SVL TOPLUM RGTLER N BLM REHBER

MUTLU BNARK KORAY LKER

SVL TOPLUM RGTLER N BLM REHBER

Hazrlayanlar

Mutlu Binark, Koray Lker

Editr

zgr Gkmen
Dzelti

Yaln Armaan
Yayma Hazrlayan

Gamze Gker
Grafik Tasarm

Banu Yamak
Basm

Uzerler Matbaas
TEMMUZ 2011, ANKARA
Bu yaynn ieriinden yazarlar sorumlu olup, kitap hibir ekilde Avrupa Birliinin grlerini yanstyor olarak alglanmamaldr.

NDEKLER
SUNU GR Yeni Medya Nedir? Yeni Medyann Ortamnn zellikleri Nedir?
Dijitallik Etkileimsellik Multimedya Biemsellii Ve Kullanc Trevli erik retimi Hipermetinsellik Yaylm Ve Sanallk 7

nternet Temelleri
A Nasl alr? nternet Hizmeti in Nelere htiya Duyulur? Servisler A Tabanl Uygulamalar cretsiz Servisler Yararlar, Sakncalar Sosyal A Kullanm

72 73 76 76 81 83 87 89

9 9 10 10 11 12

3. SONU VE NERLER 4. BLGSAYAR VE NTERNETLE LGL TEMEL KAVRAMLAR SZLKES KAYNAKA

1. STLER BLGSAYAR VE NTERNET NASIL KULLANABLR? Yeni Medya Ortam Niin nemli? Yeni Medya Ortamnn STler le Toplumsal Ve Siyasal Hareketler Tarafndan Kullanlmas 15
Avantajlar Ve Dezavantajlar Nelerdir? Dnyadan Ve Trkiyeden rnekler Baz Baar ykleri Trkiyeden Dier mza Kampanyalar 16 23 43 49

91 97

2. BLGSAYAR VE NTERNET MECRASI N TEKNK BLGLER Bilgisayarla lgili Temel Tanmlar / Grevler 52
letim Sistemi Nedir? Dosya Trleri, Dosya Yneticileri Temel Yazlmlar Her Bilgisayarda Bulunanlar nc Parti, Amaca Ynelik zellemi Uygulamalar 52 56 63 70

SUNU
STGMnin destek verdii tm balklarda ve tematik alanlarda karlat sorunlardan biri sivil toplum rgtlerinin bilgisayar ve nternet kullanmnda yaad tkanklklar. Temel bilgisayar ve nternet okur yazarlndaki eksiklik ve skntlar rgtlerin birbirleriyle, fon kurulularyla, kamuyla ve medyayla iletiim kurmalarnn nnde bir engel. zellikle sivil toplum rgtleriyle yaptmz iletiim almalarnda bu eksiklii net biimde fark ettik. Dolaysyla bu kitapla amacmz rgtlere biliim teknolojilerini kullanrken az da olsa rehberlik edebilmek, ilk elden ihtiya duyduklar teknik bilgiyi sunabilmek oldu. Yan sra, bu teknolojileri kullanrken tekeller yerine alternatif ve cretsiz teknolojileri kullanmak zere dnmeyi salamak da amaladmz dier hedeflerden biri oldu. Rehberde incelenmek zere seilen dnyadan ve Trkiyeden web siteleri yazarlarmz tarafndan iyi modeller arasndan zerine konuulabilir rnekler olduklar iin seildi. Dolaysyla herhangi bir rgtn web sitesini ne karmak bir bakasn geride brakmak gibi bir yaklammz olmad. Dileriz kitap az da olsa amacna ulaabilen kullanl bir rehber grevini grebilir. Keyifli okumalar. Sivil Toplum Gelitirme Merkezi

GR
Yeni Medya Nedir? Yeni Medyann Ortamnn zellikleri Nedir?
Gnmzde bilgisayar, bilgisayar alar, bilgisayar dolayml iletiim, nternet, web 2.0, evrimii habercilik, evrimii sohbet, laflama odalar, wiki, e-ticaret, e-imza, dijital medya, dijital oyun, dijital kltr, dijital imgeleme, avatar, siber uzam, sanal uzam, sanal gerek gibi birok kavram ile bu kavramlarn tanmlad, aklad toplumsal, kltrel ve ekonomik olgular gnlk konumalarmzn doal bir paras haline gelmitir. Tm bu kavramlar kapsayan ve birletiren kavram yeni medya olabilir. Yeni medya dolayml iletiim denildiinde ise dijital oyunlar, nternet ortam, nternette sunulan tm yazlm hizmetleri, cep telefonlar, iPod, PDA ve benzeri cihazlar zerinden gerekleen iletiim etkinlii kastedilmektedir. Pekiyi, yeni medya ortamnda yeni olan nelerdir? Bu sorunun yantn, yeni medya ortamlarn, gazete, dergi yayncl, radyo, televizyon yaynlar ve sinema filmleri gibi geleneksel medyadan farkllatran birtakm zellikleri aklayarak verebiliriz. Yeni medyay geleneksel medyadan farkl klan bu zellikler, dijitallik, etkileimsellik, multimedya biemsellii ve kullanc trevli ierik retimi, hipermetinsellik, yaylm ve sanallktr.

DJTALLK
Yeni medya ortamnda dijitallik her eyin saysal kodlara dnmesini salad iin, gerek reticiye gerekse kullancya bir arayz zerinde byk bir depolama olana tanr ve verilerin iletim hzn arttrr. stelik, bu zellik retici ve kullanc arasndaki keskin ayrm da ortadan kaldrr: Pierre Levy, Sanal Hale Gelmek: Gereklik ve Dijital a adl almasnda dijitallik zelliinden dolay, yaratc ve yorumcu arasndaki farkn silindiini, nihai alcnn bir dierinin etkinliine katkda bulunabilecei bir yap ierisinde bulunduunu, bylece nihai imzann ortadan kalktn iddia eder (aktaran Lister vd. 2003). rnein, bir e-posta yazdmzda, ieriinin birok kiiye yollanmasn istiyorsak ve her alc hem gnderici hem de yorumlayc oluyorsa, burada artk alc da retici konumundadr.

Dijitallik yeni medyay geleneksel medyadan nasl farkl klar?

nternet, televizyon ve film gibi eski multimedyadan, uygulanan btn medyann dijital bir kodu paylamasyla ayrlr. Dijital karakter yalnzca bu medyay karlkl evrilebilir (bir multimedya bilgisayar sesleri grnr klar ya da imgeleri sese evirir) yapmakla kalmaz, onlarn kolayca kopyalanmasn ve baka betimlemelerin iine yerletirilmesini de salar. (de Mul 2008: 213)

ETKLEMSELLK
Leah A. Lievrouw (2011: 15) yeni medyay geleneksel medyadan farkl klan nemli zelliklerden birinin her yerde hazr ve nazr olmas ile etkileimsellik olduunu syler. Etkileim, kullanc ile sanal kiilikler arasnda yahut daha ziyade sanal kiilikler ile kullancnn tasviri arasnda meydana gelebilir. Birden fazla kullancnn sanal ortama dalmas durumunda, sz konusu ortam, kullanclarn avatarlarnn da birbirleriyle etkileim iinde olabildii ortak bir dnya haline gelir. Burada dalma, iine gmlme, metnin iindeki hikyeye kaplma, ideal okur roln icra etme anlamndadr (de Mul 2008: 168-169; Burnett 2007).

kullanclarn gerek metinle gerekse dier kullanclarla etkileime girmekten imtina etmesine yol at, onlar evrimii ortamdan uzaklatrd vurgulanmaldr.

MULTMEDYA BEMSELL VE KULLANICI TREVL ERK RETM

Yeni medya ortamnn sahip olduu bu zellik gstergelerin, simge sistemlerinin, iletiim eitlerinin, farkl veri trlerinin tek bir arata toplanmas, tmleik bir iletiim kanalnn olumas anlamna gelir (van Dijk 2004: 146). Multimedya biemselliinde, imge, ses, metin ve saysal veri gibi farkl veri trleri bir arada bulunur. Multimedya biemsellii, yeni medya ortamlarnn dijitallik zelliinden beslenir ve kullanc trevli ierik retimini de destekler. Yeni medya ortamlarnda tketiciler/kullanclar, yukarda aklanan zelliklerden yararlanarak ierik retebilir konuma gelmilerdir. Kullanclarn rettii bu ieriklere kullanc trevli ierik veya kullanc tarafndan yaratlan ierik denir. Bu ierikler, rnein video paylam alarna yklenen amatr, yar amatr grsel-iitsel elerden tutun da, bir dijital oyun arayzeyine yaplan yamadan, evrimii haber sitelerine yaplan okur yorumlarndan, birer web gnl olan blog retimine dein eitli yeni metinlerden oluabilmektedir. Jose van Dijck (2006: 116), nternet zerinde giderek yaygnlaan bloglar zerine yapt almada, zellikle ergenlerin ve genlerin blog yazma edimiyle ilgilendiini belirtir. Genler, bloglarda gndelik yaam deneyimlerini, popler kltr ve

Yeni medya ortamnda etkileimselliin gereklemesi ve salad olanaklar:

Etkileimsellik, kullanc-trevli ierik retimine olanak salar; etkileimsellik, nceden tanmlanm ve birbirine balanm linkler ve yazlmlar arasnda ve iindeki seeneklerde gerekleir; etkileimsellik, arayzeyde birok kiinin karlkl eylemesine ve katlmna olanak tanr. (Dewdney ve Ride 2006: 215-216)

Kullancnn arayzeydeki metne, kendi yorumunu ileterek, metni dolama sokarak veya bu metin zerinde deiiklik yaparak yeni bir metin eklemesi vb. ekillerde mdahil olabilmesi, kullancnn evrimiinde medeni bir katlm kltrn benimsemesini de gerekli klar. evrimiinde, hakaret ieren bir dil kullanmak ya da kfrlemek gibi bu kltre aykr tavrlar sergilemenin,
10

moda zerine yorumlarn paylamaktadr. Bir blog yazar iin, blog yazmak birok dier kltrel pratikten sadece birisidir: Konumak, ksa mesaj yazmak, e-posta yazmak, forumlarda yazmak, nternette sohbet etmek, TV veya film izlemek, mzik dinlemek... Bu ve benzeri kltrel pratiklerde retilen ve dolama sokulan fotoraflar, video klipler, haberler, balantlar gibi fikirler ve grsel malzeme bloglara tanr. Bylece bloglar, yeni bir multimedya pratiine, ortamna dnr. Bloglar reticiler tarafndan kendileri iin de yazlabilir, olas izler/okur kitle iin de. Ancak, kimin iin yazlyor olursa olsun kiisel bloglar, her ne kadar ounlukla gnlk trnde kiisel anlatlar olsalar da, nternette herkesin okumasna ve ounlukla yorum yazmasna aktr. Kiisel bloglarn yansra yurtta gazetecilii yapan haber bloglarnn da says giderek artmaktadr. zellikle yeni toplumsal hareketlerin ve siyasal sylemlerin duyurulmasnda bloglar etkin bir ekilde kullanlabilmektedir.

Bir dier rnei Msrdan vermek mmkn. Blog yazar Abdel Kareem Soliman 2007 ylnda blogunda Msr Bakan Mbareki diktatrlkle ve El Ezher niversitesini terrist yetitirme yeri olarak sulamaktan tr tutuklanm ve yl hapis cezasna arptrlmtr. nternete eriim, zellikle, Azerbaycan, Bahreyn, Burma, in, Etiyopya, Hindistan, ran, Yemen, Libya, Fas, Umman, Pakistan, Suudi Arabistan, Singapur, Gney Kore, Sudan, Suriye, Tacikistan, Tayland, Tunus, Trkmenistan, BAE, zbekistan, Vietnam, Yemende filtrelenmektedir. (Cammaerts 2008: 364)

Kullanclarn enformasyon retiminde, datmnda, eriiminde ve yeniden kullanm biimlerinde yaanan bu deiim ile kullancnn zerklii, katlm biimlerinde eitlilii ve yaratcl arttrmtr. Kullanc trevli ierik retimi, bireylerin yeni medya okuryazarl ile ilgili becerilerinin de gelimesini salamaktadr. Bu zellik bireyin ifade zgrln de artrr ve zenginletirir. Yeni medya okuryazarl bilgi ve becerisi, yurttan kamusal alanda siyasa retimine katlabilmesi iin de nemlidir.

randa Hseyin Daraken Editor Myself adl blogunda egemen rejime kar siyasal sylemini blogda yaynlamaktayd. Daraken blogundaki ierik nedeniyle 28 Eyll 2010 tarihinde ran slam Cumhuriyeti tarafndan dman devletlerle ibirlii, slam hkmetine kar baz kk gruplar desteklemek ve mstehcen siteleri yneterek slami deerleri kk drmek nedeni ile 19 buuk yl hapse mahkm edilmitir. Tunusta Ben Ali hkmetinin yolsuzluk haberleri de Nawaat, http://www.nawaat.org, blogunda yaynlanmt. (Atikkan ve Tun 2011: 92, 110)

Yeni medya okuryazarl

Etkin yurtta, medya ve enformasyon toplumunun kamusal alanlarna mdahil olabilmesi iin teknolojik okuryazarln oklu biimlerini bilmesi gerekir. (Kahn ve Kellner 2007: 33)

HPERMETNSELLK
tesinde, zerinde, dnda anlamlarna gelen hiper szc, metin szc ile birleince arayzeydeki bir metnin baka metinlerle olan

11

ilikisine, dier bir deyile bana iaret eder. Hipermetinsellik, a zerinden baka alternatif mecralara kolayca eriimin gereklemesidir. Bu zellik, arayzey zerinde bir metinden dier metne kolaylkla gememizi, metinler arasnda ve iinde dolamamz salar. De Mula (2008: 214) gre, nternet hipermetinsel bir yapya sahiptir, bu da onun ilke olarak oklu-dorusal ve bunun sonucunda zamansaldan ziyade uzamsal bir doas olduu anlamna gelir. Hipermetin katlamaz ve a sayfalar insanlar gibi hep ina halindedir (de Mul 2008: 219). Kullanc a zerinde srekli bir seyrsefer halinde olabilir. Bu seferde kullancnn dikkat etmesi gereken, yolunu kaybetmeden aradna ulamay becerebilmesidir. Metinlerin birbirine balanmas nedeniyle, arayzeyde karlalan enformasyonun niceliksel okluu ile nitelii arasnda eleme ve seme yapmak kayda deer bir beceri gerektirir.

Siberuzam
Siberuzam szc ilk olarak William Gibsonn 1984 tarihli Neuromancer adl bilimkurgu romannda kullanlmtr. Gibson, romanlarnda elektronik ve biyolojik implantlara sahip insanlarn yaad, yapay zeknn hkim olduu bir dnya tasarm iinde veri hrszln konu edinir. Romanlarnda kahramann beyni, bilgisayar ana balanr; bylece kahraman siberuzama dalarak, sanal dnyada veri madencilii yapar. Bu romanlardan beslenen Johnny Mnemonic (1995) filminde kahraman, beyne kilitlenmi verileri okuluslu bir irkete teslim etmesi gereken bir veri madencisidir. Filmde sklkla kahramann sanal uzama dalmasna ahit oluruz. The Matrix (1999, 2003, 2005) film lemesinde de benzeri bir biimde kahraman Neronun sanal bir dnyada verdii mcadeleyi izleriz.

YAYILIM VE SANALLIK
Yaylm, hipermetinsellik zelliinden beslenir ve arayzeydeki bir metnin hzla dalmasn, bu metne farkl zamanlarda ve uzamlarda yeniden ve yeniden eriilebilmesini ifade eder. zellikle YouTube, Vimeo, Dailymotion gibi video paylam alar ve Facebook, Orkut, Hi5, Myspace gibi toplumsal paylam alarnda dolama giren eitli metinler balant verme veya kopyalama-yaptrma yntemi ile hzla siberuzamda dolama girer. Sanallk ise, arayzey ile kullancnn kurduu iletiimin niteliini aklamaktadr. Sanallk, kullancya orada olma hissini salar.

Siberuzam ve sanal gerek kavram zerine nc almalar yapan, Howard Rheingold siberuzam, yiten topluluk ruhunu yeniden kazandracak, yurtta temelli bir demokrasi iin kamusal alan yeniden ina edecek elektronik bir agora olarak tanmlar (aktaran Timisi 2003: 23). Yurttan, bu yeni agoraya katlm, e-postalar, denetimli veya denetimsiz tartma listeleri, telekonferanslar, sohbet odalar, toplumsal paylam alar gibi sosyal medya ortamlar ve bloglar ile evrimii oyun ortamlar zerinden gerekleebilir. Birey, gndelik yaamndan ve kendi aidiyet tasarmna ait elerden yaltlm bir biimde siberuzamda varlk gstermez veya eylemez. evrimii ile evrimdnn bu ba, siberuzamda varolu biimlerine ve sanallk algsna ilikin kavraymzda dikkat edilmesi gereken bir husustur.

12

Siberuzamda iki tr iletiim gerekleebilir: Makine/yapay zek ile insan arasnda ve arayzeydeki farkl insanlar arasnda. Bu zellikler, kullancnn yeni medya metinleri/ortamlaryla kurduu ilikiyi, geleneksel medya metinleri ile kullanc/ tketicinin kurduu tek ynl iletiimden farkllatrmaktadr. Arayzeyle, arayzeye dahil olan dier bireylerle ve arayzeyde kurulan, evrimd uzamdan beslenen ya da beslenmeyen sanal cemaatlerle olan yeni iletiim biimlerini kavramamz gerekir. Van Dijck (2006) nternetin artk gndelik yaamn ayrlmaz bir paras olmasyla birlikte, gndelik rutinlerin de deitiini belirtir. E-posta artk el yazs mektuplarn yerini almtr. Hatta tebrik kartlar bile sanallamtr. Trkiyede de

yaygn olarak kullanlan Facebook, bir mikroblog uygulamas olan Twitter, iletiim rutinlerinin nasl deitiinin en iyi gstergelerindendir. Yeni medya ortamlarn geleneksel medyadan farkl klan tm bu zellikler, kullancnn, edilgen tketici konumundan karak, kendi ilgisi ve karlar iin retim yapabilen retici konumuna geebilmesi iin eitli olanaklar sunmaktadr. Bu olanaklardan yararlanabilmek iin kullancnn yeni medya okuryazarlnn gerektirdii bilgi ve beceriye kavumas gerekiyor.

Sanallkla likili ki Kavram

Sanal cemaat: 1
lk kez Rheingold (1994) tarafndan kullanlm sanal cemaat kavram, yeterli sayda insann, insani duygularla, siberuzamda kiileraras ilikiler kurmak zere arayzeydeki kamusal tartmalara yeterince uzun bir sre katlmasyla ada oluan toplumsal kmelenmeler/rgtlenmeler olarak tanmlamtr. Sanal cemaat, benzeri deerleri, ilgi ve karlar paylaan, bu dorultuda enformasyon deitokuu yapan, birbirleriyle arkadalk eden ve birbirlerine duygusal destek veren insanlardan oluan gruplardr. Sanal cemaat yeleri genel olarak ortak karlara ve benzer kanlara sahiptir. Bu nedenle de homojen bir nitelik gsterirler. Minesota E-Democracy (http://www.e-democracy.org) evrimii ortakl, sanal cemaat uygulamasna baarl bir rnektir. Proje 1994 ylndan bu yana ABDnin Minnesota eyaletinde yurttalarn e-posta forumlar dolaymyla kamusal karar almna katlmasna olanak vermektedir. Benzeri projeler daha sonra baka lkelerde de denenmitir: http://malaysia.net, Amsterdam Digital City, Bologna IperBolE verilebilecek rnekler arasndadr. (Dahlberg 2001: 617)

Hareketsiz toplumsallama:

Hareketsiz toplumsallama, bireyin sahip olduu toplumsal alar siberuzama aktarmas ve bunlar siberuzamda srdrmesi ve gelitirmesidir. (Bakardjieva 2003)

Ayrntl bilgi iin (Suba 2005) ve (Timisi 2005)e baklabilir. 13

STLER BLGSAYAR VE NTERNET NASIL KULLANABLR?

Bir topluluk, insanlar kendi iletiim olanaklarna sahipseler geliebilir. (Franz Fanondan aktaran Kahn ve Kellner 2007: 17)

Yeni Medya Ortam Niin nemli? Yeni Medya Ortamnn STler le Toplumsal Ve Siyasal Hareketler Tarafndan Kullanlmas
Yeni medya ortamlar eitli STler ile toplumsal ve siyasal hareketler tarafndan kendilerini tantmak, eylemlerini organize etmek, bu eylemleri duyurmak ve rgte desteki ile gnll bulmak iin giderek daha youn kullanlmaktadr. rnein, e-gruplar zerinden siyasal bir rgtlenme tartmalar ekillendirilebilmekte, e-postalar zerinden eylemler duyurulabilmekte, eylem grntleri video paylam alar olan Dailymotion veya YouTubea yklenerek, bunlarn evrimii dnyada yaygnlamas salanabilmektedir. Peter Dahlgren (2009: 154), nternetin etkileimsellik, kullanc trevli ierik retimi gibi zellikleri sayesinde yurttaa anaakm medyann eik bekilii szgecinden kurtulma gibi bir olanak saladna dikkat ekmektedir. Dahlgrene (2009: 44) gre,

yeni medya ortamlar yurttaa eritikleri enformasyon zerinde daha fazla olanak salamaktadr: Ne tr enformasyona eriileceini, buna nasl ve ne zaman eriileceini artk yurtta dzenleyebilmektedir. Domain Tambini (1999) de nternet ortamnn kamusal ifade iin yurtta katlmn nasl desteklediini yerel ynetimlerin a uygulamas zerinden incelemitir. Tambini (1999: 311), yeni medyann depolama kapasitesi, etkileimsellik, zaman-uzam snrnn ortadan kalkmas, geleneksel medyadaki eik bekisi mekanizmasnn ortadan kalkmas, katlm ve ifade iin para ve zaman maliyetini azaltmas gibi zelliklerinin yurttan kamusal ifadesi ve katlmdaki olumlu rolne dikkat ekmitir. Ancak, bu noktada Richard Kahnn ve Douglas Kellnern (2004: 89) yeni medya ortamlarnn ar sa ideolojiler ve sylemler tarafndan kullanlmasna dikkat ektiklerini belirtelim. nternetin cinsiyeti, homofobik, transfobik, rk ve yabanc dman nefret sylemlerini yaymak iin kullanlmas, gerek Birlemi Miletlerin gerekse Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatnn da dikkatini ekmitir. Trkiyede de Yeni Medyada Nefret Sylemi alma Grubu tarafndan, 2010 ylnda evrimii haber sitelerinde okur yorumlarnda retilen nefret

15

sylemi, Facebookta nefret sylemi temelli siyasal ve toplumsal rgtlenmeler ile video paylam alarnda dolama sokulan nefret klipleri ve mzikleri, evrimii spor taraftar gruplarndaki nefret sylemi incelenmi, nternet ortamnda yeni medyann zelliklerinden dolay hzla yaylan ve popler kltre dahil olarak doallap sradanlaan bu nefret sylemine kar toplumsal ve siyasal mcadele yollarnn gelitirilmesi nerilmitir (omu 2010). Kellner ve Kahnn nerisi, yeni medya ortamlarnn demokratik ve eitliki politikalar tarafndan zellikle ve bilerek/istenerek kullanlmas gereidir.
nternet, ok ekimeli bir zemindir, sol, sa ideolojiler ile egemen kltrlerin ve altkltrlerin merkezleri tarafndan kendi karlarn ve gndemlerini desteklemek iin kullanlr. Gelecek iin siyasal savalar sokaklarda, fabrikalarda, parlamentolarda ve gemi mcadelelerin dier alanlarnda gerekleecektir; ancak siyaset oktan yaynclk, bilgisayar ve enformasyon teknolojileri tarafndan dolaymlanmtr ve gelecekte bu durum giderek art gsterecektir. Bu nedenle, gelecein siyaseti ve kltrleri ile ilgilenenler, yeni kamusal alanlarn nemli rol zerinde ak seik gre sahip ve buna kout bu alanlara mdahil olmaldrlar; eletirel kltr kuramclar ve aktivistler, rencileri kltr politikalarn yapsnda var olan / sregiden mcadelelere katlmalarn salayabilecek becerilerden oluan kltrel ve altkltrel okuryazarlk konusunda eitmekten sorumludurlar. (Kellner ve Kahn 2004: 94)

ini belirtelim. Dijital aktivizm, nternet ortamnn belli siyasal, toplumsal, ekonomik amalar dorultusunda rgtler tarafndan kullanlmas ve rgtn evrimd etkinliklerinin ve varoluunun desteklenmesidir. zellikle insan haklar, kadn haklar, cinsel kimlik haklar gibi hak temelli rgtlenmeler ile evre ve ekolojik sorunlar konusunda, militarizm kart politikalara sahip STler nternet ortamn kullanmada olduka girikendirler.

Avantajlar Ve Dezavantajlar Nelerdir?

Toplumsal hareketlerin ve STlerin yeni medya ortamlarn baskc hkmetlerin ifade zgrln snrlayan dzenlemelerini ve anaakm medyann egemen sylem erevelemelerini amak iin kullanabileceklerini syleyebiliriz. STler daha geni bir kitleye daha kolay, daha hzl, daha az maliyetle erierek seslerini duyurabilir, yaylm gsterebilir (Stein 2009: 750). Bu konuda en olumlu rnekler olarak 1994 ylnda Meksikann Chiapas eyaletindeki Zapatista hareketi ile Irakn ABD tarafndan igal edilmesine kar oluturulan sava kart hareket saylabilir. Kevin Gillan (2009), 2006 ylnda ngiltere temelli Stop the War Coalition (Sava Durdur Koalisyonu), The Society of Friends (Dostlar Cemiyeti), Faslane 365, Voices in the Wilderness UK (Kalabalkta Sesler BK), Peace News, Justice Not Vengeance (Bar Haberleri, ntikam Deil Adalet) adl sava kart rgtlenmelerin nternet kullanm zerine aktivistlerle derinlemesine grmeler yapm ve web ortamnn baarl bir ekilde aktivistler tarafndan kullanldn saptamtr.

Bu noktada, yeni toplumsal hareketlerin ve STlerin, aktivistlerin yeni medya ortamn kullanmalarnn dijital aktivizm olarak tanmlanabilece-

16

Yeni medya ortam ST ve toplumsal hareket aktivistleri iin u olanaklar salar:

ncelikle enformasyon temin eder; yeleri eyleme armaya ve harekete geirmeye yardmc olur; yeler arasnda etkileim ve diyalog olana sunar; Farkl hareketlerde yer alp eyleyen aktivistleri birbirine balar; Farkl STleri balar, bunlar arasnda balantlar kurar; rgtn yelerine yaratc ifade olanaklar ve zemini salar; Fon toplama ve kaynak yaratma olana salar.

nterneti neden ve nasl kullanyoruz?

Kentsel dnm muhalifi hareketin yelerinden E.Y.: E-gruplarda kuramsal konulardaki grlerimizi stmak, piirmek ok daha rahat oluyor. Zengin bir ufkumuz oluyor, aklmza gelmeyen bir sr eyi sanal grupta, e-gruplarda tartabiliyoruz. Bu da besleyici oluyor, bir sr konuda bilgi sahibi oluyoruz, bunu zenginletirebiliyoruz. LGBTT (lezbiyen, gey, biseksel, travesti, transseksel) hareketinden Y.B.: Ben onu [Facebook] yapan insanlarn aktivizmi akllarnn kesinden geirdiini dnmyorum. Yaptklar yazlma, rne baktmda mlkiyet ilikileri balamndaki arkadalk mantna hizmet edecek bir ey dnmler Ama biz u an direkt siyaset retmek iin kullanyoruz Ecinsel Onur Haftas geldiinde afiini koyuyor herkes ya da bir mitinge katlacak onun afileri konuyor Benim listemdeki herkes beni tanmyor yani, lise arkadalarm, girsin, okusun rensin, bilgilensin diye dnyorum Sadece aktivizmiyle yan yana gelen insanlar deil, i arkadalarn da ekliyorlar nsanlarn bir srsnn listesinde Trk bayraklar falan var... Biz onunkini gryoruz, o da bizimkini gryor, bu sayede bir siyaset yapma alan oluuyor. (Gker 2009)

Aktivist Ed Schwarz, aktivistlerin ve STlerin web ortamlarn kullanmalarnn, aktivizm ve rgt yararna olumlu katksn vurguluyor: nternetin kullanm, bizim, bizi geride tutan ve geriye eken dlanma ve yaltlma, terk edilmilik, gz ard edilme hissinin stesinden gelmemize olanak tand (aktaran Tambini 1999: 319). Gamze Gkerin (2009) Trkiyede yeni toplumsal hareketlerin nternet kullanm pratiklerini inceledii alan almasnda, farkl hareketlerden temsilciler geni bilgiye hzl eriim olanan nternetin kullanm nedeni olarak belirtmilerdir. Ayrca toplumsal hareketler gncel siyasal bilgi gereksinimlerini de nternetten karlamaktadrlar. Aktivistler, yerel, ulusal ve uluslararas rgtlenmelerle iletiim ve ibirlii kurmak iin de yine web ortamn kullanmaktadr.

Siberuzamda aktivistlerin rgtlenmesine bir dier rnek de e-gruplardan verelim. Gker (2007), Trkiyedeki kadn hareketlerinin grnrlne ve baarsna Kadn Kurultay E-Grubu adl nternet dolayml tartma ortamnn nemli bir katk saladn belirtmitir. 2000 ylnda Kadn Snaklar ve Danma/Dayanma Merkezleri Kurultay adyla dzenlenen etkinliin rgtleyicisi

17

bir grup tarafndan oluturulan Kadn Kurultay E-Grubu, Trkiyenin drt bir yannda iddette kar mcadele eden kadnlar ya da kadn gruplarnn ortak rgtlln ve hareketini salamak amacyla oluturulmutur. Yeni TCK ve Medeni Kanun tartmalar srasnda bu e-grup, kadn rgtlerini eyleme geirmekte nemli rol oynamtr (Gker 2007: 206). Laura Stein (2009) da Amerika Birleik Devletleri temelli alt toplumsal hareketin nternet kullanmn incelemitir. Bu hareketler srasyla: evreci hareketler, LGBTT haklar, irket kresellemesi kart hareketler, insan haklar, medyada reform istemi, ve kadn hareketidir. Steinin almas, bu hareketlerden te ikisinin kendilerini nternette tanttklarn gstermitir. Neredeyse tm hareketler web ortamnda iletiim bilgilerini vermektedir. Ancak bu toplumsal hareketlerden sadece te biri takipileri ile etkileim ierisindedir. Steine gre web ortamnn toplumsal hareketler tarafndan az younlukta kullanlmasnn nedeni vardr: rgtsel ynelimler (ama, hedefler ve inanlar temelinde); rgtsel kaynaklar ve rgtler arasnda kaynak paylam. Birok toplumsal hareketin ve sivil toplum rgtlenmesinin yeni medya ortamnn salad olanaklar kullanamamasnn nedeni, zaman, para ve bilgiden kaynaklanan yetersizliklerdir (Stein 756-65). Kirschenbaum ve Kunamneni (aktaran Stein 2009: 765) bu durumu rgtsel uurum olarak adlandrmaktadr. rnein bir web sayfasnn tasarm iin zaman-para ve beceri gerekir; ardndan sayfann gncellenmesi gereklidir ki bu da yine zaman ve beceri gerektirir.

STler nternette Neler Yapabilir?

Kendilerini tantabilir; Eylemlerini duyuran takvimler kullanabilir; E-imza kampanyas dzenleyebilir; Anaakm medyann ele ald konularla ilgili eletiri yapabilir ve alternatif enformasyon yaylabilir; Alternatif haber kaynana, dier toplumsal hareketlere balant verebilir; Takipileri ile etkileim iine girebilir; Takipilerinin profil bilgilerini oluturabilir ve paylaabilir; evrimii anket uygulayabilir; Yeni destekiler bulabilir; rgt iin fon ve kaynak oluturabilirler.

nternet ortamnn STlere salad olanaklar akladktan sonra, bu ortamn sahip olduu baz olumsuz zelliklere de dikkat ekmek gerekmektedir. Bunlar, tecimselleme ve tekelleme olgusu, dijital uurum olgusu, elektronik gzetim ve dijital denetim ile kolektif eylemin zayflamas olgusu olarak sralayabiliriz.

TECMSELLEME VE TEKELLEME
nternet ortam giderek byk medya irketlerinin denetimi altna girmektedir. rnein web gnlkleri, bloglarn bir ksm, byk medya irketleri ile okuluslu giriimciler tarafndan ele geirilmitir. Bir arama motoru olarak hizmet veren Google, blogger.com ve blogspot.comu satn almtr (Cammaerts 2008: 361). Google bunlarla da yetinmemi YouTubeu da satn almtr. Byk medya irketleri ve okuluslu giriimciler, tketicinin reticiye dnt bu ortamlar hedef almaktadr.

18

Yeni medya endstrisinin ekonomi politii ile ilgili iki nemli husus, ieriin giderek artan oranda tecimsellemesi ve sermayenin tekellemesidir.

DJTAL UURUM
Dijital uurum, bilgisayar ve bilgisayar alar kullanm ve eriiminde, temel dijital deneyime sahip olmamak (zihinsel eriim), bilgisayar veya a balantsna sahip olmamak (maddi eriim), dijital becerilere sahip olmamak (beceri eriimi), kullanm olanaklarna sahip olmamak (kullanm eriimi) eklinde tanmlanabilir. Dijital uurum bylece web ortamnn kullanmnda temel dijital becerilere sahip olanlar ve erienler ile olmayanlar arasnda eitsizlikler yaratr. nternet kullanmndaki eitsizlikler hem toplumsal cinsiyete hem de snfsal konuma gre deimektedir. ncelikle snfsal konum, yeni medya ortamlarna eriim olanan, ardndan da yeni medya okuryazar olma durumunu belirler

ve etkiler. Dijital okuryazarlkta da kadnlar ve erkekler arasnda, genler ve yallar arasnda fark vardr. Kellner (2004: 724) siberuzamda baroln gen, beyaz rktan, orta veya st snftan erkeklerde olduu saptamasnda bulunur. Trkiyede de durum pek farkl deildir. DPTnin hazrlad Bilgi Toplumu statistikleri 2010 Raporuna gre, 2009 ylnda genel itibaryla herhangi bir zamanda nternet kullananlarn oran % 38,1dir. Trkiyede hanelerde nternet eriiminin yllar itibaryla hzla artt ve 2009 ylnda nternet eriimine sahip hane orannn Trkiye geneli, kent ve kr iin srasyla % 30, % 35,9 ve % 15,9 olduu grlmektedir. Hanelere gre eriimde dikkat ekici durum blgelere gre dijital eitsizliin mevcudiyetidir. 16-74 ya grubuna uygulanan anket sonularna gre nternet kullanm oran 16-24 ya grubunda en yksektir. Kadnlarn nternet kullanm oranlar her ya grubunda erkeklerin gerisinde kalmaktadr.

Tablo 1. Ya gruplar ve cinsiyete gre nternet kullanm (DPT 2010)

19

Ayn raporda, kadnlarn eitim dzeyinin ykseldike nternet kullanm dzeyinin erkeklere yaklamakta olduu grlmektedir.

ELEKTRONK GZETM VE DJTAL DENETM

David Lyonun (2006) deyiiyle, yeni iletiim teknolojileri aslnda bireyin zel alann ve kamusal alandaki eylemlerini veri gzetimine kaytlayan, ileyen aralardr. Bu aralarla kuatlm gndelik yaam aslnda bir dijital panoptikondur. Dijital panoptikonu, sanal uzamda yurttan corafi, mali ve entelektel etkileimlerinin gzetlenmesi olarak tanmlamak mmkndr (de Mul 2008: 45). Panoptikon kavram aslnda, Jeremy Benthamn 18. yzyln sonunda mahkmlarn gardiyanlar tarafndan her an gzetlenmesinin mmkn olduu hapishane modeli tasarmna dayanr. Bu mekn tasarm, her eyi bilen, her eyi gren ve her eye muktedir olan grnmez bir varlk duygusu ve duygudan beslenen otoriteye itaati yaratr. Bu mekn tasarmn, Lyon hem tecimsel amalarla gzetim olgusu hem de devletin gvenlik amacyla bireyin mahremiyeti zerinde kurduu denetim uygulamalar zemininde tartarak Elektronik Gzetim (1997) ve Gzetlenen Toplum (2006) almalar ile sanal uzama tamtr. Lyona (2006: 13) gre, gzetleme, hakknda veri toplananlar etkileme veya idare etme amacyla tanmlanm ya da tanmlanmam herhangi bir kiisel verinin toplanmas ve ilenmesidir. Michael Foucault (2003: 85-105) da panoptikon kavram zerinden iktidarn mikro alanlarnn retilmesini ve bireyin kendisi zerinde gzetim kurulmasn ve gzetlenmeyi benimsemesi olgusunu aklar.
20

George Orwellin 1984 romanndaki Byk Biradere gndermeyle, elektronik gzetim olgusu:
Elektronik Byk Birader gnderdiimiz ve aldmz her e-postay okuyabilir, evrimii ve evrimd etkinliklerimizin hepsini gzleyebilir. Servis salayclar ile otoritelerin hangi a sitelerini ziyaret ettiimizi ve kiminle syletiimizi saptayabilmesinin tesinde, banka kartlar, a kameralar ve dier elektronik kayt formlar sayesinde, corafi alan ve tarihi zamanda izlediimiz gzergh da yakndan gzlenebilir. Ve dnce polisi nterneti ok avantajl kullanabilir Bu elektronik Byk Biradere ilikin olarak yurtta, Orwellin Oceaniasndaki (@) yurttatan kat kat daha gsz durumdadr. (de Mul 2008: 58)

Trkiyede dijital panoptikonun halihazrda baz sitelere ve ieriklere eriimin engellenmesi ve eriim ieriklerinin filtrelenmesi biiminde iledii sylenebilir. Ancak, yeni medya ortamlarnda yaplan her trl ilemin dijital birer kayda dntn, ilendiini ve bir ya da birden ok insann etkinlik ve iletiimini aratrma ve gzlemede, bireysel veri sistemlerinin sistematik olarak kullanlmas (Timisi 2003: 231) olarak tanmlanabilecek veri gzetiminin bir esine dntn de anmsamak gerekir. Bu konuda TMMOB Elektronik Mhendisleri Odasnn hazrlad letiim zgrlne Mdahale Raporu E-Gzalt Dnyas (2009) adl almada dinleme ve izleme yntemleri, trafik takibi (Kim, kiminle, ne zaman iletiim kuruyor?); konum belirleme (Kim nerede bulu-

nuyor, kiminle beraber bulunuyor?); ierik takibi (Kim kime ne diyor?) olmak zere e ayrlm ve Trkiyedeki elektronik gzetim ve dijital denetim uygulamalar ele alnmtr. Ayrca vatandalk numaras ile e-devlet uygulamalar, kredi kart kul-

lanmlar yurttan kamusal ve zel alandaki etkinliklerinin verigzetimine taklmas ve kaytlanmas anlamna gelmektedir. Dolaysyla Trkiyede dijital panoptikon olgusunun yurttan bilgisi ve farkndal olmadan giderek glendii sylenebilir.

Fotoraf 1 Gazeteciler zgrlk Platformunun 19 Mart 2011 tarihindeki zgr Basn zgr Toplum Ankara yrynden Fotoraf: Mutlu Binark

Trkiyede elektronik gzetim olgusu konusunda, devletin kurumlarnn nternet ortamna eriimi snrladnn ve dijital denetim oluturduunun altn izmek gerekir. Snr Tanmayan Gazeteciler rgtnn (Reporters Without Borders) 2011

raporunda Trkiye gzetim altndaki lkeler listesinde yer almaktadr. Bu rapora gre, Trkiyede mahkeme kararyla binlerce site eriime kapaldr. Rapor, nternet sansrnn Trkiye iin giderek artan bir sorun olduunu sylyor.

21

Snr Tanmayan Gazetecilerin 12 Mart 2011 Dnyada nternet Sansr Raporundan Trkiye lke Raporu: Trkiye Gzetim Altnda!
engelliweb.coma gre, yaklak 8170 nternet websitesi ya mahkeme karar sonucu ya da Telekomnikasyon nternet Bakanlnn (TB) bavurusu zerine u an eriim ddr.2 Haziran 2010da Avrupa Gvenlik ve birlii rgt (AGT), 5000in zerinde sitenin son iki yl iinde kapatld ynnde tahminde bulunmutur. 2009 ylnda ise, sz konusu rakamn keyfi veya siyasi nedenlerden dolay 3700 civarnda olduu tahmin edilmektedir Aydn ilindeki yerel bir gazete olan ine Uurun websitesi, ine Kaymakam Celalettin Cantrk hakkndaki eletirel bir yaz nedeniyle mahkeme kararyla Eyll 2010da kapatlmtr. u an yarglanan gazetenin yayn ynetmeni Ylmaz Salk, sz konusu sulu grlen yazy kaldrmaya zorlanmtr. Herhangi bir tartma forumunda kullanlan herhangi bir sert dilin ilgili websitesinin kapatlmasn tetiklemesi muhtemeldir. gazetevatan.com ve egitimsen.com.trde olduu gibi... ...5651 Sayl Yasa, websitelerinin toplu kapatlmasn salamaktadr. AGT, bu nedenle Trkiyeyi ifade zgrln iyiletiren reformlar uygulamaya armaktadr. Sz konusu Yasann 8. maddesi u sekiz suun herhangi birinin ilendiine dair yeterli phenin mevcut olmas durumunda belirli sitelere eriimi engellemeyi emretmektedir: ntihar tevik, cinsel smr veya ocuk istismar, uyuturucu kullanmn kolaylatrma, mstehcenlik, evrimii bahis; veya Atatrke kar sular... Trkiye kaynakl websiteleri genellikle kapatlyor ve yurtd kaynakl olanlar filtreleniyor veya nternet hizmet salayclar tarafndan engelleniyor. hbar ise tevik ediliyor. nternet kullanclar, yasakl evrimii ierikleri ve yasad faaliyetleri raporlamak iin ihbar hattyla iletiime geebilirler... Sansr protesto etmek iin, Haziran 2010 ortalarnda hackerlar 10 saatliine TBin, Trkiye Telekomnikasyon Kurumu, Bilgi ve letiim Teknolojileri Kurumu ile Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrmalar Konseyinin websitelerini bloke etmilerdir. Saatler sonra, bu blok kaldrlm ve sz konusu sitelerde u mesaj belirmitir: Bu bizim iyi niyetimizi gstermek iin yaplmaktadr.

Aslnda evrimii sansr Trkiye toplumunda ciddi biimde eletirilmektedir.

...nternet sansrne kar 2010da balatlan kampanyalar, eitli dzeylerde baar yakalamtr: yeter.neonebu.com, sansuresansur.blogspot.com, ya da nternet Sansr Deil, Hz ster adl siteler tarafndan balatlan kampanyalar, rneklerdir. evrimii protestolar, gerek hayatta bir dizi gsterilerle desteklenmitir. Temmuz 2010da, ilk defa, 2000 zerinde insan stiklal Caddesinde yry yapm ve nternet zerinde ifade zgrl iin kampanya yapan sitelerin arsna cevap vermilerdir. rnein, nternet Sansrne Kar Ortak Platform, web zerindeki sansre son ars yapm ve nternet ile ilgili sularda 5651 Sayl Yasann deitirilmesi ynndeki arlara cevap verilmesinde yetkililerin yetersiz kaldn ilan etmitir. YouTubeun kapatlmas, Trkiye iin bir utan kayna olarak gsterilmitir. O zamandan beri epey zaman geti ve YouTubeun almas, ki her an doruluu yeniden sorgulanabilir, lkedeki nternet sansrnn boyutunu veya nternet yasalarnn arkaik yapsn maskelememelidir. Teyakkuz halinde olunmaldr nk Trkiyede ifade zgrlnn iinde bulunduu karanlk hal byle olunmas gerektiini kantlad. Kaynak: http://en.rsf.org/surveillance-turkey,39758.html (Eriim 12 Mart 2011) ev. A. Yldrm

KOLEKTF EYLEMN ZAYIFLAMASI

Benjamin Barbera (2004: 38-54) gre, her ey fast food tarznda hzl yaanmamal ve kararlar hzl bir ekilde evet-hayr ikiliine snrlandrlmamaldr. Tm bunlar, ayn zamanda bireyi evinde oturup demokratik srelere bilgisayar bandan dahil olma olana vermektedir ki, bu da mnzevi bireylere yol aar. Barbern yurttalarn yeni medya ortamlarndaki katlmlarnn bir tr

klavye aktivizmine dnmesi tehlikesine iaret etmesi olduka yerindedir. Nilfer Timisi (2003) de yurttan toplumsal ve siyasal etkinlilere sadece siberuzamda katlmasndaki bu sorunlu yne dikkat ekmitir. Yurttan toplumsal ve siyasal eylemliliini bu nedenle yalnzca evrimii alan ile snrl tutmamas, mutlaka sokakla bulumas gerekmektedir.

2 22

Bu say, Mays 2011 sonu itibariyle 13 binin zerindedir.

Dnyadan Ve Trkiyeden rnekler

Ferah Onat (2010: 104), STlerin eitli ve farkl hedef kitleleriyle iliki kurmak iin, geleneksel medya, reklamlar, toplantlar, eylemler, imza kampanyalar, lobicilik, tabana ynelik etkinlikler gibi kanallar ve uygulamalar kullandn belirtir.

yeni medya ortamlarn kullandklar saptanmtr (aktaran Onat 2010: 108).

Yeni medya STlerin ulamakta zorlandklar hedef kitlelere ulamalarna, iletilerini yaymalarna olanak salar:
STler, medyann ilgisizliiyle mcadele etmek amacyla sosyal a sitelerinde profil oluturmakta ve medya mensuplaryla dorudan iletiime geebilmektedir. rgt ii iletiimin hzl ve katlma ak ina edilmesinde yine sosyal medya aralar etkili olabilmektedir. Yine a sitelerinde ve interaktif web sitelerinde yeler birbirleriyle iletiime geebilmekte, gr ve nerilerini paylaabilmekte, ayrca STnn mesajlarn hzl bir ekilde kendi sosyal alarna yayabilmektedirler. STler, halkla ilikilerde sosyal medyay etkinliklerin duyurulmas, ar yaplmas, etkinlik geliiminin aktarlmas, imza kampanyalar, STy ilgilendiren konular etrafnda kamuoyu oluturulmas amacyla kullanmaktadr. (Onat 2010: 107-108)

Sosyal medya kullanm zerine, Doa Dernei kurumsal iletiim sorumlusu Ycel Snmez: Facebook, Twitter ve dier sosyal medya aralar Doa Derneinin ok farkl kesimlerden ok farkl profillere ulamasn salad. Bizim hedefimiz savunduumuz konularn ilgi odaklar asndan daha gen bir taban kapsamas gerekiyordu. (Onat 2010: 113) Yeni medya kullanm amalar zerine EKL kurumsal iletiim sorumlusu irin Sngn Ylmaz: nce STlerin Facebookta nasl yer aldklarn, nasl kullandklarn inceledik. nce Facebook iin bir yazm dili gelitirmenin pratiklerini yaptk. Ardndan bin kadar yeye ulanca hayran sayfas hazrladk ve gruptaki yelerimizi oraya davet ettik. Her gn en az bir haber paylamaya alyoruz. Hedefimiz farkndalk, alglama, davran ve dnce deiiklii yaratmak. Facebook zerinden gnll katlmn arttrma amacmz yok. Facebooka bir haber koyduumuzda annda tepkisini alabiliyoruz. EKL gnlllerinin dncelerini sca scana grebiliyoruz. Sayfamza koyduumuz notlarmz beenenler, beenmeyenler, o nota yorum yazanlar arasnda bir iletiim oluyor. Ayrca vakf maillerine gelen paylamlar da artyor. Bu ortamda yer alarak genlerin ilgisini ekmeye alyoruz. Facebook sayfamz yerel basn mensuplar tarafndan da izleniyor, yerel basna ulamamzda nemli bir iletiim kanal. (Onat 2010: 114)

Kresel Eylemcilik ve Yeni Medya (2009) balkl bir aratrmada yeni medyann STler tarafndan kullanm amalarn incelenmi ve rgtlerin imajlarn duyurmak, ba kaynaklarn arttrmak, gazetecilere bilgi ak salamak, halkla etkileime gemek, dier STlerle balant kurmak iin

imdi, dnyada ve Trkiyede STlerin nternet kullanm biimlerini farkl ama ve hedef kitlelere sahip rgtler zerinden ksaca deerlendirelim.

23

DNYADAN RNEKLER
http://www.rsf.org
Reporters Without Borders (RSF) Snr Tanmayan Gazeteciler rgt ngilizce, Franszca, spanyolca, ince, Arapa ve Farsa yayn yapan sitede, rgtn amalar, kampanyalar ve raporlar ak bir biimde yer almaktadr. RSFnin sitesinde, grsel kullanm yaygndr, sosyal medyadaki RSF kanallarnn yansra, site ieriinin sosyal medya zerinden paylalmasna izin veren uygulamalar da yer almaktadr. Sitede, evrimii ba uygulamas da bulunmaktadr.

Bir men yardmyla istenen dildeki gnderilere ulalabilmektedir. rgtn sitesi, etkileimsel elerin yansra, grsel/iitsel eleri de barndrmaktadr. Bu eler YouTube zerinden siteye gmlmtr. HRWnin sosyal medyadaki kanallar da sitede yer almaktadr. Site ierii sosyal medya zerinden veya e-posta ile bakalaryla paylalabilmektedir. evrimii ban kabul edildii sitede, haber gruplarnn yansra podcast servisine de ye olunabilmektedir.

http://www.we-change.org/english/
Iranian Women Struggle for Equality ranl Kadnlar Eitlik Mcadelesinde randaki kadnlarn haklar iin tasarlanan sitenin ngilizce arayz, uluslararas destek aramaya yneliktir. Site yeni medya olanaklarndan pek ounu desteklemese de, faaliyetlerin ve amalarn uluslararas kamuoyuna ulaabilmesinde etkilidir. Site, eitli uluslararas rgtlerin ranla ilgili olarak hazrladklar raporlara yer vermenin yansra, eit haklar iin sanal imza kampanyas da dzenlemektedir.

http://www.hrw.org
Human Rights Watch (HRW) nsan Haklar zleme rgt

http://www.greenpeace.org.tr http://www.greenpeace.org/turkey/tr/
Greenpeace Akdeniz
Grsel 1. nsan Haklar zleme rgt

HRW sitesi birden ok dili desteklemektedir. Sitede bulunan ierikler, dillere gre snflandrlmtr.

Greenpeacein nternet sitesi gerek grsel gerekse uygulama ynnden olduka zengin bir sitedir. Sayfalarda ve gnderilerde, yeni medyann izin verdii her trl uygulama kullanlmaktadr. Sitedeki

24

hemen hemen tm ierik iin, sosyal medyada paylam balants bulunmaktadr.

yer almakla birlikte, kampanyalar iin zel olarak hazrlanm ayr sitelere de balant mevcuttur. Gelir toplamak iin, evrimii deme yntemi sitede yer almaktadr. Ayrca tirt veya eitli hediyelik eyalarn satld evrimii bir maazaya da balant bulunmaktadr. Kuruluun yaynlad raporlar ve kitapklar da dijital dosyalar olarak ziyaretilerin eriimine aktr.

Grsel 2. Greenpeace web sitesinden

Grsel 4. Greenpeace web sitesinden

http://www.amnesty.org.tr
Amnesty International Uluslararas Af rgt Trkiye
Grsel 3. Greenpeace web sitesinden

Greenpeacein sosyal medyadaki kanallar (Facebook, Twitter ve YouTube) da siteden duyurulmakta, ziyaretilerin kuruluu bu platformlarda da takip edebilmeleri salanmaktadr. Fotoraf ve video gibi grsel pek ok malzemeyle desteklenen sitede, yrtlen kampanyalarn ksa tanmlar

Uluslararas Af rgtnn Trkiye sitesi, kuruluun uluslararas sitesiyle ayn biimde tasarlanmtr. Site ierii, haberler ve balantlar bakmndan zengin saylabilir. eitli dosyalarn nternet zerinden bireylere ulatrlmasnn yansra, rgtn baz videolar da video paylam alar zerinden sitede yaynlanmaktadr. Video paylam ann sunduu sosyal medya zerinden paylam hizme-

25

tinin dnda herhangi bir sosyal medya paylam arac sitede bulunmamaktadr. Yazl metinler, sosyal medya zerinden paylalamamakta, ancak e-posta ile gnderilebilmektedir.

zerinden sata sunulmakta, rgt sitesinden bu maazaya balant verilmektedir. Uluslararas Af rgtnn, Trkiye dndaki baz lkelerde faaliyet gsteren sitelerinde ise kredi kartyla evrimii deme destei bulunmaktadr. rgtle iletiim iin iletiim bilgileri sitede aka belirtilmekte, herhangi bir evrimii etkileimsel form bulunmamaktadr.

TRKYEDEN RNEKLER Kadn Haklar Ve Kadna Ynelik iddet Konusunda alan STlerden
http://www.ka-der.org.tr
Grsel 5. UA web sitesinden

Kadn Adaylar Destekleme Ve Eitme Dernei (Kader)

Grsel 7. Kader web sitesinden Grsel 6. UA web sitesinden

evrimii deme sisteminin bulunmad sitede, tirt satn alma yoluyla ba/destek salanabilmektedir. Tirtler, rgtn kendi sitesi zerinden deil, anlamal baka bir evrimii maaza

Kader, nternet sitesinde yeni medyann olanaklarn snrl biimde kullanmaktadr. Dernein yaynlarnn listesi sitede bulunmakla birlikte, bu yaynlara genel merkezden ulalabilecei belirtil-

26

mekte; nternet zerinden datm yaplmamaktadr. Sitede, dernek faaliyetleri ile ilgili haberler yaynlanmakta ancak herhangi bir geri bildirim veya paylam uygulamas bulunmamaktadr. te yandan, dernein 2011 genel seimiyle ilgili olarak hazrlad 275 Kadn kampanyasnn videosu, bir video paylam a olan Vimeo zerinden sitede yaynlanmaktadr. Vimeonun, Facebook, Twitter veya e-posta zerinden videonun paylalmasna ynelik uygulamas sayesinde, bu filmin nternette dolama girmesi salanabilmektedir. Bu durum, nc parti uygulamalarn (bu rnekte Vimeo) siteye eklenmesiyle etkileimsel elerin yayn ve datmna herhangi bir bte ayrmadan gerekletirilmesi bakmndan dier STlere rnek olabilecek niteliktedir. Sitede etkileimsel hibir unsurun olmad dnlmemelidir. Sitedeki iletiim formu, yalnzca telefon ve e-posta bilgilerini vermekle kalmyor. Site, web sayfas zerinden de mesaj gndermeye izin vermektedir. Dernein sitesinde dzenledikleri kampanya(lar)la ilgili olarak banner kullanm grlmektedir. Sitenin ngilizce blmndeki ierik ok snrldr.

http://www.morcati.org.tr
Mor at Kadn Sna Vakf

Grsel 9. Mor at web sitesinden

Mor atnn nternet sitesi, vakfn almalaryla ilgili genel bilgiler iermekte, ancak ziyaretilerin ST ile etkileime gemesine imkn tanmamaktadr. Sitede, vakfla iletiim kurmak iin adres, telefon ve e-posta bilgileri bulunurken, etkileimsel herhangi bir form yer almamaktadr.

Grsel 8. Kader web sitesinden

Grsel 10. Mor at web sitesinden

27

Vakfa ba iin hesap numaralar duyurulmakta, kredi kartyla evrimii ba toplama yntemi kullanlmamaktadr. Mor at, vakfa gelir salamak amacyla 20. yl tirtleri tasarlam ve bunlar anlamal olduklar maazalarda sata sunmutur. Vakfn sitesinde, bu maazann nternet sitesine ynlendiren bir balant bulunmakla birlikte, evrimii sat kanallar ne vakfn ne de sz konusu maazann sitesinde kullanlmtr. Sitenin ngilizce blm, Trke blmne yakn dzeydedir.

Anne Ve ocuk Haklar zerine alan STlerden

http://www.acev.org/
Anne ocuk Eitim Vakf (AEV)

http://www.vakad.org.tr/
Van Kadn Dernei Dernein sitesi olduka sadedir. Sitede iletiim formu bulunmakla birlikte dernekle irtibat kurulabilmesini salayacak adres, telefon gibi baka bilgiler yer almamaktadr. Sitenin st ksmnda kadnlara yalnz olmadklarn syleyen bir slogan ngilizce, Trke ve Krte olmak zere dilde yer almakta ancak site ierii yalnzca Trke yaynlanmaktadr.

Grsel 12. AEV web sitesinden

Grsel 11. Vakad web sitesinden

AEVin nternet sitesi gerek grsel gerekse ierik olarak baarl bir rnektir. Sitede, ziyaretilerin kullanabilecei pek ok uygulama bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak e-posta listesi yelii, sosyal medya aralarnda Facebook grubuna davet, grlmekte olan sayfann e-posta ile bir baka kiiye gnderilebilmesi saylabilir. AEV, kampanyalarnn tantmn hem yazl hem de grsel malzemelerle gerekletirmektedir. Kampanya tantm videolar, herhangi bir video paylam anda deil, sitenin kendi iinde bulunmaktadr. Dier taraftan AEV, http://www.7cokgec.org/ gibi, hazrlad zel siteler araclyla da kampanyalarn duyurularn gerekletirmekte ve eitli bilgilendirme hizmetleri sunmaktadr. Vakfla iletiim bilgileri, merkez ve ubeler olmak zere ayrntlarla verilmi, ancak

28

herhangi bir etkileimsel form kullanlmamtr. Vakf, sitesinde destekisi olan kurumlarn da logolarn bulundurmaktadr. Dier taraftan vakfn ba toplama aralar eitli biimlerde ziyaretilere sunulmakta, nternetin olanaklar vakfa gelir salayabilmek iin iyi bir biimde kullanlmaktadr. Bu olanaklar arasnda kredi kartyla evrimii ba da bulunmaktadr. Sitenin ngilizce blm de zengin bir ierie sahiptir.

Kltrel Mirasn Korunmasna Ynelik alan STlerden

http://www.tarihvakfi.org.tr
Tarih Vakf Sade bir tasarma sahip nternet sitesinde Tarih Vakf, kard yaynlar tantmakta ve dier duyurularn yapmaktadr. Vakfa destek olmak iin eitli seenekler sunan balant, evrimii herhangi bir katky kabul etmese de olduka eitli ve ayrntldr. Bu balantda, vakfa destek olmak iin yaplabilecekler arasnda vakf yaynlarnn satn alnmas olduunu belirtmektedir. Vakfn yaynlar ise nternet zerinden http://www.idefix. coma ynlendirilerek satn alnabilmektedir. Sade bir yapya sahip olmasna karn, Tarih Vakfnn sitesinde site haritas bulunmaktadr. Bu blm, site ieriine gz atabilmek iin ok gerekli olmasna ramen pek ok STnn nternet sitesinde bulunmamaktadr. letiim balants herhangi bir etkileimsel form barndrmamakta, ancak iletiim bilgileri ak bir biimde salanmaktadr.

Grsel 13. AEV web sitesinden

Grsel 14. AEV web sitesinden

Grsel 15. Tarih Vakf web sitesinden

29

te yandan, gnlllk formu ve e-blten abonelik formu, etkileimsel ve ayrntl bir biimde sitede yer almaktadr.

Ekolojik Sorunlar zerine alan STlerden

http://www.bugday.org
Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei

dernein hesap numaralarn yaynlamakla birlikte herhangi bir evrimii deme sistemini barndrmamaktadr. te yandan, kredi kartyla bata bulunmak isteyenler belirli bir telefon numarasna ynlendirilerek telefonla ba kabul edilmektedir. Sitede yer alan en etkileimsel form olan Gnll Kayd balantsndaki form, ayrntl bir biimde tasarlanmtr. Dernein kampanyalar, faaliyetleri kapsamnda hazrlad zel nternet siteleri, dernek sitesinden ayr olarak yayn yapmakta; bu sitelere, dernek sitesinden balant verilmektedir. eitli faaliyetlere zg olan bu sitelerin de grsel olarak ok iyi bir biimde hazrland gzlenmitir. Dier taraftan bu zel sitelerde ziyaretiyle etkileime izin veren ok daha fazla unsur bulunmaktadr.

Grsel 16. Buday Dernei web sitesinden

Buday Ekolojik Yaam Destekleme Derneinin sitesi, kulland Flash altyapsyla grsel olarak kullanc asndan ekici grnmektedir. Grsel malzemeler ve metinsel gnderiler sitede yer almaktadr. Dergi, blten, kitapk gibi malzemelerin varl nternet sitesi zerinden duyurulmakta ancak dijital dosyalar olarak datlmamaktadr. letiim balants, yalnzca iletiim bilgilerini iermekte, interaktif herhangi bir form iermemektedir. Ayn ekilde, sitedeki ba balants da

Grsel 17. Buday Dernei web sitesinden

30

http://www.tema.org.tr
TEMA Trkiye Erozyonla Mcadele, Aalandrma Ve Doal Varlklar Koruma Vakf

Grsel 19. TEMA web sitesinden: Karbonmetre

Grsel 18. TEMA web sitesinden

TEMAnn grsel olarak iyi tasarlanm olan nternet sitesinde, Vakfn eitli kampanyalar ziyaretilere duyurulmaktadr. Haberler ksmndaki yazl eler, sosyal medya ve e-posta ile paylalabilmektedir. Sitede, vakfn Facebook grubuna da dorudan balant mevcuttur. Ayrca RSS de site tarafndan desteklenmektedir. TEMA Karbonmetre etkileimli uygulamalara rnek olarak gsterilebilir. Karbonmetre, basit saylabilecek bir hesap makinesi olsa da, ziyaretiler iin ilgi ekici bir aratr ve vakfn konuyla ilgili yaklamnn geliip yaylabilmesinde etkilidir.

Grsel 20. TEMA web sitesinden

Vakf, ba olanaklar bakmndan nternet sitesinden banka hesap bilgilerini yaynlamann yansra kredi kartyla evrimii ba da kabul etmektedir. evrimii ba iin ncelikle ye olmak gerekmektedir. Vakfn gelir elde edebilecei bir dier uygulama, kampanya da TEMA kredi kartdr. TEMAnn sitesinden, bu kartla ilgili bankaya bir balant bulunmaktadr. Kart bavurusu, bankann nternet sitesi zerinden evrimii gerekletirile-

31

bilmektedir. Ayrca, vakfn kendi sitesinin dnda, genlere ynelik olarak hazrlanm http://genctema.org sitesine de vakf sitesinden bir balant bulunmaktadr.

retimi yaynlanmaktadr. Bu bakmdan vakfn sosyal medyay kulland sylenebilir. Ancak vakfn faaliyetleriyle ilgili haberler, bltenler ve benzeri ieriin sosyal medya zerinden paylalmas iin herhangi bir paylam balants bulunmamaktadr.

Silahlanma Kart STlerden

http://www.umut.org.tr
Umut Vakf

Grsel 22. Umut Vakf web sitesinden

Grsel 21. Umut Vakf web sitesinden

Umut Vakfnn nternet sitesinde, vakfn faaliyetleriyle ilgili bilgiler bulunmakta ve gncel kampanyalarn ayrntlarna yer verilmektedir. Trke ve ngilizce olarak hazrlanm sitenin, ngilizce ksm da ierik ynnden doludur. Vakf, grsel malzemelerin kullanlmas konusunda, baz kampanya fotoraf ve videolarn kendi nternet sitesi zerinden dolama sokmaktadr. te yandan kampanyalara ait ok sayda video bir video paylam anda yaynlanmaktadr. Sitede sz konusu video paylam ana balant verilerek Umut Vakfnn tm grsel-iitsel

Grsel 23. Umut Vakf web sitesinden

Umut Vakf, ziyareti defteri uygulamasn sitesinde barndran nadir STlerden biridir. Bu uygulamayla siteye gelen ziyaretilerin grleri alnabilmekte ve bu grler effaf bir biimde dier

32

ziyaretilerle paylalabilmektedir. Vakfn nternet sitesinde ayrca bir de imza kampanyas yrtlmektedir. Bu imza kampanyasn destekleyici nitelikte olan geleneksel medya haberleri de sitede yaymlanmaktadr. Vakfn hazrlad veya dolama girmesinin yararl olduunu dnd yasa tasarlar, raporlar ve benzeri baz belgeler dijital dosya olarak siteden indirilebilmektedir. Vakfn yaynlad kitaplar ise dijital dosya olarak edinilememektedir. Basl nshalar mevcut olanlar, nternet sitesi zerinden sipari edilebilmekte, demesi gelen kargo grevlisine yaplabilmektedir. Sitede baka bir evrimii ba, deme kanal bulunmamaktadr.

Cinsel Kimlie Ynelik alan STlerden

http://www.kaosgl.org/
Kaos GL - Gey Ve Lezbiyen Kltrel Aratrmalar Ve Dayanma Dernei Kaos GLnin nternet sitesi, uzun sredir yayn yapmasna da bal olarak ok zengin bir ierie sahiptir.

Sitede ok eski tarihli ierie de yer verildii ancak bunlarn gncellikten uzak olmad grlmtr. Siteye kullanclar da ye olarak yazl ierik ekleyebilmektedir. Ziyaretilerin sosyal medya zerinden ierii paylama imkn bulunmaktadr. Ayrca Kaos GLnin sosyal medya kanallar da ziyaretilere sunulmaktadr. evrimii olarak ba modl bulunmayan sitede, dernein yaynlad dergiye abone olunabilmekte, derginin eski saylar ise cret denmeden dijital dosya olarak indirilebilmektedir. Sitede evrimii bir iletiim formu bulunmamaktadr. Ancak ziyaretilere dernekle iletiim kurmak ve soru sorabilmek iin e-posta adresleri sunulmakta; iletiim bu ekilde salanmaktadr. evrimii form, siteye yelikte kullanlmaktadr. Site ieriinin ok byk bir ksmnda ziyareti yorumlarna izin verilmekle birlikte, yorum yazabilmek iin yelik art bulunmaktadr. Kaos GLnin sitesi, bir dernek sitesinden ok dernein yaymlad derginin sitesi veya konuyla ilgili bir portal mahiyetindedir. Sitede ngilizce ve Almanca dil destei sunulduu da grlmektedir. Fakat Almanca bir ierik salanmad, ngilizce ieriin ise gncellikten ok uzak olduu saptanmtr.

Grsel 24. Kaos GL web sitesinden

Grsel 25. Kaos GL web sitesinden

33

http://www.lambdaistanbul.org
Lambdaistanbul Dernek sitesi, bir blog altyaps zerinde oluturulmutur. Ancak ierik zengin, site blmleri ak ve yeterlidir. Dernein sosyal medyadaki kanallarnn da ak biimde yer ald sitede yaynlanan tm ierik sosyal medya zerinden paylalabilmektedir. Lambdaistanbulun sitesi, pek ok dernein sitesinde olmayan RSS abonelii zelliini de iermektedir. Sitede dernekle iletiim iin herhangi bir etkileimsel form yer almazken, hukuki danmanlk ve akademik aratrma taleplerine ayrlm etkileimsel formlar bulunmaktadr.

lamaya yer verdii grlmektedir. rnek olarak Facebook ve Twitter gibi sosyal medya kanallarndaki MorEl hesaplar, site ieriinin e-posta ve sosyal medya zerinden paylalmasna izin veren balant, e-posta grubu, belge paylam gsterilebilir. Ayrca sitede mini anket ve ziyareti yorumlarna yer verilmitir. Oluum bu hizmetlerin tamamn, herhangi bir mali ykn altna girmeden dier nternet kaynaklarndan temin etmekte ve bu kaynaklar son derece verimli bir biimde kullanmaktadr. Bu bakmdan MorEl, pek ok STye rnek olabilecek bir siteye sahiptir.

Grsel 27. MorEl web sitesinden Grsel 26. Lambdaistanbul web sitesinden

http://moreleskisehir.blogspot.com/
MorEl Eskiehir Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transseksel Oluumu MorElin nternet sitesi bir blogdur. Oluumun, sitesinde nternetin olanakl kld pek ok uyguGrsel 28. MorEl web sitesinden 34

http://siyahpembe.org/
Siyah Pembe gen zmir Cinsel Ynelim Ve Cinsiyet Kimlii Aratrmalar le Ayrmclna Kar Dayanma Dernei Siyah Pembe genin nternet sitesi, sade bir tasarma sahiptir ancak olduka ilevseldir. Sitedeki tm ierik, ziyaretiler tarafndan sosyal medya ve e-posta zerinden paylalabilmektedir. Ayrca dernein sosyal medya hesaplar da sitede belirtilmektedir. te yandan RSS destei de, site takipilerinin siteye yklenen her yeni ierikten haberdar olabilmesini salamaktadr. Ziyaretilere sitedeki ierie yorum yapabilme imkn da tannmtr. Sitedeki ierik grsel-iitsel unsurlarla deilse de ounlukla grseller kullanlarak daha ilgi ekici klnmaktadr. letiim sayfas, siteyle uyumlu olarak sade bir biimde hazrlanmtr. Sitede herhangi bir etkileimsel form bulunmamakta, ancak iletiim iin gerekli tm bilgiler aka belirtilmektedir.

HIV+ Tayan Bireylere Ynelik nyarg, Ayrmclk Ve Nefret Sylemiyle Mcadele Eden STlerden
http://pozitifyasam.org
Pozitif Yaam Dernei

Grsel 30. Pozitif Yaam Dernei web sitesinden

Grsel 29. Siyah Pembe gen web sitesinden

Pozitif Yaam Derneinin nternet sitesi ierik bakmndan zengindir. Dernein faaliyetleri ve kampanyalarnn yansra, hazrladklar eski ve yeni bltenler sitede yaymlanmaktadr. Bltenlere e-posta zerinden de abone olunabilmektedir. Ayrca dernein hazrlad kitapk ve raporlar da dijital dosya olarak sitede yer almaktadr. Dernekle iletiim kurmak iin sitede hem tm iletiim bilgileri sunulmutur hem de konulara ayrlm evrimii etkileimli formlar yer almaktadr. evrimii ba uygulamas bulunmayan sitede, dernein banka hesap bilgileri yaymlanmaktadr. Ayrca Pozitif Yaam Dernei, sosyal medya uygulamalarn son derece eitli ve etkin bir biimde kullanmaktadr: Sitede bulunan her trl ierik e-posta ve ok

35

eitli sosyal medya uygulamalar zerinden paylama sunulmaktadr. Sitenin ngilizce ierii de zengindir.

iin etkileimsel formlar sitede bulunmaktadr. Sitede ayrca BEDDi destekleyen kurulular da duyurulmaktadr. te yandan bir sigorta irketi gibi eitli kurulularla yaplan anlamalarla sz konusu firmalardan hizmet alan kiilerin dedikleri cretin belirli bir ksm dernee gelir olarak ulatrlmakta; bu olanak nternet sitesinden duyurularak ilevsel hale getirilmektedir. BEDDin gelir elde etmeye ynelik uygulamalar, eitlilii ve ziyaretiyi ynlendirmedeki baars nedeniyle dikkate deerdir. Site zerinden az sayda grsel malzeme de eitli nternet kaynaklarndan beslenerek ziyaretilerle paylalmaktadr.

Grsel 31. Pozitif Yaam Dernei web sitesinden

Engellilere Ynelik alan STlerden

http://www.bedd.org.tr/
Bedensel Engellilerle Dayanma Dernei BEDDin nternet sitesi, dernein hedeflerini duyurmann yansra dernek iin gelir de salayan bir platform olarak gzkmektedir. Site, engelli haklar, dernein faaliyetlerinin duyurulduu alanlarn yannda kolaylkla grlebilecek bir biimde tasarlanmtr. Dernein sosyal medya kanal da sitede kolayca eriilebilecek bir biimde yer almaktadr. Ancak dernein faaliyetleri ve/veya ilgilendii konularla ilgili haberlerin sosyal medya zerinden paylamna izin veren bir uygulama yoktur. Dernei desteklemek iin banka hesap bilgileri verilmitir ve yelik, gnlllk, evrimii ba

Grsel 32. BEDD web sitesinden

http://www.altinokta.org.tr
Altnokta Krler Dernei Dernein sitesi ayrntl bir ierie sahiptir. letiim bilgileri pek ok ildeki dernek temsilcisini kapsayacak biimde ziyaretilerle paylalmaktadr. Sade bir grnm olan sitede grsel-iitsel mal-

36

zemeler de ziyaretilerle paylalmaktadr. te yandan dernee destek olmak isteyen ziyaretiler iin herhangi bir evrimii uygulama ya da bilgi bulunmamaktadr.

Grsel 33. Altnokta Krler Dernei web sitesinden

Habitat in Genlik Dernei, genlere ynelik faaliyetlerde bulunmakta ve ounlukla kurumsal i ortaklaryla almaktadr. nternet sitelerinde, duyuru ve haberler yer almakta ancak bu gnderileri sosyal medya zerinden paylamaya ynelik herhangi bir balant bulunmamaktadr. Dernein hazrlad bltenler dijital dosya olarak, ariv de dahil olmak zere, ziyaretilere sunulmaktadr. Etkileimsel bir form iletiim sayfasnda yer almaktadr. Etkinlik takvimi de etkileimsel unsurlara rnek olarak gsterilebilir. Google Takvim araclyla sunulan hizmet ilevsel bir biimde kullanlabilmektedir. Habitat in Genlik Derneinin yrtt pek ok kampanya ve proje iin ayr birer nternet sitesi bulunduu ve bu sitelerde video paylam alar zerinden grsel-iitsel tantmlarn ziyaretilere sunulduu belirtilmelidir.

Genlere Ynelik alan STlerden

http://www.habitaticingenclik.org.tr
Habitat in Genlik Dernei

Grsel 35. Habitat in Genlik Dernei web sitesinden

Grsel 34. Habitat in Genlik Dernei web sitesinden

37

http://www.tog.org.tr
Toplum Gnllleri Vakf (TOG)

Grsel 37. TOG web sitesinden

Grsel 36. TOG web sitesinden

Geni ve kapsaml bir siteye sahip olan TOG, nternetin sunduu pek ok olanaa yer vermekte, sitesinde birok uygulama barndrmaktadr. Bu uygulamalarn pek ou sitenin kendisi zerinden sunulurken, vakfn dergisinin yaynlanmas ve grsel-iitsel tantmlarda belge ve video paylam alarndan yararlanlmaktadr. Sosyal medyay da etkin bir biimde kulland gzlenen vakfn sitesinde yer alan ieriin sosyal medya zerinden paylalmasna izin veren herhangi bir balant bulunmamaktadr. evrimii ba, site zerinden kabul edilmekte ve vakfla iletiim iin kapsaml etkileimli formlar bulunmaktadr. TOG kadar kapsaml bir nternet sitesinde, site haritas bulunmamas aranan ierie ulaabilmeyi zaman zaman zorlatrabilmektedir. te yandan sitenin solunda bulunan men, site haritas ilevini ksmi olarak yerine getirebilmektedir.

Grsel 38. TOG web sitesinden

Grsel 39. TOG web sitesinden 38

http://www.ozgeder.org.tr
zgrlnden Yoksun Genlerle Dayanma Dernei Sade bir tasarma sahip sitenin ierii yer yer gncellikten uzaktr. Sitede, dernein amalar ve konuyla ilgili olabilecek baz dier STlerin nternet adresleri yer almaktadr. Her ne kadar dernein faaliyet alan, yrttkleri kampanyalar grsel-iitsel unsurlarla duyurmaya uygun olmasa da ieriin daha gncel tutulabilmesi olanakldr. Herhangi bir etkileimsel e bulundurmayan sitede, dernein iletiim bilgilerinin yansra banka hesap numaras da ziyaretilere sunulmaktadr.

ocuklara Ynelik alan STlerden

http://www.cocukvakfi.org.tr
ocuk Vakf

Grsel 41. ocuk Vakf web sitesinden

Grsel 40. Z-GEDER web sitesinden

Grsel olarak ilgi ekici bir biimde tasarlanan sitede, sosyal medya aralar yalnzca ziyaretilerin karlatklar ierii paylaabilmelerine ynelik olarak kullanlmaktadr. Vakfn sosyal medya kanallaryla ilgili herhangi bir balant bulunmamaktadr. Sitede banner kullanm dikkat ekmekteyken grsel-iitsel malzeme kullanm saptanmamtr. Vakfn kulland bir e-posta grubuna ait balant takip edildiinde ise grubu tantan bir metin dnda herhangi bir uygulamaya (e-posta uygulamasnn kendisi, gruba nasl ye olunabileceine dair bilgi vb.) ulalamamaktadr. Dernee ait hesap bilgileri aka belirtilmekte, ayrca kredi kartyla dzenli ba kabul edildii de duyurulmaktadr. Ancak kredi kartyla nasl bata bulunulabileceine dair herhangi bir bilgi sitede mevcut deildir. yelik sisteminin kullanld site-

39

de, yelik gerektiren blmle, gerektirmeyen blm arasnda ierik bakmndan herhangi bir fark gzlenmemitir. letiim bilgileri, kampanyalara zg iletiim bilgilerini de ierecek ekilde sitede yer almaktadr. Bu blmde etkileimsel bir form da bulunmaktadr.

Grsel 43. Alternatif Biliim Dernei web sitesinden

Nefret Sular Alannda alan STlerden

http://www.sosyaldegisim.org/
Grsel 42. ocuk Vakf web sitesinden

Sosyal Deiim Dernei

Biliim Ve Yeni Medya Alannda alan STlerden

http://alternatifbilisim.org
Alternatif Biliim Dernei ok yeni bir dernek olan Alternatif Biliim Derneinin nternet sitesi Wiki altyaps zerine kuruludur. Wiki, basit grnmyle birlikte ziyaretiyle etkileime en ok izin veren yaplardan biridir. yle ki ziyareti tm site ieriine mdahale edebilmektedir. Dier taraftan dernein sosyal medyadaki kanallar da iletiim sayfasnda, adres, telefon ve e-posta bilgilerinin yannda yer almaktadr.

Grsel 44. Sosyal Deiim Dernei web sitesinden

Sava kart etkinliklere destek veren ve nefret sularna kar mcadele eden Sosyal Deiim Derneinin web sitesi, bir blog sadeliinde olmakla

40

birlikte ierik bakmndan zengindir. eriin doru bir biimde kategorilere ayrlmas, siteyi ilevsel klmtr. Dernein kulland sosyal medya hesaplar aka grntlenmekte; bu sosyal medya aralarnn etkin bir biimde kullanlmasyla, ieriin paylalmas ve dolama girmesi salanmaktadr. Site, e-posta listesi ve RSS uygulamalarn da sitesinde barndrmaktadr. Bylelikle web sitesinin ziyaretileri dilerlerse dernein haberlerini dorudan takip edebilmektedir. Baz dernek yaynlar hem evrimii olarak siteden okunabilmekte, hem de dijital dosya olarak siteden indirilebilmektedir. Sitede az sayda olmakla birlikte grsel-iitsel eler de video paylam alar zerinden yaymlanmaktadr. Dier pek ok sitede bulunmayan ancak gerekli bir zellik olan etiket bulutu da sitede yer almaktadr. Sitenin ziyaretilerle kurduu etkileim asndan, ziyaretilerin yorum yapmasna izin verilmesi ve iletiim formunun da etkileimsel bir biimde hazrlanm olmas nemlidir. Site haritas ve site ii arama ilevinin salanm olmas, zaten ok iyi bir biimde kategorilere ayrlm siteyi ok daha rahat kullanlabilir klmaktadr.

GENEL DEERLENDRME
Pia Burundin (2008) STlerin nternet kullanmnn tek ynl olduunu saptamtr. STler d dnyaya mesajlarn yaymak iin nterneti kullanmakta, ancak ok az etkileime girmek iin nternetten faydalanmaktadr (Burundin 2008: 186). Bu saptamann Trkiyedeki STler iin de geerli olduu, yukarda farkl rgtler baznda yaplan deerlendirmeden yola karak sylenebilir. Trkiyedeki STler de web ortamnn etkileimsellik olanandan yararlanmamaktadrlar. Trkiyedeki pek ok ST, nternet sitesinde yeni teknolojileri ksmen veya tamamen kullanmaktadr. Bunlarn banda, sosyal medya uygulamalar geliyor. Sosyal medya, hem Trkiyedeki ST iin bir iletiim platformu/kanal olmas bakmndan hem de web sitesinin ziyaretilerinin, rgtn almalarn yaygnlatrabilmesi asndan paylam zellii nedeniyle nemlidir. Btn sosyal medyalarda bir hesaba sahip olmak bir rgt iin ilevsel olmayabilir. En revata olan sosyal medya sitelerini kullanmak yeterlidir. Ancak paylam asndan ayn eyi sylemek doru olmayacaktr. Bir ziyaretinin ve o ziyaretiye ait evrenin hangi sosyal medyay kullandn bilmek ou zaman olanakl deildir. Ziyaretinin Trkiyede yaygn olarak kullanlmayan bir sosyal medya sisteminin de kullancs olmas olasl vardr ve bir ST iin bu kullanclardan vazgemek doru deildir. Bu nedenle, Trkiyedeki pek ok sitede (ST veya ST d sitede) kullanlan AddThis, http://www.addthis. com, tr uygulamalar yararl olabilmektedir. Bu uygulamann web sitesine eklenmesiyle birlikte, sitedeki ierik hemen hemen tm sosyal medya aralar zerinden paylalabilir hale gelmekte41

Grsel 45. Sosyal Deiim Dernei web sitesinden

dir. AddThis ayrca, e-posta ve MSN (Windows Live Messenger) zerinden paylam da olanakl klmaktadr. Grseller ve grsel-iitsel eler, bir web sitesini her zaman iin daha ilgi ekici klmaktadr. Ziyareti bu tr okluortam eleriyle ilgilenmeyip sadece yazl ierikle ilgilense dahi, bu eler siteyi estetik adan daha iyi sunmak iin faydaldr. Trkiyedeki pek ok ST kampanyalaryla ilgili videolar hazrlamaktadr. Bu videolarn yalnzca evrimdnda snrl kesimlere gsterilmesi yerine, sitede yer almas, hem siteyi daha ekici klar hem de hazrlanan videolar ile iletilmek istenen mesajn nternet zerinden ok sayda kullancya ulamasn salar. Bu videolar sitenin kendisine yklenebilecei gibi video paylam alarndan birine de yklenebilir. Yaplan almalarda grlmtr ki, ok byk STler dahi videolarn sitelerinde video paylam alar zerinden yaynlamaktadr. Bu, hem masrafsz hem de ilevsel bir yntemdir. Siteye gelen ziyaretiyle iletiimin, ziyaretinin siteden ayrlmasndan sonra srebilmesi de STler iin nemlidir. Bu nedenle, sosyal medya kanallarnn yansra e-posta veya haber gruplarna yelik imknna sitelerde yer verilmelidir. Bu gruplar iin sitede bir uygulama yaratlabilecei gibi, bu hizmet Google gibi firmalardan da cretsiz bir biimde salanabilmektedir. Bir web sitesinde nternetin etkileimsellik zellii de unutulmamaldr. nternet zerinden kurulacak iletiim iin yalnzca e-posta adresi verilebilir. Ancak bu tek bana yeterli deildir. Etkileimsel

iletiim formlarn sitede bulundurmak ok zahmetli veya masrafl deildir. Bu zelliin kullanm konusunda rgtlerin gerekli zeni gstermedii yukarda belirtilmiti. Pek ok ST iin, temel gelir kaynan balar oluturmaktadr. Bu nedenle, STnn sitesini ziyaret edenler bu balamda da dnlmelidir. Bir STnn alma alanyla ilgilenip o STnn web sitesini ziyaret edenler, potansiyel olarak bata bulunabilecek kiilerdir. Bu nedenle evrimii ba kanallarnn sitede bulundurulmasnda fayda vardr. Trkiyede de pek ok STnn sitelerinde evrimii ba uygulamalarn bulundurduu saptanmtr. Uluslararas STlere bakldnda ise, byklklerinden bamsz olarak hepsinin evrimii ba sistemine sitelerinde yer verdikleri grlmektedir. phesiz evrimii ba sistemi web sitesinin gelir elde etmek iin kullanlmasnn tek yolu deildir. BEDD ve anlat sigorta irketi rneinde olduu zere yaplan kurumsal anlamalarn web sitesinde duyurulmasyla da gelir elde edilebilmektedir. Hediyelik eya uygulamalar, yok saylmamas gereken bir baka yntemdir. Trkiyede de bu yntemi kullanan STler bulunmaktadr. Hediyelik eya olarak hazrlanm rnlerin yansra ba sertifikas ve benzerlerinin evrimii olarak satlmas da faydaldr. STnn kendi sitesinde bir e-maaza uygulamas bulundurmas ise zaman zaman zahmetli veya masrafl olabilmektedir. Bu nedenle, e-maaza uygulamalar bulunan STlerin byk ksmnn yapt gibi, nternet zerinden sat yapan herhangi bir site veya rgtlere hizmet veren sitelerle ortak allabilir.

42

Faaliyet alanyla ilgili haberleri ska web sitesine giren STlerin RSS kullanmas da faydal olabilmektedir. Bylelikle, ziyaretinin siteden ayrlmasndan sonra da iletiimin devam salanabilmektedir. Dier taraftan, STlerin kendi hazrladklar veya eitli kaynaklardan derledii raporlar ve belgeler de dijital dosya olarak sitede yer almaldr. STlerin faaliyet alanlaryla ilgili kaynaklk etme misyonlar bulunmaktadr. STnn faaliyet alanyla ilgili olarak yaynlanan bu belge ve dosyalar, rgtn amac dahilinde olan farkndalk yaratmakta ilevsel olabilmektedir. Bu belgeler, sitenin kendisinde bulundurulabilecei gibi, nternet zerinde bu ie odaklanm baka uygulamalar araclyla da sunulabilirler. Bu uygulamalarn tamamnn bir STnn web sitesinde olmas elbette zorunluluk deildir. lgili rgt, bu alanda nelere ihtiyac olduunu kendi belirlemeli ve bunlar nasl kullanacana karar vermelidir. nternetin sunduu pek ok ara iin ciddi mali kaynaklar gerekmedii, pek ounun cretsiz olarak salanabilecei hatrlanmaldr. Dikkat edilmesi gereken, yeni medya ortamnn salad olanaklar STnn amacna en uygun ekilde kullanabilmektir. Bu adan, yukarda incelenenler arasnda, MorElin sitesi en iyi rneklerden biridir. Blog altyapsyla ileyen site, kendisine gerekli btn uygulamalar barndrmaktadr. Bunun iin de herhangi bir mali kaynak ayrmamakta; sadece nternetin olanakl kld cretsiz hizmetleri kullanarak sitesini son derece ilevsel klmaktadr.

Enformasyon teknolojisi kendi bana ne iyi, ne kt; ama tarafsz hi deil. Bundan dolay onu ne eletirmeden kabul etmeli, ne kaytsz artsz reddetmeliyiz. Can alc olan, hem bu teknolojilerin gelitirilmesi hem de yaptmz alveri srasnda onlardan nasl etkilendiimizi, ayrca onlarla ne yapabileceimizi ve ne yapmak istediimizi anlamak iin srekli tetikte durmaktr. (de Mul 2008: 55) STlerin yeni medya kullanm pratiklerinde dikkat etmesi gereken en nemli husus de Mulun altn izdii noktadr: Yeni medya ile ne yapacamz dnmek ve srekli dnp yaptklarmza bakarak zdeerlendirme yapmak.

Baz Baar ykleri

nternet ortamnda yrtlen baz baar yklerini ksaca deerlendirelim.

http://sudakiayakizim.org/ ve http://www.waterfootprint.org/
Sudaki Ayak zim

Grsel 46. Sudaki Ayak zim web sitesinden

Sudaki Ayak zim kampanyas, World Wildlife Foundationn (WWF Trkiye, Doal Hayat Koruma Vakf) yrtt bir kampanyadr. Flash destei kullanan kampanya sitesi tasarm asndan etkileyici, ierik olarak doyurucudur. Trkiyenin 2009daki su

43

durumunu ve 2020 ile 2030daki potansiyelini grsel olarak sunan sitede, bir de kiisel hesap makinesi bulunmaktadr. Site, yrtlen kampanyann etkin bir biimde anlalmasn ve verilen mesajn yerine ulamasn salamaktadr. http://www.waterfootprint.org ise ayn kampanyann uluslararas boyutunu oluturmaktadr. Bu sitede Trkenin de aralarnda bulunduu eitli diller desteklenmektedir. Konuyla ilgili olarak evrimd dnyada kullanlabilecek eitim malzemeleri ziyaretilerle paylalmaktadr.

http://www.wwf.org.tr/dunyasaati/
Dnya Saati

Grsel 49. WWF Trkiyenin kampanyas: Dnya Saati

Grsel 47. Sudaki Ayak zim web sitesinden

WWF Trkiyenin liderliinde yrtlen 60 Dakika, Dnya Saati kampanyas nternet zerinden yrtlen uluslararas bir kampanyadr. 26 Mart 2011 Cumartesi gn 20.30-21.30 saatleri arasnda dnyann drt bir tarafndan milyonlarca insan gezegenimizin olumsuz gidiatna son verecek deiimlere olan balln gstermek iin gvenlik harici aydnlatmalarn bir saatliine kapatacak. Siz de bu deiimdeki yerinizi aln, diyen bir metinle duyurulan kampanyaya katlmn beyan edilmesi iin kampanyann nternet sitesinde bir form sunulmutur. Kampanyann amac ve ana fikriyle ilgili olarak tantm videolar da sitede yer almaktadr. Sz konusu kampanya, kurumsal katlmclar dndaki geleneksel medya aralarnda da haber olarak yer almtr.

Grsel 48. Sudaki Ayak zim web sitesinden

44

http://avaaz.org/
Dnya Eylemde Urduca ses anlamna gelen Avaaz hareketi, Ocak 2007 tarihinde nternet zerinden rgtlenmitir. Dnyann her yerinden nternet kullanclarnn eitli konulardaki imza kampanyalarna katlmn amalamaktadr. Avaazn katlmclar, hem dorudan Avaazn gndeminin retimine katlabilmekte hem de kullanc trevli ierii ortama dahil edebilmektedir. Avaazn dzenledii kampanyalarda herhangi bir konu btnl yoktur.

Grsel 50. WWF Trkiyenin kampanyas: Dnya Saati

Fotoraf 2 Eskiehir Tepeba Belediyesinin Dnya Saati kampanyasna daveti Fotoraf: Mutlu Binark

45

Libyann uua yasak blge ilan edilmesi kampanyas, Rupert Murdockun ngiltere medyasnn yarsna sahip olmasna giden srecin durdurulmas kampanyas, WikiLeakse ynelik basklarn durdurulmas kampanyas, Gney Afrikada lezbiyenlere ynelik dzeltici tecavzn nlenmesi kampanyas, gncel kampanyalara verilebilecek rneklerdir.

Avaaz imzaclarna yeni kampanyalar da e-posta ile duyurulmakta, ancak bu e-posta duyurusu herhangi bir ekilde taciz noktasna ulamamaktadr. Avaaz duyuru listesinden istenildiinde kmak mmkndr. E-postalar ounlukla ngilizce olmakla birlikte, zaman zaman gnll Avaaz yelerinin metinleri tercme etmesiyle, Trke e-postalar da gnderilebilmektedir.

Grsel 51. Avaaz.org web sitesinden

Grsel 52. Avaaz.org web sitesinden

Yrtt kampanyalarda bir bildiri metni hazrlayan http://avaaz.org, bu metni imzaya amakta, nternet kullanclar isim ve e-posta bilgilerini girerek bildiriyi evrimii olarak imzalayabilmektedir. Avaazn yz binli imzalara sklkla ulaabildii kampanyalar, zaman zaman milyonlarca katlmcya eriebilmektedir. Katlmn byk saylara ulamasyla kampanyalar ounlukla istenilen sonuca ulamaktadr. Ayrca bir bildiriyi imzalayan kiinin, bu bildiriye daha fazla imzac ekmek iin sosyal medyay ve e-postay kullanmas da sitede desteklenmektedir.

Greenpeace gibi Avaaz da herhangi bir devlet veya irketten destek almay reddetmekte, bu nedenle de tek seferlik veya dzenli bireysel balara ihtiya duyduunu belirtmektedir. Balar kredi kartyla evrimii olarak yaplabilmektedir. 2011de Ortadou lkelerindeki krizlerde, bu lkelerde nternetin kstlanmas ve dnyayla iletiimin koparlmaya allmasyla ilgili yrtlen kampanyada Avaaz, uydu telefonlar ve modemleri temin ederek blgedeki haberlerin dnyaya ulaabilmesi ve dier ihtiyalarn karlanmas iin bir ba kampanyas dzenlemitir. Bu kampanyaya katl-

46

mak isteyenler kredi kartlaryla evrimii bata bulunabilmektedirler. Avaaza yaplan balarla kampanyaya zg balar arasnda fark olduunu belirtmek gerekir. Dier bir deyile, Avaazn dzenledii baz kampanyalarda, zellikle o kampanya iin bata bulunmak da mmkndr. Son olarak, Avaazn Trkiye: nternet Sansrne Hayr! kampanyasndan bahsedelim. Trkiyede 22 ubat 2011de alnan Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurulu (BTK) karar zerine, Trkiyedeki nternet altyapsn devlet eliyle otomasyona balanm genel bir filtreleme sistemine entegre etme sreci, Trkiye iinden eitli STlerin ve medyann yansra uluslararas aktivist topluluu Avaazn da gndemine geldi. Bir imza kampanyas ile Trkiyede nternet sansrne hayr denen kampanya, sitenin ngilizce ve Trke arayz zerinden duyurularak imzaya ald. Trkiyeden nternet kullanclarnn yansra, dnyann eitli yerlerindeki kullanclar da kampanyaya destek verebiliyorlar. Avaazn yrtt bu kampanyada, dier pek ok Avaaz kampanyasnn aksine, katlmc says sitede ilan edilmiyor. Toplanan imzalar dorudan BTKya gnderiliyor.

http://www.kacsantim.org/, http://nukleer.greenpeace.org/
Greenpeace Kampanyalar: Seninki Ka Cm?, Trkiye Nkleer stemiyor, BP Yeni Logo

Grsel 54. Greenpeace Seninki Ka Cm? kampanyasndan

300 bini aan katlmcsyla Seninki Ka Cm? kampanyas, nternetteki en baarl kampanyalardan biridir. Facebook oyunlarn andrr biimde tasarlanm kampanyada, katlmcya sanal bir balk verilmektedir. Katlmc, bala ait sayfay her ziyaretinde ve bu sayfay her paylatnda, sz konusu balk bymektedir. Oyuna benzer bir biimde tasarlanmas bakmndan ok fazla ziyareti eken kampanya ile Trkiyede yavru balklarn avlanmas ile ilgili dzenlemeye dikkat ekilmitir. Greenpeacein dzenledii bir dier kampanya olan Krmz Telefon kampanyasyla bu kampanya ortak kullanlm, Tarm Bakanlna 2 binden fazla kii telefon etmi, 5 binden fazla kii de SMS ile kampanyay desteklemitir. Kampanyaya katlanlar, Greenpeacei aram; Greenpeace, telefonu Tarm

Grsel 53. Avaaz.org web sitesinden: Trkiye: nternet sansrne hayr! 47

Bakanlna balamtr. Bu kampanya, http:// www.ntvmsnbc.com gibi baz yayn kurulularnn da desteini almtr.

kampanyas altnda, eitli banner ve fotoraflar, radyo spotu ve Twitter arka plan, kullanmak ve paylamak isteyen tm nternet kullanclarna sunulmutur.

Grsel 55. Greenpeace Krmz Telefon kampanyasndan

Greenpeacein nternet zerinden dzenledii bir dier kampanya, Trkiye Nkleer stemiyor kampanyasdr. nternet zerinden toplanan imzalar, evrimdnda TBMMye sunulmu, hatta Genel Kurulda gndeme gelmitir. Kampanyay imzalayan nternet kullanclar, e-posta veya sosyal alar zerinden kampanyay tandklaryla paylamaya tevik edilmektedir. Bu kampanyada Ekim 2010 itibariyle toplanan 170 bin nkleer kart imzann Meclise gtrlmesi srasnda 58 Greenpeace eylemcisi gz altna alnm ve haklarnda 1,5 ila 3 yl arasnda hapis istemiyle dava almtr. Dzenlenen bir alt kampanya ile, nternet kullanclar, kendi fotoraflarn Trkiye nkleer istemiyor yazl tirtlerin olduu bir uygulamaya ekleyerek, Ben de eylemdeyim! Beni de yarglayn! demitir. Bu alt kampanyaya katlan kii says da 12 binden fazladr. Trkiye Nkleer stemiyor

Grsel 56. Greenpeace Trkiye Nkleer stemiyor kampanyasndan

Grsel 57. Greenpeace Trkiye Nkleer stemiyor kampanyasndan

Greenpeacein kresel lekte dzenledii kampanyalara rnek olarak BPnin petrol arama almalar srasnda doaya verdii tahribata dikkat

48

ekmek iin dzenlenen Logoyu Yeniden Tasarla kampanyas verilebilir. Bu kampanyaya 2 bin logo katlm, bu logolar fotoraf paylam sitesi Flickr zerinden dolama girmitir. Flickrn kampanya logolarn yaynlayan sayfalarn 2 milyon kullanc ziyaret etmi ve 25 bin kullanc oy kullanmtr. Oylama sonucunda seilen yeni logo evrimii olarak ve evrimdnda dolama sokulmutur.

Genel olarak Greenpeace eylemlerinin baarl olmasnn altnda u faktrler yatmaktadr: Sosyal medya zerinden yaplan paylamlarda birden ok kanaln desteklenmesi; E-posta zerinden paylama izin verilmesi; Greenpeace duyuru listesinde yer alan kullanclara e-posta ile yeni eylemlerin haber verilmesi; nternette yrtlen kampanyann ktlarnn evrimdnda ilgili birimlere ynlendirilmesi.

Trkiyeden Dier mza Kampanyalar

nternet zerinden yrtlen kampanyalar arasnda en sk karlalanlar imza kampanyalardr. Umut Vakfnn 25 binden fazla imzaya ulam Bireysel Silahlanmaya Hayr ile TEMAnn 2 binden fazla imzaya ulaan Tarm Arazilerimize Birlikte Sahip kyoruz imza kampanyalar rnek alnabilecek baarl kampanyalardr. nternet zerinden yrtlen bir dier kampanya tr, eitli grsellerin paylalmas ve yaygnlatrlmas ile yrtlen kampanyalardr. Snr Tanmayan Gazeteciler rgtnn (RSF) 12 Mart Uluslararas Siber-Sansrle Mcadele Gn kampanyalar, bu tr kampanyalara iyi bir rnektir. RSF her yl 12 Martta dnyadaki nternet dmanlarn rapor ederek, hangi lkelerin nterneti sansrlemeye altn rnek olaylar eliinde ortaya koymaktadr. Kresel lekte gerekletirilen kampanya ile sibersansr protesto edilmektedir. Bu kampanyaya katlmak isteyen kullanclar, eitli renklerde hazrlanm kampanya logosunu sosyal alarn-

Grsel 58. Greenpeace BP Yeni Logo kampanyasndan

Grsel 59. Greenpeace web sitesinden

49

da, nternet sitelerinde ve benzeri ortamlarda yaymlamann yansra, e-posta imzas olarak da kullanabilmektedirler.

Grsel 60. RSFnin Siber-Sansrle Mcadele kampanyasndan

50

BLGSAYAR VE NTERNET MECRASI N TEKNK BLGLER

Bilgisayarlarn sunduu saysz yetenein gndelik yaam kolaylatrdn tekrar etmek anlamsz olabilir. te yandan, bir zamanlar sadece kurumsal ihtiyalara cevap veren bir araken, kk ofislerde ve evlerde de kullanlmaya baland gnden bugne ok hzl gelitiinin altn izmekte yarar var. Bu hz, kimi zaman bu gelimelerden yararlananlarn gelimeleri takip etmekte zorlanmasna da yol ayor. Kiisel bilgisayarn geliimi, bir hobi dal gibi, merakllar tarafndan yaplan katklarn, ok byk nem tad bir kltr alan olarak balad. Bir pazar olarak nemi arttka firmalarn arl byd ve denetim kurumsal pazar olarak adlandrlabilecek alanda younlat. Bu deiim tercihleri, eilimleri ve bilginin dolamn da kanlmaz olarak etkiledi. Bugn tanml ihtiyalar karlayacak bir bilgisayar edinmek iin alveri yapldnda, piyasada ihtiyacn ok tesinde olanaklar sunulduu gereinin gz nnde bulundurulmas, bu durumun yaratt maliyetin de hesaba katlmas gerekebiliyor. Microsoft firmas Windows Vista iletim sistemini yaynlad gnlerde Avrupa Yeiller Partisi bu eilimin doa asndan sakncalarna dikkat ekti. Yeni programlarn hep daha fazla donanm gerektirdiine iaret ediliyor, bu gereksinimin de eski donanmlarn hep tehlikeli atklar olarak doaya braklmasyla sonulanmasndan duyulan rahatsz-

lk dile getiriliyordu. (http://www.greenparty.org. uk/news/2851)

Bu tketim alkanlklarna kar nemli zmlerden biri, kiisel ihtiyalara gre ekillendirilmesi daha mmkn olan zgr yazlmlar kullanmak. zgr yazlmlar, mlkiyetleri kamuya ait olarak gelitirilen ve tm insanln ortak mal kabul edilen teknolojiler. Kamusal nitelikleri sayesinde cretsiz olarak edinilebiliyor ve eski donanmlar zerinde baaryla altrlabiliyorlar. Rehberin bu blm, bu tr tercihleri yapabilmeyi kolaylatrmak iin, temel kavramlardan yola karak sradan bilgisayar kullanclarna gndelik yaamlarnda aina olduklar kavramlar daha iyi tanmlamay hedefliyor. Tantlan uygulama ve teknolojilerin kullanmna ynelik pratiklerin video paylam siteleri araclyla kolayca renilebileceini, YouTube (http://www.youtube.com), Vimeo (http://www.vimeo.com) gibi video servislerinde ya da uzman.tv (http://www.uzmantv. com) gibi amac bu tr bilgilerin paylalmas olan sitelerde hemen her ilemi ayrntl biimde gsteren videolar bulunabileceini de hatrlatalm. rnein, Googleda (http://google.com) e-postaya dosya eklemek kelimeleriyle ile yaplacak bir arama, kullancnn ihtiya duyduu bu yetenei hzla kazanmasna yardmc olacak bilgileri hzla sunacaktr.

51

2.1 Bilgisayarla lgili Temel Tanmlar / Grevler

2.1.1 LETM SSTEM NEDR?
letim sistemi, programlanabilir tm cihazlarda yer alan en temel yazlmdr. Bu yazlmlar, fiziksel donanmlar ve kullanclarn iletecei yazlmlar arasnda bir eit ara katman olarak yer alarak donanmlarn salad olanaklar, yazlmlarn kullanmasn salar. rnein, bir belgenin kada dklmesiyle ilgili olarak, belgenin alm olduu yazlm sadece yazdrma ilemi istendii bilgisini kullancdan alr ve iletim sistemine devreder. letim sistemi, grevi alarak yklenmi olan srcler yardmyla, kt boyu, znrlk, tek tarafl m nl-arkal m bask alnaca gibi bilgiler dorultusunda k alnmasn salar. Srcler donanmn nasl altrlmas gerektii bilgisini tutan zel yazlmlardr ve ounlukla donanm reten firma tarafndan salanr. Her iletim sisteminde srclerin birer para olarak eklendii ve bu trden temel ilemlerin

yerine getirilmesini salayan bir ekirdek yer alr. Cep telefonlar, dijital fotoraf makinalar, hatta akll frnlar gibi kullancnn ihtiyalarn karlamak zere dijital bir arayz sunan her cihaz bir iletim sistemiyle alr. Bu sistemler ok sade ve az saydaki grevi yerine getiren temel komutlar ieren basitlikte olabildikleri gibi, bilgisayar gibi ok sayda ilevi yerine getirmeye hazr cihazlarda ok zellikli bir altyap sunarak uzmanlam yazlmlarn almasn da salayabilirler. Gndelik yaamnda biliim dnyasnn olanaklarn ara olarak kullanan meslek gruplarndaki reticiler ya da tamamen bireysel amalarla bu olanaklar kullanan ev tipi kullanclar sadece zel amala hazrlanm yazlmlar altrdklar, yani retim zincirinin en sonunda yer alarak dorudan kt retmeye ynelik tasarlanm olan aralardan yararlandklar iin son kullanc olarak tanmlanrlar. Son kullanclarn, nasl kullanaca bilgisini edindikleri yazlmlarn operatrln yaparak, o aralarn amalad ktlar baarl biimde retmeleri gibi bir rolleri olduu varsaylagelmitir. ada iletim sistemleri kullanm kolayl, olanak zenginlii ve zerlerinde alabilen yazlmlarn eitliliiyle birbirlerinden ayrlr. istasyonu (Workstation) ad verilen ve fiziksel olarak bugnk rnekleriyle kyaslanamayacak hacimde donanmlara sahip bilgisayarlar daha ok hesaplama ve kataloglama ilemleri iin kullanlrken, donanmlar zerlerinde ykl gelen sabit iletim sistemleriyle alrken, 80li yllarda kiisel bilgisayarlar (Personal Computer PC), masalarn stlerine

ekil 1: letim sistemi emas

52

sacak kadar kld ve yaygnlat. Bu dnemde bilgisayarlar altran temel unsur olan iletim sistemi de cihaza ynelik olmaktan kp ayr bir rn olarak yazlm piyasasnn merkezine oturdu. 1984 ylnda Microsoft firmasnn Windows ve Apple firmasnn Macintosh iletim sistemleri ticari dnyada yeni alternatifler oldu. O gne kadar bu pazar daha ok Unix adl iletim sisteminin baskn olduu bir aland. 1990l yllarda Macintosh, Unix zerinden gelitirilmi BSD adl bir sistem zerinde yeni Macintoshlar piyasaya srd. Paralel olarak yine Unixi temel alan ve zgr yazlm ad verilen bir model etrafnda oluturulan Linux da aktrlerden biri haline geldi.

2.1.1.1 Windows
Microsoft rnlerinin amiral gemisi kabul edilen iletim sisteminin ilk srm, Windows 1.0, 1983 yl biterken tantld ve yllar sonra kiisel bilgisayar pazarnn tarihi bakmndan ok kritik bir dnm noktas olarak hatrlanan 1984 ylnda sata sunuldu. Kiisel bilgisayar terimini literatre yerletiren ve bu pazarn en nemli satcs olan IBM firmasyla ortaklaa gelitirilen yeni iletim sisteminin en nemli zellii, son kullancya grafik bir arabirim sunmas oldu. istasyonlar, Unix iletim sisteminin eitlemeleriyle alrken, kiisel bilgisayarlar DOS (Disk Operating System Disk letim Sistemi) ile alyor, ancak

ekil 2: Windows XP, Kontrol Paneli akken

53

her ikisi de komutla alan bir arabirim sunuyordu. Farenin bilgisayar dnyasna girii, bilgisayarn grafik ortamda kullanmnn genellemesi gibi nedenlerle 1984 dnm noktas olarak kabul edilir. Windows iletim sistemi, Microsoft firmasnn kurumsal i dnyasna ynelik yazlmlara verdii nem ve yazlmlarn disketle satlp yklendii dnemde, sat noktalarn iyi deerlendiren pazarlama becerisi sayesinde rn temsil eden marka haline geldi. Son kullanclarn Windows dndaki iletim sistemlerini ok tanmadklar, duyduklar alternatifleri bunlarn ni kullanma ynelik ok uzman sistemler olabileceini dnerek yaygn bir seenek olarak deerlendirmedikleri grld. Firmann bu lekte bir baarya ulamasn salayan dier nemli bir etken de mterilerine sunduklar program/bilgisayarlarn kararl ve gvenilir almas iin Windows iletim sistemi neren nc ahs ve firmalarn okluu olarak gsterilir. Windows iletim sistemi deiik srmleriyle hem elde tanabilir cihaz ve telefonlarda hem de masast/dizst bilgisayarlarda yaygn olarak kullanlmaya devam eden bir iletim sistemi. Piyasada satlan neredeyse her yazlm ncelikle Windows zerinde alma garantisi sunuyor. Windows iletim sistemleriyle ilgili genel kabul gren en byk olumsuzluk virs ve art niyetli yazlmlarn bu platformla zde hale gelen yaygnl. Alternatif sistemlerin Windows kadar popler olmamas nedeniyle hedef oluturmad ynndeki yaygn kanaatin aksine, Windows tm iletim siste-

mi pazarnda deil, son kullanc pazarnda yaygn olduu iin sunucularda ve gvenlik sistemlerinde etkin olan dier iletim sistemleri de cazip birer hedef oluturur. Bununla birlikte Windows, donanm ya da yazlm reticilerinin kolaylkla rnlerini entegre edebilmelerini salayan yanyla ayn zamanda zaaflar da ierir. Sistemin almas iin gerekli, kritik dosyalarn, kullanclarn her gnk dosyalaryla ayn nem ve gvenlie sahip olmas, altrlan bir dosyann bilgisayarn her yanna erimesi gibi zellikler virs yazmn kolaylatrd iin, Windows, virs ve art niyetli yazlmlarn yol at sorunlarla birlikte anlr. Son yllarda Unix benzeri mimariyle alan Mac OS X ve Linux sistemlerin gvenlik konusundaki baarlarn takiben, bu mimarilerden ilham ald sylenen yeni altyapyla piyasaya srlen Windows 7, iletim sisteminin bu kt hretine son vermeyi hedefliyor.

2.1.1.2 Mac
Apple firmasnn 1984 ylnda ilk Macintosh bilgisayarlar piyasaya srmesine paralel olarak Mac OS iletim sisteminin tarihi de balar. 1960l yllardan itibaren Telefunken, Xerox gibi firmalarn rekabetine tank olan bir gelitirme sreci sonunda gerek kullanm alann bulamayarak atl kalan fareyi, grafik arabirimlerin kullanmna sokarak byk fark yaratan Apple firmas, halen grafik arabirimlerin geliimi ve kullanllk konusunda nc firmalar arasnda kabul edilir. letim sistemlerinin, kiisel bilgisayarlarn yaylmasyla ayr bir rn haline gelmesine ramen

54

Apple firmas bilgisayar bir btn olarak pazarlamay srdrp Mac OS iletim sistemi ve Mac bilgisayarlar birbirinden ayr dnlmeyecek ekilde sundu. nc kiilerin yazlm gelitirmeleriyle ilgili politikalarda da Microsoftun lisans sat yerine eitli ortaklk modelleri ve daha kapal bir yapy tercih etti. Bunun sonucunda daha az sayda ve zellemi firmalar Apple ile uyumlu rn gelitirdi ve sata sundu. Bu uygulamalarn ilk rnei Aldus firmasnn PageMaker adl mizanpaj program oldu. Apple bilgisayarlarn grafik ilemleri ncelikli gren tasarm, masast yaynclk, multimedya tasarm gibi alanlarda zm sunan firmalarn bu platformu tercih etmeleri ve Apple markasnn bu konularla zde hale gelmesiyle sonuland. 1990l yllar boyunca gndelik kullanmda Windows, yaynclkta Macintosh, sunucularda ise Linux iletim sisteminin rakipsiz olduu genel kans hkim oldu. Bu alandaki baarsna ramen gnlk kullanmda, masast platformlarda Microsoft Windows kadar yaygnlamayan Mac sistemlerin en byk dezavantaj, yksek kapasiteli ilemlere uygun donanmlarla birlikte gelmesiyle orantl olarak maliyetinin de ykselmesi olarak grld. Gnmzde mobil pazarda hakimiyeti artan Apple firmasnn, giri seviyesi rnlerini oaltarak masast dnyasnda da daha ok tercih edilmesine ek olarak Linuxun hzl geliimi yukarda anlan ayrm geride brakmakta. Masast bilgisayarlar asndan tablo yavaa deiiyor olsa da, iletim sistemleri pazarnda rekabetin younlat alan mobil cihazlar gibi grnyor.

Bu yeni alanda Google liderliinde ve Linux tabanl olarak gelitirilen Android, Applen rettii Mac iletim sistemlerinin mobil srm iOS ile rekabette. Bu rekabete yakn zamanda Hewlett-Packard firmasnn, Linux zerinde gelitirdii WebOS iletim sistemiyle hem masast hem de mobil cihazlarda dahil olmas bekleniyor.

2.1.1.3 Linux
Unix iletim sisteminin mimarisi temel alnarak bir araya getirilen Linux, aslnda birok farkl yazlm projesinin bir araya getirilmesiyle oluturulan iletim sistemlerinin genel ismidir. Fark yaratan zelliklerinin banda zgr yazlm modeliyle retilmesi yer alr. Bu model, 1984 ylnda Richard M. Stallman tarafndan ortaya atlan ve aslnda yazlm gelitirmede ilk gnlerden beri kullanlan paylam modelini kurumsallatran, ticari dnyada bilimsel geliim ve bilgiye ak eriimi n plana koyan bir yaklamdr. Her ne kadar, zellikle hareketin aktivistleri tarafndan zgrlk vurgusu n planda tutulsa da, bunun doal bir uzants olarak bu teknolojilere cretsiz olarak eriilmesi de nemli avantajlarn banda yer alr. zgr yazlm modeliyle kamuya sunulan rnler drt ayr temel zgrlk gvence altna alnarak yaynlanr. Bu zgrlkler u ekilde sralanabilir: Her trl ama iin yazlm altrma zgrl (zgrlk 0); Yazlmn nasl altn inceleme ve kendi gereksinimleri dorultusunda deitirme zgrl (zgrlk 1)*;

55

 Yeniden datma ve toplumla paylama zgrl (zgrlk 2); Yazlm gelitirme ve gelimi haliyle topluma datma zgrl (zgrlk 3). Bylece yazlm btn toplum yararna gelitirilmi olur.* * iaretli maddelerde tanmlanan zgrlklerin salanmas iin yazlmn kaynak koduna eriim n arttr. Bunun sonucunda her zgr yazlm ayn zamanda ak kaynak kodlu olarak da bilinir. Ayrca ak kaynak kodlu olup zgr yazlm olmayan projeler de bulunur. Bu projeler bambaka bir tartma gerektirdii iin bu almada yer almayacaktr. Stallman, tarif ettii bu erevenin gvence altna alnmasn salayan Genel Kamu Lisansn (General Public License GPL) da yaynlayarak, zgr yazlmlara hukuki bir zemin salam ve sonrasnda bir iletim sistemi meydana getirmek iin gerekli temel uygulamalar bu lisansla yaynlanacak ekilde bamsz birer proje olarak hayata geirmitir. Bu proje GNU olarak adlandrlr. Ama bu isimle bir iletim sistemi oluturmaktr. Linus Torvalds bu aralar 1991 ylnda, ayn ilkeler ve lisans kullanarak zgr olarak yaynlanan Linux ekirdeiyle birletirerek kullanr. Linux szc bylece zgr projelerden oluturulan iletim sistemleri ailesinin markasna dnr. Tm bu aralarn bir araya getirilmesiyle oluturulan bu sistemler Linux datmlar olarak adlandrlr. Datma ve deitirme zgrl sayesinde dnyada eitli ihtiyalara uygun olarak zelletirilmi drt yzden fazla farkl Linux datm bulunur. Linux datmlar ok sayda uzmann denetledii

kodlarla, denetime ak olarak retildikleri iin gvenlik konusunda ne kar. Datmlarn kendine zg yaplar ierebilmesi ok saydaki alternatifi desteklemeyi zorlatrd iin ticari rnlerin almas iin destek vermek zorlaabilmekte, bu nedenle kapal kaynak kodlu, cretli lisansla satlan uygulamalar genellikle Linux destei sunmamaktadr. Ticari uygulamalarn bu platformdaki eksiklii, hemen her alanda benzeri ilevlere sahip zgr yazlmlarla giderilmeye allmakta, datm projeleri, kullanclarna bu yazlmlardan oluan kaliteli sekiler sunma konusunda rekabet etmektedir. Bu almada, Trke destei ve kaynaklarnn okluu nedeniyle temel alnacak Linux datm Pardus olacaktr. Pardusun masast kullanm iin ilk akla gelen yazlmlar kurulum aamasnda salamas dier avantajlar olarak vurgulanmaldr. Gerekten de Pardus bilgisayara kurulduu anda ofis aralar, e-posta ve takvim uygulamalar, ses/video dzenleme ve oynatma aralar gibi ok sayda alana ynelik temel ve gelimi uygulamalar da iletim sistemiyle birlikte kurulur.

2.1.2 DOSYA TRLER, DOSYA YNETCLER

Bilgisayar kullanlarak gerekletirilen her ilem sonucunda ortaya saysal bir veri kar. Bilgisayarn hafzasnda oluturulan bu veriler saklanmak istendiinde sabit diskler ya da bilgisayara bal bulunan tanabilir diskler zerinde yaratlan dosyalar kullanlr.

56

A zerinden alan bir uygulama kullanldnda da uygulamann alt bilgisayarn sabit diskinde bir dosya oluturuluyor/dzenleniyor demektir. Tek bir bilgisayar zerinde yaplacak ilemler, o bilgisayardaki sistemde deiiklik yaplmad srece hep tutarl biimde ayn sonucu verecek ve hangi dosyalara kayt yapld ilemi ok etkilemeyecektir. Bununla birlikte, zerinde allan dosyalarn baka bilgisayarlarda da kullanlmas durumunda kayt yaplan dosyann tr nem kazanr. Bir dosyann hangi trde bilgileri saklad, hangi iletim sistemi zerinde hangi uygulamalar tarafndan kullanlabilecei gibi zelliklerin tanmland referanslar dosya tr ya da dosya tipi olarak adlandrlr. Bilinen bir rnekle aklamak gerekirse, ierdii metnin biimine dair hibir zellik tamadan, dorudan metin ieriini saklayan dosyalara dz metin dosyalar (plain text) denir. Her trden dz metin ierii bu tr dosyalar olarak saklanr.

Linux iletim sistemlerinde zorunlu deildir. Yine de bu sistemlerde de kullanm kolayl salamak iin bu eklerin kullanm yaygndr. nceki rnekten devamla, dz metin dosyalar zel bir ierie sahip olmadklarnda .txt eki ile kaydedilir.

Her sistemde alacak trde dosya semek

retilen ya da dzenlenen bilgilerin, verilerin saklanmasnda doru dosya trnn seilmesi hem bilginin daha nitelikli saklanabilmesi hem de bu bilgiye her bilgisayarda kolayca eriilmesi asndan nemlidir. rnein, Microsoft firmasnn kelime ilemci uygulamas Word ile zdeleen ve metnin biimlendirilmesine, sayfa dzenine dair birok zelliin de saklanabildii, bylece metin grnm ve yerleiminin de bir bilgisayardan dierine tanabildii dosyalar .doc dosyalardr. Kullanlan Word uygulamasnn srmlerine bal olarak .doc dosyalarnn yaps deiebilir. 2003 ylnda yaynlanan MS Office 2003 ile birlikte XML veri tama yaps ile harmanlanan belgeler .docx olarak saklanmaya balanmtr. Bu belge tr 2003 ncesi kurulmu ofis uygulamalarnda alamad iin ayn uygulamann yalnzca farkl yllarda retilmi srmleriyle alan insanlar birbirleriyle dosya/veri paylamakta sorun yaamaktadr. Devlet Planlama Tekilat (DPT) bnyesinde oluturulan e-Dnm Trkiye Projesi (http://www.

Dosya tr ekleri, uzantlar

Her ne kadar bilgisayarlar dosyalarn trlerini saysal kaytlarn balarna dtkleri bilgilerle anlasalar da, kullanclarn dosyalar kolay tanmas ve kataloglayabilmesi iin her dosya, isminin sonuna eklenen bir tr ksaltmas tar ve dosya yneticisinde (Bkz. 2.1.2.3. blm) farkl simgeler ile gsterilir. Bu yntem zellikle Microsoft Windows iletim sistemlerinde yaygn olarak kullanlr. Mac OS ya da

57

bilgitoplumu.gov.tr) kapsamnda dzenli olarak gncellenen Birlikte alabilirlik Esaslar Rehberi3 hangi dosya trlerinin yaygn standart kabul edilerek kullanlabileceini saptayarak yaynlamaktadr. Bu rehberde ofis belgeleri iin Microsoft rnleri tercih edildii durumlarda 1997 ylnda yaynlanan MS Office ile uyumlu .doc tercih edilmesi gerektii vurgulanmakta ve bilgileri ak bir standart olan .odt dosyas nerilmektedir. Ak kaynak hareketine paralel olarak, tm bilgisayarlar arasnda kolay bilgi transferi salamak amacyla yrtlen ak standartlar almas kapsamnda hazrlanan ak belge biimlerinden .odt tpk .doc belge tr gibi metin dosyalarnn biimsel zelliklerini de tayabilir ve ok sayda uygulama tarafndan alp dzenlenebilir. Bunlar arasnda en tannan uygulama, gncel ismiyle LibreOffice ismini alan ve MS Office paketi ile ayn zelliklere sahip bir zgr yazlm projesidir. Daha nce OpenOffice.org ismiyle yrtlen projenin devam niteliinde olan LibreOffice, ntanml olarak .odt dosyalaryla almaya programlanm olmakla birlikte .doc ya da .docx gibi trlerin tamamn destekler.

nan, insann gzle grd ieriin ayn karakterlerle kaydedildii dosyalardr. Bu zellikleri nedeniyle, karakterlerin yerleimi satr ba, sekme (tab) ve boluk karakteri ile snrl olarak ayarlanabilir. Kaln, yatk harf gibi grnm seenekleri bulunmaz. Bu dosyalar genellikle .txt eki ile saklanrlar. eriin biimlendirilmesine ynelik kodlar da ayn karakterlerle tanml olduklarnda bir yorumlayc tarafndan gsterilebilir. Bu trden bir uygulamaya rnek olarak a sayfalarnn kaynak kodlarn barndran .html, .htm uzantl dosyalar gsterilebilir. Bu dosyalar metin olarak aldklarnda zel anlaml szck dizilimleri ve a sayfasnda grntlenmesi istenen ierik bir arada bulunur. Bir a taraycs tarafndan grntlendiklerinde ise uygun ekilde dizilmi szcklerle anlatlan ekilde grntlenirler. Benzer biimde Virglle Ayrlm Deerler (Comma Seperated Values, CSV) de hem dz metin olarak okunabilir hem de Microsoft Excel, LibreOffice Calc gibi hesap tablosu/izelge uygulamalar tarafndan kendi biimlerine evrilerek okunabilir. Bu dosyalar da genellikle .csv eki ile adlandrlr. Belge Dosyalar: Kelime ilemci ya da belge dzenleyici uygulamalar tarafndan kullanlan trde dosyalar, belgenin dzenine ilikin bilgileri ve ierii bir arada tutar. Biim ve dzene ilikin bilgilerin nasl saklanaca ve ieriin sktrlmas gibi konularda farkl yak-

2.1.2.1 Dosya trleri nelerdir?

Metin dosyalar: Her iletim sistemi, temel aralar arasnda bir metin editr sunar. Metin dosyalar, bu editrler tarafndan dzenlenebilecek basitlikte, derlenmeyen, kodlanmayan, sktrlmadan sakla3 e-Dnm Trkiye Projesi Birlikte alabilirlik Esaslar Rehberi, Srm 2.0. Ankara: Bilgi Toplumu Dairesi, 2009. http://www.bilgitoplumu.gov.tr/Documents/1/Yayinlar/090228_BirlikteCalisabilirlikEsaslariv2.pdf

58

lamlar nedeniyle ok sayda belge tr bulunur. Genellikle belge ilemeye ynelik uygulamalar kendi trleriyle uyumlu alr. MS Office paketleri .doc ya da 2003ten itibaren .docx biimiyle alrken LibreOffice .odt biimiyle, OpenOffice.orgun eski srmleri .sxw biimiyle alr. Belge dz metin olarak aldnda ierik okunabilmesine ramen, biimlendirme kodlar ok kark olduu ve zellik destei nedeniyle Zengin Metin Biimi (Rich Text Format rtf ) de belge trleri arasnda saylabilir. Hesap Tablolar izelgeler: Bilgisayarlar yaygnlamadan nce mhendislik ve muhasebe hesaplarnda kullanlan ve hcrelerden oluan ablonlar temel alnarak oluturulan hesap tablolar bilgisayar dnyasnda ufak programlar (macro) yazmak, veriler iinden basit ilemlerle grafikler oluturmak gibi zellikler nedeniyle eskiye kyasla ok daha geni kullanm alanna sahiptir. ngilizce Spreadsheet olarak adlandrlan dosyalar Trkede hesap tablosu ya da elektronik izelge olarak anlr. En yaygn kullanm hesap tablosudur. Bir hesap tablosu belgesi iinde ok sayda alma sayfas (sheet), saysal ve rakamsal kodlarla belirlenmi iki eksen halinde ok sayda hcre yer alr. ntanml olarak Microsoft Excel .xls ve 2003ten itibaren .xlsx biimlerini, LibreOffice Calc .odc biimini, OpenOffice.orgun eski srmleri .sxc biimini kullanrlar. Her hesap tablosu uygulamasyla birlikte .csv

biiminde dosyalarda saklanan veriler uygulamann kendi biimine evrilerek kullanlabilir. CSV dosyalar virglle ayrlm deer anlamna gelmekle birlikte, hesap tablosu uygulamalar hangi noktalama iaretinin, hatta sekme (tab) boluunun deerleri birbirinden ayran zel anlama sahip olduunu anlayacak ekilde alabilir. Bylece pratikte noktal virgl, trnak ya da tab tuuna basarak verilmi boluk gibi deerlerin ayr hcrelere yerleecek verileri iaret ettii belirtilebilir. Sunum Dosyalar: Televizyon/video teknolojilerinden alnan gei efektleri ile birbirine balanm grntler yaratarak sunumlar srasnda aktarlacak bilgileri skc olmayan grsel yntemlerle aktarmak iin ofis paketlerindeki sunum uygulamalarndan yararlanlmas yaygn bir yntemdir. Tm ofis uygulamalarndaki ieriin yansra, mzik, resim, video gibi ierikleri de gsterebilen sunum dosyalar bu eitlilii salamak iin kendilerine zg biimler ierir. Microsoft Office .ppt ve 2003ten beri .pptx, LibreOffice Impress .odp ve OpenOffice.org eski srmleri .sxi dosya biimlerini kullanrlar. PDF dosyalarn grntleyen uygulamalarn sunum destei kullanlarak, bu trdeki dosyalar da sunum yapmakta kullanlabilmektedir. Tanabilir Dosyalar PDF: Adobe firmas tarafndan gelitirilen, ancak biimi hakkndaki bilgi kamuya ak tutulduu iin ok sayda uygulama tarafndan baaryla desteklenen, kolayca reti-

59

lebilen PDF dosyalar, her iletim sisteminde ayn ekilde gsterilebilen, her yazcda ayn sonucun alnabildii ilk ak standart rneklerinden biri olarak ok yaygn bir kullanm alanna sahiptir. Tam ismi, Tanabilir Belge Dosyalar (Portable Document Files PDF) olan PDF dosyalar, ilerine resim ve yaztipi (font) dosyalar gmlerek, bu dosyalarn tanmasn kolaylatrr. zellikle Trke karakterlerin her bilgisayarda sorunsuzca ve ayn grnmde okunmasn salad iin de tercih edilegelmitir. Ofis uygulamalar eski srmlerde eklenti ya da sistemden bir uygulama kullanarak, ada srmler ise baka bir ilem gerektirmeden zerinde allan dosyalar PDF olarak kaydedebilirler.

Standart Kodu) bilgisine sahip olmakla birlikte, bu kodlama, noktalama iaretlerinden rakamlara kadar her trl bilgi iin toplam 128 haneye izin vermesi nedeniyle yetersiz kalr. Ayrca bunda Trke gibi kendine zg sesler barndran alfabelerin karakterleri yer almaz. Bu durum her platformda ayr yntemlerle zlmeye alld iin, her ne kadar son yllarda azalsa da bilgisayar kullanclar Trke karakterlerin iki bilgisayar arasnda, hatta ayn bilgisayardaki iki uygulama arasnda uyumlu almas konusunda ok sorun yaamtr. Microsoft Windows-1254 ve ISO 8859-9, Trke karakterleri ieren ve 1990l yllarda yaygn olarak kullanlan standartlardr. nternetin yaygnlamasn takiben birok dilin kendine zg karakterlerini ieren daha geni bir standart ailesi ihtiyac ortaya km ve Birleik Kodlama (Unicode) projesi gelitirilmitir. ASCIIye kyasla ok daha fazla sayda sembole karlk ieren Unicode ailesinin Trke karakterleri de iine alan standard UTF-8 olarak tanmlanmtr.

2.1.2.2 Karakter kodlama / Trke karakterlerin doru grnmesi

Bilgisayar kullanlarak retilen tm bilgiler, allan anlarda bellee (RAM) ya da geici dosyalara (temporary files) yazlr ve kayt komutu verildiinde seilen dosya trleri esas alnarak sabit diskte depolanr. Kullanc tarafndan bilgisayara girilen enformasyon, saysal verilere evrilirken dilde kullanlan semboller, yerlerini katalog numaras gibi dnlebilir saylara brakr. Her karakter bir dizi say ile temsil edilen kodlara dnr. Bu ilem karakter kodlamadr. Tm bilgisayarlar ksa sylenii ASCII olan American Standard Code for Information Interchange (Bilgi Alverii iin Amerikan
60

Her platformda sorunsuz Trke karakterler iin...

Dz metin dosyalar, kaydedilen karakterler dnda hibir bilgi iermeseler de, o karakterlerin nasl kodlanmas gerektii bilgisini ierirler. Yani sadece ofis dosyalar deil, .txt gibi metin dosyalarnn da karakter bilgileri bulunur.

ada tm iletim sistemleri ve uygulamalar, UTF-8 kodlamay destekler. Tm platformlarda, her uygulama tarafndan sorunsuzca Trke karakterlerin grntlenmesini salamak iin belgeler kaydedilirken UTF-8 kodlamasnn seilmesine dikkat edilmelidir.

2.1.2.3.1 Windows Gezgini

Microsoftun Windows 95 iletim sistemiyle birlikte datmaya balad Windows Gezgini (Windows Explorer) nceki Windows srmlerinde yer alan Dosya Yneticisi (File Manager) uygulamasnn yerini ald. Windows grafik ortamnda alan uygulama, dosyalara eriim ve onlar ilikili olduklar program ararak amak dnda temel dosya ilemlerini yerine getirmek zere tasarland. Windows 98le birlikte nternet Explorer uygulamasyla tmleik hale getirilerek bilgisayar zerinde dosyalar, a zerinde web sayfalar ile ilem yapmak zere alan iki ayr arayze sahip olarak almaya balad. Windows ailesinin en yaygn rn olan Windows XP iletim sistemi ile birlikte dosya yneticisi de daha gelimi yeteneklere sahip olarak, grev tabanl yeni bir tasarm ve yepyeni bir arayzle sunuldu. rnein bu srmle birlikte, iinde resim dosyalar olan bir klasr, bu dosyalarn nizleme boylar zerine yapk ekilde grnmeye balad. Windows Gezgininde pencerenin sol kenarn kaplayan grev paneli, ilem yaplan dosya alanna zel ilemler, seilen dosyalarn bykl, zellikleri gibi bilgilerin okunabilecei bir alan olarak kullanlr.

2.1.2.3 Dosya yneticileri

Kullanclarn bilgisayarda yaptklar her tr ilem bir dosya ile saklanr. lem tamamlanrken belirli bir biim verildiinde tasnif edilebilir hale gelen bu dosyalara kolay erimek iin tm iletim sistemleri, cep telefonlar iin tasarlananlar bile, kurulduklar anda birer dosya yneticisi sunarlar. Aada yer alan ksa incelemelerde de grlebilecei zere, dosya yneticileri ortaklatrlm yaklamlar ierir. Bu yaklamlarn karl bilgisayar okur yazarl diye adlandrlan kavrama ilikin genel kstas olarak kabul edilebilir. Bu genel kabul gren ortak zellikler uyarnca; Dosya yneticileri, sabit diskin belirli bir blmnde bir arada duran dosyalar grntlerken listeleme, kk simgeler ve nizleme seenekleri sunar. Pencerenin en az bir kenarn kaplayan ve ek yetenekleri, ksayollar ieren paneller kullanma alkanl yaygndr. Resim dosyalarn grntlemek iin kullanlan basit uygulamalar ounlukla dosya yneticisi iinde ilgili dosyalar arldnda alr. Birok rnekte uygulama ayr bir pencere yerine, dosya yneticisine gml olarak da altrlabilir.

2.1.2.3.2 Finder
Mac OS iletim sisteminin dosya yneticisi Finder (Bulucu), ayn zamanda masast arama motorunun da ismidir ve bu iki uygulama birbirine tmleik olarak alrlar. Dier iletim sistemlerindeki

61

dosya yneticilerinde olduu gibi arama blm bulunan Finder, bilgisayardaki dosyalarn kaydedildii bir dizin yaps oluturarak aramay bu dizin iinde gerekletirir. Bu sayede sadece dosya isimlerini deil, belge ieriklerini dahi arama olana salar. smi de bu baarl arama/bulma yeteneiyle zde hale gelmitir.

Finder pencerelerinde de sol kenarda panel yer alr. Dier dosya yneticilerinden farkl olarak ilem yaplan dosyalara ait bilgiler bu panelde grntlenmez. Panel tamamen arama ilemleri, klasr ve dosya ksayollar, bilgisayara bal disk ve a zerinden eriilen dosya alanlar gibi adreslere ayrlmtr. Dosyalarn grntlendii ana alann st kenarnda yer alan dmeler, dosyalarn grntlenebilecei alternatif yntemler arasnda tercih imkn salar. Bu yntemlerden alan i ie alan stunlar halinde kullanmay salayan yap Mac ile zdelemi ve bilgisayarlardan sonra firmann bu alanda lider hale gelen rn iPod tasarmnda yer almtr. iPod menlerinde, yaplan her seimle ekrann sola doru kayp sada yeni bir alana giriliyor olmas duygusu bu men yaps temel alnarak sunulur.

2.1.2.3.3 Dolphin / Nautilius

ekil 3: Finder ile arama yapldnda dosyalarn iini de ararken

Linux tabanl iletim sistemleri KDE ve Gnome masastlerini kullanan rnler olarak iki ana grupta incelenebilir. Her ne kadar dier alternatiflerin uyarlanmas kolay olsa da, KDE ve Gnomeun her Linux datmnn tercih ettii iki masast uygulamas olduu sylenebilir. KDE, kullanclarna Dolphin; Gnome ise Nautilius adl dosya yneticilerini sunarlar. Her iki uygulama da temel tasarm ve zellikler asndan dier dosya yneticilerine benzerlikler ierir. Bununla birlikte, zgr yazlm dnyasnda kaynak koda eriim ve yaplan dzenlemelerin yeniden dolama sokulmas olanaklar sayesinde bu uygulamalar ok gelimi zellikler ierebilir. Bu ola-

ekil 4: Finder ile arama yapldnda sadece dosya isimlerine bakarken 62

nak, kullanllk asndan sade arayz gereksinimi ynyle eletirilere de neden olabilmektedir.

alma alan tek ekran ve uygulama ile snrl olduunda ok sevilen bu zellik hl birok kullanc tarafndan kullanl bulunarak tercih edilmektedir.

ekil 5: KDE4 serisi dosya yneticisi Dolphin

Bir dosya yneticisiyle alrken temel unsurlar belirlemek ve dier zellikler ihtiyacn tesinde ve karmak geliyorsa bu zellikleri gz ard etmek ya da grntlenmemelerini salamak kullanl olabilir. Yine de yardm dosyalar ya da uygulamann ismini arama motorlarnda arayarak eriilebilecek ek kaynaklarla bu zellikleri renmek uzun vadede bilgisayarn olanaklarn daha iyi kullanmay salayacaktr. rnein KDE4 masastnde gelen Dolphin dosya yneticisi ya da ayn ailenin nceki nesil uygulamas Konqueror, alan ikiye blerek almay salayan bir ynetim arayz ierir. DOS iletim sisteminde,

2.1.3 TEMEL YAZILIMLAR HER BLGSAYARDA BULUNANLAR

letim sistemlerinin yetenekleri, biliim dnyasyla ilgili tanmlarn yalnzca temellerini kapsayagelmitir. Bilgisayar kullanlarak yaplan retimlerin nemli bir blm, belirli bir amaca ynelik olarak gelitirilmi, uzmanlk isteyen uygulamalar kullanlarak yaplr. Yine de temel uygulamalar denebilecek bir set, hemen her ada iletim sistemi kurulduunda, bu iletim sisteminin bir paras olarak kurulur. nternet temelli uygulamalarn oalmas, bir

63

uygulama yklenmeden uzmanlk gerektiren grevleri nternet balants ve bir tarayc ile halletme olana da salamaya balad iin bu uygulamalardan ibaret bir yazlm sekisi olan bilgisayarlarn says artmakta, gl donanmlar ve karmak yazlmlar ykl bilgisayarlar tanmlar ok net/ somut mesleklere ynelik olarak kurulmaktadr. Bunlara ek olarak Linux sistemler genellikle, mlkiyeti kamuya ait zellemi uygulamalarn olduu bir koleksiyon olarak sunulur ve bylece mesleki/beceriye dayal uzmanlklara hitap eden yazlmlarn da dahil olduu binlerce zel uygulamay bir arada sunar. Temel uygulamalara ait bilgiyle hangi dosya trlerinin daha kolay dolama girecei saptamasn yapabilmek ve biliim okur-yazarl tanmnn snrlarn somut izebilmek mmkn hale gelir. Bu uygulamalarn grev alanlarn ve yeteneklerini tanyan her bilgisayar kullancs, hangi iletim sisteminde altndan bamsz olarak temel ilevleri yerine getirebilecei bilgisiyle hareket edebilir.

renklendirme ya da iaretleme yapmayaca iin ok tercih edilmez. Gndelik kullanmda uygulamalara ait yaplandrma dosyalar (config files) ya da not almak iin masastnde bir kt paras kullanmaya yknecek basitlikte kullanmlara ynelik olarak yaygnlamtr. Notepad, her at belge iin ayr bir pencere ile alr. Birden ok metin dosyas aldnda bunlar tek bir pencere iinde sekmeler halinde ya da dosya hiyerarisi iinde grntlemek gibi zellikler sunmaz.

Wordpad Microsoft Temel Kelime lemcisi

Metin tabanl ofis belgeleri (.doc / .rtf gibi) ile alabilme yetenei sunan, bylece karmak zellikler iermeyen ofis belgelerini, ofis uygulamalarnn kurulu olmad bilgisayarlarda da dzenlemek iin yer alan temel uygulamalardan biridir. zellikle Zengin Metin Biimi (.rtf) ile almak iin ideal bir uygulamadr. Sunduu zellikler ok olmad iin hzl ve yksek performansldr.

2.1.3.1 Metin dzenleyiciler

Notepad Windows Metin Dzenleyicisi
Notepad, Microsoft firmas tarafndan Windows iletim sistemi ailesi zerinde basit metin trnde dosyalar hazrlamak ve dzenlemek zere kullanlan yazlmdr. Kaydettii dosyalar .txt biiminde saklamak zere tasarlanm olmakla birlikte her dz metin dosyasn aabilir ve baka isimlendirmelerle kaydedebilir. Bu sayede rnein web sayfalarn oluturan .html dosyalar zerinde de dzenleme yaplabilir. Ancak html diline zg kodlamalar ierikten ayrt etmeye yarayacak bir
64

Textedit Apple Metin Dzenleyicisi

Textedit, Apple firmas tarafndan Mac OS iletim sistemiyle birlikte sunulan ak kaynak kodlu olarak temel metin dzenleme uygulamasdr. Sadece dz metin dosyalar zerinde deil, ofis uygulamalaryla hazrlanan .odt, .doc, .rtf gibi belgeler zerinde de alma olana sunar. Paragraf yerletirme, kaln, yatk, alt izili metin gibi temel biimlendirme desteine sahiptir. ntanml olarak ak metin standard olan Zengin Metin Biimi (.rtf) ile alr. Bylece dzenlenen

tlemek, metin iinde arama yapldnda aranan ifadeyi iaretlemek gibi becerileri dz metin biimlerinde sunma ve hzl alma yeteneine sahiptirler. Her iki uygulama da alan tm dosyalar iin ayr birer pencere aar.

ekil 6: Mac OS X iinden kan TextEdit yazlm

notlar biimlendirme ieriyorsa, basit metin olarak kaydedilerek bu bilgilerin kaybolmasn engeller. Bir ofis uygulamas kadar karmak ve zellikli olmad iin, dz metin editrleri kadar hzl eriilebilir ve kolay kullanlabilirdir. Microsoft dnyasnda Notepad ve Wordpad olarak ayr ayr sunulan uygulamalarn zelliklerini tek bir uygulama ile sunan bir zm olarak dnlebilir.
ekil 7: KDE ile gelen temel metin dzenleyici KWrite

2.1.3.2 Resim grntleme / dzenleme uygulamalar

Windows Resim Ve Faks Grntleyici
Windows iletim sisteminin bir paras olarak XP srmnden bu yana gelen uygulama, resim ve bilgisayara kaydedilen faks ktlarn grntlemek, bunlarn zerlerinde basit ilemler yapabilmek iin kullanlr. Bir klasrde yer alan resimleri pepee grntlemek, yaknlatrma/uzaklatrma, ekrana en uygun boyutta ya da tam boyutuyla grntleme, doksan derece evirme (dik/yatay fotoraflar ekranda doru gsterme), yazcdan kt alma, kaydetme, isim

Kwrite Gedit Metin Dzenleyiciler

Kwrite KDE, Gedit de Gnome masast ortamlaryla birlikte Linux dnyasnda ntanml olarak yklenen basit metin editrleridir. zgr yazlm olmalar sayesinde birok katkc tarafndan eklenmi yeteneklere sahip yetenekli uygulamalardr, ancak ofis belgeleriyle almak gibi zellikler sunmazlar. .html dosyalar gibi zel biimlendirme ieren dosyalarda biime ilikin kodlar farkl renklerde grn-

65

deitirme gibi ilemler, dosyalar slayt gsterisi olarak sunma ve bunlar grnt dzenleme uygulamalarndan biriyle ama gibi olanaklar sunar. JPG, BMP, PNG, ICO, ve TIFF biimlerindeki dosyalar grntleyebilir.

Preview
Apple firmas tarafndan Mac OS iletim sistemi iinde sunulan grntleme uygulamasdr. Resim dosyalarnn yansra PDF dosyalarn ve PS/PSD, AI, EPS, RAW, TGA, HDR, DNG gibi karmak fotoraflk ilemlerine olanak veren gelimi biimleri, vektrel izim bilgileri ieren dosyalar da grntleyebilir. Bu sayede Macintosh bilgisayarlarda zel bir uygulama kurmaya gerek kalmadan hemen her grnt dosyasnn ieriine ulamak mmkn hale gelir. Preview ile ayn zamanda bu dosyalar zerinde temel dzenleme ilemleri de yaplabilir. Belirli bir ada evirmek, grntnn bir blmn krpmak, biim deitirmek, PDF dosyalarnda seili sayfalar baka bir PDF dosyas olarak kaydetmek gibi.

ekil 8: KDE4 iinden kan resim izleme uygulamas

Gwenview ile dosyalar arasnda gezinme

bir uygulama olarak almadan Gwenview yetenekleri Dolphin dosya yneticisinin bir paras olarak sunulur. Krmz gz hatalarn temizleme, a deitirme, krpma, boyut dzenleme gibi temel yetenekleri ve slayt gsterisi gibi aralar bulunur.

Eye of Gnome
Gnome ile birlikte sunulan Eye of Gnome, yaygn her dosya biiminde kaydedilen resim dosyalarn grntleyebilir.

Gwenview
KDE masast ortamnn bir paras olarak hazrlanan Gwenview, kurulu olduu bilgisayarda alabilen her biimdeki dosyay kendi zellikleriyle (alfa kanal destei gibi) grntleme olana sunar. KDE uygulamalar iinde arlarak gml olarak altrlabilir. Bylece KDE dosya yneticisi Dolphin iinde bir resim dosyas aldnda, ayr

2.1.3.3 Ses/video oynatclar

Windows Media Player
Windows zerinde ses/video dosyalarn oynatmak iin tek ara olarak Windows Media Player yer alr. MPG, AVI ve WMV kaplar dndaki biimleri ve

66

bunlar iinde DivX gibi sktrma trleri kullanlan video dosyalarn oynatmak iin ayrca kodek ad verilen kitaplklar kurmak gerekir. Kodek ngilizce codec szcnn Trke yazmndan ibaret, Trke karlk bulunamam bir szcktr. ngilizcede coding (kodlama)/decoding (kod zme) ilemlerinin bir arada yaplmas nedeniyle byle adlandrlr. Video dosyalarnn sktrlmas iin seilen biimde kodlanmasn ve sonra oynatc program tarafndan bu kodlarn zlerek filmin oynatlmas ilemi iin ayn kitaplk kullanld iin byle adlandrlr. Trkiyede en ok tannan kodekler arasnda DiVX ve Flash (flv) yer alr.

Apple kullanclar arasnda Perian adl bir uygulama ile Mac OS iletim sistemlerine tm popler biimlerdeki dosyalar oynatma yetenei kazandrma yaygn bir seenektir. DVD Player uygulamas da, televizyonlarla birlikte kullanlan set DVD cihazlarna benzer bir arayz sunarak daha nce bilgisayar programlaryla film izleme deneyimi olmayanlara daha kolay uyum salama olana sunar. DVD Player uygulamas bir blge belirlenmesi esasna gre alr ve bu blge yalnzca birka kez deitirilebilir. Bu nedenle DVD izlemek iin kullanl olmakla birlikte gndelik yaamda ok yaygn olarak tercih edilmez ve DVDler ek uygulamalar kurularak izlenir. Bu alanda en popler zmlerden biri VLC (http://www.videolan.org/vlc/) adl zgr yazlmdr. Tm platformlarda alabilir ve her ses/video dosyasn oynatr.

iTunes / DVD Player / Quicktime

Apple firmas Quicktime teknolojisi kullanarak gelitirdii farkl uygulamalar kullanarak her ihtiyaca ynelik ayr zm sunar. Her ne kadar iTunes ve Quicktime uygulamalarnn her ikisi de hem mzik hem film (video) dosyalarn oynatabilse de, tasarm, kullanllk ve arayz asndan ayr grevlere ynelik hazrlanmlardr. iTunes, firmann mobil cihazlar iPod, iPhone ve iPad iin uygulama ve ierik yklenen dkknlar iin arayz olarak da alr. Sadece oynatc deil, ayn zamanda e-dkkan olarak faaliyet gsterdii iin ayr bir uygulama olarak tasarlanmtr. Quicktime, basit ama kullanl bir film oynatcdr. x/h263/264 biimli Quicktime dosyalarn oynatmak zere tasarlanmtr. ntanml dosya biimi .movdur. AVI dosyalarn da tanmakla birlikte, AVI iinde kullanlan kodekler farkl ise bu kodeklerin de yklenmesi gerekir.

Kaffeine / Totem / Mplayer KDE

Linux dnyasnda onlarca ayr multimedya oynatc yer ald iin, kullanlan datmda hangisinin tercih edileceine dair yorum yapmak olanakszdr. Her Linux datm, Pardus (http://www.pardus. org.tr/), Ubuntu (http://www.ubuntu.com/) vb, kendi tercihleri dorultusunda bir/birka uygulamay kurulum srasnda sunar. KDE masast kullanan Linux datmlar Kaffeine, Gnome kullananlar ise Totem adl uygulamay sunsa da, bu uygulamalardan daha gelimi olanlarn tercih edilmesi de yaygndr. rnein Pardus 2011 srmnde SMplayer (http://smplayer.sourceforge.

67

net/) adl oynatcy ntanml olarak tercih eder. MPlayer (http://www.mplayerhq.hu) Linux dnyasnn en popler film oynatclarndan biridir ve her projenin kendi altyapsna daha uyumlu hale getirdii farkl uyarlamalar yer alr. SMPlayer KDE ile btnleik alan bir MPlayer rneidir. Ayn ekilde Gnome-mplayer (http://sites.google.com/site/ kdekorte2/gnomemplayer) adyla devam eden bir Gnome projesi de yer alr. Bu konuda datmlarn kendi belgelerine bakmak ya da mende multimedya/ okluortam balna gz atmak kullanc asndan daha retici olacaktr.

iMovie Apple firmasnn iLife destek uygulamalar paketi iinde balatt ve Kar Leopar (Snow Leopard, Mac OS X 10.6) srmyle birlikte temel uygulamalar arasnda katarak sunduu iMovie kolay renilen ve kullanlan bir medya dzenleme uygulamasdr. Film odakl dnlm olsa da, ses konusunda da yeteneklidir. QuickTime altyaps kulland iin zerinde ilem yaplabilecek dosyalar bu altyap ile uyumlu olarak tanr. Bir baka deyile, dzenlenecek film QuickTime tarafndan oynatlabiliyorsa iMovie tarafndan alp, dzenlenebilir. Audacity / Kdenlive / Kino Linux datmlarnn tercihleri sz konusu olunca standart bir temelden bahsetmek mmkn olmasa da, hemen her datmn tercih ettii yaygn zmler ounlukla bu uygulamadr.

2.1.3.4 Ses/video dzenleyiciler

Sound Recorder / Movie Maker Windows zerinde ses/video dosyalar dzenlemek zere iki ayr ara yer alr. Ses dosyalar iin basit Ses Kaydedicisi (Sound Recorder) dijital ses kayt cihazlarna benzer bir arayzle, basit operatr tularla alr. Her ses dosyas iin ayr bir pencere aar. Geni dzenleme olanaklar bulunmaz. alma hz, ses ve yank miktarn ayarlayacak basit dzenleme aralaryla snrldr. MovieMaker, ev tipi kameralarla yaplan ekimlerin aktarlabilecei, fotoraflardan slayt gsterisi benzeri basit videolar oluturulabilen bir uygulamadr. Ofislerde sunum dosyalarnda yer alacak videolarn hazrlanmasnda ya da aile apnda seyirlikler iin hazrlanabilecek seviye iin uygun ve kolay kullanml bir dzenleme uygulamasdr. Ayn anda birden ok video ya da ses dosyasyla allabilir.

ekil 9: Audacity programnda efektlerin bir listesi

grnrken

68

Audacity (http://audacity.sourceforge.net/), endstri standartlarnda ok kanall ses kayt ve dzenleme uygulamasdr. Basit podcastlerin hazrlnda, telefon ya da baka aygtlarla kaydedilmi seslerin dzenlenip birletirilmesinde kullanlabilir. Kdenlive (http://www.kdenlive.org/) KDE, Kino (http://www.kinodv.org/) Gnome dnyalarnn yaygn olarak kulland video dzenleme yazlmlardr. Kapsam ve yetenek olarak endstri standard uygulamalarla (Adobe Premiere, Final Cut Pro gibi) yaracak potansiyele sahip uygulamalardr. Yar profesyonel standartta yaplan ekimlerle hi sorun olmadan allr. Film endstrisi standartlarnda ekimler ev tipi bilgisayarlarda ilenmesi zor olaca iin bu tr ilemlerde ok denenmemitir.

yarda alacak kullanclarn yetkilerini ayarlayan sistemler zerinden yapmak yaygn olarak tercih edilir. Bu yetkilendirme sistemi dizin yaps olarak tanmlanr (Active Directory, LDAP, vb).

2.1.3.6 Takvim
Her iletim sisteminin ortak zelliklerinden bir dieri de saat bilgileriyle tmleik olarak alan bir takvim uygulamasdr. Takvim uygulamalar ounlukla basite yllk plann grntlendii ve gn takibi/saym yapmakla snrl yeteneklere sahip yazlmlardr. Bununla birlikte bilgisayarlar aras, a paylam zerinden takvim paylam da yaplabilir. Adres defterleri gibi merkezi sistem zerinden yetkiyle datlabilecei gibi nternet servislerinden ortaklatrlmas da mmkndr. En yaygn olarak kullanlan standart iCal standarddr.

2.1.3.5 Adres defteri

Her platformda ve iletim sisteminde ayn isimle adres defteri uygulamas yer alr. Bilgisayarn kullanm alanna bal olarak uygulama iinde farkl defterler oluturarak i / zel / arkadalar vb gruplar halinde balant adresleri ve bilgileri saklanabilir. Adres defterleri arasnda bilgi tanmasn salayan eitli biimler bulunur. Bunlardan biri dijital kartvizit gibi tanmlanabilecek, tek bir balantya ait bilgilerin kaydedildii Vcard (.vcf dosyalar) iken, bunlarn bir liste halinde saklanp tanmasn salayan LDIF de kullanlr. Kurumsal a ortamlarnda, adres defteri bilgilerini merkezi bir sunucu zerinden paylatrarak, her bilgisayarda, tanml grevin gerektirdii bilgiye eriim salanabilir. Bu bilgi datmn, bilgisa-

2.1.3.7 Hesap makinesi

Her iletim sistemi yardmc aralar arasnda bir hesap makinesi sunar. Tm hesap makinesi uygulamalar bilimsel hesaplama iin ek zellikler ierir.

2.1.3.8 CD/DVD yazclar

CD/DVD yazmak iin genellikle bamsz bir grup/ firma tarafndan sunulan uygulamalar tercih edilse de, her iletim sistemi ntanml olarak CD/DVD yazma yeteneine sahiptir. lemi yava yrterek (en ok 4x hzla yazmak gibi) ve az zellik destekleyerek (ok oturumlu DVD destei gibi zellikler desteklenmez) alsa da, dosya yneticileri bo bir optik disk takldnda, onunla yazma ilemi yrtecek balanty kurar.

69

Yine de retilen optik ortamn kararl ve salam almas iin zel uygulama tercih edilmesinde yarar vardr.

2.1.4 NC PART, AMACA YNELK ZELLEM UYGULAMALAR

nc parti, bir anlamada yer alan iki tarafn dnda tanml tm kiileri tarif eder. letim sistemlerinin, kullancyla bir anlamann (EULA, GPL vb.) karlkl onay zerinden kullanlmas nedeniyle, bunun dnda kalan tm alan nc parti firma/gruplarca tedarik edilen uygulamalar olarak tanmlanr. Ofis uygulamalar, grafik dzenleme uygulamalar, dosya sktrma, CD/DVD yazma, kaynak ynetimi/muhasebe vb. uygulamalar nc parti kii ve firmalarca temin edilen ve sonradan kazanlan yetenekler olarak bu alanda yer alr. Bilgisayar operatrl seviyesinden bakldnda, yetenekler ounlukla bu alanda kazanlan deneyim ve bilgi birikimiyle llr. Hatta kimi alanlarda, baskn uygulamalarn varl, mesleki becerilerin uygulama bilgisiyle lld bir algya neden olabilmektedir. rnein bir grafik tasarmcnn tasarm yetenekleri llemedii iin, tasarmc Photoshop/Illustrator/CorelDraw gibi uygulamalar kullanabilmesi zerinden deerlendirilmekte, bu da bilgisayarla retilen ilere dair mesleklerde yetkinlii kavramsal alandan ok somut teknolojik alanda gelimeye yneltmektedir.

Bu alanda, 2000lerin bandan beri en ok kullanlan uygulama ailesi Microsoft Office olagelmitir. Daha nceki yllarda Lotus, Star gibi ofis setlerinin girdii i dnyas pazarnda baskn bir hkimiyete sahip olan Microsoft Office bilgisi, alan nitelikleri asndan da aranan bir zellik olarak tanmlanr. Ne var ki, yetkin bir retim arac olarak tasarlanan Microsoft Office, ounlukla amacnn dnda ve yetenek setinin ok kk bir ksm iin kullanlmakta ve aslnda alanlarn ok daha hzl renebilecekleri, amaca ynelik somut faydalarla gelitirilmi uygulamalardan yararlanmas engellemektedir. Kelime ilemci olarak Wordpad kullanlmasnn yeterli olaca durumlarda bile, en yeni ve gncel Word uygulamasnn tercih edilmesi, uzun vadede bu uygulamay vazgeilmez olarak alglatmakta, sonra da en gncel srmn altrlamad her bilgisayarn hurdaya karlmasna neden olmaktadr. Gndelik ofis kullanmnda yaplan yazmalarn ok byk bir blm, ok basit ablonlar kullanlarak bundan on yl nce yaynlanm bir ofis uygulamasnda bile hazrlanabilecekken en son srme geilmesi, hem mali hem de fiziksel kaynaklarn boa harcanmas anlamna gelir. Dahas, bu uygulamalar kullanan alanlarn, her srmde ortaya kan deiiklikleri renmek iin harcadklar zaman retkenlie engel olabilir. Microsoft Office setine alternatif olarak yaygn biimde kullanlan uygulamalar, yapsal olarak ayn zellik setine ve karmakla sahip OpenOffice.org

70

ve LibreOffice karde setleridir. Her iki set de ayn teknolojik altyapy kullanr. OpenOffice.org (http:// www.openoffice.org/), Oracle firmas tarafndan sunulurken, LibreOffice (http://www.libreoffice. org/) bu alanda alan gnlllerin bir araya gelerek oluturduu Ak Belge Vakf (Open Document Foundation, http://www.documentfoundation.org/) tarafndan sunulmaktadr.

Bu uygulamalar her iletim sisteminde alt iin ok yaygn olarak kullanlmakta hem bu sayede hem de kaynak kodlar ak olduu iin yzlerce gnll tarafndan daha yksek performansl ve gvenli hale getirilmekte. zgr rnlerin kullanc iin bir dier avantaj bu rnlerin cretsiz olarak sunulmasdr.

OpenDisc sekisinde yer alan uygulamalardan bazlar unlardr:

Blender Gelimi bir 3B grafik modelleme ve animasyon uygulamas. VRML, Cal3D, AC3D gibi biimleri destekler. Ayrca Python dili kullanlarak kullanclarn kendi eklentilerini kolayca yazabilecekleri bir altyap sunar. Dia htiyaca ynelik deiik leklerde diagramlarn iziminde kullanlan, iliki modelleme, UML, ak emalar ve devre izimleri gibi alanlarda etkin bir uygulamadr. GIMP Piksel tabanl grafik dzenleme uygulamas Gimp, zgr yazlm dnyasnn Photoshopu olarak tannr. Inkscape Vektrel grafik konusunda gelimi bir uygulama olan Inkscape ile leklenebilir tasarmlar yapmak mmkndr. NVU Web sitesi yapmak iin grdn-gibi (What you see is what you get, WYSIWYG) ilkelerine gre hazrlanm bir uygulamadr. Scribus Baskya hazr rnler hazrlamay kolay-

ekil 10: LibreOffice yazm denetimi yaparak Trke

olmayan szckleri iaretledii srada

zgr yazlmlar kullanlarak yeni yetenekler kazandrma

Bilgisayara yeni yetenekler kazandrabilecek bu tr uygulamalarda, hangi platformda allyor olunursa olunsun, zgr yazlmlar tercih etmek hem srdrlebilir bir biliim politikas, hem maliyet hem de gvenlik asndan nemli kazanmlar salar. Her platformda yaygn olarak kullanlan zgr yazlmlar bir araya getiren OpenDisc (http://www.theopendisc.com/) projesi, belirli aralklarla bu yazlmlarn gncel srmlerinden oluan sekiler yaynlar.

71

latran ve geni bir olanak/yetenek seeneiyle alan masast yaynclk uygulamasdr. FileZilla Tm dnyada en ok tercih edilen FTP programlarnn banda gelen FileZilla ile web sitelerini gncellemek ya da byk hacimli dosyalar nternet zerinden iletmek kolaydr.

ClamWin cretsiz ve zgr bir anti-virs programdr. Workrave Bilgisayar banda almaktan doan anatomik sorunlar engellemek iin kullancy belirli aralklarla mola vermeye zorlayan, kullancya altrmalar neren bir salk destek uygulamasdr.

2.2 nternet Temelleri

nternet, birbirine standart nternet Protokolleri (TCP/IP) ile balanan bilgisayarlardan oluan kresel an ismidir. Haberlemenin esaslarn belirleyen protokollerden en genel olan ikisinin ismi, genel olarak bu balant standartlarn tanmlar. TCP/IP, Aktarm Denetim Protokol (Transmission Control Protocol) ve nternet Protokol (Internet Protocol) tamlamalarnn ngilizce ksaltmalardr. Bu aa bal olan her bilgisayarn, a zerinde kaytl olduu adres bu nedenle IP numaras olarak tanmlanr. 60l yllarda ABDde ticari aratrmalar ve savunma alanndaki almalarn bir sonucu olarak ortaya kan ARPANET (Gelimi Aratrma Projeleri Ajans A Advanced Research Projects Agency Network) bugn kullanlan nternet ann ilk modeli kabul edilir. Gnmzde bilgisayar tanmnn tesine geerek, standart protokol ile haberleebilen tm cihazlar bu an paras olduu grlr. En bilinen iki kullanm alan, Dnya apnda A (World Wide Web,

ekil 11: FileZilla FTP uygulamasnn ana penceresi

PDFCreator Windows iletim sistemiyle alan bilgisayarlarda yazclar arasna eklenen bu uygulama ile, belge yazdrlrken yazc olarak tercih edildiinde baskya hazr PDF retir. 7ZIP Tm sktrma standartlarn destekleyen, dosyalarn boyutlarn kltebilen, sktrlm dosyalara parola korumas koyabilen ve bu dosyalarn nternet zerinden dolamn kolaylatran 7ZIP, daha nceden bu amala kullanlan WinZipin yerini ald. Abakt Windows iletim sistemi iin zgr bir yedekleme programdr.

72

WWW) sayfalar ve e-posta olsa da, her gn programlanabilen buzdolaplarnn eksikleri nternet kullanarak belirlenen adreslere ilettii, bu sayede siparileri otomatik olarak verebildii sistemlerin kullanld akll ev tasarmlar ya da zellikle ocuklarn takibi iin uzaktan izlenebilen kameralar gibi birok kullanm alan ortaya kmaktadr. Bu cihazlarn ve sistemlerin kulland altyap, popler bir web sitesine balanmak iin ev ya da iyerlerinden kurulan balantdan farkl deildir. nternet Protokol kullanlarak yaplacak balantlarn her cihazda ayn ekilde almas iin kurallar belirlenir ve bunlar endstri rnlerindeki uluslararas standartlar (ISO vb) gibi tm dnyada ayn ekilde uygulanmaya allr. nternet organizasyon ve teknik standartlar Katk ar Belgeleri (Request For Comment RFC) olarak belirlenmitir. Hemen her nternet bileeniyle ilgili bir RFC bulunur.

le iletiim kurduunda kendi adresini tanmlayarak dier dmle dorudan haberleebilmeye balayacak ekilde tasarlanmtr.

IP Adresleri
Mevcut yaygn altyap 4. nesil nternet Protokol ile kurulmu ve ksaca IPv4 olarak tanmlanmtr. Her biri 0-255 aras bir rakamla belirlenen drt haneli bir adres yaps ierir. Bilgisayar dnyasnda bu her bir hane 8bit bilgi olarak saklanabilir. Bu toplamda 32bit bilgi ile adres hafzada tutulabilir anlamna gelir. Dnyadaki bilgisayar saysnn okluu gz nne alndnda bu kadar az sayda olaslk ile adres datlmasnn imknszl kolayca grlebilir. Bu sorunun yapsal zmn de ieren yenilikler 6. nesil IP ile sunulmu, 32bit yerine 128bit bellekle saklanacak bir adres yaps tanmlanmtr. Adreslerin yansra, aktarm konusundaki mimari de deierek ses ve grnt aktarmnn daha hzl olmasn salayacak bir yap ile kurulan IPv6, tm modern cihazlar tarafndan desteklense de 2011 yl itibariyle Trkiyedeki uygulama sadece anakkale 18 Mart niversitesi ve Ulusal Akademik Biliim A Merkezi (ULAKBM) arasndaki pilot alan ile snrldr. Mevcut ticari altyapda her cihazn tek bana nternet dm haline gelmesi planlanmam, bunun yerine balantlar dzenleyen dmler, servis veren noktalar olarak kullanlagelmitir. Bunun ev leindeki en bilinen ekli ADSL/Kablo/ Fiber modemlerdir.

2.2.1 A NASIL ALIIR?

nternet zerinden haberleecek olan bilgisayarlarn baland tek bir merkez bulunmaz. A, her dm birbiriyle balant kurabilme yeteneine sahip olacak ekilde tasarlanmtr. Bu zellik, savunma konusunda yaplan aratrmalarn uzants olarak, gvenlik salamak iin eklenmi, bylece bir merkezde yaanan kesintinin tm a etkilemesi engellenmitir. nternetin ileyii her dmn bir adres ile kaydedilmesi ilkesine dayanr. leyi, bir dm, dieriy-

73

Modemler, servis salayc ile balant kurarak nternet zerinde kaydolur, o modeme bal olan tm bilgisayarlar, ayn protokol ile kk bir yerel a oluturarak nternete kaydolurlar. Yani dardan bakldnda tek bir dm olarak grnr, o dmn arkasnda kk bir ack daha ierebilirler. Bu zm, ayn zamanda modemlerin balanty kontrol etmesiyle her bilgisayarda ayr birer gvenlik zm gelitirmeyi gereksiz klar ve zaman/emek tasarrufu da salar. ARPANET zamanlarnda kullanma almam iki adres blou bugn yerel alarn yaplandrlmas iin kullanlmaktadr. Modemlerin ayarlanmas srasnda son kullanclarn bile grp aina olduu bloklar 10.0.*.* ve 192.168.*.* serilerini ierir. * yerine 0-255 aralnda bir rakam belirlenerek aa balanacak cihaza atanabilir.

geip adrese ular ve cevap ayn yoldan geri gelir. Merkezi servisler bal olan tm dmlerin adreslerini tutarak bu ii hzlandrr. rnein sohbet servislerine balanldnda, servisi sunan kurum birbiriyle konumak isteyen iki kiinin IP adresini bunlar kendi sunucusunda kaydedildii iin dorudan birbirine balayabilir.

Alan Adlar (DNS)

Yukardaki rnekte yer alan IP adresi, STGMnin web sitesinin kaytl olduu adres. Ancak gndelik yaamda bu numaralar yerine www.stgm.org. tr gibi adresler kullanlr. Bylece hem adresleri hatrlamak kolaylar hem de bir IP adresi birden ok alan ad iin servis sunabilir. En sk kullanlan servisler web siteleri, e-postalar ya da dosya alanlardr (FTP). Bir alan ad, bu servislerin her birini ayr IP numarasyla kaytl sunuculardan ya da bir arada tek bir sunucu zerinden salayabilir. Servislerin gndelik yaamda alan adlaryla ilikilendirilmesinin bir avantaj da, servisin verildii sunucu ya da adres deitiinde alan ad sabit kald iin servisi kullananlar asndan bir deiiklik yaplmasnn gerekmemesidir. Yine rnekten devam edersek, evinden STGM web sitesine balanmak isteyen bir kullanc, web taraycsnn adres satrna www.stgm.org.tr yazdnda, modem servis salayc firmann sunduu DNS sunucusuna bu talebi iletir. DNS sunucusu hangi IP adresine balanaca bilgisini verir, modem de ynlendiriciye bu adresi ileterek balanty salar. Bu

Ynlendirici (Router)
IP adresiyle nternet zerinde kaydedilen iki cihaz arasnda iletiim kurulmas iin bir yol izlenmesi gerekir. Bu yol, trafii ynlendiren cihazlar arasnda gerekleir. ok basite tarif etmek gerekirse, birok modem ayn zamanda ynlendirici olarak alr. Servis salayclar, modemler zerinden balant kuran mterileri iin modemlerin balanabilecei ynlendiriciler altrr, bylece bir noktadan dierine zplayarak esas ulalmak istenen adrese varlr. Szgelimi, bir kullanc evinden 80.93.217.107 IP numarasna balanmak istediinde servis salayc modemden gelen bu istek dorultusunda talebi 80 ile balayan IP adreslerinin ynlendiricisine ulatrr, oradan bu adrese kadar dier ynlendiricileri

74

brokratik ve karmak grnen yapda tm iletiim saniyeler hatta milisaniyeler iinde gerekleir.

Alt Alan Ad (Subdomain)

Alan adlarnda birok deiik servis verilebildii ve yk datmak iin bu servisleri ayr ayr sunucular kullanarak vermek mmkn olduu iin alt alan ad kullanm da yaygnlamtr. Web sitelerini simgeleyen popler WWW ksaltmas alt alan ad kavramnn en bilinen rneidir. Hemen her alan adna bal web sitesi, www alt alan adyla sunulur. http://www.stgm.org.tr gibi. Bunun yannda e-posta sunucular iin mail alt alan ad kullanm da yaygndr. http://mail.stgm.org.tr gibi.

Sivil Toplum Kurulular in Toplumsal Cinsiyet Rehberi kitabn indirdiinde kotasndan 1 MB harcam olur. STGM sunucusu ise bu ilemler srasnda bant geniliinden 7 MB harcar.

Kaplar (Port)
Gndelik yaamda ok ihtiya duyulan bir bilgi olmasa da, nternet ileyiinin temel zelliklerini tanmlarken unutulmamas gereken bir nokta da, nternet Protokol erevesinde kurulan iletiimde standart hale gelen her servisin kendine zg bir kap kullanma geleneidir. Kaplar ya da bir baka eviriyle limanlar, gerekten de sunucu servisinde ayn anda gelen talepleri, istenen hizmete bal olarak gruplad giri/k noktalar olarak alr. A taraycnn adres satrna bir alan ad girildiinde, uygulama alan adn sorgulayp ynlendiriciler zerinden sunucuya ulatnda geleneksel olarak 80. kapya bavurur. A sunucular 80 numaral kap zerinde hizmet verdikleri iin uygulamalar da bu kurala uygun balant kurar ve kullancnn bu detaylar bilmesine gerek kalmadan iletiim kurallarna uygun olarak salanm olur. Ayn ekilde dosya iletim protokol (FTP) 21 ya da MSN mesajlama protokol 1863 numaral kap zerinden alrlar. Ynlendirici zerinde gerekli kaplarn kapal olmas durumunda, kullanc o kapy kullanan servislerden yararlanamayacaktr. Baz iyerlerinde rnein MSN mesajlama protokolnn kullanlamyor olmas, kaplarn kullanm hakknda okura bir fikir verecektir.

Bant Genilii
nternet servisi salamann son teknik gereklilii iletiim hattnn bant geniliidir (bandwidth). Son kullanclar iin bu terimin ifade ettii kavrama dair en gndelik rnek ev tipi geni bant aboneliklerinde belirlenen hz ve kotadr. Balant hz ve trafik miktar bir sunucu servisinin temel giderleri arasnda yer alr ve tpk ev balantlarnda olduu gibi, sunucunun tahmin edilen trafie bal olarak belirli bir bant genilii paketiyle satlmas geleneksellemitir. Sunucularda trafik miktar, servis alan kullanclarn gerekletirdii iletiimin toplamdr. rnein www.stgm.org.tr adresine balanan bir kullanc, Sivil Toplum rgtleri in Kampanya Hazrlama Rehberi kitabn indirdiinde kendi kotasndan bu kitabn dosya bykl kadar, yani yaklak 6 MB harcar. Bir baka kullanc da ayn anda

75

2.2.2 NTERNET HZMET N NELERE HTYA DUYULUR?

2.2.1 blmde kullanc gznden tarif edilen a yapsndaki bileenler, bu servisi sunmak iin gerekli olan altyapy da tarif ediyor. rnein, bir web sitesi sunmak iin kesintisiz nternet balantsna sahip bir bilgisayar zerinde bu konuda i gren bir yazlm altrlr ve bu bilgisayarn IP adresi, sunulmak istenen Alan Ad ile ilikilendirilir. nternet balantsnn bant genilii, hizmetin ne kadar ekonomik olacan ayarlayabilecek nemli unsurlardan biri olmakla birlikte, bu alandaki youn rekabet, piyasada ok detayl bir hesap yapmay gerektirmeyecek fiyat/performans sunan seenekler sunar. Bant genilii, sunulacak olan siteyi oluturan dosyalarn saklanaca sabit disk alan ve sitenin almasn salayan altyap site barndrma (hosting) hizmeti kapsamnda yer alr. Bu hizmeti salayan firmalarn byk ounluu alan ad sat ve ynetimini de gerekletirdii iin ou durumda tm ilemler iin bir firmann paket szlemeleri yeterli olacaktr. Trkiyede yrtlen almalara ynelik olarak org.tr gibi .tr ile biten alan adlarnn kullanlaca durumda alan adnn ayrca alnmas gerekebilir. Tr st alan ad 2011 itibariyle tekel olarak sunulmaktadr. Bu nedenle barndrma hizmeti salayan firmalar bu alan ad satn yaptklar durumda dahi, zerine hizmet bedeli ekleyecektir. .org, .net ya da .com gibi alan adlarnda yetkili satc lisans tayabilenler, resmi satla ayn fiyat sunabilirler.
76

2.2.3 SERVSLER
nternet ann bir paras olmak pratikte bu protokol kapsamnda belirlenen servislerden yararlanmak anlamna gelir. ki dm arasndaki iletiimin nternet zerinden gereklemesi anlamna gelen soyut tanmlar, servislerin pratik fayda ve sunduu olanaklarla gndelik yaamda anlaml hale gelir. Tm servisler, basite nternet Protokol zerinden kurulan bir balantda sunucuya kendileri iin belirlenmi ntanml kapdan ular ve karlkl iletiim iin belirlenen komutlar kullanarak bilgi alverii yapar.

2.2.3.1 Web servisleri

Tanm ve tarihe
nternet Protokol zerinden kurulan balant olanaklarnn en bilinen rneklerinden biri web servisleridir. CERN laboratuvarlarnda aratrmalara katlan Tim Berners-Lee tarafndan 1990l yllarn banda kavramsal erevesi izilen teknoloji 60l yllardan beri tartlan sramal metin yapsn (hyper text) kullanan bir standart oluturulmasyla balar. k noktas, CERNdeki almalara katlan aratrmaclarn farkl lkelerden gelmeleri, deiik akademik yaplar ve bilgisayar sistemleri kullanmalar nedeniyle bulgularn paylamakta zorlandklarn gzlemleyen Bernes-Leenin her bilgisayarda ayn biimde grntlenebilecek bir belgeleme yaps kurmaya almasna dayanr. Yaps, dorusal olmayan (non-linear) metin ilikileri ve metinlerin birbirlerine balantlarn

iaretleyebilen HTML dili kullanlarak hazrlanan belgeler ve belgelerin bu dili yorumlayabilen uygulamalar tarafndan herhangi bir bilgisayarda grntlenmesini salamak iin nternet altyapsn kullanmay ngrr. HTML, Sramal Metin aretleme Dili (Hyper Text Markup Language Hiper Metin olarak da kullanlmaktadr) tamlamasnn ngilizce ksaltmasdr. Kresel bir uyumluluk salamas ve nternetin yaygnlna paralel olarak tm corafi alanlar kapsayan bir iletiim ekli dourmas nedeniyle Dnya apnda A (World Wide Web) olarak tanmlanr. nternet adreslerinin banda geleneksel olarak yer alan WWW de bu tanmn ksaltmasdr. Ayrca HTML standartlarnn gncel ihtiyalara ynelik olarak gelitirilmesi grevini stlenen bamsz ve uluslararas bir organizasyon da WWW ismine atfen W3C ismiyle almalarn yrtr. W3C, World Wide Web Consortium (Dnya apnda A Kurulu) kelimelerinin ksaltmasdr. HTML dilinin artan ihtiyalar karlamas iin zaman iinde, bilgisayar programlar ya da iletim sistemleri gibi, yeni srmleri yaynlanr. Halen yaygn olarak kullanlan HTML srm 4.01 olmakla birlikte, 2012den itibaren gelimi okluortam destei, ses ve video transferi zellikleri salayan HTML 5 srmnn yaygnlamas ngrlmektedir. Bu rehberin snrlarn aaca iin yer verilmeyen, HTML ile uyumlu, veri tamaya ynelik olarak tasarlanan XML ve XHTML gibi dinamik yaplar da en azndan ismen anmak gerekir.

Bu teknolojileri kullanarak yaratlan servisler iinde en kullanl ve yaygn olan RSS hizmetidir. RSS, bir sitenin yaynnda bamsz olarak ele alnabilecek verilerin yaynn salayan bir protokoldr. zellikle blog sitelerinde, her bir blog yazs RSS yaynnda yeni bir bileen olarak kaydedilir. Bylece bir sitenin ieriini RSS yayn ile takip eden okuyucular, kullandklar uygulamalarda, sitede yeni bir ierik olduunda otomatik olarak haberdar olabilmektedir. ngilizce Gerekten Basit Derleme (Real Simple Syndication) szcklerinden oluan ksaltma, bu tr haber kaynaklarnn bir arada toplanabilmesi sayesinde haberlerin derlenmesine olanak tanr. Web tarayclar zerinden kullanlabilecei gibi ayr uygulamalar araclyla da kullanlabilir. Firefox iin ok baarl birok RSS eklentisi bulunur. Kullanl ve Trke destei olan bir rnek iin SAGEye (http://sagerss.com/) baklabilir.

2.2.3.2 E-posta
nternet standartlarnn belirlendii RFC belgelerinden 822 numaral olan ARPA zerinde elektronik metin biimindeki mesajlar tanmlam, daha sonra 2822 numaral standart bunun yerini alarak ada mesajlama standartlarn tarif eder hale gelmitir. Bylece nternet zerinden datlan e-postalar bilgisayar, iletim sistemi ayrt etmeksizin bu kurala uygun okuyucularla her yerde okunabilir. Web siteleri arasndaki trafikte olduu gibi bir e-posta da atld bilgisayardan yola ktnda
77

alan ad sunucusu kullanarak, alc e-posta adresinin alan adn sorgular. rnein bilgi@stgm.org.tr adresine gnderilen bir e-posta stgm.org.tr alan adna bal bir e-posta sunucusu olup olmadn, varsa hangi IP adresinde altn renir ve bu sunucuya doru yola kar. @ iareti, alan adna bal posta sunucusu zerindeki hesab gsterir. Hesaplar bir apartmanda dairelere ait posta kutular gibi dnlebilir. Posta sisteminde apartman numarasndan sonra 2/17 gibi blme iaretiyle belirtilen hesaplar e-posta trafiinde @ iaretiyle nce hesap, sonra alan ad eklinde tanmlanr.

HTML sayfalarda kullanlan biimlendirme zellikleriyle hazrlanm mesajlar yorumlama yeteneine sahiptir. 2.2.3.2.1.2 Dosya eklentileri E-postalar birlikte okunmak iin eklenti olarak yklenmi dosyalar da tama yeteneine sahiptir. rnein, HTML araclyla zel grnme sahip olarak tasarlanan e-postalar, aslnda bir html dosyasn ek olarak tayp alcnn bilgisayarndaki uygulama sayesinde standart e-postalar gibi uygulama iinde grnr. Normalde html dosyalar bilgisayarda a tarayc uygulamalar tarafndan almak zere belirlenmi olsa da, e-posta eklerindeki dosyalar uygulamalar tarafndan grntlenebilir. HTML dosya iinde uzaktaki baka bilgisayarlarla iletiim kurulmas mmkn olduu iin bu dosyalarn kullanc onaylamadan grnmesi gvenlik asndan sakncal olabilir. Bu da, dz metin biimindeki standart e-postann tercih edilmesine ynelik nedenlerden biridir. E-postalara eklenen dosyalarn bir biim snrlamas bulunmaz. Sktrlm arivler (ZIP, RAR vb.), resim dosyalar (JPEG, GIF, PNG vb.), ses/video dosyalar (MP3, AVI vb.), belge dosyalar (DOC, ODT, PPT vb.) gibi akla gelebilecek her tr dosya e-posta ile tanabilir. Pf nokta: E-posta standartlarnda tanacak eklentilerin 10 MB ile snrlandrlmas ngrlmtr. Daha byk dosyalar sunucular arasnda tanmayaca iin sorun yaanabilir. Ayrca kimi e-posta sunucularnda virslere kar nlem olarak baz tr dosyalar engellenebilir. Bu tr durumlarda

2.2.3.2.1 E-postann anatomisi

2.2.3.2.1.1 E-postalarn ierdii bilgiler Her e-posta balk ve gvde blmlerinden oluur. Balk blmnde postann teknik bilgileri, gvde blmnde gndericinin oluturduu mesaj yer alr. Balk blmnde yer alan teknik bilgiler hem iletiimin gereklemesi iin gereklidir hem de alc tarafndan mesajn gnderimine ilikin kullanlabilir. Mesajn gnderildii saat ve tarih bilgileri, gnderen kiinin kulland iletim sistemi ve e-posta istemcisi, kullanc adresi, postalamay yapan sunucunun bilgileri gibi farkl konularda ayrntl bilgiler bu alanda saklanr. E-posta uygulamalar ounlukla bu bilgileri kendileri yorumlayp arayzlerinde sunar ve kullancya gstermez. Gvde blm, kullancnn yazd mesajn kendisidir. Standart tanmda dz metin olarak tanmlanm olmakla birlikte ada e-posta uygulamalar

78

gnderilecek olan dosyann bir FTP alanna ya da a zerinde dosya paylam sitelerine yklenerek, e-posta ile indirilebilecek balantnn gnderilmesi tercih edilmelidir. Bu tr yetenekleri kazanmak iin YouTube, Vimeo gibi video paylam sitelerine yklenen retici filmlere baklabilir. 2.2.3.2.1.3 ifreleme ve imzalama E-posta sunucular isim/parola ile kimlik dorulamas yapsalar dahi, gndericinin kimlii ve mesajn btnlnn korunmas iin dijital imzalama ve mesaj ieriinin dijital ifreleme ile korunmas gibi yntemler kullanlabilir. Bu konuda endstri standard olarak kabul gren PGP ifreleme/imzalama sistemi her platform ve uygulama iin zel zmler sunar. Ayn altyapnn zgr yazlmlar kullanlarak hazrlanm bir benzeri de GPG (http://www.gnupg.org/) adyla bulunabilir. Ak anahtar yntemine dayal bu sistemler, gvenli haberleme olana sunmakla birlikte kimi lke yasalar bu sistemlerin salad ifrelemeyi yasad kabul etmektedir. 2.2.3.2.2 E-posta sunucusu ve istemci uygulamalarla almak Web servisi gibi, e-postalarn hesaplara ait posta kutularnda sakland ve alveriinin yapld posta servisleri de bulunur. Kurumlar ya da kiiler, kullandklar alan adyla bir posta sunucusunu ilikilendirerek bu adrese kaytl e-posta hesaplar aabilir. Teknik farkllklar ve ihtiyalar nedeniyle e-postalarn toplanmas ve gnderilmesi iki ayr

uzmanlk haline gelmi ve bunun iin ayr sunucular almas genel kabul grmtr. Gndelik yaamda her iki servis ayn alt alan adyla tanmlansa bile ayr servisler olarak alr ve e-posta okuma uygulamalarnda bu ekilde belirtilir. 2.2.3.2.2.1 POP3/SMTP sunucular E-posta trafii iin kullanlan sunucular iki ayr iletiim ekline gre gruplanabilir. Trkiyede nternet Servis Salayc (SS) firmalar tarafndan yaygn olarak verilen hizmet POP3/SMTP sunucular zerinden salanr. POP3, posta ofisi protokol 3 (Post Office Protokol 3) tamlamasnn ksaltmasdr. Bu sunucular kullanclarn posta kutularn saklar ve 110. kapdan balant kuran uygulamalarn, kullanc ismi ve parola karlnda bu kutuya erimelerini salar. E-postalar dz metin dosyalar olarak saklanr, kataloglanmaz. SMTP de, Basit Posta letim Protokol (Simple Mail Transfer Protocol) tamlamasnn ksaltmasdr. Ad gibi basite e-postann alcnn posta kutusunun yer ald sunucuya ulatrlmasn salar. 2.2.3.2.2.2 IMAP sunucular IMAP, nternet Mesaj Eriim Protokol (Internet Message Access Protocol) tamlamasnn ksaltmasdr. POP3 yerine daha gelimi zellikler sunan bir posta sunucusudur. Hem SMTP gibi ayr bir servis gerekmeden alc/gnderici ilemlerini bir arada yrtebilir hem de posta kutusunda kataloglama ve dizinler kullanarak posta ayrma gibi yetenekler sunar.

79

IMAP sunucular zerinde yer alan dizinler, IMAP destei olan (hemen her ada posta istemcisi bu destei salar) uygulamalarda ayr ayr alr. Bylece gelen postalar daha sunucuda belirli kurallara gre tasnif edilerek farkl bilgisayarlardan eriilirken tm trafik yerine nem srasna gre belirlenen e-postalara ulalabilir. Bu zellikle mobil cihazlardan e-posta okurken kolaylk salar. 2.2.3.2.2.3 MS Exchange Microsoft firmas tarafndan gelitirilen posta standarddr. Windows iletim sistemi zerinde gelen e-posta uygulamas ya da ofis paketiyle gelen gelimi Kiisel Bilgi Ynetim (Personal Information Manager - PIM) uygulamalar araclyla ya da kendi a sayfas arayz ile kullanlabilir. IMAP gibi gelimi zellikler sunar. Mac OS ya da Linux iletim sistemlerinde de eitli uygulamalar kullanlarak balant kurulsa bile, standart zerinde yaplan deiikliklere tam uyumluluk salanmasnn zorluu ve ileyiin kapal olarak tasarlanmas nedenleriyle tamamen Windows ortamlarda tercih edilmesi daha uygundur. Ak standartlarn tercihi ise bundan daha uygun olacaktr. 2.2.3.2.2.4 E-posta istemcileri E-posta istemcileri ofis ilerinin vazgeilmez paras olarak Kiisel Bilgi Ynetimi (PIM) uygulamalarnn paras olarak gelitirilmektedir. Takvim, ajanda, not defteri gibi farkl uygulamalarla ortak alan, bu alanlardaki bilgiyi baka kullanclarla paylamaya dayanan altyaplarla uyumlu olarak alan uygulamalar genellikle e-posta okumak ve gndermekten daha fazlasn sunar.

Her platformda alan bir zgr yazlm olan Thunderbird (http://www.mozillamessaging.com/ thunderbird/), popler a taraycs Firefoxun (http://www.mozilla.com/firefox/) karde uygulamas ve en bilinen e-posta istemcilerinden biri olarak tannr. Firefox gibi nc kiilerin de katkda bulunduu eklenti dnyasyla yetenekleri gelitirilebilir.

2.2.3.3 Dosya iletim protokol (FTP)

En gncel haliyle RFC 2428 ile tanmlanan FTP standard, nternet altyaps ile dosya paylam/ iletimi salayan temel servis tanmdr. A sayfalar sunucular gibi, FTP servisi veren sunucular bulunur. Sunucular 20. kapy kullanarak kendisiyle haberleen FTP uygulamalarna kullanc ad ve parola ile kimlik dorulamas yaparak, bu kullanclar iin tanml olan dosyalarn listesini sunar ve bu dosyalar indirme olana verir. Hemen her ada iletim sisteminde zel bir program gerekmeksizin dosya yneticisi kullanlarak FTP balants kurulabilir, sadece indirme amacyla kullanldnda a tarayclar da FTP balants kurma yetenei sunarlar. Bununla birlikte bu konuda zellemi uygulamalar, balantnn kesildii durumlarda indirmeyi devam ettirmek, indirilen dosyalar ayn anda birka iletim hatt aarak daha hzl indirmek gibi yeteneklere sahiptir. En popler rneklerden biri her platformda alan FileZilla (http://filezilla-project.org/) adl zgr yazlmdr.

80

2.2.4 A TABANLI UYGULAMALAR

A tabanl uygulamalar, basite ilem sonucunda retilen verilerin bilgisayar zerindeki sabit disk yerine a zerinde bulunan alanlarda depoland, bylece ayn anda birok kullanc/bilgisayar zerinden ilem yaplabilen uygulamalardr. Bulut biliim (cloud computing) alanndaki gelimelerle birlikte nternet zerinde alan uygulamalar hem kapsam hem de ama olarak eitlenerek bu alann ykselen biliim eilimlerinden biri olmasn salamaktadr. Servis Olarak Yazlm (Software As A Service) tanmyla tarif edilen ve bir web sitesinden ok, kullancnn bilgi ve sorgular sonucunda retilen bilginin sunulduu alan olarak alan birok popler uygulama da bu alann tannm rnekleri arasnda yer alr. Standart bir a tarayc uygulama ile kullanlan bu servisler, web standartlarna uygun olarak hazrlandnda her tarayc, dolaysyla her bilgisayarda alr. Windows, Linux, Mac gibi platformlarda ayr ayr hazrlanmas gereken uygulamalara gre en byk avantajlardan biri bu tanabilirlik zelliidir. Ayrca bilginin sunucuda durmas sayesinde, sunucu servisi yeterince gvenliyse belge ve verilerin yedeklenmesi ilemi ve maliyetini nemli oranda azaltma olana tanr.

araclyla hizmet verip, bu sitelerde grntlenen reklamlardan para kazanmaktadr. Ayrca kurulu olan e-posta sunucularna istemci ile balanmak yerine bu sunucudaki posta hizmetini web sitesi araclyla sunan bir web sunucusu altrmak da mmkndr. Roundcube (http:// roundcube.net/), SquirrelMail (http://squirrelmail. org/) gibi zgr yazlmlar bu alanda yaygn olarak kullanlmaktadr.

2.2.4.2 Ofislerde web tabanl uygulama altrmak

Yerel a zerinde web tabanl uygulamalar altrmak ve bylece ofis ortamnda tm bilgisayarlardan ayn uygulamay kullanmak son dnemde yaygnlaan bir eilim. Bu yntemi denemek iin byk maliyetli yatrmlar da gerekmez. Basite her bilgisayar gerekli uygulamalar altrlarak nternet hizmetleri sunabilir. Bu servisi zgr yazlmlar kullanarak dk maliyet ve yksek performansla gerekletirmek en yaygn zmlerin banda yer alr. Apache (http://www.apache.org/) adl web sunucu uygulamas, MySQL (http://www.mysql.com/) veritaban ve PHP (http://www.php.net/) adl, web sitelerine ynelik dinamik programlama dilinin kullanmn salayan kitaplklar bir araya getirilerek hazr zm paketi olarak sunulmaktadr. Bu yap, kurulduu iletim sistemiyle birlikte anlan ksaltmalarla bulunabilir. Windows iin WAMP (http:// www.wampserver.com/), Mac OSX iin MAMP (http://www.mamp.info/) ve Linux sistemlerde LAMP olarak bulunabilir.

2.2.4.1 Web tabanl e-posta servisleri

Bilgisayarda alan e-posta istemci uygulamalar yerine a taraycs ile balanan bir adreste, nternet zerinde alan bir uygulama olarak dnlebilir. Hotmail, Gmail, Yahoo gibi cretsiz e-posta servislerinin neredeyse tamam web siteleri

81

Microsoft teknolojileri IIS adl sunucu uygulamasyla MSSQL adl veritabann bir arada sunmakta, bu teknolojiler zerinde hem PHP hem de .net ya da asp programlama atlaryla zmler nermektedir. Bu uygulamalarn ayr ayr cretli lisanslara sahip olmalar ve veritaban zmnde saklanan veri arttka lisans cretinin artmas gibi nedenlerle Windows zerinde dahi zgr yazlmlarn daha yaygn olarak tercih edildii gzlenmektedir. WAMP/MAMP/LAMP paketlerinden herhangi birinin kurulu olduu bir yerel a zerinde herhangi bir web tabanl uygulama sunmak, basit bir paket program kurulumu kadar basitlemi ve Trke de dahil birok dilde ok sayda kullanc tarafndan detayl biimde belgelenmitir. Her rnein kendine zg ayrntl bilgileri olduu iin hangi alanlarda kullanlabilecei dndaki boyutlar bu almann erevesi dnda kalaca iin STlerde kullanlabilecek rneklerle yetinilecektir.

projesinde gnll olarak yer alanlar, bu motorun kurulumu konusunda gnll yardmda bulunabilmekte ve bu nerilerini profil sayfalarndan duyurmaktadr. Bir biliim uzmannn yokluunda MediaWiki ilemleri iin Vikipedi gnlllerine bavurulabilir.

2.2.4.2.2 Moodle
Uzaktan eitim sistemleri iin tasarlanm olan Moodle (http://moodle.org/), belge, mfredat, video, ses dosyalar gibi birok ierii ynetmek iin idealdir. Kullanclar ve ierik okul yaps dnlerek hazrland iin gruplanarak ynetilebilir.

2.2.4.2.3 WordPress
Tm dnyada blog yaynna ynelik yaygn zmler WordPress (http://wordpress.com/) ve Blogspot (http://www.blogger.com/) servisleri olarak grnmekte olsa da, WordPress zgr yazlm olarak datld iin bir adm ndedir. 2010 ylnda Microsoftun Live Spaces adn verdii blog servisini WordPresse tamasyla bu alanda lider konumunu glendiren WordPress sadece nternet servisi olarak sunulmaz. Yerel a zerinde ya da nternet sunucularnda altrlacak bir paket uygulama olarak ve zgrce datlr. Bylece yaygn belgelendirme destei olan, cretsiz lisansa sahip, zelletirilebilen bir ierik yaynlama arac olarak da ne kar. WordPress web sitelerinin hazrlanmasnda ierik ynetim arac (Content Management System CMS) olarak baaryla kullanlmakta, gazetelerden

2.2.4.2.1 Wiki ortak metin retimi, szlk/ ansiklopedi altyaps

zgr ansiklopedi Vikipedi (http://tr.wikipedia. org/) sayesinde nternet kullanclar tarafndan yakndan tannmaya balanan wiki motorlar, saysal ve ortak bellek oluturmada, belgelendirme almalarnda altyap oluturmak iin ideal aralardan biri olarak karmza kar. Yine Vikipedi iin gelitirilmekte olan ve dolaysyla dnyann en ok kullanlan uygulamalarndan biri haline gelen MediaWiki (http://www.mediawiki. org/) bu konuda iyi bir tercih saylabilir. Vikipedi

82

bamsz projelere, kiisel gnlklerden rn odakl kurumsal sayfalara kadar her alanda rneklerle gelitirilmektedir.

2.2.5 CRETSZ SERVSLER YARARLAR, SAKINCALAR

nternet temelli servis ve uygulamalarn yaygnlamas ve geni bant nternetin yaygnlamasn takiben birok cretsiz servis, bilgisayara kurulan uygulamalarla yaracak kadar geliti. rnein Adobenin endstri standard kabul edilen uygulamas Photoshop yerine http://pixlr.com/ adresine balanmak birok ilem iin ayn performans salyor. Bir uygulamann a zerinde almas ve kullanclarn bu uygulama srasnda rettikleri, kullandklar verilerin saklanmasyla ilgili bir baka nemli yenilik de bulut biliim kavramnn hzla gelimesidir. Bulut biliim terimi, ihtiya dorultusunda biliim kaynaklarnn bir a zerinden kullanma sokulmasn tarif eder. Bulut biliim servislerinin olanaklar, yaplacak i iin yeterli olduunda, sadece bir nternet taraycsnn almasn salamaya yetecek kadar donanmla biliim zmlerine erimek, ekonomik anlamda byk kolaylklar salar. Bulut biliim servisleriyle ilgili, zellikle STler asndan dikkat edilmesi gereken hususlar, paylalan kaynaklarn dolam ve verilerin sakland alanlara eriimin hangi koullarda ve kimler tarafndan yaplabildiine dair effaflk olarak ne kar.

Geni saklama olanaklarna sahip sabit diskler ve bilgisayarlar ile donatlm bir ofiste yrtlecek olan alma, ofisin fiziksel olarak devamll saland srece eriilebilir kaynak retimine yarayacaktr. Buna karlk, zellikle cretsiz servisler kullanldnda retilen tm verilerin, fiziksel olarak bir firmann depolama alanlarnda tutulduunu aklda tutmak gerekir. zellikle hak temelli STler, siyasi anlamda bamszlk salamalar gerektiinde bu firmalarla ilikilerinde sknt yaama riski tarlar. Bu konuda retici rneklerden biri Amazon firmasnn bulut servislerinden yararlanan WikiLeaks (http://www.wikileaks.org/) organizasyonu olmutur. ABD politikalaryla ilgili nemli ifaatlar yaynlayan WikiLeaks, firmalardan ald hizmetlerden yararlanamaz hale geldiinde, kullanclara servis salayamaz olmu ve alternatif yollar bulmak zorunda kalmtr. Bir baka sorun da, bu servislere ynelik eitim almann ya da baka yatrmlarda bulunmann planlanamaz bir sre olarak belirmesidir. Kullanlan servisin sona erdirilmesi, kapatlmas durumlarnda verilere ulalmas iin bir yol bulunamayabilir. Bu durumda bu servis kullanlarak retilen her tr bilgi, veri kaybedilebilir. Dzenli olarak burada yrtlen almalarn yerel bilgisayarlarda da yedeklenmesi nerilir. te yandan bir uygulamann bilgisayara yklenmesi, kullancya en azndan o bilgisayar alt srece bu uygulamann grevini yerine getirecei gvenini salar. Tercih edilen uygulamalar, kaynak kodlarna eriilebilen zgr yazlmlarsa, bunlarn gelitirilmesi pratikte hi durmaz. lk gelitiren

83

kii/kurum/firma almasna son verse bile, kaynak kodu sahiplenen bir bakas sreci devam ettirir. Bylece bu teknoloji zerine yaplan yatrm uzun vadede kullanlmaya devam edilebilir. Bu olumsuz yanlar da aklda tutularak cretsiz bulut servislerini tanmak, dk bteli almalar iin yine de yararl olacaktr.

Elbette, rgtsel bir plan yaplaca srada Trkiyenin nternet konusundaki tutarsz politikalarnn, ilgisiz kurulular madur edebildii gz nnde bulundurulmaldr. 2010 ylnda Google uygulamalarna eriim engellendii iin, nice rgtn web sitesi kategorik olarak yasakllar kervanna katlmtr. Tm riskleri gz nnde bulundurularak yararlanlabilecek Google servisleri unlardr:

2.2.5.1 Google uygulamalar

Google, arama motorundan balayarak sunduu tm servisleri cretsiz olarak kullanma amasyla yaygnlaan nemli bulut servis salayclardan biridir. Kullanclarn Google hesaplaryla yaptklar ilemler srasnda ortaya kan verileri profilleriyle eleyip bu verileri analiz ederek kullancya uygun reklamlar gstermesiyle nternet reklamclnda devrim yapan firma, ayn anda zel bilgilere erimesiyle eletirilerin de hedefi olagelmitir. 2011 itibaryla kullanma ak elliden fazla cretsiz bulut servisi, tek bir Google hesabyla yrtlebilmekte, dileyen kurulular kendi alan adlarn, organizasyon olarak da bu servislerle kurabilmektedir. rnek vermek gerekirse, www.stgm.org.tr alan ad kullanlarak e-posta servisinden (Gmail), gerek zamanl mesajlamaya (GoogleTalk), resim galerilerinden (Picasa Web) ofise kadar (GoogleDocs) her tr hizmet salanabilir. Kuruluun yelerine bu alan adyla kullanabilecekleri servis hesaplar yaratlabilir, web siteleri Google sunucular zerinde tutulabilir.

Google Analytics
Web sitesi kodlar arasna eklenen ufak bir kod parac ile ziyareti bilgilerini kaydeden Analytics, bu bilgilerden elde ettii raporlar kolay kullanlabilir bir arayzle sunar. Bylece web sitesinin hangi konular daha iyi sunduu, hangi kelimeler arandnda daha ok ziyareti geldii, okuyucularn siteye ziyareti ortalama hangi srede tamamladklar gibi birok nemli bilgi kolayca derlenebilir. WordPress gibi hazr site altyaplar kullanldnda, Analytics kullanmak iin hazrlanm eklentilerden yararlanlabilir. Site trafiiyle ilgili ayrntl bilgiyi Google dahilinde tutmak istemeyen kullanclar, zgr yazlm olarak gelitirilen Piwikten (http://piwik.org/) yararlanabilir.

Google Calendar
Masast takvimleri gibi, belirli planlarn iaretlendii, dijital olmas sayesinde deiik katmanlar halinde farkl ilerle ilgili takvimlerin stste okunabildii uygulamalar iletim sistemleriyle birlikte gelen takvimlerde de olmaya balayan zelliklerdir.

84

Bununla birlikte, birden ok kullancnn ortak allan projelerin takvimini bu takvime tek bir merkez zerinden erierek kullanmalar, byle deiikliklerin hepsine birden yansmas deiik uygulamalarla yrtlen karmak bir ilem. Bu tr konularda gnll ya da profesyonel destek bulunamad durumlarda Google hesab olan kullanclar arasnda Google Calendar araclyla takvim paylam yaplabilir.

Google tarafndan ayrca Picasa isimli bir masast uygulamas da sunulmaktadr. Basit fotoraf dzenleme ilemlerine ve albmler oluturarak fotoraflarn kataloglanmasna yardmc olan Picasa, kullanclarn Picasa Web alanlarn kullanarak web zerinden paylam olana salar.

Blogger / Blogspot
Kurulum gerektirmeden blog yaynlama konusunda WordPressin ardndan dnyada en ok tercih edilen ikinci servis Blogger servisidir. Sadece yelere zg blog yaynlama zellii, nemli ayrt edici zelliklerinden biridir. Bu sayede biri herkese ak, biri organizasyon ii haberlemeye ynelik iki ayr blog barndrmak mmkndr. ki bloga tek bir hesapla eriim salanabilir. Normal artlar altnda blogspot.com alan adnn altnda, http://stgm.blogspot.com gibi n isimle alan sistem, zel alan ad iinde altrlabilir olarak da sunulur. Yani bir web sitesi yapmak iin kullanlaca zaman, blogspot.com iinden kullanlr ama http://www.stgm.org.tr gibi bamsz bir adresten okunabilir.

Google Docs
Tam teekkll bir ofis setinin (Microsoft Office ya da LibreOffice gibi) sunduu tm olanaklar sunan Google Docs, her tr metin (.doc, .odt, .rtf, .docx vb), hesap tablosu (.xls, .odc, .xlsx), sunum (.ppt, .odp, .pptx) ve PDF dosyalar zerinde alma olana sunar. Google hesabyla giri yapldnda, bu hesaba ait disk alan iinde dosyalar, sabit disklerde olduu gibi klasrler yaratp gruplayarak saklama olana verir; aabildii her dosya biiminde kayt yapabilir. Bu sayede rnein yeni srm bir ofis setinin olmad bilgisayarda almak zere .docx dosyas alarak .doc eklinde kaydedilmek zere de kullanlabilir.

Google Groups
1990l yllarn en popler e-posta liste sunucusu olan e-groupsun ad Yahoo! tarafndan satn alnmasyla YahooGroups (http://groups.yahoo. com/) olarak deiti. YahooGroups en kkl ve yaygn grup servisi olarak biliniyor. Gmail sayesinde poplerlii arttka Google tarafndan sunulan e-posta listecisi Google Groups da giderek yaygnlamakta.

Picasa Web
Fotoraf paylam sitesi olarak tannan servisler, etkinlik fotoraflarnn albmler halinde saklanmas ve paylalmas iin ideal olanaklar sunar. Yklenen fotoraflar deiik boylarda izleme ve bu boylardaki kopyalaryla web sitesi iinde grntleme, slayt gsterisi gibi zellikleri sayesinde web sitelerinde grsellii artrmak iin kullanlabilir.

85

Alan e-posta listeleri yelere zg ya da herkese ak ekilde oluturarak, ayr bir sunucu hizmeti kullanmadan haberleme iin kullanlabiliyor.

com/), Filesonic (http://filesonic.com) ve Ifile (http://ifile.it) olarak sralanabilir. Bu siteler genellikle ye olmadan dosya yklemeye de izin vermekle birlikte, kullancnn ye olmas durumunda kullancya dosyalar zerinde tam bir ynetim imkn da sunar. Bu imknlar, kullanclara dosyann daha uzun sre silinmeden dosya paylam alannda tutulmas ya da transfer srasnda sunucuya daha hzl balanlmas gibi olanaklar da kapsar.

2.2.5.2 Dosya paylam siteleri

E-posta ile dosya gnderimi boyut snrlar ya da posta sunucularndaki sorunlar nedeniyle ba artc olabiliyor. Dzenli olarak dosya transferi yapan (matbaa gibi) kurumlar bu ilem iin FTP sunucu kullanmay tercih ediyor. Bu sunucularn varl ve bakm da ayr bir kaynak kullanlmasn gerektiriyor. Zaman zaman ihtiya duyulan bir ilem iin kaynak ayrmak yerine bir dosya paylam sitesi kullanmak tercih edilebilir. Dosya paylam sitesi, kullancnn ykledii dosya iin biricik (unique) bir adres yaratp, o adrese bavurulmadka dosyay grnr klmayan sitelere verilen isimdir. Her kullancnn dosyalarn ykledii alan kullancya zgdr. Bu konuda dikkatli olunmas gereken nemli bir nokta, paylalan dosyann gvensiz bir alanda babo gezecek olmas. Her ne kadar dosya paylam sitelerinde, dosyann yer ald alann adresi ykleyene zg olarak retilse de, eitli arama motorlar bu dosyalar tarayabiliyor. Bu nedenle yklenecek ieriin bir sktrma programyla tek bir dosya haline getirilip parola korumal hale getirilmesi yaygn bir gvenlik yntemi olarak benimsenmitir. Dosya paylam alanda en ok tannan siteler Rapidshare (https://www.rapidshare.com/), Hotfile (http://www.hotfile.com/), Megaupload (http:// www.megaupload.com/), Mediafire (http://www. mediafire.com/), Fileserve (http://www.fileserve.

2.2.5.2.1 Ortak alma alanlarna bir rnek: DropBox

DropBox (http://www.dropbox.com/), bir bulut biliim servisidir ve hizmet aslnda bulut zerinde cretsiz dosya alan temin etmekle snrldr. Ayrt edici zellii bu dosya alanna eriim iin her iletim sisteminde kullanlabilen uygulamalar bulunmas, bylece nternet zerinde yer alan bir disk alann, kullanlan bilgisayardaki diskin iindeki bir klasrden farksz kullanabilme olanadr. Dosya paylam siteleri, yerel bilgisayarlarda allan dosyalarn yklendii bir alan tanr. DropBox gibi bulut biliim alanlarnda alan hesaplar ise bu alanda saklanan dosyalarn her bilgisayarda tek bir dosya olarak var olmasn, bylece tek bir dosya zerinde birden ok kiinin almasn salar. Kullanc DropBox hesab iinde eitli klasrler yaratp ayr ayr her klasr farkl kullanclarla paylaabilir. Bylece deiik yetki seviyelerine gre tasnif edilen ierikler ilgili kiiler tarafndan eletirilerek (senkronize biimde) kullanlabilir.

86

2.2.5.3 zel dosyalara ynelik paylam alanlar

Sosyal a sitelerine benzeyen, ancak kiisel bilgi yerine dosyalarn paylam zerinden tanmlanan servisler de bulunur. Bu servislerin faydalar, genellikle yklenen dosyalarn belirli temalar zerinden kataloglanabilmesi ve grnr klnmasdr. Raporlar, sunumlar ya da tablolar gibi enformatik dosyalarn bu servisler araclyla paylalmas hem okuyucularn sadece bir web tarayc ile bilgiye ulamalarn kolaylatrr, hem de benzeri ieriklere erien okuyuculara ayrca bir tantm yapmadan ulaabilme olana salam olur.

SlideShare nternet eriimi olan meknlar kullanlrken, USB ubuk bile tamadan sunum yapmak iin kullanlabilecei gibi, birden ok merkezde yaplacak olan sunular merkezi olarak ynetmek ve paylamak iin de kullanlabilir. Sunduu bir baka olanak da, sunum hazrlanabilecek bir konuda bu alanda yaplacak arama ile, benzeri sunularn nasl dzenlendii, hangi kaynaklardan yararlanld gibi bilgilere erimek olarak tanmlanabilir.

2.2.6 SOSYAL A KULLANIMI

Sosyal a kavram site ileyiinde kullancnn davran ekliyle ayrt edilen bir yaklam tarif eder. Kullanclarn sunulan servisten yararlanma ekli, baka kullanclarn varlklaryla ilikilendirildiinde bir sosyal a kullanlyor demektir. rnein bir fotoraf servisine ye olunduunda sadece zel alana yklenen albmlerle alnca a zerinde bir servisten yararlanlr. Ancak yaratlan albmlere verilen anahtar szckleri kullanan dier kullanclarla etkileim olana sunuluyorsa, bu sitenin bir sosyal a altyaps sunuyor olduu anlamna gelir. Bu tanmla belirli servislerin sosyal bir altyap sunup sunmad tartmasndan daha nplanda ve gncel olarak, varoluu dorudan sosyal bir yap kurmaya dayal olan popler servislerden bahsedilebilir. Facebook gibi bu alan dnya gndemine sokan yaplar ok ynl ve dinamik halleriyle bu

2.2.5.3.1 Scribd
Scribd (http://www.scribd.com/) kendisini dnyann en byk sosyal okuma ve yaynlama platformu olarak tanmlyor. Kullanclarn bu platformda ykl dosyalar okuduktan sonra, kendi arkada evrelerine tavsiye etmeleri, herkese ya da belirlenen kiilere eriilebilir dosyalar ykleyebilmeleri gibi zellikler sunan Scribd, PDF bata olmak zere her tr belgenin yklendii ve paylald bir alan olarak alyor.

2.2.5.3.2 SlideShare
Ayda ortalama 50 milyon ziyareti tarafndan kullanlan SlideShare (http://www.slideshare.net/) servisi, sunum dosyalarnn paylald ve tam ekran olarak grntlenebildii bir web servisidir. Ofis programlar kullanlarak hazrlanan sunum dosyalar bu serviste alan (ya da Facebook hesab gibi hesaplar kullanlarak eriilebilen) hesaplara yklenerek, her bilgisayardan eriilebilir ve paylalabilir hale geliyor.

87

rehberde ksaca bahsedilmekten fazlasn hak ettiinden, teknik faydalar asndan STlere zel frsatlar sunan rneklere yer verilmekle yetinilecektir.

bir gndem oluturma istei olduu vurgulanr. Her kullancnn gndemle ilgili yorumlar derlenmi olur.

Web sitesi Twitter ezamanlamalar

2.2.6.1 Twitter
Tm dnyada hzl gelien ve ok yaygn kullanm alan bulan Twitter (http://twitter.com/), mikro blog tanmn ortaya atarak alma ilklerini bu tanm etrafna ren bir servistir. ABDde cep telefonlar zerinden mesajla kullanlmak zere tasarland iin mesaj boyutlar 140 karakterle snrl tutulmutur. lerleyen dnemde bu snr bir karakteristik e olarak kullanan Twitter, bloglar araclyla insan merkezli iletiim kurmay deneyen kurumlar iin daha ekonomik ve dinamik bir alternatif olarak kullanlmaya balanmtr. Hemen her kurumun, marka ynetimi yaklamyla at Twitter hesaplar ve buradan kullanclaryla kurduu ilikiler izlenebilir.

Twittern poplerlemesini takiben, web siteleri gncellendikleri zaman yeni eklenen ierikleri Twitterda ksack linkler vererek duyurmaya balamtr. Bylece buradaki mesaj akn takip eden okuyucular siteye ynlendirmek hedeflenmektedir. http://twitterfeed.com/ sitesi, bu ynlendirme iin kullanlan en yaygn servislerden birini sunar. Web sitelerinin RSS abonelik yapsn kullanan site, yeni ieriklerin biricik adreslerini 140 karakterde ok yer kaplamayacak ksa balantlara evirerek balkla birlikte verilen Twitter hesabna girer.

2.2.6.2 Idealist.org
1985te ilide ortaya atlan bir fikri takiben 1996 ylnda bugnk web sitesinin ilk halini hayata geiren bir sivil toplum inisiyatifi tarafndan yrtlen http://www.idealist.org, dnya apnda STlerin gnll ve profesyonel igc arlarn, bu alanda emeini sunmak isteyen bireylere ve ibirlii yapmak isteyen baka kurululara ulatrmay hedefler. ngilizce, spanyolca ve Franszca alan web sitesinde hazrlanacak olan ksa bir video iin nternet zerinden gnll olarak emeini sunmaya hazr bir aktivistin yardm istenebilecei gibi, profesyonel bir ynetici iin i ilan da yaynlanmaktadr.

Retweet
Bir twitter mesajnn, okuyucu tarafndan kendi takipilerine iletilmesidir. Bu sayede mesajlarn dolam hzlandrlm, ufak duyuru ve haberlerin geni kitlelere ok hzl aktarlmas salam olur.

#hashtag gndemleri
Mesajlarda yer alan szcklerin, tm mesajlar iinde yer alma oranlar zerinden gndem eilimlerini (trends) belirleyen Twitter, ayn zamanda anahtar szckler iin # iaretini kullanma sokmutur. Bir szcn banda # iaretinin yer almas, o szc tm Twitterda yaplacak bir arama sonucuna balar. Bylece bu ekilde iaretlenen szcklerin

88

SONU VE NERLER

3
bilmesi ve STnn amalar iin yeni destekilerin ve gnlllerin bulunmas ve ST iin fon ve kaynak oluturulmas. STlerin dikkat etmesi gereken, web ortamnn giderek tecimsellemesi ve tekellemesi, dijital uurum, elektronik gzetim ve dijital denetim ile kolektif eylemin zayflamas olgulardr. Leah A. Lievrouw (2011: 2), yeni medya ortamlarnda varolan bu sorunlara dikkat ekiyor: Yeni Medya ekolojisi, toplumsal eitlik, dayanma, mahremiyet ve gvenlik, siyasal ve ekonomik katlm, zgrlk ve denetim, uzmanlk bilgisi, popler bilgi konularnda elikili durumlara sahiptir. Bu tehdide kar nlem almann en basit yntemi hem yararlanlan servisler, hem kullanlan uygulamalarda zgr yazlmlar kullanmak ve bu sayede katlmc ekilde tasarlanarak sunulan birliktelikleri tercih etmek olacaktr. Ticarileen, firmalarn tekellerine giren biliim kltr, bu ilikileri var etmek iin verimli ve doru bir yntem olsa da,

Kukusuz, yeni teknolojilerin, iyerinde, okulda, kamusal alanda ve gndelik hayatta insanlk d, smrc ve baskc bir ekilde kullanlmasna kar radikal eletiri, bugn, daha nce hibir zaman olmad kadar gereklidir; ancak yeni teknolojileri, kentlerimizi, okullarmz, ekonomiyi, toplumu ve evreyi yeniden kuracak ekilde kullanan stratejileri gelitirmek de en az bunun kadar nemlidir. Bu nedenle, bizim iddiamz yeni teknolojilerin demokratiklemeyi attrmak ve bireyleri daha gl klmak iin kullanlabilecei yollar gelitirmek iin meydan okumamz gereidir. (Kellner 2004: 723)

STlerin ve toplumsal hareketlerin yeni medya ortamnn geleneksel medyaya gre rgte gerek evrimiinde gerekse evrimdnda salayaca olanaklar kullanmasnda byk yarar var. zellikle web ortamnn kullanlmasnn STlere salayaca yararlar tekrar sralayalm: rgtn tantm, eylemlerin ve etkinliklerin duyurulmas, evrimii e-imza kampanyalar dzenlenerek bu kampanyalarn evrimdna da tanmas, anaakm medyann ele ald konularla ilgili eletiri yaplabilmesi ve alternatif enformasyonun dolama sokulmas, alternatif haber kaynana, dier STlere ve sosyal hareketlere balant verilmesi, STnn destekileriyle etkileim olana, evrimii anketlerin yaplaYeni medya, zellikleri nedeniyle tabandan doru rgtlenmeleri ve politika oluturmay kolaylatrrken, teknik olanaklarn okluu ve elverililii sayesinde de benzer gruplar ve kiileri bir araya getirebilir. (Bayraktutan-Stc 2010: 50)

89

bir STnn almalarn bamsz yrtmek iin ihtiya duyduu alan hem maddi (cretsizler) hem de manevi olarak (mlkiyetleri kamusal) zgr yazlmlarla kurulabilir. Siberuzamn sadece kendisinde var olmak ve STnn eylem ve etkinliklerini yalnzca siberuzamda snrl tutmak, yurttan kolektif eyleminin ve kamusal alandaki katlm pratiklerinin zayflamasna yol aacaktr. STler nterneti web ortamnda halihazrda mevcut bu sorunlarn ve olumsuzluklarn farknda olarak kullanmaldr. Bu farkndalk iin de ST alanlarnn yeni medya okuryazarlar olmas gerekir. Okuryazarlk sadece aralar kullanmak olarak anlalmamal. Bu aralar var eden kavramlara hkim olunduunda, kullanlan dile de hkim olunaca aktr. Yeni medya ancak bu sayede toplumsal yaamn her alannn demokratiklemesinde bir kanal rol stlenebilir.

90

BLGSAYAR VE NTERNETLE LGL TEMEL KAVRAMLAR SZLKES

A (Network)
Kablolu ya da kablosuz aralarla birden ok bilgisayar arasnda kurulan balantnn genel ad.

ndirme (Download)

Bir a kaynandan, bu kaynaa balanlan bilgisayara veri aktarm/iletimi.

A Taraycs (Browser)
nternet zerinden sunulan ve sramal metin (hypertext) eriimi iin standart yntem olan http balantlar ya da dosya aktarm iin ftp gibi protokolleri kullanabilen yazlmlardr. Yaygn olarak, a sayfalar/siteleri grntlemek iin kullanlr. Bilgisayarlar, cep telefonlar, tabletler, kiosklar iin farkl kullanm ekillerine gre zellemi biimleri bulunur. Mozilla Firefox, Microsoft nternet Explorer, Safari, Google Chrome ve Opera en bilinen rnekleridir.

Banner
Trke karl pankart olan szck, nternet balamnda kullanldnda web sitelerinde, sokaklardaki ilan tahtalarnda olduu gibi, standart boyutlarda ayrlan alanlara yklenmek zere hazrlanan, genellikle hareketli grntlerden oluan tantm amal grselleri tarif eder.

Blog
nternetin gndelik yaamda en tannan terimlerinden biri olan blog, ngilizce a gnl (web log) szcklerinden tretilmitir. Kullanm gerekten de basite nternet zerinde tarihlerle ayrlm, gnle benzer bir alan olsa da, hem nternetin doasndan gelen okluortam zelliklerinin katklar hem de yayn yapmay kolaylatrmas sayesinde yurtta gazeteciliinin en nemli rnekleri arasna girmesi, bu terimi bal bana bir kitapla incelenmesi gerekecek nemde bir kavrama dntrr.

Arama Motoru (Search Engine)

Veri tabannda anahtar szck ya da szck kmesini bulmak iin tasarlanm sayfa. Yahoo, Google bu arama motorlarndan bazlardr.

Arayz
Interface szcnn evirisi olarak yaygnlaan arayz szc yerine arabirim de kullanlmaktadr. Genellikle insan ve makine arasnda tanmlanr ve makinelerde, kullancnn etkileimini salayan olanaklarn tamamn tarif eden bir terim olarak ilev grr. Klavye, fare gibi aralar fiziksel arayzler olarak alrken, uygulamalarn simgeleri ve yazlar bir araya getiren pencereleri grafik arayzleri oluturur.

evirimii (Online)
Bilgisayarn bir aa bal olmas durumunu tarif eden tanmdr.

Donanm (Hardware)
Bilgisayar oluturan fiziksel paralara verilen isim.
91

DNS (Domain Name Server, Alan simlendirme Sistemi)

nternet Protokol ile oluturulan alarda bilgisayarlarn birbirlerini IP numaralar yerine isimle bulmalar iin kullanlan alan adlarnn hangi numaralara ait olduu bilgisini yaynlayan sunucular Alan Ad Sunucusu olarak adlandrlr.

ierie ait etikete tklayarak, sitede yer alan ve o etiketi tayan tm gnderilere bir liste halinde ulaabilir.

Gezinme
nternet zerinde yaynlanan ierii okuyan uygulamalar ilk gnlerinde gezgin, tarayc, kif gibi isimlerle anldlar. lemin kefedilmemi topraklarda bir yol bularak bir hedefe ulamaya benzemesi zerinden gelien kltre paralel olarak nternette bir ierikten dierine zplama, sayfalar arasnda dolama, bir sayfay okuma, hatta veritabanlar iinde ilem yapma gibi tm eylemler gezinme eyleminde birleegeldi.

Elektronik Yaynclk (Electronic Publishing)

Basl olmayan, saysal ortamlarda gerekletirilen yaynclk. ktlar elektronik kitap anlamnda e-kitap olarak adlandrlr. Elektronik kitaplar tanabilir bellek ya da bu dosyalara zg retilen cihazlara yklenir, kendine zg ara ya da uygulamalar kullanlarak okunur.

Flash
Macromedia firmas tarafndan yaratlp bu firma satn alndnda Adobe firmasnn mlkiyetine geen Flash, 2000li yllar boyunca en popler nternet teknolojileri arasnda yer almtr. Vektrel (leklenebilir) canlandrma iin gelitirilen teknoloji, kullanclarn etkileimiyle alabilen hareketli grntler ve sesler ierebilir. Bilgisayar oyunlarndan, yetenekli sayfa menlerine kadar hemen her alanda kullanmna rastlanr. Adobe tarafndan yaymlanan kitaplklar ya da zgr yazlm olarak retilen Gnash adl oynatc yer alan bilgisayarlarda kullanlabilir. Bu iki uygulamadan biri yer almyorsa Flash ile sunulan ierie eriilemez. rnein iPhone ve iPad gibi cihazlar Flash destei iermezler.

E-posta (E-mail)
Tanml bir standarda uygun olarak nternet a zerinden gnderilen kiisel mesajlarn genel ismi. Bu mesajlamay kullanan kullanclar, bir e-posta sunucusunda bulunan hesaplarna masast bilgisayarlarndan, cep telefonlarndan ya da nternet balants kurabilen tm aygtlardan balanabilir.

Eriim (Access)
Bilgisayar belleinden veri almak.

Etiket Bulutu (Tag Cloud)

Etiketleme, web sitesindeki bir gnderinin hangi konularla ilgili olduunun, ayrca belirtilmesidir. Bylelikle hem ziyareti arad konuyla ilgili olan ierie rahatlkla ulaabilmektedir hem de arama motorlar ierii snflandrabilmektedir. Bir web sitesinde etiketleme kullanlyorsa, ziyareti arad-

nternet
Dnyann en byk bilgisayar a.

92

letim Sistemi (Operating System)

Bilgisayarn giri/k aygtlar, bellek vd kaynaklarn yneten program. letim sistemi, bilgisayar altrldnda sisteme yklenerek dier program ve uygulamalarn ilemesine olanak salar. rnein Microsoft Windows, Mac OS, GNU/Linux, UNIX bu tr yazlmlardr.

Kzgn Szckler Kullanma / Hakaret Etme (Flaming/Bashing)

nternette kullancnn kar tarafa hakaret eden, fkesini ynlendirdii kzgn szckler kullanmas. Byk harflerle yazma edimi de bunun bir gstergesidir ve nternet kullanma grg kurallarna (netiket) uymayan bir tutumdur.

(omu 2010). Nefret sylemi, bireyin kendisinden farkl olan/olduunu dnd kii ve gruplara ynelik olarak aalayc, kmseyici, kzgn, saldrgan, dlayc eitli dilsel pratikleri, rnein, etiketlemeler, nyarglar ve hakaretler, kullanmalar ve ayrmc uygulamalara ynelmeleri ve bunu meru klmaya almalar eklinde bir grnrlk sergiler ve nefret sularna zemin oluturur. Yeni medya ortamnda da nefret sylemi e-postalar, haberleme forumlar, toplumsal paylam alar, video paylam alar ve evrimii haber siteleri ile bu sitelerin okur yorumlarnda dolama girer.

Netiket
Gnlk yaamda toplumsal olarak belirlenen nezaket kurallarnn etiket olarak adlandrlmasndan ilham alnarak, nternet kullanmndaki asgari nezaketi tarif etmeye ynelik oluturulan kurallar netiket olarak adlandrlmtr. zellikle e-posta listeleri kullanm ekli ve kitlesi belirlenmi mecralarda dikkat edilmesi gereken kurallar da netiket olarak kabul edilir.

Masast Yaynclk (Desktop Publishing)

Kiisel bilgisayar, tarayc, yazc ile grafik ve sayfa tasarm yazlmlar aracl ile yaplan yaynclk ilemi.

Modem (Modulator/Demodulator)
Bilgisayarlarn a zerinden paylatklar verilerin bilgisayara uyarlanmas ilemini yapan cihazdr. A tipinin sinyali ve bilgisayarn kulland verileri birbirine evirir.

Panoptikon
Dijital panoptikon, sanal uzamda bireyin corafi, mali ve entelektel etkileimlerinin gvenlik ve/ya da ticari nedenlerle gzetlenmesi, kayt altna alnmas, verilerinin eletirilmesidir.

Nefret Sylemi (Hate Speech)

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 30 Ekim 1997 tarihinde nefret sylemini u ekilde tanmlamtr: Irk, nefret, yabanc dmanl, antisemitizm veya hogrszlk ifade eden saldrgan milliyetilik de dahil olmak zere, hogrszle dayal dier nefret biimlerini yayan, tevik eden, savunan ya da hakl gsteren her trl ifade biimidir

Podcast
RSS teknolojisi kullanlarak, metin ierik yerine mp3 ya da ogg biiminde kaydedilmi ses dosyalarnn yaynlanmasyla meydana getirilen Podcastler, blmler halinde yaynlanan sesli ieriin tanmasn salar. Podcast destekleyen cihaz

93

ve uygulamalar sayesinde televizyon ya da radyo programlarnda olduu gibi sreli yaynlar halinde sesli yayn yaplmas mmkndr. Terim bu alanda en yaygn olarak kullanlan iPod cihazlardan yola klarak ortaya atlm, ngilizce dilinde yeni kullanlan szckler arasna eklenmitir.

dan yararlanlan ve kullancnn gerek yaamdakine benzer deneyimlerle karlamasn hedefleyen mecralara verilen isim.

Siberuzam (Cyberspace)
Bilgisayar bellei ve alarn sunduu dijital kodlarla ina edilmi fiziksel ve zihinsel olarak alglanan ortam.

Portal
Portal, kullanc ilemlerine olanak tanyan, farkl hedef kitlelere ynelik ierii ve/veya farkl ierik sunma aralarn bir arada barndran ok katmanl web sitelerine verilen genel isimdir.

Uygulama (Application)
Bilgisayarda belirli grevleri karlamak iin programlanm ilevleri bir arada sunan yazlmlara verilen isim. Daha ok kullancnn bilgisayar ara olarak kullanarak fiziksel ortamdaki retimde ondan yararlanmas iin tasarlanm olan yazlmlar bu grupta yer alr. Masast ve ofis kullanclarnn gnlk yaamlarnda yararlandklar yazlmlar da ounlukla bu gruptadr.

RAM (Random Access Memory)

Bilgisayar alrken ortaya kan verilerin geici olarak sakland ve anlk olarak eriilen hafza.

ROM (Read-Only Memory)

Bir veri saklama aracna yerletirilmi kalc ya da sabit dolaysyla zerindeki bilgilerin dzenlenip, deitirilemedii bellek.

Boyutlu (Three-dimensional)
Bilgisayarda genilik, ykseklik ve derinlik boyutlarnn tamamn kullanarak yaratlan grafikler ve bu grafiklerle modellenen mecralar.

RSS
RSS, bamsz paralar halinde yaynlanabilen ieriin tanmasn salayan bir protokoldr. En yaygn kullanm alan blog siteleri olmutur. Her bir blog yazs RSS yaynnda yeni bir bileen olarak kaydedilir. Bylece bir sitenin ierii RSS yayn ile takip edilerek eitli uygulamalar sayesinde sadece gncellemeler takip edilebilir.

Yapay Zeka (Artificial Intelligence)

Bilgisayarn, insanlarn renme ve karar verme yeteneklerini taklit etmesini salayan yazlm.

Yazlm (Software)
Bilgisayar sisteminde donanmn kullanlmasn salayan programlar. rnein, Microsoft Word, Claris Work, Adobe Illustrator gibi.

Sanal Gereklik (Virtual Reality)

Bilgisayar kullanlarak oluturulan ortamlarda gereklik duygusunu inandrc klacak ekilde temas, koku, boyutlu grnt gibi farkl aralar-

Yedekleme (Backup)
Dosyalarn ve veri tabanlarnda saklanan ieriklerin

94

gvenlik ve/veya ariv amacyla bir baka mecraya kopyalanarak saklanmas.

Veri Taban (Database)

Saysal olarak retilmi ya da bu ortama aktarlm bilgilerin gruplanarak, birbirleriyle ilikilendirilerek sakland, organize edildii, dzenlendii ve eitli sorgulamalar yaplarak eriilen veri bellei.

Web (World Wide Web, Dnya apnda A)

ngilizce a anlamna gelen web szc, ounlukla nternet kullanlarak yaynlanan enformasyonu kapsayan sanal mecray tanmlarken kullanlr. zel olarak Dnya apnda A, birbirlerine balanm hiper metin belgelerinden oluan sistemi iaret eder.

Wiki
Kullanclarn basit bir szdizimi yapsyla, kelime ilemcilerde olduu gibi biimlendirilmi metinler retebilmelerini salayan, bunu web sayfalar araclyla ve ortak retime yatkn bir altyap zerinde sunan zel sistemlerdir. En bilinen rnei zgr ansiklopedi projesi Vikipedi olan wikiler, birden ok kiinin bir arada tablolar, grafikler, balantlar ieren metinler retmesi iin en kullanl yntemlerden biri kabul edilir.

95

KAYNAKA
Atikkan, Zeynep ve Asl Tun. 2011. Blogdan Al Haberi: Haber Bloglar, Demokrasi ve Gazeteciliin Gelecei zerine. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Bakardjieva, Maria. 2003. Virtual togetherness: an everyday-life perspective. Media, Culture & Society 25: 291-313. Bayraktutan-Stc, Gnseli. 2010. Blog Ortam ve Trkiyede Blogosferdeki Akademik Entelekteller rnei, Doktora tezi. Ankara: Ankara niversitesi. Bilgi Toplumu Dairesi. 2009. e-Dnm Trkiye Projesi Birlikte alabilirlik Esaslar Rehberi, Srm 2.0. Ankara: Bilgi Toplumu Dairesi. | http://www.bilgitoplumu.gov.tr/Documents/1/Yayinlar/090228_BirlikteCalisabilirlikEsaslariv2.pdf | Burnett, Ron. 2007. mgeler Nasl Dnr? eviren, Gsal Pusar. stanbul: Metis Yaynlar. Burundin, Pia. 2008. Politics on the Net: the NGOs Practices and Experiences. rebro: rebro University. | http://oru.diva-portal.org/smash/get/diva2:135913/FULLTEXT01 | Cammaerts, Bart. 2008. Critiques on the Participatory Potentials of Web 2.0. Communication, Culture and Critique 1: 358-377. omu, Turul, Yayna hazrlayan. 2010. Yeni Medyada Nefret Sylemi. stanbul: Kalkedon Yaynlar. Dahlberg, Lincoln. 2001. The Internet and Democratic Discourse: Exploring the prospects of online deliberative forums extending the public sphere. Information, Communication and Society 4 (4): 615-633. Dahlgren, Peter. 2009. Media and Political Engagement: Citizens, Communication, and Democracy. New York: Cambridge University Press. de Mul, Jos. 2008. Siberuzayda Macera Dolu Bir Yolculuk. eviren, Ali zdamar. stanbul: Kitap Yaynevi. DPT. 2010. Bilgi Toplumu statistikleri 2010. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Mstearl Bilgi Toplumu Dairesi Bakanl. | http://www.bilgitoplumu.gov.tr/Documents/1/Yayinlar/BilgiToplumuIstatistikleri_2010.pdf | Dewdney, Andrew ve Peter Ride. 2006. The New Media Handbook. New York: Routledge. Foucault, Michel. 2003. ktidarn Gz. eviren, Ik Ergden. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Gibson, William. 1984. Neuromancer. New York: Ace Science Fiction. Gillan, Kevin. 2009. The UK Anti-War Movement Online: Uses and Limitations of Internet Technologies for Contemporary Activism. Information Communication and Society 12 (1): 25-43. Gker, Gamze. 2007. nternetin Trkiye Kadn Hareketi zerindeki Etkisi. Yeni Medya almalar, Derleyen, Mutlu Binark, iinde 205-247. Ankara: Dipnot Yaynlar.

97

Gker, Gamze. 2009. nternetsiz devrim mmkn m?, Evrensel Kltr 216 (Aralk): 73-76. Green Party asks: who has the key to your Vista PC?. 2007. http://www.greenparty.org.uk/news/2851 Kahn, Richard ve Douglas Kellner. 2004. New Media and Internet Activism: From the Battle of Seattle to Blogging. New Media and Society 6 (1): 87-95. Kahn, Richard ve Douglas Kellner. 2007. Globalization, Technopolitics, and Radical Democracy. Radical Democracy and the Internet: Interrogating Theory and Practice, Derleyen, Lincoln Dahlberg ve Eugenia Siapera, iinde 17-36. New York: Palgrave Macmillan. Kellner, Douglas. 2004. Yeni Teknolojiler/Yeni Okuryazarlklar: Yeni Binylda Eitimin Yeniden Yaplandrlmas. Kamusal Alan, eviren, Tlin Kurtarc, Derleyen, Meral zbek, iinde 715-735. stanbul: Hil Yaynlar. Lievrouw, Leah A. 2011. Alternative and Activist New Media. Cambridge: Polity Press. Lister, Martin, Jon Dovey, Seth Giddens, Iain Grant ve Kieran Kelly. 2003. New Media: A Critical Introduction. New York: Routledge. Lyon, David. 1997. Elektronik Gz. eviren, Dilek Hattatolu. stanbul: Sarmal Yaynlar. Lyon, David. 2006. Gzetlenen Toplum. eviren, Gzde Soykan. stanbul: Kalkedon Yaynclk. Onat, Ferah. 2010. Bir Halkla likiler Uygulama Alan Olarak Sosyal Medya Kullanm: Sivil Toplum rgtleri zerine Bir nceleme. letiim 31: 103-121. Reporters Without Borders. 2011. Internet Enemies. Paris: International Secretariat Reporters Without Borders. | http://march12.rsf.org/i/Internet_Enemies.pdf | Rheingold, Howard. 1994. The Virtual Communtiy: Connection in a Computerised World. Londra: Secker & Warburg. Stein, Laura. 2009. Social movement web use in theory and practice: a content analysis of US movement websites. New Media Society 11 (5): 749-771. Suba, N. 2005. nternet ve Sanal Cemaat Tartmalar. nternet, Toplum, Kltr, Derleyenler, Mutlu Binark ve Bar Klbay, iinde 106-118. Ankara: Epos Yaynlar. Tambini, Damian. 1999. New Media and Democracy: The Civic Networking Movement. New Media and Society 1 (3): 305-329. Timisi, Nilfer. 2005. Sanalln Gereklii nternetin Kimlik ve Topluluk Alanlarna Girii. nternet, Toplum, Kltr, Derleyenler, Mutlu Binark ve Bar Klbay, iinde 89-106. Ankara: Epos Yaynlar. Timisi, Nilfer. 2003. Yeni letiim Teknolojileri ve Demokrasi. Ankara: Dost Yaynlar. TMMOB Elektronik Mhendisleri Odas. 2009. letiim zgrlne Mdahale Raporu (2009) E-Gzalt Dnyas. Ankara: TMMOB Elektirik Mhendisleri Odas. | http://www.emo.org.tr/ekler/6dcc0fceeee647c_ek.pdf | van Dijck, Jos. 2006. Writing the Self: Of Diaries and Weblogs. Sign Here! Handwriting in the Age of New Media, Derleyenler, Sonja Neef, Jos van Dijck ve Eric Ketelar, iinde 116-133. Amsterdam: Amsterdam University Press. van Dijk, Jan. 2004. Digital Media. The Sage Handbook of Media Studies, Derleyenler, John D. H. Downing, Denis McQuail, Philip Schlesinger ve Ellen Wartella, iinde 145-163. Londra: Sage.

98

STGM tarafndan yrtlen Etkin Katlm in Sivil Toplumun Geliimi Projesi, Avrupa Birlii tarafndan desteklenmektedir.

STGM Ankara Merkez Ofis 708. Sokak No: 14/9, 06550 Yldz ankaya / Ankara Tel: (312) 442 42 62 (pbx) Faks: (312) 442 57 55 e-posta: bilgi@stgm.org.tr web: www.stgm.org.tr STGM stanbul letiim Ofisi Merutiyet Caddesi Kblelizade Sokak No: 3/1 ihane-Beyolu / stanbul Tel: (212) 292 00 60 GSM: (533) 277 85 51 Faks: (212) 292 00 64 e-posta: istanbul@stgm.org.tr STGM Adana Yerel Destek Merkezi Kurtulu Mahallesi. Ziyapaa Bulvar Kzlay Kan Merkezi Sokak (64010 Sokak) Dr. Muzaffer Ersalan Apartman No: 14 Kat: 1 Daire: 1 Seyhan / Adana Tel: (322) 53 04 50 - 453 04 51 Faks: (322) 453 04 02 e-posta: adana@stgm.org.tr web: http://adana.stgm.org.tr STGM Denizli Yerel Destek Merkezi Saltak Mahallesi 1521 Sokak No: 16 Daire: 1, 20100 Denizli Tel: (258) 241 60 11 Faks: (258) 241 50 11 e-posta: denizli@stgm.org.tr web: http://denizli.stgm.org.tr STGM Diyarbakr Yerel Destek Merkezi Fabrika Caddesi Smerpark Kamps Kent Gnllleri Binas Kat: 1 Diyarbakr Tel: (412) 226 60 77 Faks: (412) 226 30 65 e-posta: diyarbakir@stgm.org.tr web: http://diyarbakir.stgm.org.tr STGM Eskiehir Yerel Destek Merkezi Deliklita Mahallesi Grman Sokak No: 16, 26090 Eskiehir Tel: (222) 220 40 36 Faks: (222) 220 40 76 e-posta: eskisehir@stgm.org.tr web: http://eskisehir.stgm.org.tr