1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld.

, Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

Arsenikle Kirlenmi Yeraltsularnn Temizlenmesinde Kullanlan Artma Teknolojileri

Remediation Technologies for Arsenic Contaminated Groundwaters

rfan YOLCUBAL Kocaeli niversitesi, Umuttepe Kampusu, Jeoloji Mhendislii Blm, 41380, Kocaeli yolcubal@kocaeli.edu.tr

Z: Yeraltsularnda arsenik kirlilii dnya apnda birok lkede nemli bir sorun olarak evre ve insan saln ciddi bir ekilde tehdit etmeye devam etmektedir. me ve yeraltsularndan arsenik giderimi iin gelitirilmi birok teknoloji mevcuttur. Bu teknolojiler gnmzde ev tipinden, klasik artma tesisi leine kadar deiik boyutlarda %90 lara varan arsenik giderimi ile etkin bir ekilde kullanlmaktadr. Yeraltsuyu artma teknolojileri yerinde ve yer yzeyinde uygulanan teknolojiler olmak zere ikiye ayrlr. Yer yzeyinde yaygn olarak uygulanan arsenik artma teknolojileri; adsorpsiyon, iyon deitirme, keltme-beraber keltme ve membran filtrasyonudur. Arsenikli yeraltsularnn yerinde artlmasnda kullanlan teknikler ise geirimli reaktif bariyerler, elektrokinetik artma, fitoremediasyon ve mikrobiyal artmadr. Bu derlemede yaygn olarak kullanlan ve teknoloji haline dntrlm yzey yeraltsuyu artma sistemleri ve geirimli reaktif bariyer yerinde artma teknolojisi ele alnmtr. ABSTRACT: Arsenic contamination problem in groundwaters in many countries around the world continues to threaten environment and human health seriously. There are many technologies available for removal of arsenic from contaminated groundwaters. Nowadays, these technologies are used effectively at full to point scales with a maximum removal rate of about 90 %. Groundwater remediation technologies are divided in two groups as in-situ and ex-situ technologies. Most commonly used ex-situ arsenic removal technologies include adsorption, precipitation/coprecipitation, ion exchange and membrane filtration. Insitu arsenic removal technologies however include permeable reactive barrier, phytoremediation, electrokinetics and biological treatment. In this review article ex-situ treatment technologies commonly used for

44

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

arsenic containing groundwater as well as permeable reactive barrier method were addressed. Giri Hzla artan dnya nfusunun ime suyu ihtiyacn karlamak iin olan talepler, hem yzey hem de yeraltsuyu kaynaklar zerinde ciddi bask oluturmaktadr. lkemiz dahil olmak zere bir ok lkede insanlar arsenik ieren yeraltsular tketmektedir. Dolaysyla, ime ve yeraltsularnda arsenik kirlenmesi dnya apnda nemli bir sorun olarak evre ve insan saln ciddi bir ekilde tehdit etmeye devam etmektedir. Arseniin akut toksisitesi ve buna ek olarak arsenikli sulara uzun sreli maruz kalma; potansiyel olarak deri, mesane, akcier ve bbrek kanserleri gibi birok ciddi hastala neden olmaktadr. Dnya Salk rgt tarafndan arsenik iin ime sularnda msaade edilen maksimum limit 10 g/L olarak belirlenmitir. Doal sularda bulunan arseniin kkeni ounlukla jeojeniktir (kayalarn ayrmas, jeotermal aktiviteler vb). Arsenik 200den fazla mineral bnyesinde bulunmaktadr. Madencilik faaliyetleri ve tarmsal uygulamalarda arsenik ieren herbisitlerin kullanm ise insan kaynakl nemli arsenik kaynaklardr. Arsenik doada hem organik hem de anorganik bileikler ekilde bulunmaktadr. Anorganik arsenik bileikleri ise en yaygn olandr. evrede arsenik yaygn olarak durayl iki oksidasyon halinde grlmektedir: Arsenat [As(V)] ve arsenit [As(III)]. Aerobik ortamlarda, +5 deerlikli arsenat bileikleri yaygn arsenik trleridir. Anaerobik ortam koullarnda yeraltsular genelde arsenit ierir. Arsenit 7nin zerindeki pH deerlerinde aerobik sularda kolaylkla arsenata ykseltgenir. Tam tersine, arsenat dk pHlarda arsenite indirgenebilir. Arseniin toksisitesi ve mobilitesi kimyasal trne ve oksidasyon haline gre deiir. me ve yeraltsularndan arsenik giderimi iin gelitirilmi birok teknoloji mevcuttur (ekil 1). Bu teknolojiler gnmzde ev tipinden, klasik artma tesisi leinde birok lkede etkin bir ekilde kullanlmaktadr. Arseniin ime ve yeraltsularnda giderimi fizikokimyasal ve ayn zamanda biyolojik teknikler vastasyla gerekletirilmektedir. Bu tekniklerin bir ksm suyun yzeyde artlmasn bir ksm ise yeralt suyunun yerinde slahn kapsamaktadr. Yer yzeyinde yaygn olarak uygulanan artma teknolojileri; adsorpsiyon, iyon deitirme, keltme-beraber keltme ve membran filtrasyonudur. Bu teknikler klasik artma tesisi leinde yaygn uyguland gibi daha

45

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

kk leklerde de (ev tipi gibi) baaryla uygulanmaktadr. Bu teknolojiler ile maksimum elde edilen arsenik uzaklatrma oranlar %90nn zerindedir (Tablo 1). Arsenikli yeraltsularnn yeraltnda artlmasnda kullanlan teknikler ise geirimli reaktif duvarlar, elektrokinetik artma, fitoremediasyon ve mikrobiyal artmadr. Bu teknolojilerden geirimli reaktif bariyer haricinde olanlar yeni ve gelimekte olan teknolojilerdir. Dolaysyla bu incelemede ele alnmamtr. Ayrntl bilgiye bu derlemenin hazrlanmasnda nemli lde faydalanlan EPA (2000, 2002a,b) raporlarndan ulalabilir.
50 45 Artma lei Pilot
Uygualama Says

40

30 24 20

25

15 8 2
keltme/Beraber keltme

10

7 3 0
yon Deitirme

ekil 1. Arseniin sudan uzaklatrlmasnda kullanlan artma teknolojileri uygulamalar (EPA 2000).

n Oksidasyon Arseniin yeraltsularndan uzaklatrlmasnda karlalan nemli bir sorun arseniin hem As(III) hem de As(V) bileikleri olarak yeraltsularnda bulunmasdr. Normal ime suyu pH deerlerinde arsenit bileikleri yksz iken arsenat bileikleri ise negatif ykldr. Arsenat bileiklerin uzaklatrlmasnda daha etkili olan artma teknolojileri, arsenit bileiklerini sulardan kolaylkla uzaklatrlamazlar. Dolaysyla bazen daha baarl bir artma iin sudaki mevcut arsenit bileiklerinin arsenata n oksidasyonu gereklidir. Bu amala farkl oksidantlar kullanlmaktadr. Tablo 2de bu oksidantlarn karlatrmas sunulmutur. Klorin, permanganat ve manganez dioksit oksidantlar n oksidasyon

Geirimli Reaktif Bariyer

Membran Filtrasyonu

Adsorpsiyon

46

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

aamasnda kullanlan etkin oksitleyici ajanlardr. Havalandrma (oksijen) arsenitit oksidasyonu iin etkin bir metot deildir.
Tablo 1. Arsenik artma teknolojilerinde baarlabilir maksimum arsenik uzaklatrma yzdeleri (EPA 2000). Artma Teknolojisi Maksimum Uzaklatrma Yzdesi (%) 95 95 90 90 90 95 95 > 95 80 90 90

Koaglasyon/Filtrasyon Gelitirilmi Koaglasyon/Filtrasyon Koaglasyon Destekli Filtrasyon Kire Yumuatma (pH>10.5) Gelitirilmi Kire Yumuatma (pH>10.5) yon Deitirme (Slfat < 50 mg/L) Aktif Alumin Ters Ozmos Yeil Kum Filtrasyonu (20:1 Demir: Arsenik) Ev tipi Aktif Alumin Ev tipi yon Deitirme

H3AsO3 + O2 = H2AsO4- + 2H+ H3AsO3 + HClO = HAsO4-- + Cl - + 3H+ 3H3AsO3 + 2KMnO4 = 3HAsO4- - + 2MnO2 + 2K+ + 4H+ + H2O keltme/Beraber keltme (Kopresipitasyon) keltme/beraber keltme metodu arsenik ieren sularn artlmasnda en ska kullanlan metottur. keltme yntemi kimyasallar kullanarak suda bulunan znm kirleticileri znmeyen kat bir bileie dntrr. Beraber keltmede hedef kirletici suda, znm, koloid halde yada askda bulabilir. znm kirleticiler kelmezler fakat kelen dier bileiklerin yzeyine tutunurlar. Koloidal yada askdaki kirleticiler dier kelen trler ile birleir yada koaglasyon ve floklasyon gibi prosesler vastasyla uzaklatrlr. Arseniin sudan uzaklatrlmasnda kullanlan birok artma prosesi keltme ve beraber keltme (kopresipitasyon) aamalarnn bir kombinasyonunu ierir.

47

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

Tablo 2. keltme-beraber keltme artma prosesi ncesinde arsenitin arsenata oksidasyonunda kullanlan metotlarn karlatrmas (Malik ve di., 2009)
Oksidasyon metodu Oksijen (havadan) Avantajlar Oksidasyon ajan kolaylkla bulunabilir ve tehlikeli deildir Dezavantajlar Oksidasyon yavatr. Oksidasyonu hzlandrmak iin gerekli ek ekipmanlar, kapital ve alma maliyetlerini arttrr Yksek alma ve bakm maliyetleri, Salk riski Pratik kullanm iin oksidasyon hz ok yava ve oksidasyon solsyonu etkisini yitirebilir Depolanmas ve gvenli tanm olduka zor. Sistem paralar korozyonla bozuabilir Sistem paralar korozyondan zarar grebilir ve oksidasyon solsyonu zamanla etkisini yitirebilir Oksidasyon reaksiyonu kat mangan bileiklerinin kelimi ile sonulanabilir. Sistemin almasn etkileyebilir Fe(III) bileiklerinin hidrolizi oksidasyon/filtrasyon yataklarnn tkayabilen jlemsi kat bileiklerinin olumasna neden olabilir Fe(II) bileiinin hidrojen peroksit ile karmnda uygulayc hatas sonular bozabilir.

Ozon

Hidrojen peroksit

Kullanm noktasnda ozon retilir ve ozona maruz kalma azaltlr Gvenli bir oksidasyon ajan, manel veya otomatik olarak llebilir Oksidasyon reaksiyonu ok hzl ve potansiyel hastalk tayclar ayrca uzaklatrr Oksidasyon reaksiyonu nispeten hzl ve potansiyel hastalk tayclar ayrca uzaklatrr Gvenli bir oksidasyon ajan, manel veya otomatik olarak llebilir

Likit klorin

Hipoklorit

Permanganat

Fe(III) ve Mn(IV) bileikleri

Sistem tasarm oksidasyon ve filtrasyon aamalarnn tek bir birimde birletirilmesine izin verir

Fenton ajan

Oksidasyon oran hidrojen peroksitten daha hzldr ve oksidasyon solsyonu daha durayldr

48

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

kelen kat daha sonra su fazndan klarifikasyon yada filtrasyon prosesi ile uzaklatrlr. keltme/beraber keltme metodu genellikle pH ayarlamas, bir kimyasal keltici yada koglant eklemesi gerektirir. Kimyasal oksidant eklemesi de ayrca gerekebilir. Arseniin daha az znrl olan arsenat bileiklerine oksidasyonu keltme srecinin etkinliini artrabilir ve ayr bir n artma aamas olarak yada keltme srecinin bir paras olarak yaplabilir. ekil 2de keltme/beraber keltme arsenik artma sisteminin bir modeli sunulmutur.

ekil 2. keltme/Beraber keltme arsenik artma sisteminin bir modeli (EPA 2002a,b)

keltme/beraber keltme artma metodu ile arseniin sudan uzaklatrlmasnda birok koglant kullanlr: Ferrik klorr, ferrik slfat, ferrik hidroksit, amonyum slfat, alum, kire yumuatma, manganez slfat, bakr slfat ve slfit. Bunlardan Alum (Al2(SO4)3.18H2O), ferrik klorr (FeCl3) ve ferrik slfat (Fe2(SO4)3.7H2O) arseniin sudan uzaklatrlmasnda en etkilidir. Ferrik tuzlarn arseniin sudan uzaklatrlmasnda aluma gre arlka daha baarl ve daha geni bir pH aralnda etkilidir. Her iki durumda da arsenat bileikleri arsenitlere gre daha efektif uzaklatrlabilir. Koaglasyon-floklasyon srecinde alum, ferrik klorr yada ferrik slfat arsenik ieren suya eklenir. Eklenen koglantlar ile alminyum yada ferrik hidroksit mikro-floklar hzlca oluur. Floklasyon srasnda tm mikro partikller ve negatif ykl iyonlar floklara elektrostatik kuvvetlerle tutunur. Arsenik ayrca koglant flok yzeylerine tutunur ve sedimantasyon ve filtrasyon sreleri ile oluan tm floklar uzaklatrlr. Arsenit bileikleri yksz olduu iin nemli bir uzaklatrmaya maruz kalmazlar. Arsenitin arsenata n

49

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

oksidasyonu etkin bir arsenik giderimi iin dolaysyla gereklidir. Arsenik uzaklatrmas ayrca pHa baldr. Alum koglasyonunda arseniin sudan uzaklatrlmas pH 7.2-7.5 aralnda daha etkilidir. Demir koglasyonunda ise etkin bir arsenik giderimi 6-8.5 gibi daha geni bir pH aralnda genelde etkilidir (EPA, 2002 a,b). keltme/beraber keltme artma prosesisin kimyas genelde ok kompleks bir olaydr ve artma prosesinin etkinlii arseniin tr, suyun pH, kullanlan koglant tr ve konsantrasyonu ve artlan suda mevcut olan dier kimyasallar (slfat, kalsiyum vb) gibi bir ok faktre baldr. Sonu olarak, arseniin keltme/beraber keltme artma prosesi ile sudan uzaklatrlmasnda kullanlacak mekanizma sre spesifiktir. keltme/beraber keltme artma prosesi yzeyde uygulanan aktif bir teknolojidir. Genellikle amur kalntlar oluturur. Bu kalntlarn susuzlatrlmas ve gvenli depolamas gerekmektedir. Oluan atklarn bazlar tehlikeli atk olabilir dolaysyla atk depone alannda depolanmadan nce solidifikasyon/stabilizasyon gibi ilave slah yntemleri uygulanmaldr. Artlan su iin pH ayarlamas gibi ayr bir proses gerekebilir. keltme/beraber keltme artma prosesisin maliyeti eklenen kimyasaln tr, kimyasal dozaj miktar, artma hedefleri, amur depolama ve artma prosesinin performansn etkileyen dier etkenler belirler. Bu teknoloji tipik olarak sudaki arsenik konsantrasyonunu 0.050 mg/L nin altna drebilir ve baz durumlarda arsenik konsantrasyonu 0.010 mg/L nn altna drlmtr. Bu dk artma hedeflerine ulamak iin keltme/beraber keltme artma prosesinde bir takm deiikliklere gidilebilir: Ek artma kimyasallarnn kullanm Farkl artma kimyasallarnn kullanm Artma modeline membran filtrasyonu gibi dier teknolojilerin eklenmesi Yaplacak bu deiiklikler artma prosesinin maliyetini doal olarak artracaktr. Adsorpsiyon (Yzeye Tutunma) Adsorpsiyon teknolojileri, keltme/beraber keltme artma teknolojilerine oranla byk lekli klasik artma tesislerinde daha az kullanlmaktadr. zelikle ev tipi ve daha kk nfuslu yerleimler iin kullanlan artma teknolojilerinde, adsorpsiyon artma prosesinden ska

50

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

yararlanlmaktadr. Arsenik ieren yeraltsularnn ve ime sularnn artlmasnda kullanlan adsorpsiyon metodu, klasik artma sistemlerinde son bir cilalama aamas olarak da uygulanmaktadr. Adsorpsiyon artma teknolojisinde adsorbant kolon ierisine yerletirilir. Arsenik ieren su kolondan geerken kirletici adsorbant yzeyine fiziksel ve ayn zamanda kimyasal kuvvetler yardmyla tutunur ve bylelikle sudan arsenik giderimi salanr (ekil 3a). Adsorbant olarak bir ok malzeme kullanlmaktadr: aktif alumin, aktif karbon, granler ferrik hidroksit, ferrik hidroksit ile kaplanm kat hamuru, demir oksit ile kapl kum, demir dolgular ile kartrlm kum, yeil kum filtrasyonu (potasyum permanganat kapl glukonit), bakr-inko granlleri, surfaktant ile deitirilmi zeolit vb. Klasik adsorpsiyon artma sistemlerinde aktif alumin (AA) adsorbant olarak kullanlmaktadr. Ekonomik olan bu adsorbantn etkinliini pH, tuzluluk ve adsorpsiyon yzeyleri iin rekabet eden florr, klorr ve slfat gibi anyonlarn suda mevcudiyeti gibi faktrler nemli derece etkiler. AA partikl boyutu arseniin sudan uzaklatrma performansn ayrca etkiler. Aktif aluminin adsorbant olarak kullanld durumlarda maksimum adsorpsiyon pH 6 deerinde gereklemektedir. Adsorbant yzeyi arsenie doyduunda ise kolon rejenere edilmeli ya da yenisi ile deitirilmelidir. AA rejenerasyonu 4 aamal bir sretir: geri ykama, rejenerasyon, ntralizasyon, durulama. AA artma sistemlerinde en yaygn olarak kullanlan rejenerasyon svs sodyum hidroksittir. En yaygn olarak kullanlan ntralizasyon svs da slfrik asittir. AA adsorpsiyon sistemlerinin rejenerasyon ve ntralizasyon aamalar amur retebilir. amur tipik olarak yksek arsenik konsantrasyonu ierir. Adsorpsiyon artma sistemlerinin altrlmas olduka kolaydr. Kimyasal eklemesi gerektirmeyen bu artma teknolojisinde, tek yada bir seri adsorbant filtresi kullanlmaktadr. Adsorpsiyon artma srecinin performans artlacak suyun pHna, arseniin trne, ak oranna ve tortu oluumuna baldr. Adsorpsiyon teknolojileri arsenat uzaklatrmada arsenite gre daha etkilidirler. Gnmzde demir bazl adsorbantlarda arsenik artma prosesinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Aktif alumin kullanarak ime sularnn arseniinin uzaklatrma maliyeti her 1000 galon su iin $0.003 ile $0.76 arasnda deimektedir. Adsorpsiyon teknolojisinin maliyetini etkileyen faktrler, arsenik konsantrasyonu, tketilen adsorbant, adsorpsiyon performansn etkileyen faktrler olarak sralanabilir.

51

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

a) b) ekil 3. a)Adsorpsiyon, iyon deitirme ve b) membran artma sistemlerinin genel modeli (EPA 2002a,b).

Adsorpsiyon artma sistemlerine yaplacak modifikasyonlar ile artlm sudaki arsenik konsantrasyonu 10 g/L nin altna drlebilir. Bu deiiklikler, farkl bir adsorbant ortam kullanm, ek olarak adsorbant kullanm, Adsorbantn sk deiimi yada rejenerasyonu, artlan suyun akm orannn azaltlmas ve membran filtrasyonu gibi ilave bir artma teknolojisinin artma aamasna eklenmesidir. Yaplacak bu tR deiiklikler doal olarak artma teknolojisinin maliyetini artracaktr. yon Deitirme yon deitirme teknolojisi, reinenin yzeyinde elektrostatik kuvvetlerle tutulan iyonlarn suyun bnyesindeki benzer yk deerine sahip iyonlarla yer deitirdii fiziksel ve kimyasal bir sretir. yon deitirme iin kullanlan ortam sentetik organik, anorganik yada doal polimerik malzemelerden yaplan bir reinedir. Drt tr iyon deitirme reinesi kullanlmaktadr: Kuvvetli asit, zayf asit, kuvvetli baz ve zayf baz. Kuvvetli ve zayf asit reineleri katyonlar yer deitirirken kuvvetli ve zayf baz reineler anyonlar deitirir. znm arsenik trlerinin genelde anyonik olmas ve zayf baz reinelerin de dk pH aralnda etkin olmasndan dolay, kuvvetli baz reineler arsenik artmnda yaygn olarak tercih edilmektedir. Reine genelde kolon ierisine yerletirilir ve arsenikli su kolondan geerken arsenik iyonlar kullanlan reinenin trne gre reine yzeyindeki klorr yada hidroksit gibi iyonlar ile yer deitirir (ekil 3a). yon yer deitirme reinesi periyodik olarak rejenere

52

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

edilmelidir. Bir reinenin rejenerasyonu aamada meydana gelir: geri ykama, solsyon iyonlar ile rejenerasyon ve son olarak durulama. Rejenerasyon prosesinde oluan sv atklar geri ykama suyu, rejenerasyon suyu (tuzlu su) ve ykama suyunun bir birleimini kapsar. Atk su yksek konsantrasyonlarda arsenik ierebilir. Dolaysyla dearj edilmeden nce mutlaka artlmaldr. yon deitirme prosesi yatak rejenerasyonu ihtiyacn azaltmak iin birden fazla yatak ieren seriler halinde altrlabilir. yon deitirme yataklar tipik olarak sabit bir yatak olarak altrlrlar. Artlacak su mobil olmayan iyon deitirme reinesi zerinden geirilir. yon deitirme teknolojisinin performans arseniin oksidasyon hali, suda ayn yzeylere tutunmak iin rekabet eden iyonlarn mevcudiyeti, tortu oluumu, trivalent demir iyonun suda varl ve pH gibi bir dizi faktre baldr. rnein, As(III) genellikle iyon deitirme ile sudan uzaklatrlamaz. Suda trivalent demir iyonun bulunmas durumunda, arseniin demir ile reaksiyonu neticesinde iyon deitirme teknolojisi ile uzaklatrlamayan kompleksler oluabilir. Klorr tip kuvvetli baz reineler iin, 6,5 ile 9 aralndaki pH en uygundur. Bu araln dnda artma teknolojisinin etkinlii hzlca der. Suyun iindeki organik bileikler, askdaki kat maddeler, kalsiyum yada demir iyonlarnn varl iyon deitirme reinesinin tkanmasna neden olabilir. Klorr tip reinelerin kullanld iyon deitirme sistemlerine artlan su yksek konsantrasyonlarda klorr iyonu ierebilir ve neticesinde korozif olabilir. Sudaki klorr ayrca demirin redoks potansiyelini artrabilir ve dolaysyla eer demir okside olursa suyun renginin bozulmasna neden olabilir. yon deitirme prosesi ayrca artlan suyun pHn daha drebilir. yon deitirme teknolojisinin maliyetini etkileyen faktrler yatak rejenerasyonu, sudaki slfat iyonu konsantrasyonu ve iyon deitirme performansn etkileyen faktrlerdir. yon deitirme sistemi ieren artmalarda arzulan arsenik limit deerinin (0.010 mg/L) altna inebilmek iin bazen sistemde deiiklikler yaplabilir. Bunlar sisteme iyon deitirme yata ilavesi, farkl bir iyon deitirme reinesi kullanm, daha sk reine rejenerasyonu yada deiimi, artlan suyun ak orannn azaltlmas ve artma prosesine baka bir teknolojisinin eklenmesi eklinde olabilir. Fakat artma prosesindeki bu deiiklikler maliyetleri doal olarak artracaktr.

53

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

Membran Filtrasyonu Membran filtrasyonunda arsenikli su yar geirgen bir membrandan geirilerek artlr (ekil 3b). Membran suyun ierisinde bulunan baz bileenleri gemesine izin verirken dierlerinin gemesini nler. Basn farkll ayrma ilemindeki itici gtr. Artma prosesinin etkinlii membrandaki gzenek byklne, arsenik trlerinin partikl boyutuna baldr. n oksidasyon aamas artma prosesinin etkinliini arttrr. Drt tr membran prosesi vardr: Ters osmoz, nanofiltrasyon, mikrofiltrasyon ve ultrafiltrasyon. Membranlar, ilerinden geen partikl boyutuna yada molekler arlk snrna gre snflandrlrlar (Tablo 3). Artlacak suyun membrandan gemesi iin gerekli basn, membran gzenek boyutuna baldr. Nonofiltrasyon ve ters osmoz filtrasyon sistemleri olduka yksek bir basn gerektirir. Buna karn mikro ve ultra filtrasyon prosesleri iin daha dk bir basn yeterlidir (Tablo 4). Dk basnl prosesler kirleticiyi sudan fiziksel olarak eleyerek uzaklatrrken, yksekli basn proseslerde bu ilem geirimli membran iinden kimyasal difzyon yoluyla gerekleir. Suda znm arsenik trleri genelde dk molekler arlkl trler olduundan sadece nanofiltrasyon ve ters ozmos prosesleri znm arseniin efektif bir ekilde artlmas iin yeterli olabilir. Mikrofiltrasyon prosesi keltme/beraber keltme artma prosesi ile birlikte arsenik ieren katlarn sudan uzaklatrlmasnda kullanlmaktadrlar. Tablo 3. Arsenik artmnda kullanlan farkl Membran trleri (Mondal ve di., 2006)
Membran Prosesi Mikrofiltrasyon Ultrafiltrasyon Nanofiltrasyon Ters ozmoz Gzenek boyutu > 50 nm 2-50 nm < 2 nm < 2nm alma Aral (m) 0.082.0 0.0050.02 0.00010.001 0.00010.001

Tablo 3de artma prosesinde kullanlan membran tiplerinin zellikleri ve alma aralklar sunulmutur. Ters ozmos genelde toplam znm katlarla ile ilikili daha kk iyonlar ncelikle uzaklatran yksek basnl bir prosesdir. Ters ozmos membranlar iin molekler arlk limit deerleri 1-20000 arasnda yer alr. Alt snr deeri nanofiltrasyon iin olan snr deerinden (150-20000) olduka kktr.

54

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

Nanofiltrasyon sudan arseniin uzaklatrlmasna ters ozmos prosesine gre ok az daha etkindir. Mikrofiltrasyon prosesi ise molekler arl 50000 zerinde olan partiklleri yada partikl boyutu 0.050 mikrometreden byk olan partiklleri esas olarak uzaklatrr. Mikrofiltrasyon membranlarnn gzenek boyutu znm arsenik iyonlarn etkin bir ekilde uzaklatrmak iin ok byktr. Fakat mikrofiltrasyon prosesi arsenik ieren partiklleri ve keltme/beraber keltme prosesleri ile retilen katlar uzaklatrabilir. Suda zellikle Fe ve Mn nn varl baz durumlarda membran proseslerini arseniin artmnda yetersiz klmaktadr. Bu membranlarn kk gzenekleri tortu oluumu ile tkanmaya daha meyillidirler. Fe ve Mn iyonlar, tersinir olmayan beraber keltme prosesi yznden membranlarn tkanarak bozulmasna neden olabilir. Bu unsurlar, prosesi ok pahal klan suyun n artmna, alma basncnn izlenmesine ve tecrbeli bir operatre ihtiya yaratmaktadr. Tablo 4. Membran prosesleri iin tipik basn aralklar (EPA 2000).
Membran Proses Mikrofiltrasyon Ultrafiltrasyon Nanofiltrasyon Ters ozmoz Basn Aral (psi) 5-45 7-100 50-150 100-150

Membran prosesinin performansn etkileyen unsurlar; askdaki katlar, yksek molekler arlkl znm katlar, organik bileikler ve koloidler, arseniin oksidasyon tr, pH ve scaklktr. Membran besleme suyunda yksek molekler arlkl partikller membrann tkanmasna neden olabilir. Membran prosesi ncesi artlacak sudaki arsenik trlerinin n oksidasyonu artma etkinliini arttracaktr. As(III) bileikleri As(IV) bileiklerinin daha kktr ve membradan arsenata gre daha kolayca geerler. Dk scaklkl sular membran akn azaltrlar. Sistem basncnn yada membran yzey alannn arttrlmas dk scakl membran besleme suyunun olumsuz etkisini giderebilir. pH ayrca membran yzeyinde elektrostatik yk yaratarak membran zerine arseniin tutunmasn etkileyebilir. Membran teknolojileri ok geni bir aralkta znm kirleticilerin ve askdaki katlarn sudan uzaklatrlmasn salar. Ters ozmos ve nanofiltrasyon teknolojileri yeterli bir ayrma ilemi salamak iin

55

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

kimyasal eklemeye ihtiya duymaz. Bu tr sistemler statik ve srekli modda alabilir. Membran prosesleri genelde tortu oluumu neticesinde tkanmaya imkan sunmayan yeraltsularnn ve ime sularnn artlmasnda kullanlr. Membran teknolojisi ayrca keltme prosesinden katlarn uzaklatrlmasnda ve daha dk arsenik konsantrasyonlarna inilmesi gerekildii durumlarda dier artma teknolojileri iin bir cilalama aamas olarak kullanlabilir. Membran prosesinin maliyetini etkileyen faktrler; membran tipi, artlacak ve atk sularn kalitesi ve membran filtrasyonunu etkileyen unsurlardr. Membran filtrasyon artma sistemine yaplacak deiikler arzu edilen daha dk arsenik limit deerlerine inilmesini yardmc olabilir. Bu deiikler; artlan birim su hacmi iin oluacak atk hacmini arttrmak, daha kk molekler arlk limit deerli bir membran kullanm, artlacak suyun ak orannn azaltlmas ve artma aamasna iyon deitirme gibi dier teknolojilerin eklenmesi olabilir. Doal olarak tm bu ilemler artma maliyetlerini ykseltecektir. Geirimli Reaktif Bariyerler Geirimli reaktif bariyerler kirlenmi yeraltsuyu ktlesinin (plum) hareket yn zerinde yerletirilmi reaktif bir ortam ieren duvarlardr (ekil 4). Geirimli bariyer suyun gemesine izin verirken, reaktif ortam kirleticinin sudan keltme, adsorpsiyon, degradasyon yada iyon deiimi gibi proseslerle arsenik giderimini salar. Yeraltsularnn yerinde slahnda kullanlan bir teknolojidir. Arsenikli yeraltsularnn artlmasnda geirimli reaktif bariyeri oluturan malzeme, sfr deerlikli demir, kireta, surfaktantla deitirilmi zeolit ve iyon deitirme reinesidir. Sfr deerlikli demir en yaygn olarak kullanlan reaktif malzemedir. Bu teknolojide, arsenat iyonlar reaktif bariyeri oluturan 0 deerlikli demir dolgu yzeylerine kuvvetli bir ekilde balanarak, suyun varlnda anaerobik yada aerobik ortam koullarnda demirin + 2 deerlikli Fee okside olmasna neden olur. Bu proses arsenat trlerini elektrostatik etkileimlerle tutan pozitif ykl demir yzeyinin oluumu ile sonulanr. Geirimli reaktif bariyerler uygun genilikte bir hendek kazarak ve iini reaktif bir malzemeyle doldurarak ina edilirler. Gnmze kadar byk lekte uygulanm bu teknolojiler 15 m yada daha s derinliklere uygulanmlardr. Geirimli reaktif bariyer teknolojisi ticari amal mevcuttur ve tam lekte arsenik ieren yeraltsularnn artlmasnda kullanlmaktadr. Geirimli reaktif bariyer teknolojisinin performansn etkileyen faktrler, bariyer etrafnda atlakl kayalarn varl, akifer

56

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

derinlii, akifer malzemesinin hidrolik iletkenlii, stratigrafi ve bariyerin tkanmasdr. Geirimli reaktif bariyerler uzun sreli ve az yada hi enerji gideri olmadan almak iin dizayn edilmi pasif bir artma teknolojisidir. Aktif yerinde artma teknolojilerine gre daha az atk retirler. Belirli bir konsantrasyon aralnda birden ok kirleticiyi artabilirler. Yzey artma ekipmanlarna ihtiya duyulmaz. Konsolide olmam keller ierisindeki s serbest akiferler iin uygulanrlar. Yeraltsuyunun doal hareketine baldrlar. Dolaysyla dk hidrolik iletkenlikli akiferlerin bu teknoloji ile slah uzun srebilir. Ayrca geirimli reaktif bariyerler yeraltsuyu ktlesinin tamamn slah etmez. Sadece reaktif bariyerden gecen blm artmaya tabiidir. Geirimli reaktif bariyer teknolojisinin maliyetini uygulanacak derinlik, reaktif malzeme tr ve prosesinin performansn etkileyen unsurlar etkiler.

ekil 4. Arsenikli yeraltsularn yerinde artlmasnda kullanlan geirimli reaktif bariyer sisteminin bir modeli (http://oceanworld.tamu.edu/resources/environment-book). Ev Tipi yada Kk lekli Arsenik Artma Sistemleri Klasik arsenik artma sistemlerinde koaglasyon ve adsorpsiyon teknolojileri en yaygn olarak kullanlan teknolojilerdir. Ev tipi yada kk nfuslu yerleimler iin dizayn edilmi arsenik artma sistemleri ise adsorpsiyona dayal filtrasyon, koaglasyon, iyon deitirme yada bu

57

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

teknolojilerin deiik kombinasyonlarndan oluur. Bu kombinasyonlara baz rnekler, 1. Koaglasyon/keltme/Adsorpsiyon/Filtrasyon 2. Oksidasyon/Koaglasyon/Adsorpsiyon/Filtrasyon 3. Sadece Adsorpsiyon 4. Oksidasyon/Filtrasyon/Adsorpsiyon 5. Adsorpsiyon/Filtrasyon Kk lekli arsenik artma teknolojilerinin ok sayda oluu, belirli bir durum iin en uygun metodun seimini zorlatrmaktadr. Tablo 5de ev tipi arsenik artma sistemlerinde uygulanan artma prosesleri ve aamalar zetlenmitir. Tablo 5. Yeraltsularndan arseniin uzaklatrlmasnda kullanlan ev tipi artma sistemleri (Malik ve di., 2009).
Artma Metodu ift kova (BUET) DPHE yada Danida AIPH Alcan BUET Aktif alumin Sidko SONO 3 Kolshi SONO45-25 SAFI Tetrahedron Read-F Uygulama Yntemi Koaglasyon/Kopresipitasyon/Adsorpsiyon (1.Kova), Kum Filtrasyon (2. Kova) Oksidasyon/Koaglasyon/Kopresipitasyon(Kartrma Tank), Kum Filtrasyonu (2. Kova) Kartrma/Oksidasyon (1. Tank), Floklasyon (2. Tank), Sedimentasyon (3.Tank) ve Filtrasyon (4. Tank) ki seri kovada Aktif alumin adsorpsiyonu Oksidasyon/Koaglasyon/Kopresipitasyon/adsorpsiyon/ Filtrasyon/aktif alumin adsorpsiyonu Havalandrma/Filtrasyon/Ferrik demir adsorpsiyonu Kum/Demir/Tula tozu filtresi (1. Kova) , Kum/odun kmr/tula tozu filtresi (2.Kova), Temiz su toplama (3. Kova) Demir dolgu oksidasyonu (1. Kova), Kum filtrasyonu (2. Kova) Kaolin adsorpsiyonu ve ayn anda Ferrik oksit oksidasyonu Klorlama/n filtrasyon (1.Kolon) , iyon deitirme (2. Kolon) Kopolimer/seryom oksit adsorpsiyonu/kum filtrasyonu

Bu tr kk lekli sistemlerde arsenik uzaklatrma etkinlii sahaya zg kimyasal, corafik ve ekonomik koullara bal olarak deiecektir. Artma teknolojisinin performansn etkileyen birok faktrn olmasndan dolay, artma sistemi kurulmadan nce asl

58

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

artlacak suyu kullanarak metot test edilmelidir. Bu tr artma sistemlerinin en nemli sorunu mikrobiyal kirlenme riskinin azaltlmas ve kullanclar tarafndan metotlarnn kabul edilebilirliini arttrmaktr. Bu tip sistemler ekonomik ve etkin olmalarndan dolay yeraltsularnda arsenik kirliliinin ciddi boyutlarda yaand Hindistann Bat Bengal blgesi ve Banglade gibi gelimekte olan lkelerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu sistemlere rnek olarak Sono 3 Kolshi sistemi verilebilir (ekil 5). 2001 ylnda gelitirilen bu sistemde 0 deerlikli demir ana arsenik uzaklatrma ortam olarak kullanlmaktadr. Saatte 20 litre su reten bu filtreler ortalama 50 lira civarnda olup 5 yl kadar kullanm mrleri vardr. Kk lekli nfuslar iin saatte 50 litre su verebilen yeni sistemlerde gelitirilmektedir.

ekil 5. Sono 3 Kolshi filtresinden bir grnm. (http://chemistry.gmu.edu/faculty/hussam/handouts/AS_filtration.pdf) Sonu Yeraltsularndan arseniin uzaklatrlmasnda kullanlan birok teknoloji mevcuttur. Artma teknolojilerinin etkinlii birok parametreye bal olduundan farkl artma teknolojilerinin maliyetlerini karlatrmak olduka zordur. 501-1000 nfuslu bir topluluk iin, giri suyun arsenik konsantrasyonu 50 g/L ve artma hedefi 10 g/Lnin alt olarak alnarak yaplan maliyet hesab Tablo 6da sunulmutur. keltme ve Adsorpsiyona dayal teknolojiler dierlerine gre maliyeti olduka dktr. Bu teknolojilerden keltme-beraber keltme ve adsorpsiyona dayal teknikler hem ekonomik olmalar hem de etkinliklerinden dolay dier yzey artma sistemlerine nazaran daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Seilecek belirli bir artma teknolojisinin baars,

59

1.Tbbi Jeoloji altay, 30 Ekim1 Kasm 2009, rgp Bld., Kltr Merkezi, rgp/ NEVEHR

hedeflenen arsenik snr deerine, sudaki arsenik konsantrasyonuna, artmann uygulanaca nfusun byklne, corafik blgeye, suyun kimyasna, ekonomik faktrlere ve atk sorunlarna bal olacaktr. Bu hususlar artma teknolojisinin seiminde dikkat edilmesi gerekmektedir. Tablo 6. Farkl artma teknolojilerinin artma maliyetlerinin karlatrmas (Mondol ve di., 2006).
Artma Teknolojisi Koaglasyon-Filtrasyon Kire Yumuatma Ters Ozmos yon Deitirme Aktif Alumin Artma Maliyeti ($) 11325 19681 143199 169273 83871

DENLEN BELGELER Environmental Protection Agency (EPA), 2000, Technologies and Costs for Removal of Arsenic from Drinking Water. EPA 815-R-00-028. Environmental Protection Agency (EPA), 2002a, Arsenic Treatment Technologies for Soil, Waste and Water. EPA 542-R-02-004. Environmental Protection Agency (EPA), 2002b, Proven Alternatives for Aboveground Treatment of Arsenic in Groundwater. EPA-542-S02-002. Malik, A.H., Khan, Z.M., Mahmood, O., Nasreen, S., Bhatti, Z.A., 2009, Perspectives of low cost arsenic remediation of drinking water in Pakistan and other countries. Journal of Hazardous Materials. 168, 112. Mondal, P., Majumder, C.B., Mohanty, B., 2006, Laboratory based approaches for arsenic remediation from contaminated water: Recent developments. Journal of Hazardous Materials. B137, 464 479.

60