1 NDEKLER DZN NDEKLER DZN ............................................................................................ 1 1. GR ............................................................................................................. 3 2. DNMLER ve DEMRN KRSTAL YAPISI ......................................................... 4 2.1.

Demir-Karbon Denge Diyagram .................................................................... 6 2.1.1. Istma .................................................................................................. 9 2.1.2. Soutma ............................................................................................ 10 2.2. Zaman-Scaklk-Dnm Erileri ................................................................ 10 2.2.1. Istma ................................................................................................ 11 2.2.2. Soutma ............................................................................................ 15 2.2.3. Perlit Oluumu .................................................................................... 16 2.2.4. Beynit Oluumu................................................................................... 17 2.2.5. Martenzit Oluumu............................................................................... 18 2.2.6. Kalnt Ostenit ..................................................................................... 22 2.2.7. TTT Diyagramlar ................................................................................. 23 2.3. Martenzit ve Kalnt Ostenitin Temperleme lemiyle Ayrmalar ...................... 24 2.4. Difzyon .................................................................................................. 28 2.4.1. Difzyonun ekli .................................................................................. 28 2.4.2. Difzyon hzna etki eden faktrler ......................................................... 29 2.4.3. Difzyon mesafesinin hesaplanmas........................................................ 30 2.4.4. Katlarda Difzyon-Yaynma .................................................................. 32 Katlardaki Difzyon eitleri .......................................................................... 33 A. Kitle Difzyonu ............................................................................................ 33 B. Tane Snrlar Boyunca Difzyon..................................................................... 35 2.4.5. Difzyona Etki Eden Faktrler ................................................................ 36 3. YZEY SERTLETRME YNTEMLER.................................................................. 38 3.1. Sementasyon ........................................................................................... 38 3.1.1. Kutu Sementasyonu............................................................................. 40 3.1.2. Tuz Banyosunda Sementasyon ............................................................. 40 3.1.3. Gaz Sementasyonu .............................................................................. 41 3.2. Sertletirme Yntemleri ............................................................................. 42 ekil 3.1: Direkt sertletirme emas ............................................................... 42 ekil 3.2: Basit sertletirme emas ................................................................. 43 ift Sertletirme................................................................................................. 44 ekil 3.5: ift sertletirme emas ................................................................... 44 3.3. Sementasyon Derinliine, Yzey Sertliine ve ekirdek Sertliine Etki Eden Faktrler ........................................................................................................ 45 Sementasyon Derinlii ........................................................................................ 45 ekil 3.6: Sertlik ve sementasyon derinlii arasndaki iliki ................................. 45 Yzey Sertlii .................................................................................................... 48 ekirdek Sertlii ................................................................................................ 49 3.4. Nitrrasyon .............................................................................................. 50 3.4.1.Amonyakla Gaz Nitrrasyonu ................................................................. 53 3.4.2. Tuz Banyosunda Nitrrasyon ................................................................. 55 3.4.3.Toz Nitrrasyonu .................................................................................. 56 3.4.4.Gaz ve Tuz banyosunda Nitrrasyonun Karlatrlmas.............................. 56 3.4.5. Nitrrlenebilirlik................................................................................... 58 3.5. ndksiyonla Yzey Sertletirme.................................................................. 61 ekil 3.22: ndksiyonla sertletirmede kullanlan bobin tipleri ............................ 64 3.6.Alevle Sertletirme ..................................................................................... 67 4. SERTLEEBLRLK ......................................................................................... 68 4.1. Grossmann Sertleebilirlik Testi................................................................... 70 4.1.1. eliin Kimyasal Bileiminden Di Deerinin Hesaplanmas.......................... 71 4.2.Jominy-U Su Verme Sertleebilirlik Deneyi ................................................... 73 4.2.1.Kimyasal Bileimden Jominy Erilerinin Hesaplanmas ................................ 74

2 4.3.Jominy ve Grossmann Erilerinin Pratik Uygulamalar ...................................... 75 5.ELKTE ALAIM ELEMENTLER ......................................................................... 90 5.1.Ostenit Oluturucu Elementler...................................................................... 90 5.2.Ferrit Oluturan Elementler.......................................................................... 91 ekil 5.2: Fe-Cr denge diyagram .................................................................... 92 5.3.Karbr Oluturan Elementler........................................................................ 92 5.4.Karbrleri Kararl Yapan Elementler .............................................................. 92 5.5.Nitrr Oluturan Elementler ......................................................................... 93 5.6.Alam Elementlerinin Ferritin Sertliine Etkileri .............................................. 94 ekil 5.4: Alam elementlerinin ferritin sertliine etkileri.................................... 95 5.7.Alam Elementlerinin Tane Bymesine Etkileri ............................................. 95 6.GENEL ISIL LEM ........................................................................................... 99 6.1.Tavlama ................................................................................................... 99 6.2.Maksimum yumuaklk iin tavlama ............................................................ 100 6.3. Souk Deformasyon ve Yeniden Kristalleme Tavlamas................................ 102 6.4.Gerilim Giderme Tavlamas........................... Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.5.zotermal Tavlama ...................................... Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.5.1.Ostemperleme Isl lemi ........................ Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.5.2.Martemperleme ..................................... Hata! Yer iareti tanmlanmam.

4 1. GR Isl lem kavram olarak metal malzemelerin i yaplarn, o malzemenin zelliklerini iyiletirmek zere deitirmek iin yaplan s temelli ilemlerin tmn kapsayan bir deyimdir. Bir metal parann sl ilemi, o metalin faz diyagram gz nne alnarak yapsnn belli scaklklar arasna malzemenin stlmas, bu scaklklarda tutulmas ve ardndan ortam scaklna belli soutma hzlaryla soutulmas anlamlarn bir arada ierir. Metallerin sl ilemi dersi kapsamnda, metal malzemelerin hangi sl ilem prosedrleri sonunda nasl zellikler kazanaca, bu sl ilem prosedrlerinin malzemelere nasl uygulanaca anlatlacaktr. Bunun yan sra baz metal malzemeler iin sl ilem uygulamalar yaplacak, elde edilen sonular metalografik veya mekanik yntemlerle kontrol edilecektir. Bu nedenle Metallerin sl ilemi dersini alan rencilerin, zellikle Metalografi, Faz Diyagramlar olmalar gerekmektedir. Metallerin sl ilemleri anlatlrken, phesiz, elik malzemelerin sl ilemleri nemli bir yer tutacaktr. Bu nedenle ders notlar hazrlanrken iki temel blm oluturulmutur. Bunlar; Demir ve demir alamlarnn sl ilemleri ve demir d metal ve alamlarnn sl ilemleri eklindedir. Demir ve demir alamlarnn sl ilemleri bu dersin hem temel anlatm konularn hem de uygulama rneklerini oluturacaktr. Demir d metallerin sl ilemleri konusu ise rencilerin hazrlayaca dnem devlerinin konusu olacak ve dnem sonunda her renci kendi konusunu snf huzurunda anlatacaktr. Demir ve demir alamlarnn sl ileminin daha iyi anlalabilmesi iin ncelikle dnmler ve demirin kristal yaps zerinde durulmutur. 2. DNMLER ve DEMRN KRSTAL YAPISI Bir saf demir paras oda scaklndan ergime scaklna kadar stldnda, ok sayda kristalografik dnmlere urar ve iki farkl allotropik dnm gsterir. Demirin allotropik deiim olayna karan sya dnm gizli ss ad verilir. Eer bir demir numune kararl bir hzla stlrsa, scaklktaki art dnmn balamasyla kesilir ve scaklk dnm tamamlanmasna kadar sabit olarak kalr. Ergimi demirin oda scaklna soutulmas srasnda, dnmler stmadakine yakn bir scaklkta ters olarak meydana gelir. Bu dnmler srasnda s serbest hale geer ve souma hznn ve Malzemelerin Mekanik zellikleri derslerini alm

5 azalmasna neden olur. Souma hzndaki bu deiiklik dnm devam ettii srece devam eder. Ferrit ve Ostenit ad verilen demire ait iki faz ile bunlarn stma ve soutma srasndaki dnm scaklklar ve kararllk blgeleri, ekil 2.1de gsterilmektedir. Bu ekilde A harfi Franszca arreter (gecikme), C harfi chauffer (stma), R harfi ise refroi (soutma) anlamlarn ifade eder. Ferrit 1392C ile ergime scaklklar arasnda olduu gibi 911Cnin altnda da kararldr. Ferritin kararl yapda olduu bu iki halinden ilkine demiri, ikincisine demiri ad verilir. Ostenit ad verilen demiri 911C ile 1392C arasnda kararldr. Demir, oda scaklnda ferro manyetik olup bu zellii scaklk arttka azalr ve Curie scakl ad verilen 769Cde tamamen yok olur. Atomlarn metaller ierisinde oluturduklar dzenli 3 boyutlu paterne kristal yap ad verilir. Bu kristal yap demir iin kplerin yan yana veya st ste dizilmeleri eklindedir. Her bir kbn kesinde yer alan 8 atom, 8 adet birim hcre tarafndan paylalmaktadr. Ke atomlarnn yan sra, birim hcrede demirin allotropik durumuna bal olarak ilave atomlarda bulunabilir.

ekil 2.1: Saf demir iin stma ve soutma erileri.

6 Hacim merkezli kbik yapda (HMK) olan ferritin birim hcresinin kelerinde birer atom ve kegenlerinin kesim noktasnda (yani merkezde) bir atom mevcuttur. Birim hcrenin kenar uzunluu veya latis parametresi oda scaklnda (20C) 2.87 Adr (Angstrm = 10-8 cm). Ostenit yzey merkezli kbik yapya sahip olup latis parametresi 3.57 Adr. demiri ile demirinin birim hcreleri ekil 2.2de gsterilmitir. demirinin birim hcresinin latis parametresi, demirine oranla daha yksek younlua sahiptir. rnein 20Cdaki younluklar, demiri iin 8.14 gr/cm3, demiri iin 7.87 gr/cm3 olarak gerekleir.

ekil 2.2: Ferrit ve Ostenitin kristal yaplar. 2.1. Demir-Karbon Denge Diyagram elikteki alam elementlerinden en nemlisi karbondur. Karbonun varl, elii gnlk yaantnn en yararl bir unsuru yapan, elde edilebilir ok sayda zelliklerinden byk lde sorumludur. Oda scaklnda karbonun demiri iersindeki znrl ok dktr ve bu nedenle karbon atomlar tek tek demir atomlar arasnda ok seyrek olarak bulunurlar. Ferritte znm karbon miktarnn dk olmas karbonun demir karbr bileiini oluturduunu gsterir. Karbonun demir ile yapt karbre Sementit ad verilir. Demir karbr ferrit ile beraber Lamel eklinde mevcut olabilir. Perlit ad verilen bu yap %0.8 C ierir. Yapdaki perlit oran karbon miktarnn %0.8 deerine kadar art gsterir. Bu miktardan daha fazla karbon tane snrlar karbr olarak ayrlr. %0.8 Clu bu elie tektoid ad verilir. ekil 2.3a-dde bu yaplar ematik olarak verilmitir.

ekil 2.3: Farkl karbon ieriklerine sahip karbonlu eliklerin mikroyaplar. Demir karbon ile alamlandnda, dnm, Fe-C denge diyagramnda

gsterildii gibi, karbon miktarna bal olarak belli bir scaklk aralnda meydana gelir. ekil 2.4de Fe-C denge diyagramnn eliin sl ilemi iin kullanlan ksmna ait eitli mikroyaplar gsterilmektedir.

ekil 2.4: Fe-C denge diyagramnn sol alt ksm. Bu denge diyagramn %6 C ieriine kadar tamamlanm olarak verildii ekil 2.5den aka grld gibi, karbonun ostenitteki erirlii ferrittekinden daha fazladr.

ekil 2.5: Fe-C denge diyagram, --------: kararl Fe-C sistemi, : yar kararl Fe-Fe3C sistemi. 2.1.1. Istma demirinin 911Cye stldnda demirine dntne daha nce deinilmiti. Bu dnm ekil 2.4deki diyagramn sol ksmnn dey eksenine baklarak kolaylkla grlebilir. %0.8 C ieren yani tektoid bileimindeki bir elikte ostenitin dnm 723Cde balar. demiri demiri ve sementitin dengede olduu scaklk A1 olarak gsterilir. Otektoid alt elik ad verilen az karbon ierikli elikler perlitik halden ostenite ayn scaklkta yani 723Cde dnrler. PS ve GS arasndaki dengeli blgede perlitten olumu ostenit ve dnmemi ferrit mevcuttur. Istma durumunda dnm GS hatt olarak verilen A3 scaklna ulancaya kadar tamamlanmaz. A3 scakl zerinde ise sadece bir faz mevcuttur. Buna ostenit ad verilir. Eer eliin karbon miktar %0.8den fazla ise bu elie otektoid st elik ad verilir. Bu eliklerde de perlitin ostenite dnm 723Cde gerekleir. Fakat sementitin tamamen kat eriyik iine alnmas iin scakln SE olarak gsterilen Acm denge hattnn zerine karlmas gerekir. imdi bir an iin stma srasnda meydana gelen olaylara dnelim. 723C scaklkta %0.025 Cdan daha fazla C ieren eliklerde, ostenite dnm balar. Bu

10 kristal yapnn ferritten, C atomlarnn daha yksek znrle sahip olduklar ostenit fazna gei anlamna gelir. Ostenitteki C atomlarnn pozisyonlar ekil 2.6da gsterilmektedir. G-S-E zerindeki scaklkta sadece ostenit mevcut olup, tm karbon atomlar ostenit kat eriyii iinde dzenli bir ekilde dalm durumdadr.

ekil 2.6: demirinde karbon atomlarnn yerlerinin ematik gsterilii. 2.1.2. Soutma Tamamen ostenitlenmi sade karbonlu otektoid bir elikte, eer scaklk 723Cnin altna hafife drlrse, demirinden demirine dnm balar ve sonuta demirinin kristal kafesinden karbonun atlmasyla sementit oluumu gerekleir. Souma oda scaklnda tamamlandnda elik yine perlitik bir yapya sahip olur. 2.2. Zaman-Scaklk-Dnm Erileri Demir-karbon denge diyagramnn sl ilem proseslerinde tartlmaz bir nemi vardr. Ancak bu diyagram sadece demir ile karbon arasnda denge oluumunun sz konusu olduu koulu tarif eder. Isl ilemin byk bir ounluunda ilemi belirleyici faktrlerden zaman parametresinin etkisinin gsterildii zaman-scaklk-dnm ad verilen diyagramlardan yararlanlr. Bu diyagramlardan hem zamann hem de scakln dnmlere olan etkilerini takip etmek mmkndr.

11 2.2.1. Istma Zamann etkisi en iyi bir ekilde ekil 2.7a-fde gsterilen diyagramlardan aklanabilir. ekil 2.7a Fe-C diyagramnn sol alt ksmna ait olup 0.8 Clu bir eliin 723Cye stlmas srasnda ostenite dnmn gstermektedir.

ekil 2.7: eitli karbon eliklerinde stma srasndaki yapsal dnmlerin ematik gsterilii. a) %0.8 C, b) %0.8 C, c) %0.45 C, d) %0.45 C, e) %1.2 C, f) %1.2 C A: Ostenit, B: Beynit, C: Sementit, F: Ferrit, P: Perlit.

12 Bu diyagram bize dnmn nekadar srecei hususundan baka hibir ey vermemektedir. ekil 2.7bden scakln 730Cde tutulduu durumda dnmn 30 saniyede balayaca tahmin edilebilir. Eer elik bunun yerine, aniden 750Cye stlrsa dnm 10 saniye iinde, 810Cye stldnda ise 1 saniyenin ok az zerinde yani pratik olarak bu scaklkta aniden balar. Perlitin ostenit ve sementite dnm 810Cde yaklak 6 saniyede tamamlanr. Eer elik tamamen ostenit olacak ise, bu scaklkta yaklak 5 saat tutulmaldr. Pratikte, rnein setletirme iin yaplan stmada, sementitin nadiren tam olarak kat eriyik iine alnmas (ostenit iinde znmesi) %100 ostenitik yapnn elde edilmesini zorlatrmaktadr. %0.45 C ieren sade karbonlu bir elie ait olan ekil 2.7 c ve d, 810Cde ayn zellikleri, rnein perlitin ostenite dnmnn ani olumasn gstermektedir. Burada perlitin dnm 5 saniye ierisinde gereklemi olup yap, ferrit, ostenit ve sementitten olumaktadr. Yaklak 1 dakika sonra karbon ferrite difze olmu ve dolaysyla ferrit ostenite dnmtr. Yapda mevcut sementit partikllerini tamamen zndrebilmek (kat eriyik iine almak) iin 10 saatlik bir sre gereklidir. %1.2 C ieren otektoid st bir elik 810Cye stldnda 5 saniye ierisinde ekil 2.7 e ve fden grld gibi ostenit ve sementit karm bir yapya sahip olur. Bu scaklkta sementitin tamamen znmesi mmkn deildir. Bu durum denge diyagramndan aka grlebilir. Sementitin tam olarak znmesini etkilemek iin scakln en azndan 860Cye karlmas gereklidir. Sementitin znme hzn incelemek iin elik nceden tespit edilen bir scakla kadar stlr ve orada belirli bir sre tutulduktan sonra su verme sonucu nceki mevcut yap dondurulmu (dnmesi nlenmi) olur, ancak bu ilemle ostenit martenzite dnr. %0.45 Clu elie ait byle bir deneyden elde edilen sonu ekil 1.8de gsterilmektedir. Burada tm hallerde tutma sresi 5 dakikadr. ekil 2.8 a, %50 ferrit %50 Perlitten oluan orijinal yapy gstermektedir. Bu yapda mevcut sementitin lamellerinin bir ksm 725Cde 5 dakika stma sonucu kreler haline evrilirler. Bu tr bir ileme kreletirme ad verilir. Kreletirme ilemi sonucu sertlikte azalma meydana gelir ve herhangi bir dnm sz konusu deildir (ekil 2.7 e). Eer yukardaki bileimdeki elik 735Cye stlrsa perlitin esas ksm ostenite dnr ki bu yapya su verilmesi sonucu bir miktar ferrit ve perlit dnmemi olarak kalr. 750Cde 5 dakika tutma sresi tm perliti dntrmek iin yeterli olmasna karn ferritin %5i yinede dnmemi olarak kalabilir. Bununla beraber ekil 2.8 ede grld gibi 775Cde 5 dakika tutma sresi tm ferriti dntrmek iin kafi gelmemektedir. Ferrit kalntlar ekil 2.8de aka grlebilir. Sementitin varl ise ekil 2.7 ile uyumlu olarak yinede sz konusudur.

13 Sertletirme scaklna kadar olan stmann farkl hzlarda yaplmasnn

dnmn hzna ve bileiklerin (faz veya partikl) znmesine etkisi olur. ekil 2.9da orijinal olarak ferrit ve perlitten oluan hemen hemen otektoid bileiminde bir eliin srekli stma diyagram gsterilmektedir. Diyagramda sadan 3. eri 3/dak.lk bir stma hzn temsil eder. Dnmn scakl stma hzndaki art ile ykselir. Kalnt karbrlerin dilatometre (faz deiimiyle beraber meydana gelen boyut deiimini veren cihaz) ile bulunan znme scakl, metalografik yntemle tespit edilen scaklktan (ekil 2.7) bir miktar farkldr.

14

ekil 2.8: %0.45 Clu bir eliin eitli sl ilemler sonras mikro yaps, a) lem grmemi, sertlik 220 HV, b) Tuz banyosunda 725Cye kadar stlm tutma sresi 5 dk. Su verilmi, sertlik 215 HV, c) Tuz banyosunda 735Cye kadar stlm, tutma sresi 5 dk., sertlik 376 HV, d) Tuz banyosunda 750Cye kadar stlm, tutma sresi 5 dk., sertlik 662 HV, e) Tuz banyosunda 775Cye kadar stlm, tutma sresi 5 dk., sertlik 738 HV, f) Tuz banyosunda 825Cye kadar stlm, tutma sresi 5 dk., sertlik 744 HV. eitli elik gruplarna ait tamamlanm srekli stma erilerinin sl ilemin pratik olarak uygulanmasnda byk katks vardr. Byle diyagramlar genellikle hazr

15 olmadklar iin stma ve soutma srelerinin basit olarak tahminleriyle yetinmemiz gerekir.

ekil 2.9: Srekli stma iin dnm diyagram. %0.7 Clu elikte ferrit ve lamelli perlitin znmesi (kat eriyik iine girmesi). 2.2.2. Soutma Soutma veya souma srecinde oluan yapnn genel grnm, scaklna ve dnmn balamas iin geen sreye baldr. Istma durumunda olduu gibi Fe-C denge diyagram bize bu husustan baka bir ey vermemektedir. Yukarda tarif edilen ekilde eliin belli bir scaklktaki dnm, eliin ostenitik halden ilgili scakla kadar soutulduktan sonra dnmne ve bu dnm takiben oda scaklnda su verilmesine izin verilerek incelenebilir. Bu ilemler sonucunda elde edilen yap mikroskopta gzlenir.

16

ekil 2.10: eitli eliklerin eitli souma programlarndan sonulanan yapsal dnmler. A) %0.8 C, b) %0.45 C, c) %0.1 C A: Ostenit, B: Beynit, C: Sementit, F: Ferrit, P: Perlit, M: Martenzit, Ms: Martenzit balama scakl. 2.2.3. Perlit Oluumu

17 Bir perlitik elik ostenitleme scaklndan, rnein 850Cden 750ye

soutulduunda, Fe-C denge diyagramna gre herhangi bir dnmn meydana gelmesi sz konusu deildir. Eer scaklk 650Cye derse 1 saniye sonra perlit oluur ve dnm 10 saniye iinde tamamlanr (ekil 2.10dan II erisi). Perlit oluum scakl dtke, perlit lamelleri ok inceleir ve tm yap sert olur. ekil 2.10bde gsterilen otektoid alt bir eliin 750Cde dnmne izin verilirse, sadece ferrit ayrr ve ferrit ile ostenit arasnda bir denge salanr (ekil 2.10dan I nolu eri). Eer dnm 650Cde gerekleirse nce ferrit ayrmas ve bunu takiben ksa bir sre sonra perlit oluumu meydana gelir. ekil 2.10cden grld gibi benzer olarak otektoid st elikte de ilk nce sementit ayrr ve bunu perlit oluumu takip eder. Perlit oluumu ostenit tane snrlarnda veya ostenit tanelerinin iersindeki dier dzensiz blgelerde balar. Bu proses Hillert tarafndan ayrntl bir ekilde incelenmitir. Hillert yapm olduu almalarda perlit teekklnn ya ferrit, ya da sementit zerinde baladn ve perlitin bymesinin de dallanma eklinde ilerlediini saptamtr. Ostenitten ince sementit plakalarnn kenarlarna karbon iletimi, ayn zamanda ferrit plakalarnn kenarlarnn karbonca fakirlemesine neden olduundan sementit ve ferrit plakalar yan yana pozisyonda byrler. Perlitin bu modele gre bymesi ekil 2.11de gsterilmektedir.

ekil 2.11: Perlitin bymesinin ematik olarak gsterilii. 2.2.4. Beynit Oluumu 550Cnin altndaki scaklklarda beynit perlitle beraber ayrmaya balar. Beynit oluumunun tane snrlarndan plakalar halinde byyen ferrit ekirdeklerinin zerinde balad varsaylr. Beynit teekkl srasnda ostenitin evresindeki karbon miktar srekli olarak artar. Bu art belli bir snra geldiinde ferrit plakalar ile yan yana pozisyonda sementit plakalar meydana gelir. Scaklk dtke beynitin oluumu ostenit

18 tanelerinin iersinde de balar; ayn zamanda beynitin meydana geli ekli deiir. Metalurjik amal mikroskopta beyniti dier fazlardan ayrt etmek gtr. nk beynitin oluum scaklna ve eliin cinsine bal olarak grnm de deiir. ekil 2.12de CrMn eliine ait beynitik bir yap grlmektedir. Beynit; oluum scaklna bal olarak st ve alt beynit olarak tanmlanr. Genellikle 370-500C scaklklar arasnda elde edilen beynit tr, st beynit olarak adlandrlr. Daha dk scaklklarda elde edilen beynit ise alt beynittir. st beynit alt beynite gre daha az mukavim fakat daha snektir.

ekil 2.12: Beynitik yap, x500

2.2.5. Martenzit Oluumu ekil 2.10a-cye dnecek olursak, eer souma ok hzl bir ekilde ve Ms scaklnn altna gelecek ekilde uygulanrsa ostenitin dnm srasnda ok az karbon hareketi olacak, bylece karbon atomlar demiri kat eriyii ierisinde kalacaklardr. Karbon atomlarnn yerleebilecekleri mevcut boluklar demirine oranla demirinde daha az olduu iin, demiri kafesinde bir genileme sz konusu olacak ve byle bir gerilmeli hal ise eliin sertlemesine yol aacaktr. Sertleme sonras oluan ve karbonun demiri ierisinde ar doymu bir eriyii olan bu yeni faza martenzit ad verilir. ok sayda zt grlerin yer ald martenzit oluum mekanizmas hakknda birka teori gelitirilmitir. ekil 2.13 martenzit oluumu srasnda demirinden,

19 demirine geiin ekil olarak gsterilii sunulmaktadr. Martenzit birim hcresinin kenarlarnda yerlemi karbon atomlar birim hcrenin bir ynde uzamasna ve sonuta tetragonal kafesin ortaya kmasna neden olurlar. Yksek karbonlu eliklerde bile, mmkn kafes yerlerinin ok az bir ksm karbon atomlar tarafndan igal edilirler. Martenzit miktar karbon ieriindeki arta bal olarak artar.

ekil 2.13: Ostenitten, martenzite dnm iin yaplm basit bir modelin ematik olarak gsterilii.

Dnm diyagramlarndan grld gibi, perlit ve beynit olumas zamana bal olarak ilerledii halde, martenzit teekklnde byle bir durum sz konusu deildir. Msnin altndaki her bir scaklk belli bir martenzit oluum yzdesine tekabl eder. Ancak oluan gerek martenzit miktar eliin cinsine, ostenitleme ileminin koullarna ve sertletirme iin uygulanacak soutma hzna baldr. Scaklk dtke meydana gelen martenzitik dnm, scaklk mikroskobu altnda izlenebilir. ekil 2.14a-f martenzit dnmnn adm adm ilerleyiini gstermektedir.

20

ekil 2.14: Dk scaklklarda ostenitin martenzite ard arda dnmesi, a)280C b)220C c)200C d)195C e)180C ve f)175C Bu ekle gre 220Cde martenzit meydana gelecek ve 175Cde ostenitin byk bir ksm martenzite dnm olacaktr.

21 Marder ve Krauss Fe-C alamlarnda martenzitin yapsn incelemiler, masif martenzit ve inesel martenzit ad verilen iki eit martenzitin var olduunu bulmulardr. Masif martenzit %0.6ya kadar C ieren eliklerde mevcuttur. Bu martenzit tr birbirine paralel olarak uzanm ince plakalardan oluur (ekil 2.15a). Bu yap ancak elektron mikroskobu ile ayrt edilebilir. Buna ok benzer grnml martenzit sadece %1 Clu ve daha yksek karbonlu eliklerde grlmektedir. Yksek karbonlu eliklerin su verilmi yaplar ostenit matrisi iinde dzensiz sralanm plakalardan oluur (ekil 2.15b). %0.61 C deerleri arasnda hem masif martenzit hem de inesel martenzit bir arada meydana gelebilir.

ekil 2.15: a) Masif martenzit, b) nesel martenzit.

22 Bir alamsz elik iin martenzit balama ve biti scakl (Ms ve Mf), ekil 2.16dan grld gibi karbon ieriine baldr.

ekil 2.16: Alamsz bir elikte ostenitik karbon (ostenit ierisinde znm) miktarnn Ms ve Mf scaklna etkisi. 2.2.6. Kalnt Ostenit Bir otektoid elikte ostenitin byk bir ksm, oda scaklna yaplan soutma srasnda martenzite dnr. Soutma srasnda ostenitin dnmemi olarak yapda kalan ksmna, kalnt ostenit ad verilir. ekil 2.17 bir alamsz elikte kalnt ostenit miktarnn karbon miktar ile deiimini gstermektedir. Eer scaklk oda scaklnn altna drlrse ostenitten martenzite dnm devam eder (ekil 2.16). Martenziti artrmak iin yaplan bu ileme sfrn altna soutma, subzero-treatment, ad verilir.

23

ekil 2.17: Ostenit ierisinde znm halde bulunan karbon miktarna bal olarak kalnt ostenitin deiimi. 2.2.7. TTT Diyagramlar Son yirmi yl ierisinde yukarda bahsedilen fazlarn oluumu hakknda ok fazla aratrmalar yrtlm ve gnmzde kullanlan tm elik gruplar iin TTT (ZamanScaklk-Dnm) diyagramlar yardmyla bilgi dolu diyagramlar karlmtr. TTT diyagramlar ayn zamanda izotermal (e sl) dnm diyagramlar olarak da adlandrlrlar. Bunlar sabit scaklkta dnme maruz braklan elikler zerinde yaplan deneylerden elde edilen verilerden oluturulurlar. Dier bir tr diyagram (CCT diyagram) gerek sertletirme srasnda yer alan dnme ok yakn bir dnm tarif eder. ekil 2.18a ve b dnmn balamasnn srekli souma halinde izotermal ileme oranla daha uzun olduunu gstermektedir.

24

ekil 2.18: BS 708 A 37 eliinin a) zotermal, b) Srekli souma diyagram.

TTT diyagramlar eliin sl ileminde ok nemli rol oynarlar. Bu diyagramlarn tantlmas konusuna daha sonra tekrar deinilecektir. 2.3. Martenzit ve Kalnt Ostenitin Temperleme lemiyle Ayrmalar Sertletirme srasnda oluan martenzit genel olarak ok gevrektir. Bu yzden martenzit halinde bir elie temperleme ilemi uygulanmadan pratik olarak kullanmak doru deildir. Temperleme genellikle toklukta arta ayn zamanda sertlik dne neden olur. Temperleme ileminin mekanizmasnn daha iyi anlalmas amacyla,

25 sertletirilmi bir karbon eliinde temperleme scaklndaki srekli bir artla beraber meydana gelen adet temperleme kademesi aada zetlenmektedir: 1. 80-160C karbr ad verilen karbonca zengin bir fazn kelmesi. karbrn kelmesi sonucunda martenzit ierisindeki karbon oran %0.3 deerine iner. 2. 230-280C Kalnt ostenitin beynite benzer bir yapya dnmesi 3a. 160-400C Sementit (Fe3C) oluumu ve bunun karbrn yerine bymesi. 3b. 400-700C Sementitin krelemesi ve srekli olarak bymesi Yukardakilerden bir miktar farkl temperleme scaklklar da ileri srlmtr. Bunlarn farkl oluu esas olarak farkl stma hzlarndan ileri gelmektedir. ekil 2.19 %1 Clu eliin eitli temperlenme kademelerinin iaretlendii temperleme erisini gstermektedir.

ekil 2.19: %1 Clu eliin temperlenme kademeleri.

26 Yksek alaml Crlu elikler, scak-i elikleri ve yksek hz eliklerinde, kalnt ostenitin dnmnn meydana geldii scaklk aral yksek scaklklara doru kayma gsterir. Kalnt ostenitin dnm rn rnein beynit veya martenzit, temperleme scakl ve temperleme sresine baldr (ekil 2.20). Beynit teekkl izotermal olarak meydana gelir. rnein beynit; temperleme srasnda sabit bir scaklkta, martenzit ise eliin temperleme scaklndan soutulmasyla oluur.

ekil 2.20: A2 eliinde kalnt ostenitin dnmn gsteren TTT diyagram. Yksek alaml eliklerde ok ince dalm kark karbrlerin kelmesi 500C civarnda gerekleir. Bu ileme temperlemenin drdnc kademesi ad verilir. Kalnt ostenitten oluan martenzit ile karbrn beraber kelmesiyle yksek hz elikleri ve dier alaml eliklerde karakteristik bir zellik olan maksimum sertlie ulalr. ekil 2.21de farkl scaklklarda 2 saat temperlenmi gnmzde kullanlan baz takm eliklerinin sertliklerindeki deiimler gsterilmektedir.

27

ekil 2.21: Gnmzde kullanlan baz takm elikleri iin temperleme erileri. Sertlik, scaklk ve temperleme sresi arasndaki iliki, Holloman ve Jaffe tarafndan formle edilmitir. Bu bant;

P = T ( k + log t )
eklinde verilir. Burada; P: Temperleme prosesine bal bir parametre T: Scaklk, K k: Bir sabit t: zaman, saat Her bir P deeri, her bir elik grubu iin nceden izilmesi gereken bir ana parametre erisinden okunabilen bir sertlik deerine tekabl eder. k sabiti alaml eliklerin ou iin yaklak 20dir. H13 elii iin byle bir eri ekil 2.22de verilmektedir. Bu tr erilerin pratik uygulamalar iler ki blmlerde anlatlacaktr.

28

ekil 2.22: H13 elii iin ana parametre erisi. 2.4. Difzyon 2.4.1. Difzyonun ekli Difzyon malzemeler iindeki atomlarn hareket etmesi olaydr. Bu olay gazlar, svlar, elikler ve dier metalik sistemlerde meydana gelir. Difzyonun sl ilemlerin ounda byk bir nemi vardr. Bu nedenle, difzyon mekanizmasnn ve difzyon kanunlarnn anlalmas, karbrizasyon, dekarbrizasyon, nitrrasyon, borlama ve tavlama gibi sl ilemlerin kavranmasn kolaylatrr. Demir atomundaki misafir bir atom gibi ayn tr yerleri igal eden yeralan bir kat eriyikteki yabanc veya alam atomlar boluklarn yardmyla hareket ederler. elik malzemelerde ok sayda bo yerler mevcut olduu iin bu boluklar yardmyla atomlarn srekli olarak hareketi sz konusudur. Demir atomlarna oranla ok kk boyutta olan C ve N atomlar demir atomlarnn aralarna yerleerek arayer kat eriyii olutururlar. Bu kk atomlar boluklarn yardm olmakszn difze olurlar ve difzyon hzlar yeralan atomlardan daha yksektir. Einstein tarafndan yaplan aratrmalar sonucunda ortalama difzyon mesafesi;

x = (2Dt )
bants ile ifade edilmektedir. Burada: D: difzyon katsays, cm2/sn

29 t: Zaman, sndir.

Bu bant pratik olarak atomlarn bir ynde hareketleri srasnda belli bir sre iinde difzyonun ne kadar ilerlediini saptamak iin uygulanr. Byle bir ama iin bant,

x = (2 Dt )

(2D) = k

x=k t
olarak yazlr. Bu eitlik difzyon proseslerinin ou iin temel kabul edilir. Eer k=0.1 durumunu ele alacak olursak, ekil 2.23deki grafii elde ederiz.

ekil 2.23: k=0.1 durumu iin difzyonun zamana bal deiimi. ekil 2.23de difzyon mesafeleri arasndaki farka dikkat edilmelidir. Difzyonun balangcndan itibaren zamanla lineer gereken durumdur. bir deiim gstermiyor olmas dikkat edilmesi

2.4.2. Difzyon hzna etki eden faktrler Difzyon bir konsantrasyon gradyanndan ileri gelir (rnein, malzemenin ierdii C oran ile, malzemenin iinde tutulduu ortamn C oran arasndaki fark). Bu gradyan

30 difzyon olaynn gereklemesi iin gerekli itici kuvveti oluturur. Difzyonun

konsantrasyon gradyanna ball Fickin birinci kanunu ile verilmitir.

J = D
Bu bantda;

c x

J: difzyon ynne dik bir dzlemin birim alanndan birim zamanda geen madde miktar, gr/cm2.sn D: difzyon katsays, cm2/sn c: Difze olan maddenin konsantrasyonu, gr/cm3 x: Difzyon mesafesi, cm Difzyon katsays scakla ok etkin bir ekilde baldr. Kaba bir tahminle D, her bir 20Clik artta ift deerine ular. Farkl scaklklar iin, D aadaki bantyla verilir.

D = D0 e
Burada,

Q ) RT

D0: Frekans faktr, cm2/sn Q: Aktivasyon enerjisi, cal/mol/K T: Scaklk, K R: Gaz sabiti Tablo 2.1de baz malzemeler iin yaklak D0 ve Q deerleri verilmektedir. Bu deerler eitli aratrmaclar tarafndan biraz farkl olarak verilebilmektedir. Tablo 2.1: Baz malzemeler iin yaklak D0 ve Q deerleri. Yaynan Element Karbon Karbon Nikel Manganez Krom Krom Difzyon Ortam -demiri -demiri -demiri -demiri -demiri -demiri D0, cm2/sn 0.0079 0.21 0.5 0.35 30000 18000 Q, cal/mol/K 18100 33800 66000 67000 82000 97000

2.4.3. Difzyon mesafesinin hesaplanmas kinci Fick kanunundan hareketle difzyon mesafesi hesaplanabilir. Bu bant;

2c c =D 2 t x
eklindedir.

31 Bu bantnn, karbrizasyon (sementasyon) sl ilemindeki uygulama ekli aada anlatlmtr. Karbrizasyon srasnda eliin yzeyinin sahip olabilecei karbon miktarnn, karbrletirici ortamn karbon potansiyeline edeer olduu ve yzeyin en d tabakasndaki karbon konsantrasyonunun tm ilem srecinde sabit kald varsaylr. eliin yzeyinin d tabakasnda karbrizasyon srasnda genellikle %0.8-1.0 deerleri arasnda karbon mevcuttur. Belirli bir karbrizasyon sresi sonunda belli bir mesafedeki karbon konsantrasyonu aadaki bant ile hesaplanr;

x ) C C 0 = (C1 C 0 ) 1 erf ( 2 Dt
Burada, C: Yzeyin altnda x derinliindeki gerekli (hedeflenen) karbon konsantrasyonu (ekil 2.24) C0: eliin esas karbon miktar C1: elik yzeyinin karbon miktar x: Difzyon mesafesi (cm) D: Difzyon katsays (cm2/sn) t: zaman (sn) erf: Hata fonksiyonu (Tablo 2.2)

ekil 2.24: Karbrizasyon diyagram

32 Tablo 2.2: Baz hata fonksiyonu deerleri. Y 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 rnek 1. %0.20 Clu eliin 900Cde karbrizasyonu sonucu yzeyin 1 mm altnda %0.4 C konsantrasyonu salamak iin karbrizasyon sresi ne olmaldr? Yzeydeki C konsantrasyonu %1 olarak alnacaktr. Erf(y) 0.000 0.112 0.223 0.329 0.428 0.521 0.604 0.678 y 0.8 0.9 1.0 1.2 1.4 1.6 2.0 2.4 Erf(y) 0.742 0.797 0.843 0.910 0.952 0.976 0.995 0.999

x 0.4 0.2 = (1.0 0.2) 1 erf ( ) 2 ( Dt ) x ) = 0.75 erf ( 2 ( Dt ) x = 0.814 2 ( Dt )

x = 1.63 ( Dt )
D = 0.21e
( 33800 ) 1.9871173

D = 1.1 10 7
Sonu olarak; t=34200 saniye olarak bulunur. 2.4.4. Katlarda Difzyon-Yaynma

Difzyon, en geni anlamda maddenin bir yerden dier bir yere tanmasdr. Sv ve gazlarda, molekllerin geliigzel hareketi sayesinde difzyon ok kolaydr. Katlarda, atomlarn geliigzel hareketi ok zordur. Ancak; kat malzeme mutlak sfr noktasnn zerine stlrsa iki trl hareket yapar. Bunlardan birincisi, atomlarn denge konumlar etrafnda (kristal kafesindeki) titremesidir (ekil1-a). kinci atomsal hareket ise yaynmadr. Yaynmada atomlar kristal kafesi iindeki konumlarn komu atomlara gre deitirirler. Yaynma iin temel art titreimdir. Atomsal titreimin genlii scaklk arttka artar ki bu da yaynma hzn arttrr.

33

ekil 2.25: Katlarda difzyonun ematik gsterilii Katlardaki Difzyon eitleri A. Kitle Difzyonu Bu tip difzyon, atomlarn eitli hareketleri sonucu meydana gelir. rnein; a) Arayer Mekanizmas: Yaylan atom ap, matris atomu apndan ok kkse arayer mekanizmas gerekleir. Karbonun veya demiri iinde yaynmas bu mekanizma ile olur. Atom, denge konumundan ayrlarak arayer atomu durumuna gelir.

Yaynma Yn

b) Bo Ke Mekanizmas: Kafes kelerinin her taraf kafes hatasndan dolay igal edilmi olmayabilir. Bu durumda yaynmay salayan etkenler varsa, atom bu bo keye doru hareket edecektir. ounlukla YMK sistemlerde grlr. Baz HMK sistemlerde de olabilir.

34

Yaynma Yn

c) Arayerimsi Mekanizma: Arayere skan atom ap dier atomlarn apna yakn ise bu mekanizma meydana gelir. rnein Ag-Br alamnda (Ag<Br).

Ag Br

d) Crowdion Mekanizmas: Sk dzen ynnde yn deitirme ile ekstra bir atomun araya girmesidir.

e)Kark Yer Deitirme:

35 f) Halka Mekanizmas: Atomlarn birbirleri ile halka oluturarak yer

deitirmesidir.

l Halka B. Tane Snrlar Boyunca Difzyon

Drtl Halka

Tane snrlar, malzemenin dier taraflarna gre atomik seviyede hatal bir blge olduu iin difzyon bu blgelerde daha kolaydr. (Malzemede hatal blgelerde difzyon daha kolaydr). Kitle difzyonu ile karlatrldnda tane snrlar boyunca difzyon iin gerekli aktivasyon enerjisi, kitle difzyonu iin gerekli aktivasyon enerjisinin yars kadardr.

QTaneSnrDifzyonu

1 Q KitleDifzyonu 2

C. Yzey Difzyonu

Yzey difzyonu iin gerekli aktivasyon enerjisi kitle ve tane snr difzyonu iin gerekli aktivasyon enerjisinden daha az olduundan dier difzyon eitlerine gre en kolay gerekleen difzyon trdr.

QYzeyDifzyonu < QTaneSnrDifzyonu < Q KitleDifzyonu

Her ne kadar, yzey ve tane snr difzyonlarnn zgl hzlar kitle difzyonunun hzndan ok daha byk iseler de toplam difzyon zerindeki etkileri, tane snr ve yzey blgelerinde atomlarn nispeten az sayda olmas dolaysyla genel olarak kktr.

36 2.4.5. Difzyona Etki Eden Faktrler Yaynma katsays D genel olarak sabit deildir. Genellikle D, scaklk, younluk ve kristal yap gibi birok deikenin fonksiyonudur. Bu deikenlerin belirli bir deere sahip olduu kabul edilirse yaynma katsays belirli bir say olarak alnabilir. Yaynma katsaysnn bileim ile deiimi konusunda bilgi azdr. Ancak, bileimin deiimi ile yaynma katsaysnn deerinde byk deimeler grlr. ekil 2de karbonun 925Cde demir iinde arayer yaynmas halinde, bileim ile yaynma katsaysnn deiimi gsterilmitir.

ekil 2.26: Karbon orannn yaynma hzna etkisini gsteren diyagram. Kristal yapnn yaynma katsays zerine etkisini Tablo 2den anlayabiliriz. Demirin demir kafesi iinde yaynmasna dikkat edilirse, Fe atomunun KHMli kristal yapsndaki yaynma katsays ayn artlarda KYMli kristal yapsndakinden yaklak 100 defa daha fazladr. Malzeme iindeki safszlklarn veya baka bir deyile az miktardaki yabanc atomlarn varl, eriyen atomlarn eriten metal iinde yaynmas zerinde nemsiz bir etkiye sahiptir.

37 Tane byklnn yaynma zerine etkisi: Tane snr yaynmas, tane ii yaynmasndan daha sratli olduundan kk taneli metalde yaynma hznn artmas beklenir. Ancak genellikle yaynma hesaplarnda tane byklnn etkisi gz nne alnmaz.

38 3. YZEY SERTLETRME YNTEMLER 3.1. Sementasyon Sementasyon sl ilemini anlatmadan nce Sementasyon elii nedir? Sorusunu cevaplamak gerekmektedir. Sementaston elikleri, yzeyde sert ve anmaya dayankl, ekirdekte ise daha yumuak ve tok zelliklerin istendii, deiken ve darbeli zorlamalara dayankl paralarn eliklerdir. Paraya suretiyle olur. Sementasyon elikleri; dililer miller piston pimleri, zincir baklalar, zincir dilileri ve makaralar, diskler, klavuz yataklar, rulmanl yataklar, merdaneler, kesici takmlar gibi paralarn imalinde kullanlrlar. Sementasyon eliklerinin kullanm yzeyde ayn sertlii verebilecek yksek karbonlu eliklerin kullanmna nazaran u avantajlar salar: a. Sementasyon ilemi, para ksmen veya tamamen son eklini aldktan sonra uyguland iin, parann ilenmesi olduka kolaydr. b. Parann zerinde sonradan ilenecek, sertlemesi istenmeyen ksmlar var ise bu blgeler zel pasta ile veya elektrolitik bakr ile kaplanarak rtlebilir. Sementasyon ilemi bu ksmlara etki edemeyecei iin sonradan kolayca ilenebilir. c. Sementasyon azdr. d. Semente edilmi elikler, yzeyde ayn sertlii verebilecek ou zaman takm elii durumundaki yksek karbonlu eliklerden daha ucuzdur. Sementasyon ilemi, yzey sertletirme yntemlerinden birisi olup, en eski ve en yaygn olarak kullanlandr. Esas itibaryla dk karbonlu elik parann yzeyine, karbon emdirilmesi ilemidir. Karbon emdirilmesi ilemi, elik parann karbonmonoksit (CO) ieren bir ortamda ostenit faz scaklna kadar stlmasyla, gaz-metal reaksiyonu sonucu oluur. Genellikle 850-950C scaklklar arasndaki bir scaklk tercih edilir. Bu scakla Sementasyon Scakl ad verilir. ileminden sonra, ekirdek blgesi yumuakln koruyacandan, sertletirme srasnda ortaya kacak arplmalar olduka bu zelliklerin kazandrlmas, elik yzeyine karbon emdirilmesi imalinde kullanlan, dk karbonlu, alaml veya alamsz

39 Aadaki reaksiyona gre;

CO2 + C 2CO
oluan CO, kullanlan sementasyon scaklnda, ostenit faza getirilmi olan elik parasnn yzeyinde paralanr ve aa kan atomik karbon ( C ) elik bnyesine emilerek znr. Aadaki reaksiyon bu durumu ifade etmektedir;

Fe + 2CO Fe[C ] + CO 2
Yukarda verilen her iki olayda geri dnmelidir. I. reaksiyon scakln

azalmasyla, sadan sola doru ilerleyerek karbondioksite zengin bir gaz atmosferi meydana getirir. Eer elik para byle bir ortamda kalacak olursa II. reaksiyonda sadan sola doru Fe ilerleyerek, elik parann yzeyinden karbon kaybetmesine neden olur. Bu duruma Dekarbrizasyon olay denir. Dier baz dekarbrizasyon reaksiyonlarda unlardr:

Fe[C ] + H 2 O Fe + CO + H 2 Fe[C ] + O2 Fe + CO2

Kullanlan sementasyon scaklnda ostenit fazda znebilen maksimum karbon miktar demir karbon denge diyagramnda Acm erisinden bulunabilir. elik para, sementasyon scaklnda karbon difzyonunun arzu edilen derinlie kadar ilerlemesi iin yeterli sre tutulur. Bu sreye sementasyon zaman ad verilir. Sementasyon zaman boyunca, elik parann yzeyinden ieriye doru karbonun ilerleme derinliine Sementasyon Derinlii denir. Sementasyon sonrasnda, elik para bir sertletirme ilemine tabi tutularak yzeyde yksek sertlik elde edilir. Bu ilemlere Sementasyon Sonras Sertletirme Yntemleri denir. Sementasyon ilemi deiik karbon verici ortamlarda yaplabilir. Bunlar; a. b. c. Kutu sementasyonu (kat ortamda sementasyon) Tuz banyosunda sementasyon (sv ortamda sementasyon) Gaz sementasyonu yaynan

40

3.1.1. Kutu Sementasyonu Kutuda yaplan sementasyon ilemi iin karbon verici olarak genellikle odun kmr kullanlr. Semente edilecek paralar elik veya dkme demirden yaplm kutu ierisindeki odun kmrne gmlr ve kutunun az skca kapatlarak frna yerletirilir. Scakln ykselmesiyle odun kmr kutu ierisindeki havann oksijeni ile reaksiyona girerek CO2 oluturur. CO2de tekrar odun kmr ile reaksiyona girerek CO meydana getirir.

CO2 + C 2CO
Scakln artmasyla, yukardaki reaksiyona gre CO oluumu artar. Ortaya kan CO, elik yzeyinde ayrarak CO2 ve atomik karbon meydana gelir. CO2 tekrar odun kmr ile reaksiyona girerek CO meydana getirir. Reaksiyon bu ekilde devam eder. Kutudaki oksijen miktar giderek azalacandan ve sementasyon iin gerekli CO oluumu yetersiz kalacandan odun kmrne yaklak %20 orannda baz reaksiyon hzlandrclar ilave edilir. Bu amala alkali metal karbonatlar kullanlr. Bu ise ounlukla BaCO3dr. Bazen de ilave maddelerin %30u civarnda CaCO3 ve NaCO3 ilave edilir. Bu metot genellikle byk paralarn sementasyonunda kullanlr. Ancak elik parasnda ince sementasyon derinlii istendii takdirde pek uygun bir metot deildir. Bu yntemin bir dier dezavantaj da stma ve soutma iin her defasnda fazladan zamana ihtiya olmasdr. 3.1.2. Tuz Banyosunda Sementasyon

Tuz banyosunda sementasyon iin karbon verici olarak sodyumsiyanr (NaCN) veya potasyum siyanr (KCN) tuzlar kullanlr. Ancak, tuz seimi istenilen sementasyon scaklna gre yaplmaldr. ki tr tuz vardr: a. nce sementasyon derinlii veren tuzlar. Bunlarla dk sementasyon

scaklklarnda allr. Bu durumda, tuz banyosundaki siyanr miktar %20 civarndadr ve alma scakl 843-899C olmaldr. Byle bir sementasyon tuz banyosunda 0.9 mmye kadar sementasyon derinlii elde edilir. b. Sementasyon derinliini artran tuzlar (yksek sementasyon scaklnda allan tuzlar). Bu durumda ise tuz banyosundaki siyanr miktar %10dur ve kullanlan sementasyon scakl 899-954C arasndadr. Bu tip sementasyon banyosunda 3 mmye kadar sementasyon derinlii elde edilebilir. Hatta bazen 6 mmye kadar ilerlemek mmkndr.

41

Bu metotla sementasyon ilemi aadaki reaksiyonlara gre gaz faznda cereyan eder.

2 NaCN + O2 2 NaCNO 4 NaCNO 2 NaCN + Na2 CO3 + CO + 2 N 2CO (C ) + CO2

850-950Cde ostenit fazndaki elik, CO ile reaksiyona girerek karbonu bnyesine alr. Bu arada bir miktar azot da elik tarafndan emilir. eliin karbon ve azot emme miktar nemli lde banyodaki siyanr miktarna ve sementasyon scaklna baldr. Tuz banyosunda arzu edilen kabuk derinlii kldke, elde edilen ekonomi byr. Buna sebep ise, tuz banyosundaki elik paralarn snma hznn kutu sementasyonundakinden daha yksek olmasdr. Paralar tuz banyosuna daldrlmadan nce 100-400C arasnda n stma yaplmaldr. Bylece paralarn zerindeki nem alnm ve tuz banyosu daha verimli olarak kullanlm olur. Tuz banyolarnn avantajlar: Para yzeyinde homojen sementasyon derinlii verir, elik paralar, banyonun yksek s iletimi nedeniyle daha abuk sementasyon scaklna ular. Dezavantajlar ise; Homojen sementasyon derinliinin salanmas iin, banyo kompozisyonunun sk sk kontrol edilerek ayarlanmas gerekir. Ayrca siyanr tuzlar zehirli olduklarndan kullanrken nlemler almak gereklidir. 3.1.3. Gaz Sementasyonu Gaz sementasyonu son yllarda yzey sertletirme metotlarnn en popler olan haline gelmitir. Karbon verici olarak metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8) gibi hidrokarbonlar kullanlr. Sementasyon scaklnda eitli reaksiyonlar oluur. Aadaki reaksiyonlarn soldan saa doru ilerlemesi sonucu ortaya kan atomik karbon, ostenit fazndaki elik bnyesine girerek yzeyde karbonca zengin kabuk blgesini meydana getirir. Balca karbon salayan reaksiyonlar:

CH 4 C + 2H 2

C2 H 6 C + xCH 4 + yH 2

42

C3 H 8 C + xC2 H 6 + yCH 4 + zH 2
2CO C + CO2 CO + H 2 C + H 2 O
Gaz ortamda sementasyon belirli bir basn altnda yaplr. Yksek basn reaksiyonu hzlandrr. Ancak frn dizaynn zorlatrr. Pratikte atmosfer basncnn biraz zerinde allr. lem scakl 890-950C arasndadr. lem sonunda elde edilecek sementasyon derinlii elik parann frnda kal sresine baldr. lem tamamlandktan sonra kullanlan elik eidine bal olarak uygun sertletirme yntemi seilir. Bu yntem, hassas toleransl sementasyon derinlii istendii haller iin ok elverilidir. Sementasyon scaklndan direkt sertletirme iin, hzl hareket kolayl ve temiz alma ortam salamas gaz sementasyonunun dier avantajlar olarak saylabilir.

3.2. Sertletirme Yntemleri

Sementasyon sonrasnda elik paralar bir sertletirme ilemine tabi tutulurlar. Sertletirme ilemi parann yzeyine veya ekirdeine veya beraberce her iki blgesinde elde edilmesi istenen sertlik deerine bal olarak eitli ekillerde yaplr.

Direkt Sertletirme:

ekil 3.1: Direkt sertletirme emas

Sementasyon sonras elik para, sementasyon scaklndan direkt olarak uygun ortamda (ya, su, scak banyo) soutularak sertletirilir ve menevilenir. Bu yntem, ince taneli yapdaki elikler iin uygulanr. Olduka pratik ve ekonomik bir yntemdir. Cidarda ince taneli martenzit ve artk karbr vardr. ksm ise iri taneli, yumuaktr, kolay ilenir.

43

Basit Sertletirme:

ekil 3.2: Basit sertletirme emas Sementasyon sonras para sementasyon frnnda veya havada soumaya braklr. Daha sonra, istee bal olarak parann yzeyinin sertletirilmesi iin, yzey, dnm scaklna veya yzey ve ekirdein beraberce sertletirilmesi iin ekirdek dnm scaklna stlr. Uygun ortamda (ya, su veya scak banyo) soutulur ve menevilenir. Bu yntem deiik kesitli paralarda, arplmalarn istenmedii durumlarda uygulanr. Basit Sertletirme (Ara tavndan sonra)

ekil 3.3: Ara tav yaplarak uygulanan basit sertletirme emas.

elik paralar semente edildikten sonra sementasyon kutusu veya havada soumaya braklr. Sonra, tektoid scakl altnda, genellikle 630-650Cde ara tav yaplr. Bunu takiben yzey veya beraberce yzey-ekirdek sertlemesi iin gerekli scakla stlr, uygun ortamda soutulur ve menevilenir.

44 Basit Sertletirme (zotermik dnmden sonra)

ekil 3.4: zotermik dnmden sonra basit sertletirme emas.

Sementasyon sonras paralar yzey dnm scakl altnda (500-600C) perlit yapnn izotermik dnm tamamlanncaya kadar bekletilir. Tekrar, yzey veya yzey-ekirdek sertletirilmesi iin gerekli scakla kadar stlr. Uygun ortamda soutularak menevilenir.

ift Sertletirme

ekil 3.5: ift sertletirme emas

Sementasyon frnndan kan malzeme, direkt sertletirilir. Daha sonra yzey dnm scaklna kadar stlarak tekrar sertletirilir ve menevilenir. Bu yntemle olduka iyi yzey sertlemesi, salanr. Ancak ard arda yaplan sertletirme ilemi srasnda parada arplmalar olabilir.

45 3.3. Sementasyon Derinliine, Yzey Sertliine ve ekirdek Sertliine Etki Eden Faktrler

Sementasyon derinliine, yzey sertliine, ekirdek sertliine etki eden faktrler:

a. b. c. d. e.

Semente edilecek eliin cinsi Para boyutu Sementasyon scakl ve zaman Sementasyon sonras sertletirme metodu Sertletirme scakl, soutma ortam

Sementasyon Derinlii

Sementasyon ilemi sonunda elik parann yzeyinden belli bir derinlie kadar karbon yayndrlma ilemi tamamlanm olur. Bu derinlie sementasyon derinlii denir. Etkili sementasyon derinlii, yzeyden 550 HV sertlie kadar olan blge olarak tarif edilebilir.

ekil 3.6: Sertlik ve sementasyon derinlii arasndaki iliki

46 Ayrca sementasyon derinlii, parann boyutuna ve sementasyon sonras sertletirme scakl ile soutma ortamna da yakndan baldr. Aadaki ekillerde, deien boyutlu ayn kalitedeki elik paralarn sementasyon derinliinin sertletirme scaklna ve soutma ortamna bal olarak deiimi grlmektedir.

ekil

3.7:

Deiik ebatl 13NiCr6 sementasyon eliinin, 900Cde kutu sementasyonu yapldktan sonra 780Cden suda basit sertletirme ile elde edilen yzey sertlik deiimi erileri

47

ekil

3.8:

Deiik ebatl 13NiCr6 sementasyon eliinin, 900Cde kutu sementasyonu yapldktan sonra 820Cden yada basit sertletirme ile elde edilen yzey sertlik deiimi erileri

Sementasyon derinlii bir dereceye kadar, elik kalitesine de baldr. nce kesitli paralarda bu nemli deilse de byk kesitli paralar iin derin sertlik istendiinde, sementasyon zaman asndan nem kazanr. Aada 100 mm apl, deiik kaliteli elik paralarda, 1.5 mmlik sementasyon derinliinin salanabilmesi iin gerekli sementasyon zamanlar verilmitir.

elik Kalitesi Sementasyon zaman (saat)

21 NiCrMo2 25

13 NiCr 6 13

17 CrNiMo 6 10

48

Yzey Sertlii

Ostenit fazda znen karbon miktar yzey sertliini belirleyen kesin faktrdr. Yzeydeki karbon miktar %0.8 ile %1 arasnda olabilecek ekilde kontrol edilmelidir. Yzeyde karbon miktarnn fazla olmasnn (tektoid st blgede) iki nemli nedenden sakncalar vardr: a. Eer elik para sementasyon scaklndan yavaa soutulursa, perlit tane snrlarnda verecektir. b. Yzeydeki karbon miktar %0.7yi geerse, sertletirme sonrasnda martenzit yapda artk ostenit kalmasna ve sertliin azalmasna sebep olacaktr. Sementasyon zaman ve karbon verici ortamn aktivitesi, scaklk da yzeydeki karbon konsantrasyonuna etki eder. sementit a teekkl eder. Sonra yaplacak sertletirme ileminde, yapdaki sementit a olduu gibi kalacak ve baz olumsuz neticeler

ekil 3.9: 13 NiCr 6 sementasyon eliinin 925Cde deiik srelerde kutuda semente edildikten sonra yada direkt sertletirme sonras sertlik deiim erileri.

49

ekil 3.10: 13 NiCr 6 sementasyon eliinin 925Cde deiik srelerde kutuda semente edildikten sonra 830Cden yada basit sertletirme sonras sertlik deiim erileri. ekirdek Sertlii ekirdek sertliine, para boyutunun ve sementasyon sonras yaplan

sertletirme scaklnn nemli etkileri vardr. ekil 3.11de aplar 10-50 mm arasnda deien Ck15 kaliteli elik paralar iin bu faktrlerin ekirdek sertliine etkileri incelenmitir. Paralar, 925Cde sementasyon derinlii 1 mm olacak ekilde semente edilmitir. Sementasyon sonras deiik sertletirme scaklklar kullanlmtr.

50

ekil 3.11: Sertlik ve sementasyon derinlii arasndaki iliki (boyuta bal) 3.4. Nitrrasyon

Nitrrasyon sl ileminde nitrrasyona tabi tutulan eliin bnyesindeki nitrr yapc elementler, azot verici ortamda, azotun difzyonu ile nitrrler meydana getirirler. Bu nitrrler kendi balarna serttirler ve ayrca bir sertletirme ilemi gerektirmezler. Aslnda nitrrasyon bir ok elik cinsine uygulanabilen bir sl ilemdir. Fakat nitrrasyon elikleri ad verilen eliklerde elde edilen sertletirilmi tabakann daha stn zelliklere sahip olduu bilinmektedir.

51 Nitrrasyon ilemiyle elde edilen sertlik derinlii 0.1-0.9 mm arasnda

kalmaktadr. Bunun temel nedenleri, nitrrasyonu etkileyen parametrelerdir. Bunlar, ilem scakl, ilem sresi, ortamn azot konsantrasyonu ve eliin bileimidir. Nitrrasyon sl ilemi 500-570C scaklklar arasnda yaplan dk scaklkl bir ilemdir. Bu nedenle, ferritik-termokimyasal bir sl ilem olarak yorumlanabilir. Nitrrasyon sl ilemi sonunda elik malzemenin kazand zellikler yle sralanabilir; a. b. c. d. e. Yksek yzey sertlii ve anma mukavemeti Temperlemeye kar yksek diren ve yksek scaklk sertlii Yksek yorulma mukavemeti ve dk yorulma entik hassasiyeti eliklerde korozyon direnci Yksek boyutsal kararllk

Nitrrasyon ilemi sonunda parada bir miktar hacim art grlecektir. Ar hassas paralarn nitrrasyonla yzeyinin sertletirilmesi sz konusu olduunda boyutsal kontrolle bu durumun etkileri giderilebilir. Bunun yan sra, dk scaklkl bir sl ilem olduu iin ileme tabi tutulan paralarda atlamalar ve distorsiyon yoktur. Nitrrasyon sl ilemi allrken, Fe-N denge diyagramndan yararlanlr (ekil 3.12). Allm olarak kullanlan nitrrasyon scaklklarnda, azot demir iinde znr, ancak bu deer %0.1 gibi ok kk bir yzdedir. Bu orandan daha fazla azot ierii, kimyasal forml Fe4N olan nitrrlerini oluturur. Eer azot oran %6y aarsa nitrr nitrre dnmeye balar. 500Cnin altnda nitrr oluabilir. Bu fazn azot oran yaklak %11 ve kimyasal forml de Fe2Ndir. Metalurjik mikroskopta ve nitrrler beyaz tabaka ad verilen beyaz bir yzey tabakas olarak grlrler (ekil 3.13). Nitrrasyon srasnda beyaz tabakann kalnlndaki artla, azotun elie daha fazla yaynmas ayn anda yrr. Erirlilik (znebilirlik) snr azaldnda, nitrrler tane snrlarnda ve belli kristalografik dzlemler boyunca kelirler. Alam elementlerinden Al, Cr ve Mo nitrr oluturucu olarak kullanlrlar.

52

ekil 3.12: Fe-N denge diyagram

53

ekil 3.13: %0.15 Clu eliin 500Cde 10 saat gaz nitrrasyonu sonucu beyaz tabaka ve inesel demir nitrrn keldii difzyon tabakasnn grnm, x500.

Nitrrasyon gaz, tuz banyosu (sv) veya toz ortamda yaplabilir. Bu yntemler kendi ilerinde farkllklar gsterebilecei gibi, birbirleri arasnda da ilem farkllklar ierirler. 3.4.1.Amonyakla Gaz Nitrrasyonu Orijinal gaz nitrrasyon ynteminde, amonyan sertletirilecek parann

zerinden takriben 510Cde akmasna izin verilir. Amonyak,

2 NH 3 2 N Fe + 3H 2
reaksiyonuna gre ayrr. Reaksiyon sonucu atomik olarak ayran azot elik tarafndan absorbe edilir. ekil 3.14 amonyan ayrma reaksiyonunu ve azotun elik tarafndan bnyeye alnn ematik olarak gstermektedir. Gaz nitrrasyonu, 0.2 ve 0.7 mm arasnda bir sertleme derinlii gerektiren paralar iin kullanlr. Nitrrleme, hassas scaklk kontroll bir elektrik frnnda uygulanr.

54

ekil 3.14: Gaz nitrrasyonu srasnda amonyan ayrmas ve azotun eliin bnyesine alnmasnn ematik gsterilii.

Byk apta nitrrleme iin ok iyi szdrmaz kapakl yer ocaklar kullanlr. Kk apta nitrrleme ilemleri iin ayr bir nitrrleme kutusu olan allagelmi MUFL frnlar kullanlr. Nitrrasyon iin kullanlan kutular gazla reaksiyona girmeyecek malzemeden yaplrlar. Nikel, Inconel ve benzer alamlar idealdir, ancak %25 Cr, %20 Nili sya kar direnli eliklerin de zellikle bu ama iin uygun olduklar kantlanmtr. Eer sadece birka adet nitrrleme ilemi yaplacaksa, nitrrasyon kutular elik sacdan da yaplabilir. Bununla beraber, demir gazla reaksiyona girecei iin bu tarz sacdan yaplm kutularda gazn bir ksm kutu tarafnda alnacandan, bu tip kutularda ilk nitrrasyon ilemlerini kontrol etmek zordur. Gaz daima ok az miktarda su buhar ierir. Gazn neminin, nitrrasyon kutusuna girmeden nce alnmas gereklidir. Aksi halde su buhar nitrrlenmi parada oksidasyona neden olacaktr. Gazn nemini gidermek iin, yksek scaklkta bulunan snmemi kire filtreler kullanlr. Amonyakla gaz nitrrasyonu dnda, farkl gaz ortamlarda mevcuttur. Amonyak ve azot karmndan oluan gaz ortamlar, amonyak ve hidrokarbonla gaz nitrrasyonu ve iyon nitrrasyonu bu tarz gaz ortamlardan bazlardr. Her gaz ortam sahip olduu gazn zelliklerine gre, nitrrlenen elik malzemenin yzeyinde oluacak tabakaya etki eder.

55 3.4.2. Tuz Banyosunda Nitrrasyon eliin bir tuz banyosu iinde nitrrasyonu hemen hemen gaz ortamda nitrrasyon kadar eski bir yntemdir ve gnmzde de hala yaygn olarak kullanlmaktadr. Tuz banyosunda nitrrasyon, gaz nitrrasyondaki gibi 510-570C scaklklar arasnda yaplr. Olduka dk scaklkta yaplan bu sl ilemin banyosu siyanat ve siyanrlerin her ikisini de ierir. Fakat tuz banyosunda nitrrasyon, ayn tr banyo ile yaplan siyanatlama ilemi ile kartrlmamaldr. Siyanatlama ve tuz banyosunda nitrrasyonun en nemli fark ilem scaklklardr. Tuz banyosunda nitrrasyon iin kullanlan tuz karmlar genellikle (arlka) %60-70 NaCN ve arlka %30-40 KCN iermektedir. Bu karma ilave olarak %1-5 Na2CO3 gibi karbonatlar ve NaCNO gibi siyanatlar da katlmaktadr. Banyo karm ilk hazrlktan sonra 575Cde 12 saat yalandrlr ve bu sre iinde banyodaki siyanat miktar artarak banyonun %45ine ular. Bu sre iinde nitrrleme amacyla banyoya elik malzeme konmamaldr. Tuz banyosunda nitrrasyon ileminde ilem scaklklar 550-570C arasnda deiir ve tutma sreleri nadiren 2 saati aar. Tuz banyosunda nitrrasyon balangta 10-30 dakika srelerde yaplan bir ilemdi. Genellikle demir pota kullanlarak yaplan nitrrasyon ileminde potadan demirin znmesi nedeniyle nitrrlenen paralarda (uzun sreli nitrrasyonlarda) gzenekler oluabilmekteydi. Bunu nlemek iin nitrrasyon sresi ksa tutulmaktayd. Ksa sreler gerekli nitrr tabakas kalnl iin yeterli olamamaktayd. Bu nedenle Titanyum potalar kullanlmaya baland. DEGUSSA tarafndan gelitirilen bu ynteme Tuffride Prosesi denilmektedir. Tuz banyosunda nitrrasyonun dier bir eidi de Sulfinuz ilemidir. Bu ilemde banyodaki NaCN ve NaCNOden baka aktif olarak sodyum slfr (Na2S) mevcuttur. Allagelmi tuz banyosu nitrrasyonunda azot ve karbon eliin yzeyi tarafndan absorblanr. Sulfinuz ilemi sresinde ise ortamdaki kkrt nedeniyle nitrrlenmi tabakann anmaya kar iyi olan zellikleri daha da mkemmelletirilmi olur. ekil 3.15de %0.2 C ieren bir karbonlu eliin 570Cde 2 saat sulfinuz ileminden sonraki yzey bileimi gsterilmektedir.

56

ekil 3.15: %0.2 C ieren eliin 570Cde 2 saat sulfinuz ileminden sonra yzey tabakasndaki kkrt, azot ve karbon miktarlar.

Tuffride

ve

Sulfinuz

ilemleri

sonras

en

iyi

yzey

paralarn

lk

suda

soutulmasyla elde edilir. Bu ekilde hzl souma demirini azota ar doymu bir kat eriyik haline getirir. Bu kat eriyik nitrrlemenin bir karakteristii olan yorulma mukavemetindeki arta ilave bir katkda bulunur. Bununla beraber, ar doymu kat eriyiinin olumas srasnda meydana gelen i gerilmeler tokluu azaltrlar. Sade karbonlu ve dk alaml elikler eer 200Cde temperlenirse oluan nitrr kelmesi yorulma mukavemetini azaltr ve tokluu artrr. Gaz nitrrasyonunda olduu gibi yava souma srasnda, bu tr kelme otomatik olarak elde edilir. 3.4.3.Toz Nitrrasyonu Toz nitrrasyonunda paralar tpk kutu sementasyonunda olduu gibi kutular iine yerletirilirler. Kutunun alt ksmna yaklak arlka %15 nitrrasyonu hzlandrc malzeme konduktan sonra, nitrrlenecek paralar yerletirilir. Paralarn zerine nitrrasyon tozlar konarak kutu skca kapatlr ve 520-570C scaklklar arasndaki frna konur. Tutma sresinin 12 saati gememesi tavsiye edilir. 3.4.4.Gaz ve Tuz banyosunda Nitrrasyonun Karlatrlmas Gaz ve tuz banyosunda nitrrasyon en yaygn kullanlan nitrrasyon metotlardr. Bu ilemler yukarda bir karlatrlma yaplmakszn anlatlmtr. Bu iki yntemin karlatrlmasnda aadaki hususlar dikkate alnmaktadr: Gaz nitrrasyonunun 12-120 saatlik nitrrleme zamanna karlk, tuz

banyosunda nitrrasyon iin bu sre 1-4 saat arasndadr.

57 Gaz nitrrasyonu elii gevrek yapt halde, tuz banyosu nitrrasyonunda byle bir durum sz konusu deildir. Gaz nitrrasyonu srasnda eliin gevrek olmasnn nedeni nitrr gibi gevrek bir partikln varldr. Bu partikln oluumu tuz banyosunda nitrrasyon srasnda olumaz. Gaz ve tuz banyosunda nitrrasyon sonucu elde edilen sertlik deerleri byk farkllklar gstermemektedir. ekil 3.16da gaz nitrrasyon ve tuz banyosunda nitrrasyona tabi tutulmu ayn iki malzemenin sertlikleri mukayese edilmitir.

ekil 3.16: Gaz nitrrasyon ve tuffriding ileminden sonra yzey tabakasnda sertlik dalm.

Her iki yntemin avantaj ve dezavantajlar yle sralanabilir: 1. lem sresi: Tuz banyosunda nitrrasyon, gaz nitrrasyona gre daha ksa srd iin avantajldr. 2. Temizlik: Gaz nitrrasyonda alma sahasnn veya nitrrlenen parann kirlenmesi sz konusu deildir. Bu nedenle gaz nitrrasyon daha avantajldr. Tuz banyosunda nitrrasyonda ise hem ilem alannn hem de nitrrlenen parann kirlenmesi sz konusudur. Bu nedenle tuz banyosunda nitrrasyondan sonra ilem gren paralarn ayrca temizlenmesi gereklidir. Bu da ek masraf anlamna gelmektedir.

58 3. Nitrrasyon derinlii: Tuz banyosunda nitrrasyon srasnda, nitrrasyon sresinin artmasyla art gsteren boluklarn olumas sonucu olarak, nitrrleme sresi 4 saate kadar snrlandrlmtr. Gaz nitrrasyonda bu konuda her hangi bir kstlama yoktur. Bu nedenle gaz nitrrasyonda elde edilebilen nitrrasyon derinlii daha fazla olabilmektedir. 4. Boyutsal kararllk: ileri Nitrrasyon gelen srecinde elikte deiim, oluturulan distorsiyon basma olarak

gerilmelerinden

boyutlardaki

kastedilirse, ayn nitrrasyon derinlii iin her iki yntemde ayn miktar arplma (distorsiyon) oluur. Bunun yan sra gaz nitrrasyonda genellikle sl ilemden sonra paralarn nitrrlendii kutu havada soumaya braklr. Tuz banyosunda nitrrasyonda ise paralar ya suda ya da yada soutulurlar. Bu nedenle paralardaki termal gerilmeler distorsiyon riski tuz banyosunda nitrrasyonda biraz daha fazladr diyebiliriz. 5. Anma direnci: Tuz banyosunda nitrrasyon srasnda oluan karbonitrr miktar, allagelmi gaz nitrrasyonuna oranla daha fazladr. Kritik olaylarda bu yksek oranda karbonitrr anma direncinde art salar. Gaz nitrrasyonu srasnda hidrokarbonlarn ilavesiyle karbonitrr miktar tuz banyosunda elde edilebilen deerlere kadar ykseltilebilir. Fakat bu tabakann anma direncini artrmakla beraber, gevrek ve krlgan bir tabaka olduu unutulmamaldr. 6. Tokluk: Gaz nitrrasyonu srasnda uygulanan hzl su verme sonucu elde edilen nitrrlenmi tabakann tokluu, soumann yavaa yapld gaz nitrrasyonun sonucu elde edilen tabakaya gre daha ktdr. 3.4.5. Nitrrlenebilirlik Bu kavram, hem eliin azotu absorbe etme kabiliyetini hem de azotun salad sertlik artn ierir. Sz edilen kavramlar, eliin azotu absorbe etme kabiliyeti ve azotun salad sertlik birok parametreden etkilenir. nceki blmlerde nitrrasyonun yapld metoda bal olarak farkllklar gsterebilecei anlatlmt. Bunlarn dnda, eliin sahip olduu alam elementleri, nitrrasyon sonucu elde edilen yzey sertliine etki edebilmektedir. ekil 3.17de baz alam elementlerinin elikte nitrrasyon sonras elde edilebilecek yzey sertliine nasl etki ettii gsterilmektedir.

59

ekil 3.17: %0.35 C, %0.30 Si, %0.70 Mn ieren elikte, alam elementlerinin nitrrasyon sonras sertlie etkileri.

Yksek yzey sertlii istenen nitrrlenecek bir eliin bileimi zerine karar verilecei zaman, seim genellikle, Al, Cr ve Mo gibi nitrr oluturan elementler zerinde yaplr. En byk etkiye sahip Alu ok yakn olarak Ti takip eder. Bu elementlerin ardndan Cr, Mo ve V gelir. Ni alaml eliklerde sade karbonlu eliklerde olduu gibi ayn yzey sertlii elde edilmitir. Nitrrasyon derinlii ekil 3.18den grlecei gibi, alam elementi miktarndaki artla azalr. Sertlik artnda en byk etkiye sahip iki element Al ve Ti ayn zamanda Nun difzyonuna en fazla geciktirici etkiyi gsterir. Bu elementlerin miktar arttka, azotun eliin bnyesine alnmas zorlar. Optimum sertlik ve nitrrasyon derinliini salamak iin nerilen Al ierii %1 civarndadr. Bu miktar, Al ile alamlandrlm nitrrasyon eliklerinde normal olarak kullanlan bir deerdir. Alam elementlerinin azotun difzyonunu engelleyici etki gstermelerinin nedeni, azotla beraber nitrrler oluturmalardr. Karbonunda azotun difzyonuna kuvvetli bir engelleyici etkisi vardr. Yksek oranda serbest ferrit ieren bir yap azotun difzyonu iin, dk karbr ierikli bir mikroyap ise hem azotun difzyonu hem de sertlik iin uygundur. Alaml

60 eliklere genellikle, sl ilem uygulanabilir halde, yani su verilmi ve 550-650Cde temperlenmi koulda, nitrrasyon uygulanr. Bu scaklk aralnda, kelme ve ayn zamanda karbrlerin birlemesi sz konusudur. Karbr kelmesi tane snrlarnda balar ve bu durum buralardan difzyonun engellenmesi anlamna gelir. Tane boyutu ve karbr dalm, nitrrasyondan sonra elde edilen yzey dzgnlne etki eder. Tane boyutunu artrmakla nitrrler, bantlar halinde tane snrlar boyunca kerler. Eer karbrler tane snrlarna nceden kelmilerse, azot atomlar karbrlerle karbonitrr tekil ederek boyuta art gsterir. Sonu olarak karbonitrrler yzey tabakasndaki her bir tek tanenin yer deitirmesine ve buna bal olarak beyaz tabakann deforme olmasna veya atlamasna neden olurlar. ekil 3.19da gsterilen makro fotorafta bu olay grlmektedir.

ekil 3.19: En 41 B eliinin tane snrlarnda karbonitrrler ieren nitrrlenmi yzey tabakas, x400.

Az

alaml

eliklerde

nitrrasyon

sresinin

nitrrasyon

derinliine

etkisi,

aadaki basit difzyon bantsndan karlabilir.

DN = k t
Burada, DN= Nitrrasyon derinlii k= Bir sabit t= Saat olarak zaman k sabiti scaklk ve malzemenin bir fonksiyonudur.

61

3.5. ndksiyonla Yzey Sertletirme Elektrik akm bir iletken iinden geirildiinde, iletkenin evresinde

elektromanyetik alan meydana gelir. Eer iletken bir bobin ise elektromanyetik alan bu bobinin ierisinden akar. Bu alan ekil 3.20de grld gibi, bobin iine bir ubuk yerletirilse bile mevcuttur. Eer manyetik akm yksek frekansl bir alternatif akm tarafndan oluturulursa, bu durum metal ubuun yzeyindeki girdap akmn artrr ve sonuta ubuk snr (ekil 3.21). Demirde histerisiz kayplar scakln Curie noktasna (768C) kadar artmasna katkda bulunur. 768C zerinde demir manyetik deildir.

ekil 3.20: zerinden elektrik akm geen bir bobin ierisine yerletirilmi ubuktan geen manyetik aknn yn.

62

ekil 3.21: ndksiyonla sertletirme srasnda bobin ve metal ubukta elektrik akmnn yolu.

ndksiyonla sertletirmede, sertletirilecek ubua s girii, uygulanan g ve frekansla kontrol edilir. Malzemenin yzeyinden hangi derinlie kadar stlaca, frekans ile kontrol edilir. Frekans ve derinlik arasnda aadaki bant vardr: Souk halde (20C); d c =

20 f 500 f

Scak halde (800C); d h =

Burada; d: giri (nfuziyet) derinlii, f: frekans Bu bantlar elikte, scaklk artndan, sertletirme scaklna kadar

geerlidirler. Istma srasnda, malzemedeki s iletkenlii nedeniyle toplam s giri derinlii daha byktr. ndksiyonla sertletirmede ama, yzey sertliinde nemli bir art elde etmektir. Sertletirme yaplacak eliklerin karbon ierikleri %0.3-0.5, sertlikleri ise 50-60 HRc deerleri arasndadr. Karbon miktaryla kontrol edilen st sertlik snr, sertletirme srasnda atlak oluma tehlikesi yaratabilir. Pratik deney sonularndan bu karbon snrnn %0.5 civar olduu bulunmutur. Ancak sl ilemin daha iyi ve kontrollu yaplmas halinde daha yksek karbon oranlarna izin verilebilir.

63 elik, indksiyonla sertletirilmeden nce, sertletirilmi, temperlenmi veya normalize edilmi halde ve eliin sertletirilmi ksmlar da kabul edilebilir bir sertlikte olmaldr. Tam olarak tavlanm elikler indksiyonla sertletirme iin uygun deillerdir. Bu tarz elik malzemelerde karbrlerin znmesi iin gerekli sre, normal stma zamanndan daha uzundur. Sonu olarak, tam tavlanm eliklerin homojen ekilde yzey sertletirme ilemlerinde stma sresinin karbrlerin znebilmesi iin yeterli uzunlukta olmas gereklidir. Bu durum, nfuziyet derinliinin, parann s iletimi nedeniyle artmas anlamna gelmektedir. Tablo 3.1de indksiyonla ve alevle sertletirmeye uygun elik malzeme bileimleri listelenmitir. Tablo 3.1: Alevle ve indksiyonla sertletirilebilen malzemelerin kimyasal bileimleri elik Tipi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 %C 0.330.39 0.380.44 0.430.49 0.480.55 0.500.57 0.420.48 0.340.40 0.380.44 0.380.44 0.380.44 0.370.43 %Si 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 0.150.40 %Mn 0.500.80 0.500.80 0.500.80 0.600.90 0.400.70 0.500.80 0.600.90 0.600.90 0.500.80 0.701.00 0.500.80 %P (max) 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 %S (max) 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 0.035 %Cr 0.400.60 0.901.20 0.901.20 0.901.20 0.400.60 0.600.90 %Mo 0.150.30 0.150.30 0.150.30 %Ni 0.400.70 0.701.00

ndksiyonla sertletirmede, frekans ile yzey sertletirme derinlii kontrol altnda tutulmaktadr. Bu nedenle, sertletirme ileminin yaplaca cihaz bu kritere gre seilmelidir. Sertletirme derinlii, sertletirilmi ksmn bykl ile arttndan, bunun sonucu olarak byk paralar iin dk frekansta ve dk voltaj younluunda alan cihazlar seilir. Kk paralarda ise en iyi sonular, yksek frekanslarda ve yksek voltaj younluunda alan cihazlar kullanlarak elde edilir. ndksiyonla sertletirmede farkl geometrilerde hazrlanm (sertletirilecek malzemenin formuna gre) i bobinleri kullanlabilir. letkenler olarak da bilinen bobinler, hem elektrik akm, hem de eliin sl radyasyonu ile snrlar. Bobinler ounlukla bakr

64 borulardan imal edilirler. Bobinler ilem boyunca ilerinden geirilen su ile soutulurlar. ekil 3.22de hem d hem i hem de yzey stmas iin kullanlabilecek farkl bobin formlar ematik olarak verilmitir. Bobin olarak kullanlan bakr borunun i ap jeneratr k gcne uygun olacak ekilde seilmelidir. Yaklak 50 kWlk g iin takriben 5 mm i apnda bakr boru kullanlabilir. Bu tarz bir bobinde sarmlar aras mesafe 2-5 mm olacak ekilde ayarlanmaldr. Bobin ile i paras arasnda da yaklak olarak sarmlar aras mesafeye uyulmaldr.

ekil 3.22: ndksiyonla sertletirmede kullanlan bobin tipleri

Bobin ve i paras arasndaki mesafeye mdahale ederek stma hzn kontrol etmek de mmkndr. ekil 3.23de zel amal rneklenmitir. kullanma uygun i bobinleri

65

ekil 3.23: a) Merdanelerin spin sertletirmesinde kullanlan bir bobin, b) Ucu konikletirilmi millerin sertletirilmesinde kullanlan bir bobin. Bobin ierisinde stlan elik malzeme, kullanlan eliin cinsine gre su, ya veya havada soutulur. Istma ve soutma, tek kademede veya ok kademede

66 yaplabilir. Kullanlan yntem nasl olursa olsun, sertletirmeye etki eden baz faktrler vardr. Sertletirmede en nemli faktr, karbon miktardr. Karbon ierii %0.8e kadar arttka, karbonun zellikle dier alam elementleriyle beraber bulunmas halinde, sertleebilirlikte de artlar salanr. Sertletirme scakl ve tutma sresi hem sertlii, hem de sertleme derinliini kontrol eden nemli faktrlerdir. ndksiyonla sertletirmede koullar ayn kald srece, sertleme derinlii frekans ile kontrol edilebilir. ndksiyonla sertletirmede kullanlan sertletirme scaklklar, allagelmi sertletirme scaklklarndan 50C daha yksek seilir. Tutma sreleri ise olduka dktr veya baz durumlarda hi bekletme yaplmadan soutma ilemi yaplr. ndksiyonla sertletirilen balca makine elemanlar dili arklar ve aftlar gibi dnel eksenli simetriye sahip paralardr. ndksiyonla sertletirilebilen dili arklar, merkez ksmlar 200Cnin stne kmayacak ekilde stlrlar. Bunu salamak iin g giriinin ve scakln ok iyi ayarlanmas gerekmektedir. G girii ile scaklk arasnda uyum olup olmad, temperleme renklerinden kontrol edilebilir. Spin sertletirme ad da verilen indksiyonla sertletirme srasnda parann dndrlmesi modlleri 5e kadar olan dililer iin uygundur. Spin sertletirme sayesinde bir dilinin kabul edilebilir bir snrl sertletirilmesi, yksek bir enerji konsantrasyonu ve yksek frekans uygulamak suretiyle elde edilebilir. Ancak, di ularnn ar stlma riski ve di diplerinde yetersiz sertletirme olasl yine de vardr. ekil 3.24de bir dilinin farkl frekans seenekleriyle sertletirilmesi sonucu sertleen blgeler ematize edilmitir. ndksiyonla dili sertletirmede uygulanan frekan ve voltajn miktarna gre dilinin stlma ekli de deitirilmi olur. Sonu olarak sertleen ksm deiebilecektir. ndksiyonla sertletirmenin avantaj ve dezavantajlar yle sralanabilir: 1. Snrlandrlm, blgesel sertletirme yaplabilir. 2. Istma sresi ok ksadr. 3. Minimum yzey dekarbrizasyonu oluur. 4. Deformasyon (sl) miktar ihmal edilebilecek kadar azdr. 5. Yorulma mukavemetini artrc etkisi vardr. 6. lem maliyeti dktr. 7. Proses uygulama hatt, ilem hattyla birletirilerek kullanlabilir. 8. Sertletirilmemi ksmlarda dorultma yaplabilir. 9. lk yatrm maliyetleri olduka yksek olan cihazlarla yaplabilen bir ilemdir.

67 10. Sertletirilecek paralarn geometrisine uygun i bobini kullanmak bir zorunluluktur. Bu nedenle her farkl ekilli parada yeni bir bobin maliyeti ortaya kar. 11. Sadece belli zelliklerdeki bir grup elik bu yntemle sertletirilebilir. Her elik malzeme iin uygun bir yntem deildir.

3.6.Alevle Sertletirme Alevle yzey sertletirme, indksiyonla sertletirme ile hemen hemen edeer sonular verebilen bir yzey sertletirme yntemidir. Bu nedenle indksiyonla sertletirme iin sylenen hemen hemen her ey, alevle sertletirme iin de geerlidir. ki ilem arasndaki temel farklar, stmann yntemi, alevle sertletirme ekipmanlarnn dolaysyla ilk yatrm maliyetinin dk olmas, ilem maliyetinin ise indksiyonla sertletirmeye gre daha yksek olmasdr. Bu ilemde sertletirilmek istenen eliin, sertletirilecek yzeyi, bir kaynak hamlacndan (fle, alumo) kan alevle sertletirme scaklna gelinceye kadar stlr, ardndan stlan ksma su verilir. Alevle sertletirilebilen elikler, indksiyonla sertletirilebilen elikler ile hemen hemen ayn zelliklerdeki eliklerdir. Alevle sertletirmede kullanlan gaz, genellikle oksijen-asetilen, doalgaz veya propan gibi yanc gazlarn karmdr. Alevle sertletirmede de eliin sertlii, bata bileimine ve zellikle karbon oranna baldr. Bunun dnda sertleme derinlii, stma ve soutma hzlarndan etkilenir.

68 4. SERTLEEBLRLK Sertleebilirlik, eliin su vermede martenzit oluumu ile sertleme zelliidir. Sertleebilme zellii, sz konusu elik iin bu eliin yzeyinden merkezine sertlik dalm yannda, elde edilebilecek maksimum sertlii belirler veya su verme sonunda elde edilen ve bazen yzeyden %50 martenzitin bulunabildii noktaya kadar olan uzaklkla belirlenen sertleme derinliini verir. Soutma hznn kritik soutma hzndan daha yksek olmas salandnda su vermede elde edilecek maksimum sertlik ekil 4.1de grld gibi esas olarak (ostenitte znen) elikteki karbon miktarna baldr. Bu nedenle dk karbonlu eliklerde elde edilebilecek en byk sertlik deerleri bile yksek karbonlu eliklerinkinden azdr. 60 HRC deeri zerinde sertlik ancak karbon miktar %0.5den fazla olan eliklerde grlebilir.

ekil 4.1: Martenzit miktar, sertlik ve karbon miktar arasndaki ilikinin ematik gsterilii.

Deiik karbon ve martenzit miktarlar iin eriilebilecek sertlik deerleri u eitlikle verilebilir: %99 martenzit dokusu iin; HRC=40log(%C) + 71.91 %50 martenzit dokusu iin; HRC=40log(%C) + 59.88

69

%C 0.18 0.23 0.28 0.33 0.38 0.43 0.48 0.55 0.60 0.70 0.80 50 31 34 36.5 39 42 44 46.5 49 51 53 54 80 35 37.5 40.5 43.5 46 48 52 53 55 56 57.5

% Martenzit 90 37.5 40.5 43 46.5 49 51 54 57 57 60 61

95 39 42 44.5 48.5 51 53.5 57 59 61 62.5 63.5

99.9 43 46 49 52 54 57 60 62 63 65 66

Bu eitliklerden grlecei gibi herhangi bir karbon miktarndan %50 ve %99 martenzite sahip dokular arasnda sertlik fark deimemekte ve 12 HRC deerinde kalmaktadr. Sertleebilirlii dk ve yksek baz elik rnekleri ekil 4.2de verilmitir.

ekil 4.2: eitli elikler iin sertleme derinlii. ubuklar 100 mm apnda olup W1 eliine suda dier ubuklara yada su verilmitir.

70 Farkl elik trlerinin sertletirilebilirliinin karlatrlmas ancak, ayn ubuk ap ve ayn su verme ortam sz konusu olunca doru olur. nk daha hzl bir soutma ortam daha byk sertleme derinlii verir. ekil 4.3de grld gibi ayn sertleebilirlikte kesit kalnlnn artmas ile daha kk sertleme derinlii ve daha kk merkez sertlii elde edilebilir.

ekil 4.3: AISI 01 eliinin yada su verilmesinden sonra farkl boyutlardaki sertleme derinlii. (Deney numunesi 25 mm apnda ve 850Cden yada su verilmitir. Deney numunesi 50 mm apnda ve 820Cden yada su verilmitir. Deney numunesi 100 mm apnda ve 840Cden yada su verilmitir.).

4.1. Grossmann Sertleebilirlik Testi Grossmanna gre sertleebilirliin saptanmas iin farkl aplarda olan ok sayda silindirik elik ubuk numuneler belli soutma ortamnda sertletirilirler. Metalografik muayene sonucu merkezinde %50 martenzit oluan ubuk rnek seilir ve bunun ap genellikle Kritik ap (D0) olarak gsterilir. Farkl soutma ortamlarnda saptanm soutma iddetlerine H-faktrleri ad verilir. Bu deerler tablo 4.1de verilmitir. Tablo 4.1: Farkl soutma ortamlarnn, soutma iddetlerine ait H faktrleri.

71 Kartrma Ya 0.25-0.30 0.30-0.35 0.35-0.40 0.40-0.50 0.50-0.80 0.80-1.10 Su verme iddeti katsays H Soutma ortam Su 0.90-1.0 1.0-1.1 1.2-1.3 1.4-1.5 1.6-2.0 4.0

Yok Yumuak Orta yi Kuvvetli iddetli

Tuz 2.0 2.0-2.2 5.0

Grossmanna gre; a) Kritik Sertlik: %50 martenzit dokusu sertliidir ve herhangi bir elik iin karbon miktarna bal olarak nceden verilmi olan %50 martenzit dokusuna ait sertlik forml ile bulunabilir. b) Kritik ap (D0): znde (merkezinde), kritik sertlie sahip para apdr ve sertlemenin yapld ortam iin geerlidir. c) Soutma Kuvveti (H): Kritik ap dier soutma ortamlar iin de geerli klmak amacyla eitli ortamlar iin H deerleri ile ifade edilir. d) deal Kritik ap (Di): deal soutma artlarnda (H), znde %50 martenzit dokusuna sahip para apdr. e) deal Soutma art (H): Malzeme yzeyi ile znn ayn hzda soutulduu, sertletirme ortamnn soutma lsdr.

4.1.1. eliin Kimyasal Bileiminden Di Deerinin Hesaplanmas Sertleebilirlik, az alaml ve orta alaml eliklerin bileiminden hesaplanabilir. Bunun iin her bir elementin ostenitleme scaklnda, kat eriyik iindeki miktarnn ve ayn zamanda ostenit tane boyutunun gz nnde tutulmas gerekir. Tane boyutu nekadar kk olursa sertleebilirlik o kadar dk olur. Bunun nedeni, tane boyutunun azalmasna paralel olarak tane snrlarnn toplam yzeylerinin artmas ve bunun karlnda perlit oluumu iin balang yerleri olan ok sayda ekirdein olumasdr. Di iin hesaplama, karbon miktar ve tane boyutunun hesaplanmasndan balar. ekil 4.4 sayesinde Di iin bir esas sertleebilirlik elde edilir. Dier alam elementleri iin ekil 4.5deki eri her bir elementin miktarna uygun bir arpm faktr gsterir.

72

ekil 4.4: Sade karbonlu eliklerde karbon miktar ve ostenit tane boyutunun fonksiyonu olarak ideal kritik apn deiimi.

73

ekil 4.5: Sertleebilirlik hesaplamalar iin eitli elementlerin arpm faktrleri.

ekil 4.4 %0.8den yksek karbonlu elikler iin kullanlabilir. Bunun iin sadece tm karbrlerin ostenitleme scaklnda solsyon (kat eriyik) iinde znm olmalar varsaylmaldr. Ancak karbrlerin znmesi iin gereksiz yere yksek bir ostenitleme scaklna kmak zorunluluundan tr, bu genel bir durum olarak ifade edilmez. Karbrlerin tamamen znmesi iin yksek scakla kmak, karbrlerin znmesi dnda ok fazla tane bymesine ve yapda yksek oranda kalnt ostenitin kalmasna neden olur. Sonu olarak, eer Fe-C denge diyagramnda yksek karbonlu blgeye den az alaml elikler iin allagelmi sertletirme scaklklar kullanlrsa, karbon miktarnn %0.8i aan deerlerinde sertleebilirlikte bir dme beklenmelidir. Bunun nedeni, fazla karbonun karbrle ve Cr, Mn gibi sertleebilirlii salayan elementlerle birlemesidir. Sertleebilirlikte bu azalmaya karn, elikler halen %1 civarnda alamlandrlrlar, fakat bu artlar altnda karbrler eliin anmaya kar direncini arttrmada yararldrlar. 4.2.Jominy-U Su Verme Sertleebilirlik Deneyi Grossmann yntemi olduka doru sonular veren bir yntem olmasna ramen yksek maliyetinden tr yaygn kullanlamamaktadr. Gnmzde en yaygn kullanlan sertleebilirlik testi Jominy tarafndan gelitirilmitir ve kendi adyla anlmaktadr. Bu yntemde 25 mm apnda ve 100 mm uzunluunda silindirik bir ubuk kullanlr. Numune bileimine uygun sertletirme scaklna stlr ve bu scaklkta 20 dakika tutulur.

74 Numunenin ucunun yzeyi ekil 4.6da grld gibi su pskrtlerek soutulur. Dolaysyla ubuun boyunca su verilmi utan itibaren souma hz kademeli olarak azalr. ubuk tamamen souyuncaya kadar utan su vermeye devam edilir. Ardndan numunenin bir yzeyi hafif zmparalanarak temizlenir ve utan tepe noktasna kadar belli aralklarla sertlik deerleri llr. Bu sertlik deerleri ve su verilmi utan mesafe arasnda diyagram oluturulur. Elde edilen erilere Jominy Erileri ad verilmektedir. eitli kaynaklarda her elik iin ayr ayr Jominy erileri verilmektedir. Genellikle, Jominy erileri her elik cinsi iiin iin iki tane izilir. Bu erilerden stteki eliin st kimyasal bileim snrna, alttaki ise alt kimyasal bileim snrna uygundur. Bu eriler birarada dnldnde Jominy band olarak adlandrlrlar. Aada ematik olarak Jominy deney dzenei gsterilmitir.

4.2.1.Kimyasal Bileimden Jominy Erilerinin Hesaplanmas Just, kimyasal bileimden faydalanarak, farkl jominy mesafelerindeki sertlii dorudan saptayabilmek iin bir bant gelitirmitir. Tm alam elementleri 10 mmye kadar olan jominy mesafelerinde sertlemeyi artrc, fakat bu deerin zerinde pratik olrak sabit bir etki gsterirler. Karbon, 50 faktryle sfr jominy mesafesinden balar. Dier alam elementlerinin ise sfr mesafedeki faktrleri sfrdr. Bu, sfr jominy mesafesindeki sertliin karbon tarafndan saland anlamna gelir. Faktrleri kullanrak her bir Jominymesafesi iin sertleebilirlii tahmin etmek mmkndr. 7 mmyi aan Jominy mesafeleri iin faktrler ihmal edilebilir dzeyde olduundan, 6 mmden kk mesafeler hari olmak zere tm deney numunesi iin tek bir bant kurulabilir. Aada verilen bant Just tarafndan gelitirilmitir:

75

J 680 = 95 C 0.0028 s 2 C + 20Cr + 38Mo + 14 Mn + 6 Ni + 6 Si + 39V + 96 P 0.8 K 12 s + 0.9 s 13HRC

Burada; J: Jominy sertlii s: Jominy mesafesi K: ASTM tane boyutudur. Yukardaki bant 6-80 mm jominy mesafeleri iin verilmektedir. Bu bantda alam elementleri iin de aadaki snrlamalar konulmutur. C<%0.6, Cr<%2, Mn<%2, Ni<%4, Mo<%0.5, V<%0.2 Karbon dnda, dier alam elementlerinin 6 mmden daha az olan jominy mesafesi iin etkisi ihmal edilebilmektedir. Bu nedenle, aadaki bant jominy numunesinin u yzeyii iin kullanlr.

J 0 = 60 C + 20HRC, (C < %0.6)

4.3.Jominy ve Grossmann Erilerinin Pratik Uygulamalar Jominy erileri, kalite kontroln en nemli yntemleriden biridir. Ayn snf eliklerin farkl sertleebilirliklerini mukayese edebilmek kullanlan erilerdir. Jominy erileri eitli ortamlarda soutularak sertletirilmi farkl boyutlardaki elik ubuklarda elde edilen beklenilen sertlik dalmn tahmin etmede de kullanlabilir. Jominy numunesinde farkl mesafelerdeki pratik souma hzlar, eitli ortamlarda soutulmu farkl aplardaki ubuklardaki pratik souma hzlar ile mukayese edilebilir. Byle bir kyaslama erisi ekil 4.6da verilmitir. Bu erilerde, rnein 14 mmlik jominy mesafesindeki souma hz, eer tm ubuklar ayn artlarda soutulmu ise, 75 mm apl numunenin 2 mm altndaki bir noktada veya 39 mm apl parann merkezindeki souma hzyla ayndr. ekil 4.6daki jominy erileri kullanlarak ekil 4.7deki gibi sertletirme sonras sertlik dalmn gsteren bir diyagram elde etmek mmkndr. ekil 4.6daki eriler tek bir souma ortam gz nne alnarak hazrlanmtr. Bu diyagramlar tablo 4.1de verilen deerlere uyan souma hzlarn ierecek ekilde tamamlanabilir. Bu ekilde tamamlanm diyagramlar, ekil 4.8den 4.13e kadar verilmitir.

76

ekil 4.6: Farkl jominy mesafelerindeki souma hz ile normal kartrlm yadaki souma arasndaki iliki. Bu eriler, 12.5-100 mm apndaki silindirik ubuklara aittir.

77

ekil 4.7: 75 mm apnda BS 708A42 eliinin enine kesit sertlii. Bu eri ekil 4.6daki jominy erilerinden elde edilmitir.

78

ekil 4.8:

eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=1.

79

ekil 4.9:

eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=0.9

80

ekil 4.10: eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=0.7

81

ekil 4.11: eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=0.5

82

ekil 4.12: eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=0.3

83

ekil 4.13: eitli ortamlarda soutulmu ubuklarn souma hzlar ile jominy numunesindeki souma hzlar arasndaki ilikiyi gsteren eriler. r/R=0.1 Yukarda verilen diyagramlar farkl yolla bulunduklar iin nasl kullanlacaklarnn bir rnek zerinde verilmesi daha uygun olacaktr. Diyelim ki 100 mm apnda ve ok iyi kartrma salanm bir ortamda (H=0.5) su verilmi bir numune alalm.(Numune DIN 42 CrMo 4 olsun, bu malzemeye ait jominy mesafesi-sertlik diyagram ekil 4.14de verilmitir). Bu numunenin yzeyinde elde edilebilecek sertlii bulabiliriz. Bunun iin ncelikle H=0.5 ve D=100 mm deerlerini kullanarak ekil 4.8den jominy mesafesi deerini okuruz, ardndan bu mesafeyi kullanarak ekil 4.14den yzeyde elde edilebilecek sertlie ularz. Burada kullanlan jominy mesafesi ve sertlik erileri her malzeme iin ayr ayr verilmektedir. Bu eriler baz malzemeler iin ekil 4.15den itibaren verilmitir.

84

ekil 4.14: DIN 42 CrMo4 eliinin farkl scaklklarda temperlendikten sonra elde edilen jominy erileri.

85

(Dikdrtgen kesitli numuneler iin edeer ap dnm diyagram) ekil 4.15den itibaren baz elik malzemelere ait Jominy mesafesi-Sertlik erileri rnek olarak verilmitir.

86

1045 elii
70 60 Sertlik (HRc) 50 40 30 20 10 0 0 5 10 15 20 Jominy Mesafesi (mm) 25 30

ekil 4.15: 1045 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

4130 elii
60 50
Sertlik (HRc)

40 30 20 10 0 0 10
Jominy Mesafesi (mm)

20

30

40

50

60

ekil 4.16: 4130 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

87

4140 elii
70 60
Sertlik (HRc)

50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60
Jominy Mesafesi (mm)

ekil 4.17: 4140 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

5150 elii
70 60
Sertlik (HRc)

50 40 30 20 10 0 0 10
Jominy Mesafesi (mm)

20

30

40

50

60

ekil 4.18: 5150 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

88

6118 elii
70 60
Sertlik (HRc)

50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60
Jominy Mesafesi (mm)

ekil 4.19: 6118 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

8620 elii
60 50
Sertlik (HRc)

40 30 20 10 0 0 10
Jominy Mesafesi (mm)

20

30

40

50

60

ekil 4.20: 8620 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

89

E4340 elii
70 60
Sertlik (HRc)

50 40 30 20 10 0 0 10
Jominy Mesafesi (mm)

20

30

40

50

60

ekil 4.21: E4340 eliine ait JominyMesafesi-Sertlik diyagram.

90 5.ELKTE ALAIM ELEMENTLER Alam elementlerinin eliin zelliklerini nasl etkiledii konusu uzun yllardan beri aratrlmakta olan bir konudur. Baz alam elementleriyle ilgili genel varsaymlar yaplabilmitir. rnein, krom alam elementinin elie sertlik, nikel ve manganezin ise tok bir zellik salad bilinmektedir. Alam elementleri elik malzemelere uygulanan sl ilemler sonunda da zelliklere etki etmektedirler. rnein baz alam elementleri elikte sertleme zelliklerini iyiletirirken, bazlar nitrrlenme kabiliyetini artrr. Tabi unutulmamas gereken en nemli husus, alam elementlerinin tek balarna yaptklar etkileri, birka alam elementi bir arada yapda bulunduu zaman yapmayabilecekleridir. Dolaysyla, elik malzemelerde alam elementlerinin etkileri anlatlrken belli elik bileimleri sz konusu edilir. Kromun elii sert ve anmaya kar dayankl yapt sylenirken, phesiz %2 C, %12 Crlu takm elii gznnde tutulmutur. nk bu elik sertletirildiinde, gerekten sert ve anmaya kar direnli elik zelliini gsterir. Bunun yansra %0.1 C, %12 Crlu elik seilirse sertleme sonras elde edilen sertlik ok yksek olmaz. Dolaysyla Cr alam elementinin her iki durumda sertlie katks ayn olmaz. Bu konuda verilecebilecek dier bir rnek Mn alamdr. Mn yapda %13 olduu zaman elie tok bir zellik vermektedir. Oysa %1-5 arasnda deien Mn oranlarnn eliin (dier alam elementlerinin miktarna bal olarak ) tokluunu bazen artrd bazen azaltt sylenebilir. Bu blmde, alam elementlerinin eliin zellikleri zerine genel etkileri konusu anlatlmtr. 5.1.Ostenit Oluturucu Elementler Bu grubun en nemli elementleri C, Ni ve Mndr. Byk miktarda Ni ve Mn elii oda scaklnda bile ostenitik halde tutar. Buna en tipik bir rnek olarak bileimi %1 C, %13 Mn, %1.2 Cr olan Hadfield elii verilebilir. Bu elikte Mn ile C, ostenitin kararl hale gelmesinde nemli rol oynar. Dier bir rnek %18 Cr, %8 Ni ieren ostenitik paslanmaz eliklerdir. ekil 5.1de Fe-Ni denge diyagram ostenitin Ni miktarna bal olarak kararl olabildii blgeleri gstermektedir. %10 Ni ieren alam, eer 700C'e stlrsa, tamamen ostenitiktir. Souma srasnda, , dnm 700-300C scaklklar arasnda oluur.

91

ekil 5.1: Fe-Ni denge diyagram. 5.2.Ferrit Oluturan Elementler Bu grubun en nemli elementleri Cr, Si, Mo, W ve Aldur. Ferritin Fe-Cr alamlarnda kararl olabildii blge ekil 5.2deki Fe-Cr denge diyagramndan grlmektedir. %13 Crdan daha fazla Cr ieren kat haldeki Fe-Cr alamlar, ergimenin balad scakla kadar ferritiktir. Ferritik elie ait dier bir rnek olarak transformatr saclarnn malzemesi verilebilir. Bu malzemede %3 Si ieren dk karbonlu eliktir.

92

ekil 5.2: Fe-Cr denge diyagram

5.3.Karbr Oluturan Elementler Ferrit oluturan eitli elementler ayn zamanda karbr yapc zelliktedirler. Karbr yapclarn ouda demire bal olarak, ferrit oluturucu zelliktedir. Aadaki elementler soldan saa karbona olan afiniteleri art gsteren srada verilmitir. Cr, W, Mo, V, Ti, Nb, Ta, Zr Baz demir iermeyen karbrler zel karbr olarak adlandrlrlar. rneinCr7C3, W2C, VC, Mo2,C gibi. Bunun yansra, hem demir hemde karbr yapc elementlerin bir araya gelmesiyle oluan karbrler vardr, (Fe4W2C gibi). Yksek hz elikleri ve scak i takm elikleri normal olarak farklbileimde karbrler ierirler. Bunlar M6C, M23C6 ve MC eklinde gsterilirler. Burada M, tm metal atomlarnn toplamn temsil eder. Bu nedenle M6C, Fe4, W2C veya Fe4Mo2Cu; M23C6, Cr23C6y; MCde, VC veya V4C3 temsil eder. 5.4.Karbrleri Kararl Yapan Elementler Karbrlerin kararll elik ierisinde mevcut dier alam elementlerine baldr. Karbrlerin kararllk dereceleri, elementin sementit ve matris arasndaki paylalmasna

93 baldr. ki fazda mevcut alam elementlerinin arlka yzdesi, paylalma katsays (K) olarak bilinir. Aada eitli alam elementlerinin K deerleri verilmitir. Al 0 Cu 0 P 0 Si 0 Co 0.2 Ni 0.3 W 2 Mo 8 Mn 11.4 Cr 28 V Ti Nb Art Ta

Tablodan grlecei gibi, kendi halinde ok zayf bir karbr yapc olan mangan olduka kuvvetli bir karbr stabilizrdr (kararl yapc). Krom karbrleri kararl hale getirmek iin pratikte en ok kullanlan bir elementtir. 5.5.Nitrr Oluturan Elementler Tm karbr yapclar ayn zamanda birer nitrr yapc elementtirler. Azot, eliin yzeyine nitrrleme yoluyla sokulabilir. Yzeyleri sertletirilmi eitli eliklerin sertleiklerinin llmesiyle, farkl alam elementlerinin sert nitrrler oluturma veya kelme sertlemesi yaparak eliin sertliini artrma eilimlerini incelemek mmkndr. ekil 5.3de bu tarz aratrma sonunda elde edilmi olan alam elementi etkileri ematize edilmitir. Burada Al ve Ti ilavesi sonucu elde edilen yksek sertlik deerleri grlmektedir. Ayn ekil zerinde Ni alamn etkileri incelendiinde, alam elenti konsantrasyonu artsa bile sertliin deimedii grlr. Bunun nedeni Ni elementinin nitrr yapc bir element olmamasdr.

94

ekil 5.3: Alam elementi ilavesinin %0.25 C, %0.30 Si ve %0.7 Mnl eliin nitrrleme sonras sertliine etkisi.

5.6.Alam Elementlerinin Ferritin Sertliine Etkileri Ferritin iinde kat eriyik oluturan tm alam elementleri ferritin sertliine etki ederler. ekil 5.4de bu elementlerin sertliine kadar deitirdikleri grlmektedir.

95

ekil 5.4: Alam elementlerinin ferritin sertliine etkileri

eliklerde en ok bulunan alam elementlerinden Si ve Mn, ferritin sertliine en fazla etkide bulunan iki elementtir. Cr ise en az etkiyi gsterir. Bu nedenle, Cr souk ilem grecek eliklerde kullanlan en uygun alam elementlerinden biridir. 5.7.Alam Elementlerinin Tane Bymesine Etkileri Tane vanadyumdur. bymesinin V elik snrlandrlmasnda ok dk en nemli rol oynayan bile, element kullanm

iinde

oranlarda

(%0.1)

olsa

sertletirmeiin uygulanan stma ilemi srasnda tane bymesini durdurmak iin yeterlidir. Bunun nedeni, vanadyumun sertletirme scaklklarnda homojen dalm karbrler ve nitrrler eklinde mevcut olmasdr. Bu tr karbr veya nitrrleri kat eriyik iine alabilmek iin ok daha yksek scaklklara klmas gerekmektedir. Bu nedenle, allagelmi sertletirme scaklklarnda, yapda mevcut vanadyum karbrleri tane bymesini engelleyici etkide bulunur. Ti ve Nbda tane bymesine V ile benzer etkileri gsterirler. Ayn ekilde yksek hz eliklerinde W ve Moin ift karbrleri de tane bymesini engelleyici rol oynarlar. Yzey sertletirmede kullanlan ince taneli eliklerin imalinde benzer etki Al ilavesiyle salanr. Bunun iin uygulanan pratik yntem nce oksijen miktarn belli bir seviyeye indirmek ve sonra elie azot miktarna bal olarak Al ilave etmektir. elik

96 sourken Al-N partikllerinin dalm salanr ve eliin normal sertletirme scaklnda tane bymesi bu partikller tarafndan engellenir. ekil 5.5de verilen diyagram, %0.007 N ve %0.03 Al ieren eliin 1000Cye kadar ince taneli kaldn gstermektedir.

ekil 5.5: 1260Cnin altndaki scaklklarda ostenit iindeki AlN partikllerinin znrln gsteren diyagram.

Tane bymesi, bu bymenin balad kritik scakla bal olduu gibi, bu scaklkta tutma sresine de baldr. ekil 5.6 ve 5.7deki diyagramlar En353 eliinde bu kritik noktay gstermektedir.

97

ekil 5.6: En352 eliinde sl ileme bal olarak tane boyutunun deimesi. Tutma sresi 30 dk.

ekil 5.7: 950C ve 1000Cye stlm En352 eliinde, sl ilem zamanna bal olarak tane boyutunun deimesi.

98 nce taneli elikler Nb ve Ti alam elementleri kullanlarak da elde edilebilir. Byle elikler genel yap elikleri veya basnl kazan elikleri olarak kullanlrlar ve mikro alamlandrlm elikler olarak bilinirler.

99 6.GENEL ISIL LEM nceki blmlerde eliin sl ilemi ile ilgili olarak teoriler verilmi ve yzey sertletirme anlatlmtr. sl Bu ilemleri blmde ile, ise alam genel elementlerinin olarak sl ilem zerindeki sl nemi ilemler uygulamada kullanlan

tanmlanarak pratik tecrbe ve uygulamalar anlatlacaktr. 6.1.Tavlama Tavlama ileminin genel amac, eliin sertliini azaltmak veya eliin daha sonraki imal ilemlerini kolaylatracak bir yapya sahip olmasn salamaktr. Tavlama terimi genellikle birok hallerde ostenit faz iinde "kat eriyik ilemi" ve akabinde yava soutmay ifade eden "tam tavlama" olay olarak belirtilir. ekil 6.1'de genel olarak tavlamalarn isimleri ve yapldklar aralklar gsterilmitir.

ekil 6.1: eitli sl ilemler iin scaklk blgelerini gsteren Fe-C diyagram.

100 6.2.Maksimum yumuaklk iin tavlama elik malzemelerde sementit fazn kreletirerek sertlii azaltmak amacyla yaplan sl ilemdir. Otektoid alt eliklerde A1 scaklnn hemen altnda, otektoid st eliklerde ise A1 scaklnn 50C zerinde yaplr. Perlitik yapda bir elik tavlandnda, sementit lamelleri, tavlama baladktan ksa bir sre sonra lamel kenarlarndan ular vermeye balarlar, tavlamaya devam edildiinde lameller verdikleri bu u ksmlardan yuvarlaarak kreler halinde ayrlrlar. Bu olaya kreleme ad verilir. Kreleme olay scaklk arttka hzlanr. ekil 6.2' de bir takm eliinin tamamen krelemi mikroyaps grlmektedir.

ekil 6.2: Tamamen krelemi karbrleri gsteren tipik tavlanm yap Her ne kadar, tavlamann otektoid alt eliklerde A1 scaklnn hemen altnda olaca sylense de, bu ekilde yaplan sl ilemin para tavlandktan sonra tekrar oda scaklna soutulduunda sertlie etkisi olmamaktadr. Bu nedenle tavlamann A1'in zerinde uygulanmas ve akabinde A1'in hemen altnda dnmn salanmas, ou hallerde tavsiye edilmektedir. Eer A1'in zerinde tavlama ve takiben yava soutma uygulanrsa, krelemi yap yine elde edilir. Tavlama scakl ne kadar yksek olursa znen karbr miktar da o kadar ok olacaktr. Fazla karbrn znmesi sementitin lameller eklinde ayrmasna yardmc olur. elik souduka ostenit iersinde znm halde bulunan karbon ostenitten ayrlarak karbr krelerini oluturur. Dnm scakl A1 scaklna yakn ise oluan kreler kaba ve yumuak olur. A1'den uzaklaldkca daha ince ve sert bir yap elde edilir. ekil 6.3'de sz edilen mikroyaplar gsterilmektedir.

101

ekil 6.3: a) Tavlama scakl 900C, dnm scakl 700C, sertlik 194 HB, b) Tavlama scakl 900C, dnm scakl 625C, sertlik 225 HB, (her iki resim de 250x).

Sade

karbonlu

ve

dk

alaml

elikler

iin

kreletirme

tavlamasnn

yaplmasnda en ok uygulanan yntem yledir; a. 775C'de 2 saat ksmi ostenitleme b. 725C'ye kadar 10C/saat hzla 5 saat soutma c. Oda scaklna havada srekli soutma Bu yntem, A1'in zerine 50 C civarnda kp, A1 scaklna kadar ok yava soutarak souma srasnda dnm salamak amacyla yaplmtr. ekil 6.4'de verilen TTT diyagramnda 1 nolu souma erisi, yukarda anlatlan ilemi gstermektedir. Ayn diyagramda verilen 2 nolu souma erisi ise sabit scaklkta bekleme (izotermal dnm) erisidir bu ilem sonraki blmlerde anlatlmtr.

102

ekil 6.4: Otektoid alt bir elik malzeme iin rnek TTT diyagram, 1 nolu souma erisi tam tavlamay 2 nolu souma erisi izotermal tavlamay gstermektedir. Otektoid st eliklerde tane snrlar sementitlerini makul bir sre iinde kreletirebilmek iin, tavlamann A1 scaklnn zerinde yaplmas gerekmektedir. Bu durumda bile tane snrlarndaki sementit a tamamen istenen forma girmeyebilir. Bu durumu nlemek iin yaplmas gereken ilem tavlamadan nce bir normalizasyon ilemi yapmaktr.

6.3. Souk Deformasyon ve Yeniden Kristalleme Tavlamas Souk Deformasyon Souk deformasyon malzemede plastik ekil deiimi sonunda oluur. Plastik deformasyon hem dislokasyonlarn hareketini salar, hem de yeni dislokasyonlarn

103 oluumuna sebep olur. sertlemesi nedeniyledir. Souk ilem sonunda mukavemetin artmas deformasyon Deformasyon sertlemesi, dislokasyonlarn birbirleri ve

dislokasyonlarn hareketini zorlatran eitli engeller ile etkileimi sonucunda oluur. Souk ilem ile malzeme mukavemetindeki art souk ilem miktar ile orantldr. Tavlanm bir malzemede dislokasyon younluu 106-108 cm-2 civarndadr. Fazla miktarda souk ilem grm bir malzemede ise dislokasyon younluu yaklak olarak 1012 cm-2 deerine ulamtr. Souk ilem sonucunda malzemenin taneleri deformasyon ynnde uzar ve belirli kristalografik dorultularda ynlenirler. Tanelerde dislokasyon younluunun artmas yannda birok atom boluu da meydana gelir, ayn zamanda malzemenin younluunda bir miktar azalma grlr. Souk ilem sonucunda malzeme yapsnda meydana gelen dislokasyon

younluunun malzemenin mukavemetine etkisi aadaki bantyla hesaplanabilir:

p = i + G b 1/ 2
Burada: p: Plastik deformasyon gerilmesi i: Srtnme gerilmesi G: Kayma elastiklik modl b: Burgers vektr : Bir sabit (genellikle0.3-0.6 arasndadr) : Dislokasyon younluu Souk ilem esnasnda sarfedilen enerjinin bir ksm dislokasyon enerjisine evrilir, bir ksm ise, s halinde kaybolur. Bylece enerjinin byk bir ksm dislokasyon enerjisi halinde malzeme iinde depo edilmi olur. Souk ilemde deformasyon miktarna bal olarak malzemenin mekanik zeliklerindeki deiim ekil 6.5'de gsterilmitir.

104

ekil 6.5: ematik olarak souk ilem orannn ve souk ilemden sonraki tavlama scaklnn mekanik zellik ve mikroyapya etkisi. n souk ilem oran arttka malzemenin akma ve ekme mukavemeti ile sertliinde art, buna karlk snekliinde (% uzama ve % kesit daralmas) azalma olur. Metalik malzemelerde souk ilem miktar snrldr. nk belirli bir souk ilem miktarnda malzemenin sneklii sfra iner. Souk ilem srasnda atom boluklarnn meydana gelmesi ve bunlarn konsantrasyonunun souk ilem miktar arttka artmas malzemede atlaklara sebep olur. atlak oluumunu nlemek ve souk ilemle azalan sneklii artrmak amacyla malzeme souk ilem srasnda zaman zaman tavlanr. Tavlama ile yksek scaklkta bir sre tutulan malzemenin souk deformasyon yaps bozulur. Malzeme yapsnn deiimini toparlanma, yeniden kristalleme ve tane bymesi olarak balca grupta incelemek gerekir.