T.

C SELUK NVERSTES FEN VE EDEBYAT FAKLTES KMYA BLM

NKLEER ENERJ www.KimyaMuhendisi.com

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Zafer YAZICIGL

HAZIRLAYAN Ahmet ZTRK

KONYA - 2006

www.KimyaMuhendisi.com NDEKLER NSZ 1. NKLEER ENERJ NASIL ELDE EDLR 1.1. Kendiliinden blnme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 1.2. Ntron ile Blnme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 1.3. lm Birimler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1.4. Ktle Eksii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1.5. Balanma Enerjisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.6. 200 MeV Ne kadar Byk?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 1.7. Blnme Tepkimesi in Sv Damlas Modeli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 1.8. Zincir Tepkimesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2. NKLEER ENERJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 2.1. Nkleer Fizyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2.2. Nkleer Fzyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.3. Fzyonun artlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3. NKLEER REAKTRLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 3.1. Dnyada Kullanlan Ticari Reaktr Trler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3.1.1. Basnl Su Reaktrleri(PWR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3.1.1.1. PWRda Soutucu Suyu Dngleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1.1.2. Birinci Soutma Suyu Dngs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.1.1.3. kinci Soutma Suyu Dngs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3.1.1.4. nc Soutma Suyu Dngs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 3.1.1.5. PWRlarda Yakt ve Kontrol ubuklar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 3.1.2. Kaynar Su Reaktrleri(BWR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 3.1.2.1. BWRda Soutucu Suyu Dngleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.1.2.2. BWR Birinci Soutma Suyu Dngs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 3.1.2.3. Nem Ayrclar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 3.1.2.4. Buhar Kurutucular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 3.1.2.5. Resirklasyon Sistemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.1.2.6. BWRda kinci Soutma Suyu Dngs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.1.2.7. BWRlarda Dier Sistemler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.1.2.8. BWRlarda Yakt Kontrol ubuklar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.1.2.9. BWR ile PWR Trlerinin Karlatrmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.1.3. VVER (Rus Tipi Basnl Su Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

www.KimyaMuhendisi.com 3.1.4. RBMK (Rus Tipi Kaynar Su Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 3.1.5. CANDU (Kanada Tipi Ar Su Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 3.1.6. GCR/AGR (Gaz Soutmal Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.1.7. FBR (Hzl retken Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 3.2. URANYUM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4. NKLEER YAKIT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4.1. Nkleer Yakt evrimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 5. NKLEER TEKNOLOJNN KULLANIM ALANLARI. . . . . . . . . . . . . . . . .35 5.1. Tp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.2. Rntgen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 5.3. Radyasyon Terapisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.4. Hastalklarn Tehisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.5. Sterilizasyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6. Tarm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.7. Zararllarla Mcadele. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.8. Yeni Bitki Trlerinin Gelitirilmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 5.9. Gbre almalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 5.10. Tketici rnleri ve Sanayi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 5.11. Tahribatsz Muayene Yntemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 5.12. Gnlk Ev ve Kiisel Eyalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5.13. Kanalizasyon almalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5.14. stihdam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5.15. Askeri Aralar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 6. TRKYEDE NKLEER ENERJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 7. GELECEE DNK BEKLENTLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

www.KimyaMuhendisi.com EKL LSTES ekil 1. Tek ekirdein Paralanmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 ekil 2. Zincirleme Reaksiyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ekil 3. Basnl Su Reaktr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 ekil 4. Kaynar Su Reaktr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 ekil 5. Rus Tipi Basnl Su Reaktr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 ekil 6. Rus Tipi Kaynar Su Reaktr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 ekil 7. CANDU (Kanada Tipi Ar Su Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 ekil 8. GCR/AGR (Gaz Soutmal Reaktr) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 ekil 9. FBR (Hzl retken Reaktr). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 ekil 10. Nkleer Yakt evrimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

www.KimyaMuhendisi.com 1.NKLEER ENERJ NASIL ELDE EDLR Doada uranyum gibi ok ar dev atomlar, ekirdeklerinde ok fazla sayda ntron ve proton bulunduundan zar zor kararl olarak durabilmektedir. Aynen ok iman bir insan gibi kendilerini rahatsz hissetmektedir. Bu atomlar fazla arlklarndan kurtulup rahatlayabilmek iin kimi zaman darya parack frlatarak daha kk ve daha kararl ekirdeklere dnmeye almaktadr. 1.1.Kendiliinden Blnme Bazen de durduklar yerde kendiliinden blnmekte ve ortaya iki veya adet daha kk atom ekirdei, ntronlar ve enerji kmaktadr. Btn bu kk atomlar ve ntronlar blnmeden sonra ortaya kan enerjinin de yardmyla etrafa dalmaktadr. Bu olaya kendiliinden blnme ad verilmektedir Kendiliinden blnme olay doada ok nadir olarak gereklemektedir. rnein; 1 kg Uranyum-235 ieren malzemede saatte sadece 20 adet Uranyum-235 kaynakl kendiliinden blnme olay gereklemektedir. 1 kg Uranyum-235in 2.56x1024 Uranyum-235 atomu ierdii dikkate alnrsa, kendiliinden blnme olaynn ne kadar nadir gerekletiini anlamak mmkn olacaktr. 1.2.Ntron le Blnme Bilim adamlar uranyum-235 ar ekirdeklerinin zerlerine ntron gnderildiinde, hemen blnmeye uradklarn ortaya karmtr. Bu bulu bugn bildiimiz anlamda nkleer enerjinin domasna sebep olmutur. Bir Uranyum-235 ekirdei, bir ntronu yutarak ok kararsz olan Uranyum-236 haline dnr ve hemen ikiye (veya e) blnr. Ortaya yeni ntronlar ve enerji kar. te bu yolla ortaya kan enerjiye nkleer enerji ad verilmektedir. Blnme olaynda her seferinde hangi atomlarn oluaca nceden bilinemez, Uranyum235 her seferinde farkl bir ekilde blnr. Blnme rnleri en fazla 95 ve 140 ktle numaras

www.KimyaMuhendisi.com civarna sahip olacak ekilde olumaktadr. Her blnme (fizyon) tepkimesi sonucunda ortaya yaklak 200 MeV enerji kmaktadr. 1.3.lm Birimleri Bir atomun boyutlu ve ktlesi metre, kilogram, joule gibi normal lm birimlerinin kullanlmas iin kullanm daha kolay lm birimleri gelitirilmitir. Atom leinde ktle iin kullanlan birim, amu veya u olarak gsterilen ve atom ktle birimi olarak adlandrlan ktle birimidir. Bu birim ntr haldeki Karbon-12 atomunun, tam tamna 12 amu atom arlna sahip bulunduu varsaymna dayanmaktadr. Bu varsayma gre ayrca protonun ktlesi de 1.007277 amu, ntronun ktlesi 1.008665 amuya, elektronun ktlesi de 0.000548597 amuya eit olmaktadr. 1 amu, metrik sistemdeki 1.66053886x10-27 kilograma eit bulunmaktadr. Bilim adamlar, belirli bir maddedeki atomlarn says ile atom arl arasnda belirli sabit bir iliki bulunduunu belirlemitir. Yaplan deneyler, belirli bir element iin atom arl kadarlk miktarnn iinde 6.0221x1023 atom bulunduunu gstermitir. Bu sayya Avogadro Says ad verilmitir. Doada tek bir atomun veya birka atoma nadiren rastlanr. ok byk miktarlarda atomlarla karlalr. Bilim adamlar ok saydaki atomlarla hesap yapabilmek iin mol kavramn gelitirmitir. Herhangi bir maddenin 1 mol, o maddenin periyodik tabloda gram cinsinden gsterilen atom arl miktarna ve Avogadro Says kadar atoma eit bulunmaktadr. Atom leinde kullanlan enerji birimi de elektron volttur ve eV olarak ksaltlmaktadr. Nkleer fizik alannda en yaygn olarak kullanlan enerji birimidir. Elektron Volt bir elektronun bolukta 1 voltluk elektrik potansiyel farkna tabi tutulduunda kazand kinetik enerji miktardr. Nkleer enerji hesaplamalarnda enerji birimi olarak joulede yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Metrik sistemin enerji birimi olan Joule, 1 metre boyunca uygulanan 1 Newtonluk gce eit bulunmaktadr. Joule ayrca, 102 gramlk kk bir elmay dnyann yer ekimine kar 1 metre kaldrabilmek iin gerekli enerji miktar olarak ta ifade edilmektedir. 1 Elektron Volt, 1.60217653x10-19 Joule eit bulunmaktadr.

www.KimyaMuhendisi.com 1.4.Ktle Eksii ekirdekte bulunan ntron ve protonlarn her birine nkleer fizik terminolojisinde nkleon ad verilmektedir. Doadaki btn atomlar iin, ekirdei oluturan nkleonlarn toplam ktlesi atom ekirdeinin ktlesinden daha byk bulunmaktadr. Bu farka ktle eksii ad verilmektedir. m=[Z (me+ mp) + N mn] - matom Bu formlde kullanlan ifadelerin anlam aada verilmektedir: m mp mn me matom Z A N = Ktle eksii (amu) = Proton ktlesi (1.007277 amu) = Ntron ktlesi (1.008665 amu) = Elektron ktlesi (0.000548597 amu) =
A Z

X atomunun ktlesi (amu)

= Atom numaras( protonlarn says) = Ktle numaras( nkleonlarn says) = Ntron says (A-Z)

1.5.Balanma Enerjisi Ntron ve protonlar ekirdei oluturmak iin bir araya gelirken, ktle eksii denen fark enerjiye dnr ve darya salnmaktadr. Bu enerjiye Balanma Enerjisi ad verilmektedir. Balanma enerjisi Einsteinn mehur E=mc2 forml ile hesaplanmaktadr. Bu formlde E, m ve c, srasyla enerji, ktle ve k hzn ifade etmektedir. Ik hz c= 2.998x108 m/snye eit bulunmaktadr. Atomu nkleonlarna ayrmak iin yine bu miktar enerjiyi geri vermek gerekecektir. Fizyon tepkimesi sonucunda ortaya, ekirdeklerindeki nkleonlar birbirlerine daha sk skya balanm orta arlktaki atomlar kmaktadr. Blnme rnlerinin toplam balanma enerjileri Uranyum-235 ekirdeinin balanma enerjisinden daha yksek bulunmaktadr. Bu da blnme sonucunda belirli bir miktar ktlenin enerjiye dnecei anlamna gelmektedir.

www.KimyaMuhendisi.com Fizyona urayan Uranyum-235 atomlar iin bu aradaki fark Einsteinn mehur enerji forml ile enerji olarak dar salnmaktadr: Fizyon Enerjisi= BE0 BErnler BEUranyum-235 1.6.200 MeV Ne Kadar Byk ? Her blnme tepkimesi sonucunda ortaya yaklak 200 MeV enerji kmaktadr. Fakat bu miktar enerji ne kadar byktr? Bir fikir sahibi olabilmek iin basit bir hesaplama yapabiliriz. rnein 68 kilo arlnda bir roket adam 200 MeV ile yerekimine kar ne kadar ykseleceini hesaplamaya alalm. Enerji= ktle x yerekimi ivmesi x ykseklik W= m.g.h h= h= W m.g

200 x10 6 .1.602 x10 19 = 5x10-14 m 68 x9.8

Grld gibi 200 MeV yer ekimi ivmesine kar 68 kg.lk bir roket adam ancak 5x10-14 m gibi ok ok kk bir miktar ykseltmeye yeterli olmaktadr. Fakat atomlarn boyutlar, gram miktarda maddenin iinde trilyonlarca atom bulunduu dikkate alndnda i deimektedir. rnein 1 gram Uranyum-235in iinde 2.56x1021 atom bulunmaktadr. Bu dikkate alndnda: 1 gr Uranyum-235 fizyon tepkimesine girerse; 2.56x1021 x 5 x 10-14 =130,000,000 km Sadece 1 gr Uranyum-235, 68 kglk bir roket adam yerekimi ivmesine kar 130 bin kilometre hareket ettirebilmesi anlamna gelmektedir.
1.7.Blnme Tepkimesi in Sv Damlas Modeli

Sv damlas modeli blnme tepkimesini aklamak amacyla kullanlmaktadr. Bu modele gre uranyum atomu ekirdei, aynen bir sv damlas gibi genellikle durduk yerde

www.KimyaMuhendisi.com kendiliinden ikiye ayrlmaz. Sv damlas molekller aras kuvvet nedeniyle kre eklinde durmakta ve herhangi bir deformasyona direnmektedir. Damlann ikiye ayrlabilmesi iin belirli bir miktar enerjinin deformasyon srecini balatmas ve bu enerjinin de molekller aras ekim kuvvetini yenmesi gerekmektedir. Bu model blnme mekanizmasn ok benzer bir ekilde aklamak iin de kullanlmaktadr. Uranyum ekirdei de nkleer kuvvetler nedeniyle kre eklinde durmakta ve herhangi bir deformasyona direnmektedir. Uranyum ekirdeine arpan ntron, ekirdei bir arda tutan nkleer kuvvetleri yenmesine neden olacak uyarlma enerjisini salamakta ve uranyum ekirdei aynen bir sv damlas gibi deformasyona uramakta, uyarlma enerjisi yeterli byklkte ise ekirdek aynen bir sv damlas gibi ikiye ayrlmaktadr.
1.8.Zincir Tepkimesi

Fizyon tepkimesi sonucunda ortaya kan ntronlar, hareketleri srasnda nlerine kan baka Uranyum-235 ekirdeklerine arparak onlarn da blnmesine sebep olabilmektedir. Uranyum-235 atomlarnn ntronlarla bu ekilde zincirleme fizyon tepkimesine girmesi salanabilirse, srekli bir ekilde enerji retilmesi de salanabilir. Bir fizyon tepkimesinin rnlerinden biri olan ntronlarn yeni bir fizyon tepkimesine sebep olmas ve fizyon tepkimelerinin bu ekilde srekli bir ekilde devam etmesine zincir tepkimesi ad verilmektedir. Nkleer santrallerde enerji zincir tepkimesi yardmyla elde edilmektedir. Ortamdaki blnebilecek ekirdeklerin says, bunlarn ortam iindeki dalm ve blnmeden kan ntronlarn says kontrol edilirse; enerjinin srekli, kontroll ve gvenli olarak aa kmas salanabilmektedir. Nkleer santraller tm bunlarn gerekletii dzeneklerdir. Nkleer santrallerde bu ekilde istenilen srede, istenilen miktarda enerji retilebilmektedir.
2.NKLEER ENERJ

Kontroll nkleer fizyonla ar elementlerden retilen g, nkleer reaksiyonlarn gnmzdeki en nemli teknik uygulamasdr. Bunun sebebi; nkleer yaktlar uranyum ve toryumun dnya toplam enerji rezervi, kmr, petrol ve doal gazn dnya toplam enerji

www.KimyaMuhendisi.com rezervine gre daha fazla olmas, nkleer yaktlardan elde edilen enerjinin konvansiyonel yaktlara gre daha konsantre ve daha gl olmas ve nkleer fizyonla elde edilen birok dnya g retiminin maliyeti hemen hemen konvansiyonel yaktlarn yaklmasyla elde edilen gcn maliyeti kadar olmasdr. Nkleer g endstrisinin kurulmasnda zellikle son zamanlarda ticari nem kazanan uranyum, toryum, zirkonyum gibi maddelerin retimini ieren fizyon reaktr, ar su, bir takm yeni kimyasal mhendislik ilemleri, izotop ayrma, zclerle metal ayrma ve radyoaktif maddelerin yksek lekte ayrtrlmas ve saflatrlmas temeline dayanmaktadr. Bir nkleer tepkimede, yani herhangi bir atom ekirdeinde baz deiikliklere yol aan bir tepkimede aa kan enerjiye nkleer enerji ya da ekirdek enerjisi denir. Normal bir kimyasal tepkimede, bu tepkimeye giren atomlarn yalnzca en dtaki baz elektronlar arasnda alveriler gerekleir; yani, elementlerin atomlar birbirleriyle birleerek moleklleri olutururken deimeden kalrlar. Kimyasal tepkimeler srasnda, maddedeki atomlarn yerleimlerinden kaynaklanan kimyasal enerjinin bir blmn aa kabilir; yanma olay bu tr bir tepkimedir. Nkleer tepkimede ise, atomun tam ortasnda bulunan ntron ve protonlardan oluan atom ekirdei deiiklie urar ve bu tr tepkime srasnda atom tepkimesinin bir blm enerjiye dnr. Nkleer tepkimede herhangi bir kimyasal tepkimede aa kabilecek olann milyonlarca kat kadar enerji ortaya kar ve kimyasal tepkimeden farkl olarak, bir element farkl bir elemente dnr. Nkleer enerji, atomun ekirdeiyle ilgili bir olay olup, iki ekilde elde edilebilir. Bunlardan birincisi, iki kk ekirdein birletirilmesi, yani fzyon, ikincisi ise byk bir ekirdein paralanmas, yani fizyondur.

www.KimyaMuhendisi.com
2.1. Nkleer Fizyon

Atom ekirdeklerinin paralanmas sonucu byk bir enerji aa kmaktadr. Ar atom ekirdeklerinin ntronlarla bombardman sonucunda bu ekirdeklerin paralanmas salanabilir, bu tepkimeye fizyon ad verilmektedir. Her bir paralanma tepkimesi sonucunda aa kan fizyon rnleri, enerji ve 2-3 adet de ntron oluturmaktadr. Hzl ya da yava, yani az veya ok kinetik enerjiye sahip ntronlarn bombardmanyla paralanabilen atom ekirdeklerinin fisil olduu sylenir. Uranyum doada bulunan yegane fisil elementidir. Doal hali sayca; % 99.274 orannda U238, % 0.7205 orannda U235 ve bir de, ounlukla gz ard edilen % 0.0055 oranndaki U234 izotoplarndan oluur. Bunlardan fisil olan U235in paralanmas sonucunda aa; fizyon rn denilen orta arlkta iki ekirdekle, yksek kinetik enerjiye sahip, yani hzl iki veya ntron kar.

ekil 1 : Tek ekirdein paralanmas

Bu ntronlar dier U235 ekirdeklerine arparak, onlarnda paralanmasna yol aabilir. Aa yine fizyon rnleriyle birlikte iki veya er ntron daha kar. Bylelikle ntron saysnn nesilden nesile artt bir zincirleme tepkime oluturulabilir.

www.KimyaMuhendisi.com

ekil 2 : Zincirleme reaksiyon

Bir nesildeki ntron saysnn bir ncekine oran, etkin oalma faktr olarak adlandrlp, k ile gsterilir. Yeterli sayda U235 ieren bir sistemde, knn 1den byk, kk veya 1e eit olmas halinde sistemin srasyla; kritikst, kritikalt veya kritik olduu sylenir. st kritik bir sistemde, saysal younluu giderek artan fizyon tepkimeleri yer alrken, her paralanmadan 200 milyon elektronvolt (MeV) kadar enerji aa kmaktadr. Bunun 165 MeV kadar fizyon rnlerinin kinetik enerjisi eklindedir. Elektronlarnn 10 ila 18 kadarn geride brakarak frlayan bu iyonlar, civardaki ekirdeklerle arpmalar sonucunda, ksa mesafelerde durdurulurlar. Kinetik enerjilerini ortama aktarp, ortam stmaktadrlar. Bir C atomunun yanmasyla aa kan kimyasal enerji 4 eV kadar olduundan, U235in bir gram, 2.5 ton saf kmre, kilogram ise yzlerce ton TNTye edeerdir. Bu kyaslama, ayn zamanda uranyum ktlesinin birim hacmi bana enerji retim hznn, yani zgl gcnn, bir kmr kazanndakinin milyon katna kadar ulaabilmesi anlamna gelir. Byle bir tepkime zinciri kontrol altna alnp, enerji retim amacyla kullanlabilir. Bunu iin, kritik st olabilen bir uranyum ktlesi kompozisyonunun oluturulmas gerekir. Bu ise, fizyondan aa kan ntronlarn sistemden kaarak veya fizyonla sonulanmayan parazit yutulma lara urayarak ziyannn olabildiince alt dzeyde tutulmasn gerektirir. Byle bir kritik st sistemin iine bir avu ntron atldnda ntron says hzla artmaya, birim zamanda retilen enerji miktar, yani

www.KimyaMuhendisi.com g trmanmaya balar. stenilen g dzeyine ulaldnda, sistemi; iine fizyona uramayan gl ntron yutucularndan oluan kontrol ubuklar sokmak suretiyle kritik hale indirmek mmkndr. Bundan sonra sistem, ulalm olan g dzeyinde enerji retimini srdrr. Gcn tekrar arttrlmas istendiinde, ubuklar bir miktar dar ekmek yeterlidir. Tam tersine, ubuklarn daha fazla sokulmas, sistemi kritik alt hale getirip, g dzeyini azaltr. Kontrol ubuklarnn ierdii yutucu miktar, tmyle sokulmalar halinde tepkime zincirini durdurmaya fazlasyla yetecek dzeyde seilir. Tabi bu arada uranyum ktlesinin erimemesi iin iinde retilen enerjinin sistemden uzaklatrlmas, yani soutulmas gerekir. Soutucu olarak ilk akla gelen, fiziksel zelliklerini yakndan tandmz suyu kullanmaktr. Ancak, doal uranyumdaki fisil U235 oran zaten ok dk iken, normal sudaki hidrojen ekirdeklerinin ntron yutma eilimi yksektir. O kadar ki, normal suyla soutulan bir doal uranyum ktlesini hacmi sonsuz olsa bile, kritik hale getirmek mmkn deildir. Halbuki, D2O molekllerinden oluan ar su, hidrojen yerine, onun zaten bir ntron yutmu hali olan dteryum ekirdeklerini iermektedir ve bu ekirdeklerin ntron yutma eilimi, hidrojene oranla ok daha dktr. Dolaysyla, ar suyla soutulan, uygun byklk ve geometrideki bir doal uranyum ktlesi, kritik st hale getirilebilir. Is retimi youn, yani birim hacim bana g dzeyi yksek olabildiinden, uranyumla suyun arasndaki s aktarm yzeyinin olabildiince geni tutulmas gerekir. Uranyum ktlesi, bu yzden ince uzun yakt ubuklar halinde retilip, aralarnda su gezdirilir ve suyun uranyumla tepkimeye girmesini nlemek iin, yakt ubuklarnn her biri, zirkonyum alamndan birer zarfn iine yerletirilir. Yalnz, zarfn iine konan uranyumun metal halinde olmamas lazmdr. nk uranyum metalinin kararl hali;667.7 oCye kadar alfa (ortorombik), 667.7 - 774.8 oC arasnda beta (tetragonal), 774.8 oCden sonra, 1132,2 oCdeki ergime noktasna kadar da gama (gvde merkezli kp,bbc) fazdr. Scaklk deiimleri srasnda metalin faz deitirmesi, hacminin byk oranda deierek zarf patlatmasna yol aacaktr. Halbuki uranyumun seramik

www.KimyaMuhendisi.com hali olan UO2, hem bu adan kararldr, hem de 2827 oC gibi ok daha yksek bir scaklkta erir. Dolaysyla reaktr yakt elemanlarnda uranyumun bu oksit hali kullanlr. Bu durumda, herhangi bir ubukta yer alan bir fizyondan aa kan hzl bir ntron, yksz olduundan kolayca dar kabilerek ubuktan ubua hareket edebilmekte ve aralarndaki sudan da gemektedir. Bu arada, ar sudaki hafif dteryum ekirdeklerine arptka yavalar. Neyse ki; U235in, termalde denilen yava ntronlar karsnda fizyona urama olasl, hzl ntronlarnkine oranla daha yksektir. Dolaysyla ar suyun varl, sistemin kritik st durumunu pekitirir. Adeta bir tala iki ku vurulmu olmakta ve sistemi soutan su, hem de kritik stl arttran bir yavalatc ilevi grmektedir. Buharlamas halinde, her iki ilevi de zaafa urayacaktr. Bu istenmiyorsa eer, kaynamasn nlemek iin yksek basn altnda tutulmas gerekir. Byle bir reaktre basnl ar su reaktr (Pressurized Heavy Water Reactor, PHWR ) denir. Ar suyun emdii s, ikincil bir soutma devresindeki normal suya aktarlr. Bu normal su bir buhar retecinde buharlatrldktan sonra, trbinlerden geirilip elektrik retiminde kullanlr. Kanada tasarm CANDU reaktr bu tipten, doal uranyumla alan, ar su soutmal bir reaktrdr. Karbonun ntron yutma kesiti de keza hidrojeninkine oranla ok dktr. te yandan ktle numaras dk olduundan, karbon ayn zamanda iyi bir ntron yavalatcsdr. Dolaysyla, doal uranyuma dayal bir sistem, su yerine karbon, rnein karbondioksit soutucu ve grafit yavalatc kullanlarak da kritik st hale getirilebilir. Byle bir reaktre; gaz soutmal reaktr denir. Uranyumun metal hali, karbondioksitle tepkimeye girmediinden, bu reaktrlerde yakt olarak kullanlabilir. ngilterenin tasarm olan Magnox ve AGR(Advanced Gas Reactor) bu tiptendir. Normal suyla alan kritik st bir sistem ise ancak uranyumdaki U235 orannn ykseltilmesiyle mmkndr. Buna zenginletirme ilemi denir ve deiik yntemlerle yaplabilir. Normal suyla alan ve zenginletirilmi uranyum kullanan bir reaktr, dier ynlerden, ar sulu bir reaktr gibi alr. Bu reaktrlere basnl su reaktr (Pressurized Water Reactor, PWR) denir. Dnyann halen almakta ve elektriin %16 kadarn retmekte olan toplam 365 GW gcndeki 443 ticari nkleer reaktrden 268i bu tiptendir. Yakt olarak

10

www.KimyaMuhendisi.com U235 ierii %2-5 orannda zenginletirilmi uranyum kullanrlar. Aratrma reaktrleri ise hacimleri grece kk olduundan daha yksek zenginlikte yakt kullanmak zorundadr. Parmak kural olarak, %20 ye kadar zenginletirilmi olan uranyuma, dk zenginlikte uranyum denir. %20nin st, yksek zenginlikte uranyum saylr. te yandan, ortalama kinetik enerjisi grece yksek bir ntron nfusuyla alan reaktrlerin hzl olduu sylenir ve U235in hzl ntronlar karsnda fizyona urama olasl, yava ntronlara oranla ok daha dk olduundan; byle reaktrlerde kullanlan yaktn daha zengin olmas gerekir. Hzl ya da termal bir reaktrn yaktndaki U235, hzl ya da yava ntronlarla fizyona urarken, U238 izotopu, sadece hzl ntronlarla paralanabilir. Bu arada, orta dzeyde enerjili (epitermal) bir ntron yuttuunda, iki (+,-) bozunmasndan geip, Pu239 izotopuna dnr. Pu239, hzl ntronlar karsnda fizyona urama olasl yksek olduundan, U235ten daha bile iyi bir yakt malzemesidir. Uygun tasarml bir reaktr, birim zamanda tkettii U235ten daha fazla Pu239 retebilir. Byle alan, net olarak yakt retmekte olan bir reaktrn retken olduu sylenir. Bu ilem, yava ntronlar yerine hzl ntronlarla daha kolay baarlabilir. Bu yzden de retken reaktrlerdeki ntronlar, fizyondan ktktan sonra yavalatlmazlar. Suyun yavalatc etkisinden kanmak iin soutucu olarak, su yerine sodyum kullanlr ve bu trden reaktrler hzl retken reaktr adn alr. Reaktr kalbindeki ekirdek paralanmalarnn yol at fizyon rnleri yksek enerjilerle doar. inde bulunduklar malzeme tarafndan sonunda durdurulur, fakat bu arada, etraftaki ekirdeklerle arparak epeyce hasar yaratrlar. Ayrca kendileri istikrarsz olup, oluumlarndan belli bir sre sonra, baka ekirdeklere dnrler. Bu arada; gama nlar denilen yksek enerjili elektromanyetik radyasyon veya helyum ekirdeklerinden oluan alfa paracklar ya da elektron veya pozitron gibi kat paracklar nlarlar. Bu trden etkinlie sahip olan ekirdeklerin, radyoaktif olduu sylenir. Herhangi bir radyoaktif izotopun, balangtaki saysnn ve dolaysyla da ma gcnn yarya inmesi iin gereken sreye yar mr denir. Bu sre ekirdein trne bal olup, bazlar iin saniyenin kk bir kesri, baz dierleri iin ise binlerce yldr. Radyoaktif ekirdeklerin bozunmas, ou kez dier radyoaktif ekirdeklerin oluumuyla neticelenir. Bunlar da bozunduklarnda, daha baka radyoaktif ekirdeklere dnebilirler. te yandan, kalpteki dier baz ekirdekler de ntron yutarak, keza radyoaktif

11

www.KimyaMuhendisi.com hale gelirler. Bunlardan bazlarnn, kalbi soutan suya karmas mmkndr. Kald ki; suyun ierisinde ntronlar dolamakta, suyu oluturan ekirdekler tarafndan yutulmaktadr. rnein hidrojen, bir ntron yutup dteryum, dteryum bir ntron daha yutup trityum olabilir. Her iki rn de radyoaktiftir. Keza, sudaki oksijen bir ntron yutup radyoaktif bir izotopa dnebilir. Dolaysyla kalbi soutan birincil devre suyu, reaktr ierisinde dnp durduka radyasyon biriktirir ve dar szmamas gerekir. Ksacas; birka ay sreyle altrlan bir reaktrn kalbinde 800 kadar farkl ekirdek oluur ve kalpte, alma gcnn her megawat iin 1 megaCurie (1 Curie=saniyede 37 milyar bozunum) dzeyinde bir radyoaktivite stou biriktirir. Buna radyoaktivite envanteri de denir. Bu envanterin yakn civarda yol at aktivitenin, reaktr alanlarnn gvenlii asndan ngrlen st snrn altna indirilebilmesi iin, reaktr kalbinin etraf, birka metre kalnlnda kurunlu veya bizmutlu betondan yaplm bir biyolojik zrhla evrilidir. Nkleer reaktrn denetim sistemleri, olaan d herhangi bir durum alglandnda, reaktrn kendini otomatik olarak kapatmasn, yani kendiliinden gvenli bir sistem oluturmasn salayacak biimde tasarmlanr. Fakat kalbin ierdii aktivite stou, enerji retiminin reaktrn kapatlmasndan sonrada devam edecei anlamna gelir. Yani, bir kmr santralnda kazana kmr kreklemeye son vermekle enerji retimine son verilmi olurken, bir nkleer reaktr kapatlm, yani kalpteki tepkime zinciri durdurulmu olsa dahi, enerji retimi, kapatmadan nceki g dzeyinin yaklak %10uyla balayp, stel biimde azalarak devam eder. Bu bozunma ssnn, reaktr kapandktan sonra da, ta ki nemsiz dzeylere inene kadar, emilmesi lazmdr. Aksi halde reaktrn kalbindeki uranyum yakt elemanlar eriyebilir ve ok yksek scaklkta sv bir ktle oluturup, nne gelen her eyi eritebilir. Dolaysyla; bir soutucu kayb kazas sonucunda reaktr kalbinin erimesi olasl, bir nkleer reaktr iin dnlebilecek en ciddi kaza senaryosunu oluturur. Oturmu reaktr tasarmlar iin milyon yllk alma sresinde bir kez dzeyinde olduu hesaplanan bu olasla kar, kalpteki aktivite stounun evreye szmamas iin reaktr binas 100-130 cm kalnlnda, youn elik takviyeli bir koruma kabnn iine yerletirilir.

12

www.KimyaMuhendisi.com
2.2. Nkleer Fzyon

Fzyonun szlk anlam birlemek, birbirine kaynamak, bir olmaktr. Fzyon ve fizyon zt anlamda szcklerdir. Biri btnlemeyi, dieri blnmeyi isimlendirir. Bu iki olay elementlerin periyodik tablosunun iki ucunda meydana gelirler. Doal elementlerin en ar olan hidrojenin izotoplar fzyonla birbirine kaynarlar. ki olayn tek ortak yn yksek enerji vermeleridir. Aralarnda baka benzerlik yoktur. Fizyon olay zerinde scakln rol yoktur. Halbuki fzyon ancak scakta, ok yksek scakta hatta ar yksek scakta olur. Onun iin fzyonun bir ismi de termonkleer olaydr.
2.3. Fzyonun artlar

Ar yksek scaklk fzyonun ilk artdr. ki atomu, daha dorusu atom ekirdeini birbirine balamak gerekir. Cinsi ne olursa olsun btn atomlarsn ekirdekleri pozitif elektrik ykl olduklarndan birbirlerini iterek saptrrlar. Onlar birletirebilmek iin tek are ar yksek scaklklara kadar stlarak elektrostatik itme kuvvetini yenecek kinetik enerjiler kazandrmaktr. Istlan maddenin srasyla kat, sv, ve gaz hallerine getiini ve yksek scaklklarda btn maddelerin gaz halinde bulunduklarn biliyoruz. Madde daha da stlrsa atomlar scakln etkisiyle d yrnge elektronlarn kaybederek iyonlarlar. Madde ar yksek scaklklarda artk ntr atomlar halinde deil, pozitif iyonlar (eksik elektronlu atomlar) ile negatif elektronlarn karm halindedir. Maddenin bu haline plazma veya drdnc hal ismi verilir. Fzyon, maddenin plazma halinde oluabilen bir nkleer reaksiyondur. Fzyon scaklklar yz milyon derecelerle llr. Bylesine byk rakamlarla uramaktansa bilim adamlar scaklklar keV (kilo elektron volt) birimi ile ifade ederler. (1 keV=11000000 oC) Kilo elektron volt aslnda bir enerji birimidir. Ancak, plazmay oluturan iyonlarn kinetik enerjileri scaklkla doru orantl olup, orant katsaysnn deeri yukardaki yazld gibidir. Aralarndaki elektrostatik itme kuvvetini yenecek kinetik enerjiler kazanm atom ekirdeklerinin birbiri ile karlamalarnda mutlaka fzyon yapacan dnmek hata olur. Atom ekirdeklerinin karlamalar mutlaka fzyonla sonulanacak deildir. Aksine arpan ekirdeklerin ok az fzyon yapar. Fzyon, olasl ok dk olan bir nkleer reaksiyondur. Plazma, fzyon scaklna erise dahi mevcut

13

www.KimyaMuhendisi.com atom ekirdeklerinin pek az fzyon yapar. Onlarn bu isteksizliine ramen yeterli sayda fzyon salayabilmek iin ilave koullar salamak gerekir. Plazmann younluu fzyonun ikinci temel kouludur. Birim hacimde ne kadar ok iyon bulunursa arpmalar o kadar fazla olur. Fzyon olaslnn dklne ramen, harcanan emei kurtaracak sayda iyonun reaksiyon yapmalar bylece salanr. Plazma younluu n harfi ile gsterilir. Scak tutma sresi plazmann tutumas iin nc arttr. Fzyon reaksiyonunun kendi kendine devam iin, plazmann fzyon scaklnda belirli bir sre tutulmas arttr. Bu sre t ile gsterilecek ve s saniye birimi ile ifade olunacaktr. Younluk ykselirse sre ksalr, younluk derse sre uzar. Fakat bunlarn arpmlar sabittir. Onun iin son iki art aslnda birbirine bal ve tek arttr. Plazma younluu ile scak tutma sresi arpm n.t (cm-3.s) fzyon reaksiyonunun kendi kendine srmesinin ikinci artdr, birinci art bata sylendii gibi yeterli scaklktr.
3. NKLEER REAKTRLER 3.1. Dnyada Kullanlan Ticari Reaktr Trleri

Nkleer

reaktrler

genellikle

soutucu

olarak

kullanlan

malzemeye

gre

snflandrlmaktadr. 1 Kasm 2006 tarihi itibariyle kullanlan ticari reaktrlerin yaklak %85i soutucu olarak evlerimizde kullandmz suyu kullanmaktadr. Bu tip reaktrlere Hafif-Su Reaktrleri (Light Water Reactors) ad verilmektedir. Hafif su reaktrleri de kendi iinde iki farkl tre ayrlmtr. Bunlar basnl-su reaktrleri (PWR) ve kaynar-su reaktrleridir (BWR). Ruslar kendilerine has basnl ve kaynar su reaktrleri gelitirmitir. Ruslar, gelitirdikleri basnl su reaktrlerine VVER, kaynar su reaktrlerine de RBMK adn vermilerdir.

14

www.KimyaMuhendisi.com Dnyadaki ticari reaktrlerin geride kalan %15i soutucu olarak ya gaz (GCR) ya da ar su (PHWR) kullanmaktadr. Bir de baz lkeler tarafndan ticariletirmeye allan soutucu olarak ar metal (sodyum) kullanan reaktrler (FBR) bulunmaktadr. Nkleer reaktrleri snflandrma yntemlerinden bir tanesi de blnme (fizyon) tepkimesine neden olan ntronlarn enerjisidir. Eer bir reaktrde termal ntronlar fizyon tepkimelerinin ouna neden oluyorsa, bu tr reaktrlere termal reaktr(thermal reactor), hzl ntronlar fizyon tepkimelerinin ouna neden oluyorsa, bu tr reaktrlere de hzl reaktr(fast reactor) ad verilmektedir. Termal reaktrlerde ntronlar yavalatmak amacyla yavalatc malzemesi kullanlrken, hzl reaktrlerde kullanlmamaktadr. Dnyada ticari reaktrlerin %99dan fazlas termal reaktr snfna girmektedir (PWR, BWR, PHWR, VVER, RBMK, GCR/AGR). Sadece FBR tr reaktrler hzl reaktr snfna girmektedir.
3.1.1. Basnl Su Reaktrleri (PWR)

Basnl su reaktrleri (PWR) en yaygn kullanlan reaktr trdr. Dnyada ticari olarak kullanlan reaktrlerin hemen hemen yarya yakn PWRdir. PWR (Pressurized Water Reactor) Basnl su reaktrlerinin ba harflerinden oluan bir ksaltmadr. Bu tr reaktrlerde hem soutucu hem de yavalatc olarak su kullanlmaktadr. PWR tr reaktr tasarm, ilk olarak Westinghouse Bettis Atom Enerjisi laboratuarnda ABD donanmasnn nkleer denizalt yapm program srasnda dnlmtr. Ortaya kan projelere gre reaktrn prototipleri ilk nce karada ina edilmitir. lk prototip olan STR MARK-1 reaktr 1953-Mart aynda almaya balamtr. 2 yl sonra, 30 Ekim 1954 tarihinde karada yaplan rneine paralel olarak imal edilmi ilk nkleer denizalt Nautilus denize indirilmitir. PWRlerin denizalt sistemlerinde baaryla uygulanmasnn ardndan, elektrik enerjisi retmek amacyla da kullanlabilecei fikri olumu ve 1957 ylnn Aralk aynda ABD, 68 MW elektrik gcndeki Shippingport reaktrn iletmeye alarak dnyann ilk ticari PWRna sahip

15

www.KimyaMuhendisi.com olmutur. Bugn, 2006 yl kasm ay itibariyle dnyada 214 adet basnl su reaktr (PWR) tr reaktr bulunmaktadr.

ekil 3: Basnl Su Reaktr 3.1.1.1.PWRda Soutucu Suyu Dngleri

PWRler adet ana soutucu suyu dngsnden olumaktadr. retilen nkleer enerji ile
birinci dng soutucu suyu stlmakta, bu ok scak su buhar retecine tanmaktadr. Buhar

retecinde birinci dng suyu yardmyla ikinci dng su kaynatlmaktadr. kinci dngde oluan yksek enerjili buhar trbin kanatlarna arparak trbinin dnmesi salanmakta, bylece jeneratrde elektrik enerjisi retilmektedir. Denizden veya nehirden alnan souk sudan oluan

16

www.KimyaMuhendisi.com
nc dng yardmyla trbinden kan enerjisini kaybetmi buhar, tekrar buhar retecine

gndermek amacyla youturulmakta yani suya dntrlmektedir.

3.1.1.2.Birinci Soutma Suyu Dngs

PWRlerde birinci dng basn kab, soutucu suyu pompalar, basnlandrc ve buhar reteleri ve bu bileenler arasndaki borulardan olumaktadr. Basn kabnn iinde reaktr kalbi diye adlandrlan blgede bulunan nkleer yakt demetlerindeki ekirdeklerin blnme tepkimesine uramas sonucunda enerji aa kmaktadr. Bu enerji, soutucu olarak kullanlan suyu stmaktadr. Soutucu suyunun basn kabna giri ve k scaklklar tasarma gre deimektedir. Fakat bir fikir vermek amacyla giri scakl yaklak 290oC ve k scakl ise yaklak 330oC civarnda bulunmaktadr. Reaktr basn kabnda scakl artan su, buhar retecine gnderilmektedir. Buhar retecinde soutucu suyu ters U eklinde borulardan geerek enerjisini ikinci soutucu dngsne aktarmakta ve pompa yardmyla tekrar basn kabna geri dnmektedir. Bu ekilde srekli devir daim halinde nkleer blnme sonucunda olumu enerji basn kabndan buhar retecine tanmaktadr. Birinci dng, soutucu suyun buharlamamas amacyla srekli yksek basn altnda tutulmaktadr. PWRlerdeki birinci su dngs basnc yaklak 15-16.5 MPa seviyelerindedir (normal atmosfer basncnn 150-160 kat). Bunu salamak amacyla dng zerine basnlandrc eklenmitir. Birinci dngdeki soutma suyunun reaktr basn kab ile buhar reteleri arasnda devir daim etmesini salayan ok gl ve byk pompalar bulunmaktadr. Bu pompalara reaktr soutucu suyu pompalar ad verilmektedir. Birinci dng, reaktr tasarmna gre 2,3 veya 4 buhar retecinden oluabilmektedir. Her bir buhar reteci yaklak 300 MW elektrik retilmesine katk yapacak kadar buhar retmektedir. Dolaysyla rnein bir nkleer reaktrde 4 buhar reteci varsa, yaklak 1200 MW gcnde olacaktr. Her buhar reteci iin bir soutma suyu pompas olmas gerekmektedir. Ka tane buhar reteci olursa olsun sadece bir adet basnlandrc bulunmaktadr.

17

www.KimyaMuhendisi.com
3.1.1.3. kinci Soutma Suyu Dngs

PWRlerin ikinci dngs buhar retecinin buhar ksm, trbin-jeneratr sistemi, youturucu, pompa, ilgili boru ve dier sistemlerden olumaktadr. PWRlerin ikinci dng suyuna besleme suyu ad verilmektedir. Buhar retecinde oluan yksek kalitede ve yksek basntaki buhar, borular yardmyla trbin binasna getirilmekte, trbin dzeneindeki trbin kanatlarna arparak dnmesine sebep olmaktadr. Dnmekte olan trbinin ucunda bulunan jeneratrde elektrik enerjisi olumaktadr. Bu su, pompa yardmyla tekrar buharlamak zere buhar retecine gnderilmektedir. Enerjisini trbin kanatlarnda brakan buhar ise trbinin hemen altnda bulunan youturucuya girerek iinde denizden veya nehir suyundan alnan souk suyun doland borulara arpmakta ve bu borularn zerinde youmaktadr.
3.1.1.4.nc Soutma Suyu Dngs

nc soutma suyu dngs youturucu, pompa veya souk su kaynandan olumaktadr. Souk su kayna olarak ya deniz ya da nehir suyu kullanlmaktadr. Denizden alnan su pompa yardmyla youturucuya gnderilmektedir. Bu souk su, youturucu borularn iinden akarken, trbinden kan ve enerjisini kaybetmi buhar borularn dna arpmakta ve borularn zerinde youarak suya dnmekte, borularn zerinden damlayarak youturucunun altndaki alanda toplanmaktadr. nc dng pompa yardmyla deniz ile youturucu arasnda srekli devir daim etmektedir. Denizden gelen souk su biraz snm olarak tekrar denize braklmaktadr. Reaktr nehir kysna kurulmu ise, nehir suyunun soutma kapasitesi yeterli olmayabilmekte, bu gibi durumlarda nc dngye soutma kuleleri de eklenebilmektedir.
3.1.1.5.PWR lerde Yakt ve Kontrol ubuklar

PWRler yakt olarak U235 izotopu asndan yaklak %3-5 seviyelerine zenginletirilmi uranyum kullanmaktadr. PWR yakt, ii uranyum yakt peletleri ile doldurulmu 200-300 aras yakt ubuundan oluan 14x14, 15x15 veya 17x17lik demetler halinde dzenlenmitir. Bu

18

www.KimyaMuhendisi.com demetlerden 120-250 tanesi yan yana dizilerek silindire yakn ekle sahip bir yakt blgesi elde edilmektedir. Reaktr kalbi diye adlandrlan bu yakt blgesi 80-100 ton aras Uranyum iermektedir. PWRlerde uranyum-pltonyum karm yaktlarn kullanlmas almalar srdrlmektedir. PWRlerde enerji retimini kontrol etmek veya reaktr kapatmak amacyla reaktr kalbine tepeden sokulan ve ntronlar yutma zelliine sahip kontrol ubuklar kullanlmaktadr. PWRlerde kontrol ubuklar tipik olarak gm-indiyum-kadmiyum alamndan imal edilmektedir. PWRlerde soutucuya eklenen ntron yutucu malzeme olan znr zehir yardmyla, reaktr kalbinde retilen g younluu ayarlanabilmektedir. Bu amala nkleer terminolojide ksaca SOLBOR denilen asit borik kullanlmaktadr. PWRlerde ayrca reaktrn uzun vadede reaktr g dalm dzenini salamak amacyla yakt peletlerine sabit zehir denen ntron yutucu malzemeler de kullanlmaktadr. PWRlerde soutucu suyu ayn zamanda yavalatc grevi de grmektedir.
3.1.2.Kaynar Su Reaktrleri (BWR)

Kaynar su reaktrleri (BWR) dnyada PWRden sonra en yaygn olarak kullanlan reaktr trdr. Bu gn, Japonyadaki dnyann ilk 3. nesil ileri tasarm reaktrleri olmak zere, iletme halinde 93 adet kaynar su reaktr bulunmaktadr. Sadece Japonya ve ABDde toplam 77 adet BWR/ABWR bulunmaktadr. 2 adet ileri tasarm ABWR da Tayvanda inaat halindedir. BWR (Boiling Water Reactor), kaynar su reaktrlerinin ngilizcesinin ba harflerinden oluan bir ksaltmadr. Nkleer teknolojide kaynar su reaktrlerine ksaca BWR denmitir. PWRlerde olduu gibi trbin-jeneratr binalarndan olumaktadr. Su hem soutucu hemde yavalatc olarak kullanlmaktadr. BWRlarn ticari amal ilk olarak Allis-Chambers and General Electric irketleri tarafndan gelitirilmitir. Allis-Chambers tasarm zamanla yok olmutur ve bu tasarma sahip btn BWRler bu gn kapatlm durumdadr. General Electric tasarm BWRlar ise hayatta kalm ve bu gn iler durumda bulunan ticari BWRlarn temelini oluturmutur. Gnmzde kurulu bulunan BWRlar 570 ile 1300 MWe k gcne sahiptir. En belirgin fark soutucu suyunun PWRA gre daha dk basn altnda tutulup yaklak 285oC scaklkta kaynamasna msaade edilmesidir. Oluan buhar reaktr kalbinin st blgesine

19

www.KimyaMuhendisi.com yerletirilmi kurutuculardan geirilerek buharla beraber tanabilecek su damlacklar ayrtrlmakta ve oluan yksek kaliteli buhar dorudan trbine gnderilmektedir.
3.1.2.1.BWRda Soutucu Suyu Dngleri

BWRler iki adet su dngs ve yardmc sistemlerden olumaktadr. Birinci dngde dolamakta olan su reaktrn kalbinde ortaya kan enerjiyi alp buharlamakta ve enerjiyi buhar olarak trbine tamaktadr. kinci dngde trbinden kan enerjisini kaybetmi buhar suya dntrlmektedir. BWRlarda ayrca baz zgn sistemler de bulunmaktadr.
3.1.2.2.BWR Birinci Soutma Suyu Dngs

BWRda birinci dng, reaktr kalbi, trbin-jeneratr, youturucu, n stc ve pompalardan olumaktadr. BWRlarda birinci dngde retilen buhar dorudan trbin-jeneratre gittiinden, soutucu suyunu ayn zamanda besleme suyu olarak da nitelendirmek mmkndr. Soutucu suyu pompalar yardmyla nkleer yaktn bulunduu reaktr kabna girmekte ve aadan yukarya doru yakt elemanlarnn zerinden akarken retilen nkleer enerji yardmyla snarak buharlamaktadr. Reaktr kabna giren su ve kan buharn scakl reaktr tasarmna gre deisede, bir fikir vermesi amacyla giren su scaklnn yaklak 215oC, kan buhar scaklnn da yaklak 288oC civarnda olduunu sylemek mmkndr. Buhar daha sonra ana buhar boru hatlarndan geerek trbin-jeneratr binasna gelmektedir. Trbinin kanatlarna arpan buhar, jeneratrde elektrik enerjisinin olumasna sebep olmaktadr.

20

www.KimyaMuhendisi.com

ekil 4: Kaynar Su Reaktr

Buhar da daha sonra su haline dntrlmek amacyla trbinin hemen altna yerletirilmi youturucuya girmekte, tekrar su haline dnmekte ve pompalar yardmyla bir n stcdan geirildikten sonra tekrar buharlamak zere reaktr kalbine geri gnderilmektedir.
3.1.2.3.Nem Ayrclar

Nem ayrclarnn grevi yukar doru hareket etmekte olan buharn tad su damlacklarn ayrtrmaktr. Nem ayrclar genellikle 3 aamal kanatlardan olumaktadr. Hareketli para bulunmayan bu sistemde, yukar doru hareket eden buharn kanatlara arparak dnme hareketi ile akmas salanmaktadr. Bu hareket sayesinde, buharn tad su damlacklar merkezka kuvveti ile kenarlara doru savrularak kenar duvarlarna arpmakta ve tekrar aa doru akarak buhardan 21

www.KimyaMuhendisi.com ayrmaktadr. Bylece buharn tad su miktar azaltlm olmaktadr. Nem ayrclar, buharn kalitesini %95ler seviyesine karabilmektedir.
3.1.2.4.Buhar Kurutucular

Nem ayrclarnn hemen stnde buhar kurutucular bulunmaktadr. Kurutucular buhar ieriindeki nemi daha da azaltmakta ve ok kaliteli dk nem ieriine sahip buharn olumasn salamaktadr. Kurutucular, buharn kalitesini %99.9un zerine kartmaktadr.
3.1.2.5.Resirklasyon Sistemi

BWRlarda youturucudan gelen suyu reaktr kabna pompalayan besleme suyu pompalarnn yan sra, 2 adet de resirklasyon dngs bulunmaktadr. Besleme suyu pompalarnn reaktr kabna getirdii soutucu suyu, reaktr kabndan kan borularla resirklasyon pompalarna tanmaktadr. Pompalar bu suyu tekrar reaktr kabna pompalamaktadr. Resirklasyon pompalar hzlar deitirilebilen motorlar yardmyla almaktadr. Pompalarn hz arttka, reaktr kalbinde retilen enerji miktar artmakta, azaltldnda da retilen enerji miktar azalmaktadr. Bu resirklasyon sisteminin bir paras da, reaktr kab duvar ve reaktr kalbi tank arasnda yerletirilmi jet pompalardr. Jet pompalar BWR tasarmna has bileenlerdir. Boylar yaklak 5.8 metre civarndadr. BWRlarda bu pompalardan tipik olarak 16-24 aras bir sayda bulunabilmektedir. Jet pompalarnda hareketli para bulunmamaktadr. Resirklasyon pompalarndan gelen hzl ve yksek basnl su, jet pompasnn giriindeki dar i aza hzla girmekte ve giri ile k azlar arasnda bir basn fark oluturmaktadr. Bu basn fark nedeniyle pompann giriindeki d azda bir emme basnc olumaktadr. azdan gelen hzl akan su ile d azlardan emilerek gelen su pompann orta blmlerinde kararak aaya doru akmaktadr. Jet pompalar, resirklasyon su aknn yaklak 3te 2sini oluturabilmektedir. Dolaysyla bu pompalar yardmyla motorlu resirklasyon pompalarnn boyutlarnn ok byk

22

www.KimyaMuhendisi.com olmasna gerek kalmamaktadr. BWRlardaki resirklasyon ve jet pompalarndan oluan resirklasyon sisteminin ana grevi soutma deil, reaktrn kontroldr.
3.1.2.6.BWR kinci Soutma Suyu Dngs

BWRlarn ikinci su dngs youturucu, pompa, souk su kayna ve ilgili boru sistemlerinden olumaktadr. Trbin kanatlarna arparak enerjisini kaybeden buhar, trbinin hemen altndaki youturucuya girmekte ve iinde denizden veya nehirden alnan souk su yardmyla tekrar su haline gelmektedir.
3.1.2.7.BWRlarda Dier Sistemler

BWR santrallerinde, reaktre giren soutucudan elde edilen buhar genellikle dorudan trbine gnderildii iin netkindir(radyoaktif). Bu nedenle trbin binasnn evresinde de koruma kabuu bulunmaktadr. BWRlarda nkleer enerjinin retildii rektr kalbi elikle glendirilmi beton Birincil Koruma Kabuunun iine yerletirilmitir. Ayrca reaktr binas herhangi olas bir kaza durumunda netkin maddelerin atmosfere kmasn engellemek amacyla ikinci bir koruma kabuu ile de donatlmtr. BWRlarda ayn zamanda reaktr kabnn altnda ii su ile dolu bir havuz bulunmaktadr. Byk miktarda buhar birinci dngden dar kaarsa bu havuzdaki su yardmyla buharn enerjisi alnabilmektedir. BWRlar ayrca reaktr kabna borlu su basan yksek ve dk basn acil durum reaktr kalbi soutma sistemleri, artk s tama sistemi, reaktr kalbi sprey sistemi gibi gvenlik sistemi ile donatlmtr.
3.1.2.8.BWRlarda Yakt ve Kontrol ubuklar

BWWRlarda ortalama %3 civarnda zenginletirilmi uranyum yakt kullanlmaktadr. Yakt blgesi farkl zenginlikte (dk, orta ve yksek) yakt blgelerinden oluacak ekilde dzenlenmektedir.

23

www.KimyaMuhendisi.com BWRlarda ileri uranyum yakt peletleri ile doldurulmu yakt ubuklarndan 90-100 tanesi reaktr tasarmna gre 6x6, 7x7, 8x8, 9x9 veya 10x10luk demetler haline getirilmektedir. Yakt demetleri 4l yakt demeti modlleri halinde dzenlenmektedir. Reaktrn yakt blgesinde bu yakt demetlerinden yaklak 750 tanesi yan yana dizilerek silindir eklinde bir yakt blgesi elde edilmektedir. Reaktr kalbi ad verilen bu blge yaklak 140 ton uranyum iermektedir. Her yakt demeti yaklak 4.5 yl boyunca reaktr kalbinde kalmaktadr. BWR tipi reaktrlerin yakt deiimi ve bakm srasnda yaklak 4-6 hafta sre devre d kalmas gerekmekte ve bu ilem ylda bir kere yaplmaktadr. BWRlar, PWRlara gre biraz daha farkl kontrol ubuu tasarmna sahip bulunmaktadr. En banda kontrol ubuklar reaktr kabnn altndan kabn iine girmekte ve hidrolik sistemlerle almaktadr. Kontrol ubuklarnn bor karbr (B4C) peletlerden veya sktrlm tozdan imal edilen ha eklinde kamalardan olumaktadr. Kontrol kamalarnn ularnda, uzun sreli kapal kalma durumlarnda kontrol kamasn korumak amacyla ntron yutucu hafniyum da kullanlmaktadr. BWRlarda ayrca Gadolinia (Gd2O3) olarak adlandrlan sabit ntron zehiri de kullanlmaktadr. Gadolinia uranyum dioksit yakt peletlerine kartrlarak uzun vadeli g dalm kontrol iin kullanlmaktadr. BWR reaktrlerin kontrol, kontrol kamalar ve motorlu resirklasyon pompalar yardmyla kontrol edilmektedir. Soutma suyu ayn zamanda yavalatc grevi grdnden, suyun ak hzn resirklasyon pompalaryla deitirerek, suyun hacmi ve dolaysyla ntronlarn yavalatlmas ayarlanabilmekte ve bylece g kontrol yaplabilmektedir.
3.1.2.9.PWR ile BWR Trlerinin Karlatrmas

BWR ve PWR trleri arasndaki baz nemli farkllklar aada listelenmektedir:

BWR trnde, reaktr kabnn iinden buhar retilmekte ve bu buhar

dorudan trbine gnderilmektedir. PWRda su yksek basn altnda tutulmakta ve buharlamasna izin verilmemektedir.

24

www.KimyaMuhendisi.com
Fakat birinci dng suyu dorudan trbin-jeneratre gittiinden, trbin-

jeneratr binasna da koruma kabuu yaplmas gerekmektedir.

PWRlerde kontrol ubuklar vardr ve bunlar yakt demetlerine yukardan

sokulmaktadr. BWRlarda kontrol kamalar vardr ve bunlar aadan sokulmaktadr. PWRlerde kontrol ubuklar tipik olarak gm-iridyum-kadmiyum alamndan imal edilirken, BWR kontrol kamalarnda bor karbr kullanlmaktadr.
BWRlar daha dk basn altnda ve daha dk soutucu ak hz ile

almaktadr.
BWRn reaktr kab PWRinkine oranla daha byk bulunmaktadr.

BWRlara soutma suyu pompas yan sra, jet pompas diye adlandrlan devir daim pompalar da bulunmaktadr. Bu pompalar reaktr kontrol etmek amacyla kullanlmaktadr.
3.1.3.VVER(Rus Tipi Basnl Su Reaktr)

VVERler Ruslarn gelitirdii basnl su reaktrleridir. VVER ksaltmas Rusada tercmesi su ile soutulan ve su ile yavalatlan enerji reaktr kelimelerinin ba harfleridir. Bu gn dnyada toplam 53 adet VVER tr rektr bulunmaktadr. Bunlardan 26 tanesi Rusya Federasyonu ve Ukraynada bulunmaktadr. VVERler bu gne kadar farkl modelleri gelitirilmitir. Birinci nesil VVER reaktrleri 440 MWe k gcne sahiptir. VVERlerin bir de 1000 MWelik modelleri bulunmaktadr. Bu tr reaktrlerden, bazlar ina halinde olmak zere, Ermenistan, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Finlandiya, Macaristan, Slovak Cumhuriyeti, in, Hindistan ve randa bulunmaktadr. VVER tasarm PWR tasarmna ok benzemektedir. En nemli fark, buhar retecinin yatay olmasdr. Yeni Rus tasarm VVER, uluslar aras gvenlik standartlarn karlamaktadr ve uluslar aras pazara da girmitir.

25

www.KimyaMuhendisi.com

ekil 5: Rus Tipi Basnl Su Reaktr 3.1.4.RBMK (Rus Tipi Kaynar Sulu Reaktr)

RBMK Rusas byk g kaynayan reaktr kelimesinin ba harflerinden oluturulan bir ksaltmadr. ernobil kazas RBMK tr bir santralde meydana geldii iin, bu tr santraller gzden dmtr. Bu gn dnyada toplam 16 adet RBMK iletme halinde kalmtr. Bunlardan 15 tanesi Rus Federasyonunda, 1 tanesi de Litvanyada bulunmaktadr. RBMKda soutucu olarak su ve yavalatc olarak grafit kullanlmaktadr. BWRlarda olduu gibi soutucu suyu nkleer yaktlarn bulunduu reaktr kalbinden geerken kaynamakta ve oluan buhar dorudan trbin-jeneratr dzeneine gnderilmektedir. Trbin-jeneratrde enerjisini kaybeden buhar, youturucuda suya dntrlmekte ve tekrar kaynamak zere reaktre gnderilmektedir.

26

www.KimyaMuhendisi.com RBMKlarn ilk tasarmlar, dnya standartlarnda gvenlik gereklerine sahip olacak ekilde ina edilmemitir. Bunun sonucu 1986 ylnda Ukraynada RBMK tr bir reaktrde ernobil kazas meydana gelmitir. Bugn dnyada nkleer gvenlik uzmanlarnn gz geride kalan RBMK tr reaktrlere evrilmi durumdadr. Bunun sebebi bu tr reaktrlerin modern gvenlik uygulamalar ve tedbirlerini kapsayacak ekilde makul bir masrafla iyiletirilememesidir. Dolaysyla bu tr reaktrlerin zaman iinde kapatlaca dnlmektedir.

ekil 6: Rus Tipi Kaynar Su Reaktr 3.1.5.CANDU (Kanada Tipi Ar Su Reaktr)

PHWR reaktrlerden dnyada 41 adet bulunmaktadr. Bunlardan sadece 1 tanesi Alman tasarm iken dier 40 tanesi Kanadallarn CANDU adn verdikleri tasarma dayanmaktadr. Dnyadaki PHWR tr reaktrlerin 14 tanesi Kanadada, dierleri Arjantin, Hindistan, Pakistan, G. Kore ve Romanyada bulunmaktadr.

27

www.KimyaMuhendisi.com

ekil 7: CANDU (Kanada Tipi Ar Su Reaktr)

CANDU Kanada Ar-Su Uranyum kelimesinin ngilizcesinin ba harflerinden oluturulmu bir ksaltmadr. CANDU reaktrlerinde hem soutucu hem de yavalatc olarak ar-su kullanlmaktadr. Yakt olarak doal uranyum kullanldndan, uranyumu zenginletirmek gerekmemektedir. Fakat dier yandan deniz suyunda %1den ok daha az bulunan ar suyun ayrtrlarak %99 saflkta ar su elde edilmesi byk bir aba gerektirmektedir. CANDUlarda aynen PWRlerde olduu gibi yksek basn altnda tutulan soutucu, reaktr kalbinde snmakta ve buhar retecine gelmektedir. Burada enerjisini ikinci dngdeki suya aktarmaktadr. kinci dngde buharlaan su, trbin-jeneratre gnderilip elektrik enerjisinin retilmesi salanmaktadr. CANDU tasarmda yakt, ksa demetler halinde yatay kanallar iinde durmaktadr. CANDU santrallerinde yakt deitirmek iin santrali kapatmak gerekmemektedir ve yakt normal iletme srasnda reaktr kabna zel tasarlanm bir yakt ykleme makinesi yardmyla

28

www.KimyaMuhendisi.com yklenmektedir. Dier yandan yakt ykleme yakt ykleme makinesi iletmeyi ok daha karmak hale getirmektedir.
3.1.6.GCR/AGR (Gaz Soutmal Reaktr)

Bugn, dnyada iletme halindeki, gaz soutmal reaktrlerin says 22dir. Bu tr reaktrler ticari olarak sadece ngilterede kullanlmaktadr. MAGNOX ve AGR adnda iki farkl trde gelitirilmitir. MAGNOX reaktrlerinde yakt olarak doal uranyum metali kullanlmaktadr ve yakt, magnezyum oksitten yaplm klflarn iine yerletirilmektedir. Reaktrn ismi MAGNOX, yakt klflarnn imal edildii malzeme olan magnezyum oksitten gelmektedir. MAGNOX reaktrlerinde soutucu olarak kullanlan karbon dioksit gaz, reaktr kalbine girerek retilen enerjiyi almakta ve buhar retecine tamaktadr. Buhar retecinde, ikinci dngde devir-daim etmekte olan suyu buharlatrmakta ve buhar, trbin-jeneratre gnderilmektedir. MAGNOXlarda yavalatc olarak grafit kullanlmaktadr. MAGNOXlar doal uranyum kullandndan, yaktn zenginletirilmesi gerekmemektedir. AGR ise MAGNOXlarn daha gelitirilmi hali, yani ileri tasarm gaz-soutmal reaktrlerdir. AGRda da soutucu olarak karbondioksit, yavalatc olarak grafit kullanlmaktadr. Dier yandan AGRlarda yakt olarak zenginletirilmi uranyum, yakt klf olarak da paslanmaz elik kullanlmaktadr.

29

www.KimyaMuhendisi.com

ekil 8: GCR/AGR (Gaz Soutmal Reaktr) 3.1.7.FBR (Hzl retken Reaktr)

Dier tr reaktrler arasnda bugne kadar ticariletirilmesi iin youn aba sarf edilen tasarmlardan bir tanesi Hzl retken Reaktr (FBR) tasarmdr. FBRler daha henz ticari reaktr stats kazanamamtr. Bu tr reaktrlerde yavalatc kullanlmamaktadr. Soutucu olarak bir ar metal olan Sodyum kullanlmaktadr.

30

www.KimyaMuhendisi.com Hzl retken reaktrlerde blnme sonucunda ortaya kan ntronlar

yavalatlmadndan, blnme (fizyon) tepkimesine hzl ntronlar sebep olmaktadr. Hzl ntronlarn sebep olduu blnme olaylarnda daha fazla yeni ntron olumaktadr. Bylece ortaya kan ntronlarn bir ksm zincir tepkimesini devam ettirip enerji retilmesini salarken, bir ksm da blngen olmayan Uranyum-238in yakt olan Pltonyum-239a dntrlmesi amacyla kullanlabilmektedir. Hzl retken Reaktrler, tkettikleri yakt Uranyum-235den daha fazla, yakt Pltonyum-239 retecek ekilde tasarlanmaktadr. Bu nedenle, bu tr reaktrlere retken reaktr ad verilmektedir. Bu tip reaktrler yakt olarak deerlendirilmeyen Uranyum-238 ekirdeklerini, yakt olarak kullanabilen Pltonyum-239 ekirdeine dntrebildiklerinden, doada bulunan uranyum madenlerinin daha verimli kullanlmalarn salayabilecektir. 2002 yl itibariyle Fransa, ngiltere, Almanya, Hindistan, Japonya, in ve Rusya Federasyonunun, FBR teknolojisi zerinde almalar yapt bilinmektedir.

ekil 9: Hzl retken Reaktr

31

www.KimyaMuhendisi.com
3.2.URANYUM

Dnyadaki nkleer g retim programlar paralelinde nkleer hammadde potansiyeli ve yakt evrimleri konusundaki almalar ve aratrmalar birok lkede srdrlmektedir. Nkleer gcn uzun sreli enerji kayna olarak kullanlabilmesi, bu santrallerde yakt olarak kullanlan ve stratejik bir madde olan uranyumun yeterince salanabilmesine baldr. Enerji, youn uranyum kaynann dnyann farkl blgelerinde pek ok lkede yaygn olarak bulunmas, hem uranyumun karlmas, ilenmesi, tanmas ve depolanmas, hem de yaktn tedarikinde eitlilik ve gvenlik asndan nkleer enerji iin saysz avantajlar salamaktadr. Gnmzde gereksinim duyulan uranyumun %60 retimden, geriye kalan ise stoklardan, sklen nkleer sava balklarndan ve geri kazanlan blnebilir maddelerden salanmaktadr. Bilinen uranyum kaynaklarnn bu gnk tketimle 70 yl daha yetebilecei dnlmektedir. Gelecekte uranyum arama almalarnn artmasyla daha fazla rezervin bulunabilecei, bunun da 16 milyon ton civarnda olduu ve bu gnk tketimle 250 yl yetebilecei tahmin edilmektedir.
4. NKLEER YAKIT

Bugn enerji retiminde kullanlan nkleer reaktrlerde ekirdek blnmesi sonunda aa kan enerji kullanlmaktadr. Bu enerji fisil maddenin ntron ile fizyon reaksiyonundan meydana gelir. Bilinen 3 tane fisil madde vardr;

233 235 239

U (doada yok, reaktrde 232Th den oluur ), U (doada var, doal uranyum iinde %0,71 ), Pu (doada yok, reaktrde 238U den oluur )
235

Doal uranyum iinde %0.71 kadar

235

U bulunduu iin, bu malzeme doal zenginlikte,

ar sulu reaktrlerde reaktr yakt yapmnda kullanlr. Hafif sulu reaktrlerde fisil izotop olan U miktar arttrlarak, yani
235 235

U bakmndan zenginletirilerek yakt olarak kullanlabilir.

Uranyumdaki

U orann doal deeri olan%0,71den daha yksek oranlara karmak iin

zenginletir ilemi gerekmektedir. Gnmzde bu teknolojiye sahip lkeler in, Fransa, Almanya, Rusya, Japonya, Hollanda, ngiltere ve ABDdir. Gnmzde zenginletirme ilemi

32

www.KimyaMuhendisi.com ticari olarak gaz difzyon ve gaz santrifj isimli iki yntem kullanlarak yaplmaktadr. Dier yntemler henz ticari olarak kullanlmamaktadr. Halen dnyada kullanlmakta olan uranyum madenleri, U3O8 cinsinden %0,1-%1 orannda zengindir. Bu sebeple karlan maden yerinde bir n younlatrma ilemlerine tabii tutulur. n younlatrma sonucu %50 ile %70 U3O8den oluan uranil nitrat elde edilir, TBP (tri-n-butyl phosphate ) kullanlarak solvent ekstraksiyonu ile saflatrlr ve nkleer saflkta uranyum bileii olarak ktrlr. kelti kavrularak UO3 elde edilir. UO3 kullan amacna gre UO2 veya UF6ya dntrlr. UF6ya dntrmenin amac, hafif sulu reaktrlerde kullanlan zenginletirilmi uranyum yakt elde etmektir. Zenginletirme ileminden sonra, UF6 tekrar UO2ye dntrlp seramik peletler (tabletler) haline getirilir. Kullanlaca reaktr tipine gre doal uranyum veya zenginletirilmi uranyum kullanlarak yaplan peletlerin zirkonyum alamndan yaplm ve yakt zarf olarak adlandrlan silindir tplerin iine dizilmesinden sonra yakt ubuklar reaktr tiplerine gre dzenlenerek yakt demetleri oluturulur.
4.1.Nkleer Yakt evrimi

Yakt evrimi fisil bir maddenin doada bulunduu ekilden reaktrde yakt olarak kullanlabilecek hale gelinceye kadar ve reaktrde kullanldktan sonra zararsz hale getirilinceye kadar geirdii btn ilemleri ifade eden bir terimdir. Nkleer enerji kullanan lkelerin deiik teknoloji ve politika tercihleri, deiik nkleer yakt evrimlerini ortaya karmtr. Yakt evrimlerinde dikkate alnmas gereken nemli konulardan biri de nkleer enerji retimi sonucunda ortaya kan radyoaktif atklarn idaresidir. Uranyum yakt evrimlerinde ak ve kapal olmak zere iki tip evrim kullanlmaktadr.
Ak evrimde, madenden alnan uranyum ilenip reaktrde kullanldktan sonra ortaya

kan kullanlm yakt ara depolamadan sonra dorudan depolanmaktadr. Nkleer santral kurulmasna karar verildii andan itibaren balatlacak olan almalara paralel olarak kacak olan radyoaktif atklarn ve/veya kullanlm yaktlarn depolanaca tesisin kurulma almalarnn da balatlmas gereklidir.

33

www.KimyaMuhendisi.com
Kapal evrimde, reaktrlerden kan kullanlm yakt yeniden ilenerek iinde bulunan

kullanlabilecek uranyum ve pltonyum gibi maddeler ayrtrlmakta ve bunlar yeniden enerji retiminde yakt olarak kullanlmaktadr. Kaynaklarn verimli kullanm asndan kapal evrim cazip grlmektedir. Ancak kullanlm yakt iindeki uranyum ve pltonyumun tekrar kazanlmas srecinde kullanlacak olan kimyasallarn radyoaktif hale gelmeleri ve radyoaktif madde miktarnda arta sebep oluturmalar dezavantaj oluturmaktadr. Yksek radyoaktivite sebebiyle yeniden ileme tesisleri de reaktrler gibi zel gvenlik nlemleri gerektirir. Yeniden ileme metotlar yaktn kullanld reaktr tipine gre deiiklik gstermektedir

ekil 10: Nkleer Yakt evrimi

34

www.KimyaMuhendisi.com

5.NKLEER TEKNOLOJNN KULLANIM ALANLARI

Nkleer reaktrler ilk olarak 1950li yllarda elektrik retmek amacyla kullanlmaya balanmtr. Bu gn birok insan nkleer enerjinin dnya elektrik retimine katksnn nemini anlam durumdadr. Gnmzde nkleer enerji dnyada retilen elektriin %16sn salamaktadr. Bu miktar 1960 ylnda retilen toplam elektrikten bile daha byk bulunmaktadr. Nkleer enerjinin elektrik retimi dnda barl birok kullanm mevcuttur. Bunlarn ou insanlarn genelinin dikkatinden kamaktadr. Hatta ou insan bunlar hemen hemen hi duymamtr. Nkleer reaktrlerde retilen radyoaktif ekirdekler ve radyasyonun kendisi tp, sanayi, tarm, aratrma-gelitirme gibi sektrlerde saysz kullanm alanna sahip bulunmaktadr. Bunlar sayesinde insanolunun hayat standartlar belirgin lde artmaktadr. Aslnda radyoaktif maddelerin ilk uygulamasn 1911 yllarna gtrmek mmkndr. O yllarda George de Hevesy, gen Macar renci, Manchesterda doal radyoaktif maddeler almalar yapmaktayd. ok fazla paras olmayan Hevesy, gsterisiz bir evde yayor ve ev sahibinin kendisi iin hazrlad yemekleri yiyordu. Hevesy, yemeklerden bazlarnn bir nceki gn, hatta geen haftalarn artklarndan hazrlandndan phelenmekteydi. Bu phesini test etmek iin, o gnk yemein artklarna ok kk miktarlarda radyoaktif madde kartrd. Birka gn sonra, basit bir radyasyon leri kullanarak nne konan yemei test etti ve phelerinde hakl olduunu anlad. Hevesy daha sonra ok mehur bir bilim adam olmu, 1943 ylnda Kimya alannda Nobel ve 1953 ylnda da Bar in Atom dllerini kazanmtr. O gnden sonra bilim adamlar, nkleer teknolojinin gnlk hayatta ok faydal olacak birok kullanm alann kefetmitir. Radyoaktif izotoplar gnlk hayatmzda ihtiya duyduumuz yiyecekler de dahil birok eyin retilmesi srasnda bizlere katk salamaktadr. Bu uygulamalar arasnda nemli olanlardan bazlar aada anlatlmaktadr.

35

www.KimyaMuhendisi.com
5.1.Tp

Nkleer teknoloji, tp sektrnde ok yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Hatta, nkleer teknolojinin tp sektrne uygulanmas ile ilgilenen nkleer tp adnda bir bilim dal bile oluturulmutur. Bugn hemen hemen her hastanenin nkleer tp blm bulunmaktadr. Nkleer tp yardmyla birok hastaln tehis edilmesi, kanser gibi hastalklarn tedavisi mmkn olabilmektedir. Nkleer tp sayesinde doktorlar, herhangi bir organn dzgn bir ekilde alp almadn kolaylkla anlayabilmektedir.
5.2.Rntgen

Nkleer teknolojinin hastanelerde en youn olarak kullanld alan rntgen cihazlardr. Dnyada her yl on milyonlarca rntgen filmi ekilmekte, rntgen filimler yardmyla krklarn tehis edilmesi mmkn olmaktadr. Rntgen makineleri art ve eksi ykl iki adet elektrottan olumaktadr. Bu elektrotlar havas boaltlm bir cam tpn iersine yerletirilmitir. Eksi ykl elektrotta bulunan ince tel flaman stlnca, flamann yzeyinden elektronlar frlamaya balamaktadr. Bu elektronlar dz bir disk grnmndeki Tungsten metalinden imal edilmi art ykl elektroda doru ekilmektedir. Katot ve anot arasndaki voltaj fark ok yksek tutulduu iin elektronlar ok hzlanmakta ve byk bir hzla tungsten diskin zerine arpmakta ve tungsten Metalinde x nlar ortaya kmaktadr. X nlar ynlendirilerek hastalklarn tehisi amacyla kullanlmaktadr. X n oluumu srasnda byk miktarlarda s da olutuundan, rntgen makinelerinin ya banyosu ile soutulmalar gerekmektedir.
5.3.Radyasyon Terapisi

niversitelerde ve aratrma laboratuarlarnda bulunan hzlandrclarda, aratrma reaktrlerinde ve ticari reaktrlerde retilen netkin ekirdekler(radyoizotoplar) kanser tedavisinde ska kullanlmaktadr. Radyasyon terapisinde 2 farkl nlama yntemi kullanlmaktadr. lkinde hasta blgeye vcut dndan radyasyon n gnderilmekte ve hasta hcrelerin lmesi salanmaktadr. kinci

36

www.KimyaMuhendisi.com yntemde vcut iine belirli bir organda topland bilinen bir biyolojik taycya balanm radyoaktif ekirdekler verilmektedir. Bu ekirdekler hasta blgede toplanarak, kanserli hcrelerin bulunduu blgeyi ierden nlamakta ve bylece kanserli hcrelerin ldrlmesi ve kanserin yaylmasnn nlenmesi salanabilmektedir.
5.4.Hastalklarn Tehisi

Ayrca, bbrek ve beyin gibi organlarn nasl ilediklerinin gzlenmesinde nkleer teknolojiden ska faydalanlmaktadr. Bu amala belirli organlarda biriktii bilinen baz biyolojik tayclara radyoaktif ekirdekler balanarak rnga, az veya burun yoluyla gzlem yaplacak kiiye verilmektedir. Bu maddenin sz konusu organdaki faaliyetleri dardan nm ler aletler yardmyla gzlemlenmektedir. Bilgisayarda, organlarda gereklemekte olan ilevlerin grnts oluturulur. Bu amala farkl grntleme yntemleri gelitirilmitir. Bu yntemler arasnda en nemlileri PET ve CAT Scan yntemleridir. Pet Scan ynteminde nkleer reaktrlerde retilmi pozitron salan yapay radyoaktif ekirdekler, vcutta belirli bir organda biriktii bilinen bir organik maddeye balanmakta ve vcuda verilmektedir. Bu madde ilgili organda toplanmakta ve radyoaktif ekirdek tarafndan salnan pozitronun evresindeki bir atomun yrngesindeki elektronlara arpmas sonucu, elektron-pozitron ifti birbirlerini yok ederek ktleleri enerjiye dnmektedir. Ortaya birbirleri ile ters yne hareket etmekte olan bir gama ifti olumaktadr. Bu olaya Yok Olu (Annihilation) oluan gamalara da Yok Olu Gama Inlar (Annihilation Gamma Rays) ad verilir. Gamalar ok giriken olduklar iin vcuttan dar kabilmekte ve PET dedektrlerinde llerek bilgisayar ekrannda organn grntsn oluturabilmektedir. Yok Olu Olay : e+ + e- 2 2(me c 2 ) E = = 0.511 MeV 2

Ortaya kan Her Bir Gamann Enerjisi :

CAT Scanda farkl alardan rntgen filmi ekilir ve oluan grntler st ste eklenerek vcudun dilim fotoraflar bilgisayar ekrannda oluturulmaktadr. Bu dilimler st ste eklenerek tm vcut veya vcudun belirli bir blgelerinin grntleri oluturulabilmektedir.

37

www.KimyaMuhendisi.com
5.5.Sterilizasyon

Nkleer teknoloji ameliyat aletlerinin ve tbbi gerelerin bakterilerden arndrlmasnda ska kullanlmaktadr. Bu amala Kobalt-60 radyasyon kaynandan salnan gama nlar kullanlmaktadr. Radyasyon yardmyla sterilizasyon, yksek s ve buhar kullanlarak gerekletirilen sterilizasyondan hem daha ucuz hem de daha etkili olabilmektedir. Scaklk iermeyen bir yntem olduundan, radyasyon kullanlarak, toz, ya, zelti ve alarda kullanlan biyolojik maddeleri mikroplardan arndrmak mmkn olabilmektedir. Radyasyon yardmyla steril hale getirilen tp rnleri arasnda rngalar, pamuklu sarg bezleri, ameliyat eldivenleri, kalp kapakklar, bandaj malzemeleri, plastik rtler ve dier ameliyat malzemeleri bulunmaktadr .
5.6.Tarm

Tarm alannda radyoaktif ekirdekleri daha iyi zelliklere sahip tarm rnleri gelitirmek, rnlerin bozulmadan daha uzun sre saklanmasn salamak ve tarm zararllar ile mcadele etmek amacyla kullanlabilmektedir. Ayrca radyoaktif maddeler yardmyla topraktaki nem miktarn, erozyon orann, tuzluluk seviyesini ve topran gbre emme kapasitesini lmek mmkn olabilmektedir.
5.7.Zararllarla Mcadele

Yaplan aratrmalara gre, dnya zerinde retilen tarm rnlerinin %10unun zararl bcekler tarafndan imha edildii belirlenmitir. Baz gelimekte olan lkelerde bu rakam %30lar mertebesine kadar kabilmektedir. Kimyasal ilalar baz durumlarda yeterli mcadeleyi salayamamakta, bcekler bu kimyasallara kar her geen gn daha direnli hale gelmektedir. Dier yandan, nkleer teknoloji kullanlarak da zararl bceklerle mcadele etmek mmkndr. Bu amala erkek bcekler, nkleer reaktrlerde retilen Kobalt-60 radyoaktif ekirdeinden salnan radyasyon yardmyla ksrlatrlp tarm alanlarna salnmaktadr. Ksrlatrlm bceklerle dii bceklerin iftlemesi sonucunda, yumurtalardan bcek

38

www.KimyaMuhendisi.com kmamaktadr. Bu ilemin srekli tekrarlanmas sonucunda zararl bceklerin says nemli boyutlarda azaltlabilmektedir.
5.8.Yeni Bitki Trlerinin Gelitirilmesi

Nkleer teknoloji, farkl genetik yapya sahip ve hastalklara kar dayankl hayvan nesilleri ve bitkilerin gelitirilmesinde kullanlmaktadr. rnein, ekirdekleri nma maruz braklarak, sarmsak, biber, buday, muz, fasulye gibi bitkilerin abuk olgunlaan, hastalklara kar dayankl, sert hava artlarna ok daha kolay uyum salayan trleri gelitirilebilmitir.
5.9.Gbre almalar

Gbrelerin bilinsiz kullanm Doay ve evreye byk zararlar verebilmektedir. Az miktarda radyoaktif Azot-15 ve Fosfor-32 kullanlarak hazrlanm suni gbrelerin, kullanldktan sonra hangi bitkilere gittii ve bitkinin hangi blgesinde topland kolaylkla izlenebilmekte, topran gbre emme kapasitesi belirlenebilmektedir. Bylece gbrelerin etkin kullanm iin yntemler gelitirilebilmektedir. Ayrca nkleer teknoloji yardmyla tohumlarn uzun sre saklanmas salanabilmektedir.
5.10.Tketici rnleri ve Sanayi

Inetkin maddeler tketici rnlerinin retilmesi srasnda ska kullanlmaktadr. Hatta artk gnmzde retimi srasnda bir radyoaktif madde uygulamasnn kullanlmad tketici rnne rastlamak ok zordur bile denebilecek dzeye gelmitir. Bu uygulamalar reticiler iin hayati nem tamaktadr. rnein araba lastiklerinin sertletirilmesinde, teflon tavalarn plastik astar tabakas ile kaplanmasnda radyasyon teknolojisi kullanlmaktadr. Kozmetik rnlerin, sa rnlerinin ve kontak lens svlarnn mikroplardan arndrlmasnda netkin ekirdekler kullanlmaktadr. Nkleer teknoloji sayesinde ayrca dondurmalarn iine karm hava miktar da llebilmektedir.

39

www.KimyaMuhendisi.com Bina gvenlii iin kullanlan yangn dedektrlerinde kk miktarlarda Amerikyum-241 kullanlmaktadr. Bu radyoaktif ekirdek herhangi bir duman olutuunda alarmn tetiklenmesini salamaktadr. Radyoaktif ekirdekler sanayide birok lm aygtlarnda kullanlmaktadr. rnein sigara irketleri paketlerin iindeki sigara saysnn belirlenmesinde bu tr lerlerden faydalanmaktadr. Gazoz, kola, soda gibi ieceklerin retimi srasnda, ie ve teneke kutularn iindeki iecek miktarn belirleme amacyla radyasyon teknolojisinden faydalanlmaktadr. Kat, plastik, metal levhalarn kalnlklarnn hassas bir ekilde llmesinde netkin ekirdekler kullanlmaktadr. Levhann bir tarafna radyoaktif madde, dier tarafna ise nmler alet yerletirilmekte, bu alette okunan nm deerinden levhann kalnl hassas bir ekilde belirlenebilmektedir. Metal elektronik kablolarnn retilmesi srasnda da radyoaktif ekirdeklerden faydalanlmaktadr. Metalin zerindeki plastik yaltkann metal kabloyu daha sk tutmas iin radyasyon kullanlmaktadr. Radyasyon kullanm yksek scaklk iermediinden, yaltkan malzemenin zarar grmesi de sz konusu olmamaktadr.
5.11.Tahribatsz Muayene Yntemleri

Birok kalite kontrol yntemi nkleer teknolojiye dayanmaktadr. Bunlarn arasnda en nemlisi tahribatsz muayene olarak bilinen yntemdir. Bu yntemde, isminden de anlalabilecei gibi muayene testin yapld nesneyi tahrip etmemektedir. Tahribatsz muayene birok adan tercih edilmektedir. Numuneleri tahrip ederek yaplan testler baz durumlarda hem ok masrafl olmakta, hem de test yaplan nesneyi kullanlmaz hale getirmektedir. Dolaysyla tahribatl yntemler birok uygulama iin uygun bulunmamaktadr. Aslnda baz durumlarda tahribatl muayene yntemleri uygulamak mmkn bile bulunmamaktadr. Birok sanayi donanm parasnn, iletme mrleri boyunca belirli aralklarla kontrolden geirilmeleri gerekmektedir.

40

www.KimyaMuhendisi.com
5.12.Gnlk Ev ve Kiisel Eyalar

Saatimize karanlkta baktmzda numaralar, fosforlu boyann iine kartrlan netkin ekirdek (trityum) sayesinde grnmektedir. Seramik sektrnde, porselenlerin canl ve parlak renklere sahip olmas iin uranyum ekirdei kullanlmaktadr. Evimize giren birok rnn retilmesi srasnda biz farknda olmasak bile nkleer teknolojiden byk lde faydalanlm olunmaktadr.
5.13.Kanalizasyon almalar

Birok hizmetin salanmasnda da nkleer teknolojiden faydalanlmaktadr. rnein kanalizasyon boru hattnda bir kaak olduunda, ksa yarlanma mrne sahip bir radyoaktif ekirdek yardmyla bu szntnn tam konumu belirlenebilmektedir. Bu amala ksa yarlanma mrne sahip bir netkin ekirdek suya kartrlarak kaan bulunduu boru hattna verilmektedir. Inetkin ekirdek kaan bulunduu yerde topraa karmaktadr. Daha sonra temiz su verilerek boru hatt radyoaktif maddeden temizlenmekte, fakat radyoaktif ekirdek kaan olduu yerde toprakta kalmaktadr. Bu blge dardan radyasyon ler aletlerde tespit edilip gerekli tamir ilemine balanmaktadr. Bu sayede btn kanalizasyon hattnn kazanlmas da gerekmemektedir. Kullanlan radyoaktif madde ok ksa yarlanma mrne sahip bulunduundan, ksa zaman iinde radyoaktif olmayan ekirdeklere dnmekte, tamiratn gerekletirildii yerde de geride radyoaktif bir iz brakmamaktadr. Yollara denen asfaltn yzeyinin younluunun llmesinde de radyoaktif ekirdekler kullanlmaktadr. Radyografi denen yntemle petrol ve doalgaz boru hatlarndaki kaynaklarn kontrol yaplabilmektedir. Kprlerin yapsal gvenliklerinin test edilmesi salanabilmektedir.
5.14.stihdam

Nkleer teknoloji ayrca sanayide istihdam anlamna da gelmektedir. rnein ABDde yaklak 4 milyon insan nkleer teknoloji ieren konularda istihdam edilmektedir.

41

www.KimyaMuhendisi.com Bunlar arasnda santral alanlar, teknisyenler, inaat iileri, mhendisler, operatrler, sekreterler, doktorlar, retmenler ve hatta posta memurlar saylabilir. Nkleer teknoloji lkenin, isizlik sorununa yardm edebilmektedir.
5.15.Askeri Aralar

Elektrik enerjisi elde etmek amacyla ticari santrallerde kullanlan basnl su reaktr (PWR) tasarm, uak gemilerinin ve denizaltlarn enerjilerini salamak amacyla da kullanlmaktadr. Uranyum atomlarnn blnmesi sonucunda oluan s enerjisi yardmyla askeri aralarn trbin motorlarnn evrilmesi ve bylece yksek hzda hareket etmesi salanmaktadr. lk nkleer denizalt, ABD donanmas tarafndan 1954 ylnda tamamlanan Nautilius ismindeki denizaltdr. Gnmzde nkleer teknoloji sayesinde denizaltlar, 1 milyon deniz milinden fazla bir mesafe yakt deitirmeden hareket edebilmektedir. Eski nkleer denizaltlarda 10 veya daha fazla ylda bir yakt deitirilirken, yeni nesil uak gemileri (aircraft carriers) yaklak 50, yeni nesil denizaltlar da 30-40 yl yakt deitirmeden hareket edebilmektedir. Bilindii gibi denizaltlarn sk sk su zerine kp hava depolarn doldurmalar gerekmektedir. Halbuki nkleer teknoloji sayesinde denizaltlar, ok uzun bir sre su zerine kmadan deniz altnda kalabilmektedir. Nkleer teknoloji sayesinde denizaltlarn rol de byk lde deimitir. Denizaltlar artk sadece dman gemilerini imha etmek iin deil, uzaktan ynlendirilen konvansiyonel ve nkleer fzeleri tamak ve frlatmak iinde kullanlabilmektedir. Krfez savanda birok akll fze nkleer denizaltlardan frlatlmtr. Nkleer teknolojinin askeri sanayide en kt uygulamas nkleer silahlardr. Askeri yiyeceklerin bozulmadan uzun sre kalabilmesi iin netkin ekirdekler kullanlmaktadr. Inm yolu ile iindeki mikroplar, bakteriler, kurtlar, vs. ldrlen askeri yiyeceklerin ok uzun sre bozulmadan kalmas salanmaktadr.

42

www.KimyaMuhendisi.com
6.TRKYEDE NKLEER ENERJ

Trkiyede nkleer enerjiyle ilgili olarak atlan ilk adm 1956 ylnda Babakanla bal Atom Enerjisi Komisyonunun kurulmas olmutur. Buna bal olarak 1961 ylnda ekmece Nkleer Aratrma ve Eitimi Merkezinde 1 MW gcnde eitim ve temel aratrmalar iin yararlanlan bir Swimming pool tipi deney reaktr iletmeye alnmtr. Ayrca, yine Atom Enerjisi Komisyonuna bal olarak Ankara Nkleer Aratrma Merkezi kurulmutur. Bu enstitlerde tatbiki eitim, bilimsel aratrma ve gelitirmeler yaplm ve yaplmaktadr. Elektrik retimi amacna dnk olarak kurulmas tasarlanan nkleer santral ile ilgili ilk fizibilite etdleri 1967-70 yllarnda yaplmtr. Bunlara gre, 1977 ylnda iletmeye girecek ekilde 300-400 MWe gcndeki tabii uranyumlu yakta dayanan ar su tipi bir nkleer santraln kurulmas ngrlm, fakat 1970-71 yllarndaki devaluasyon ve politik gelimeler nedeniyle tatbikata geilememitir. 1970 yl sonlarnda elektrik sektr yeniden dzenlenerek Trkiye Elektrik Kurumu teekkl etmi ve o zamana kadar Elektrik leri daresi ve Etibanka yrtlen iler bir elde toplanmtr. TEKe bal olarak kurulan Nkleer Enerji Dairesi 1972 yl banda almalarna balamtr. lk olarak evvelce yaplm olan almalar gzden geirilmi, fizibilite etdleri deien artlara gre revize edilmi ve u sonulara varlmtr.
Hemen kuruluuna balansa bile, artk 1977 ylna kadar ilk nkleer

santraln devreye girmesi mmkn deildir. Nkleer santralin ihale hazrlklar, yer ve kurulu lisanslarnn alnmas 3-4 yl, kuruluu 6-7 yl aldndan ilk nkleer santralin ancak 1983-84 yllarnda gvenilir enerji retimine balamas uygun grlmektedir.
Konvansiyonel santrallerle kyaslanabilir bir ekonomiye eriebilmesi iin

nkleer santrallerin nite gleri en az 600MWe veya daha yksek olmaldr. Elektrik sistemleri byk olan gelimi lkeler standart olarak 900-1200 MWe gcnde nkleer santral kurmaktadrlar.
Dier termik santralleri kyasla %50 daha fazla olan soutma suyunun

temini, zellikle, 300-400 ton arlkta paralarn tanabilmesi iin santral deniz kysnda kurulmaldr.
Tabii uranyumlu yakta dayanan ar su tipi santraller yalnzca Kanada

tarafndan imal edilmektedir. Oysa, dier gelimi lkelerin hepside zenginletirilmi

43

www.KimyaMuhendisi.com uranyumla alan hafif su tipi santrallere ynelmilerdir. Ar su tipi santrallerde, ar su temini, yalnzca bir lke tarafndan imal edilmesi ve hassas bir teknolojiye dayanmas, zerinde dikkatle durulmas gereken hususlardr. Buna karlk yakt ucuzdur ve teminde glk beklenmemektedir. te yandan, hafif su tipi santrallerde dnya lsnde byk bir pazar ve tecrbe birikimi olumutur, daha az hassas bir teknolojiye dayanmaktadr fakat, yakt pahaldr ve zellikle yakt zenginletirmesinin bir darboaz tekil etmesi endiesi vardr. Daha geni bir Pazar ve rekabet artlar altnda her iki tipe de ak olarak alnacak tekliflerin incelendikten sonra en elverili tipin tespiti uygun olacaktr. Bu sonularn nda 1974 ve 1975 yollar iinde kurulu yerinin kesin karara balanabilmesi iin byk abalar harcanmtr. Kuzeybat Anadolunun baz blgeleri askeri ve nfus younluu gibi nedenlerle sakncal bulunmu, Marmara Denizinin gney kylarnda yaplan aratrmalar bu blgede depremin byk bir sorun tekil ettii sonucunu vermitir. Bunun zerine, deprem ynnden daha elverili olan Orta Karadeniz ve Akdeniz kylarnda yeni kurulu yerlerinin aratrlmas zorunlu bulunmu, zellikle nkleer santrallerde gvenlik ynnden byk nem tayan nfus younluu ve deprem ynnden en uygun yer olarak Akdeniz kysnda Taucunun yaklak 40 km batsndaki Akkuyu seilmitir. Daha sonraki yllarda ikinci bir nkleer santral yeri olarak Karadeniz kysnda Sinopun 30 km batsndaki Karaburun belirlenmitir. Kurulu yeriyle ilgili almalar paralel olarak, yer aratrmalar, n projeler ve ihale artnamelerinin hazrlanmasnda ibirlii yaplacak bir Fransz ve svireli firmadan oluan mavir-mhendislik konsorsiyumu ile 1975 ylnda szleme yaplarak almalar balatlmtr. almalar yrtecek kadronun oluturulmas amacyla ODT ve dier niversitelerden yabanc dil bilen yeni mezun 15 renciye alanlaryla ilgili master yapma hakk tannarak uzmanlamalar salanmtr. Buna paralel olarak, yaklak 30 teknik eleman yurt dnda nkleer santrallerin tesis ve iletmesinde birer yl veya daha uzun sreler i banda eitilmilerdir. Ayrntl yer aratrmalar srasnda, eitli devlet kurulular ve niversitelerle ortak almalar yaplarak Haziran 1976da Trkiye Atom Enerjisi Kurumundan yer lisans alnmtr. Yer lisans alndktan sonra da nkleer santraln projelendirilmesine esas alnacak verilerin belirlenmesi ve irdelenmesi (deprem ivmesi, zemin artlar, soutma suyu, meteorolojik artlar, v.s.) amacyla ayrntl yer aratrmalar uzun bir sre devam ettirilmitir.

44

www.KimyaMuhendisi.com 1977 ylnda yaplan ihalede en uygun teklifi veren ASEA ATOM-STAL LAVAL (sve)-Spie Batignolles (Fransz) grubuna niyet mektubu verilerek szleme grmeleri balatlmtr. Buna paralel olarak, nkleer yakt temini ve zenginletirme hizmetleri iin ihalede ncelik kazanan COGEMA (Fransz) firmasyla szleme hazrlklar yaplmtr. O yllarda yaanan finansman sorunlar grmelerin uzamasna yol amtr. 12 Eyll 1980de firmalar grmelerden ekilmiler ve ihale sonulandrlamamtr. 1980-83 yllar arasnda tm n almalar (yer aratrmalar, fizibilite raporlar, ihale artnameleri) tamamen kendi elemanlarmzla elden geirilerek tekrar ihaleye klmtr. 2 Kasm 1983 tarihinde Cumhurbakan tarafndan, Trkiyenin adet nkleer santral kurmaya karar verdii ve tm ihale, mhendislik, imalat, tesis, iletme, yakt temini ve kullanlm yaktlarn depolanmasn yrtmek zere Nkleer Elektrik Santralleri Kurumunun (NELSAK) kurulduu aklanmtr. Yeni kurulan hkmet NELSAK kararnamesini yrrle koymadndan ihale almalarna TEK bnyesinde devam edilmitir. ncelii alan CANDU (Kanada, Doal Uranyumlu Yakt) ve KWU (Alman, Zenginletirilmi Uranyumlu Yakt) firmalaryla paralel olarak szleme grmeleri yrtlm; anahtar teslimi baznda tm ayrntlaryla szleme dkmanlar (16 cilt) hazrlanmtr. Karar aamasnda hkmet nkleer santrallerin Yap-let-Devret modeline gre d firmalara/TEKin oluturaca bir irket tarafndan kurulmasn, tm teknik ve finansman sorumluluunun bu irket tarafndan tanmasn ve 15 yllk iletme sresinin sonunda tesisin TEKe devredilmesini talep etmitir. Bunun zerine, KWU ve CANDU firmalaryla byle bir modelin oluturulmas amacyla yaklak bir yl daha grmeler devam etmitir. KWU firmasnn gerekli tm finansman (4,3 milyon DM) salamasna ve n hazrlklarn tamamlanmasna ramen, krediler iin devlet garantisi verilmesinde srar etmesi nedeniyle grmelere CANDU firmasyla devam edilmitir. CANDU firmasnn da gerekli kredinin tamamn salayamamas ve devlet garantisi verilmesinde srar etmesi zerine 1985 yl sonlarnda grmeler kesilmitir. Tam o srada meydana gelen Chernobyl kazasn takiben de tm dnyada olduu gibi, ihale iptal edilmi, almalar sonusuz kalmtr.

45

www.KimyaMuhendisi.com
7.GELECEE DNK BEKLENTLER

Fosil yakt fiyatlarndaki artlar ve Ortadouda ki gerginlikler devam ettii taktirde, yakn bir gelecekte ABD ve Avrupa dahil pek ok lkede tekrar nkleer santrallerin kurulmasna balanaca grndeyiz. Doal kaynaklar snrl olan ve halen elektrik retiminin nemli bir blmn ithal edilen kaynaklarla (petrol, doal gaz) karlamak zorunda kalan lkemizde de hzla artmaya devam eden elektrik tketim ihtiyacn karlayabilmek iin, er yada ge nkleer enerjiden yararlanlacaktr. Gemiten alnan dersler, kurulu yeri seiminden balayarak, ihale, finansman temini, kurulu ve iletmenin baarl olabilmesi iin ok dikkatli ve uzun soluklu bir n hazrla ihtiya olduunu gstermektedir. ok sayda nkleer proje, ABD dahil birok lkede kurulu yeri veya teknolojik seimlerde yaplan hatalar, politik veya finansal glkler dolaysyla tamamlanamam, durdurulmu, iletmeye alnamamtr. Chernobyl kazas ncesinde deneyim kazanan kadro tamamen dalm, nemli bir blm emekli olmu, yenileri yetitirilememitir. niversitelerde de nkleer alanlarda yetitirilen renci says ok azalmtr. Trkiyede nkleer santral kurma almalarnn gemite pek ok kereler olduu gibi sonusuz kalmamas iin, sreklilii salam temellere ve yaplara balanan uzun vadeli bir nkleer programn ok iyi dnlerek ve tartlarak hazrlanmas gereklidir. Hemen balatlmas gereken, niversitelerden balayarak tm ilgili kurulularda nkleer programn baaryla yrtlmesini salayacak elemanlarn eitilmeleri ve yetitirilmeleridir.

46

www.KimyaMuhendisi.com

KAYNAKLAR ALTIN, Prof. Dr. Vural, Nkleer Enerji, Makale, s. 11, 12, 13, 14. Standard, Mart 2006 KTKOLU, Dr. Ahmet, Gemite Nkleer Alanda Yaplan almalar, Makale, s. 27, 28, 29, 30, 31. Standard, Mart 2006 ZARARSIZ, Sema, Nkleer Yakt, Makale, s. 83, 84, 85. Standart, Mart 2006 www.kimyamuhendisi.com www.nukleer.web.tr www.taek.gov.tr www.uxc.com