.: DOKTORA SEMNER :.

HABERLEME SSTEMLERNDE KULLANILAN TEMEL KODLAMA VE SIKITIRMA TEKNKLER

.: Hazrlayan ve Sunan :.

Musa IBUK
mcibuk@firat.edu.tr

Haberleme Nedir?
Haberleme ksaca; bilginin bir yerden baka bir yere hatasz olarak iletilmesi olayna denir. Haberlemedeki temel prensip; iletilecek olan bilgi tr, nce elektrik, elektromanyetik veya optik enerjiye dntrlerek uzak mesafelere iletilir ve kar tarafta tekrar eski orijinal haline dntrlr.
Tayc Sinyal reteciz Modlatr Transducer (Dntrc)

Bilgi

Yaynm Ortam (Bakr,Hava,Fiber)

Demodlatr

Seici Alc

Transducer (Dntrc)

Bilgi

Haberleme Trleri
Ortam Trne Gre
Kablolu Haberleme Kablosuz (Wireless) Haberleme

Sinyale Trne Gre

Analog Haberleme Saysal (Dijital) Haberleme

Kablolu Haberleme
Bilgi iletimi iin bakr, ynlendiriciler veya fiber kablolardan faydalanlr. dalga optik

letiim elektrik, elektromanyetik veya optik sinyaller araclyla bu ortamlar zerinden gerekletirilir.

Kablosuz (Wireless) Haberleme

Bilgi iletimi iin hava veya faydalanlr. letiim elektromanyetik eklinde bu ortamlar gerekletirilir. boluktan dalgalar zerinden

Analog Haberleme
Baz haberleme dntrcleri, orijinal bilgi enerjisinin ani deiimlerini dorudan takip eden elektronik sinyaller retirler. Bu tip sinyallere Analog Sinyal ad verilir. rnein, bir mikrofon kendisine uygulana ses enerjisinin deiimini takip eden bir elektronik sinyal retir. Analog sinyaller kullanlarak yaplan haberlemeye Analog Haberleme ad verilir.

Saysal (Dijital) Haberleme

Baz sistemlerde dntrc, sistemin her iki ucundaki insanlar veya makineler tarafndan anlalan ve nceden belirlenmi kod darbeleri veya deimleri eklinde elektronik sinyaller retir. Bu tip sinyallere Dijital Sinyal ad verilir. rnein Network Sistemleri arasndaki haberlemede kullanlan sinyalizasyon verilebilir. Dijital sinyaller kullanlarak yaplan haberlemeye Dijital Haberleme ad verilir.

Dijital letimin Avantajlar

Dijital Teknoloji kullanr. Bu nedenle geni lekli entegrasyon ve yar iletkenler sayesinde ok kk maliyetli sistemlerin oluturulabilmesine olanak salanr. Analog iletimde bir sinyal ykseltildiinde grlt de onunla birlikte ykselir. Sinyal birok ykseltme istasyonundan getike grlt birikir. Bununla birlikte dijital iletimde her yineleyici istasyonu darbeleri yeniden retir. Bylece temiz (grltsz) darbeler oluturulur ve yeni bir temizleme ileminin yer ald bir sonraki yineleyiciye gnderilir sinyaller grltl bir ortamdan geer fakat daha fazla bozulaca yerde srekli yeniden retildiinden grltden etkilenmez. Dijital teknoloji ile oullama ilemi daha rahat olduundan iletim kapasitelerinin verimli ekilde kullanlmas salanr. ifreleme ve kodlama tekniklerinin dijital sinyallere uygulanmas daha kolaydr.
8

Haberlemedeki Kstlamalar
Herhangi bir haberleme sisteminde ama, kaynaktaki bilgi iaretini alc uta olduu gibi geri elde etmektir. Ancak, bu amaca genellikle eriilemez. Bir baka deyile, gnderilmi olan bilgi, baz kstlamalar nedeniyle, olduu gibi geri elde edilemez. Bu kstlamalar baz kanlmaz doa olaylar yada iletiim tasarmn yapan kiilerden kaynaklanr. O halde, alc tarafta bilgiyi aslna olabildiince yakn bir biimde elde etmek daha gereki ve uygulanabilir bir yaklam olur. Bu nedenle birok uygulamada, asl bilgi iaretinden baz sapmalara hogr gsterilir. Bir haberleme sistemindeki ana kstlamalar aadaki balklarda toplanabilir;
Grlt ve Giriim Bant genilii Sinyal Gc

Grlt ve Giriim
Modle edilmi bir iaret, iletim ortamnda istenmeyen bozulmalara urar. Bu bozulmalarn nedenleri; elektrik frtnalar, imek, yldrm gibi atmosfer olaylar olabilecei gibi, elektrik aygtlar yada baka iaretler nedeniyle oluan giriim gibi insan yaps kaynaklar da olabilir. Bozulmalarn baka bir kayna da haberleme sisteminin kendi iinde rettii grltdr. Grlt dzeyi, kullanlan modlasyon trne baldr. Grlt etkisinin az olduu modlasyon trlerinde genellikle daha ok bant genilii kullanlr. Her iletiim hattnn belirli bir grlt dzeyi vardr. Grlt ve nedenleri kendi iinde 4 ana balkta ele alnabilir:
Termal scakla ait grlt (Thermal Noise). Modlasyonlar aras grlt (ntermodulation Noise). apraz konuma (Crosstalk). Uyarm grlts (Impulse Noise).
10

Bant Genilii
Haberleme sistemleri iin baka nemli bir snrlama ise bant genilii kstlamas olup bu kstlama uluslararas iletiim kurulularnca belirlenir. Grltnn azaltlmas iin bant geniliinin arttrlmas, birbirleriyle elien iki kavramdr. Ancak, dier kullanclar nedeniyle bant genilii istenildii gibi arttrlamaz. Bu nedenle iyi bir iletiim sistemi, bu kstlamalar arasnda kurulan dengenin sonucunda ortaya kar. Bir kanal zerinden gnderilebilecek maksimum bilgi miktar kanal sas olarak adlandrlr ve sistemin bant geniliine baldr. Belirli bir bant genilii kaplayan bir iaret, bant genilii daha dar olan bir sistemden geerse bozulmaya urar. Sistemin bant genilii azaldka bozulma daha da artar. Bozulmann artmas sonucu bilginin gvenli bir ekilde iletilme hz da azalr. Sistemin bant genilii, iaretin bant geniliinden daha fazla ise bozulma olmaz. Bu nedenle herhangi bir iaretin bir sistemden bozulmaya uramadan geebilmesi iin, sistemin bant geniliinin sonsuz olmas gerekir. Bunun ise pratikte gereklemesi olanakszdr. Bilgi iletim hznn, iaretin frekans ile ilikili olduu sylenebilir. Belli bir frekans deerinin zerinde, haberleme sistemi ierisindeki elektriksel devreler, doalar veya yapm unsurlar nedeniyle iaretteki anlk deiimleri takip edemezler. Bu nedenle gnderilen iaretin alcda tekrar doru bir ekilde elde edilebilmesi iin bilgi iletim hzna bir st snr konmaldr (konulur).
11

Sinyal Gc
Yukarda aklananlar dnda bilgi iletim hzn etkileyen baka bir etken daha vardr ve bu etken iaret gcdr (yada S/N iaret-grlt orandr). Bu etken u biimde aklanabilir. Sistem bant genilii deitirilmeden, iaret gc arttrlarak bilgi iletin hz arttrlabilir. Ancak uygulama asndan ve ekonomik nedenlerle, iaret gcn istenildii kadar arttrmak olanakszdr. O halde, sistem bant genilii yada iaret gc arttrlarak bilgi iletim hz arttrlabilir. Ancak bu nicelikler yukarda sz edilen nedenlerden dolay rasgele arttrlamaz. nemli olan; bu birbiriyle elien etmenlere en iyi (yada iyi) ve ekonomik ekilde bir yaklam (zm) ortaya koymaktr.
12

oullama
Herhangi bir iletim hattnn, verilen bir zaman aralnda maksimum bir bant genilii vardr. Bir elektriksel iletiim hatt sadece iki u arasndaki konumay iletmek zere ayrld zaman nemli bir israf yaplm olunur ve bu nedenle sistem verimi dk olacaktr. Bu noktada sistemi daha verimli kullanabilmek amacyla oullama (multiplexing) yaplr. oullama, bir hat zerinden birden fazla bilginin simltane yada srayla iletilmesi olaydr. letim hatt kanal ad verilen sanal tnellere blnr. oullama ilemi genelde iki ekilde yaplr; Frekans Blmeli oullama ( FDM) Zaman Blmeli oullama (TDM)
13

Frekans Blmeli oullama (FDM)

Bu yntem daha ok analog iaretlerin oullanmasnda kullanr. Bu yntemde iletim hatt bant genilii ok sayda frekans aralklarna blnr. Dier bir deyile her iletiim kanalna mevcut hat bant geniliinin bir blgesi ayrlr ve btn zamanlarda ayrlan bu bant genilii kullanlr. Kanal kapasiteleri uygulamaya gre deikendir. Karmay nlemek iin kanallar, nlem amal koruyucu bantlar ile birbirlerinden ayrt edilir. En iyi bilinen rnei kablolu TV sistemleridir.

14

Zaman Blmeli oullama (TDM)

Bu yntemde, her kanala, dzenli zaman aralklarnda (time slotlarda) hat bant geniliinin tamam ayrlr. Senkron TDM : Bu yntemde periyodik olarak her bir kullanc bant geniliinin tamamn ksa bir zaman aral ierisinde kullanr (Round Robin yntemi kullanlarak). Senkron TDMde bir erevenin ierisindeki pek ok zaman aral boa harcanr. statistiksel TDM : statistiksel TDM asenkron veya akll TDM olarak da bilinir. statistiksel TDM zaman aralklarn istee gre dinamik olarak ayrr. statistiksel TDM veriyi gndermeden nce tm bellekleri tarar, ereve dolana dek verileri toplar ve ereveyi gnderir.

15

TDMin FDMe gre stnlkleri

Kanal kapasitesi daha yksektir. Grlt oran daha dktr. Gvenilirlii daha yksektir. Fiziki boyutlar daha kktr. Maliyeti daha dktr. letme kolayl salar.

16

Modlasyon
Bir bilgi sinyalinin, yaylm ortamnda iletilebilmesi iin ortam iinde rahatlkla hareket edebilen baka bir tayc sinyal zerine aktarlmas olayna modlasyon ad verilir. Genelde orijinal sinyal taycnn genlik, faz veya frekansna modle edilir. Modlasyon ilemi snflandrlrken, iki farkl bak a kullanlabilir. Bunlar modlasyonda kullanlan tac dalga ve bunu modle eden bilgi sinyalidir.
Tayc Sinyal Srekli Dalga Mod. Darbe Mod. Analog AM FM PM ASK FSK PSK PAM PPM PDM

Bilgi Sinyali

Dijital

PCM
17

Srekli Dalga (Analog) Modlasyonu

Srekli dalga modlasyon tipinde tayc olarak, belirli bir frekansta sinzoidal bir dalga kullanlr. Srekli dalga modlasyonu zellikle, konuma, mzik veya resim gibi zamann srekli bir fonksiyonu olarak deien analog iaretlerin iletimi iin uygun olmaktadr ve kullanlmaktadr.
18

Genlik Modlasyonu (AM)

Kullanlan en eski modlasyondur. Taycnn genlii bilgi sinyaline uygun olarak deitirilir. Genellikle tayc, kararl bir sinsoidal sinyaldir. Modle edilmi sinyal iin u eitlik kullanlabilir:

ec(t) = Ec sin(ct + )

Em 1 + eAM (t ) = Ec sin(mt ) sin(ct ) Ec

19

Frekans Modlasyonu (FM)

lk olarak 1920 lerde ortaya km ve matematiksel analizi ise ilk olara Bell Telefon Laboratuarlarnda alan nl matematiki John R. Carson tarafndan gerekletirilmitir. Taycnn frekans bilgi sinyalinin genliine orantl olarak modle edilir. Modle edilmi sinyal aadaki gibi ifade edilir;

e FM

t ( t ) = A c cos c t + c g ( t ) dt 0

20

Faz Modlasyonu (PM)

FMe ok benzedii iin ounlukla Dolayl (indirect) FM olarakta bilinir. Tayc sinyalin faz as bilgi sinyaline uygun olarak modle edilir. Modle edilmi sinyal aadaki gibi ifade edilir;

eq ePM (t ) = Ac cosct + cosmt m

21

ASK (Amplitude Shift Keying)

Bilgi sinyalindeki ikilik 0 ve 1 ler taycnn genliine aktarlr. 0 "0 "

e ASK ( t ) = E c sin t "1"

22

FSK (Frequency Shift Keying)

Bilgi sinyalindeki lojik 0 ve 1 ler taycnn frekansna aktarlr.
E c sin( 2f L t ) "0" e FSK (t ) = E c sin( 2f H t ) "1"

23

PSK (Phase Shift Keying)

Bilgi sinyalindeki lojik 0 ve 1 ler taycnn fazna aktarlr. Ec sin(t ) "0"
ePSK (t ) = Ec sin(t + ) "1"

24

Darbe Modlasyonu (PM)

Tayc srekli bir sinyal olmayp darbeli bir kare dalgaya benzer. En byk zellii bilginin temel bantta kalmas ve daha yksek bir frekansl bir taycya evrilmemesidir. Genellikle nicelemeli ve nicelemesiz olmak zere iki kategoriye ayrlr. Her iki kategoride de darbenin deitirilebilen 3 parametrsi vardr: Darbenin uzunluu, ykseklii ve konumu. Baka bir avantaj: srekli (AM,FM,PM gibi) bir modlasyon ile birletirildiinde ok kanall bir iletiim sistemi gerekletirilebilir.

25

Darbe Modlasyonu (PM)

Darbe modlasyonunda, taycnn darbe katar olmas nedeniyle, srekli dalga modlasyonuna gre stnlkleri yle zetlenebilir:
Darbe modlasyonunda iletilen g yalnz ksa darbeler iinde younlamtr. Srekli dalga mod g yaln k i yo unla t S modlasyonundaki gibi srekli olarak dalmamtr. mod s dalmamt Darbeler arasndaki boluklar, dier mesajlara ait rneklerle doldurularak, tek bir haberleme sistemi aras bo di haberle zerinden birden fazla mesaj iaretinin iletilmesi salanabilir. sa i lemler ayrk trden iaretlerle yapld iin, son yllarda tmleik devre teknolojisindeki byk lemler ayr t i yap ld y t mle b gelimeler, saysal haberleme devrelerinin gereklemesini kolaylatrmtr. geli say haberle ger ekle kolayla rmt Saysal iaret ileme tekniklerindeki ilerlemeler, saysal iaretlerin daha yaygn kullanlmasna neden Say i i say i yayg kullan lmas olmutur. olmu Baz darbe modlasyonlu sistemler grlt ve dier bozucu iaretler asndan srekli dalga Baz mod g lt di i a s haberlemesinden daha gvenilir bulunmaktadr. haberle g bulunmaktad

Srekli dalga modlasyonu ile darbe modlasyonu arasndaki bir dier nemli bir fark da, modle edilmemi dalga katarnn ok nemli miktarda alak frekans bileenleri hatta doru akm bileeni iermesidir. Bu nedenle, modle edilmi dalgalarn belirli bir frekans bandna sahip kanallardan iletilebilmesi iin ikinci bir modlasyon ilemine ihtiya duyulur. Bu yksek frekansl kanallarda bir srekli dalga modlasyonu, rnein FM kullanlabilir. Bir kablo zerinden yaplan iletimde ise, daha farkl modlasyon yntemleri kullanlr. Darbe modlasyonunda deitirilebilen 3 parametre vardr:
Darbenin uzunluu, uzunlu Ykseklii (genlii) ve ksekli (genli Konumu

Darbe modlasyonu gerekletirilirken, ilk nemli adm; verilen bir mesaj iaretini ayrk rneklerden oluan deerlere dntrme (rnekleme) ilemidir.
26

rnekleme Teoremi
Bu teorem Shannon rnekleme teoremi veya Nyquist rnekleme teoremi olarak da adlandrlr. Teorem temel olarak snrl bantl bir x(t) analog iaretinin yeniden ve bozulmadan elde edilebilmesi iin rnekleme ileminin nasl olmas gerektiini aklar. rnekleme teoremi; W frekans ile band snrl bir x(t) iaretinden eit T zaman aralklarnda alnan x(nT) rnek deerleri kullanlarak, iaretin tekrar ve bozulmasz olarak elde edilmesi iin gerek ve yeter koul

fs =
Bu koul altnda x(t) iareti ifadesinden elde edilebilir.

1 2W T

x (t ) =

k =

t sin ( k ) T x ( kT ) t T

Gerekenden daha dk bir frekansla rnekleme yaplrsa bu durumda katlanma oluur.

27

Darbe Genlik Modlasyonu (PAM)

Darbe Genlik Modlasyonunda analog bir sinyal kare dalga tayc sinyalin genliine modle edilir. k, bilgi sinyali ile tayc sinyalin arpmdr. k sinyali aadaki gibi ifade edilebilir

ePAM (t ) = f (t ) f s (t ) = E cos mt. f s (t )

28

Darbe Sresi Modlasyonu (PDM)

Darbe Genilik Modlasyonunda bilgi sinyali, tayc kare dalga sinyalin darbe geniliine modle edilir. Bilgi sinyalinin genlii ile orantl tayc sinyalindeki kare dalgalarn genilii artar veya azalr. Bir PDM de kare dalgann n, arka veya her iki kenar birden yer deitirebilir. Matematiksel olarak yandaki gibi ifade edilebilir. Burada rnekleme sresi T=1/fs ve m rneklenen sinyallerin (kanal) saysdr. K sistem sabiti ve ise darbenin geniliidir.

T KT (t ) = + f (t ) 2m 2m 29

Darbe Konumu Modlasyonu (PPM)

PPM modlasyonu ve PDM modlasyonu biri birine ok yakn iki modlasyon trdr. Genellikle PPM dalgas, PDM modlasyonundan sonra ilave bir ilemle retilir. PPM genelde PDM dalgasndan elde edilir. PPM mesaj iletme bakmndan PDM den daha stndr. Dolaysyla, PPMin dk glerde alabilmesi, PDMe gre en belirgin zelliini ve stnln oluturmaktadr. PPM, dorusal olmayan bir modlasyon olmas nedeniyle, PPM iaretinin frekans spektrumu son derece zordur. PPM dalgas PDM dalgasna dntrlerek demodle edilir.

30

Darbe Kod Modlasyonu (PCM)

Srekli sinyallerin yerine ayrk sinyal yerletirme ilemine Niceleme (quantizing) ad verilir. Darbe Kod Modlasyonu nicelemeli bir modlasyondur. Yani bilgi sinyalinin rneklenmi deeri deil onun saysal karl kodlanr ve gnderilir. Nicelenmi sinyalin yerine onu belirten saysal bir deer ifade eden sinyal kullanmaya Kodlama denir.

31

Kuantalama (Niceleme) (Quantizing)

Darbe genlik modlasyonunda rneklenmi deerler belirli kuantalama seviyelerine yuvarlatlmadan iletilmektedir. Ancak, bu ilem iaretin grltye olan bakl asndan bir yarar salamayacaktr. Bunun yerine, iaret genliini belirli kuanta seviyelerine yuvarlatmak ve her kuanta seviyesine uygun bir kod kelimesi kar drmek daha uygun olmaktadr. x(t) iaretinin maksimum ve minimum genlikleri Amax ile -Amax arasnda deiiyorsa ve bu aralkta deien genlik deerleri Q=2n adet eit kuanta seviyesine blnmek isteniyorsa, kuantalama aral veya adm a=2Amax/2n Kuantalama dilim says Q arttka kuantalama grlts de azalacaktr. Buna karlk bir rnei belirlemek iin kullanlmas gerekli bit says da artacaktr.

32

Delta Modlasyonu (DM - DPCM)

Grnt iaretlerinde olduu gibi uygulamada nt oldu karlalan baz iaret trlerinde birbirine komu karlalan baz t kom rnekler arasnda nemli ilikiler vardr. Bu aras ili vard ilikilerin byk olmas nedeniyle, bir rnek ili b olmas deerinin bilinmesi onu takip eden rnek de deerlerinin de byk olaslkla belirlenebilmesini de b olas salar. sa O halde, her rnein deerini ayr ayr gndermek rne de ayr ayr gerekmeyebilir. Gerek deerler yerine iaretteki deiimler Ger de i de (farklar) gnderilebilir. Bylece, her bir rnek iin g B i gnderilen bit saysnda byk bir azalma say b salanabilir. sa Bu yntemde birbirini izleyen rnekler arasndaki y aras genlik farklarnn kodlanmas ngrldnden, farklar kodlanmas ng ld elde edilen kodlama tekniine diferansiyel PCM tekni veya DPCM ad verilir. ad DPCMnin en basit ekli, iki rnek arasndaki farkn DPCM aras fark sadece pozitif veya negatif olduu dikkate oldu alnarak yaplan kodlamadr. Buna delta al yap kodlamad modlasyonu (DM) denir. mod Dier bir anlatmla delta modlasyonunda arda Di anlat mod arda gelen iki iaret rneinin genlik fark bir bit i rne fark ile kodlanr. Bu biimde tanmlanan delta kodlan bi tan modlasyonuna Dorusal Delta Modlasyonu ad mod Do Mod lasyonu ad verilir. ok hzl deien iaretler iin, bu yntem uygun h zl de i i y deildir. Bunun nedeni DMnin eim izleme de DM yeteneinin snrl olmasdr. yetene s rl olmas DMnin eim izleme yetenei, sktrmaDM yetene s t rmagenletirme (companding) metotlaryla genle (companding) metotlar artrlabilmektedir. art 33

Adaptif Delta Modlasyonu (ADM)

Delta modlasyonun uygulamadaki kolaylklar yannda baz eksiklikleri de vardr. rnein, dorusal delta modlasyonundaki sabit basamak boyu (), eim snrlamas, balama sresi ve bota alma grlts bu olumsuzluklardan bazlardr. rnekleme hz, fs, sabit tutulursa eim snrlamasn nlemek iin y byltmek gerekir. Ancak bu durumda kuantalama grlts de bota alma grltsyle birlikte artacaktr. kk tutulduunda ise, eim snrlamasn nlemek iin rnekleme frekansn artrmak gerekir, fsin artrlmas da delta modlasyonlu iaretin iletim bant geniliinin artmasna neden olmaktadr. Yukarda aklanan sorunlara bir zm olarak basamak boyu nn genlii, x(t)-x(t)nin farkna bal olarak deitirilir. Bylece, rnekleme frekansn artrmadan x(t)nin mesaj iareti x(t)yi daha yakndan izlenmesi salanabilir. x(t)-x(t) kldnde da klecei iin bota alma grlts azalacaktr. x(t)-x(t) byrken de byyeceinden eim snrlamas nlenmi olacaktr. Basamak boyunun deiken olduu bu modlasyon yntemine Adaptif Delta Modlasyonu (Adaptive Delta Modulation ADM) ad verilir. 34

Saysal (Dijital) Haberleme

Genel olarak PCM kullanlarak yaplan haberlemeye Saysal (Dijital) Haberleme ad verilir. PCMin yapsal avantajlar sayesinde gvenli, esnek, ucuz ve kaliteli bir iletiim sunar.

35

Saysal Kodlama Teknikleri

Genel olarak aadaki nedenlerden tr saf ikilik bit aklar ile yaplan kodlama aadaki nedenlerden tr pekte uygun deildir.
Hattaki iaretlerin byk bir DC bileeninin olmas. Bu nedenle hat iaretlerinin tekrarlayclar iin gnderilmesi gerekecek DC gten trafo kprleri ile ayrmak mmkn olmayacaktr. aret g spektrumu alak frekanslarda byk bir bileen ierecek ve bu da ayn kablo zerindeki ses devrelerinde karmaya neden olabilir. Tekrarlayclar bit akndan bir saat iareti elde etmek zorundadr. Frekansn deitii ve zellikle ard arda gelmi pek ok sfrn bulunduu durumda bunu elde etmek ok zor olacaktr.

Bu nedenlerden dolay saysal iletimde sinyaller iletilirken yukarda bahsedilen unsurlarn ortadan kaldrlmas iin saysal kodlama teknikleri kullanlr. 36

Kodlama Teknikleri
Gnmzde sklkla kullanlan kodlama teknikleri unlardr:
TTL Kodlama Sfra Dnsz (Non-Return to Zero NRZ) Kodlama. Sfra Dnl (Return to Zero RZ) Kodlama. ki Kutuplu (Bipolar HDB3) Kodlama. ki fazl (BiPhase Manchester) Kodlama. Diferansiyel Manchester Kodlamas. 4B/5B Kodlama ok Seviyeli Eik3 (Multi-Level Threshold MLT-3) Kodlama 37

38

Hata Denetimi
Veriler iletildiinde bit hatalarnn oluma olasl ok fazladr. Bundan dolay pek ok uygulama iin, sadece hatann olduunu bulmakla yetinmeyip, ayrca verinin hatasz bir baka kopyasnn elde edilmesinin salanmas gerekmektedir. Buna hata kontrol denir. Hata kontrolne yaklam 4e ayrabiliriz.
Hata iin hi bir ey yapmamak Hatasz kopyay yeniden gndermek Hatay farkedip ayn zamanda da hatasz kopyay yeniden gndermek Hatay farkedip dzelterek gndermek (Hamming Kod).

Eer veri de hata saptanmsa verinin hatasz bir kopyasn elde etme gerei vardr.Hata bulma yntemlerinde kullanlan iki yaklam vardr:
leri hata kontrol (forward error control), gnderilen her bir karakter veya ereve ek olarak fazla bilgi ierir. yleki, alc sadece hatay farketmekle kalmaz ayn zamanda ulaan bit arasnda hatann nerede olduunu da saptar (gnderilen veri bunu saptayacak ek bilgiler ierir). Daha sonra doru veri (hatasz veri), bu bitleri tersine evirerek elde edilir. Pratikte, gvenilir ileri hata kontrolne eriebilmek iin gerekli fazla bit says gnderilen bilgideki bit says arttka hzla artar. Geribeslemeli hata kontrol (feedback error control), gnderilen her karakter veya ereve alcnn, sadece veri de hatann olduunu farketmesini salayacak (fakat hatann yerini saptayamayacak ) kadar ek bilgi ierir. Daha sonra yeniden gnderim kontrol yntemi gnderilmi olan bilginin bir baka doru kopyasnn yeniden gnderilmesi iin bir istekte bulunur. Geri beslemeli hata kontrol iki ksma ayrlabilir:
gvenli bir ekilde hata bulmay salayan teknikler bulmay sa ilgili yeniden gnderim kontrol tekniklerini salamak iin kullanlan kontrol algoritmalar. g sa i kullan algoritmalar

39

Hata Kaynaklar
letiim ortamlarndan kaynaklanan en nemli hata kaynaklar unlardr:
aret zayflamas ve bu zayflamadan kaynaklanan bozulma, Gecikmeden kaynaklanan bozulma, letiim ortamndaki grlt, letiim ortamnn kstl bant geniliinden kaynaklanan hatalar.
40

Bit Hata Oran (BER) ve Hata Patlamas

BER (Bit Error Rate), bir iletiim sistemi zerinden iletilen tek bir bitin belli bir zaman aralndaki bozulma olasldr. rnein, BER 10-5 demek 100.000 bit arasndan 1 bitin belli bir zaman aralndaki bozulmasdr. Hata patlamas, yanl bir bitle balar ve biter. Yani iki hatal bit arasndaki bit saysdr. Aradaki bitler bozulmu veya bozulmam olabilir. Ksaca, hata patlamas (error burst) birbirini izleyen 2 hatal bit arasndaki bitlerin says olarak tanmlanr. Bu sayya hatal iki bitte dahildir. Ayrca bir hata patlamasnn uzunluunu belirlerken patlamadaki son hatal bit ve onu izleyen patlamadaki ilk hatal bit ve B de hata patlamasnn uzunluu olmak zere B veya daha fazla doru bitle ayrlmaldr. Aadaki ekilde birinci ve 3. bit hatalarnn tek 11-bit hata patlamasn tanmlayamayacana dikkat edin. nk onu izleyen 11 bit ierisinde bir hata olmaktadr

41

Elik Biti Kontrol (Parity Check)

Asenkron ve karakter ynelimli senkron gnderimde, elik biti en sk kullanlan hata bulma yntemlerinden birisidir. Elik biti her bir bytea iletim srasnda bu bytetaki bitlerde herhangi bir deiiklik olup olmadn kontrol etmek amacyla eklenen bir bittir. Elik ift veya tek olarak belirlenebilir. ift elik, elik biti de dahil olmak zere bir bytetaki 1 olan bitlerin saysnn ift olmas durumudur. Karakteri yollayacak sistem tek elikte ise karakterdeki 1lerin saysnn tek, ift elikte ise karakterdeki 1lerin saysnn ift olmasn salamak zere karaktere 0 veya 1 eliini ekler. Karakteri alan sistem, kullanlan elie gre, 1lerin saysn denetler. Teklik veya iftlik says tutmaz ise karakterin iletiiminde bir hata olduu anlalr ve gndericinin karakteri yeniden gndermesi istenir. Bir karakter iin elik biti hesaplanrken iki bit birbirine mod-2 aritmetiine gre toplanr. Bu hesaplama bir dizi XOR anahtarndan oluur.
42

43

Cyclic Redundancy Check (CRC)

Elik biti hata patlamalarna kar gvenilir bir hata saptama yntemi salayamaz. Bu gibi durumlarda alternatif olarak polinom kodlar kullanlr. Polinom kodlar ereve veya blok iletim yntemleriyle kullanlrlar. Bu yntemde, gnderici sistem tarafndan erevenin ieriine gre ve erevenin sonuna eklenecek ekilde her ereve iin ikili tek bir kontrol seti (check digits) oluturulur (hesaplanr). Daha sonra alc sistem, tamamlanm ereve ve kontrol saylar stnde benzer bir hesaplama yapar. Eer hi hata yaplmamsa bilinen bir sonu elde edilmelidir. Eer farkl bir cevap bulunursa bu bir hata olduunu gsterir. Her ereve iin kontrol saylarnn says beklenen iletim hatalarnn tipine uyacak ekilde seilir. Ancak 16 ve 32 bit kontrol saylar en sk kullanlanlardr. lenen kontrol saylarna ereve kontrol dizisi (frame check squence) FCS veya CRC, saylar denir. Polinom kodlarnn altnda yatan metod, eer modul2 aritmetii kullanlrsa 2li dzendeki saylarn aadaki zelliini kullanr. Diyelimki,
M(x) : gnderilecek k bit sayl mesaj olsun. g say G(x) : (n+1) bitli say (blen) say (b R(x) : n bitli say (k>n) olsun. Buradan aadaki eitlii yazabiliriz. say a daki eitli (M(x) x 2n + R(x) ) / G(x) = Q(x) + (R(x) / G(x)) + ( R(x) / G(x))

Bu da Q(x)e eittir. nk ikili dzende bir saynn kendisiyle toplam 0 eder. Bu da kalann 0 olacan gsterir. Bunu kullanmak iin ereve ieriklerinin tamam, M(x), saylar oluturulacak FCS digitlerinin saysna eit olarak eklenmi bir 0 lar setiyle (n FCS digitlerinin saysna eitken, mesaji 2n ile arpmaya edeerdir) FCS den 1 digit daha fazla digit ieren ikinci bir binary say ( G(x), oluturucu polinom (generator polinomial)) tarafndan modulo-2 ye blnr. Blnme ilemi, XOR ilemini erevedeki her bit ilenirken bitten bite paralel olarak gerekletirmee edeerdir. Daha sonra artan R(x) FCSdir ve mesaj bitlerinin sonuna eklenir. Benzer ekilde alc tarafndan FCS digitlerini de ieren bit akm tekrar ayn polinum tarafndan blnr yani ( M(x) *2n +R(x) ) / G(x) . Eer hi hata yoksa artan sadece 0dr. Ancak bir hata varsa artan 0 deildir.
44

Bu ilemi bir rnekle aklayacak olursak, 8 bitlik bir mesaj blou 11100110 ve 11001 oluturucu polinomunu kullanarak CRC yntemi ile hata saptadmz varsayalm. FCSyi nce oluturalm FCSyi kontrol edelim.

ekilde grld gibi mesaja nce 4 sfr eklendi nk FCS 4 bitli olacaktr (oluturucu g ld s nk olacakt (olu polinomun digit says n=5). Bu say daha sonra ekilde grld gibi oluturucu ld say say g olu polinoma blnr. Yukarda da belirttiimiz gibi modulo-2 blme ilemi bit bit paralel bir polinom Yukar belirtti modulo- b i ekilde exclusive-OR ilemine edeerdir. Bu ilemden artan say FCS saysdr. alc, exclusivei e de i say say al mesaja eklenmi FCS saysn alr ve oluturucu polinoma bler (ekil b). Eer hata yoksa olu b ( E eklenmi say al 0 says elde edilir. Bu teknikte oluturucu polinomun seimi ok nemlidir nk polinom say olu se nk hangi tip hatalarn farkedileceini tanmlar. Yani bu yntemle, hatalar farkedilece tan y
Tm tek-bit hatalarn tekhatalar Tm ift-bit hatalarn ifthatalar Tm tek-sayl bit hatalarn tek-say hatalar Rden kk tm hata patlamalarn k t patlamalar Rden byk ok fazla hata patlamasn farkedebiliriz. patlamas farkedebiliriz.

Pratikte kullanlan CRC rneklerinin biri CRC-16dr ve 1 1000 0000 0000 0101 dir. kullan CRC- 16d dir.

45

Salama-Toplam (Checksum) Algoritmas

Bu yntem, CRC ve elik biti ile ayn ilevi salar. CRC yntemi kadar kesin koruma yntemi salayamaz, fakat OSI bavuru modelinin a katman iin gvenle kullanlabilir. nk veri balant katmannda hata bulma teknikleri (genelde CRC) zaten uygulanmaktadr. Salam toplam algoritmasnn temeli olduka basittir. yle ki;
Gnderdiin tm kelimeleri topla Elde ettiin toplam salama toplama olarak gnder

Alc da ayn ilemleri tekrar ederek, bulduu salama toplamn gnderilenle karlatrr. Bir hata durumunda sonular farkl kacandan, alcy iletimde bir hata olduu konusunda uyarr.

46

Hamming Uzakl
Kodlama teorisinde, yararl veri bitleriyle ek hata saptama bitlerini birletiren birleik mesaj birimini tanmlamak iin kullanlan terim kodkelimedir (codeword). ki geerli kod kelimenin farkllat minimum bit pozisyonu says kodun Hamming uzakl olarak bilinir. rnein, kodkelime bana 7 veri biti ve tek parity (elik) biti olan bir kodlama emas dnelim. Eer ift elik kullanldn varsayarsak bu emadaki takib eden kodkelimeler :

0000000 0000001 0000010 0000011

0 1 1 0

Bu listeden byle bir emann Hamming uzaklnn 2 olduunu kartabiliriz. nk her geerli kod-kelime en az iki bit pozisyonunda farkldr. Bu da, bu emann 2-bitli hatalar saptayamayacan gsterir. nk sonutaki bit yaps farkl ancak geerli bir kod kelime olacaktr. Bununla birlikte btn tek bitli hatalar saptayabilir. nk, bir kodkelimedeki tek bir bit bozulursa geersiz bir kod-kelime ortaya kacaktr.
47

Hamming Kodlamas
Kod szckteki bitler lden balayarak srayla numaralanr. Bit sra numaras 2nin kuvveti olan bitler (1, 2, 4, 8, 16, ...) denetim bitleri, Dier sradaki bitler (3, 5, 6, 7, 9, ...) veri bitleriyle doldurulur. Her denetim biti, kendisi de iinde baz bit setlerinin elii olarak hesaplanr. Bir bit, birka elik biti hesaplamasna dahil olabilir. k konumundaki (srasndaki) veri bitlerinin, denetim bitlerinin hangisi olduunu grebilmek iin k, 2nin kuvvetlerinin toplam eklinde yazlr. rnein, 7=1+2+4 (7. bit, 1., 2. ve 4. bitler tarafndan denetlenir), 11=1+2+8 (11. bit, 1., 2., ve 8. bitler tarafndan denetlenir). Bir kod szck geldiinde, alc her denetim bitinin doru elikte olup olmadn denetler. Tm denetim bitlerinin paritesi doru ise kod szck geerli olarak kabul edilir. rnek: 100100000110010000 110000110111001001 110110111101010101 110110111101010101 110100101101011001 110111001101010110 Hamming kodu, aslnda tek bit hatalarn dzeltebilir. Fakat bu yntem, bir kod szck matrisi oluturularak, hata patlamalarnda da kullanlabilir.
48

Veri Sktrma
Saklamak yada iletmek amacyla sinyallerin saysallatrlmasnn iki ana sebebi, hatalara kar dayankllk katabilmek ve sktrp artk verilerden arndrabilmektir. Tipik bir mesaj, istatistiksel olarak incelenirse belirli karakterlerin dierlerinden daha fazla kullanld gzlemlenebilir. Bir mesaj iletilemeden nce analiz edilerek, ska kullanlan karakterlerin yerine ksa kodlar atanr ve uzun kodlar yalnzca seyrek karlalan karakterlerde kullanlr. Bunu yapmakla mesajdaki bilgiyi deitirmeden gnderilecek toplam karakter saysn azaltmak mmkndr. Alcdaki uygun zmleyici mesaj asl ekline geri dndrecektir. Bu ilem veri sktrma olarak bilinir. zetle bilgisayarda veri sktrma ileminin uygulanmasnn temel nedeni, sktrlm verinin daha az yer kaplamasdr. Bir bilginin saysal ortamda daha verimli bir ekilde depolanabilmesi ve iletilebilmesi iin veri sktrma teknikleri kullanlr. Veri sktrma tekniklerinde, kodlama (encoding) ve kod zme (decoding) algoritmalar kullanlr. Veri sktrlrken, atlan fazlalklar temsil edecek bir kodlama kullanlmaldr. Alc bu kodlamay bilmeli, verinin iletilmesinden sonra kodu zerek zgn veriyi tekrar oluturabilmelidir. Fakl veri sktrma teknikleri vardr. Bunlar iki ana grupta toplanabilir: Bu iki ana grup ve bu grupta yer alan temel sktrma teknikleri aada incelenmitir.
49

Entropi (entropy) Kodlamas. (Kaypsz Sktrma) Kaynak (source) Kodlamas. (Kaypl Sktrma)

Entropi Kodlamas (Kaypsz Sktrma)

Entropi kodlamas, verinin ierii ile ilgilenmez. Yalnzca, veriyi oluturan bitleri bir kodlama algoritmas aracl ile yeniden kodlar. Bu nedenle, entropi kodlamasnda bilgi kayb olmaz, sktrlm veriyi alan bilgisayar kod zme algoritmalar ile verinin zgn halini tpa tp elde edebilir. Bu tip sktrmaya kaypsz sktrma ad verilir. Bir verinin entropisi (H), verinin ierdii her sembol iin kullanlmas gereken en az bit saysdr. Entropi deeri, bilgi kaynann rettii verinin eidine ve tekrarlanma olaslnn dalmna gre deiir.
H = P (m) log 2
m =1 M

1 (bit / karakter ) P ( m)

Entropi kodlamasna iki ayr kodlama teknii rnek olarak verilebilir:

Tekrarlama Uzunluu Kodlamas (Run-lenght Encoding) statistiksel Kodlama (Statistical Encoding)

50

Tekrarlama Uzunluu Kodlamas (RLE)

Bu yntemde verilerin ardarda adetleri tutularak sktrma ilemi yaplr. Esas olarak bir ok sktrma yntemi bu mantk zerine kurularak gelitirilmitir. rnein pcx resim format bu formata ok benzer bir yntemle sktrma yapmaktadr. Tekrarlama uzunluu kodlamas yntemi, bir semboln verinin iinde ardarda tekrarland durumlarda kullanlr. rnein ard ardna gnderilen 25 adet Xi teker teker gndermek yerine, semboln X olduu ve 25 defa tekrarland bilgisini gndermek yeterlidir. Tekrarlama uzunluu kodlamas iin ayr bileene gerek vardr: Sktrma yapldna ilikin zel bir iaret. Sktrlan semboln ne olduu bilgisi. Semboln ardarda ka kez tekrarland bilgisi. Dolaysyla, ardarda 3 kereden ok tekrarlanan karakterleri sktrmak mantkldr. 51

statistiksel Kodlama
statistiksel kodlama, Deiken Uzunlukta Kodlama (Variable Length Coding VLE) olarak da bilinir. Bu kodlamadaki ama, verinin ierdii sembolleri istatistiksel olarak rastlanma sklklarna gre verimli biimde kodlamaktr. Bir karakterin 8 bit kullanlarak kodland bir yntemde, tekrarlama uzunluuna gre kodlama teknii yine her bir biti 8 karakter olarak kodlar, yalnzca tekrarlardan kanarak karakter saysn azaltr. statistiksel kodlamada ise ama, sk kullanlan karakterleri daha az bit kullanarak ifade etmektir. rnein bir metinde a harfi dier harflere gre ok geiyorsa belki de yalnzca iki bit (01 gibi) kullanlarak kodlanabilir. Bu nedenle, farkl karakterler iin farkl uzunlukta kodlar kullanr. Bu kodlama tekniinde verinin iindeki sembollerin istatistiksel dalma oranlar bilinmelidir. rnein ngilizce bir metin ile Trke bir metinde geen karakterlerin istatistiksel dalmlar farkl olacaktr. Sktrma, belli bir istatistiksel dalm varsaymna gre yaplr. En bilenen istatistiksel kodlama yntemlerinin banda Huffman Kodlamas gelir.
52

Huffman Kodlamas
Huffman kodlamas istatistiksel bir kodlama yntemi olduundan, iletilen bir verideki sembollerin farkl sklkta kullanlmas zelliine dayanr. Bu yntem, dier istatistiksel sktrma yntemlerinde olduu gibi karakter bana sabit sayda bit kullanmak yerine, sk tekrarlanan karakterlerin daha az, seyrek tekrarlanan karakterlerin daha fazla sayda bit kullanlarak kodland bir yntemdir. Karakterler sabit sayda bitten olumad iin, sktrlm verinin aktarm srasnda bit ynelimli aktarm teknikleri kullanlr. statistiksel kodlamalarda ncelikle verinin analizi ve sembollerin istatistiksel dalmnn bilinmesi gerekir. Huffman Kodlama algoritmas iki aamadan oluur:
Azaltma Blme

Azaltma aamasnda u admlar izlenir:

Semboller sahip olduklar olaslk yzdelerine gre en yksek olaslkl sembolden en olduklar olas y g y olas kl de doru sralanr. do s ralan En alt sradaki iki semboln olaslk yzdeleri toplanr. Listedeki sembol says bir azaltlm s sembol olas y toplan say azalt lm olur. Semboller en yksek olaslkldan en de doru tekrar sralanr. y olas kl d do s ralan Bu admlar, olaslklarnn toplam deeri %100 olan son iki sembol kalncaya kadar ad olas klar de kal srdrlr. ekil 6.1de, azaltma algoritmas gsterilmektedir. rd 6.1 algoritmas

Blme algoritmasnda ise u admlar izlenir:

En son kalan iki sembole srayla 0 ve 1 deerleri verilir. s de Bir adm geriye gidilir, sembollerden birisi iki semboln birlemesinden oluuyor ise, bu iki ad sembol birle olu sembol iin de 0 ve 1 deerleri eklenir. i de Bu algoritma, daha nce toplanarak gelen tm sembollere 0 ve 1 eklenerek kodlar t oluturulana kadar blnerek gider. olu b 53

Huffman Kod Aac

Huffman aac hangi karakterin hangi bitlerle temsil edileceini (kodlanacan) belirlememize yarar.

54

Kaynak Kodlamas (Kaypl Sktrma)

Kaynak kodlamas, genellikle grnt ve video sktrmalarnda kullanlr. Kaynak kodlamas, entropi kodlamasnn tersine verinin ierii ile ilgilenir. Kaynak kodlamasnda uygulanan sktrma yntemi, verinin bir ksmn atarak yalnzca genel bir kurala uyan verinin aktarlmasdr. Aktarlan veri, hibir zaman tam olarak gnderilen veri deildir. Bu nedenle bu tr kodlamalara kaypl kodlamalar denir. Ancak bu kodlama yntemi grnt ve video gibi grsel verinin sktrlmasnda kullanld iin, bu kayplar ok nemli deildir. nk insan gz bu atlamalar alglayamaz. Zaten verinin iinde de gzn alglayamad bozukluklar vardr. Kaynak kodlamasnn en yaygn olarak kullanlan iki rnei, grnt sktrmasnda kullanlan JPEG ve video sktrmasnda kullanlan MPEG kodlamalardr. Bu kodlamalarda ok yksek oranlarda sktrma salanabilir.
55

JPEG - Resim Sktrmas

JPEG kodlama sistemi, saysal grntlerin (image) sktrlmasnda kullanlan bir standarttr. Fotoraf Uzmanlar Birlii Grubu (Joint Photographic Experts Group) tarafndan gelitirilen kodlama sistemi, bu grubun ba harfleri ile anlr. JPEG, tek erevede oluan renkli yada tek renkli grntlerde byk oranlarda sktrma salar. JPEG sktrma algoritmas aamadan oluur:
DCT, Nicelikleri bulma (quantization) Kodlama

56

MPEG- Video Sktrmas

MPEG kodlama sistemi, Hareketli Resim Uzmanlar Birlii Grubu (Motion Picture Experts Group) tarafndan gelitirilen ve video sktrlmasnda kullanlan bir standarttr. MGEP1 1.5 mbps, MPEG2 ise 10 mbps hznda hareketli resimleri kodlamada kullanlr. CDlerde kullanlmak zere daha dk hzlar iin de standartlar vardr. MPEG, hareketli resmi oluturan tm ereveleri ayr biimde ele alr: I ereveler: Ara ereveler. P ereveler: Tahmin edilen ereveler. B ereveler: iki tarafl tahmin edilen ereveler. I ereveler, herhangi bir ereveye bal olmadan kodlanm ereveleridir. Bu erevelere yalnzca JPEG sktrmas uygulanr, bu da oransal olarak kk bir sktrmadr. I ereveler, dier ereveleri oluturmak iin bavuru noktalardr. Bu ereveler ayn zamanda geri sarma srasnda videoyu tekrar oynatmak iin kullanlan noktalardr. P ereveler, kendilerinden nce gelen I ereveye bavuru ile kodlanm erevelerdir. Bir P ereve, yalnzca kendinden nce gelen I ereveden farklar tahmin edilerek (karlarak) kodlanr. B erevelerin oluturulmasnda ise iki bavuru erevesi gerekmektedir. Bu bavurular B ereveden hemen nce ve sonra gelen I yada P ereveleridir. Aada I, P ve B erevelerin sktrma bavuru sistemi gsterilmektedir. I, P ve B erevelerinin kullanlma oran sktrma orann belirler. I erevelerin oran arttka grnt kalitesi artar, ancak sktrma oran der. MPEG genellikle % 9000 orannda sktrma salar. Bu oran % 15000e kadar kabilir. MPEG algoritmas olduka karmak olduu iin, yksek ilem gc gerektirir ve 57 genellikle evrimd olarak sabit disk tarafndan yaplr.

UYGULAMA VE MYWAVEGEN PROGRAMI

Program temelde bir simlasyon program olup, dalga iaretlerinin (non-realtime) gsterimini yapmaktadr. Program olduka esnek ve kullanldr. Kullanm felsefesi simlasyon ncelikli olarak, zellikle osiloskop ve modlasyon panellerinin rahat ve anlalr olmas zerine kurulmutur. Program Bunlar;

be

ana

ksmdan

olumaktadr.

Ana kontrol paneli (Balat, Durdur, Resetle, k) Osiloskop Paneli Modlasyon ve Parametre Paneli (Modlasyon, Parametreler, Seenekler, Yardm ve Program Hakknda) Bilgi Paneli Durum Satr
58

59

Sonu
zellikle son yllarda haberleme konusu gnlk hayatmzn her alanna girmitir. Bu seminer almasnn amac; haberleme, modlasyon teknikleri, hata denetimi ve veri sktrma konularnn incelenmesi olmutur. nsanolunun bilgi birikimi her geen gn artmakta ve bu sahip olunan bilgi ynn saklanmas veya baka hedeflere iletilmesi, bu arta orantl olarak gittike zorlamaktadr. Bu da mevcut kaynaklarn daha verimli ve etkili kullanlmas konusunu gndeme getirmektedir. Bir taraftan daha yksek kapasiteli depolama sistemleri ve daha hzl haberleme sistemleri bu soruna bir zm aray getirmekte te yandan mevcut imkanlarn kullanlmas ile bilgilerin sktrlarak saklanmas veya iletilmesi, bu noktada soruna etkili bir zm yaklam sunmaktadr. Bu temellere dayanarak, ileriki aamalarda zellikle veri sktrma ve veri eitleme (equalization) konular zerine daha youn almalar yaplmas hedeflenmektedir.
60

Kaynaklar
Proakis, J. G., 1995, Digital Communications, McGraw-Hill Glover, I., Grant P., 1998, Digital Communications, Prentice Hall Killen, H.B., 1994, Modern Elektronik letiim Teknikleri, ev: Mustafa AKAY, MEB Yaynlar Ronayne, J., 1994, Saysal Haberlemeye Giri, ev: Hasan Hseyin ERKAYA, MEB Yaynlar Derin, H., Akar, M., 1979, letiim Kuram, Ortadou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi Smale, P.H., 1994, Haberleme Sistemlerine Giri, Osman PARLAKTUNA, MEB Yaynlar Kayran, A.H., 1999, Analog Haberleme, Birsen Yaynevi Kayran, A.H., Panayrc, E., Aygl, ., 1999, Saysal Haberleme, Birsen Yaynevi Pastac, H., 1996, Modern Elektronik sistemler, Yldz Teknik niversitesi Yaynlar lkesen, R., rencik, B., 1999, Bilgisayar Haberlemesi ve A Teknolojileri, Papatya Yaynclk Kaplan, Y., 2000, Veri Haberlemesi Kavramlar, Papatya Yaynclk Johnson, J.J., Fletcher, B.D., 1997, Introductory Radio and Television Electronics, Macmillan education Ltd. Blelloch, G.E., 2001, Introduction to data Compression, Carnegie Mellon University Smith, S.W., 1999, The Scientist and Engineers Guide to Digital Signal Processing, California Technical Publishing Vaseghi , S.V. 2000, Advanced sinal Processing and Noise Reduction, John Wiley & Sons Ltd. Nelson, M., 2000, The Data Compression Book, IDG Books Worldwide Inc. Stergiopoulos, S., 2001, Advanced Signal Processing Handbook, CRC Press LLC Morreale P., Terplan K., 2001, The CRC Handbook of Modern Telecommunications, CRC Press LLC Baykal, N., 2001, Bilgisayar Alar, SAS Biliim Yaynlar Trker, M.A., 2004 Beyaz Noel ve Yaz Yamuru: Veri Sktrmann Doas zerine, www.teknoturk.org 61 Algan, S., 2004, Huffman Veri Sktrma Algoritmas ve Uygulamas (C#), www.ceturk.com

Teekkr
Bu seminer almamda ncelikle, almam sresince bana her trl olana salayan ve elinden gelen yardm yapan, fikirleriyle bana yol gsteren, ok deer verdiim, danmanm Sayn Yrd.Do.Dr. Hasan Hseyin BALIKa sonsuz teekkr ederim. almam sresince stres ve skntlarma katlanan sevgili eim Yoncaya ve bir anlk sesinin bile bana byk mutluluk verdii biricik kzm kraya ayrca teekkr ederim. Yine bu almam esnasnda emei geen ve bana yardmc olan dier tm arkadalarma da teekkr bir bor bilirim. Ayrca bu sunuyu dinleyen ve gr bildiren deerli hocalarma ve dier katlmclara teekkr ederim. 62

.: TEEKKRLER :.
Musa IBUK
mcibuk@firat.edu.tr

63