TRKYE'DE BYMENN KISITLARI: BR NCELKLENDRME ALIMASI

Kasm 2011 Yayn No: TSAD-T/2011/11/519

Merutiyet Caddesi, No. 46 34420 Tepeba/stanbul Telefon: (0212) 249 07 23 Telefax: (0212) 249 13 50

2011, TSAD
Tm haklar sakldr. Bu eserin tamam ya da bir blm, 4110 sayl Yasa ile deiik 5846 sayl FSEK uyarnca, kullanlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazl izin alnmadka, hibir ekil ve yntemle ilenmek, oaltlmak, oaltlm nshalar yaylmak, satlmak, kiralanmak, dn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baka teknik, saysal ve/veya elektronik yntemlerle iletilmek suretiyle kullanlamaz.

ISBN : 978-9944-405-75-1

Kapak Tasarm: Doan Kumova

SS MATBAACILIK PROM. TANITIM HZ. TC. LTD. T. Eitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadky - STANBUL Tel: (0216) 450 46 38 Faks: (0216) 450 46 39

NSZ
TSAD, zel sektr temsil eden sanayici ve iadamlar tarafndan 1971 ylnda, Anayasamzn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hkmlerine uygun olarak kurulmu, kamu yararna alan bir dernek olup gnll bir sivil toplum rgtdr. TSAD, insan haklar evrensel ilkelerinin, dnce, inan ve giriim zgrlklerinin, laik hukuk devletinin, katlmc demokrasi anlaynn, liberal ekonominin, rekabeti piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarnn ve srdrlebilir evre dengesinin benimsendii bir toplumsal dzenin olumasna ve gelimesine katk salamay amalar. TSAD, Atatrk'n ngrd hedef ve ilkeler dorultusunda, Trkiye'nin ada uygarlk dzeyini yakalama ve ama anlay iinde, kadn-erkek eitliini, siyaset, ekonomi ve eitim asndan gzeten i insanlarnn toplumun nc ve giriimci bir grubu olduu inancyla, yukarda sunulan ana gayenin gerekletirilmesini salamak amacyla almalar gerekletirir. TSAD, kamu yararna alan Trk i dnyasnn temsil rgt olarak, giriimcilerin evrensel i ahlak ilkelerine uygun faaliyet gstermesi ynnde aba sarf eder; kreselleme srecinde Trk rekabet gcnn ve toplumsal refahn, istihdamn, verimliliin, yenilikilik kapasitesinin ve eitimin kapsam ve kalitesinin srekli artrlmas yoluyla ykseltilmesini esas alr. TSAD, toplumsal bar ve uzlamann srdrld bir ortamda, lkemizin ekonomik ve sosyal kalknmasnda blgesel ve sektrel potansiyelleri en iyi ekilde deerlendirerek ulusal ekonomik politikalarn oluturulmasna katkda bulunur. Trkiye'nin kresel rekabet dzeyinde tantmna katkda bulunur, Avrupa Birlii (AB) yelii srecini desteklemek zere uluslararas siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel iliki, iletiim, temsil ve ibirlii alarnn gelitirilmesi iin almalar yapar. Uluslararas entegrasyonu ve etkileimi, blgesel ve yerel gelimeyi hzlandrmak iin aratrma yapar, gr oluturur, projeler gelitirir ve bu kapsamda etkinlikler dzenler. TSAD, Trk i dnyas adna, bu erevede oluan gr ve nerilerini Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM)'ne, hkmete, dier devletlere, uluslararas kurululara ve kamuoyuna dorudan ya da dolayl olarak basn ve dier aralar aracl ile ileterek, yukardaki amalar dorultusunda dnce ve hareket birlii oluturmay hedefler.

TSAD, misyonu dorultusunda ve faaliyetleri erevesinde, lke gndeminde bulunan konularla ilgili grlerini bilimsel almalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu grlerden hareketle kamuoyunda tartma platformlarnn olumasn salar. Son yllarda lkelerdeki bymeyi veya rekabet gcn snrlayan engelleri lmeye ynelik eitli almalar yrtlmektedir. Bunlardan balcalar saylan Dnya Ekonomik Forumu'nca hazrlanan Kresel Rekabetilik Endeksi, Dnya Bankas tarafndan yaynlanan Yatrm Ortam Deerlendirme (YOD) almalar ve yine Dnya Bankas Grubu'nca hazrlanan Yapma Kolayl (Doing Business) raporlar lkelerin ekonomik performanslarn kstlayan muhtemel engeller konusunda birok farkl etmenden sz etmektedir. rnein, Dnya Ekonomik Forumu'nun Kresel Rekabet Endeksi'nde lkelerin uluslararas rekabetiliine katkda bulunduuna inanlan 12 temel gsterge, eitli alt bileenleri ile llmektedir. Herhangi bir lkenin rekabet gc veya bu gc snrlayan etkenler de genellikle bu gstergelerdeki greli sralamas ile llmektedir. Sz konusu almalar Trkiye'nin uluslararas alanda dier lkelere oranla rekabetilikteki konumunun ve iktisadi ortamn eksikliklerinin belirlenmesinde son derece nemlidir. TSAD, Trkiye'nin byme ve rekabet gcn snrlayan etkenler arasnda bir nceliklendirme yaparak, hangi etkenlerin yaratt kstlarn hafifletilmesi halinde lkemiz bymesinin ve rekabet gcnn olumlu ynde etkileneceine dair ngrlerde bulunmak ve tespit edilen darboaz alanlara ynelik politika nerileri gelitirmek amacyla "Trkiye'de Bymenin Kstlar: Bir nceliklendirme almas" raporunu hazrlamtr. Raporda politika yapclarn ve karar vericilerin kaynaklarnn snrl olmas, politika gelitirme ve uygulama kapasitelerinin sadece az sayda alana mdahale edebilecek yapda olmas nedeniylesz konusu alanlarda "Stratejik Yol Haritas" nerilmektedir. Proje Koordinatrln Sabanc niversitesi retim yesi Dr. zak ATYAS'n yrtt alma srecinde, 27 Nisan 2011 tarihinde dzenlenen "Trkiye'de Bymenin nndeki Engeller" konulu altaya katlan ilgili paydalarn gr ve tecrbelerinden yararlanlmtr. Rapor, Dr. zak ATYAS ve Rekabet Forumu Proje Danman Dr. Ozan BAKI tarafndan Sabanc niversitesi rencileri Deniz Sanin ve Korhan Koak'n da katklaryla kaleme alnmtr.

Kasm 2011

ZGEMLER
Dr. zak ATYAS
Boazii niversitesi Ekonomi Blm'nden 1982 ylnda mezun olan zak Atiyas doktorasn New York niversitesi Ekonomi Blm'nde tamamlamtr. 1988-1995 yllar arasnda Dnya Bankas zel Sektrn Gelimesi blmnde alm, 1995-1998 yllar arasnda ise Bilkent niversitesi Ekonomi Blmnde misafir retim yesi olarak grev almtr. 1998 ylndan beri Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi'nde retim yesi olarak almakta olan zak Atiyas'n aratrma alanlar arasnda sanayi ekonomisi, rekabet hukuku ve ekonomisi, reglasyon, verimlilik ve siyasal ekonomi yer almaktadr.

Dr. Ozan BAKI

Ozan Bak Galatasaray niversitesi ktisat Blmnden 2001 ylnda mezun olmutur. Paris 1 Panthon-Sorbonne niversitesi'nden 2002 ylnda yksek lisans, ardndan 2006 ylnda doktora derecesini almtr. Galatasaray niversitesi ktisat Blm'nde 2001-2008 yllar arasnda aratrma grevlisi, 2008-2011 yllar arasnda ise retim grevlisi olarak grev alan Ozan Bak 2011'den beri TSAD-Sabanc niversitesi Rekabet Forumu'nda danman olarak almaktadr. Balca aratrma alanlar optimal vergilendirme, gelir dalm, eitim ekonomisi, mikroekonometri, byme ve kalknma, optimizasyon ve saysal analizdir.

NDEKLER
1. GR ............................................................................................................................. 13 2. ANALTK EREVE ..................................................................................................... 17 2.1 Byme Tans Yaklam ...................................................................................................19 3. 2000'L YILLARDA TRKYE'NN BYME PERFORMANSI ......................................23 4. FNANSMANA ERM VE TASARRUFLAR ................................................................... 31 5. YATIRIMLARIN GETRS VE VERMLLK KONUSU ...................................................41 5.1. Eitim ve Beceriler.............................................................................................................43 5.2. Altyap ve Kamu Yatrmlar ..............................................................................................49 5.3. Vergiler ve gc Piyasalarndaki Katlklar ....................................................................51 5.4. Ynetiim Meseleleri..........................................................................................................54 5.5. hracatn Yaps ..................................................................................................................56 6. DEERLENDRME VE SONU...................................................................................... 63 7. KAYNAKA................................................................................................................... 65

TABLOLAR
Tablo 3.1 Tablo 3.2 Tablo 3.3 Tablo 5.1 Tablo 5.2 Tablo 5.3 Tablo 5.4 Tablo 5.5 Maliye Politikas Gstergeleri (GSYH'ye % oran olarak) ................................................24 stihdamn Sektrel Dalm (%)......................................................................................25 Seilmi rnlerin Toplam hracat erisindeki Pay (%)................................................25 Eitim Seviyelerine Gre Eitimin Getirileri ....................................................................49 Vergiler ve Kamu Tketim Harcamalarnn GSYH'ye oran............................................50 Vergi Trlerinin Toplam Vergiler indeki Pay...............................................................52 Asgari cretin Ortalama crete Oran, Tm Tam Zamanl alanlar ...........................52 cretler zerindeki Vergi Yk .......................................................................................53

EKLLER
ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekli 3.4 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 Trkiye ve Brezilya'da letmeleri En ok Kstlayan Etkenler.......................................17 Finansmana Eriimi Ciddi ve ok Ciddi Kst Olarak Belirleyen letmelerin Oran (%).....................................................................................18 Byme Tans Yaklam .................................................................................................19 Kii Bana GSYH Ortalama Byme Hzlar...................................................................23 i Bana GSYH Ortalama Byme Oranlar (%)..........................................................24 Reel Dviz Kuru Endeksi..................................................................................................26 Kii Bana Milli Gelir Byme Oranlar ve Dalgalanma ................................................27 Tasarruf - GSYH Oran (%)...............................................................................................31 Gayri Safi Sabit Sermaye Yatrmlarn GSYH'ye Oran (%) .............................................31 Byme - Cari Ak ...........................................................................................................32 Finansmana Eriimin Ciddi Kst Olduunu Belirten letmelerin Oran........................33 Bankaclk Sisteminin Aktif Yaps....................................................................................34 Reel Faizler ........................................................................................................................34 lke Risk Primindeki Gelimeler......................................................................................35 Kredi Kullanlan irketlerin Oran ....................................................................................36 TFV Byme Hzlar (%)...................................................................................................42 Milli Eitim Bakanl Btesinin GSYH'ye Oran ...........................................................43 ilerin Eitim Dzeyinin Byme nnde Ciddi ve ok Ciddi Engel Olduunu Belirten irketlerin Oran....................................................44 Yksekretim Mezunlarnn Nfusa Oran ve Byme Potansiyeli .............................45 Farkl Liselerin PSA Testlerindeki Performans (OECD Ortalamasna Gre) ...............46 Trkiye'nin PSA Skorlar ..................................................................................................47 Kamu Eitim Harcamalar ve Eitim Performans ...........................................................48 Trkiye Ynetiim Gstergeleri........................................................................................55 Kamunun Etkinlii.............................................................................................................55 Orta ve Yksek Teknolojili rnlerin Toplam hracat indeki Pay (%)......................57

ekil 5.10A EXPY - Kii Bana Gelir (1995)........................................................................................58 ekil 5.10B EXPY - Kii Bana Gelir (2009)........................................................................................58 ekil 5.11 Sradanlk - Kii Bana Gelir (2009) ................................................................................59

KISALTMALAR
AR-GE BDDK DB ESCS EXPY GSYH KOB MEB OECD PISA SAP SITC TFV UNIDO : : : : Aratrma Gelitirme Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Dnya Bankas PISAnn Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Stat Endeksi / PISA Index of Economic, Social and Cultural Status : hracat Gelimilik Endeksi : Gayrisafi Yurtii Hasla : Kk ve Orta Byklkteki letme : Milli Eitim Bakanl : Ekonomik Kalknma ve birlii rgt / Organisation For Economic Co-operation and Development : OECD renci Baarlarn Deerlendirme Program / OECD Programme For International Student Assessment : Satn Almagc Paritesi : Standart Uluslararas Ticaret Snflandrlmas /Standard International Trade Classification : Toplam Faktr Verimlilii : Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt / United Nations Industrial Development Organization

B L M

GR

1. GR
Trkiye'nin uzun dnemli byme performansn analiz ederken ilk gze arpan zellik Trkiye'nin istikrarl bir byme patikasna sahip olmaddr. Bir yandan Trkiye sk sk krizlere girmekte (son 20 senede 4 kez: 1994, 1997, 2001, 2008) ve ekonomi klmekte, dier yandan kriz dnemleri dnda kalan dnemlerde grece yksek bir byme performans gstermektedir. Bu durum, Trkiye'nin belli bir eie yaklaarak, "bykler ligine" girmeye aday olduunu, ancak bu eii mevcut krlgan yapsyla amasnn zor olduunu gzler nne sermektedir. "Trkiye'de Bymenin Kstlar: Bir nceliklendirme almas" balkl raporda amacmz Trkiye'nin byme performansn analiz ederek bir durum tespiti yapmak ve bymeyi kstlayan faktrler ile muhtemel byme atlmn salayacak faktrleri tespit etmektir. Genel olarak bymenin nndeki engelleri kaldrmaya, zel olarak herhangi bir iktisat politikas alannda (rnein, sanayi politikas) ilerleme kaydetmeye ynelik neriler ou zaman bir "alveri listesi" halini almaktadr. Bu tr uzun ve karmak bir "yaplmas gerekenler" listesi kukusuz bymeyi destekleyen bir kurumsal altyapnn ve tutarl bir politikalar demetinin ina edilmesine ynelik uygun bir klavuz ilevi grebilir. Ancak, bu tr "yaplmas gerekenler" listeleri hangi spesifik politikalarn daha kritik olduu, hangi alanlarda ilerleme kaydedilmemesi halinde esas hedefe ulalmasnda baarl olma ihtimalinin ciddi biimde dk olaca konusunda yeterli bir fikir vermemektedir. Politika tasarlama ve hayata geirme sreleri maliyetli srelerdir. Kamu, bahse konu uzun listelerin her alanna ayn etkinlikte mdahale edecek beeri ve fiziki kaynaa sahip olmayabilir. Bu listeler, lke gerekleri yeterince dikkate alnmadan fazla ematik bir biimde oluturulmu olabilir. Dolaysyla, politika alanlar arasnda nceliklendirme yapabilmek politika yapma abasnn daha baarl bir ekilde odaklanlmasn salayacaktr. Son yllarda lkelerin ekonomik performanslarn kstlayan muhtemel engelleri lmeye ynelik eitli almalar yaplmaktadr. Bu almalardan bir tanesi "Dnya Ekonomik Forumu" tarafndan hazrlanan "Kresel Rekabetilik Endeksi"dir. Bu alma lkelerin uluslararas rekabetiliine katkda bulunduuna inanlan etkenleri kapsayan 12 temel gsterge temelinde lkeleri deerlendirmekte ve sralamaktadr. Her temel gstergenin ayrca alt bileenleri vardr. Bu deerlendirmenin bir blm farkl kurumlarca (rnein, lkelerin istatistik kurumlar vb.) hazrlanan istatistiklerden ve dier rakamsal gstergelerden, bir blm de "Ynetici Gr Anketi" ad verilen bir anket almasndan elde edilmektedir. Bir baka kaynak ise Dnya Bankas tarafndan yaymlanan "Yatrm Ortam Deerlendirme" almalar, daha dorusu bu deerlendirme kapsamnda yaplan "letme Anketleri"dir1. rnein, "Yatrm Ortam Deerlendirme" almasna temel tekil etmek zere Trkiye'de 2005 ve 2007
1

Dnya Bankas, http://www.enterprisesurveys.org/

13

yllarnda 1000'in zerinde iletme ile grmeler yaplmtr. Bu grmelerde bir yandan irketler hakknda objektif istatistiksel veriler (rnein, satlar, alan says vb.) elde edilmi, bir yandan da irket yneticilerine yatrm ortamnn unsurlar hakknda sorular sorulmutur. Sz konusu unsurlar arasnda finansmana eriim, siyasi istikrarszlk, igc dzenlemeleri, kayt d iletmelerle rekabet, vergi oranlar, igcnn eitim dzeyi, lisans ve izinler, yolsuzluk, elektrik, gmrk, uluslararas ticaret mevzuat ve uygulamalar bulunmaktadr. Bu veri setinde de gstergelerin nemli bir blmnn temelinde ankete katlanlarn sorulan gstergeler hakkndaki alglar yer almaktadr. Bir baka uluslararas veri kayna Dnya Bankas Grubu'nca hazrlanan " Yapma Kolayl (Doing Business)" almasdr2. Bu almada i yapma kolayl llrken dokuz farkl kritere baklmaktadr: e balama, tapuya kayt, kredi alma kolayl, iyeri kapatabilme ve tasfiye kolayl, yap ruhsat alma, szlemelerin yaptrm, vergi deme kolayl, ithalat ve ihracat yapabilme kolayl ve yatrmcnn korumas. Bu gstergelerin bir blm mevzuata baklarak llmektedir. Baz gstergelerde ise (rnein, yap ruhsat alma, szlemelerin yaptrm, iyerinin kapatlmas) bu ilemlerin maliyeti (zellikle, sz konusu maliyet mevzuatta belirlenmemi ise) ve ilemin tamamlanma sresi mevzuata dayal olarak deil uygulamada karlalan deerlere gre llmektedir. Bu verilerin kayna ilemleri hayata geiren profesyonel uzmanlar (rnein hukukular) ile yaplan anket ve grmelere dayanmaktadr. Yine de " Yapma Kolayl" verilerinin arlkla i yapma faaliyetini evreleyen mevzuat hakknda olduu, buna karlk letme Anketleri'nin ise irket yneticilerinin fiili durum hakkndaki alglar yanstt sylenebilir3.

Dnya Bankas, www.doingbusiness.org Nitekim Hallward-Driemeier ve Pritchett (2011) Yapma Kolayl verilerini dzenlemelerin de-jure gstergesi olduunu, iletme anketleri verilerinin ise dzenlemelerin gerek hayattaki uygulamasn (de-facto) yansttn varsaymakta, eitli politika alanlarnda bu iki gsterge tr arasnda ciddi farklar olduunu vurgulamaktadr.
3

14

B L M

ANAL TK EREVE

2. ANALTK EREVE
nceki blmde bahsedilen anketlerden elde edilen bilgilerin tek balarna ve filtresiz bir biimde kullanlmas her zaman berrak bir resim ortaya karmayabilmektedir. rnek olarak finansmana eriim sorununun Trkiye'de ve Brezilya'daki iletmeleri nasl etkiledii konusuna baklabilir. ekil 2.1'de gsterildii gibi 2008 ylnda yaplan ankete gre, Trkiye'de irketleri en fazla kstlayan etkenler arasnda "finansmana eriim" %25'in zerinde bir oran ile ilk sray almaktadr. Yani ankete katlan irketlerin %25'inden fazlas "en fazla kstlayan etkenler"e ilikin seenekler arasnda "finansman" seeneini semilerdir4. Yine ayn ekilde Brezilya'da finansmana eriimi "en fazla kstlayan etken" olarak belirleyen firmalarn oran ise Trkiye'dekilerin yars kadardr. ekil 2.2'de ise eitli lkelerde finansmana eriimi ciddi bir kst olarak belirleyen firmalarn oran gsterilmektedir5. Buna gre Trkiye'de irketlerin sadece %14' finansmana eriimi ciddi bir kst olarak belirlerken bu oran Brezilya'da %55'tir. Dolaysyla, ekil 2.1'deki karlatrmada mali kstlar Trkiye'de daha ciddi bir sorun olarak grlrken ekil 2.2'de Brezilya'da daha ciddi bir problem olarak ortaya kmaktadr. Kukusuz bu iki ekilde resmedilen oranlar tam olarak ayn sorulara cevaplar yanstmamaktadr, dolaysyla arada bir tutarszlk olmayabilir. Yine de bu karlatrma gstermektedir ki sadece anket sonularna dayal bir analiz her zaman yeterli berraklkta sonular dourmayabilir6.

ekil 2.1 Trkiye ve Brezilyada letmeleri En ok Kstlayan Etkenler

gc Dzenlemeleri Yolsuzluk Gmrk ve Ticaret Mevzuat Ruhsatlar ve zinler Elektrik Yetersiz igc eitimi Kaytd sektr faaliyetleri Siyasi istikrar Vergi oranlar Finansmana eriim 0 5 Brezilya 10 15 Trkiye 20 25 30 35

Kaynak: www.entreprisesurveys.org/custom web sitesinden hesaplamtr.

4

Anket sorular Dnya Bankas'nn World Enterprise Survey web sitesinde bulunmaktadr. malat sanayi iletmelerine ynelik hazrlanan ankette sorulan soru udur: " ortamnn aadaki unsurlarndan hangisi halihazrda bu iletmenin nndeki en byk engeli yanstmaktadr"("Which of the following elements of the business environment, if any, currently represents the biggest obstacle faced by this establishment"). Anket yaplan kiiye 15 ktan oluan bir liste sunulmaktadr. Bu klar finansmana eriim, lisans ve ruhsatlar, yolsuzluk, yarg, siyasi istikrarszlk gibi unsurlar bulunmaktadr. Bkz. World Bank (2011), soru M.1. 5 Buradaki soru ise yle ifade edilmitir: "Finansmana eriim bu iletmenin operasyonlarna ne lde engel tekil etmektedir?" ("To what degree is Access to Finance an obstacle to the current operations of this establishment?"). Bkz. World Bank (2011) soru K.30. 6 Dnemsel etkiler de farkl lkelerin karlatrlmasn zorlatrabilir. rnein Brezilya anketi 2009 ylnda yaplmtr. Brezilyal irketlerin finansmana eriim konusundaki ktmser alglar o yln zorluklarn yanstyor olabilir.

17

ekil 2.2 Finansmana Eriimi Ciddi ve ok Ciddi Kst Olarak Belirleyen letmelerin Oran (%)
Uruguay 2006 Arjantin 2006 Kosta Rika 2005 Brezilya 2009 Trkiye 2008 0 20 40 60

Kaynak: www.entreprisesurveys.org/custom web sitesinden hesaplamtr.

lkelerin byme performanslarn belirleyen etkenleri tespit etmeye ynelik uygulamal almalar ikiye ayrmak mmkndr: lk grupta bymeye etki eden faktrleri byme regresyonlar kullanarak tespit etmeyi hedefleyen almalar yer almaktadr. Arlkla yatay - kesit uluslararas veri kullanmna dayanan byme regresyonlarnda ama, bymeye etki eden faktrleri regresyon yolu ile tespit etmektir. Test edilecek deikenler listesi byme teorisinin potansiyel byme belirleyicisi olarak ngrd deikenlerden olumaktadr (Barro, 1991; Benhabib ve Spiegel, 1994; Mankiw ve ark., 1992). Son yllarda gelien ikinci grup "byme tans" (growth diagnostics) yaklamdr (Hausmann, Rodrik ve Velasco, 2008). Bu yaklama gre lkelerin byme kstlar farkllklar gsterebilir. rnein, bir lkede dk bymenin sebebi verimli yatrm frsatlarnn yokluu iken dier bir lkede sebep finansal piyasalardaki aksaklklardan dolay potansiyel olarak verimli yatrmlarn gerekletirilememesi olabilir. Her lkede izlenecek optimal politikalarn farkllna vurgu yapmas asndan bu yaklam byme regresyonlar yaklamndan ayrlmaktadr. Yatay - kesit veri kullanan byme regresyonlar, her bir lkenin farklln tespit etmek ve birbirinden ayrtrmak bakmndan yetersiz kalmaktadr. lkeler aras farkll yakalamak iin panel veri setine ya da sektr / firma dzeyinde birok lkeyi kapsayan mikro verilere ihtiya vardr. Ne var ki yksek sayda lkeyi kapsayan panel verisi veya firma dzeyinde mikro veri bulmak uygulamada mmkn olamamaktadr. Veri gereksiniminin daha az olmas ve sunduu analitik ve eklektik ereve dolaysyla bu alma daha ok "byme tans" yaklamn esas alacaktr7.
Trkiye zelinde bir byme tans yaklam iin bkz. Rodrik (2009). Trkiye'nin byme dinamiklerine genel bir bak ve neriler iin bkz. Grsel (2011).
7

18

2.1. Byme Tans Yaklam

Byme tans yaklamnn ana hatlar ekil 2.3'te zetlenmektedir. Hausmann, Rodrik ve Velasco (2008) bu yaklam uygularken bir karar aacnn basamaklarndan inmeyi nermektedir. Buna gre yaplacak ilk i yatrmlar kstlayan esas etkenin ne olduunu sormaktr: Finansman eksii mi, yoksa yatrmlarn getirisinin dk olmas m? Bu sorunun cevabna gre karar aacnn dier dallarna geilebilir. rnein, esas etken getirilerin dk olmas (bir anlamda getirisi yeterince yksek yatrm projesinin bulunmamas) ise, o zaman bu kstn nedenlerine eilmek gerekir: Yatrmlarn toplumsal getirisi mi dktr, yoksa toplumsal getiri yksek olduu halde eitli nedenlerden dolay zel getiriler - yatrmclarn yatrmlarn yaratt deerden nemalanabilme derecesi (appropriability) - mi dktr? Toplumsal getirilerin dk olmasnn temelinde, rnein, igc becerilerinin veya altyap hizmetlerinin dk olmas yatabilir. te yandan getirilerden nemalanabilme dzeyinin dk olmasnn temelinde ise rnein, vergi oranlarnn yksek olmas, kt ynetim (yolsuzluk, rvet), makroekonomik istikrarszlk, piyasa aksaklklar (dsallklar vb.) veya fikri mlkiyet haklarnn korunamamas gibi etkenler yatabilir8.

ekil 2.3 Byme Tans Yaklam (Hausman, Rodrik ve Velasco)

Yatrmlarn nndeki Engeller

Getirilerin Dk Olmas

Finansmann Pahal Olmas

Dk Toplumsal Getiri

Nemalanma Sorunlar

Kt D Finansman

Kt Finansman

Kt Corafya

Dk Beeri Sermaye

Kt Altyap Kt Ynetim

Piyasa Aksaklklar Dk Tasarruf Bilgi Dsallklar Koordinasyon Dsallklar Kt Mali Araclk

Yolsuzluk vs.

Makro stikrar

Kaynak: Hausman, Rodrik ve Velasco (2008)"Growth Diagnostics"

Byme tans yaklam sistematik bir dnme erevesi sunmaktadr. Bu raporda byme tans yaklamdan bir miktar eklektik bir biimde faydalanlacaktr. ncelikle, Trkiye'de farkl tipteki iletmelerin farkl kstlarla kar karya olmalar muhtemeldir. Danmanlk firmas McKinsey tarafndan 2003 ylnda gerekletirilen bir alma, Trkiye ekonomisinin ikili bir yap
8

Hausmann, Klinger ve Wagner (2008) Byme Tans yaklamn pratikte nasl uygulanabileceini tartmaktadr.

19

gsterdiini ne srmtr. Sz konusu almaya gre modern kesimin ortalama verimlilik dzeyi geleneksel kesimin ortalama verimlilik dzeyinin yaklak 2,5 katdr (McKinsey, 2003, s. 31). Bu raporda modern olarak adlandrlan iletmeler ile geleneksel iletmelerin maruz kald kstlar birbirinden farkl olabilmektedir9. kinci olarak, kstlardan biri dierini dlamak durumunda deildir, hatta biri dierinin olumsuz etkilerini daha da arttrabilir. rnek olarak toplumsal getirilerin dk olma nedeni hem finansal piyasalarn etkin almamas hem de verimlilii arttrmak iin gerekli olan baz becerilerin veya tamamlayc girdilerin mevcut olmamas ile ilgili olabilir. Yeni kurulan bir firma veya yeni bir rn retmek isteyen eski bir firma, retim yapmasna imkan salayacak ithal makineleri almak iin ihtiya duyduu krediyi finansal piyasalardan uygun ekilde temin edemiyor olabilir. Bir ekilde kredi sorununu aan firmalar ise bu makineleri etkin bir ekilde kullanacak donanml igcne ulaamayabilir. Bu becerilerin sunulmad ortamlarda finansmann ucuzlamas yatrmlara veya verimlilie olumlu bir etkide bulunmayabilir. te yandan finansmann salanmas bu becerilerin edinilmesi iin yeterli olmayabilir. zetle, iletmelerin byme performansnn dk olmasnn arkasnda birden fazla neden olabilir10. Bu gzlemler nda bymenin nndeki engelleri belirleme konusunda bir miktar eklektik bir yaklam iinde olmak makul grnmektedir. Byme tans yaklamnn u nermeleri muhtemel kstlarn tartlmasnda faydal olacaktr: Herhangi bir etken bymeyi engelliyorsa o zaman o etkenin glge fiyat yksek olmaldr. Ksttaki herhangi bir deiikliin performansa etkisi yksek olmaldr. Ekonomideki aktrler o kst amak iin aba gsteriyor olmaldr11. O ksttan daha az etkilenen aktrler daha kolay bymeli ve daha baarl olmaldr.

Son olarak, kstlar tartrken, o kst gevetmenin veya ortadan kaldrmann greli maliyetini tartmak da faydal olacaktr. Herhangi bir kst ortadan kaldrmann eitli maliyetleri olabilir: Bazlar yksek idari kapasite gerektirebilir, dierlerinin siyasi maliyeti yksek olabilir. Belirlenen engelleri kaldrmaya ynelik neriler tasarlanrken bu maliyetlerin de gz nnde bulundurulmas; yaplan politika nerilerinin uygulanabilirlik anlamnda gereki olmasna katk salayacaktr.
rnein, geleneksel ve kk firmalarn nndeki en nemli kst finansman olabilir. Byk firmalar daha kolay finansman buluyor olabilir; buna karlk "orta kademe ynetici" vasflarnda eleman bulmakta zorlanyor olabilirler. En azndan finansman kstnn farkl firmalar farkl biimde etkileyebilecekleri makul bir nermedir. 10 Dixit (2007) deerlendirmesinde byme tans yaklamnn bir aa yapsna dayal ardk dnce yapsnn sorunlu olabileceini vurgulamtr (s. 151): "Gerekte, her bir gelime aksakl durumu ezamanl olarak hareket eden oklu nedenlere sahip olabilir". Aghion ve Durlauf (2009) Byme Tans yaklamna iki eletiri getirmektedirler: Birincisi, fiyatlar bymenin nndeki engelleri yanstmayabilir (rnein kredi taynlamasnn olduu piyasalarda faiz hadleri yksek olmayabilir). kincisi, yazarlara gre byme tans yaklam piyasalarn hem arz hem de talep ynn etkileyen politika nerilerine meydan veremez. 11 Bu nermeye karn, iletmelerin sz konusu kstn neminin farknda olmayabilir. Dolaysyla, anket sonular dikkatli yorumlanmaldr.
9

20

B L M

2000'L YILLARDA TRKYE'NN BYME PERFORMANSI

3. 2000'L YILLARDA TRKYE'NN BYME PERFORMANSI

Trkiye ekonomisinde 2000'li yllarda nemli dnmler gereklemitir. 2000 - 2008 yllar arasnda Trkiye'nin kii bana GSYH byme hz %3'e yakn olmutur (ekil 3.1). Bu byme hz 1990'lara gre yksektir, ancak 2000'li yllarda Trkiye ile karlatrlabilecek lkelere gre ortalama bir performans olarak deerlendirilebilir. Birok lkede kii bana gelir Trkiye'ye gre daha fazla ykselmitir. Buna karlk, Trkiye'nin ii bana GSYH byme hzlar karlatrldnda; Trkiye %4,5'lik ortalama byme hz ile st sralarda yer almaktadr (ekil 3.2). Dolaysyla, 2000'li yllarda igc verimliliinin ciddi biimde artt sylenebilir.

ekil 3.1 Kii Bana GSYH Ortalama Byme Hzlar

11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3
Portekiz Trkiye Polonya Endonezya Brezilya Meksika Tayland Fransa srail Tayvan Kore Peru ili Bulgaristan Finlandiya rlanda Msr talya sve ABD ran Macaristan Hindistan Romanya Arjantin in

KB. GSYH 1990lar

KB. GSYH 2000ler

Kaynak: Penn World Tables. Satn Alma Paritesi 'ne (SAP) dzeltilmi 2005 yl sabit fiyatlar ile 1990'lar: 1990-1999; 2000'ler: 2000-2008.

23

ekil 3.2 i Bana GSYH Ortalama Byme Oranlar (%)

10 8 6 4 2 0 -2
Portekiz Endonezya Meksika Polonya Brezilya Tayland Trkiye srail rlanda Tayvan Fransa Kore Peru ili Bulgaristan Msr Finlandiya ran talya sve ABD Macaristan Hindistan Romanya Arjantin in

-4

B. GSYH 1990lar

B. GSYH 2000ler

Kaynak: Penn World Tables. Satn Alma Paritesi 'ne (SAP) dzeltilmi 2005 yl sabit fiyatlar ile 1990'lar: 1990-1999; 2000'ler: 2000-2008.

Dnemin en nemli zelliklerinden biri kukusuz 1990'lara gre makroekonomik istikrarn nemli lde salanm olmasdr. Tablo 3.1'de grld gibi 1990'lara damgasn vuran yksek bte aklar sona ermi, eitli llere gre faiz d bte fazla vermi, i bor stoku ciddi biimde azalmtr. Enflasyon ise 2000'li yllarn sonuna doru ortalama olarak tek haneli dzeylere inmitir.

Tablo 3.1 Maliye Politikas Gstergeleri (GSYH'ye % oran olarak)

Merkezi Ynetim Bte Dengesi 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 -7.9 -11.9 -11.5 -8.8 -5.2 -1.1 -0.6 -1.6 -1.8 -5.5 -3.6 Merkezi Ynetim Faiz D Dengesi 4.4 5.2 3.3 4.0 4.9 6.0 5.4 4.2 3.5 0.0 0.8 Toplam KKBG 8.9 12.1 10.0 7.3 3.6 -0.1 -1.9 0.1 1.6 6.4 3.3 Merkezi Ynetim Bor Stoku 38.2 74.1 69.2 62.2 56.6 51.1 45.5 39.6 40.0 46.3 42.9 Toplam Kamu Net Bor Stoku 43.1 66.4 61.5 55.2 49.1 41.7 34.0 29.5 28.2 32.5 28.8

Kaynak: Turkey Data Monitor; Hazine Mstearl

24

Trkiye'de gerekleen yapsal deiimin nemli bir yn tarmsal faaliyetlerin ekonomi iindeki rolnn azalmas, tarm d faaliyetlerin rolnn artmasdr. 2000 - 2010 yllar arasnda tarm sektrnn toplam istihdam iindeki pay %36'dan %25'e dmtr (Tablo 3.2).

Tablo 3.2 stihdamn Sektrel Dalm (%)

2000 TARIM SANAY Madencilik malat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su HZMETLER naat Ulatrma Ticaret Mali Kurumlar Dier Hizmetler TOPLAM
Kaynak: Trkiye statistik Kurumu

2010 0.25 0.20 0.01 0.19 0.01 0.55 0.06 0.04 0.15 0.29 1.00

0.36 0.18 0.00 0.17 0.00 0.46 0.06 0.05 0.18 0.03 0.14 1.00

Trkiye'nin ihracat yapsnda da nemli deiiklikler meydana gelmitir. 2000'li yllarda tarm, gda, iecek, tekstil ve giyim rnleri gibi Trkiye'nin geleneksel ihra rnlerinin toplam ihracat iindeki pay azalm, buna karlk motorlu tat aralar, elik (ana metal) ve makine tehizat rnlerinin pay artmtr (Tablo 3.3).

Tablo 3.3 Seilmi rnlerin Toplam hracat indeki Pay (%)

1998 Tarm ve Ormanclk malat Sanayi Gda rnleri ve ecek Tekstil ve Giyim Ana Metal Sanayi Motorlu Kara Tat Kimyasal Madde ve rnler Makine ve Tehizat
Kaynak: Trkiye statistik Kurumu

2010 4.3 92.6 5.9 18.9 12.7 13.0 5.0 8.0

9.0 88.8 10.4 37.7 9.9 3.4 5.2 3.8

25

2000'li yllarda bymenin dier nemli zellikleri yle vurgulanabilir: Yurt ii tasarruflar yatrmlarn finansman iin yeterli olmam, byme iin yksek miktarda d tasarruf gerekmi, sonu olarak byme yksek miktarda cari ak ile mmkn olmutur. Byme ile tasarruflar arasndaki iliki aada daha ayrntl tartlacaktr. Sermaye girileri ile birlikte bu dnemin nemli bir blmnde dviz kuru deerlenme eilimi iinde olmutur (ekil 3.3). Grece yksek byme oranlar istihdam yaratmada yeterince etkili olmamtr. 2000 - 2001 krizinden sonra isizlik oran %10 civarnda seyretmi, 2008'in son eyreinde balayan kresel kriz srasnda ise %14'e kadar trmanmtr. Aada grlecei gibi 2000'li yllarda toplam faktr verimliliindeki (TFV) art milli gelir artlarnda nemli bir rol oynamtr. Buna karlk verimlilik dzey ve artlarnn dk olduuna inanlan kaytd ekonomi olgusu Trkiye'de yaygndr ve 2000'lerdeki bymenin bu durumu deitirmedii sylenebilir.

ekil 3.3 Reel Dviz Kuru Endeksi

140 130 120 110 100 90 80 70
Eyll 2004 Aralk 2005 Eyll 2009 Austos 2007 Temmuz 2005 Temmuz 2010 Haziran 2003 Haziran 2008 Kasm 2008 Aralk 2010 ubat 2005 Mays 2006 Nisan 2009 ubat 2010 Ekim 2006 Ocak 2003 Kasm 2003 Ocak 2008 Nisan 2004 Mays 2011 Mart 2007

60

Reel Dviz Kuru (Aylk, Endeks)

Kaynak: Turkey Data Monitor , TCMB

Trkiye'nin genel makroekonomik performans deerlendirilirken, son 20 yl ierisinde kar karya kald 3 ekonomik kriz de mercek altna alnmaldr. 1994 ve 2000 - 2001 krizlerinin kkeninde Trkiye'nin kendi dinamiklerinin yer ald, 2008'de ise baka merkezlerde gelien kresel krizden etkilendii sylenebilir. Bu krizler srasnda Trkiye'de milli gelir daralmalar olduka iddetli olmutur.

26

Son kriz bu anlamda ilgin bir rnek sunmaktadr. ekil 3.4'te grld gibi, 2008 - 2010 yllar arasnda Trkiye'nin ortalama kii bana gelir art hz sadece in ve Hindistann deil, Endonezya, Polonya, Romanya, Arjantin Vietnam ve Brezilya gibi birok lkenin gerisinde kalmtr. Trkiye'nin ortalama byme hznn dk olmasnn nedeni kukusuz 2009 ylndaki daralmann ok iddetli olmasdr. te yandan krizden k yl olan 2010 ylnda Trkiye'nin en hzl byyen lkelerden biri olduu bilinmektedir. Nitekim ekil 3.4'te grld gibi Trkiye 2008 - 2010 yllar arasnda kii bana milli gelir byme hznda standart sapmann en yksek olduu lkelerden biridir. Dolaysyla Trkiye'de byme oranlarndaki dalgalanmann (volatilite) olduka yksek olduu sylenebilir. Bu konuya aada geri dnlecektir.

ekil 3.4 Kii Bana Milli Gelir Byme Oranlar ve Dalgalanma

10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6
Trkiye Endonezya Slovakya Portekiz Polonya Kore Meksika Brezilya srail Fransa Filipinler Finlandiya Hindistan Romanya Gney Afrika Arjantin Macaristan Vietnam spanya rlanda sve in ABD talya

2008-2010 ortalamas
Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators

Standart sapma

Bu aamaya kadar sunulan verilerden 2000'li yllarn bilanosu alnacak olsa; genel olarak byme performansnn kt olmad sonucuna varlabilir. te yandan mevcut byme performansnn istihdam yaratmaya yeterli olmad ve bir cari ak sorunu ile kar karya kalnd da genel olarak kabul grmektedir. ekil 3.1'deki karlatrmal kii bana gelir byme tablosu, 2000'li yllarda birok lkenin Trkiye'ye gre daha yksek bir byme hz yakalayabildiini gstermektedir. Dolaysyla, Trkiye'nin byme asndan imrenecei ok sayda lke bulunmaktadr. Bu verilerden sorulacak soru yle formle edilebilir: Trkiye'nin orta dnemde daha yksek oranl bir byme patikasna girmesinin nnde ne tr engeller olabilir? lerleyen blmlerde bu sorunun muhtemel cevaplar gzden geirilecektir.

27

B L M

FNANSMANA ERM VE TASARRUFLAR

4. FNANSMANA ERM VE TASARRUFLAR

Bymenin nndeki engeller dnldnde akla gelecek ilk etkenlerden biri kukusuz finansmana eriim konusu olacaktr. Trkiye'de tasarruf orannn zellikle 2000'li yllarda dt ve uluslararas karlatrmalarda grece dk olduu bilinmektedir (van Rijckeghem ve er, 2009). ekil 4.1'de grld gibi Trkiye'de toplam tasarruflarn GSYH'ye oran zellikle Hindistan, Macaristan, Polonya, Arjantin gibi lkelerin hatta Brezilya'nn altnda bulunmaktadr. 2000 - 2001 krizinden sonra yatrmlarn artmasyla birlikte (ekil 4.2) cari an GSYH'ye oran (byme performansna bal olarak) %7 - 8 dzeylerine ulamtr (ekil 4.3). Nitekim Hausmann (2007) bu gzlemlerden hareketle Trkiye'de bymenin nndeki temel kstn tasarruf oran olduu sonucuna ulamtr. ekil 4.2'da grld gibi Trkiye'de yatrm oranlar da ok yksek gzkmemektedir ve 2000'li yllarda Arjantin, Macaristan, Slovenya, Polonya ve Hindistan gibi lkelere gre dk kalmtr. Bu durum finansman kstn yanstabildii gibi, yeterli sayda getirisi yksek yatrm olana bulunmadna da iaret edebilir.

ekil 4.1 Tasarruf - GSYH Oran (%)

Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators

ekil 4.2 Gayri Safi Sabit Sermaye Yatrmlarnn GSYH'ya oran (%)

Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators

31

ekil 4.3 Byme - Cari Ak

(%) (%)

Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators

Uluslararas aratrmalarda tasarruf oranlar ile byme arasndaki iliki hakknda ne tr bulgular yer almaktadr? lk olarak tasarruflarn ykselmesinin daha yksek byme hzlarna neden olaca nermesi ampirik destei gl olan bir nerme deildir12. Rodrik'e (2000) gre tasarruf oranlar ykselen lkeler kalc bir biimde daha yksek byme hzlarna ulamamaktadr; tersine byme hzlarnda bir srama yapm olan lkelerin tasarruf oranlar art gstermektedir. Aghion ve ark. (2009) ise daha nansl bir sonuca ulamaktadr. Bu almada tasarruflarn, igc verimlilii ve TFV art oran ile sermaye birikimi zerindeki etkisi aratrlmaktadr. almaya gre gemi tasarruf orannda meydana gelen bir art, sadece yoksul lkelerin gelecekteki igc ve TFV verimlik art hzna pozitif bir etkide bulunmaktadr. Zengin lkeler zelinde ise tasarruflar ile gelecekteki igc veya TFV art arasnda bir istatistiksel olarak anlaml bir iliki yoktur. Dolaysyla, tasarruflarn bymeye etkisi sermaye birikimi zerinden deil, verimlilik art zerinden gereklemektedir ve bu etki sadece gelimekte olan lkeler iin geerlidir. Aghion ve ark. bu bulguyu tasarruflarn teknoloji transferine ynelik ortaklklar kolaylatrd eklinde yorumlamaktadr. Yazarlara gre tasarruflar aslnda teminat olarak kullanlabilecek yerli varlklarn yerini tutan bir vekil (proxy) deiken niteliindedir. Ayrca, tasarruflarn grece dk olmas tek bana bir finansman sorununun varlna iaret etmeyebilir. rnek vermek gerekirse tasarruf dzeyinin grece dk olduu ABD, dnyann en gelimi mali sektrlerinden birine sahiptir ve bu lkede irketlerin baka lkelere gre finansmana eriim konusunda daha avantajl olduuna inanlmaktadr. zel sektrn uluslararas piyasalardan borlanmada ciddi bir sorun yaamad, bankaclk sektrnn etkin alt ve
Tasarruf oranlarnda ykselmenin bymeyi arttracana ilikin grlerin genel bir eletirisi iin bkz. Easterly (2002).
12

32

bylece belirli bir mali derinlie ulaabilen lkelerde finansmana eriimin grece kolay olmas beklenebilir. Dolaysyla, tasarruflarn yan sra mali sektrdeki gelimelerin de deerlendirilmesi gerekir. letme anketlerinden elde edilen bulgular, Trkiye'de finansmana eriim konusunda kark sinyaller vermektedir. Her ne kadar yukarda da gsterildii gibi iletmelerin daha byk bir oran (%25) finansmana eriimin dier potansiyel kstlara gre daha nemli olduunu vurgulam iseler de (bkz. ekil 2.1), iletmelere dorudan sorulduunda bunlarn sadece %15'i finansman ciddi veya ok ciddi bir kst olarak gstermitir. Aada grlecei gibi igc eitim dzeyinin yetersizliinin ciddi veya ok ciddi bir kst olduunu belirten iletme oran da %25'tir. Finansman kst hakknda bir ilgin gsterge daha vardr: 2005 ylnda finansmana eriimi ciddi veya ok ciddi bir kst olarak gren iletmelerin oran %50'ye yaklamaktadr (ekil 4.4). Dolaysyla, iletme anketleri finansman kst algsnda 2005 - 2008 arasnda ok ciddi bir d olduu kansn uyandrmaktadr.

ekil 4.4 Finansmana Eriimin Ciddi Kst Olduunu Belirten letmelerin Oran
Brezilya 2009 Trkiye 2005 (imalat) Romanya 2009 ek Cumhuriyeti 2009 Polonya 2009 Bulgaristan 2009 Trkiye 2008 (hepsi) Trkiye 2008 (imalat) Macaristan 2009 0 10 20 30 40 50 60

Kk iletmeler

Tm iletmeler

Kaynak: Dnya Bankas, www.enterprisesurveys.org/custom

Bankaclk sistemi de nemli bir deiim geirmitir. Kamu finansman gereinin yksek olduu 1990'l yllarda kamu borlanma senetlerinin banka varlklar iindeki pay olduka yksekti. Halbuki 2000'li yllarda kredilerin banka varlklar iindeki pay %20 - 30'dan %50 60 dzeyine kmtr (ekil 4.5). 1990'larda Trkiye reel faizlerin en yksek olduu lkelerden biri iken, makroekonomik istikrarn salanmas ile reel faizler nemli lde dmtr (ekil 4.6, Gnen ve ark. 2010, ekil 3.1). Son olarak, Trkiye'nin uluslararas piyasalardaki risk profili algs da 2000'li yllarda iyilemitir (ekil 4.7). Tm bu gelimeler, Trkiye'de mali sistemin bor verilebilir fonlara eriim asndan en azndan 1990'lara gre ok daha olumlu bir grnm iine girdiini gstermektedir.
33

ekil 4.5 Bankaclk Sisteminin Aktif Yaps

0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 Eyll 03 Aralk 01 Aralk 08 ubat 03 Austos 06 ubat 10 Ekim 00 Ekim 07 Eyll 10 Nisan 04 Kasm 04 Temmuz 02 Temmuz 09 Haziran 05 Mays 01 Mays 08 Nisan 11 Ocak 06 Mart 00 Mart 07 0

Krediler
Kaynak : Turkey Data Monitor, BDDK

Menkul Kymetler

ekil 4.6 Reel Faiz

35 30 25 20 15 10 5
Ocak 02 Ocak 03 Ocak 04 Ocak 05 Ocak 06 Ocak 07 Ocak 08 Ocak 09 Ocak 10 Temmuz 02 Temmuz 03 Temmuz 04 Temmuz 05 Temmuz 06 Temmuz 07 Temmuz 08 Temmuz 09 Temmuz 10 Ocak 11 Temmuz 11

Kaynak: Turkey Data Monitor, TCMB.

irket anketleri finansmana eriim konusunda baz ek veriler de sunmaktadr. ekil 4.8'de banka kredisi kullanan irketlerin ankete katlan irketlere oran verilmektedir. Trkiye'deki oranlar (byk iletmeler iin %57, kk iletmeler iin %50) yksek olmamakla birlikte byme performans kt olmayan Polonya, Macaristan gibi lkelerin stndedir. Brezilya ile karlatrma yapmak yine ilgin olacaktr. Brezilya'da banka kredisi kullanan irketlerin oran Trkiye'den daha yksektir! Bu durum Brezilya'daki irketlerin Trkiye'dekilere oranla daha fazla finansman kst iinde olduklar verisi ile elimektedir13.
13

Bu verilerden u sonuca m varmak gerekir? Brezilyal irketlerin daha yksek kredi talebine yol aacak miktarda yatrm projesi vardr ve mali sistem bu kredi talebini karlamakta zorlanmaktadr. Trkiye'de ise kredi talebine yol aacak yeterli getirisi olan yatrm projesi frsatlar daha dktr. Aada bu nerme daha ayrntl bir biimde tartlacaktr.

34

KOB'lerin finansmana eriiminin daha zor olmas beklenir. eker ve Correa (2010) Trkiye'deki KOB'lerin 2004 - 2007 istihdam byme hznn evre lkelerde (Ukrayna, Romanya, Polonya, Rusya, AB8, AB10 ve Orta ve Dou Avrupa lkelerinin tm) gzlemlenen byme hzlarndan daha dk olduunu ortaya koymaktadr. almada KOB byme hzlar ile yatrm ortam deikenleri arasndaki iliki incelenmi, bu deikenler arasnda finansmana eriim ile ilgili olan iki deikenin byme ile pozitif ilikili olduu ortaya konmutur. Bu deikenler yatrmlarn d finansman oran ile iletmenin bir banka kredisi (line of credit) alp almaddr. eker ve Correa finansmana eriimin KOB'lerin byme performansn etkileyen nemli bir etken olduu sonucunu karmlardr. Bu beklenen bir sonutur. Uluslararas almalar iletme bykl ile finansmana eriim arasnda pozitif bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Politika yapm asndan daha nemli olan soru ise Trkiye'de finansmana eriimin baka lkelere oranla daha nemli bir kst olup olmad, Trkiye'de KOB'lerin byme hznn dier lkelere oranla farkl olmasnn ardndaki etkenin finansmana eriim olup olmaddr. Finansmana eriim Trkiye'de farkl byklkteki iletmeler aras grlen farkl byme hzlarn aklarken, iletmelerin byme hzlarndaki uluslararas farkllklar (Trkiye'deki iletmeler arasnda fazla farkllama gstermeyen) baka deikenler aklayabilir. alma bu soruya cevap vermemektedir.

ekil 4.7 lke Risk Primindeki Gelimeler

Brezilya Baz puan 1500 Bulgaristan A. EMBI primi ili Macaristan Malezya Meksika Polonya Gney Afrika Trkiye ortalamadan % sapma 300 250 200 1000 150 100 500 50 0 -50 0 2000 2002 2004 2006 2008 2000 2002 2004 2006 2008 -100

B. Risk priminin gelimekte olan lke ortalamalarndan sapmas

Kaynak: Gnen et. al. 2010.

35

ekil 4.8 Kredi Kullanan irketlerin Oran

ili 2006 Brezilya 2009 Trkiye 2008 (imalat) Trkiye 2008 (hepsi) Polonya 2009 ek Cumhuriyeti 2009 Trkiye 2005 (imalat) Macaristan 2009 Bulgaristan 2009 Kk letmeler Tm letmeler

20

40

60

80

Kaynak: Dnya Bankas (2010); World Enterprise Survey.

er (2010) 2000'li yllarda KOB'lere ynelik kredilerde nemli bir art olduunu belirtmektedir. BDDK verilerine gre 2006 - 2007 yllarnda KOB kredilerinin toplam krediler iindeki pay %35, kurumsal krediler iindeki pay %45 iken 2011 yaz aylar itibariyle bu oranlar srasyla %30 ve %40 civarndadr. Dolaysyla, kriz yllarnda ortaya kan kredi daralmasndan KOB'ler daha fazla zarar grmlerdir. Bununla birlikte, KOB'lerin finansman sorunlar ok byk bir ihtimalle sadece banka davranlarndan ve mali piyasalardaki piyasa aksaklklarndan domamaktadr. er (2010) KOB'lerin kapasitelerinin de nemli bir sorun olduunu, hatta bankalarn bu tr iletmelerin ynetim kapasitelerini gelitirmek zere yresel eitim programlar dzenlediini vurgulamaktadr. Dolaysyla, sorun sadece "finansmana eriim" sorunu deil, ayn zamanda "potansiyel yatrm projelerinin getirilerinin yeterince yksek olmamas" sorunudur. Yeniden tasarruf oranlarnn dkl konusuna dnersek, tasarruf oranlarnn artmasna (ve bylece cari an indirilmesine) ynelik nerilen politikalardan biri, belki de en nemlisi, kamu tasarruflarnn arttrlmasdr. Ancak bu neri de tartmaldr. lk olarak kamunun daha sk maliye politikas izlemek iin manevra alan fazla geni gzkmemektedir. rnein aada tartlaca gibi, eitim alannda kamu harcamalarnn muhtemelen artmas gerekecektir. Ayrca, bugne kadar yaplan almalar, kamu ile zel kesim tasarruf oranlar arasndaki ikame ("offset") dzeyinin yksek olduunu gstermektedir, yani kamu tasarruflarndaki artn zel tasarruflarda bire bir olmasa da % 60 - 70 civarnda de yol amas muhtemeldir14. Dolaysyla, kamusal tasarruflarn arttrlmas toplam tasarruflar arttrmayabilir15.
14 15

Tartma iin bkz. Van Rijckeghem ve er (2009) ve Van Rijckeghem (2010) Van Rijckeghem (2010), Tablo 3.3. Van Rijckeghem (2010) kamu tasarruflarnn toplam tasarruflar arttrmas iin sk maliye politikasnn yan sra sk para politikas gdlmesi gerektiini vurgulamakta, zel tasarruflarn arttrlmasna ynelik politikalarn etkisinin ise snrl kalacan savunmaktadr. Tasarruflarn nemine daha fazla vurgu yapan yaklamlar iin bkz. Rodrik (2009) ve Grsel (2011).

36

Kukusuz bu tartmada u drt hususu unutmamak gerekir: i. Trkiye'de finansmana eriim kolaylam olsa da, temelde ksa dnemli, ancak yenilendii srece orta - uzun vadeli ilev grebilecek bir finansman tr sz konusudur. Mali sistemin uzun dnemli yatrm finansman yaratp yaratmad ise bir baka meseledir ve bu konuda genel kan yaratmad eklindedir. ii. Tasarruf orannn artmasnda irketler kesiminin rol ve tasarrufun zendirilmesi iin politika aralarnn ne olabilecei konusu da tartmalarn iine katlmaldr16. iii. Yukardaki tartmadan Trkiye'de finansmana eriimin artk bir sorun olmad sonucunu karlmamaldr. Alt izildii zere belirli tipte (rnein, kk ve gen) firmalarn d finansmana eriimde zorluk ektii finans ekonomisi literatrnde yaygn olarak bilinen bir olgudur. Burada kastedilen udur: Trkiye bu konuda artk eskiden olduu gibi olumsuz bir u rnek deildir. zellikle, aadaki tartmann nda finansmana eriimi kolaylatrmaya ynelik politikalarn tek bana bymede bir srama yarataca phelidir. iv. Son olarak tasarruflar ile cari aklar arasndaki ilikinin zerinde de durmak gerekir. Tasarruflarn dk olmasnn yksek cari aklara katkda bulunduu bir gerektir. Cari an yksek olmasnn, bymeyi uluslararas sermaye akmlarna hassas kld da dorudur. Bu anlamda tasarruf orannn artmas, bu krlganl azaltabilir ve bylece zellikle ksa vadede byme oranlarnda bir iyilemeye yol aabilir. Ancak bu nerme, tasarruf orannda bir artn Trkiye'nin orta dnemde daha kaliteli bir byme patikasna girmesi iin yeterli olaca anlamna gelmemektedir.

16

Bu konuda yaplm bilinen bir alma yoktur.

37

B L M

YATIRIMLARIN GETRS VE VERML L K KONUSU

5. YATIRIMLARIN GETRS VE VERMLLK KONUSU

lkelerin byme performanslarn ve bymenin ardndaki dinamikleri karlatrmann bir yolu byme muhasebesi yaklamdr. Byme muhasebesi, lkeler aras byme oranlarndaki farkllklar iki ana etken ile aklamaya alr. Birincisi, lkelerin retimde kullandklar girdilerin yani sermaye ve igcnn veya fiziksel ve beeri sermayenin byme oranlar lkeler arasnda farkllk gsterebilir. Dier her ey sabit iken girdi kullanm daha hzl artan lkelerin byme oranlarnn da daha yksek olmas beklenir. Byme oranlar arasnda farkll aklayan dier etmen ise verimlilik artlardr. Byme muhasebesi yaklamnda Toplam Faktr Verimlilii (TFV) artlar, milli gelirdeki bymenin faktr birikimi ile aklanamayan blm olarak hesaplanr. TFV'deki artlarn girdi kullanmnda verimliliinin artmas ile teknolojik deiim ve dsallklar gibi etkenleri yanstt kabul edilmektedir. lke milli gelir byme oranlarna TFV'nin ne oranda katk yapt lkeden lkeye nemli farkllklar gstermektedir. Easterly ve Levine (2001) byk veri setlerinde bu orann ortalama olarak yaklak %50 seviyesinde olduunu gstermilerdir. Byme oranlarnn yksek olduu lkelerde TFV byme orannn katks da daha yksek olmaktadr. Dolaysyla, TFV'deki artlar orta - uzun dnemde zenginlemenin nemli unsurlarndan biri olarak kabul edilmekte, bir anlamda orta - uzun dnemde bymenin kalitesi olarak grlmektedir. Trkiye'de ekonomik bymede verimlilik artlarnn rol ne olmutur17? Baka lkelerle karlatrldnda retkenlik artlarnda iyileme potansiyelinin snr nedir? Bu konuda genel kan, Trkiye'de igc verimlilii ve / veya TFV artlarnn bymeye katksnn yksek olmad eklindedir. rnein, Altu ve ark. (2008) Trkiye'de hem sermaye birikiminin hem de TFV artlarnn olduka dk kaldn vurgulamlardr. Rodrik'in (2007) hesaplamalarna gre 1990 - 2003 arasnda Trkiye'de TFV art hz negatif ve Gney Amerika'dan daha dk, igc verimliliindeki art ise pozitif ve Gney Amerika'dan daha yksek olmutur. Her iki verimlilik art hz da Dou Asya lkelerinin seviyelerinin altnda olmutur18. te yandan verimlilik art hzlarnda 2000'li yllarda bir iyileme grlmektedir. ekil 5.1'de Trkiye'nin TFV byme performans 1990 - 1999 ve 2000 - 2008 yllar iin karlatrmal bir perspektif iinde gsterilmektedir. ekildeki veriler Hall ve Jones (1999) yaklam ile hesaplanmtr. Bu yaklamda igc girdisinin byme oranlar hesaplanrken beeri sermayenin bileimindeki deiiklikler, spesifik olarak da eitim dzeyindeki artlar gz nnde bulundurulmaktadr. Hesaplamalarda kullanlan veriler Penn World Tables veri setinden alnmtr19. ekil 5.1'de
Saygl ve Cihan (2008) Trkiye'de TFV artlarnn roln uzun dnemli bir perspektif iinde deerlendirmektedir. er'e (2009) gre de bizzat byme tans yaklam Trkiye'deki esas kstn tasarruflarn dk olmasndan deil de yatrmlarn getirisinin ve zellikle verimlilik artlarnn dk olmasndan kaynaklandn ima ediyor olabilir. 19 Penn World Tables, http://pwt.econ.upenn.edu/
18 17

41

grld gibi, Trkiye'nin 1990'lardaki TFV byme hz ile 2000'li yllardaki hz arasnda ciddi farkllklar vardr. 1990'larda verimlilik artlar son derece snrl kalm iken, 2000'li yllarda verimlilik artlar byk bir srama yapmtr. Bu balamda Trkiye, TFV art orannn grece yksek olduu lkelerden biri olarak gze arpmaktadr. 2000'li yllarda TFV ortalama byme hz %2 civarndadr. Bu oran ekilde karlatrma amacyla yer alan Romanya, in, Bulgaristan, Peru, Hindistan ve Polonya'nn TFV byme oranlarndan daha dktr, buna karlk Brezilya, Macaristan, Tayland ve Meksika gibi lkelerin TFV byme oranlarndan daha yksektir20. Penn World Tables veri setinde 1990 - 2008 yllarn kapsayan uluslararas bir karlatrma iin yeterli verisi bulunan 120 lke arasnda Trkiye, 2000 - 2008 yllar arasnda TFV ortalama byme oran asndan 31. srada bulunmaktadr.

ekil 5.1 TFV Byme Hzlar (%)

8 6 4 2 0 -2
Portekiz Trkiye Endonezya Meksika Polonya Kore Brezilya Tayland Tayvan srail Peru ili Bulgaristan Fransa rlanda Finlandiya Msr ran talya sve ABD in Macaristan Hindistan Romanya Arjantin

-4

HJ-1990lar

HJ-2000ler

Kaynak: Penn World Tables verisi ile yazarlar tarafndan hesaplanmtr.

Trkiye'de TFV'deki artn bu almann banda sz edilen yapsal deiim ile yakndan ilintili olmas muhtemeldir. 2000'li yllarda igcnn sektrler aras dalmnda tarmn pay azalm, sanayi ve hizmetlerin pay artmtr. Rodrik'e (2010) gre igc verimlilii 1999 -2005 yllar arasnda %5'in zerinde artm, bu artn yaklak %40' igcnn sektrler aras dalmnda meydana gelen yapsal deiimden kaynaklanmtr. Rodrik uluslararas karlatrmalarda bunun grece yksek bir pay olduunu vurgulamaktadr21.
TFV byme oranlar "Solow" yntemi olarak bilinen ve beeri sermayenin bileimindeki deiikliklerin gz nne alnmad yntem ile de hesaplanmtr. Mutlak rakamlarda bir miktar oynama olsa da, bu yaklamda da benzer sonular elde edilmitir. Trkiye'nin dier lkelere gre sralamas da fazla deimemektedir. zellikle de ekil 5.1'deki lkeler arasnda Trkiye yine 7. srada yer almaktadr. 21 Her ne kadar igc verimlilii ile TFV art arasnda yksek bir korelasyon bulunsa da, igc verimlilii kullanlan sermaye miktaryla doru orantl olarak artarken; TFV ile sermaye miktar arasnda byle bir iliki yoktur. Dolaysyla, igc verimliliindeki bir artn daha yksek bir TFV artn ima ettii her zaman sylenemez.
20

42

Sz konusu bulgunun nemli bir imas vardr: Eer tarmdan tarm d sektrlere gei (ve buna paralel gelien kentleme olgusu) verimlilik artnn nemli bir kayna olmu ise tarm istihdamnn azalmas ile ileride bu kaynan bymeye olan katksnn da azalmas beklenir 22 .

5.1 Eitim ve Beceriler

Ekonomik ve sosyal gelimenin temel belirleyicilerinden biri beeri sermayedir. Toplumlarn yaam kalitesi, sosyal gelimilik dzeyi ve ekonomik verimlilii ile beeri sermayeleri arasnda yakn bir ba bulunduu dnlmektedir. Beeri sermayenin en temel girdisi ise eitimdir. Eitim btn bir hayata yaylan sosyal bir renme sreci olarak kabul edilmekle birlikte rgn eitim bu srecin en nemli bileenidir. Bu sebepledir ki ilkretim (baz lkelerde ilk ve ortaretim) birok lkede zorunludur ve kamu tarafndan salanan bir hizmettir. Zorunlu olmayan yksekretimde yine kamu okullar ve kamu kaynaklar byk bir yer tutmaktadr. OECD (2011) eitim raporuna gre 2008 ylnda eitime harcanan zel ve kamu kaynaklarnn GSYH'ye oran OECD lkelerinde ortalama %5,8'dir, bu rakamn yaklak olarak %85'i kamu kaynaklarndan olumaktadr. Dolaysyla OECD lkelerinde eitime harcanan kamu kaynaklarnn GSYH'ye oran ortalama olarak %5 civarndadr. Ad geen raporun 2008 yl kyaslamasnda Trkiye yer almamaktadr fakat 1995 ve 2000 kyaslamalarnda bu oran OECD lkeleri iin srasyla %5,6 ve %5,5 (kamu art zel kaynaklarn toplam) iken Trkiye iin %1,7 ve %2,5'tir (sadece kamu kaynaklar). MEB'in rgn eitim istatistikleri (MEB 2011) ile OECD raporu uyumlu gzkmektedir (ekil 5.2). Bu kyaslamadan kan sonu, Trkiye'nin OECD lkelerine nazaran eitime grece daha az kaynak ayrddr.

ekil 5.2 Milli Eitim Bakanl Btesinin GSYH'ye Oran (%)

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1997 1998 Kaynak: MEB (2011)
22

1999 2000 2001

2002 2003

2004 2005

2006 2007

2008

2009

2010 2011

Sak (2011) benzer bir tartma yapmaktadr.

43

Son yllarda gereken verinin elde edilmesiyle sosyal ve ekonomik adan byk nem arz eden beeri sermayenin etkisini nicel olarak tespit edebilmek mmkn olmutur. Literatre baktmzda ortak bulgu, beeri sermayenin en temel girdisi olan eitimin ekonomik performans dorudan etkiledii ynndedir (Romer 1989, Mankiw ve ark. 1992, Rauch 1993, Benhabib ve Spiegel 1994, Krueger ve Lindahl 2001, Moretti 2004, Vandenbusche ve ark. 2006). Bu konuda belirli bir uzlama salanmakla beraber beeri sermayenin nasl ve hangi kanallarla ekonomik bymeyi etkiledii zerinde fikir ayrlklar bulunmaktadr. Kimi yazarlar, lkelerin gelimilik dzeylerine gre ekonomik byme iin ihtiya duyulan eitim seviyesinin farkl olabileceini ileri srmektedir (Benhabib ve Spiegel, 1994; Vandenbusche ve ark., 2006; Caselli ve Coleman, 2006; Acemoglu ve ark., 2006). Bu yaklama gre, rnein, az gelimi lkeler retimde kullandklar teknolojiyi ithal ettikleri iin igcnn yksek eitimli olmasna ihtiya duymayabilir. Oysa teknoloji reten gelimi lkeler ancak yksek eitime yatrm yaparak srdrlebilir byme oranlarna kavuabilirler. Dier baz yazarlar eitim seviyeleri arasnda byle bir ayrm yapmakszn bir lkede eitim miktar arttka o lkenin daha hzl byyeceini iddia etmektedir (Mankiw ve ark., 1992; Barro, 2001; Krueger ve Lindahl, 2001; Kirby ve Riley, 2008). Trkiye'de igcnn eitim seviyesi ve kalitesi, byme iin bir kst tekil etmekte midir? 2008 letme Anketlerine gre, Trkiye'de anket yaplan iletmelerin %25'i, (imalat sanayinde %21'i) igcnn eitim dzeyinin ciddi veya ok ciddi bir kst olduunu ifade etmilerdir (ekil 5.3). Brezilya (%69), Arjantin (%49) ve ili (%42) gibi lkelerle karlatrldnda bu orann yksek olmad grlmektedir.

ekil 5.3 ilerin Eitim Dzeyinin Byme nnde Ciddi ve ok Ciddi Engel Olduunu Belirten irketlerin Oran
Romanya 2009 ili 2005 Polonya 2009 Trkiye 2005 (imalat) ek Cumhuriyeti 2009 Trkiye 2008 (hepsi) Trkiye 2008 (imalat) Bulgaristan 2009 Macaristan 2009 0 10 20 30 40 50

ilerin eitim dzeyinin byme nnde ciddi ve ok ciddi engel olduunu belirten firmalarn oran Kaynak: Dnya Bankas (2010); World Enterprise Survey

44

Trkiye'de eitim dzeyi ve zellikle ortalama eitim kalitesinin dk olduunu gsteren ciddi bulgular vardr (OECD 2011). rnein, 25 - 34 ya grubunda lise veya lise zeri diplomaya sahip olanlarn oran Trkiye'de sadece %41,6 iken bu oran Brezilya'da %52,5, ili'de %85,6, Macaristan'da %86, Polonya'da %93,5 ve Kore'de %97,5'tir (OECD ortalamas %81,5). Benzer ekilde, 25 - 34 ya grubunda niversite mezunu olanlarn oran Trkiye'de %16,6 iken bu oran Brezilya'da %11,6, ili'de %34,9, Macaristan'da %25,1, Polonya'da %35,5 ve Kore'de %63,1'dir (OECD ortalamas %37). Trkiye'de gen nfusun toplam nfus iindeki paynn OECD ortalamasna gre yksek oluu frsat penceresi olarak alglanmaktadr. Ne var ki deien retim teknolojileri her geen gn daha fazla eitimli insan gerektirmektedir; ancak Trkiye'de yetien gen kuaklarn yeterli ve gerekli eitimi alp almadklar tartma konusudur. OECD (2011)'den alnan aadaki grafikte yatay eksen 25 - 64 ya grubunda yksekretim mezunu olanlarn orann, dikey eksen ise 25 - 34 ya grubu ile 25 - 64 ya grubu arasndaki yksekretim mezunu farkn vermektedir. Trkiye'de 25 - 34 ya grubu iinde niversite mezunu olanlarn oran OECD ortalamasna gre daha dktr.

ekil 5.4 Yksekretim Mezunlarnn Nfusa Oran Byme Potansiyeli

25-34 ya grubu ile 25-64 ya grubu arasdaki yksek retim mezunu oran fark, 2009 30

25

Kore

20

15

Fransa Polonya ili

Danimarka Belika sve rlanda

Lksemburg Japonya

10

Portekiz

Norve Hollanda ngiltere Avustralya Canada

spanya Slovenya OECD ortalamas zlanda

ek Cumhuriyeti talya Yunanistan

Yeni Zellanda

Trkiye

Macaristan Meksika Avusturya Slovakya

svire Finlandia Rusya Federasyonu

Brezilya Almanya

Estonia ABD srail

-5 0 10 20 30 40 50 60 25-64 ya grubunda yksek retim mezunu olanlarn oran, 2009

Kaynak: OECD (2011)

45

Trkiye'de eitim kalitesinde farkllamann ok yksek olduunu farkl okul trlerindeki rencilerin PISA23 testlerindeki baar oranlar gstermektedir. OECD (2006) raporuna gre dz liselerden mezun olan rencilerin PISA snavlarndaki performans, OECD ortalamasnn ciddi biimde altnda iken, elit devlet liseleri ve zel liselerden mezun olan rencilerin performans ise OECD ortalamasnn zerindedir.

ekil 5.5 Farkl Liselerin PISA Testlerindeki Performans (OECD Ortalamasna Gre) PISA skorlar
100

ESCS endeksi
2

Okul trne gre % 12 %3

50

-50

-1

-100

% 85

Her kategorideki renci yzdesi Trkiye (sol eksen) ESCS Trkiye (sa eksen)

-2

-150

-3

-200

Dz liseler

Elit devlet lisesi

zel liseler

-4

Kaynak: OECD (2006)

Ortalama eitim dzeyi veya okullama orannn beeri sermayenin iyi bir lt olmayabilecei fikri son yllarda PISA skorlarnn daha yaygn bir biimde kullanlmasna yol amaktadr. Geleneksel byme regresyonlar beeri sermayeyi, okullama oran veya ortalama retim yl says ile lmektedir. Bu yaklam eitim kalitesinin sabit ve homojen olduunu varsaymaktadr. Yeni yaklam (Hanushek ve Kimko, 2000; Hanushek ve Woesmann, 2010; OECD, 2010) ise bilisel becerileri PISA skorlarnn yansttn kabul ederek, bu skorlar lkeler aras uzun dnemli byme performansn aklamakta kullanmaktr. 1960 - 2000 yllar arasnda 23 OECD lkesi iin yaplan alma (OECD, 2010), PISA skorunda 100 puanlk artn byme orann ortalama 1,74 puan arttrdn ortaya koymutur. Barro (2001) hem eitim dzeyi hem de eitim kalitesinin ekonomik bymeye olan etkisini incelemi ve eitim kalitesinin byme zerinde ok daha fazla etkili olduunu ne srmtr. zetle, PISA bilim skorlarnda bir standart sapmalk art byme orann bir puan arttrrken, ortaretim okullama orannn bir standart sapma kadar artmas byme orann ancak 0,2 puan arttrmaktadr. PISA snavlarna Trkiye'den katlan
23

OECD Programme for International Student Assessment.

46

rencilerin %42'sinin skoru 400 puann altndadr24. Trkiye'den katlan tm rencilerin en dk puannn 400 dzeyine ykselmesinin uzun dnemli byme oranna yapaca katknn 1,58 puan olaca hesaplanmtr (OECD, 2010). Trkiye 2009 ylndaki snavda 2003 sonularna gre ciddi ilerleme kaydetmesine (ekil 5.6) karn halen alt sralarda yer almaktadr. 2009'da deerlendirilen 65 lke arasnda Trkiye fen ve matematikte 43. okumada ise 41. sradadr25. Trkiye'nin PISA performansnn gelir dzeyi veri alndnda da dk olduu grlmektedir. (ERG, 2010; Dnya Bankas, 2007). Dolaysyla, eitim kalitesinde yaygn bir art salama potansiyelinin olduu sylenebilir.

ekil 5.6 Trkiye'nin PISA Skorlar

Fen
Kaynak: ERG (2010)

Matematik

Okuma

ekil 5.7 uluslararas snavlardan alnan lke puan ile kii bana den kamu eitim harcamas arasndaki ilikiyi gstermektedir (Dnya Bankas (2007)). Kii bana den eitim harcamas ile eitim performans arasnda dorusal bir iliki gzlemlenmemektedir. Trkiye ile hemen hemen ayn eitim harcamasna sahip olan Beyaz Rusya, Ukrayna, Rusya ve Tayland ortalamann stnde performans gsterirken, Trkiye Makedonya'dan sonra en kt performansa sahiptir. Bu ekil bize harcama dzeyi kadar harcamann etkinliinin de nemli olduunu gstermektedir.

24

400 Puan, OECD ortalamasnn bir standart sapma altndadr ve PISA skorlarnda (toplam 6 yetkinlik dzeyinden) 2. dzeyin alt snr olarak kabul edilmektedir. Trkiye son PISA snavnda ortalama 454 puan elde etmitir. 25 Trkiye'nin PISA performans iin bkz. ERG (2010), Akay ve Ocakverdi (2011) ve zen ve Arslanhan (2010).

47

ekil 5.7 Kamu Eitim Harcamalar ve Eitim Performans

1.6 1.2 0.8 0.4 0.0 -0.4 -0.8 -1.2 -1.6 -2.0
Dk harcamaiyi performans
Belarus Rusya Kazakistan Krgzistan Moldova Grcistan Ermenistan Tacikistan Vietnam Ukrayna Tayland Bulgaristan Romanya ili Azerbeycan Arnavutluk Trkiye Makedonya Latviya Litvanya Polonya Slovakya Kore

Yksek harcamaiyi performans Verimlilik fazlas

Estonya Macaristan ek Cumhuriyeti Estonya Slovenya rlanda

Verimlilik a
Hrvatistan

Yksek harcamakt performans

Dk harcamakt performans

-2.4 -1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

Kaynak: ERG (2010), Normalletirilmi Kamu Eitim Harcamalar, (2000 yl sabit fiyatlar ile SGP, okul andaki nfus bana)

Ortalama eitim kalitesinin dk, eitim kalite varyansnn yksek olduu bir ortamda kaliteli eitimin cret getirisinin yksek olduu beklenebilir. Nitekim Tansel ve Bircan (2011) erkekler aras cret eitsizliinin yksek olduunu, dk cret dzeylerinde eitsizlik azalrken yksek cret dzeylerinde eitsizliin arttn ortaya koymulardr. alma, yksek cret dzeylerindeki eitsizlik artnda bata yksekretim olmak zere eitimin nemli bir rol oynadn, zellikle de niversite mezunlar arasnda cret farkllklarnn yksek olduunu gstermitir. Tansel ve Bircan (2011) bunun nedeni olarak hem alan yeni niversitelerde eitim kalitesinin dk olabileceini hem de beceri dzeyi daha dk kiilerin niversite eitiminden geebileceini belirtmektedir26. Eer igcnn eitimi (ve kalitesi) gerekten nemli bir kst ise byme tans yaklamna gre (kaliteli) eitimin getirisinin yksek olmas beklenir. Mevcut veriler bu nermeyi dorulamaktadr. kten (2006) her yl iin niversite eitiminin getirisinin %12 - 17 arasnda deitiini, bu oranlarn uluslararas karlatrmalara gre yksek olduunu belirtmektedir. Psacharapoulos ve Patrinos (2004) niversite eitiminin getirisini dnya ortalamas iin %19 olarak vermektedir. Bu oran Trkiye'de ok daha yksektir. Hanehalk Bte Anketi (1994) ve
26

Burada yksek retimdeki kalite farkllklar vurgulanyor ancak literatr uzun dnemli byme iin ilkretim ve lisenin daha nemli olduunu vurgulamaktadr (bkz. rnein Aghion ve Howitt, 2006 ve Aghion ve Durlauf, 2009). te yandan Trkiye'de niversite dzeyindeki farkllamann lise hatta ilkretim dzeyindeki farkllamay yanstt dnlebilir.

48

Hanehalk gc Anketlerinden (1988, 2004, 2008) elde ettiimiz sonular niversite mezunu olan birinin lise mezununa gre ortalama %47 ila %61 aras daha fazla kazandn ortaya koymaktadr (Tablo 5.1)27. Bu oran, dnya ortalamasndan 3 kat daha yksektir. Trkiye'de lise eitiminin getirisi de (%30 civar) dnya ortalamasnn (%17) zerinde gzkmektedir.

Tablo 5.1 Eitim Seviyelerine Gre Eitimin Getirileri

lkretim 1988 TRKYE 1994 2004 2008 DNYA 0.16 0.56 0.30 0.28 0.27 Orta retim 0.25 0.38 0.35 0.30 0.17 Yksek retim 0.52 0.47 0.55 0.61 0.19

Kaynak: Trkiye verileri Hanehalk Bte Anketi (1994) ve Hanehalk gc Anketlerinden (1988, 2004, 2008) hesaplanmtr. Dnya verileri: Psacharopoulos, P. ve H. A. Patrinos (2004).

Bu bulgular, eitimin kalitesi ve bunun sonucunda bilisel becerilerin gelimesinin verimlilie ciddi bir etkisinin olabileceini ima etmektedir. Eitim kalitesinin ykselmesi, zaten gndemde olan nemli bir reform konusudur. Bunun verimlilie olan potansiyel etkisi, bymenin nndeki engeller balamnda irdelenmesi gereken bir konu olarak grnmektedir.

5.2 Altyap ve Kamu Yatrmlar

Altyapnn ekonomik performansa etkisini dorudan lmek olduka zordur. Yol, okul, elektrik ebekesi, baraj gibi altyap ve kamu yatrmlarnn ekonomik bymeyi nasl etkilediinin nicel olarak llememesinin bir sebebi btn bu kalemleri toplulatrmann gldr. Bununla birlikte, tm bu yatrmlar yaparken harcanan kamu kaynaklarnn parasal deerini lmek mmkndr. Bu sebeple, ampirik almalar altyapnn ekonomik performansa katksn hesaplamak iin ounlukla altyapya ayrlan kamu kaynaklarn kullanmaktadr. zelde altyapnn, genelde kamu yatrmlarnn orta ve uzun vadede retim kapasitesini artrmak yoluyla ekonomik performans arz ynl etkiledii dnlmektedir. Arz ynl bu etkinin oluumunda eitim ve altyap alannda gerekletirilen kamu harcamalar dorudan retim fonksiyonuna girdi olabilecekleri gibi (Barro, 1990) dier girdilerin (sermaye, igc, hammadde) etkinliini artrmak suretiyle de retim zerinde etkili olabilmektedir. Bu etkinlik art genellikle TFV olarak ifade edilir28 .
27

Reel cretlerin deneyim, deneyimin karesi, eitim seviyelerini yanstan kukla deikenlerin regresyonundan elde edilen kukla deiken katsaylar. 28 Kamu, altyap harcamalar dnda, eitim politikalar ile beeri sermayenin seviye ve kalitesine etki ederek, AR-GE faaliyetlerinde bulunarak veya tevik ederek, i yapma kolayl salayan yasal dzenlemeler yaparak veya (sosyoekonomik) kurumlarn ileyiini dzenleyerek de toplam faktr verimliliini artrabilir.

49

Kamu yatrmlarnn TFV'ye olan etkisini lerken anahtar parametre retim - kamu sermaye stoku esnekliidir. Bu konuda ilk almalardan biri olan Aschauer (1989) kamu sermaye stokunun esnekliini yaklak %40 olarak hesaplamtr. Dier bir ifadeyle, kamu sermaye stokunda meydana gelen %10'luk bir art TFV'nin %4 artacan ngrmektedir. Daha sonra yaplan almalar ayn esneklii pozitif ama daha dk olarak hesaplamtr. Bom ve Lighthart (2008) yaptklar meta-analiz almasnda kamu sermaye stokunun retim esnekliini %8 olarak ifade etmektedir. Yazarlar daha nce yaplm almalarn ayn esneklii %-17,5 ile %91,7 arasnda bulduklarn, ortalama deerin %19,3 ve standart sapmasnn %19,8 olduunu belirtmektedir. Gncel almalardan Calderon ve ark. (2011) altyap harcamalarnn retim esnekliini yaklak olarak %7 - 10 aralnda hesaplamaktadr. Tablo 5.2, vergi gelirleri ve devlet nihai tketim harcamalarnn GSYH iindeki payn gstermektedir. Buna gre Trkiye OECD ortalamasna kyasla hem grece az vergi toplamakta hem de daha az kamu harcamas yapmaktadr. Kamu yatrmlarnn TFV ve pozitif dsallk yaratt dnldnde verginin tabana yaylarak daha fazla vergi toplanabilmesi ve bu erevede daha kaliteli ve daha fazla kamu hizmeti sunulmas bymeyi olumlu ynde etkileyecektir. Bununla beraber, kamu harcamalar ile ekonomik performans arasnda dorusal bir iliki yoktur. Dnya Bankas (2007) tarafndan Orta Asya ve Dou Avrupa lkelerine ynelik olarak yaplan almada, toplam kamu harcamalarnn milli gelire olan pay %35'in altndaysa; bymeye olumlu veya olumsuz bir etkide bulunmadna iaret edilmektedir. %35 eik deerine ulatnda ise bymeye olan etkisi hkmetin (ynetimin) etkinliine baldr: lke etkin bir ekilde ynetiliyorsa olumlu, kt ynetiliyorsa olumsuz ynde etkilemektedir.

Tablo 5.2 Vergiler ve Kamu Tketim Harcamalar (GSYHye Oran %)

Vergi

Kamu Tketimi
Kaynak: OECD (2010), Revenue Statistics 2010 - Special Feature: Environmental Related Taxation, OECD Publishing.

Bir dier nemli altyap konusu elektriktir. dnyas sklkla elektrik cretlerinin pahalln dile getirmektedir. Bu konuda DB Grubu'nun " Yapma Kolayl" (Doing Business) almalarnn bir paras olarak yaynlad "Elektrik Elde Etmek" konulu gstergesi elektrie eriim konusunun boyutunu lmektedir:

50

i. Elektrik elde etmek iin yerine getirilmesi gereken prosedr says: almada kapsanan 176 lke iin bu rakam en dk 3, en yksek 11 (Ukrayna), ortalama 5,3 olarak tespit edilmitir. Trkiye'de bu say 5'tir. ii. Sabit bir elektrik balants elde etmek iin harcanan gn says: Bu say en dk 17 gn (Almanya), en yksek 3 lkede 400 gnn zerinde bir deere ulamaktayken, medyan deeri 89, ortalama deeri ise 114'tr. Trkiye ise 70 gn ile 66. sradadr. iii. Elektrik elde etme srecinin toplam maliyetinin lke kii bana gelirine oran: Trkiye bu gstergede kii bana gelirin 714 kat ile alt sralarda (95.) yer almaktadr. Bu gstergenin OECD ortalamas 92, Gney ve Orta Amerika ortalamas ise 629'dur. Trkiye rnein, in'e gre daha st, fakat Hindistan'a gre alt sradadr. zetle, Trkiye'de elektrik elde etme sreci grece uzun saylmaz ancak ortalama maliyetinin olduka yksek olduu sylenebilir. Elektrik fiyatlarna gelince OECD Key World Energy Statistics 2009 verilerine gre Trkiye'de sanayi elektrik fiyatlar (13.8 cent/kws) OECD ortalamasnn (12.5 c/wks) az zerindedir (ekil 5.2). Ayrca, elektrik sektrnde reform sreci devam etmektedir. Dengeleme piyasasnn almasndan itibaren zel sektr yatrmlarnda ciddi bir art gzlenmitir. Bu yatrm hamlesinin devam etmesi uzun dnemde elektrik fiyatlarna olumlu yansyabilir. Ksa dnemde elektrik girdisinin ciddi bir kst olduunu sylemek mmkn grnmemektedir.

5.3 Vergiler ve gc Piyasalarndaki Katlklar

Yksek veya piyasa mekanizmasnn ileyiinde ar arpkla yol aabilecek vergiler, yatrmclarn yatrmlarndan nemalanabilme olanaklarn kstlayabilecek etkenlerden biridir. Trkiye'de toplam vergilerin milli gelire orannn OECD ortalamalarndan olduka dk olduu yukarda gsterilmitir. Buna karlk, Trkiye'de vergi yapsnn olduka arpk olduunu da veriler ortaya koymaktadr (bkz. Tablo 5.3). Tablo 5.3'te grld gibi, Trkiye'de mal ve hizmetlerden alnan vergilerin toplam vergiler iindeki pay OECD ortalamasnn yaklak 1,5 kat kadardr. Dier taraftan, gelirler ve karlardan alnan vergilerin oran ise OECD ortalamalarnn altndadr. Vergilerin bu yapsnn ciddi bir dzeltmeye ihtiyac olduu aktr, ancak bu dzeltmenin byme zerinde nasl bir etki yapaca konusunda henz ayrntl bir alma yaplmamtr.

51

Tablo 5.3 Vergi Trlerinin Toplam Vergiler indeki Pay

1975 1985 1990 2000 2005 2006 2007 2008 Mal ve Hizmetler Gelir ve Kar

Kiisel Gelir

Kurum Gelirleri Sos. Gv. Primleri Kaynak: OECD (2010), Revenue Statistics 2010 - Special feature: Environmental Related Taxation, OECD Publishing

Baz aratrmalar igc piyasasndaki kamusal mdahalelerin, bymenin nnde nemli bir engel tekil edebileceini vurgulamaktadr. Bu alanda tartlan konulardan biri asgari cretler konusudur. Asgari cretlerin yksek olup olmadn lmenin bir yolu asgari cretlerin ortalama cretlere oranna bakmaktr. Tablo 5.4'te asgari cretlerin ortalama cretler ile medyan cretlere oran sergilenmektedir. Trkiye'de asgari cretin, cretler ortalamasna oran OECD ortalamasna yakn, medyan crete oran ise OECD ortalamasnn bir hayli zerindedir. Bu durum Trkiye'de ortalama cretlerin medyan crete orannn OECD ortalamasna gre daha yksek olmasndan, yani Trkiye'de cret dalmnn daha eitsiz olmasndan kaynaklanyor olabilir.

Tablo 5.4 Asgari cretin Ortalama crete Oran, Tm Tam Zamanl alanlar
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Ortalama Trkiye OECD Ortalamas Medyan Trkiye OECD Ortalamas

Kaynak: OECD, http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=MIN2AVE

Kukusuz asgari cretin ortalama cretlere orannn dk olmas bu orann baz blgelerde yksek olabilecei gereini yadsmaz. zerinde dnlmesi gereken dier bir konu cretler zerindeki vergilerdir. Bu konudaki veriler Tablo 5.5'de sunulmaktadr. Trkiye'de zellikle dk cretlilerin zerindeki vergi yk OECD ortalamalarnn zerinde grlmektedir. cret dzeyi ykseldike Trkiye'de vergi yk ile OECD ortalamas arasndaki fark azalmaktadr.
52

Tablo 5.5 cretler zerindeki Vergi Yk

Kaynak: Bekar cretliler; gelir vergisi, ii ve iveren sosyal sigorta demeleri eksi nakit transferler; igc maliyetinin yzdesi olarak. OECD, Taxing Wages 2009-2010

Gerek asgari cretlerin medyan crete gre ok yksek olmas, gerekse dk cretlerden yksek oranda vergi alnyor olmas Trkiye'de igc piyasalarnda belirli bir dzeyde katlk olduunu gstermektedir. Bu bulgulara belki, kdem tazminatnn Trkiyede OECD ortalamalarnn zerinde olmasn ve ie alma ve iten karma dzenlemelerinin grece kat olduunu da eklemek gerekir29. Bu aksaklklarn byme zerindeki etkisi ne olabilir? Bu konuda ileri srlen grler arasnda muhtemelen en nemlisi bu katlklarn kayt dla yol amasdr. rnein, yksek asgari cretler, yksek vergiler ve / veya yksek kdem tazminatlar irketleri kayt dla itmekte, kayt dlk ise irketlerin dk verimlilikte kalmasna, byyememelerine ve lek ekonomilerinden yararlanamamalarna neden olmaktadr. Bu durum, ekonomideki genel retkenlik dzeyini ve retkenlik artn engellemektedir. Ayrca, kayt dnda kalma irketlerin retkenlik artna yol aabilecek evre etkilerinden (rnein, kamu hizmetlerinden - kredi, igc eitim hizmetleri vb.) yararlanmasna engel olabilir. Sz konusu etkilerin yan sra kayt dlk yaygn olduunda devletin vergi gelirleri azalabilir. Bu durum bir yandan devletin verimlilii arttrc kamu hizmet ve yatrmlarnn dk kalmasna neden olurken, dier yandan da vergi an karlamak iin vergi yapsnn arpklamasna (rnein, tketim zerindeki vergilerin ar yksek olmas) neden olabilir. Nitekim Trkiye'de vergi yapsnn arpklna yukarda deinilmiti. Bu senaryonun doruluk pay muhtemelen yksektir. te yandan kayt dln ne kadarnn igc piyasalarndaki katlktan kaynakland sorulmas gereken bir sorudur. Bir kere irketler baz katlklara kayt iinde kalarak da cevap verebilir. rnein, kdem tazminat ykn azaltmak
29

Trkiye, OECD'nin "stihdamn korunmas"na ynelik politikalar lmek zere oluturduu endeks sralamasnda 30 lke arasnda (OECD lkeleri art baz ykselen lkeler) endeksin en yksek olduu lke olarak ortaya kmaktadr. Bu yksek sralamann en nemli nedeni Trkiye'de geici istihdam zerindeki snrlamalarn dier lkelere gre ok yksek olmasdr. Buna karlk tekil iilerin iten karlmas zerindeki kstlamalarda Trkiye 30 lkenin ortalamasnn bir miktar zerinde kolektif iten karmalar zerindeki kstlamalarda ise 30 lkenin ortalamasnn bir miktar altndadr. Bkz. http://www.oecd.org/employment/protection

53

iin irketlerin daha ksa dnemli istihdama yneldii konusunda yksek miktarda anektodal veri bulunmaktadr. Daha da nemlisi bizzat eitim dzeyinin ve igc becerilerinin kayt dln ortaya kmasnda nemli bir deiken olduklarna dair bulgular mevcuttur. Taymaz (2010) giriimcilerin eitim seviyesinin kayt dnda kalp kalmama seimlerinde nemli bir rol oynadn ortaya koymaktadr. Bu seim veri alndnda dahi, kayt iindeki ve kayt dndaki iletmeler arasnda nemli verimlilik farklar bulunmaktadr. Taymaz'a (2010) gre imalat sanayinde yer alan firmalar arasnda kayt iindeki firmalarn TFV'si, kayt dndaki firmalarn 1,5 kat kadardr. Ancak bu verimlilik farknda da giriimcinin eitim dzeyi nemli rol oynamaktadr: Eitim dzeyi yksek giriimciler gz nnde bulundurulduunda aradaki fark %44'e inmektedir. lgin bir biimde, kayt dlk seimi kontrol edildiinde finansmana eriim konusunda, kayt iindeki irketler ile kayt dndaki irketler arasnda bir fark ortaya kmamaktadr. Ayrca Taymaz, kayt dndaki firmalar ile kayt iindeki firmalarn ayn retim teknolojisini kullanmadklarn da tespit etmektedir: Kayt d firmalar lee gre azalan getiri altnda alrken, kayt iindeki firmalar iin bu durum sz konusu deildir. lek ekonomisinden faydalanamamann nemli bir sorun olmas durumunda iletmelerde lee gre artan getirinin yaygn olmas beklenirken, kendi bulgular kayt d iletmeler arasnda lee gre azalan getirinin hakim olduunu gstermitir. Bu bulgulardan iletmeler arasnda kayt dln ortaya kmasnda eitim dzeyinin ok nemli olduu sonucuna varabiliriz. Taymaz (2009) ayn zamanda kiilerin istihdam durumunu da aratrm ve eitimin kiilerin hem alp almama hem de kayt ii ve kayt dnda alma durumunu da aklayan nemli deikenlerden biri olduu sonucuna varmtr. Tm bu bulgular kukusuz igc piyasalarndaki katlklarn nemli olmad anlamna gelmemektedir. Bu katlklarn giderilmesi kayt dln azalmasnda bir rol oynayabilir ve bunun nemli olumlu toplumsal sonular (rnein, dlanmln azalmas, gelir dalmna olumlu etki) olabilir. Ancak, elimizdeki bulgular, eitim dzeyleri ve igc becerileri verili iken kayt dln azalmasnn nemli bir byme etkisi yarataca nermesine gl bir destek sunmamaktadr. Bir baka ifade ile, eer Trkiye bir srama yapacak ise bu igc piyasalarndaki katln azalmasndan meydana gelmeyecektir. Eitim ve beceri dzeyleri bu sramann nnde ok daha nemli bir kst olacak gibi gzkmektedir.

5.4 Ynetiim Meseleleri

Son yllarda yaplan almalar bir lkenin kurumlar ile uzun dnemli byme arasnda pozitif ynde bir iliki olduunu gstermektedir (Acemolu ve ark. 2006). Kukusuz bir lkenin kurumsal zelliklerini lmek ok kolay deildir. Bu konuda genellikle DB tarafndan derlenen "Ynetiim Veri Seti"ne bavurulmaktadr. Veri setinde lkelerin ynetiim zellikleri eitli balklar altnda anketlere dayal olarak llmekte ve standartlatrlm, karlatrlabilir veriler olarak yaymlanmaktadr. Bu gstergelerin deerleri -2.5 (en olumsuz) ile +2.5 arasnda deimektedir. Aadaki ekilde Trkiye'nin bu temel gstergeler nda son yllardaki performans gsterilmektedir.

54

ekil 5.8 Trkiye Ynetiim Gstergeleri

Kaynak: Dnya Bankas

"Siyasi stikrar ve iddetin Yokluu" gstergesi dnda 2000'li yllarda hemen hemen tm gstergelerde bir iyileme gzkmektedir. te yandan bu gstergelerde Trkiye'nin konumu hala ok olumlu deildir. rnein, 2009 itibariyle Trkiye hibir gstergede 1 deerine ulaamamtr. ekil 5.9'da grld gibi "Kamunun Etkinlii" gstergesinde Trkiye Kore, Macaristan, Polonya gibi lkelerin gerisinden gelmektedir. te yandan ayn ekilde grld zere Trkiye bu konuda byme hzlar asndan stn performans gstermi birok lkenin (rnein, in, Hindistan, Romanya) durumundan daha iyi gzkmektedir. Dier gstergelerde de durum hemen hemen ayndr. zellikle Hindistan ve in tm gstergelerde Trkiye'den daha olumsuz bir konumdadr. Hindistan sadece "fade ve Hesap Verebilirlik", in ise sadece "Siyasi stikrar" konularnda Trkiye'den daha iyi konumdadr.

ekil 5.9 Kamunun Etkinlii

2.5 2 1.5 1 0.5 0 -0.5 -1

Portekiz

Polonya

Trkiye

Kore

Meksika

Finlandiya

Brezilya

Fransa

rlanda

srail

sve

in

ABD

talya

Hindistan

Romanya

spanya

Kaynak: Dnya Bankas

Tayvan, in

55

Macaristan

Arjantin

ran

Trkiye'nin kurumsal yap ve ynetiim konularnda iyiletirme gerekletirmesi kukusuz nemli bir hedeftir. Baz alanlarda brokratik engellerin yatrmlar zorlatrd hakknda gl anekdotal veri mevcuttur30. Ancak yukarda deerlendirilen gstergeler bu konunun mevcut durumda bymenin nnde temel bir kst olduu savna gl bir destek vermemektedir. Buna karlk ynetiim kapasitesinin baz tekil konularda baka kstlara tamamlayc bir zellik gstermesi mmkndr. Raporun ilk blmlerinde vurgu yapld zere Trkiye'de makroekonomik volatilitenin - zellikle mali politikada gsterilen baarya ramen bu denli yksek olmas, makroekonomi politika ynetiminde halen baz zaaflar olduunu dndrmektedir. kinci olarak, bu almann sonunda sanayi politikasnn nemine vurgu yaplacaktr. Ancak sanayi politikasnn tasarlanmas, yrtlmesi ve periyodik olarak gncellenmesi ciddi bir brokratik etkinlik ve kapasite gerektirecektir. Grld zere, ynetiim meselesi her ne kadar bir btn olarak temel bir kst olarak ortaya kmasa da baz tamamlayc alanlarda iyilemeler baka kstlarn ortadan kaldrlmasnda nemli bir rol oynayabilecektir.

5.5 hracatn Yaps

Trkiye'nin ihracat yapsnn 2000'li yllarda nemli lde deitii yukarda vurgulanmtr31. Bu blmde bu konuya daha ayrntl bir biimde yer verilecektir. Son yllarda yaplan aratrmalar, lkelerin hangi tr rnlerde uzmanlatklar ile byme performanslar arasnda bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Peki, lkelerin uluslararas ticaretteki uzmanlama rglerini ne belirler? Buradaki temel fikir, uzmanlamann sadece lkelerin faktr donatm ve / veya mukayeseli avantaja gre deil, ayn zamanda dsallklar, a etkileri, lek ekonomileri, hkmet politikalar ve lkedeki beeri sermayenin ierdii yetenekler gibi bir dizi ek faktre gre ekillendiidir. Nedeni ne olursa olsun, dier etkenler verili iken, uzmanlama rgs daha "karmak" veya teknoloji veya verimlilik ierii daha yksek rnler ieren lkelerin orta ve uzun dnemde daha yksek byme gelir dzeylerine ulat eklindeki nerme hem teorik hem de ampirik aratrmalarda destek bulmaktadr. hracat yapsnn teknoloji ieriini lmenin basit yntemlerinden bir tanesi UNIDO snflandrmasdr32. UNIDO ihracat rnlerini rakaml SITC kodlarna gre hammadde kaynaklarna dayal (resource based), dk, orta ve ileri teknoloji rnleri olarak snflandrmaktadr. ekil 5.10'da Trkiye'nin ihracatnda yksek ve orta dzey teknoloji ieren rnlerin paylarnn zaman iindeki evrimi gsterilmektedir. Grld gibi orta dzey teknoloji ieren rnlerin toplam ihracata oran 2000'li yllarda %20 dolayndan %30 - 35 dzeyine kmtr. Buna karlk ileri teknoloji ieren rnlerin pay ise dk kalm, %2 - 2,5 civarnda seyretmitir.
30

rnein, yatrmlarda evre Etki Deerlendirmesi raporlarnn alnmasnn ok uzun bir brokratik sre gerektirdii ska dile getirilen bir unsurdur. 31 hracat yaps hakknda ayrntl bir sunum iin bkz. Hausmann (2011). 32 rnein, UNIDO (2009), Annex II.

56

ekil 5.10 Orta ve Yksek Teknolojili rnlerin Toplam hracat indeki Pay (%)
Yksek Teknolojili rnlerin hracat indeki Pay 0.035 0.040 0.045 Orta Teknolojili rnlerin hracat indeki Pay

Yksek Teknoloji

Orta Teknoloji 1996 1998 2000 2002 Yl 2004 2006 2008

0.025

0.030

0.015

0.020

0.20

0.25

0.30

0.35

1996

1998

2000

2002 Yl

2004

2006

2008

Kaynak: Comtrade ve UNIDO (2009)

hracat yapsnn "gelimiliini" lmenin bir baka yolu lkenin ihracat yapsnn ortalama gelir veya verimlilik dzeyini lmek, bir anlamda ihracat yapsnn zengin lkelerin ihracat yapsna ne kadar benzediine bakmaktr. Hausman, Hwang ve Rodrik'in (2007) bu amala gelitirdii EXPY gstergesi u ekilde hesap edilmektedir: ncelikle her rn iin, o rn ihra eden lkelerin arlkl ortalama kii bana geliri hesaplanmaktadr. Burada kullanlan arlk, o lkenin o rndeki aklanm mukayeseli avantajdr (revealed comparative advantage). Bylece her rn iin bir ortalama gelir veya verimlilik dzeyi elde edilmektedir. Her lke iin EXPY ile o lkenin ihra ettii rnlerin gelir dzeylerinin (ihracat pay ile arlklandrlm) ortalamas hesaplanmaktadr. Hausman, Hwang ve Rodrik bu ekilde hesaplanan EXPY gstergesinin gelecekteki byme hzna pozitif etki ettiini gstermektedir. Bylece, bir lkenin EXPY gstergesi, o lkenin gelecekteki kii bana gelir byme hzn olumlu etkilemektedir. Bir baka deyile, zengin lkelerin ihra ettii rnleri ihra edebilen lkeler gelecekte daha zengin olmaktadr. ekil 5.10A ve 5.10B'de seilmi lkelerin kii bana gelirleri ve EXPY deerleri gsterilmektedir. Burada EXPY deerleri Comtrade veri setinden 3 rakaml SITC kodlar kullanlarak hesaplanmtr. Kii bana gelir verileri ise Penn World Tables veri setinden alnmtr. 1995 ylnda Trkiye'nin EXPY deeri kii bana gelir dzeyine gre olduka dk gzkmektedir. 2009 ylnda ise Trkiye'nin EXPY dzeyi 1995'e gre ykselmitir. Bu durum muhtemelen motorlu tat ve ana metal sanayi ihracat paynn artmasnn bir sonucudur. Ancak, 2009 ylnda Trkiye'nin EXPY dzeyi yine de Meksika, in ve Romanya gibi lkelerin altndadr. Dolaysyla, karlatrmal olarak bakldnda Trkiye ihracat yapsnn gelimilik dzeyi bu lkelerin gerisindedir.

57

ekil 5.10A EXPY Kii Bana Gelir-1995

RL FIN

ekil 5.10B EXPY Kii Bana Gelir - 2009

RL 40000 MAC N MEK RUS POL POR FIN KORE SV SLOV FRA EK ISR ITA

SV ABD

35000 MEK MAC N TAY POL END LT ROM BRE MIS HN ARJ TUR

KORE SLOV EK ISR

FRA ITA

35000

ABD

30000 EXPY

EXPY

POR

30000

TAY ROM END HIN MIS

25000

25000

LT TUR BUL BREARJ

20000 PERU

20000 PERU

10000

20000

30000

10000

20000

30000

40000

Kaynak: Comtrade ve Penn World Tables

Kaynak: Comtrade ve Penn World Tables

Hausman ve Hidalgo (2010) ve Hidalgo ve Hausman (2009) sradanln da ihracat yapsnn nemli bir gstergesi olduunu savunmaktadr. Yazarlara gre lkelerin retim yaplar bulundurduklar becerilere (capabilities) baldr. lkeler gelitike bir yandan lkedeki becerilerin eitlilii ve karmakl artar, becerilerin karmakl arttka retilen rnler eitlenir ve daha karmak hale gelir. Zengin lkelerin ihracat yaps bu karmakl yanstacak biimde hem farkllam bir rn yelpazesine sahiptir hem de az sayda lke tarafndan retilen rnler zerinde uzmanlarlar. Ortalama sradanlk (ubiquity) gstergesi bir lkenin ihra ettii rnlerin ortalama ka tane baka lke tarafndan rekabeti bir biimde retildiini gstermektedir. Sradanlk gstergesinin yksek olmas, o lkenin rettii rnlerin "ender" rnler olmadn, bu anlamda karmak becerileri yanstmadn gsterir. ekil 5.11'de 2009 ylnda lkelerin ihracatnn ortalama sradanl ile kii bana gelirleri gsterilmektedir. Sradanlk ile kii bana gelir arasnda negatif bir korelasyon olduu grlmektedir. Ancak dikkat eken nokta, Trkiye'nin sradanlk gstergesinin kii bana gelir seviyesine gre olduka yksek olmasdr. Trkiye sadece Brezilya, Meksika, Polonya, Macaristan gibi lkelere gre deil, ayn zamanda kii bana geliri daha dk olan Hindistan, Endonezya ve Tayland'a gre de daha sradan rnler ihra etmektedir.

58

ekil 5.11 Sradanlk - Kii Bana Gelir (2009)

MIS 34 PERU 32 MEK HN END 28 N 26 TAY ROM BRE MAC EK RUS SR ITA FRA SV RL ABD

LT BUL TUR L ARJ POL

POR SLOV

30 av.ubi

FN

24 10000 20000

KORE 30000 40000

Kaynak: Comtrade ve Penn World Tables

hracat yaps hakkndaki tartmay ithalatn yaps ile tamamlamakta yarar vardr. Bu konuda, Saygl ve ark. (2010) tarafndan sunulan ayrntl almaya gre 2000'li yllarda Trkiye'nin ihracat iindeki pay artan otomotiv, elik ve makine sektrleri, imalat sanayi genelinde de hzl byyen sektrler olmulardr. Dolaysyla, yeni rnlerin ortaya kmasnn ihracat payndaki deiim ile imalat sanayinin toplam retim payndaki deiimi arasnda pozitif bir korelasyon olumas gibi nemli bir ka sonucu olmutur. Yeni byyen sektrlerde teknoloji daha sermaye youndur, lek ekonomileri daha gldr ve ithal girdi kullanm daha yksektir. Bu gelimeler sonucunda imalat sanayinin hammadde ve malzeme kullanmnda ithalatn oran 2002'de %56 iken 2007'de %62'ye ulamtr. Dahas, hzl byyen sektrlerin aslnda ithal girdi orannda bir miktar iyileme olmutur ancak bu sektrlerin toplam iindeki paynn artmas ithalat gereksiniminin de artmasna neden olmutur. Dolaysyla, esas mesele bu sektrlerin ithalata bamllnn artmas deil, bu sektrlerin toplam iindeki paynn artmas ile ilikilidir. Buna karlk daralan deri - tekstil sektrnde ithal girdi oran artmtr. alma, hzl gelien bu sektrlerde ithal girdi orannn yksek olmasnn temel nedenlerini de bir anket yolu ile aratrmtr. Buna gre gerek hammadde ve malzeme gerekse makine ve tehizat girdi ithalatnn en nemli nedeni bu girdilerin Trkiye'de retilmemesi veya var olan retimin talebi karlamamasdr. kinci srada ise kaliteli ve kesintisiz temin ve ardndan yurtii fiyatlarn yksek olmas etkenleri ortaya kmaktadr. Bu bulgu daha nce bahsettiimiz baz kstlarn birbirini dlamamas ve retim faktrlerinin karlkl birbirini gerektirmesi durumuna iyi bir rnek tekil etmektedir. Ksaca ithalatn sebebi rnn sadece yurt dnda retilmesi olabilecei gibi kaliteli ve kesintisiz temin veya yksek yurt ii fiyatlar da belirleyici olabilmektedir.

59

Baz sektrler iin bunlarn bir ka ayn anda kstlayc olabilmektedir. Kukusuz daha ayrntl bir deerlendirme yapmadan bu ithal girdilerin ne dzeyde "gelimi" olduklar veya ne tr geri balant olanak veya frsat sunduklar konusunda deerlendirme yapmak mmkn deildir. Ancak geri balantlara dnk yatrmlarn daha hzl gelimemesinin ardnda ne tr etkenlerin yatt bir merak konusudur. Piyasa aksaklklar yeni alanlara yatrmlar engelleyebilir. Hausman ve Rodrik (2003) maliyetlere dair belirsizliin ve belirsizliin yaratabilecei nemalanma sorunlarnn, bu tr bir engel tekil edebileceini savunmaktadrlar. Yeni alanlarn ne kadar karl olacan nceden bilmek ou kez mmkn deildir. Yatrmcnn baarl olmas halinde ise bu bilgi pazarda hzla yaylacak ve yeni girilere yol aacak, dolaysyla, ex-post yatrmn karll azalabilecektir. Eer piyasaya giriler maliyetli ise (rnein yatrmclarn yatrmlarnn karlln renmek iin kaynak harcamak zorunda olmalarn Hausman ve Rodrik "maliyet kefi faaliyetleri" olarak adlandrmaktadr), bu durum bir nemalanma problemine ve ex-ante yatrmlarn optimalden daha az olmasna neden olabilir33. Hausman ve Rodrik bu yzden bir lkenin retim yapsnn sadece faktr donatmna deil ayn zamanda bu tr "maliyet kefi" faaliyetlerinde bulunan yatrmc saysna da bal olabileceini savunurken, piyasa mekanizmasnn tek bana yeterli miktarda yeni alanlara yatrm zendiremeyeceini ve kamu mdahalesinin refah arttrc bir etkisinin olabileceini vurgulamaktadrlar. hracat yapsnn ortalama verimlilik dzeyi ve sradanl, Trkiye'de de piyasa mekanizmasnn yatrmlarn gelimi rnlere ynelmesini yeterince zendirmediini dndrmektedir. retimde geri balant seyreklii de bu nerme ile tutarldr.

33

Bir baka potansiyel sorun ise baz yatrmlarn tamamlayc yatrmlara gereksinim duymasdr. Tamamlayc yatrmlarn yaplmas halinde ikisi de karl olacak, birinin yaplmamas halinde ise gerekleen yatrm karl olmayacaktr. Bu durumda ortaya kan koordinasyon problemi yznden yatrmlar yaplmayabilir.

60

B L M

DEERLENDRME VE SONU

6. DEERLENDRME VE SONU
Bu almada elde edilen bulgulardan Trkiye'nin yksek oranlarda ve srdrlebilir bir byme patikasnda olabilmesi iin iki nemli unsurun gereklemesi gerektii ortaya kmaktadr: i. Eitim dzeyi ve kalitesi ile bilisel becerilerde nemli bir iyileme gerekmektedir. ii. Trkiye'de retim ve ihracatn teknolojik ieriinde ciddi bir iyileme gerekmektedir. Uluslararas bulgular, bu iki etkenin de kendi balarna lkenin byme performansn dorudan etkileyen deikenler olduunu gstermektedir. Peki, bu iki deiken arasnda bir etkileim var mdr veya bu iki etken birbirini tamamlayan etkenler midir? Bu konuda elimizde dorudan bir veri bulunmamaktadr. Ancak rnein, ihracat yapsnn sradanl gerekten lkedeki becerilerin karmaklna ve younluuna bal ise bu iki deikenin birbirinin tamamlaycs olmas beklenebilir. Eitim dzeyi ve kalitesinin artmas, hem eitime ayrlan kaynaklarn artmasn hem de bu kaynaklarn daha verimli kullanlmasn gerektirmektedir. Bu almada yaplan deerlendirme, retimin teknolojik ieriinin iyilemesi iin de kamusal mdahalenin gerekli olduunu dndrmektedir. Buna genel olarak sanayi politikas denebilir. Bu almada baka etkenlerin, rnein, finansman kstlarnn, kayt dln, igc piyasalarndaki esnekliin grece daha az nemli olduu, bymenin nndeki en nemli kstlarn bu alanlarda yatmad savunulmutur. Bu iddia, sz konusu alanlarda politika iyiletirmelerinin nemsiz olduu anlamna gelmez, ancak Trkiye byme hz ve kalitesinde bir srama gerekletirecekse potansiyelin nndeki en nemli kstlar bu alanlarda deildir. Eitim ve sanayi politikas alanlarnda yaplacak iyiletirmeler zaman ile baka kstlarn ortaya kmasna neden olabilecektir. rnein, bizzat sanayi politikasnn etkin bir biimde tasarlanmas ve hayata geirilmesi kamu politikalarn tasarlayan ve hayata geiren kurumlarn etkinliinin artmasn gerektirebilir. Keza eitimde gereklemesi gereken iyiletirmeler de sadece bu alanda yaplan kamusal harcamalarn artmasn deil, harcama etkinliinin de ykselmesini gerektirebilir. Yeni alanlara yatrm eilimi artka veya KOB'lerin gerekletirecei verimlilik artlarnn ardndan kredi talepleri arttka, finansman kstlar daha nemli hale gelebilir. Bu raporun bulgular Trkiye'de byme dinamiklerini daha iyi anlamak iin baz alanlarda daha ayrntl aratrmalara ve bulgulara ihtiya olduunu da ortaya koymaktadr. lk olarak, Trkiye'deki arpk vergi yapsnn verimlilik zerindeki etkileri hakknda elde yeterince bilgi yoktur. kinci olarak, vergiler ve igc piyasalarndaki katlklar ile verimlilik arasndaki ilikinin de daha ayrntl biimde aratrlmasna ihtiya vardr. nc olarak, her ne kadar bu almada

63

eitimin nemi vurgulanm ise de hangi eitim seviyesine yatrm yaplmasnn daha nemli olduu sorusu henz tam olarak cevaplandrlm deildir34. rnein, ilkretimde eitim kalitesindeki yksek varyans verili iken ve (bu almada elde edilen bulgulara gre) yksekretimin getirisi Trkiye'de greli olarak ok yksek iken ilkretim kalitesini ykseltmek mi ncelik tamaldr yoksa daha fazla yksek okul mezunu yaratmak m? Benzer biimde verimlilik art ile eitim arasndaki iliki de daha ayrntl bir biimde incelenmeye muhtatr. KOB'lerin kar karya olduu en nemli kstn finansman olduu kans yaygndr. Bu sorgulanabilir bir kandr. Son yllarda "modern ynetim uygulamalar" ile irket performans arasnda ciddi bir iliki olabileceine ilikin aratrmalar ortaya kmtr. Hindistan'da tekstil irketleri zerine yaplan bir aratrma bu tr uygulamalarn irket bnyesine alnmasnn performans arttrd, buna ramen bilgisizlik yznden irketlerin ynetim uygulamalarna ynelmeyebildiklerini ortaya koymutur (Bloom ve ark. 2010). Dolaysyla, KOB'lere ynelik olarak "finansman m, ynetim danmanl m" sorusu yerinde bir soru olarak gzkmektedir. Bu balamda, Trkiye'de KOB'lerin dier lkelere gre neden daha az bydkleri konusu daha ayrntl bir biimde ele alnmaldr.

33

Bu konuda teorik bir tartma iin bkz. Caselli ve Coleman (2006).

64

KAYNAKLAR
Acemoglu, D., P. Aghion, and F. Zilibotti (2006). Distance to Frontier, Selection, and Economic Growth, Journal of the European Economic Association, 4(1), 37-74. Aghion, P. ve S. Durlauf (2009). From Growth Theory to Policy Design, Commission on Growth and Development, Working Paper No 57. Aghion, P., D. Comin, P. Howitt ve I. Tecu (2009). When Does Domestic Saving Matter for Economic Growth?, Harvard Business School Working Papers 09-080. Aghion, P. ve P. Howitt (2006) Appropriate Growth Policy: A Unifying Framework, Joseph Schumpeter Lecture. Akay, C. ve E. Ocakverdi (2010). La Mala Educacion: In Search of a Gusty Policy Maker Yap Kredi Occasional Macro Note. Altu, S., A. Filiztekin ve . Pamuk (2008). Sources of long-term economic growth for Turkey, 1880-2005, European Review of Economic History, 12, 393-430. Aschauer, D. A (1989). Is public expenditure productive?, Journal of Monetary Economics, Elsevier, 23(2), 177-200. Barro, R. J. (1990). Government spending in a simple model of endogenous growth, Journal of Political Economy, 98, S103-S125. Barro, R. J. (1991). Economic growth in a cross-section of countries, Quarterly Journal of Economics, 106, 407-443. Barro, R. J. (2001). Human Capital and Growth, American Economic Review, 91(2), 12-17. Benhabib, J. ve M. Spiegel (1994). The role of human capital in economic development: evidence from aggregate cross-country data, Journal of Monetary Economics, 34, 143174. Bloom, N. ve J. Van Reenen (2010). Why Do Management Practices Differ across Firms and Countries? Journal of Economic Perspectives, 24 (1), 203-224. Bom, P. ve J. Ligthart (2008). How Productive is Public Capital? A Meta-Analysis, CESifo Working Paper Series 2206. Calderon, C., E. Moral-Benito ve L. Serven (2011). Is infrastructure capital productive? A dynamic heterogeneous approach, Banco de Espana Working Papers 1103. Caselli, F. ve W. J. Coleman (2006). The World Technology Frontier, American Economic Review, 96(3), 499-522. Dixit, A. (2007) "Evaluating Recipes for Development Success", World Bank Research Observer, 22(2), 131-157. Dnya Bankas, Ortam Raporu, http://www.doingbusiness.org/ Dnya Bankas, World Development Indicators, http://data.worldbank.org/datacatalog/world-development-indicators
65

Dnya Bankas (2007). Fiscal policy and economic growth: lessons for Eastern Europe and Central Asia, Washington: World Bank Publications. Dnya Bankas (2010), www.enterprisesurveys.org/ Dnya Bankas (2010). Turkey - Investment Climate Assessment: From Crisis To Private Sector Led Growth. Dnya Bankas (2011). The World Bank Enterprise Survey Manufacturing Module (2011), https://www.enterprisesurveys.org/Documents/ES-Manufacturing-questionnaire-2011.pdf Easterly, W. R. (2002). The Elusive Quest for Growth: Economists' Adventures and Misadventures in the Tropics, MIT Press. Easterly, W. ve R. Levine, (2001) "It's Not Factor Accumulation: Stylized Facts and Growth Models", World Bank Economic Review, 15 (2) 177-219.Easterly ve Levine (2001) ERG (2010). "PISA 2009 Sonularna http://erg.sabanciuniv.edu/PISA2009degerlendirme likin Deerlendirme"

Gnen, R., S. Sahinz and O. Tuncel (2010), "Turkey's Improving Integration with the Global Capital Market: Impacts on Risk Premia and Capital Costs", OECD Economics Department Working Papers, No 812. Grsel, S. (2011). Byme Sorunu ve Reform Ajandas, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wpcontent/uploads/2011/10/Buyume-Sorunu-ve-Reform-Ajandasi.pdf Hall, R. E ve C. I. Jones (1999) "Why Do Some Countries Produce So Much More Output Per Worker Than Others?" Quarterly Journal of Economics, 114 (1) 83-116Hall ve Jones (1999) Hallward-Driemeier, M. ve L. Pritchett (2011). "How business is done and the 'doing business' indicators: the investment climate when firms have climate control," Policy Research Working Paper Series 5563, The World Bank.Hallward-Driemeier ve Pritchett (2011) Hanushek, E. A. ve D. D. Kimko (2000). "Schooling, Labor-Force Quality, and the Growth of Nations", American Economic Review, American Economic Association, vol. 90(5), pages 1184-1208, December. Hanushek, E. A. ve L. Woessmann (2010). "How Much Do Educational Outcomes Matter in OECD Countries?", NBER Working Papers 16515. Hausman, R. (2011). "Turkey and the World: A look into the past and future" mimeo. Hausmann, R. (2007) "Macro Policy Challenges for Turkey: Some Comments", E. Ba, S. Togan, J. Von Hagen (eds.) Macroeconomic Policies for EU Accession, Edward Elgar. Hausman, R. ve C. A. Hidalgo (2010) "Country Diversification, Product Ubiquity, and Economic Divergence", HKS Faculty Research Working Paper 10-045. Hausmann, R., Hwang, J. ve D. Rodrik (2007) "What you Export Matters" Journal of Economic Growth 12 (1) 1-25 Hausmann, R., B. Klinger ve R. Wagner (2008). "Doing Growth Diagnostics in Practice: A Mindbook", CID Working Papers Series No 177.

66

Hausmann, R., ve D. Rodrik (2003). "Economic Development as Self-discovery", Journal of Development Economics, 72, 603-633. Hausmann, R., D. Rodrik ve A. Velasco (2008). "Growth Diagnostics". Chap. 15 in The Washington Consensus Reconsidered: Towards a New Global Governance, ed. J. Stiglitz and N. Serra. New York: Oxford University Press. Hidalgo, C. A. ve R. Hausmann (2009) "The building blocks of economic complexity" Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 36 No. 26 10570-10575. Kirby, S. ve R. Riley (2008). "The external returns to education: UK evidence using repeated cross-sections", Labour Economics, 15, 619-630. Krueger, A. ve M. Lindahl (2001). "Education for growth: why and for whom?",' Journal of Economic Literature, 39, 1101-1136. Mankiw, N. G., D. Romer ve D. N. Weil (1992). "A Contribution to the Empirics of Economic Growth", The Quarterly Journal of Economics, Vol. 107(2), s. 407--37. McKinsey Global Institute (2003). Trkiye: verimlilik ve Byme Atlmn Gerekletirilmesi MEB (2011). Milli Eitim statistikleri - rgn Eitim 2010-2011, Ankara: Milli Eitim Bakanl. Moretti, E. (2004). "Estimating the social return to higher education: evidence from longitudinal and repeated cross-sectional data", Journal of Econometrics, 121, 175-212. OECD (2011). Education at a Glance, Paris: OECD. OECD (2010). The High Cost of Low Educational Performance: The Long Run Impact of Improving PISA Outcomes, Paris: OECD. OECD (2010), Revenue Statistics 2010 - Special Feature: Environmental Related Taxation, OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/rev_stats-2010-en-fr OECD, Taxing Wages 2009-2010 OECD (2006). Economic Surveys: Turkey 2006, Paris:OECD. kten, . (2006), "What Do We Know About Labor Market Outcomes of University Graduates?" Background paper prepared for the Education Project in Turkey, World Bank, Washington D.C zen, B. ve S. Arslanhan (2010). "PISA 2009 Sonularna likin Bir Deerlendirme", TEPAV Deerlendirme Notu. Penn World Table, http://pwt.econ.upenn.edu/ Psacharopoulos, P. ve H. A. Patrinos (2004). "Returns to investment in education: a further update", Education Economics, 12(2), 111-134. Rauch, J. E. (1993). "Productivity gains from geographic concentration of human capital: evidence from the cities", Journal of Urban Economics, 34, 380-400.

67

Rodrik, D. (2010) "Yapsal Dnm ve ktisadi Kalknma", TEPAV. Rodrik,D. (2009) The Turkish Economy After the Crisis, http://www.hks.harvard.edu/fs/drodrik/Research%20papers/Turkish%20economy%20a fter%20the%20crisis.pdf Rodrik, D. (2007) "Trkiye iin sanayi politikalar", TSAD-Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu. www.ku.edu.tr/ku/images/EAF/danirodrik.pdf Rodrik, D. (2000). "Savings Transitions", The World Bank Economic Review, Vol. 14, No. 3: 481-507 Romer, P. M. (1989). "Human Capital And Growth: Theory and Evidence," NBER Working Papers 3173. Sak, G. (2011). "Akl olan bu devirde sanayiye girmez mi?", TEPAV. http://www.tepav.org.tr/upload/files/haber/13009770895.Akli_Olan_Bu_Devirde_Sanayiye_Girmez_mi.pdf Saygl, . ve C. Cihan (2008) Trkiye Ekonomisinin Byme Dinamikleri: 1987-2007 Dneminde Bymenin Kaynaklar, Temel Sorunlar ve Potansiyel Byme Oran, TCMBTSAD Ortak Yayn, No: TSAD-T/2008-6/462 Saygl, ., Cihan C., Yaln, C. ve T. Hamsici (2010). Trkiye malat Sanayiin thalat Yaps, TCMB alma Teblii No 10/02 eker, M. ve P. G. Correa (2010). "Obstacles to Growth for Small and Medium Enterprises in Turkey" The World Bank, Policy Reserach Working Paper No 5323. Tansel, A. ve F. Bircan (2011). "Wage Inequality And Returns To Education In Turkey: A Quantile Regression Analysis" EAF Working Paper 1102., Taymaz, E. (2009). "Informality and Productivity: Productivity Differentials between Formal and Informal Firms in Turkey" http://siteresources.worldbank.org/TURKEYEXTN/Resources/3617111277211666558/bpg_InformalityAndProductivity.pdf Turkey Data Monitor, http://www.turkeydatamonitor.com/ TK (Trkiye statistik Kurumu), http://www.tuik.gov.tr/ UNIDO (2009) Industrial Development Report. er, M. (2010). "The Credit Environment and Small and medium Enterprises in Turkey: Some Observations", mimeo. Van Rijckeghem, C. (2010) "Determinants of Private Saving in Turkey: An Update" Bogazici University, Department of Economics Working Papers No. 2010/04. Van Rijkeghem, C. ve M. er (2009). "The Evolution and Determinants of the Turkish Private Saving Rate: What Lessons for Policy?" TUSIAD Ko University Economic Research Forum Publication No: EAF-RR/09-01. Vandenbussche, J., P. Aghion ve C. Meghir (2006). "Growth, distance to frontier and composition of human capital", Journal of Economic Growth, 11(2), 97-127.

68