ile ufak taneler ham toz bir yaptrc madde ile kartrlarak aglomere edilir. Bu ilemden sonra rutubeti yok etmek iin tavlama yaplr. Tavlamadan sonra toz elenerek istenen tane byklne ayrlr.

62

Aglomere tozlar ile erimi tozlar arasnda aadaki farklar vardr: 1- Mangan ve dier elemanlarn erime srasnda kaynak metaline geii aglomere tozlarda daha fazladr. 2- Alamsz kaynak tellerinin kullanlmas durumunda aglomere tozlar daha iyi bir alamlama salar. 3- Aglomere tozlara katlan ferro alamlar ile daha iyi bir ekilde alamlandrma mmkndr. 4- stenen metalurjik etkilere uygun aglomere tozlarn imali daha kolaydr. 5- Aglomere tozlarn sarfiyat erimi tozlara gre daha iyidir. yi bir kaynak tozundan aadaki maddeleri yerine getirmesi beklenir: a- Kaynak ilemi srasnda, arkn kararlln salamak ve alternatif akmla yaplan kaynaklarda zellikle akmn sfr noktasndan geerken arkn snmemesi salanmaldr. b- stenen kimyasal bileim ve mekanik teknolojik zelliklere sahip bir kaynak dikii vermelidir. c- Uygun ve temiz bir i yap salamaldr. d- Kaynak dikiinde herhangi bir atlak veya gzenek oluumuna neden olmamaldr. e- Kk pasolarnn ve dar aralklarn kaynanda cruf kolayca kalkabilmelidir. f- eitli kaynak hatalarna sebep olabilecek organik maddeleri ihtiva etmemelidir. g- Tozlar ambarlandklarnda nem ekmemesi iin, nem ekme miktar mmkn mertebe az olmaldr.

63

h- Kaynak esnasnda kat, sv ve gaz fazlar arasndaki btn reaksiyonlarn, kaynak metali katlancaya kadar geecek olan ksa zaman ierisinde meydana gelmesini salamaldr. 2.6.4 Tel besleme yntemleri Tozalt ark kaynanda tel besleme yntemleri eitli konstrksiyonlarla yaplmaktadr. Sabit tel beslenmesi iin sabit gerilime ihtiya vardr. Besleme sistemlerinde ana prensip telin sarl bulunduu bobinden makaralar ile salarak elektrod tutucusuna getirilmesi oradan da arka iletilmesidir. Teli eken makaralar hareketini bir motordan alr. Bu besleyici makaralar istenen devirlerde altrlarak telin ilerlemesi salanr. Bu tip besleyicilerin almasnda ilk makara alp ikinci makara basn yapmaktadr. Bu ekilde alan sistemlerde makaralar besleme hzna uygun dnmeli ve deiik basnlar uygulayabilmelidir. Ayrca makaralarn deitirilmeleri ve montaj abuk ve kolay olmaldr. Makaralarn istenen basn ve ekimin salanmas iin makaralarn dizayn da nemlidir.

ekil 2.21 Makaral besleme tertibat Elektrod tellerinin beslenmesinde kullanlan teller elik olup beslenen telleri kolaylkla dzeltirler. Bu makaralar dizayn olduka kritiktir. Makaralarn zeri deiik profillerde imal edilir. zerinde oluklar, dikiler ve trtllar alm makaralar tel beslenmesinde baarl bir ekilde kullanlmaktadr.

64

Tel biimlerine ve besleme yntemlerine uygun makaralar semek ok nemlidir. Ayrca bu makaralar tel aplar deitike kolayca deitirilebilmelidir.

ekil 2.22 eitli besleme makaras tasarmlar a- V kanall ve trtll besleme makaras: Byk ve orta apl elektrod tellerinin beslenmesinde kullanlr. Trtllar hassas ilenmi ve su verilmitir. Bylelikle tel kaymadan ve ar basnca maruz kalmadan beslenir. b- Di oluu alm besleme makaras: Yumuak elektrod tellerinin beslenmesinde kullanlr. Bu makaralar tek para blok halinde retilip zerine di almtr. Bu dilerin arasndaki boluktan tel beslenir. Bu makaralarn avantajlar yumuak ve zeri toz kapl tellerin beslenmesinde tel yzeyini bozmazlar. c- Konkav dz yzeyli besleme makaras: Genellikle kk apl tellerin beslenmesinde kullanlr. Bu sistem makaralarda kk apl teller, dier tellere gre daha kolay dzeltilip beslenilir. 2.6.5 Tozalt kaynann uygulanmas Yar otomatik bir tozalt kayna donanmnda toz hunisi ile beraber bulunan kaynak kafasna tel otomatik olarak verilir ve kafann diki boyunca hareketi elle olur. Bu tip cihazlar zellikle seri olmayan ve dzgn olarak retilemeyen paralarn kaynanda rtl elektrod ile yaplan kaynan yerine kullanlr. Yksek hzla alabilme imkan ve yksek erime gcne sahiptir.

65

Tam otomatik makineler ya zel raylar zerinde veya paletlerle tekerlek zerinde hareket eder. Kaynak srasnda prensip olarak makine hareket eder ve para sabit kalr. Sadece evresel dikilerin kaynanda para dner ve kaynak kafas sabit kalr. rnein sv karbonlu hidrojenlerin kurulduu tplerin evresel dikileri bu ekilde elde edilir.

ekil 2.23 Tozalt kaynak makinesinin nemli paralar Kaynak srasnda erime gcn arttrmak iin eitli tiplerde ve birden fazla kaynak teli kullanan tozalt kaynak donanmlar gelitirilmitir. Tandem tozalt kaynak yntemi Birbirini takip eden ve ayn yrngede hareket eden iki elektrod ile yaplan bir tozalt kaynak yntemidir. Aadaki avantajlar salar: Kaynak hz ykselir Gzenek oluumu byk lde nlenir Dikilerin atlamaya kar emniyeti artar Dikilerin kalitesi ykselir

66

ekil 2.24 Tandem tozalt kaynak ynteminin prensip emas Paralel tozalt kaynak yntemi ki elektrodun yan yana hareket etmesiyle yaplan kaynak yntemidir. Bu yntemin avantajlar yle sralanabilir: Nfuziyet kontrol edilir Kaynak banyosunun paray delme tehlikesi azalr Aralk doldurma kabiliyeti artar Diki formunu deitirme imkan ortaya kar.

ekil 2.25 Paralel tozalt kaynak ynteminin prensip emas

67

Seri tozalt kaynak yntemi Bu yntemde nfuziyet ve esas metal ile kaynak telinin karm oranlar kontrol edilebilir. Bylece az nfuziyetli doldurma kaynaklarnn yaplmas mmkn olmaktadr. Bu yntemin avantajlar aada sralanmtr: Erime gc fazladr Toz sarfiyat azdr Nfuziyet az olduundan ince saclarn ve kapl saclarn kayna iin uygundur.

ekil 2.26 Seri tozalt kaynak ynteminin prensip emas Korni usul tozalt kaynak yntemi Bu pozisyonda aln alna getirilmi saclarn ayn anda iki taraftan kaynann yapld yntemdir. Bu ekilde hzl ve dengeli kaynak yapmak mmkn olmaktadr.

68

ekil 2.27 Korni usul kaynak yntemi prensip emas Bant elektrodla tozalt kaynak yntemi Tel elektrod yerine bant eklindeki elektrodun kullanld bir tozalt kaynak yntemidir. Bylece aadaki avantajlar elde edilmektedir: Erime gc yksektir Nfuziyet azdr Dikite gzenek azdr Yksek bir ekonomi salanr

Bant elektrodlar genellikle dikdrtgen kesitlidirler ve ark btn elektrod kesitinde oluur. Elektrodun hareketi enine, boyuna ve apraz biimde olabilir.

ekil 2.28 Bant elektrodla yaplan kaynakta eitli bant konumlar

69

2.6.6 Tozalt kaynann uygulama alanlar Tozalt kayna, deiik az biimleri ile aln kayna, i ve d ke kayna, indirme ve zel alm delikli bindirme kayna ekillerinden yararlanlarak yaygn olarak kullanlmaktadr. Tozalt kayna; basnl kap, kazan, tank, basnl tp yapmlar, gemi ina sanayi, spiral ve eksenel dikili boru imali, banttan kaynak dikili eitli profillerin retimi, eitli konstrksiyon ve ar tatlarn yapmnda kullanlmaktadr. Yntemin uygulanmasnda yksek ergime verimi ve nfuziyet derinlikleri nedeniyle 4mm den ince paralarda nlemler almak gerekmektedir. Kaln paralarn birletirilmesinde, malzeme bileiminde homojenlik olmama durumunda, zellikle sakinletirilmi eliklerde, scak atlama tehlikesi bulunmaktadr. Kk pasoda, metalsel banyo byklnn de etkisi ile ana paradan ergime paynn bymesi de, bu olay tevik etmektedir. Yksek dayanml kaynak dikii elde edilmesinde, zellikle malzemede alam elementleri miktarnn yksek olmas durumunda scak atlamaya kar yeterli gven salanmas iin, toz-tel iftinin uygun seilmesi ve kaynaktan sonra s etkisi altnda kalan blgelerin, kaynaktan sonra tavlama ilemine tabi tutulmas gerekmektedir.

70

III.

Kaynak yntemlerinin gemi inaatnda uygulanmas

3.1 Oksi-asetilen kaynak yntemi Gemi inaatnda, elektrik ark kaynaklarnn gsterdikleri gelimelerden dolay, oksi-asetilen kayna kullanlmamaktadr. Sadece oksijen ile kesme ve tavlama ilemleri yaplmaktadr. Daha nce atlyelerde kaynatlm olan bloklarn kzakta birletirilmesi srasnda tamamen birlemelerini ve salkl olarak kaynak edilebilmelerini salamak iin oksi-asetilen alevinden faydalanlmaktadr. Ayrca, bloklar tamak iin geici olarak kaynatlm olan tama kulaklar da bu yntemle kesilir. Gemi inaatnda kullanlan levhalar oksi-asetilen yntemiyle kesilir. Bunun iin daha nce oksijenle kesme konusunda bahsedilmi olan tezgahlar kullanlmaktadr. CNC kesme tezgahlarnda daha nceden CAD ile izilmi olar sac resmi ile hazrlanm olan program tezgaha aktarlarak mmkn olan en az hurda malzeme sarfiyat da hesaplanarak saclar kesilmektedir. 3.2 Elektrik ark kayna Gemi inaatnda rtl elektrodla ark kayna ynteminden, bloklarn oluturulmasnda ve kzakta birletirilmesinde kullanlr. Ak havada yapldndan bloklar gazalt yntemlerinden herhangi biri ile yapmak pratik deildir. Yzeylerin erisel olmas nedeniyle tozalt kayna da uygulanamaz. rtl elektrodla ark kayna oksi-asetilen kaynandan da daha avantajl olduundan bloklarn birletirilmesi ilemlerinde alternatifi olmayan bir kaynak yntemidir. Gazalt kaynak yntemleri rtl elektrodla ark kaynandan daha seri olduklar iin, tozalt kaynak yntemi de daha gl bir kaynak yntemi olduu ve daha az enerji kayb olduu iin rtl elektroda tercih edilen yntemlerdir. Ancak bu iki yntemin kullanmnn mmkn olmad durumlarda rtl elektrodla elektrik ark kayna yntemi kullanlmaktadr. EK1 de bulunan tabloda da grlebilecei gibi rtl elektrodlar en ok sarf edilen malzemelerin banda gelmektedir.

71

3.3 Gazalt kaynak yntemleri (TIG/MIG/MAG) Gemi inaatnda TIG kaynak yntemi fazla tercih edilmemektedir. MIG ve MAG yntemleri ise seri yntemler olduklarndan tercih edilmektedirler. Gazalt kaynak yntemlerinin kullanmn snrlayan durum, kapal yerde yaplmas gerekliliidir. MIG ve MAG yntemleri otomasyona son derece uygundur. 3.4 Tozalt kaynak yntemi Tozalt kaynak yntemi gemi inaatnda en ok tercih edilen yntemdir. Ancak bu, onun en ok kullanlan yntem olmasn salayamamtr nk tozalt kaynak ynteminin kullanlmasn kstlayan ok nemli bir engel vardr. Tozalt kaynak yntemi ancak dzlemsel yzeylerde, yatay ve oluk pozisyonlarnda kullanlabilir. Tozalt kaynak yntemi dz levha bloklarn (gvertelerin, perdelerin, d kaplama saclarnn, karina ve bordodaki dz ksmlarn) armuz ve sokralarn kaynanda ve dz yatay pozisyonlardaki ke kaynaklarnn yaplmasnda kullanlr.

72

73

EK2 TEKNE PARALARI KAYNAK VE MONTAJ SIRASI

74

ZET GEM NAATINDA KULLANILAN KAYNAK YNTEMLERNN NCELENMES zcan ELK Anahtar kelimeler: Tozalt, gazalt, rtl elektrod, ark, kaynak banyosu zet: Bu bitirme almasnda; gemi inaatnda kaynak yntemlerinin bir snflandrlmas yaplm ve gemi inaatnda kullanlan kaynak yntemleri aklanmtr. 3500 DWT byklnde bir gemi iin kaynak malzemesi sarfiyat hesaplanm ve US $ olarak maliyet bulunmutur. Bu maliyete gaz sarfiyat, ii cretleri, sarf edilen enerji ve ek maliyetler dahil edilmemitir.

75

KAYNAKLAR 1- GLTEKN N. KAYNAK TEKN stanbul 1991 2- ZTRK F. TOZALTI KAYNAK YNTEM VE UYGULAMALARI Yldz Teknik niversitesi 1996 (Proje 1) 3- KALU E. LER KAYNAK TEKNOLOJS DERS NOTLARI Kocaeli niversitesi 2001 4- KALU E. KAYNAK TEKNOLOJS DERS NOTLARI Kocaeli niversitesi 2000 5- YILMAZ M. KAYNAK METALURJS DERS NOTLARI Kocaeli niversitesi 2000 6- TRK LOYDU ELK GEMLER KLASLAMA KURALLARI Cilt A Ksm 3- Tekne Yapmnda Kaynak Kurallar 1990 7- TRK LOYDU ELK GEMLER KLASLAMA KURALLARI Cilt A Ksm 1- Tekne Yapm Kurallar 1997

76

ZGEM 1979 ylnda Bulgaristanda dodu. lkrenimini 4. Snfa kadar Bulgaristanda, 5. Snftan itibaren stanbulda tamamlad. Lise renimini Haydarpaa Anadolu Teknik Lisesinde 1997 ylnda tamamlad. 1997 ylnda girdii Kocaeli niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendisliinden mezun olma durumundadr.