Krt Dilini Tanyalm

KRT DLN TANIYALIM Giri Krtler, yerleik olarak drt devletin (Trkiye, ran, Irak ve Suriye) snrlar iinde yaamaktadrlar. Sz konusu lkelerin resmi dilleri ise Trke, Farsa ve Arapadr. Trke Ural-Altay, Arapa Sami, Farsa da Hint-Avrupa dil ailesindendir. Bu dillerden yalnzca Farsa Krte ile ayn dil grubunda yer almaktadr. Ancak ilgin olan, yalnzca Arap ve Fars resmi otoritelerinin Krtenin varln ve kendi bana bir dil olduunu kabul etmeleridir. te yandan Trkiye Cumhuriyetinin mevcut yasalar ve idarecileri (son dnemlerdeki konuyla ilgili olumlu tartmalar ve anayasa deiiklii amacyla hazrlanan taslaklar ayr tutarsak) hl Krtenin varln ve kendi bana ayr bir dil olduunu kabullenememektedirler. Bu anlay zellikle Cumhuriyetin kurulu yllarndan sonra yaygnlat ve resmi gr haline geldi. Herkese biliniyor ki Cumhuriyetten nce Krtler dilleri, kltrleri ve kavim kimlikleriyle tannyor, biliniyordu. rnein Evliya elebi, Seyahatnamesinde, Krteden ve Krtenin lehelerinden sz eder. Krtenin zengin ve kadim bir dil olduunu; Fara, branice ve Dericeden ayr olduunu vurgular. emsettin Sami Kamusl Alm adl eserinde, Ziya Gkalp de eitli makalele ve demelerinin yan sra Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler adl eserinde, Krtenin dier dillere benzemediini ve bamsz, zengin bir dil olduunu syler. Ancak Cumhuriyetin kuruluundan sonra, zellikle de 1924 Anayasasnn yrrle girmesinden sonra, Krtlerin varl gvenceye alnmad. Krt dili, kimlii, kltr yok sayld. Oysa biliyoruz ki Osmanl mparatorluunun ve Cumhuriyetin birok resmi belgesinde Krt ve Krdistan ibaresi yer almaktadr. Btn Krdologlar Krtenin bamsz bir dil olduunu, Arapa ve Trke ile bir bann olmadn tespit etmilerdir. te yandan Krtler ve Farslar Ari kkenlidirler. Dilleri ayn grup iinde yer alr, ama her biri bamsz bir dildir. Krtler gemi dnemlerde kendi dilleriyle eitim ve retim yapmlardr. Medreselerde matematik, mantk, gramer, fkh ve benzeri konularda eitim ve retim, Krte ve Arapa yaplrd. Ama retim birlii (tevhidi tedrisat) kanunuyla bu medreseler kapatld ve yeni sistemde Krte retim ve eitime yer verilmedi. Gnmzde nisbeten olumlu bir tartma ortam var. Eskisi kadar kat ve Krte retime peinen reddiyeci ekilde yaklalmyor. Statkocular artk Krteyi yok saymyorlar; ama onu geri, mahalli bir dil olarak niteledikleri gibi, mevcut lehe ve ivelerin varlnn da eitim-retim nnde bir engel olduunu ileri sryorlar.

Krt Dilini Tanyalm

Krtede lehe ve ivelerin varl bir gerekliktir. Bu gereklik yalnzca Krteye ait bir zellik de deildir. Tm dillerde lehe, ive ve azlar vardr. Dilde standartlamadan sz ediliyorsa bu, yaz dilinde aranr. Hangi dilde hem konuma, hem de yaz dilinde birlik salanmtr ki! Standart bir dil iin ise her adan elverili koullara ve zamana, modern kurum ve kurululara ihtiya vardr. Krtenin karma ve derleme bir dil olduunu sylerler. Tmyle ar ve z bir dilin varln hangimiz ileri srebiliriz ki? Her dilde yabanc szckler vardr. Bu konuyla ilgili ilgin bir rnek verilebilir. Btn Mslman toplumlarn dillerinde Arapann etkisi gze arpacak denli fazladr. Hristiyan dinine mensup uluslarn dillerinde ayn etki Latin dili iin sz konusudur. Bu etkinin kayna dinseldir. te yandan, btn komu halklar birok ayr nedenden tr, dil asndan birbirlerinden etkilenmiler ve szck alveriinde bulunmulardr. Gnmzde bile Trke, Krte ve Farsada birok Arapa szce rastlamaktayz. Bir zamanlar Fars edebiyat etkileyici olduu iin Krte, Trke ve Arapaya Farsadan birok szck gemitir. Bu son derece doal bir olgudur. Krtler Mezopotamyann yerleik halk olup zengin bir kltre sahiptirler. Krtlerin atalarndan birok kltrel ve tarihi miras kalmtr. Bu tarihi miras ve kalntlarn bir ksm da yazl belgelerdir. Mevcut belgelerden anlalyor ki Krtler, teden beri yazy kullanagelmilerdir. Tabii ki bu kitapk, dnyada birok uzmann ve hatta sradan insann bildii bu gerekleri kantlama gibi bir malumu ilan peinde deil. Fakat, son zamanlarda konu ile ilgili olarak, Krt tarafnn ya da konuyla ilgilenen enstit vb uzmanlk alanlarnn katl(a)mad tartmalar ve dezenformasyon abalar, zet birka deinmeyi zorunlu kld. Temel yaklamlar ve gerekleri ieren bu kitapn, tartmalarn doru bir temelde yrtlmesine yardmc olacana inanyoruz. Krtlerin Kulland Alfabeler Mevcut yazl kantlar, Krtlerin gemi tarihlerinde birok alfabe kullandklarna tanklk etmektedir. Buna ramen Krtlerin ilkin hangi alfabeyi kullandklar henz kantlanabilmi deildir. Aada sralayacamz alfabelerin dnda Krtler Arami, Sryani ve Grek alfabelerini de kullanmlardr. Bugne kadar Krtlerin kullandklar alfabeler: 1) ivi yazs: Medler bu alfabeye alt harf daha eklemiler, bylece bu alfabenin harf says 36dan 42ye kmtr. Bu alfabe soldan saa doru yazlrd. 2) Avesta alfabesi: 44 harften oluan bu alfabe, sadan sola doru yazlyordu. Kimi kaynaklara gre ise bu alfabede 48 harf vard. 3) Arami alfabesi: Krtenin en eski rnleri bu alfabeyle yazlmtr. Bu belgeler Hewraman yresindeki maaralarda bulunmutur. Krte belge ve eserlerin ounun bu alfabeyle yazld syleniyor. Bulunan belgeler ceylan derisi zerine yazlm metinlerden oluuyor ve en eskileri M 88-87 yllarna rastlyor. 4) Eski Pehlevi alfabesi: Bu alfabeyle Soran dinkerd adnda bir kitap yazlmtr. 5) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihi bn Wehiye, MS 855 yllarnda bitirdii kitabnda Krtlerin Maso Sorati alfabesini kullandklarn ve bu alfabeyle yazlm kitab grdn 2

Krt Dilini Tanyalm

syler. Bu alfabenin 36 harften olutuunu ve Krtlerce bu alfabeye alt harf daha eklendiini syler. 6) Yezidi Krtlerin kullandklar alfabe: Bu alfabe yzyllarca Krtler tarafndan kullanlmtr. 31 harften oluan ve sadan sola doru yazlan bu alfabeye Gizemli alfabe ya da Hurujul sr da denmitir. Yezidilerin kutsal dini kitab Mushefa Re ile Clwe bu alfabeyle yazlmtr. 7) Arap harflerinden oluan Krte alfabesi. 8) Latin-Krte Alfabesi. 9) Kiril-Krte alfabesi. Bu alfabelerin dnda, rann Krdistan eyaletindeki Zw mntkasnda, gm bir tepsi zerinde bir eit yazya rastlanmtr. Aratrmaclara gre bu yaz milattan nce 8. yzyldan kalmadr ve Medler tarafndan kullanlmtr. Bu belgenin dnda baka yerde bu yazya rastlanmamtr1. Krtenin Dnya Dilleri indeki Yeri Birok dilbilimci ve Krdoloun belirttii gibi, Krt dili Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer almaktadr. Bu ailede yer alan ran dil grubu, Krteyi de iermektedir. Krte, bu grubun kuzeybat blmnde yer almaktadr. Bu dil grubunda yer alan baz dilleri yle sralayabiliriz: Farsa, Krte, Belucice, Osete, Yexnube, Petca, Pamirce vd. Krt dilinin yerinin iyice bilinmesi iin dilleri snflandrmakta yarar var. Dilbilimciler, genel olarak dili iki ynden; biimine (morfolojik) ve akrabalk ilikilerine (genetik) gre ayrrlar2. a) Biim bakmndan diller Dilbilimciler biim asndan dili gruba ayrrlar. 1) Tek heceli diller: in ve Tibet dilleri bu grupta yer alr. 2) Sondan eklemeli diller: Trke ve Macarca bu grupta yer alr. 3) Bkml diller: Bu grupta Hint-Avrupa ve Sami dilleri yer alr. Krte de bkml bir dil olduu iin, bkm zerine birka ey sylememiz gerekir3. Dilbilimciler bkm yle ifade ederler: ekim srasnda kkn, zellikle de fiil kkndeki nlnn deimesi.4 Bkml diller iin Arapa iyi bir rnektir. Arapada nszler (konsonant) deimeyip, szcn bana ve ortasna gelen nllerden szckler oluur. rnein ktp nszlerinden kitap, mektep, ktip vb szckler nllerin deimesiyle oluurlar. Yine chl nszlerinden cahil, cehele szckleri oluur.
Geni bilgi iin baknz Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, stanbul 1997; eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Zend, stanbul Krt Enstits, Say 2, Yl 1994. 2 Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1987. 3 Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Doz Yaynlar, beinci bask, stanbul 2000. 4 Aksan, Doan; age.
1

Krt Dilini Tanyalm

Krtede szckler yklendikleri greve gre deikenlik gsterirler ve bklrler. Bu kurala gre, deiiklik bazen fiilin kkne kadar yansr. rnein, kirin fiili birinci tekil ahs taksn alp imdiki zaman kipine gre ekimlendiinde, di-k-im (yapyorum) olur. Bu rnekte grld gibi, fiil kknden sadece k sesi deimiyor. Bir baka rnekle, parastin (korumak) fiilini imdiki zaman birinci tekil ahsa gre ekimlediimizde, ez diparz-im durumuna geliyor. Ez birinci tekil, yaln ahs zamiridir; di- imdiki zaman taks; parz, emir halindeki fiil kk; -im, birinci tekil ahs zamiri ekidir. Ayn fiili dili gemi zamana gre ekimlediimizde, min parast oluyor. Min, birinci tekil, bkml ahs zamiri; parast, gemi zaman halindeki fiil kkdr. rneklerden anlald gibi, Krtede yalnzca nszler deil, nller de deiip bklmektedirler. Parastin fiili imdiki zaman kipinde ekimlendiinde, fiilin kknde (p a r a s t) bulunan a ye; s de zye dnyor. Trkede ekim srasnda fiil kk deimez ve byle bir vakaya rastlamayz. rnein Trkedeki gitmek fiilini deiik zaman kklerine gre ekimlediimizde, fiilin sonuna birok ekim eki gelir ama, kurall olarak bir nl veya nsz bkmne rastlamayz. Gittim, gidildi, gidecek, gitmilerdi: rneklerde sadece nsz yumuamasna rastlamaktayz. b) Akrabalk ilikilerine gre diller Akrabalk ilikilerine gre diller be gruba ayrlr. 1) Hint-Avrupa dil grubu (ngilizce, Franszca, Krte, Farsa). 2) Sami dil grubu (Arapa, branice, Akata). 3) Bantu dil grubu: (Orta ve Gney Afrika dilleri). 4) in dilleri (in ve Tibet). 5) Ural-Altay dil grubu (Fince, Macarca, Uygurca, Trke, Moolca). Yukarda da belirtildii gibi Krte Hint-Avrupa dil grubunda yer alr. Hint-Avrupa dil grubu incelendiinde, bu gruba dahil dillerde birok ortak ve yakn szck grlr. Bu durum ayn dil grubunda yer alan tm diller iin sz konusudur. Bu yaknlk iin, hazrladmz rnek tabloya bakmakta yarar vardr: Krte str kurt lv jen dilop nav no/na tu n/niwe neh dot bira ngilizce star short lip drop name no new nine douther brother Almanca stern kurz lippe tropfen name nein du neu neun Franszca astre court levre geneou nom non tu/te neu neuf Farsa sitare leb name brader Greke astron -

Krt Dilini Tanyalm

Bu konuyla ilgili olarak Minorsky yle der5: Krte de Farsa gibi Bat ran dillerinden biridir. Andreas, Salamann, O. Monn, Meillet, Lent ve T. Tedesco da Bat ran dillerinin iki gruba ayrldn sylerler. Bunlar Gney ve Kuzeybat ran dilleridir ki, iki grup da birbirlerinden ok etkilenmilerdir. Bu etkileim ve benzerliklere ramen, gnmz ran dillerinin birbirlerine yabanc gelen birok zellikleri vardr. Krte ve Farsa zgn niteliklere sahiptirler. Krte Kuzeybat ran kolunda yer almaktadr. Birok kii, Krte ve Farsada bulunan ortak kelimelerden dolay, Krteyi Farsann bir lehesi gibi tanmlar. Ama Krteyi yakndan inceleyenler bunu kesinkes reddederler. Krte ve Farsa arasndaki baz ayrlklar sralayalm. Krte ve Farsa Arasndaki Farkllklar Krte ve Farsann ayn dil grubunda yer almalarndan dolay birok ynden benzerlik gsterdiklerini belirtmitik. Birok evre bu konuyu istismar ederek, benzerlikleri siyasal inanlarna, etnik arndrma perspektiflerine malzeme olarak kullanmlardr. Bu istismar bilimsel bak asndan son derece uzaktr. Tamamyla znel bir durumdur. Bu tezi ileri srenler, Krtenin karma ve Farsann bozulmu hali olduunu sylerler. Bu nedenle yzeysel de olsa bu iki dil arasndaki ayrlklardan sz etmek gerekir. En belirgin ayrlk Krtede olup da Farsada olmayan cinsiyetliktir. Krteyi Farsadan ayran nemli zeliklerden biri olan cinsiyet zelliine almamzn ileriki aamalarnda ayrntl olarak deineceiz. Krtede iki grup ahs zamiri bulunmasna ramen, Farsada byle bir zellik grmyoruz. Bu iki grup ahs zamiri geili fiillerde farklca kullanlmaktadr. Bu zelliinden dolay Krte ergatif bir dildir. Kurmanci iin rnek: Min nan xwar (Ben ekmek yedim). Ez nn dixwim (Ben ekmek yiyorum). Kirmancki (Zazaki) iin rnek: Min nan werd (Ben ekmek yedim). Ez nan wena (Ben ekmek yiyorum). Ksacas, Krtede ahs zamirlerinde erillik ve diillik vardr ama, Farsada byle bir durum yoktur. Ayrca Krtede iki grup iaret zamiri vardr. Ama Farsada byle bir zellik bulunmaz. Bu iki dilin birok ayr zelliinden sz edebiliriz, ancak biz sz Vlademir Minorskyye brakrsak daha yerinde olur. Krdolog Minorsky, Krte ve Farsann birbirlerinden ayr ve bamsz diller olduunu syleyerek bu ayrlklar be balk altnda toplar6: 1) Fonetik bakmdan: Krt dilinin fonetii Farsannkinden ayrdr.
5 6

Mnorsky, Vladmr; Krtler, Koral Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1992. Age.

Krt Dilini Tanyalm

2) Ses deimeleri: Farsa ve Krtede bulunan ortak kelimeler ses bakmndan byk bir deiime uramlardr. 3) ekil ayrlklar: Zamirlerden tutalm fiil ekim ve bkmlerine, aitlik taklarndan isim tamlamalarna kadar birok ayrlk mevcuttur. 4) Szdizimi farklar. 5) Kelime ayrlklar. Krtenin Leheleri Krtenin leheleri konusunda birok ayr gr bulunmaktadr. zellikle de Krtlerin varln ve dillerini kabul etmek istemeyenler, btn Krte ive ve azlar leheymi gibi gstermektedirler. Hatta bu evreler bazen Krte lehelerin ayr diller olduklarn bile ileri srerler. Oysa bu konu uzun zamandan beri Krdologlar ve dilbilimciler tarafndan aydnlatlp tanmlanmtr. Daha 16. yzylda erefxan Bedls, erefname7 adl tannm eserinde, Krte leheleri yle sralamtr: 1) Kurmanci 2) Lori 3) Kelhri 4) Gorani. 1836-37 yllarnda Krt etnografyas zerinde almalar yapan G. Girvinliye gre Krte iki gruba ayrlr: Aa Krte, yukar Krte. Peter Lerch (1857-58) Krteyi be leheye ayrr: Zazaki, Kurmanci, Kelhri, Grani ve Lri. Oscar Mann, Krteyi bat, gney ve dou olmak zere e ayrr. Mann, Gorani ve Zazakiyi bir kol ya da lehe saymyor. E. B. Saane, Gramer of Kurmanji or Kurdish Langauge (1913) adl eserinde, Krteyi blme ayrr: Aa Kurmanci, yukar Kurmanci ve Lori-Zazaki (Hewrami ve Gorani)8. Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler9 adl almasnda, Krteyi be leheye ayrr: Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lor. Gkalp bu lehelerin kadim Krteden ktklarn syler. Dr. Mac Kenzie, Krteyi gruba ayrr: Kuzey grubu, orta grup ve gney grubu. Krt dilbilimci Cemal Nebez de Krteyi drt gruba ayrmaktadr. Kuzey Krtesi, orta Krtesi, gney Krtesi ve Gorani-Zazaki.

erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998. Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, Birinci Bask, Swd 1992. 9 Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1992.
8

Krt Dilini Tanyalm

Alaedin Secadi, Destr Ferheng Kurd, Ereb Faris adl eserinde Krteyi Behdinan Krtesi ve Sorani olarak iki blme ayryor. Dr. Kemal Fuada gre ise Krte drt leheden oluur: 1) Bat Krtesi (yukar), 2) Dou Krtesi (aa), 3) Gney Krtesi 4) Zazaki-Gorani. Fuat Heme Xurid, Ziman Kurd, Dabebn Cografyay Diyalktekaniy adl yaptnda Krteyi yle snflandrr: 1) Kuzey Krtesi, 2) Orta Krte, 3) Gney Krtesi, 4) Gorani. Emir Hesenprun10 National and Language In Kurdistan (1918-1985) adl eserinde ise Krte lehelerin snflandrlmas u ekildedir: Kurmanci, Sorani, Hewrami, Krmanahi. Bu dilbilimcilerin almalarndan, genel olarak Krtenin balca drt leheye ayrldn grmekteyiz: 1) Kurmanci (Krdasi), 2) Orta Kurmanci (Sorani), 3) Krmancki (Krdki, Zazaki-Gorani), 4) Lorani. Kuzey Kurmancisi (Kurmanci) ve gney Kurmancisi (Sorani) balca iki lehedir. Bu iki lehenin zengin bir yazl edebiyata sahip olduklar kabul edilir. Son dnemlerde Krmancki (Zazaki) lehesi de yazl bir edebiyata doru adm atmaktadr. Krte leheler iinde en ok konuulan Kurmancidir. Krtlerin yaadklar btn blgelerde bu lehe konuulmaktadr. Trkiyede sadece Kurmanci ve Zazaki leheleri vardr. Leheler konusunda karmaklk ou kez adlandrmadan kaynaklanmaktadr. rnein, kuzey Kurmancisine Irakta yaayan Krtler Behdni, randa yaayan Krtler ise kaki derler. Aa Kurmanci (Sorani) iin yalnzca Kurmanci ya da Sorani denir. Ayn karklk Kurmancki (Zazaki) iin de sz konusudur. Bu lehe iin, Krmancki, Dmli, Drsmki, Sob vb isimler kullanlmaktadr. Hewrami iin de Gorani ismi kullanlmaktadr. Oysa yukardaki rneklerde izah edildii gibi, btn aratrmaclarn zerinde hemfikir olduklar adlandrmalar Kurmanci, Krmancki ve Krdkidir. Dier adlar blge ve airet adlardr. Krtenin Azlar Daha nce de belirtildii gibi, Krtenin varln kabul etmek istemeyenler her ehrin, her kyn konumasn bir ive hatta lehe olarak adlandrmaktadrlar. Btn dillerde lehe ve iveler bulunduu gibi Krtede de lehe, ive ve azlar bulunur. Unutulmamal ki dilde birlik yazl dilde mmkndr. Bir stat olumadan, uygun, elverili koullar salanmadan standart bir dil olumaz. Ehmed Xan (17. yy) nl eseri Mem Znde11 Kurmanci lehesinin temel iveye ayrldn ifade etmitir. Onun bu belirlemesini, aheseri olan Mem Znden bir dizeyle aktaralm:
10 11

Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada 1992. Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, nc Bask, stanbul 1990.

Krt Dilini Tanyalm

Boht Mehmed Silv Hin lal hinik ji zr zv.

(Boht, Mehmed ve Siliv iveleri) (Kimisi altn ve gm, kimisi ll ta)

Ehmed Xannin bu belirlemesi, Krt dili iveleri konusunda yaplm en salkl belirlemedir. Dilbilimciler, dier lehelerin iveleri konusunda genel olarak aadaki snflandrmalar yaparlar: Orta Kurmanci (Sorani): Slmani ivesi, Mukri ivesi, Sine ivesi. Krmancki (Zazaki): Dersim ivesi ve Siverek ivesi. Szdizimi Szdizimi (sentaks), dildeki szcklerin birbirleriyle hangi ilikiler iinde bulunduklarn, nasl sralandklarn anlatr ve bir dilde kurulmas olanakl btn tmce tiplerinin sralanmasn gsterir. Krtede szckler arasndaki balant harf-i tarif, yani taklar sayesinde oluuyor. Krtedeki taklar iki eittir: Belirli ve belirsizler taklar. nce belirli olanlar iin rnekler verelim. mala mezin (mal: ev [isim], mezin: byk [sfat], a tak). mast we (mast: yourt [isim], we: siz [zamir], : tak). ken bedew: (ke: kz [isim], bedew: gzel [sfat], n: belirli oul taks.) Belirsiz taklar iin aadaki rnekleri sralayabiliriz: maleke mezin (mal: ev [isim], mezin: byk [sfat], eke: belirsiz dii, tekil taks). keine bedew (ke: kz [isim], bedew: gzel [sfat], ine: belirsiz oul taks). rneklerde grld gibi Krte tamlamalar Trke tamlamalarn tam tersi ekilde oluyor. rnek: mala min = benim evim (mal: ev, a: belirli dii tekil taks, min: birinci tekil, bkml ahs zamiri). Bu tamlamay Trke yazarsak yle olur: benim evim. Hem taklarn yerleri hem de cmle kuruluunda elerin dizilii farkldr. Trkede nce ahs zamiri, sonra zamire ait olduu belirtilen isim geliyor. Krtede ise nce zamire ait olduu bildirilmek istenen isim, sonra zamir geliyor. Trkede zamir tak alrken, Krtede byle bir ey sz konusu deildir. Krt dili sentaks, birok ynden Fars dili sentaksndan da ayrlyor. Bu hususta Minorsky yle diyor: zellikle birleik kelimelerde, geili fiillerin gemiinde bilinmeyen 8

Krt Dilini Tanyalm

biimlerin korunmas konusunda Krt dili sentaks ile Fars dili sentaks arasnda ayrlklar bulunmaktadr.12 Cmlenin elerinin sralan Trke ve Farsadan ayrdr. Trkede kurall cmlelerin yklemi hep cmle sonuna geliyor. rnek: Ben dn Ankaraya gittim (zne+zarf tmleci+dolayl tmle+yklem). Ayn cmleyi Krte olarak kuralm: Ez duh m Enqerey (zne+zarf tmleci+yklem+dolayl tmle). Grld gibi Trkede yklem cmlenin sonuna gelirken, Krtede cmle kurall olmasna ramen yklem, cmlenin sonuna gelmektedir. Krtede bir cmlenin kurulabilmesi iin iki temel eye gereksinim vardr. Bu eler zne ve yklemdir. Basitten karmaa doru rnekleri sralayalm: ez (ben) zne m (gittim) yklem

Yklem ahs zamirini alarak, yalnz bana da bir cmle oluturabilir. Yukardaki rnekteki birinci tekil ahs zamirini kaldrdmzda, m (gittim) yalnz bana bir cmle oluturabilir. Krte basit cmlelerde zne baa, yklem sona geliyor. Geili ve geisiz cmlelerin kuruluu farkldr. Ksacas cmlenin yapsna gre, elerin yeri de deiebilir. Cmlenin eleri u biimlerde dizilir: 1) zne+tmle+yklem Tu zne li ser iyay Span Tmle dij. Yklem

2) zne+nesne+tmle+yklem ivn zne nan xwe nesne dereng tmle xwar. yklem

3) zne+tmle+yklem+tmle Hn zne d tu caran tmle nein yklem Gever. tmle

Krte cmlelerde vurgulanmak istenen e ykleme yaklatrlr. rnek:

12

Mnorsky, Vladmr; age.

Krt Dilini Tanyalm

Ez (3) Ez (3) Kevirek (3) Bi tevo (3)

kevirek (2) bi tevo (2)

bi tevo (1) kevirek (1)

biknim.

biknim.

bi tevo (2) kevirek (2)

ez (1) ez (1)

biknim.

biknim.

Krtede devrik cmleler de vardr. Bu cmleler daha ok iirde ve hitabetlerde olur. rnek: Pit ku roja me b [yklem] tar, mirin xwetir e [yklem] ji ember (Ehmed Xan). Krt dilinin nemli bir zellii de ergatif oluudur. Geili fiillerle oluturulan cmleler, geisiz fiillerle oluturulan cmlelerden farkldr. Bundan dolay da Krtede iki grup ahs zamiri vardr. Bu durumlarda, fiil bazen zneye gre, bazen de nesneye gre ekimlenir. rnek: Ez te dibnim (Ben seni gryorum). Min tu dt (Ben seni grdm). Birinci cmlede fiil zneye (ez) gre, ikincisinde nesneye (tu) gre ekimlenmitir. Bu zellie gre geili fiillerde, ismin tekil ve oulluu yklem zerinde belli olur. rnek: Min sv xwar (Ben elma yedim). Min sv xwarin (Ben elmalar yedim). Birinci rnekte elma tekil, ikincisinde ouldur. Ama biz tekil ve oulluu ikinci cmlenin yklemindeki in taksndan anlyoruz. Trke, Arapa ve Farsada byle bir olaya rastlamyoruz. imdiki ve gelecek zaman kiplerinde tekil ve oulluk nesneden belli olur. rnek: Ez sv dixwim (Ben elmay yiyorum). Ez svan dixwim (Ben elmalar yiyorum). Cinsiyet Krte, cinsiyet zelliine sahip bir dildir. Tm szckler diil ve erildir. Canl varlklar gibi cansz varlklar da bir cinsiyete sahiptir. Bu cinsiyet, gramatik bir olaydr. 10

Krt Dilini Tanyalm

Szcklerin cinsiyeti iki biimde; tamlama ve bkm taklar ile belirtiliyor. Szckler yalnken ntr durumdadrlar. rnek: kevi (kak), av (gz), pns (kalem), giyan (ruh) vs. Tamlamalarla oluan cinsiyet: av n: mavi gz (av: gz [ad, eril], - tekil, belirtili, erillik taks, n: mavi). pnsa ziri: kurun kalem (pns: kalem [ad, diil], -a dii, tekil belirlilik taks). Bkmle oluturulan cinsiyet durumu: siya dar nikul dk Yukarda iaretli -a taks diillii, - taks da erillii ifade ediyor. Veqetandek Krtede tamlamalar veqetandek denilen taklarla oluturulurlar. Bu taklar eril ve diildir. Belgili ve belgisiz olmak zere taklar ayrca ikiye ayrlrlar. Krtede ismin halleri olmad iin, tamlama ve cinsiyet taklaryla terkipler oluturulur. Taklar aada gsterilmitir: - -a -n -ek -eke -ine Bkm Krtenin en nemli zelliklerinden biri de bkml bir dil oluudur. Daha nce de deindiimiz gibi bkm, ekim srasnda kkn, zellikle de fiil kkndeki nlnn deimesidir. Krtede cmlenin deiken eleri (fiil, isim, zamir, tak, saylar) bklrler. Kurmancide yaln isim ve zamirlerin oul durumu tak ve fiillerin yardmyla oluturulur. Ama Krmanckide yaln isimlerin oul durumu -ekiyle oluturulur. rnek: Kurmanci: min pns bir (tekil ve belirli) min pns birin (oul ve belirli) min pnsek bir (tekil, belirsiz) min pns birin (oul, belirsiz) : tekil, eril ve belirli : tekil, diil ve belirli : oul, belirli (her iki cinsiyet iin) : tekil, eril, belirsiz : tekil, diil, belirsiz : oul, belirsiz (her iki cinsiyet iin)

11

Krt Dilini Tanyalm

Krmancki: min say verd min say werd Kurmancide eril isimlerin bkm iki halde olur: a) - eki szcn sonuna gelir. b) Eer szckte a ya da e sesi varsa, bu ses ye dnr. Yaln ivan nan a nivskar Bkml gopal ivan/ivn nn/nan bne Zlan Ronah ji a/ t nivskr/nivskar xwe nivsandiye

Diil szcklerin bkm: nls szcn sonuna gelerek diillik durumu oluuyor. rnek: meha bihar por jinik Krte bkml bir dil olduu iin iki eit ahs zamiri vardr. Bir eidi sade, dieri bkmldr. Sade olanlar ez tu ew em hn ew Bkml olanlar min te w/w me we wan

Not: Yaln szcklerin nne bir edat geldiinde szckler bklrler. Szck Tretme Krte nden, ortadan ve sondan eklemeli bir dildir. Krtedeki tretme ekleri ikiye ayrlr. Birinci eidi yaln fiillerden tretilmi bir fiil olutururlar. Dier eit ile isim ve sfat tretilir. Bazen szcn kknde meydana gelen bir deiim ile de fiilden isim tretilir. Bu son kural zellikle de emir kipindeki fiillerin kknde gerekleir. rnein, bi+ewit+e (yan); emir kipinde olan bu szckteki ewit fiil kk, bi emir kipi eki, e de ikinci tekil 12

Krt Dilini Tanyalm

ahs taksdr. Bu fiilin kk olan ewitteki iy aya dntrdmzde ewat (yanma) ismi oluur. Bunun dnda, emir kipinin kknden ismi failler oluturulur. rnek: Kutin (ldrmek) fiili emir kipinde ekimlendiinde bi-kuj-e olur. bi emir kipi taks ve ikinci tekil ahs taks eyi atp, agir szcn nne getirdiimizde, agir+kuj (ate sndrc) szc oluur. Tretme eklerinin zerinde uzunca durmayacaz, ancak anlalabilmesi iin, rneklerle ksaca deineceiz. nce fiil treten eklerden rnek verelim: a) Fiil tretme ekleri ber+dan da+dan der+ann hil+kirin ra+kirin ro+kirin ve+xwarin v+xistin wer+girtin t+kon (brakmak) (kapatmak) (karmak) (skmek) (kaldrmak) (dkmek-boaltmak) (imek) (yakmak) (giyinmek-almak) (savamak)

imdi de sfat ve isimlerin nne gelerek, yaln fiiller treten ekleri rneklendirelim: andin, isandin, ijandin Bu eklerle geili fiiller tretilir. rnek: Saz+andin=sazandin (kurmak, tertip etmek) nerm+ijandin=nermijandin (yumuatmak) rep+isandin=repisandin (tkabasa doldurmak) Aadaki eklerle de geisiz fiiller tretilir. n, isn, ijn rep+isn = repisn (tkabasa dolmak) saz+n = sazn (kurulmak, tertip olunmak) nerm+n = nermijn (yumuamak)

13

Krt Dilini Tanyalm

b) sim ve sfat tretma ekleri Bunlardan sonra, sfat ve isim treten eklere deinelim. Bu eklerle treyen szckler ikiye ayrlrlar; ism fail (zne) ve ismi mefl (nesne) adlar. Bu ekler, hem szcn nne, hem de arkasna gelirler. nce soneklere birka rnek dizelim: Soneklerle szck tretme: kar+ker: ber+ek: dar+ik: ser+ok: a+van: rim+baz: guh+ar: mal+dar: teng+as: kirv+at: xwn+: er+oy: yek+t: karker berek darik serok avan rimbaz guhar maldar tengas kirvat xwn eroy yekt (ii) (testere) (sopack) (bakan) (deirmenci) (mzrak) (kpe) (mal olan) (zorluk, engel) (kirvelik) (kanl) (savakan) (birlik)

neklerle szck tretme: a+jin: ber+av: ser+dest: ne+yar: hem+pa: hev+kar: kele+gir: zir+ke: bi+kuj: bele+guh: g+strk: ajin berav serdest neyar hempa hevkar kelegir zirke bikuj beleguh gstrk (uvaldz ipi) (dere kenarnda bir eyler ykama) (egemen) (dman) (e, dengi) (ibirliki) (alamakl) (vey kz) (katil) (kulak arkas kemii) (atebcei)

14

Krt Dilini Tanyalm

Ara eklerle szck tretme: ser+an+ser: dest+e+bira: ad++man: r+bi+r: Sonu Her dilin kendine zg kurallar, zellikleri ve kalplar vardr. Dier dillerden ayrlan farkllklarnn yan sra, ortak yanlar da vardr. Bu ortak kurallar, ayn dil ailesinden olan dillerde okca grlr. Bundan dolay baz dillerin ortak zelliklere ve benzer kurallara sahip olmalar son derece normal ve doal bir durumdur. Krte, birok kural, kalp ve zellikleriyle Farsa, Arapa ve Trkeden ayrlmaktadr. Sonu blmnde, Krte ve Trke arasndaki dilbilimsel ayrmlara deinmek istiyoruz. Trkiyede baz dilbilimci, siyaseti, brokrat, hatta deiik ve ilgisiz mesleklerden pek ok kimse hl Krtenin bir dil olmadn iddia ederler. Krt dili hakknda merak sahibi olanlarn kafasnda duru bir dnce ve yarg oluabilmesi iin, bu iki dil arasndaki birka somut fark yle sralayabiliriz: Krte Hint-Avrupa dil ailesinde, Trke ise Ural-Altay dil ailesinde yer almaktadr. Krte cinsiyetli (eril-diil) bir dildir. Trkede byle bir zellik yoktur. Krte bkml bir dildir, oysa Trke eklemeli bir dildir. Krtede iki grup ahs ve iaret zamiri mevcuttur. Trke ve Krte tamlamalar birbirlerinin tam tersi bir biimde oluurlar. Krte nden, ortadan ve sondan ek alrken, Trke sondan eklemeli bir dildir. Krtede szckler iki ve nszle (str, stran vb) balayabiliyorken, Trkede szck banda birden fazla nsz bulunmaz. Krte ve Trke gramer, fonetik, sentaks ve tretme bakmndan birbirinden ayrlr. seranser destebira adman rbir (batan baa) (kankarde) (mutlu, en) (yzyze)

Krte lehe ve iveler hakknda yaplan tartma ve polemiklere de ksaca deinmekte yarar gryoruz. Nasl ki her dilde varsa, Krtede de lehe ve iveler vardr. Krte leheler unlardr: 1) Kurmanci 2) Orta Kurmanci (Sorani) 3) Krmancki (Krdki, Dmli, Zazaki; bunlar eanlaml adlardr) 4) Lorani. Bu lehelerden Trkiyede sadece Kurmanci ve Krmancki (Zazaca) mevcuttur. 15

Krt Dilini Tanyalm

Kurmanci lehesinin belli bal ivesi vardr: Boti, Slivi ve Mehmedi. Bu ivelerden Boti, Kurmanci lehesinin yaz dili iin temel alnmtr. Gramer, imla ve szlk bu iveye gre hazrlanmtr. Krmancki (Zazaki) lehesinin iki temel ivesi vardr: Dersim ivesi, Siverek ivesi. Krte uzun sre bir eitim ve retim dili olarak kullanlmtr. Krt medreseleri buna rnektir. Bu medreselerde Krt dilinin yannda Arapa ile de eitim yaplmtr. Sonu olarak; Krt dili kendine yetiyor. Eitim ve retim dili olabilmesi iin var olan dilsel engeller snrldr. Olanlar da zmlenebilecek, alabilecek, her dil iin geerli olmu engellerdir. Bize gre bu dilin eitim ve retim dili olabilmesinin nndeki en nemli engeller yasal ve anayasal engellerdir.

Kaynaka: 1) Geni bilgi iin baknz Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, stanbul 1997; eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Zend, stanbul Krt Enstits, Say 2, Yl 1994. Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1987. Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Doz Yaynlar, beinci bask, stanbul 2000. Mnorsky, Vladmr; Krtler, Koral Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1992. erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998. Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, Birinci Bask, Swd 1992. Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 1992. Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada 1992. Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, nc Bask, stanbul 1990.

2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

16