Hellenistik Dnemdeki Anadoluda kurulan krallklar ve dnemin mimari yaplarna genel olarak bak.

ehirler: Kentler korunma amacyla, stratejik konumda olan, yolu ve geitleri gzaltnda tutabilecek tepelere, ya da tepelere dayal (Priene) konumlarda,

nehirlerin, suyun yakn ve bol olmasn gz nnde bulundurarak kurulmulardr (Dura Europos). skender ve Ardllar dneminde ok sayda yeni ehir kurulmutur. Sadece ilk iki Seleukos dneminde Hellenleri yerletirmek iin yzden fazla kentin kurulduu varsaylmaktadr. Kentlere kendilerinin, ya da elerinin (Stratonikeia, Apemea) isimlerini vermilerdir, fakat ayn isimde birok kent olduu iin de onlar konumlaryla de isimlendirerek birbirlerinden ayrlmalarn salamlardr. Hem yeni kurulan kentler, hem de Helenleen kentlerin saylar olduka fazladr. skenderin lmyle birlikte Anadoluda baz krallklar kurulmutur. Pergamon Krall, Galatlar, Pontus Krall, Kapadokya Krall, Seleukoslar ve Ptolemaioslar skenderin lmyle birlikte Romann egemenliine kadar Anadoluda hkm srmlerdir. Mimari: Hellenistik Dnemde de Hippodamik kent planlama sisteminin srd grlmektedir. Caddelerin farkl geniliklere sahip olmalar bu dnemde yerlemeye balar (Priene). Ana yollarda dkknlarn youn olduu gzlemlenir. Gelecein stunlu caddelerinin kkeninin de Hellenistik Dnemde aranmas gerektii vurgulanmaktadr. Bu dnemin en nemli uygulamas olan stoalar dnldnde, bu varsaymn hite yabana atlmamas gerektii ortaya kar. Ephesostaki antsal kap Westtorun bulunduu cadde buna en gzel kant oluturuyor olabilir. Hellenistik Dnem Mimarisinde nceki dnemlerin aksine dini mimarinin arl giderek azalm, bireyin artan nemi ve deeri dorultusunda ortaya yeni akmlar ve bu akmlara bal olarak yeni planlarla sunulan yap trleri kmtr. Bu yeni yaplarn tm, daha nceki dnemlerde de kullanlm yap trleridir. in zne bakldnda mimaride hibir deiim yoktur. Fakat Hellenistik Dnemde yaplar, yeni akmlar dorultusunda yenilenen ilevlerine gre planlanarak evrensel formlar kazanmlardr. BREYSEL MMAR Hellenistik Dnemde demokrasinin getirdii eitlik kavramndan uzaklalarak, bireylerin sahip olduklar olanaklarn farkllklar gstermeye balamas, etkisini, deierek bytlen konutlarda da gsterir. Klasik dnemdeki Pastas ve Prostas tip konutlar, avlunun drt taraftan revaklarla, kk boyuttaki stoacklarla evrilmesiyle Peristyl evleri olutururlar. Bu dnemde byk ev tiplerinin yan sra saraylar da ina edilmeye balamtr. Anadoluda gnmze ulaan Hellenistik Dnemin en nl saraylar, Pergamondaki saraylardr. Peristyl konut planna sahip olan bu saraylar zellikle Andronun i dekorasyonunun zenginlii ile dier konutlardan ayrlan yaplardr. TOPLUMSAL MMAR Topluma ynelik yap tiplerinin banda agoralar gelir. Hellenistik dnem agoralar konumu nceden seilmi, planlanm, da kapal, genelde dikdrtgen bir plana sahip yaplardr. Agoralarn ve tapnaklarn neredeyse vazgeilmez birimleri olan ve aslnda kkenini ok daha gerilerde aramak gereken tek ya da ift katl stoalar, gen bireylerin bedensel ve zihinsel geliimleri iin kanlmaz olan kurumsal yaplarn banda gelen gymnasionlar ve genellikle gymnasionlarla balantl olan, yarmalarn yapld stadionlar, toplumun ulat aamay, onlarn kurumlarnn olutuunu vurgulayan bir yap tr ve dnemin en nemli yap tipleri arasnda olan meclis binalar (bouleuteiron), toplumsal mimarinin birer esini oluturmaktadrlar. Tiyatrolar toplumsal mimarinin vazgeilmez unsurlar arasndadr. Genellikle 4. yzyl tiyatrolarnn devam diyebileceimiz Hellenistik Dnem tiyatrolarnda oyun daire planl orkhestrada oynanr. Theatron yarm daireden byktr, bu nedenle at nal planl olarak tanmlanr. Ayn nedenden tr de yan giriler diagonaldir. Prohedrie orkhestra seviyesinde olup sahne binas tek katldr. DN MMAR Tapnaklar: Hellenistik Dnem Mimarisi olarak isimlendirilen srecin bana, 350 yllarnda yaplan Priene Athena Tapna ile bu tapnan ve kentin Mimar Pytheosu yerletirmek gerekir. Hibir zaman kent iinde yer almam olan dipteral tapnaklar, bakalamdan geirerek kent iine alan mimarn ismi ise, Pytheosun balatt ilk dnemden sonra, Magnesia Artemis tapna ile balatt ikinci dneme isminin verilmesi gereken Hermogenestir. Dnemin koullar dorultusunda (din-birey) ve daha ekonomik davranmak zorunluluu altnda Pseudodipteros tapnak plan standardize ederek yeni bir dnemi balatmtr. Hellenistik dnemde kentlerin koruyucu tanrlarna yaplan bir tapnak yerine, artk kentlerde birok tanrya birok tapnan yaplmaya balanmasyla kentlerdeki tapnak saylar artm doal olarak da boyutlar klmtr. Sunaklar: Sunaklar tapnmn vazgeilmez, olmazsa olmaz parasdrlar. Kurbansz bir tapnm dnlemeyecei iin, tapnak olmazsa olur, sunak olmazsa olmaz kural geerlidir. Bu nedenle, konum olarak bir tapnakla dorudan bir balant iinde olup olmamas nemli deildir. Hellenistik Dnemde sunak denilince akla II. Eumenesin, yllarca sren savalardan sonra Galatlara kar 165 ylnda kazanlan zafer ansna yaptrd Pergamon Suna, ya da Zeus Suna olarak bilinen yap gelir. Propylonlar: Topluma ve dine ynelik tm bu yaplar, ilerindeki dier yaplarla birlikte, fakat da kapal tek yap olarak dnldklerinde, vurgulanacak antsal bir kapya gereksinim duymu olmalar doaldr. Yine en erken dnemlerden beri kutsal alanlardan tandmz giri niteleri artk neredeyse bamsz bir yap formu olarak tm bu da kapal yaplarda kullanlacaklardr. Ayrca caddelerin nemli yerlerinde Roma Dneminin nl zafer taklarnn habercisi grnmnde antsal kaplar ortaya kmaktadr. Mezar yaplar: Mezarlar kente gelenlerce selamlanmalar amacyla, yol kenarlarna yaplrlard. Bu nedenle kente giri ve ktaki yollar boydan boya mezarlarla evriliydi. Kentlerin iindeki mezarlar, bir tapnak gibi, kentin simgesini oluturuyorlard. Ant mezarlar iin hala kullanlan kavramn domasna neden olan Maussollosun Halikarnasostaki mezar Maussoleum giderek yaygnlaacak bir mezar tipinin ncsdr. Ayn ekilde ok erken dnemlerden biri bilinen tmls tipi mezarlardan biri olan Nemrut Dandaki Kral 1. Antiokhosun tmls, dnemin en nl bir dier mezardr. Karayolu gibi denizyolu ile kente gelenlerin de selamlayacaklar mezarlarn en gzel rneklerini Kaunos kaya mezarlar oluturmaktadr.

Prof. Dr. Orhan BNGL