K L M VE HAVA D U R U M U

oal evreyi tanmadan insan ve evre arasndaki karlkl etkileimi anlamak ve baz sonular kar mak hemen hemen olanaksz gibidir. Corafyann konusu ve blmleri bal altnda anlattmz gibi, doal evre elemanlarndan biri de atmosferdir. Atmosfer, yerekiminin etkisiyle uzaya kaamayan KAZANIMLAR gazlarn dnya yzeyi Bu konunun sonunda; ni kre eklinde sar0 klim ve hava durumu masyla olumutur. arasndaki ilikiyi kavraya Atmosferde, gne bileceiz. enerjisinin etkisiyle 0 Hava olaylarnn oluum eitli olaylar geliir. sreleri ile atmosferin zel liklerini ilikilendirebileceiz. Fizik corafyann, 0 Harita ve grafikleri kullanarak atmosferi ve atmosfer iklim elemanlarnn oluumu olaylarn tantan ko ve dal zerinde etkili luna klimatoloji denir. olan faktrleri sorgulayabile- Klimatoloji, doal ceiz. evrenin hava olay 0 Harita ve dier grsel larn, hava olaylarnn materyallerinden faydala uzun yllar devam narak farkl iklim tiplerinin eden genel karakterini zellikleri ve dal hakkn inceler ve coraf da karmlarda bulunabile daln yapar. ceiz.

Klimatoloji, iklimleri ve iklim blgelerini tespit edebilm iin, gnelenme, scaklk, hava basnc, rzgr, hava ner ya, bulutluluk gibi atmosfer olaylarn ayr ayr incel Daha sonra, atmosfer olaylarnn birbiri ile olan etkileim ve hangisinin daha fazla etkili olduunu belirler. Klimatoloji, iklimleri ve iklim blgelerini belirlerken mete roloji'den yararlanr.
Dar sahalarda, ksa sreler iinde gerekleen hava olaylc na hava durumu denir.

Gnelenme, scaklk, bulutluluk, nem, ya, rzgr, c etmenler, hava durumu zerinde etkilidir. Ancak bunlarc birinin etkisi daha belirgindir ve o gn hava durumu be gin olan bu karakterle tarif edilir. rnein; yal, bulul gneli, rzgrl gibi. Meteoroloji, yukarda szn ettiimiz hava durumunu b detay ile inceler. Olaylarn meydana gelmesinde etkili o fizik kurallarn bulmaya alr. nceleme sonucu elde edi deerler, formllerle ifade edilir. Klimatoloji iin gerekli bilgiler, meteorolojik gzleml salanr. Scaklk, rzgr, basn, ya ve nem gibi atm fer olaylarnn, meteoroloji istasyonlarnda aletlerle l lerek kayda geirilmesi olayna gzlem ya da rasat den

METEOROLOJ STASYONLARINDAK BALICA GZLEMLER UNLARDIR;

Sinoptik Gzlemler
Btn dnyada ayn anda balang meridyeninin yerel saatine gre 0.00, 6.00, 12.00, 18.00 saatlerinde yaplan gz lemlerdir. Her istasyon balang meridyeni ile olan yerel saat farkn dikkate alarak nce rasat yapar. rnein, Trkiye 30 Dou meridyenin yerel saatini kulland geri saat uygulamas dneminde 2.00, 8.00, 14.00, 20.00 saatlerinde rasat yap maktadr. Sinoptik gzlem yaplan meteoroloji istas yonlarnda ayrca paronotik gzlem ismi verilen yksek atmosfer gzlemleri yaplr. Son yllarda yksek atmosfer gzlemleri iin uydulardan yararlanlmaktadr, uydularla yaplan yksek atmosfer gzlemleri, yarm saat ara ile yaynlanarak, ulam yollarnda, zellikle hava yollarnda ve hava alanlarnda uu gvenlii iin kullanlr. Sinoptik gzlemlerle, gnlk hava tahmin lerinde kullanlan nemli veriler elde edilir. Meteoroloji istasyonlarnda elde edilen gzlem sonular, merkez meteoroloji istasyonunda toplanarak gnlk aylk ve yllk deerleri ieren bltenler eklinde yaynlanr. Bltenler iinde verilen saysal deerler, gerektiinde harita ve grafik ek linde de ifade edilir. rnein, Trkiye'de meteorolojik bl tenler, Ankara'da bulunan Meteoroloji leri Genel Mdrl'nce yaynlanmakta, zellikle gnlk meteorolojik bltenlerde yer alan veriler, sinoptik haritalarla da desteklen mektedir. Ayrca lm sonucu elde edilmi veriler, haritalar ve tahminler radyo ve televizyonlar yolu ile halka duyurulmaktadr. Meteoroloji istasyonlar, sinoptik ve klimatik gzlemlerden annda yararlanarak hava tahminlerinde bulunmaktadr. Ancak iklimleri, karakterlerini, etkili olduu alanlar belirlemeye alan klimatoloji iin ksa sreli bu veriler, pek fazla bir anlam ifade etmemektedir. Bu nedenle, uzun yllara ait veriler bir araya getirilerek klimatolojik amalara gre dzenlenmesi gerekmektedir.

Klimatolojik Gzlemler
Yerel saat dikkate alnarak yaplan gzlem lerdir. rnein, Trkiye'de herhangi bir meteoroloji istasyonunun yerel saatinin 7.00, 14.00 ve 21.00 olduu anlarda yaplr. Ancak her atmosfer olaynn farkl gzlem saatleri olabilir. rnein, deien rzgr yn ve hzlarnn her an kaydedilme si, ya miktarnn gnde bir defa llmesi ve hava basncnn 3 saat ara ile lmnn yaplmas gibi. Bu gzlemler, corafya iin daha ok nemlidir.

mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmk

Fenolojik Gzlemler

Kltr bitkilerinin yaam dnemlerini tespit etmek iin yaplan rasatlardr. Bu tr gzlemler, bitkilerin imlenme, iek ama, meyve verme ve olgunlama tarih leri kaydedilerek yaplr.

Klimatolojide kullanlacak verilerin; larnn sklnn yansra uygun yerlere kurulmu olmalarda nemlidir. ^ klim karakterini daha iyi belirleyebilecek sklktaki istasyon lardan alnm olmas, ^ Bir blgenin iklimini tespit etmeye yetecek srede, en az 35 yllk dnemleri iine almas, ^ Gzlemlerin uzun sreler iinde kesintisiz olmas gerekir. Bu artlarn uygun olmas durumunda, iklimlerin karakterleri ve etki alanlar daha salkl bir ekilde tespit edilebilir.

Rasat park, hava olaylarnn doru bir ekilde belirlenmesinde rasat park

klim konusunu iyi anlayabilmek iin hava olaylarnn ve iklim olaylarnn gerekletii atmosfer ve zelliklerini ksaca tanyalm.

A. ATMOSFER VE ZELLKLER
Atmosfer, nefes alnan kre demektir. Trkemizde havakre olarak da ifade edilir. Atmosferi; yerekiminin etkisiyle uzaya dalmas nlenen gazlarn takre (litosfer) ve sukre (hidrosfer) zerinde oluturduu kre eklinde de tanmlayabiliriz. Atmosfer, dnya ile birlikte dner, bu nedenle dnyann dnn hissetmeyiz. erdii gazlar nedeniyle havakre, yeryznde canl hayatn gelimesini ve devam etmesini salayan en nemli unsurdur. Dnya dnda birok geze genin atmosferi vardr. Ancak ierdikleri gazlarn oran, dnyadaki canl haya ta benzer bir yaama imkan vermez. Dnya dndaki bir gezegende yaam izler ine henz rastlanmamtr. zellikle canl hayatn devam ettii atmosferin alt katlarn oluturan gazlarn nemli bir ksm, miktar deimeyen gazlardan oluur. Bu gazlarn; % 78.07'sini azot (N), % 20.95'ini oksijen (0 2 ),

Ayrca atmosferde scaklk ve basncn deiimine bal olarak oranlar bir miktar deien su buhar, karbondioksit gazlar ile tozlar yer alr. Oranlar deien bu gazlarn, iklim ler zerinde nemli bir etkisi vardr. rnein, CO2 atmos ferin gne nlarn tutma orann artrmaktadr. Buna gre, CO2 miktarnn azalmas scakln dmesine, CO2 artmas ise scakln artmasna neden olur. Jeolojik zamanlar iinde yaanan buzul dnemleri ile ok scak kar bon dnemlerin olumas, CO2 orannn deimesiyle ilgili olduu sanlmaktadr. Su buhar, atmosferde her zaman bulunan, ancak deeri zaman iinde deien gazlardandr. Tropikal bl gelerde, m 3 havann yak lak % 2-3'n nem olutu rur. Bu oran, Orta Kuak'ta % 1, kutuplarda % 0,25'e der. Su buharnn tamamna yakn yeryz ile atmosferin yerden ilk 3-4 km ykseklikleri arasnda toplanmtr.

Atmosfer, ierdii oksijen sayesinde insanlarn, hay vanlarn ve bitkilerin yaam artlarnn gelimesini ve devamn salar. Gne'ten Atmosfer kat, Litosfer, Hidrosfer ve Biyosfer katlarn kre eklinde sarar. % 0.96'sn asal gazlar Dnya yzeyine kadar (Argon, Kripton, Hidrojen, ulaan s enerjisinin geriye yansmasn geciktirir. Gne Neon ve Helyum) oluturur. nlarnn tamamnn yeryzne ulamasn nler. Bylece gece ve gndz arasndaki scaklk fark, canl hayatn % 78.07 oranndaki azot, bitkiler tarafndan toprakta tutulur devamna imkan verecek snrlar iinde kalr. ve bitkilerin beslenmesinde nemli bir rol oynar. % 20.95 oranndaki oksijen yanma ve solunum olaynn gerek Atmosfere giren gne nlar younluk farklar nedeniyle lemesini salar. krlarak Atmosfer iinde dalrlar. Bylece gne nlarn direk alamayan glgede kalan yzeyler tam karanlk olmaz. Atmosferdeki yatay hava hareketleri, gne alan yerlerin ok scak, almayan yerlerin ok souk olmasn nler. Canllar iin zararl ultraviyole nlarnn nemli bir ksmn tutarak absorbe eder. Yeryzne ulaan az miktar ultraviyole nlar, canl hayat iin gerekli olan miktardr. rnein, insanlardaki kemik geliimi bu nlara baldr. Atmosfer ierisine giren gktalar, yaklak 80 ila 110 km arasnda srtnmenin etkisi ile akkorlaarak paralanr ve kl haline dnr. ok az sayda gkta yeryzne kadar ulaabilmitir. Gazlarn karmndan oluan atmosferin, ayrca , scakl ve sesi geirmek, datmak kutup ve kozmik n larnn grlmesine neden olmak gibi etkileri de vardr.
u an Mors'ta canl hayata imkan verecek bir atmosfer yoktur. Uydulardan al nan fotoraflarda bir zamanlar Mars yzeyinde suyun sv halde ve bol miktarda bulunduunu dndren vadi sistemleri grlr.

Atmosferin st snr, yerekimi ile uzaydaki genel ekimin , eit olduu alana kadar uzanr. Bu snrn yaklak, 10 000 km ye kadar uzand varsaylmaktadr.

ABD Arizona'daki Barringer Krateri. Bu krater 180 metre derinliinde ve 1,2 km apndadr. Bu krater 25-50 bin yl nce den, yaklak 30-100 metre ap ve 60 bin ton ktlesindeki bir demir asteroit tarafndan olu turulduu dnlmektedir.

Yerekiminin etkisiyle olduu dnlmekle gcnden etkilenerek edilmektedir. Atmosferi

atmosferin biimi kre eklinde birlikte, Ay ve Gne'in ekim elipsoid bir ekil ald da kabul oluturan ar gazlar, en alt katta

bulunurken, yeryznden uzaklatka daha hafif gazlar bulunmaktadr. rnein, 10. km.'de O2 yok denecek kadar azalr. 20. km.'de ise adeta hi kalmaz. Yerden ykseldike younluun azalmas, hava ktlelerinin yere yapt basncn da azalmasna neden olur. ayet Dnya'nn evresinde atmosfer olmasayd, Ay'da grlen baz olaylar Dnya'da da grlecekti. rnein, geceleri ok souk gndzleri ok scak olacakt. Gndz gne almayan yerler ok souk, gne alan yerler ok scak olacakt. Gne alan yerler tam aydnlk, glgeler tam karanlk olacakt. Her an yzlerce veya binlerce gkta yeryzne arparak paralanacak ve yeryzn kaln bir toz rts kaplayacakt. Ayrca bulutluluk ya, sis, rzgr vb. gibi atmosfer olaylar grlmeyecekti. En nemlisi canl hayat olmayacakt. Sonu olarak atmosfer, yeryzn koruyucu ve dzenleyici bir etki yapar ve buna bal olarak canl hayat devam etmektedir. Atmosferi oluturan gazlar kark olarak bulunmakla birlik te, arlklarna, bulundurduu gazlara ve scaklna gre i ie gemi kreler eklinde katlar olutururlar. Ancak atmosfer katlarnn belirlenmesinde gaz oranlar ve scaklk zellikleri yeterli deildir. Atmosferi oluturan gazlarn fiziksel ve kimyasal zellikleri dikkate alndnda; yeryznden ykseklere doru, tropos fer, stratosfer, emosfer, iyonosfer ve eksosfer katlarndan oluur. imdi atmosferi oluturan bu katmanlar tanyalm:

Atmosferde dikey scaklk deiimi.

1. TROPOSFER
Troposfer'de yerden ykseldike, scaklk deerleri der. Bu durum, atmosferin ncelikle alt katlardan itibaren sn maya baladn gstermektedir. Yeryz tarafndan tutu lan s enerjisi atmosferin alt katlarn stmaktadr. Ayrca yerden uzaya yansyan s ve k radyasyonu, atmosferin alt katlarnda daha fazla tutulmaktadr. Tutulmay kolay latran ve artran faktrlerden biri de alt katlarda youn olarak bulunan C(>> ve su buhardr. Troposfer, yeryzn kuatan atmosferin en alt kat mandr. Yerden itibaren 16 km ykseklere kadar uzanr. Ancak bu ykselti snrna, Ekvator evresinde ulalr. Ekvator'da scakln fazla olmas ve yerekimin daha az oluu gibi nedenlerle kalnlk artmtr. Kutuplara doru gidildike yerekiminin artmas ve havann souyarak alalmas nedeniyle kalnlk deikenlik gstererek 6 km ye kadar iner. Bu katta grlen yatay ve dikey hava hareketleri, atmos fer olaylarna neden olduu gibi, gazlarn deimez bir karm oluturmalarn salar. Atmosferi oluturan gazlarn % 75'i bu katta bulunur. Atmosfer olaylar zerinde etkili olan su buharnn tamamna yakn, bu katn alt ksmlarnda bulunur. Bu nedenle atmosfer olay lar troposferin daha ok 3-4 km.lik bir blmnde gerekleir. Troposferde scaklk yerden ykseldike her 100 m de ortalama 0,5C der. Bu katn st katlarndan itibaren bu dzenlilik bozulur. Troposferde dikey scaklk deiimi yannda, yatay scaklk deiimi de vardr. Ekvator'dan kutuplara doru gittike, gne nlarnn yere dme as daraldndan scaklk der.

2. STRATOSFER
Troposferden sonra gelen kattr. Yaklak 16. km den balar ve 25 30 km ykseklere kadar devam eder. Gazlarn younluu azalmtr. Dikey scaklk deiimi olduka yavatr. ok yava seyreden yatay hava hareketlerine rastlanr. Troposferdeki hareketlilik ve scaklk deiiminden ok az etkilenir. Ekvator zerinde daha ykseklerde bulunduundan scakl -80C civarnda iken, kutuplarda -50C dir.

Atmosferin kanan.

3. EMOSFER Bu katman 25-30 km.'ler ile 80-90 km ykseklere kadar ykselir. emosferin en nemli zellii kat ierisinde yaklak 19 ile 45 km'ler arasnda ozon katnn bulunmasdr. Bu katta oksijen ultroviyole nlarnn etkisiyle ozon (O3) gazna drr. Ozon gaznn en nemli zellii, canllar iin nem li bir ksm zararl olan ultraviyole nlarn tutmasdr. Tutulma ve dnmn etkisiyle scaklk deerleri ykselmitir. Bu katta mor tesi nlarn tamam tutulmaz, az bir ksm yeryzne ular. Bu zaten canllar iin gerekli olan bir orandr. Ancak son yllarda ozonla bileik yapabilen ve yapay olarak retilen klorofloro karbon ismi verilen ok hafif gazlar retilmitir. Bu gazlar, bata sprey ek lindeki kozmatik rnlerinde olmak zere, eitli sanayi rnlerinde itici olarak kullanmnn artmas, bu kattaki ozonun seyrelmesine neden olmutur, i

DNYA'NIN KORUYUCU SPERNDEK ESRARENGZ DELK?

Ozon tabakasnn, milyar yl boyunca bakteriler, su yosunlan ve daha uzun su bitkilerinin yeryz atmosferini oksijence zenginletirmelerinden sonra yaklak 420 milyon yl nce olutuu sanlmaktadr. Ozon deliinin, nce Gney Kutbunda, daha sonra da Kuzey Kutbunda bulunmasndan sonra, pek ok aratrmac, bunun nedenlerini aratrmaya alt. 1974 ylnda laboratuvar artlarnda ozon gaz zerinde bozucu etki yapan kloroflorokar' bon gaz hakknda elde edilen deneysel bulgular, kamuoyunun dikkatini ekti. Klor atomlar, ozon molekln paralayarak yok olmasna neden olduu grlmtr. Her bir klor atomunun yaklak 100.000 ozon moleklnn paralanmasna neden olabilecei dnlrse, bu bileimlerin etkileri daha iyi anlalabilir. Ozon delii, 1987 ve 1989 yllarnda belirgin bir ekilde ken^ diini gsterdi. 1988 ylnda ise, dier yllara nazaran daha kkt. Bu periyodik olayn sebebi, tam olarak akla kavu' mad. Bilindii gibi, kloroflorokarbon gazlar, plastikten-kpe ve buzdolaplanndan motorlu tatlarn klima cihazlarnda ve spreylerde kullanlmaktadr. Kloroflorokarbonun spreylerdeki kullanm, uzun sre sve ve Amerika'da olduu gibi, birok lkede, benzeri sebeplerden dolay yasakland. Bu durum, kr getiren bir maln zararn gzard eden ve bulular ile evreye zarar veren retici'bilim adamlarn tabiat karsnda sulu duruma dryor. Eer tedbirler alnrsa, ozonu tehdit eden tehlikeler ortadan kalkabilir. Bugnden itibaren bir gram kloroflorokarbon atmoS' fere braklmazsa, nceden atmosfere braklan bu gazlarn tamamnn k yardmyla ayrabilmesi daha yz yl devam edebilir. Yaam iin zorunlu olan ozonun yok olma tehlikesi, gitgide artyor. Son zamanlarda insanolunun yol at bu dengesiz' ligi, doal olaylarn da pekitirip artrd, aka biliniyor. Her eyi bir tarafa brakp, Gne'ten gelen mor tesi nlar s' zerek canllara zarar vermesini nleyen ozon tabakasnn sorumluluunu btn insanln yklenmesi gerekir.

4. YONOSFER Yerden 80-90 km.ler ile 250-300 km ykseltiler arasnda yer alr. Bu kat seyrek gaz iyonlarndan oluur. Gaz iyonlar ok seyrek olduundan, yeryznde meydana gelen iklim olaylar zerinde herhangi bir etki yapmaz. Veya henz tespit edilmemitir. Gne'ten ald s enerjisi olduka yksektir. Bu nedenle scaklk artmtr. Bu katn insanlar etkileyen nemli zellii radyo dal galarn geri yanstmasdr.

5. E K S O S F E R Yerden 300 km ykseklerden balar. Gazlar ok seyrektir. Adeta yok gibidir. ok hafif gazlar bulunur. Gazlar zerinde yer ekiminin etkisi ok azdr. Uzay boluuna gei katdr. Son snrn tespit etmek olduka g olmakla birlikte 10 000 km'lere kadar devam ettii var saylmaktadr.

o blgede etkili olan iklimin genel karakterlerini tespit etmek olduka gtr. zellikle, Orta Kuakta gnlk hava durum Olduka geni bir sahada uzun yllar devam eden atmosfer lar srekli deikendir. Ksa sreler iinde kurak ve scak hava olaylarnn ortalamasna, iklim denir. artlarn souk ve yal hava artlarnn takip ettii grlr. Uzun yllarn ortalamas rnein, Trkiye'de ilkbahar olan iklim karakterleri, her mevsiminde birbirine zt atmosfer zaman dar sahalarda ksa olaylarna ska rastlanr. Yalnz sreler iinde meydana Ekvatoral blge iklimlerinde, belir gelen hava olaylarn yan gin bir tekdzelik vardr. Gnlk stmaz. rnein, Kara hava olaylar hemen btn bir yl deniz ky eridinde yazlar birbirine benzer. Bu durum gn serin, klar lk, her ierisinde byle olduu gibi, yllar mevsim yal Karadeniz arasnda da ok deimez. Bu iklim artlar etkilidir. Bu nedenle ksa sreli ortalamalar, iklim blgesinde, yln baz ekvatoral iklimin karakterini yan gnlerinde hava scak ve stmaktadr. Yani ekvaroral iklim ak geer. Bu ksa sreli blgelerinde hava durumu ile hava olaylar iklimin genel Ksa sreli olan atmosfer olaylar iklimi yanstmazlar. Ksa sren yal bir iklim arasnda bir benzerlik vardr. karakterini etkilemez. dnemin ardndan uzun sren kurak bir dnem grlebilir. Sonu olarak, gnlk atmosfer Hatta baz yllar, scaklk, olaylar, ksa sreler iinde ve dar alanlarda meydana geldii basn, nem ve ya gibi atmosfer olaylarnda maksimum ve halde, iklimler olduka geni alanlarda ve ok uzun zaman minimum deerlere doru kaymalar olur. rnein, k mevsi iinde deimeyen hava karakterlerini belirler. mi ok lk geebilir veya kar ya fazla olur ve ok sert k artlar yaanabilir.

B. IKLIM VE ETKLER

Bal nemin ok dk olduu dolays ile gnlk scaklk farknn fazla olduu yerlerde ller ortaya kar. llerde rzgrlar yeryzn ekil lendirici rol oynar.

Ekvatoral iklim blgelerinde gnlk atmosfer olaylarna ait deerlerin orta lamalar ile uzun yllara ait verilerin ortalamalar arasnda bir benzerlik vardr. Ksacas bu iklim blgesinde hava durumu iklimi yanstr.

Ancak uzun yllara ait ortalamalar incelendiinde genel karak terlerin ok az deitiini veya deimediini grrz. Bu olaydan hareketle iklimlerin hibir zaman deimeyecei anlam kartlamaz. Jeolojik zamanlar iinde iklimi etkileyen gazlarn oran, kara ve deniz dal ve ykselti gibi artlar srekli deiim iindedir, zn yllar iinde meydana gelen bu deimeler, iklimlerin deiebileceini gstermektedir. Nitekim jeolojik zamanlar iinde, ok souk buzul devirleri ile ok scak karbon dnemleri yaanmtr. Ksa sreler iinde gerekleen hava durumlarndan hareketle

klim, doal evreyi ve insan yaamn ok ynl etkileyen bir faktrdr. klimin doal evre ve insan yaayna etkilerine u rnekleri verebiliriz. Yeryzndeki kayalarn fiziksel ve kimyasal zlmesinde iklim faktrleri etkilidir. Akarsular, buzullar, dal galar, rzgrlar, akntlar gibi d kuvvetlerinin daln, etki id detlerini ve srelerini iklim belirler. rnein, buzullar da zirvelerinde ve kutup blgelerinde, rzgrlar llerde ve dier kurak blgelerde, akarsular kutup blgeleri ve l blgeleri dnda kalan alanlarda daha ok etkilidir. Gllerin oluumu, seviye deiimleri ve kimyasal zellikleri nemli lde iklime baldr. rnein, gller daha ok anaklarn fazla olduu yal iklim blgelerinde oluurlar. Akarsularn debileri ve rejimleri zerinde iklimin nemli bir et-

kii vardr. rnein, yalarn yamur eklinde dt yer lerde, akarsu debileri yala birlikte art gsterirken, yalarn kar eklinde olduu yerlerde, debiler ancak kar yalarnn sona erdii kar erime dnemlerinde artmaktadr.

klimle bitki rts arasnda sk bir iliki vardr. Herhangi bir yerin iklimi hakknda en ksa bilgiyi bitki rtsnden yararlanarak elde edebiliriz. rnein kaktsler yan az olduu kurak blgelerde grlrler.

Herhangi bir yerde yetien doal bitki rtsnn tr, miktar ve yayl alan iklime baldr. rnein, scak ve yal iklim blgelerinde daha ok geni yaprakl ormanlar yaygnken, yal ve souk iklim blgelerinde ise ine yaprakl ormanlar hakimdir. klim, doal bitki rtsn etkiledii oranda o blgede yetitirilebilecek kltr bitkilerinin eitliini de etkiler. Dolays ile iklim, tarmsal faaliyetleri etkileyen en nemli fak trdr. klim, insanlarn yaayn, kltrn, giyimlerini, yiyecekleri ni, fizyolojik zelliklerini, karakterlerini, yeryzne daln ve ekonomik faaliyetlerini dorudan veya dolayl olarak etkile mektedir. Ayrca turizm faaliyetlerini ulam, yerlemeyi, yer lemenin biimini, konut tipini, konutlarn mimari zellikleri ve konutlarda kullanlan malzemeleri her ynden etkiler.

klim doal yerleim alanlarnda konut tipini ve malzemesini etkiler. rnein yan az scakln yksek olduu yerlerde evler kerpiten yaplrken scakln dk olduu kutuplar evresinde kar ve buzullardan yaplmaktadr. Bu evlere iglo ad verilir.

klim artlar insanlar etkiledii gibi hayvan trlerini, yaama alanlarn, saylarnn artmas veya trlerin tkenmesini de etkiler. Ksacas iklim olaylar, doal evreyi ve insanlar dorudan ya da dolayl etkilemekte hatta kontrol etmektedir.

nsanlarn kltrleri, yaam tarzlar giyecekleri ve yiyecekleri yaadklar evrenin iklimi artlar baskn olarak etkiler.

Ekvator'dan kutuplara doru hayvanlarn tr ve cins olarak dal doru dan iklimin kontrol altndadr. rnein zebralar tropikal iklim blgelerinde kutup aylar ise kutup iklim blgelerinde yaarlar.

73

C. KLM ELEMANLARI
Scaklk, basn, rzgr, nem, ya, bulutluluk gibi atmos fer olaylarna iklim elemanlar denir. Bir blgede etkili olan iklim karakteri iklim elemanlarnn kontrol altndadr. Herhangi bir yerde etkili olan iklimi tespit etmek iin, iklim elemanlarnn tamamnn incelen mesi gerekir. Bunun iin gnlk atmosfer olaylarn gzlem lenmesi ile elde edilen deerlerin aritmatik ortalamalar alnr. rnein, meteoroloji istasyonlarnda klimatik rasatlarlaria 7.00, 14.00, 21.00 saatlerinde tespit edilen scaklk deerlerinin toplanarak 3'e blnmesiyle bulunan deer o gnn scaklk ortalamasn verir. Aylk ortalamalar bulmak iin, 1 aylk gnlk ortalamalar toplanarak, o ayn gn saysna blnr. Yllk ortalama scaklk bulunmak istendiinde, aylk ortalamalar topla narak 12'ye blnr. zn dnemler iindeki yllk scaklk ortalamalar topla narak yl saysna blnrse, o blgede etkili olan iklimin ortalama scakl bulunmu olur. Ayn yntem basn, rzgr, nem, ya ve bulutluluk gibi iklim elemanlar iinde kullanld zaman herhangi bir blgede etkili olan iklim ele manlarnn tamamnn etkisi ortaya konmu olur. Yllk ortalamalar herhangi bir blgede etkili olan iklim art larn belirlemek iin yeterli deildir. Ayrca bu deerlerin uzun yllara ait ortalamalarnn alnmas gerekir. klim karak terleri belirlenirken, ortalamalarn yansra, uzun yllar iinde grlen maksimum ve minimum deerlerde kullanlr. Ayrca maksimum deerler iindeki u deerler de tespit edilir. Bu deerler o anki atmosfer olaylarnn iklim karakter lerinden ne kadar saptn gsterir. imdi iklim elemanlarnn balca zelliklerini ve bir yerin iklimi zerindeki etkilerini grelim.

Atmosferin st snrna 1 dakikada 1 cm ye ortalama 2 kalori enerji gelir. Bu enerjiye Gne sabitesi (solar konstant) denir. Atmosfere ulaan solar konstant sabit deildir. Gne'ten atmosferin st katlarna gelen k demetlerinin tamam yeryzne ulaamaz. Bir ksm atmosfere, bulut lara ve yeryzne arparak geriye yansr. Inlarn geriye yansmas olayna albedo denir. Albedo her zaman sabit deildir. Gne nlarnn su, kar, buz gibi przsz yzeylere dedii yerlerde ve dar ayla geldii dnemlerde albedo fazla iken, dik ayla geldii dnemlerde ve przl yzeylere arpt yerlerde azalr. Gne nlarn yaklak % 33' albedoya urar. Gne nlarnn albedodan arta kalan % 67'si atmosferi ve yeryzn str, aydnlatr. Atmosfere ulaan gne nlarn % 100 kabul edecek olur sak, % 25'i younluk farkndan ve bulutlara arparak uzaya yansr. % 25'i atmosfer iinde dalr (difzyon). % 15'i atmosfer tarafndan emilir (asorpsiyon). % 8'i yeryzne arpnca uzaya yansr. % 27'si yeryz tarafndan tutulur.

A. SICAKLIK
Bir cismin sahip olduu ortalama kinetik enerjile scaklk denir. Yaygn olarak kullanlan birimi C'dir. Is ise, bir enerji eididir. Birimi kaloridir. 1 kalori ise, 1 gr suyun scakln 1C ykselten enerji miktardr. Gne, yerin merkezi, kat yaktlar ve nkleer reaktrler birer s kaynadr. Yeryz ve atmosferin temel s kayna Gne'tir. Yldzlardan, Ay'dan, gezegenlerden ve yerin derinliklerinden yeryzne ve atmosfere bir miktar enerji ular, ancak bu yok denecek kadar azdr. Gne'in etrafna yayd nlara gne radyasyonu denir. Gne nlar dalga demetleri halinde yeryzne ular. Dalga demetleri, evreyi aydnlatan ve renklerin alglan masn salayan k nlar; s enerjisini tayan kzl tesi (enfaruj) nlar ve bitkilerde zmlemeyi salayan mor tesi (ultraviyole) nlan'ndan oluur. Yer yuvarla, Gne'in uzaya yayd enerjinin ancak iki milyonda birini alr. Bu deer, oran olarak kk grlmek le birlikte, miktar olarak olduka byk bir miktardr.

Gne nlarnn atmosferde dalm.

Gne nlarnn atmosfer iinde krlp dalmasna difzyon denir. Difzyona urayan nlar, glgede kalan ksmlarn ve gecelerin ok souk olmasn nler. Ayn zamanda glgelerin yar aydnlk olmasn salarken, gkyznn de mavi grnmesini salar.

deiimine baldr. Suyun buharlaarak atmosfere karmas, atmosferdeki nemin eitli younlama rnlerine dnmesi yine scakln artmas ve azalmasyla ilgilidir. Scaklk, insan yaam zerinde de dorudan etkilidir. nsanlarn yaama alan larn, yerlemeyi, kltrel, sosyal ve ekonomik etkinliklerini, beslenme, giyinme, snma gibi ihtiyalarn etkiler. Scakln dal izoterm haritalar ile gsterilir. Ayn scak la sahip noktalarn bir izgi ile birletirilmesi ile izotermler veya e scaklk erileri oluur. zoterm haritalar, yeryz ekillerini gsteren izohips haritalarna teknik olarak benzer ler. rnein, i ie kapal erilerden oluurlar. Kapal eriler baz blgelerde dk scaklk veya yksek scaklk adacklar olutururlar. Komu iki izoterm arasndaki scaklk farkl sabit tir. zotermlerin sklatklar yerlerde ksa mesafelerde scaklk fark artarken, izotermlerin uzaklat yerlerde ayn mesafedeki scaklk fark daha azalr.

Difzyon, bulutlara ve atmosferdeki partikllere arpan nlar difzyona urar. Glgeler difzyonla dalan klan aldklarndan tam karanlk olmazlar. Bulutlar doru gne nlarn yansttklarndan beyaz grnrler.

Yeryzne kadar ulaan kzl tesi nlarn bir ksm, yeryz tarafndan tutulurken, bir ksm geriye yansr. Geriye yansyan kzl tesi nlar zellikle su buhar ve C 0 2 tarafndan emile rek atmosferin alt katlarnn snmasn salar. Ykseklere doru kldka tutulma azaldndan scaklk der. Scaklk dmesi ortalama her 100 m de ortalama 0,5 CC kadardr. Ancak bu dzenlilii her zaman gremeyiz. K mevsiminde baz gnler souk hava ktleleri alalr, alak kesimlere ve vadi ilerinde skrlar. Buralarda alak kesimler soukken, ykseklerde daha scak hava ktleleri bulunabilir. Bu olaya scaklk terselmesi ismi verilir. Scaklk, coraf koullar ve dier atmosfer olaylarn en yakndan kontrol eden iklim elemandr. Dier iklim eleman larnn etki iddetini ve daln scaklk belirler. Herhangi bir yerde hava ktlesinin snarak gevemesi ile basncn dmesi veya souyarak skmas ile basncn artmas ve farkl basn merkezleri arasnda rzgrn olumas scaklk

Ayn scakla sahip noktalarn bir izgi ile birletirilmesi ile izoterm harita lar oluturulur.

zoterm haritalarnda termometreden llen gerek scaklk larn yansra, indirgenmi scaklk deerleri de kullanlr. Gerek scaklk deerleri ile izilen haritaya gerek izoterm haritas denir. Bu haritalarda ykseltinin scakla olan etkisi dikkate alnmtr. Gerek scaklk haritalarnda, dalk blgelerde karasallk ve enlemin scaklk dal zerindeki etkisini grmek mmkn olmaz. Bu nedenle enlemin ve karasalln scaklk dal zerindeki etkisini daha belirgin olarak gsterebilmek iin, deniz seviyesine indirgenmi scaklklar kullanlr. Bunun iin, izoterm haritas izilecek her noktann gerek scaklna, ykseltiden dolay kaybettii scaklk ilave edilir. Bylece her noktann ykseltisi 0 m olduu kabul edilmi olur.

rnein, 1800 m ykseltiye sahip bir istasyonda llen gerek scaklk 10 C ise, indirgenmi scaklk deeri,

zellikle k mevsiminde scaklk terselmesinin meydana geldii vadilerde hava souk ve buna bal olarak sis grlrken yksek kesimler daha scak ve buna bal olarak hava aktr.

Gerek ve deniz seviyesine indirgenmi izoterm haritalar, kul lanm amalarna gre farkl sreler iin hazrlanr. Hava tah minleri iin saatlik ve gnlk hazrlanrken, klimatolojik aratrmalar iin daha uzun sreli haritalar izilir.

Yeryznde scakln dal yerel olarak nemli farklar gs terir. Yeryznde scaklk dlna neden olan faktrler un lardr; - Gne nlarnn geli as Yeryznde scaklk daln etkileyen en nemli faktr, gne n larnn geli asdr. nk, gneten birim alana den enerji miktar, gne n larnn geli asna gre deiir. Gne nlarnn yere deme as bydke, birim alana den enerji miktar artar ve scaklk deerleri ykselir. Gne nlarnn yere dme as azaldka birim alana den enerji miktar azaldndan scaklk deer leri der.

enerji tayan k demetleri Ekvator evresini daha fazla stp aydnlatrken, kutuplar evresinde daha geni alanlar stp aydnlatr. Bylece birim alana den enerji miktar Ekvator'dan kutuplara doru gittike azalr ve buna bal olarak scaklk deerlen der. Alak enlemlerden yksek enlemlere doru gittike scak ln belirgin bir ekilde dt grlr. Buna enlem - scaklk ilikisi denir. Ancak scaklk dalna etki eden, ykselti, karasallk, denizellik, okyanus akntlar ve bak gibi faktrlerin etkili olduu yerlerde bu dzenlilik bozulur. Baz yerlerde zaman zaman enlem scaklk ilikisine ters durumlar ortaya kar. rnein, karasallk ve denizelliin scak la olan etkisinden dolay kn, Sivas'tan Samsun'a doru git tike, gne nlarnn yere dme as darald halde, scaklk deerleri artar.

Ayn k demeti dik dt yzeyde daha dar (b'j, yatk dt yzeyde, daha geni (&) alan aydnlatr ve str.

Gne nlarnn yere deme as zamana ve yere gre fark llk gsterir. Inlarn yere deme asn etkileyen faktrler unlardr; Dnya'nn ekli Yerin kresel ekli, her enlemin gne nlarn farkl alarla almasna neden olur. Gne nlar, Dnya'nn yrngesine (Ekliptik) paralel olarak gelirler. Ekliptik'e paralel gelen k demetleri, Ekvator evresine dik alarla derken, kutuplara doru gittike daha dar alarla yeryzne der. Gne n larnn geli asnn deiimine bal olarak, ayn gte

Dnyann yllk hareketi ve eksen eiklii (Mevsimler) Dnya'nn yrngesinden geen ekliptik dzlemi ile Ekvator dzlemi akk deildir. Aralarnda deimeyen 23 27' lk bir a vardr. Bu a nedeniyle gne nlarnn dik dt noktalar yl iinde Ekvator'dan eiklik as kadar kuzeye ve gneye kayar. Bylece gne nlar, dnencelere yl iinde bir defa dnenceler arasna ise iki defa dik der. Gne n larnn dik dt noktalarn yl ierisinde deimesi, dnya zerindeki dier herhangi bir noktada da gne nlarnn geli asnn deimesine neden olur. Bylece herhangi bir noktaya gne nlarnn daha dik geldii dnemlerde scaklk deerleri arttndan yaz yaanr.

Gne nlar Ekvator'a dik ayla geldiinden daha dar bir alan aydnlatr. Ayn k demeti, Dnya'nn eklinden dolay kutuplara daha dar ayla gelir ve daha geni bir alan aydnlatr. Ayrca gne nlarnn atmosferde katettii yol Ekvator'dan kutuplara doru gidildike artar ve gne nlar atmos fer tarafndan daha fazla tutulur. Bu nedenle scaklk deerleri Ekvator'dan kutuplara doru gidildike der.

Dnya'nn yllk hareketi ve eksen eikliine bal olarak 2? Haziran'da gne nlarnn daha fazla bir ksm Kuzey Yarm Kre'ye der ve scaklk deerleri artar. 21 Aralk'ta ise Gney Yarm Kre Kuzey Yarm Kre'den daha fazla k alr ve snr.

76

Gne nlarnn en dar ayla geldii dnemlerde ise scaklk deerleri dtnden k yaanr. Sonu olarak gne nlarn dik ayla geldii yarm krede yaz artlar hkm srerken, dier bir yarm krede gne nlarnn gelme as kk olduundan k artlar etkilidir. Dnya'nn gnlk hareketi (gnn saati) Dnya'nn ekline bal olarak tam yars karanlk, bir tam yars da aydnlktr. Yani, gnn herhangi bir annda Dnya'nn bir yars gneten dorudan enerji almamaktadr.

Gn ierisinde gnelenme ile scaklk deiimi.

Bak ve eim Herhangi bir noktann gne nlarna olan konumuna, bak denir. Gnee dnk yamalar, gne nlarn daha dik ayla alacaklarndan, scakl etkileyen dier artlarn eit olduu dier bir yamaca gre daha yksek scaklklara sahiptirler. Gne'e dnk olmayan yamalar ise gne nlarn daha dar ayla alacaklarndan, scaklk deerleri daha dktr. rnein, Kuzey Yarm Kre'de yer alan Trkiye'de, dalarn gneye bakan yamalar gne nlarn daha dik ayla alr. Gney yamalarnda scaklk deerleri bu nedenle kuzeye bakan yamalara gre daha yksektir. Kuzey Yarm Kre'de dalarn gney yamalannda scaklk daha yksek olduun dan kalc kar snr, tarmn ykselti snr ve yerleme snr daha yksektir, tanm rnleri daha erken olgunlar. Gney Yarm Kre'de ise tam ters zellikler grlr. Dnenceler arasnda dalarn her iki yamac yln bir dne minde gne nlarn daha dik ayla aldndan, baknn etkisi belirgin olarak grlmez. Kutuplara yakn blgelerde gne nlarnn ok dar ayla gelmesi baknn etkisini azalttndan, dalarn her iki yamac da dk scaklklara sahiptir.

Dnya'nn eklinden dolay Gne'in ufuktaki konumu gn ierisinde dou - bat istikametinde farkllk gsterir (a). Dnya'nn ekseni evresindeki hareketine bal olarak herhangi bir noktada Gne'in gn iinde ufuk yk seklii farkldr (b).

Dnya'nn 24 saat iinde ekseni evresindeki dnn tamamlamas, karanlk taraf ile aydnlk tarafn yer dei tirmesine neden olur. Bu olay Gne'in gn ierisinde ufuk dzlemi zerindeki konumunun grnrde deimesine neden olur. Sabah ve akam saatlerinde Gne ufuk dzle mine yakn iken, le vakti ufukta grnebilecei en yk sek noktaya ular. Gndz, Gne'in ufuktaki konumunun deimesi, herhangi bir noktaya den gne nlarnn asnn deimesine de neden olur. Gne nlar herhangi bir noktaya, Sabah ve akam saat lerinde dar ayla gelirken, le vakti gelebilecei en dik ayla gelir. Gne nlarnn geli asnn deiimiyle scaklk sabah saatlerinden leye doru artarken leden sonra tekrar dmeye balar. Gne'ten dorudan alnan enerji geceleri sfra indiin den, ma nedeniyle s enerjisi srekli kaybedildiinden scaklk deerleri srekli olarak der. Gn ierisinde en dk scaklk bu nedenle gecenin son andr. Gne'in ufukta grnmeye balamasyla scaklk deerleri tekrar ykselmeye balar. Gnn en scak an ise, gne nlarnn en dik ayla geldii le vakti deildir. le vakti, birim alana den enerji miktarnn en yksek olduu andr. Ancak bu andan itibaren birim alana den enerji miktar azalmasna ra men, kazanlan toplam enerji, kaybedilen enerjiden yk sektir. Bu nedenle scaklk deerleri ykselmeye devam eder. Bu durum yaklak iki saat kadar srer ve en scak an, yaklak yerel saat 14.00 sularnda yaanr.

Bak ve eim, gne nlarnn geli asn etkiler. Yukarda Kuzey Yarm Kre'de 21 Haziran ve 27 Aralk tarihlerinde gne nlarnn geli as gsterilmitir.

- Gnelenme sresi Herhangi bir noktann Gne'ten ald enerji, gnelenme sresine gre de farkllk gsterir. Gnelenme sresi art tka gneten alnan enerji miktar o oranda artar. zellik le orta enlemlerde bu olay daha belirgin olarak grrz. rnein, Kuzey Yarm Kre orta enlemlerinde gnelenme sresinin uzun olduu yaz aylar, gnelenme sresinin daha ksa olduu k gnlerinden daha scaktr. Gneleme sresinin deiimi, gndz uzunluuna baldr. Gndz uzunluu ise eksen eikliinin etkisiyle Ekvator'dan kutuplara doru deikenlik gsterir. rnein, Kuzey Yarm Kre'de 23 Eyll - 21 Mart tarihleri arasnda kuzeye doru gittike gndz sresi ksalrken, 21 Mart 23 Eyll tarihleri arasnda uzar. Gnelenme sresinin uzunluu, gne nlarnn dar ayla dt yksek enlemlerde baz tarm rnlerinin yetitirilmesine olanak salar. rnein, Kuzey Yarm Kre 60 enlemlerinde bu daylar 30 - 40 enlemlerindeki budaylarla ayn srede olgunlarlar.

yksektir. Sabah ve ikindi vakti gne nlar atmosferde daha uzun bir yol izleyerek yeryzne ularlar. Gne nlarnn daha dik ayla geldii yer ve zamanlarda nlarn atmosferde katettii yol ksalrken, daha dar ayla geldii yer ve zamanlarda nlar atmosferde daha uzun bir yol katederek yeryzne ularlar.

Gnej nlan sabah ve akam vakitleri atmosferde daha fazla yol kate derek yeryzne ularken, le vakti daha az yol katederek yeryzne ular. Bu nedenle gn iinde birim alana den enerji miktar sabah ve akam vakitleri dkken len yksektir.

- Ykselti Yeryz ekillerinin ykselti ve bak gibi zellikleri, scakl nemli lde etkiler. Atmosferin genel zelliklerini anlatrken scakln atmosferde ykseldike her 100 m de ortalama 0,5 C dtn grmtk. Ayrca ykseklere kldka atmosferin younluu, nem oran ve kalnl azalr. Bu nedenle, yksek kesimler gneten daha fazla enerji aldklar halde ma ile daha fazla enerji kaybettiklerinden scaklk deiimi daha fazladr. Gndz ksa srede snan bu yerler gece hzlca sourlar.

Bulutluluk gn ierisinde gnelenme sresini etkiler. Bulut younluu art tka gnelenme azalr.

Kutup noktalar evresi yl ierisinde gnelenme sresinin en uzun olduu yerlerdir. Ancak scaklk deerleri 0 C nin zerine kamaz. Bunun temel sebebi, gne nlarnn geli asnn ok dar olmasdr. - Gne nlarnn atmosferde ald yol Gne nlarn atmosferde katettii yol ile, tutulma, yans ma ve dalma miktar arasnda bir paralellik vardr. Inlarn atmosferde ald yol arttka, krlma, yansma ve emilme miktar artar. Dnya'nn ekline bal olarak kutup evresine ulaan gne nlarnn atmosferdeki yolu uzun dur. Ekvator'a doru gittike gne nlarnn atmosferde ald yol ksalr. Gn ierisinde herhangi bir noktaya gelen gne nlarn atmosferde katettii yol farkldr. Gne n larnn dik ayla geldii le vakti atmosferde ald yol ksa olduundan dalma ve tutulma azalr. Bu nedenle le vakti gne daima parlak ve scaklk deerleri daha
Yerden ykseldike scaklk deerleri her 100 m de ortalama 0.5 C

derken, alaldka yine her 100 m de 0.5 C artar.

- Nem Nemin snma ss yksektir. Bu nedenle nemin fazla olduu yerlerde gnlk ve yllk scaklk deiimi daha azdr. Nem, yeryzne arparak geriye yansyan gne n larn daha fazla absorbe eder. Ayrca koruyucu bir rt oluturarak scakln uzaya kamasn nler.

Ekvator evresi gne nlarn dik ve dike yakn alarla ald halde, nemin fazlalndan dolay dnyann en scak yerleri deildir. Dnya'nn en scak yerleri nemin ok dk olduu, alalc hava hareketlerinin grld dnenceler evresidir.

- Okyanus akntlar Okyanus akntlar, ilk harekete getikleri denizlerin scak lklarn, ulatklar alanlara tarlar. Buna bal olarak dnya scaklk dalmn etkilerler. ncelikle farkl iklim blgeleri arasnda grlen akntlar scaklklar daha belir gin olarak deitirirler. rnein, Meksika krfezinden Avrupa kylarna doru olan Gulf Stream scak su akntlar Bat Avrupa kylarnda zel likle k mevsiminde scaklk deerlerinin ykselmesine neden olurlar. Yaklak ayn enlemdeki Labrador souk su aknts, Kuzeydou Amerika kylar'nda scaklk deerlerini drrler. Gulf Stream scak su akntsnn dnda, Brezilya, Alaska ve Kuroiva gibi scak su akntlar, getikleri yerlerde scaklk deerlerini artrrken Kanarya, Benguala, Kalifornia, ve Oyosivo gibi souk su akntlar scaklk deerlerini drrler.

Okyanus akntlar ilk hareket ettii enlemlere gre scak veya souk karak tere sahiptirler. Bu nedenle uradklar kylarn scakln etkilerler. Okyanus akntlar Dnya'nn dnne bal olarakta kuzeyde hereket ynnn sana gneyde soluna saparlar.

- Rzgrlar Hava ktleleri zerinde bulunduu yzeylerin scaklklarn dan etkilenirler. Hava ktleleri, sahip olduklar scaklklar ulatklar alanlara tarlar. Bu nedenle, hareket halindeki hava ktlesi scaklk daln dorudan etkiler. Enlem - scaklk ilikisine bal olarak yksek enlemlerden alak enlemlere doru esen rzgrlar, scaklk deerlerini drrken, alak enlemler den yksek enlemlere doru esen rzgrlar scakl artrc etki yaparlar. Fn karakteri kazanm rzgrlar da en son ulatklar alanlarda scakl artrrlar. rnein, Dou Karadeniz kylarnn k scaklk ortalamalar, ayn artlara sahip Bat Karadeniz kylarndan daha yksektir.

Labrador souk su ve Gulf Stream scak su akntlarnn etki alan lar. Akntlarn etkisi ile 6CP enlemleri zerinde Ocak ay scaklk dalnda belirgin farklar ortaya kar.

Enlem scaklk ilikisine bal olarak, kutuplardan Ekvator'a doru esen rzgrlar scakl drc, Ekvator'dan kutuplara dorv esenler ise scakl arttrc etki yaparlar.

- Kara ve denizlerin dal Kara ve denizlerin zgl slar farkldr. 1 gr. arlnda bir C cismin 1 C scakla ulaabilmesi iin gerekli olan enerji miktarna zgl s veya snma ss denir. Kara ve denizlerin zgl slarnn farkl oluu, ayn miktar s enerjine de farkl scaklk deerlerine sahip olurlar. rnein, suyun snma ss karalardan fazladr. Bu neden le ayn scakla, karalara gre daha ge ularlar, ayn zamanda daha ge sourlar. Denizlerin ge snp ge soumalarnda, saydam olular nedeniyle gne nlarnn 100 - 150 m kadar derine inebilmesi de etkilidir. Oysa karalar snma slarnn dk lnden dolay denizlere oranla daha abuk snr ve daha abuk sourlar. abuk snma ve soumann grlmesinde karalarn saydam olmamas nedeniyle, ancak 30 - 40 cm'lik ince bir blmn snmasnn da et kisi vardr. Kara ve denizler arasndaki snma ve souma sreleri arasndaki fark, gndz ve yaz mevsimde karalarn daha abuk ve daha fazla snmasna, gece ve k mevsiminde ise daha hzl ve daha fazla soumasna neden olur. Sonu olarak, karalar ile denizler arasnda her zaman bir scaklk fark olumaktadr. Ayrca denizlerde ve deniz kylarnda gnlk ve yllk scaklk fark az olmakta, kara ilerinde ise gnlk ve yllk scaklk fark daha fazla olmak tadr. Kara ve denizlerin yzlm olarak farkl dal, bu fark daha da artrmaktadr. Bu olay dnya scak daln gsteren haritalarda, izoterm erilerinin dzensiz dalm eklinde grlmektedir. Kara ve denizlerin yzlm olarak farkl dal, ortalama scaklklar da etkilemektedir. rnein, karalarn denizler den fazla olduu Kuzey Yarm Kre'de ortalama scaklk, Gney Yarm Kre'den 2C daha yksektir. Dnya'nn en scak noktalarn birletiren izoterm erisine Termik Ekvator denir. Termik Ekvator, bata kara ve denizlerin farkl dal nedeniyle, ortalama 8 Ekvator'un kuzeyinden gemektedir. Kara ve denizlerin snma farkllklar scaklk kuaklarnn matematik iklim kuaklarndan farkl bir grnm kazan masna neden olmutur. Matematik iklim kuaklar, dnya iklim blgelerini ak larken genel bir fikir verir. Ancak bu kuaklar, yeryzndeki iklim dallarna tam anlamyla uymaz. Atmosfer ve yer koullarnn etkisi ile Gne'ten alnan enerjinin her yerde farkl olmas, scaklk kuaklarnn ortaya kmasna neden olmutur.

Scaklk kuaklar ve balca zellikleri unlardr; Scak Kuak Kuzey Yarm Kre'deki 30 30' enlemi ile Gney Yarm Kre'deki 27 enlemi arasnda yer alr. Kuzey Yarm Kre'de karalarn fazlalndan dolay daha geni yer kaplar. Bu kuakta yllk scaklk ortalamas 20C stndedir. Memin fazla olmas gne nlarnn dik ve dike yakn alarla gelmesi gibi nedenlerle scaklk fark azdr. Bu kuakta, Ekvatoral, Savan, Muson ve Tropikal l iklimleri etkilidir. Ilman Kuak Kuzey Yarm Kre'de 3030' - 6830' enlemleri arasnda, Gney Yarm Kre'de 27 - 48 enlemleri arasnda yer alr. Ilman kuak'n, Kuzey Yarm Kre'de daha geni olmas karalarn orannn fazla olmasna baldr. Ilman kuan Gney Yarm Kre'de daha dar olmasnda ise bu enlem lerde daha ok denizlerin bulunmas etkilidir. Ilman kuakta gne nlarnn dik ayla geldii yer yok tur. Ancak eksen eikliinin bir sonucu olarak, gne n larnn geli alar arasndaki fark atmtr. Bu fark yl ierisinde scak ve souk dnemlerinin ortaya kmasna neden olur. Sonu olarak, mevsimler belirgin olarak ortaya kmtr. Bu kuak, scak kuaa gre daha souk, souk kuaa gre daha scak olduundan, lman kuak ismini almtr. Bu kuakta, lman kuak karasal, lman kuak denizel, karasal l ve Akdeniz iklim artlar etkilidir. Trkiye'de bu kuakta yer aldndan yukarda szn ettiimiz iklimlerin etkisi altnda kalr. Souk Kuak Kuzey Yarm Kre'de 6830' enleminin kuzeyinde, Gney Yarm Kre'de 48 enleminin gneyinde yer alr. Kuzey kutbu evresinde Kuzey Buz Denizi'nin bulunmas, souk kuan daha dar olmasna neden olur. Gney Kutbu'nda ise Antarktika kt'as nedeniyle souk kuak daha genitir.
c

Matematik iklim kuaklarnn snrlarn gne nlarnn geli as ile aydnlanma izgisi belirler. Scaklk kuaklarnn snrlarn ise scaklk dalna etki eden dier faktrlerinde etkisi vardr.

- Toprak nemi ve talarn cinsi Suyun zgl ss nedeniyle nemli topraklar daha ge snr ve ge sour. Topraktaki su, buharlarken etrafn sout tuundan nemli topraklar ar derecede snmaz. Przl yzeylere sahip talarn yaygn olduu yzeylerde snma daha fazladr. Parlak yzeylere sahip talarn yaygn olduu yerlerde ise yansma fazla olduundan snma daha azdr. Bylece yeryzn oluturan maddelerin zgl slarnn farkl oluu, rt ekli, cinsi, ta ve topraklarn rengi gibi nedenlerle yeryznn farkl yerlerinde, farkl snma oranlar ortaya kmaktadr.

Bitkiler koruyucu bir rt oluturarak topran nemli kalmasn salarlar. Nemli toprak gndz ok fazla snmazken, gece de ok fazla soumaz.

- Kar rts Kar rts parlak ve beyaz olduundan gne nlarnn nemli bir ksmn yanstr. Bu nedenle karlarla kapl da zirveleri gne nlarn daha gl ald halde snmaz ve kar yerde kalr. Ancak topran ma ile s kaybn nlediinden toprak scaklnn dmesini nler. Bu durum, kar yandan nce topraa ekilen buday gibi baz tarm rnlerinin don olayna kar korunmasn salar.

Scakln snan yzeyden derinlere doru ilemesi yzeyi oluturan tan zelliine gre deiir. rnein koyu renkli talar ve toprak lar scakl iyi geirir ve derinlere iler.

- Bitki rts Bitki rts, toprak zerinde koruyucu bir rt oluturur. Bu rt toprak neminin ksa srede buharlaarak atmosfere karmasn nler. Bitki rts, gndzleri gne nlarnn yere demesine engel olduundan daha az snmasna neden olur. Ayn zamanda geceleri topran ma ile enerji kaybn azaltr. Bu nedenle bitki rtsnn fazla olduu yer lerde, gnlk scaklk fark azalr. Gndzleri bitki rtsnn gr olduu yerler serin, geceleri daha lktr.

Atmosfer Gne'ten gelen nlarn tamamna yaknnn geri yans masna neden olur. Ayn zamanda yer ssnn uzaya kamasn nler.

A.

Scakln Yeryzne Coraf Dal

Scakln yeryzne genel dal incelenirken ykselti, bak, gibi yerel etkileri ortadan kaldran deniz seviyesine indirgenmi izoterm haritalar kullanlr. imdi yllk ortalama indirgenmi izoterm haritas ile en yksek ve en dk scaklklarn grld Ocak ve Temmuz aylarna ait dnya izoterm haritalarn inceleyelim.

1.

Dnya ndirgenmi Yllk Ortalama zoterm Haritas

Dnya yllk ortalama izoterm haritas herhangi bir yerin genel olarak scak veya souk oluu hakknda fikir verir. Dnya yllk ortalama izoterm haritasna baktmz zaman u genel sonular kartabiliriz. Enlem - scaklk ilikisi daha belir gin olarak grlr ve Ekvator'dan kutuplara doru gittike scaklk der. Ancak dnya scaklk dalnda sadece enlem et kili deildir. Scakla etki eden karasallk-denizellik okyanus akntlar gibi faktrlerinde etkisiyle izotermlerin paralellere olan uygunsuzluu karalarn fazlal nedeniyle Kuzey Yarm Kre'de daha belirgindir. Gney Yarm Kre'de denizlerin orannn fazla olmas nedeniyle, izotermler paralellerle ksmen uygunluk gsterir. Dnya'nn en scak yerleri, karalarn fazla olmas nedeniyle Kuzey Yarm Kre kara ilerinde yeralr.Okyanus akntlar nedeniyle, okyanuslarn dou kylar bat kylarndan daha scaktr. rnein, Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde akntlar nedeniyle scaklk fark daha belirgin olarak grlr.

Kuzey Yarm Kore'de dnenceler evresindeki karalarn i kesimleri yllk scaklk ortalamasnn en fazla olduu yerleridir.

Kufuplar ise yllk scaklk ortalamasnn en dk olduu blgelerdir.

2.

Ocak Ay Dnya ndirgenmi Scaklk Haritas

Bu ayda Kuzey Yarm Kre'de k mevsimi yaanr. Ekvator'dan kutuplara doru gittike scaklk deerleri der. Ancak bu dme Kuzey Yarm Kre'de gne nlarnn daha dar ayla gelmesinden dolay daha fazladr. zellikle Asya karalarnn kuzey blm en dk scaklklarn yaand yerdir. Ocak aynda Gney Yarm Kre'de yaz yaanr. Bu nedenle, dnyann en scak yerleri bu yarm krenin kara ilerinde yer alr. Kuzey Yarm Kre'de karalarn oran denizlerin oranndan fazla olduundan, izotermler kuzey gney ynnde daha fazla yer deitirirler. rnein, 0 CC izoterm erisi karalar zerinde 35 kuzey enlemine kadar inerken, Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde 60 kuzey enlemine kadar ykselir. Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde scaklk deerlerinin ayn enleme sahip kara ilerine gre daha fazla olmasnda, Gulf Stream scak su akntsnn etkisi vardr. 3. Temmuz Ay Dnya ndirgenmi Scaklk Haritas

Bu ayda Kuzey Yarm Kre'de yaz mevsimi, Gney Yarm Kre'de k mevsimi yaanr. Bu nedenle dnyann en scak yerleri Kuzey Yarm Kre karalar iinde yer alr. zoterm erileri karasallk nedeniyle Ocak aynda gsterdikleri durumun tam tersine, karalar zerinde kuzeye doru kavis yaparlar. Bu nedenle scakln kn -60 C ye kadar debildii Sibirya'da scaklklar gl ve rmak sularna rahatlkla girebilecek kadar ykselir. Yine ayn nedenle bir yllk buday, arpa ve msr gibi baz tarm rnlerinin tarm yaplabilir.

B. BASIN VE RZGRLAR
Yer ekiminin etkisi ile yerkreyi epe evre saran gaz ktlesinin arlna, ya da atmosferi oluturan gazlarn stnde bulunduu yzeylere yapt etkiye hava basnc denir. Basn barometre ismi verilen aletlerle llr. Hava basnc, ilk kez 1643 ylnda Torielli tarafndan cival bir barometre ile llmtr. 45 enlemlerinde, 0C scaklkta, 0 m deniz kysnda llen 760 mm veya 1013 mb basn normal atmosfer basnc kabul edilir. 1033 milibardan daha yksek basnlara yksek basn (antisiklon) daha dk deerlere alak basn ismi verilir. Atmosferin yeryzne yapt basn her yerde ayn deildir. Atmosfer basncnn yeryzne dalna etki eden fak trler unlardr; - Yerekimi Yerekiminin etkisiyle havakre, Dnya yzeyinin her yerine sabit bir etki yapar. Ancak Dnya'nn eklinden dolay yereki mi her yerinde ayn deildir. Ekvator'dan kutuplara doru git tike yerekimi artar. Bu nedenle yerekimi alak enlemler den yksek enlemlere gittike kk deiimler gsterir. Basnca etki eden dier etmenler nedeniyle Ekvator'dan ku tuplara doru gittike yerekimi dzenli olarak artt halde, basn deiiminde ayn dzenlilik grlmez.

- Scaklk (termik etken) Scaklk deitike atmosferin younluu deiir. Younluun deimesi de basncn deimesine neden olur. Herhangi bir yerde scakln artmas ile hava molekl lerinin titreimleri artar, molekller birbirinden uzaklar. Genileyip hafifleyen hava ktlesinin yere yapt etki azalr, yani alak basn alanlar oluur. Bu merkezlere termik alak basn merkezi ismi verilir.

Isnan hava gen/eip ykseldiinden yere uygulad basn azalr. Souyan hava arlap alaldndan yere uygulad basn artar.

Scakln artmas basncn dmesine neden olurken, scakln azalmas basn deerlerinin ykselmesine neden olur. Scakln dyle hava ktlesi younlar, arlar ve alalarak skr. Alalan hava ktlesinin yere yapt etki artndan termik yksek basn merkezi oluur.

Termik alak ve yksek basn kuaklar.

Kutuplar evresi, Dnya'nn eklinin bir sonucu olarak scaklk deerleri btn bir yl dk olduundan, srekli termik yksek basn alanlar durumundadrlar. Ekvator evresi, gne nlarn btn bir yl dik ve dike yakn alarla aldndan termik alak basn alanlar tam bir kuak oluturur. Eksen eikliinin bir sonucu olarak herhangi bir yerde yl iinde gne nlarnn geli as deiir. Gne nlarn geli asnn deimesi scakln deimesine veya mevsimlerin ortaya kmasna neden olur. Bylece mevsimlik olarak scakln deimesi basncnda yl ierisinde deiimine neden olur. rnein, Kuzey Yarm Kre'de yer alan Asya ve Kuzey Amerika karalar yazn s narak termik alak basn alanlar haline gelirken, kn souyarak termik yksek basn alanlar haline gelir. Benzer durumlar gn iinde dar sahalarda da meydana gelir. Gndz snarak termik alak basncn etkisinde kalan yerler, gece souyarak termik yksek basn alanlar haline gelirler. Ancak kara ve denizlerin zgl slarnn farkl olmasndan dolay, snma ve souma sreleri farkl olduundan farkl zamanlarda alak ve yksek basn alan haline gelirler. Bu olay gnlk meltem rzgrlarnn oluu munda daha belirgin olarak greceiz.

- Ykselti Atmosferde ar gazlar alt katlarda, hafif gazlar daha st katlarda bulunur. Ayrca yerekimin etkisiyle, ykseklere doru arl ve younluu azalan atmosferin yere yapt etki azalr. Atmosferin en alt katnda yer alan Troposfer katnda yaklak her 10,5 m de, hava basnc 1 mb deiir. Basncn ykseldike dmesinden yararlanarak altimetre ismi verilen ykselti ler alet yaplmtr. Herhangi bir nok tann ykseltisi sabit olduundan ykseltiye bal olarak yl ierisinde basn deiimi olmaz. - Dinamik etkenler Dnya'nn kendi ekseni etrafnda dnne bal olarak ortaya kan savrulma kuvveti veya merkezka kuvveti, hava ktlelerinin baz enlemlerde ylp skmasna, baz enlemlerde de ykselerek gevemelerine neden olur. rnein, Ekvator zerinden snarak ykselen hava ktlesi, dnenceler zerinde alalarak skr ve srekli dinamik yksek basn alanlarn oluturur. 60 enlemleri evresinde ise dinamik etkenler ile hava ktleleri ykselti lerek gevetilir ve srekli dinamik alak basn alanlar haline gelir. Dinamik nedenlerle oluan srekli basn kuaklarnda, basnca etki eden dier faktrlerin baz mevsim ve dnem lerde daha baskn hale gelmesi durumunda dinamik basn kuaklar kesintiye urar. rnein, k mevsiminde Kuzey Yarm Kre 60 enlemleri evresinde dinamik yk sek basn grlmesi gerekirken, karasallk nedeniyle ok fazla souyan Sibirya ve Kanada karalar zerinde termik yksek basn merkezleri oluur. Dinamik basnlar, denizellik ve okyanus akntlarnn da yardm ile 60 kuzey enleminde k mevsiminde sadece zlanda ve Aleut adalar evresinde grlr. Atmosferdeki yatay basn deiimleri, izobar haritalar ile gsterilir. Ayn basnca sahip noktalarn birletirilmesi ile izobarlar (e basn erileri) oluturulur. zobar haritalar yine birok ynyle izohips haritalarna benzer. rnein; S Ayn izobar haritasnda, izobarlar arasndaki basn fark birbirine eittir. S zobarlar i ie kapal erilerden oluurlar. S zobarlarn sklatklar yerlerde ksa mesafelerde basn fark artarken seyrekletii yerlerde ise, ayn mesafede basn fark daha azdr. s Alak veya yksek basn merkezleri, i ie kk hal kalardan oluan izobar adacklar olutururlar.

Vere/en ykseldike atmosferin kalnl ve atmosferi meydana getiren gazlarn younluu azaldndan ykseklerde basn azalr..

zobar haritalar izilirken, scaklk haritalarnda olduu gibi deniz seviyesine indirgenmi basn deerleri kullanlr. klim almalarnda aylk ve yllk ortalama izobar harita larndan yararlanlr. Ancak meteoroloji istasyonlarnda gnlk hava olaylarn tahmin etmek iin gnlk izobar haritalarndan yararlanlr.

A. Basncn Yeryzne Corafi Dal Dnya'nn ekline ve kendi ekseni etrafnda dnne bal olarak, yeryznde srekli termik ve dinamik basn kuaklar oluur. Ancak eksen eikliinin bir sonucu olarak ortaya kan mevsimler aras scaklk farklar, karasallk, denizellik ve okyanus akn tlar gibi faktrlerin etkisiyle, dnya basn dalnda baz farkllklar ortaya kar. imdi, en dk ve yksek basn deerlerinin grld Ocak ve Temmuz ay dnya ortalama basn daln grelim.

1.

Ocak Ay Dnya Basn Dal (zobar) Haritas

Bu ayda Kuzey Yarm Kre'de mevsimin k olmas ve karalarn fazlalndan dolay, yksek basn alanlar daha genitir. Basn deerlerinin en yksek olduu yer, karasallk nedeniyle Sibirya ileridir. Kuzey Yarm Kre'de karalar zerindeki basn deerleri, denizlerden daha yksektir. Gney Yarm Kre'de basn deerlerinin yksek olduu yerler Olak dnencesi evresidir. Ancak, Gney Yarm Kre'de yaz yaandndan, karalar zerinde termik alak basnlar oluur. Bu nedenle Olak dnencesi zerindeki yksek basnlar kesintiye uram, sadece denizler zerinde adalar ek linde grlmektedir. Ekvator evresi, kesintisiz termik alak basn alandr. Kutup daireleri zerinde, dinamik alak basn alanlar yer alr. dinamik alak basn alanlar, Gney Yarm Kre 60 enlemleri evresinde, denizellik nedeniyle tam bir kuak olutururken, Kuzey Yarm Kre 60 enlemleri evresinde karasallk nedeniyle kesintiye urayarak karalar zerinde grlmez. Kuzey Yarm Kre'de alak basn, dinamik nedenlerle sadece zlanda ve Aleut adalar evresinde grlr. zlanda dinamik alak basn alan bu ayda daralarak zlanda ve Grnland arasna skmtr. Afrika'nn kuzeybatsndaki Asor dinamik yksek basn merkezi ile Havai adalar evresinde oluan Havai Dinamik yksek basn merkezi Kuzey Yarm Kre'deki geni termik yksek basn kua iinde kalarak etkisi zayflamtr.

2. Temmuz Ay Dnya Basn Dal (zobar) Haritas

Bu ayda en yksek basn deerleri, dinamik nedenlerle Gney Yarm Kre'de, Olak dnencesi evresinde grlr. Temmuz aynda adalar eklinde, paral olarak grlen yksek basn alanlar, bu ayda mevsimin k olmasndan dolay kesintisiz kuaklar oluurtururlar. Kuzey Yarm Kre'de, yksek basn merkezleri dinamik nedenlerle Havai ve Asor evresinde oluur. Bu basn merkezlerinin evresi yaz mevsiminin etkisiyle alak basn alanlar haline geldiinden, Havai ve Asor dinamik yksek basn merkezleri genileyerek etki alanlar kuzeye doru kaymtr. Bu ayda basn deerlerinin en dk olduu yerler, karasallk ve mevsimin etkisiyle Asya kt'as ileridir. Asya kt'as ve evresi, snmaya bal olarak alak basn alanlar haline gelmitir. Gney Kutup dairesi zerinde, dinamik alak basn alanlar bu ayda da kesintisiz bir kuak oluturmu tur. Kuzey Yarm Kre'de dinamik nedenlerle oluan zlanda ve Aleut dinamik alak basn merkezleri, evreleri de alak basn alanlar haline geldiinden zayflar ve belirsiz hale gelirler.

Altimetre: Ykseldike basncn dmesinden yararlanlarak yaplan ykselti ler alet.

Barometre: Basnc ler alet.

RZGRLAR
Yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru olan yatay hava hareketlerine rzgr denir. Dinamik ve termik yk sek basn alanlarnda hava ktleleri, alalc zellik gsterirler. Alalan hava ktlesi, yere temas alanndan itibaren daha gevek hava ktlelerinin bulunduu evreye doru dalmaya balar. Dinamik veya termik alak basn alanlarnda ise, hava ktleleri ykselerek seyrekleir. Hava ktlelerinin ykselmesi ile ortaya kan boluk, evredeki daha skk hava ktleleri tarafndan doldurulur. Bylece evreden merkeze doru yatay bir hava hareketi oluur.

Alak ve yksek basn alanlarnda hava hareketlerinin kesiti. Yksek basn alanlarnda hava moleklleri alalarak skr ve molekllerin daha seyrek olduu alak basn alanlarna kayar (a). Bunun sonucu olarak rzgrlar oluur (b).

Rzgrn ynn etkileyen faktrler unlardr; - Basn merkezlerinin konumu Rzgrlarn, yksek basn alanlarndan alak basn alanlar na doru olan yatay hava hareketleri olduunu grmtk. Buna gre, alak basn merkezine gre, yksek basn merkezinin bulunduu yn rzgrn gerek ynn oluturur.

- Yeryz ekillerinin uzan dorultusu Sradalar, boazlar derin ve uzun vadiler rzgrlarn gerek ynlerinin deimesine neden olur. Rzgrlar yksek enge beli arazileri aarak yollarna devam edemediklerinden evre sine gre alak derin ve uzun vadileri ile boazlar bir sre takip ederek yollarna devam ederler.

Yksek basn merkezi kuzeydou'da alak basn merkezi gney batda bulunduundan, rzgr kuzey doudan gney batya doru eser. Ancak dnyann dnnden dolay sapan rzgrlar ksmen yn deitirir.

istanbul ve anakkale Boaz'nda hakim rzgr yn boazlarn uzan dorultusu ile paralellik gsterir.

Herhangi bir yerde rzgrlarn yl ierisinde en fazla estii yne hakim rzgr yn denir. Hakim rzgr yn ile yeryz ekillerinin uzan dorultusu arasnda bir paralellik vardr. rnein, stanbul ve anakkale'de rzgrlarn en fazla estik leri ynler ile boazlarn uzan ynleri benzerlik gsterir.

Rzgr torbalar meteoroloji istasyonlarnda hava ve deniz liman larnda rzgrn hangi ynden daha kuvvetli estiini gzlemeye yarayan aralardr.

Rzgr ynleri, meteoroloji istasyonlarndaki rzgr oklar ile llr. Ayrca hava alanlarnda rzgrn yn ve hzn pratik olarak gstermek amacyla rzgr torbalar kullanlr.

Basn merkezlerinde rzgrlarn sapmas. Alak basn mer kezlerinde evreden merkeze doru toplanan hava ktleleri basn merkezinden ykselirler. Yksek basn merkezlerinde ise basn merkezinde alalarak skan hava ktleleri merkez den evreye doru dalrlar. Merkezde toplanan ya da merkezden uzaklaan hava ktleleri dz izgiler yerine kuzeyde saa gneyde sola saparak hareket eder. Hava ktlelerin yatay olarak birim zamanda aldklar yola

- Dnyann dn Dnyann kendi ekseni etrafndaki dn, rzgrlarn savrulmasna ve yn deitirmesine neden olur. Rzgrlardaki sapma Kuzey Yarm Kre'de saa, Gney Ya rm Kre'de sola dorudur. Rzgrlar saptran bu gce koriyolus gc denir. Bu bir tr merkezka kuvvetidir. Sapma Ekvator'dan kutuplara doru gittike artar. Ayrca rzgrlarn hz arttka ve srtnme azaldka sapma artar. ayet Dnya kendi ekseni etrafnda dnmeseydi, yksek basn alanlarnda skan hava ktleleri en ksa yolu takip ederek alak basn alanlarna gidecekti ve iki nokta arasn daki basn fark daha ksa sreler iinde eleecekti. Ancak dnmenin etkisiyle sapan hava ktlesi daha uzun ve daha karmak bir yol izler. Bu nedenle basn dengesizlii daha uzun sreler iinde ancak ortadan kalkar.

rzgr hz denir. Rzgrn hz anemometre ismi verilen aletlerle llr. Hz saniyede (m/sn) veya saatte (km/saat) alnan yol alarak ifade edilir.

Anemometreler rzgr etkisi ile dnen ve rzgrn hzn len aletlerdir.

Genel olarak rzgrlarn hzn etkileyen faktrler un lardr; - Basn fark Rzgrn ortaya kmasna neden olan asl faktr, farkl iki merkez arasndaki basn farkdr. Birbirini etkileyebilecek yaknlktaki farkl iki merkez arasnda hava akm oluur. Dierine gre daha yksek basn deerlerine sahip merkezden, daha dk basn deerlere sahip merkeze doru rzgr eser. Yine bu iki basn merkezi arasnda basn farknn artmas, rzgrn daha hzl esmesine neden olur. ki merkez arasnda basn farknn giderek azalmas ve sona ermesi durumunda, rzgr hz kesilmeye balar ve sona erer.

Bu ykseltilerde rzgrn hznn azalmasnda, gazlarn seyrelmi olmasnn da etkisi vardr. Yeryznn farkl blmlerinde srtnme farkldr. rnein, deniz yzeylerinde srtnme az olduundan, rzgrlar daha hzl eserler. Kara yzeylerindeki dz ve plak alanlarda rzgrlar hzl eserken, engebeli ve bitki rtsnn gr olduu ormanlk alanlarda daha yava eserler. Rzgr, esme hzlar, skl, scaklk zellii ve sreleri dikkate alndnda u gruplara ayrlr.

/. rzgrn hz, basn farknn fazla olmasndan dolay II. rzgra gre daha fazladr. - Basn merkezleri arasndaki uzaklk Basn fark, birbirine ok yakn iki merkez arasnda gerekleiyorsa hz olduka fazladr. ki merkez arasnda basn farknn ok yksek olmas durumunda, gl frt nalar ve hortumlar oluabilir. Basn merkezleri bir birinden uzaklatka, basn fark sabit kalsa bile rzgr larn hz azalr. Yerekillerinin engebeli ve bitki rtsnn gr olduu arazilerde rzgrn hz azalrken yer ekillerinin sade olduu arazilerde ve denizlerde rzgrlar daha hzl eserler.

A.

Srekli Rzgrlar

Termik ve dinamik nedenlerle oluan srekli basn merkez leri arasnda, btn bir yl ayn ynde esen rzgrlara, srek li rzgrlar ismi verilir. Dnya'nn ekline bal olarak kutuplar evresinde termik yksek basn alanlar, Ekvator evresinde ise termik alak basn alanlar olumutur. Yerkrenin dnmediini ve tama men karalar veya denizlerle kapl olduu varsaylmas duru munda srekli rzgrlar, sadece srekli termik basn merkezleri arasnda grlmesi beklenirdi. Ancak dnya kendi ekseni etrafnda dndnden, dnenceler zerinde srekli dinamik yksek basn kuaklar ile 60enlemleri zerinde srekli alak basn kuaklar oluur. Kutuplar ile Ekvator arasnda yer alan termik ve dinamik basn merkezleri arasnda alizeler, bat rzgrlar ve kutup rzgrlar ismi verilen rzgrlar oluur. Ancak basnca etki eden, karasallk, denizellik, ykselti ve mevsim gibi faktr lerinin de etkisiyle zellikle dinamik basn kuaklarnda zayflamalar veya kesintiye uramalar meydana gelir. Basn kuaklarnn zayflad yerlerde srekli rzgrlarn etkisi de zayflar.

Basn merkez/erinin birbirlerine o/an uzakl rzgrn hzn etki ler. Aralarndaki uzaklk azaldka, rzgrn hz artar. rnein; yukardaki haritada basn farklar eit olan iki rzgrdan I. rzgr daha hzl eser. - Srtnme Rzgrlarn yeryzne srtnmesi, hzlarnn kesilmesine neden olur. Srtnmeye bal rzgr hznn azalmas daha ok atmosferin yeryzne temas alanna yakn blmlerinde grlr. 500 - 600 m ykseklerde srtn menin etkisi zayflar ve rzgrlar daha hzl eserler.

imdi srekli rzgrlarn baz zelliklerini grelim. 1. Alize Rzgrlar 30 enlemleri evresindeki dinamik yksek basn alanlarn dan Ekvator evresindeki termik alak basn alanlarna doru esen rzgrlardr. 19. yy. da yelkenli gemiler, bu rzgr lardan oka yararlanarak kt'alararas seyahat ettiklerinden ticaret rzgrlar ismi de verilmitir. Alizeler, Bat ve Kutup rzgrlarna gre daha dzenlidirler. Hzlar 15 ile 40 km/saat arasnda deiir. Dnya'nn dnnden etkilenerek savrulurlar ve yn deitirirler. Buna bal olarak Kuzey Yarm Kre'de kuzeydoudan, Gney Yarm Kre'de gneydou'dan eserler. 30 enlemlerindeki l blgelerinden esen alizeler kuru ve scak karaktere sahiptirler. Ancak deniz zerinden getikleri yerlerde, bnyelerine nem alarak zellikle tropikal kuaktaki karalarn dou kylarna ya brakrlar. Bu rzgrn ilk hareket merkezleri genellikle tropikal ller olduundan, karalar zerinden getikleri yer lere toz srklerler. Farkl yarm krelerden Ekvator'a kadar gelen Alizeler, younluk ve scaklk artlar bakmndan bir birine benzediinden ksa srede kararak, durgun bir havann olumasna neden olurlar.

Okyanuslar zerinden getikleri yerlerde bnyelerine nem olarak, karalarn bat kylarna bol miktarda yama ya brakrlar. Ynleri ve hzlarnda yl ierisinde deiiklikler grlr. Bu deiiklikte mevsimlik alak ve yksek basn merkezlerinin devreye girmesinin etkisi vardr. Bat rzgrlar, Alizeler'de olduu gibi karalar zerinde etkili olduu yerlerde scak ve kuru zellik gsterirler. Ancak deniz ler zerinden getikleri yerlerde ise bnyelerine nem alrlar. zellikle Kuzey Yarm Kre'de karalar zerinde k ve yaz mevsiminde ortaya kan mevsimlik termik alak ve yksek basn alanlar, Bat rzgrlarnn gelimesini nler. Bu nedenle Kuzey Yarm Kre'de bat rzgrlar okyanuslar zerinde daha fazla geliirler. Gney Yarm Kre'de etkili olan bat rzgrlarnn yn ve hzlar daha az deiir. Bunun sebebi 60 enlemlerinin tamamna yaknnn denizlerden olumas nedeniyle dinamik alak basncn yl ierisinde ok fazla deimemesidir. Bat rzgrlar, Atlas Okyanus'un kuzeyinde daha gl eser ler ve Bat Avrupa kylarnda etkili olan lman okyanus ikli minin genel karakterlerinin ortaya kmasnda etkilidirler.

3. 2. Bat Rzgrlar 30 enlemlerindeki dinamik yksek basn kuaklarndan, 60 enlemleri evresindeki dinamik alak basn alanlarna doru esen rzgrlardr. Dnya'nn dnnden etkilenerek, Kuzey Yarm Kre'de gneybat'dan, Gney Yarm Kre'de kuzeybat'dan eserler. Orta Kuak'ta okyanusa komu karalar zerinde, zellikle k mevsiminde etkileri artar.

Kutup Rzgrlar

Kutuplardaki termik yksek basn alanlarndan, 60 enlem leri evresindeki dinamik alak basn merkezlerine doru esen rzgrlardr. Souk ve kurudurlar, bu nedenle ya getirmezler. Etkili olduklar yerlerde scakl drrler. Bat ve Alize rzgrlarnda olduu gibi Dnya'nn dnnden dolay Kuzey Yarm Kre'de saa, Gney Yarm Kre'de sola doru saparlar.

Dnya zerindeki srekli termik ve dinamik basn merkezlerine bal olarak oluan srekli rzgrlar.

B. Mevsimlik Rzgrlar Mevsimlik olarak ortaya kan basn merkezleri arasnda oluan rzgrlardr. Mevsimlik rzgrn yl ierisindeki yn ve etkileri deiir. Bu nedenle devirli rzgrlar ismi de verilir. Devirli rzgrlarn en gzel rneini, muson rzgrlar olu turur. Muson rzgrlarnn olumasnda etkili olan en nemli faktr kara ve denizlerin snma slarnn farkl olmasdr. Bu nedenle geni kara ve deniz yzeyleri farkl zamanlarda snr lar ya da sourlar. Yaz mevsiminde geni kara yzeyleri, komu olduu geni deniz yzeylerine gre erken ve daha fazla sndklarndan ter mik alak basn alanlar haline gelirler. Denizler ayn dnemde karalar kadar snmadklarndan basn deerleri karalardan daha yksektir. Bu nedenle, basn deerlerinin daha yksek olduu deniz yzeylerinden, alak basn alan lar durumundaki karalara doru yatay hava hareketleri oluur. Denizden estiklerinden bol nem tayan bu rzgrlar, kara kenarlarnda bol yama yalarna neden olurlar. Bu rzgrlara yaz musonu ismi verilir.

Yaz musonlar zellikle Gneydou Asya lkelerinde sellerin olu masna yol aar

Muson rzgrlar muson ikliminin genel karakterlerinin ortaya kmasnda en fazla etkiye sahip faktrlerden biridir.

Yaz musonu.

K musonu

K mevsiminde ise karalar hzlca ve daha fazla souyarak termik yksek basn alanlar haline gelirler. Karalara komu geni deniz yzeyleri, karalar kadar abuk soumazlar. Ayn dnemde denizler zerinde basn deerleri daha dktr. Bu nedenle karalar zerindeki termik yksek basn alanlarn dan denizler zerindeki termik alak basn alanlarna doru rzgr eser. Bu rzgrlara k musonlar ismi verilir. K musonlar, nemin az olduu kara ilerinden estiklerinden kuru ve soukturlar. Bu nedenle yaz mevsiminde ya brak tklar yerlerde bu mevsimde ya brakmazlar.

Muson rzgrlarnn en gzel rneine, Asya'nn gney ve dou kylarnda rastlanr. Yaz musonlar, Hint Okyanusundan Asya karalarna doru eserler. Himalaya dalarnn eteklerine doru trmanan nemli rzgrlar, bu blgeye bol ya brakrlar. Asya' nn gney kylar Muson rzgrlarnn etkisiyle dnyann en fazla ya alan yresi haline gelmitir. Asya'nn gney ve dou kylar k musonlarnn etkisi ile kurak geer. Yaz musonlar, Asya'nn gney kylarnda, baz dnemler frtna eklinde eserek can ve mal kayplarna sel ve akarsu basknlar na neden olur. Musonlarn frtna eklinde esmesi bata tarm sal faaliyetleri olmak zere, birok ekonomik faaliyeti olumsuz ynde etkiler.

Baz dnemlerde esme hzlan zayflar ve daha az ya brakr lar. Yalarn azalmas tarmsal verimin dmesine neden olur. zellikle eltik tarmnda, tarmsal verimin dmesiyle zaman zaman Gney Asya lkelerinde alk tehlikesi ba gsterir. Muson rzgrlar, ayrca Avusturalya'nn kuzey ve gney kylannda, Afrika'nn Gneydou kylarnda, Gine ve Meksika krfezi evresinde etkilidir.

C. Yerel Rzgrlar Yerel rzgrlar, dnya zerindeki genel hava dolamna bal rzgrlarn yresel artlarla deiiklie uramas sonucu ortaya kar. Yerel rzgrlardan bir ksm, dar sahalarda scaklk farklar sonucu ortaya kan ksa sreli basn merkezleri arasnda doar.

Balca yerel rzgrlar unlardr; 1. Meltemler Gn ierisinde farkl snma zelliklerine bal olarak, ksa mesafelerde meydana gelen basn merkezleri arasnda oluan rzgrlardr. zellikle deniz kylarnda ve kara ilerinde dalar ile vadiler arasnda ortaya kar. Gndz deniz yzeyleri karalar kadar snmaz, bu nedenle basn deerleri karalardan daha yksektir. Kara yzeyleri denizlerden daha fazla sndndan basn deerleri dktr. Bu nedenle, gnn ilk saatinden itibaren leden sonraya kadar, denizlerden karalara doru serinlik hissi veren ok hafif rzgrlar eser. Bu rzgrlara, deniz meltemi ismi verilir.

Gn iinde benzer bir rzgr da kara ilerinde oluur. Gndz, nemin ve atmosfer younluun fazla olduu ova ve vadilerde snma daha yava olduundan gndzn ilk saatlerinde dalara gre yksek basn alanlar durumundadrlar. Da zirveleri ise gne nlarn dorudan almalar ve nemin azln dan dolay, daha hzl snarak termik alak basn alanlar haline gelirler. Bylece ovalardan veya vadilerden dalara doru bir rzgr oluur. Bu rzgrlara vadi ya da ova meltemi ismi verilir.

Gece ise mann fazlal ve nemin azl nedeniyle hzlca souyan da zirveleri evrelerindeki ova ve vadilere gre daha yksek basn deerlerine sahip olurlar. Imann azl ve nemin fazlal nedeniyle daha ge souyan ova ve vadiler ise alak basn alanlar haline gelirler. Bylece da zirvelerinden ovalara doru bir rzgr oluur. Bu rzrlara da da meltemi ismi verilir. Basn-ykselti ilikisine ters olarak gelien bu durum ksa srer ve gecenin ilk yarsnda ovalar ve vadiler, da zirveleri kadar souyarak basn denklemesi olur ve rzgr kesilir.

Gece ise karalar hzlca souyarak denizlere gre yksek basn alanlar haline gelirler. Denizler ise yavata olsa gn boyu sn mlardr. Gndz ge snan denizler, gece de daha ge sourlar. Bu nedenle, denizler zerinde basn deerleri kar alara gre daha dktr. Bylece karalardan denizlere doru bir rzgr eser. Bu rzgrlara da kara meltemi ismi verilir. Kara ve deniz meltemleri ok ksa mesafeler iinde meydana geldik lerinden scaklk daln etkilemezler, kurutucu etki yapmaz veya yalara neden olmazlar.

2. Scak Yerel Rzgrlar Scak blgelerden daha souk blgelere doru esen rzgr lardr. Genellikle genel hava dolamnn bir paras duru mundadrlar. Enlem scaklk ilikisini yanstrlar. Yani Kuzey Yarm Kre'de gneyden, Gney Yarm Kre'de kuzeyden esen rzgrlardr. Genellikle scak olmalar nedeniyle kurudurlar. Ancak deniz veya gl yzeylerinden geerlerse, bnyelerine nem olarak uradklar kylara ya brakrlar. Farkl lkelerde farkl isimler alrlar. rnein, Akdeniz zerindeki gezici alak basn alanlarna doru, gneyindeki dinamik yksek basnlarn grld l blgelerinden esen rzgrlar Cezayir ve Tunus'ta Sirokko, Msr ve Libya'da Hamsin, Suriye'de ve Irak'ta Samyeli ismini alrlar. Bu rzgrlar genellikle l blgelerinden estiklerinden toz yk ldrler, etkili olduklar blgelerdeki tarm alanlar ve yerleim merkezlerini olumsuz ynde etkilerler. Bazen de mineralce zengin ls topraklarnn olumasna neden olduklarndan, etkili olduklar yerlerde tarmda verimi artrabilirler.

Ykselen hava ktlesi atmosferin genel scaklk deiimine uyarak her 100 m'de 0,5 C sour. Oysa ayn hava ktlesi, dan dier yamacnda alalrken, yaklak her 100 m'de 1C snr. Bu snmada, atmosferin alaldka her 100 m'de 0,5C scaklk artnn etkisi vardr. Ayrca hava ktlesi, az youn ortamdan ok youn ortama doru getiinden srtnmenin etkisiyle daha fazla sndndan scaklk deiimi her 100 m'de ortalama 1C ye ular. Fn rzgrlar, alalc hava hareketleri olduundan, scak ve kurudurlar. Etkili olduklar yrelerde, scakl belirgin bir ekilde artrrlar. rnein, fn rzgrlarnn etkili olduu, Dou Karadeniz kylarnn ortala ma k scakl, ayn zelliklere sahip Bat Karadeniz kylar na gre daha fazladr.

Trkiye'de etkili olan scak yerel rzgrlara gelince, bunlar Lodos, Kble ve Keileme'dir. Lodos, Afrika'nn kuzeyinde etkili olan rzgrlarn devam olduu halde, Akdeniz zerinden getiinden Gney Ege ve Akdeniz kylarna ya brakrlar, ancak i ksmlara kuru ve scak olarak eserler. Suriye'de etkili olan Samyeli'nin devam olan Keileme, kara lardan Trkiye'ye doru estiinden ya getirmez. Scak ve kuru etkileri, zellikle Gneydou Anadolu blgesinde hissedilir. Scak yerel rzgrlar iinde ele alabileceimiz rzgrlardan biri de fn rzgrlardr. Fn rzgrlar, hava ktlelerinin da yamac boyunca ykseldikten sonra dan dier yamacnda alalmas ile meydana gelir.

Fn rzgrlar, doal bitki rt ve tarm rnleri zerinde kurutucu etki yapar. Baz blgelerde meyveler bu rzgrlarn etkisi ile daha erken iek aar. Ancak daha sonra grlecek dk scaklklardan etkilenerek zarar grebilir. Fn rzgr larnn, bazen de tarm rnlerinin erken olgunlamasn salamas, yksek scaklk isteyen tarm rnlerinin yetitirilme sine imkan vermesi gibi olumlu katks vardr. Dou Karadeniz kylarnda, k lkl isteyen turungil ve zeytin aalarnn yetitirilmesinde fn rzgrlarnn etkisi vardr. Fn rzgrlar ayrca hzl kar erimelerine, sel basknlarna, felaketlerine ve nemi azaltarak orman yangnlarna neden olabilirler. Yeryznde fn rzgrlarn en fazla grld yerler, Alp Himalaya sradalar ile Kayalk ve And Dalar etekleridir. Trkiye'de fn rzgrlarn etkisi, Karadeniz dalarnn kuzey eteklerinde zellikle Dou Karadeniz kylarnda ve Toros Dalar'nn Anadolu Blgesine bakan etekleri ile Akdeniz'e bakan yamalarnda rastlanr.

3. Souk Yerel Rzgrlar zellikle k ve ilkbahar mevsiminde yksek plato ve dalk blgelerde souyan hava ktlelerinin, daha lk olan alak ke simlerdeki vadi ve ova ilerine ve deniz kylarna doru esen rzgrlardr. Zaman zaman ortaya kan basn farklar sonucu oluurlar. Esme saylar, hzlar ve zamanlan dzensizdir. Dnya'nn farkl yrelerinde farkl isimler alrlar. rnein, Fransa'da Mistral, Romanya'da Krivets, Adriyatik Denizi'nin Dalmaya kylarnda Bora, Trkiye'de Karayel, Yldz ve Poyraz ismini alrlar. Souk ve kuru olarak eserler, ancak scak l drdklerinden ve denizler zerinden getikleri yerlerde bnyelerine nem aldklarndan ya brakrlar. zellikle k mevsiminde kar yalarna neden olduu grlr.

4. Tropikal Rzgrlar Ekvator evresinde zaman zaman ortaya kan yksek scaklk ve basn farkndan doan ve ok iddetli esen rzgrlardr. ou zaman frtna eklinde, hatta hortumlar oluturarak estiklerinden, nemli miktarda can ve mal kaybna neden olurlar. Atlas Okyanusu evresinde oluanlara Hurricene (Harikeyn), Byk Okyanus'un batsnda ve Hint Okyanusu evresinde oluanlara Typhoon (Tayfun), Afrika'nn i kesimlerinde oluanlara Tornado ismi verilir.

C. NEMLLK VE YAI Yeryznde canl hayatn gelimesini ve devamn salayan en nemli unsurlarn banda su gelir. Su, genellikle sv olarak bulunmakla birlikte, scaklk deiimleri ile gaz ve kat hale dnmektedir. Su, her scaklkta buharlar. Hatta suyun kat halini oluturan kar ve buzun, dorudan buharlamasna sblimasyon ismi verilir. Bu nedenle atmosferde her zaman bir miktar nem bulunur. Hava ierisindeki nem u terimlerle ifade edilir; A. Mutlak Nem 1 m3 hava ierisinde bulunan nemin gr olarak arlna denir. gr/m3 eklinde ifade edilir. Hava ierisinde nem higrometre ismi verilen aletlerle llr. Atmosferdeki mutlak nem mik tar yere ve zamana gre deiir. Ancak nem miktar, 1 m3 havann % 4 n geemez. ou zaman hava ierisindeki nem miktar bu orann ok altndadr. Mutlak nem miktarn etkileyen faktrler unlardr; Scaklk (buharlama iddeti) Ortamdaki su miktar Buharlama yzeyinin genilii Scaklk arttka buharlama iddeti artar ve atmosfere birim zamanda daha fazla nem karr. Ancak ortamda sv ya da kat halde suyun bulunmas gerekir. Baz kara ileri ve llerde olduu gibi yzeysel sular yok ise scakln art mutlak nemi artrmaz. En byk su buhar kayna okyanus lar, denizler ve gllerdir. Ayrca akarsular, kaynaklar, kar rt leri, toprak nemlilii ve bitkilerin terlemesi atmosferin dier nem kaynaklardr. Buharlama yzeyi geniledike, atmosfere ayn artlarda daha fazla nem karr. Bu nedenle okyanus ve deniz yzey lerinde atmosferde daha fazla nem vardr. Mutlak nem, scaklk ve buharlamann etkisiyle Ekvator evresinde fazladr. Kutuplara doru gittike mutlak nem mik tar azalr. Atmosferin tayabilecei nem miktar scakla gre deiir. Belirli bir scaklkta 1 m3 havann tayabilecei en yksek nem miktarna maksimum nem denir. Maksimum nem scaklkla doru orantldr. Scaklk arttka 1 m3 havann tayabilecei nem miktar da artar. rnein, -20C scakla sahip bir hava ktlesi 1 gr kadar nem tarken 40C scaklkta bu deer 50 grama kar. Ancak buharlama artlarnn farkllndan dolay, atmosfer her zaman tayabilecei kadar nem bulunduramaz. 1 m3 havann tad nem miktar ile tayabilecei nem miktarnn birbirine eit olduu noktaya doyma noktas denir. Havann nem ta ma kapasitesinin (maksimum nem) nem miktarnn altna dmesi durumunda, su buhar gaz halinden sv ya da kat hale dnr.

B. Bal Nem Hava ierisinde bulunan nemin yzde cinsinden deerine bal nem denir.

forml ile bulunur. Bal nemin deiimine neden olan en temel faktr scaklk tr. Scaklk ile bal nem arasnda ters orant vardr. Scaklk arttka bal nem der. Bal nemin dmesinin nedeni, mutlak nem sabit kald halde havann genilemesinden dolay nem tama kapasitesinin artmasdr. Scaklk dtke hava bzerek skr ve nem tama kapa sitesi der. Mutlak nem de sabit kaldndan, bal nem yk selir. Scakln dmeye devam etmesi, bal nemin % 100 kadar ykselmesine neden olur.

Scakln daha da dmesi durumunda kapasite, mevcut nem miktarnn altna der. Bal nem % 100 kald halde kapasitenin stnde kalan nem, sv ya da kat hale dnr. Havadaki su buharnn tekrar kat veya sv hale dnmesine younlama denir. Younlama ancak havann doyma noktasna ulamas ve amas ile gerekleir.

rnein, 30C scaklkta 1 m3 havann tayabilecei nem miktar 30.66 gr dr. Bu scaklkta hava ierisinde 15 gr nem olduunu var sayarsak, bal nem yaklak % 50 olur. Bu durumda nem a % 50 dir ve kapasitenin ancak yarsnda nem bulunmaktadr. Scakln 20C ye dmesi durumunda, nem tama kapa sitesi 17.33 grama der. Mutlak nem sabit kaldndan bal nem % 100'e yaklar. Yani nem a azalr ve hava doyma noktasna yaklar. Scakln 10C ye dmesi durumunda havann nem tama kapasitesi 9.39 gr der. Yani mevcut nem miktar, kapasitenin ok stnde kalr. Bu durumda, 15.00 gr (mutlak nem) - 9.32 gr (maksi mum nem) = 5.61 gramlk nem younlama rn olarak sv ya da kat olarak ortama kacaktr. Atmosferde younlamaya neden olan temel olay soumadr. Hava ktlesi souduka; Nem tama kapasitesi der. Bal nem ykselir ve % 100'e ular. Nem tama kapasitesi mevcut nem miktarnn altna der. Nem a kapanr ve sonu olarak younlama
gerekleir.

Younlama scaklnn, ykseltinin ve hava iindeki nem miktarnn farkll gibi nedenlerle, farkl younlama rnleri ortaya kar. rnein, 0C nin zerinde younla malarla bulut, sis, yamur ve i gibi rnler ortaya karken, 0C altnda younlamalarla kar, dolu, kra ve kr gibi younlama rnleri oluur. Yeryzne temas eden hava ktlelerinin snarak yk selmesi, ykseldike soumas, ykseklerde scakln dk olmas, yatay hareket eden souk hava ktlelerinin dier bir hava ktlesinin scakln drmesi sonucu havann nem tama kapasitesi der.

Sonu olarak, nem a azalr ve hava ktlesi doyma noktasn aar. Bylece hava ierisinde bulunan nem kat ya da sv halde younlar. Ykseklerde oluan younla ma rnlerinin yere dmesi ile ya meydana gelir. Ykselen hava ktlelerinde sv halde younlama kk su tanecikleri eklinde olur. Ancak bu tanelerin ap 40 mikronu amadndan havada asl olarak kalrlar. Havada asl kalan su taneciklerinin veya buz kristallerinin oluturduu kmeye bulut ismi verilir. Souma ne kadar fazla olursa, bulut younluu o derece artar. Ancak hava ierisinde nem ok az ise, kutup bl gelerinde olduu gibi scakln dmesi bulut youn luunu artrmaz. Yine troposferin en st katlarnda ben zer bir durum vardr. Younlama ykseltileri ve younlama artlarnn fark llndan dolay bulutlar farkl ekiller alrlar. Genellikle tabakal, kme ya da stun ekillerine sahiptirler. Tabakalar eklinde oluan bulutlar, genellikle alaklarda olumakta ve pek fazla yaa neden olmamaktadr. Bu bulutlara stratus bulutlar ismi verilir.

Stun eklindeki bulutlar kmls olarak adlandrlr. Genellikle hava ktlesinin snarak dikey istikamette ykse lerek soumasyla oluurlar. Hava ktlesi ykselmeye devam ettike hava ierisindeki nem belirli bir snrda younlar. Ykselme devam ettike younlama snrnn stnde bulut, stun eklinde ya da pamuk ynlarn andrr bir ekilde yukarya doru geliir. Bulutu oluturan su tanecikleri hep ayn seviyede younlatklarndan bulu tun alt zemini dzdr. Bu bulutlarn gne alan kesimleri beyaz, gne almayan glge ksmlar gri ya da siyah grnldrler. Yerden 1 -2 km ykseklerde farkl bulut tiplerinin karm ile ortaya kan kaln gne n daha az geiren bulutlara kmlonimbus bulutlar ismi verilir. Bu bulutlar genellikle ya getiren bulutlardr. Gne n tuttuu iin, siyah grne sahiptirler. Genellikle imek ve yldrm gibi atmosfer olaylarna neden olurlar. Troposferin 1 0 - 1 5 km ykseklerinde ok ince ty veya tl grntsn andran ok seyrek buz kristallerinden oluan ve sirus ismi verilen bulutlar yer alr. Gkyznn bulutlarla kapl olma oranna bulutluluk denir. Meteoroloji istasyonlarnda gkyznn tam kapal olmas 10 olarak kabul edilir. Buna gre; Bulutluluk oran, onda 0 - 2 aras; ak gn Bulutluluk oran, onda 2 - 8 aras; bulutlu gn Bulutluluk oran, onda 8 - 1 0 aras; kapal gn olarak nite lendirilir. Bulutluluk, atmosfer ve iklim olaylarn etkileyen ayr bir iklim eleman olarak ele alnabilir. Bulutlar gne nlarnn dorudan yeryzne ulamasn nler. Bylece yeryz Gne'ten daha az enerji alr. Ancak daha nce Gne'ten alnan, s enerjisinin ma ile atmos fere kan nlediinden sera etkisi gsterir. Bu nedenle zellikle bulutlu k gnlerinde scaklk ok fazla dmez. Oysa bulutun az olduu ak k gnlerinde ma ile s kayb ok fazla olduundan, scaklk deerleri 0cC'nin alt na der ve ayaz ismi verilen atmosfer artlar yaanr.

Bulut tipleri.

Bulutlar, gne enerjisinden yararlanmay azaltr. Ak gn lerin fazla olduu iklim blgelerinde gne enerjisinden eitli yollarla daha fazla yararlanlmaktadr. Yl ierisinde kapal gnlerin fazla olduu yerlerde bu oran der. Dier bir younlama rn de sistir. Sisler yere inmi bulutlardr. Souk yzeylere temas eden hava ktlelerinin, souyarak bnyesindeki nemi kk su tanecikleri ek linde younlatrmas ile oluur. Ayrca karla kapl yzeylere temas ederek geen hava ktleleri iinde ve kn hava ktlelerinin da yamalarnda ykseldii yerlerde sis mey dana gelir.

Souma ne kadar fazla olursa, sis younluu da o derece artar. Geceleri souma daha fazla olduundan sis youn luu artar. Gndz Gne'ten dorudan enerji alndndan scaklk ykselir. Scakln ykselmesi ile havann nem tama kapasitesi ve buharlama artar. Sonu olarak, sis oluumu sona erer ve ortamdaki sislerin bir ksm buhar laarak tekrar atmosfere kartndan sis younluu azalr. Scakln ykselmeye devam etmesiyle, sis tamamen ortadan kalkar. Gne nlar sis ierisinde fazla ilerleyemez ve dalmaya urar. Sis younluuna gre gr mesafesi daralr. Gne nlarnn dalmas nedeniyle sis beyaz ve aydnlk grnr. Ancak byk kentlerde sisler kuru toz ve is taneciklerinden oluan dumanlarla karrlarsa gri veya sar bir renk alabilirler. Trkiye'de sisler sonbahar sonu ve k balarnda daha sk grlr.

Yamur, scakln dmeye devam etmesi durumunda bulutu oluturan kk su taneciklerinin aplarnn bymesi ve arlamas ile oluur. Arlaan su tanecikleri yamur eklinde yere dmeye balar.

i, hava ktlelerine gre daha fazla souyan bitki, ta ve toprak yzeylerinde, hava iindeki nemin kk su tanecik leri eklinde younlamas ile gerekleir.

Scakln 0Cnin altna dt yzeylerde, hava ierisin deki nemin kristaller eklinde younlamas ile kra oluur. Ta ve aa yzeylerinde, araba ve ev camlar zerinde kra younluunun artmasyla oluan, ince buz kristallerine kr ismi verilir. Kra ve krlara karasal iklim blgelerinde son bahar sonu ve k mevsiminde ska rastlanr.

Kar, bulutu oluturan kk su taneciklerinde, scakln 0C nin altna dmesiyle kristallemesi ve younlamann kristaller eklinde gereklemesi sonucu oluur.

Bulutun yer ald atmosfer katnda scakln hzl bir ekilde 0C'nin altna dmesi durumunda, yamur tanelerinin katlamas ile oluan buz paracklarna dolu ismi verilir.

Yapay yamurlar...
Yerst ve yer alt su kaynaklan yalarla beslenerek canlln korur. Dolays ile herhangi bir kaynaktan srekli yararlanlabilmesi, o kaynan beslenme havzasna yeteri miktar yan dmesine baldr. Ne var ki yeryznn Ekvatoral, Muson ve Ilman iklim bl geleri dnda kalan alanlar yeterince ve dzenli ya almazlar. Kara ilerine gittike kuraklk artar. Kurak blgelerde yllk debile cek ya miktar yllar arasnda ve yl ierisinde dzensizlik gsterir. Yalarn az olduu yl ve dnemlerde suya ihtiya duyan kltr bit kilerini sulamak, barajlarn su seviyesini ykseltmek maksad ile ou yerde artk yapay olarak ya oluturma yoluna gidilir. Trkiye'de, halk arasnda yamur bombas olarak nitelendirilen bu yntem 1990 l yllardan sonra denenmi ve olumlu sonular elde edilmitir. Yan oluabilmesi iin; Hava iinde nem miktannn fazla olmas, atmosferde eitli patikllerden oluan younlama ekirdekik lerinin yeteri sklkta olmas ve scakln dmesi gerekir. Yapay ya yntemi, ya artlar yerine geldii halde younlama ekirdekiklerinin yeterli olmad bulutlarda uygulanr. Bunun iin, younlama ekirdekii grevi yapabilecek su tanecikleri, gm iyodr, kat CO2, tuz paralan organik ve inorganik maddeler yaa geememi ya da normal artlarda ya olumas beklenmeyen bulutlara serpilir. Buna bulutlarn tohumlanmas ismi verilir. Younlama ekirdekiklerinin skln artran bu maddeler, yaa neden olurlar. Ancak bu yntemin uygulama zaman ve derecesi nemlidir. Derecenin ayarlanamamas, yan kesilmesine ya da ok iddetli yalara neden olabilir. Rzgrl havalarda yaplan tohumlama, yalarn istenen yrenin dnda gereklemesine neden olabilir. Bulutlarn tohumlanmas roketlerle ya da uaklarla yaplmaktadr.

Dolu oluumu.

Yamur, dolu ve kar gibi younlama rnlerinin yere dmesiyle ya oluur. Herhangi bir yere den ya miktar plviyometre ismi verilen kaplarla llr. Bu kaplarda, 1 m2' ye den yan, mm cinsin den ykseklii ifade edilir. 1 m2' de 1 mm ykseltiye sahip ya, 1 kg'a eittir. Gnlk ya miktarlar genellikle kg olarak ifade edilir. Yllk ya miktar, gnlk ya miktar larnn toplanmas ile bulunur. Ayn ya miktarna sahip noktalarn birletirilmesiyle e ya erilerini (izoyet) gsteren haritalar izilir. Ya rnleri, atmosferdeki eitli toz ve patkllerden oluan younlama ekirdekleri evresinde younlaarak oluur. Yapay yamurlar bulutlardaki younlama ekir dekiklerin artrlmas ile yaplr. Bunun iin, uakla bulut iinden geecek ekilde buz paralar, gmiyadr tozlar gibi baz younlama ekirdekileri yerine geebilecek maddeler atlr.

C. Havaktleleri ve Cepheler
Atmosferin scaklk ve nem bakmndan benzer zellikler gsteren hava blmlerine hava ktlesi ismi verilir. Hava ktleleri yzlerce km2 lik genilikteki alanlar kaplayabilirler. Hava ktleleri, zerinde bulunduklar yzeylerin fiziksel baz zelliklerden etkilenirler. rnein, okyanus ya da deniz yzey lerindeki hava ktleleri, bnyelerine bol miktarda nem alr. Kara ilerinde yer alan hava ktleleri, yazn snr, geniler ve nem oranlar dtnden kurutucu zellik kazanrlar. Hava ktleleri, basn merkezlerinden etkilenerek dikey ya da yatay ynde harekete geerler. Hava ktlelerinin karlama alanlarnda cephe ismi verilen snrlar oluur. Ancak bu snr bir izgi deildir. Genellikle i ie gemi blmlerden oluan 40 50 km genilie sahip bir ara blgeden oluur. Hareket halindeki hava ktlelerinin; Scak bir yerden souk bir yere gemesi, Ykselerek soumas, Farkl scaklktaki bir baka hava ktlesiyle karlamas sonucu hava ktlesi doyma noktasna ular ve ya meydana gelir. Yan oluabilmesi iin gerekli olan temel art soumadr. Hava ktleleri eitli ekillerde ykselerek sour ve bnyesinde ki nemi ya olarak brakr.

Hava hareketlerine bal olarak ortaya kan balca ya ekilleri unlardr; 1. Konveksiyonel (ykselim) Yalar Kara yzeylerinin fazla snd ilkbahar ve yaz aylarnda, yzeylere temas eden hava ktlelerinin, snarak hafifleyip ykselmesi ile meydana gelir. Ykselen hava ktlesi, bir sre sonra sour ve youn bulutlar oluur. Daha sonra da saanak eklinde yalar meydana gelir. Ekvatoral blgede her mevsim grlen yalarn byk bir ksm ile Orta Kuak kara ilerinde ilkbahar ve yaz aylarnda grlen saanak ek lindeki yalar konveksiyonel kkenlidir. Trkiye'de zellikle Anadolu Blgesi'nde ilkbaharda ve yaz balarnda grlen ve krkikindi yalar ad verilen yalar, konveksiyonel yalardr. 2. Orografik (yama) Yalar Yatay hava hareketleri, dalarla karlatklar yerlerde yama boyu ykselerek sour ve ya brakr. Ykseldike souma nedeniyle younlama ve ya artar. Ancak ya art, belir li ykseltilere kadar grlr. Bu nedenle da eteklerinde ya miktar evrelerindeki alak kesimlere gre daha fazladr. Yama yalarnn olumasnda deniz yzeylerinden karalara doru esen rzgrlar daha fazla etkilidirler. Kyya paralel uzanan da sralar boyunca ykselen hava ktleleri ky boyunca bol ya brakrlar. Trkiye'de orografik yalara, Karadeniz ve Akdeniz kylarnda ska rastlanr. 3. Frontal (cephe) Yalar Farkl scaklk ve nem artlarna sahip hava katmanlarnn karlamas ile cephe yalar oluur. Souk hava ile scak hava ktlelerinin karlama alanlarnda, scak havann younluu az olduundan, souk hava zerinde ykselmeye balar. Souk hava, daha youn olduundan scak hava ktlelerinin altna doru hareket eder. Scak havann souk hava zerinde ykselmesi ve souk havaya temas etmesin den dolay scakl der ve souyan hava bnyesindeki nemi ya olarak brakr. K mevsiminde, Orta Kuakta grlen yalarn tamamna yakn cephesel kkenlidir. Hava hareketlerine bal olarak scak ve souk cepheler oluur.

Herhangi bir blgedeki scak ve nemli hava ktlelerinin altna souk hava ktlelerinin girmesiyle scak hava ktlesi bir btn halinde ykselerek scak cepheler oluturur. Scak cephe boyunca souyan hava ktleleri ya brakr. Yine herhangi bir blgeden souk hava ktlesine doru hareket eden scak hava ktlesi karlama alanlar boyunca souk hava zerinde ykselerek sour ve scak cephe yalar oluur. Farkl hzlara sahip scak ve souk cepheler bazen karlaarak birleirler. Cephelerin karlap birletikleri yerlere oklzyon ad verilir. Cephelerin birleme alanlarnda da yalar oluur.

D. Ya Rejimi
Yan yl ierisinde, gnlere, aylara ve mevsimlere dalna ya rejimi denir. Dnya zerinde yan btn bir yla dzenli olarak dald blgelerin yansra, yan dzensiz dald iklim blgeleri de vardr. rnein, Trkiye'de Karadeniz kylarnda yalar genellikle btn bir yla dzenli olarak dald halde, Akdeniz iklim blgelerinde klar yal iken yazlar scak ve kuraktr.

E. Yan Yeryzne Dal

Yeryz birbirinden farkl fiziksel zelliklere sahip blmlerden oluur. Bu nedenle, ya oluma artlar, yeryzn her yerinde farkldr. Ekvator evresi, Muson blgeleri ve karalarn dou ve bat kylar yeryznde en fazla ya alan yerlerdir. Bu blgelerde ya miktarlar 1000 - 1500 mm zerine kar. Dnya'nn yal blgelerinin yansra kurak blgeleri de vardr. rnein, dinamik alalc hava hareketlerinin grld 30 enlemleri evresi, Orta Kuak kara ileri ve kutuplar evresi, dnyann en kurak yerleridir. Bu blgelerde ya miktarlar 500 mm'nin ok altndadr. zellikle llerde ve kutup blgelerinde 150 mm civarndadr. 30 enlemleri evresinde yan ok az olmasnda, alalc hava hareketleri etkilidir. Alalan hava ktleleri, snarak geniler, bal nem oran der ve kuru zellik gsterir. Bu olay btn bir yl devam ettiin den, tropikal llerde uzun yllar ya almayan yerler vardr. Kutup blgelerinde, scaklk ok dk olduundan hava ierisinde mutlak nem miktar yok denecek kadar azdr. Bu nedenle ya miktar olduka dktr. Denizden uzak kara ilerinde nem kaynaklar snrl olduun dan, hava ierisinde mutlak nem dktr. Yaz dneminde scaklk deerlerinin yksek olmas nedeniyle bal nem genel likle dk seyreder. Kara ilerinde yalar, daha ok ilkbahar mevsiminde ve yaz balarnda, hava ktlelerinin snarak yk selmesi ile oluan konveksiyonel yalar eklindedir.

D.

YERYZNDEK BALICA KLM TPLER VE DOAL BTK RTS

Yeryznde matematik ve zel konum artlarnn farkll, scaklk, basn, rzgr, nem ve ya artlarnn da farkllk gstermesine neden olmutur. zellikle yk selti, bak, denizellik ve karasallk gibi nedenlerle komu farkl iki blgede, bir birinden belirgin ekilde ayrlan iklim zellikleri grlebilmektedir. klimleri daha detayl incelersek her noktann kendine zg bir iklime sahip olduunu grrz. Ancak iklimleri bu kadar detayl incelemek mmkn olmadndan baz sadeletirmeler ve genellemeler yaplarak iklim blgeleri belir lenir. klim blgeleri belirlenirken, scaklk, ya miktar, ya rejimi ve bitki rts gibi zellikler lt alnr. Scaklk dikkate alnarak iklimler, scak iklim, lman iklim ve souk iklim olmak zere gruba ayrlr. Yllk scaklk ortalamas 20 C olan alanlar scak iklim kua iinde kalr. En scak ay ortalamas bile 10 CC zerine kmayan blgelere ise souk iklim blgeleri denir. Scak ve souk iklim blgeleri arasnda kalan alanlar ise lman iklim kuan oluturur. Scak, lman ve souk iklim kuak lar iinde, yerel zelliklerin farkllndan dolay farkl iklim tipleri bulunur.

Ya miktar dikkate alndnda iklim blgeleri yal ve kurak eklinde snflandrlr. Ayrca ya rejimi dikkate alndnda, her mevsimi yal, yazlan yal ve klan yal eklinde gruplandrlr. Baz iklim blgeleride, doal bitki rts (step iklimi, savan iklimi) esas alnarak snflandrlmaktadr. Her iklim blgesinde, o iklim artlarnda doal olarak yetime imkn bulmu bitk iler vardr. Bu bitkilere doal bitki rts denir. Doal bitki rtsnn tahrip edilmesi, yangn ve doal afetler gibi nedenlerle ortadan kalkmasyla yetimeye balayan, ancak orann gerek doal bitkisi olmayan bitkilere de hakim bitki rts denir. Bitkilerin yaama alanlarndan yararlanarak, iklimlerin etki snrlar tespit edilmeye allr.

imdi yeryznde etkili olan balca iklim tipleri ve bu iklim blgelerinde grlen doal ve hakim bitki rtsn grelim. 1. A. SICAK KLMLER Ekvatoral klim

B. Yaz Yal Tropikal klim (Savan)

10-30 kuzey ve gney enlemleri arasnda grlr. Ekvatoral iklim blgelerini evreleyen savan iklimi, Brezilya'nn yksek pltoluk alanlar, Gine Krfezi'nin kuzeyi, Afrika'nn dousundaki yksek platolar ile Avusturalya'nn kuzey blmnde etkilidir. Savan iklim blgeleri Ekvatoral blgede yer aldndan mevsimler belirsizdir. Ancak Ekvator'dan ks men uzaklaldndan gne nlarnn dik ayla geldii dnemlerde yaz mevsimi belirgin hale gelir. Bu iklim blgeleri yl ierisinde gne nlarn ylda iki defa dik ayla aldndan scaklk deerleri yksektir. Scaklk orta lamas 20-23 C civarndadr. Gne nlarnn dik ayla geldii yaz dneminde hava ktleleri snarak ykselir ve kon veksiyonel yalara neden olur. Bu nedenle ya rejimi yaz lar yal, klar kuraktr. Yllk ya miktarlar 1 000 - 1 200 mm arasndadr. Bu iklim blgesinin doal bitki rts savandr. Savanlar uzun sre yeil kalan, gr ve uzun boylu ot topluluklardr. Savanlar arasnda seyrek aalarda yer alr.

Ekvator evresinde yaklak 0-10 enlemleri arasnda Ekvatoral iklim etkilidir. Bu enlemler arasnda Amazon ve Kongo havzalar ile Malezya ve Filipin adalarnda karekteristik olarak grlr. Yllk scaklk ortalamas 25 C civarndadr. Gne nlarnn dik ve dike yakn alarla gelmesi ve nemin fazla olmasndan dolay, yllk ve gnlk scaklk fark 1-2 C yi gemez. Yllk ya mik tar 2 000 mm zerindedir. Yalar konveksiyonel kkenlidir. Her gn sabahtan leye kadar snan hava ktleleri, yksel erek nce youn bulutlarn olumasna daha sonra da saanak yalara neden olur. Bu olay btn bir yl ayn ekilde devam eder. Ancak gne nlarnn dik ayla geldii Mart ve Eyll aylarnda yalar artar. Bu nedenle, Ekvatoral iklim tipinin ya rejimi dzenlidir. Ekvatoral iklim blgelerinde ya ve scakln btn bir yl yksek oluu nedeniyle sk gr ve her mevsim yeil kalan ormanlar yer alr. Bu sk ve uzun boylu ormanlara yamur ormanlar ismi de verilir.

C.

M u s o n klimi

D. l klimleri
Ya miktarlarnn 150 mm ve daha az olduu blgelerde l iklimleri etkilidir. l iklimlerinin en yaygn olarak grld yerler, Yenge ve Olak dnenceleri zerindeki tropikal l blgeleridir. Afrika'nn kuzeyi, Arabistan Yarmadas, Basra Krfezi evresi Avustralya'nn i kesimleri ve bat kylar Afrika'nn gneybatsndaki Kalahari l, Gney Amerika'da ili'nin kuzey kylar, Kuzey Amerika'nn gneyindeki Meksika lleri tropikal l ikliminin etkili olduu yerlerdir. Bu iklim blgelerinde nem miktar yok denecek kadar azdr. Bal nem dktr. Bu nedenle gnlk scaklk fark ok yksektir. Gndz + 5 0 C ye kadar kan scaklk, gece 0 C altna der. Ancak alalc hava hareketlerinin etkisi nedeniyle, yllk scaklk fark daha azdr. Gne nlarnn dik geldii dnemlerde yllk scaklk ortalamas 40 C civarnda iken, dar ayla geldii dnemlerde 15 C ye kadar iner. Tropikal l ikliminin etkili olduu blgelerde hava ktlelerinin ar snmas sonucu ortaya kan konveksiyonel kkenli ve ksa sreli saanak yalar grlr. Bu ksa sreli yalarla yetinerek byyen, iek aan ve tekrar tohum olarak topraa den kurakl bitkiler yetiir. Ayrca kakts ismi verdiimiz bitkiler yaygndr.

Asya'nn gneyi, gneydou ve dousunda etkili olan iklimdir. Yazlar scak ve yal, klar lk ve kuraktr. Ancak Orta Kuak'ta kalan muson blgelerinde klar souk geer. Muson iklim tipinin ortaya kmasnda, Asya karalar ile Hint ve Byk Okyanus arasnda mevsimlik basn farklar sonucu oluan muson rzgrlarnn etkisi byktr. Yaz mevsiminde basn deerlerinin daha yksek olduu Hint Okyanusu zerinden, Asya karalar zerindeki alak basn alanlarna doru esen yaz musonlar, ky kesimine bol ya brakr. Kn ayn rzgrlar karadan denize doru estiklerinden, ya brakmazlar, bu nedenle klar kurak geer. Muson iklim blgelerinde yllk ya miktar 1 000 - 1 500 mm civarndadr. Ancak ky izgisinde baz yrelerde, rnein; Hindistan'n Cereponci yresinde ya miktar 10 000 mm - 12 000 mm'ye kadar ular. Ya miktar kydan i kesimlere doru geildike azalr. Muson iklim blgelerinde, yaygn olarak grlen bitki rts kn yapran dken, geni yaprakl muson ormanlardr. Yalarn azald i kes imlerdeki muson blgelerinde ormanlarn yerini savanlar alr.

Bu iklim blgelerinde, yer alt su seviyesinin yksek olduu yerlerde, hurma ve palmiye gibi aalarn yetitii vaha ismi verilen yerler bulunur. Dnenceler evresinde oluan tropikal l blgeleri yansra, kara ilerinde de ller olumutur. Karasal llerde grlen l iklimleri ile tropikal l iklimleri, yalarn ve nemin azl ynyle benzerlik gsterir. Karasal l iklimlerinde gnlk scaklk farknn fazlal yannda, yllk scaklk farklar da fazladr. Karasal llerde, tropikal llerde grlen alalc hava hareketleri olmadndan kn souk ller haline gelir ler. Karasal ller, Orta Asya'nn i ksmlarnda, ran ka ralarnn i ksmlarnda ve Kuzey Amerika'nn orta blm lerinde grlr. Yan azl dikkate alndnda buz ve karlarla kapl kutup blgeleri de souk l iklimi kabul edilebilir. 2. ORTA KUAK ILIMAN KLMLER Kuzey Yarm Kre'de, yaklak 3030' - 68 30' kuzey enlem leri arasnda, Gney Yarm Kre'de 27 - 48 gney enlemleri arasnda yer alan lman kuakta etkili olan iklimlerdir. Scak iklimlere gre souk, souk iklimlere gre daha scak karak terlere sahiptirler.

Akdeniz ikliminin genel karakteri, yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Yllk scaklk ortalamas 18C dir. K scaklk ortalamas 10C, yaz scaklk ortalamas 28C civarndadr. Yllk scaklk fark 15C dolayndadr. En fazla yan, k mevsiminde alr. Yalar genellikle cephesel kkenlidir. K scaklk deerleri yksek olduundan, yalar yamur ek lindedir. Kar yalar yok denecek kadar azdr. 5 ya da 10 ylda bir, ksa sreli kar yalar grlebilir. Akdeniz iklim blgelerinde, zellikle uzun yaz kuraklna dayanabilen ve k lkl isteyen kaln - mein yaprakl ve ine yaprakl aalar ile bodur allklar geni yer kaplar. Akdeniz ikliminin doal bitki rts kzlamdr. Ancak kzl amlarn tahrip edildii deniz kylarnda, zeytin, kermes meesi, defne, zakkum, keiboynuzu, mersin ve al gibi bodur bitkilerden oluan makiler hakim bitki rts haline gelmitir. Makiler, yl boyunca yeil kalan, sert ve parlak yaprakl bitki lerdir. Makilerin yaprak zellikleri uzun sren yaz kuraklklarn dan daha az etkilenmelerini salar. Bu iklim blgesinde, mak ilerin tahrip edilmesiyle garig ismi verilen daha ksa boylu bitki rtleri ortaya kmtr.

A. Akdeniz klimi
Her iki yarm krede yaklak 30-40 enlemleri arasnda grlr. Karakteristik olarak Akdeniz kylarnda etkilidir. Ayrca Fas ve Portekiz'in Atlas Okyanusu'na komu kylarn da, Kuzey Amerika'nn bat kylarnda Gney Afrika Cumhuriyeti'nin gneyinde ve Avusturalya'nn gneybat ve gney dou kylarnda etkilidir. Akdeniz'e kys olduu halde, Msr ve Libya kylarnda Akdeniz ikliminin etkisi grlmez. Bunun sebebi, Msr ve Libya'nn Akdeniz kylarnda ykselti azdr. Bu nedenle gneyindeki dinamik yksek basn alanlarndaki kuru ve scak hava ktleleri kylara kadar gelerek, zellikle k mevsi minde ya oluumunu engeller. Bu nedenle Msr ve Libya kylarnda Akdeniz iklim artlarndan ziyade, tropikal l ikli mi artlar etkisini gsterir.

B. Ilman Okyanus klimi

Ilman Kuak'ta karalarn bat kylarnda, lman okyanus ikli mi etkilidir. Karakteristik olarak, Bat Avrupa kylarnda grlr. Bat Avrupa ky kesiminde ortalama ykseltinin az olduu yerlerde, lman iklimin etki alan i kesimlere kadar sokulur. Ayrca, Kuzey Amerika'nn kuzeybat kylar, Avusturalya'nn bat kylar, ili'nin orta kesimi ve Gney Afrika Cumhuriyetinin dou kylarnda etkisi grlr. Genel karakteri, yazlar serin, klar lk her mevsimi yaldr. Ya rejimi bakmndan Ekvatoral iklime benzerlik gsterir. Yllk scaklk ortalamas 10-15 C arasnda deiir. Ya mik tarlar 1000 mm den fazladr. Yllk scaklk fark 15 C ye kadar kar. Ilman okyanus ikliminin ortaya kmasnda, bat rzgrlarnn etkisi fazladr. Denizler zerinden btn bir yl karalara doru nem tayan bat rzgrlar yama yalarna neden olurlar. Ilman okyanus ikliminin etkili olduu kylarda etkisi grlen scak su akntlar bu iklim blgesinin kn daha lk geme sine neden olur. En fazla ya k mevsiminde der. Ilman okyanus iklimi blgelerinde kn yapran dken yayvan yaprakl ormanlar geni yer tutar. Trkiye'de Karadeniz kylarnda etkili olan Karadeniz iklimi, lman okyanus iklimine benzer.

C. Ilman Kuak Karasal klim

Ilman kuakta deniz etkisine kapal kt'alarn i ksmlarnda karasal iklim artlar etkilidir. Karakteristik olarak Asya, Avrupa ve Amerika'nn i ksmlarn da grlr. Denizden uzaklaldka ve kutup blgelerine doru yaklatka ya miktar azalr. Bu iklim blgesinde nem miktar az olduundan, yllk ve gnlk scaklk fark fazladr. Klar ok souk ve kar yaldr. Klar erken balar ve ge biter, bu nedenle k mevsimi dier mevsimlerden daha uzundur. Bu nedenle yk seltinin artt yerlerde yal dnem yaza kayar. Yalar konveksiyonel kkenlidir. Bu iklim blgesinde, k scaklklarna dayanabilen kurakl, ine yaprakl karaam ve saram ormanlar yer alr. Bu ormanlara tayga ormanlar ismi de verilir. Da zirvelerinde ise alpin ayr ismi verilen ot topluluklar yer alr. Ormanlarn tahrip edildii yerlerde bozkrlar yer alr. Seyrek aa topluluklar arasndaki bozkrlara antropojen bozkr ismi verilir.

D. Step klimi
Step iklimi hem scak hem de lman kuakta kara ilerinde etkilidir. Yln nemli bir blm kurak geer. Ancak ilkbahar mevsimde hava ktlelerinin snarak ykselmesi ile konveksiyonel yalar grlr. Ya miktar 250-350 mm arasndadr. Yazlar scak ve kurak klar souk ve kurak geer. Kn az dahi olsa grlen yalar kar eklindedir. Bu iklim blgesinde en fazla ya ilkbahar mevsiminde grlr. Mevcut ya miktar, orman yetimesine imkan vermez. Bu iklimin doal bitki rts, ilkbahar yalar ile yeeren, yaz kuraklnn balamas ile de sararp kuruyan ve bozkr (step) dir. Step alanlarnda al eklinde seyrek bitkilerin yansra, akarsu boylarnda aalara rastlanr. Trkiye, Anadolu Blgesi'nde ve Ergene havzasnda etki lidir.

E.

Yksek Da klimi

Ilman kuak ve scak kuaktaki da zirvelerinde, yksek da iklimi etkilidir. Ykseldike basn, nem ve scaklk der. Nem miktarnn azalmasndan dolay, gnlk scaklk fark ok fazladr. Gndz, Gne'ten alnan enerji daha fazla olduundan scaklk deerleri ykselir. Ancak gece tekrar 0 C'nin altna der. Ykselti arttka ya miktar artar. Fakat bu iklimin etkili olduu ykseltilerde nemin azlndan dolay ya mik tar azalmtr. Mevcut yalar ou zaman kar eklindedir. Bu iklim bl gesinde scaklk deerleri yln nemli bir dneminde 0 C'nin altnda olduundan bu iklim blgesi ou zaman karlarla kapldr. Yan azl ve scakln dkl nedeniyle aa yetimez. Yksek da ikliminin doal bitki rts da ayr lar ismi verilen seyrek ot topluluklardr.

3. A.

SOUK KLMLER Kutup klimi

B.

Tundra klimi

Gney Yarm Kre kutup kua iinde yer alan Antarktika kt'as ile Kuzey Yarm Kre'nin yksek enlemlerindeki Grnland adasnda etkilidir. Scaklk deerleri btn bir yl 0C altndadr. Gne nlarnn en dar ayla geldii ve uzun gecelerin yaand dnemlerde, scaklk -60C ye kadar der. Gne nlarn gelme alarnn artt ya da Antarktika kt'asnda 6 aya kadar kan uzun gndzlerin yaand dnemlerde, scaklk deerleri 0C ye kadar kar. Ancak 0C' nin stne kmaz. Scaklk deerleri dk olduundan havann tem tama kapasitesi de ok dktr. Bu nedenle, bal nem yksektir. Nemin az olmasndan dolay, ancak 150 mm kadar ya alr. Yalar tamamen kar eklindedir. Karlar srekli birikerek, yzlerce hatta binlerce m kalnlnda kar ve buz rtleri olutururlar. Bu nedenle bu iklim blgesinde bitki rts yoktur.

Genellikle kutup daireleri evresindeki kara ilerinde, tundra iklimi etkilidir. Kuzey Amerika ve Asya'nn kuzey blgelerinde karakteristik olarak grlr. Gney Yarm Kre'de 60 enlem leri ervesinde daha ok denizler bulunduundan, tundra ikli minin etkili olduu yerler ok snrldr. Ya miktarlar 250 mm'nin altndadr. Yalar kar eklindedir. Karn yerde kald gnler says fazladr. Klar ok uzundur. K mevsiminde gne nlarn gelme asnn ok dar ve gecelerin ok uzun olmas gibi nedenler le, scaklk deerleri -20 C altna der. Yaz dneminde ise gndzlerin uzun olmas ve gne n larnn gelme alarnn ksmen artmas nedeniyle, scaklk 10C ye kadar ykselir. Bu dnemde karlar eriyerek yksek lere doru ekilir. Scaklk yetersiz olduundan bu iklim bl gesinde aa yetimez. Ancak yaz mevsiminde yeillenen ve tundra ismi verilen baz ot topluluklar ile baz allar yer alr.

1.

Aada Kuzey Yarm Kredeki bir merkezin yn lere gre rzgrn esme saylar verilmitir.

3.

Yukardaki harita zerinde; Sibirya, zlanda, Basra, Aleut ve Asor basn merkezlerini iaretleyiniz.

Bo olarak verilen rzgr frekans grafiini rzgrn esme saysna gre karalayarak oluturunuz. Oluan rzgr frakans grafiine bakarak bu yerin yerekilleri hakknda yorumda bulununuz.

4.

Hakim rzgr ynnden esen rzgrn scakla etkisini yaznz.

Yukardaki ekilde grlen ya eklinin ismini ve oluumunu aklaynz.

2.

5.

Yukardaki ekilde gsterilen ka numaral noktada gne nlarnn atmosferdeki tutulmas yl iinde daha az gerekleir? Nedenini aklaynz.

Yukardaki basn merkezlerinin bulunduu yarmkreyi ve basn durumunu aklaynz.

BOLUK DOLDURMA
Aada bo braklan yerleri, cmleyi doru tamamlayacak kelimelerle doldurunuz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Meteoroloji; Atmosferin ilk katmann meydana gelen hava olaylarn inceler. oluturur. m'de ortalama fark, sonrada nem denir. denir. kkenlidir. C azalr. olumas beklenir. rzgr yn denir.

Troposferde scaklk genel olarak ykseklere kldka her Rzgrn yl ierisinde en fazla estii yne ki merkez arasnda scaklk fark varsa ncelikle
3

1 m havada bulunan nem miktarnn gram cinsinden deerine Akdeniz ikliminde en fazla ya

Troposferdeki nemin buz kristalleri eklinde younlamasyla oluan ya ekline mevsiminde grlr ve daha ok

KAVRAM HARTASI
Aada tablo iinde verilen kavramlar uygun yerlere yerletirerek kavram haritalarn tamamlaynz.

OKTAN SEMEL
1. Aadakilerden hangisi atmosferin etkilerinden deildir? A) Bitkilerin daln kontrol etmesi. B) Gne grmeyen yerlerin snmasn salamas. C) Gne grmeyen yerlerin yar aydnlk olmas. D) Canl hayatnn gelimesi ve devamn salamas. E) Gne'ten yeryzne ulaan gne enerjisinin hzla uzaya geri dnmesini engellemesi. 2. Alalc hava ktlelerinin tayabilecei nem mik tarnn artmasnn nedeni aadakilerden hangi sidir? A) Rzgr olumas B) Scakln artmas C) Ykseltinin deimesi D) Buharlamann artmas E) Atmosfer basncnn azalmas 3. Aadakilerden hangisi gne yeryzne dme asn etkilemez? A) Enlem B) Ykselti D) Dnya'nn yllk hareketi 4. nlarnn 7. C) Bak E) Gnn saati Aadaki iklim tiplerinden hangi ikisinde yaz mevsimi yal geer? A) Muson iklimi - Savan iklimi B) Karasal iklim Basn merkezleri arasndaki uzaklk arttka rzgrn hz artar. C) Tundra iklimi D) Akdeniz iklimi E) Ilman okyanus iklimi 8. - Kutup iklimi - Akdeniz iklimi - Ekvatoral iklim - Karasal iklim Buna gre, yerekillerinin etkisiz olduu kabul edilirse; Gney Yarmkre'de, yukarda haritada gsterilen yksek basn sisteminden doan rzgrlarn, numalaranm yerlerin hangisinde hava scakln en ok drmesi beklenir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 6. Enlemin scaklk zerine olan etkisine bal olarak kutuplardan Ekvator'a doru esen rzgrlar scakl drrken, Ekvator'dan kutuplara doru esen rzgr lar scakl arttrr.

Bir ehirde herhangi bir gnde farkl saatte tespit edilen sinoptik gzlemler yledir;

Yukardaki ebasn haritas verilen yrede numaralan m oklar ynnde rzgrlar esmektedir. Buna gre, numaralandrlm oklar ynnde esen hangi rzgr daha hzl eser? A) I 5. B) II C) III D) IV E) V 9.

Buna gre, bu gnnn ortalama scakl ka "C'dir? A) 10 B)12 C) 14 D) 18 E) 20

I. Deniz Akntlar II. Enlem III. Karasallk IV. Ykselti Dnya indirgenmi scaklk haritasnda izoterm erilerinin kuzeye ve gneye doru sapma gster mesinin nedeni yukardakilerden hangileridir? A) l-lll B) ll-lll C) lll-IV D) IV-V E) V-ll

Aadakilerin hangisi Ekvatoral klim'in zellik lerinden biridir? A) Kar yalarnn ok grlmesi B) Yllk ya miktarnn az olmas C) Yllk scaklk farknn az olmas D) Gnlk scaklk farklarnn fazla olmas E) Yalarn belli mevsimlerde toplanmas

1 0 . Aada A, B, C, eklinde harflendirilen baz ehirlerin gerek scaklk deerleri ile ykselti deerleri ver ilmitir.

1 2 . Basn farkllklarndan doan hava hareketlerine rzgr denir. Rzgrlar her zaman, yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru eser.

Buna gre, ehirlerin deniz seviyesine indirgenmi scaklklar srasyla ka C olur?

Buna gre, yukardaki basn haritasnda numaralanm yerlerden hangileri alak basn alanlarn gstermektedir? A) I ve II 1 1 . Trkiye'nin indirgenmi yllk ortalama scaklk haritasn dan, I. ortalama ykselti, II. indirgenmi en yksek ve en dk scaklklar arasnda ki fark, III. mevsimler arasndaki scaklk fark, IV. kylarn gerek yllk ortalama scaklklar bilgilerinden hangilerine ulalabilir? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV E) III ve IV (SS-2005) C) II ve III B) I ve IV D) III ve V E) IV ve V (SS-2003) 1 3 . Yeryznn herhangi bir yerinde, ykseklere kldka bitki rts kutuplara yaklalyormu gibi deiiklie urar. Trkiye ile ilgili aadaki gzlemlerden hangisi, bu genellemeye bir rnektir? A) Akdeniz ikliminin grld yerlerde ormanlarn tahrip edilmesiyle makilerin geni yer kaplamas B) Kuzey Anadolu Dalar'nda 1000 - 1200 metreden sonra geni yaprakl ormanlarn yerini ine yaprakllara brakmas C) Akdeniz iklimine zg baz bitki trlerinin Karadeniz Blgesi'nin ky kesiminde de grlmesi D) Akdeniz ve Ege blgelerinde tropik bitkilerin yetiebilmesi E) Toroslar'n kuzey ve gney yamalarnda orman st snrnn farkl olmas (SS-2005) C) II ve III

DEV - PROJE
Kuzey Yarmkre'de dalarn kuzey yamalarnn, gney yamalarna oranla daha dk scaklkta olmasnn nedenlerini aklaynz. Ilman kuak; Gney Yarmkre'de, Kuzey Yanmkre'ye gre daha dardr. Buna karlk souk kuak genitir. Bu durumun balca nedenlerini aklaynz. Gnn en souk saatlerinin gne domadan hemen nceki anlar olmasnn nedenini aklaynz. klimleri benzerlik gsteren iki merkezin baka hangi zellikleri benzerlik gsterilebilir? Aklaynz. Rzgrlarn ekonomik faaliyetler zerindeki etkisini aratrnz. Bulunduunuz yrede etkili olan yerel aratrnz. iirilmi imesinin aratrnz. Muson rzgrlar ile meltem rzgrlarnn benzer ve fark l ynlerini tespit ediniz. Ekvatoral iklimde yllk ve gnlk scaklk farklarnn az olmasnn nedenlerini aklaynz. bir ve balonun, yeryznden ykseldike nedenini daha sonra patlamasnn rzgrlar