LPDLERN SINIFLANDIRILMASI Prof. Dr.

Figen ERKO

LPDLER

Ya asiti trevleri

Bileik lipidler

zopren lipidler

Steroidler

Karotenoidler

YA AST TREVLER 1- Doymu Ya Asitleri 2- Doymam Ya Asitleri 3- Ya Asiti Trevleri

BLEK LPDLER 1- Ntral Yalar (Triailgliserol, trigliserit) 2- Fosfolipdler 2.1. Serebrosit 2.2. Gangliosit 3- Glikolipdler 3.1. Gliserofosfolipid 3.2.Sfingofosfolipid (sfingomiyelin)

Kaynak: Taner ONAT: nsan Biyokimyas (ek. 7.1, s. 291) GR: Yalar ve sv yalar depo enerji (E) Fosfolipipidler+steroller membran yaps Dier lipidler: * elektron tayc * k absorplayan pigmentler * hidrofobik kancalar * emlsifiye edici maddeler * hormonlar * hcreii haberci sistemleri 20:2(9,12) 20 karbonlu, 2 ift ba var. 1. ift ba 9. Cdan 2. ift ba 12. Cdan balyor. 16:1c9 16 karbonlu, 1 ift ba var, cis konumunda, 9. Cdan balyor. Genellikle ift sayda C atomu var. Hem CO2 + H2Oya oksidasyon hem de sentezde 2 Clu asetilCoA niteleri gerekli. Deniz hayvanlarnda tek sayda C atomu tayan ya asitleri var. Kara hayvanlarnda ok nadir. Monoansatre y.a. = ift ba C-9 ve C-10 arasnda Poliansatre y.a. = 12 ve 15 ift balar, tek-ift diye deierek gideceine (konjuge deil) metilen grubu ile ayrlm halde bulunur CH=CH-CH=CH- yerine CH=CH-CH2-CH=CH-

Doal yalarda ba hemen her zaman cis Y.a. zinciri uzadka ift ba says azalr; suda znmesi de azalr. COOH polardr. Suda znr. pH 7 gibi ntral pHda iyonize haldedir. ift ba etrafnda rotasyon yok. Eiklik yapar. 250Cda doymu yalardan 12:0 dan 24:0a kadar olanlar mum halinde. Bu uzunluktaki doymam yalar sv. Donma noktalar farkl. Satre yalarda donma derecesi ; ansatre yalarda donma derecesi spermeet balinasnda spermeet organnda (kafada) yaklak 4 ton ya var. Lamba ya yaplan bu ya vcut scaklnda 370Cde svdr. 310Cda katlamaya balar. 1000-3000 m derine inilince scaklk azalacandan katdr, hayvann batmasn salar. Gliserole bal 3 Cdan 1 ve 3 numaralardaki y.a.leri (R1 ve R3) farkl ise 2. C kiral merkez olur. Triailgliseroller (ntral yalar) -TA:

Apolar, hidrofobik, suda znmez. zgl arl (spesific gravity) dk, suyla karnca st fazda kalr. Adipositteki depo yalar oluturur. Tohumda sv ya olarak depolama yaplr. Hem adiposit hem de tohumda lipaz enzimi vardr. Depo triailgliseroller
lipazilehidroliz

y.a. (ihtiya yerine tanr) + gliserol

TA depolamak neden glikojen ve niasta gibi CHOlar depolamaktan daha avantajl? Her iki grup gram baznda kyaslannca TAdaki C- atomlar ekerlere gre X2 daha fazla redkte haldedir; dolaysyla > X2 daha fazla enerji verir. Hidrofobik olduklarndan su tutamazlar, depolayan organizma fazladan su arl tamak zorunda kalmaz. Uzun sreli (insanda yaklak 1-2 ay) ya ve E depolardr. Glikojen deposu ancak 1 gn gider. CHOn avantaj, suda zndnden hzl enerji kayna. Baz hayvanlarda TA deri altnda depolanarak souk iklimde izolasyon salar. Penguen, ay bal, ay gibi hibernasyona girenlerde hem E hem de izolasyon amal depolama var. TAnn younluu dktr: balina dal!! spermeet balinas 370Cde ba yalar sv; 310Cda kat kafasnda (lamba ya yaplan spermeceti organ) yaklak 4 ton ya tar. 1000-3000 m derine dalabilir. Tohum yalarndan msr ve zeytinya doymam yani oda scaklnda sv. ift balarn sanayide hidrojene edip tek ba yapnca margarin olur. Gdalardaki ift balar oksijene ok uzun sre maruz kalnca bozulur ve ekir. Oksidatif ykma urar: aldehit ve asitler, COOH, oluur. Ksa zincirli, dolaysyla uucudur. Doal gdalar TAnin y.a.leri bakmndan farkldr. TA karm olan msrya ve zeytinya sadece doymam olduundan oda scaklnda svdr. Erime noktalar y.a. bileiminin direkt fonksiyonudur. Aadaki ekilde kullanlan yalarn oda scaklndaki durumunun satre-ansatre ya oran ile ilikisi verilmektedir.

25 derecede ntral yalar

Y.A. (toplamn %'si) 100% 80% 60% 40% 20% 0% Zeytinya Tereya Ya tipi Dana ya 3 C16-C18Satre 2 C16-C18Ansatre 1 C4-C14Satre

Zeytinya 250Cde svdr nk uzun zincirli (C16 ve C18) ansatre y.a. oran fazladr. Dana eti yanda uzun zincirli doymu yalar ok olduundan oda scaklnda kat haldedir. Sv yalar kat yalara evirmek iin katalitik hidrojenasyon kullanlr. Lipidce zengin gdalar havann oksijenine ok uzun zaman maruz kalrlarsa bozulur ve ransid olur. Tat ve koku bozulur. ift balar oksidatif olarak ykldndan bu deiiklikler gerekleir. Aldehitler ve karboksilik asitler oluur. Bunlar daha ksa zincirli ama daha uucudur. Mumlar: Biyolojik mumlar uzun-zincirli (C14C36) satre ve ansatre y.a.lerinin, uzun zincirli (C16C30) alkollerle esterlemesiyle oluur. Esterdir. Erime noktalar 600 1000Cdr. Planktonlarn temel metabolik yakt deposudur. Su-geirmezler; kular salgladklar mumlarla tylerinin suyu emmesini engeller. Rododendron yapra, zehirli sarmak, ou tropik bitki mum ile kapldr. Ama su kaybn engellemektir. Bir dier sebebi de parazitlerden korunmak. Kozmetik sanayinde nemli: Lanolin (ynden), balmumu, carnauba mumu (Brezilya palmiye aacndan), spermeeti yann mumu (balinadan). Mumlar losyon, melhem, cila yapmnda kullanlr. Membrandaki yapsal lipidler: Membran lipidleri amfipatik: molekln bir ucu hidrofobik (kuyruk), dieri hidrofilik (kafa). ift tabaka bu yzden oluturulabiliyor. Hidrofilik yaplar sterol halka sisteminin sonunda bir OH veya daha karmak olabilir. Fosfodiester ba olanlar fosfolipid. Dierlerinin polar ucunda oligosakkaritler var; glikolipidler. Depo lipidleri (ntral yalar) bir gliserol moleklne 3 adet y.a. balanmasyla oluan TAdir. Membran lipidleri ise ok daha karmaktr. Polar bileiklerdir. Omurgalar gliserol yerine sfingozindir.

Membran lipidleri

Fosfolipidler (en ok)

Glikolipidler

Gliserofosfolipidler

Sfingolipidler

Sfingolipidler (2. ok)

Gliserofosfolipidlerin dier ad Fosfogliseridlerdir. Membran lipidlerinden olan steroidler ayr balk altnda incelenecektir. Gliserofosfolipidlerde fosfat grubuna bal grubun zellikleri, ykleri ve dolaysyla membrann yzey zelliklerini belirlemede nemlidirler. Eer fosfat grubuna bal -X sadece H ise molekln ad fosfatidik asit olur. Baz hayvan dokularnda ve tek hcreli organizmalarda eter lipidler yaygndr. Omurgal kalbindeki fosfolipidlerin yars plazmalojenlerdir. PAF (platelet-trombosit aktive edici faktr) de eter lipid ve sinyallemede grevli. Bazofillerden salnr. Trombosit (platelet) agregasyonunu ve serotonin (vazokonstriktr) salnmasn salar. Karacier, dz kas, kalp, uterus, akcier dokularna etkili. nflamasyonda ve alerjik cevapta rol oynar. Plazmalojen ve PAFn formllerini inceleyiniz.

Sfingolipid Gliserofosfolipid (kolin=alkol)

Glikolipid grubundan sfingolipid Sfingolipidler: Sfingozin trevleridir. Gliserol yoktur. Sfingozinin formln inceleyiniz. Sfingolipidler membrandaki biyolojik tanma noktalardr. CHO blgeleri insanda kan gruplarn belirler. Embriyo ve kanser dokularnda sfingolipidlerin cinsi ve miktar ok deiir. Seramid en yaygndr. Sfingozin formlndeki X yerine H vardr. Gangliositlerde ise oligosakkarit olan kafa grubu ok karmaktr. rnek: Gangliosit GM2. Glc: D-glukoz; Gal: D-galaktoz; GalNAc: N-Asetil-Dgalaktoz amin; Neu5Ac: Sialik ait (N-Asetilnraminik asit). Sfingomiyelin (X = fosfokolin) hayvan plazma membrannda yaygndr. Bilhassa miyelinde ok fazla bulunur. Serebrositler (glikosfingolipid). Seramid grubuna bal tek eker var. Galaktozlu olanlar sinir dokusu plazma membrannda bulunur. Glukoz tayanlar nral olmayan dokularn plazma membrannda. Gangliositler en karmak grup. Oligosakkarit ve sialik asit (Neu5Ac) tarlar. pH 7.0de net (-) ykldr. Hcrelerin ou membran lipidlerini srekli olarak ykar. Lizozomda zgl hidrolitik enzimler var. Gangliositler ekerleri adm adm uzaklatran lizozom enzimleri tarafndan yklr. Genetik bozukluk olunca enzimler sentezlenemez ve gangliositler hcrede birikir ciddi hastalklara sebep olur. Fosfolipaz A1, A2, C ve Dnin lipidleri ykt blgeleri gsteren ekilleri inceleyiniz. Steroller: ou eukaryotik hcre membrannda bulunan yapsal lipidlere verilen isimdir. Steroid ekirdei tar. Dzlemseldir. Hayvan dokularndaki en nemli sterol kolesteroldr. C-3deki OH tek polar gruptur. Dolaysyla amfipatiktir. Bitkilerde stigmasterol; fungi grubunda ise ergosterol. Bakteriler sterol sentezleyemez. Ekzojen sterolleri membranna sokabilen baz bakteriler vardr. Eukaryot sterolleri 5-Clu izopren altbirimlerinden sentezlenir. zoprenden yada znen vitaminler, kinonlar, dolikoller de sentezlenir. Steroller membranda yapsal olarak bulunur ancak biyolojik baz molekllere ncllk edince fizyolojik nemleri artar: **steroid hormonlar; **safra asitleri (kolesteroln polar trevleri, barsak deterjanlar grevi grerek yalar lipazlar iin hazrlar). zopren CH2=C(CH3)-CH=CH2 Sinyal, kofaktr ve pigment olarak lipidler:

Hormon, sinyal moleklleri (rnek, IP3 ve DAG) ve byme faktr (GF). Enzim kofaktrleri (kloroplast ve mitokondri). eker molekl transferi. Pigmentler: konjuge ift ba ieren lipidler. Grnr absorplar. Grmede ve fotosentezde tutarlar. Dierleri renkleri oluturur (kabak, havu turuncu, kanarya ty sar). Bu zellemi lipidler plazma membran lipidlerinden trevlenir veya yada eriyen A, D, E, K vitaminlerinden trevlenir.

Lokal hormon olarak Eikozanoidler: Yakndaki hcrelere mesaj tarlar. Parakrin hormonlardr. Kanla uzak hedef doku ve organlara tanmazlar. Ya asiti trevleridir. reme, inflamasyon, ate, ar, kann phtlamas, kan basnc kontrolu, gastrik asit salgs, dier baz omurgal dokusu zelliklerinde ie karrlar. Hem salk hem de hastalkta nemlidirler. Btn eikozanoidler ayn 20 Clu PUFAdan (poliansatre ya asitleri) arakidonik asit (AA) 20:4 (5,8,11,14) trevlenirler. Eikozi kelimesi yirmi anlamndadr. Hormon sinyali membran fosfolipidlerinden AAin aa kmasna sebep olur. Eikozanoid snflar: Prostaglandinler (PG) Tromboksanlar (Tx) Leukotriyenler (LT)

PGlerin ad prostat bezinden gelir. lk bu bezden izole edilmitir. Pek ok hcrede etkilidir. ntraselller cAMP seviyesini kontrol ederler. Bylece cAMP zerinden alan hormonlarn etkisini deitirebilirler. Bazlar uterus dz kaslarn kastrabilir. Dierleri belirli organlara kan akn dzenler. Uyku-uyanklk halini dzenler. Epi ve glukagona belirli dokularn cevabn dzenler. Bazlar vcut scakln arttrr (ate), inflamasyon ve arya sebep olur. TXlar eterik 6 Clu halka tar. Trombosit tarafndan oluturulur. Kan phts oluturarak, pht blgesine az kan akmasna sebep olur. LTler ilk defa lkositlerde bulunmutur. ok gl biyolojik sinyallerdir. Akcier hava yollarn deyen kaslarn LTA4 gl kastrcdr. Fazla sentezlenince astm krizi oluabilir. Steroid hormonlar Sterollerin oksitlenmi trevleridir. Kolesteroln D halkasna bal alkil zinciri yoktur. Kolesterolden daha polar. Kanda proteine bal tanrlar. Reseptrleri nkleusda yerleik ve protein tabiatndadr. Gen ifadesi ve metabolizmay etkiler. Testosteron, Estradiol, Aldosteron, Prednisolon, Prednizon. A ve D Vitaminleri hormon nclleridir Omurgallar tarafndan sentezlenemeyip dardan diyetle alnmas gereken maddelerdir. Yada ve suda znen vitaminler. zopren birimlerinden sentezlenenler yada znen ADEK vitaminleri. D ve A hormon ncldr. Vit D3 (kolekalsiferol) aktif deildir. Karacier ve bbrekte 1,25-dihidroksikolekalsiferole evrilir. Aktif olan bu molekl barsakta Ca2+ absorpsiyonunu dzenler. Eksiklii raitizm yapar. Mayadan elde edilen ergosterol UV nlamas ile Vit D2ye (ergokalsiferol) dnr. D3e yap olarak ok benzer. Biyolojik etkisi benzedii iin katk maddesi olarak st ve tereyana eklenir. Vitamin A (retinol, A1):

eitli formlarda bulunur. Hem hormon hem omurgal gznde grme pigmenti grevi var. Reseptrleri hcre nkleusunda olan Vit A trevi retinoik asit deri dahil, epitel dokunun geliimini salar. Retin-A ilacnn aktif maddesidir.; ar akne ve krk deri tedavisinde kullanlr. A vitamini trevi retinal, koni ve ubuklarn a cevabn balatp, beyine nronal sinyal gnderen pigmenttir. Grme olaynn ak formllerle temsilini inceleyiniz.

Beta-karoten (havu, sar sebzeler) Omurgallarda enzimatik Rxn

2 Vit A1

Vit A ilk defa balk karacier yalarndan elde edilmitir. Diyet kaynaklar: karacier, yumurta, ya alnmam st, tereya. A vitamini eksiklii: deride kuruma, gzde mukozada kuruma, gelime gerilii, gece krl. E Vitamini (antioksidan) ve K Vitamini: Lipid kinonlar. Oksidasyon-redksiyon kofaktrleri. Vitamin E, tokoferollerin toplu addr. zopirenoid halka uzundur. E vitamini ve K vitamininin ak formllerini inceleyiniz. Kinonlarn; mitokondrideki CoQ, warfarin, plastokinon (kloroplast), dolichol (eker tayc) nemlerini alnz. Tokoferoller hidrofobik: hcre membran, lipid depolar, kan lipoproteinleri ile etkileebilirler. Tokoferoller biyolojik antioksidandr. Aromatik halka reaktif oksijen radikalleri ile reaksiyona girerek ansatre y.alerini oksidasyondan korur membran lipidleri korunduundan hcre delinmez. Tokoferoller: yumurta, sebze yalar ve buday filizinde bol bulunur. nsanda E vitamini eksiklii ok nadiren grlr. En belirgin etkisi fragile krlabilen eritrositlerdir. K vitamini aromatik halkas aktif protrombin oluurken oksidasyon-redksiyon reaksiyonlarna girer. Vitamin K eksikliinde kan phtlamas yavalar. lmcl olabilir. nsanda eksiklii pek grlmez. Plastokinon ve ubikinon (CoQ) lipofilik elektron tayclardr. 1 veya 2 elektron alabilirler.