CEM AVN 210327 TC KARADENZ TEKNK N VE RS T E S MHENDSLK F AK LT E S ELEKTRK-E LE K T RO N K B LM

EL EK TRO N K I LABORATUVAR DENEY RAPO RLARI

DORULTUCU DEVRE DENEY

N BLGLER

Maksimum Deer
Maksimum deer tepe deeri olarak adlandrlr.

Tepeden-Tepeye Deer
Bu deer llen araln bir peryodundaki maksimum pozitif ve maksimum negatif deerlerindeki noktalar aras ltmz deerdir.2Vmye eittir.

Etkin Deer
Bir direnten, belirli bir zaman aralnda verilen alternatif akmn salad s miktarn, ayn dirente ve ayn srede bir doru akm tarafndan elde etmektir. Bu doru akm deerine ve potansiyel farkna, alternatif akmn etkin deeri ve etkin potansiyel fark denir.

CEM AVN 210327

AC devrelerde ampermetre ve voltmetre etkin deerleri ler. Alternatif akm ile ayn bir dirente, ayn zamanda, eit miktarda s aa karan doru akmn deerine alternatif akmn etkin veya efektif deeri denir.

formulleri ile akm ve gerilim deerleri hesaplanabilir.

rnein evlerimizdeki kullandmz elektrii bir avamotre yardm ile voltajn lersek 220 volt olduunu grrz burada ltmz deer etkin deerdir. Normalde ehir ebekesinin maximum deeri (tepe deeri) 311 volttur.

Ortalama Deer
Sins dalgasnn genilii ortalama deer ile hesaplanabilir.Dier deer lme yntemleri ile ilikilidir. Vave=0,636 Vm Vrms/ Vave=0,707/0,636=1,11 ( DALGA EKL KATSAYISI ) Vave/Vrms=0,636/0,707=0,9 Vm/ Vave=/2 (TEPE KATSAYISI)

CEM AVN 210327

Osiloskop ile Gerilim (Voltaj) lmek

Osiloskop ile gerilim lmeye balamadan nce, ekranda bir referans noktas(0 V noktas) belirlemek gereklidir.Bunun iin ncelikle giri seici anahtar ile GND(toprak) konumu seilerek, ekranda dz bir yatay izgi elde edilir.Bundan sonra Y-POS dmesi ile bu izgi aa-yukar hareket ettirilerek ekranda hazr halde bulunan yatay izgilerden birisi ile(normalde ortada bulunan ve dierlerine gre nispeten kaln olan yatay izgi ile) aktrlarak, sfr noktas tespit edilir.Bundan sonra DC konumu seilerek ekranda giri sinyali eklinin olumas salanr.Kullancnn bu referans(0 Volt) noktasn unutmamas gereklidir.

AC lmlerde sinyalin sfr noktasndan, en yksek(tepe) pozitif veya negatif voltaj deerine sinyalin maksimum genlik deeri denir.Bu gerilime tepe, maksimum veya peak gerilim deerleride denir ve Vp = Vt = Vm sembolleri ile gsterilir.Negatif ve pozitif tepe noktalar arasnda kalan gerilime ise tepeden tepeye(peak to peak) gerilim deeri denir ve Vpp = Vt-t sembolleri ile gsterilir.Bu deer, tanmdan da anlalaca gibi Vpp = 2Vm deerine eit olur.

Gerilimin deerini bulmak iin, ekranda grlen dalga eklinin dikey kare says ile Volt/div dmesinin deeri arplr.

CEM AVN 210327

rnek-1

Aadaki osiloskop ekrannda grlen sinyalin max(tepe) ve tepeden tepeye voltaj deerlerini bulalm.Volt/div dmesinin 5 mV deerini gsteriyor, yani dikey karelerden her birinin voltaj deeri 5mVtur.

zm : Referans noktamz ekrann ortasnda bulunan yatay izgidir.Bu izgiden pozitif(yukarya doru) veya negatif(aaya doru) tepe noktasna kadar olan kare says 2 dir.Buna gre sinyalin tepe(max) voltaj deeri;

Vt = Vp = Vm = 2 x 5 mV = 10 mV olur.

Tepeden tepeye voltaj deeri ise;

Vt-t = Vpp = 2 x Vm = 20 mV olur.

CEM AVN 210327

rnek-2

Aadaki osiloskop ekrannda grlen sinyalin max(tepe) ve tepeden tepeye voltaj deerlerini bulalm. Volt/div dmesinin 10 V deerini gsteriyor, yani dikey karelerden her birinin voltaj deeri 10 Vtur.

zm : Referans noktamz ekrann ortasnda bulunan yatay izgidir.Bu izgiden pozitif(yukarya doru) veya negatif(aaya doru) tepe noktasna kadar olan kare says 3tr.Buna gre sinyalin tepe(max) voltaj deeri;

Vt = Vp = Vm = 3 x 10 V = 30 V olur.

Tepeden tepeye voltaj deeri ise;

Vt-t = Vpp = 2 x Vm = 2 x 30 V = 60 V olur.

CEM AVN 210327

rnek-3

Aadaki osiloskop ekrannda grlen sinyalin max(tepe) ve tepeden tepeye voltaj deerlerini bulalm. Volt/div dmesinin 0,5 V deerini gsteriyor.

zm : Bu rnekte referans noktamz orta izgi olarak ayarlanmamtr.Dolays ile ilk bata, negatif tepe ile pozitif tepe arasndaki voltaj deerini(Vpp) bulalm.Dikkat edersek ekil zerinde negatif ve pozitif tepe noktalarndan hibiri yatay izgilerden birisi ile akmamaktadr.Buna ramen orta izgiler, her bir kareyi(1 cmyi) 5 eit paraya blmtr.Bu izgiler tm osiloskop ekranlarnda bulunur. Burada dikey karelerin bee blnm herbir paras 0,2 cmye denk gelmektedir.Bu bilgiler nda ekranda grlen kare dalgann negatif ve pozitif tepe noktalar arasnda kalan mesafesinin 4 kare(=4 cm) olduu grlebilir.Volt/div = 0,5 V olduuna gre;

Tepeden tepeye voltaj deeri,

Vt-t = Vpp = (dikey kare says) x (Volt/div) = 4 x 0,5 V = 2 V olur.

Dier taraftan tepe veya max voltaj deeri ise,

Vt = Vp = Vm = Vpp/2 = 2 V / 2 = 1 V olur.

CEM AVN 210327

Dorultucular
Dorultucular alternatif akm, rnein ehir ebekesini doru akma evirmeye yarar.Kullanm yerleri olarak, elektronik devrelerin DC ihtiyalarn karlamak yada g kaynaklarnn n devresi olmalarn syleyebiliriz. Dorultucularn tipi vardr. 1-Yar dalga dorultucu 2-Tam dalga dorultucu 3-Kpr Dorultucu

Yarm Dalga Dorultucu :

Bir diyottan akm geebilesi iin anodunun katoduna gre pozitif olmas gerekmektedir. rnein silisyum bir diyot iin; Anod: 1V, Katot:0V Akm geer. Anod: 10V, Katot:9V Akm geer. Anod: -5V, Katot:-6V Akm geer. Anod: 5V, Katot:6V Akm gemez.

Alternatif gerilim kaynana bir diyot balanrsa. Sadece diyotun anoduna pozitif geldii zaman elektrik geer .Ters alternansta diyod ak anahtar gibi elektrii geirmez. bylece kta sadece tek alternans grrz. Tek alternansta geirip dierinde geirmedii iin buna yarm dalga dorultma denir . k ekli biraz bozuktur. ka bir kondansatr eklersek kondansatr eksik alternanslar tamamlar ve k voltaj bir para daha dzelir.

CEM AVN 210327

Aadaki ekilde bir yarm dalga dorultucu devresidir.

Dorultucunun a ve b ular arasna alternatif bir gerilim uygulandnda;Byle bir ekil grrsek , t1 ve t2 zamanlar arasnda a ucu b ucuna gre pozitif, t2 ve t3 zamanlar arasnda a ucu b ucuna gre negatif olur.t1 ve t2 zamanlar arasnda a ucu b ucuna gre daha pozitif olur.a ucu pozitif olduu iin diyodun anodu da pozitif olur.b ucu negatif olaca iin c ucu yani diyodun katodu negatif olur. t1 ve t2 zamanlar arasnda diyodun anodu katoduna gre daha pozitif olaca iin diyot zerinden bir akm geer.Geen bu akm yk direnci RL nin st taraf pozitif, alt taraf negatif yapar.t2 ve t3 zamanlar arasnda a ucu b ucuna gre daha negatif olaca iin diyodun da anodu katoduna gre daha negatif olur ve diyot akm geirmez.Bunun sonucu olarak t2 ve t3 zamanlar arasnda yk direnci RL zerinde bir gerilim olumaz.Bylece alternatif akmn her pozitif blgesi geldiine yk direnci RL zerinde aadaki ekilde gsterilen biimde bir gerilim oluur.

Diyottan akm getii zamanlarda yani t1 ve t2 zamanlar arasnda geen akm hem RL ykn besledii gibi ayn zamanda C kondansatrn doldurur.Diyottan akm gemeyen t2 ve t3 zamanlar arasnda kondansatr zerinde biriken elektrik yava yava RL yk zerinden boalr.Baka bir

CEM AVN 210327

deile t2 ve t3 zamanlar arasnda RL ykn besleme iini kondansator stlenir.Bu ekilde devremizin kndaki dalga eklide aadaki gibi olur.

ekilden de grld gibi dalga ekli DC ye ok yaklam olur.Devredeki kondansatrn deerini arttrarak dalgalanmay azaltabiliriz.Kondansatr teorik olarak ok arttrmak mmkndr. Fakat yksek deerli kondansatrler ok yksek akmlarla dolaca iin ok yksek akmlara dayanacak diyotlar gerektirir.Bunun yerine dorulucu devrelerin klarna reglatr devreleri kullanlr.

Tam Dalga Dorultucu :

Aadaki ekilde bir tam dalga dorultucu devresidir.

Devre iki adet yarm dalga dorultucudan oluur.Yarm dalga dorultucu diyotlar giriteki sinyalin her pozitif blmnde iletime gemektedir.Yani t1 ve t2 zamanlar arasnda D1 diyodu t2 ve t3 zamanlar arasnda D2 diyodu iletime gemektedir.Yk direnci zerindeki dalga ekli aadaki gibi olur.

CEM AVN 210327

Yukardaki tam dalga dorultucunun k dalga ekli ile yarm dalga dorultucunun k dalga ekilleri arasndaki fark, yarm dalga dorultucuda olan boluklar tam dalga dorultucuda olmaydr. Dorulucunun k ular arasna bir kondansatr koyulursa ;

D1 ve D2 diyotlar her iletime getiklerinde RL ykn besledikleri gibi, C kondansatrn de doldururlar.Diyotlar zerinden akan akmlar giri gerilim dalga eklini izleyecekleri iin D1 diyodu giriindeki gerilim t1 zamanndan itibaren hzla ykselir, bu ykselme srasnda hem yk besler hem de C kondansatrn doldurur.Giri gerilimi hzla azalmaya baladnda kondansatr yava yava yk zerinden boalmaya balar.Giri gerilimi kondansatr zerindeki gerilimden daha aa deere indii zaman yani D1 diyodunun anodu katoduna gre daha negatif olduu zaman diyodu artk akm iletmez. Yk besleme iini kondansatr yklenir.D1 diyodunun anodundaki gerilim negatif kesime getii zamanda D2 diyodunun anodundaki gerilimde pozitif olarak ykselmeye balamtr.D2 diyodunun anodundaki gerilim halen yk zerinden boalmaya devam eden kondansatr zerindeki gerilimden daha pozitif voltaj deerine geldii zaman D2 diyodu iletime geer.Hem yk besleme iini yklenir hem de kondansatr yeniden doldurur.Bu ilem art arda devam ederken, kta da aadaki dalga ekli oluur.

Kpr Dorultucu

10

CEM AVN 210327

Kpr Dorultucu aslnda Tam Dalga Dorultucu zelliinde olup sadece giri gerilim kayna Tam Dalga Dorultucu gibi ortas sfrl olmayp, tek bir AC kaynak ile beslenmektedir. Aadaki ekil Kpr Dorultucu devresidir.

Devrenin giriine (e-f ular arasna) bir alternatif gerilim uygulandnda, t1 zamandan itibaren pozitif ynde ykselmeye balayan giri gerilimi, a ucunu pozitif b ucunu da negatif yapacaktr.Bu anda a ucuna bal diyottan D1 diyodunun anodu, D3 diyodunun da katodu pozitif olacaktr.Ayn ekilde b ucuna bal diyotlardan D2 diyodunun katodu negatif, D4 diyodunun da anodu negatif olacaktr. Dikkat edilirse D1-D4 diyotlarnn katotlarnn birletii c noktas ile D3-D2 diyotlarnn anodlarnn birletii d noktalar arasna bir yk direnci balanmtr.Anodu pozitif olan D1 diyodu ile katodu negatif olan D2 diyodu zerinden bir akm akmaya balar.Akan akm yk direncinin st ucundan girip ait ucunda kt iin yk direncinin st ucunu pozitif, alt ucunu da negatif yapacaktr.D1 ve D2 diyotlar zerinden akan akm t1-t2 zaman boyunca yani a noktasnn pozitif, b noktasnn negatif olduu srece devam edecektir.Bu durum aadaki ekilde grlmektedir.

t2 zamanda sfr volt deerine den giri gerilimi hemen negatif ynde ykselmeye balayacaktr.t2 zamandan itibaren negatif ynde ykselmeye balayan giri gerilimi, a ucunu negatif b ucunu da

11

CEM AVN 210327

pozitif yapacaktr.Bu anda a ucuna bal diyotladan D1 diyodunun anodu, D3 diyodunun da katodu negatif olacaktr.Ayn ekilde b ucuna bal diyotlardan D2 diyodunun katodu pozitif. D4 diyodunun da anodu pozitif olacaktr.Anodu pozitif olan D4 diyodu ile katodu negatif olan D3 diyodu zerinden bir akm akmaya balar.Akan akm yk direncinin st ucundan girip ait ucunda kt iin yk direncinin st ucunu pozitif, alt ucunu da negatif yapacaktr.D4 ve D3 diyotlar zerinden akan akm t2t3 zaman boyunca yani a noktasnn negatif, b noktasnn pozitif olduu srece devam edecektir. Bu durum aadaki ekilde grlmektedir.

k gerilimin doru akm (DC) eklinde olabilmesi iin yk direncine paralel bir kondansatr koyarsak k dalga ekli ve devre aadaki gibi olur.

Dorultucularn Yaps

Transformatr: 220V ihtiya duyulan AC gerilime dntrlmesini salar.

12

CEM AVN 210327

Dorultma Devresi: AC gerilimi DC gerilime eviren devredir. Bu DC gerilim, sinzoidal deiimin tek ynl halidir. Yani dalgaldr. Filtre Devresi: Dalgalanmas mmkn olduunca az DC gerilim oluumunu salar. Reglatr Devresi: Tam dorultulmu DC gerilim oluumunu salar.

ekil - Dorultucunun blmleri

DORULTMALAR
Alternatif Akm (AC) genelde byk elektrik devrelerinde kullanlr.Dk voltajla alan elektronik devrelerinde genellikle Doru Akma (DC) ihtiya duyulur.Doru akmla alan cihazlarda besleyebilmek iin evlerimizdeki ebeke elektriini doru akma dntrmemiz gerekir.Bu ilemi yapan devrelere "Dorultma Devreleri" diyoruz. Bu devrelere rnek verecek olursak ; cep telefonlarnn arj cihazlar ve adaptrler bir rnek olabilir.Dorultma devreleri kendi aralarnda blmlere ayrlrlar. Bunlar "Yarm Dalga Dorultma", "Tam Dalga Dorultma" ve "Kpr Tipi Dorultma" lardr.

Yarm Dalga Dorultma : Sol tarafta grlen yarm dalga dorultmataki D1 Diyotu AC G Kaynann bir ucunu tek ynde filtre eder.Yani belli bir dzende art ve eksi arasnda gei yapan kutbun sadece art ynndeki akmn gemesine izin verir. Bu sayede AC g kaynann iki kutbu arasnda sadece tek ynde akm geii salanm olur.Diyottan sonraki k grafii soldaki gibidir.Daha sonraki C1 Kondansatr gerilimin ykseli annda arj olur, d annda ise depolad gerilim sayesinde dmeyi geciktirir.Kondansatrden sonraki k grafii solda grlmektedir. En sonda yer alan R1 direnci ise yk direncidir. Buraya istenilen yk balayabiliriz.

13

CEM AVN 210327

Tam Dalga Dorultma : Tam dalga dorultmacn amac ise yarm dalga dorultmacn kndaki frekansn aralarnda kalan boluklar doldurmaktr.Bu sayede daha dzgn bir akm elde edebiliriz.Yalnz bu tip dorultma iin 3 ulu AC g kaynana ihtiya duyarz.Yarm sins dalgann arasnda kalan boluklar ikinci bir diyot ile doldurulur.C1 kondansatr ile tam bir filtre salanr.R1 direnci ise yk direncidir. Sa tarafta diyodun ve kondansatrn k frekanslarn grebiliriz.

Kpr Tipi Dorultma : Bu dorultma tipinde AC g kaynann her iki kutbu da filtre edilir.Bunun iin hazr Kpr Tipi Diyotlar mevcuttur.D1 ve D2 diyotlar AC g kaynann bir kutbunu D3 ve D4 diyotlar da AC g kaynann dier kutbunu filtre eder.Bu sayede her iki kutupta filtre edilmi olur.Bu da daha iyi bir filtre salar.En son olarak ta C1 kondansatr ile yarm sins dalgann aralarndaki boluklar doldurulur. R1 direnci ise yk direncidir..

14

CEM AVN 210327

DENEY SONUCU

15