ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI = 571

ULUSLARARASI HUKUK DERSLER

II. KTAP

HSEYN

PAZARCI

Hacettepe niversitesi . . B. F. Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI, 571

ULUSLARARASI HUKUK DERSLER

II. KTAP

HSEYN

PAZARCI

Hacettepe niversitesi . . B. F. Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA, 1989

ISBN 975-482-024-2

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1989

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1989

Deerli bilim adam Prof. Dr. A. Gndz kn'n ansna

III

SUNU

Uluslararas Hukuk Dersleri'nin I. Kitabnn yaynnn zerinden yaklak drt yl geti. Daha I. Kitabn yaynlanmas srasnda bir ksm kaleme alnm bulunan ve tamamlamaya aba sarfedeceimize sz verdimiz II. Kitab ise ancak 1989 yl iinde sunma olanan bulabildik. Bu II. Kitabmz da, ok ara vermeden, III. Kitabmz ile izleme midimizi hl yitirmedik ve bu yolda abalarmz srdreceiz. II. Kitabmzda da I. Kitabmzda belirttiimiz temel ilkelere sadk kaldk. Bu Kitabmz da esasen uygulanan hukuku ieren bir kitap niteliini tamaktadr. Burada da uluslararas hukukta son yllardaki btn nemli gelimeleri vermee aba gsterdik. Yine, bu Kitabmzda da zellikle Trk uygulamasn ve mevzuatn olabildiince okuyucuya aktarmaya altk. II. Kitabmzda izlediimiz sunu yntemi de I. Kitabmzn aynsBylece, burada da her konuya ilikin olarak Trke ve yabanc dilde saptayabildiimiz kaynaklar bir Kaynaka blm iinde vermekteyiz. Yine, bu Kitabmzda da b t n temel uluslararas hukuk kavramlarn, olanaklarmz lsnde, ngilizce, Franszca ve Almanca belirtmee zen gsterdik. Nihayet, metnin iinde parantezler arasnda vermeyi srdrdmz atflarmz zellikle belgelere ve yarg-hakemlik kararlarna ayrarak, yazarlara oklukla yalnz rneklemek iin bavurduk. Kitabmzn hazrlanmas srasnda bu kez de birok yardm grdk. Bunlarn arasnda II. Kitabmza ilikin olarak bize en byk yardm deerli meslektamz A.. Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Dr. Turul Arat salamtr. Kitabmzn Devlet ve yetkilerine ilikin ksmlarn titiz bir biimde okuyarak bize birok yararl gr ve eletiri bildiren meslektamza burada gnl borcumuzu sunmak isteriz. Ayrca, Kitabmzda atfta bulunduumuz birok Birlemi Milletler belgesinin salanmas T.C. Dileri Bakanl Hukuk Badanman Mehmet Gney'in, Avrupa nsan Haklar Komisyon .ve Divan'nm kararlarnn salanmas da Prof. Dr. Blent Daver ve Prof. Dr. Feyyaz Glckl'nn yardmlar ile gereklemitir; kendilerine teekkrlerimizi sunarz. Nihayet, birok madV

di zorluklara ramen, Kitabmzn baslmas yolunda karar alan ve SBF yayn olarak kmasna olanak salayan bata Ankara niversitesi Rektr Prof. Dr. Necdet Serin olmak zere Ankara niversitesi Yayn Kurulu yeleri ile SBF Dekan Prof. Dr. Gney Devrez ve SBF Yayn Kurulu yelerine teekkrlerimizi sunarz. Bundan nce yazdmz b t n kitaplarmz hocamz Prof. Seha L. Meray yannda Prof. Dr. A. Gndz kn'e de gsterir, gr, tavsiye ve eletirilerinden yararlanrdk. On yl akn bir sre nce yitirdiimiz Seha hocamz bakmndan bu olana zaten oktan kaybetmi bulunuyoruz. Bu son kitabmz iin Prof. Dr. A. Gndz kn'n de yardm ve tavsiyelerinden yoksun kaldk. Bu kitabmz onun deerli ansna sayglarmzla ithaf ediyoruz. Ankara, 5 Nisan 1989 Hseyin PAZARCI

VI

KISALTMALAR

A.E.T. A.F.D.I. a.g.m. a.g.y. A..T..A.D. A.J.I.L. .I. Akipek .I. Akipek, Belgeler Anales de la F.D.I. Annuaire de 1'I.D.I. A.S.D.I. A..H.F.D. B.M. B.M.D.H.S. B.M.T.Y. B.Y.I.L. L. Cavare

Avrupa Ekonomik Topluluu Annuaire Franais de Droit International ad geen makale ad geen yapt Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Dergisi American Journal of International Law .. Akipek, Devletler Hukuku, Ankara, 3. bas, 2 Cilt, 1969-1970 .I. Akipek, Devletler Hukuku Kaynaklarndan ve Belgelerinden rnekler, Ankara, 1966 Annales de la Faculte de Droit d'stanbul Nations Unies, Annuaire de la Commission du Droit International Annuaire Suisse de Droit International Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Birlemi Milletler Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi Birlemi Milletler Trk Yll British Yearbook of International Law L. Cavere (mis Jour J.-P, Queneudec), Le Droic International Public Positif, Paris, 1973, 4eme ed., 2 Cilt Cour Internationale de Justice Current Legal Problems Cour Permanente de Justice Internationale Canadian Yearbook of International Law E.F. elik, Milletleraras Hukuk, stanbul, Cilt I (4. bas, 1980), Cilt II (1982) E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, Kitap I, 1984 E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, 1987, 2. Kitap Union Academique Internationale, Dictionnaire

C.I.J. C.L.P. C.P.J.I. C.Y.I.L. E.F. elik E.F. elik, 1984 E.F. elik, 1987 Dictionnaire

VII

R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite E. N. Erim, Metinler

H. La Fontaine G. Gidel

M. Gnlbol, Milletleraras I.C.L.Q. I.J.I.L. I.L.M. I.Y.I.L. .K.V.D. ..H.F.M. K. 1958 K.B.B.S. H. Kelsen, Principles L.N.T.. . Liitem, E. Menzel und K. Ipsen S.L. Meray S.L. Meray, Lozan M.H.M..H.B. M.M.T.Y. Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet N.I.L.R. N.U. N.Y.I.L. J.P. Queneudec, Conventions

de la Terminologie du Droit International, Paris, 1960 R.J. Dupuy et D. Vignes (ds.), Traite du nouveau droit de la mer, Paris et Bruxelles, 1985 Esas (Trk yarg kararlar ile ilgili) N. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri: Cilt I, Osmanl mparatorluu Andlamalar, Ankara, 1953 H. La Fontaine, Pasicrisie Internationale, Berne, 1902 G. Gidel, Le Droit International Public de la Mer. Le Temps de la Paix, Paris, Sirey, Tome I (1903), Tome II (1932), Tome III (1934) M. Gnlbol, Milletleraras Siyasi Tekilatlanma, Ankara, 3. bas, 1975 International and Comparative Law Quarterly Indian Journal of International Law International Legal Materials Italian Yearbook of International Law ktisadi Kalknma Vakf Dergisi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas Karar (Trk yarg kararlar ile ilgili) 1958 Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi H. Kelsen (ed. R.W. Tucker), Principles of International Law, New York, 1966, 2nd. ed. League of Nations Treaty Serie . Ltem, Devletler Hukuku Dersleri, Ankara, Cilt I, 1956 ve Cilt II, 1958 E. Menzel und K. Ipsen, Vlkerrecht, Mnchen, 1979, 2. Auflage S.L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Ankara, Cilt I (3. bas, 1968), Cilt II (4. bas, 1975) S.L. Meray (ev.), Lozan Bar Konferans: Tutanaklar-Belgeler, Ankara, 1969-1973, 8 kitap Milletleraras Hukuk ve Milletleraras zel Hukuk Blteni Milletleraras Mnasebetler Trk Yll Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, Droit International Public, Paris, 2nd ed., 1980 Netlerlands International Law Revievv Nations Unies Netherlands Yeorbook of International Law J.P. Queneudec, Conventions maritimes internationales, Paris, 1979

VIII

A. zman, B.M.D.H.S. I. Paenson

H. Pazarc, I. Kitap R.B.D.I. R.C.A.D.I. R.D.I.L.C. R.DP. Recueil des T.A.M. R.E.D.I. P. Reuter, Institutions P. Reuter-J. Combacau R.G. R.G.D.I.P. R.H.D.I. R.I.D.C. R.I.R.I. Ch. Rousseau

A. zman (ev.), Birlemi Milletler Dsniz Hukuku Szlemesi, istanbul, 1984 I. Paenson, Manual of the terminology of public international law (peace) and international organizations, Brussels, 1983 H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri-I. Kitap, Ankara, 1985 Revue Belge de Droit International Recueil des Cours de l'Academie de Droit International Revue de Droit International et de Legislation Comparee Revue du Droit Public Recueil des Tribunaux Arbitraux Mixtes Revue Egyptienne du Droit International P. Reuter, Institutions Internationales, Paris, 1989, 6eme ed. P. Reuter-J. Combacau, Institutions et Relations Internationales, Paris, 1980. Resmi Revue Revue Revue Revue Gazete Generale de Droit International Public Hellenique de Droit International Internationale de Droit Compare Iranienne des Relations Internationales

R.S.A. S.B.F.D. S.B.O.D. G. ScelG, Cours G. Schwarzenberger S.S.C.B. Supra S. Toluner N.U., Traites multilateraux

Ch. Rousseau, Droit International Public, Paris, Tome I (1971), Tome II (1974), Tome III (1977), Tome IV (1980), Tome V (1983) Recueil des Sentences Arbitrales Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi G. Scelle, Cours de Droit International Public, Paris, 1948 A Manual of International Law, London, 1967, 5th ed. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Yukarda S. Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri, istanbul, 3. bas, 1984 Nations Unies, Traites Multilateraux deposes aupres du Secretaire Generale: Etat au 31 decembre 1981, ST/LEG/SER. E/l, New York, 1982 Turkish Review Quarterly Digest Uluslararas Adalet Divan United Nations
IX

T.R.Q D. U.A.D. U.N.

U.N., Treaty Series

United Nations, Treaties and International agreements registered or filed and recorded with the Secretariat of the United Nations, New York, 1946'dan bu yana Uluslararas Srekli Adalet Divan Ch. de Visscher, Theorie et Realites en Droit International Public, Paris, 1970, 4eme ed. Yearbook of the European Convention on Human Rights Zeitschrift fr auslndisches ffentliches Recht und Vlkerrecht

U.S.A.D. Ch, de Visscher, Theorie et realites Y.E.C.H.R. Z.a..R.V.

NDEKLER
SUNU KISALTMALAR NDEKLER V VII XI

DRDNC

BLM:

U L U S L A R A R A R A S I H U K U K U N KLER Giri: ULUSLARARASI KLK KAVRAMI Birinci Balk: DEVLETLER . ... . 5 5 7 7 lkesi 8 11 11 15 17 17 18 18 19 22 22 23 25 1

I. Uluslararas Hukukta Devletin Kurucu eleri 1. insan Topluluu A. Genel B. Self-determination 2. lke A. Genel B. Devlet lkesinin Btnl ilkesi 3. Baka Bir Otoriteye Baml Olmayan Siyasal Ynetim A. rgtlenmi Bir Kamu Otoritesinin Varl B. Egemenlik ya da Bamszlk a) Egemenlik ve Bamszlk Kavramlar b. Uygulanan Uluslararas Hukuktaki Durumu c) Uygulanan Uluslararas Hukukta Egemenlik Hakkna Bal nemli ilkeler i) Devletlerin Egemen Eitlii lkesi ii) iilere Karmama lkesi iii) Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik ilkesi
XI

II. Uluslararas Hukukta Devletin Yetkisi Giri: Genel 1. Devletin lkesel Yetkisi A. Genel ilke s. ... ... ... a) Devletin lke zerinde Tam ve Mnhasr Yetkisi b) Yabanclarn Stats B. Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar ve Kuraldlklar a) Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar i) Baka Devletlere ve Yurttalarna Zarar Vermeme Ykmll '. ii) Baka Devletlerin lkesel Yetkileriyle ilgili Kamusal lemlerine Sayg Ykmll b) Devletin lkesel Yetkisine Kuraldlklar i) Yabanc Devletlerin ve Uluslararas rgtlerin Dokunulmazl ve Bakl Genel Trk Mevzuat ve Uygulamas ... ... ii) Geit Hakk ... ... iii) Askerden ve Silahtan Arndrlma Genel Dou Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats ... iv) Yabanc Askeri Kuvvetler ve sler Genel Trkiye'deki Yabanc Askeri Kuvvetlerin, slerin ve Tesislerin Stats : a. Devletin lke-d Yetkileri A. Devletin lkesel Yetkisinin lke Dna Uzanmas a) Devletin Uluslararas Alanlarda lkesel Nitelikli Yetkileri b) Devletin Baka lkelerde lkesel Nitelikli Yetkileri B. Devletin Kiisel Yetkisi a) Uyrukluk (Tabiiyet) i) Uyrukluk Konusunda Devletin Yetkisinin Nitelii ii) Devletin Uyrukluundan Yararlananlar K. Hukuk Kiileri Bireyler (Gerek Kiiler) Tzel Kiiler (Hkmi ahslar) Gemiler ve Hava Aralar ... Gemiler Hava Aralar b) Devletin Uyrukluk Bandan Kaynaklanan lke Dndaki Kiisel Yetkileri

26 26 28 29 29 30 33 33 33 34 35 37 37 40 41 43 43 44 45 45 47 52 52 53 54 57 58 58 59 60 60 60 61 61 65 66

XII

i) Kiilerle lgili Olarak Bireylerin Kiisel Statleri Konusunda Cezai Yarg Yetkisi Konusunda Devletine Ballk Konusunda Diplomatik Koruma Konusunda ii) Gemiler ve Hava Aralar ile lgili Olarak Gemilerle lgili Olarak Hava Aralaryla lgili Olarak c) Devletin Uyrukluuna Bal Olmayan lke Dndaki Kiisel Yetkileri ' i) Yabanclarn Devlet Gvenliine Kar ledii Sular Konusunda ii) Uzay Aralar Konusunda C. Devletin Ulusal Yetkisi ve teki Devletlerle Paylat Yetkileri Sorunu a) Ulusal Yetki i) Kavram ' ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andlamasndaki Durumu b) Devletlerin Ortak ve Yaran Yetkileri Sorunu III. Devlet Trleri ve Uluslararas Hukuktaki Etkileri 1. Devletlerin Snflandrlmas 2. Deiik Devlet Trlerinin Uluslararas Hukuktaki zellikleri A. Federal Devlet

66 66 67 68 69 70 70 72 74 74 74 75 75 76 77 79 80 81 84 84 86

B. Srekli Tarafsz Devlet C. "Minyatr Devletler" ,

88 90 90 91

. Kendine zg (Sui Geeris) Statye Sahip Devletler a) Papalk b) Kbrs (Jumhuriyeti kinci Balk: DEVLETLER DIINDAK BRMLER I. Devlet Nitelii Kazanamam nsan Topluluklar 1. Genel 2. Gemite Kalm Birimler 3. Vesayet Altnda lkeler II. Uluslararas rgtler 1. Genel Veriler
XIII

94 94 94 96 99 102 103

A. Uluslararas rgtlerin Tanm ve Snflandrlmas a) Hkmetleraras ve Hkmetler-d Uluslararas rgtler Sorunu b) Uluslararas rgtleri Devletlerden Ayran zellikleri
/

104 104 104 105 106

c) Uluslararas rgtlerin Snflandrlmas B. Uluslararas rgtlerin Yaps a) yeler i) yeler ve almalara Katlma ) yelik Stats ... b) Organlar i) Organlarn Kuruluu ve Yaps il) Organlarn Grevlileri c) Uluslararas rgtlerin Yetkileri 2 Somut Uluslararas rgt rnekleri A. Birlemi Milletler a) Amalar, ilkeleri ve Faaliyetleri b) yeleri ... c) Organlar i) Ana Organlar Genel Kurul Gvenlik Konseyi Ekonomik ve Sosyal Konsey Vesayet Konseyi Uluslararas Adalet Divan Sekreterlik il) Yardmc Organlar d) Birlemi Milletlere Bal Uzmanlk Kurumlan ... ... B. Avrupa Ekonomik Topluluu a) Tarihesi b) Amalar c) yeleri ) Organlar i) Konsey ii) Komisyon iii) Avrupa Parlamentosu iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan v) Ekonomik ve Sosyal Komite .-. ... ...

106 106 108 111 111 113 114 117 117 118 119 120 120 120 121 123 124 124 124 125 127 128 129 130 131 131 132 133 134 134 135

...

XIV

d) A.E.T. ile Ortaklk likileri e) A.E.T.-Trkiye Ortakl i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn Dnemleri Hazrlk Dnemi Gei Dnemi Son Dnem ii) Ortaklk Kurumlar ve Yetkileri Ortaklk Konseyi Ortaklk Komitesi Karma Parlamento Komisyonu III. zel Kiiler . Gerek Kiiler

136 137 137 137 138 139 140 140 141 141 141 142 142 144 145 146 149 150 152 153 154 155 155 155 158 160 162 164 164 166 167 168 170 170 171 172 172 173

A. Bireylerin Uluslararas Sular Nedeniyle Cezai Sorumluluklar ... a) Deniz Haydutluu b) Kle Ticareti c) Sava Sular ) Soykrm d) Uaklara Saldr ve Karma e) Terrizm (Tedhiilik) f) Irk Ayrm (Apartheid) B. Kimi Birey Kategorilerinin Korunmas a) Aznlklar i) Genel ... ..-. Gelimeler Aznlklar Rejiminin Kapsam Aznlklar Rejiminin Gvencesi ii) Lozan Andlamasnda Mslman Olmayan Aznlklarn Korunmas Rejimi iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk Aznlklar Sorunu Yunanistan'daki Trk Aznlklara likin Rejim Bulgaristan'daki Trk Aznlklara ilikin Rejim '. b) Snmaclar (Mlteciler) i) Uluslararas Dzeydeki Gelimeler ... ii) Snmac Statsnn Tannmas Genel 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme ve Protokol iii) Snmaclarn Hukuksal Korunmas Genel 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme

XV

C. Uyruksuzlar (Tabiiyetsizler) . nsan Haklarnn Korunmas a) Genel . ...

174 177 178 184 184 184 186 187 187 187 190 193 195 196 199

b) nsan Haklarnn Andlamalarda Gvence Altna Alnmas i) Birlemi Milletler Szlemeleri Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme ii) Blgesel Andlamalar Avrupa nsan Haklar Szlemesi Gvence Altna Alnan Haklara likin Temel Veriler ... Gvence Mekanizmas Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri 2. Uluslararas Hukukta Tzel Kiiler A. Ticaret Ortaklklar B. Hkmetler-d Uluslararas rgtler BENC BLM:

ULUSLARARASI HUKUKUN MEKANSAL KURALLARI Birinci Balk: KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI I. lke Kazanlmas 1. Devletin Douu ile Bir lkeye Sahip Olmas 2. Varolan Bir Devletin lke Kazanmas A. Sahipsiz lkelerin Kazanlmas B. Bir Devlet lkesinden tekine lke Aktarlmas a) Andlama Yoluyla lke Kazanlmas: Devir b) Tek-tarafl lemler Araclyla lke Kazanlmas i) Fetih ii) Kazandrc Zamanam c) Uluslararas Yarg ve Hakemlik ya da rgt Organlar Karar ile lke Kazanlmas II. Snrlar 1. Genel Olarak Kara Snrlar A. Snr Saptama Yntemleri a) Andlama Yolu ... b) Uluslararas Yarg ya da Hakemlik Yolu 202 202 203 204 205 208 208 209 209 210 211 212 213 213 213 214

XVI

B. Snrlar Oluturmada Bavurulan eler 2. Trkiye'nin Kara Snrlar III. Akarsular, Gller, Kanallar 1. Suyollar Statsne ilikin Genel Kurallar 2. Uluslararas Suyollarnda Ulama Ynelik Kurallar A. Uluslararas Akarsular B. Uluslararas Kanallar a) Svey Kanal b) Panama Kanal c) Kiel Kanal 3. Uluslararas Suyollarnn Ulam-d Kullanmlarna Ynelik Kurallar A. Suyollarndan Ulam-d Amalarla Yararlanlmas Sorunu B. Yararlanlacak Su Alannn Belirlenmesi Sorunu C. Sularn Paylalmasnda Uyulmas Gereken Kurallar . Sulardan, Paylama Konusu Dnda, Yararlanma Hakknn Kullanmna likin Kurallar Sorunu D. Trkiye'nin Durumu kinci Balk: ULUSLARARASI DENZ HUKUKU I. Genel Sorunlar ve Deniz Hukukunun Geliimi 1. Denizlerden Yararlanmann Ana Kurallar A. Denizlerde Ulam ve letiim B. Denizlerin Doal Kaynaklarnn letmesi 2. Adalarn Durumu , ...

214 215 220 221 223 223 226 227 228 228 229 230 232 235 238 242

245 245 247 247 249 254 254 254 254 255 255 257 257 157 258 258

A. Genel Olarak Ada Kavram ve Hukuksal Etkileri a) Ada Kavram i) Uluslararas Hukuk Belgelerinde Kabul Edilen Tanmlar ... ii) Ada Tanm iin nerilen teki eler b) Adalarn Hukuksal Etkileri B. Takmadalar a) Uygulanan Hukuktaki Gelimeler b) Tanmlar i) Takmada ii) Takmada

Devleti

XVII

C. "Yapay Ada" Kavram a) Tanm b) Hukuksal Rejimi 3. Deniz Hukukunun Geliimi II. Devletin lkesinin Bir Parasn Oluturan Deniz Alanlar 1. sular A. sularm Kapsam B. sularn Hukuksal Rejimi

258 258 259 259 263 263 264 269 272 275 276 279 281 281 283 288 288 290 290 292 292 292 296 298 299 300 301 301 304 304 308 308 310 311 3li

C. Trkiye sularnn Snr ve Hukuksal Rejimi 2. Karasular A. Karasularnn Genilii ve Snrlandrlmas B. Karasular Rejimi

a) Zararsz Gei Hakk ... i) Zararsz Gei Hakknn Varl Sorunu ii) Gei ve Zararszlk Kavramlar b) Ky Devletinin Karasularnda Yetkilen i) Ky Devletinin Zararsz Geii Dzenleme Yetkisi ii) Ky Devletinin Yabanc Gemiler zerindeki Yarg Yetkisi ... Ticaret Gemileri Bakmndan Sava Gemileri Bakmndan C. Trk Karasularnn Durumu a) Karasularmzn Genilii ve Snrlandrma Durumu b) Karasularmzn Hukuksal Rejimi 3. Takmada Sular 4. Boazlar A. Boazlar Genel Rejimi a) Tanm b) Hukuksal Rejim B. Trk Boazlar

...

a) Trk Boazlar Rejiminin Geliimi b) Montreux Boazlar Szlemesi i) Boazlar Rejimi ... ii) Montreux Szlemesinin Sona Ermesi ya da Deitirilmesine likin Hkmler ... III, Devletin Belirli Egemen Haklara Sahip Olduu Uluslararas Deniz Alanlar 1. Bitiik Blge

XVIII

A. Tanm ve Geliimi B. Hukuksal Rejimi 2. Balklk Blgesi 3. Kta Sahanl

312 312 315 317 316 316 319 321 ' 323: 327 332 336 334 334 334 335 335 336 337 337 338 338 339 340 341 342 343 344 344 345 345 345 346

A. Kta Sahanl Kavram ve Geliimi a) Deniz Yatann Yerbilim Asndan Yaps b) Hukuk Kavram Olarak Kta Sahanl B. Kta Sahanlnn Hukuksal Rejimi C. Kta Sahanlnn Snrlandrlmas . Trk Kta Sahanl ve Ege Kta Sahanl Uyumazl 4. Mnhasr Ekonomik Blge A. Mnhasr Ekonomik Blgenin Hukuksal Rejimi a) Ky Devletinin Egemen Haklan i) Ky Devletinin Ekonomik Nitelikli Haklar ii) Ky Devletinin Yetkileri b) nc Devletlere Tannan Haklar i) Tm nc Devletlere Tannan Haklar ii) Yalnzca Blge Devletlerine Tannan Kimi Haklar B. Mnhasr Ekonomik Blgenin Snrlandrlmas C. Trkiye'nin Mnhasr Ekonomik Blge Konusundaki Durumu IV. Ak Deniz ve Uluslararas Deniz Yata 1. Ak Deniz A. Ak Denizin Serbestlii lkesi B. Devletlerin Ak Denizde Kendi Adlarna Sahip Olduu Yetkileri ... a) Bayrak Yasas b) zleme Hakk C. Devletlerin Ak Denizde teki Devletlerle Paylat Yetkileri ... a) Devletlerin Kimi Uluslararas Sularn Denetlenmesi Konusundaki Yetkileri i) Genel ii) Uyuturucu Madde Kaaklnn Denetlenmesi iii) Ak Denizden zinsiz Yaynlarn Denetlenmesi b) Devletlerin Ak Denizden Yararlanma Konusundaki Kimi Yetkileri i) atmalar nleyici ve Yetkileri Dzenleyici nlemler

XIX

ii) Denizde Can Gvenliini Koruyucu nlemler iii) Ak Denizde evrenin Korunmasna likin nlemler 2. Uluslararas Deniz Yata A. Kavram ve Geliimi B. Hukuksal Rejimi a) Genel Kurallar b) Uluslararas Deniz Yatann letilmesiyle lgili. Dzen i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi Genel Kurul Konsey Sekreterya letme ) Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar ... C. Uluslararas Deniz Yata Rejimi Konusunda Ortaya kan Sorunlar nc Balk: ULUSLARARASI HAVA HUKUKU I. Havaclkla lgili Kurallar A. Havaclkla lgili Kurallarn Geliimi B. Hava Sahasnn Hukuksal Rejimi C. Uluslararas Hava Ulam Rejimi a) Bir Devletin Hava Sahasnda i) Sivil Hava Aralar Rejimi ii) Devlet Hava Aralar Rejimi b) Uluslararas Hava Sahasnda c) Uu Gvenlii ve Hava Trafik Hizmetleri Dzenlemeleri II. Telekomnikasyon ile lgili Kurallar Drdnc Balk: UZAY HUKUKU I. Uzay Hukukunun Tarihesi II. Uzay Sahasnn Hukuksal Rejimi III. Uzaya Gnderilen Kiilerin ve Ara-Gerelerin Bal Olduu Hukuksal Rejim ... IV. Uzay Faaliyetlerinin Hukuksal Rejimi 1. Uzaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 2. Uzaydan Dnyaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar ...

347 347 347 348 349 349 349 349 349 352 352 352 353 353

357 357 358 362 364 364 364 366 367 368 370

373 374 375 376 377 378 380

XX

A. Uzaydan Gzetleme ve Alglama B. Uzay Uydular Araclyla Haberleme ve Yayn Beinci Balk: EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI I. Uluslararas Hukukun evre Sorunlar Konusunda Geliimi II. evrenin Deiik elerine likin Uygulanan Uluslararas Hukuk Kurallar 1. Kirlenme Konusunda

380 381

384 385 387 387 387 388 388 389 390 393 394 394 395 397

A. Nkleer Kirlenmeye likin Dzenlemeler B. Nkleer-d Maddelerden Kirlenmeye likin Dzenlemeler a) Denizlerle lgili Olarak b) Akarsular ve Gllerle lgili Olarak c) Hava ve Uzayla lgili Olarak 2. Ekolojik Dengenin Korunmas Konusunda A. Denizde Canl Kaynaklarn Korunmasyla lgili Olarak B. Karada Hayvansal Varln ve Bitki rtsnn Korunmasyla lgili Olarak 3. Doal Gzellikler ve Kltrel Varlklarn ve Antlarn Korunmas Konusunda ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA GRLER DZN KAVRAMLAR DZN

XXI

DRDNC BLM : Uluslararas Hukukun Kiileri

( S u b j e c t s of international law; sujets du droit International; Vlkerrechtssubjekte)

G R : Uluslararas kiilik k a v r a m ( i n t e r n a t i o n a l p e r s o n a l i t y ; p e r s o n n a l i t e i n t e r n a t i o n a l e ; Vlkerrechtsubjektivitat oder Vlkerrechtspersnlichkeit) Kaynaka: Trke: S. L. Meray, Cilt 1, s. 226-228; M. Gnlbol, Milletleraras..., s. 205-207; H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Topluluunun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978, s, 9-19. Yabanc dil: D. P. O'Connell, "La personnalite en droit international", R.G. D.I.P., 1963, s- 5-43; F. A. von der Heydte, "Rechtssubjekt und Rechtsperson im Vlkerrecht", Festschrift Spiropoulos, Bonn, 1957, s. 237-255; H. Mosler, "Die Ervveiterung des Kreises der Vlkerrechtssubjekte", Z.a.il.V., 1962, s. 1-48; H. Mosler, "Reflexions sur la personnalite juridique en droit international public", Mlanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 228-251; P. Reuter, Institutions internationales, Paris, 1969, 6eme 6d., s. 69-72; W. Friedmann, The changing structure of international law, London, 1964; B. Broms, "Subjects; entitlement in the international legal system", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), The structure and process of international law, The Hague, 1983, s. 383-423; I. Seidl-Hohenveldern, "The legal personality of international and supranational organizations", R.E.D.I., 1965, s. 35-73; F. Seyersted, "International personality of intergovernmental organizations. Do their capacities really depend upon their constitutions?", I.J.I.L., 1964, s. 1-74; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied powers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-156; C. Osakwe, "Contemporary Soviet doctrine on the juridical nature of universal international organizations", A.J.IX., 1971, s. 520-521. G e n e l o l a r a k h u k u k kiilii k a v r a m b i r h u k u k d z e n i i i n d e h a k v e y k m l l k l e r e s a h i p o l m a y e t e n e i n i b e l i r t m e k t e d i r . B a k a b i r deyile, b i r h u k u k d z e n i n i n h a k v e y k m l l k l e r t a n d v e a r a l a r n d a k i ili1

kilerini dzenledii birimler o h u k u k dzeninin kiilerini oluturmaktadr. hukuk dzenlerinde hukuk kiileri bireyler dediimiz gerek kiiler ile kamu ve zel h u k u k tzel kiileridir. Uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas dzeyde faaliyet gsteren hangi birimleri kapsad konusu ise ok tartmaldr. Bu, uluslararas toplumun karmak ve gelimemi yaps ile buna bal olarak uluslararas hukuk kurallarnn oluumunda ve uygulanmalarnn salanmasnda ortaya kan zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bugn uluslararas kiilik kavramnn yerlemi tanmna gre, uluslararas h u k u k u n kiilerinin iki zellii olduu kabul edilmektedir: i) uluslararas hukuktan kaynaklanan haklara ve ykmllklere sahip olma yetenei; ii) uluslararas hukuktan doan haklarn uluslararas dzeyde dorudan koruyabilme yetenei (rnein, I. Paenson, s. 50). Nitekim, U.A.D.'nn Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde B.M.'in uluslararas kiilie sahip olmasn aynen u szlerle dorulad gzlenmektedir: "... rgt uluslararas h u k u k kiisidir, uluslararas haklara ve ykmllklere sahip olma yetenei vardr ve uluslararas bavuru yoluyla haklarn salama yetenei vardr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 179). Bu tanm erevesinde, aralarnda Anzilotti'nin de bulunduu kimi yazarlarn ileri srd grn aksine, uluslararas hukuk kurallarnn yneltildii her birim bir uluslararas kii olarak kabul edilmemektedir. Uluslararas kiilie sahip olmak iin, ayrca, bu kurallardan herhangi bir aracya gereksinme duymadan, dorudan doruya yararlanma yetenei gereklidir (rnein, P. Pescatore, "Relations exterieures des Communautes europeennes. Contribution a la doctrine de la personnalite des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1961-11, s. 31). Bylece, haklarn uluslararas hukuk dzeyinde korumak iin, bir-iki kuraldlk saylmazsa, ulusal devletlerine bal olan zel kiiler uluslararas hukuk kiiliine hak kazanmam olmaktadr. Yine, ileride zelliklerini inceleyeceimiz ve d ilikileri genel olarak bir yabanc devlet tarafndan yrtlen devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar da bu tanmn dnda kalm olmaktadr. Buna karlk, uluslararas mekanizmalar haklarn koramak iin harekete geirebilen devletler ve uluslararas rgtler uluslararas hukukun kiisi niteliine ilke olarak sahip bulunmaktadr. Kimi yazarlara gre bir birimin uluslararas kiilie sahip olmas iin baka ek zelliklerin de bulunmas gerekmektedir. rnein, P. Reuter ulus2

lararas kiiliin zellikleri arasnda uluslararas h u k u k kurallarnn yaratlmasna dorudan katlma yeteneini de saymaktadr (P. Reuter, Institutions, s. 70). Yine, bir baka yazar, kendilerine ynelik uluslararas hukuk kurallarnn konulmas ve kaldrlmasnda gerek ve tzel kiilerin rzalarnn alnmamas olgusunu gerek ve tzel kiilerin uluslararas kiilie sahip olmadklar ynnde bir veri olarak deerlendirmektedir (I. Paenson, s. 52-53). te yandan, bir birimin uluslararas kiilie sahip olabilmesi iin, yazarlarn, genellikle, bunlarn uluslararas andlamalar yapabilmelerini ve teki devletlerde yarg baklndan yararlanmalarn gerekli grdkleri anlalmaktadr (Bkz. B. Broms, "Subjects: Entitlement in international legal system". in R. St. J. Macdonald and D. M. Johns + on (eds.), The Structure and Process of international law, The Hague, 1983, s. 383). Bu ltlere gre yaplacak deerlendirmelerde de yalnzca devletler ve uluslararas rgtler uluslararas kiilie sahip grnmektedir. Ancak, yalnzca devletlerin ve uluslararas rgtlerin uluslararas kiilie sahip olduunun bildirilmesi de bunlarn her birinin ayn kapsamda bir hukuk kiiliine sahip olduklar anlamna gelmemektedir. En bata, devletler, tam bir uluslararas kiilie sahip olan tam yetkili devlet ve snrl uluslararas kiilie sahip, yetkileri snrl devlet olmak zere ikiye ayrlmaktadr, ikinci olarak ise, uluslararas rgtlerin hepsi zorunlu olarak uluslararas kiilie sahip deildir. Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilie sahip olabilmesi iin kendisini oluturan ye devletlerden yeterli lde ayr ve srekli bir iradeye sahip olmas gerekmektedir. Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilii, sz edilen ayr iradesinin varlnn saptanmas ile ortaya kmaktadr. Bu, rgtn kurucu andlamasnda aka belirtilmi olabilir. Aksi durumda, ilgili uluslararas rgtn amalarna ve donatld yetkilere bakarak uluslararas kiilii bulunup bulunmadna karar verilmektedir. Uygulamada bir uluslararas rgtn uluslararas kiiliinin kant olarak u yetkilerden bir blm n n varolup olmadna baklmaktadr: i) andlama yapma; ii) temsil ilikileri kurma; iii) rgtn i dzenlemesini serbeste oluturma; iv) rgtn ve grevlilerinin devletler nezdinde ayrcalk ve dokunulmazlklara sahip olmas; v) uluslararas sorumlulua sahip olma ve teki uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas sorumluluunu ileri srebilme... Ayrca, uluslararas rgtlerin uluslararas kiilii devletlerin uluslararas kiilii gibi t a m ya da tama yakn yetkileri iermemektedir. U.A.D.'nm Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde aka bildirildii gibi, "Bir hukuk dzeni iinde, nitelikleri ya da haklarnn genilii bakmndan, hukuk kiileri zorunlu olarak ayn deildir; onlarn 3

nitelikleri toplumun gereksinmelerine baldr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 178). Bylece, her uluslararas rgtn uluslararas kiilii onun amalar ve kurucu devletlerin kendisine tand yetkilerle snrldr. Baka bir deyile, bir uluslararas rgt grevsel (fonctionnel) bir uluslararas kiilie sahiptir. Sonu olarak, uluslararas kii kavram, z bakmndan ayn olan eyleri belirtmekten uzak olup, kapsam deien genel bir kavram niteliindedir. Uluslararas kiilik kavramnn kapsamnn bu deikenlii yannda, uluslararas h u k u k u n baka birimlere ilikin kurallarnn da varl karsnda, kimi yazarlarn uluslararas h u k u k u n kiileri terimini daha geni olarak deerlendirdikleri ve bylece hukuksal statsn uluslararas hukukun tamamen ya da ksmen dzenlendii b t n birimleri bu erevede ele aldklar gzlenmektedir (rnein: Ch. Rousseau, Tome II; H. Kelsen Principles, s. 180-290). Uluslararas kiilik kavram, dar ve teknik anlamnda deerlendirildii zaman, yalnzca devletlere ve uluslararas rgtlere haklarn uluslararas dzende koruma olana tanyan bir kavramdr. Ancak, bu kavr a m uluslararas toplum erevesinde faaliyet gsteren deiik nitelikteki ve gteki birimlerin uluslararas h u k u k dzeni iindeki yetkilerinin farkl olduunu da gstermektedir. Durum byle olunca, aralarndaki yetki farkllklarn unutmadan, uluslararas hukukun kiileri terimini uluslararas h u k u k kurallarnn yneltildii b t n birimleri kapsar bir biimde deerlendirmek bize de en doru grnmektedir. Zira uluslararas toplumsal gerekler ve uygulanan uluslararas hukuk, bize, devlet ya da uluslararas rgt nitelii gstermemekle birlikte, uluslararas hukuk dzeyinde etkili faaliyetlerde bulunan daha birok birimin varln gstermektedir. Bu nedenle biz de, uluslararas h u k u k u n kiileri konusu erevesinde ilk nce devletleri ve ikinci olarak da devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar, uluslararas rgtleri ve zel kiileri ele alacaz.

Birinci B a l k :
DEVLETLER (States; Etats; S t a a t e n ) Uluslararas h u k u k u n , s t a t s n v e ilikilerini dzenledii temel birimi devletler oluturmaktadr. Bir devletin uluslararas h u k u k a gre a n a z e l l i k l e r i n i n n e l e r o l d u u n u s a p t a m a k ele a l a c a m z ilk k o n u o l a c a k t r . Devlet olmann koullarn yerine getirmi ve bu nitelii kazanm ulusl a r a r a s k i i l e r i n s a h i p o l a b i l e c e i y e t k i l e r i n i n c e l e n m e s i ele a l a c a m z ikinci konu olacaktr. Devletler arasnda varolan kimi farkllklara bal olarak ortaya kan deiik devlet t r l e r i n i n uluslararas h u k u k t a k i etkil e r i d e ele a l a c a m z n c k o n u y u o l u t u r a c a k t r .

I.

ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN KURUCU (constituant e l e m e n t s Staatselemente) Kaynaka: of State; e l e m e n t s

ELER l'Etat;

constitutifs de

Trke: S. L. Meray, Cilt I, s. 137-151; . 1. Akipek, II. Kitap, zellikle s. 7-14, 86-91; E. F. elik, 1984, s. 206-221; S. Toluner, zellikle s. 1-4, 22-31 ve 51-62; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, zellikle s, 5-13 ve 68-104; . Unat, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara, 1966; A. F. Bagil, "Devlet Nedir? (Realist Bir Tarif Denemesi)" ..H.F.M, 1946, Cilt XII, Say 4, s. 980-990; R. G. Okandan, "Devletin Beer Unsuru", ..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s, 1282-1326; S, L. Meray, "Devletler Hukukunda Milliyetler Prensibi", S.B.O.D., 1947, Cilt II, Say 3-4, s. 295-310, 1948, Cilt m , Say 1-2, s. 82-131 ve 1948, Cilt III, Say 3-4, s. 61-114; A. S. Be, "Milletlerin Mukadderatlarn Kendileri Tayin Etmeleri", S.B.F.D., 1959, Cilt XIV, Say 1, s. 132-145; A. F. Bagil, "Devletin lke Unsuru", I..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s. 1261-1281; Y. Abadan, Amme Hukuku v e Devlet Nazariyeleri, Ankara, 1952; I. Ltem, Devletleraras Hukukta Egemenlik Kavram, Ankara, 1947; A. zmen, "Devletlerin Egemenlii ve Milletleraras Teekkller", A..H.F.D., Cilt XXI, Say 1-4, s. 53-121; F. Arsava, "Selfdetermination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Adalar Sorunu", S. L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 55-67. Yabanc dil: H. F. van Panhuys, The rle of nationality in international Iaw, Leyden, 1959, s. 19-38; R. Redslob, "Le principe des nationalits", R.C. 5

A.D.I., 1931-III, s. 5-82; S. Calogeropoulos-Stratis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Bruxelles, 1973; L. Delbez, "Du territoire dans ses rapports avec l'Etat", R.G.D.I.P., 1932, s. 705-738; M. St. Korowicz, La Souverainete des Etats et l'avenir du droit international, Paris, 1945; E. Giraud, "Rejet de l'idee de souverainete", La technique et les principes du droit public (Etudes en l'honneur de G. Scelle), Paris, 1950, Tome I, s. 253-266; M. Reglade, "La notion juridique de l'etat en droit public et en droit international public", ayn yapt, Tome II, s. 507-534; Ch. de Visscher, Theories et realites, s. 11-57, 125-150, 184-191 ve 220-249; Mc Nair, "Aspects of State sovereignty", B.Y.I.L., 1949, s. 6-47; F. A. von der Heydte, Die Geburstunde des Souvernen Staates, Ratisbonne, 1952; N. Scherk, Dekolonisation und Souvernitat, Vienna, 1969; Ch. Rousseau, "L'independance de l'Etat dans l'ordre international", R.C.A.D.I., 1948-11, s. 171-253; C. W. Jenks, "Independence as the basic concept of contemporary international law", Melanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 147-156; Ch. Rousseau, Tome II, s. 13-93; D. Touret, "Le principe de l'egalite souveraine des Etats, fondement du droit international", R.G.D.I.P., 1973, s. 136-199; M. S. Korowicz, "Some present aspects of sovereignity in international law", R.C.A.D.I., 1961-1, s. 1-120; I. Brownlie, "The relations of nationality in public international law", B.Y.I.L., 1963, s. 284-365; M. Moukhely, "La naissance des Etats en droit international public", R.G.D.I.P., 1962, s. 469-485; R. Emerson, "Self-determination", A.J.IX., 1971, s. 459-475; D. Threr, Der Selbstbestimmungsrecht der Vlker, Bern, 1976; J F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976; K. Rabl (Hrsg.), nhalt, Wesen und gegenwrtige praktische Bedeutung des Selbstbestimmungsrechts der Vclker, Munchen, 1974; L. Wildhaber, "Sovereignty and international law", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 425-452; D. Schindler, "Le principe de non-intervention dans les guerres civiles", Annuaire de l'I.D.I., 1973, s. 416-510 ve 1975, s. 119-130; N. A. Ouchakov, "La competence interne des Etats et la non-intervention dans le droit international contemperain", R.C.A.D.I., 1974-1, s. 1-86; G. Fischer, "La souverainete sur les ressources naturelles", A.F.D.I., 1962, s. 516-528; P.J.I.M. de Wart, "Permanent sovereignty ver natural resources as a cornerstone for international economic rights and duties", N.I.L.R., 1977, s. 304-322; R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques internationles", in L'Egalite, Bruxelles, 1982, s. 288-324.

U l u s l a r a r a s h u k u k t a y e r l e m i b i r t a n m a g r e d e v l e t e n az t e m e l e n i n b i r a r a y a g e l m e s i n d e n o l u m a k t a d r : i) b i r i n s a n t o p l u l u u ; ii) b i r l k e ; iii) k e n d i s t n d e h e r h a n g i b i r o t o r i t e y e b a l o l m a y a n b i r siyasal y n e t i m ( r n e i n bkz. Dictionnaire, s. 264-265). U y g u l a n a n u l u s l a r a r a s h u k u k da b u geleneksellemi tanm dorulamaktadr. Nitekim Almany a - P o l o n y a K a r m a H a k e m l i k M a h k e m e s i n i n 1.8.1929 t a r i h l i D e u t s c h e K o n t i n e n t a l Gas Ortakl D a v a s ' n a ilikin k a r a r n d a a y n e n u s y l e n mektedir: "Bir devlet ancak, bir lke, b u lke zerinde yerlemi bir insan topluluu ve b u topluluk ve lke zerinde geerli olan bir k a m u 6

gcne sahip olmak kouluyla vardr" (Recueil des T.A.M., vol. IX, s. 336). Yine, nc eyi biraz deiik ve iki eye ayrarak sunmakla birlikte, 26.12.1933 tarihli Devletlerin Haklar ve Grevleri Konusundaki Amerikan Devletleri Montevideo Szlemesinin 1. maddesi yledir: "Devlet, uluslararas kii olarak aadaki koullar varlnda birletirmek zorundadr: i) srekli insan topluluu; ii) belirli lke; iii) hkmet; iv) teki devletlerle ilikiye girme yetenei (Metin iin bkz. L.N.T.S., vol. 165, s. 19 vd.). Devleti oluturan, insan topluluu, lke ve baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim elerini srasyla ele alacaz. 1. nsan topluluu (population; Staatsvolk) A. Genel

Bir Devletin kurucu esi olarak insan topluluunun uluslararas hukuk bakmndan sahip olmas gereken zelliklerinin banda sreklilik gelmektedir. Baka bir deyile, geici olarak biraraya gelen ve sonra dalan insan topluluklarnn bir devletin kurucu esini oluturmas olana yoktur. Nitekim, uygulamada 1970 ylnda Pasifik'te mercan kayalklar zerinde "Minerva" ad altnda kurulduunu ilan eden ve "Babakan" araclyla devletlere gnderdii bir mektupla devlet olarak tannmasn isteyen bir topluluun teki devletlerce ciddiye alnmamasnn nedenlerinden biri de yl boyunca srekli oturmaya elverili olmayan bir lke zerinde bu giriimin gerekletirilmesi olmutur (B. Broms, a.g.m., s. 386). Ancak insan topluluunun srekli birarada yaamas koulunun aranmas, bunun bireyler dzeyinde deil, toplum dzeyinde salanmasn gerektirmektedir. Baka bir deyile, geici ya da srekli olarak bir topluluktan bireysel ayrlmalar, o topluluk genel olarak varln srdrdke, bir devletin kurucu esini oluturmaya engel deildir. Yine, bunun aksine, yabanclarn bir devletin kurucu esini oluturan insan topluluu iinde saylmadklar grlmektedir. insan topluluunun saysnn uluslararas hukuk bakmndan hibir nemi yoktur. Devlet olmann teki koullar yerine getirildii zaman sayca ok kk topluluklarn da bir devlet oluturmasna engel olan herhangi bir uluslararas h u k u k kural yoktur. Nitekim bugn varolan devletler arasnda nfusu 8400 olan Nauru bulunduu gibi, nfusu 1.053.100.000 olan in Halk Cumhuriyeti de vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987. s. 55 ve 150). 7

Bir devletin esi olarak insan topluluunu oluturan bireyler arasndaki ban niteliine gelince ise, bu topluluun bir tek ulustan olmas zorunluluu yoktur. Zira, dnyada bugn A.B.D., Sovyetler Birlii vb. birok ok-uluslu devletin (multi-national State, Etat multinational; Vielvlkerstaat) varl bu verinin bir hukuksal lt oluturmadn gstermee yeterlidir. Uluslararas hukuk bakmndan bu konuda bugn tek geerli lt uyrukluk (tabiiyet) (nationality; nationalite; Staatsangehrigkeit) ba olmaktadr. UA.D.'nn Nottebohm Davas'na ilikin 6.4.1955 tarihli kararnda belirttii gibi, "O (uyrukluk)... bireyin aslnda bunu kendisine tanyan devletin insan topluluuna baka herhangi bir devletinkinden daha yakn ballnn hukuksal bildirimidir." (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23). Uyrukluk konusu ileride ele alnacaktr B. Self-determination ilkesi

Bir dnemler ulus niteliini kazanm insan topluluklarnn bir devlete sahip olmalar konusu uluslararas hukuk erevesinde birtakm gelimelere sahne olmutur. 1789 Fransz devriminden etkilenerek "Milliyetler prensibi" (Principe des nationalites) ad altnda uluslararas retide taraftar bulan bir gr, her ulusal topluluun bamsz bir devlet kurma hakk olduunu ileri srmtr. Siyasal bakmdan Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnda da ok etkili olan bu grn, yazarlarn byk ounluunca, yalnzca bir siyasal ilke oluturduu ve hukuksal balaycla sahip olmad kabul edilmektedir (rnein: G. Scelle, Cours, s. 152; Ch. Rousseau, Tome II, s. 30). Buna karlk, "halklarn geleceklerini kendilerinin saptamas hakk" (milletlerin mukadderatlarn bizzat tayin etmeleri hakk) (le droit des peuples disposer d'eux-memes) ya da ksaca Self-determination hakk (right of self-determination; droit d'autodetermination; Selbsbestimmungsrecht) diye anlan bir ilkenin uygulanan uluslararas hukukta birtakm koullarla kabul edildii gzlenmektedir. Self-determination hakk 1918 Wilson ilkelerinden (3. ilke) kaynaklanm olup, uygulanan uluslararas hukukta kabulu B.M. Andlamas ile gereklemitir. Nitekim, anlan Andlamasnn 1. madde 2. fkras, 55. maddesi ve 76. maddesi aka bu ilkenin geerliliini tanmaktadr. Ancak, bu erevede yalnzca ad verilen bu ilkenin uluslararas hukuktaki anlamnn ve kapsamnn belirlenmesi byk lde 1960'tan bu yana kabul edilen kimi B.M. kararlar ile olmutur. Bu kararlarn ilki B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarihli ve 1514 (XV) sayl "Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri" olmutur (Metnin Trke olarak nemli blmleri iin bkz. S. L. 8

Meray, Cilt I, s. 142). Bunu anlan ilkeye yer veren B.M. Genel Kurulun u n deiik kararlar izlemitir (rnein, 13.12.1966 tarihli ve 2189 (XXI) sayl smrgeciliin son bulmasna ilikin karar). Bunlarn en nemlilerinden biri 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl "Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi" dir. Yine, anlan ilkeyi teyid eden ve aklayan bu kararlardan ok nemli bir tanesi de 24.10.1970 tarihli ve 2625 (XXV) sayl "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda ibirliine ve Dosta ilikilere likin Uluslararas H u k u k lkeleri Bildirisi" dir. te yandan, B.M. Genel Kurulunca 16.12.1966'da kabul edilip ye devletlerin imzasna ve onayna sunulduktan sonra, 1976 ylnda yrrle giren iki insan haklar szlemesi, Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Szlemesi, bu ilkeyi aka teyid etmekte ve anlamna aklk getirmektedir. U.A.D. da Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1971, s. 31) ve Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1975, s. 31) bu ilkeyi teyid ettikten sonra anlam zerinde de durmutur. Self-determination ilkesinin anlam incelendii zaman, iki y a m bulunduu grlmektedir. Birinci yan devletlerin i rgtlenmelerine ilikin olup, bir halkn diledii ynetim biimini, herhangi bir d bask olmadan, semesi hakk bulunduunu belirtmektedir. Bu hakkn en ok siyasal ynetim biimi ile ilgili olduu ve zellikle devlet ve h k m e t biimlerinin saptanmasnda halklara serbestlik tannmas olarak yorumland grlmektedir. Ancak, bu ynetim biimini seme hakknn giderek ekonomik bir ierik de kazand ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinin Self-determination hakknn bir paras olduunun gerek B.M. Genel Kurulunca (rnein, 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi), gerekse yazarlarca (rnein, M. Bennouna, Droit international du developpement, Paris, 1983, s. 109-112) kabul edildii grlmektedir. Self-determination ilkesinin ikinci yan, bir halkn bamsz bir devlet kurmak dahil, diledii devlete bal olmay seme hakkn belirtmektedir Ancak, uygulanan uluslararas hukuk halklarn bamszlklarn kazanmalar konusunda, dnyann siyasal ve toplumsal gereklerini de gznnde tutarak, Self- determination hakknn bu adan kullanmn birtakm koullara balamaktadr. Bu erevede, uygulanan uluslararas hukukta ok farkl biimlerde anlalan halk ve ulus kavramlarnn deiik anlamlar (rnein Dictionnaire eitli uluslararas belgelerde bu kavramlarn kimi zaman belirli zellikler tayan insan topluluklar ile kimi zaman ise belirli bir devletin uyruunda bulunan insan topluluklar ile zde tutulduunu gstermektedir: Bkz. Dictionnaire, s. 398-399 ve 4499

451) zerinde durulmadan, bamsz bir devlet kurabilmenin ana koulun u n smrge altnda bir halkn varl olduu kabul edilmektedir. Bylece, bamsz devletlerin kurulmas konusunda uygulamada karlalan yollardan yalnz smrgelikten kurtulma (decolonization; decolonisation; Dekolonisierung) durumunda Self-determination ilkesine dayanlmasnn kabul edildii ve bir devletin t a m bir parasn oluturan lke zerindeki topluluklarn ayrlmas (Secession; Secession; Herauslsung) yoluyla bir devlet kurulmasnda bu ilkenin ilemedii grlmektedir. Bu konuda uygulanan uluslararas h u k u k u deerlendiren eitli yazarlar gr birlii iinde bulunmaktadrlar (rnein: R. Emerson, "Self-determination", A.J.I.L., 1971, s. 463; J. - F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976, s. 22; Nguyen Quoc Dinh-P. Daillier et A. Pellet, 427 ve 430-431). U.A.D. da anlan ilkenin uluslararas hukukta geerliliini yalnzca smrgelerin bamszlklarn kazanmas konusunda aka dorulam bulunmaktadr (Bkz.: Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma gr, C.I.J., Recueil, 1971, s. 31 ve Bat Sallara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 31). Bir devletten ayrlma yoluyla gerekletirilecek yeni bir devletin, self-determination hakknn kullanlmas biiminde deerlendirilmemesinin temel nedeni, uluslararas hukukta bugn yerlemi bir ilke olarak kabul edilen devletin lkesinin btnl ilkesinin varldr. Nitekim, aada greceimiz gibi, bu ilke de B.M. Andlamasnda (Madde. 2/4) geerlilii dorulanan temel ilkelerden birini oluturmaktadr. Konumuz asndan bakldnda, anlan ilkeye gre bir devletin lkesinin btnl ancak o devletin rzas ile hukuksal geerlilii olan deiikliklere urayabilecektir. Bylece, bir devletin lkesinde yerlemi bulunan eitli farkl zelliklere sahip topluluklarn yalnzca bu farkllk esine dayanarak ilgili devlet lkesini paralamalarna kar klm olmaktadr. Self-determination ilkesinin devletin lke btnl ilkesine aykr bir biimde kullanlmayaca B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarihinde kabul edilen 2625 (XXV) sayl Devletler Arasnda birliine ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisinde de aka ngrlmektedir. Bu durumda, Self-determination hakkndan yararlanmas kabul edilen smrge altndaki halklar ile devletin lke btnl ilkesine zarar verecei nedeniyle bu haktan yararlanmas reddedilen halklar arasndaki ayrmn hukuksal adan nasl yaplaca sorunu ile kar karya kalnmaktadr. En bata, unu hemen vurgulamak gerekmektedir ki, B.M. Genel Kurulunun anlan 1970 Bildirisi smrge rejimi altnda bulunan lkeleri smrgeci devletin lkesinden saymamaktadr. Dolaysyla, bir s10

mrge lkesinin bamszln kazanmasnn smrgeci bir devletin lke btnl ilkesine herhangi bir aykr den yan yoktur. Smrge rejimi altnda bir topluluk oluturmann uygulanan uluslararas hukuka gre lt ise, ana lke ile smrge lkesi arasnda ayrm-gzetici bir stat n n varl olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarih ve 1514 (XV) sayl Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri 1. paragrafnda bu lt benimsemektedir. Baka bir erevede, devletlerin andlamalara ardl (halef) olmas konusunda, eskiden smrge iken bamszln kazanm devletleri belirlemek iin de, smrgeliin lt olarak "uluslararas ilikilerinin sorumluluu nceki devlete ait baml lke" olma verisine bavurulduu grlmektedir (Mad. 2/f. 23.8.1978 tarihli Devletlerin Andlamalara Ardl Olmas Szlemesi metni iin bkz. N. U., La Comission du droit international et son oeuvre, New York, 1981, 3eme ed., s. 267-284). Baka bir deyile, bir devletin lkesinin t m n d e geerli olan genel statde bulunup herhangi bir ayrma bal tutulmayan lke paralarnda yaayan topluluklarn birtakm deiik zelliklere sahip olmas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn self-determination ilkesinden yararlanabilecekleri anlamna gelmemektedir. 2. lke (territory; territoire; Staatsgebiet) A. Genel

Gerek i hukukta gerekse uluslararas hukukta yerlemi gre gre bir devlet lkesi, devlete ait kara, deniz ve hava blmlerinden olumaktadr. Bir devletin kara lkesi (land territory; territoire terrestre; Landgebiet) kara parasndan oluan ana lkesini ve varsa adalarn kapsamaktadr. Adalarn da devletin kara lkesinden saylmas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn tanm yaplrken "doal olarak oluan bir kara paras" biiminde nitelendirilmelerinin sonucudur (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Kara lkesi, zerinde bulunan gl, akarsu gibi isular da kapsamaktadr. Bir devletin kara lkesi yalnzca kara parasnn yzeyi ile de snrl deildir. Kara lkesi yeraltnda da srmektedir. Kara lkesinin snrlar sorunu ileride ayrntl olarak ele alnacaktr. Devletin kara lkesi, devlet lkesinin temel tadr. Kara lkesi olmadan bir devletin deniz ve hava lkelerine sahip olmas olana yoktur. U.A.D.'nm ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda karasular ile ilgili olarak aka belirttii gibi, 11

"Karasularnn kara lkesi bakmndan sk bamllklarn genel bir biimde belirtmek gerekmektedir. Ky devletine kylarn evreleyen sular zerindeki hakk salayan kara (lkesi) dir" (C.I.J.,Recueil, 1951, s. 133). Bu nedenle, "Minerva Devleti" rneindeki gibi, srekli barnmaya olanak vermeyen bir mercan kayalnn, srekli bir insan topluluuna sahip bulunmamas yannda, devletin varl iin gerekli olan ikinci eyi oluturan bir devlet lkesi olarak da kabul edilmesi olasl yoktur. Zira, bu t r bir doal corafi oluumun srekli olarak su stnde kalmamas nedeniyle, uygulanan uluslararas hukuka gre bir ada olarak nitelendirilmesi olana yoktur (Ada tanm iin rnein bkz.: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Oysa, bir kara lkesinin y a kta zerindeki topraklardan ya da en az bir adadan olumas zorunluluu vardr. Devlet lkesinin deniz alanlarndan oluan blmlerine gelince, bugn devletin deniz lkesi (territory uder water; territoire maritine; Staatsmeer-Gebiet) kapsamna tartmasz girdii kabul edilen deniz alanlar unlardr: i) isular; ii) karasular (rnein, I. Paenson, s. 152). Ancak, III. Deniz Hukuku Konferans ve sonunda kabul edilen B.M.D.H.S. ile devlet lkesi kapsamna takmada sularnn da alnd grlmektedir. Zira, anlan Szlemeini karasularna ilikin 2. maddesi hkm aynen yledir: "Sahildar devletin egemenlii kara lkesinin ve isularmm tesinde ve bir Takmada Devleti sz konusu olduunda, takmada sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr" (A. zman (ev.), B.M.D.H.S., 1984, s. 3). Buradan anlalaca gibi, karasular devletin deniz lkesi iinde yer alrken, onun gibi ky devletinin ilke olarak tam egemenlii altnda bulunan ve karasularnn bile berisinde yer alan takmada sularnn devlet lkesinin dnda kabul edilmesi olana yoktur. Buna karlk, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi zerinde ky devletinin yalnzca belirlenmi birtakm konularda egemen haklara sahip olduu kabul edilen deniz alanlarnn devletin deniz lkesinin kapsamna girip girmedii tartmaldr. Bu konuda, U.A.D.'nm Ege Kta Sahanl Davas'na ilikin 19.12.1978 tarihli kararnda kta sahanln devletin "lkesel stats" kapsam iinde deerlendirmesine bakarak (C.I.J.,Recueil, 1978, s. 37), bir deniz alan zerinde snrl konularda ya da snrl amalarla ky devletine tannan egemen haklarn bu alan devletin deniz lkesi iinde kabul etmeye yettii biiminde yorumlama olana vardr. 12

Ancak, Divan'n buradaki yaklamn lkesel nitelikli egemenlik haklarna ilikin durumlarn lkesel staty ilgilendirecei biimde dar olarak yorumlamak ve bu erevede kta sahanl gibi alanlarn devletin deniz lkesinin bir parasn oluturduu anlamna gelmedii biiminde deerlendirmek olana da vardr. Nitekim, yazarlarn nemli bir blm n n gr bu ikinci yndedir (rnein: Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 357; L. Caflisch, "Les zones maritimes sous juridiction nationale, leurs limites et leur delimitation", Le nouveau droit international de la mer, Paris, 1983, s. 36, dipnot 3; S. Toluner, s. 61-62). retideki bu arlkl eilim, gereke olarak zellikle devlet lkesi kapsamna soktuklar alanlarda devletin tam ya da tama yakn egemenlie sahip olmasna karlk teki deniz alanlarnda snrl bir egemen haklar uygulanlmasmn kabul edildii zerinde durmaktadr. Bylece, bu konudaki lt ilgili alan zerinde egemenlik yetkisinin kapsam olmaktadr. Devletin deniz lkesinin karasularnn d snr ile sona erdiinin uygulanan uluslararas hukukta kabul edildii yolunda bir baka kant da devletin hava lkesinin d snr ile ortaya kmaktadr. Aada greceimiz gibi, bir devletin hava lkesinin d snr karasularnn d snr olarak kabul edilmektedir. Oysa, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi deniz alanlar devletin deniz lkesinin kapsam iinde dnlse idi, devletin hava lkesinin de bu alanlarn zerinde yer alan hava sahasn iermesi mantk gerei olacakt. Deniz lkesine giren deniz alanlarnn kapsamlar ve snrlar sorunu da ileride ayrntl olarak ele alnacaktr. Devlet lkesinin hav?, sahasna (ar space; espace aerien; Luftraum) ilikin durumu deerlendirilirse, uygulanan uluslararas hukukta devletin hava lkesinin kara lkesi ve karasularnn zerinde yer alan b t n hava sahasn kapsad kabul edilmektedir. Nitekim, 7.12.1944 tarihli ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 2. maddesi aynen yledir: "bu Szlemenin tatbiki bakmndan bir devletin lkesi, bu devletin egemenlii, metbuiyeti (suzerainete), himayesi veya mandas altnda bulunan kara blgeleri ile bunlara bitiik karasulardr" (Bkz. R.G., 12.7.1945, say 6029). Ayn ynde bir hkm, egemenlik uygulamas bakmndan, 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin 2. madde 2. fkrasnda da yer almaktadr. Devletin hava lkesi kavram ve snrlar konusu da ileride ayrntl olarak incelenecektir. Yukardaki verilere bal olarak bir devlet lkesinin kara lkesinin isular, varsa takmada sular ve karasular ile bu kara ve deniz alanlar13

nn stnde yer alan hava lkesinden olutuu grlmektedir. Devlet lkesinin bu yolla saptanm olmas, retide, snrlar belli olmayan bir devlet lkesi olamyaca grne yer vermitir (rnein bkz., Ch. Rousseau, Tome II, s. 42; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, s. 13-15). Ancak bu gr, devletin yetkilerini kullanaca bir alan olarak lkenin genel bir biimde belirlenmesinin gerekliliini vurgulayan bir gr olarak deerlendirmek doru olacaktr. Zira, U.A.D.'nn Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii gibi, "Hibir kural, rnein bir devletin kara snrlarnn tamamen belirlenmesini ve gerekletirilmesini ngrmemektedir ve Arnavutluk'un Milletler Cemiyeti'ne kabul sorununun gsterdii gibi, kimi yerlerde ve uzun sreler boyunca bunun gerekletirilemedii sk grlmektedir" (C.I.J., Recueil, 1969, s. 32). Devletin kurucu esi olarak lke snrlarnn belirli olmasnn aranmas, lke zerinde yaayan insan topluluklarnn burada srekli ya da geici yerlemeleri durumuna gre de, kimi deiik deerlendirmelere yer vermektedir. Bu erevede bugn yazarlar arasnda geerli olan arlkl gre gre, herhangi bir toprak parasnn bir devletin lkesini oluturabilmesi iin zerinde yaayan insan topluluunun o lkede srekli bir biimde yerlemi olmas gerekmektedir. Baka bir deyile, gebe bir insan topluluu belirli bir lkeye sahip olamayaca iin bir devlet oluturmaktan uzaktr (rnein: Hauriou, Precis de droit constitutionnel, Paris, 1929'dan nakleden Ch. Rousseau, Tome II, s. 40). Buna karlk, kimi yazarlar devletin belirleyici esinin siyasal rgtlenmesindeki merkezciliin ls olduu zerinde durarak (H. Kelsen, Principles, s. 182-184), bu t r bir rgtlenmenin salanmas ile bir devletten sz edileceini ve lkenin deiken olmasnn devletin olumasna bir engel olmadn ileri srmektedir (H. Kelsen, "Aperu d'une theorie generale d'un Etat", R.D.P., 1926, s. 591). U.A.D., Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde, bugn Moritanya slam Cumhuriyeti ile Bat Sahara'nn iinde yer alan Sahara blgesinde yaayan gebe kavimlerin spanyol smrgecilii srasnda uluslararas hukuk bakmndan bir devlet ya da bir hukuksal birim oluturup oluturmad konusunu deerlendirirken bunlarn aralarnda gerekletirdikleri ortak siyasal rgtlenmeyi temel veri olarak almtr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 63 ve zellikle 64). Baka bir deyile, siyasal rgtlenme ls bakmndan aranan kurallarn varl durumunda Divan'n belirli bir blgede gebe durumunda bulunan kavimlerin bir devlet ya da en azndan uluslararas hukukta hakkn arayabilecek bir birim olarak deerlendirilmesine bir engel grmedii ortaya kmaktadr. Bu da H. Kelsen'in grn dorular nitelikte14

dir. Bununla birlikte bu t r gebelik sahipsiz lkelerin varln gerektirdiinden ve bugn dnyada, kutuplar dnda, devlete bal olmayan herhangi bir lke kalmadndan dolay, Divan'n da benimsedii anlalan ikinci gr ancak eski topluluklarn deerlendirilmesinde bavurulacak tarihsel bir lt oluturmaktadr. Bugnk koullarda artk lkesi belli olmayan gebe bir insan topluluunun varl sz konusu olmayacandan, bu nitelikteki bir topluluun bir devlet oluturmas sorunu da bulunmamaktadr. Ancak bu, belirli bir devlet lkesi zerinde o devletin yurttaln kazanm kimi gebe topluluklarn varolamayaca anlamna da gelmemektedir. Devlet lkesinin boyutlar ise hi nemli deildir. Nitekim, bugn tam yetkili devletler arasnda yzlm 22,4 milyon km. 2 lik Sovyetler Birlii yannda yzlm 21,2 km. 2 lik Nauru da devlet olarak vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 150 ve 179). Devlet lkesinin corafi btnlk iindeki bir tek kara ve ona bal deniz ve hava lkesinden olumas zorunluluu da yoktur. Uygulamada birok devletin birka paradan oluan lkelere sahip olduu gzlenmektedir. Bylece, bir devlet lkesinin bir ana kara lkesi ve ak denizle ayrlan adalardan (rnein, Yunanistan), iki ayr ktada yeralan iki kara lkesinden (rnein, Trkiye), yalnzca deiik boyutlardaki adalardan (rnein; ingiltere, Japonya, Endonezya) ya da baka devletlerin lkesi ile ayrlm kara lkelerinden (rnein, A.B.D. ana lkesi ve Alaska) olumas onlarn bir devlet oluturmasna hibir olumsuz hukuksal etki yapmamaktadr. Yine, bir devlet lkesinin bir blmnn tamamen baka bir devlet lkesince evrilmesi (enclave; Enklave) hukuksal bakmdan olanakldr (rnein, Bat Berlin). B. Devlet lkesinin btnl ilkesi (principle of territorial integrity; principe de l'integrite territoriale; Territoriale Unversehrtheitsprinzip) Devletin kurucu esi olmas yannda, ileride ayrntlarn greceimiz gibi, ayn zamanda onun egemenlik yetkilerinin ilke olarak snrn da oluturan devletin lkesinin gvenlii ve blnmezlii siyasal olarak devletler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu siyasal nem 20. yzylda devletin lkesinin btnl ilkesi ad altnda uygulanan uluslararas hukukun bir ilkesi biimine dntrlmtr. Anlan ilkeye gre, uluslararas hukuk kurallarna gre kurulmu bir devletin lkesi bu devletin rzas olmadan hibir biimde blnme, paralanma eylemlerinin konusu olamaz ve teki devletler bu btnle sayg gstermek zorundadr. Devletin lkesinin btnl ilkesinin genel bir kural olarak ilk ka15

bul Milletler Cemiyeti Szlemesinin 10. maddesi ile gereklemitir. Anlan h k m ile ye devletler birbirlerinin lke btnlne sayg gstereceklerini ve d saldrlara kar kacaklarn bildirmektedir. Ayn ilke daha sonra Birlemi Milletler Andlamasmn 2. madde 4. fkras ile tekrarlanmtr. Bundan baka birok blgesel rgt andlamas (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, madde 2/c ve 3) ya da daha ok siyasal nitelikli uluslararas ilikileri dzenleyen nemli uluslararas belge (rnein: 24.4.1955 tarihli Bandung Asya ve Afrikallar Konferans Son Senedi, mad. G/2; 1.8.1975 tarihli Avrupa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi, mad. 1, a, IV) bu ilkeyi iermektedir. Birlemi Milletler erevesinde kabul edilen ve uygulanan uluslararas hukukta da etkileri kabul edilen kimi nemli kararlar da bu ilkeye yer vermektedir. Bunlarn en banda, B.M. Genel K u r u l u n u n 12.12.1974 tarih ve 3314 (XXIX) sayl kararyla kabul ederek Gvenlik Konseyine gznnde tutmas tavsiyesinde bulunduu Saldrnn Tanm gelmektedir. Bu tanma gre, bir devletin egemenlii ve siyasal bamszl yannda lke btnlne kar da kuvvet kullanlmas saldr olarak nitelendirilmektedir (mad.l). Yine, Self-determination ilkesine bavurulma koullarnn saptanmas srasnda bildirdiimiz gibi, B.M. Genel Kurulun u n 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararyla kabul ettii Devletler arasnda ibirlii ve Dosta likiler Bildirisi de Self-determination ilkesinin devletin lkesinin btnl ilkesine aykr bir biimde kullanlamayacan ngrmektedir. Birok devlet de anayasalar ve ulusal yasalar ile lkelerinin btnl ilkesini teyid etmektedir. rnein, Trkiye'nin 1982 Anayasasnn 3. maddesi "Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir b t n d r " dedikten sonra, 4. maddesi anlan 3. maddeyi deitirilmez ve deitirilmesi nerilemez maddeler arasnda saymaktadr. Uygulamada devletin lkesinin btnl ilkesine hukuksal anlam bakmndan yanl erevelerde bavurulduuna da rastlanmaktadr. rnein, Yunanistan ana kara lkesi ile Ege'de egemenliinde bulunan adalar arasnda Trkiye'nin kta sahanlna sahip olmasn engellemek amacyla ileri srd grlerinden birisini de bu ilkeye dayandrmaya almaktadr (rnein bkz. III. Conference des Nations Unies sur le droit de la mer, Documents officiels, vol. I, s. 145). Yunanistan'a gre, ana kara lkesi ile adalar lkesinin b t n n oluturmakta olup, onlarn arasna bu btnl ortadan kaldracak biimde herhangi bir devlet lkesinin girmemesi gerekmektedir. Oysa, en bata, Ege'de Yunan ana kara lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar halen varolup, Yunanistan lkesinin corafi btnl zaten sz konusu deildir. Baka bir deyile, Ege'de bugn Yunan ana lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar yer almakta olup, bunlar uluslararas su nitelikleriyle Yunanistan lkesinin 16

dnda kalmakta ve bylece corafi btnl bozmaktadr. kinci olarak ise, yine ileride greceimiz gibi, uygulanan uluslararas hukuk kurallarna gre kta sahanl snrlandrlmasnda bir devletin komu devletin ana lkesine yakn adalarnn bir evirme (enclave; Enklave) iine alnmas olanakl olup, bu d u r u m u n bir devletin lkesinin btnl ilkesi ile herhangi bir aykrlk oluturmad st kapal olarak kabul edilmi olmaktadr 3. Baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim Devletin nc kurucu esini oluturan baka bir otoriteye baml olmayan bir siyasal ynetimin varolabilmesi iki eyi gerektirmektedir: i) Siyasal ve hukuksal adan rgtlenmi bir kamu otoritesi; ii) bu otoritenin egemen ya da bamsz olmas. A. rgtlenmi bir kamu otoritesinin varl (government; gouvernement; Staatsgewalt)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde biraraya gelmesi bir devletin olumas iin yetmemektedir. Bir devletten sz edebilmek iin ayrca bu topluluun gereksinmelerini giderecek, kendini ynetmesini ve temsil etmesini salayacak bir siyasal ve hukuksal rgtlenmenin gereklemesi gerekmektedir. Geri her insan topluluu, ne kadar ilkel bir toplum oluturursa olutursun, bir toplumsal ve siyasal rgtlenmeye sahip bulunmaktadr. Nitekim, U.A.D.'nm Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde kabul ettii gibi, spanyol smrgesi altna girmeden nce kendilerine deil devlet, uluslararas herhangi bir birim nitelii bile tanmad (C.I.J, Recueil, 1975, s. 63-64) bu blgedeki insan topluluklarnn da asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sahip olduunu kabul ettii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Ancak, bir devlet olabilmek iin bu rgtlenmenin o insan topluluunun kendi kendini ynetebilecek bir dzeyde gerekletirilmesi gerekmektedir. Zira, U.A.D.'nm Gney-Bat Afrika'nn Stats konusundaki 11.7.1950 tarihli danma grnden anlalaca gibi, Milletler Cemiyeti ile kurulan vekalet (manda) rejimi altna konulan topluluklarn bir devlet oluturmalarna en byk engel bunlarn kendi kendilerini tamamen ynetmekten henz yoksun bulunmalar deerlendirmesi olmutur (C.I.J., Recueil, 1950, s. 131). Nitekim, Divan ayn kararnda vekalet (manda) rejimi ile vekil (mandater) devlete bir "uluslararas ynetim grevi" verildiini bildirmektedir (aym yapt, s. 132-133). Yabanc dillerde genellikle "hkmet" (government; gouvernement; Regierung) ad altnda anlan bu e ile geni anlamnda bir kamu yne17

timi rgtlenmesi kastedilmektedir. Bu da, retide yasama, y r t m e ve yarg grevlerini yrtmeye yetenekli bir kamu rgtlenmesinin gerektii grnn kabul edilmesine yer vermektedir (Bkz. S. L. Meray, Cilt I, s. 147-148). Ancak, uluslararas hukuk bu konuda herhangi bir belirli yapya sahip olunmasn aramamakta olup, devletler bu adan serbesttirler (bkz. U.A.D.'nn Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr: C.I.J.,Recueil, 1975, s. 43-44). Yazarlar uluslararas h u k u k u n bu konuda arad tek koulun byle bir rgtlenmenin fiilen varl olduunu bildirmektedir (rnein: E. Menzel und K. Ipsen; s. 101). Devletin siyasal ve hukuksal rgtlenmesi konusu bata anayasa h u k u k u olmak zere kamu h u k u k u n u ilgilendirdiinden bu konuda daha ayrntl bilgi iin anlan bilim dallarna bavurulmas gerekmektedir. B. Egemenlik ya da bamszlk (sovereignty or independence; souverainete souvernitat oder Unabhngigkeit)

ou

independance;

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde siyasal ve hukuksal rgtlenmesi devlet olabilmenin maddi koullarn yerine getirmi olmakla birlikte, bu rgtlenmenin yine belirli bir insan topluluu ve lke zerinde faaliyet gsteren teki kamu rgtlenmelerinden ayrdedilmesi iin yeterli deildir. Zira, devletlerin iinde bu zelliklere sahip belediyeler gibi yerel ynetimler ya da iller (vilayetler) gibi ynetsel birimler bulunduu gibi, uluslararas dzeyde de, ileride greceimiz gibi vesayet altnda lke vb. devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar vardr. Devlet ile bu t r ulusal ya da uluslararas nitelikteki kamu ynetimlerinin arasndaki fark, devletin, doas gerei, kendisinden baka hibir otoriteye baml olmamasdr. Devletin bu zellii uluslararas hukukta egemenlik ya da bamszlk kavramlar ile aklanmaya allmaktadr. a) Egemenlik ve bamszlk kavramlar

Szcn tam anlamnda egemenlik, stn iktidar, hibir denetime bal olmayan kesin buyruklar verme gcn belirtmektedir (H. Kelsen., Principles s. 189; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-30; Ch. Rousseau., Tome II, s. 57. Modern ve merkezci devletlerin doduu 16. ve 17. yzylda, devletin sahip olduu ve kendisini teki rgtlenmi topluluklardan ayran gcn bu t r bir egemenlik yetkisi olduu dnlmtr. Ancak, devletin byle bir kesin yce otoriteye sahip olmas, doal olarak uluslararas toplumsal yaam dzenleyen hibir kurallamann bulunmadn ve bulunmayacan varsaymaktadr. Zira, madem ki devletin 18

stnde hi bir otorite yoktur, o zaman devletlerin uymas gereken herhangi bir kurallar btn de sz konusu olamayacaktr. Oysa, toplumsal ve tarihsel gereklilikler, nce Avrupa'da 1648 Westphalia andlamalar ile devletler arasnda yerlemeye balayan bir ortak dzenin, uluslararas hukuk dzeninin, domasn zorunlu klmtr. Bu durum, bir devletin hem szcn t a m anlammda egemen olmasnn, hem de belirli birtakm ortak kurallardan oluan bir hukuk dzeninin yasaklamalarna bal olmasnn mantk asndan olanakszln ortaya koymutur. Bunun zerine, kimi yazarlar devletin tam egemenlii grn destekleyip, devletin uluslararas hukuk kurallaryla bal olmasn kendi kendini snrlama (auto-Iimitation) kuram ile aklamaya alrken (Bkz. I. Kitap, s. 11-12), retinin ounluu egemenlik kavramnn greceli bir kavram olduunu ve devletlerin uluslararas hukuk kurallar ile bal olmasna engel oluturmadn kabul etmitir (Bu yndeki deiik aklamalar iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 62-65). Fakat egemenlik kavramnn anlam (stn iktidar) zerinde duran kimi 20. yzyl yazarlarnn, zellikle "snrl" ya da "greceli" egemenlik kavramnn mantk asndan bir elikiyi oluturduunu ileri srerek devletlerin uluslararas hukuk kurallar erevesinde serbeste davranma yetkilerinin niteliini bamszlk kavramyla aklamaya altklar grlmektedir (rnein, zellikle G. Scelle ve Ch. Rousseau. Bilgi iin bkz. E.F. elik, 1984, s. 210-213; Ch. Rousseau'nun gr iin bkz. Tome II, s. 68-93). Aslnda, son yllarda retinin egemenlik kavramnn iki yan zerinde bir ayrma gittii ve iktidar olgusu zerine kurulan siyasal egemenlik (political sovereignty) ile h u k u k kurallar erevesinde serbeste davranma yetkisini belirten hukuksal egemenlik (legal sovereignty) kavramlarnn farkl olmasna dikkati ektii grlmektedir (rnein: Ch. de Visscher, Theories et realites, s. 125-129; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-31; G. Schwarzenberger, s. 64-65; E. Menzel- K. Ipsen, s. 101-102). Uluslararas hukuk anlamndaki egemenlik kavram ile bamszlk kavramlarnn giderek yazarlarca ayn ey olarak deerlendirildii grlmektedir (rnein: E. Menzel-K. Ipsen, s. 102; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 359-361). Uluslararas yarg ve hakemlik kararlar da genellikle iki kavram arasnda bir ayrm yapmaktadr. rnein, Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli kararnda hakem aynen unu bildirmektedir: "Devletler arasndaki ilikilerde egemenlik bamszl belirtmektedir" (R.S.A., vol. II, s. 838). b) Uygulanan uluslararas hukuktaki durum

Uygulanan uluslararas hukuka gre egemenlik ya da bamszln tanmn yle yapmak olana vardr: 19

"Devletin, hukuksal adan baka bir d ya da stn iktidara bal olmadan ve yalnzca uluslararas h u k u k kurallar ya da kendi kabul ettii balantlaryla snrlanan, serbeste karar verme yetkisi". Nitekim, Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas'na ilikin 10.7.1924 tarihli hakemlik kararlar her devletin egemen davranma ve karar verm e yetkisinin bulunduunu bildirdikten sonra bu yetkinin, devletin kabul ettii ykmllkleri varsa, bunlarla snrl olacan belirtmektedir (R.S.A., vol. I, s. 420). Byle tanmlanan bir egemenlik yetkisinin uygulanan uluslaras hukuktaki kapsam aadaki noktalarda ortaya kmaktadr: i) Devlet anlan yetkisini kullanmada uluslararas h u k u k u n ngrd ykmllkler dnda hibir baka otoriteye baml deildir; ii) Devlet lkesi zerinde egemenlik yetkisini mnhasr bir biimde kullanr. Devletin egemenlik yetkisini hibir baka otoriteye bal olmadan kullanmas, onun uluslararas hukuk kurallarnn ngrd durumlar dnda, hibir otoriteden buyruk almayacan ya da izin istemeyeceini belirtmektedir. Baka bir deyile, devlet hibir gcn organik bamll altnda deildir. Bu erevede, uluslararas itihat bir devletin yetkilerinin kaynann bizzat egemenlii olduunu bildirmektedir. Nitekim, U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, uluslararas hukukun ak denizdeki bir atma nedeniyle devletlerin yarg yetkisine herhangi bir kstlama getirmemesi karsnda, devletin bu konudaki yarg yetkisinin egemenliinden kaynaklandn belirtmitir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18-19). Yine ayn davada Divan, ak bir snrlama olmadan "devletlerin bamszl zerindeki snrlamalar karine yolu ile karlmaz" demek suretiyle, devletin egemenliini temel ilke olarak kabul ettiini gstermektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Uluslararas andlamalar da devletin egemenliini ancak uluslararas hukuk kurallar ya da onun rzas ile snrlanacan kantlayan eitli hkmler iermektedir. Bunlarn en tannmlar, Milletler Cemiyeti Szlemesinin uluslararas hukukun ye devletlerin ulusal yetkisine brakt alanlarda Cemiyetin karamyacan ngren 15. madde 8. fkras ile Birlemi Milletler Andlamasnm ye devletlerin ulusal yetkisine giren konularda rgt n karamyacan ngren 2. madde 7. fkras olmaktadr. Devletlerin kendi kararlarn serbeste almalar konusunda uluslararas itihatm akla kavuturduu bir baka nokta da, devletlerin andlama yapma yoluyla ykmllk altna girmelerinin egemenlik yetkisinin terki olarak deerlendirilmeyecei konusudur. U.S.A.D. 17.8.1923 ta20

rihli Wimbledon Davas kararnda bu konuya ilikin olarak aynen unlar sylemektedir: "Divan, bir devletin herhangi bir eyi yapma ya da yapmama ykm altna girdii bir andlama yapmasn egemenliinin terki olarak grmeyi reddeder. Kukusuz, her szleme bir ykmllk dourmak suretiyle devletin egemen haklarnn kullanmna, bu kullanma belirli bir yn vermesi anlamnda, bir kstlama getirmektedir. Ancak, uluslararas balantlar yapma yetkisi bizzat devlet egemenliinin bir sonucudur" (C.P.J.I., Serie A, No. 1, s. 25). Uluslararas itihat devletlerin andlamalar araclyla egemenlik yetkilerine getirecekleri snrlamalarn da dar bir yoruma bal olarak deerlendirilmesinin gerektiini ngrmektedir (rnein, Merkez Rodop Ormanlar Davas'na ilikin 4.11.1931 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. III, s. 1400). Egemenlik hakknn kapsamnn ikinci yanm oluturan devletin lkesi zerinde mnhasr yetkiye sahip olmas ilkesine gelince, bu ilkenin de iki yan vardr. Birincisi, belli bir devletin lkesi zerinde yalnzca bu devlet egemenlik yetkilerine sahip bulunmaktadr. Bylece, belli bir devlet lkesinde kamu gc bu devlet dnda ilke olarak baka bir otorite tarafndan uygulanmaz. Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli hakemlik karar bu ilkeyi u cmleyle dorulamaktadr: "Dnyann bir paras ile ilgili olarak bamszlk, orada, b t n teki devletler dnda, devlet yetkilerini uygulama hakkdr" (R.S.A., vol. II, s. 838). Devletin lkesi zerinde mnhasr egemenlii ilkesinin ikinci yan ise, bir devletin egemenliinin, ilke olarak, lkesi ile snrlanmasdr. Nitekim, Srekli Hakemlik Mahkemesinin Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kararnda devletin egemenliinin snrnn lkesi olduu aka bildirilmitir (R.S.A., vol. XI, s. 180). Bun u n doal sonucu da bir devletin baka bir devlet lkesi zerinde ilke olarak onun rzas olmadan herhangi bir egemenlik yetkisi kullanamamas olmaktadr. U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda bunu u szcklerle dorulamaktadr: "Uluslararas hukukun devlete ncelikle koyduu kstlama, aksine izin veren bir kural yokluunda, baka bir devletin lkesi zerinde gcn herhangi bir biimde uygulamay yasaklayan kstlamadr" (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Bununla birlikte, ileride devletlerin yetkilerinin incelenmesi srasnda g21

receimiz gibi, bu ana ilkeye uluslararas h u k u k u n getirdii; birtakm kuraldlklar vardr. c) Uygulanan uluslararas hukukta egemenlik hakkna bal nemli ilkeler

Devletlerin egemenlik hakknn tannmas ile birlikte bu hakkn doal sonular olarak birtakm ilkelerin uygulanan uluslararas hukukta giderek yer etmee baladklar gzlenmektedir. Bu ilkelerin belli ballar unlardr: i) egemen eitlik ilkesi; ii) iilere karmama ilkesi; iii) doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi. i) Devletlerin egemen eitlii ilkesi (sovereign equality of States; egalite souveraine des Etats; souverne Gleicheit der Staaten)

Her devletin egemen olmasnn doal sonucu egemen devletlerin eitliini gerektirmektedir. Bu olgu uluslararas hukuk asndan ilke olarak btn devletlerin ayn hukuksal statye sahip olduklarn belirtmektedir. Baka bir deyile, devletlerin kendi iradeleri ile kabul edecekleri kuraldhklar saylmazsa, b t n devletler uluslararas hukukta ayn haklardan yararlanmakta ve ayn genel ykmllkler altnda bulunmaktadr. Bu ilke bugn bata B.M. Andlamas olmak zere birok uluslararas andlama ve belgede kabul edilmektedir. B.M. Andlamasmn 2. madde 1. fkras b t n yelerinin egemen eitliini dorulamaktadr. Anlan ilke yine eitli biimlerde blgesel uluslararas rgtlerin kurucu andlamalar (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, mad. 3) ile B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararla kabul edilen Devletler Arasnda ibirlii ve Dosta ilikiler Bildirisi ve 1975 Avrupa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi (mad. l,a,I) tarafndan da benimsenmektedir. Devletlerin egemen eitlii ilkesi yalnzca hukuk asndan devletlerin eitliini belirtmekte olup, bunlarn aralarndaki fiili farkllklar ortadan kaldrma etkisine sahip bulunmamaktadr (P. Reuter-J. Combacau, s. 30-34). U.SA.D.'nm da Arnavutluk'ta Yunan Aznlk Okullar konusunki 6.4.1935 tarihli danma grnde aklad gibi, hukuk asndan eitlik ile fiili adan eitlik farkl eyler olup, hukuksal eitlik her trl ayrm gzetmeyi yasaklarken, fiili eitliin salanmas kimi zaman taraflara deiik davranlarda bulunmay gerektirecektir (C.P.J.I., Serie A/B, No. 64, s. 19). . , , Uygulanan uluslararas hukuk devletlerin egemen eitlii ilkesine eitli andlamalar araclyla getirilen birok kuraldla da tanktr. 22

Bunlarn bir blm siyasal niteliktedir (rnein, B.M. rgtnde Gvenlik Konseyi'nin be srekli yesinin varl ve zellikle veto yetkisine sahip bulunmalar gibi). Bu kuraldlklarn nemli bir blm ise ekonomik niteliktedir. Eitlii bozan bu kurallar kimi zaman fiili eitsizliin hukuksal dzeyde de srdrlmesini salamaktadr. rnein, Uluslararas Para Fonu (I.M.F.; F.M.I.) ya da Dnya Bankas (I.B.R.D.; B.I.R.D.) erevesinde ye devletlerin katlma paylar oran gznnde tutularak oy hakkna sahip olmalar bu niteliktedir (Bkz. R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques internationals" in L'Egalite (eds.: Ch. Perelman et L. Ingber), Bruxelles, 1982, s. 307; ayrca bkz. s. 307-315). Buna karlk, hukuksal eitlii ortadan kaldran kurallar kimi zaman fiili eitlii salama ya da buna yaklama amac gtmektedir. rnein, 16.10.1964 tarihinde G.A.T.T. Andlamasna eklenen yeni IV. Blm (mad. 36-38) gelimekte olan lkeler lehine birtakm genellemi tercihler oluturulmasn amalamaktadr. Son yllarda deniz hukukunda grlen yeni gelimeler de corafi eitsizliklerin devletlerin denizlerden yararlanmasnda neden olduu ekonomik eitsizlikleri ksmen olsun ortadan kaldrmak iin "Corafi bakmdan elverisiz devletler" diye bir yeni kavramn domasn salamtr (rnein bkz. B.M.D.H.S. mad. 70). ii) ilere karmama ilkesi (principle or non-intervention, principe de la non-intervention; Interventionsverbot oder Grundsatz der Nichteinmischung)

Devletlerin egemenlik hakknn ve egemen eitlii ilkesinin doal sonularndan bir bakas da birbirlerinin iilerine karmamas olmaktadr. Bu mantksal sonucun siyasal nitelikli bir ilke olarak ortaya kmas A.B.D. Bakan James Monroe'nu A.B.D. Kongresi nnde 2.12.1823'te yapt konumas ile gereklemitir. "Monroe Doktrini" diye anlan bu gre gre Avrupal devletlerin Amerika ktasnn ilerine karmamas istenmekte ve A.B.D.'nin de Avrupa ilerine karmayaca bildirilmektedir. Bu siyasal ilkenin uygulanan uluslararas hukuk kural biimine dnmesi ise Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras ile gereklemitir. Nitekim, anlan hkm ye devletlerin ulusal yetkisine giren bir sorun sz konusu olduu zaman rgtn karar alamayacan ngrmektedir. Benzeri bir h k m B.M. Andlamasnn 2. madde 7. fkras ile de benimsenmitir. Ancak iilere karmama ilkesinin genel bir biimde kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 21.12.1965 tarihli ve 2131 (XX) sayl karar ile gereklemitir. Anlan bu karar ile Devletlerin ilerine Karlmasnn Reddi ve Bamszlklarnn ve Egemenliklerinin Korunmas Konusundaki Bildiri kabul edilmitir. Bunu, yine B.M. Genel K u r u l u n u n 24.10.1970 ta23

rih ve 2625 (XXV) sayl k a r a n ile kabul ettii Devletler Arasnda birlii ve Dosta likiler Bildirisinde iilere karmama ilkesinin tekrarlanmas izlemitir. te yandan, blgesel nitelikli kimi andlamalarn ve uluslararas belgelerin de bu ilkeyi kabul ettikleri grlmektedir (rnein: Amerikan Devletleri rgt kurucu andlamas, mad. 18; Helsinki Bildirisi mad. l,a,VI). Yine, kimi uluslararas ekonomik rgtlerin ilke olarak ye devletlerin iilerine karmay yasakladklar gzlenmektedir (rnein, Dnya Bankas kurucu andlamas, mad. 4/10). ilere karmama ilkesine ilikin ana sorun bu ilkenin uluslararas hukuktaki kapsamnn aklkla saptanmas olmaktadr. retinin grbirliinde olduu konu, bir devletin yalnzca ulusal yetkisine giren ilere baka devletlerce karlmasnn bu ilke ile kesin yasakland olmaktadr (rnein, E. Menzel-K. Ipsen, s. 196). Bu ereve iine ileride greceimiz gibi, zellikle bir devletin siyasal ve ekonomik dzeni, kimi toplumsal ve kltrel iler girmektedir. Buna karlk, iilere karma (mdahale) (intervention) teriminin dnemlere ve ideolojilere gre gsterdii farkllk' lara bal olarak, iilere karmama ilkesinin ieriinin saptanmasnda birtakm zorluklarla karlalmaktadr. Bununla birlikte bir devlet ulusal yetkisine giren ya da girmeyen herhangi bir konuda bir andlama araclyla soruna uluslararas bir nitelik kazandrm ve baka devletlere ya da uluslararas rgtlere bu konuda birtakm yetkiler tanmsa, iilere karmama ilkesi ancak ngrlen snrlarn almas durumunda sz konusu olabilecektir. Zira, Ch. Dupuis'nin belirttii gibi, "eer karma hukuk lehinde ve hukukun snrlar iinde gerekleirse hukuka uygundur" ("Regles generales du droit de la paix", R.C.A.D.I., 1930-11, s. 369). Eer byle bir andlama yok ya da andlamada ngrlen snrlar alm ise, bir devletin baka bir devlette kendi gr ve karlarn kabul ettirmek amacyla uygulayaca herhangi bir diplomatik, ekonomik ya da askeri nitelikli karmann uluslararas hukuka uygunluu iilere karmama ilkesi bakmndan tartma konusu olmaktadr. Ancak, hukuksal bakmdan zm en zor sorunlar herhangi bir andlamaya dayanmadan bir devletin baka devletteki yurttalarn korumak (rnein, Belika'nn 24.11.1964'te eski Belika Kongo'suna asker indirmesi gibi) ya da karlan bir ua ve iindekileri k u r t a r m a k (rnein, srail'in 4.7.1976'da Uganda'nn Entebbe havaalanna yapt baskn gibi) iin insancl amalarla yapld bildirilen silahl karma durumlarnda ortaya kmaktadr. Zira, Max Huber bir uluslararas uyumazlkla ilgili olarak verdii raporda byle durumlarda ilke olarak devletlerin karma haklar bulunduunu ve tek sorunun bunun snrlarnn saptanmas olduunu ileri srerken (ispanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar erevesinde 1.5.1925 tarihli karara ilikin 23.10.1924 tarihli rapor: R.S.A., vol. II, s. 641), U.A.D.'nn Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli karar genelde aksi bir ka24

nnn benimsendiini gstermektedir. Nitekim Divan, ingiltere Arnavutluk karasularna girerek mayn temizleme eyleminde bulunmasn kant toplamak amacyla yaplm bir "karma hakk"n kullanma olarak sunduu zaman, u deerlendirmede bulunmaktadr: "Divan byle bir savunma yntemini kabul etmez. Szde karma hakk Divan tarafndan ancak bir kuvvet politikasnn uygulanmas olarak grlmektedir; o politika ki, gemite birok en ar suistimale yer vermi olup, bugnk uluslararas rgtlenmenin noksanlklar ne olursa olsun, uluslararas hukukta hibir yer bulamayacaktr". (C.I.J., Recueil, 1949, s. 35). iii) Doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi (permanent sovereignty ver natural resources; souverainete permanente sur les ressources naturelles; stndige Souvernitat ber die nationalen Reichtmer)

Egemenlik hakknn ve Self-determination ilkesinin doal sonularndan biri de, zellikle eski smrge-yeni bamsz devletlerin de etkisiyle, uygulanan uluslararas hukukta ekonomik ierikli egemenlik hakknn zel bir ilke olarak kabul olmutur. Halklarn ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinin ilk ortaya k B.M. Genel Kurulunun 21.12.1952 tarihli ve 626 (VII) sayl Doal Kaynaklarn ve Zenginliklerin Serbeste iletilmesi Hakk adn tayan kararyla gereklemitir. Ancak, anlan ilkenin, ierii de aka saptanarak, kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl kararyla oluturulan Doal Kaynaklar zerindeki Srekli Egemenlik Bildirisi ile olmutur. Bu ilkenin geerlilii daha sonra, yine B.M. Genel Kurulunca 12.12.1974 tarih ve 3281 (XXIX) sayl bir kararla kabul edilen ve Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen anlaynn temel belgesini oluturan Devletlerin Ekonomik Haklar ve Grevleri Yasas ile tekrarlanmtr. Anlan ilke yalnzca B.M. Genel Kurulu kararlar erevesinde de kalmayarak, B.M.'ce hazrlanp, kabul edildikten sonra 1976'da yrrle giren iki insan Haklar Szlemesi ile de dorulanmtr. Her iki szlemenin 1. maddesinin 2. fkras u h k m iermektedir: "Btn halklar amalarna ulaabilmek iin, uluslararas hukuk ve karlkl kar ilkesi zerine kurulmu uluslararas ekonomik ibirliinden doan ykmllkler sakl kalmak kouluyla, doal kaynaklarndan ve zenginliklerinden serbeste yararlanrlar. Bir halk hibir durumda z geim kaynaklarndan yoksun braklmayacaktr". 25

Kimi gelimekte olan lkelerin yazarlar anlan ilkenin birtakm hakemlik kararlar ile de teyid edildiini bildirmektedir. rnein, Fas'l uluslararas hukuk profesr M. Bennouna Libya'nn 1971 ve 1974 yllarnda milliletirdii yabanc petrol ortaklklar ile gili uluslararas hakemlik kararlarnn zellikle son ikisinde (R.J. Dupuy'n 19.1.1977 tarihli Topco-Calasiatic Davas'na ilikin karar; Mahmassani'nin 12.4.1977 tarihli Liamco Davas'na ilikin karar) bu ilkenin zde kabul edildiini aklamaktadr (M. Bennouna, a.g.y., s. 112-116). Aslnda, doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlik ilkesini zde kabul etmekle birlikte, Batl devletlerin ve yazarlarn bu ilkenin eitli noktalarna eletirilerini srdrdkleri ve her ynyle uygulanan uluslararas hukuk ilkesi olarak kabul etmedikleri gzlenmektedir. 1962 Bildirisinde kabul edildii biimiyle anlan ilke aadaki kurallar iermektedir: i) Bu egemenlik ilgili devletin halknn yararna kullanlmaldr; ii) Yabanc yatrmlar ilgili devletin doal kaynaklar zerindeki egemenlik hakkn kstlamamaldr; iii) Milliletirmeler ulusal kar ya da kamu yarar erevesinde yaplmaldr; iv) Milliletirme durumunda uygun zarar-giderim denmelidir; v) Uyumazlk durumunda ilgili devletin i bavurma yollar tketildikten sonra taraf devletler sorunu hakemlik ya da uluslararas yarg yollarna sunabileceklerdir. II. ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN YETKlSl (jurisdiction of States; competence des Etats; Herrschafsbereich der Staaten)

Giri: Genel Genel olarak bir hukuk dzeninde yetki, o dzenin h u k u k kiilerinin iradelerini aklamak suretiyle hukuksal durumlar yaratabilme iktidarn belirtmektedir. Dolaysyla, her hukuk dzeni kimlerin iradelerini aklamak suretiyle ne gibi hukuksal durumlar yaratabileceini dzenlemektedir. Uluslararas hukuk dzeni de yukarda zelliklerini incelediimiz en temel hukuk kiisini oluturan devletlere birtakm yetkiler tanmakta ve devletlerin bu yetkilerinin erevesini izmektedir. Uluslararas hukukta devletin yetkisini geni anlamda deerlendirirsek, devletlerin andlamalar gibi ikili ya da ok tarafl ilemlerden tek-tarafl ilemlere kadar gerekletirdii btn hukuksal ilemleri, hukuka uygun btn kararlar ve eylemleri, onun yetkilerini belirtmektedir. Ancak, uygulanan uluslararas hukukta devletin yetkisi sz konusu olduu zaman, devletlerin uluslararas hukuk kurallar yaratmaya ve aralarndaki ilikileri dzenlemeye ilikin hukuksal ilemleri ve eylemleri bu te26

rimin kapsamnn dnda braklmaktadr. Bylece, dar ve teknik anlamnda devletin yetkisi terimi ile onun uluslararas hukuka uygun olarak gerekletirecei hukuksal ilemlerin, alaca kararlarn ve yapaca eylemlerin nerede kimler bakmndan ve hangi llerde geerli olacann belirlenmesi anlalmaktadr. Devletin dar ve teknik anlamdaki yetkilerini, uygulanan uluslararas hukukun bugnk verilerine bakarak ,ok deiik ltlere gre snflandrmak olana vardr. rnein, ngiliz uluslararas hukuk profesr G. Schwarzenberger uluslararas hukukta devlet yetkilerini drt deiik lte dayanarak aadaki biimde snflandrmaktadr (G. Schwarzenberger, s. 91-98): Yetkinin konusuna gre: i) kiisel yetki; ii) lkesel yetki; Yetkinin temel zelliine gre: i) olaan yetki; ii) olaanst yetki; Yetkinin egemenlik hakknn kullanlmasnda snrlandrlp snrlandrlmad olgusuna gre: i) snrsz yetki; ii) snrl yetki; Yetkinin uygulanabilirlii durumuna gre: i) gncel olarak fiilen uygulanabilir yetki; ii) potansiyel olarak uygulanabilirlii bulunan yetki. Buna karlk, Fransz uluslararas hukuk profesr Ch. Rousseau, devletin temel kurucu elerini oluturan eye dayanarak bu konuda aadaki snflandrmay yapmaktadr (Ch. Rousseau, Tome III, s. 8-143): lke ltne gre: lkesel yetki; insan topluluu ltne gre: kiisel yetki; kamu ynetimi ltne gre: kamu hizmetleri yetkisi. Uygulamadaki etkileri bakmndan deerlendirildikleri zaman ise, devletin yetkilerinin zellikle iki ana lte gre snflandrlmas gerektii grlmektedir: i) yetkinin geerli olaca yer; ii) yetkinin uluslararas hukuka snrlandrlp snrlandrlmad olgusu. Birinci lt erevesinde devletin lkesi belirleyici eyi oluturmaktadr. Buna gre, devletin yetkilerini, lkesi zerinde geerli olan yetkiler ve lkesi dnda geerli olan yetkiler olarak, balca iki guruba ayrmak olana vardr. kinci lte gre ise devletin yetkilerini, devlete tek bana kullanlan ve bu durumuyla uluslararas etki douran yetkiler ile devletlerin ortaklaa kulland yetkiler olmak zere, yine iki guruba ayrmak olana vardr. Bu iki ayrmdan birincisi uygulanan uluslararas hukukta ok geni bir uygulama alann kapsamaktadr. Bu nedenle, birinci ayrmn iki yann ayr alt-balklar altnda inceleyeceiz. Daha sonra da ikinci ay27

rma gre devlet yetkileri konusunu ele alacaz. Sonuta devletin yetkisi sorunu u alt-balk erevesinde incelenecektir: i) Devletin lkesel yetkisi; ii) Devletin lke-d yetkileri; iii) Devletin ulusal yetkisi ve teki devletlerle paylat yetkileri sorunu. 1. Devletin lkesel yetkisi (territorial jurisdiction; competence territoriale; Gebietshoheit)
Kaynaka: Trkes S.L. Meray, Cilt I, s. 324-365; S. Toluner, s. 1-4 ve 291-375; A. Gndz, Yabanc Devletin Yarg Bakl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1984; E. Nomer, "Devletlerin Kaza Muafiyeti", ..H.F.M., Cilt XXXV, s. 471-492; E. Nomer, "Devletin Yarg Muafiyeti ve Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkndaki Kanun", M.H.M..H.B., 1982, say 1, s. 6 vd.; E.F. elik, Devletler Hukukunda Diplomatik Melce ve Milletleraras Adalet Divan tihad, stanbul, 1956, s. 34-72; E. Nomer, Tebaa ile Yabancnn Hukuki Msavat, stanbul, 1962; S. Obut, Trk Hukukunda Yabanc Hakiki ve Hkmi ahslarn Ayn Haklardan stifadesi, Ankara, 1962; G. kn, Yabanclarn Trkiye'de alma Hrriyeti, Ankara, 1962; Y. Altu, Yabanclarm Arazi ktisab Meselesi, stanbul, 2. bas, 1963; 1. zkan, "Devletlerin Yarg Dokunulmazl", Mahmut Kololu'na 70. Ya Armaan, Ankara, 1975, s. 613 vd.; S. Toluner, Milliletirme ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1968; . Azrak, Milliletirme ve dare Hukuku, stanbul, 1976; Y. Altu, "Devlet Muafiyetine likin Avrupa Konvansiyonu", Kbal Armaan, stanbul, 1974, s. 293 vd.; G. kn, "NATO KuVr vetleri Stats Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Tesbiti", Adliye Dergisi, Mart 1960, Say 51, s. 58-74; E.F. elik, "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Kullanlmas", ..H F.M., Cilt XXV, Say 1-4, s. 55-93; .l. Akipek,. "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Vazife Kavram ve Trkiye'deki Tatbikat", A..H.F.D., Cilt XXIII, Say 1-4, s. 9-26; R. Koral, Hususi Hukukta Milletleraras Hakem Kararlarnn cras, stanbul, 1958; T. Arat, "Yabanc Mahkeme lmlarnn Tannmas ve Tenfizi", A..H.F.D., 1964, Cilt XXI, Say 1-4, s. 421-527; D. Tezcan, "Yurt Dnda lenen Sularda Trk Hukuku Bakmndan Yabanc Ceza Kar nunun Deeri Sorunu", S.B.F.D., 1984, Cilt XXXIX, Say 1-2, s. 111-156; D. Tezcan, "Trk Hukukunda Diplomatik Yarg Bakl", B M.T.Y., 1985, s. 137-167; A. Sakmar, Yabanc lmlarn Trkiye'deki Sonular, stanbul, 1982. Yabanc dil: F.A. Mann, "The doctrine of jurisdiction in international law", R.C.A.D.I., 1964-1, s. 9-14; S. Bastid, "Territorial problems in the jurisprudence of the International Court of Justice", R.C.A.D.I., 1962-III, s. 360-495; J.P. Lalive, "L'immunite de juridiction des Etats et des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1953-III, s. 205-302; S. Sucharitkul, "Immunities of foreign States before national authorities", R.C.A.D.I., 1976-1, s. 87-215; H.F. von Panhuys, "In the borderland between the act of State doctrine and questions of jurisdictional immunities", I.C.L.Q., 1964, s. 1193-1214; V. Coussirat-Coustre et P.-M. Eisemann, "L'enlvement de personnes priv6es et le

28

droit international", R.G.D.I.P., 1972, s. 346-400; P. Weis, "Territorial asylum", I.J.I.L., 1966, s. 173-194; D. Tezcan, Territorialite et conflits de juridictions en droit penal international, Ankara, 1983; F. Schrer, "De l'application da l'immunite juridictionnelle des Etats etrangers aux organisations internar tionales", R.G.D.I.P., 1971, s. 712-744; I.M. Sinclair, "The European Convention on State Immunity", I.C.L.Q., 1973, s. 254-284; H.F. von Panhuya, "Some recents developments of international law in respect of the conflicts of jurisdiction resulting from the presence of foreign armed forces in the territory of a State", N.I.L.R., 1955, s. 253-278; F. Kalshoven, "Criminal jurisdiction ver military persons in the territory of a friendly foreign power", N.I.L.R., 1958, s. 165-194; D.S. Wijewardane, "Criminal jurisdiction ver visiting forces with special reference to international forces", B.Y.I.L., 19651966, s. 122-198; N.C.H. Dunbar, "Controversial aspects of sovereign immunity in the case of some States", R.C.A.D.I., 1971-1, s. 197-362; A. Verdross, "Les rgles internationales concernant le traitement des etrangers", R.C.A.D.I., 1931-III, s. 327-412; Mc Nair, "Exlradition and exterritorial asylum", B.Y.I.L., 1951, s. 172-203; K. Doehring, "Asylrecht und Staatsschutz", Z.a..R.V 1966, s. 33-58; F. Leduc, "L'asile territoriale et la Conference des Nations Unies de Genve, janvier 1977", A.F.D.I., 1977, s. 221-268; P. Weiss, "The present state of international asylum", A.S.D.I., 1975, s. 71-96; J. Combacau, "La doctrine de l'Act of State" aux Etats-Unis, developpements r6cents", R.G.D.I.P., 1973, s. 35-91; P. Weil, "Le contrle par les tribunaux de la liceite internationale des actes des Etats etrangers", A.F.D.I., 1977, s. 9-52; A.O. Adede, "The minimum standards in a World of disparities", R.St.J. Macdonald and D.M. Johnston Ceds.), a.g.y., s. 1001-1026; R. Erge, La competence extra-territoriale la lumire du contentieux sur le gazoduc Euro-Siberien, Bruxelles, 1984; N. Ronzitti, "Demilitarization and neutralization in the Mediterranean", M.H.M..H.B., 1985, Yl 5, Say 2, s. 101-116.

A.

G e n e l ilke a. D e v l e t i n lke zerinde t a m v e m n h a s r yetkisi

D e v l e t i n k u r u c u esi o l a r a k e g e m e n l i k h a k k n n i n c e l e n m e s i s r a s n da b i l d i r d i i m i z g i b i d e v l e t i n l k e s i z e r i n d e i l k e o l a r a k m n h a s r e g e menlii vardr. B u n a bal olarak da devlet lkesi zerinde m n h a s r yetkilerle donatlmtr. B u d u r u m uluslararas itihat tarafndan da aka b e l i r t i l m i t i r . r n e i n , P a l m a s A d a s D a v a s ' n a i l i k i n 4.4.1928 t a r i h l i h a kemlik karar u cmleyi iermektedir: " S o n y z y l l a r d a d e v l e t l e r i n u l u s a l r g t l e n m e s i n i n g s t e r d i i gel i m e v e o n a b a l o l a r a k u l u s l a r a r a s h u k u k u n gelimesi, d e v l e t i n l k e s i b a k m n d a n m n h a s r y e t k i s i ilkesini y e r l e t i r m i t i r . . . " (R.S.A., vol. II, s. 838). B y l e c e , h e r h a n g i b i r a n d l a m a h k m y a d a y a p l a g e l i k u r a l ile aksi ngrlmedike, belirli bir devletin lkesindeki t e k yetkili o lke d e v l e t i o l m a k t a d r . B u n a b a l o l a r a k da, b e l i r l i b i r d e v l e t l k e s i n d e y a 29

banc bir devlet ya da uluslararas kii tarafndan devlet yetkilerinin kullanlmas ya da snrlandrlmas ancak uluslararas hukukun ngrd durumlarda olanakldr. Baka bir deyile, kabul edilmi uluslararas ykmllkler bulunmadka, bir devlet yabanc bir devlet lkesinde yetkilerini kullanamayacaktr. Uluslararas itihat bu konuda ok ak ve kesindir (rnein; bkz. Fransa ve ispanya arasnda Lanoux Gl Davas'na ilikin 16.11.1957 tarihli hakemlik karar, R.G.D.I.P., 1958, s. 99; U.S.A.D.'nn Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli karar, Serie A, No. 9, s. 18-19). Yukarda belirtilen genel ereve ierisinde, ortaya koyulduu ilemlerin nitelii asndan deerlendirilirse, devletin lkesel yetkileri her trl yasama, y r t m e ve yarg ilemini kapsamaktadr. Devletin lkesel yetkilerinin kiiler ve eyalar bakmndan deerlendirilmesi durumunda da, yine uluslararas hukukun ngrd kstlamalar dnda, devlet lkesi zerinde srekli ya da geici olarak yaayan herkes (yurtta ve yabanclar) ve bulunan herey (tanr ve tanmaz mallar) devletin bu yetkilerinih konusunu oluturmaktadr. b) Yabanclarn stats (treatment of aliens; traitement handlung)

des etrangers;

Auslnder-Be-

Bir devlet yabanclarn lkesine girip girmemesi konusunda karar vermeye tek yetkilidir. Bylece, eer iki devlet arasnda aksini ngren herhangi bir andlama yoksa, olaan olarak, bir devletin yurttalar teki devlet lkesine girme konusunda lke devletinin iznini almak zorundadr. Uygulamada devletlerin bu izni vize (visa; Visum) ilemi ile verme yoluna gittikleri grlmektedir. Ancak, lkelerine girii ilke olarak serbest t u t a n ve dolaysyla vize gerekmeyen devletler de bulunmaktadr. Bu durumda, bu devletler eitli nedenlerle yasakllar listesine ald yabanclarn lkesine girmesine izin vermemekle yetinmektedir. Buna karlk, yabanclarn bir devletin lkesine snmac olarak olaan-d koullarla girmesi de sz konusu olmaktadr. Snma ya da eski adyla iltica (asylum; asile; Asyl) bir kiinin yabanc bir devletin lkesine, diplomasi temsilcilii ya da konsolosluk binalarna, sava gemileri ya da devlet uaklarna girerek kendi devletince ya da baka bir yabanc devlete kendisine kar yaplan basklardan ya da yasal kovuturmalardan kamasn ve bu adan snd devletin gvencesini elde etmesini belirtmektedir, ileride daha ayrntl olarak ele alacamz bu konuda lkesine snlan devletin bu snmaclara (mlteciler) (refugees; r6fugies; Flchtlinge) lkesine zel girme koullar uygulamas sz konusu olmaktadr. 30

Yabanclarn bir devlet lkesine girmesinden sonra burada kalabilme koullar da lke devletince saptanmaktadr. Bu konuda da lke devleti ile yabancnn devleti arasnda herhangi bir andlama (oturma ya da eski adyla ikamet andlamalar gibi) yoksa, lke devletinin lkesel yasalar yabanclar iin de geerli olacaktr. U.A.D. Fas'taki Amerikan Yurttalarnn Haklar Davas'na ilikin 27.8.1952 tarihli kararnda kapitlasyonlar dnda bu ilkenin temel ilkeyi oluturduunu dorulamaktadr (C.I.J., Recueil, 1952, s. 201-202). zellikle yabanclar lke devletinin cezai ve mali yasalarna bal olacaklardr. Buna karlk, ileride greceimiz gibi, yabanclar kendi devletlerinin kiisel statlerine ilikin yasalarna (rnein, medeni durumu belirleyen yasalar gibi) bal olmay srdrebileceklerdir. Ancak, lke devletinin yabanclar bakmndan yetkilerini kullanrken bunlara kendi yurttalarna eit davranmasnn yeterli olup olmayaca retide tartmaldr (Bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 210-211). Kimi Batl yazarlarn lke devletinin yabanclara uygulayaca yasalarnn uluslararas asgari llerin altnda bir davrana yer vermemesi gerektiini savunmakta olmalarna karlk, genellikle Sosyalist ve nc Dnya lkelerinin yazarlar yurttaa-eit davranmann yeterli olduunu ileri srmektedir. Ancak, Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen araynn bu konuda da etkisini gsterdii gzlenmektedir. Nitekim, kimi gelimekte olan lke yazarlar giderek ierii bu yeni dzenin kurallarna uygun olarak saptanm olan bir uluslararas asgari ller grnn benimsenmesi gereinden szetmektedir (rnein, A.O. Adede, "The minimum standards in a world of disparities". R.St.J. Macdonald and D.M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 001-1026). Bir devletin lkesine girmek isteyen ya da giren bir yabancy snr d etmesi (expulsion; Ausweisung) onun lkesel yetkileri arasndadr. Yine, eer bir devlet baka bir devlet ile yapt herhangi bir andlamayla (rnein, adl yardmlama szlemesi gibi) o devlet lkesinde su ileyen kiileri geri vermeyi kabul etmemise, sulular geri verme (extradition; Auslieferung) konusunda da deerlendirmeyi kendisi yapma yetkisine sahiptir. Bir yabancy snr d etmekle sulular geri vermeyi kartrmamak gerekmektedir. Bir devletin bir yabancy snr d etme konusundaki yetkisinin lke devletinin takdir yetkisine girdii kabul edilmektedir (rnein, Ben Tillett Davas'na ilikin 26.12.1898 tarihli hakem karar: H. La Fontaine, s. 583). Ancak, 20. yzyl balarna kadar uluslararas itihat hakkn ktye kullanlmas ilkesine aykr bir biimde kullanlan snr d etme yetkisinin denetlendiine ve ilgili devletin sorumluluuna karar verildiine ilikin birok hakemlik kararna sahiptir. rnein, Paquet Davas'na ilikin 7.3.1903 tarihli Belika-Venezuela Karma Komisyonu'nun kara31

rnda Venezuela'nn Belika'ya yurttan niin snr d ettii konusunda gereke gstermemesi nedeniyle Venezuela'nn sorumluluuna karar verilmektedir (R.S.A., vol. IX, s. 325). Bu durumlarda snr d etme yetkisini kullanan devletin sorumluluunu yalnzca haksz davrana urad iddia edilen kiinin uyruunda bulunduu devlet ileri srebilmektedir. Baka bir deyile, bu konudaki hak bireyin deil, devletinindir. Bununla birlikte, bugn, lke devletinin bu takdir yetkisinin denetlenmesinin kabul edilmesi olasl ok zayf grnmektedir. Bir devletin lkesinde bulunan yabanclara ait eya ve mallara ilikin yetkilerine gelince, yurttalarnn mallar iin olduu gibi yabanclara ait bulunan btn tanr ve tanmaz mallar da, ilke olarak, lke devletinin yasalarna bal bulunmaktadr. Bununla birlikte, lke devletinin yasalarn yabanclarn mallarna zarar verecek bir biimde kullanmamas gerekmektedir. U.A.D.'nn Barcelona Traction Davas'na ilikin 5.2.1970 tarihli kararnda bildirdii gibi, "Bir Devlet, lkesinde gerek ya da tzel kiilie sahip yabanclar ya da yabanc yatrmlar kabul ettii anda onlar yasalarn gvencesi altna almak ve onlara kar davranlar asndan belirli ykmllkler yklenmek zorundadr." (C.I.J., Recueil, 1970, s. 32). Bir devletin lkesel yetkisine dayanarak bar zamannda yabanclarn mallarna ilikin olarak gerekletirdii en nemli fiili, bu mallarn milliletirilmesi olmaktadr. Bugn, zellikle devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinden de g kazanm olarak, bir devletin lkesindeki yabanclarn mallarn milliletirmesi (nationalization; nationalisation; Nationalisierung) yetkisi ilke olarak b t n devletlerce kabul edilmektedir. Sorun, devletin milliletirmede gtt amaca ilikin olarak ortaya kmaktadr. Batl yazarlar bunun kamu yararna olmas koulunu aramakta ve ayrm-gzetmeme ilkesine aykr ya da yabancya zarar verme amacyla yaplan milliletirmeleri uluslararas hukuka aykr bulmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk da bu gr byk lde dorulamaktadr (rnein, Walter F. Smith Davas'na ilikin 2.5.1929 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. II, s. 917-918). Buna karlk, gelimekte olan lkelerin yazarlar milliletirmenin bir egemenlik ilemi olduunu ve bir devletin bu konudaki gerekelerinin aranmamas gerektiini ileri srmektedirler (rnein, M. Bennouna, a.g.y., s. 116). t e yandan, b t n devletler ve yazarlar bugn milliletirmenin zarar-giderim denmesini gerektirdiini kabul ederken, ileride uluslararas sorumluluk konusunda greceimiz gibi, bunun hesaplanmasnda kabul edilen ltler konusunda Batl ve gelimekte olan lke yazarlar arasnda gr ayrlklar srmektedir. 32

B.

Devletin lkesel yetkisine snrlamalar ve kuraldlklar

Yukarda gerek genel olarak, gerekse yabanclara ilikin zel uygulamas erevesinde ele aldmz devletin lkesel yetkisine uygulanan uluslararas h u k u k erevesinde getirilen birtakm snrlamalar ve kuraldlklar bulunmaktadr. Bu konuda getirilen snrlamalar devletin lkesel yetkisinin tamlna ilikin bulunurken, kuraldlklar devletin lkesel yetkisinin mnhasrlm etkilemektedir. a) Devletin lkesel yetkisine snrlamalar

Uygulanan uluslararas hukukta devletin lkesel yetkisine getirilen snrlamalarn belli ballar unlardr: i) baka devletlere ve yurttalarna zarar vermeme ykmll; ii) baka devletlerin lkesel yetkileriyle ilgili ilemlerine sayg ykmll. i) Baka devletlere ve yurttalarna zarar vermeme ykmll

Uygulanan uluslararas hukuk giderek ierii genileyen bir biimde devletlerin lkesel yetkilerini kullanrken baka devletlere ya da yurttalarna zarar verilmemesini ngrmektedir. Nitekim, lkesel yetki konusunda ana kararlardan birini oluturan Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli hakemlik karar unu sylemektedir: "lkesel egemenlik... her zaman sylendii gibi, mnhasran yetki kullanma hakkn iermektedir. Bu hakka bal olan bir grev vardr: lkesi iinde teki devletlerin haklarn ve zellikle bar ve sava zamannda lkesel btnlk ve saldrlmazlk haklarn ve yine her devletin yabanc lkelerdeki yurttalar iin isteyebilecei haklarn koruma ykmll". (R.S.A., vol. II, s. 839). Yine, U.A.D. da Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli kararnda devletlerin teki devletlerin haklarna aykr nitelikli fiiller iin lkesinin kullanlmasna izin vermemesi ykm altnda olduklarn aka bildirmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22). Bu erevede bir devletin lkesel yetkisini kullanrken teki devletlere kar zarar verici fiillerinin ve hatta ihmallerinin yasakland grlmektedir. Bu fiiller ve ihmaller ok deiik nitelikte olup, uluslararas hukukun ngrd yaptrmlar da bunlara gre deimektedir. Devletin lkesel yetkisine dayanarak teki devletlere kar yapmamas gereken fiillerin banda, lkesinin baka devletlere kar saldrda 33

bulunmak zere kullanlmasna izin vermemesi gelmektedir. Yukardaki kararda da belirtildii gibi, bir devlet zellikle teki devletlerin lke btnlne ve saldrlmazlma sayg gstermek ykmll altndadr. Nitekim, B.M. Genel K u r u l u n u n 14.12.1974 tarihli ve 3314 (XXIX) sayl karar ile gerekletirdii Saldrnn Tanm erevesinde bir devletin u filleri de saldr olarak nitelenmektedir: i) lkesindeki yabanc kuvvetlerin baka bir devlet lkesine saldrmasna izin verme; ii) lkesinden bir baka devlete eteler, silahl guruplar ya da paral askerler gnderme (mad. 3). Uygulanan uluslararas hukukun devletin lkesel yetkisinin kullanmasnda koyduu bir baka snrlama da, yetkinin kullanlmasndan ok kullanlmasndaki yetersizlikler ve ihmallere bal olarak ortaya kmaktadr. U.A.D.'nm yine 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ilikin kararnda belirttii gibi, devletler lkelerindeki baka devletlere zarar verici nitelikteki tehlikeleri nceden bildirmek ykmll altndadr. Nitekim, Divan Korfu Boaz'ndaki karasularnda yerletirilmi olan maynlardan ngiltere'yi haberdar etmemesi nedeniyle Arnavutluk'u uluslararas sorumlu t u t m u t u r (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22-23). Uygulanan uluslararas hukukun devletin lkesel yetkisine artan bir biimde snrlamalar getirdii bir baka konu da evre korunmas ve kirlenme sorunlar ile ilgilidir. Daha 11.3.1941 tarihli Trail Smelter Davas'na ilikin hakemlik karar ile bir devletin lkesini baka devletlerin lkesini kirletecek biimde kullanmamas ve kullandrmamas gerektii ilkesinin kabul edildiine tank olunmaktadr (R.S.A., vol. III, s. 1938). O gnden bu yana birok andlama bu ilkeyi eitli faaliyetler ya da alanlar bakmndan dorulamaktadr. Sorun uluslararas evre hukuku erevesinde ileride daha ayrntl olarak ele alnacaktr. Devletin lkesel yetkisinin snrlar konusunda uygulanan uluslararas hukuk daha birok kurallar koymaktadr. Bunlarn belli ballar uluslararas sorumluluk konusu erevesinde rnekleriyle ileride ele alnacaktr. ii) Baka devletlerin lkesel yetkileriyle ilgili kamusal ilemlerine sayg ykmll

Bir devletin lkesel yetkisi bu devlete, devletlerin egemen eitliinin de doal bir sonucu olarak, teki devletlerin lkesel yetkileri erevesinde ve kendi lkelerine ilikin olarak gerekletirdikleri kamusal ilemlerini denetleme yetkisi vermemektedir. Zira, rnein A devletinin lkesinde milliletirme konusunda alaca bir yasal kararn ya da bir yarg kararnn B devleti yarg organlarnca B devletinin ulusal yasalarna gre deer34

lendirilmesi A devletinin lkesel egemenlik yetkisini tanmama anlamna gelecektir. Yukarda belirtilen bu ana grten kalkarak zellikle Anglo-Saxon lkelerinin "devlet ilemi" anlamna gelen Act of State grn gelitirdikleri gzlenmektedir. Bu gr benimseyen devletlerin yarg organlar genellikle bir egemen devletin lkesine ilikin kamusal ilemlerinin hukuksal geerliliini inceleme konusu yapmaktan kanmaktadr. Ancak, sorunu inceleyen yazarlar giderek Act of State grn benimseyen devletlerin de yabanc devletlerin kamusal ilemlerinin geerliliini uluslararas hukuk kurallar asndan deerlendirmeyi kabul ettiklerini bildirmektedir (rnein, J. Combacau, "La doctrine de l'"Act of State" aux Etats-Unis, developpements recents", R.G.D.I.P., 1973, s. 35-91). Bir devletin lkesel yetkisinin baka bir devletin lkesel yetki kullanmna sayg sonucu snrlanmasna bir baka rnei ise, kapsam ok daha kstl olmakla birlikte, yabanc devlet yarg kararlarnn teki devletlerde uygulanmas konusu oluturmaktadr. Birok devlet ulusal mevzuat ve uygulamalaryla yabanc yarg kararlarn kendi dzenleri bakmndan bir yargsal denetime bal tutmaktadr (deiik devletlerin mevzuat ve uygulamas konusunda geni bilgi iin bkz. T. Arat, "Yabanc Mahkeme lmlarnn Tannmas ve Tenfizi", A..H.F.D., 1964, Cilt XXI, Say 1-4, s. 421-527). Trkiye de yabanc yarg kararlarnn Trkiye'de tannmas ve uygulanmas konusunda, Milletleraras zel Hukuk ve Usul H u k u k u Hakknda K a n u n u n 34-42. maddeleri (Bkz. R.G., 22.5.1982, Say 17701) erevesinde, yabanc kararlarn hukuk ve ticaret davalarna ilikin olmas durumunda birtakm koullarla ve Trk yarg denetiminden getikten sonra uygulanabilmelerini kabul etmektedir. Bu erevede, kararn znn incelenmesi ya da davann yeniden grlmesi sz konusu deildir. Konunun zellikle uluslararas zel hukuku ilgilendirmesi nedeniyle sorunun ayrntlar iin anlan bilim dalna gndermekle yetineceiz. b) Devletin lkesel yetkisine kuraldlklar

Uygulanan uluslararas hukuk devletin lkesel yetkisinin mnhasrlna kimi kuraldlklar getirmektedir. Baka bir deyile, kimi durumlarda bir devlet, lkesi zerinde, baka bir devlet ya da devletler yararna olmak zere, birtakm lkesel yetkilerini kullanamamaktadr. Bu kuraldlklar iki guruba ayrma olana vardr. Birinci gurup, bir devletin lkesi zerinde lkesel yetkilerini kullanamamasnn bu yetkilerin kullanlmasnn bir baka devlete ya da devletlere tannmas anlamna da gelmedii durumlar kapsamaktadr. Baka bir deyile, bu durumlarda bir lkesel yetki devrinden ok, bir devletin lkesel yetkisini kullanmaktan vazgemesi ile karlalmaktadr. Kimisi yaplageli kural nitelii kaza35

n a n kimisi ise andlamadan doan bu kuraldlklarn en belli ballar unlardr: i) yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmazl ve bakl; ii) devletin lkesinden, baka devletler lehine geit hakk tannmas; iii) devlet lkesinin askerden ve silahtan arndrlmas; iv) devletin tarafszlatrlmas. Devletin lkesel yetkisinin kullanlmasnda mnhasrlna getirilen ikinci gurup kuraldlklar ise, bu yetkilerin kullanlmasnda lke devletinin baka bir devlete ya da devletlere yetki devrinde bulunmasn gerektirmektedir. Baka bir deyile, bu durumlarda bir devletin lkesinin tamamnda ya da bir ksmnda bu devletin birtakm lkesel yetkilerinin kullanlmasn geici ya da srekli olarak baka devletlere devrettii grlmektedir. Devletin lkesel yetkisinin ksmen ya da tamamen devrini gerektirdii iin bu durumlar bar zamannda ilgili devletin ak rzas ile olanakl grlmektedir. Bu kuraldlklarn bar zamannda belli ballar ise unlar olmaktadr: i) kapitlasyonlar; ii) ynetim hakknn devri; iii) koruma altnda devlet statsnn kabul; iv) yabanc askeri slere ve kuvvetlere tannan kimi lkesel yetkiler; v) yabanc konsolosluklarn kimi grevleri. Bunlara sava zamannda bir devlet lkesinin askeri igali sonucu ilgili lkede yabanc devlet ya da devletlerin lkesel yetkiler kullanmasn da eklemek gerekmektedir. Anlan kurald durumlarn bir ksm baka blmlerde incelendiinden ya da inceleneceinden bunlara burada yer verilmeyecektir. Nitekim, bugn artk yalnzca tarihsel bir anlam kalm olan kapitlasyonlar sorunu (rnein, Trkiye iin 24.7.1923 tarihli Lozan Andlamas, Msr iin 8.5.1937 tarihli Montreux Szlemesi ve in iin 1943-1947 arasnda yaplan eitli ikili andlamalar ile kapitlasyonlarn kesin bir biimde sona ermesi kabul edilmitir) uluslararas hukukun tarihesi erevesinde Osmanllardaki d u r u m u asndan incelendiinden (Bkz. I. Kitap, s. 67-78) burada tekrar ele alnmayacaktr. Bir lkenin ynetim hakknn devri, biraz ileride, devletin lke-d yetkileri konusu erevesinde bu kitapta incelenecektir. Devletlerin tarafszlatrlmas sorunu ile koruma altmda devlet stats devlet biimleri erevesinde yine bu kitapta, ileride, ele alnacaktr. Yabanc konsolosluklarn kimi grevleri erevesinde kabul eden devletin lkesel yetkisine kuraldlk oluturmas sorunu uluslararas ilikilerin organlar konusunu ierecek olan III. Kitapta yer alacaktr. Askeri igal durumunda lkesel yetkinin kullanm sorunu ise IV. Kitapta yer alacak olan kuvvet kullanma erevesinde incelenecektir. Dolaysyla, burada ele alacamz kuraldlk durumlar srasyla unlardr: i) yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmazl ve bakl; ii) geit hakk, iii) askerden ve silahtan arndrlma; iv) yabanc askeri kuvvetler ve sler. 36

i)

Yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmazl ve bakl (immunities of States and international organizations; immunites des Etats et organisations internationales; I m m u n i t t der Staaten und internationaler organisationen)

Genel Uluslararas hukukta dokunulmazlk ve baklk genel bir biimde yabanc devletlerin, onlarn diplomasi temsilcileri ve konsolosluk grevlilerinin, devlet gemilerinin ve uaklarnn, kimi uluslararas rgtlerin v e grevlilerinin ya da gemi ve uaklarnn lkesinde bulunduklar devletin lkesel yetkilerinin byk lde dnda kalmalar d u r u m u n u belirtmektedir. Bu genel tanmdan anlalaca gibi, bu dokunulmazlk ve baklklar ana guruba ayrlmaktadr: i) Devletin ya da uluslararas rgtn kendisinin dokunulmazl ve bakl; ii) Devlet ya da uluslararas rgtlerin uluslararas ilikilerdeki temsilcilerinin dokunulmazl ve bakl; iii) Devlet ya da uluslararas rgtlerin gemilerinin ve uaklarnn dokunulmazlk ve bakl. Uluslararas ilikilerde yetkili kiilerin dokunulmazlk ve bakl III. Kitapta ayrntl olarak inceleneceinden burada bu konuya yer verilmeyecektir. Gemilerin ve uaklarn dokunulmazlk ve bakl konusu ise srasyla bu kitabn deniz hukuku ve hava hukuku blmlerinde incelenecektir. Dolaysyla burada yalnz devletin ya da uluslararas rgtlerin dokunulmazlk ve bakl ele alnacaktr. Devletin dokunulmazlk ve bakl bir devletin tekinin lkesinde yarg baklna (eski adyla muafiyetine) (jurisdictional immunity; immunite de juridiction; Immunitt des Gerichtsbarkeit) ve zorla uygulama (cebri icra) baklna (immunity of enforcement; immunite d'execution; Immunitt des Ausfhrung) sahip olmas bakmndan sz konusu olmaktadr. Baka bir deyile, bir devletin baka bir devlete yarglanmasndan ve ona kar kararlarn uygulanmasndan bak tutulmas bu k u r u m u n zn oluturmaktadr. Uygulanan hukukta 18. yzyl sonlarnda yerlemeye balayan bir ilke nitelii kazanan devletin dokunulmazl ve bakl ilkesi, devletin ekonomik faaliyetlere katlmas ile kapsamnn daraltlmas ynnde birtakm akmlarla kar karya kalmtr (S. Toluner, s. 308-309). Zira, devlete tannan bu dokunulmazlk ve bakln nedeni onun egemen yetkilerini ieren faaliyetlerini teki devletlerin denetimine brakmamak olup, bir devletin zel kiiler gibi ekonomik ve ticari faaliyetlerde bulunmas durumunda bu kuraldlktan yararlanmasnn dayana kalmad dnlmektedir. Bylece, balarda tam dokunulmazlk ve bak37

lktan yararlanmas kabul edilen devletlerin gnmzde giderek snrl bir dokunulmazlk ve baklktan yararlanacaklar gr arlkl bir biimde benimsenmektedir (rnein: J.F. Lalive, "L'immunite de juridiction des Etats et des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1953-III, s. 285-287; W. Friedmann, The changing structure of international law, London, 1964, s. 343-346). Devletlerin snrl dokunulmazlk ve bakl grnn ulusal yasalarca ve yarg organlarnca kabul edilerek fiilen uygulamaya konulmasnda sosyalist devletlerin retim ve pazarlama aralarnn zel mlkiyetine izin vermeyerek btn bu faaliyetleri kendilerinin yrtmesi temel etken olmutur. Yine, karma ekonomi dzenini benimseyen devletlerin kamu ekonomik kurumlar araclyla yrttkleri ekonomik faaliyetler de bu yndeki gelimeyi kuvvetlendirmitir. Bugn, deiik llerde de olsa, Batl devletlerin byk bir blmnn yabanc devletlerin dokunulmazlk ve bakl ilkesini zellikle yarg bakl konusunda snrl bir biimde uygulama yoluna gittikleri gzlenmektedir. Bu konuda kta Avrupas devletlerinin 20. yzyl balarndan bu yana snrl baklk ilkesini benimsemelerine karlk, Anglo-saxon lkelerin 1950'li (rnein, A.B.D.) ve hatta 1970'li (rnein, ngiltere) yllara kadar birtakm kararszlklar gsterdikleri ve son yllarda kesin olarak snrl baklk ynnde bir t u t u m iine girdikleri grlmektedir (geni bilgi iin bkz. A. Gndz, Yabanc Devletin Yarg Bakl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1984, s. 203-296). Buna karlk, sosyalist devletlerin genel bir biimde yabanc devletlerin tam dokunulmazl ve bakl ilkesini benimsediklerine tank olunmaktadr (Bkz. A. Gndz, ayn yapt, s. 312-320). Ancak, bu devletlerin gerek andlamalarla, gerek karlkllk ilkesini uygulayarak kimi durumlarda snrl bakl kabul ettikleri grlmektedir. Yine, belirli konularla ilgili olarak sosyalist devletlerin snrl baklk ilkesini giderek benimsedikleri gzlenmektedir. Bu konularda en nemlisi bu devletlerin ticaret gemilerine ilikin olandr. Bata Sovyetler Birlii olmak zere Avrupal sosyalist devletler 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesinin ticari amal faaliyetlerde bulunan devlet gemilerine de ticaret gemisi muamelesi yaplmasn ngren hkmlerine (mad. 19-21) ekince koymalarna ramen (bkz. U.N., Treaty Series, vol. 516, s. 277-278), ayn kural benimseyen ve ekince kabul etmeyen 1982 B.M.D.H.S.'ni (mad. 27-28) imzalamlardr. Yine, zellikle Sovyetler Birlii'nin uygulamada ticari faaliyet gsteren gemileri iin genellikle yarg bakl isteminde bulunmad bildirilmektedir (A. Gndz, a.g.y., s. 315). nc Dnya devletlerinin dur u m u n d a ise, deerlendirmek iin veri azlna ramen, genellikle snrl baklk ynnde bir t u t u m benimseyenlerin daha ok olduu grlmektedir (Bkz. A. Gndz, ayn yapt, s. 321-324, 327-330). 38

Yabanc devletlerin bu snrl dokunulmazlk ve baklklarnn kapsamnn ne olduunun belirlenmesine gelince, yabanc devletin yarg bakl konusunda faaliyetlerinin niteliine bakarak bir ayrma gidildii gzlenmektedir. Devletler ulusal yarg organlarnn nne gelen davalarda bu ayrm kendi yasalarna (Iex fori) gre yapmaktadrlar. Bylece, devletin kamu gcn (jure imperii) kulland faaliyetlerinin yarg baklndan yararlanmas kabul edilirken, devletin zel kiilerin gerekletirebilecei trden iletme faaliyetleri (jure gestionis) yarg baklnn dnda braklmaktadr. Ancak, hangi devlet faaliyetlerinin kam u gcne dayal, hangilerinin zel nitelikli iletme faaliyetleri olarak deerlendirilmesi gerektii konusunda birtakm sorunlar ve devletlere gre farkllklar bulunmaktadr. te yandan, bir devletin kendi rzasyla dokunulmazlk ve baklklarndan vazgemesi olana her zaman vardr. Zorla uygulama (cebri icra) ilemleri konusunda baklkta ise, zellikle bir yabanc devletin bykelilik binalar ve aralar, sava gemileri gibi mallarna zorla uygulama ilemleri sonucu elkonulmas yoluna gidilemiyecei uygulanan uluslararas hukukta devletlerin gr birlii iinde kabul edilmektedir (Ch.. de Visscher, Theories et realites, s. 268). Buna karlk, kimi Batl devletlerin (Avusturya, Yunanistan, Belika, svire gibi) birtakm koullarda yabanc devletlerin bu konuda da baklktan yararlanamyacaklar grn benimsedikleri bildirilmektedir (S. Toluner, s. 316). Uluslararas rgtlerin devletlerin lkesel yetkisinin dnda braklmalar ise, onlarn uluslararas kiilie sahip olup olmamalarna dorudan baldr. Eer bir uluslararas rgt uluslararas kiilie sahipse onun merkezinin bulunduu devlet ve faaliyetlerini y r t t devletler lkelerinde dokunulmazlk ve baklklardan yararlanmas bamsz varlnn bir gerei olmaktadr. Bu nedenle, uluslararas kiilie sahip olmas istenen uluslararas rgtlerin kurucu andlamalarmda genellikle bu ynde bir h k m yeralmaktadr (rnein, B.M. Andlamas, mad. 105/1). Bun u n dnda, ye devletlerde dokunulmazlk ve baklklardan yararlanmas istenen uluslararas rgtler iin ayrca bu konular dzenleyen zel andlamalar yaplmasna gidilmektedir. rnein, B.M. rgtnn bu konudaki dokunulmazlk ve baklklar 13.2.1946 tarihli B.M.'nin Ayrcalk ve Muafiyetlerine Dair Szleme ile (Metin iin bkz. R.G., 21.3.1950, Say 7462), Avrupa Konseyi'nin d u r u m u ise 2.9.1949 tarihli bir genel anlama ve ona ek srasyla 6.11.1952, 15.12.1956, 6.3.1959 ve 16.12.1961 tarihli protokollarla dzenlenmitir (Metinler iin srasyla bkz.: R.G., 26.11.1959, Say 10365; R.G., 5.9.1961, Say 10898; R.G., 1.3.1965, Say 11941 ve R.G., 12.10.1965, Say 12124).

39

 Trk mevzuat ve uygulamas Trkiye'nin yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin Trkiye'deki faaliyetleri bakmndan dokunulmazlklar ve baklklar konusundaki mevzuat ve uygulamas deerlendirilirse, yksek yarg organlarmzn yakn tarihlere kadar yabanc devletlerin tam dokunulmazlk ve baklkln kabul ettikleri grlmektedir. Nitekim Yargtay, ngiltere Bykeliliinin bir kamyonunun yapt bir kaza ile ilgili 21.3.1947 tarihli kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.390, K.1076: Metin iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 240-241), Hindistan Bykelilii adna Bykelinin yapt bir alm szlemesinin bozulmas ile ilgili 23.12.1950 tarihli bir kararnda (Ticaret Dairesi, E.5402, K.5064: Metin iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 238-239), ili Bykeliliinin kiralad bir binaya ilikin zarar-giderim istemi e ilgili 30.9.1955 tarihli bir kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.4710, K.4151: Metin iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 237-238), Bulgaristan Konsolosluuna ait bir otomobilin verdii zarar nedeniyle zarar-giderim istemiyle ilgili 8.4.1974 tarihli bir kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.6137, K.1787: Bkz. Ankara Barosu Dergisi, 1974, Say 4, s. 756), Arnavutluk Eliliine kar alm bir kira saptama davas ile ilgili 23.10.1978 tarihli bir kararnda (3. H u k u k Dairesi, E.6090, K.6279: Bkz. Yasa, 1978, Cilt 12, s. 2063), Kbrs Trk Federe Devletine kar alm bir kira davasyla ilgili 19.10.1981 tarihli kararnda (6. Hukuk Dairesi, E.7654, K.13836): Metin iin bkz. Yargtay Kararlar Dergisi, Cilt 8, Say 5, s. 652-654) yabanc devletlerin yarg baklm ileri srerek istekleri reddetmitir. Oysa bunlarn nemli bir blm bir devletin kamu gc kullanmas ile ilgili bulunmayp snrl dokunulmazlk ve baklk ilkesini kabul eden birok Batl devlete yarg baklndan yararlanamaz biiminde deerlendirilen durumlar oluturmaktadr (Bu t r karlatrmal rnekler iin bkz. A. Gndz, a.g.y., s. 297-301). Dantay'n da Yargtay gibi yabanc devletlerin tam dokunulmazlk ve bakln kabul ettii grlmektedir. rnein, Dantay A.B.D. Bykeliliinin bir paras olarak deerlendirdii bir A.B.D. yardm heyetinin vergi bakl konusuna ilikin 26.6.1955 tarihli kararnda yabanc bykeliliklerin ve onlara bal misyonlarn yarg bakl bulunduunu bildirmektedir (E.195, K.1731: Metin iin bkz. Devlet ras Kararlar Dergisi, Cilt 70, s. 76). Her iki yksek yarg organmzn, bu kararlarnn gerekesi olarak, kimi zaman yalnzca kimi zaman ise teki gerekelerle birlikte, uluslararas h u k u k u n kurallarnn bunu gerektirdiini belirtmekte olduklar grlmektedir. Dolaysyla Batl devletlerin byk bir blmnn 20. yzyl balarndan bu yana tam dokunulmazlk ve baklk ilkesini terketmesine bal olarak uluslararas hukukta bu lde kesin bir yarg baklndan sz edilemiyecei olgusu bu yksek yarg organlarmzn gznden kam grnmektedir. Buna karlk, gerek Yargtay'n gerekse uluslararas top-

40

lantlarda ald -tutumlarnda Dileri Bakanlmzn yabanc devlet gemilerinin ticari faaliyette bulunanlarna ticaret gemisi muamelesi yaplmasn ve dolaysyla yarg baklndan yararlandrlmamasn benimsedii bildirilmektedir (A. Gndz, a.g.y., s. 301-303). Trkiye, yabanc devletlerin t a m dokunulmazlk ve bakl ilkesini 20.5.1982 tarih ve 2675 sayl Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanun ile kesin olarak terketmitir (Metin iin bkz. R.G., 22.5.1982, 17701). Anlan yasann 33. maddesi aynen yledir: "Yabanc devlete, zel hukuk ilikilerinden doan hukuk uyumazlklarnda, yarg muafiyeti tannmaz. Bu gibi uyumazlklarda yabanc devletin diplomatik temsilcilerine tebligat yaplabilir." Grlecei gibi, Trkiye de bundan byle yabanc devletler iin snrl yarg bakl tanmaktadr. Ancak, "zel h u k u k ilikileri" deyimi kapsamna nelerin girdii, "yabanc devlet" terimi ile devletin hangi organlarnn ya da bal birimlerinin kastedildii konularnda akln yarg kararlar ile getirilmesi gerekmektedir. Trkiye'nin uluslararas rgtlerin dokunulmazlk ve baklna ilikin mevzuat ve uygulamas ise, bu rgtlerin kurucu andlamalar dnda herbir uluslararas rgt ile bu konuda yapt anlamalara dayal bulunmaktadr. rnein, Trkiye, B.M. (R.G., 21.3.1950, Say 7462), NATO (R.G., 20.3.1954, Say 8663), Avrupa Konseyi (R.G., 1.3.1965, Say 11941; R.G., 12.10.1965, Say 12124) gibi uluslararas rgtlerle dokunulmazlk ve baklk anlamalarna sahiptir. ii) Geit hakk (right of passage; droit de passage; Durchfahrtsrecht)

Devletin lkesel yetkisine kuraldlk oluturan baka bir durumu da, bir devlet lkesi zerinden baka devlet yurttalarnn ya da gemi ve uaklarnn geit hakk oluturmaktadr. Devletin lkesi zerindeki kimi geilere ilikin dzenleme yetkisinin t m n ya da bir ksmn kullanmamas, sz konusu durumlara gre, bir yaplageli kuralndan kaynaklanaca gibi bir andlama hkmnden ve hatta lke devletinin tek-tarafl bir ileminden doabilmektedir. Uluslararas reti uzun sre geit hakkn byk lde irtifak haklar (servitudes; Servituten) kuram ile aklamaya almtr. Bu yolla zel hukuktaki bir tanmaz yararna teki tanmaz zerinde kabul edilen hak olarak ortaya kan ve tanmazlarn sahiplerinin deimesinden etkilenmeyecei ngrlen bir kuramn uluslararas hukuka aktarlmas ger41

ekletirilmektedir. Uluslararas hukukta irtifak hakk kavram en geni anlamyla, genellikle zel bir andlama ile bir devletin lkesi zerinde baka bir devlet ya da devletler yararna kimi belirli konularda srekli haklar tannmasn belirtmektedir (rnein, F.A. Vali, Servitudes of international law, London, 2 nd ed., 1958, s. 309). Bylece, irtifak haklar kuram ile bir andlamann yalnz taraflar balayan (inter partes) niteliinden kurtularak ilgili lke zerinde b t n herkes bakmndan (erga omnes) geerli olan ayn haklarn varl salanmaya allmaktadr. Ancak, devletin lkesel yetkisine getirilen snrlamalar arasnda geit hakk, askerden arndrma, tarafszlk gibi konularda oluturulan hukuksal rejimlerin irtifak hakk olarak deerlendirilirken teki snrlamalarn (rnein, kapitlasyon) daha baka hukuksal erevelerde deerlendirilmeleri son yllarda birok yazarn irtifak haklar kuramn gereksiz grmeleri sonucunu dourmutur (rnein: Ch. Rousseau, Tome III, s. 43-44; S. Toluner, s. 297). Uluslararas itihat da bu kavramn uluslararas hukukta tartmal niteliini vurgulayarak (rnein, U.S.A.D.'nn Wimbledon Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A, No. 1, s. 24), ancak bir andlama ile aka tannan kimi haklarn varl d u r u m u n d a irtifak h a k l a n kuram ynnde bir deerlendirmede bulunulabileceini kabul etmektedir (rnein, Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Davas'na ilikin 7.9.1910 hakemlik karar: R.S.A., vol. XI, s. 173). Nitekim, U.S.A.D. Serbest Blgeler Davas'na ilikin 7.6.1932 tarihli kararnda 1815 andlamalar ile Fransa lkesinin bir ksmnda svire yararna bir serbest blge (free zone; zone franche; Freizone) kurulmasnn kabul edilmesini yalnz taraflar bakmndan deil, fakat btn herkes bakmndan (erga omnes) geerli bir hukuksal stat yaratt biiminde deerlendirmitir (C.P.J.I., Serie A/B, No. 46, s. 144-147, 151). Devlet lkesinden geit hakk, ister irtifak haklar kuram erevesinde, isterse bata andlamalar olmak zere herhangi bir uluslararas hukuk kaynandan dosun, konumuz asndan nemli olan byle bir hakkn lke devletinin yetkilerinin az ya da ok dnda kalmas sonucunu yaratmasdr. Gei haklar arasnda bugn bir yaplageli kural nitelii kazanm ve b t n devletler bakmndan (erga omnes) geerli olanlarn banda karasularndan ve genellikle uluslararas boazlardan yabanc gemilerin zararsz gei hakkn (innocent passage; passage innocent; friedliche Durchfahrt) sayabiliriz. rnein, U.A.D. Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli kararnda aksine bir andlama yoksa, uluslararas boazlardan bar zamannda askeri gemilerin izinsiz zararsz gei yapmasnn bile bir yaplageli niteliinde olduunu kabul ettii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28). Karasularndan ve uluslararas boazlardan zararsz gei hakk ileride deniz hukuku erevesinde ayrntlaryla ele alnacaktr. 42

Belirli bir devlet lkesinden elde edilen geit hakknn blgesel bir yaplageli kural sonucu domas olasl da vardr. Bu durum zellikle etraf baka devlet ya da devletlerle evrili lkelere (enclaves; Enklaven) ilikin olarak ortaya kmaktadr. Nitekim, U.A.D. Gei Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960 tarihli kararnda Hindistan lkesi ile evrili Portekiz topraklarna Portekiz yurttalar, grevlileri ve mallarnn gemesi konusunda, nceden ingiltere'nin ve sonradan Hindistan'n uygulamasnn sonucu olarak, bir hak doduunu kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1960, s. 40). Bir devlet lkesinden yabanc devletlerin yurttalar ve aralarnn gei hakknn andlamalarla kabul edilmesi olasl da vardr. rnein, Federal Almanya ile Bat Berlin arasnda Dou Almanya'dan sivillerin ve mallarn gei hakk Federal Almanya ile Alman Demokratik Cumhuriyeti arasnda yaplan 17.12.1971 tarihli Transit Andlamas ile tannmaktadr (Metin iin bkz. Bulletin der Bundesregierung, 1971, s. 1954). iii) Askerden ve silahtan arndrlma (demilitarization; demilitarisation;

Entmilitarisierung)

Genel Bir devletin lkesel yetkilerini kullanmasnda rastlanlan bir baka kuraldlk ise, lkesinin t m ya da bir blm zerinde askerletirme, silahlandrma ve tahkim etme konularnda haklarnn bir andlama ile kstlanmas ya da tamamen yasaklanmas olmaktadr. Dnya ya da blge barnn korunmas, bir uluslararas geidin bir tek kyda devletin askeri denetiminde braklmamas gibi amalar tayan bu t r askerden ve silahtan arndrlma andlamalarnn oluturulmas kanlmaz olarak yapldklar dnemlerin siyasal ve askeri verilerinden de etkilenmektedir. Byk lde siyasal ve askeri konjonktrn r n olan bu t r askerden ve silahtan arndrma andlamalar hkmlerinin, daha sonra ortaya kan deiikliklere bal olarak, kimi zaman hukuksal olarak, kimi zaman da fiilen ortadan kalktna tank olunmaktadr. Yakn zamanmzda bu konulara rnek olarak, 1923 Lozan Boazlar Szlemesi ile askerden ve silahtan arndrlan Trk Boazlarnn statsn ve 1947 Paris Bar Andlamalar ile italya, Romanya, Bulgaristan ve Macaristan'n askerden ve silahtan arndrlm statlerini gsterebiliriz. Trk Boazlarnn bu stats bugn, 1936 Montreux Boazlar Szlemesi ile kabul edildii gibi, hukuksal olarak da sona ermi bulunmaktadr, italya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan'n anlan statleri isa fiilen sona ermi bulunmakla birlikte hukuksal adan bugn de tartmal bir durumdadr. Zira, 8 Aralk 1951'de 1947 Paris Bar Andlamasmn askerden 43

arndrma hkmlerinin deitirilmesi iin bir giriimde bulunan talya'nn bu istei Sovyetler Birlii ve teki Dou Bloku devletlerince reddedilmitir. Bununla birlikte, talya 4.4.1949 tarihli NATO Andlamasna taraf olduktan sonra ortak savunma sistemine katlmak suretiyle fiilen amlan hkmleri ortadan kaldrmtr. Ayn biimde, Romanya, Macaristan ve Bulgaristan da 14.5.1955 tarihli Varova Paktna ye olmakla askerden ve silahtan arndrlm statlerine fiilen son vermilerdir. Buna karlk, zellikle bir devlete ait olmakla birlikte corafi konumlar nedeniyle komu bir devlet iin srekli gvenlik sorunlar yaratacak nitelikteki lke paralar ile ilgili askerden ve silahtan arndrma andlamalarmn srekli geerlilii genellikle daha kolay kabul edilmektedir. r e t i bu nitelikleri gsteren lke paralarnn askerden arndrlm statlerini irtifak hakk olarak deerlendirme eilimindedir. Nitekim, kimi yazarlar dou Ege'deki Yunanistan'a ait olup Trkiye kylarna yakn adalarn askerden ve silahtan arndrlm statlerini irtifak hakk erevesinde deerlendirmektedir (rnein, F.A. Vali, a.g.y., s. 270-272). Dou Ege adalarnn askerden arndrlm stats Dou Ege adalarnn askerden ve silahtan arndrlm statleri Boaz-n adalarm oluturan Limni ve Semadirek iin 1923 Lozan Bar Andlamas (mad. 12) ve 1923 Lozan Boazlar Szlemesi (mad. 4 ve 6) ile dzenlenmitir. Merkez dou Ege adalarn oluturan Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya'nm askerden ve silahtan arndrlm stats 1923 Lozan Bar Andlamas (mad. 12-13) ile ngrlmektedir. Genellikle Oniki Adalar denilen ve aslnda ondrt ada ve onlara yakn adacklar ieren gney dou Ege adalarnn askerden ve silahtan arndrlmas ise, Trkiye'nin taraf olmad, italya iin yaplan 10 ubat 1947 tarihli Paris Bar Andlamas ile gerekletirilmitir [mad. 14 ve Ek XIII: Metin iin bkz. U.N., Treaty Series; 1950, vol. 49, s. 3-125 (fr.) ve s. 126 vd. (ing.)]. Anlan andlama hkmlerine gre, Boaz-n adalar ile Oniki Adalar t a m bir askerden ve silahtan arndrma altna sokulurken, merkez dou Ege adalar iin ksm bir askerden arndrma ile her trl tahkimatn yasaklanmas ngrlmektedir. Ancak, 1960'l yllarn ortalarndan bu yana Yunanistan'n anlan adalar fiilen silahlandrma ve tahkim etme yoluna gittii bildirilmektedir. Yunanistan, hukuksal olarak da son yllarda giderek artan bir biimde gerekeler retme abas iine girmitir. Nitekim, zellikle Aralk 1984'de kamuoyuna da yansyan bilgilerden, Yunanistan'n Limni ve dolaysyla Semadirek'i askerletirebileceini ve silahlandrabileceini NATO organlar nnde de ileri srd ortaya kmaktadr. Yunanistan'n bu erevedeki ana hukuksal gerekesi 1936 Montreux Boazlar Szlemesi'nin 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'nin
44

yerini aldn bildirmesi ve herhangi bir askerden arndrma h k m n iermemesi olmaktadr (rnein bkz. C.P. Economides, "La pretendue obligation de demilitarisation de l'le de Lemnos," R.H.D.I., 1981, s. 5 vd.). te yandan, genel olarak btn dou Ege adalar iin ve zel olarak da Oniki Adalar iin, Yunanl hukukularn, koullarda kkl deimeler (rebus sic stantibus) ilkesini ileri srerek, askerden arndrlm statlerinin sona erdiini bildirdikleri de gzlenmektedir (rnein, Ph. Drakidis'in u makaleleri: "Le sort actuel des demilitarisations en Mediterrannee (Italie, Grece)," R.H.D.I., 1977, s. 42-81; "Le statut de demilitarisation de certaines les grecques," Defense Nationale, aot-sept. 1984, s. 73-82; "La demilitarisation du Dodecanese," Defense Nationale, avril 1983, s. 123-136). Boaz-n adalar ile ilgili olarak, Trkiye'nin 1936'daki kimi davranlarnn bugnk t u t u m u ile ok tutarl bir durum gstermemesine ramen, 1936 Montreux Szlemesi'nin 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'nin Yunan adalarnn askerden arndrma hkmlerine son verdii hukuksal adan kukuludur. Kald ki, bu adalarn askerden arndrlmasn ilke olarak dorulayan 1923 Lozan Bar Andlamas bugn de yrrlktedir. teki dou Ege adalarnn, koullardaki kkl deiiklikler nedeniyle, askerletirilebilecei iddiasna gelince, uluslararas ortamda izlenen deiikliklerin bu andlamalarn deitirilmesini gerektirecek dzeyde kkl olmadklar ok aktr. H e r haliyle, byle bir gerekeyle anlan andlamalarn kendiliklerinden sona ermesi sz konusu olmayp, bunun yeni bir andlama ile gerekletirilmesi gerekmektedir. Dolaysyla, bugnk veriler erevesinde Yunan iddialar geerli hukuksal gerekeden yoksun bulunmaktadr (Daha ayrntl bilgi ve eletiri iin bkz. H. Pazarc, Dou Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats, Ankara, 1986). iv) Yabanc askeri kuvvetler ve sler (foreign armed forces and bases; forces armees et bases militaires etrangeres; fremde Truppen und Militrsttzpunkt)

Genel Devletin lkesel yetkilerini kullanmada kuraldlk oluturan baka bir durum da yabanc kuvvetlerin bar zamannda lke devletinin izniyle o lkede ksa ya da uzun sre bulunmalar ve kimi zaman sler elde etmeleridir. Bu yabanc askeri kuvvetler bir devletin askeri kuvvetleri olabilecekleri gibi, B.M. Bar Gc Kuvvetleri (peace keeping forces of the United Nations; force de maintien de la paix des Nations Unies; Streitkrafte der Vereinten Nationen) gibi bir uluslararas rgt erevesinde oluturulan kuvvetler de olabilmektedir. Burada temel sorun, bir devletin yabanc kuvvetlerin lkesinden ge45

meine, ksa ya da uzun sre konaklamasna ya da stratejik sler kurup iletmesine izin vermesi durumunda, andlamalarla dzenlenmedii zaman, bu kuvvetler zerindeki egemenlik yetkilerinin hangi devlete ait olduudur. Baka bir deyile, andlama yokluunda ya da hkmlerinin yetersizlii durumunda, yabanc kuvvetleri gnderen devletin mi, yoksa konuk eden devletin mi bu kuvvetler zerinde yetkili olaca sz konusudur. Anlan askeri kuvvetlerin ynetiminin ve grev ii ynetsel ve yargsal denetiminin bal bulunduu devlete yrtlmesi, gerek retide gerekse ulusal mevzuat ve itihatta herhangi bir sorun karmamaktadr. Nitekim, reti, kimi zaman devletlerin egemen eitlii ilkesine (rnein, W. Bishop, International law: Cases and materials, Boston, 2nd ed., 1962, s. 552), kimi zaman ise, Fransz yazarlarn gelitirdii gibi, devletin kamu hizmetlerine ilikin yetkisine (competence relative aux services publics) (rnein, Ch. Rousseau, Tome III, s. 142-143) dayanarak, gnderen devletin bu konuda yetkili olduunu tanmaktadr. Yine, sorunu inceleyen yazarlar ulusal mevzuatlarn da bu ynde olduunu bildirmektedir (rnein bkz. D. Tezcan, Territorialite et conflits de juridictions en droit penal international, Ankara, 1983, s. 191). Nihayet, deiik ulusal kararlarn da, bu konuda uluslararas dzeyde de temel bavuru kayna olarak deerlendirilen A.B.D. Yksek Mahkemesinin 1812 tarihli The Schooner Exchange v. McFaddon Davas'na ilikin kararnda olduu gibi, "yabanc kuvvet kumandanna ordunun idaresi iin gerekli olan disiplini kullanmak ve ceza vermek iznini verir" grn benimsedii ortaya kmaktadr (Bkz. S. Toluner, s. 361). Buna karlk, yabanc askeri kuvvetler yelerinin grevleri srasnda anlan kuvvetlerin dna taan ve lke devletlerinin hukuksal dzenini etkileyen konularda yarg yetkisinin hangi devlete ait olduu sorunu uluslararas hukukta ak bir cevap bulamamaktadr. Geri, Srekli Hakemlik Mahkemesi Kazablanka Asker Kaaklar Davas'na ilikin 22.5.1909 tarihli kararnda gnderen devletin askeri kuvvetleri zerinde genel bir kural olarak mnhasr yetkisi bulunduunu aka bildirmektedir (kar a r iin bkz. R.G.D.I.P., 1909, s. 38-39, documents blm). Yine, yukarda anlan The Schooner Exchange v. McFaddon Davas'na ilikin kararda lke devletinin somut olayda gei izni vermi olmasnn bu kuvvetler zerinde btn yetkilerinden vazgetii anlamna geldii bildirilmektedir (bkz. S. Toluner, s. 361). Ancak, anlan kararlar retinin bir blmnce somut olaylarla aklanmakta ve dolaysyla genel bir kuraln varl reddedilmektedir (rnein bu gr benimseyen yazarlar iin bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 351, dipnot 76). Bundan da nemlisi, Trk yarg organlar da dahil, kimi ulusal yarg organlarnn ilgili andlamalarla dzen46

lenmeyen konularda konuk eden devletin ulusal yarg organlarnn mnhasr yetkiye sahip olduunu benimseyen kararlar vardr. Nitekim, Trkiye'nin NATO'ya katld ilk yllarda andlamalarla dzenlenmeyen otomobil kazalar konusunda Trk yarg organlarnn yetkili olduunun doruland bildirilmektedir (bkz. M. Kran ve C. Gneri, NATO, Ankara, 1962, s. 52-53). Bu durum karsnda, son yllarda retide daha ayrntl ayrmlara gidilmesi ngrlmektedir. Bylece, yabanc askeri kuvvet yelerinin grev srasnda iledikleri fakat konuk eden devletin lkesel yetkisini ilgilendiren sularda sz konusu iki devletten hangisinin daha ok etkilendiinin ya da etkilenen haklarla daha yakn ilikisinin bulunduunun aranmas ve ona gre yarg yetkisini kullanacak devletin saptanmas ngrlmektedir (rnein, I. Brownlie, Principles of public international law, Oxford, 2nd ed., 1973, s. 292). Yabanc askeri kuvvetlere verilen stratejik slerin kabul eden devletin yetkisi asndan hukuksal statsne gelince, bu herbirine ilikin olarak yaplan andlamalara baldr. Ancak, andlamada aksi ngrlmedi ise, bu slerde yabanc devletin yetkisi grevi ile snrl kalp, bun u n dndaki konularda lke devletinin yetkili olmas kural geerli grnmektedir. Zira, askeri slerde ilke olarak bir egemenlik devri gerekletirilmedii ve slerin kabul eden devletin hukuk dzenine bal kald gr ana ilkeyi oluturmaktadr. Nitekim, rnein, A.B D. Yksek Mahkemesi Spelar Davas'na ilikin, 7.11.1949 tarihli kararnda sz konusu olan ve bir yabanc lkede bulunan Amerikan ssn "yabanc lke" olarak deerlendirmitir (karar iin bkz. A.J.I.L., 1950, s. 408-409). Yukarda belirtilenlerden anlalaca gibi, genel geerlie sahip yaplageli kurallarnn yokluu ya da ieriklerinin belirsizlii karsnda, devletler giderek bu konuda ayrntl andlamalar yapmay yelemektedir. Trkiye de, NATO ve A.B.D. ile ikili ilikileri erevesinde, lkesinde yabanc askeri kuvvetlere ve birtakm yabanc stratejik slere izin verirken, bunlarn statsn eitli andlamalarla dzenleme yoluna gitmitir. Trkiye'deki yabanc askeri kuvvetlerin, slerin ve tesislerin stats
Kaynaka,-

Trke: E.F. elik, Cilt II, s. 58-71; S. Toluner, s. 366-375; E.F. elik, "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Kaza Selahiyetinin Kullanlmas", ..HF.M., 1960, Cilt XXV, Say 1-4, s. 55-93; .I. Akipek, "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre Vazife Kavram ve Trkiye'deki Tatbikat", A..H.F.D., 1966, Cilt XXIV, Say 1-4, s. 9-23; S. Erman, Askeri Ceza Hukuku, stanbul, 1974 (6. bas), s. 103 vd.; G. kn, "NATO Kuvvetler Stats Szlemesine Gre Kaza Selhiyetinin Tespiti", Adliye Dergisi, Cilt 51, Mart 1960, s. 63
vd; M. Kran ve G. Gneri, NATO-Kanun ve A n d l a m a l a r n Trkiye'deki M u k a y e s e l i Tatbikat, Ankara, 1962.

47

Yabanc dil: Ch. Rousseau, Tome III, s. 72-79 ve 83; D. Tezcan, a.g.y. (Territorialit), s. 371-381; J.B. Whitton, "L'exercice de la comptence penale l'egard des forces amricaines l'etranger", R.G.D.I.P., 1959, s. 5-20; J.H. Rouse-G.B. Baldvvin, "The exercise of criminal jurisdiction under the NATO status of forces agreement", A.J.I.L., 1975.

Trkiye'nin, 17.10.1951 tarihinde imzaya alan Londra Protokol ile Kuzey A t l a n t i k Andlamasna taraf olmasnn kabul edilmesi zerine (metin iin bkz. R.G., 19.12.1952, Say 8038), 18.2.1952 t a r i h ve 5886 sayl yasayla, K u z e y A t l a n t i k Andlamasn onaylayarak (metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 33, s. 310 vd.) NATO'ya y e olduu grlmektedir. Uluslararas askeri bir rgt olan N A T O yelii ile birlikte yabanc askeri kuvvetlerin v e slerin Trkiye'de bulunmas ve konumlandrlmas sorunu ortaya kmtr. Bu amala Trkiye'de bulunmasna izin verilen yabanc askeri kuvvetler ve sler birbirlerini t a m a m l a y a n iki deiik ereve iinde ele alnmlardr: i) N A T O rgt erevesinde, ok-tarafh andlamalarla, yabanc kuvvetlerin statlerinin dzenlenmesi; ii) A.B.D. kuvvetlerinin, ikili andlamalarla, statlerinin dzenlenmesi, N A T O erevesinde yabanc askeri kuvvetlerin Trkiye'deki stats b t n N A T O yesi devletler iin genel olarak kabul edilen ok-tarafl andlamalar araclyla bir zme balanmaktadr. B u erevede Trkiye'de bulunacak N A T O kuvvetlerinin stats Trkiye'nin 10.3.1954 tarih ve 6375 sayl yasayla onaylayarak katld 19.6.1951 tarihli Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda K u v v e t l e r i n S t a t s n e Dair Szleme ile dzenlenmektedir (metin iin bkz. R.G., 20.3.1954, say 8663. Anlan szleme sonradan ve zellikle grev k a v r a m ile ilgili olar a k b i r t a k m deiikliklere uramtr. B u deiiklikler iin bkz.: R.G., 24.7.1956, say 9363 ve R.G., 17.9.1971 say 13959). te yandan, N A T O erevesinde ye lkelerde ve Trkiye'de k u r u l a n askeri k a r a r g a h l a r n h u kuksal stats de, genel kurallar bakmndan, 28.8.1952 tarihli Kuzey Atlantik Andlamas Mucibince K u r u l m u Olan Milletleraras Askeri Kar a r g a h l a r n S t a t s n e Mteallik Protokol ve B e y a n n a m e ile dzenlenmektedir (metin iin bkz. R.G., 20.3.1954, say 8663). Ayrca, Trkiye'de zmir'deki N A T O Gney-Dou A v r u p a Kuvvetleri Komutanl karargah ile ilgili zel dzenleme de 22.2.1956 tarihli Trkiye C u m h u r i y e t i H k m e t i ile A v r u p a ' d a k i Mttefik Yksek K u m a n d a n Arasnda, Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek K a r a r g h n a Tbi B u l u n a n Mttefik Kararghlarn Trkiye lkesinde Tesisine ve Faaliyetlerine Tatbik Olunacak Hususi eraite M t e d a i r Anlama ile gerekletirilmi b u l u n m a k t a d r (metin iin bkz. R.G., 12.12.1956, say 9481. S o n r a d a n deiiklie urayan 9. m a d d e iin bkz. R.G., 27.9.1965, say 12111). Bylece yukardaki andlamalar erevesinde Trkiye'de N A T O kuvvetlerine ilikin ana kurallar unlardr: 48 bulunan

Yabanc kuvvet yeleri Trkiye'ye giri ve klarnda, hviyet denetimi dnda, ilke olarak, pasaport, vize ve g konusunda uygulanan kurallardan bak tutulmaktadr (Sz., mad. I I I / l ) . Ancak, Trkiye bu kiileri istenmeyen kii ilan ederek lkeden kmalarn gnderen devletten isteyebilecektir (Sz., mad. m / 5 ) . Ceza kurallar asndan, yabanc kuvvetlerin ulusal devleti yasalarna gre su olup da Trk yasalarnca su oluturmayan durumlarda ilgili devlet yetkilidir (Sz., mad. VII/2,a). Aksine, Trk yasalarna gre su oluturmakla birlikte gnderen devlet yasalarna gre su oluturmyan durumlarda, Trk yarg organlar yetkilidir (Sz., mad. VII/2,b). H e m gnderen devletin, hem de Trkiye'nin yasalarna aykr olan sular karsnda, kimi durumlarda yarg ncelii (rhaniyet hakk) gnderen devlete, kimi durumlarda da Trkiye'ye ait olacaktr. Bu erevede, yalnzca gnderen devletin malna, gvenliine ve kuvvet ya da sivil personeli ile aile yelerine kar ilenen sularla resmi grevin yerine getirilmesine bal olarak ortaya kan fiil ve ihmallerden doan sular gnderen devletin yetkisine girmektedir (Sz., mad. VII/3, a, i ve ii). Bun u n dnda kalan sulara ilikin olarak yarg yetkisi ise Trkiye'ye ait bulunmaktadr (Sz., mad. VII/3,b). Ancak bu konularda ncelie sahip devletin bu hakkndan vazgeme yetkisi vardr (Sz., mad. VII/4). Disiplin ve gvenlik salanmas asndan yabanc kuvvetlerin bulunduklar kla, tesis ve binalarda gnderen devlet yetkilidir. (Sz., mad. VII/10,a). Bu yerlerin dnda da, Trkiye ile anlamak kouluyla, gnderen devletin personeli arasnda disiplin ve dzen salama grevini y r t m e k yetkisi olabilecektir (Sz., mad. VII/10,b). Yabanc kuvvetlerin neden olacaklar zararlar durumunda, eer bunlar Kuzey Atlantik Andlamasnn uygulanmasyla ilgili grev srasnda olmusa ya da Trk Silahl Kuvvetlerinin bir kara, deniz ya da hava tatnn kullanlmas sonucu domusa, herhangi bir zarar-giderim istenmeyecektir (Sz., mad. VIII/1, i ve ii). Bu t r zararlarn Trk silahl kuvvet yelerince Trkiye'deki yabanc kuvvetlere kar verilmesi durumunda da ayn kural geerlidir. Buna karlk, belirtilen durumlar dndaki zararlarn giderimi konusunun, ilke olarak, tek bir hakeme gtrlerek zm gerekmektedir (Sz., mad. VIII/2).
49

 Yabanc kuvvet yelerinin resmi grev d durumlarda verecekleri zararlarn giderimi konusunda gnderen devlet yeterli bir demede bulunmazsa yetkili yarg organ Trk mahkemeleri olacaktr (Sz., mad. VIII/6). NATO karargahlarna bal personel ve aile yeleri asndan yetki, zellikle ceza ve disiplin kurallar konusunda gnderen devlete tannan yarg yetkileri dnda, ilke olarak, ilgili Yksek Karargha tannmaktadr (Protokol, mad. 4). Karargah yelerinin neden olaca zararlarla ilgili zarar-giderim konusunda sorumlu ise ncelikle gnderen devlet olacak, ancak byle bir devletin saptanamamas durumunda Mttefik Karargah sorumlu tutulacaktr (Protokol, mad. 4/d). A.B.D. ile Kuzey Atlantik Andlamasmm uygulanmas erevesinde gerekletirilen ikili andlamalar uyarnca anlan devlet kuvvetlerine zel olarak tannan hukuksal stat ile bu devletin yararland sler ve tesislerin hukuksal statsnn saptanmasna gelince, bunlarn dnemlere gre deiiklikler gsterdii gzlenmektedir. Nitekim, 1950'li yllarn bandan bugne kadar Trkiye ile A.B.D. arasnda byk blm yaynlanmam bulunan ellinin ok stnde olduu sanlan deiik nitelikli andlamann yapld bildirilmektedir. Bu andlamalarn en nemlileri, kronolojik sraya gre, unlardr: i) 23.6.1954 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D. Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerinin Statsne Dair Szlemenin Tatbikatna Dair Anlama (R.G., 7.7.1954, say 8748); ii) 28.7.1956 tarihli 6816 Sayl Kanuna Msteniden Amerika Birleik Devletleri ile Trkiye Arasnda Aktedilmi Olan Anlama (Nota deiimi ile gerekletirilen ve yaynlanmam bu andlama metni ve 6816 sayl yasa iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 587-589); iii) 24.9.1968 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D. Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Mekt u p Teatisi Suretiyle Aktolunan Anlama (R.G., 24.7.1969, say 13257); iv) 3.7.1969 tarihli A.B.D. ile Trkiye arasndaki yaynlanmam anlama (kapsam ile ilgili bilgi iin bkz. Keesing's, 1969-1970, vol. XVII, s. 23484); v) 26.3.1976 tarihli A.B.D. ile Trkiye arasndaki yaynlanmam anlama (bilgi iin bkz. R.G.D.I.P., 1976, s. 925-926); vi) 29.3.1980 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ve A.B.D. Hkmetleri Arasnda Kuzey Atlantik Andlam a s m m II. ve III. Maddelerine Uygun Olarak Savunma ve Ekonomi Alannda birliinde Bulunulmasna Dair Anlama ile ek tamamlayc anlamalar ve uygulama anlamalar (R.G., 1.2.1981, say 17238); vii) 16.3.1987 tarihli SEA ek mektubu (R.G., 28.2.1988). A.B.D. ile yaplan andlamalarn en azndan bir blmnn yaynlanmam olmas nedeniyle, bugn bu konuda yrrlkte kalmay srd50

ren andlamalar tam olarak saptamak ve dolaysyla Trkiye'deki A.B.D. kuvvetlerinin ve A.B.D.'nin yararland s ve tesislerin hukuksal rejimini almamz bakmndan kesin bir biimde belirlemek olana yoktur. Ancak, bugn de yrrlkte olmay srdren 1980 Anlamas ve ekleri ile daha nceden yrrle girip de kaldrldna ilikin herhangi bir kant bulunmayan teki andlamalar erevesinde, bu kuvvetler, sler ve tesislerin hukuksal rejimini ana izgileriyle belirtmek olana v a r dr. Bu erevede temel kurallar unlar olmaktadr: A.B.D. kuvvetlerinin Trkiye'de bal olaca ana stat NATO erevesinde kabul edilen 1951 NATO Kuvvetler Szlemesidir (1980 Anlamas, mad. V/3). Buna ek olarak 1951 Szlemesinde tam akla kavuturulmam olan yabanc kuvvetlerin resm grevin yerine getirilmesine bal olarak neden olacaklar fiillerden ve ihmallerden doan sular konusunda 6816 sayl yasamza dayandrlan 1956 tarihli A.B.D.-Trkiye nota deiimi yrrlkte grnmektedir. Bu erevede, 1951 Szlemesinde yeralan "resm vazifenin ifas dolaysyla bir fiil veya ihmalden mtevellit sular" (mad. VII/3,a,ii) deyimine anlan nota deiimi ile "veya resm vazifenin ifas srasnda" ilenen sular da eklenerek, grevle ilgili su kavram daha belirgin duruma getirilmee allmtr. Ayrca ayn nota deiimi ile, A.B.D. kuvvetleri yelerinin iledii sularn A.B.D. Askeri Kuvvetlerinin Trkiye'deki e n yksek grevlisince, grev nedeniyle ya da grev srasnda ilenmi olduunun bildirilmesi durumunda, A.B.D. yarg organlarnn yetkili olaca kabul edilmektedir. Trkiye'deki stratejik sler ve tesislerle ilgili olarak ise, e n azndan 1969 Anlamasndan bu yana bunlarn Trkiye'nin kesin egemenlii altnda bulunduklar h k m yeralmaktadr (bkz. Keesing's, vol. XVII, s. 23484). 1980 Anlamas anlan s ve tesisleri "Trk Silahl Kuvvetleri Tesisleri" olarak nitelendirmekte ve A.B.D.'nin bu tesislerdeki ortak savunma tedbirlerine katlmasna izin verildiini bildirmektedir (mad. V / l ) . Trkiye'deki bu s ve tesislerin stats ana kurallar asndan 1980 Anlamasna ek Tesisler Konusunda 3 Numaral Tamamlayc Anlama ile dzenlenmektedir. Yine, bu genel nitelikli Tesisler Anlamasna ek olarak, Sinop, Pirinlik, incirlik, Yamanlar, ahintepe, Elmada, Karata, Mahmurda, Alemda, Krecik, Belba ve Kargaburun tesisleri ile ilgili zel uygulama anlamalar bulunmaktadr. Anlan tesislerde grev ya51

pan A.B.D.'li personel A.B.D.'li komutann, Trk personel ise Trk komutann komuta ve denetimi altndadr (Tesisler Ani., mad. I I I / l ) . Yine, herbir komutan yalnzca kendi personeli tarafndan kullanlan tehizat, malzeme ve yerler zerinde tek yetkilidir. Buna karlk, herbir tesisin genel gvenlii ve dzeni, giri-klar Trk komutann yetkisindedir (Tesisler Ani., mad. III/3-4). Btn bu tesisler Trk makamlarnn denetimi altnda bulunmaktadr (Tesisler Ani., mad. XI). Ancak, zel uygulama anlamalar ile birok tesis iin herbir tarafn sahip olaca kripto odalarnn dokunulmazl kabul edilmekte olup, ayrca belirlenen teki yasak blgelere de taraflarn karlkl izni ile girilebilecei ngrlmektedir (rnein, Sinop, Pirinlik ve ncirlik Uygulama Anlamalar, mad. XII/6). 2. Devletin lke-d yetkileri (extra-territorial jurisdiction; competence extra-territoriale; extraterritoriale Zustndigkeit) Devletin yetkileri ilke olarak lkesi ile snrl olmakla birlikte, uygulanan uluslararas hukukun biok konuda bir devlete lkesi dnda da birtakm yetkiler kullanma hakkn tand grlmektedir. Bu yetkilerin bir blm lkesel nitelikli yetkiler olup, bir devletin lkesel yetkisinin belirli bir sreklilik iinde lke dna uzanmas biiminde ortaya kmaktadr. Devletin lke dna taan bir baka blm yetkisi ise kiilere bal yetki niteliinde olup, devletin kiisel yetkisini oluturmaktadr. A. Devletin lkesel yetkisinin lke dna uzanmas
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 336-350. Yabanc dil: C. Crusen, "Les servitudes internationales", R.C.A.D.I., 1928, vol. 22, s. 5-79; N.M. Poulantzas, The right of hot pursuit in inlernational law. Leyden, 1969; J. Charpentier, "Existe-t-il un droit de site?", R.G.D.I P., 1961, s. 301-316; J. Verzijl, International Iaw in historical perspective - vol. III; State territory. Leyden, 1971, s. 387-428; F.A. Vali, Servitudes of international law, London, 2nd. ed., 1958.

Bir devletin lkesel nitelikli yetkilerini lkesinin dnda kullanmas zellikle hibir devletin lkesini oluturmayan uluslararas alanlara ilikin olarak ortaya kmaktadr. Ancak, byk bi blm gemite kalm kimi uluslararas hukuk kurumlar erevesinde bir devletin kendisine ait olmayan baka lkelerde de lkesel yetkilerini kulland rneklere rastlanmaktadr. Bunlar srasyla ele alnacaktr. 52

a)

Devletin uluslararas alanlarda lkesel nitelikli yetkileri

Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkilerini kullanma hakk bulunan fakat lkesinin parasn oluturmayan alanlarn banda bitiik blge (contiguous zone; zone contigue; Anschlu^zone) gelmektedir. Bir devletin karasularndan sonra balayan ve belirli uzakla kadar ky devletinin birtakm alanlarda yetkilerini kulland bitiik blgenin bir ak deniz alan olduu 1958 Cenevre K.B.B.S.'nin 24. madde 1. fkrasnda aka bildirilmektedir. Yine, B.M.D.H.S. bitiik blgeyi tanmlayan 33. maddesinde bu deniz alannn niteliine deinmekle birlikte, "Karasular ve Bitiik Blge" baln tayan II. ksm I. Blmnde yeralan 2. maddenin 1. fkras, devletin egemenliinin karasularna kadar uzanacan bildirmek suretiyle, bitiik blgenin devletin, ilke olarak, egemenlii dnda kalan uluslararas alana girdiini st kapal kabul etmi olmaktadr. Ky devletinin lkesel yetkilerinin uzantsn oluturan bu blgede kulland yetkilerin t r ve erevesi deniz hukuku incelenirken ele alnacaktr. Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkilerini kullanma hakk bulunan ikinci uluslararas deniz alan balklk blgesi (fishery zone; zone de peche; Fischereizone) olmaktadr. U.A.D.'nin ngiltere ile zlanda arasndaki Balklk Davas'na ilikin 25.7.1974 tarihli kararnda da bildirildii gibi, 1960'l yllardan bu yana uluslararas uygulamann gsterdii gelimelere bal olarak karasularndan bamsz ve 12 mile kadar varabilen bir alan zerinde ky devletine balk avlama hakk tanyan bir balklk blgesinin yaplageli kural deeri kazand gzlenmektedir (C.I.J., Recueil, 1974, s. 23-24). Bylece, Divan karasular 12 mile varmayan bir ky devletinin uluslararas deniz alan zerinde 12 mile kadar varan bir blgede balklk konusunda mnhasr yetkiler kullanmasn kabul etmektedir. Ancak, yine Divan'n ayn kararnda vurgulad gibi, balklk blgesi ile ky devletinin kylarna yakn blgelerde tercihli balklk haklarn kartrmamak gerekmektedir. Balklk blgesinde bir ky devletinin yetkileri sorunu da ileride deniz hukuku erevesinde ele alnacaktr. Bir devletin lkesel nitelikli belirli yetkilerini kulland nc uluslararas deniz alan da kta sahanl (continental shelf; plateau Continental; Festlandsockel) olmaktadr. Kta sahanl, bir ky devletinin karasular dnda kalan deniz yata ve toprak altnda birtakm ekonomik haklar kulland bir alandr. U.A.D.'nm Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii gibi, kta sahanl "ak deniz altnda ky devletinin lkesinin ya da lkesel egemenliinin devam ya da doal uzants"dr (C.I.J., Recueil, 1969, s. 31. Ayrca bkz. s. 22). Bylece, kta sahanl da ky devletinin lkesini oluturmadan birtakm egemen haklara sahip olduu bir uluslararas alan olutur53

maktadr. Kta sahanl zerinde ky devletinin lkesel yetkileri de deniz hukuku erevesinde ayrntlaryla incelenecektir. Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkiler kulland drdnc uluslararas deniz alan ise mnhasr ekonomik blge (exclusive economic zone; zone economique exclusive; Wirtschaftszone) olmaktadr. Karasularnn kyda balad izgiden 200 mile kadar giden fakat karasularnn dnda yeralan deniz alan ile deniz yata ve onun toprak altn kapsayan ve ky devletine ekonomik haklar tannan mnhasr ekonomik blgenin byk lde kta sahanl ile akmasndan dolay, onun gibi uluslararas bir deniz alann oluturmas mantk gereidir. Bu deniz alanna ilikin devletin yetkilerinin nitelii ve erevesi de ileride ele alnacaktr. Yine, ileride greceimiz gibi, devletlerin salt ak deniz alan zerinde de, zellikle birtakm uluslararas sular bakmndan ya da atma nedeniyle, kimi lkesel nitelikli yetkiler kulland grlmektedir. Ayrca, ak denizde ve uluslararas hava sahasnda, yaplageli deerine sahip olmas yannda birok uluslararas andlama ile de teyid edilmi bulunan izleme hakk (hot pursuit; droit de poursuite; Recht zur Nacheile) erevesinde devletlerin lkesel yetkilerini kullandklar grlmektedir. Konu deniz ve hava hukuklar incelenirken zel olarak ele alnacaktr. Ancak, bir devletin birtakm lkesel nitelikli yetkilerini kulland uluslararas alanlar yalnzca yukarda bildirdiimiz ak deniz alanlar ile snrl kalmamaktadr. Hibir devletin egemenliinde bulunmayan lkeler (no-State's lands) de uluslararas alan saylmakta olup, b t n devletlerin buralarda lkesel yetkilerini tam olarak kullanabilecekleri kabul edilmektedir (rnein, H. Kelsen, s. 336). Gemite henz hibir devletin egemenlii altna girmemi sahipsiz lkeler (territorium nullius) bu tr uluslararas alanlar oluturmulardr. Bugn artk sahipsiz lke bulmak olana yoktur. Bununla birlikte, eitli devletlerin deiik ksmlarnda egemenlik iddialarnda bulunduu (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 532-534) Gney K u t u p Blgesi (Antarctica; Antarctique; Antarktis) ile ilgili olarak 1.12.1959'da imzalanan Washington Andlamas bu blge zerinde taraf devletlere lkesel yetkiler kullanma izni vermektedir (metin iin bkz. U.N., Treaty Series, vol. 402, s. 71 vd.). Otuz yllk bir sre iin geerli olan bu andlamaya gre taraf devletlerin burada bar amal faaliyetlerde bulunmalar ve zellikle serbeste bilimsel aratrmalar yapmalar kabul edilmektedir. b) Devletin baka lkelerde lkesel nitelikli yetkileri

Bir devletin lkesi dnda kulland lkesel yetkileri iki gurup lke zerinde sz konusu olmaktadr. Birinci gurup lkeler, herhangi bir dev54

letin lke parasn oluturmamakla birlikte henz devlet nitelii kazanamayan topluluklarn lkeleridir. Bu t r lkeler zerinde kimi devletlerin (zellikle Batl devletler), bugn byk lde gemite kalm deiik hukuksal kurumlar erevesinde, lkesel yetkilerini deiik llerde olmak zere, dorudan kullanma yoluna gittikleri grlmektedir. Geni bir biimde siyasal terimiyle smrge (colony; colonie; Kolonie) olarak adlandrlan bu kurumlar hukuksal erevede ortak ynetim (condominium; Kondominium), manda (mandat; Mandat), vesayet altnda lke (territory under trusteeship; territoire sous tutelle; Treuhandgebiet) ya da zerk olmayan lke (muhtar olmayan lke) (non-self governing territory; territoire non autonome; Kolonie) biiminde ortaya kmaktadr. Anlan hukuksal statler ve bir devletin bu t r bir lkedeki lkesel yetkisi devlet nitelii kazanamayan rgtlenmi topluluklar erevesinde ele alnacaktr. Bir devletin lkesi dnda lkesel yetkilerini kulland ikinci gurup lkelere gelince, bunlar bir baka devletin lkesini oluturan alanlardr. Baka bir deyile, bir devlet bir baka devletin lkesinde bu lke kendi lkesi imi gibi birtakm lkesel yetkiler kullanma yoluna gitmektedir. Bar zamannda bu olana salayan uluslararas hukuk kurumlar unlardr: i) kapitlasyonlar; ii) koruma altnda lke (protectorat; Protektorat); iii) ynetim devri (lease; cession bail; Abtretung durch Pachtvertrag). Sava zamannda ise bir devlet baka bir devlet lkesinde lkesel yetkilerini igal (occupation; Okkupation) sonucu kullanma durumuna girmektedir. Gemite kalan bir rnek olan kapitlasyonlar I. Kitabmzda incelendii iin (s. 67-78) burada tekrar ele alnmayacaktr. Koruma altnda lke bu kitapta, ileride ele alnacaktr. Askeri igal d u r u m u ise, ileride, IV. Kitap erevesinde ele alnacaktr. Ynetim devrine gelince, bu, bir devletin lkesinin bir blmnde lkesel yetkilerin kullanlmasn baka bir devlete genellikle belirli bir sre devretmesini belirtmektedir (bkz. Dictionnaire, s. 83-84, C ve D). Bu kurumun en belirgin zellii, devredilen lke paras zerinde ynetim devredilen devlete ait olmasna ramen, lkenin egemenliinin devreden devlete bal kalmasdr. Bu ynetim devri kimi zaman belirli bir para karl yaplmaktadr. O zaman kimi yazarlar bu durumu kiralama olarak deerlendirmektedir (rnein: S.L. Meray, Cilt I, s. 349; S. Toluner, s. 294-295). Ancak, ynetim devrinin herhangi bir deme yaplmadan, salt siyasal, ekonomik ve stratejik nedenlerle yapld durumlarla da karlalmaktadr. Daha ok eski dnemlerde karlalan bu kuruma az sayda da olsa 20. yzylda da rastlanmaktadr. rnein, Sovyetler Birlii'nin 10.2.1947 tarihli Paris Bar Andlamas (mad. 4) ile Finlandiya'nn Parkkala bl55

gesini ylda 5 milyon Finlandiya mark karlnda 50 yl iin kiraladna tank olunmaktadr (bkz. Ch. Rousseau, Tome III, s. 37). Ancak, Sovyetler ile Finlandiya arasnda yaplan 19.9.1955 tarihli bir andlama ile bu rejime son verilmitir. Buna karlk, ingiltere'nin 1898 Pekin Andlamas ile in'den ynetimini 99 yl iin devrald Hong-Kong (bkz. I.L.M., 1984, vol. 23, s. 1367) ile A.B.D.'nin 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau Varilla Andlamas ile balayarak Panama'dan sresiz olarak ynetimini devrald Panama Kanal Blgesi (metin iin bkz. C.-A. Colliard; Droit international et histoire diplomatique, Paris, 3eme ed., 1955, s. 112-115) zerindeki ynetimleri bugn de srmektedir. Fakat ingiltere ile in Halk Cumhuriyeti arasnda 26.9.1984 tarihinde parafe edilen yeni bir andlama ile Hong-Kong'un 30.6.1997 ylnda in'e devredilmesi gerekmektedir (bilgi ve metin iin bkz. I.L.M., 1984, vol. 23, s. 1366-1387). Yine, A.B.D. ile Panama arasnda 7.9.1977 tarihinde imzalanan yeni andlamalar ile, tarafszlatrlmas kouluyla, A.B.D. Kanal Blgesindeki tam egemenliin 2000 ylnda Panama'ya gemesini kabul etmitir (metinler ve ekleri iin bkz. I.L.M., 1977, vol. 16, s. 1021-1098. Panama kanalna ilikin bu andlamalarn onay belgeleri deiimi iin bkz. I.L.M., 1978, vol, 17, s. 817-835). Osmanl tarihinde de birok ynetim devri rnei ile karlalmaktadr. Bunlarn en nemlilerinden biri 18.7.1878 tarihli Berlin Andlamas (mad. 25) ile Bosna ve Hersek'in Avusturya'nn ynetimine braklmasdr (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 413-414). Yine, 4.6.1878 tarihli bir andlama ile Osmanl mparatorluu Kbrs'n ynetimini ingiltere'ye brakmtr (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 401 vd.). Aslnda bu ynetim devirleri belirli srede anlan lkelerin Osmanl mparatorluu'ndan koparlarak Avusturya ve ingiltere'ye balanmalarnn balangc olmutur. Daha ok devletlerin lkesel yetkisine bir kuraldlk olarak deerlendirilmesi gereken ve bir devletin kendi lkesi dnda lkesel yetki kulland bir baka durum da, bir lkede su ileyip komu bir devlet lkesine kaan sulularn izlenmesine ilikin olarak ortaya kmaktadr. Saylar az da olsa kimi yazarlarn byle durumlarda bir devletin yaplageli niteliinde izleme hakk (right of hot pursuit; droit de poursuite; Recht zur Nacheile) bulunduunu ileri srmelerine karlk (rnein, Hershey, "Incursions into Mexico and the doctrine of hot pursuit", A.J.LL., 1919, s. 557 vd.), bugnk yazarlarn hemen hemen t m bu gr kara lkesi bakmndan reddetmektedir (rnein bkz.: N.M. Poulantzas, The right of hot pursuit in international law, Leyden, 1969, s. 9-35; J. Charpentier, "Existe-t-il le droit de site?", R.G.D.I.P., 1961, s. 301-316; Ch. Rousseau, Tome III, s. 285). Uygulama incelendiinde, birka durum dnda, devletlerin bir komu devletin kara lkesinde byle bir izleme eylemini 56

genellikle nceden yaplan andlamalara gre y a da k o m u devletin izni zerine kullandklarn gstermektedir. rnein, T.C.'nin komu lkelerd e i z l e m e h a k k n k u l l a n a b i l m e s i k o n u s u n d a k a b u l e d i l e n 3.9.1986 t a r i h v e 3310 s a y l y a s a d a , a n l a n e y l e m i n " i l g i l i k o m u l k e ile T . C . H k m e t i arasnda varlacak m u t a b a k a t erevesinde" gerekletirilmesini ngrm e k t e d i r ( b k z . R.G., 10.9.1986).

B.

D e v l e t i n kiisel yetkisi (Personal jurisdiction;

Kaynaka:

competence

personnelle;

Personalhoheit)

Trke: 1. Unat, Nottebohm Karan ve Tabiiyetin. Gereklii lkesi, Ankara, 1966; A S. Bilge, Tebaann Yabanc Memleketlerde Diplomatik Himayesi, Ankara, 1953; .. Akipek, "lkedlk", A..H.F.M., Cilt XXIV, Say 1-4, s. 27 vd.; G. kn, "Sulularn adesinde Vatandaln Tesbiti", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 3, s. 153-156; S. Dnmezer ve S. Erman, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, istanbul, 1976, 7. bas, Cilt 3, s. 368-562; D. Tezcan, Uluslararas Ceza Hukuku Ders Notlar, Ankara, 1983, Teksir, zellikle s. 5-11; R. Aybay, Yurttalk (Vatandalk) Hukuku, Ankara, 1982, zellikle s. 1-76; E. Nomer, Vatandalk Hukuku Dersleri, istanbul, 1987, 7. bas; N. Uluocak, Trk Vatandalk Hukuku, istanbul, yeni bas, 1986; E. Nomer, Devletler Hususi Hukuku, istanbul. 1982, 2. bas, zellikle s. 125-215 ve 325-364; I. Unat, Trk Vatandalk Hukuku (Metinler-Mahkeme Kararlar), Ankara, 1966; T. aa, Deniz Ticaret Hukuku, istanbul, 1982, 6. bas, Cilt I, zellikle s. 37-115; T. Kalpsz, Deniz Ticaret Hukuku, Ankara, 1971; T. aa, Hava Hukuku, istanbul, 1963, Cilt I; T. Arat, Ticaret irketlerinin Tabiiyeti, Ankara, 1970 (doktora tezi). Yabanc dil: R. Pinto, "Les problemes de nationalite devant le juge international", A.F.D.I., 1963, s. 361 vd.; F.M. Fay, "La nationalit des navires en temps de paix", R.G.D.I.P., 1973, s. 1000-1078; H.F. van Panhuys, The rle of nationality in international law. Leyden, 1959; I. Brownlie, "The relations of nationality in public international law", B.Y.I.L., 1983, s. 284-364: P. Weis, Nationality and Statelessness in international law, London, 1956; F. de Castro, "la nationalite, la double nationalite et la supranationalite", R.C.A.D.I., 1961-1, s. 521-634; R. Nys, "La nationalite des aeronefs", R.D.I.L.C., 1963, s. 105-125; Y. van der Mensbrugghe, "Reflexions sur la definition du navire dans le droit de la mer", Actualites du droit de la mer, Paris, 1973, s. 62-75; T.K. Thommen, Legal status of government
merchant ships in international law, The Hague, 1962; M. Mc Dougal, E.

Burke and Lasic, "Maintenance of public order at sea and the nationality of ships", A.J.I.L., 1960, s. 25-116; B. Vitanyi, "L'immunit des navires d'Etat", N.I.L.R., 1963, s. 33-61 ve 156-177; R. Erge, La competence extraterritoriale l a Iumiere du contentieux sur le gazoduc Euro-Siberien,

Bruxelles, 1984. Devletin lkesi dnda yetkileri yalnzca lkesel yetkisini kullanmas ile s n r l d e i l d i r . B a k a b i r d e y i l e , b i r d e v l e t i n l k e s i d n d a k u l l a n a 57

ca yetkiler bu devletin kamu gcnn bir blmn ya da t m n lkesi dna tamasn ve orada birtakm konularda fiilen egemen olmasn gerektirmemektedir. Devlet kendisine hukuksal balarla bal bulunan kiiler ve aralar zerinde de kamu gcn oralara kadar gtrmeden lke dnda birtakm yetkilere sahip olmay srdrmektedir. Devletin lke dndaki bu kiisel yetkisinin ana dayana uyrukluk badr. Ancak, kurald olarak bir devletin uyrukluk ba dnda da lkesi dnda birtakm kiisel yetkiler kullanmas sz konusu olmaktadr. Yine, bir devletin uyrukluk bana benzer kimi balarna dayanarak, birtakm aralar zerinde lkesi dnda kiisel yetkilerini kullanmas kabul edilmektedir. Bu veriler erevesinde, nce, devletin kiisel yetkisinin ana dayana olan uyrukluk konusu ele alnacaktr. Sonra, devletin uyrukluk bana bal olarak lkesi dnda kulland kiisel yetkilerinin uygulanma alanlarna gz atlacaktr. Son olarak da, devletin uyrukluk bana bal olmayan lke-d kiisel yetkileri sorunu incelenecektir.

a)

Uyrukluk (tabiiyet) (nationality; nationalite; Staatsangehrigkeit)

U.A.D.'nm Nottebohm Davas'na ilikin 6.4.1955 tarihli kararnda belirttii gibi, "Devletlerin uygulamalarna, hakemlik ve yarg kararlarna ve retisel grlere gre uyrukluk, temelinde bir toplumsal ballk olgusu, karlkl hak ve grevlerle birlikte gerek bir varlk, kar ve duygu dayanmas yatan bir hukuksal badr" (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23). i) Uyrukluk konusunda devletin yetkisinin nitelii

Uygulanan uluslararas hukuk bir devletin uyrukluunu elde etme ve kaybetme konusundaki yetkinin ilke olarak bu devlete ait olduunu kabul etmektedir. Bylece, aksine bir andlama bulunmadka her devlet uyrukluunu kazanma ve kaybetme koullarn kendi ulusal yasalar ile dzenleme hakkna sahiptir (rnein: Alman-Amerikan K a r m a Komisyonun u n William MacKenzie Davas'na ilikin 30.10.1925 tarihli hakemlik karar, R.S.A., vol. VI, s. 289; U.A.D.'nn 6.4.1955 tarihli Nottebohm Davas karar, C.I.J., Recueil, 1955, s. 20, 23. Tzel kiilerle ilgili olarak U.A.D.'nn 5.2.1970 tarihli Barcelone Traction Davas karar, C.I.J., Recueil, 1970, s. 34-35). Baka bir deyile, ilke olarak, uyrukluk konusu bir devletin mnhasr yetkili olduu alanlardan biridir. Ancak, devletlerin kimi andlamalarla bu yetkilerini belirli sreler ve belirli kiiler iin snrladklar durumlarla da karlalmaktadr. Nitekim, bir lke parasnn el deitirmesi durumunda ilgili devletlerin lke halkna bir sre iin uyrukluk seme hakk ya da eski adyla hakk- hyar (right of option; droit d'option; 58

Optionsrecht) tandklar grlmektedir. Bu konunun ayrntlar devletlerin ardl (halef) olmalar sorunu erevesinde III. Kitapta ele alnacaktr. Bir devletin uyrukluk konusundaki bu mnhasr yetkisinin tek snr ok uyrukluk durumunda ortaya kmaktadr. Geri, bireylerle ilgili olarak, bir kiinin ifte uyruklua (dual nationality; double nationalite; Doppelite Staatsangehrigkeit) ya da birden ok uyruklua ayn anda sahip olmasna, bu uyrukluklar tanyan devletler kabul ettii srece, herhangi bir engel yoktur. Ancak, byle bir bireyin bu devletlerden birinin diplomatik korumasna girip uluslararas bir dava erevesinde haklarnn korunmas yoluna gidilmesi sz konusu olursa, o zaman bu kii ile onu diplomatik korumasna alan devlet arasnda "gerek" (genuine; effectif; echt) bir uyrukluk bamn bulunmas aranmaktadr. .Nitekim, U.A.D. 6.4.1955 tarihli Nottebohm Davas kararnda, Alman ve Liechtenstein uyrukluunu ayn zamanda tayan bir kiinin Liechtenstein Hkmetince diplomatik korumaya alnp Guatemala'ya kar dava almas zerine, Liechtenstein'm bu davrannn ancak anlan devlet ile birey arasnda gerek bir uyrukluk bann var olmas durumunda geerli olacan kabul etmitir (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23). Divan'n uyrukluun gerekliinin aratrlmasnda aadaki verilerin anlaml olduunu kabul ettii grlmektedir: Srekli oturma yeri (habitual residence; domicile), ilgili kiinin karlarnn merkezi, aile balarnn yeri, kamu yaamna katld yer, kiisel olarak ve ocuklarna alad ballk gsterilen lke, yakn gelecekteki niyetlerinin ve faaliyetlerinin merkezi, geleneklerini ve yaama biimini benimsedii lke, uyrukluktan doan haklarn kulland ve ykmllklerini yerine getirdii lke (bkz. C.I.J., Recueil, 1955, s. 22-26). Ticari ortaklklar gibi bir devletin uyrukluuna sahip tzel kiilerin sermayesindeki pay sahiplerinin baka uyrukluktan olmalar durumunda da, U.A.D.'nn tzel kiiliin uyrukluunun esas alnacan ve yalnzca ortakln uyruunda bulunduu devletin diplomatik koruma yetkisini kullanabileceini kabul ettii grlmektedir (U.A.D.'nn 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1970, s. 42, 46 ve 49). Ancak, Divan tzel kiilerin uyrukluunda da, her ne kadar uluslararas hukukta kesin ltler saptanmamsa da, "gerek" uyrukluk bann bulunmas gereini ilke olarak kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1970, s. 42). ii) Devletin uyrukluundan yararlananlar

Bir devletin uyrukluuna i hukuk kiiliine sahip deiik birimler ile gemiler ve hava aralar sahip olabilmektedir. 59

hukuk kiileri Bireyler (gerek kiiler) (natural persons; personnes physiques; Einzelpersonen)

Devletler mnhasr yetkilerine giren bu konuda ok deiik ltlere gre bireylere uyrukluklarn vermektedirler. Uygulamada rastlanan iki temel lt unlardr: i) Doum yeri lt (Jus soli); ii) kan ba lt (Jus sanguinis). Kimi devletler yalnzca bu ltlerden birine gre uyrukluklarn verirken, kimileri de bu ltlerden karma bir lt oluturmaktadr. Ayrca, devletlerin birtakm kiileri, evlenme, telsik (naturalization; naturalisation; Naturilisierung) gibi deiik nedenlerle, yukarda belirtilen doum yeri ve kan ba ltlerini aramadan, kendi uyruklarna kabul ettikleri grlmektedir. Trk mevzuatna gre Trk yurtta olma koullar 11.2.1964 tarih ve 403 sayl yasayla dzenlenmektedir (metin iin bkz. R.G., 22.2.1964, say 11638. Anlan yasann kimi maddeleri 13.2.1981 tarih ve 2383 sayl yasa ile birtakm deiikliklere uramtr: metin iin bkz. R.G., 17.2.1981, Say 17254). Deiiklie uram biimiyle anlan yasann doumla ilgili 1. maddesi yledir: "Trkiye iinde veya dnda Trk babadan olan ya da Trk anadan doan ocuklar doumlarndan balayarak Trk vatandadrlar". Ayn yasann doum yeri ile ilgili 4. maddesi de yledir: "Trkiye'de doan ve vatandaln ana ve babasndan doumla kazanamayan ocuklar doumlarndan balayarak, Trk vatandadrlar". B t n bu konular ve Trk yurttaln kazanmann teki yollar ve koullar uluslararas zel hukuk tarafndan incelenmekte olup, okuyucuyu anlan bilim dalndaki yaptlara gndermekle yetineceiz. Tzel kiiler (hkm ahslar) (corporations, personnes morales, juristiche Personen) Tzel kiiler, ya bireylerin belirli bir amaca ynelik olarak birlemesi sonucu, ya da kimi mallarn belirli bir amaca tahsis edilmesi sonucu oluan hukuk kiileridir. Uygulanan hukuk, tzel kiileri, zel hukuk tzel kiileri (ticaret ortaklklar, dernekler, vakflar, vb.) ve kamu hukuku tzel kiileri (rnein; niversiteler, yerel ynetimler, kamu kurumlar gibi) olarak ikiye ayrmaktadr. Her devlet kendi hukuk dzeninde tzel kiilie sahip olma koullarn kendi saptamaktadr (rnein, Trk Medeni Kanunu, mad. 45). Bu konuda zel hukuk tzel kiileri bakmndan uluslararas uygulamada rastlanlan temel ltler unlardr: i) Tzel kiiliin merkezi (head-office, siege social, Sitz); ii) yneticilerinin, ye ya da ortaklarnn uyruu; iii) 60

denetimi elinde tutan merkezin uyruu; iv) sermayenin bulunduu yer; v) kurulu yeri (bkz. T. Arat, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara, 1970, doktora tezi, s. 63 vd.). H e r devlet bu temel ltlerden birine ya da birkana gre zel hukuk tzel kiilerine uyrukluunu vermektedir. zel hukuk tzel kiilerinin uyrukluu konusu da uluslararas zel hukukun inceleme alanna girmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk, ilke olarak, bu ltler konusunda devletlerin yetkisine herhangi bir snrlama getirmemekle birlikte, UA.D. 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction Davas'na ilikin kararnda, ok-uluslu ticari ortaklklar (multinational corporations; societes commereiales multinationales; vieler (multinationaler) Gesellschaften) ile ilgili olarak diplomatik koruma k u r u m u n u n altrlmas durumunda, ticari ortaklklarn merkezinin bulunduu ve faaliyetlerinin yneltildii lke devletinin uyrukluuna stnlk tanmaktadr (C.I.J., Itecueil, 1970, s. 42 ve 49). Bir devletin kamu hukuku tzel kiilii tanyaca ynetim birimlerinin yerine getirmesi gereken koullar da kendisinin saptama hakk vardr. Kamu hukuku tzel kiilii koullar ynetim h u k u k u n u n (idare hukuku) inceleme alanna girmektedir. Ancak, bir devletin kamu hukuku tzel kiilerinin herhangi bir yabanc uyrukluk sorunu sz konusu olmayp, uluslararas hukukta kimi zaman onlarn faaliyetlerinin devlet organnn faaliyetleri olarak m, yoksa zel kiilerin faaliyetleri olarak m deerlendirilmesi sorunu ile karlalmaktadr. Bu da bizi nceden incelediimiz devletin dokunulmazl ve bakl konusu ile ileride III. Kitapta inceleyeceimiz devletin uluslararas sorumluluu konusuna gtrmektedir.

(3. Gemiler ve hava aralar (slips and aircraft; navires et aeronefs; Schiffe und Luftfahrzeuge) Gemiler (ships or vessels; navires; Schiffe) Uygulanan uluslararas hukukta btn durumlar iin geerli olan bir gemi tanm yaplmamtr. Ancak, kimi andlamalarda bunlarn amalar erevesinde geminin tanmlanmas yoluna gidilmitir (rnein, 25.8.1924 tarihli Konimentoya Mteallik Baz Kaidelerin Tevhidi Hakkndaki Milletleraras Brksel Szlemesi, mad. l / d ; R.G., 22.2.1955, say 8937). Ulusal hukuklarda da gemi tanmna ok az rastlanmaktadr (rnein, Hollanda Ticaret Yasas, mad. 309; 1894 tarihli ngiliz Merchant Shipping Act, sect. 742 gibi. Bkz. T. aa, Deniz Ticaret Hukuku, stanbul, 1982, 6. 61

bas, Cilt I, s. 37-38). retide geminin tanmlanmasnda kabul edilen temel e, b u n u n suda hareket ettirilebilen ve kendi bana ynlendirilebilen bir ara olmasdr (rnein, G. Gidel, Tome I, s. 65-66). Anlan araca hareket veren g sisteminin (rnein, motorun) aracn bir parasn oluturup oluturmamasnn herhangi bir nemi olmad genellikle kabul edilmektedir. Bu erevede, insann hareket ettirebildii ve yn verebildii basit bir tekneden nkleer g ile ileyen denizaltya kadar btn deniz aralar gemi tanm iine girmektedir. Buna karlk, suda yzmelerine ramen kendi olanaklar ile hareket ettirilmeyen ve ynlendirilemeyen yzer yk depolar (docks flottants), denizde petrol ve maden kartma tesisleri, batk gemiler ve kalntlar, henz tamamlanmam ve kendi olanaklar ile yzdrlemeyen gemiler hukuksal bakmdan gemi statsnden yararlanamamaktadr. Bu durumda bile, zellikle teknolojinin ilerlemesine bal olarak, birtakm aralarn gemi niteliine sahip olup olmadklar tartma konusudur. rnein, daha ok havadan yararlanarak hareket eden deniz uaklarnn (hydravions) genellikle uak niteliinin kabul edilmesine karlk, havadan yararlanmakla birlikte srekli su yzeyinde hareket eden aeroglisseur t r aralarn gemi statsnden yararlanp yararlanamyacaklar tartmaldr. Yine, suda hareket edebilen ve insan tarafndan ynlendirilen uzaktan denetimli aralarn gemi niteliklerinin saptanmas da birtakm ek eleri gerektirir grnmektedir. Nitekim, yalnzca patlayc madde tamaya yarayan fakat suda hareket eden ve uzaktan ynlendirilen roketlerin bir gemi olarak nitelendirilmesi olana yoktur. Uluslararas hukukta tek bir gemi tanm yaplamamas nedeniyle, her devlet bir gemiden ne anladn kendisi belirleme yoluna gidebilmektedir. Bylece, uluslararas retide kabul edilen kendi olanaklar ile hareket ettirilebilen ve ynlendirilebilen bir ara olma ltne, devletlerin ek baka ltler ekledii de gzlenmektedir. rnein, 29.6.1956 tarih ve 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu'nun 816. maddesinin 1. fkras gemiyi yle tanmlamaktadr: "Tahsis edildii gayeye uygun olarak kullanlmas, denizde hareket etmesi imknna bal bulunan ve pek kk olmyan her tekne gemi saylr" (R.G., 9.7.1956, say 9353). Grlecei gibi, Trk Ticaret Yasas gemi nitelii tanmak iin, hareket yetenei dnda, amacna uygun kullanlma ve pek kk olmama gibi ek ltler de getirmektedir. Ancak, Trk mevzuatnda da, uygulanan uluslararas hukukta rastlanan, deiik amalar erevesinde deiik gemi tanmlar ile karlalmaktadr. Nitekim, 10.6.1946 tarih ve 4922 sayl Denizde Can ve Mal Ko62

r u m a Hakknda Kanun'un 1. madde A bendine gre, "Denizde krekten baka letle yola kabilen her araca, ad, tonlitosu ve kullanma amac ne olursa olsun gemi denir" (R.G., 14.6.1946, Say 6333). Yine, 854 sayl Deniz Kanunu'nun 1. maddesi 3. fkrasnda, "bu kanunun uygulanmasnda, sandal, mavna, at, salapurya gibi olanlar da gemi saylr" denilmektedir (R.G., 29.4.1967, Say 12586). Tanmnda karlalan zorluklara ramen, uluslararas hukukta gemilerin bir devletin srekli yetkisi altnda bulunmas zorunluluu vardr. Zira, kara tat aralarnn her zaman bir devlet lkesinde bulunmalarna bal olarak genellikle bulunduklar devletin lkesel yetkisi altnda ilem grmelerine karlk, gemiler ve hava aralar hibir devletin yetki alanna girmeyen uluslararas alanlardan gemek zorundadr. Yine, baka devletlerin lkelerinden geileri srasnda gemilere, ileride isular ve karasularnn incelenmesi erevesinde greceimiz gibi, kara tat aralarndan deiik ilemler yaplmaktadr. Dolaysyla, gemiler ve hava aralar iin, daha ok tantc bir ilevi olan plaka ve ruhsat gibi belgelerle yetinilmemekte ve belirli bir devletle srekli bann kurulmas yoluna gidilmektedir. Bir gemi ile srekli yetkisi altnda bulunduu devlet arasnda kurulan bu hukuksal baa geminin uyrukluu (ship's nationality; nationalite du navire; Staatszugehrigkeit des Schiffes) denilmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk, zellikle ak denizde gemilerin kural olarak uyruunda olduklar devletin mnhasr yetkisi altnda bulunduklarn dorulamaktadr (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 6; 1982 B.M.D.H.S., mad. 92). Uygulanan uluslararas hukukta b t n devletlerin kendi uyruunda gemi seyrettirme hakk bulunduu kabul edilmektedir (rnein bkz.: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 14/1; 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 4; 1982 B.M.D.H.S., mad. 17 ve 90). Baka bir deyile, denize kys olan devletler yannda denize kys olmayan devletler (land-locked States; Etats sans littoral; die vom Meer abgeschlossenen Staaten oder Binnenstaaten) de kendi uyrukluunu tayan gemiler seyrettirme hakkna sahiptir. Her devlet hangi koullar yerine getiren gemilere uyrukluunu verecei konusunda serbesttir. Devletin bu konudaki mnhasr yetkisi gerek andlamalarla (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 5/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 91/1) gerekse uluslararas hakemlik kararlaryla (rnein .Kolombiya ile A.B.D. arasndaki Montijo Davas'na ilikin 26.7.1875 tarihli hakemlik karar. Metin iin bkz.: A. de La Pradelle et N. Politis, Recueil des arbitrages internationaux, Paris, Tome III, 1954, s. 651-668) dorulanmaktadr. Ancak, zel kiilerle olduu gibi gemiler konusunda da, bu uyrukluk bann gerek olmas aranmaktadr. Nitekim, gerek 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad. 5/1) gerekse 1982 B.M.D.H.S. (mad. 63

91/1), gemi ile ilgili devlet arasnda gerek bir ba bulunmas gerektiini aka bildirmektedir. Bu yolla bir lde "hileli bayrak" (flags of convenince; pavillons de complaisance; billiger Flaggen) durumlar nlenmeye allmaktadr. "Hileli bayrak" ile bir geminin, vergi avantajlar, altrma koullarndaki avantajlar vb. nedenlerle, gerek balar olan devletten baka devletlerin uyruunu tamas durumu kastedilmektedir. Ancak, uluslararas hukuk bir gemiye uyrukluunu tanma hakkn devletlerin yetkisine braktndan, bir devletin en esnek koullarla uyrukluunu verdii gemiler zerinde belirli birtakm denetim yetkilerini kullanmas yoluyla, ilgili gemi ile bu devlet arasnda gerek bir ban varlnn kantland genellikle kabul edilir grnmektedir (Ch. Rousseau, Tome IV, s. 292). Bununla birlikte, B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin (mad. 94) ilgili devletin bu konudaki ykmllklerini ilk kez ayrntl bir biimde saymak suretiyle devletin gemi zerinde bu konudaki denetimini arttrmaya ve bylece gerek uyrukluk ban salamaya alt izlenmektedir. te yandan, uygulanan uluslararas hukuk bir geminin birden ok devletin uyrukluundan yararlanmasn yasaklamaktadr (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 6/1; B.M.D.H.S., mad. 92/1). Bylece, bir geminin gerekten sahip deitirmesi ya da sicil deitirmesi durumlar dnda, yolculuk srasnda, ister ak denizde, ister bir devletin karasularnda, isterse bir limanda olsun, u y r u u n u gsteren bayra deitirmeyecei kabul edilmektedir. Bu kurala aykr davranan bir geminin hibir devletin uyrukluunu ileri sremeyecei ve uyruksuz gemi ilemi grecei bildirilmektedir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 6/2; B.M.D.H.S., mad. 92/2). Her devlet, uyrukluuna sahip olacak gemilerin kendi lkesindeki kayt (tescil) koullarn ve bayran ekme hakkndan yararlanma koullarn saptamada serbesttir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 5; B.M.D.H.S., mad. 91). Devletler bu koullan yerine getiren gemilerine ilgili belgeleri verirler. Uygulamada bir geminin uyrukluu, tad bayrak (flag; pavillon; Flagge) ve bunu kantlayan kayt (tescil) belgesi (certificate of registry or sea-letter; certificat de nationalite ou acte de francisation; Schiffszertifikat) ile belli olmaktadr. Trk mevzuatnda anlan kayt belgesi, dnemlere ve yasalara gre, deiik adlar almtr. Osmanllar zamannda nceleri "sened-i bahr", sonra "Sancak berat" (1864 tarihli Ticaret Kanunu) ve Cumhuriyet dneminde ise "gemi tasdiknamesi" (1929 ve 1956 tarihli Ticaret Kanunlar) adlar kullanlmtr. Geminin kaytl olduu devlet genel olarak "tescil devleti" (State of registry; Etat d'enregistrement; Staat des Schiffsregistrierungs) ve bayran tad devlet de "bayrak devleti" (flag State; Etat du pavillon; 64

Flaggen-Staat) olarak anlmaktadr. Kimi devletler, ayrca, gemilerine ilikin i hukuksal ve ynetsel sorunlarda yetkili i organ belirlemeye yarayan bir "balama liman" (port of registry; port d'attache) saptamakta ve bunu da belgelendirmektedir. Bundan baka, gemicilerin listesi gemi belgeleri arasnda yeralmaktadr. Trk mevzuatnda, 29.6.1956 tarihli ve 6762 sayl Ticaret K a n u n u ' n u n 823. maddesine gre, bir geminin Trk uyrukluundan yararlanabilmesi iin Trk yurttalarnn mal olmas gerekmektedir (R.G., 9.7.1956, Say 9353). Bir devletin bayran ekme hakk ve koullar deniz ticaret hukukunun inceleme alanna girdiinden, Trk mevzuat ile ilgili ayrntl bilgiler iin bu uzmanlk dalna bavurulmas uygun olacaktr. Hava aralar (hava gemileri) (aircraft; aeronefs; Luftfahrzeuge) Uluslararas hukukta gemi tanmnn zorluuna karlk, hava arac ya da hava gemisi tanm ok daha kolaydr. Bu terim ile havann kaldrmas sonucu havada ykselen ve hareket edebilen b t n aralar kastedilmektedir (rnein, bkz.: C. Bilsel, Milletleraras Hava Hukuku, istanbul, 1948, s. 195-199; B. Cheng, The law of international air transport, London, 1962, s. 111). Nitekim, 14.10.1983 tarih ve 2920 sayl Trk Sivil Havaclk K a n u n u ' n u n 3. madde b) fkras da hava arac olarak "havalanabilen ve havada seyredebilme kabiliyetine sahip her trl arac" bildirmektedir (R.G., 19.10.1983, Say 18196). Bylece, hava arac terimi, bata uaklar olmak zere her trl balon, helikopter, planr ve deniz uan kapsamaktadr (rnein, 7.12.1944 tarihli ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, H eki, aktaran C. Bilsel, a.g.y. (Hava), s. 197-198). Hava aralar da, gemiler iin geerli olan nedenlerle, bir devletin srekli yetkisi altnda bulunmak zorunda olup, bir uyruklua sahiptir. Uygulanan uluslararas hukuka gre hava aralar kayt edildikleri devletin uyruunda bulunmaktadr (1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 17: R.G., 12.6.1945, Say 6029). Her devlet hava aralarnn uyrukluundan yararlanabilmesi iin gerekli olan koullar saptama konusunda serbesttir (1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 19). Uygulanan uluslararas hukukun bu konuda getirdii tek snrlama, bir uan yalnzca bir tek uyruklua sahip olmas konusundadr (1944 ikago Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 18). Ancak bu, bir tek uyrukluk tanmak kouluyla, devletlerin ortak havaclk iletmeleri kurmalarna engel deildir (1944 ikago Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 77-79). 65

Uygulamada devletler kural olarak kendi yurttalarnn sahibi olduu hava aralarna uyrukluklarn vermektedir. Trk Sivil Havaclk Kanunu'nun 3. madde d) fkras "mlkiyeti Trk Devletine veya kamu tzel kiilerine veya Trk vatandalarna ait aralar" Trk hava arac olarak kabul etmektedir (ayrca bkz. ayn yasa, mad. 49). Devletler uyrukluunda bulunan hava aralarn bir kte kayt etmektedirler. Bylece, bir hava aracnn kaytl olduu devlet de "tescil devleti" (State of registry; Etat d'enregistrement; Eintragungsstaat) olarak anlmaktadr. Tescil devleti hava aracnn uyrukluunu bir tescil belgesi (certificate of registration; certificat d'enregistrement) ve hava aracnn zerinde yeralan ve Trke "marka" denilen bir uyrukluk iareti (nationality mark; marque de nationalite; Eintragungszeichen) ile kantlamak zorundadr. b) Devletin uyrukluk bandan kaynaklanan lke dndaki kiisel yetkileri

Yukarda belirlediimiz koullar erevesinde bir devletin uyrukluunu kazanan kiiler ve gemiler ile hava aralar, gerek baka devletler lkelerinde gerekse uluslararas alanlarda, bu uyruk devletinin birtakm yetkileri altnda bulunmaktadr. Bunlarn belli ballar yledir: i) Kiilerle ilgili olarak

Bireylerin kiisel (ahsi) statleri konusunda (personal status; statut personel) Yabanc bir devlette bulunan belirli bir devletin yurttalarnn kiisel statsn belirleyen hukuksal yetenei (hak ve fiil ehliyeti) (rnein, ergin olmama ve eitli ehliyetsizlik durumlar gibi), medeni durumu (rnein, evli ya da bekar olmas gibi) ve evlatlk ilikileri gibi hukuksal durumlar uygulamada genellikle uyruk devletinin yasalarna bal olarak deerlendirilmektedir. Nitekim, 20.5.1982 tarih ve 2675 sayl Milletleraras zel Hukuk ve Usul H u k u k u Hakknda Kanunumuzun yasalar atmasyla ilgili deiik maddeleri bu gibi konularda kiinin ulusal hukukunun uygulanmasn ngrmektedir (rnein, mad. 8, 10, 12, 16-19: R.G., 22.5.1982, Say 17701). Sorun uluslararas zel hukukun genellikle yasalar atmas (kanunlar ihtilaf) ve yabanclar hukuku kurallar erevesinde incelendiinden geni bilgi iin bu dala gndermekle yetineceiz. Bir kiinin kiisel stats ile ilgili durumlarda genellikle onun ulusal yasalarnn uygulanmasnn kabul, bu hukuksal durumu deerlendirmek zorunda kalan ulusal yarg organlarnn yetkili olup olmamasn, ilke olarak, etkilememektedir. Nitekim rnein, Milletleraras zel Hukuk ve 66

Usul Hukuku yasamzn 2. ve 26. madde vd. bir yabanc hukukun uygulanmas gerektii durumlarda bile Trk yargcn yetkili klmaktadr. Bununla birlikte, uygulamada, kimi zaman bir andlama ile lke devletinin yarg yetkisine bu konuda kstlamalar getirildii durumlara da rastlanmaktadr. rnein, 1923 Yerleme ve Yarg Yetkisine likin Lozan Szlemesinin 16. maddesi Trk yarg organlarnn yabanclarn kiisel statlerine ilikin sorunlara o kiilerin yazl rzas olmadka, bakamyacan ngrmtr. Ancak bu durum, anlan szlemenin yedi yllk bir sre iin yaplmas nedeniyle (mad. 20), T.C.'nin ilk yllarnda Szleme sresinin bitimi ile terk edilmitir. Bu konulardaki dzenlemelerin genellikle bir devletin kendi yasalar erevesinde gerekletirilmesi yannda, ender olarak, kimi uluslararas andlamalarn da kiilerin statsn dzenleyen ulusal kurallarn yabanc devletlerde uygulanmasn ngrdkleri grlmektedir. rnein, Ergin Olmayanlarn Vasiliine likin 1902 Szlemesi bu t r andlamalardan birini oluturmaktadr. Ancak, U.A.D.'nn Ergin Olmayanlarn Vasiliine likin 1902 Szlemesi Davas'na ilikin 28.11.1958 tarihli kararnda da belirttii gibi, bu t r ulusal yasalarn teki devletlerde uygulanabilirliklerinde birtakm fiili snrlamalar bulunmaktadr (C.I.J., Recueil, 1958, s. 70-71). Anlan olayda Divan sve'te bulunan bir Hollandal ocuun eitim konusunda korunmas bakmndan ilgili Szleme uyarnca sveli yarg organlarnn Hollanda yasalarn uygulamalar gerekeceini, ancak sve ynetsel makamlarnn bu konuda Hollanda yasalarn zel olarak uygulamalarnn ok zor olduunu kabul etmitir. Cezai yarg yetkisi konusunda (Criminal jurisdiction, juridiction penale, Strafgerichtsbarkeit) Ceza davalarnda genel ilke, suun ilendii lkenin devletinin gerek uygulanacak yasa ,gerek yarg organlar bakmndan yetkili olmasdr. Uluslararas ceza hukukunda "lkesellik ilkesi" (principle of territoriality; Principe de territorialite; Territorialittsprinzip) adyla anlan bu ilke bugn devletlerce kabul edilen temel ilkeyi oluturmaktadr (bkz. D. Tezcan, a.g.y. (Territorialite), s. 102). Bununla birlikte, uluslararas hukuk bir devletin lkesi dnda ilenmi sular bakmndan yasa koymasn ve yarg yetkisini kullanmasn yasaklamamaktadr. Nitekim, U S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, bir devletin lkesi dnda geen olaylar nedeniyle lkesinde yarg yetkisini kullanma hakknn yasaklanmadn bildirmektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18-19). Uygulamada da birok devletin, gerek yurttalarnn lke dnda ileyecekleri sular iin, gerek yabanclarn bu devlet ya da yurttalarna kar ileyecekleri birtakm sular iin, cezai yarg yetkilerinin bulunduunu kabul 67

ettikleri gzlenmektedir. rnein, Trk Ceza K a n u n u ' n u n 4. maddesi, gerek Trklerin, gerek yabanclarn, yabanc lkelerde Trkiye'nin gvenliine, para ve kamu belgelerinin taklidine, resm m h r ve damgalarnda sahtekarla ilikin sular ile Trk yurttalarnn maduru bulunduu fuha itme ve kadn ticareti sularnda Trk yarg organlarn yetkili klmaktadr (geni bilgi iin bkz. S. Dnmezer-S. Erman, Nazar ve Tatbik Ceza Hukuku, stanbul, Cilt III, 7. bas, 1976, s. 392-400). te yandan, Trk yetkili ve grevlilerin yabanc lkelerde ileyecekleri greve bal sularda da T r k yarg organlarnn yetkisi kabul edilmektedir. rnein, Trk Ceza K a n u n u ' n u n 4. madde son fkras memurlarn ve grev ile yurtdna giden teki kiilerin iledii sular bu ereveye sokarken, Askeri Ceza Kanunumuzun 5. maddesi grev nedeniyle ya da srasnda asker kiilerin yurtdnda iledikleri sular Trkiye'de ilenmi saymaktadr. Bylece, kimi ceza davalarna ilikin olarak, bir yandan, suun ilendii lke devletinin lkesel yetkisi ile, te yandan, suu ileyenin ya da kendisine kar su ilenenin uyruunda bulunduu devletin kiisel yetkisi arasnda bir yetki atmas ortaya kmaktadr. Bu t r durumlarda ilgili verilerin deerlendirilmesi ve sorunlarn zm uluslararas ceza h u k u k u n u n inceleme alanna girdiinden, burada anlan dala gnderme yapmakla yetineceiz. Devletine ballk konusunda (allegiance, allegeance) Uluslararas hukuk bir devlet yurttalarnn bu devlete ballklarnn sonucu olarak birtakm grevleri bulunduunu kabul etmektedir (H.F. van Panhuys, The rle of nationality in international law, Leyden, 1959, s. 47). Nitekim, nsan Haklar Evrensel Bildirisi de (mad. 29/1) u cmleyi iermektedir: "Her ahsn, ahsiyetinin serbest ve tam gelimesi ancak iinde yaamasyla m m k n olan toplulua kar vecibeleri vardr" (R.G., 27.5.1949, Say 7217). Devlet yurttalarnn kendisine ballklarnn yurtdnda bulunmalar durumunda da srmesi konusunda bir beklenti iinde bulunmaktadr. Bylece, eitli ulusal yasalar ve yarg organlar kararlar devletlerin yurttalar zerindeki kiisel yetkisinin devletine ballk ilkesi erevesinde yurtdnda da kullanlabileceini gstermektedir. Devletlerin bu amala yurtdndaki yurttalar zerinde kendi kiisel yetkilerinin srdn kabul ettii konularn banda askerlik grevi (liability to military service; obligation d'accomplir le service militaire; 68

Militrdienstpflicht) gelmektedir. Yerlemi bir uluslararas uygulamaya gre, zorunlu askerlik grevi yalnzca uyruunda bulunulan devlete kar vardr. Ancak, kimi devletlerin uyruksuzlar (tabiiyetsiz) (Stateless, apatride, Heimatlos) (rnein, Fransa) ve lkelerinde bulunan kimi yabanclar (rnein, Avusturalya), birtakm koullarda, zorunlu askerlik grevine bal tuttuklar ender durumlara rastlanmaktadr (bkz. Ch. Rousseau, Tome III, s. 140-141). retide de ikametgah yabanc bir devlette bulunan bireylerin bu devlete zorunlu askeri greve bal t u t u l u p tutulamyaca tartmalarna ve bu durumdaki bireylerin sivil grevlerle grevlendirilebilecei grne rastlanmaktadr (rnein, H.F. van Panhuys, a.g.y., s. 45-46). Byle bir durumda uyruunda bulunulan devletin kiisel yetkisi ile lkesinde yabanc statsyle bulunulan devletin lkesel yetkisi arasnda bir atma sz konusu olacaktr. Devletlerin yurttalarnn kendilerine ballklarn yurtdnda d a arad ve kiisel yetkerini kulland ikinci konu devlete ahlaksal ballk (sadakat) (loyalty; loyaute; Loyalitt) konusu olmaktadr (I. Paensen, a.g.y., s. 148). Uygulamada birok devlet, ok deiik llerde olmak zere, lke dndaki yurttalarnn devlete kar fiillerde (acts disloyal, actes deloyaux) bulunmalarn yasaklamakta ve cezalandrmaktadr. B u d u r u m devletlerin ulusal yarg kararlaryla (rnein, ngiltere'de Rex v. Neumann Davas, Annual Digest and Reports of Public International Law Cases, 1948, no. 30'dan aktaran H.F. v a n Panhuys, a.g.y., s. 47 ve 119) v e ulusal yasalaryla ortaya kmaktadr. Nitekim, Trk mevzuatna gre d e vatana ballkla badamayan eylemler nedeniyle yurttalktan karlma olasl vardr. En bata 1982 Anayasasnn 66. madde 4. fkras (1961 Anayasas, mad. 54), "Hibir Trk, vatana ballkla badamayan b i r eylemde bulunmadka vatandalktan karlamaz" demek suretiyle, aksi durumda yurttalktan karlmann gerekleebileceini kabul etmektedir. Ayrca, 11.2.1964 tarih ve 403 sayl Trk Vatandalk K a n u n u ' n u n 25 ve 26. maddeleri 13.2.1981 tarih ve 2383 sayl yasayla getirilen deiikliklerle, daha da geniletilmi olarak, vatana ballkla badamayan eylemler nedeniyle Trk yurttalnn Bakanlar Kurulu k a r a n ile kaybettirilmesini ya da yurttalktan karlmay kabul etmekte ve dzenlemektedir (bkz. R.G., 22.2.1964, Say 11638 ve deiiklikler iin R.G., 17.2.1981, Say 17254). Ancak bu son deiiklik birok eletiriye konu olmaktadr. Diplomatik koruma konusunda (diplomatic protection, protection diplomatique, diplomatische Schutz) Devletin lke dndaki yurttalar zerindeki kiisel yetkisi, ayrca, baka devletlerce ya da yurttalarnca zaar grmeleri durumunda onla69

r haklarn koruma konusunda da srmektedir. Diplomatik koruma ad verilen bu hukuk k u r u m u n u n bir devlete iletilebilmesi iin zarar gren kii ile ilgili devlet arasnda uyrukluk bann varlnn temel alnd birok uluslararas itihat karar ile aka bildirilmitir (rnein, U.S.A.D.'n n Mavrommatis Davas'na ilikin 30.8.1924 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A, No. 2, s. 12). Diplomatik koruma kurumu ayrntlaryla birlikte uluslararas sorumluluk erevesinde III. Kitabmzda ele alnacaktr. ii) Gemiler ve hava aralar ile ilgili olarak Gemilerle ilgili olarak Bir devletin gemileri baka bir devletin lkesine ait olan karasularnd a ve isularmda ya da hibir devlete ait olmayan ak denizde bulunduklarnda zerinde bu devletin kiisel yetkilerinin etkisi srmektedir. Bayrak devletinin bu kiisel yetkisinin kapsam iki ana veriye gre deiiklik gstermektedir. Birinci ana veri geminin t r ile ilgilidir. kinci a n a veri ise, geminin bulunduu yere ilikindir. Gemiler, uygulanan uluslararas hukuk asndan, iki ana snfa ayrlmaktadr: i) ticaret gemileri, ii) devlet gemileri (rnein, 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 18-23; B.M.D.H.S., mad. 27-32). Ticaret gemisi (merchant ship; navire de commerce; Handelsschiff), esas grevi ticari amalarla yk ve yolcu tamak olup, zel kiilerin mlkiyetinde bulunan gemidir. Devlet gemisi (State ship; navire d'Etat; Staatsschiff) terimi ise, grevine bakmadan, mlkiyeti devlete ait olan b t n gemileri kapsamaktadr. Ancak, devlet gemileri, yabanc devlet sularnda ve ak denizde bal olacaklar hukuksal statleri bakmndan, alt-snfa ayrlmaktadr: i) ticari amalarla kullanlan devlet gemileri, ii) sava gemileri, iii) sava gemileri dndaki ticari olmayan devlet gemileri. Ticari amalarla kullanlan devlet gemileri, devlete ya da bir kamu kuruluuna ait olup, salt ticaret amac ile kullanlan gemilerdir. Daha nce devletlerin dokunulmazl ve bakl erevesinde grdmz gibi, kimi sosyalist devletlerin birtakm itirazlarna ramen, uygulanan uluslararas hukukta bu tr gemiler tmyle ticaret gemilerinin hukuksal statsne bal bulunmaktadr (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 21; B.M.D.H.S., mad. 27-28). Kimi devletler bu konuda daha da ileri giderek, yaptklar ticaret gemisi tanmnda, bu tr gemilerin malikinin y a da kullanannn devlet olmasn hibir biimde hesaba katmayarak, dorudan ticaret gemisi olarak niteledikleri de grlmektedir. rnein, 1956 ylnda kabul edilen 6762 sayl Trk Ticaret Kanununda (mad. 816/2), "denizde kazan elde etme maksadna tahsis edilen ve fiilen byle bir 70

maksad iin kullanlan her gemi, kimin tarafndan ve kimin nam ve hesabna kullanlrsa kullanlsn ticaret gemisi saylr" denilmektedir (R.G., 9.7.1956, Say 9353). Sava gemileri dndaki ticari olmayan devlet gemileri, devlete ait olup, ticari amalar dnda kullanlan gemileri belirtmektedir. Bu t r gemilerin belli ballar unlardr: deniz zabtas gemileri, gmrk koruma gemileri, devlet bakanlarnn gezinti gemileri, kablo gemileri, posta gemileri, hastane gemileri, vb... Ya dorudan kamu gc kullanma yetkisiyle donatlm, ya kamu hizmeti gren, ya da devlet bakanlar gibi b t n yabanc devletlerde dokunulmazlklardan ve baklklardan yararlanan kiilerin hizmetinde bulunan bu t r gemiler de, uygulanan uluslararas hukukta byk lde sava gemileri gibi ilem grmektedir (bkz. rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 22; 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 8-9; B.M.D.H.S., mad. 31-32. Ayrca bkz. 10.4.1926 tarihli Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili Baz Kaidelerin Tevhidi Hakknda Milletleraras Szleme: R.G., 22.2.1955, Say 8937). Sava gemilerine (ships of war; navires de guerre; Kriegsschiffe) gelince, Fransz-Yunan Hakemlik Mahkemesi Fenerler Davas'na ilikin 27.7.1956 tarihli kararnda, bir geminin bu nitelie sahip olabilmesi iin fiilen askeri operasyonlara katlabilecek biimde donatlm olmasn aramaktadr (R.S.A., vol. XII, s. 213). Ancak, bugn uygulanan uluslararas hukukta genel kabul gren ve hem 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad. 8/2) hem de B.M.D.H.S. (mad. 29) erevesinde yaplan tanma gre, sava gemisi niteliine sahip olabilmek iin u zellikler yeterlidir: i) bir devletin silahl kuvvetlerine ait olmak, ii) bayrak devletinin askeri gemilerinin d iaretlerini tamak, iii) bu devletin hizmetinde olan ve ad subaylar listesinde ya da e bir belgede kaytl bulunan bir deniz subaynn komutasnda bulunmak, iv) mrettebat askeri disiplin kurallar ile ynetilmek. Sava gemileri de deiik snflara ayrlmaktadr. Montreux Boazlar Szlemesinin II. Ekinde de benimsenen" ve 25.3.1936 tarihli Londra Deniz Kuvvetleri Andlamasmda kabul edilen bir ayrma gre, sava gemisi kapsamna u gemiler girmektedir: i) hafif su st gemileri, ii) kk sava gemileri, iii) yardmc gemiler, iv) muhripler, v) denizaltlar, vi) uak gemileri. Yukarda bildirdiimiz genel kabule ramen, kimi askeri amal gemilerin sava gemisi olup olmad konusu tartmaldr. Nitekim, uygulamada, zellikle iki t r gemi ile ilgili herhangi bir kesin hukuksal zme varlmad gzlenmektedir. Bunlardan birincisi askeri amal tama yapabilecek gemi trleri ile ilgilidir. kinci Dnya Sava srasnda T r k Boazlarndan geen Kriegstransport tipi Alman gemilerine Trkiye'nin gei izni vermesini, Sovyetler Birlii, bunlarn sava gemisi oldu71

unu bildirerek Haziran 1944'te bir nota ile knamtr (Nota metni iin bkz. Trkiye D Politikasnda 50 Yl-kinci Dnya Sava Yllar (19391946), Ankara, 1973, s. 285). Trkiye ise verdii cevab notada yaplan denetimlerde bu gemilerin silahsz ve ticaret gemisi tipinde olduunu saptadn bildirmi ve sulamay kabul etmemitir (metin iin bkz. ayn yapt, s. 289). ikinci t r sorun ise, sava gemilerinin ticaret gemisine dntrlmesi durumunda ortaya kmaktadr. Yine, kinci Dnya Sava srasnda, Haziran 1942'de, Boazlardan gemesine Trkiye'nin izin verdii Tarvisio adl petrol taycs bir talyan gemisinin geiinden sonra Sovyetlerce yardmc sava gemisi olduu bildirilmitir (metinler iin bkz. ayn yapt, s. 284 ve 288). Ancak, bu uyar zerine Trkiye'nin yapt aratrmalar sonucunda, anlan geminin eskiden bir askeri gemi olduunun ortaya kmas ile, Austos 1942'de Boazlardan tekrar gemesine izin verilmemitir. retide de, silahl atmalara dorudan katlmayan kimi askeri amal gemilerin (rnein, asker tayan gemiler, mayn tarama gemileri gibi) ticari olmayan devlet gemileri olarak deerlendirildiine rastlanmaktadr (rnein, Ch. Rousseau, Tome IV, s. 288). Ancak, 1958 ve 1982 deniz h u k u k u szlemelerinin gsterdii gibi, bugn geminin silahl kuvvetlere ait olmas ve askeri bir ynetim altnda kullanlmas, bunun bir sava gemisi olarak deerlendirilmesi iin yeterli grlmektedir. Bununla birlikte, silahl kuvvetlere ait olmas durumu ile kaptan v e tayfalarnn askeri kimlii saptanamayan gemiler iin, yardmc bir lt olarak, askeri operasyonlara fiilen katlabilme yeteneinin deerlendirilmesi doru olacaktr. Bir devletin gemileri zerindeki kiisel yetkisini etkileyen ikinci temel veri olan geminin bulunduu yer sorununa gelince, bir gemi ya baka devlet lkesini oluturan isular ve karasularda, ya ky devletinin kimi lkesel yetkilerini kulland bitiik blge ve mnhasr ekonomik blgede, ya da hibir devletin yetkisine girmeyen ak denizde bulunabilir. Ak deniz dndaki deniz alanlarnda, bir gemi zerinde bayrak devletinin kiisel yetkisinin ls ile ky devletinin lkesel yetkisinin lsnn n e olaca, geminin bulunduu deniz alan ile geminin t r n e bal olarak bir zme balanmaktadr. Yine, ak denizde de bayrak devletinin yetkisi gemilerin trlerine bal kimi deiiklikler gstermektedir. B t n bu sorunlar, her bir deniz alan e ilgili olarak ileride deniz hukuku erevesinde ele alnacaktr. Hava aralaryla ilgili olarak Devletin uyrukluunda olan hava aralar zerindeki kiisel yetkisinin kapsam da bu aralarn trne, bulunduklar yere ve, belirli llerde, hava aracnda geen olaya bal bulunmaktadr. 72

Bugnk uygulanan uluslararas hukukta hava aralar iki ana snfa ayrlmaktadr: i) sivil hava aralar, ii) devlet hava aralar (bkz. 1944 ikago Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 3). Sivil hava aralar (civil aircraft; aeronefs civils; Zivilluftfahrzeuge), mlkiyeti ya da ileteni kim olursa olsun, devletin kamu gcn kullanmak ya da k a m u hizmetlerinde yararlanmak trnden asli grevleri bulunmayan hava aralarn kapsamaktadr. Baka bir deyile, devlet hava arac tanmna girmeyen btn hava aralar sivil hava arac saylmaktadr. Bylece, bu t r n kapsamna, ticari ya da zel amalarla kullanlan b t n zel kiilere ait hava aralar girdii gibi, mlkiyeti devlet ya da kamu kurulularna ait olup da dorudan devlet hizmetlerinde kullanlmayan teki hava aralar girmektedir. Devletin ticari amal hava aralarnn bu kategoride yeralmas nedeniyle, daha nceleri bu t r aralar iin kullanlan zel hava aralar (private aircraft, aeronefs prives, Privatluftfarhzeuge) (rnein, 13.10.1919 tarihli Paris Havaclk Szlemesi, mad. 30) terimi 7.12.1944 tarihli ikago Sivil Havaclk Szlemesi'nce sivil hava aralar terimi ile deitirilmitir. Devlet hava aralar (State aircraft, aeonefs d'Etat, Staatsluftfahrzeuge) yalnzca devlet hizmetinde kullanlan hava aralardr (rnein: 1919 Paris Havaclk Szlemesi, mad. 30; 1944 ikago Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 3). Bu t r iinde balca u hava aralar yeralmaktadr: Polis hava aralar, gmrk hava aralar, askeri hava aralar, vb... Bu aralarn iinde en nemlisi askeri hava aralar (military aircraft, aeronefs militaires, Militrluftfahrzeuge) olup, askeri amalarla kullanlan ve bir asker tarafndan ynetilen b t n hava aralarn iermektedir (1919 Paris Havaclk Szlemesi, mad. 31). Hava aralarnn bulunabilecekleri yerler ise ikiye ayrlmaktadr: i) bir devlet lkesinin parasn oluturan ulusal hava sahas (national airspace, espace aerien national, nationale Luftraum), ii) ak deniz zerinde bulunan uluslararas hava sahas. Ancak, kimi devletlerin zaman zaman ulusal hava lkelerine bitiik uluslararas hava sahas zerinde hava gvenlik sahas (air defense identification zone; zone de securite; Luftverteidigungszone) ilan ettikleri ve burada birtakm denetimler yrttkleri grlmektedir. Bir devletin hava aralar zerindeki kiisel yetkilerinin kapsam byk lde anlan hava sahalarndan hangisinde bulunduu olgusu ile hava aracnn t r n e baldr. Ancak, 1950'li yllarn sonlarnda balayan uak karma (hijacking, detournement d'avions, Flugzeugentfhrungen) ve uaklarda iddet fiilleri (crimes on board of aircraft, infractions bord des aeronefs, Gewaltakte an Bord von Luftfahrzeugen) sonucu uan uy73

ruk devleti ile olayn ulusal hava sahasnda getii lke devleti arasnda kimi yetki atmas durumlar ile karlalmaktadr. B t n bu sorunlar ileride ele alnacaktr. Devletin uyrukluuna bal olmayan lke dndaki kiisel yetkileri Bu yetki konularnn belli ballar unlardr: i) Yabanclarn devlet gvenliine kar iledii sular konusunda c)

Birok devletin, lkeleri dnda ve yabanclar tarafndan devlet gvenliine kar ilenen sula konusunda kendilerini yetkili kldklar grlmektedir. Trk Ceza K a n u n u ' n u n daha nce belirttiimiz 4. maddesi bu konuda u h k m iermektedir: "Bir Trk veya yabanc, yabanc memleketlerde Trkiye devletinin emniyetine kar bir crm irtikp eder (se) ... hakknda re'sen tkibat yaplarak bu maddelerde yazl cezalarla cezalandrlr". Burada nemli bir sorun, bir devletin gvenlik gerekesi ile yabanclarn bu devlet lkesi dnda ilediini ileri srd sularn nitelii olmaktadr. Geleneksel olarak yazarlarn bu kategoriye soktuu sular siyasal nitelikli ve devletin nemli bir karn ilgilendiren sular olmaktadr (bkz. M. Bourquin, "Crimes et delits contre la srete des Etats etrangers", R.C.A.D.I., 1927-1, s. 126-128). Bu sular ise dnemlere gre deimektedir. Bu t r sular iinde en tannm yabanclarn belirli bir devlete kar o devletin lkesi dnda srdrdkleri casusluk faaliyetleri olmaktadr. Sorun zde bir uluslararas ceza hukuku sorunu olduundan ayrntl bilgi ve daha baka su rnekleri iin ilgili dala gndermekle yetineceiz. ii) Uzay aralar konusunda (spacecrafts, engins spatiaux, Weltraumfahrzeuge)

Devletin uzaya frlatlan aralar zerindeki kiisel yetkisinin srd uygulanan uluslararas hukukta kabul edilmektedir. Ancak, devletin uzay aralar zerindeki bu yetkisi, gemiler ve hava aralar konusunda olduu gibi onun uyrukluuyla balantl deildir. Zira, uluslararas uzay hukuku bu aralarn uyrukluundan hi sz etmemekte olup, yetkili devlet olarak bu aralarn ktne kayt edildii "tescil devleti"ni (State of registry; Etat d'enregistrement; Registrierungsstaat) gstermektedir (1967 Uzayn Bar Amalarla Kullanlmas Andlamas, mad. 8; 1975 tarihli Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline ilikin Szleme, mad. l / c ) . Tescil devleti, uzay aracn frlatan ya da bu amala lkesinden ya da tesislerinden yararlanlmasna izin veren ve "frlatan devlet" adyla 74

anlan devlettir (Tescil Sz., mad. l / a ) . Uzay aracn frlatma eylemine katlan ya da lkesinden yararlanlan "frlatan devlef'lerin birden ok olmas durumunda bu devletler aralarndan birini "tescil devleti" olarak belirlemek zorundadr (Tescil Sz., mad. 2/2). Tescil devletinin uzay arac zerindeki kiisel yetkilerinin ieriine gelince, bu yetki gerek ara ve paralar, gerekse ara personeli zerinde mnhasr bir yetkidir (1967 Uzayn Bar Amalarla kullanlmas Andlamas, mad. 8). Tescil devletinin bu yetkisi uzay aracnn bulunduu yerden etkilenmemektedir. Bylece, anlan devlet, aracn gerek bir uzay cismi (ay, yldzlar gibi) zerinde, gerekse uzay boluunda ya da atmosferde olmasna bakmadan, ilgili ara ve arataki kiiler zerinde yetkili klnmtr. Ancak, uzay aracnn baka bir devlet lkesine inmesi ya da dmesi durumunda lke devletinin yetkisi geerli olurken, tescil devletinin anlan uzay arac ve paralar zerindeki mlkiyeti srmektedir (1968 Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dnmeleri ve Uzaya Atlan Cisimlerin adesine likin Andlama, mad. 2 ve 4). Buna karlk, uzay aralarnn herhangi bir zarara neden olmalar durumunda uygulanan uzay h u k u k u n u n uluslararas sorumluluun ykletilmesi iin arad ba tescil ba olmayp, bu arac frlatan devlet ya da devletlerdir. Bu durumda gerek 1967 Uzay Andlamas (mad. 7), gerekse 1972 Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zararlar Konusunda Uluslararas Sorumlulua likin Szleme (mad. 2, 4 ve 5) frlatan devletin sorumluluunu ya da devletlerin ortak sorumluluunu kabul etmektedir. C. Devletin ulusal yetkisi ve teki devletlerle paylat yetkileri sorunu a) Ulusal yetki (domestic jurisdiction, competence nationale, nationale Zustndigkeit)
Kaynaka: Trkes S.L. Meray, Devletler Hukukunda Birlemi Milletler Antlamas v e Tatbikatna Gre Milli Yetki Meselesi, Ankara, SBF yayn, 1952; E.F.

elik, "Milli Salhiyetin Hukuk Mahiyeti Hakknda leri Srlen Nazariyeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 3, s. 119-149; A.L. Karaosmanolu, "Birlemi Milletler Andlamasmm 2'nci madde 7'nci fkrasnn Savaklar Bakmndan Yorumu", C. Sar Armaan, S.B.F.D., 1972, Cilt XXVII, Say 3, s. 185-200.
Yabanc dil: P. Berthoud, "La competence nationale des Etats et l'organisation des Nations Unies", A.S.D.I., 1947, s. 17-104; C.H.M. Waldock, "The

75

plea of domestic jurisdiction before international legal tribuals", B . Y . I . L , 1954, s. 96-142; M.S. Rajan, United Nations and domestic jurisdiction, London, 2 nd ed., 1961; A. Verdross, "La competence nationale dans le cadre de l ' O . N . U . et l'indpendance des Etats", R . G . D . I . P . , 1965, s. 214-235; Gotlieb and Dalien, "National jurisdiction and international responsability: new Canadian approaches to international law", A . J . I . L . , 1973, s. 229-259.

i)

Kavram

"Ulusal yetki" (milli yetki) ya da "mnhasr yetki" (exclusive jurisdiction, competence exclusive, ausschliejBliche Zustndigkeit) yalnzca bir devletin yetkisine giren ve bylece uluslararas h u k u k u n dzenlemeleri dnda kalan konulardaki yetkiyi belirtmektedir. Bylece, bir devletin ulusal yetkisine giren bir konu baka devletlerin ve uluslararas rgtlerin yetki alannn dnda bulunmu olup, ilke olarak, uluslararas hukukun kurallarndan etkilenmemektedir. Bugn bu terim daha nceleri kullanlan "mahfuz saha" (reserved domain; domaine reserve) ya da "mnhasr selahiyet sahas" terimleri ile ayn anlamda kullanlmaktadr (S.L. Meray, Devletler Hukukunda Birlemi Milletler Antlamas ve Tatbikatna Gre Milli Yetki Meselesi, Ankara, S.B.F. yayn, 1952, s. V ve 1-2). Ulusal yetki kavramnn somut olarak hangi konulara ilikin yetkileri kapsad aratrldnda, bunlarn banda devletlerin uyrukluklarn (tabiiyet) verme konusu gelmektedir (rnein: U.SA.D.'nn 7.2.1923 tarihli Tunus ve Fas ile ilgili Uyrukluk Kararnameleri konusundaki danma gr, C.P.J.I., Serie B, No. 4, s. 23; U.A.D.'nn 6.4.1955 tarihli Nottebohm Davas'na ilikin karar, C.I.J., Recueil, 1955, s. 20-21). Yine, bir devletin anayasal dzeninin saptanmas bu erevede yeralmaktadr (rnein, U.S.A.D.'mn 4.2.1932 tarihli Dantzig'deki Polonya Uyruklular konusundaki danma gr, C.P.J.I., Serie A/B, No. 44, s. 25). retide ayrca gmenlik, dalm gmrk vergileri, devlet lkesine ilikin sorunlar, siyasal rgtlenme ve rejim konular da ulusal yetki erevesine giren konulara rnek olarak gsterilmektedir (rnein bkz. S.L. Meray, a.g.y. (Milli Yetki), s. 26-31). Ancak, ulusal yetki alanna giren konular bu saylanlarla snrl kalmad gibi, belirli bir dnemde ulusal yetki alanna giren konularn srekli olarak burada yeralmalar da sz konusu deildir. U.S.A.D. 7.2.1923 tarihli Tunus ve Fas ile lgili Uyrukluk Kararnameleri konusundaki danma grnde bu olguyu yle aklamaktadr: "Belirli bir konunun bir devletin mnhasr alanna girip girmediinin bilinmesi sorunu z itibariyle izaf (relative) bir sorundur. Bu uluslararas ilikilerin gelimesine baldr" (C.P.J.I., Serie B, No. 4, s. 24). 76

Belirli bir sorunun bir andlamann konusunu oluturmas durumunda bu sorun ilgili devlet ya da devletlerin ulusal yetki alanndan km olmaktadr (ayn yapt). Yine, belirli bir sorunun yaplageli kural ya da hukuk genel ilkeleri gerei uluslararas hukukun konusunu oluturmas ve bylece devletlerin ulusal yetki alanndan kmas olana vardr (rnein, P. Guggenheim, Tome I, s. 62). Ulusal yetki alannn bu belirsizlii byle bir kavramn kimi yazarlarca reddedilmesine yol amaktadr (rnein, G. Scelle, "Critique du soi-disant domaine de" "competence exclusive", R.D.I.L.C., 1933, s. 365 vd.). Uygulamada, ulusal yetki snrlarnn saptanmasna ilikin kuku durumunda uluslararas yarg organlarnn ulusal hukuka getirilen kstlamalar dar yoruma bal tuttuklar gzlenmektedir (rnein, U.S.A.D.'n 6.12.1930 tarihli Serbest Blgeler Davas'na ilikin karar, C.P.J.I., Serie A, No. 24, s. 12). ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andlamasndaki durumu

Ulusal yetki kavramnn uygulanan uluslararas hukuka girmesi Milletler Cemiyeti Szlemesi ile gereklemitir. Nitekim, Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras devletler arasndaki uyumazlklarla ilgili olarak yle bir h k m iermektedir: "Taraflardan biri, anlamazln devletler h u k u k u n u n kendi mnhasr selhiyetine brakt bir meseleye taallk ettiini iddia eder ve Meclis de bunu kabul ederse, Meclis bunu raporunda tespit eder, fakat hibir hal sureti tavsiyesinde bulunmaz". Grlecei gibi, Milletler Cemiyeti erevesinde ulusal yetki kavramna bavurulmas en bata ye devletler arasnda kan uyumazlklarn 15. maddede ngrlen bir yol olarak Milletler Cemiyeti Konseyi'ne sunulmas ile snrl bir biimde gerekletirilmitir. Baka bir deyile, Milletler Cemiyeti Szlemesi ile ngrlen teki bar zm yollar sz konusu olduu zaman ye devletlerin ulusal yetki kavram arkasna snarak Konsey'in ya da baka bir organn bu uyumazlkta yetkisiz klnmas olana yoktur. Nitekim, 15. maddenin 1. fkras herhangi bir uyumazln hakemlie ya da U.S.A.D.'na gtrlmesi durumunda ilgili devletlerin ulusal yetki kavramna bavuramyacaklarn st kapal olarak kabul etmektedir. te yandan, reti uluslararas barn bozulduu ya da tehlikeye dt durumlarda, Milletler Cemiyeti Szlemesinin 11. madde 2. fkras erevesinde, Genel Kurul ya da Konsey'in arabuluculuk ya da dosta-giriim grevi yapmasna ulusal yetki kavramnn engel olamayaca grn tamaktadr (rnein, L.M. Goodrich et E. Hambro, Commentaire de la Charte des Nations Unies, Neuchtel, 1946, s. 136). 77

Milletler Cemiyeti erevesinde ulusal yetki kavramnn kullanlmas, ikinci olarak, ancak uluslararas hukukun ulusal yetki alanna girdiini kabul ettii durumlarda sz konusu olabilecektir. Baka bir deyile, som u t bir uyumazlk konusunun ulusal yetki alanna girip girmediinin lt uluslararas hukuka gre oluturulmak zorundadr. Ancak uluslararas hukukun ltnn ne oldunu belirleme yetkisi de burada Konsey'e verilmi bulunmaktadr. Konuyu inceleyen yazarlar, bir ye devletin ulusal yetkisini ileri srmesi durumunda Konsey'in bunu oybirlii ile kabul etmesi gerektiini, aksi takdirde ulusal yetki iddiasnn reddedilmi olacan bildirmektedir (bkz. S.L. Meray, a.g.y. (Milli Yetki), s. 15-16). Birlemi Milletler Andlamas da, 2. madde 7. fkrasnda ulusal yetki kavramna yer vermektedir. Anlan h k m aynen yle kaleme alnmtr: "bu Andlamann hibir hkm, ne z itibariyle bir devletin milli yetkisi iinde bulunan ilere, Birlemi Milletlerin karmasna cevaz verir ve ne de yeleri, bu gibi ileri, ibu Andlama gereince bir zm tarzna balamaya icbar eder; bununla beraber, Vll'nci blmde derpi edilen zorlama tedbirlerinin uygulanmasna bu prensip hibir suretle halel getirmez". Yukarda grlen h k m karsnda Birlemi Milletler erevesinde ulusal yetki kavramnn ilk zellii genel bir ilke niteliinde olmasdr. Zira, 2. madde B.M.'in uymas gereken ana ilkeleri belirtmekte olup, ulusal yetki kavram da bunlarn arasnda yeralmaktadr. Bunun doal sonucu ise, ulusal yetki ilkesinin genel olarak B.M. Andlamasnm btn hkmleri erevesinde geerli olmasdr. Bir karlatrma yaplrsa, Milletler Cemiyetinde bu ilkenin yalnzca uyumazlklarn bar zm konusunda kabul edilmesine karlk, Birlemi Milletlerde byle bir snrlama ile karlalmamaktadr. ikinci olarak, B.M. Andlamasnda ulusal yetki alannn snr olarak herhangi bir konunun "z itibariyle" (essentially; essentiellement) bir devletin milli yetkisi iinde bulunmas yeterli grlmtr. Bylece, herhangi bir sorunun kimi yanlar uluslararas hukukun konusunu olutursa bile, znn ulusal yetki alanna girmi olmas o sorunu B.M. organlarnn yetkisi dnda brakmaktadr. nc olarak, B.M. Andlamasnda ne ulusal yetki konusunun lt, ne de bu konuda karar verecek kii ya da organ belirtilmitir. Oysa, Milletler Cemiyeti Szlemesinde lt olarak uluslararas hukukun ltleri, bu konuda son karar verecek organ ise Konsey olarak bildirilmekteydi. Bu veriler karsnda, ulusal yetki konusunun hangi lte gre deerlendirilmesi gerektii konusu son kertede bir sorun karmyor 78

grnmektedir. Zira, B.M. Andlamasnda yeralan bir h k m niteliiyle ulusal yetki teriminin yorumu doal olarak uluslararas hukuk kurallarna ve ltlerine uygun bir biimde yaplmak zorundadr. Buna karlk, bir ye devletin ulusal yetki iddiasnda bulunduu zaman bunu deerlendirecek yetkilinin bildirilmemi olmas kimi sorunlar karr niteliktedir. Nitekim, bu boluk karsnda kimi yazarlarn (rnein, H. Kelsen) ye devletlerin egemenlik haklarna dayanarak bu konuda tek yetkili olduunu ve bu t r bir iddia durumunda B.M. organlarnn otomatik olarak yetkisiz bulunduunu ileri srmesine karlk, baka yazarlarn (rnein, G. Scelle) aksini dndkleri gzlenmektedir (bkz. S.L. Meray, ayn yapt, s. 50). Uygulamada, B.M. organlarnn herbiri nlerine gelen her sorunu gndemlerine alarak, gerektiinde ulusal yetki alanna girip girmediini sorunun z ile birlikte inceledikten sonra, bir karara balama yoluna gitmilerdir (S.L. Meray, ayni yapt, s. 180-181). Bu arada B.M. Genel K u r u l u n u n Bulgaristan, Macaristan ve Romanya ile yaplan 1947 bar andlamalarmdaki insan haklar ile ilgili hkmlerin inenmesi konusunda U.A.D.'dan danma gr istemesi karsnda, Divan'n ileri srlen ulusal yetki iddiasn bu sorunlarn bir andlama konusunu oluturmas gerekesi ile reddettii ve ilgili hkmleri yorumlad grlmektedir (U.A.D.'nn 30.3.1950 tarihli Bar Andlamalarnn Yorumu konusundaki danma gr: Bkz. C.I.J., Recueil, 1950, zellikle s. 70-71). Drdnc olarak, B.M. Andlamas "z itibariyle" bir devletin ulusal yetkisine giren konularda bile, eer sorun VII. blm erevesinde alnan zorlama tedbirlerinin uygulanmasn gerektiriyorsa, bir kuraldlk ngrmektedir. Uluslararas barn korunmas amacyla alnacak bu t r durumlarda B.M. organlar ulusal yetki alanna girip girmediklerine bakmakszn yetkili klnmlardr. b) Devletlerin ortak ve yaran yetkileri sorunu

Kaynan ister uluslararas hukuktan isterse bir devletin i hukukundan alsn, devletlerin sahip olduklar yetkileri, tek bir devletin ya da birden ok devletin kullanmasna olanak vermesi durumuna gre, ikiye ayrmak olana vardr. Bu ayrma gre, uluslararas hukuk rnein kta sahanl ya da mnhasr ekonomik blge stnde belirli bir ky devletine tek bana ve mnhasr olarak kullanaca birtakm yetkiler tanrken, i hukuklar da ulusal yetki alanna giren konularda devletlere genellikle bu t r tek bana kullanaca mnhasr yetkiler tanmaktadr. Buna karlk, gerek uluslararas hukukun, gerek i hukuklarn devletlere tand yetkilerin bir blm ayn anda birden ok devletin kullanmna olanak verir niteliktedir. Nitekim, uluslararas hukuk erevesinde zellikle uluslararas alanlarda ayn trden yetkilerin btn devletlere eit olarak ta79

nnd durumlarda giderek artan bir biimde karlalmaktadr. rnein, ak denizde deniz haydutluunu cezalandrma yetkisi b t n devletlere tannan bir ortak yetkiyi oluturmaktadr. te yandan, eitli devletlerin i hukuklar araclyla ayn kiiler ve eyalar zerinde ya da ayn durumlar karsnda yetki iddiasnda bulunmalar olasl vardr. Nitekim, bu durumlara zellikle sulularn cezalandrlmas konusunda sk sk rastlanmaktadr. rnein, ayn sutan dolay bir kii belirli bir devletin, suun ilendii yer nedeniyle, yarglama yetkisi altna girerken, bir baka devletin de, uyrukluk ba ya da baka gerekelere bal mevzuat nedeniyle, yarglama yetkisi altna girebilmektedir. Gerek uluslararas hukuktan, gerek ulusal hukuklardan kaynaklanan bu tr yetkilerin birden ok devlet tarafndan ayn kiiler zerinde uygulanma olasl "yaran yetki" (concurrent jurisdiction; competence concurrente) denilen bir yetki t r n n domasna yer vermektedir. Bu tr rakip yetkilerin varl da, uluslararas e tayan zel hukuk davalarnda da sz konusu olmakla birlikte, zellikle sulularn yarglanmas ve cezalandrlmas konularnda nemli yetki atmalarn ortaya karmaktadr. Son yllarda, zellikle blgesel dzeyde, bu t r yetki atmalarn ortadan kaldrmaya ynelik eitli uluslararas almalarn yapld ve andlamalarn imzaland gzlenmektedir. rnein, Avrupa Konseyi erevesinde imzalanan 15.5.1972 tarihli Ceza Kovuturmalarnn Aktarlmas Konusunda Avrupa Szlemesi byle bir dzenlemeyi gerekletirmektedir (bkz. R.G., 27.12.1977, Say 16512). m. DEVLET TRLER VE ULUSLARARASI HUKUKTAK ETKLER (categories of States and international law; categories d'Etats et droit international; Kategorie der Staates und Vlkerrecht)
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 152-181; C. Bilsel, Devletler, s. 23-33; 1. Ltem, "Cihanmul Bir Federalizmin artlar ve Glkleri", A..H.F.D., 1951, Cilt VIII, Say 1-2, s. 337-353; M.C. Vernon Cev.: M. Soysal), Devlet Sistemleri-Mukayeseli Devlet daresine Giri, Ankara, 1961; I. Akipek, II. Kitap, s. 98-101. Yabanc dil: E. Mcwhinney, "Federalism, biculturalism and international law", C.Y.I.L., 1965, s. 100-127; L. Sabourin, "La participation des provinces canadiennes aux organisations internationales", C.Y.I.L., s. 73-100; I. Bernier, International legal aspects of federalisin, London, 1973; Actes du Colloque-Les Etats federaux dans les relations internationales, R.B.D.I., 1983, No. 1; R.R. VVilson, "International law and the Commenwealth, 1907-1967", A.J.I.L., 1966, s. 770-782; G. Ri6ra, "L'Andorre", R.G.D.I.P., 1968, s. 361-380; M. Pilotti "Les unions d'Etats", R.C.A.D.I., 1928-IV, s. 445-546; P. Reuter,

80

"Actualit de l'union personnelle", M61anges Gidel, Paris, 1961, s. 481-498;

Ch. Durand, Confedration d'Etats et Etat federal, Paris, 1956; J. Fawcett. The British Commoxwealth i international law, London, 1963; D. Ehrhardt, Der Begriff des Mikrostaats in Volkerrecht und in der Internationalen
Ordnung, Aalen, 1970; W.S.G. Kohn, "The s o v e r e i g n t y of Liechtenstein", A.J.I.L., 1967, s. 547-558; R. Erge, "Le droit international et les conflits a u s e i n de l'Etat federal", R.D.I.D.C., 1987, s. 333-366.

Devletler, gsterdikleri birtakm zelliklere bal olarak uluslararas hukuk dzeni iinde deiik etkilere sahip bulunmaktadr. Nitekim, uygulanan uluslararas hukukta belirli bir t r devletin yararland kimi haklardan ya da kulland yetkilerden baka bir t r devletin yararlanma ya da kullanma hakk olmad durumlarla sk sk karlalmaktadr. rnein, olaan olarak bir devletin, uluslararas hukukun ngrd kurallara uymak kouluyla, baka devletler arasnda ortaya kacak bir savata taraflardan biri yannda yeralma ya da ittifak andlamalarna girme yetkisi varken, "srekli tarafsz devlet" ad verilen bir devlet tr bu yetkilere sahip bulunmamaktadr. te yandan, kimi devlet trlerinin sahip olduklar karmak rgtlenme biimleri nedeniyle de uluslararas ilikilerde hangi dzeyde yeralmalar gerektii sorunu ortaya kmaktadr. rnein, federal yapya sahip devletler iin federal devletin mi, yoksa federe devletler ya da birimlerin mi bu yetkilere sahip olaca konusunun akla kavuturulmas gerekmektedir. Devletlerin uluslararas hukuk erevesindeki bu etkileri kuramsal olarak iki ana konuda kendini gstermektedir: i) sahip olduklar temel yetkiler konusunda, ii) uluslararas dzeyde yrtlecek hukuksal eylemler konusunda (H. Thierry, J. Combacau, S. Sur et Ch. Valle, Droit International public, Paris, 1981, s. 228). Birinci konu erevesinde devletlerin, ilke olarak, tek balarna (tek-tarafl ilemler) ve teki devletlerle birlikte (andlamalar), birtakm hukuksal ilemler yapma yetkisi ile uluslararas sorumluluk tama yeteneine sahip olduklar grlmektedir. kinci konu erevesinde ise, devletlerin zellikle teki devletlerle diplomasi ilikileri srdrme yetkileri ile uluslararas yarg organlar nnde davalara taraf olma yetenei bulunduu gzlenmektedir. Hangi devlet trlerinin ne lde anlan bu yetkiler ve hukuksal yetenekler ile donatldnn aratrlmas buradaki ana amacmz olmaktadr. Bu amala, ilk nce devlet trlerinin snflandrlmasna allacak, sonra da deiik devlet trlerinin uluslararas hukuk erevesindeki bu yetkilerinin ve hukuksal yeteneklerinin durumu tek tek ele alnacaktr. 1. Devlet trlerinin snflandrlmas

Devletleri, gsterdikleri zelliklerine bakarak, deiik ltlere gre snflandrmak olana vardr. rnein, Prof. lhan Akipek devletlerin 81

yaplarna, yetkilerine, fiili glerine, corafi konumlarna ve dinlerine gre eitli ayrmlara gitmektedir (t. Akipek, II. Kitap, s. 98-101). Gnmzde retide en ok rastlanan ve hukuksal adan nemli olan ltlerin unlar olduu grlmektedir: i) devletin bamszlk durumu, ii) devletin sahip olduu yetkilerin kapsam, iii) devletin rgtlenme biimi. Bamszlk ltn kabul eden yazarlar devletleri bamsz ya da egemen devletler (independent States; Etats independants; souvernen Staaten) ile baml devletler (dependent States; Etats dependants; abhngige Staaten) olarak ikiye ayrmaktadr (rnein, G. Schwarzenberger, s. 55-61). Ancak, bu yazarlarn baml devletler arasnda, devlet sfatn tayan birimler olarak, koruma altnda devlet, vasal devlet vb. lkeleri rnek gstermelerine karlk, zellikle Sovyet yazarlarn, baml devlet olamayacan ileri srerek, byle bir ayrm reddettikleri grlmektedir (bkz. I. Paenson, s. 60). Nitekim, bamszlk ya da egemenliin devletin kurucu elerinden biri olduu dnlrse, bamsz olmayan bir lkenin devlet niteliine sahip olmas bize de tutarl grnmemektedir. Devletleri sahip olduklar egemen yetkilerin kapsamna gre ise, yine ikiye ayrmak olana vardr: i) tam yetkili devletler, ii) yetkileri snrl devletler (rnein, S.L. Meray, Cilt I, s. 152-199). Bu ayrm benimseyen yazarlar yetkileri snrl devletlere rnek olarak genellikle srekli tarafsz devleti, koruma altnda devleti, vasal devleti gstermektedir. Ancak, bu rneklere, yazarlara gre deien, baka rnekler de eklenmektedir. rnein, kimi yazarlar Andorra, San Marino, Monako ve Liechtenstein gibi "minyatr devlet" ad verilen ok kk ve kimi bakmlardan baka devletle bal devletleri bu erevede sayarken (rnein, S L . Meray, Cilt I, s. 198-199), baka yazarlar bir federal devletin alt birimlerini oluturan federe devletleri bu t r devletler iinde saymaktadr (rnein, I. Akipek, II. Kitap, s. 100). Aslnda, bu ayrm benimseyen yazarlarn byk lde yetkileri snrl bamsz devletler ile deiik llerde baml lkeleri kartrdklar gzlenmektedir. Nitekim, eer bamszlk devletin bir kurucu esi olarak alnrsa, koruma altnda devlet, vasal devlet, federe devlet gibi lkelerin, yetkileri snrl da olsa, bir devlet olarak deerlendirilmeleri olana bulunmad gibi, ayn yazarlardan kimilerinin tamyetkili devlet olarak niteledikleri ngiliz Uluslar Topluluu (Commonwealth) t r sui generis uluslararas rgtlenmelerin (rnein, S.L. Meray, Cilt I, s. 171-180) ve Condominium gibi iki ya da daha ok devletin yetkisi altnda bulunan smrge lkelerin de (rnein, G. Scfrvvarzenberger, s. 58-59) bu erevede yeralmamalar gerektii kansndayz. Bizce, yetki ltne gre devletler arasnda bir ayrma gidilmesi durumunda, yetkileri snrl devletler arasnda, b t n yetkilere sahip bulunmasa82

lar bile hibir bamll bulunmayan devletleri saymak yerinde olacaktr. Bunlar da, savata taraf tutma yetkisi bulunmayan srekli tarafsz devlet, bamsz devletlerin snrl konularda yetkilerini devrettikleri konfederasyon ile tamamen askerden arndrlm stat altna koyulmu devletler olmaktadr. Commonwealth t r rgtlenmeleri ise, ne tam yetkili devletler n e de yetkileri snrl devletler arasnda sayabileceimiz kansndayz. Bu uluslararas birimin devletler birlii ile uluslararas rgtler arasnda kendine zg (sui generis) bir yeri olduunu dnmekteyiz. Nitekim, bugn Byk Britanya ile eski dominyonlar olan bamsz devletlerin oluturduu bu topluluk yeleri, bakan olarak Byk Britanya kraln kabul etmekle birlikte, bamsz devletlerde bu bakann rol semboliktir. Bugn Commonwealth'n en nemli organ, iki ylda bir toplanan Babakanlar Konferansdr. Ayrca, Commonvvealth, 1965 ylndan bu yana Londra'da bulunan bir sekreteryaya sahiptir. Oysa btn bu veriler bir devlet rgtlenmesinin gstergeleri deildir. Devletlerin rgtlenme biimine gre snflandrlmalarna gelince, bunlarn iki ana guruba blnd grlmektedir: i) basit ya da tekil devlet (unitary State; Etat unitaire; Einheitsstaat), ii) bileik (mrekkep) devlet (composite State; Etat compose; Staatenverbindungen). Basit devlet, gerek i hukuk gerekse uluslararas hukuk asndan, devlet gcnn bir birlik gsterdii ve tek bir siyasal merkezin elinde bulunduu devlet yapsn belirtmektedir (rnein, Trkiye). Buna karlk, bileik devlette yetkiler, merkez otorite ile deiik kanat-otoriteler arasnda paylalmaktadr. Bileik devletler de kendi aralarnda aadaki alt-guruplara ayrlmaktadr: i) monari birlikleri (monarchical unions; unions monarchiques; monarchischen Staatenverbindungen), ii) federatif birlikler (federative unions; unions federatives). Monari birlikleri bir tek kiinin yetkisi altnda bulunma yoluyla oluan birlikler olup, gemite kalan rneklere sahiptir. Monari birlikleri de kiisel birlik (personal union; union personnelle; Personalunion) ve maddi birlik (real union; union reelle, Realunion) olarak ikiye ayrlmaktadr. Monari birliklerinin birincisine rnek olarak, ayr devletler olarak varlklarn srdrmelerine karlk bir tek h k m dar devlet bakan kabul eden birlikler gsterilebilir (rnein, 1714-1837 aras ingiltere ile Hanover arasndaki birlik). Maddi birlik ise iki devletin varlklarn srdrmelerine ramen, bir andlama ile bir tek hkmdarn yetkisi altna girmeleri d u r u m u d u r (rnein, 1723-1849 ve 1867-1918 aras Avusturya-Macaristan imparatorluu). Federatif birliklere gelince, onlar da ikiye ayrlmaktadr: i) federal devlet (federal State; Etat federal, Bundesstaat), ii) devletler konfederasyonu (confederation; confederation; Staatenbund oder Konfderation). Konfederasyonlarda belli bir ama (genel-

likle savunma) etrafnda birleen devletlerin, uluslararas hukuk asndan varlklarn srdrmelerine ve birliin amac dndaki btn uluslararas yetkilerini dorudan kullanmalarna karlk, federal devlet durum u n d a birleik birimler ilke olarak uluslararas varla sahip bulunmamaktadr. Gerek monari birliklerinde gerekse devletler konfederasyonunda birlii oluturan devletler bamsz varlklarn srdrdkleri iin retide gerek birer devlet olarak deerlendirilmemektedir (rnein, konfederasyon iin bkz. J.G. Starke, Introduction to international law, London, 1984, 9th ed., s. 109). Bugn bu t r devlet birlikleri rnekleri tarihte kalmlardr. Konuyla ilgilenenleri devlet trlerini inceleyen anayasa hukuku ve k a m u hukuku kitaplarna gndermekle yetineceiz. 2. Deiik devlet trlerinin uluslararas hukuktaki zellikleri Deiik snflandrmalar sonucu yukarda ad geen devlet trleri iinde hukuksal olarak devlet niteliine tartmasz sahip olanlar unlar olmaktadr: i) basit devlet, ii) federal devlet, iii) srekli tarafsz devlet, iv) "minyatr" devletler. Bunlardan basit devletin konumuz asndan vurgulanacak hibir zellii bulunmadndan bu devlet t r burada ele alnmayacaktr. Geriye kalan devlet trlerinin incelenmesine ise, kendine zg (sui generis) ve benzeri bulunmayan birtakm devlet trleri de eklenecektir. Bu arada, deiik ltlere bal olarak yaplan snflandrmalar sonucu ortaya kan bu devlet trlerinin kimi durumlarda birbirleriyle akmas olasln da vurgulamak gerekmektedir. Nitekim, yapsal lte gre rnein bir federal devlet olan belli bir devletin, ayn zamanda, yetki ltne gre yaplan snflandrmaya bal olarak, rnein yetkileri snrl devlet trlerinden bir srekli tarafsz devlet olmas olana da vardr (svire gibi). Yine, rnein yapsal lte gre basit devlet t r n e giren bir devletin, yetki ltne gre yetkileri snrl bir devleti oluturmas olana bulunmaktadr (rnein, Monako, San Marino gibi "minyat r " devletler). Bu rnekler oaltlabilecektir. A. Federal devlet (federal State; Etat federal; Bundesstaat)

Federal devlet, devlet yapsnn iki deiik dzeyde rgtlenmesinden domaktadr. Bu t r bir devlette hiyerarik adan alt dzeydeki rgtlenme her somut durumda deiik adlar alan (rnein: devlet, cumhuriyet, kanton, blge, land, birlik vb.) federe devletler erevesinde gerekletirilmektedir. st dzeydeki rgtlenme ise, federal devlet ad verilen birka federe devletten oluan merkez otorite erevesinde olumaktadr. 84

Bu iki dzey otorite arasndaki yetki dalm ise genellikle ilgili devletin anayasas ve ender olarak da andlamalarla belirlenmektedir. Bireyler her iki dzeydeki devlete (federal devlet ve federe devletler) hukuksal balarla bal olmakla birlikte, her somut durumla ilgili yetki dalmna uygun olarak, bazen federal devletin bazen de federe devletlerin yetkisi altnda bulunmaktadr. Federal devletlerin uluslararas hukuk erevesinde dourduklar etkilere gelince, federal devlet ilke olarak bir b t n kabul edilmektedir. Bylece, d ilikilerin her trnde, aksi ngrlmedii srece, bir federal devletin merkez otorite tarafndan temsil edilmesi benimsenmektedir. Bu erevede, uluslararas dzeyde geerli hukuksal ilemleri yapma yetkisi ilke olarak federal devletindir. Bununla birlikte, uluslararas hukuk, anayasal dzenlemelerin izin verdii durumlarda, federe devletlerin de bata andlama yapma yetkisi olmak zere her trl hukuksal ilem yapma yetkisinin bulunduunu kabul etmektedir (bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 94). Bu bakmdan kimi yazarlarca ileri srlen tek koul ilgili federe devletlerin uluslararas ykmllklerini yerine getirme yeteneine sahip olmalardr (bkz. F.L.M. Van de Craen, "The federate State and its treatymaking power", Actes du colloque: Les Etats federaux dans les relations internationales, R.B.D.I., 1983, No. I, s. 381). Birok federal devletin anayasas ya da federal mevzuat belirli koullarda federe devletlere de andlama yapma hakk tanmaktadr (bkz. ayn yapt, s. 382-390). rnein, S.S.C.B.'nin 1977 Anayasasnn 73. maddesi yabanc devletlerle ve uluslararas rgtlerle federe cumhuriyetlerin ilikilerinin genel yntemlerini belirleme ve egdmn dzenleme yetkisini federal devlete tandktan sonra, 80. maddesi federe birimlere andlama yapma yetkisi tanmaktadr. Yine, svire Federal Anayasasnn 9. madde 1. fkras, kamu ekonomisi, komuluk ilikileri ve polis konularnda kantonlara andlama yapma yetkisi tanmaktadr (bu andlamalarn trleri iin bkz. Y. Lejeune, Recueil des accord internationaux conclus par les cantons suisses, Berne, 1982). Federal devletlerin diplomasi ilikileri kurmas konusunda ise, ilke, federal birimin bu yetkiyle mnhasr bir biimde donatld ynndedir. Birok federal anayasa bu ynde hkmler iermektedir (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 163). Bununla birlikte, federe devletlerin de, federal devletin gzetim ve denetimi altnda, bu t r ilikiler kurabilmesi olanan tanyan federal devletler de vardr. rnein, yine S.S.C B.'nin 1977 Anayasasnn 80. maddesi, federe cumhuriyetlere, diplomasi temsilcisi ve konsolos gnderme ve kabul etme yetkisi ile uluslararas rgtlerin almalarna katlma yetkisini aka tanmaktadr. Federal devletlerin uluslararas davalarda taraf olabilmeleri sorununa gelince, ilke, federal otoritenin bu yetkiye sahip olduu ynndedir. 85

Nitekim, sorun U.A.D. nnde bir davaya taraf olma asndan deerlendirildii zaman, bu durum yeterli aklkta ortaya kmaktadr. Zira, U.A.D. Statsnn 34. maddesi yalnz devletlerin Divan nnde taraf olabileceini vurguladktan sonra, 35. maddenin 1. fkras Divan'n bu statye taraf olan devletlere ak olduunu bildirmektedir. Oysa, S.S.C.B.'nin Beyaz Rusya ve Ukrayna Cumhuriyetleri gibi federe devletlerinin dnda, hibir baka federe devlet B.M. Andlamasna ve U.A.D. Statsne taraf bulunmadndan, bu t r federe birimler ilke olarak Divan nnde taraf olma yetkisine sahip deildir. Buna karlk, eer anayasalar yasaklamyorsa, federe devletlerin uluslararas hakemlik davalarna taraf olmasna hibir hukuksal engel yoktur. Uluslararas sorumluluk konusu bakmndan federal devletlerin dur u m u deerlendirildii zaman federe devletlerin byle bir ykmll tamaktan hukuksal olarak yoksun bulunduklar ya da kandklar ve her zaman federal devletin sorumlu tutulduu ortaya kmaktadr (eitli rnekler iin bkz. L. Cavare, Tome I, s. 422-426). Bugn dnyadaki belli bal federal devletler unlardr: A.B.D., Arjantin, Avustralya, Avusturya, Federal Almanya, Hindistan, svire (her ne kadar ad svire Konfederasyonu olarak geiyorsa da 1848'den bu yana bir federal devlettir), Kanada, S.S.C.B., Yugoslavya. B. Srekli tarafsz devlet (permanently neutral State; Etat perpetuellement neutre, dauernd neutraler Staat)

Srekli tarafsz devlet, bamsz bir devlet olup, olaan olarak bir devletin sahip olduu b t n yetkilere sahip bulunmasna karlk, bir konuda bunun snrland devlet trdr. Srekli tarafsz devlet baka devletler arasnda kan savalara katlmama ve bar zamannda da ittifak andlamalarna taraf olmama y k m altnda bulunmaktadr. Yine, srekli tarafsz devlet lkesinde baka devletlerin kuvvetlerinin gemesine ya da yerlemesine izin vermeme y k m altndadr. retide bazen kendi istei ile tarafszlatrlm, rnein svire gibi, "srekli tarafsz devlet" ile baka devletlerin zoruyla tarafszlatrlm, rnein I. Dnya Savandan nce Belika gibi, "srekli tarafszlatrlm devlet" (permanently neutralized State; Etat perpetuellement neutralise; dauerned neutralisierter Staat) arasnda bir ayrma gidildii grlmektedir (rnein, E. Menzel und K. Ipsen, s. 104). Ancak, bu istee bal olup olmama durumu sonuta ayn hukuksal rejimin uygulanmasm hibir biimde etkilemedii iin, retinin baka bir blm byle bir ayrm reddetmektedir (bkz. I. Paenson, s. 64). te yandan, kimi yazarlar srekli 86

tarafsz devlet ile devlet nitelii bulunmayan lkelerin t a r a f s z l a t r m a snn (neutral zone; zone neutre;neutrale Zone) kartrlmamas gerektiini, srekli tarafszlk rejiminin yalnzca devletlere zg olduunu bildirmektedir (rnein, Ch. Rousseau, Tome II, s. 302-303). Srekli tarafsz devlet ile herhangi bir savata ya da bar zamannda taraf tutmayan devletleri kartrmamak gerekmektedir. Srekli tarafsz devletin bu tarafszl hukuksal bir ykmllk olmasna karlk, herhangi bir durumda taraf t u t m a y a n bir devletin bu tarafszl siyasal niteliktedir ve hibir hukuksal zorunluluktan domamaktadr. Baka bir deyile, bu sonuncu t r devlet istedii zaman t u t u m u n u deitirebilecektir. Bu nedenle, rnein 1915'ten bu yana sve'in ya da 1944'ten bu yana Finlandiya'nn uygulad olgusal (de facto) tarafszlk (factual neutrality; neutralite de fait; faktische Neutralitt) ile, rnein 1815'ten bu yana svire'nin uygulad hukuksal tarafszl kartrmamak gerekmektedir. Yine, II. Dnya Savandan bu yana kimi devletlerin benimsedikleri, siyasal ve askeri olarak, Dou ve Bat bloklar arasnda taraf t u t m a m a (nonalignment, non-alignement) ile srekli tarafszlk kartrlmamaldr. Srekli tarafsz devletin herhangi bir savata taraf olmama ve bar zamannda, ister saldr isterse savunma amal olsunlar, ittifaklara girmeme ykm altnda bulunmas onun bir saldrya urad zaman kendisini koruma hakk olmad anlamna gelmemektedir. Zira, saldrya urayan herhangi bir devlet gibi srekli tarafsz devletin de uluslararas hukukta bir doal hak olarak deerlendirilen mer savunma hakkn kullanmasna herhangi bir hukuksal engel yoktur (rnein, genel olarak bu kavram iin bkz. J.L. Kunz, "Individual and collective self-defence in article 51 of the Charter of the United Nations", A.J.I.L., 1947, s. 877). Nitekim, srekli tarafsz devletler savunmalar iin ulusal ordulara sahiptir. Srekli tarafsz devlet rejimi bir analamayla kurulaca gibi (rnein, svire iin 20.11.1815 tarihli Paris Bildirisi ve 28.6.1919 tarihli Versailles Bar Andlamasmn 435. maddesi), ilgili devletin tek-tarafl bildirisi (rnein, 9.7.1962 tarihli Laos'un bildirisi) ya da herhangi bir hukuksal ilemi (rnein, Avusturya'nn 28.10.1955 tarihli anayasal deerdeki tarafszlk yasas) sonucu bunu teki devletlerin kabul ile de doabilecektir. (bilgi iin bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 185-190). Bir devlet srekli tarafsz devlet stats kazandktan sonra nc devletlerin buna sayg gstermesi ykmll vardr. Eer bu srekli tarafszlk bir andlama ile baka devletlerce gvence altna alnmsa, gvenceyi salayan devletlerin herhangi bir saldry kuvvet yoluyla cevaplamas ykmllkleri vardr (rnein bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 304). Bugn uluslararas dzeyde srekli tarafsz devlet stats altnda bulunduu genellikle kabul edilen devletler unlardr: isvire (1815'ten 87

__

bu yana), Avusturya (1955'ten bu yana) ve Laos (1962'den bu yana). Ancak, Laos'un tarafszl Vietnam sava srasnda 1964 ylndan balayarak uzun sre inenmitir. C. "Minyatr Devletler" (mini-States or microstates; micro-Etats; Mikrostaaten)

Avrupa ktasnda yeralan ve bir ya da iki byk devletin lkesi tarafndan evrilmi bulunan birka "minyatr" devlet de uluslararas hukuk asndan birtakm zelliklere sahip bulunmaktadr. Genel bir "miny a t r " devlet stats varolmamakla birlikte, bu devletlerin gsterdikleri belirli benzerlikler sonuta uluslararas hukuk asndan da deiik etkiler ortaya karmaktadr. Bu devletler Monako, Lichtenstein, San Marino ve biraz tartmal olarak da Andorra'dr. Ortak zellikleri olarak, herbirinin ok kk lkelere (Monako: 1 km 2 497 m 2 ; Liechtenstein: 160 km 2 ; San Marino: 61 km 2 ; Andorra: 468 km 2 ) (bu lle iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 330, 334 ve Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 19, 128 ve 171) ve ok az sayda nfusa (en ok 45 bin dolaynda) sahip olmalar, bir ya da en ok iki byk devlet tarafndan evrili bulunmalar (Monako: Fransa; Liechtenstein: svire ve Avusturya; San Marino: talya; Andorra: Fransa ve spanya) ve bu devletlerle tarihten gelen zel ilikiler iinde olmalar saylmaktadr. Fakat, bu devletlerden herbiri bir devletin kurucu eleri olan ,lke, uyrukluunu tayan insan topluluu ve kendini yneten bir siyasal otoriteye sahiptir. Yine, devletin drdnc kurucu esi bamszlk, Andorra iin biraz tartmal olmakla birlikte, teki devlet iin kesin olarak gereklemi bulunmaktadr. Dolaysyla, herbirinin zel dur u m u sakl kalmak kouluyla, bu devletleri genel olarak yetkileri snrl devletler arasnda snflandrmak yerinde olacaktr. Uluslararas hukuk ilikileri asndan anlan devletlerin genellikle zel ilikiler iinde bulunduu devlet tarafndan temsil edildikleri gzlenmektedir. Ksaca belirtilirse, Monako, Fransa ile belirli konularda bir siyasal ve ekonomik birlik iinde bulunmaktadr. Bu erevede, Fransa Monako'nun savunmasn gvence altna almakta (17.7.1918 tarihli Andlama), iki devlet arasnda gmrk birlii oluturulmakta (1865'ten bu yana deiik andlamalarla dzenlenmi olup bu konudaki en son temel nitelikli andlama 18.5.1963 tarihini tamaktadr), birtakm vergi sorunlar ve PTT, vb. kam u hizmetleri ortak dzenlemeler altna konulmaktadr (zellikle 18.5.1963 tarihli andlama). Uluslararas ilikilere gelince, Monako kendi adna uluslararas konferanslara katlabilmekte (rnein, Helsinki Bildirisi Konferans), uluslararas rgtlerin zellikle teknik nitelikte olanlarna (rne88

in UNESCO) ye olabilmekte, andlamalar yapabilmekte, teki devletlerle diplomasi temsilcilii ilikileri kurabilmektedir. Buna karlk, Monako'nun bizzat katlmad konferanslarda, temsil edilmedii rgtlerde ve devletlerde bu grevi Monako adna Fransa yerine getirmektedir (zellikle bkz. 17.7.1918 tarihli andlama). Yine, Monako'nun uluslararas davalarda taraf olma yetkisinin kabul edildii grlmektedir. Nitekim, Monako U.S.A.D. Statsne taraf bulunmaktayd. Lichtenstein'm yakn zel ilikiler iinde bulunduu devlet ise, nceden bir ara Avusturya ve 1918'den bu yana da isvire olup, bu iki devlet arasnda deiik andlamalarla oluturulan bir gmrk birlii (29.3.1923 tarihli andlama), birtakm ortak P T T ve yabanclar polisi gibi kamu hizmetleri dzenlemeleri gerekletirilmi bulunmaktadr. Liechtenstein da kendi adna andlamalar yapabilmekte, uluslararas rgtlere ye olabilmekte (rnein, Avrupa Konseyi), uluslararas konferanslara katlabilmektedir (rnein, Helsinki Bildirisi Konferans). Liechtenstein'i yabanc devletlerde temsil etme yetkisi isvire'ye tannmaktadr. te yandan, Liechtenstein'in uluslararas davalara taraf olma hakk da vardr. Nitekim, B.M. Genel K u r u l u n u n 1.12.1949 tarihli karar ile Liechtenstein U.A.D. Statsne taraf olduu gibi, yine bu devlet taraf bulunduu Avr u p a insan Haklar Szlemesinde yeralan yarg organlar nnde de taraf olabilmektedir. San Marino'nun zel ilikiler iinde bulunduu devlet italya olup, 1815'ten bu yana iki devlet arasnda yaplan deiik andlamalarla bu dur u m dzenlenmitir. Genel olarak uluslararas ilikilerinde italya tarafndan temsil edilmekle birlikte San Marino'nun kendi bana andlama yapma ve diplomasi ilikileri kurma yetkilerinin varolduunu gsteren eitli kantlar bulunmaktadr. Ayrca, San Marino B.M. Genel K u r u l u n u n 9.12.1953 tarihli bir karar ile U.A.D. Statsne de taraf olmak suretiyle uluslararas davalarda taraf olabilme yeteneini de teyid ettirmitir. Andorra'ya gelince ise, bugnk hukuksal stats 12.4.1868 tarihli anayasas ile saptanm olup, bu lke Fransa Cumhurbakam ile spanya'nn Urgel Piskoposunun ortak otoritesi altnda bulunmaktadr. Gerekte lke 24 yeden oluan ve seimle gelen bir Genel Konsey (Conseil general des Valles) ve "Birinci Ynetici" (Premier Syndic) tarafndan ynetilmekte olup, kendi bamsz mahkemeleri de vardr. Ancak, Andorra'nn d ilikilerini y r t m e yetkisi, andlama yapma ve diplomasi temsilcilii dahil, Fransa'nn elinde bulunmaktadr. Bununla birlikte, ispanya'nn da 1945'ten bu yana Andorra adna birtakm andlamalar yapmas nedeniyle bu iki devlet arasnda bu konuda bir yetki tartmas olduu gzlenmektedir (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 347). 19

Kendine zg (sui generis) statye sahip devletler

Tarihsel gelimeler ve uluslararas ilikilerin karmakl kimi zam a n hibir genel tr iine sokulamayan birtakm kendine zg (sui generis) niteliklere sahip devletlerin ortaya kmasna da olanak vermitir. Bunlarn en tannm Papalk olmaktadr. Ancak, 1960'tan bu yana Kbrs'taki gelimeler de genelde yetkileri snrl devletler iine sokabileceimiz fakat kendine zg birtakm nitelikler gsteren deiik devlet trlerinin domasna yer vermitir. Basit bir devlet t r n n btn kurucu elerine sahip olan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (K.K.T.C.)'nin kurulmas ile gemite kalan bu devlet trlerini de, bizim iin nemleri gznne alnarak, burada ksaca ele almann yerinde olacan dnmekteyiz. Bylece, burada srasyla u devletler incelenecektir: i) Papalk, ii) Kbrs Cumhuriyeti. a) Papalk (Holy See; Saint-Siege; Heiliger Stuhl)

Papalk devletinin bugn yrrlkte olan stats 11.2.1929'da talya ile Papalk arasnda Roma'da imzalanan Latran Andlamalar ile dzenlenmitir (ngilizce metin iin bkz. A.J.I.L., 1929, Suppl. s. 187 vd., Franszca ana andlama metni iin bkz. C.A. Colliard et A. Manin, Droit international et histoire diplomatique, Paris, 1971, Tome II, s. 100-105). Bu ana andlamalara daha sonra zellikle Papalk'n lkesini oluturan Vatikan sitesinde kimi kamu hizmetlerini dzenleyen ikincil deerde baka andlamalar da eklenmitir. Papalk, bir devletin kurucu eleri olan bir lkeye (Vatikan sitesi ve Roma civarndaki birka kiliseden oluan toplam 44 hektarlk bir alan), Papalk uyruunu tayan bir insan topluluuna (yllara gre deien yaklak 300-600 kii aras), bir siyasal otoriteye (Papann hem uhrevi hem de dnyevi yetkilere sahip olduu kabul ediliyor) sahip olduu grlmektedir. Devlet olmann drdnc esi olan egemenlik ise Latran ana Andlamasnm 2. maddesinde italya tarafndan aka tannmaktadr. Bu veriler karsnda, birok yazarn, zellikle yeterli dnyevi yetkiye sahip olmad gerekesiyle, yalnzca zel bir uluslararas kiilik tanmasna ram e n (rnein, Ch. Rousseau, Tome II, s. 363-364 ve 375-377; E. Menzel und K. Ipsen, s. 134), Papal kendine zg nitelikleri olan bir devlet olarak deerlendirmek bize en dorusu grnmektedir. Papalk lkesi zerinde birok kamu hizmetinin (rnein, Saint Pierre meydamnda polis yetkileri, Vatikan Sitesine servis yapan trenin iletilmesi, Vatikan Sitesinde ilenen sularn cezalandrlmas gibi) italya tarafndan grlmesine karlk, gerek Papa ve Kilise yksek grevlileri, gerek Papalk binalar talya'nn yetki alan dnda kalmaktadr. Papalk 90

devletinin uluslararas ilikilerine gelince, Papalk bugn 100 civar devlette (rnein, Trkiye) diplomasi temsilcisi bulundurmakta ve bir o kadar devletin diplomasi temsilcisi de (rnein, Trkiye) Papalkta bulunmaktadr. Yine, Papalk, B.M. ve Avrupa Topluluklar dahil, birok uluslararas rgt nezdinde diplomatik temsilcilie sahiptir. Ayrca, Papalk birok uluslararas rgte ye bulunmaktadr (rnein, Uluslararas Telekomnikasyon Birlii, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, vb.). te yandan, Papalk birok uluslararas konferansa katlmakta (rnein, nc Deniz Hukuku Konferans) ve gerek gncel (rnein, 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi) gerekse konkorda (concordat; Konkordate) ad verilen dinsel konulara, ilikin birok andlamaya taraf olmaktadr. Bununla birlikte, Latran Andlamas (mad. 24) ile Papalk, devletler arasndaki dnyevi yarmalarla ilgili konferanslara katlmama ve andlamalara taraf olmamay kabul etmektedir. b) Kbrs Cumhuriyeti (Republic of Cyprus; Republique de Chypre; Zypern)
Kaynaka: Trke: S. Toluner, Kbrs U y u m a z h ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1977; M. Tamko, "Kbrs C u m h u r i y e t i n i n Devletler Hukuku Y n n d e n Stats", S.B.F.D., Cilt XL, Say 1-4, s. 55-68; M. Sarca, E. Tezi v e . Eskiyurt, Kbrs Sorunu, istanbul, 1975; S.L. Meray, Uluslararas H u k u k v e Uluslararas rgtler El Kitab, Ankara, 2. bask, 1979, s. 66-68; Kbrs Trk Federe Devletinin Milletleraras H u k u k a likin Baz S o r u n l a n - S e m p o z y u m (6-7 Mays 1982), stanbul, 1983; Z.M. Necatigil, "Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Anayasas", Eskiehir ..B.F.D., Cilt IV, Haziran 1986. Yabanc dil: N.M. Ertekn, Inter-communal talks and the Cyprus Problem, Nicosia, 1977; Z.M. Nedjatigil, Cyprus-constitutional proposals a n d developments, Nicosia, 1977; Z.M. Nedjatigil, The Cyprus Conflict-A Lawyer's view, Nicosia, 1982, 2nd. ed.; T. Feyziolu, M y t h e s et ralites- D o c u m e n t s s u r le problfeme d e Chypre, Ankara, 2nd. 6d., 1984; G. Tenkides, "La condition internationale de la R6publique de Chypre", A.F.D.I., 1960, s. 133-169; D.G. Lavroff, "Le statut d u Chypre", R.G.D.I.P., 1961, s. 527-545; G. Vlachos, "L'Organisation constitutionnelle de la B6publique de Chypre", R.I.D.C.,

1961, S. 525-559.

Daha nce Osmanl mparatorluu'nun lkesini oluturan Kbrs adas, Osmanl imparatorluu'nun 1878 Osmanl-Rus Savandan yenik kmasndan kaynaklanan siyasal koullara bal olarak, 4.6.1878 tarihinde ingiltere ile imzalanan Savunma Andlamas ve 1.7.1878 tarihinde yine ayn devletle imzalanan ek Protokol ile geici bir sre ingiltere'nin ynetimine devredilmitir (Savunma Andlamas metni iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 401-402. Ek Protokol metni iin bkz. A. Gaziolu, ngiliz daresinde Kbrs (1878-1960), istanbul, 1960, s. 13-14). Lozan Bar Andlamasnn 91

20. maddesi ile de Kbrs'n 1914'ten balayarak ingiltere'nin egemenliine gemesi kabul edilmitir. Ancak, Kbrs'taki ngiliz egemenlii 1950'li yllarda smrgelerin bamszla kavumas sreci iinde sz konusu olmu bulunup, 1959-1960 yllarnda Kbrs adasnn bamsz fakat iki toplumlu bir devlet olarak domasn salayan andlamalarm gerekletirildii grlmektedir. Kbrs Cumhuriyeti Devleti'nin bamszln salama yolundaki ilk andlama 11.2.1959 tarihinde Trk ve Yunan babakanlarnn parafe ettii Zrih Anlamasdr. Zrih Anlamas, kurulacak olan yeni Kbrs Cumhuriyeti'nin yapsn dzenleyen bir andlama ile Kbrs, Trkiye, Yunanistan arasnda bir ittifak andlamasn kapsamaktadr. Fakat, Zrih Anlamasna ngiltere taraf bulunmad iin bu verilerin ngiltere'ye ve Kbrs Trk ve Rum toplumlarna sunulmas yoluna gidilerek, sonuta, bu konuda anlan btn taraflarn rzasn ieren 17-19.2.1959 tarihli ve birok belgeden oluan Londra Anlamas gerekletirilmitir. Daha sonra da, anlan bu iki andlama temel alnarak, 16.8.1960'ta Trkiye, ngiltere, Yunanistan ve bamsz Kbrs Cumhuriyeti arasnda imzalanan Lefkoe Andlamalar yaplarak Kbrs Cumhuriyeti'nin hukuksal stats kesinlik kazanmtr (Trkiye'nin 31.3.1965 tarih ve 556 sayl yasayla onaylanmasn u y g u r bulduu bu andlamalarm metni Resmi Gazete'de yer almamaktadr: Bkz. R.G., 10.4.1965, Say 11976. Asllar yalnzca ngilizce ya da ngilizce ve Franszca olarak yaplan bu Zrih-Londra ve Lefkoe Andlamalarnm nemli olanlarnn Trke metinleri iin bkz.: S. Toluner, a.g.y. (Kbrs), s. 507-531;"M. Sarca, E. Tezi ve . Eskiyurt, a.g.y., s. 262278 ve 385-390). Lefkoe Andlamalar toplam 17 tane olup (asl metinler iin bkz. U.N.T.S., vol. 382, s. 3-247. Ancak burada ngiltere'nin taraf bulunmad: ttifak Andlamas yeralmamaktadr), bunlarn en nemlileri unlardr: i) Kbrs Cumhuriyeti'nin Kurulmasna Dair Andlama; ii) ttifak Andlamas; iii) Garanti Andlamas. Bu andlama ile bunlara bal olarak oluturulan Kbrs Cumhuriyeti Anayasas Kbrs Cumhuriyeti'nin tam hukuksal statsn belirlemektedir (Kbrs Cumhuriyeti Anayasas metni iin bkz. M. Sarca, E. Tezi ve . Eskiyurt, ayn yapt, s. 279-383). Yukarda belirtilen belgeler incelendii zaman, Kbrs Cumhuriyeti'nin iki toplum zerine oturtulan ve Trkiye, Yunanistan ve ngiltere gibi devletin gvencesi altna konulan durumundan kaynaklanan, yetkileri kstl bir devlet rneini oluturduu gzlenmektedir. Ayrntlarna girmeden belirtirsek, Kbrs Cumhuriyeti'nin, en bata, ie ynelik birtakm yetki snrlamalar altnda bulunmas kabul edilmitir. Nitekim, Kurulu Andlamasnm 7. maddesinin 2. bendi ile Anayasann 182. maddesi, olaan olarak teki devletlerin ulusal yetkisine giren anayasal dzeni saptama 92

konusunda, Kbrs Cumhuriyeti iin kstlamalar getirmektedir. Anlan hkmlere gre, Zrih Anlamasnda kabul edilen birtakm temel hkmlerin deitirilmesi sz konusu edilemeyecektir. Bu temel hkmler arasnda zellikle Cumhurbakan ve Cumhurbakan Yardmcsnn dur u m u (Anayasa, mad. 1), Kbrs Cumhuriyeti'nin resmi dilleri (mad. 3/1-2) ve bayra (mad. 4/1) gibi konulardan 1960 ttifak ve Garanti Andlamasnn anayasal gte olduunu ngren hkmlere (Anayasa, mad. 181) kadar birok h k m yeralmaktadr. te yandan, Kbrs Cumhuriyeti'nin d ilikilerle ilgili yetkilerinde de birok kstlama ile karlalmaktadr. Nitekim, Garanti Andlamasnn 1. maddesi Kbrs Cumhuriyeti'nin hibir devletle siyasal ve ekonomik birlemeye giremeyeceini ngrmektedir. Bir baka yetki kstlamas Kurulu Andlamasnm 23. maddesinde yeralmaktadr. Anlan maddeye gre, Kbrs Cumhuriyeti Trkiye'ye ve Yunanistan'a en fazla gzetilen ulus muamelesi yapmak zorundadr. Yine, Kbrs Cumhuriyeti'nin sahip olabilecei askeri g 2000 kii ile snrlanm olup (Kurulu And., mad. 14), lkesinde ayrca 650 Trk ve 950 Yunan askerinden oluan iki a y n birlik bulundurma zorunluluu vardr (ittifak And., Ek Protokol I). Daha baka rnekler de gsterme olana vardr. Kbrs Cumhuriyeti'nin bu hukuksal stats Aralk 1963'te R u m toplumunun Trk toplumuna kar giritii kanl olaylar sonucu belirsizliklerle dolu bir dneme girmitir. Zira, anlan temel andlama ve anayasa hkmlerinden yararlanamayan Kbrs Trk toplumu giderek kendi zerk ynetimini kurmutur. Ancak, 1974 Sampson darbesi ve onun sonucu olarak gerekletirilen Trkiye'nin Kbrs harekatna kadar, K b n s Trk toplumunun 1960 hukuksal statsnn ilke olarak sona ermediini kabul ettii izlenimi domaktadr. Nitekim, Trk toplumunun Temel Yasas, 1960 Anayasas b t n hkmleriyle uygulanana kadar Kbrs Trk blgesinde bu Temel Yasann uygulanacan ngrmek suretiyle (bkz. Z.M. Nedjatigil, The Cyprus Conflict, Nicosia, 2nd. ed., 1982, s. 39), 1960 hukuksal statsnn son bulmadn kabul ettiini st kapal olarak bildirmektedir. Daha sonra ,zerk Kbrs Trk Ynetiminin ortaya kmas ve 13.2.1975'te Kbrs Trk Federe Devleti'nin kurulmas ile, Kbrs Trk toplumunun tek bir K b n s devletinin varln kabul etmekle birlikte anlan 1960 hukuksal statsnn srmesini bundan byle reddettii izlenimi edinilmektedir (K.T.F.D.'nin hukuksal nitelii zerindeki grler iin bkz.: Z.M; Nedjatigil, ayn yapt, s. 93-121; S. Toluner, "Kbrs Trk Federe Devleti'nin Milletleraras Hukuki Stats", Kbrs Trk Federe Devletinin Milletleraras Hukuka likin Baz Sorunlar-Sempozyum (6-7 Mays 1982), istanbul, 1983, s. 3-21). Ancak, 15 Kasm 1983'te Kuzey Kbrs Trk Devleti'nin ilan edilmesi ile bugn artk Kbrs'n 1960'da saptanan hukuksal statsnn sona erdii kesinlikle ortaya kmaktadr. 93

kinci

Balk :

DEVLETLER DIINDAK BRMLER Uluslararas hukukun statlerini dzenledii ve tamamen ya da ksmen ilikilerini ynettii, devletler dnda kalan, teki birimler unlardr: i) Devlet nitelii kazanmam insan topluluklar; ii) uluslararas rgtler; iii) gerek ve tzel kiiler.

I.

Devlet nitelii kazanmam insan topluluklar

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 190-228; E.F. elik, I. Kitap, s. 231-247; N. Abadan, "Vesayet Rejimi", S.B.F.D., 1954, Cilt IX, Say 2, s. 289-311; . Ltem, "XV. Genel Kurulda Smrgecilik Meselesi", M.M.T.Y., 1960, vol. I, s. 65-91; M. Gnlbol, "Birlemi Milletler Andlamasnda v e Tatbikatnda Muhtar O l m a y a n lkeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 1, s. 114-129.

Yabanc dil: R.C. Fitzgerald, "The twilight of dominion status?" C.L.P., 1949, s. 202-225; D.P. O'Connell, "The condominium of the New Hebrides", B.Y.I.L., 1968-1969, s. 71-146; M. Dendias, "La notion du protectorat et 1* protectorat des les Ioniennes (1814-1864)", R.H.D.I., 1949, s. 13-32; K. Rowny, "Le protectorat international et la succession aux trait6s", R.G.D.I.P., 1969, s. 89-123; G. Vignes, "Les consultations populaires dans les territoires sous tutelle", R.G.D.I.P., 1963, s. 297-356.

1.

Genel

Uygulanan uluslararas hukuka gre belirli bir hukuk dzeni iinde yeralan hukuk kiilerinin niteliklerinin ve sahip olacaklar haklarn ayn olmas zorunluluu yoktur (rnein bkz. U.A.D.'nm 11.4.1949 tarihli Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki danma gr: C.I.J., Recueil, 1949, s. 178). Dolaysyla, uluslararas hukuk statlerini dzenledii ve ilikilerini ynettii b t n birimlerin bir devlet niteliine sahip olmasn aramamaktadr. D u r u m byle olunca, bir devlet kurma dzeyine ulamam insan topluluklarnn hangi koullarda uluslararas hukukun konusunu oluturaca ve hukuksal niteliinin ne olaca sorular ile karlalmaktadr. 94

Uygulanan uluslararas hukuka bakldnda, 19. yzyl sonlarna, hatta 20. yzyl balarna kadar, bir devlete sahip bulunmayan insan topluluklarnn bu adan ikiye ayrld gzlenmektedir: i) belirli bir toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine gelen topluluklar; ii) bu t r rgtlenmeyi salayamam topluluklar, ikinci gurubu oluturan ve yeterli bir toplumsal ve siyasal rgtlenmeden yoksun topluluklarn yaad lkeler, Avrupa'nn smrgeci anlayna da uygun olarak, "sahipsiz lke" (terra nullius) kabul edilmitir (rnein, U.A.D.'nm 16.10.1975 tarihli Bat Sahara konusundaki danma gr: C.I.J., Recueil, 1975, s. 40-41). "Sahipsiz lkeler"de yaayan insan topluluklarnn da bu lkeleri igal (occupation; Okkupation) yoluyla kendi lkelerine katma hakkna sahip olan devletlerin tam ve mnhasr egemenlii altna girecekleri kabul edilmitir. Baka bir deyile, smrgelerin bamszlna kavumas eylemine (decolonization; decolonisation; Dekolonisation) kadar bu lkelerin ilke olarak egemenliinde bulunduu devletin i hukuku erevesinde ele alnd grlmektedir. Uluslararas hukukun bu t r topluluklarla dorudan ve genel bir biimde ilgilenmesi ilk kez Birlemi Milletler ile gereklemi^ tir. Nitekim, B.M. Andlamasnn XI. Blm "zerk (Muhtar) Olmayan lkeler Hakknda Deme" baln tamakta olup, zerk olmayan lke (non self-governing territories; territoires non autonomes) topluluklarn yneten devletlere bu topluluklarn karlarnn bata gelmesini amalamalar ve onlarn gelierek kendi kendilerini ynetir duruma gelmelerine yardmc olmalar y k m n getirmektedir. Daha sonra zellikle 14.12.1960 tarih ve 1514 (XV) sayl B.M. Genel Kurulu karar ile kabul edilen "Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine ilikin Bildiri" ile bu topluluklarn self-determination haklar olduu tannmtr. Buna karlk, belirli bir toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine ulam insan topluluklar kendi devletlerini kuramadklar ve kendi rzalaryla ya da zorla belirli bir devletin tam ve mnhasr egemenlii altna girmedikleri srece uluslararas hukukun konusunu oluturmular ve oluturmay srdrmektedirler, ite bu t r topluluklar uluslararas hukukta genellikle devlet nitelii kazanmam insan topluluklar ya da lkeler ad altnda anlmaktadr. Uygulanan uluslararas h u k u k bu trde yeralan insan topluluklarnn hukuksal statsn ve yetkilerini belirlemekte ve onlarn teki uluslararas hukuk kiileri ile ilikilerini yneten kurallar koymaktadr. Burada zme balanmas gereken nemli bir sorun hangi toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine sahip bulunan topluluklarn uluslararas h u k u k u n statsn ve ilikilerini dzenledii bir birim olarak kabul edilecei konusunda ortaya kmaktadr. Zira, her insan topluluu bir toplumsal ve siyasal rgtlenmeye sahip bulunmaktadr. U.A.D. 16.10.1975 tarihli Bat Sahara konusundaki danma grnde 95

bu konudaki ltn yelerinin ykmllklerini yerine getirmesini salayacak yetenee sahip olmak olduunu bildirmektedir (bkz. C.I.J., Recueil, 1975, s. 63-64). Bylece, uygulanan uluslararas hukuka gre, topluluk yelerinin ykmllklerini yerine getirmelerini salayabilecek bir toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine ulam, ancak bir devlet olma nitelii kazanmam insan topluluklar, kendi rzalaryla ya da zorla belirli bir devletin tam ve mnhasr egemenlii altna girmemilerse, uluslararas hukukun statsn ve ilikilerini dzenledii bir birimi oluturmaktadr. Tarih bize bu dzeye eritii iin uluslararas hukukun ele ald birimlerin, zellikle deiik siyasal etkenlere bal olarak, ok eitli statlere sahip olduklarn gstermektedir. Bu birimlerin en nemlileri unlardr: i) vasal lke (devlet); ii) koruma altnda lke (devlet); iii) ortak ynetim altnda lke (condominium); iv) vekaletle ynetilen lke (manda); v) vesayet altnda lke; vi) uluslararas statye konulmu lkeler. Bu topluluklarn kimisi hayli ileri bir siyasal ve ynetsel rgtlenmeye sahip bulunurken (rnein, koruma altnda lke (devlet) ve vasal lke (devlet) gibi), kimisi de bu adan alt dzeyde bir rgtlenme rnei sunmaktadr (rnein, vesayet altnda lke). Bugn saydmz bu birimler, vesayet altndaki lkeler dnda, tarihte kalm rnekleri oluturmaktadr. Dolaysyla, ilk nce gemii ilgilendiren bu birimlere ksaca deindikten sonra vesayet altnda lkeleri inceleyeceiz. 2. Gemite kalm birimler

Vasal durumda bulunan lkenin (vassal State; Etat vassal; Vasall Staat) ilke olarak d ilikileri bal bulunduklar devlet tarafndan yrtlr; bu devlete vergi verirler ve onun gvencesi altnda bulunurlard. Osmanl mparatorluu'ndan zamanla ayrlan kimi devletler bamszlklarn almadan nce bu stat altna girmilerdir. rnein, Msr 15.7.1840 tarihli Londra Andlamas ile, Eflak ve Budan Beylikleri ile Srp Beylii 30.3.1856 tarihli Paris Andlamas (srasyla madde 22 ve 28) ile, Bulgaristan 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas (madde 1) ile anlan stat altna konulmulardr (Andlama metinleri iin srasyla bkz. N. Erim, Metinler, s. 302 vd., 350-351, 403-424). Vasal lke (devlet) Trkede "tbi devlet" olarak da adlandrlmaktadr. Koruma altnda lke (devlet) (protectorate; protectorat; Protektorat) stats de byk lde vasal lke statsne benzemektedir. Ancak burada, vasal lkelerin domasmdaki srecin aksine olarak, daha nceden bamsz olan bir devlet ya da zerk bir lke, genellikle yapt bir andlama ile, d ilikilerinde tamamen ya da ksmen bir baka devletin ege96

menlii ve korumas altna girmektedir. rnein, Tunus 12.5.1881 tarihli, genellikle Bardo Anlamas diye anlan, bir andlama ile Fransa'mn korumas altna girmitir. Buna karlk, ender de olsa, kimi koruma altnda lke statlerinin tek-tarafl bildirimlerle gerekletirildiine de rastlanmaktadr. rnein, ngiltere Msr zerindeki korumasn 18.12.1914 tarihli bir bildiri ile kurmutur. Gemite rastlanlan belli bal koruma altndaki lkeler unlardr: i) Kore (Japonya: 1905-1910); ii) Msr (ngiltere: 1914-1922); iii) Tunus (Fransa: 1881-1956); iv) Fas (Fransa: 19121956); v) in Hindi (Fransa: 1863-1954). U.A.D. 27.8.1952 tarihli Fas'taki Amerikan Yurttalarnn Haklar Davas kararnda, 1912 Fez Anlamas ile Fransa'mn korumasna girmesinin Fas'n uluslararas hukukta devlet kiiliine sahip olmasna engel olmadn bildirmek suretiyle, koruma altndaki lkeleri bir devlet t r olarak deerlendirir izlenimi vermektedir (bkz. C.I.J., Recueil, 1952, s. 185 ve 188). Ancak, daha nce de belirttiimiz gibi, bamszlk esinin devletin kurucu zelliklerinden birisi olmas nedeniyle, biz koruma altndaki lkeleri devlet nitelii olmayan topluluk olarak grmekteyiz. Ortak ynetim altnda lke (condominium) ise, ayn anda iki ya da daha ok devletin egemenlii altnda bulunan ve onlar tarafndan birlikte ynetilen lke trdr. Bu t r n en son rnei Yeni Hebrid adalarnn 1906-1980 yllar arasnda ngiltere ve Fransa tarafndan ortak ynetimi olmaktadr. Bu adalar 30.7.1980 tarihinden beri Vanuatu bamsz devletini oluturmaktadr. Ancak, kimi yazarlar Fransa Cumhurbakan ile Urgel Piskoposunun ortak otoritesi altna konulmu olan Andorra'y bugn de varolan bir ortak ynetim altnda lke olarak deerlendirmektedir (rnein, G. Schwarzenberger, s. 58-59). Vekaletle ynetilen lke ya da daha tannm adyla manda altnda lkeye (mandate; mandat; Mandat) gelince, bu stat I. Dnya Savanda yenilen Almanya'nn deniz-ar smrgeleri ile Osmanl mparatorluu'ndan ayrlan Arap Yarmadas lkelerine uygulanmtr. Rejim 1919 Versailles Bar Andlamas ve Milletler Cemiyeti Szlemesi ile dzenlenmi olup, anlan lkeler Milletler Cemiyeti adna ve bu lke halklarnn yararna olmak zere kimi Avrupal ya da Batl devletlerin (ngiltere, Fransa, Belika, Avusturalya, Yeni Zelanda, Gney Afrika Birlii) ynetimi altna konulmulardr. Bu lkelerin gelimilik dzeylerine gre, ayr t r vekaletle ynetilen lke oluturulmaktayd. A t r n e giren lkeler (Irak, Suriye, Filistin, rdn, Lbnan) kendi siyasal ve ynetsel rgtlenmeleri bir hayli ileri dzeyde olan lkelerdi. B trnde Orta Afrika lkelerinin bir ksm (Togo, Kamerun, Taganika ve Ruanda Urundi) yeralmakta olup, orta dzeyde bir gelimilik gstermekte idiler. C trnde ise, Gney-Bat Afrika lkesi ile Pasifik Okyanusundaki Alman s97

mrgeleri (Bat Samoa, Nauru, Yeni Gine, Karolin adalar, Marian adalar ve Marshall adalar) bulunmakta idi. A t r lkeler belirli bir zerklik rejimine sahip bulunurken, C t r lkeleri vekil devlet kendi lkesi gibi ynetme hakkna sahip bulunmaktayd. Gerek II. Dnya Savana giden yllar, gerekse II. Dnya Sava srasnda bu lkelerin bir ksm bamsz devlet olurken (rnein, Irak, Suriye gibi) bamszln kazanma durumunda olmayanlar vekil devletler tarafndan B.M. Andlamas erevesinde oluturulan vesayet altnda lke statsne konulmulardr. Ancak, Gney Afrika Birlii Gney-Bat Afrika lkesi zerindeki vekalet rejimine son vererek bu lkeyi vesayet rejimi altna koyma yoluna gitmemitir. Gney Afrika Birliinin anlan lkede gtt rk ayrm politikas ve B.M.'e bu lkeyi ynetimi hakknda bilgi vermeyi reddetmesi zerine, B.M. Genel Kurulu 27.10.1966 tarih ve 2145 (XXI) sayl karar ile Gney Afrika Birlii'nin bu lke zerindeki vekalet rejimine son verdiini bildirmitir. U.A.D. da 21.6.1971 tarihli Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki danma gr ile bu kararnn hukuksaln teyid etmitir (C.I.J., Recueil, 1971, zellikle s. 45-55). Bun u n zerine B.M. Genel K u r u l u 12.6.1968 tarihli ve 2372 (XXII) sayl bir karar ile aralarnda Trkiye'nin de bulunduu ye devletlerden oluan Namibya Konseyi adn tayan bir zel organ kurarak anlan lkenin bamszln kazanp devletini kurmasna kadar uluslararas temsilini bu Konseye vermitir. Yine, B.M. Genel Kurulu Namibya Komiserlii ad verilen bir ynetsel organ kurmak suretiyle Gney Afrika Birlii'nin bu lke zerindeki yetkilerini bu organlara devretmitir. Ancak, fiilen anlan lke zerinde Gney Afrika Birlii uluslararas hukuka aykr ynetimini srdrmektedir. Uluslararas statye konulmu lkelere (internationalised territories; territoires internationalises; internationalisierte Gebieten) gelince, bu kavram deiik ieriklerde anlamak olana vardr. Uluslararaslatrma (internationalization; internationalisation; Internationalisierung) deyimine verilen deiik anlamlara bakarak, bu lkeleri hibir devletin egemenlii altnda bulunmayan ve kendine zg uluslararas bir ynetime sahip olan lkeler olarak anlamak yannda, belirli bir devletin egemenliinde bulunmakla birlikte ksmen ya da tamamen uluslararas hukuk uyarnca dzenlenen bir rejime balanan lkeler olarak anlamak olana da vardr (bu deyimin deiik a n l a m l a n iin bkz. Dictionnaire, s. 345). Birinci anlam iinde ounlukla "serbest Kent" (free city; ville libre; Freie Stadt) ad verilen ve rnekleri gemite kalm herhangi bir devletten bamsz olarak uluslararas rejim altna sokulmu kentlerin ve blgelerin yerald grlmektedir. Bunlarn en nemlileri II. Dnya Savandan nce Dantzig Serbest Kenti (1920-1939), Sar Blgesi (1919-1935) ve II. Dnya Savandan sonra 10.2.1947 Paris B a n Andlamas ile stats dzenlenen fakat 98

fiilen hibir zaman uygulanmayan Trieste Serbest Kentidir, ikinci anlam iin ise, belirli bir devlete bal olup da uluslararas stat altna sokulmu lkeler bulunmaktadr. Bu ikinci t r lkeleri de, uluslararas rejim altma konulan konularn kapsamna gre, iki alt-guruba ayrmak olana vardr. Bylece, bu t r n birinci alt-gurubunda, gemite, Fas devletinin lkesini oluturmakla birlikte ynetimi bir b t n olarak birtakm uluslararas koullar altna koyulan Tanca kentini (1923-1956) rnek olarak gsterebiliriz. Yine, gemite, bir dnem Fransa'nn ynetimindeki Suriye mandas iinde yeralmakla birlikte Milletler Cemiyeti Konseyinin 25.9.1937 tarihli karar ile zerk ve ayr bir birim olduu kabul edilen iskenderun Sanca bu alt-gurubun ayr bir rneini oluturmaktadr (bilgi iin bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 223-225). Bu t r n ikinci alt-gurubuna ise, yalnzca snrl konularda rnein tarafszlatrma ve askerden arndrma gibi uluslararas dzenlemelerin konusunu oluturan lke paralarnn girdii grlmektedir. Ancak, bu son rnekteki uluslararas dzenlemeler o lke parasnn uluslararas dzeyde ayr bir birim olarak yeralmasm salamad iin bu t r uluslararas stat altna sokulmu lkeler bal olduklar devletler erevesinde ele alnmakta ve zel bir uluslararas hukuk birimi oluturmamaktadr (bkz. supra, devletin lkesel yetkisine kuraldlk). 3. Vesayet altnda lkeler (trust territories or territories under trusteeship; territoires sous tutelle; Treuhandgebiete) Vesayet altnda lke stats B.M. Andlamasnm rndr. Nitekim, B.M. Andlamasnm XII. (mad. 75-85) ve XIII. (mad. 86-91) blmleri vesayet rejiminin ana kurallarn koymaktadr. Vesayet altnda lke stats bamszln kazanamam belirli lkelerin bamsz bir devlet kurana kadar ve bu amala B.M. denetimi altnda baka devletlerce ynetilmelerini belirtmektedir (B.M. And., mad. 75-76). Ancak, herbir vesayet altnda lkenin somut olarak ynetiminin dzenlenmesi bu lkeyle "ilgili devletler" arasnda yaplan ve B.M. organlarnca kabul edilen zel anlamalarla gerekletirilmektedir (B.M. And., mad. 75, 77, 79, 71, 3 ve 85). Vesayet rejimi altna konulacak lkeler, B.M. Andlamasnm 77. maddesinde ,u t r lke olarak belirlenmitir: i) nceden vekalet (manda) ynetimine balanm ve henz bamszlklarn elde edememi lkeler; ii) ikinci Dnya Sava sonunda dman devletlerden ayrlan lkeler; iii) ynetiminden sorumlu devletlerce bu rejim altna konulmak istenecek baml lkeler. 99

Milletler Cemiyeti erevesinde vekalet (manda) rejimi altnda konulan lkelerin vesayet rejimine gemesinin otomatik bir biimde olmas gerekmemekte idi. Nitekim, U.A.D. 11.7.1950 tarihli Gney-Bat Afrika'nn Stats konusundaki danma grn B.M. Andlamasmn vekaletle ynetilen lkelerin zorunlu olarak vesayet rejimi altna konulmalar gerektiini ngrmediini ve somut olayda Gney Afrika Birlii'nin de Gney-Bat Afrika lkesini vesayet ynetimine balamak y k m bulunmadn aka kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 140). Bununla birlikte, Gney Afrika Birlii dndaki vekaletle yneten devletler kendi rzalar ile bamszl ngrlmeyen bu t r lkeleri vesayet ynetimi altna koymulardr. Bylece, nceden Belika tarafndan vekaletle ynetilen Ruanda-Urundi, Fransa tarafndan ayn biimde ynetilen Fransz Kamerunu ve Fransz Togosu, ngiltere tarafndan ayn statyle ynetilen ngiliz Kamerunu, ngiliz Togosu ve Tanganika, Yeni Zelanda tarafndan vekaletle ynetilen Bat Samoa lkeleri bu kez vesayet rejimi erevesinde ayn devletlerin ynetimine balanmlardr. Yine, nceden ngiltere, Avusturalya ve Yeni Zelanda'nn ortak vekalet ynetimi altnda bulunan Nauru adalar ayn devletlerin ve Yeni Gine bu kez de Avusturalya'nn vesayeti altna konulmutur. te yandan, nceden Japonya'nn vekaletle ynettii kuzey Pasifik adalar da A.B.D.'nin stratejik vesayeti altna verilmitir. II. Dnya Sava srasnda dman devletlerden ayrlarak vesayet rejimi altna sokulan lke ise, nceden bir talyan smrgesi olup sava ile talya'dan ayrlan Somali olmutur. Bu lke, 10 yllk bir sre iin ve sonunda bamszlna kavumak kouluyla italya'nn vesayet ynetimine braklmtr. Smrge gibi baml durumda olup da yneten devlet tarafndan gnll olarak vesayet altnda lke statsne ise hibir lkenin konulmad gzlenmektedir. Vesayet rejimine balanacak herbir lkeye ilikin olarak yaplmas gereken zel vesayet anlamalarna gelince, bunlarn, B.M. Andlamasmn 79. maddesinde ngrld gibi, "dorudan doruya ilgili devletler" arasnda yaplmas ve daha sonra da B.M.'in bu konudaki yetkili organlarnca uygun bulunmas gerekmektedir. Buradaki en nemli sorun "dorudan doruya ilgili devletler" deyimi ile hangi devletlerin kastedildii olmutur. Milletler Cemiyeti dneminde vekaletle ynetilen lkelerin durumuna ilikin olarak vekaletle yneten (mandataire) devletin bu ilgili devletler arasnda yeralmas gerektii 79. maddede bizzat belirtilmektedir. teki "ilgili devletler" konusunda ise reti bunlarn bu lkeye snrd devletler ile blgede vesayet ynetimine sahip olan teki devletler olacan kabul etmektedir (rnein bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 402). Ancak, uygulama 100

her zaman retinin ngrd ynde olmamtr. rnein, Somali'nin italya'nn vesayeti altna konulmasn dzenleyen 2.12.1950 tarihli zel anlama taraflar arasnda snrda olan Etiyopya bulunmamaktadr, ilgili devletler tarafndan yaplan bu vesayet anlamalarnn yrrle girebilmesi ve deitirilmesi ise, bunlarn B.M.'in yetkili organlarnca uygun bulunmas ile olanakldr. B.M. Andlamas anlan zel vesayet anlamalarnn, ngrlen iki tr vesayet rejimine bal olarak, deiik organlarca uygun bulunmasn kararlatrmtr. Bylece, olaan vesayet rejimi altna konulan lkelere ilikin anlamalarn Genel Kurul tarafndan uygun bulunmas gerekirken (mad. 85), stratejik vesayet altndaki lkelere ilikin anlamalarn Gvenlik Konseyince uygun bulunmas zorunluluu vardr (mad. 83). Vesayet altndaki lkelerin ynetimine gelince, ana ama bu lkeleri kendi kendilerini ynetecek duruma getirmek olarak belirlenmitir (B.M. And., mad. 76). Bu amaca ynelik olarak zellikle anlan lkelerin siyasal, toplumsal, ekonomik ve eitimsel gelimeleri yneten devletin grevleri arasndadr. Yneten devlet, rk, dil, din ve cins ayrm gzetmeden insan haklarna sayg gstermek ve toplumsal ekonomik ve ticari konularda nc devletlere ve yurttalarna eit davranmak zorundadr. Uygulamada, yaplan vesayet anlamalarnn byk bir blm anlan t e m e l ilkeler erevesinde yneten devletin bu lkeleri kendi lkesinin bir paras gibi ynetmesini ngrmtr. Vesayet rejimi iki tre ayrlmaktadr: i) olaan vesayet rejimi, ii) stratejik vesayet rejimi. Yalnzca, 2100 tane aday kapsayan Marian adalar, Karolin adalar ve Marshall adalarndan oluan ve bugn Mikronezya (Micronesia) ad verilen kuzey Pasifik adalar, 2.4.1947 tarihli bir G venlik Konseyi karar ile, A.B.D.'nin stratejik vesayetine konulmutur. teki vesayet altndaki lkelerin hepsi olaan vesayet ynetimine balanmtr. Stratejik vesayet altna konulan lkelerde, tekilerden deiik olarak, yneten devletin askeri kara, hava ve deniz sleri kurmas, y a banclarn bu lkelere girmesini yasaklamas yetkisi bulunduu gibi, bu lkelere ilikin vesayet anlamalarnn uygun bulunmas ile yneten devletin B.M. adna denetlenmesi grevleri Gvenlik Konseyine aittir (B.M. And., mad. 83). Olaan vesayet rejimine bal lkelerde ise, btn denetim yetkileri B.M. Genel Kuruluna ait olup, kendisine bu konuda Vesayet Konseyi ad verilen bir B.M. organ yardmc olmaktadr (B.M. And., mad. 85). Vesayet Konseyinin, ilke olarak, vesayet altnda lkeleri yneten devletler, Gvenlik Konseyinin yneten devlet olmayan teki srekli yeleri devletler ve bunlara eit sayda seilen teki B.M. yesi devletlerden olumas ngrlmtr (B.M. And., mad. 86). Bununla birlikte, en son 16.9.1975'te Yeni Gine adalarnn da Papua-Yeni Gine devleti olarak ba101

mszla kavutuu tarihten Austos 1987'ye kadar vesayet altnda lke statsnde bulunan tek lke Mikronezya kalmt. Dolaysyla, 1987 yazna kadar Vesayet Konseyi yalnzca A.B.D. ve Gvenlik Konseyinin teki srekli yesi devletlerden olumaktayd. Ancak, Mikronezya ile ilgili olarak da Vesayet Konseyi Temmuz 1976'daki bir kararla bu lkenin Selfdetermination hakkn teyid etmi ve A.B.D. de ilgili adalar arasnda anlama salanmas durumundan sonra bu lkeyle ilgili vesayet anlamasna son vermeyi kabul etmitir. A.B.D., 3.11.1986 tarihli bir karar ile, bu lkeler zerindeki vesayetine tek-tarafl olarak son vermi bulunmasna ramen, B.M. vesayetin sona ermesini ancak Gvenlik Konseyinin Austos 1987'deki bir karar ile kabul etmitir (bkz. Anabritannica: 1988 Dnya Almana, s. 7).

II.

ULUSLARARASI RGTLER (International organizations; organisations internationales; Internationale Organisationen)

Uluslararas rgtler, uluslararas faaliyetlerinin ve etkilerinin nemi bakmndan, bugn devletlerden sonra ikinci sray almaktadr. zellikle gerekletirdikleri faaliyetleri asndan uluslararas ilikiler bilimdal erevesinde ele alman bu uluslararas birimin yaps ve yetkileri byk lde uluslararas hukukun konusunu oluturmaktadr. Herbir uluslararas rgt, amalar, rgtlenme biimi, yetkileri, yeleri vb. ok deiik nedenlere bal olarak, kendine zg bir hukuksal yap sergilemektedir. Dolaysyla uluslararas rgtler btn incelikleriyle tannmak istendii zaman bugn artk, hukuksal verileri bakmndan bir karlatrmal hukuk daln hatrlatan, uluslararas rgtler ya da uluslararas kurumlar (international institutions; institutions internationales) adl zel bir bilim dalna bavurulmaktadr. Ancak, t m uluslararas rgtlere ortak genel nitelikli birtakm uluslararas hukuk kurallar da vardr. Bunlar zellikle uluslararas rgtlerin devletlerle, kendi aralarnda ve teki uluslararas birimlerle olan ilikilerini dzenleyen kurallardr. Uluslararas rgt kavramnn bu iki zelliini gz nnde tutarak, ilk nce, b t n uluslararas rgtlere ortak genel nitelikli uluslararas hukuk kurallar ile, ayn zamanda uluslararas rgtlerin fiilen varolan ortak noktalarndan yararlanarak oluturulacak bir soyutlamay da ieren, genel veriler ele alnacaktr. Ancak, bu genel verileri belirli llerde teyid etmek ve belirli llerde de her rgte ait zellikleri ortaya koyabilmek amacyla bir-iki uluslararas rgtn somut olarak ayrca incelenmesi de yerinde olacaktr. Biz bu amala, evrensel ve geni kapsaml faaliyet sahibi bir uluslararas rgt rnei olarak Birlemi Milletler ile 102

blgesel ve ekonomik nitelikli bir uluslararas rgt rnei olarak Avrupa Ekonomik Topluluu'nun ana izgileriyle incelenmesinin yararl olacam dndk. 1. Genel veriler
Kaynaka: Trke: M. Gnlbol, Milletleraras..., s. 1-70; S.L. Meray, Cilt I, s. 226-228; S.L. Meray, Uluslararas Hukuk ve Uluslararas rgtler El Kitab, Ankara, 2. bas, 1979, s. 264-324; H. Pazarc, "COMECON-Hukuksal Yn", C. Sar Armaan (S.B.F.D.l, Cilt XXVII, Say 3, s. 217-255; A.L. Karaosmanolu, atmalarn zm ve Uluslararas rgtler, stanbul, 1981, s. 49-64 ve 104-182; H. Pazarc "Uluslararas rgtlerin levleri", Prof. Dr. Ahmet kr Esmer Armaan, Ankara, 1981, s. 249-258; H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Topluluunun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978, s. 9-19; Z. (Odyakmaz) Altnba, Uluslararas Memur, Ankara, 1983 (doktora tezi); 1. Akn, "Milletleraras Tekilat dare Mahkemesi", Milletleraras Mahkemeler, stanbul, 1956, s. 151-163; T. Atav, "Birlemi Milletler Sekreteryasyla lgili Baz dari Meseleler ve Hal areleri", S.B.F.D., Cilt XIV, Say 4, s. 79-99; S.A. Kuran, "Birlemi Milletler dari Mahkemesi", Milletleraras Mahkemeler (a.g.y.), s. 115-149; V. Versan, "Milletleraras mme Hizmeti Mefhumu", ..H.F.M., 1957, Cilt XXII,
Say 2, s. 3-13.

Yabanc dil: . Madra, "Settiement of disputes betvveen international organisations and their employees: The administrative tribunals of the U.N. and I.L.O.", M.M.T.Y., 1975, vol. XV, s. 81-107; H.G. Schermers, International institutional law, Leiden, 1972, vol. I ve II, 1974, vol. III; S. Basdevant, Les fonctionnaires internationaux, Paris, 1931; M. Bedjaoui, Fonction publique Internationale, Londres, 1958; C. Eagleton, International government, New York, 1957; S.S. Goodspeed, The nature and function of international organization, New York, 1967; D. Ruzie, Les fonctionnaires internationaux. Paris, 1970; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied pcwers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-155; Bov/ett. The law of international institutions, London, 3th ed 1975; C.-A. Colliard, Institutions Internationales, Paris, 5eme ed., 1970; F. Seyersted, "Is the international personality of intergovernmental organizations valid vis-a-vis non-membres?", I.J.I.L., 1964, s. 233-269; F. Morgenstern, "The law applicable to international officials", I.C.L.Q., 1969, fs. 739-757; R. Kovar, "La participation des territoires non autonomes aux organisations internationales", A.F.D.I., 1969, s. 522-550; G. Balladore Palleri, "Le droit interne des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1969-11, s. 1-38; R.-J. Dupuy, "Le droit des relations entre les organisations internationales", R.C.A.D.I., 1960-11; Frowein, "Der Btitrag der internationalen Organisationen zur Entwicklung des Vlkerrechts", Z.a..R.V 1976, s. 147-167; P. Reuter, institutions internationales, Paris, 7eme ed., 1972; R. Ergec, "L'galite juridique des Etats et les organisations economiques internationales", in l'Egalite, Bruxelles, 1982, s. 288-324; R. Goy, "Le droit d'acces au siege des organisations internationales", R.G.D.I.P., 1962, s. 357-370; G. Hardy, "The diplomatic activies of internationales organizations", R . B . D . I . , 1969, s. 44-62.

103

A.

Uluslararas rgtlerin tanm ve snflandrlmas a) Hkmetleraras ve hkmetler-d uluslararas rgtler sorunu

Uluslararas rgt kavramn en geni anlamnda aldmz zaman, uluslararas dzeyde faaliyet gsteren, ticari ama tamayan ve birden ok devleti ilgilendiren fakat devlet nitelii tamayan her trl birleme anlalmaktadr. Ancak, statlerini ve ilikilerini dzenleyen hukuk dzeninin belirlenmesi sz konusu olduu andan itibaren, uluslararas hukukun konusunu oluturan hkmetleraras uluslararas rgtler ile eitli ulusal hukuk dzenlerine bal olan hkmetler-d uluslararas rgtler arasnda bir ayrma gidilmektedir. Hkmetleraras uluslararas rgtler (international inter-governmental organizations; organisations internationales inter-gouvernementales; internationale zwischenstaatliche Organisationen), devletlerarasnda oluturulan fakat kendilerini oluturan devletlerden ayr ve srekli bir iradeye sahip olan ve devlet nitelii tamayan birlemelerdir. Uluslararas hukukta ksaca uluslararas rgt denildii ve herhangi bir baka sfat eklenmedii zaman yalnzca bu hkmetleraras uluslararas rgtler kastedilmektedir. Biz de burada bu t r dar anlamnda uluslararas rgtleri ele alacaz. Hkmetler-d uluslararas rgtlere (international non-governmental organizations; organisations internationales non-gouvernementales; internationale nichtstaatliche Organisationen) gelince, deiik uyruktan zel ya da kamu kiilerinin birlemesi sonucu oluan, fakat hibir devletleraras andlama konusunu oluturmayan ve uluslararas dzeyde faaliyet gsteren rgtlenmeleri belirtmektedir. Bu ikinci t r uluslararas rgtler byk lde uluslararas nitelikte dernekler olup, ileride zel olarak ele alnacaktr. b) Uluslararas rgtleri devletlerden ayran zellikleri

Bir uluslararas rgt, ne kadar geni yetkilerle donatlrsa donatlsn, bir devletin sahip olduu birtakm elere sahip deildir. Bu erevede, en bata, bir uluslararas rgtn ne zerinde t a m yetkili olduu bir lkesi ne de kendisine uyrukluk ba ile bal bir insan topluluu vardr. kinci olarak, devletlerin oluturduu bir birim olarak uluslararas rgtler, imperium denilen buyruk verme ve bunlara uymayanlar uymaya zorlama yetkilerine sahip deildir. Bu bakmdan en gelimi uluslararas rgtler bile amalarna aykr davranan kiilere kar ngrlen yaptrmlarn uygulanmasn ye devletler araclyla gerekletirmek zo104

runda kalmaktadr (rnein, Avrupa Topluluklar gibi ulus-st nitelikli rgtler). nc olarak, devletlerin douundan deiik olarak, bir uluslararas rgtn domas ancak ye devletlerin bu ynde kesin bir irade aklamalar ile gereklemektedir. ye devletler bu iradelerini ounlukla bir andlama ile bildirmektedir. Ancak, teknik anlamda bir andlama oluturmayan ortak bildiri (rnein, COMECON'un 1949'da douu: Bkz. H. Pazarc, "Comecon-Hukuksal Yn", C. Sar Armaan (S.B.F.D.), Cilt XXVII, Say 3, s. 219) ve hatta paralel tek-tarafl hukuksal ilemler araclyla bir uluslararas rgt oluturulmas olanakldr. Drdnc olarak, uluslararas rgtlerin h u k u k kiilikleri amalar ile snrl olduundan, devletlerin byk ounluunun tam ve mnhasr yetkilere sahip hukuk kiiliklerinin aksine, herbir rgte gre deien ilevsel (fonctionnelle) bir kiilikleri vardr. c) Uluslararas rgtlerin snflandrlmas

Uluslararas rgtleri ok deiik ltlere gre snflandrmak olana vardr. Uygulanan uluslararas hukuka bakld zaman hukuksal adan anlam olan belli bal ltlerin unlar olduu grlmektedir: i) evrensel ya da blgesel olma; ii) genel kapsaml ya da belirli bir konuyla ilgili olma; iii) egdm (koordinasyon) salayc ya da ulus-st nitelikte olma. Evrensel uluslararas rgtler (universal international organizations; organisations internationales universelles; universale internationale Organisationen), corafi bakmdan herhangi bir snrlandrmaya bal tutulmayan b t n devletlerin yeliine ak uluslararas rgtlerdir (rnein: B.M., Dnya Posta Birlii). Blgesel uluslararas rgtler (regional international organizations; organisations internationales regionales; regionale internationale Organisationen) ise, yalnzca bir blge devletlerinin yeliine ak uluslararas rgtlerdir (rnein: Avrupa Konseyi, Afrika Birlii rgt, vb...). Genel ya da teki adyla siyasal uluslararas rgtler (general international organizations; organisations internationales generales; generalle internationale Organisationen), ya amalar bakmndan herhangi bir snrlamaya bal tutulmayan ya da belirtilen amalar aslnda ok geni kapsaml olan (rnein, uluslararas barn salanmas ya da uluslararas dostluun ve ibirliinin salanmas gibi) uluslararas rgtlerdir (rnein; B.M., Avrupa Konseyi). Uzmanlam ya da teki adyla teknik uluslararas rgtlere (specialized international organizations; organisations 105

internationales specialisees, spezielle international Organisationen) gelince, bunlar belirli bir alanda faaliyet gstermek amacyla kurulmu uluslararas rgtlerdir. Faaliyet gsterecekleri alanlara gre bu rgtleri de bir alt-snflandrmaya balamak olana vardr. Bylece, belli bal konulara gre yle bir alt-snflandrma olanakldr: i) ekonomik ve ticari (rnein: G.A.T.T., OECD); ii) askeri (rnein: NATO, Varova Pakt); iii) kltrel ve bilimsel (rnein: UNESCO, ELDO); iv) teknik hizmetler (rnein: Dnya Posta Birlii, Uluslararas Telekomnikasyon Birlii); v) salk (rnein: Dnya Salk rgt); vi) alma (rnein: Uluslararas alma rgt), vb.. Devletler arasnda yalnzca egdm salayan uluslararas rgtler (rnein: OECD) ile ulus-st nitelikli rgtler (supranational organizations; organisations supranationales; supranationale Gemeinschaften) arasndaki temel fark ise, ikincilerde ye devletlerin birtakm yetkilerinin bu rgte devredilmi olmasdr. Bu fark zellikle uluslararas rgtlerin kararlarnn hukuksal etkisi ve uygulamas konusunda ortaya kmaktadr (bu konuda karlatrmal olarak bkz.: H. Pazarc, I. Kitap, s. 239-241 ve s. 245-247). Ulus-st nitelikli rgtlerin en gelimii biraz ileride zel olarak inceliyeceimiz Avrupa Ekonomik Topluluu (Ortak Pazar) olmaktadr.

B.

Uluslararas rgtlerin yaps a) yeler (members; membres; Mitglieder) i) yeler ve almalara katlma (members and participation; membres et participation; Mitglieder und Teilnahme)

Uluslararas rgtlerin yeleri byk ounlukla yalnzca devletlerdir. Ancak, bir kuraldlk olarak, devlet nitelii kazanamam kimi topluluklarn, birtakm siyasal koullar sonucu, bazen tam ye olarak uluslararas rgtlere katldklar grlmektedir. Nitekim, Milletler Cemiyeti Szlemesinin 1. maddesinin 2. fkras "kendisini serbeste yneten dominyon ya da smrge" statsndeki topluluklarn da Milletler Cemiyeti yesi olabileceini kabul ettiinden, o dnem henz bamsz birer devlet olmayan ingiliz Uluslar Topluluu yeleri Kanada, Avustralya, Gney Afrika Birlii, Yeni Zelanda ve Hindistan bu rgte tam ye olarak katlmlardr. Yine, S.S.C.B.'nin birer federe devletini oluturan Ukrayna ve Beyaz Rusya bugn B.M. rgtnn yesi bulunmaktadr. Ancak, B.M. 106

Andlamasnm hazrlanmasna ve daha sonra rgt yeliine, bu iki federe devletten baka, o dnemde henz hukuksal olarak bamsz devlet statsn kazanamam Hindistan, Filipinler gibi birimlerin de kabul edildii grlmektedir. Bu durum, B.M. yelii konusunda yalnzca devletlerden szeden 3. ve 4. maddeye ramen, B.M.'in kurucu andlamasnm hazrland San Francisco Konferansna ad geen birimlerin de siyasal nedenlerle arl olmasndan domutur. te yandan, kurtulu hareketlerinin bile kimi uluslararas rgtlere tam ye olarak kabul edildiine rastlanmaktadr. rnein, Filistin Kurtulu rgt (O.L.P.), Arap Devletleri Birlii ile Arap Para Fonu rgtlerine tam yedir. Uluslararas rgtlerin almalarna katlma yalnzca t a m yelie bal bulunmamaktadr. eitli rgtler deiik biimlerde birtakm koullar yerine getiren devletleri ve teki uluslararas birimleri almalarna katma yoluna gitmektedir. Bu yollardan en tannm gzlemci (eski adyla mahit) (observer; observateur; Beobachter) stats ile uluslararas rgtn almalarna ye olmayan devletlerin ve teki birimlerin oy hakk olmadan katlmasn belirtmektedir. rgtlere gre, gzlemcilerin bazen sz hakk bulunduu gzlenmektedir. Gzlemci statsnden yararlanan birimlere gelince, rgtlere gre deiiklik gstermesine ramen, u durumlarda gzlemci statsnn kabul edildii ortaya kmaktadr: i) henz rgt ye devletlerince devlet olarak tannmam devlet iddiasndaki topluluklar (rnein, K.K.T.C.'nin slam Konferansmdaki dur u m u ) ; ii) uluslararas rgtler (rnein, A.E.T. B.M. Genel Kurulunun 3208 (XXIX) sayl karar ile B.M. rgtnde gzlemci statsnden yararlanmaktadr); iii) kimi ulusal bamszlk hareketleri' (rnein, Filistin Kurtulu rgt B.M. Genel K u r u l u n u n 3237 (XXIX) sayl ve S.W.A.P.O. 152 (XXXI) sayl kararlar ile B.M. rgtnde gzlemci statsnden yararlanmaktadr). te yandan, kimi uluslararas rgtlerde ortak yelik (associate member; membre associe) diye anlan bir statye rastlanmaktadr. Bu stat, snrlar kesin izgilerle belirlenmi bir kavrama bal bulunmayp, ilgili rgtlere gre deimektedir. rnein, ortak yelik Avrupa Ekonomik birlii rgt (OECD) erevesinde t a m yelie kabul edilmeden nceki hazrlk aamasnda geici yelik statsn belirtmektedir. Buna karlk, Avrupa Serbest Deiim Blgesi (EFTA, A.E.L.E.) rgt erevesinde Avusturya gibi bir srekli tarafsz devletin zel statdeki yelii bu kavram ile zdetirilmitir. Ancak, yukarda verilen rneklerdeki gibi bir uluslararas rgt iinde almalara katlmay belirten ortaklk stats ile A.E.T. ile nc devletler arasnda ayrcalkl ilikiler kurmay amalayan ancak A.E.T. rgt dnda kalan ortaklk rejimini kartrmamak gerekmektedir. Bugn A.E.T. ile Trkiye arasndaki ilikilerin rejimini oluturan bu son durum A.E.T. rgtnn biraz ileride zel olarak incelendii sayfalarda ayrntl bir biimde ele alnacaktr.
107

ii)

yelik stats (membership; statut de membre; Mitgliedschaft)

Bir uluslararas rgtn yeliine kabul edilme, gerek rgtn gerekse yelie bavuran devletin isteine baldr. Bununla birlikte, kimi uluslararas rgtler genel nitelikli birtakm koullar (rnein, B.M. And., mad. 4'e gre barl devlet olmak) yerine getiren her devleti ye olarak kabul etme yoluna gitmektedir. Bu t r uluslararas rgtlerin, bir devleti yelie kabul ederken yaptklar incelemeler ve oylama, ilke olarak, yalnzca aranan genel koullarn yerine gelip gelmedii ile ilgilidir. Bunlara ak uluslararas rgtler denilmektedir. Buna karlk, birtakm uluslararas rgtler yalnzca belirli durum (rnein, NATO yelii iin Bat Blokundan olma) ve konumdaki (rnein, A.E.T. yelii iin Avrupa ktasndan ve liberal ekonomik yapda olma) devletleri ye olarak kabul etmektedir. Bu t r uluslararas rgtlere de kapal uluslararas rgtler denilmektedir. Ak uluslararas rgtlere yeni ye kabul genellikle oyokluu ile gerekletirilirken (rnein, B.M. And., mad. 18/2'ye gre Genel Kurulda 2/3 ounlukla), kapal uluslararas rgtlerde yeni ye kabul yalnzca oybirlii ile gerekleebilmektedir (rnein, A.E.T. ya da NATO iin). Uygulanan uluslararas hukuk uluslararas rgt yelerini genellikle iki gruba ayrmaktadr (rnein, B.M. And., mad. 3-4): i) asl (asli) yeler (original members; membres originaires; ursprngliche Mitglieder); ii) sonradan kabul edilen yeler (admissed membres, membres admis). Asl yeler bir rgtn kurucu yeleridir. Sonradan kabul edilen yeler ise, rgte katlan yeler olmaktadr. Genellikle asl yeliin salad bir ayrcalk yoktur. Ancak, kapal uluslararas rgtlerde yeni ye kabulnde oybirlii gerekmesi nedeniyle, bata, asl yelerin veto hakk bulunduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte, bu t r rgtlere kabul edilen teki yelerin de, bir kez kabul ilemi gerekletikten sonra ayn biimde veto hakkna sahip olmalar nedeniyle, bu konudaki veto hakkn da yalnzca asl yelie bal bir zellik olarak deerlendirmek doru deildir. Bir uluslararas rgte kabul edilecek yelerde aranan zelliklere gelince, bunlar rgtlere gre deimektedir. Bunlarn belli ballar duruma gre, bar olma (B.M.), ayn siyasal grten olma (NATO, Varova Pakt), ayn r n retme (OPEC), ayn ekonomik yapya sahip olma (A.E.T., COMECON), ayn blgeden olma (Afrika Birlii rgt, vb...) gibi ok deiik amalardan kaynaklanmaktadr. yelie kabul genellikle ye devletlerin bir oylamas ile gerekletirilmekte olup, bavurularn otomatik olarak yelik dourmas bir kural diilik oluturmaktadr. Bu
108

tr otomatik yeliin doduu durumlara rnek olarak Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'nn B.M. yesi devletlerin Ajansn statsn imzaya almasndan balayarak 90 gn iinde imzalamalar ve onaylamalar durumunda otomatik olarak kurucu yelie kabuln sayabiliriz (Stat, mad. IV). Uluslararas rgtlerin yeleri ilke olarak eittir. Bu eitlik b t n yelerin katld en yetkili organlarda her yenin bir oy hakkna sahip olmas ile kendini gstermektedir. Ancak, yelerin eitlii ilkesi her yenin b t n organlarda yeralaca anlamna da gelmemektedir. zellikle y r t m e nitelikli organlarda, yalnzca belirli sayda yenin varlnn ngrlmesi nedeniyle, bu t r organlar bakmndan yelerin eitlii bu organlara seme ve seilme asndan eit haklara sahip olma ve seildikten sonra teki yelerle ayn hak ve yetkilere sahip olma biiminde ortaya kmaktadr. Uygulamada, uluslararas rgtlerin ok eitlii erevesinde, yelerin eitlii ilkesine birtakm kuraldlklar getirildii grlmektedir. Bu kuraldlklarn birincisi, her yeye bir oy hakk tanmakla birlikte kimi yelerin oylarnn olumsuz olmasnn karar alnmasna engel oluturmas d u r u m u olmaktadr. Ksaca veto hakk (veto) diye anlan bu t r haklara sahip olan yelerden birinin ilgili organda bir karara kar kmas karar alnmasna olanak vermemektedir. B u n u n en tannm rneini biraz ilerde inceleyeceimiz B.M. Gvenlik Konseyindeki srekli yelerin durumu oluturmaktadr. yelerin eitlii ilkesine bir baka kuraldla ise, zellikle, kimi ekonomik ve parasal uluslararas rgtlerde rastlanmaktadr. Zira bu rgtlerde oluturulan fonlarn kullanlmasnda ye devletlere fonlara katklar orannda oy hakk tannd grlmektedir. Arlkl oy hakk (vote pondere) denilen bu t r dzenlemelere Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu rgtlerinde rastlanmaktadr (bkz., Uluslararas Para Fonu Stats, mad. XII/5-a; Dnya Bankas Stats, mad. V/3-a). Uluslararas rgtlerin organlarnda yelerin temsili (representation; representation; Reprsentation) genellikle hkmet temsilcileri tarafndan gerekletirilmektedir, ileride zel olarak ele alnacak bu alanda hkmetlerin genellikle diplomasi temsilcileri araclyla temsil edildii grlmektedir. Ancak, ender olarak, kimi uluslararas rgtlerde hkmetd kurumlarn ve hatta halkn temsilcisi milletvekillerinin devletleri adna almalara katldklar grlmektedir. Hkmet-d kurumlarn temsilcilerinin ye devletler adna organlarnda yerald uluslararas rgtlerin en tannm Uluslararas alma rgt'dr. Bu rgtte ye devletler, rgtn ana organn oluturan Uluslararas alma Konferansnda, iki h k m e t temsilcisi, bir iveren ve bir de ii temsilcisi tarafndan temsil edilmektedir. Halkn temsilcilerinin bir uluslararas rgt organ 109

erevesinde almalara katlmas ise, kimi blgesel uluslararas rgtlerde rastlanlan bir durumdur. B u n u n en gelimi rneklerini Avrupa Konseyi'nin bir organ olan Parlamenter Meclis ile Avrupa Topluluklarnn bir ortak organ olan Avrupa Parlamentosu'nda milletvekillerinin bu organlarn almalarna katlmalar sergilemektedir. Ancak, bu durumda milletvekillerinin hkmetlerini deil, fakat kendi siyasal eilimlerini temsil ettikleri kabul edilmektedir. Uluslararas rgtlerde yeliin sona ermesine gelince, bu, iki yolla olanakldr: i) ekilme (retreat; retrait; Austritt); ii) atlma (exclusion; Ausschlup). yelikten ekilme koullar kimi uluslararas rgtlerin kurucu andlamalarnda dzenlenmektedir (rnein, Milletler Cemiyeti Szlemesi, mad. 1/3). O zaman yelikten ekilme ileminin geerlilii bu koullara uymaya baldr. Ancak, bir rgtn kurucu andlamasnn bu konuda herhangi bir h k m iermemesi durumunda, andlamalar hukukuna gre davranlmas gerektii kabul edilmektedir. retide genel eilim, uluslararas rgt kuran andlamalarn nitelikleri nedeniyle, tek-tarafl son verme hakknn tannmas gerektii yolundadr (rnein, H. Thierry, J. Combacau, S. S u r et Ch. Vallee, a.g.y., s. 704). Nitekim, B.M. Andlamasnda rgtten ekilme konusunda herhangi bir h k m bulunmamasna ramen, Endonezya'nn 1965'te bu rgtten ekilmesi ki 1966'da tekrar girmitir hukuksal bir sorun karmamtr. Buna karlk, bir uluslararas rgt yeliinden ksmen ekilme birtakm hukuksal sorunlara yer verebilecek niteliktedir. Zira, andlamalarn btnl ilkesi erevesinde bir uluslararas rgtn kurucu andlamasnn yalnzca bir blmnden ekilme anlamnda belirli organlardan ekilmenin ilke olarak olanakl olmad kansndayz. Bununla birlikte, eer bir andlamaya bal olarak sonradan alman birtakm rgt kararlar ile oluturulan k u r u m ve organlar varsa, bunlardan ekilmenin hukuksal adan olanakl olduu uluslararas uygulamada rastlanan bir durumdur. Nitekim, Kuzey Atlantik Andlamas ile kurulan NATO rgtnn daha sonra rgt kararlar ile oluturulan askeri kurumlarndan Fransa'nn 1966'da ve Yunanistan'n 1974'te (Yunanistan 1982'de geriye dnmtr) ekildii gzlenmektedir. Uluslararas rgtlerden atlma (ihra) konusunda temel kural kurucu andlamada h k m varsa buna uyulmasdr. Nitekim, rnein B.M. Andlamasnn 6. maddesi B.M. ilkelerini srekli olarak ineyen devletlerin yelikten atlabileceini ngrmektedir. Ancak, atlmaya kadar varmadan, kimi uluslararas rgtlerin kurucu andlamalannn yelik hak ve ayrcalklarnn kullanlmasnn askya alnmas olanan da tandklar gzlenmektedir (rnein, B.M. And., mad. 5). Buna karlk, bir ulus110

lararas rgtn kurucu andlamasnm bu konuda herhangi bir h k m iermemesi durumunda sorun hukuksal adan biraz daha zorlamaktadr. Ancak, bir uluslararas rgtn kurucu andlamasndaki amalara ve temel ilkelere aykr davranlmasnm teki taraflara bu ye devlete kar andlamaya son verme hakkn tanmas gerektii kansndayz. Nitekim, 1969 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi (mad. 60) andlamann temel hkmlerini ineyen tarafa kar teki taraflarn fesih haklarnn doduunu kabul etmektedir. Uygulama da bu gr dorulamaktadr (rnein, Kba'nn Amerikan Devletleri rgtnden 31.1.1962 tarihli bir rgt kararyla temel ilkelere uymad gerekesiyle karlmas). b) Organlar (organs; organes; Organe) i) Organlarn kuruluu ve yaps

Uluslararas rgtlerin yelerinden ayr olarak iradeleri, kurduklar organlar araclyla aklanmaktadr. Dolaysyla, her uluslararas rgt az ya da ok sayda organa sahiptir. Bunlarn says konusunda uluslararas hukukta herhangi bir snrlama sz konusu olmayp, her rgt kendi gereksinmelerine uygun organlara sahip bulunmaktadr. Uluslararas rgtlerin ana organlar (principal organs; organes principaux; Hauptorgane) genellikle kurucu andlama ile kurulmaktadr. Ancak, kurucu andlamada ngrlen ana organlara yenilerini eklemek gereksinimi duyulduu ya da varolan organlara ilikin birtakm temel deiiklikler gerektii zaman ye devletlerin yeni bir ya da birka andlama yapmak yoluna gittikleri grlmektedir. rnein, Avrupa Ekonomik Topluluu, Avrupa Kmr ve elik Topluluu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM) rgtlerinin herbirine ait ana organlar olan Konseylerin ve Komisyonlarn birletirilerek tek bir ortak Konsey ve tek bir ortak Komisyon kurulmas, 8.4.1965 tarihli ye devletler aras bir yeni andlama ile gerekletirilmitir. Ancak, bir uluslararas rgtn ikincil (tli) nitelikte yardmc organlara (subsidiary organs; organes subsidiaires; Nebenorgane oder Hilfsorgane) sahip olma gereksinimi duymas olasl da vardr. Birok uluslararas rgtn kurucu andlamas bu konuda rgtn ana organlarna gerekli yetkileri tanyan hkmler iermektedir. rnein, B.M. Andlamasnm 22. maddesi Genel Kurula grevlerinin yaplmas iin gerekli grd yardmc organlar kurma yetkisini aka tanmaktadr. Bir uluslararas rgtn kurucu andlamasnda bu konuya ilikin herhangi bir h k m bulunmamas durumunda ise, yazarlar genellikle, uluslararas rgtlerin amalarn gerekletirmek iin gerekli olan st kapal yetkilere (implied povvers; pouvoirs implicites) dayal olarak, 111

bu t r organlar kurabileceklerini kabul etmektedir Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 504).

(rnein, Nguyen

Uluslararas rgt organlarnn yapsna gelince, genelde bu organlar ok deiik ltlere gre snflandrmak olanakldr. Bu ltlerin belli ballar unlardr: i) organlarda devletlerin t m n n temsil edilip edilmemesi; ii) organlarn ana grevleri; iii) organlar oluturan yelerin nitelikleri; iv) organlarn kurulmasnda bavurulan yntem. Birinci lte gre uluslararas rgt organlarnn ikiye ayrld grlmektedir: i) b t n yelerin katld organlar (rnein, B.M. Genel Kurulu ya da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi gibi); ii) belirli sayda yenin katld organlar (rnein, B.M. Gvenlik Konseyi ya da Uluslararas Sivil Havaclk rgt Konseyi gibi). kinci lt oluturan, organlarn ana grevlerine gre snflandrmaya gidildiinde u trlerle karlalmaktadr: i) yol gsterici ve genel siyaseti saptayc organlar (rnein, B.M. Genel Kurulu ya da Avrupa Topluluklar Bakanlar Komitesi gibi genel katlml organlar); ii) karar organlar (rnein, B.M. Gvenlik Konseyi ya da Avrupa Topluluklarnda Bakanlar Komitesi ve Komisyon gibi); iii) y r t m e ve ynetim organlar (rnein, B.M. Genel Sekreterlii ya da Avrupa Topluluklarnda Komisyon ve Genel Sekreterlik gibi); iv) denetim organlar (rnein, U.A.D. gibi yarg denetimini salayan organlar ya da Avrupa Konseyinde Parlamenter Meclis gibi ksmen siyasal denetim salayan organlar). nc lt oluturan, organlara katlan yelerin niteliklerine gre uluslararas rgt organlarnn e ayrld gzlenmektedir: i) hkmet temsilcilerinden oluan organlar (rnein, B.M. Genel K u r u l u ya da Avr u p a Konseyi Bakanlar Komitesi gibi); ii) bamsz rgt grevlilerinden oluan organlar (rnein, Avrupa Topluluklar Komisyonu gibi karar ve ynetim organlar, genel sekreterlik gibi ynetim organlar ya da U.A.D. gibi yargsal denetim organlar); iii) ye devletlerin milletvekillerinden oluan organlar (rnein, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi ya da Avrupa Topluluklar Parlamentosu gibi). Drdnc lt oluturan, organlarn kurulmasnda bavurulan yntemlere gre de uluslararas rgt organlarn iki ana snfa ayrmak olanakldr: i) kurucu andlamayla kurulan ana organlar (rnein, B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi gibi); ii) ana organlarn kararlar yoluyla kurulan yardmc organlar (rnein, B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyin bir karar ile kurulan B.M. nsan Haklar Komisyonu). Herhangi bir uluslararas rgtn amalarna gre, yukarda belirtilen eitli ltlere uygun olarak, hangi t r organlara sahip olaca ka112

rarlatrlmaktadr. Geleneksel uluslararas rgtlerin genellikle en az organa sahip olma yoluna gittikleri gzlenmektedir: i) yol gsterici ve genel siyaseti saptayc btn ye devletlerin temsil edildii bir genel kurul (evrensel rgtlerde) ya da bir parlamenter meclis (genellikle blgesel rgtlerde); ii) karar vermekle ve bazen de ksmen yrtmekle grevli blgesel rgtlerde t m yelerin (rnein, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi) evrensel rgtlerde ise snrl sayda yenin (rnein, B.M. Gvenlik Konseyi) katld bir organ; ii) ynetim greviyle ykml bir genel sekreterlik. ii) Organlarn grevlileri

Uluslararas rgtlerin organlar grevlerini yerine getirebilmek iin eitli dzeyde yetki ve dokunulmazlklarla donatlm grevlilerin hizmetlerinden yararlanmak zorundadr. Uluslararas rgtler adna hareket etme yetkisine sahip olan grevlilerin tmne, genellikle, uluslararas rgt grevlileri (agents of international organizations; agents publics internationaux; Agent internationaler Organisationen) ad verilmektedir. Bu genel kavram, U.A.D.'nn 11.4.1949 tarihli Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki danma grnde belirttii gibi, paral ya da parasz, srekli ya da geici olsun, bir uluslararas rgt organ tarafndan onun adna birtakm yetkiler kullanmakla grevlendirilen her trl grevliyi kapsamaktadr (C.I.J., Recueil, 1949, s. 177). Bu grevliler, bir uluslararas organ oluturan bamsz kiiler (rnein, U.A.D. yarglar ya da Avrupa Topluluklar Komisyonu yeleri) olabilecei gibi, bir uluslararas rgt organ tarafndan o rgt adna geici ya da srekli olarak grevlendirilmi herhangi bir devlet temsilcisi ya da herhangi bir birey (rnein, deiik dnemlerde B.M. Genel Sekreterinin Kbrs temsilcileri gibi) olabilmektedir. Fakat, bu uluslararas rgt grevlilerinin ounluunu, belirli bir rgte hizmet szlemesi (contracts of service; contrats de service; Diensvertrge) ile bal ve yalnzca o rgt hizmetinde dzenli alma ykm altna girmi uluslararas memurlar (international officials; fonctionnaires internationaux; internationale Funktionre oder internationale Beamte) oluturmaktadr. Uluslararas memurlarn statsne ilikin olarak genel nitelikli birtakm yaplageli kurallar gnmzde olumu bulunmaktadr. Bu erevede, ok deiik dzeydeki uluslararas yarg kararlarnn da teyid ettii gibi, genel kabul gren kurallardan biri uluslararas memurlarn hizmetlerinin nitelii ile ilgilidir. Greve bir szleme ile alnmalarna ramen, grevlerinin niteliine bakarak, uluslararas memurlarn durum u n u n yalnzca bir szleme ilikisi olarak deerlendirilemeyecei ve sreklilik ve genellik gsteren bir stat ilikisinin de kimi bakmlardan gz113

nnde bulundurulmas gerektii kabul edilmektedir. Nitekim, U.A.D. 23.10.1956 tarihli UNESCO Bavurular zerine Uluslararas alma rgt Ynetim Mahkemesi Kararlar konusuna ilikin danma grnde, srekli bir hizmet szlemesinin yenilenmemesi durumunda sorunun yalnzca szleme hkmleri erevesinde deerlendirilmemesi gerektiini ve bu uluslararas memura ilgili uluslararas rgte kar bavuru hakknn tannmasnn doru olacan bildirmitir (C.I.J., Recueil, 1956, s. 91-92, 95). Uluslararas memurlarn statsyle ilgili ikinci temel yaplageli kural, bu kiilerin yalnzca ilgili uluslararas rgtn buyruunda olacaklarn ve uyruunu tadklar devlet dahil t m ye devletlerden bamsz bulunduklarn ngren kuraldr. Bu kural hem uluslararas memurlara hem de ye devletlere getirilen bir ykmllk olarak birok uluslararas rgtn kurucu andlamasnda yeralmaktadr (rnein, B.M., And., mad. 100). Yine, birok uluslararas rgt ynetim mahkemeleri bu kural teyid etmektedir (eitli rnekler iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 483). Uluslararas memurlarn gerek hizmet szlemelerine, gerek ye devletlerden bamszlklarna, gerekse teki alma koullarna ilikin doacak her trl hukuksal sorun, rgtlere gre, ya bu amala kurulmu zel bavuru komisyonlarna (rnein, Avrupa Konseyi ve NATO'da bugn olduu gibi) ya da varsa rgtlerin ynetim mahkemelerine (rnein, B.M. ve Uluslararas alma rgt gibi) gtrlebilmektedir. Uluslararas ynetim mahkemeleri ilgili rgt organlarnca kabul edilmi zel statlerine uygun olarak davalara bakmaktadr. Yetkileri konusunda kuku ortaya kt zaman buna kendilerinin bizzat karar verecei kabul edilmektedir (rnein, U.A.D.'nn 13.7.1954 tarihli Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesi konusundaki danma gr: C.I.J., Recueil, 1954, s. 51). Uluslaraars memurlarn durumlar ile ilgili kabul edilen bir baka uluslararas hukuk kural da bu memurlarn belirli koullarda dokunulmazlk, baklk ve ayrcalklardan yararlanabilmelerinin kabul edilmesidir. Bu sorun, III. Kitabmzda, devletlerin diplomasi temsilcileri ile birlikte ele alnacaktr. c) Uluslararas rgtlerin yetkileri (powers of international organizations; competences des organisations internationales; Kompetenze internationaler Organisatione)

Uluslararas rgtlerin sahip olduu yetkiler her bir uluslararas rgtn ana grevine gre deimektedir. Bu erevede ana grevi ye devletler arasnda ibirliini (cooperation; cooperation; Zusammenarbeit) salamak olan uluslararas rgtlerin yetkileri ok daha snrldr. Zira bu 114

rgtlerde ye devletler hibir egemen yetkilerini dorudan uluslararas rgte devretmemi bulunmaktadr. Bunlar geleneksel uluslararas rgtlerdir (rnein, B.M.). Buna karlk, yeleri arasnda btnlemeyi (integration; integration; integration) salayan uluslararas rgtlerin yetkileri bir hayli genitir. Zira, bu tr rgtlerde, ksmen ya da tamamen, ye devletlerin yetkilerinin kendilerine devredildii grlmektedir. Bylece, ilgili rgt ye devletler lkesinde dorudan geerli olan kararlar almakta ve devletlerden bunlarn uygulanmasnn salanmasn isteyebilmektedir (bilgi iin bkz.: H. Pazarc, I. Kitap, s. 246-247; F. Arsava, Avrupa Topluluklar Hukuku ve Bu Hukukun Ulusal Alanda Uygulanmasndan Doan Sorunlar, Ankara, 1985, s. 11-19). Bu t r uluslararas rgtlere bugn genellikle ulus-st rgtler (supranational) ad verilmektedir (rnein, A.E.T.). Uluslararas rgtlerin yetkileri ayrca rgtn faaliyet biimine bal olarak da deiiklikler gstermektedir. Bylece, ye devletler arasnda uluslararas konferanslarn biraz tesinde bir ibirlii ngren uluslararas rgtlerle, yeler arasndaki ibirliini denetleme ve gerektiinde ngrlen kurallara uymayan yelere kar deiik yaptrmlar uygulamaya giden uluslararas rgtlerin yetkileri arasnda farklar vardr. Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde kendisine tannan yetkilerle glenmi bulunan Avrupa Konseyi bu ikinci t r uluslararas rgtlerin nemli rneklerinden birini oluturmaktadr. te yandan, kimi uluslararas rgtler de, tpk ulusal dzeydeki ekonomik kamu kurulular gibi, dorudan iletmecilik faaliyetlerinde bulunmaktadr. Bylece, bir uluslararas rgtn, rnein, belirli bir konuda dorudan aratrma yapma (1963-1972 aras Avrupa Uzay Aratrmalar rgt: ksa adyla ESRO) ya da birey retme (1963-1978 aras ksa adyla ELDO diye anlan ve Avrupa'da uzay aralar retimini amalayan rgt) grevini yklenmi olduu d u r u m larla karlalmaktadr. Bugn bu t r uluslararas rgtlerin en nemli rneklerini uzaydan yararlanarak haberleme ve iletiim konularnda faaliyet gsteren INTELSAT ve INTERSPUTNIK oluturmaktadr. Bu durumlarda uluslararas rgt herhangi bir ulusal kamu iletmesinin sahip olduu trden yetkilerle donatlmaktadr. Uluslararas rgtlerin yukarda belirttiimiz grevleri erevesinde sahip olduklar yetkilerinin dayana, kimi zaman ilgili rgtn kurucu andlamas iken, kimi zaman da rgt organlarnn ald kararlar olmaktadr. Bylece, daha nce de belirttiimiz gibi, retinin uluslararas rgtlerin yetkilerini, kaynaklarna gre, kurucu andlamada ngrlen yetkiler ile st-kapal yetkiler (implied powers; competences implicites) olmak zere ikiye ayrd gzlenmektedir. Uluslararas rgtlerin organlarnn kulland bu eitli yetkilerin
115

kullanlmas sonucu her uluslararas rgte zg bir zel hukuk dzeninin doduu grlmektedir. H e r rgtn az ya da ok sahip olduu ve devletlerin ulusal hukukunu andran rgtsel hukuka yazarlar genellikle uluslararas rgtlerin i hukuku adn vermektedir. Nitekim, devletleraras bir uluslararas rgt erevesinde olutuklar iin uluslararas hukukun bir paras olarak kabul edilen bu t r rgtsel hukuk dzenleri aslnda dzenledikleri ilikiler asndan bir i hukuk nitelii gstermektedir (bkz. yarg de Castro'nun Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesinin 158 Sayl Karar konusunda U.A.D.'nm 12.7.1973 tarihli danma grne ekli kart gr: C.I.J., Recueil, 1973, s. 282). reti, bir uluslararas rgt n kurucu andlamasmdan doan ve dolaysyla tam olarak uluslararas genel hukuk alanndan saylan uluslararas rgtlerin temel hukuk kurallar ile rgtlerin eitli organlarnn ve zellikle yarg organlarnn temel kurallara dayanarak yaratt rgte zg i hukuk kurallar arasnda bir ayrma gitmektedir. Bu ikinci t r rgtsel hukuk kurallarna Trke olarak "ikincil hukuk" (droit secondaire; sekunder Recht) ya da "tretilmi hukuk" (droit derive) diye adlar verildii grlmektedir (bilgi iin bkz. F. Arsava, a.g.y. (1985), s. 24-30). Uluslararas rgtlerin yetkilerinin ilevsel adan bir deerlendirilmesine gidildiinde ise, tr yetki ile karlalmaktadr: i) kural koyma yetkisi; ii) yargsal yetki; iii) ynetsel yetki. Uluslararas rgtlerin kural koyma yetkisi, rgtlerin amalarna gre, ok deiik konularda ve birimlerde olup, daha nce hukuksal ilemler blmnde ele alnmtr (bkz. I. Kitap, s. 237-247). Uluslararas rgtlerin organlarnn yarg yetkilerine gelince, bunlar, IV. Kitabmzda, uluslararas hukukun bar z m follar erevesinde ele alnacaktr. Uluslararas rgtlerin ynetsel yetkileri de iki bakmdan ortaya kmaktadr: i) uluslararas rgtn merkezi bakmndan; ii) uluslararas rgtn yetkisinde bulunan kimi kiiler ve aralar bakmndan. Her uluslararas rgt binalarnn bulunduu bir merkeze (seat or headquarters; siege; Sitz) sahiptir. Bu merkezde rgtn sahip olaca v e dolaysyla lkesinde bulunulan devletin yetkisi dnda kalacak olan yetkileri, genellikle, ilgili rgt ile lke devleti arasnda yaplan bir merkez anlamas ile saptanmaktadr (rnein, B.M.'in New York merkezi ile ilgili anlama 26.6.1947 tarihinde B.M. rgt ve A.B.D. arasnda imzalanmtr). Bylece, ilgili merkez anlamalar hkmleri erevesinde bir uluslararas rgt, merkezde dzenin ve gvenliin salanmasndan genel hizmetlerin yrtlmesine kadar varan deiik konularda ynetim yetkisini kullanmaktadr. te yandan, uluslararas rgtler, grevlilerinin statsne, alma koullarna, vb. ilikin konularda da, ilgili kiilerin kendi hizmetinde bulunmas nedeniyle, birtakm ynetsel yetkiler kullan116

maktadr.

Nihayet,

ender olarak

d a olsa, u l u s l a r a r a s r g t l e r e a i t

kimi

aralar da bu rgtlerin ynetim yetkisi altnda bulunmaktadr r g t n uzaya frlataca uzay aralar). 2. S o m u t uluslararas rgt rnekleri soyut

(rnein,

Yukarda

olarak genel verilerini incelediimiz uluslararas

r-

g t l e r i n belli bal bir-iki s o m u t rneini ele a l m a k uluslararas

rgtlerin

zelliklerini d a h a da iyi o r t a y a karacaktr. B u amala, b u g n d n y a v e T r k i y e asndan n e m l e r i de g z n n e alnarak, b i r evrensel bir de blgesel rgt incelemenin yararl olacan dndk. Evrensel rgt nei olarak geni k a p s a m l yetkilere sahip olan B.M.'i seerken, rgtlere rnek olarak da ulus-st nitelikli ekonomik bir A.E.T.'yi ele a l m a y u y g u n grdk. rgt rolan blgesel

A.

Birlemi Milletler (United Nations; Nations Unies; Vereinten Kaynaka: Trke: M. Gnlbol, Milletleraras, s. 71 vd.; . Ltem, Dumbarton Oaks Teklifleri, Ankara, 1945; C. Bilsel, Birlemi Milletler-I: San Francisco almalar, stanbul, 1946; C. Aygen, "Bir Devletin Birlemi Milletlere y e Olarak Kabul artlar", S.B.F.D., 1952, Cilt VI, Say 1-4, s. 216-242; H. Kelsen (ev. H. Fiek), "Birlemi Milletler Tekilatndan ekilme Hakk", A..H.F.D., 1949, Cilt VI, Say 2-4, s. 95-111; S.L. Meray, "Birlemi Milletlerden ekilme ve Endonezya rnei", S.B.F.D., 1965, Cilt XX, Say 2, s. 419-440; C. Sar, "Birlemi Milletler yelerinin Bnyesinde Meydana Gelen Deiikliklerin yelik Statsne Etkileri", S.B.F.D., 1964, Cilt XIX, Say 1, s. 79-95; M. ubukg, "Birlemi Milletler Tekilatnda Veto", A..H.F.D., 1950, Cilt I, Say 3-4, s. 174-191; K. Bekta, Birlemi Milletler ve Veto, Ankara, 1958; Ch. Crozat, "Birlemi Milletler Genel Kurulu v e Bilhassa Bu Organn Selahiyetlerinin Genilemesi", ..H.F.M., 1956, Cilt XXII, Say 1-4, s. 3-73; C. Sar, "Birlemi Milletler Genel Kurulu Kararlarnn Hukuki Deeri", S.B.F.D., 1966, Cilt XXI, Say 4, s. 227-274; N. Abadan, "Vesayet Rejimi", S.B.F.D., 1954, Cilt IX, Say 2, s. 289-311; 1. Ltem, "IV. Genel Kurulda Smrgecilik Meselesi", M.M.T.Y, 1960, Cilt I, s. 65-91; L. Delbez (ev. . Ltem), "Ekonomik ve Sosyal Meclisin Yetkileri", A..H.FJ5., 1951, Cilt VIII, Say 3-4, s. 149-169; T. Atav, "Birlemi Milletler Sekreteryasiyle lgili Baz dari Meseleler ve Hal areleri", S.B.F.D., 1959, Cilt XIV, Say 4, s. 79-99; S.L. Meray, "Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Cismani Zararlarn Tazmini Meselesi", S.B.F.D., 1954, Cilt X, Say 1, s. 85134; M. Gnlbol, "Birlemi Milletler A n d l a m a s m d a ve Tatbikatnda Muhtar-Olmayan lkeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 1, s. 114-129; E. elik, "Birlemi Milletler artnn 2 nci madde 7 nci paragrafndaki "Mdahale" Kelimesinin Tefsiri", ..H.F.D., 1954, Cilt XX, Say 1-4, s. 12-27; M. Gnlbol ve H. lman, "Birlemi Milletler Kuvveti: Svey ve Kongo Olaylar", S . B . F . D . , 1961, Cilt XVI, Say 1, s. 141-168; Y. nan, "Birlemi Mil117 Nationen)

letler Kuvvetleri. Ortaya k ve Hukuki Dayana", A..T..A.D., 1971, Cilt 3, Say 2, s. 235-270; Z.M. Alsan, "Birlemi Milletler Andlamasnn Tadili Problemi", A..H.F.D., 1954, CUt XI, Say 3-4, s. 1-41; L.M. Goodrich ve E. Hambro (ev. . Ltem), Birlemi Milletler Andlamas, erh ve Yorumlar, stanbul, 1954; H. Pazarc, 'Birlemi Milletlerin Dn, Bugn", B.M.T.Y., 1984, s. 3-10; M. Sencer, "Birlemi Milletler ve Uluslararas Terrizm", B.M.T.Y., 1984, s. 61-76.

Yabanc dil: M. Gnlbol, Turkish Participation in the United Nations (1945-1954), Ankara, 2nd ed 1965; M. Gnlbol and T. Atav, Turkey and the United Nations. A legal and political apraisal, Ankara, 1960; M. Gnlbol, Turkey and the United Nations, Ne w York, 1961; C. Sar, Le financement des activites de l'O.N.U.: 1954-1961, Ankara, 1963; A.L. Karaosmanolu, Les actions militaires coercitives et non-coercitives des Nations Unies, Geneve, 1970; L.M. Godrich, E. Hambro and A.P. Simons, Charter of the United Nations (Commentary and documents), Nevv York, 3ed., 1969; I.L. Claude, Jr The changing United Nations, New York, 1967; L.M. Goodrich, The United Nations, London, 1960; M. Virally, I'Organisation mondiale, Paris, 1972; P. Gerbet, V.Y. Ghebali et M.R. Mouton, Societe des Nations et Orgariisation des Nations Unies, Paris, 1973; M.C. Smouts, Le Secretaire general des Nations Unies, Paris, 1971; J.G. Hawden and J. Kaufman, How United Nations decisions are made?, Leyden, 1960; J.-L. Mathieu, Les institutions speciallsees des Nations Unies, Paris, 1977; H.
Saba, "L'activite quasi-legislative des institutions specialisees des Nations

Unies", R.C.A.D.I., 1964-III, s. 603-690; Ch. Chaumont, L'Organisation des Nations Unies, Paris, 7ed 1971; H. Kelsen, The law of the United Nations, New York, 2nd ed., 1951; G. Jaenicke, "Die Aufnahme neueur Mitglieder in die O.V.N.", Z.a..R.V., 1950, s, 291-380; G. Tunkin, "The legal nature of the United Nations", R.C.A.D.I., 1966-III, s. 7-68; P. Barandon, Die Vereinten Nationen und der Vlkerbund in ihrem rechtsgeschichtlichsn Zusammenhang, Hambourg, 1948.

a)

Amalar, ilkeleri ve faaliyetleri (Purposes, principles and activities; buts, principes et activites; Ziele, Grundsatze und Ttigkeit)

B.M. Andlamasnn 1. maddesi rgtn amalarn yle saptamaktadr: i) uluslararas bar ve gvenlii salamak; ii) uluslararasnda dosta ilikiler gelitirmek; iii) uluslararas ibirliini salamak; iv) uluslararas sorunlarn zm bulduu bir merkez olmak. Yukarda anlan amalara ulamak iin B.M. Andlamasnn 2. maddesi ise aadaki ilkelere uyulmasn ngrmektedir: i) ye devletlerin egemen eitlii ilkesi; ii) ykmllklerin iyi niyetle yerine getirilmesi; iii) uluslararas uyumazlklarn bar yollarla zm; iv) gerek devletlerin lke btnlne ve siyasal bamszlna kar, gerekse B.M.'in amalar ile badamayan teki konularda kuvvet kullanlmasna ve tehdidine bavurmama ilkesi; v) B.M. Andlamas hkmlerine uygun ola118

rak alnacak her trl rgt eylem ve kararna yardmc olma; vi) B.M. yesi olmayan devletlerin de olabildiince uluslararas bar ve gvenliin salanmasna katlmasnn elde edilmesi; vii) B.M.'in ye devletlerin ulusal yetkisine giren konulara karmamas. Belirtilen bu ama ve ilkeler erevesinde B.M.'in zellikle aadaki konularda geni faaliyetlerde bulunduu gzlenmektedir: i) uluslararas barn ve gvenliin salanmas konusunda; ii) ekonomik ve toplumsal kalknmada uluslararas ibirlii konusunda; iii) insan haklarnn uluslararas alanda korunmas konusunda; iv) uluslararas hukukun yerletirilmesi ve gelitirilmesi konusunda; v) yeni teknolojik gelimelerden insanln en iyi biimde yararlanmasnn salanmas konusunda. b) yeleri (members; membres; Mitglieder)

B.M. rgtnn yeleri, kurucu andlamaya gre ikiye ayrlmaktadr: i) asl yeler; ii) sonradan kabul edilen yeler. Asl yeler, 1.1.1942 tarihinde yaynlanan B.M. Bildirisini en ge 1.3.1945 tarihine kadar imzalayarak tilaf Devletlerine sava ilan etmi devletler olarak B.M. Andlamasmn San Francisco'da yaplan hazrlk konferansna katlan ve daha sonra B.M. Andlamasm onaylayan devletlerdir (md. 3). Bunlarn says, h k m e t sorunu nedeniyle San Francisco Konferansna katlmamasna ramen asl ye kabul edilen Polonya ile birlikte, 51 devlettir. Sonradan katlan yeler ise, daha sonra yetkili rgt organlarnn katlmasn kabul ettii devletler olmaktadr (mad. 4). rgte ye olabilmenin koulu ise Andlamada ngrlen ykmllkleri yerine getirme istek ve yeteneine sahip olmak yannda, ayrca, bar bir devlet olmaktr (mad. 4/1). Katlma ilemi, istekte bulunan devletin bavurusu zerine, Gvenlik Konseyinin tavsiyesinin olumlu olmas durumunda, Genel Kurul kararyla gereklemektedir. Bu amala, Gvenlik Konseyinin hibir srekli yenin olumsuz oy vermemesi kouluyla en az 9 olumlu oyundan (mad. 27/3) sonra, Genel K u r u l u n da 2/3 oyokluu ile (mad. 18/2) kararn vermesi gerekmektedir. B.M. yeliinin askya alnmas ve sona erdirilmesi olana da vardr. Gvenlik Konseyinin hakknda nleyici ya da zorlayc nitelikte kararlar ald herhangi bir ye devletin yelii Gvenlik Konseyinin tavsiyesi ve Genel Kurulun 2/3 oyokluuyla alnan kararyla askya alnabilecektir (mad. 5). Askya alnan hak ve ayrcalklarn kaldrlmas yetkisi yalnz hareket edecek olan Gvenlik Konseyinindir. yelikten karlma ise, B.M. Andlamasnda ngrlen ilkeleri srekli ineyen devletlere kar yine Gvenlik Konseyinin tavsiyesi ve Genel Kurulun 2/3 oyoklu119

uyla alnan kararyla uygulanabilecektir (mad. 6). Bugne kadar B.M.'den karlma ya da haklarn askya alnmas hibir zaman gereklememitir. te yandan, daha nce de Endonezya rnei ile de grld gibi, B.M. Andlamasnda ngrlmemesine ramen bir ye devletin kendi istei ile yelikten ayrlma hakk olduu kabul edilmektedir. c) Organlar (organs; organes; Organe)

B.M. rgtnn organlar, ana organlar ve yardmc organlar olmak zere, aadaki tabloyu oluturmaktadr. i) Ana organlar (principal organs; organes principaux; Hauptorgane)

Bu organlar B.M. Andlamasnm 7. maddesinde saylmtr. Genel Kurul (General Assembly; Assemblee generale; Generalversammlung) Genel Kurul btn ye devletlerin katld ve bir oya sahip olduu en temel organdr (mad. 9). ye devletlerin herbiri kurulun toplantlarna en ok be temsilci ile katlabilmektedir. Genel Kurul, B.M. Andlamasnm 21. maddesinde ngrld gibi, Gvenlik Konseyinin incelemesinde bulunmayan btn konularda Andlama hkmleri iine girmesi kouluyla yetkilidir (mad. 10). Kararlarnn gcne gelince, daha nce incelediimiz gibi (I. Kitap, s. 242-244), birka kuraldlk bir kenara braklrsa (rnein, mad. 4/2, 5, 6), ye devletlere ynelik olanlarnn byk ounluu tavsiye niteliindedir (zellikle mad. 10-11, 13, 14, 17/3). Buna karlk, Gvenlik Konseyi dndaki rgt organlarna ilikin kararlarnn nemli bir blm bu organlarn uymasn zorunlu klar niteliktedir (zellikle mad. 17, 22, 23/1, 60, 61/1, 66, 86/1-c, 87, 96/2, 97, 98). Genel K u r u l u n Gvenlik Konseyiyle ilgili yetki durumuna gelince, U.A.D. 3.3.1950 tarihli B.M. Genel Kurulunun yelie Kabul Yetkisi konusuna ilikin danma grnde bu iki organn birbiriyle hiyerarik bir bamllk durumunda bulunmadn bildirmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 50). te yandan, Gvenlik Konseyinin bir srekli yesinin vetosu nedeniyle uluslararas barn korunmasna ilikin bir karar alamamas durumunda, B.M. Andlamasnda herhangi bir h k m n yeralmamasma dayanarak, B.M. Genel K u r u l u n u n kendisini bu konuda da yetkili kld grlmektedir. Nitekim, 3.11.1950 tarih ve 377 (V) sayl "Bar iin birlik" 120

(Uniting for peace; Union pour le maintien de la paix) ad verilen bir karar ile Genel Kurul barn salanmas konusunda veto yznden almayan Gvenlik Konseyinin yerine karar ve nlemler alabileceini kabul etmitir. Genel Kurul k a r a r l a n n genellikle oyokluu ile almaktadr. Ancak, "nemli sorunlar" sz konusu olduu zaman, hazr bulunan ve oylamaya katlan yelerin 2/3 oyokluu gereklidir (mad. 18/2). Bu "nemli sorunlar" arasnda uluslararas bar ve gvenliin salanmas, Gvenlik Konseyinin srekli olmayan yeleri ile Ekonomik ve Sosyal Konseyin ve Vesayet Konseyinin yelerinin seimi, ye devletlerin yeliinin askya alnmas ya da yelikten karlmas, yeni ye kabul ve Vesayet rejimine ilikin kararlarn bulunduu B.M. Andlamas tarafndan bizzat ngrlmektedir (mad. 18/2). B u n u n dnda, oyokluu ile karar almak suretiyle, Genel Kurul bu listeye yenilerini ekleme yetkisine sahiptir (mad. 18/3). Genel Kurul, ylda bir yaplan olaan toplant (ordinary session; session ordinaire; gewhnlich Sitzung) ve uygun grd kadar olaanst toplant (extraordirary session; session extra-ordinaire; au^er-gewhnlich Sitzung) yapma yetkisine sahiptir (mad. 20). Genel Kurulun olaan toplantlar genellikle her yln eyll aynda balayp teki yln ocak ayna kadar srmektedir. Gvenlik Konseyi (Security Council; Conseil de Securite; Sicherheitsrat) Gvenlik Konseyi nceleri 11 ve Genel Kurulun 17.12.1963 tarihli ve 1991 (XVIII) sayl karar ile, B.M. Andlamasmn ilgili 23. maddesinin deitirilmesinden bu yana da, 15 yeden olumaktadr. yeler iki guruba ayrlmaktadr: i) srekli yeler (permanent members; membres permanents; standigen Mitgliedern); ii) geici yeler (non-permanent members; membres non-permanents; nichtstndigen Mitgliedern). Srekli yeler 5 tane olup u devletlerdir: A.B.D., S.S.C.B., ngiltere, Fransa, in (nceleri "Milliyeti in" ve 26.10.1971'den bu yana in Halk Cumhuriyeti). Geici yeler ise, corafi dalm da gznnde tutularak, iki yl iin seilen devletlerdir (mad. 23). Bu yelerin yeniden seimi ancak bir dnem getikten sonra olanakldr. Gvenlik Konseyinin ana grevi uluslararas bar ve gvenliin salanmasdr (mad. 24/1). Bu erevede Konsey iki t r yetki ile donatlmtr: i) Andlamanm VII. Blmnde dzenlenen, uluslararas barn ve gvenliin tehdit edilmesi, bozulmas ve saldr durumunda alaca balayc karar yetkisi (zellikle mad. 41-42); ii) Andlamanm VI. Blmnde dzenlenen, uyumazlklarn bar zm yollar konusunda verecei 121

tavsiye karar yetkisi (mad. 33-38). Bu yetkilerin kapsam ve kullanlma biimi ileride, IV. Kitapta, ilgili blmler erevesinde ayrntl olarak ele alnacaktr. Bunlarn dnda Gvenlik Konseyi kimi zaman yalnz (rnein, mad. 83 ile dzenlenen stratejik vesayet altnda lkeler konusunda) kimi zaman ise Genel Kurul ile birlikte (rnein, yeni ye kabul (mad. 18/1) ya da Genel Sekreterin seimi (mad. 97) ile U.A.D. yarglarnn seimi (mad. 93/2) gibi konularda) baka yetkilere sahiptir. Gvenlik Konseyi srekli alma olanana sahip bir organ olarak ngrlm olup, kararlar, ilke olarak, 9/15 ounluuyla alnmaktadr (mad. 27). Ancak, usul konusunda herhangi 9 yenin olumlu oyu yeterli olurken, teki konularda 9 olumlu oy arasnda srekli yelerin oylarnn da yeralmas gerekmektedir (mad. 27/3). Srekli yelerden birinin usul dndaki konularda bir karara kar kmas bu kararn alnmasna engel olup, bu hak "veto hakk" olarak adlandrlmaktadr. B.M. Andlamasnn veto hakkn ieren hkm ile ilgili olarak kimi hukuksal sorunlar szkonusu olmutur. Zira, B.M. Andlamasnn 27. madde 3. fkras metin olarak 9 olumlu oy arasnda btn srekli yelerin oylarnn bulunmas gerektiini ngrmek suretiyle, bir srekli yenin oturuma katlmamas ya da ekimser oy kullanmas durumunda bunun bir veto gibi deerlendirilerek karar alnamayaca izlenimini vermektedir. Ancak, hukuksal adan ok tartmal olmakla birlikte, uygulamada her iki durumda da Konseyin kararlarnn genellikle geerli kabul edildii grlmektedir. Nitekim, sreklin yelerden birinin ekimser oy vermesinin, kar oy kullanlmadka, kararn alnmasna engel oluturmad 24.9.1946 tarihinde ispanya ile ilgili bir olayda Sovyet temsilcisinin ekimser oyunun bu ynde deerlendirilmesinden bu yana genel kabul grmtr (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 576). Srekli yelerden birinin toplantda bulunmamas durumu ise, S.S.C.B. temsilcisinin, in Halk Cumhuriyeti'nin rgte kabul edilmesini knamak amacyla, 13.1.1950 ile 1.8.1950 tarihleri arasnda Konseyin almalarna katlmamas ile ortaya kmtr. Bu dnem iinde zellikle 25 ve 27.7.1950 tarihlerinde Kuzey Kore'ye kar zorlama nlemleri alan Gvenlik Konseyinin bu k a r a r l a n Sovyetler tarafndan 27. maddeye aykr oylama biiminde deerlendirilmitir. Ancak, Gvenlik Konseyi kararm uygulamaya koymutur (ayn yapt). Gvenlik Konseyinde bir sorunun usul sorunu m u yoksa ze ilikin bir sorun m u olduu konusunda karar Konsey'e aittir. Ancak, burada da sorun, bu t r bir karar iin srekli yelerin veto hakknn ileyip ilemiyecei olmutur. Uygulamada srekli yelerin olumsuz oyunun kararn alnmasna engel oluturaca gr kabul edilmi grnmektedir (geni bilgi iin bkz. M. Gnlbol, Milletleraras, s. 255 [1968 basks]). Bu uygulama ile srekli yelere, nceden sorunun niteliini saptamada daha 122

sonra da ze ilikin karar srasnda olmak zere, "ikili veto" hakk tannd ortaya kmaktadr. Gvenlik Konseyinin karar alabilmesi iin 9/15 oyokluu aranmayan bir durum da vardr. Bu kuraldlk U.A.D. Statsnn 10. maddesinde dzenlenen, yarglarn seimi srasndaki Gvenlik Konseyi oylamas ile ilgili olup, oyokluu (burada 8/15) yeterlidir. te yandan, Gvenlik Konseyinin gerek geici gerekse srekli yelerinin iki durumda oy kullanmamas gerektii ngrlmekte ve bu durumun kararn geerliliini etkilemeyecei aka kabul edilmektedir (mad. 27 in fine): i) B.M. Andlamasnn VI. Blm erevesinde uyumazlklarn bar zm konusunda alnacak kararlarda ye devlet olayn taraflarndan birisi ise; ii) B.M. Andlamasnn 52. madde 3. fkrasna gre bir uyumazln blgesel rgtler erevesinde zmn zendiren kararlarda ye devlet ilgili taraflardan birisi ise. Ekonomik ve Sosyal Konsey (Economic and Social Council; Conseil Economique et Social; Wirtschafts-und Sozialrat) nceleri 18 yeden oluan Ekonomik ve Sosyal Konsey'in ye says 31.12.1965'te 27'ye ve 24.12.1973'te de 54 yeye ykseltilmitir (mad. 61). yeler yllk bir sre iin seilmekte olup yeniden seilme haklar da vardr. Ekonomik ve Sosyal Konseyin grevi, ekonomik, toplumsal, kltrel alanlarda, eitim ve salk alanlarnda ve insan haklarnn korunmas alannda incelemeler yapmak ve B.M. Genel Kurulu ile yelerine tavsiyelerde bulunmaktr (mad. 62). Gerektiinde, Konsey'in yetki alanna giren konularda, andlama tasarlar hazrlamak ve konferanslar dzenleme yetkisi de vardr. Nitekim, Ekonomik ve Sosyal Konsey yetkisine giren insan haklarna saygy salamak amacyla, B.M. Andlamasnn 68. maddesinde kendisine tannan gerekli alt-organlar kurma yetkisini de kullanarak, 1946 ylnda nsan Haklar Komisyonunu kurarak 10.12.1948 tarihinde B.M. Genel Kurulunda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisini hazrlamtr. Yine, Konsey, 1966 ylnda B.M. Genel Kurulunca kabul edilerek 1976'da yrrle girmi bulunan, Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Szlemesi ile Siyasal ve Meden Haklar Szlemesini nsan Haklar Komisyonuna hazrlatarak B.M.'de kabul edilmesini salamtr. Ekonomik ve Sosyal Konsey, ayrca, B.M. uzmanlk kurumlarnn B.M.'e balanmas amacyla yaplacak andlamalar gerekletirmek, onlarla kurulacak srekli ilikileri yrtmek ve bu konularda B.M. Genel Kuruluna ve ye devletlere tavsiyelerde bulunmak yetkisiyle donatlmtr (mad. 63-64). 123

Ekonomik ve Sosyal Konseyin kararlarna gelince, seilen her ye devlet bu Konseye bir ye ile katlp (mad. 61/4), kararlar toplantda hazr bulunan ve oy veren yelerin oyokluu ile alnmaktadr (mad. 67). Ancak, Konseyin inceledii bir konuda zellikle ilgili olan devletler temsilcilerinin grmelere oy hakk olmakszn katlmalar ngrlmektedir (mad. 69). Ekonomik ve Sosyal Konsey, daha nce de belirtildii gibi, yetki alanna giren konularda hkmetler d uluslararas rgtlere de danabilmektedir (mad. 71). Vesayet Konseyi (Trusteeship Council; Conseil de tutelle; Treuhandrat) Daha nce vesayet altnda lke rejimi erevesinde incelediimiz Vesayet Konseyi bugn yalnzca Gvenlik Konseyinin be srekli yesinden olumaktadr. Vesayet Konseyinin grevi ise, tekrar hatrlatrsak, B.M. Genel K u r u l u n u n yetkisi altnda vesayet ynetiminden sorumlu devletlerin sunduu raporlar incelemek, vesayet altndaki topluluk yelerinin verecei dilekeleri kabul edip incelemek, vesayet altndaki lkelerde yneten devletle anlaarak saptanan zamanlarda denetlemelerde bulunmaktr (mad. 87). Vesayet Konseyinde yeralan her ye devletin bir oy hakk bulunup, kararlar hazr bulunan ve oylamaya katlan yelerin oyokluu ile alnmaktadr (mad. 89). Uluslararas Adalet Divan (International Court of Justice; Cour Internationale de Justice; Internationale Gerichtshof) B.M.'in balca yarg organn oluturan Uluslararas Adalet Divan 15 bamsz yargtan olumaktadr. Anlan yarglar, Srekli Hakemlik Mahkemesinin ulusal gruplarnn aday gsterdii kiiler arasndan, Genel K u r u l ve Gvenlik Konseyinin yapt ayr oylamalar sonucu seilmektedir (Divan Stats, mad. 4). Uluslararas Adalet Divan ile ayrntl bilgiler uyumazlklarn bar zm yollar konusu erevesinde IV. Kitabmzda yeralacaktr. Sekreterlik (Secreteriat; Secretariat; Sekreteriat) B.M. Sekreterlii, banda bir Genel Sekreter ile rgtn memurlarndan olumaktadr. 124

Genel Sekreter, Gvenlik Konseyinin tavsiyesi zerine, Genel Kurul tarafndan atanmaktadr (B.M. And., mad. 97). Gerek Genel Sekreter, gerek teki B.M. memurlar devletlerden bamsz olup yalnzca rgte kar sorumludurlar (mad. 100). Genel Sekreter, Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey ile Vesayet Konseyinin kendisine verecei grevleri yerine getirmekle grevlidir (mad. 98). Ayrca, Genel Sekreter, uluslararas b a n ve gvenliin tehlikeye dtn dnd zaman, kendiliinden bu konuya Gvenlik Konseyinin dikkatini ekme yetkisine sahiptir (mad. 99). Yine, rgtn en yksek m e m u r u sfatyla (mad. 97), Sekreterlik memurlarn atama, ykseltme, Genel Kurulun saptad kurallar erevesinde, Genel Sekreterin grevidir (mad. 101). ii) Yardmc organlar (subsidary organs; organes subsidiaires; Nebenorgane)

B.M. Andlamasmn 7. maddesi 1. fkras, yukarda bildirdiimiz rgtn ana organlarn saydktan sonra, 2. fkras gerekli grlecek yardmc organlarn Andlamaya uygun olarak kurulabileceini ngrmektedir. B.M. Andlamasmn 22. maddesi Genel Kurula, 29. maddesi Gvenlik Konseyine ve 68. maddesi de Ekonomik ve Sosyal Konseye bu t r organlar kurma yetkisi tanmaktadr. B.M.'in yardmc organlarn, rgt hiyerarisindeki yerleri ve grevleri gznnde tutularak, kategoriye ayrmak olana vardr: i) alt-organlar; ii) teknik yardmc organlar; iii) zel yardmc organlar. B.M. alt-organlan, belirli bir ana organn almalarnn hazrlklarn yapmak amacyla kurulmu yardmc organlardr. Bu t r alt-organlarn banda, Genel Kurula bal olarak oluturulan, yedi komisyon gelmektedir. Bu komisyonlar Genel Kurula sunulmak zere karar taslaklarn hazrlamakla grevli olup aadaki konularla ilgili almalar yapmakta ve bal adlar tamaktadr: i) I. Komisyon ya da Siyasal Sorunlar ve Gvenlik Komisyonu; ii) zel Siyasal Komisyon; iii) II. Komisyon ya da Ekonomik ve Mali Komisyon; iv) III. Komisyon ya da Sosyal, nsancl ve Kltrel Komisyon; v) IV. Komisyon ya da Vesayet Komisyonu; vi) V. Komisyon ya da Ynetim ve Bte Sorunlar Komisyonu; vii) VI. Komisyon ya da Hukuk Komisyonu. Bundan baka, Genel Kurula yardmc almalar yapmalar amacyla kurulan nemli komisyonlar arasnda, uluslararas hukuku kodifiye etme ve gelitirme konularnda almalar yapan Uluslararas Hukuk Komisyonu (International Law Commission; Commission du Droit International) ile uluslararas ticaret ilikilerini dzenleyen kurallarn u y u m u ve gelitirilmesi konusunda almalar yapan B.M. Ulus125

lararas Ticaret Hukuku Komisyonu'nu (UNCITRAL) sayabiliriz. Yine, bu erevede Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi'ni sayabiliriz. te yandan, Ekonomik ve Sosyal Konseyin de bu t r alt-organlara sahip olduu grlmektedir. Bunlarn en tannmlar insan haklar konusunda almalar yapan insan Haklar Komisyonu (Human Rights Commission; Commission des Droits de l'Homme) ile uyuturucu maddeler konusunda almalar yapan Uyuturucu Maddeler Komisyonu (Commission of Narcotics; Commission des Stupefiants) olmaktadr. Ayrca, Ekonomik ve Sosyal Konsey'e bal drt blgesel ekonomik komisyon vardr. Teknik yardmc organlar ise, belirli bir konuda uzmanlam organlar olup, genel olarak rgtn deiik ana organlarna konusuyla ilgili hizmetler sunan organlardr. Bunlarn arasndan u rnekleri verebiliriz: i) Grevlileri ile B.M. arasnda kan hukuksal sorunlarda yarg grevi yapan B.M. Ynetim Mahkemesi (U.N. Administrative Tribunal; Tribunal Administratif des N.U.; UN-Verwaltungsgerichtshof); ii) Uluslararas Uyuturucu Maddeleri Denetleme Organ (International Narcotics Control Board; Organe International de Contrle des Stupefiants); iii) Irk Ayrmn Kaldrma Komitesi (Committee on the Elimination of Racial Discrimination; Comite pour l'Elimination de la Discrimination Raciale); vb.. B.M.'in zel yardmc organlarna gelince, bunlar ksmen zerk bir rgtlenmeye sahip bulunan nemli yardmc organlardr. Bunlarn belli ballar da aadadr: B.M. insan evresi Konferans (U.N. Conference on the Human Environment; Conference des N.U. pour l'Environnement Humain): B.M. Genel Kurulunun 2997 (XXVII) sayl ve 15.12.1972 tarihli kararyla kurulmu olup, merkezi Nairobi'de bulunmaktadr. Grevi evre sorunlar ile ilgili almalar yapmaktr. B.M. Ticaret ve Kalknma Konferans (U.N. Conference on Trade and Development; Conference des N.U. sur le Commerce et le Developpement): B.M. Genel K u r u l u n u n 1995 (XIX) sayl ve 30.12.1964 tarihli kararyla kurulmu olup uluslararas ticaret ve ekonomi ilikilerini dzenlemekle grevlendirilmitir. Merkezi Cenevre'dedir. B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii Brosu (Office of the U.N. High Commisioner for Refugees; Bureau des N.U. de Haut Commissariat pour les Refugies): B.M. Genel K u r u l u n u n 319 A (IV) sayl ve 3.12.1949 tarihli kararyla kurulmu olup snmaclarn korunmas konusuyla ilgilenmektedir. Merkezi Cenevre'dedir. B.M. ocuklara Yardm Uluslararas Fonu (UNICEF) (United Nations International Children's Emergency Fund; Fonds des N.U. pour
126

l'Enfance): B.M. Genel Kurulunun 57 (I) sayl ve 11.12.1946 tarihli kararyla kurulmu olup ocuklarn korunmas ve sorunlarna ilikin almalar yapmaktadr. Merkezi New York'tadr. B.M. Eitim ve Aratrma Enstits (U.N. Institute for Training and Research; Institut des N.U. pour l'Instruction et la Recherche): B.M. Genel K u r u l u n u n 2044 (XX) sayl ve 8.12.1965 tarihli kararyla kurulmu olup gelimekte olan lkelerde kamu hizmetleri konusunda eitim ve aratrma almalar yapmaktadr. Merkezi New York'tadr. Dnya Gda Program (World Food Programme; Programme Mondiale de l'Alimentation): B.M. Genel Kurulunun 1714 (XVI) sayl ve 19.12.1961 tarihli kararyla 1825 (XVII) sayl ve 18.12.1962 tarihli karar araclyla kurulmu olup, Tarm ve Gda rgt (FAO) ile birlikte beslenme ve gda sorunlar konusunda faaliyet gstermektedir. Merkezi Roma'dadr. d) Birlemi Milletlere bal uzmanlk kurumlar (U.N. specialized agencies; institutions specialisees des N.U.; Sonderorganisationen der Vereinten Nationen)

Birtakm uluslararas rgtler, kendi balarna bir varla ve uluslararas kiilie sahip olmakla birlikte, amalar B.M.'lerin amalar ile badat iin, B.M.'ler ile zel ibirlii ilikileri iine girmitir. B.M. ile ibirlii ilikileri iki taraf arasnda yaplan anlamalarla dzenlenen ve B.M. ile ortak faaliyetlerin egdm Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan salanan bu uluslararas rgtler B.M. uzmanlk kurumlar (ihtisas messeseleri) olarak anlmaktadr. Herbiri ayr bir uluslararas rgt olan bu uzmanlk kurumlar unlardr: i) Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (International Atomic Energy Agency; Agence Internationale de l'Energie Atomique; Internationale Atomenergie-Organisation); ii) Uluslararas alma rgt (International Labour Organisation; Organisation Internationale du Travail; Internationale Arbeitsorganisation); iii) Gda ve Tarm rgt (Food and Agriculture Organisation; Organisation de l'Alimentation et de l'Agriculture, Ernhrungs- und Landwirtschaftsorganisation); iv) B.M. Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO); v) Dnya Salk rgt (World Health Organization; Organisation Mondiale de la Sante; Weltgesundheitsorganisation); vi) Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund; Fonds Monetaire International; Internationaler Wahrungsfonds); vii) Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma Bankas (International Bank for Reconstruction and Development; Banque Internationale pour la Reconstruction et le Developpement; Internationale Bank fr Wiederaufbau und Entwicklung); viii) Uluslararas Mali Ortaklk (International Finance Corporation; Societe Financiere' Internationale; Internationale 127

Finanz-Corporation); ix) Uluslararas Kalknma Dernei (International Development Association; Association Internationale de Developpement; Internationale Entwicklungsorganisation); x) Uluslararas Sivil Havaclk rgt (International Civil Aviation Organization; Organisation Internationale de l'Aviation ivile; Internationale Zivilluftfahrtorganisation); xi) Evrensel Posta Birlii (Universal Postal Union; Union Postale niverselle; Weltpostverein); xii) Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (International Telecommunication Union; Union Internationale de Telecommunication; Internationaler Fernmeldeverein); xiii) Dnya Meteoroloji rgt (World Meteorological Organization; Organisation Meteorologique Mondiale; Weltorganisation fr Meteorologie); xiv) Uluslararas Denizcilik r g t (International Maritime Organisation; Organisation Maritime Internationale; Internationale Seeschiftfahrtsorganisation). Bu listeye kimi B.M. organlar ile olan ibirlii ilikileri nedeniyle, zaman zaman Gmrk ve Ticaret Genel Anlamas rgt (GATT) (General Agreement on Tarif f s and Trade; Accord General sur les Tarif s Douaniers et le Commerce; Allgemeines Zoll-und Handelsabkommen) de eklenmektedir. Aslnda GATT bir B.M. Uzmanlk k u r u m u deildir (bkz. l'ONU pour tous, N.U., New York, 1968, 8eme ed., s. 22). Anlan uzmanlk kurumlar burada zel olarak ele alnmayacaktr; ancak gerektiinde ileride ilenen konular erevesinde bu rgtlere ilikin daha ayrntl bilgi verme yoluna gidilecektir. B. Avrupa Ekonomik Topluluu (European Economic Community; Communaute Economique Europeenne; Europische Wirtschaftsgemeinschaft)
Kaynaka: Trke: T. adrcolu, Ortak Pazar-Faaliyetleri, Y u n a n i s t a n v e Trkiye, Ankara, 1966; S. Reisolu, Ortak Pazar Hukuku (zellikle i Dolam, Yerleme ve Hizmet Edimi Serbestisini D z e n l e y e n Kurallar), Ankara, 1973; H. Pazarc, A v r u p a Ekonomik Topluluu'nun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978; 1. Doan, Trk A n a y a s a Dzeninin A v r u p a Topluluklar Huk u k u Dzeni ile Btnlemesi Sorunu, stanbul, 1979; A.F. Arsava, Avrupa, Topluluklar Hukuku ve Bu Hukukun U l u s a l A l a n d a U y g u l a n m a s n d a n D o a n Sorunlar, Ankara, 1985; T. Tan, "Avrupa Ekonomik Topluluu Hukuku", S.B.F.D. (Cem Sar A r m a a n ) , Cilt XXVII, Say 3, s. 201-216; H. Pazarc, "A.E.T.'nin Uluslararas ilikileri", S.B.F.D., Cilt XXXIII, Say 1-4, s. 67-77; A.F. Arsava, "Avrupa Ekonomik Topluluu Direktiflerinin Ulusal A l a n d a Geerlilii", M.H.M..H.B., 1981, Say 2, s. 5 vd.; A v r u p a Ekonomik Topluluu: eitli Hukuki Sorunlar zerine Konferanslar, stanbul, 1973; M. Gnlbol, "Avrupa Ekonomik Topluluu (Ortak Pazar). Kuruluu ve Gelimesi", S.B.F.D., Cilt XX, Say 3, s. 75-118; C. Sar, "Avrupa Ekonomik Topluluu Komisyonu", S.B.F.D., Cilt XVII, S a y 3, s. 183-222; A. Kazancgil, 128

"Avrupa Ekonomik Topluluunda Y a s a m a Organ", A m m e daresi Dergisi, Cilt III, Say 3, s. 82-95; A.F. A r s a v a ."Avrupa Ekonomik Topluluu H u k u k D z e n i n i n Ulusal H u k u k Dzenleri zerindeki Etkisi", Prof. Dr. m i t Yaar Doanay'n A m s n a A r m a a n , stanbul, 1982, Cilt I, s. 611 vd.; A.F. Arsava, "Avrupa Topluluklarnn Uluslarst zellii", Prof. Dr. brahim Yasa'ya A r m a a n , Ankara, 1983, s. 221 vd.; A.S. Yksel, Trkiye likileri Asndan A v r u p a Ekonomik Topluluu, Eskiehir, 1975; H. G n u u r (der.), A v r u p a Ekonomik Topluluunu Kuran A n t l a m a (Roma Antlamas), stanbul, 1988 (2. bask); . Hergner v e T. Tarhanl, "Avrupa Topluluklar Adalet Divan", M.H.M..H.B., 1983, Say 2, s. 24 vd.; C. Baydarol, A v r u p a Topluluklar H u k u k u n u n Temelleri, stanbul, 1986. A y r c a bkz. I.K.V.D.'nin b t n saylar. Yabanc dil: H.P. Ipsen, Europaeisches Gemeinschaftsrecht, Tbingen, 1972; P. Reuter, Organisations europeennes, Paris, 1970, 2nd. ed.; A. Bleckmann, Europarecht-Das Recht der Europaeischen Wirtschaftsgemeinschaft, Kln, 1980, 3 Auflage; L.-J. Constantinesco, Das Recht der Europaeischen Gemeinschaften, Baden-Baden, 1977; I, Seidl- Hohenveldern, Internationale Organisationen und Europaeische Gemeinschaften, Kln, 1971; A. Parry and S. Hardy, EEC Law, London, 1973; L.C. Ananiades, L'Association aux C o m m u n a u t e s europeennes, Paris, 1967; l'Association la C o m m u n a u t e Economique Europeenne, Bruxelles, 1970; A. Kazancgil, "Le processus de conclusion des accords d'association dans la C o m m u n a u t e Economique Europeenne", M.M.T.Y., 1967, s. 148-185; C. Sar, 'TAssociation entre la Turquie et C o m m u n a u t e Economique Europeenne", M.M.T.Y., 1962, s. 89-114; H. Gnuur, l'Association de la Turquie la C.E.E. elargie, Aix-Marsei!le,

1975 (doktora tezi); H. Pazarc, "Problemes d'incompatibilite des accords

conclus par la C.E.E.", M e l a n g e s P. Reuter, Paris, 1981, s. 391-406; D. Lasok and J.W. Bridge, Law and institutions of the European Communities, London, 1987 (4th ed.); P.S.R.F. Mathijsen, A guide to European C o m m u n i t y law, London, 1985 (4th ed.); J.-V. Louis, L'ordre juridique communautaire, Bruxelles, 3eme ed., 1986; I. Jalles, Implications juridico- constitutionnelles de l'adhesion aux C o m m u n a u t e s europeennes, Bruxelles, 1981.

a)

Tarihesi (historicai of EEC; historique de la C.E.E.; Historische des EWG)

Avrupa Ekonomik Topluluu, her biri ayr uluslararas hukuk kiiliine sahip bulunan Avrupa Topluluundan (Avrupa Kmr ve elik Topluluu; Avrupa Ekonomik Topluluu; Avrupa Atom Enerjisi Topluluu) biridir. lk kurulan Avrupa Topluluu olan Avrupa Kmr ve elik Topluluu, 18.4.1951'de imzalanan ve 23.7.1952'de yrrle giren bir andlama ile gerekletirilmitir. Avrupa Ekonomik Topluluu Andlamas, EURATOM Andlamas iin olduu gibi, 25.3.1957'de Roma'da alt devlete imzalanmtr: Federal Almanya, Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksemburg. Bu Andlama, 1.1.1958'de yrrle girmitir. 129

A.E.T.'nin 1970'li yllarda genilemeye balad grlmektedir. Nitekim, 22.1.1972 tarihli bir andlama ile ngtere, Danimarka ve rlanda A.E.T.'nin yeliine kabul edilmitir. Anlan andlama 1.1.1973'te yrrle girmitir. A.E.T.'nin ikinci genilemesi Yunanistan'la 28.5.1979'da imzalanan Atina Andlamas ile gereklemitir. Anlan andlama da 1.1.1981'de yrrle girmitir. Nihayet, spanya ve Portekiz ile 12.6.1985 tarihinde ayr ayr imzalanan katlma andlamalar ile A.E.T.'nin ye says 12'ye ykselmitir. Bu iki devletle yaplan andlamalar da 1.1.1986 tarihinde yrrle girmi bulunmaktadr. b) Amalar (aims of EEC; buts de la C.E.E.; Ziele des EWG)

A.E.T.'nin temel amac, kurucu andlamas olan Roma Andlamasnda, bir gmrk birlii ve giderek bir ekonomik birlik kurmak olarak belirtilmektedir (mad. 2). Fakat, Topluluun elde ettii sonularn son yllarda ayrca bir siyasal Avrupa birlii kurulmas arzusunu arttrd da gzlenmektedir. Nitekim, ye devletlerin devlet ve hkmet bakanlarnn imzalad 19.6.1983 tarihli Stuttgart Bildirisi ile yeler bir siyasal Avrupa Birlii kurulmasn son amalar olarak ilan etmilerdir. Bu amaca ulalmas iin de, 1.7.1987'de yrrle girmi bulunan "Avrupa Tek Senedi" ad verilen bir andlamay, 17.2.1986 ve 28.2.1986 tarihinde imzalamlardr. Yukardaki amalar nda Roma Andlamasnn gerekletirmeyi ngrd almalar unlardr (mad. 3): i) ye devletler arasnda gmr k vergilerinin ve dalm-dsatmda miktar kstlamalarnn kaldrlmas; ii) nc devletlere kar ortak bir gmrk tarifesi ve ortak bir ticaret politikasnn saptanmas; iii) ye devletler arasnda kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolamnn salanmas; iv) tarm alannda ortak bir politikann saptanmas; v) tama alannda ortak bir politikann saptanmas; vi) serbest rekabetin salanmas; vii) ye devletlerin ekonomik politikalarnn egdmnn ve deme (tediye) dengesizliklerini nleyecek nlemlerin saptanmas; viii) Ortak Pazar'n ilemesi iin gerekli olan snrlar ierisinde ulusal mevzuatlarn birbirlerine yaklatrlmas; ix) iiler iin Avrupa Sosyal Fonu kurulmas; x) kalknma alannda yardm iin Avrupa Yatrm Bankas Kurulmas. Siyasal birlik konusundaki gelimeler ise, nceleri yeler arasnda resmi olmayan bir siyasal danma mekanizmasnn oluturulmas ile ortaya kmtr (bilgi iin bkz. . Kzldeli, Avrupa Topluluklar inde Siyasi Danma Mekanizmas, Ankara, 1979 (S.B.F.'de yaplm ve baslmam Y. Lisans tezi). Ancak, bu yolda hukuksal dzenleme ksa sre nce yrrle girmi olan 17 ve 28.2.1986 tarihli "Avrupa Tek Senedi" ile ger130

ekletirilmitir. Anlan andlamaya gre ye devletler bundan byle d politika alannda da ortak bir politika oluturmaya ve uygulamaya aba gstermeyi ve ibirliinde bulunmay kabul etmektedir (mad. 30). c) yeleri (members; membres; Mitglieder)

A.E.T.'nin bugnk ye says 12 olup, u devletlerdir: Federal Almanya, Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksemburg, ngiltere, Danimarka, rlanda, Yunanistan, spanya ve Portekiz. Roma Andlamasnm 237 nci maddesine gre her Avrupa devleti Toplulua ye olmak iin bavurabilir. Yeni ye devletin Toplulua katlmas dolaysiyle Andlamada deiiklikler yaplabilmesi olana da vardr. yelie kabuln isteyen devlet Topluluk Konseyine bavurmaktadr. Konsey, Komisyonun ve Avrupa Parlamentosunun grn aldktan sonra, oybirlii ile karar verir. Oybirliinin aranmasndan anlalaca gibi, bir ye devletin kar olmas nc devletin yelie kabuln engeller. Nitekim, Ocak 1963'de Fransa ngiltere'nin yelie kabuln engellemitir. Tam ye olabilmek iin yelie aday devlet ile ye devletler arasnda bir katlma andlamas yaplmaktadr. A.E.T. rgt hukuksal adan andlamaya katlmamakta, ad geen andlama sadece aday devlet ile y e devletler arasnda gerekletirilmektedir. Katlma andlamalarnn yrrle girmesinde de rgtn hibir rol olmamaktadr. Yaplan andlama taraf devletlerin anayasalarna gre h e r birince onaylandktan sonra yrrle girmektedir. Roma Andlamasnda yelikten ekilme konusunda herhangi bir h k m yer almamakla birlikte, bu, hukuksal adan olanakl grnmektedir. Ancak, bugne kadar byle bir durumla karlalmamtr. ) Organlar (organs; organes; Organe)

A.E.T.'nin organlar Roma Andlamasnm V'inci ksmnda belirtilmitir. Ana organlar, Avrupa Parlamentosu, Konsey, Komisyon, Adalet Divan ve Ekonomik ve Sosyal Komitedir. nce ayr bir Konsey ve ayr bir Komisyona sahip bulunan A.E.T., 8.4.1965'te yaplan bir andlama ile bu organlarnn da teki Avrupa Topluluklar (Avrupa Kmr ve elik Topluluu, Avrupa Atom Enerjisi Topluluu) ile ortak bir organ durum u n a getirilmesine tank olmutur. Anlan bu andlamanm gerekli onaylar alarak 1.7.1967'de yrrle girmesinden bu yana sz edilen btn organlar bugn Avrupa Topluluunun ortak organ durumundadr.
131

Bunlara, ayrca, 1986 "Avrupa Tek Senedi" ile ylda en az iki kez toplanmas ngrlen ve ye devletlerin devlet ya da hkmet bakanlar ile Komisyon bakanndan oluan bir "Avrupa Konseyi" (Conseil europeen) ad verilen organ ilerideki yllar iin eklemek gerekmektedir (mad. 2). Bugn A.E.T.'de grev yapan ana organlar srasyla ele alalm. i) Konsey (Council; Conseil; Rat)

Konsey, her ye devletin hkmet yelerinden birinin katlmasyla oluan bir organdr. Genellikle, Konseye ye devletlerin dileri bakanlar katlmaktadr. Ancak, baz zel sorunlarn tartma konusu olmas durumunda, dier bakanlarn, zellikle maliye ve tarm bakanlarnn, Konseye katldklar grlmektedir. Bugn Konsey 12 yeye sahiptir. Konsey bakanln, devletlerin adlarnn alfabe srasna gre, ye bakanlar srayla altar aylk sreler iin yaparlar. Konsey, bakann, yelerinden birinin ya da Komisyonun istei zerine toplanmaktadr. Roma Andlamasnn 145. maddesine gre, Konseyin grevi, ye devletlerin genel ekonomik politikalarnn egdmn salamak ve Andlamada ngrlen amalar gerekletirmede karar vermektir. Topluluun btesi de Avrupa Parlamentosunun gr alndktan sonra Konsey tarafndan kararlatrlr. Roma Andlamasnn 148. maddesine gre, Konsey kimi kararlarn basit ounlukla alr. Ancak, kimi durumlarda, nitelikli ounluk ya da oybirlii de aranmaktadr. Nitelikli ounluk aranmas durumunda, ye devletlerin oylarnn hesaplanmas her devlete tannan arlkl oylar gznnde tutularak yaplr. Bu arlkl oylar, en son duruma gre, ye devletler iin yledir: Federal Almanya Fransa ngiltere talya Hollanda Belika Danimarka rlanda Lksemburg Yunanistan spanya Portekiz 132 10 10 10 10 5 5 3 3 2 5 8 5

Bu durumlarda kararn alnabilmesi iin toplam 76 oy zerinden 54 oy gerekli olup, ayrca, kimi zaman en az sekiz devletin bu ynde oy kullanm olmas koulu aranmaktadr. Konsey toplantsnda hazr bulunan ve temsil edilen bir ye devletin ekimser kalmas kararn alnmasna engel oluturmamaktadr. Ocak 1966'da Lksemburg Anlamas sonucu tarmsal konularda, Konsey'in karar alabilmesi iin, ortak bir anlamaya varlmas koulu ngrlmektedir. Uygulamada, o tarihten beri, birok konudaki kararlarn consensus ile alnmasna aba sarfedildii gzlenmektedir. ii) Komisyon (Commission; Kommission)

En son spanya ve Portekiz'in Toplulua katlmasyla Komisyon 17 bamsz yeden olumaktadr. Komisyon yeleri ye devletlerin uyruklar arasndan aadaki saylarda seilmektedir: ngiltere, Fransa, F. Almanya, talya ve spanya'dan ikier, teki ye devletlerden birer ye. Komisyon yelerinin seimi ye devletlerin ortak olurlar ile gerekletirilmektedir. Komisyon yelerinin grev sresi 4 yldr. Tekrar seilmek olana vardr. Komisyon bakan ve 6 bakan yardmcs 2 yl sre iin Komisyon yeleri tarafndan seilirler. Srenin bitiminden sonra tekrar seilebilmek olanakldr. yeler grevlerini tam bir serbestlik iinde ve Topluluun karlarna uygun biimde yerine getirmek zorundadr. Grevleri boyunca yeler hibir hkmet veya kurulutan ynerge isteyemez ve alamazlar. Komisyon yeleri, grevlerinin yerine getirilmesi iin gerekli nitelikleri kaybettikleri ya da ar bir kusur iledikleri zaman, Konsey ya da Komisyonun bavurmas zerine, Adalet Divan tarafndan grevlerinden affedilebilirler. Yine, ileride greceimiz gibi, Avrupa Parlamentosunun gvensizlik oyu sonucu Komisyon yeleri topluca grevlerinden affedilebilmektedir. Roma Andlamasnn 155. maddesi Komisyonun grevlerini u biimde belirlemektedir: i) Andlama gereince alman kararlarn uygulanmasn denetlemek,ii) kendisince gerekli grlen ve andlamada aka ngrlen d u r u m larda tavsiye veya grler bildirmek; iii) Konsey ve Avrupa Parlamentosu kararlarnn hazrlanmasna yardm etmek; iv) Andlamada ngrlen ya da Konseyin grevlendirdii durumlarda kararlar almak. 133

Ayrca, Komisyon her yl Topluluun almalar hakknda genel bir rapor hazrlar. Uygulamada A.E.T.'nin motoru Komisyon olmaktadr. Bunlarn yannda, rgtn t m ynetsel ilemleri Komisyona bal organlar tarafndan yrtlmektedir. Komisyon kararlar yelerin ounluu ile alnr. iii) Avrupa Parlamentosu (European Parliament; Parlement europeen; Europische Parlament)

Bu organ da Avrupa Topluluunun ortak organdr. Roma Andlamasmda banda Meclis diye anlan ve 1962'den bu yan a da Avrupa Parlamentosu adn alan bu organ ispanya ve Portekiz'in Toplulua katlmas ile 518 parlamenterden olumaktadr. yelerin devletlere gre dalm yledir: F .Almanya, Fransa, ingiltere ve talya 81'er; ispanya 60; Hollanda 25; Yunanistan, Belika ve Portekiz 24'er; Danimarka 16; rlanda 15 ve Lksemburg 6 ye. Bugn Avrupa Parlamentosu yeleri her ye devlette halk tarafnd a n dorudan seilmektedir. Parlamento bakan ve yardmclar yeler arasndan seilir. Parlamento ylda birer hafta sreli ortalama 14 olaan toplant yapar. Fakat, Konsey'in veya Komisyon'un istei ya da Parlamento yelerinin ounluunun istei zerine, olaan-st toplantlar yapmas da olanakldr. Avrupa Parlamentosunun balca grevi denetim ve danmadr. Buna gre, Parlamento, Konsey ve Komisyon'un ilemlerini denetlemektedir. Tam yelie kabulde ve ortaklk anlamalarnn yaplmasnda Konsey Parlamento'nun grn alr. Yine, Parlamento, Komisyon'un yllk genel alma raporunu tartr (mad. 143). Avrupa Parlamentosu, Komisyon yelerini gvensizlik oyu vermek suretiyle toptan istifaya arabilme yetkisine sahiptir. Parlamento kararlan, andlamada aksi belirtilmemi ise, salt ounluk ile alnrlar (mad. 141). iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan (Court of Justice of the European Communities; Cour de Justice des Communautes Europeennes; Europische Gerichtshof)

Avrupa Topluluklar Adalet Divan, adndan da anlalaca zere, 134

 Avrupa Topluluunun ortak yarg organdr. Bu Adalet Divan ile La Haye'deki Uluslararas Adalet Divan'n kartrmamak gerekir. Avrupa Topluluklar Adalet Divan, bugn 13 yargtan olumaktadr. Ayrca, Divan'a yarg almalarnda yardmc olan savclar vardr. Adalet Divan yarglar ve savclar ye devletlerde en yksek yarg grevlileri ile tannm hukukular arasndan, ye devlet hkmetlerince birlikte 6 yl iin seilirler (mad. 167). Yarglar ksm seimle her senede bir yenilenirler. Adalet Divan bakan, yarglar tarafndan, yl iin aralarndan seilir. Bu sre bittikten sonra bakan yeniden seilebilir. Roma Andlamasnn 164. maddesine gre Adalet Divan'nn grevi Andlamann yorum ve uygulanmasnda hukuka uymay salamaktadr. Bu grevini yerine getirebilmek amacyla Divan u konularda karar alabilmektedir (mad. 177): i) Andlamann yorumu; ii) Topluluk organlar tarafndan yaplan ilemlerin geerlilii ve yorumu; iii) Konsey'in bir karar ile kurulan kurumlarn ana statlerinin yorumu. Adalet Divam'na, Komisyon (mad. 169) gibi Topluluk organlar, ye devletler (mad. 170) ve gerek ve tzel kiiler (mad. 173) yukardaki szn ettiimiz konularda bavurabilirler. Bu bavurularda daval, ye devletler olabilecei gibi Komisyon ve Konsey de olabilir (mad. 175). Yine, Adalet Divan Topluluk ile memurlar arasnda kacak uyumazlklarda yetkili yarg organdr (mad. 179). Adalet Divan kararlar balaycdr. v) Ekonomik ve Sosyal Komite (Economic and Social Comittee; Comite Economique et Social; Wirtschafts- und Sozialausschup)

Topluluun ekonomik ve toplumsal konularda danma organn oluturan Ekonomik ve Sosyal Komite bugn 189 yeye sahip bulunmaktadr. yelerin ye devletlere gre dalm yledir: F. Almanya, Fransa, ngiltere ve talya 24'er ye; spanya 21 ye; Hollanda, Belika, Yunanistan ve Portekiz 12'er ye: Danimarka ve rlanda 9'ar ye; Lksemburg 6 ye. Komite yeleri, her ye devletin gsterdii, sahip olduu saynn iki kat kadar aday arasndan, Komisyona da dantktan sonra, Konsey tarafndan seilmektedir. Komite yelerinin grev sresi drt yldr. Komite yeleri ulusal devletlerinden bamsz olup, hibir devlet ya da kurulutan direktif alamazlar. 135

d)

A.E.T. ile ortaklk ilikileri (association; Aszociation)

Ortaklk konusunda, Roma Andlamasnm 238. maddesi aynen yle kaleme alnmtr: "Topluluk bir nc devlet, bir devletler birlii ya da bir uluslararas rgtle, karlkl hak ve ykmllkler, ortak davranlar ve zel usuller ngren ortaklk kuran anlamalar yapabilir". Yine, Roma Andlamasnm 131. maddesinde, ye devletlerle zel balar olan deniz-ar lke ve topraklar da Toplulua ortak ye olarak kabul edilmektedir. Bylece, kuramsal olarak, A.E.T.'ye iki yolla ortak olabilme olana vardr: i) anlama yapma yolu ile; ii) zel duruma sahip lke ve topraklardan biri olma durumunda (bu lke ve topraklarn hangileri olduu Andlamaya eklenen bir ekte belirtilmitir). Ortakln, zellikle 238. maddede belirtilen ortakln tam olarak neleri kapsad Andlamada belirtilmemitir. Fakat, uygulamada, ortak devletlere birtakm ayrcalklarn tannd grlmektedir. reti, ileride tam yelie aday olabilecek Avrupa devletlerinin ortakl (Trkiye, Yunanistan) ve hibir zaman Toplulua tam ye olmas sz konusu olmayan teki devlet ortaklklar arasnda bir ayrm yapmaktadr. Yaplan ortaklk anlamalarnda da bu fark grnmektedir; ileride tam yelie geme olana olan devletlerle daha kapsaml dzenlemelere gidildii gze arpmaktadr. Ortaklk anlamalarnn, Avrupa Parlamentosunun gr alndktan sonra, A.E.T. adna Konsey tarafndan yaplaca ngrlmektedir. Uygulamada, Komisyon grmeleri yrtmekte ve durumu Konseye bildirmektedir. Anlama tasars ortaya ktnda Komisyon paraf etmekte ve tasary Konseye sunmaktadr. Daha sonra, Konsey, eer uygun bulursa, bu tasary oybirlii ile kabul etmekte ve imzalayarak Avrupa Parlamentosunun grn istemektedir. Ortaklk anlamalarnn yapmnda dikkati eken noktalardan biri, bugne kadar yaplan kimi ortaklk anlamalarna (rnein, Trkiye, Yunanistan ve on sekiz Afrika devleti ile yaplan anlamalar) A.E.T. ye devletlerinin de taraf olmasdr. Byle bir kuraln Roma Andlamas tarafndan ngrlmemesine ramen, yaplan ortaklk anlamalarnda baz konularn (rnein, ekonomik yardm) ye devletlerin ulusal yetki alanna girmesi dolaysyla byle bir yola bavurulmutur. Ortaklk k u r u m u n u n organlarnn nasl ilediini aada A.E.T.-Trkiye ortakl erevesinde greceiz.
136
I

e)

A.E.T.-Trkiye Ortakl (Association between EEC and Turkey; Association C.E.E.-Turquie; Aszociation EWG-Trkei)

Trkiye'nin A.E.T.'ye ilk bavurmas 31.7.1959 olup, Konsey 11.9.1959'da Komisyona grmelere balamas iin yetki vermitir.
--

Trkiye ile A.E.T. Komisyonu arasnda grmeler 25.9.1959 da balam ve 27.5.1960 da kesintiye uramtr. Fakat, daha sonra grmeler tekrar balayarak 25.6.1963 de sona ermi ve bir anlama tasars paraf edilmitir. 12.9.1963'de Ortaklk Anlamas Ankara'da Trkiye, Federal Almanya, Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksemburg ve A.E.T. adna Konsey temsilcileri tarafndan imzalanmtr. Daha sonra da onaylanarak 1.12.1964 de yrrle girmitir. Ortaklk anlamas 33 madde ile ana anlamaya ek bir geici protokol, bir mali protokol ve bir son senet (acte final) ile 3 niyet ve yorum bildirisinden olumaktadr (metinler iin bkz. R.G., 17.10.1964, say 11858). Ortaklk anlamasnn ana metni, kurulan ortakln ana konularn dzenleyip, dnemden oluan ortakln ilk dnemi olan hazrlk dnemi iin de A.E.T.-Trkiye ilikilerinin dzenlenmesi Geici Protokolda yaplmaktadr. Mali protokolda ise Topluluun Trkiye'ye yapaca mali yardm konusu dzenlenmektedir. Ortaklk anlamas, Trkiye ile A.E.T. arasnda bir gmrk birlii kurmay ve ilerde Trkiye'nin Toplulua tam yeliini hedef aldndan, anlama bu gmrk birliinin gereklemesi iin dnem ngrmektedir. Bu nedenle, A.E.T.-Trkiye ortakln anlamamz iin ilk nce, anlamada ngrlen dnemleri inceleyeceiz. Daha sonra da, ortaklk kurumlarna ve bunlarn yetkilerine gz atacaz. i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn dnemleri

1963 Ortaklk Anlamasnda Trkiye ile A.E.T. arasnda "bir gmrk birliinin gittike gelien ekilde kurulmas" iin ortakln dnemden oluaca ngrlmektedir (mad. 2/3): i) hazrlk dnemi; ii) gei dnemi; iii) son dnem. Hazrlk dnemi: 1963 Ortaklk Anlamas, mad. 3/1 yledir: "Hazrlk dneminde Trkiye, gei dnemi ve son dnem boyunca kendisine decek ykmleri stlenebilmek iin, Topluluun yardm ile ekonomisini glendirir."
137

Bu maddeden de anlalaca gibi hazrlk dneminin amac Trk ekonomisini A.E.T. ile bir gmrk birliine gemeye hazrlamaktr. Bu amala Topluluk, bu dnem iinde, Trkiye'ye birtakm ticari ve mali kolaylklar salamay garanti etmektedir. Bu dnem iindeki Topluluun Trkiye'ye salayaca ticari kolaylklar Geici Protokolda dzenlenmitir., Bu protokolda (mad. 2), Anlamann yrrle girmesi tarihinden balayarak, Topluluk devletleri Trkiye'den bu lkelere yaplacak ttn, kuru zm, kuru incir ve fndk dsatmnda belirli kontenjanlar iinde veya kontenjana bal tutmadan Trkiye'ye gmrk indirimi uygulamay garantilemektedir. Bu kolaylklarn 1967 ylndan bu yana narenciye, arap, kimi dokuma maddeleri ve su rnlerine de uygulanmas kararlatrlmtr. Mali Protokolde ise A.E.T.'nin Trkiye'ye bu dnem iinde, 175 milyon hesap birimi tutarnda bir kredi vermesi ngrlmektedir. Anlamada hazrlk dnemi sresi, eer uzatlmaz ise, 5 yl olarak ngrlmektedir. Gei dnemi: ikinci dnem olan gei dnemine geme otomatik olmamakta ve geici Protokoln 1. maddesinde ngrld gibi bir katma protokoln yaplmasn gerektirmekte idi. Ankara anlamas 1.12.1964'te yrrle girdiinde olaan olarak 5 yllk bir sre iin ngrlen hazrlk dnemi 1.12.1969 da sona ermekte idi. Yine, Ankara anlamasnda gei dnemine girmesinin biim ve koullarnn drdnc yln sonundan balayarak Ortaklk Konseyince kararlatrlmas ngrldnden, Trkiye ile A.E.T. arasnda bu konudaki grmeler 5.2.1969'da balam ve 22.7.1970'e kadar srmtr. Trkiye-A.E.T. ortaklnn gei dnemine girmesini kararlatran Katma Protokol ve Mali Protokoln gereken onaylamalar yaplana kadar geen devreyi dzenlemek iin Toplulukla Trkiye arasnda 27.7.1971 de bir Geici Anlama imzalanmtr (metin iin bkz. R.G., 18.8.1971, Say 13930 ve 31.8.1972, Say 14292). K a t m a Protokol ve Mali Protokol 1972 ylnn son gnlerinde gereken btn onaylan aldktan sonra 1.1.1973 de yrrle girmitir. Bylece 1.1.1973 tarihinden beri A.E.T.-Trkiye Ortakl gei dnemi balamtr (metin iin bkz. R.G., 29.12.1972, Say 14406). Bu arada ingiltere, Danimarka ve irlanda'nn da Toplulua katlmas sonucu yeni Topluluk yeleri ile Trkiye arasndaki ilikilerin dzenlenmesi amacyla, Dokuzlar, Konsey ve Trkiye arasnda 30.6.1973'de Ankara'da bir Tamamlayc Protokol imzalanmtr (metin iin bkz. R.G., 7.1.1983, Say 17921). Ancak, daha sonra Toplulua Yunanistan, ispanya ve Portekiz'in katlmas zerine, ispanya ve Portekiz ile de 1986'da bir
138

uyum anlamas imzalanmtr. Yunanistan ile Trkiye arasnda bir uyum anlamas imzalanmas Nisan 1988'i bulmutur. Gei dneminin amac, A.E.T. ile Trkiye arasnda giderek gmrk birliini gerekletirmektir. Bu amala, Topluluk, sanayi mallarnda (makina hallar, pamuk iplii ve dier pamuklu dokuma maddeleri ve petrol rnleri dnda) Trkiye'den yapaca ithalata hibir gmrk vergisi koymamay ve miktar kstlamalar uygulamamay garantilemektedir. Trkiye ise, Topluluk kl mallara uygulanan gmrk vergilerini 12 yllk olaan ya da 22 yllk olaand dnem iinde giderek kaldrmay garanti etmektedir. Ayrca iilerin serbest dolamnn, 1976-1986 arasnda giderek gerekletirilmesi ngrlmektedir. Yine, bu gei dnemi iinde, Trkiye bu dnemin bitiminde, tarm rnlerinin serbest dolamn salayacak biimde tarm politikasn Topluluun tarm politikasna uydurmaya alacaktr. kinci Mali Protokolda ise Topluluk Trkiye'ye 195 milyon hesap birimi tutarnda bir kredi vermektedir. Daha sonra, 12.5.1977'de nc Mali Protokol imzalanmtr. Bu protokol Trkiye'ye toplam 310 milyon hesap birimi kredi ngrmektedir. Nihayet, 19.6.1981 tarihinde Trkiye ile Topluluk organlar arasnda 600 milyon hesap birimi tutarndaki Drdnc Mali Protokol paraf edilmitir. Bu son Protokol henz v yrrle girmemitir. Btn bu anlamalar ve eklerine ramen, A.E.T.-Trkiye ilikileri 1970'li yllarn ikinci yarsndan balayarak olumsuz bir gelime gstermitir. Bylece, bir yandan, Trkiye 1977'den bu yana A.E.T. kl mallara kademeli gmrk indirimini durdururken, te yandan, Topluluk, zellikle 1980'den sonra, Trkiye'ye kar kabul ettii mali, serbest dolama ilikin ve kimi gmrk indirim ve engellerini kaldrmaya ilikin ykmllklerini yerine getirmemeye balamtr. Yine, 1980'li yllarda siyasal organlarn toplantlar askya alnmtr. 1986 ylndan balayarak ortaklk organlarnn almasna ilikin olarak yava fakat olumlu gelimelerin tekrar gerekletii grlmektedir. Bu arada Trkiye 14.4.1987 tarihinde Avrupa Topluluuna t a m yelik iin bavurmu olup, 27.4.1987'deki bir Konsey karar ile sorun Komisyonun incelemesine havale edilmi bulunmaktadr. Son Dnem: Son dnem, A.E.T.-Trkiye gmrk birliinin tam gerekletirilecei ve ekonomik politikalarnn egdmnn glendirilecei dnemi oluturmaktadr. Baka bir deyile, bu dnem, ortaklktan A.E.T.'ye tam yelie geiin hazrland dnemdir. 139

Ankara Anlamas gei dneminden son dneme nasl geilecei ve son dnemin sresinin ne olaca konusunda hibir ey sylememektedir. Ancak, Trkiye'nin tam yelie bavurusu ile bu dneme hi girilmemesi ve Trkiye-A.E.T. ilikilerinin daha baka biimlerde ele alnmas olasl byktr.
t

ii.

Ortaklk kurumlar ve yetkileri:

Trkiye A.T.'na tam ye olarak kabul edilene kadar, A.E.T. ile ilikileri Ortaklk Anlamas ve ekleri erevesinde yrtlmeye devam edecektir. Dolaysyla bugn halen Ortaklk kurumlarnn grevi ve yetkileri nemini korumaktadr. Bugne kadar A.E.T.-Trkiye arasndaki ilikileri dzenleyen balca organlar, Ortaklk Konseyi, Ortaklk Komitesi ve Karma Parlamento Komisyonu olmutur. Ortaklk Konseyi: Ortaklk Konseyi, Ankara Anlamasnn 23. maddesine gre, "bir yandan Trkiye Hkmetinden yeler, te yandan, Topluluk yesi Devletler Hkmetlerinden, Konseyinden ve Komisyonundan yeler (den)" olumaktadr. Bu maddeden de anlalaca gibi, Ortaklk Konseyi iki taraf arasnda oluan bir organdr: Topluluk ve Topluluk yesi devletler, bir yandan, Trkiye, te yandan. Ortaklk Konseyinin grevi, Ortaklk Anlamas ve Protokoller erevesinde ortakln amalarnn gerekletirilmesinde gerekli kararlar almak ve ortaklk rejimi sonularn belli aralklarla incelemek (Ankara An., mad. 22), taraflar arasnda bir uyumazlk kmas ve sorunun Ortaklk Konseyine getirilmesi durumunda bunu karar yolu ile zmek ya da baka bir yarg organna gtrmeyi kararlatrmaktr (Ankara An. mad. 25). Ortaklk Konseyinin, duruma gre, karar ve tavsiye yetkisi vardr (Ankara An., mad. 22). Ortaklk Konseyi kararlarn oybirlii ile alr (Ankara An., mad. 23). Konsey, en az alt ayda bir Bakanlar dzeyinde ve gerektiinde de bykeliler dzeyinde toplanr. Konseyin bakanl, altar aylk srelerle, Trkiye ve Topluluk temsilcilerinden biri tarafndan, sra ile yaplr (Ankara An., mad. 24).
140

 Ortaklk Komitesi: Ankara Anlamasnn 24. maddesi Ortaklk Konseyinin "grevlerinde kendine yardm edebilecek her komiteyi" kurabileceini ngrmektedir. Ortaklk Konseyi bu maddeye dayanarak bir Ortaklk Komitesi kurmutur. Ortaklk Komitesi, her iki taraftan mstear ve danmanlar dzeyinde oluan bir komitedir. Grevi Ortaklk Konseyinin almalarn hazrlamak ve neriler sunmaktr. Karma Parlamento Komisyonu: Ankara Anlamasnn 27. maddesi "Ortaklk Konseyi, bir yandan Avrupa Parlamenter Asamblesi ... ile te yandan Trkiye Byk Millet Meclisi ... arasnda ibirliini ve temaslar kolaylatrmak iin her trl yarar, tedbiri alr" demektedir. Bu hkme dayanlarak A.E.T.-Trkiye Karma Parlamento Komisyonu kurulmutur. Karma Parlamento Komisyonu, ispanya ve Portekiz'in A.E.T.'ye katlmas ile, T.B.M.M.'den 18 ve Avrupa Parlamentosundan 18 ye olmak zere toplam 36 yeden olumaktadr. Bu Karma Parlamento Komisyonunun grevi Ortaklk Konseyinin hazrlad yllk alma raporunu incelemek ve ortaklkla ilgili konularda iki taraf parlamenterleri arasnda gr al-veriinde bulunularak Ortaklk Konseyine tavsiyelerde bulunmaktr. Bylece, Karma Parlamento Komisyonu, karar yetkisi olmayan, bir danma organdr. Karma Parlamento Komisyonunun ylda en az iki kez toplanmas gerekmektedir. Ancak, 1980 yl sonundan bu yana anlan organ hi toplanmamtr. III. ZEL KLER (private persons; personnes privees; Private Personen) zel kiilerin gerek hukuksal stats gerekse ilikileri, ilke olarak, uluslararas hukukun kapsam dnda kalmaktadr. Ancak, uluslararas ilikiler ve uluslararas toplumsal dayanma gelitike, zel kiilere ilikin kimi sorunlarn da giderek uluslararas hukukun dorudan konusunu oluturmaa balad gzlenmektedir. Nitekim, uluslararas toplumun tm n ilgilendiren ortak sorunlara ve ortak temel deerlere ilikin olarak uluslararas hukukun artan bir biimde birtakm kurallar ierdii bugn aka ortadadr. Bununla birlikte, hukuksal adan ana ilke yine de zel 141

kiilerin statlerinin ve ilikilerinin bir i hukuk konusunu oluturduu ynndedir. Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukukta aksine kurallar bulunmadka, zel kiilerin uluslararas hukuk dzeyinde haklara ve ykmllklere sahip olmas ancak devletleri araclyla olanakldr. Baka bir deyile, aada inceleyeceimiz kuraldlklar sakl kalmak kouluyla, zel kiilerin dorudan uluslararas hukuk kurallarnn konusunu oluturmas sz konusu deildir. Uluslararas hukukim zel kiilere dorudan ynelik kurallar nceleri ak deniz gibi hibir devletin egemenlii altnda bulunmayan uluslararas alanlarda bireylerce ilenen birtakm sularla ilgili olarak ortaya kmtr. Bylece, rnein 19. yzylda, deiik uyruktan bireylerin yaamn ve malvarln tehdit eden ve uluslararas ticareti engelleyen bu tr birey eylemlerinin ilgili olan herhangi bir devlete cezalandrlmas ilkesi kabul edilmitir. Bunu, kle ticareti yapan kiilerin ak denizde yakalanmasna ve cezalandrlmasna ilikin uluslararas hukuk kurallar izlemitir. 20. yzyl ile birlikte ise, aznlklar ve snmaclar gibi kimi birey gruplarnn korunmas uluslararas hukukta benimsenmitir, ikinci Dnya savann bitimi ile de b t n insanln temel deerlerini oluturduu kabul edilen insan haklarnn uluslararas alanda korunmas konusu gncellik kazanmtr. Yine, zellikle II. Dnya Savandan sonra uluslararas boyutlardaki ticaret ortaklklarnn giderek uluslararas hukuk erevesine giren birtakm dzenlemelerin konusunu oluturduuna tank olunmaktadr. Bugn uygulanan uluslararas hukuk kurallar deerlendirildii zaman, gerek gerek kiilere (bireylere) ilikin, gerek uluslararas ticari ortaklklar ve dernekler gibi tzel kiilere ilikin olarak, birok kuraln kabul edildii grlmektedir. Bu kurallarn balcalarnn incelenmesi amacyla uluslararas hukukta gerek kiiler ve tzel kiiler srasyla ele alnacaktr. 1. Gerek kiiler (bireyler) (individuals; individus ou personnes physiques; oder natrliche Personen)

Einzelpersonen

Bugn uygulanan uluslararas hukuk kurallar erevesinde aadaki konularda dorudan bireylere ynelik dzenlemelere gidildii grlmektedir. A. Bireylerin uluslararas sular nedeniyle cezai sorumluluklar
Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, "Baz Trk A n l a m a l a r n a Gre Korsanlk ve D e n i z

142

Haydutluunun Yasaklanmas", S.B.F.D., Cilt XVIII, Say 2, s. 105-188; F. Erem ve S. Keyman, "Uak Karma Suu", A..H.F.D., Cilt XXVII, Say 1-2, s. 1-24; F. Erem, nsanla Kar Crmler (Genocide), Ankara, 1948; Z.M. Alsan, "Bir Milletleraras Ceza Divan Kurulmasyla ilgili Fikirler ve Teebbsler", A..H.F.D., Cilt VIII, Say 3-4, s. 1-43; I. Ltem, Harp Sulan ve Devletleraras Hukuk, Ankara, 1957; T. Atav, "Uluslararas Sava Sular Mahkemesi", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 1, s. 239-262; T. Atav, "Sava Sular Uluslararas Mahkemesinin Jenosit ile ilgili Oturumu", S.B.F.D., Cilt XXIII, Say 2, s. 319-334; H. Kni, Uaklara Kar Giriilen Eylemlerin Uluslararas Hukukta Dourduu Sorunlar, Ankara, 1977; S. Dnmezer, "Milletleraras Tedhiilik", ..H.F.M., Cilt XLIV, Say 1-4, s. 55 vd.; M. Sencer, "Birlemi Milletler ve Uluslararas Terrizm", B.M.T.Y., 1984, s. 61-76; C. Grkan, "B.M., Terrizm ile Mcadelede Neden Yeterince Etkili Olamad?", B.M.T.Y., 1984, s. 77-91; H. Kni, "Uluslararas Hukuk ve Uak Karmalar", B.M.T.Y., 1984, s. 93-101; D. Tezcan, "Uluslararas Tedhi Sular iinde Ermeni Tedhi Davalarndan rnek", B.M.T.Y., 1984, s. 103128; N. Poroy, Nremberg Davas, Ankara, 1948; S. Dnmezer-S. Erman, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, stanbul, Cilt III, 7. bas, 1976; E. elik, 1984, S. 286-288. Yabanc dil: H. Donnedieu de Vabres, "Le proces de Nremberg devant les principes modernes du droit penal international", R.C.A.D.I., 1947-1, s. 481581; S. Glaser, "Culpabilite en droit international penal", R.C.A.D.I., 1960-1, s. 473-591; S. Glaser, Droit international penal conventionnel, Bruxelles, 1970; E. Mc Whinney, "illegal diversion of aircraft and international law", R.C.A.D.I., 1973-1, s. 261-372; J. Graven, "Les crimes contre l'humanite", R.C.A.D.I., 1950-1, s. 433 vd.; P. Mertens, L'imprescriptibilite des crimes de guerre et contre l'humanite, Bruxelles, 1974; E Mc Whinney (ed.), Aerial piracy and international law, New York, 1973; C. Emanuelli, "Les moyens de prevention et de sanction en cas d'action illicite contre l'aviation ivile internationale", R.G.D.I.P., 1973, s. 577-671; A. Kuhn, "The genocide convention and State rights", A.J.I.L., 1949, s. 498-501; P.N. Drost, The Crime of State: Genocide, Leyden, vol. II, 1959; G. Fischer, "Esclavage et droit international", R.G.D.I.P., 1957, s. 71-101; J.F. Prevost, "Aspects nouveaux du terrorisme international", A.F.D.I., 1973, s. 579-600; J. Descheemeker, Le tribunal militaire international des grands criminels de guerre, Paris, 1947; Proces des grands criminels de guerre devant le Tribunal militaire international (Nremberg: 14 novembre 1945-ler octobre 1946), Nremberg, 1947-1949, 42 cilt; R.K. Woetzel, The Nremberg Trials in internalional law, London, 2nd ed., 1962. U y g u l a n a n uluslararas h u k u k t a bireylerin kimi eylemlerinin uluslararas h u k u k a aykr su olarak d e e r l e n d i r i l m e s i n e r a m e n , b u t r sulara ilikin k u r a l l a r n uluslararas h u k u k d z e y i n d e ileri b i r dzenlemesi sz k o n u s u d e i l d i r . U l u s l a r a r a s h u k u k b u k o n u d a g e n e l l i k l e , k i m i e y l e m leri su olarak n i t e l e n d i r m e e gittikten sonra, b u sularn cezalandrlmas n b y k l d e ilgili d e v l e t l e r e b r a k m a k t a d r . G n m z d e g i d e r e k a r t a n bir liste o l u t u r a n b u uluslararas sularn k a y n a ounlukla andlamalardr. Ancak, b u g n artk yaplageli deerine sahip birey sular 143

da vardr. Gnmzde uygulanan uluslararas hukukun birey sularna ilikin olarak kurallar gelitirdii balca konular aada belirtilmektedir. a. Deniz haydutluu (piracy; piraterie; Piraterie oder Seeruberei)

Uygulanan uluslararas hukuk bireylerin tek ya da birlikte gerekletirebilecekleri eylemlerden deniz haydutluunu en azndan 19. yzyldan beri uluslararas su kabul etmektedir (bu ynde eitli eski belge rnekleri iin bkz. Dictionnaire, s. 452-454). Bugn de deniz hukukunu dzenleyen temel andlamalar deniz haydutluunun nlenmesini ve cezalandrlmasn ngrmektedir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 15-22; 1982 B.M.D.H.S., mad. 100-107). Deniz haydutluunun herkes tarafndan kabul edilen genel bir tanm yaplmam olmakla birlikte, bu eylemin belirleyici zelliklerinin unlar olduu grlmektedir: i) eylemin ak deniz ve hibir devletin egemenliine girmeyen yerler gibi uluslararas alanlarda yaplmas gerekmektedir (1958 Cenevre Sz., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/a); ii) eylemin gerek kiilere kar (ldrme, yaralama, rehin alma gibi) gerekse mallara kar (yamalama, elkoyma, krp-dkme gibi) gerekletirilen bir yasa d iddet eylemini oluturmas gereklidir (1958 Cenevre Sz., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101); Yine, bu t r eylemlere dorudan katlmamakla birlikte, anlan eylemin gerekletirilmesinde kullanlan gemi ya da ua yaplandan haberdar olarak kullanmak ya da kullanlmasnda grev almak ile bu eylemleri zendirmek ya da kolaylatrmak deniz haydutluu eylemi olarak deerlendirilmektedir (1958 Cenevre Sz., mad. 15/2-3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/b-c); iii) eylemin, ya bir zel gemi ya da uan mrettebat ve yolcular (1958 Cenevre Sz., 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/a) ya da ayaklanarak denetimini ele geirdii sava gemileri ve devlet gemileri mrettebat (1958 Cenevre Sz., mad. 16; 1982 B.M.D.H.S., mad. 102) tarafndan ilenmi olmas gerekmektedir; iv) eylemin, bir gemi ya da uaktan baka bir gemi ya da uaa ya da bu ikincilerin zerindeki kiilere ve mallara kar gerekletirilmesi gereklidir (1958 Cenevre Sz., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/a); mrettebatn ya da yolcularn ayn gemi zerinde gerekletirecekleri benzer eylemlerin gemide ayaklanma (isyan) eylemini oluturduu ve dolaysyla bir deniz haydutluu eylemi olarak deerlendirilmedii grlmektedir; bu son durumda ilgili gemi ya da uak zerinde yetki kullanm yalnzca bayrak devletine aittir; v) eylemin kiisel amalarla yaplmas gerekmektedir; dolaysyla siyasal amal ayaklanmalar ve bunlara bal olarak yalnzca kendi devletlerine kar giriilen eylemlerin nc devletlerce deniz haydutluu olarak deerlendirilebilmesi iin ayrca nc devlet ge144

milerine ve uaklarna kar da iddet eylemlerine bavurulmu olmas koulunu aradklar gzlenmektedir (rnein bkz., S.L. Meray, "Devletler Hukukunda Denizle lgili Baz rnekolaylar", S.B.F.D., Cilt XII, Say 3, s. 49-50). Yukarda belirtilen nitelikte birey eylemleri sz konusu olduu durumlarda, bu eylemin nlenmesi ve sahiplerinin cezalandrlmas yalnzca bu kiilerin ya da ilgili gemilerin ve uaklarn uyruunu tad devletin yetkisi ile snrl kalmamaktadr. Bu durumu saptayan her devlet ilgili gemi ya da uaa ilikin olarak polis ve yarg yetkilerini kullanabilecektir (1958 Cenevre Sz., mad. 19; B.M.D.H.S., mad. 105). Bylece, bir devletin sava gemileri ya da kamu gc kullanmaya yetkili teki devlet gemileri ile askeri uaklar ve kamu gc kullanmaya yetkili teki devlet uaklar (1958 Cenevre Sz., mad. 21; 1982 B.M.D.H.S., mad. 107) ak denizde bu tr eylemlerden kukulandklar gemileri durdurma ve denetleme yetkisine sahiptir. Anlan nc devlet gemileri ve uaklar deniz haydutluu eylemini saptadklar takdirde bu eylemde kullanlan gemilere, uaklara ve gaspedilen mallara elkoymak ve eylemi gerekletirenleri yakalayarak ulusal yarg organlarna teslim etmek yetkisiyle donatlmtr. Ancak, nc devletlerin bu denetleme ve yarglama yetkisini yeterli neden bulunmad durumlarda keyfi bir biimde kullanmamas zorunluluu vardr (1958 Cenevre Sz., mad. 20; 1982 B.M.D.H.S., mad. 106). Aksi durumda yetersiz nedenlere dayal olarak hareket eden nc devletin uluslararas sorumluluu ileri srlebilecektir. Bugn artk deniz haydutluu yaygn bir eylem olmaktan kmtr. Ancak, bu tr eylemlere halen zellikle in Denizi, in Hindi aklar ve Gney Pasifik blgeleri ile Afrika kylarnda rastlanmaktadr. b) Kle ticareti (slavery; esclavage; Sklaverei)

Uygulanan uluslararas hukukun bireylere yasaklad bir baka eylem de kle ticareti yaplmasdr. Nitekim 8.2.1815 tarihli Viyana Kongresi Bildirisinden bu yana (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 596) birok uluslararas andlama (zellikle 25.9.1926 tarihli Klelik Szlemesi ile bu szlemeyi deitiren 23.10.1956 tarihli Protokol ve 7.9.1956 tarihli Tamamlayc Szleme) kleliin yasaklanmasn ve kle ticareti yapanlarn cezalandrlmasn ngrmektedir. Yine, U.A.D., 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction (kinci Aama) Davas ile ilgili kararnda, klelik uygulamasn ada uluslararas hukukun yasaklad bir uygulama olarak deerlendirmektedir (C.I.J., Recueil, 1970, s. 32). Ancak, kleliin yasaklanmasnn deniz haydutluunun yasaklanmasndan nemli bir fark, uluslararas hukukun deniz haydutluu iin yapt gibi dorudan yasaklamas ve aykr davra145

nanlara kar b t n devletlerin kamu gcn uygulamasn kabul etmesi yerine, yalnzca gerekli nlemleri alma y k m n devletlere brakmakla yetinmesidir. Bu da kle ticaretini dorudan bir uluslararas su olarak nitelemekten ok, dolayl olarak bir uluslararas su niteliine brndrmektedir. Kle ticareti, genel olarak, kiiler zerinde mlkiyet hakkna dayanan birtakm haklara sahip olunmas ile bu kiilerin yakalanmas, alnlp satlmas gibi olgular belirtmektedir (1926 Cenevre Sz., mad. 1). Gerek ilgili andlamalar gerekse yaplageli devletlere bu tr eylemleri yasaklama, nleme ve cezalandrma ykm getirmektedir. Ancak, devletler bu nlemleri yalnzca lkelerinde ya da bayran tayan gemilerde uygulama yetkisine sahip bulunmaktadr (rnein, 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 13; 1982 B.M.D.H.S., mad. 99). Baka bir deyile, devletlerin ak denizde, deniz haydutluunda olduu gibi, nc devletlerin gemilerini bu adan denetledikten sonra kle ticareti yapldn saptarsa ilgili eylem sahiplerini yarglama ve cezalandrma yetkisi yoktur. Bununla birlikte, bir devletin sava gemileri kle ticareti yapld konusunda ciddi kukular bulunduu nc devletlerin ticaret gemileri ile ticaret amal devlet gemilerini ak denizde durdurarak denetleme hakkna sahiptir (1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 22/1-b; 1982 B.M.D.H.S., mad. 110/1-b). Kle ticaretinde kullanlan herhangi bir gemiden bir baka gemiye snan her kle otomatik olarak zgrln kazanacaktr (1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 13; 1982 B.M.D.H.S., mad. 99). c) Sava sular (crimes of war; crimes de guerre; Kriegsverbrechen)

Uygulanan uluslararas hukukun bireylerin iledikleri sular nedeniyle cezalandrlmasn ngrd konulardan biri de sava nedeniyle ilenen sular olmaktadr. retide sava nedeniyle insanln temel yasalarna kar ilenecek sularn cezalandrlmasnn gerektii grnn Vittoria ve Grotius'e kadar varmasna karlk (Bkz. J. Descheemeker, Le tribunal militaire international des grands criminels de guerre, Paris, 1947, s. 4), bu grn bir uluslararas hukuk belgesinde yeralmas I. Dnya Sava sonrasna rastlamaktadr. Nitekim, ilk kez 1919 Versailles Andlamasnm 227-229 maddelerinde, dk Alman mparatoru II. Wilhelm ile teki sava sulularnn kurulacak bir zel uluslararas mahkeme tarafndan yarglanmas ngrlmtr. Ancak, Hollanda'nn lkesine snm bulunan II. Wilhelm'i vermemesi ve Mttefiklerin de teki sava sulularnn yarglanmasn Leipzig Yksek Mahkemesine brakmas sonucu, bu hkmler uygulanamamtr. Sava sulusu bireylerin yarglanmasnn ve cezalandrlmasnn ulus146

lararas belgelerle ve andlamalarla ngrldkten sonra bunun fiilen gerekletirilmesi ilk kez Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesi ile olmutur. Savaa ilikin ilenen sularn cezalandrlmasnn ngrld ilk uluslararas belge Almanya'nn yenilgisini kabul ederek bu lke zerinde A.B.D., S.S.C.B., ingiltere ve Fransa'nn yetkili olacan ngren 5.6.1945 tarihli Teslim Bildiriidir. Anlan bildirinin II. maddesinde, sava suu ya da benzer iddet eylemleri suu ilemi nemli Nazi yneticilerinin Mttefiklere teslim edilecei Alman yetkililerce kabul edilmektedir (madde metni iin bkz. J. Descheemeker, ay yapt, s. 9). Sava srasnda byk sava sulularnn yarglanacan eitli kez aklayan anlan 4 devlet yetkilileri (Bkz. N. Poroy, Nremberg Davas, Ankara, 1948, s. 5-9), bunu 8.8.1945 tarihli Londra Andlamas ile uygulamaya koyma yoluna girmitir. Anlan Andlamann 1. maddesi, eylemleri corafya bakmndan bir yere balanamayan sava sulularn yarglamak zere bir Uluslararas Askeri Mahkeme kurulduunu bildirdikten sonra, yarglanacak sularn gerek kiisel olarak gerekse grup ya da rgtlerin yesi olarak ilenen sular kapsadn belirtmektedir (Franszca asl metni iin bkz. Proces des grands criminels de guerre devant le Tribunal militaire international (Nremberg: 14 novembre 1945 - 1er octobre 1946), Nremberg, 1947, Tome I, s. 8. Metnin Trke evirisi iin bkz. N. Poroy, a.g.y., s. 10-11). Londra Andlamasna ek Askeri Mahkeme Stats ise, yarglanacak sular guruba ayrmaktadr: i) bara kar sular; ii) sava kurallarnn inenmesinden doan sular; iii) insanla kar sular (Madde 6. Bkz.: Proces (a.g.y.), s. 12; N. Poroy, a.g.y., s. 14). Bara kar sular (crimes against peace; crimes contre la Paix; Verbrechen gegen den Frieden), bir saldr savann ya da andlamalara aykr bir savan ynetilmesi, hazrlanmas, balatlmas ya da srdrlmesi ile bu eylemlerin gereklemesi iin bir ortak plana ya da ibirliine katlnmas eylemlerini iermektedir. Dar anlamnda sava sular (war crimes; crimes de guerre; Kriegsverbrechen), sava eylemi srasnda uyulmas gereken kurallarn inenmesini belirtmektedir. Bunlar zellikle, igal edilen lkelerde sivil halkn ldrlmesi, kt muameleye tabi tutulmas ya da zorla altrlmas eylemleri ile sava tutsaklarnn ldrlmesi ya da kt muameleye tabi tutulmas, rehinelerin ldrlmesi, kamu ve zel kiilerin mallarnn yamalanmas, gereksiz yere kentlerin yaklp yklmas gibi eylemleri kapsamaktadr, insanla kar sular (crimes against humanity; crimes contre l'Humanite; Verbrechen gegen die Menschlichkeit) ise, sava ncesi ve sava srasnda sivil halkn ldrlmesi, kle olarak kullanlmas, srlmesi ve teki insanlk d muamelelere tabi tutulmas ile sava sularna bal olarak siyasal, rk ya da dinsel nedenlerle yaplan zulmleri kapsamaktadr. 147

Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesi 14.11.1945'ten 1.10.1946'ya kadar alarak 24 kii ile 6 Nazi kuruluunu yarglam ve eitli cezalara arptrmtr (yarglanan kiilerin ve kurulularn listesi iin bkz. N. Poroy, aym yapt, s. 26-28. Mahkeme ile ilgili t m belgeler ve kararlar iin bkz. Proces (a.g.y.), 1947-1949, 42 cilt). Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesinin kurulmas ve almalar, Mttefiklerce, 19.1.1946 tarihli bir andlama ile, Uzakdou Uluslararas Askeri Mahkemesi ad altnda Japon sava sulularn yarglamaya ynelik bir baka mahkemenin kurulmasna da rnek olmutur. Ksaca Tokyo Askeri Mahkemesi diye anlan bu mahkeme, birtakm farkllklara ramen, byk lde Nremberg'dekine benzer kurallar uygulamtr (farklar iin bkz. R.K. Woetzel, The Nremberg trials in international law, London o r N e w York, 2nd ed., 1962, s. 226-232). Szkonusu sava sulularnn yarglanp cezalandrlmas, retide, kimi alardan kuramsal birtakm eletirilere yer vermitir. Eletiriler zellikle iki hukuk genel ilkesi zerinde younlamtr: i) Latince nullum erimen sine lege zdeyiiyle belirtilen, yasann ngrmedii su ve ceza olamyaca yolundaki hukuk genel ilkesi; ii) bir kiinin kendi davasnda yarg olamayaca konusundaki hukuk genel ilkesi (bkz. N. Poroy, a.g.y., s. 64). Bylece, ilk eletiri ile sonradan yaplan bir andlama ile nceki eylemlerin yarglanp ceazlandrlamyaca gr savunulurken, ikinci eletiri ile de yarglayanlarn da davacnn da ayn devletler olmasnn hukuksal sakncalar belirtilmektedir. Bu eletirilere ramen, B.M. Genel K u r u l u 11.12.1946 tarih ve 95 (I) sayl karar ile Nremberg Mahkemesi ilkelerini uluslararas hukuk ilkeleri olarak teyid ettiini oybirliiyle aklamtr (R.K. Woetzel, a.g.y., s. 232-233). Yine, Genel Kurul, 21.11.1947 tarih ve 177 (II) sayl bir karar ile, anlan ilkelerin bir B.M. belgesi olarak deerlendirilmesi iin Uluslararas Hukuk Komisyonunu grevlendirmitir. Komisyon bu grevini 1950 ylnda tamamlayarak "Nremberg lkelerinin fade Edilmesi" balkl bir raporu kabul etmitir. Anlan bu rapor, Uluslararas Hukuk Komisyonunun gndeminde gnmzde yeralan konulardan biri olan "Bara ve nsanln Gvenliine Kar Sular Yasas" tasarnn zn oluturmaktadr (bkz. Rapport de la Commission du Droit International, Ass. Gen., Doc. officiels: 48eme session, 1987, s. 6-7). te yandan, B.M. Genel Kurulunun 26.11.1968 tarih ve 2391 (XXIII) sayl karar ile kabul edildikten sonra, gerekli imza ve onaylar toplayarak, 11.11.1970'de yrrle giren Sava Sular ve nsanla Kar Sularn Zaman Amna Uramamas Konusundaki Szleme de, sava sular ve insanla kar sular tanmlarn Nremberg Askeri Mahkemesi Statsne gnderme yaparak vermektedir.

148

Soykrm (genocide; genocide; Genocid oder Vlkermord)

Uygulanan uluslararas hukukun uluslararas su kabul ettii bir baka eylem de soykrm olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunun 9.12.1948 tarih ve 260 A (III) sayl kararyla kabul ettii ve 12.1.1951 tarihinde yrrle giren Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi aka bu eylemin bir uluslararas hukuk suu olduunu bildirmektedir (mad. 1) (metin iin bkz. R.G., 29.3.1950, Say 7469). Ancak, U.A.D. 28.5.1951 tarihli Soykrm Szlemesine ekinceler konusundaki danma grnde, anlan Szlemenin temelindeki ilkelerin devletleri hertrl szleme bann dnda da balayan uygar uluslarca tannan ilkeler olduunu bildirmek suretiyle, soykrmn yasaklanmasnn bir hukuk genel ilkesi olduunu da teyid etmi olmaktadr (bkz. C.I.J., Recueil, 1951, s. 23). U.A.D. ayn grn 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction (kinci Aama) Davas'na ilikin kararnda da tekrarlamtr (C.I.J., Recueil, 1970, s. 32). Soykrm suunun tanmnda belirleyici e, ulus, din, soy ya da rk zellikleri zerine oluan bir gurubun yokedilmesi olgusu olmaktadr (1948 Soykrm Sz., mad. II; U.A.D.'nn 28.5.1951 tarihli Soykrm Szlemesine ekinceler konusundaki danma gr, C.I.J., Recueil, 1951, s. 23). Dolaysyla, yalnzca bir topluluu yoketme niyetiyle gerekletirilen aadaki eylemler, Soykrm Szlemesi erevesinde (mad. II), soykrm suu oluturan eylemler olarak deerlendirilmektedir: i) ilgili gurup yelerinin ldrlmesi; ii) ilgili gurup yelerinin fiziksel ya da ruhsal salklarna ar zararlar verilmesi; iii) ilgili gurup yelerinin fizik varlklarnn ortadan kalkmasna neden olacak koullar altna konulmas; iv) ilgili gurupta doumlara engel olacak nlemlerin alnmas; v) bir gurubun ocuklarnn zorla baka bir guruba nakledilmesi. Anlan eylemlerin ilgili gurubun tmne ya da bir kesimine ynelik olarak uygulanmas bu eylemlerin soykrm niteliini deitirmemektedir. Yine, bu eylemlerin bar ya da sava zamannda gerekletirilmi olmas soykrm niteliini etkilememektedir (Soykrm Sz., mad. I). Yukarda belirtilen nitelikteki eylemlerin birini bizzat gerekletiren, gerekletirilmesi iin anlaan, dorudan ve kamuya ynelik olarak bu tr eylemleri zendiren, bu t r eylemlere niyet eden ya da sua katlan herkesin, ister ynetici, isterse resmi grevli ya da grevli olmayan bir kii olsun, cezalandrlmas gerekmektedir (Soykrm Sz., mad. III-IV). Soykrm suu ileyen bireylerin yarglanmas ve cezalandrlmas, ilke olarak, suun ilendii lke devletinin yetkisine girmektedir (Soykrm Sz., mad. VI). Soykrm Szlemesine taraf devletler bu konuda gerekli yasal nlemleri almay ykmlenmektedir (mad. V). 1968 Sava Sular149

nn ve nsanla Kar Sularn Zaman Amna Uramamas Konusundaki Szlemeye taraf olan devletler, ayrca, soykrm suunun da zaman amndan yararlanmyacan kabul etmekte (mad. I) ve bu amala gerekli ulusal nlemleri almay ykmlenmektedir (mad. II). Soykrmla ilgili hkmler ieren andlamalara taraf devletler bu suu ileyen kiileri siyasal sulu saymamay ve ulusal yasalarna ve taraf olduklar andlamalara uygun yollarla ilgili devletlere geri vermeyi kabul etmektedir (Soykrm Sz., mad. VII; Zamanam Sz., mad. III). d) Uaklara saldr ve karma (aircraft hijacking; detournement d'avions; Flugzeugentfhrungen)

Uygulanan uluslararas hukukun ilgilendii konulardan biri de bireylerin uak karmas ve uaklara saldrs konusudur. lk rnei 1930'lu yllarda grlen uak karma eyleminin (bkz. H. Kni, Uaklara Kar Giriilen Eylemlerin Uluslararas Hukukta Dourduu Sorunlar, Ankara, 1977, s. 6) uluslararas andlamalarm konusunu oluturmas 1960'l yllar bulmutur. Nitekim, uak karma konusunda gerekletirilen ilk andlama 14.9.1963 tarihli Uaklarda lenen Sular ve Dier Baz Eylemlere likin Tokyo Szlemesidir (metin iin bkz. R.G., 8.12.1975, Say 15436). Bunu, 16.12.1970 tarihli Uaklarn Yasad Yollarla Ele Geirilmesinin nlenmesi Konusunda La Haye Szlemesi (metin iin bkz. R.G., 31.3.1973, Say 14493) ile 23.9.1971 tarihli Sivil Havacln Gvenliine Kar Yasad Eylemlerin nlenmesine likin Montreal Szlemesi (R.G., 29.11.1975, Say 15427) izlemitir. Bugn bu szleme de yrrlkte olup, 1982'deki duruma gre, Tokyo Szlemesine 110, La Haye Szlemesine 114 ve Montreal Szlemesine 113 devlet taraf bulunmaktadr (bkz. H. Kni, "Uluslararas Hukuk ve Uak Karmalar", B.M.T.Y., 1984, s. 95, dipnot 3). Ancak, devletler ayrca ulusal yasalar kararak bu t r eylemleri nlemeyi ve gerektiinde cezalandrmay salamaa almaktadr (rnein, Trk Ceza Yasasnn 28.9.1971'de deitirilen 384. maddesi). Anlan her szleme farkl amalara ynelik dzenlemelerde bulunduundan birbirlerini tamamlayc bir nitelik gstermektedir. Tokyo Szlemesinin balca amac yolculuun aksamamas olarak belirmektedir. Buna karlk, La Haye Szlemesinin uak karma eylemlerini nlemeye ve nlenmedii takdirde suun cezasz kalmamasn salamaya ynelik olduu grlmektedir. Nihayet, Montreal Szlemesi, uak karma dnda kalan, zellikle uaklara saldr, sabotaj, bombalama gibi eylemleri nlemee ve cezalandrmaya yneliktir. Yukarda belirtilen amalar erevesinde Tokyo Szlemesi, bir uakta ilenecek sular kapsamna ald gibi, su oluturmamakla birlikte, 150

bir uan iindeki kiilerin ya da mallarn gvenliini tehlikeye drecek her trl dzeni ve disiplini bozucu eylemi de kapsamaktadr (mad. 1). Szleme, bir yabanc devletin lkesinde bulunmakla birlikte uan "motor gcnn kalk maksadyla kullanlmaya balamasndan iniin son bulduu ana kadar" uu durumunda olduunu kabul etmekte (mad. 1/3) ve yukarda belirtilen eylemlere ilikin yarg ve cezalandrma yetkisini uan tescil devletine tanmaktadr (mad. 1/2 ve mad. 3). Yine, bir uan ak deniz zerinde ya da hibir devletin yetkisine girmeyen uluslararas bir blge zerinde bulunduu zamanlarda anlan eylemlere ilikin yarg yetkisi tescil devletine aittir (mad. 1/2 ve mad. 3). Ancak, bir devletin, yalnzca uu durumundaki bir yabanc uakta ilenen sularn kendi lkesinde bir etki dourmas, gvenliini tehlikeye drmesi ya da lkesinde yrrlkte olan uu kurallarna aykr bir durum yaratmas karsnda, yarg yetkisini kullanmas hakk vardr (mad. 4/a, c ve d). Yine, uu durumundaki bir yabanc uakta kendi yurttann ya da lkesinde srekli ikametgah olan bir kiinin sulu ya da madur durumda bulunmas karsnda da bir devletin yarg yetkisini kullanma hakk domaktadr (mad. 4/b). Bir uan kaptan da, yukarda belirtilen trde bir eylemin gereklemesi ya da bu ynde kaptann kuvvetli kukular bulunduu durumlarda, uakta gvenlii, disiplini ve dzeni salamak amacyla, zorlama nlemleri dahil, her trl nlemi almakla yetkili klnmtr (mad. 6). Bu durumlarda uan kaptan, ilgili kii ya da kiileri ini yaptklar herhangi bir devlet lkesinde uaktan indirebilecei gibi (mad. 8 ve 12), tescil devletinin yasalarna aykr ciddi bir su oluturan eylemleri gerekletirilen kiileri Szlemeyle bal herhangi bir devletin yetkililerine teslim de edebilecektir (mad. 9 ve 13). Kaptann bu nlemleri nedeniyle ne kiisel olarak, ne uak sahibi ya da ileticisinin, ne de tescil devletinin sorumlu tutulmas sz konusu deildir (mad. 10). Yasad yollarla ele geirilen bir uan yasal kaptanna geri verilmesi ve uan mrettebat ve yolcular ile yoluna devam edebilmesi iin Szlemeye bal devletler btn uygun nlemleri almak zorundadr (mad. 11). Bylece, su oluturan bir eylem nedeniyle teslim ald kiileri bu devlet gzaltnda tutmakla ve kovuturmaya gemekle ykmldr (mad. 13). Teslim alan devletin uan tescil devletine, gzaltna alnan kiinin uyruunda bulunduu devlete ve teki ilgili devletlere kovuturma ile ilgili bilgileri vermesi ve yarg yetkisini kullanp kullanmyacam bildirmesi gerekmektedir (mad. 13/5). Anlan Szleme yalnzca sivil uaklarla ilgilidir (mad. 1/4). La Haye Szlemesine gelince, ele alnan eylemler yasad yollarla bir ua ele geirme ve buna teebbs ya da su ortakl eylemlerini 151

iermektedir (mad. 1). Bu tr sularda, sularn cezasz kalmasn nlemek amacyla, La Haye Szlemesi olayla ba olabilecek devletlerden birinin yarg yetkisini kullanmasn kabul etmektedir. Bu ilgili devletler unlardr: i) uan tescil devleti; ii) lkesine sank ile birlikte inilen devlet; iii) uan kiraland devlet; iv) sann lkesinde bulunduu ve Szlemeye taraf bulunan herhangi bir devlet (mad. 4). lgili devletler ya yarg yetkisini bizzat kullanmak (mad. 6/4 ve 7) ya da teki devletlerden birine suluyu iade etmek (mad. 8) ykm altndadr. Anlan Szleme, ayrca, taraf devletlere suu en ar cezalarla cezalandrma ykmn getirmektedir (mad. 2). Nihayet, bu Szleme de yasad yollarla ele geirilen bir ua kaptana teslim etme ve yolculuun devam konularnda Szlemeye taraf devletlerin her trl yardm yapmasn ngrmektedir (mad. 9). Montreal Szlemesi ise, uakta bulunan bir kiiye kar uan gvenliini tehlikeye sokacak iddet eyleminde bulunulmas, uaklar tahrip ya da uu gvenliinin tehlikeye sokulmas, uaa zarar verecek madde ve aletlerin yerletirilmesi, hava ulatrma kolaylklarna zarar verme yoluyla uan gvenliinin tehlikeye drlmesi ya da yanl bilgiler vererek uan gvenliinin tehlikeye drlmesi gibi eylemleri gerekletiren, teebbs eden ya da su ortakl yapan kiilerin cezalandrlmasyla ilgilidir (mad. 1). Bu szleme ile de aadaki devletlerden birinin anlan eyleme ilikin olarak yarg yetkisini kullanmas kabul edilmektedir: i) suun ilendii lke; ii) uan tescil devleti; iii) lkesine sank ile birlikte inilen devlet; iv) uan kiraland devlet; v) sann lkesinde bulunduu Szlemeye taraf herhangi bir devlet (mad. 5). Bu Szlemeye gre de, ilgili devletler ya suluyu bizzat cezalandrmak (mad. 6/4 ve 7) ya da suluyu teki devletlerden birine iade etmek (mad. 8) ykm altndadr. Burada da taraf devletler belirtilen sular en ar cezalarla cezalandrmay kabul etmektedir (mad. 3). e) Terrizm (tedhiilik) (terrorism; terrorisme; Terroraktion)

Uygulanan uluslararas hukukun artan bir biimde nem verdii bir baka su t r de terrizm eylemleridir. Bu konuda uak karma v e uaklara saldr gibi belirli birtakm terr eylemlerinin uluslararas hukukta zel dzenlemelere konu olduu yukardaki blmden grlmektedir. Yine, rnein, 14.12.1973 tarihli Diplomatlar Dahil Uluslararas Korunan Kiilere Kar lenen Sularn nlenmesi ve Cezalandrlmas Hakkndaki Szleme ile bu t r sularn adi su saylarak btn taraf devletlerce cezalandrlmas zel dzenlemelerden birini oluturmaktadr (Trkiye'nin de taraf olduu andlama metni iin bkz. R.G., 1.5.1981, Say 17327). 152

Bununla birlikte, terrist eylemlerin genel olarak nlenmesi ve cezalandrlmas konusu daha 1930'lu yllarda bir andlamanm konusunu oluturmutur. Nitekim, 16.11.1937 tarihinde Cenevre'de, Tedhiiliin nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szleme imzalanmtr. Ancak, daha yakn bir tarihte, 27.1.1977 tarihli Tedhiiliin nlenmesine Dair Avrupa Szlemesi gibi andlamalarn da imzaland gzlenmektedir (Trkiye'nin de taraf bulunduu bu andlama metni iin bkz. R.G., 26.3.1981, Say 17291). 1937 Szlemesi terrizm eylemini bir devlete ynelik olarak toplumda korku yaratmak amac ile gerekletirilen iddet eylemleri diye tanmlamaktadr (mad. 1/2. Metin iin bkz. S. Glaser, Droit international penal conventionnel, Bruxelles, 1970, s. 233 vd). 1977 Avrupa Szlemesi ise terrist eylemleri u biimde sralamaktadr: i) uak karma eylemleri; ii) uaklara saldr eylemleri; iii) diplomatlara ve uluslararas korunan kiilere saldr eylemleri; iv) adam karma, rehin alma ya da zgrlkleri yasad yollarla snrlandrma eylemleri; v) bomba, roket, otomatik ateli silahlar ve bombal mektup ya da koli kullanarak gerekletirilen eylemler (mad. 1). Bu eylemlerden birini gerekletirmek, teebbs etmek ya da su orta olmak terr suu saylmaktadr (mad. l/f). Anlan Szleme ile devletlerin anlan terrizm eylemlerine kar kabul ettikleri ykmllkleri ise, sulularn ilgili devlete iadesi ve bu konuda adli yardmlama olmaktadr. f) Irk ayrm (Apartheid)

Uygulanan uluslararas hukukta uluslararas su olarak deerlendirilen bir baka eylem de, apartheid ad verilen ve Gney Afrika Cumhuriyeti'nde uygulanan rk ayrmcl trdr. B.M. Andlamasnda ve deiik andlamalarda (rnein, 21.12.1965 tarihli Irk Ayrmnn Btn Biimlerinin Kaldrlmas Konusunda Uluslararas Szleme) rk ayrmnn yasaklanmasna ramen, rkln bugn iin yalnzca apartheid ad verilen bu trne uluslararas hukuka aykr su nitelii tannmaktadr. Nitekim, bu durum 30.11.1973 tarihli Apartheid Suunun Ortadan Kaldrlmas ve Cezalandrlmas Konusunda Uluslararas Szleme ile dzenlenmi bulunmaktadr. Anlan Szlemeye gre apartheid suu; bir rksal gurup yelerine yaama hakkn ve kii zgrlklerini tanmamak; bir rksal gurup yelerini keyfi olarak tutuklamak ve yasalara aykr olarak hapsetmek; bu guruplarn toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel yaama katlmalarn engellemek ve gelimelerini nleyici koullar altnda tutmak; onlar ayr yerlerde yaamaya zorlamak; bu guruplar zorunlu almalara tabi tutmak ya da bu politikalara kar kanlar cezalandrmak olarak belirtilmitir (mad. II). Anlan sulan ileyen ya da bu durumun srmesini salayan kiiler ise, ister devlet grevlisi isterse hibir resmi 153

g r e v i o l m a y a n k i i l e r o l s u n l a r , cezai s o r u m l u o l m a k t a d r ( m a d . I I I ) . A n cak, b u cezai u y g u l a m a n n s a l a n m a s i l k e o l a r a k S z l e m e y e t a r a f devletlere dmektedir (mad. IV). B. K i m i birey kategorilerinin korunmas Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s 237-250; A. Reit Turnagil, Ekalliyetlerin Himayesi, stanbul, 1933; N. Erim, "Milletleraras Daimi Adalet Divan ve Trkiye: Etabli Meselesi", A..H.F.D., 1944, Cilt II, Say 1, s. 62-73; H. Pazarc, "Uluslararas Hukuk ve Andlamalar Ynnden Bulgaristan'daki Trklerin Haklan", D Politika, 1985, Say 2, s. 3-10; H. Erolu, "Milletleraras Hukuk Asndan Bulgaristan'daki Trk Aznl Sorunu" Bulgaristan'da Trk Varl, Ankara, 1985, s. 15-46; B. Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1986; A. elikel, Yabanclar Hukuku, stanbul, 4. bas, 1987, s. 17-25; T. Atav, "Aznlklar stne Baz Dnceler", S.B.F.D., Cilt XLII, Say 1-4, s. 49-66. Yabanc dil: Ch. Rousseau, Tome II, s. 739-774; J. Kunz, "The present status of the international law for the protection of minorities", A.J.I.L., 1948, s. 282-287; A. Demichel, "L'evolution de la protection des minorites depuis 1945", R.G.D.I.P., 1960, s. 22-51; A. Reit, "Les droits minoritaires en Turquie dans le passe et dans le present", R.G.D.I.P., 1934, s. 293-311; H. Pazarc, "Rights of Turks in Bulgaria vis-a-vis international law and treaties", T.R.Q.D First Issue, 1985, s. 79-90; G. Poulin, "Le probleme des refugies", A.S.D.I., 1946, s. 95-196; T.B. Spitzer, "International law and refugees", R.H.D.I., 1961, s. 92-120; F.E. Krenz, "The refugee as a subject of international law", 1966, s. 90-117; P. Weis, "Territorial asylum", I.J.I.L., 1966, s. 173194; H. Wiebringhaus, "Le droit d'asile en Europe", A.F.D.I., 1967, s. 556-580; P. Weis, "The protocol relating to the status of refugees and some questions of the law of treaties", B.Y.I.L., 1967, s. 39-71; J.P. Humphrey, "The United Nations Sub-Commission on the prevention of discrimination and the protection of minorities", A.J.I.L., 1968, s. 869-889; G.S. Goodwin-Gill, The refugee in international law, Oxford, 1983; F. Schnyder, "Present-day legal aspects of the problem relating to refugees", R.C.A.D.I., 1965-1, s. 339-446; C.A. Norgaad, The position of the individual in international Iaw, Copenhagen, 1962; L.C. Green, "The individual and his status in international law", I.J.I.L., 1960-1961, s. 415-429; B. Vukas, "International instruments dealing with the status of Stateless persons and of refugees", R.B.D.I., 1972, s. 143-175; Y. Dinstein, "Collective human rights of peoples and minorities", I.C.L.Q., 1976, s. 102-120; B. Oran, "La minorit turco-musulmane de la Thrace Occidental", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Paris, 1988, S. 145-161. D a h a n c e d e n d e k i m i r n e k l e r e r a s t l a n m a k l a b i r l i k t e zellikle B i r i n ci D n y a S a v a n d a n b u y a n a u y g u l a n a n u l u s l a r a r a s h u k u k t a b i r t a k m b i r e y k a t e g o r i l e r i n i k o r u m a y a m a l a y a n zel r e j i m l e r i n o l u t u r u l d u u g r l m e k t e d i r . D o l a y s y l a , u l u s l a r a r a s h u k u k u n , b i r e y l e r i iledii b e l i r 154

i sular nedeniyle yalnzca cezalandrmaya ynelik olumsuz yaklamnn yannda, kimi zellikler gsteren birey kategorilerini koruma gibi olumlu bir yaklam iine girdiine tank olunmaktadr. Bu greceli olarak yeni yaklamn sonularnn alnd balca konular unlardr: i) aznlklar; ii) snmaclar; iii) uyruksuzlar. a. Aznlklar (minorities; minorites; Minderheiten) i) Genel Gelimeler Aznlk kavram, U.S.A.D.'nn, 6.4.1935 tarihli Arnavutluk'taki Yunan Aznlk Okullar konusundaki danma grnde akland gibi, "bir devlette yerlemi bulunan (incorpores) ve nfusu ayr bir rk, dil ya da dinden oluan toplumsal guruplar" belirtmektedir (C.P.J.I., Serie A/B, 1935, No. 64, s. 17). Modern devletlerin domas ile ounlua kar korunmalar sorunu ortaya kan aznlklarn uluslararas dzeyde korunmalarnn ilk rnekleri 19. yzyla varmaktadr. Nitekim, kimi yazarlar Avrupa'da rk ayrmnn yasaklanmas yoluyla aznlklarn korunmas konusunun, rnein 21.7.1814 tarihli Hollanda Krallnn kurulmasna ilikin andlamada, yeraldn bildirmektedir (rnein, A. Demichel, "L'evolution de la protection des minorites depuis 1945", R.G.D.I.P., 1960, s. 23). Bunun bir baka rnei, Yunanistan'n bamszln ngren, Fransa, ngiltere ve Rusya arasnda 3.2.1830'da imzalanan Londra protokoldr. Amlan Protokol Yunanistan'a braklan lkede mslmanlarm korunmasna ilikin birtakm hkmler iermektedir (B. Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1986, s. 33). Fakat aznlklarn korunmas konusuna dorudan ilikin ilk hkmlerin 19. yzylda zellikle Osmanl mparatorluu ile ilgili olarak kabul edildii grlmektedir. Bu konudaki birinci rnek 28.2.1856 tarihinde kabul edilen ve gayrimslim aznlklarn mslman Osmanl yurttana eitliini ngren Islahat Ferman'nn Avrupal devletlerle yaplan 30.3.1856 tarihli Paris Andlamas ile de teyid edilmesi olmutur. Ancak, anlan andlamann 9. maddesini oluturan bu hkm yalnzca Fermann yksek deerinin Avrupal devletlerce de takdir edildii yolunda olup, aznlklarn korunmas konusunda ayrntl herhangi bir veriyi iermemektedir (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 346). Buna karlk, 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas gerek Osmanl mparatorluu'ndan bamszln kazanan (Karada, Srbistan, Romanya) ya da ezrk duruma sokulan (Bulgaristan) lkelerdeki mslman aznln, gerek Osmanl mparatorluu'nda yaayan gayrimslim aznln haklarnn korunmasna ilikin verileri ieren ak hkmlere sahiptir (Karada: 155

mad. 27; Srbistan: mad. 35; Romanya: mad. 44; Bulgaristan: mad. 5; Osmanl mparatorluu'nda gayri-mslimler: mad. 62. lgili hkmler iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 407 vd.). Ayn trden bir dzenlemeye Teselya'nn Yunanistan'a katlmasn dzenleyen 24.5.1881 tarihli stanbul Andlamasnda da rastlanmaktadr (B. Oran, a.g.y., s. 34-35). Bu durum, I. Dnya Savandan nce Osmanl mparatorluu'ndan ayrlarak baka devletlere balanan lke paralar ile Osmanl'dan bamszln kazanan yeni devletlerle yaplan bar andlamalar ile de mslman aznlklarn korunmas bakmndan srmtr. Nitekim, Osmanl mparatorluu'nun Srbistan'la yapt 13.3.1913 tarihli bar andlamas (mad. 8-9), Yunanistan'la yapt 14.11.1913 tarihli bar andlamas (mad. 11) ve Bulgaristan'la yapt 29.9.1913 tarihli bar andlamas (mad. 8 ve eki "Mftilere Mteallik Mukavelename") bu lkelerdeki mslman aznlklarn korunmasyla ilgili ayrntl hkmler iermektedir (metinler iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 463-464, 468-479, 481-482, 493-494). Birinci Dnya Savann sonunda ortaya kan kimi lkelerin el deitirmelerine bal olarak aznlklarn korunmas sorunu Avrupa'da genel bir sorun olarak benimsenmitir. Bylece, bu savan bitiminde yaplan byk bar andlamalarnda aznlklarn korunmas sorunu zel blmlerin ve hkmlerin konusunu oluturmutur: i) Almanya ile yaplan 28.6.1919 tarihli Versailles Andlamas (mad. 86, 93); ii) Avusturya ile yaplan 10.9.1919 tarihli Saint-Germain Andlamas (mad. 62-69); iii) Macaristan'la yaplan 4.6.1920 tarihli Trianon Andlamas (mad. 54-60); iv) Bulgaristan'la yaplan 27.11.1919 tarihli Neuilly Andlamas (mad. 49-57); v) Trkiye ile yaplan 24.7.1923 tarihli Lozan Andlamas (mad. 37-45. Daha nce Osmanl mparatorluu ile Mttefikler arasnda yaplan Sevres Andlamas da aznlklara ilikin zel bir blm iermekle birlikte (mad. 140-151), geersiz bir andlama olduu iin burada yer verilmemitir). Ancak, bar andlamalar dnda da, Mttefiklerin kimi Avrupal devletlerle zel aznlk andlamalar imzaladklar grlmektedir. Bu zel andlamalar be tane olup, u devletlerle imzalanmtr: i) Polonya ile 28.6.1919'da imzalanan Versailles Andlamas; ii) Romanya ile 9.12.1919'da imzalanan Paris Andlamas; iii) ekoslovakya ile 10.9.1919'da imzalanan Saint-Germain Andlamas; iv) Yugoslavya ile 10.9.1919'da imzalanan Saint-Germain Andlamas; v) Yunanistan ile 10.8.1920'de imzalanan Sevres Andlamas (genellikle "Yunan Sevres'i" diye anlan ve Yunanistan'n onaylayp yrrle koyduu bu Andlamay ayn tarihli Osmanl mparatorluu'nu paralayan "Sevres Bar Andlamas" ile kartrmamak gerekmektedir). te yandan, Birinci Dnya Savan izleyen yllarda da eitli devletlerin yapt birtakm andlamalarda aznlklara ilikin hkmlerin 156

bulunduu gzlenmektedir. Bu durum kinci Dnya Savann balamas ylna kadar srmtr (Bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 743). Nitekim, Trkiye'ye ilikin olarak da bu konuda kimi rneklere rastlanmaktadr. rnein, T.B.M.M.'nin ilk gerekletirdii andlamalardan olan 16.3.1921 tarihinde S.S.C.B. ile imzalanan dostluk andlamasmn 2. maddesi Batum vilayetinde bulunan Trk topluluunun yerel ynetimsel zerklikten ve kltrel ve dinsel haklardan yararlanmasn ngrmektedir (bkz. Atatrk'n Milli D Politikas, Ankara 1981, Cilt I, s. 548). Yine, 18.10.1925 tarihinde Trkiye ile Bulgaristan Krall arasnda imzalanan dostluk andlamasna ek protokol Trkiye'deki Bulgar aznln Lozan Bar Andlamasmda yeralan hkmlerden yararlanacan ngrrken, Bulgaristan'daki mslman aznln da Neuilly Bar Andlamasndaki hkmlerin tamamndan yararlanacan ngrmektedir (mad. A / l : Metin iin bkz. R.G., 20.6.1926, Say 403). Ayrca, Milletler Cemiyetine ye olurken kimi devletlerin tek-tarafl bildirimler yoluyla lkelerindeki aznlklarn haklarn gvence altna aldklarn akladklar da izlenmektedir. Milletler Cemiyeti Genel Kurulunun 15.12.1920 tarihli tavsiye karar gerei bu devletler ve bildirimde bulunduklar tarihler yledir: i) Finlandiya (27.6.1921); ii) Arnavutluk (2.10.1921); iii) Litvanya (12.5.1922); iv) Letonya (7.7.1923); v) Estonya (27.9.1923); vi) Irak (30.5.1932) (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 742). Grlecei gibi, II. Dnya Savama kadar gerekletirilen btn bu aznlklar koruma dzenlemeleri, Trkiye'ye ilikin andlamalar ile Irak'n tek-tarafl bildirimi dnda, yalnzca Avrupa'da yaayan aznlklarla ilgilidir. Bu dzenlemelerin Osmanllara ve Trkiye'ye ilikin olanlarnn zellii ise, aznlk stats tanmada yalnzca din ltne bavurulmu olmasdr. II. Dnya Savandan sonraki yllarda gerek B.M. erevesinde gerekse Avrupa'da insan haklar konusunda izlenen gelimeler din, rk ve dil gibi ltlere dayal aznlklarn ayr bir biimde korunmasn byk lde gereksiz klmtr. Bylece, aznlklarn sorunlar bu kez insan haklarnn korunmas erevesinde ve zellikle ayrm gzetmenin yasaklanmas yoluyla ele alnmaya balamtr. Nitekim, B.M. Andlamas 1. madde 3. fkrasnda "rk, cins, dil ya da din fark gzetmeksizin" herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilmesini rgtn amalar arasnda saymaktadr. Yine, B.M. Andlamasmn birok hkm ayrm gzetici davranlar yasaklamak suretiyle aznlklarn haklarnn korunmasn srdrmektedir (rnein, mad. 13, 55). Bu erevede B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyinin kurduu nsan Haklar Komisyonu'nun 1947 ylnda Aznlklarn Korunmas ve Ayrm Gzetici nlemlere Kar Mcadele Konusunda Alt-Komisyon adn tayan bir alt-organ yaratt 157

grlmektedir. te yandan, ayrm gzetici davranlarn B.M. erevesinde kabul edilip yrrle giren iki insan haklar szleme hkmleri ile de yasakland grlmektedir (mad. 2). II. Dnya Savan izleyen bar andlamalar da, insan haklarnn korunmas erevesinde ayrm gzetici davranlar yasaklamak suretiyle, aznlklarn haklarn koruyan hkmler iermektedir. Bylece, Mttefikler ile 10.2.1947 tarihinde aadaki devletlerle imzalanan bar andlamalar ayrm gzetici davranlar yasaklamaktadr: i) talya (mad. 15); ii) Finlandiya (mad. 6); iii) Macaristan (mad. 2); iv) Romanya (mad. 3); v) Bulgaristan (mad. 2). Bununla birlikte, II. Dnya Savandan sonra da kimi devletlerin ikili andlamalar araclyla belirli aznlk guruplarnn zelliklerini ve haklarn korumaya aba gsterdii gzlenmektedir. Bunlarn banda, 6.9.1946 tarihinde italya ile Avusturya arasnda imzalanan ve talya'daki Tirolien aznln haklarn gvence altna almaya alan andlama gelmektedir. Yine, talya ile Yugoslavya arasnda 5.10.1954 tarihinde imzalanan ve Trieste'nin anlan devletler lkelerinde kalan blgelerindeki aznlklarn korunmasyla ilgili andlama bu trdendir. Fakat, II. Dnya Savandan bu yana aznlklarn korunmasna ilikin andlamalar, corafi bakmdan, Avrupa'nn snrlarn da ama eilimi gstermektedir. Nitekim, Pakistan ile Hindistan arasnda imzalanan 8.4.1950 tarihli andlama deiik nitelikli topluluklara ayr temsil hakk vermek suretiyle aznlklara ilikin birtakm dzenlemeleri kapsamaktadr. Aznlklar Rejiminin Kapsam Gnmz dnyasnda, yukardaki gelimelerin de gsterdii gibi, insan haklarnn genel korunmas dnda kalan genelletirilmi ve evrensel dzeyde yaplageli deeri kazanm bir aznlklar rejiminden sz etmek olana yoktur. Baka bir deyile, uluslararas dzeyde giderek g kazanan birtakm siyasal akmlara ramen, uygulanan hukuk asndan belirli bir lkede herhangi bir aznlklar rejiminin geerli olabilmesi iin bu som u t duruma ilikin bir dzenlemenin kabul edilmi olmas gerekmektedir. Bu da, yukarda belrittiimiz gibi, ounlukla andlamalar ve ender olarak da tek-tarafl bildirimler araclyla bu ynde bir ykmlln kabul ve koullarnn dzenlenmesi ile olanakldr. Dolaysyla, her kabul edilmi aznlklar rejiminin kapsam onu dzenleyen andlamann ya da tek-tarafl ilemlerin zel hkmleri erevesinde deerlendirilmek zorundadr. Bununla birlikte, aznlklar rejimi olarak kabul edilen durumlarn birtakm genel eilimlere yer verdii grlmektedir. lgili devletlerin kabul 158

ettii bu ortak deerlerin ve ltlerin kimilerinin giderek genel bir aznlklar rejiminin temel kurallarn oluturmas olana vardr. Ancak, bugn iin bunlar yalnzca andlamalarla kabul edilen zel aznlklar rejimlerinin ortak yanlarn gsteren verilerden teye bir hukuksal deer tamamaktadr. Aznlklar rejimine ilikin kabul edilen dzenlemelerin ortak noktalarndan biri, bu rejim altna konulacak kii guruplarnn ayrc niteliine ilikindir. Uygulanan hukukta aznlk statsnden yararlanan guruplarn ayrc eden birine ya da birkana sahip olduklar gzlenmektedir: i) din; ii) dil; iii) rk ya da etnik kken. Dolaysyla, kiileri byk bir blm insandan farkl klan ve az saydaki baka bir blm insan ile ayn kategoriye sokan ayrc zellie sahip kii guruplarnn herbirinin aznlklar rejimi altna sokulmas sz konusu olmamaktadr. Bir uzmann belirttii gibi, dnyada greceli olarak az sayda bulunan, rnein sarnlarn, solaklarn ya da rencilerin aznlk statsnden yararlanmalar hibir andlamada yeralmamaktadr (Y. Dinstein, "Collective human rights of peoples and minorities", I.C.L Q., 1967, s. 112). Aznlklar rejimine ilikin olarak gze arpan ikinci ortak nokta, gvence altna alnacak olan haklarn trleri ile ilgilidir. Bu rejimi kabul eden andlamalar, deiik llerde olmakla birlikte, genellikle iki deiik tr hakkn korunmasn salamaya aba gstermektedir. Bu haklarn birinci gurubu, aznla mensup kiilerin de ounluun haklarndan yararlanmasn salamak amacyla eitlik ve ayrm gzetmeme ilkelerini ieren kurallardan olumaktadr, ikinci gurup haklar ise, aznln ounluktan farkl olan din, dil ve etnik kken gibi zelliklerini srdrebilmesine ynelik kurallar kapsamaktadr. Aznlklarn ounlukla eitliini salayc ve ayrm gzetilmesini yasaklayc kurallar genellikle u konularda konulmaktadr; i) yaama hakk; ii) zgrlklerden yararlanma; iii) medeni ve siyasal haklardan yararlanma. Aznlklarn farkl kimliklerini srdrmelerine ilikin kurallar ise genellikle u konularda kabul edilmektedir: i) dillerini kullanma ve kendi dillerinde temel eitim grme; ii) dinlerinde serbest olma ve ibadetlerini serbeste yapma; iii) zel kltrlerini srdrme. Aznlklar rejimine ilikin olarak genel kabul gren nc ortak nokta, bu rejimlerin kimler lehine haklar dourduu konusuyla ve niteliiyle ilgilidir. Bu konuda U.S.A.D., 26.4.1926 tarihli Yksek Silezya'da Aznlk Okullar Davas'na ilikin kararnda, aznlk haklarndan rk, dil ve din gibi objektif ltlere gre bu guruba mensup olduu kabul edilen herkesin yararlanabilecei ve bu amala ilgililerin herhangi bir irade bildiriminde bulunmalarna gerek bulunmadn bildirmektedir (C.P.J.I., Se159

rie A/B, No. 9, s. 32). Tannan haklardan yararlanmann yolu ise, genellikle aznla mensup kiilerin bireysel dzeyde bunlardan yararlanmas biiminde olmaktadr. Baka bir deyile, haklar gurubun bir btn olarak deil, gurubun herbir yesince yararlanlmasna aktr. Bununla birlikte, ender de olsa, aznlklarn kimi andlamalarda btnlemi bir topluluk (bir cemaat) olarak birtakm haklara sahip klnd durumlar da vardr. Bu tr aznlk topluluunun haklar, andlamalara gre, topluluk temsilcilerinin bu sfatlar ile ilgili devletin kimi organlarna katlmas hakkndan (rnein, kimi blgelerdeki aznlk temsilcilerinin bakanlar komitesine katlmasnn kabul edildii 8.4.1950 tarihli Pakistan-Hindistan andlamas) belirli konularda zerklie sahip olmaya kadar (rnein, 10.2.1947 tarihli italya ile yaplan Paris bar andlamas ve buna bal belgelerle Tiroll aznlklarn yaad Bolzen blgesine tannan snrl zerklik) deiik haklar ve yetkileri iermektedir. Btn bu haklara karlk aznlklarn da uyrukluunu tadklar devlete ballk gstermesi gerektii kabul edilmektedir. Bununla birlikte ikinci Dnya Savana kadar hibir andlama bu konuda herhangi bir hkm iermemektedir. Ancak, Milletler Cemiyeti Genel Kurulu 21.9.1922 tarihli bir karar ile aznlklarn devletlerine sadakat grevi altnda bulunduklarn teyid etmekten geri kalmamtr, ikinci Dnya Savandan sonra yaplan zel aznlk andlamalarmn ise bu a kapad ve aznlklarn devletlerine kar kesin sadakat grevi bulunduunu bildiren hkmler ierdii bildirilmektedir (bkz. A. Demichel, a.g.m., s. 37). Aznlklar rejiminin gvencesi Aznlklara zel birtakm haklar tanndktan sonra, bunlara uyulmasn salayacak birtakm mekanizmalarn kurulmas gerekmektedir. Sorun bu adan ele alnd zaman herbir somut aznlk rejiminin kendine zg bir gvence mekanizmasna sahip olduu grlmektedir. Bununla birlikte, dnemlere gre deimelerine ramen, bavurulan belli bal gvence yntemlerini saptamak olanakldr. Gvence yntemlerinden biri, aznlklara kar ayrm gzetilmemesini amalayan i hukuk kurallarnn oluturulmas konusunda ilgili devletin ykmllk altna girmesi olmaktadr. Bylece, aznlklarn korunmas, hi olmazsa ilk elde, yine ilgili devletin yasalarna ve bunlar uygulayan yarg organlarna braklm olmaktadr. Ancak, kimi andlamalar aznlklarn korunmasn amalayan bu t r i hukuk hkmlerinin kolayca deitirilememesi iin bu kurallarn anayasal deerde olduunu ve ilgili devlet tarafndan tek-tarafl olarak deitirilemiyeceini ngrmektedir (rnein, 27.11.1919 tarihli Neuilly Andlamas, mad. 49. Metin iin 160

bkz. Cl.-A. Colliard, Droit international et histoire diplomatique, Paris Tome I, 3eme ed. 1955, s. 497). Bu amala anlan andlamalarca ngrlen bir baka yntem sorunun uluslararas rgtler nne gtrlmesi olmaktadr. Bu adan en nemli rnek Birinci Dnya Savandan sonra yaplan bar andlamalarmda konunun Milletler Cemiyeti Konseyi nne gtrlebilmesinin kabul edilmesidir. Sz konusu andlamalar aznlklarn haklarnn korunmasn Milletler Cemiyeti'nin gvencesi altna koyduklarn bildirdikten sonra, herhangi bir Konsey yesi devletin aznlk haklarnn inenmesi ya da tehdit edilmesine ilikin sorunlar Konsey nne getirebileceini ngrmektedir (rnein, 27.11.1919 tarihli Neuilly And., mad. 57, ayn yapt s. 499). Konsey bu konuda uygun grd nlemleri tavsiye etmek yetkisine sahiptir. Gnmzde B.M. Genel Kurulu da B.M. Andlamasmn 13. maddesine dayanarak nne getirilen aznlk haklar sorunlarn ilceleme ve tavsiyelerde bulunma yetkisiyle donatlmtr. Aznlk haklarnn korunmas amacyla bavurulan bir yntem de, aznlklarn uyruunda bulunduu devlet ile ya aznlk temsilcilerinin ya da aznlklar rejimi konusundaki bir andlamaya taraf teki devletler temsilcilerinin katld karma komisyonlar kurulmas olmaktadr. Ancak, bu t r komisyonlarn bana genellikle bir nc devlet uyruundan bakan seme yoluna gidildiine sk sk rastlanmaktadr. Anlan bu karma komisyonlarn grevlerinin ve kararlarnn niteliine gelince, iki deiik durumla karlalmaktadr. Bu t r komisyonlarn kimileri uzlatrma komisyonu olarak ngrlm olup, yalnzca tavsiye ve gr bildirebilmektedir (rnein, Hint-Pakistan Anlamas: Bkz. A. Demichel, a.g.m., s. 48). Buna karlk, bu t r komisyonlarn byk ounluu kesin ve balayc karar almakla yetkilendirilmitir (rnein: 10.2.1947 tarihli Macaristan ile yaplan Bar Andlamas, mad. 40, in Cl.-A. Colliard, a.g.y., s. 702-703; 5.10.1954 tarihli Trieste'nin statsne ilikin anlama, A. Demichel, a.g.m., s. 49). Nihayet, aznlklar rejiminin korunmasnn uluslararas yarg organlarnn gvencesi altna alnd andlamalar da vardr (rnein; 27.11.1919 tarihli Bulgaristan'la yaplan Neuilly Andlamas, mad. 57; Lozan Bar Andlamas, mad. 44). Ancak, bu t r andlamalar genellikle sorunun uluslararas yarg organlar nne gtrlmeden nce ya diplomatik yollarla ya da uluslararas rgt organlar erevesinde bir zme balama giriimlerinin gerekletirilmesini ngrmektedir. Bunlarn dnda insan haklarnn korunmas erevesinde gelitirilen birtakm zel yntemler de vardr. Bu yntemler insan haklarnn incelenmesi srasnda ele alnacaktr. 161

Yukardaki verilerden de anlalaca gibi, gerek aznlklar rejiminin ierii gerekse gvence mekanizmalar durumlara gre deiiklik gsterdiklerinden, her somut aznlk rejimine ilikin olarak o konuda gerekletirilen dzenlemelere bavurmak gerekmektedir. Trkiye asndan soruna baktmz zaman, Trkiye'ye aznlklar konusunda ykmllkler getiren andlama Lozan Bar Andlamas olmaktadr. te yandan, Trkiye'nin de taraf bulunduu birtakm andlamalar erevesinde, Bulgaristan'daki ve Yunanistan'daki Trk aznlklarnn durumlarnn gnmzde nem kazand gzlenmektedir. ii) Lozan Andlamasnda mslman olmayan aznlklarn korunmas rejimi

Lozan Bar Andlamasnm II. Blmnn III. Kesimi "Aznlklarn Korunmas" adn tamaktadr (mad. 37-45). Anlan hkmlerin, Lozan Konferans tutanaklarnn nda deerlendirilmesi ile de grlecei gibi, Trkiye'de yaayan mslman-olmayan aznlklar koruma altna almay amalad ortaya kmaktadr. Nitekim, Lozan konferansnda koruma altna alnacak aznlklar olarak yalnzca mslman-olmayan Rum, Musevi, Ermeni, Nesturi, Asuri ve Bulgarlardan sz edildii gibi (bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm I, Cilt 1, Kitap 1, s. 179-229 ve 295-341), Aznlklar Alt-Komisyonu mslman aznlklar ngrlen rejim dnda brakmay uygun grdn aka bildirmektedir (bkz. ayn yapt, s. 309-310). Dolaysyla, Lozan Andlamas ile Trkiye'de uygulanmas kabul edilen aznlklar rejimi mslman-olmayan aznlklarn rejimi olmaktadr (ayn gr iin bkz. A. elikel, Yabanclar Hukuku, istanbul, 3. bas, 1985, s. 27). Lozan Andlamasnda mslman-olmayan aznlklarn korunan birinci gurup haklar, onlarn ounlua eitliini salayan ve aleyhlerine ayrm gzetici davranlarda bulunulmasn engelleyen kurallardr. Bu erevede, Andlamann 38. maddesi ilk bendi, Trkiye'de oturan herkesin, doum, bir ulusal topluluktan olma, dil, din ve soy ayrm yaplmadan, yaamlarn ve zgrlklerini srdreceini ngrmektedir. Ayn maddenin 2. bendi Trkiye'deki herkesin, kamu dzeni ve ahlk kurallarna aykr dmemek kouluyla, inan, din ya da mezheplerinin gereklerini ister akta isterse zel olarak serbeste yerine getirme hakk bulunduunu bildirmektedir. Anlan maddenin 3. bendi ise, mslman-olmayan aznlklarn, ulusal savunma ve kamu dzeninin korunmas amacyla getirilen kstlamalar dnda, dolam ve g etme zgrlklerini teyid etmektedir. Mslman-olmayan aznlklar, ayrca, mslman Trklerin yararland b t n meden ve siyasal haklardan yararlanacaklardr (mad. 39). Bu erevede, din, inan ya da mezhep ayrl yasalar nnde eitlikte, kam u hizmet ve grevlerine kabul edilme eitli mesleklerde almada her162

hangi bir engel oluturmayacaktr. Yine, belirtilen aznlklar hukuk dzeninde ve uygulanmasnda tekilerle ayn ilemlerden ve gvencelerden yararlanacaklardr (mad. 40). Bylece, anlan aznlklarn dinsel, toplumsal kurumlar ile eitim ve retim kurumlar ve hayr kurumlarndan kendi din, dil ve inanlaryla uygun olarak serbeste yararlanma haklar vardr. Trkiye'deki mslman-olmayan aznlklarn farkl zelliklerini srdrmelerine ynelik kurallara gelince, bunlar en bata ticaret ilikilerinde, dini ayinlerinde, basn-yaym aralarnda ve ak toplantlarnda istedikleri dili kullanabilecekler (mad. 39, 4. bend) ve mahkemelerde kendi dillerini kullanabilmeleri iin gerekli kolaylklar salanacaktr (mad. 39, 5. bend). Yine, bu aznlklar, masraflarn kendileri karlamak kouluyla, her trl din ve hayr k u r u m u ile eitim-retim kurumlarn kurarak dillerini serbeste kullanabileceklerdir (mad. 40). Ancak, bu t r aznlklarn nemli bir oranda yerletikleri il ve ilelerde ilkokullarda kendi dillerinde renim yapabilmeleri iin Trkiye'nin gerekli kolaylklar gstermesi gerekmektedir (mad. 41). Fakat, Trkiye bu okullarda da Trkenin zorunlu olarak retilmesini isteyebilecektir. te yandan, anlan aznlklarn kilise, havra, mezarlk ve teki din k u r u m l a n tam bir gvence altnda olacaktr (mad. 42, 3. bend). Mslman-olmayan aznklarn inanlarna ve dinsel ayinlerine aykr herhangi bir davrana zorlanamyacaklar kabul edilmektedir (mad. 43). Yine, Andlama ile anlan aznlklarn aile hukuku ve kiisel statleri bakmndan kendi rf ve adetlerinden yararlanabilecekleri ngrlmtr (mad. 42, 1. bend). Ancak, Trkiye'de Meden Kanunun kabul edilmesinden nce kabul edilen bu son kurallar Meden Kanunun kabul ile anlamn yitirmitir. Nitekim, Meden Kanunun kabulnden az nce Museviler 15.9.1925, Ermeniler 17.10.1925, Rumlar 27.11.1925 tarihli bavurular ile byle bir ayrcala gerek kalmadm T.C. Adliye Bakanlna bildirmilerdir (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 244). Lozan Bar Andlamasnn mslman-olmayan aznlklara ilikin gvenceleri eitli dzeylerde ortaya kmaktadr. En bata, anlan andlama hkmleri Trkiye'nin temel yasalar olarak nitelendirilmekte ve bunlan n herhangi bir ulusal yasa, ynetmelik ya da resmi ilemle tek-tarafh olarak deitirilemeyecei ngrlmektedir (mad. 37). Dolaysyla, anlan hkmlere aykr herhangi bir i hukuksal ilemin geersizliinin ncelikle ulusal yarg organlanmz tarafndan saptanmas sz konusu olacaktr. Lozan Andlamasma gre anlan hkmlerin deiiklie uratlabilmesi bu deiikliin Milletler Cemiyeti Konseyi'nce kabul edilmesi ile olanakldr (mad. 44). Ancak, bugn Milletler Cemiyeti rgt ortadan kalktna gre anlan h k m n gereklerinin B.M. organlarnca yerine getirilmesi olanann bulunup bulunmad sz konusu olmaktadr. kinci olarak, Lozan 163

Andlamasnda aznlk haklarna ilikin olarak Trkiye ile imzac teki devletler arasnda ortaya kacak herhangi bir uyumazln uluslararas yarg yolu ile zlmesi olana vardr (mad. 44, 3. bend). Zira, ilgili hk m bu uyumazlklarn uluslararas nitelikte birer uyumazlk oluturduunu belirttikten sonra, "Trk Hkmeti byle bir uyumazln teki taraf isterse, Uluslararas Srekli Adalet Divanna gtrlmesini kabul eder" demektedir. Geri bugn U.S.A.D. ortadan kalkm bulunmaktadr fakat B.M. Andlamasnn ekini oluturan U.A.D. Statsnn 37. maddesi yrrlkte bulunan bir andlamann U.S.A.D.'a bavurulmasn ngrmesi durumunda bunun UA.D.'na yaplabileceini kabul etmektedir. iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk aznlklar sorunu Yunanistan'daki Trk aznlklara ilikin rejim

Yunanistan ile Trkiye arasnda 30.1.1923 tarihinde imzalanan ve Lozan Andlamasnn bir parasn oluturan Mbadele Szlemesi ile o tarihlerde Yunanistan'da yalnzca Bat Trakya'daki Trk aznl kalmtr (metin iin bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2, s. 89-94). Ancak, daha sonra, 10.2.1947 tarihli talya ile yaplan Paris Bar Andlamasnn 14. maddesi araclyla Oniki Adalarn talya'dan Yunanistan'a gemesi sonucu (bkz. U.N., Treaty Series, 1950, vol. 49, s. 13 [Fr.] ya da s. 134 [ng.]) bu adalarda oturan Trkler de talyan uyrukluundan Yunan uyrukluuna girmitir (ayn and., mad. 19/1, ayn yapt, s. 14 [Fr.]). Dolaysyla, bugn Yunanistan'da byk ounluu Bat-Trakya'da ve ok kk bir blm Oniki Adalarda olmak zere mslman Trk aznlklar yaamaktadr. Anlan Trk aznlklarn zel bir aznlk rejiminden yararlanmas, Bat Trakya Trkleri iin balca be andlama ile dzenlenmi bulunmaktadr: i) 10.8.1920 tarihli Yunanistan'daki Aznlklarn Korunmasna likin Sevr Andlamas; ii) 24.7.1923 tarihli Lozan Bar Andlamas; iii) 1.12.1926 tarihli Atina tilafnamesi; iv) 10.6.1930 tarihli Mbadele konusunda Ankara Szlemesi; v) 9.12.1933 tarihli Ankara Szlemesi. Trkiye'yi paralayan Sevr Andlamas ile ayn tarihte ve ayn yerde imzalanan Yunanistan'daki aznlklarn korunmasna ilikin Sevr Andlamasnn taraflar u devletlerdir: Yunanistan, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya (bu andlama konusunda bilgi iin bkz. B. Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1986, s. 43-45). Anlan andlama . maddesinde aznlklarla ilgili hkmlerin temel yasa niteliini vurguladktan sonra, birok adan aznlklarn teki yurttalara eitliini salayacak hkmler iermektedir (mad. 2-7). Andlamann 7-9. maddesi ise aznlklarn dil, din ve eitim konularnda kendi zelliklerini srdrebilmesine olanak veren dzenlemeler getirmektedir. Andlamann 10. mad164

desi zellikle mslman aznlklara ilikin olup, kiisel durumlar , ve aile hukuku bakmndan slam adetlerine sayg gsterilmesi ngrlmekte, cami, mezarlk, vakflar ve teki islam kurumlar gvence altna alnmaktadr. Lozan Bar Andlamasna gelince, daha nce incelediimiz, Trkiye'deki mslman-olmayan aznlklarn korunmas konusunda kabul edilen b t n hkmler aynen Yunanistan'daki Trk aznl iin de geerli klnmtr. Nitekim, Lozan Bar Andlamasmn 45. maddesi yledir: "Bu Kesimdeki hkmlerle, Trkiye'nin mslman-olmayan aznlklarna tannm olan haklar, Yunanistan'ca da, kendi lkesinde bulunan mslman aznla tannmtr" (bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2, s. 14). 1.12.1926 tarihli Atina tilafnamesi, 1923 Mbadele Szlemesi sonucu Trkiye'den Yunanistan'a giden Rumlarn Bat-Trakya'daki Trklerin kimi tanmazlarna el koymasna ilikin olarak Trk aznln daha ok mlkiyet haklarn korumaya ve geri verilmesini salamaya ynelik hkmler iermektedir (metin iin bkz. R.G., 15.3.1927, Say 576). 10.6.1930 tarihli Ankara Szlemesi tam olarak yle andlandrlmtr: Mbadelei Ahaliye Mtedair Lozan Muahedenamesine Atina tilafnamesinin Tatbikatndan Mtevellit Mesailin Sureti Katiyede Halli Hakknda Mukavelename (metin iin bkz. R.G., 1.7.1930, Say 1534). Bu andlama ile de Bat Trakya'da bulunan btn mslman Yunan yurttalarna aznlk haklarndan yararlanma hakk tannmas kabul edilmekte ve anlan aznln mallarnn en iyi biimde korunmas, kimi durumlarda da tazmin edilmesi ngrlmektedir. Nihayet, 9.12.1933 tarihli "Trk-Rum Ahali Mbadelesi Muhtelit Komisyonunun lgasna Mtedair Mukavelename", ilke olarak, bu konuda grevlendirilen karma komisyona son verme amacn gtmesine ramen, Trklerin sahip olduu haklara ilikin olarak 10.6.1930'dan nce Yunan Hkmetince fiilen igal edilmemi mallar konusunda herhangi bir snrlayc ilem yaplamayacan ngrmektedir (metin iin bkz. R.G., 8.1.1934, Say 2599). Oniki Adalarda yaayan mslman Trk aznln hukuksal gvencelerine gelince, onlar bakmndan da en temel belgeyi 10.8.1920 tarihli Yunanistan'daki Aznlklarn Korunmasna ilikin Sevr Andlamas oluturmaktadr. Zira, andlamalar hukukunun bir genel kural olarak, her andlamanm ilke olarak taraf devletin lkesinin tmnde h k m douraca ngrlmektedir (1969 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, mad. 29). Bu kural daha sonra ilgili devlet lkesine katlan lke paralar bakmm165

dan da geerliliini korumaktadr. Nitekim, 1978 Devletlerin Andlamalara Ardl Olmas Konusunda Viyana Szlemesinin 15. maddesi, bir devlete sonradan katlan lke paralar zerinde de ilke olarak bu devletin andlamalarnn geerli olacan ngrmektedir. Kald ki, Sevr Andlamasnm ak hkmleri anlan andlamann b t n Yunanistan lkesinde, sonradan lkeye katlabilecek topraklar dahil, uygulanacan ngrmektedir (bkz. B. Oran, a.g.y., s. 63). Ayrca, gerek Bat Trakya Trklerinin, gerek Oniki Adalar Trklerinin birtakm aznlk haklarnn korunmas insan haklar erevesinde de gvence altna alnm bulunmaktadr. rnein, Oniki Adalardaki Trk aznlklarn haklar iin 1947 Paris Bar Andlamasnm 19. maddesi 4. fkrasn gsterebiliriz. Anlan hkm, talya'nn teki devletlere devrettii lkeler zerindeki kiilerin, hibir ayrm gzetilmeden, dnce aklama, basn ve yayn, inan, dnce ve toplant zgrlklerinden tam olarak yararlanmalarn ngrmektedir (U.N., Treaty Series, Vol. 49, s. 15). Yine, gerek Bat Trakya Trkleri, gerek Oniki Adalardaki Trk aznlklarn B.M. Andlamas ile Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde ngrlen btn haklardan yararlanacaklar aktr. Yukarda belirtilen andlamalar ve saladklar haklar konusunda bugn birtakm sorunlarla karlalmaktadr. En bata, Yunanistan 1920 Sevr Andlamasnm bugn yrrlkten kalktn ve dolaysyla Yunanistan'daki Bat Trakya Trkleri dnda Trk aznln hibir aznlk rejiminden yararlanamayacan ileri srmektedir (B. Oran, a.g.y., s. 63). te yandan, Yunanistan hkmetlerinin anlan andlamalarla korunan dil, din, eitim, toplumsal rgtlenme, yurttalk haklar ve tanmaz mallarla ilgili olarak, zellikle Bat Trakya Trklerinin aznlk haklarn artan bir biimde inedii ortaya kmaktadr (bkz. B. Oran, ayn yapt, s. 69-144). Bulgaristan'daki Trk aznlklara ilikin rejim Daha Osmanl mparatorluu iinde zerk bir stat kazanmas annd a n balayarak Bulgaristan'daki Trklerin birtakm aznlk gvencelerinden yararlanmas ngrlmtr (13.7.1878 tarihli Berlin Andlamasnm 5. maddesi: Bkz. N. Erim, Metinler, s. 407). Yine, Bulgaristan'n 1908'de bamszln ilan etmesinden sonra Osmanl mparatorluu ile yapt 29.9.1913 tarihli stanbul Bar Andlamas da Trk aznlklarn haklarn gvence altna alan hkmler ve ekler iermektedir (bkz. N. Erim, aym yapt, s. 463, 468-479). Fakat bugn Bulgaristan'daki Trklerin aznlk haklarndan yararlanmalar balca iki andlamaya dayanmaktadr: i) Bulgaristan'n ttifak Devletleri ile yapt 27.11.1919 tarihli Neuilly Andla166

mas; ii) Bulgaristan ile T.C. arasnda yaplan 18.10.1925 tarihli ikili Dostluk Andlamas. Neuilly Andlamasnn IV. Blm "Aznlklarn Korunmas" baln tamakta olup, 49. maddesi bu hkmlerin temel yasalar niteliinde olduunu bildirmektedir (Cl.-A. Colliard, a.g.y., 3eme ed., 1955, s. 497 vd.). Andlamann 54. maddesi, rk, dil ve din bakmndan aznlklara mensup olan Bulgar yurttalarna teki Bulgar yurttalarna eit davranlmasm ngrmektedir. Yine, ayn madde bu aznlklarn hayr kurumlar ile toplumsal ve eitimsel kurumlar kurma ve bunlar ynetme hakkna sahip olduunu kabul etmektedir. Nihayet, 55. madde dili Bulgarca olmayan Bulgar yurttalarnn youn olduu yerlerde kendi dillerinde eitim yapmalarna Bulgar Hkmetinin uygun kolaylklar salamasn ngrmektedir. Bulgaristan ile Trkiye arasndaki 1925 dostluk andlamas ise, ek protokolunda Bulgaristan'daki Trklerin 1919 Neuilly Andlamasnda kabul edilen aznlklara ilikin btn hkmlerden yararlanmalarn ngrmektedir (metin iin bkz. R.G., 20.6.1926, Say 403). Bundan baka, Bulgaristan'daki Trklerin insan haklarnn korunmasna ilikin olarak Bulgaristan'n taraf olduu birok andlamadan yararlanmalar gerekmektedir (eitli andlamalarn ilgili hkmleri iin bkz. H. Pazarc, "Uluslararas Hukuk ve Andlamalar Ynnden Bulgaristan'daki Trklerin Haklar", D Politika, Haziran 1985, Say 2, s. 5-7). Bugn, zellikle 1984 yl sonundan bu yana, Bulgaristan'n anlan andlamalara sayg gstermedii ve Bulgaristan'daki Trk aznln adlarn deitirmek, din ve ibadetlerinin gereini yapmalarna engel olmak, Trke konuulmasn ve yayn yaplmasn engellemek yollaryla aznlk haklarn inedii gzlenmektedir. Bu t r nlemleri kabul etmek istemeyen Trk aznla kar ise Bulgaristan yetkililerinin bask, sindirme ve iddet yollarna bavurduu basnda sk sk yeralmaktadr. b) Snmaclar (Mlteciler) (Refugees; refugies; Flchtlinge) en geni anlamyla, uyruunda bulunduu ya da lkesini eitli nedenlerle terk eden ve serbeste kalmayan ve bu nedenle bir baka devletin, ilke altna giren bireyleri belirtmektedir.

Snmac terimi, ikmet ettii devletin geriye dnme olana olarak, geici korumas

Snmaclar, snma olaynn nedenine ve gerekletirme biimine bakarak ikiye ayrmak olana vardr: i) bir lkedeki birtakm ayrm gzetici olaylardan ya da savatan, i atmalardan kaarak gerekletirilen
167

topluca snmalar sonucu bu duruma denler (rnein, Hitler Almanya'sndan kaarak baka lkelere sman Museviler ve radikal solcular); ii) kii olarak kendilerine kar giriilen ayrm gzetici eylem ve ilemler nedeniyle bireysel snmalar sonucu bu duruma denler (rnein, lkesindeki siyasal kovuturmalar nedeniyle baka bir devlet lkesine snanlar) . i) Uluslararas dzeydeki gelimeler

Belirli guruplarn topluca snmac olmas olay Antik alardan gnmze kadar gelen eitli rneklere sahiptir. rnein, 1492 ylnda Musevilerin topluca spanya'dan karlmalar nedeniyle Osmanl mparatorluu'na yerlemeleri bizim tarihimizi de ilgilendiren bir toplu snma olaydr. Fakat bu t r snmaclarn uluslararas dzeyde koruma altna alnmalar ancak 20. yzylda gerekletirilebilmitir. Uluslararas dzeyde gerek topluca, gerek bireysel snmaclarn koruma altna alnmalarnn ilk rneini Milletler Cemiyetine bal olarak gerekletirilen koruma ve yardm kurumlar oluturmaktadr. B.M. ile snmaclarn uluslararas dzeyde korunmas artarak srmektedir. Milletler Cemiyeti erevesinde snmaclarn korunmasna ilikin ilk rgtlenme 1920'li yllarn balarnda gerekletirilmitir. Bu erevede, snmaclara yardm amacyla Milletler Cemiyetinde nl Norveli kif Nansen 1921 ylnda rgtn bu konudaki yksek komiseri olarak atanmtr. Nansen'in lm zerine ise, 1930 ylnda, snmaclar iin Nansen Uluslararas Ofisi adn tayan ayr bir bro kurulmas yoluna gidilmitir (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 767). Anlan kurumlar, Sovyet devriminden kaan Ruslar ve kimi aznlklar ile Birinci Dnya Savanda yenilen Osmanl mparatorluu ve Almanya'dan kaan aznlklara, kimlik belgesi ve pasaport yerine geecek yolculuk belgeleri vermeye ve geici sre barnmalarna yardmc olmaya aba gstermilerdir. Hitler Almanya'sndan v 1933'te balayan topluca kamalar sonucu bu kez Londra'da yerleen, Milletler Cemiyeti sekreterliine bal olmamakla birlikte M.C. Konseyi tarafndan atanan, bir zel yksek komiserliin kurulduu gzlenmektedir. Anlan yksek komiserlik 31.12.1935'te kapatlm ve grevini Nansen Ofisi srdrmtr. Nansen Ofisi'nin 31.12.1938'de kapatlmas ile de Milletler Cemiyetinin 1.1.1939'da kurduu bir yksek komiserlik onun yerine gemitir. Milletler Cemiyeti'nin snmaclarla ilgisi yalnzca yardm amal rgtlenmelerle kalmam ve bu konuda birka andlama imzalanmas yoluna da gidilmitir. Bylece, 12.5.1926 tarihinde Rus snmaclara ve 30.6.1928 tarihinde Ermeni snmaclara ilikin "geici dzenleme168

ler" (arrangements provisoires) imzaland gzlenmektedir. Daha sonra, 28.10.1933 tarihinde Rus ve benzeri snmaclarn uluslararas statsne ilikin bir szleme yaplmtr. Nihayet, Hitler Almanya'sndan kaan snmaclarn statsne ilikin olarak 28.7.1938 tarihli bir szleme gerekletirilmitir. kinci Dnya Sava srasnda Mttefiklerin kurtardklar lke halklarna yardm ve yabanc lkelerde bulunan kiilerin lkelerine geri dnmesini salamak amacyla, 9.11.1943'te Yardm ve Yeniden na in Birlemi Milletler Ynetimi (U.N.R.R.A.) ad verilen bir organn kurulduu grlmektedir. Bunu, B.M. rgtnn kuruluu ile, Genel Kurulun 15.12.1946 tarihli bir karar sonucu kurulmas kabul edilen ve geici bir uzmanlk kurumu niteliinde olmas ngrlen, Snmaclar Uluslararas rgt (O.I.R.; I.O.R.) izlemitir. Snmaclar Uluslararas rgt fiilen kurulup almaya balayana kadar, 1.7.1947 tarihinden balayarak bir hazrlk komisyonu onun grevlerini stlenmi ve U.N.R.R.A. son bulmutur. Snmaclar Uluslararas rgt, 20.8.1948'den ubat 1952'ye kadar bu grevini srdrmtr. Bu arada, B.M. Genel Kurulu, 14.12.1950 tarihli bir karar ile, snmaclarn sorunlaryla ilgilenmek zere, B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii (H.C.R.) Statsn kabul etmitir. yllk bir sre iin kurulan bu yksek komiserliin grevi daha sonra er yllk srelerle yenilenegelmitir. Genel olarak snmac durumundaki kiilerin isterlerse lkelerine dnmelerine, istemezlerse yeni lkelere yerlemelerine ve uyum salamalarna yardmc olma amac gden bu yksek komiserlik, blnm lkelerin snmaclar ile belli kurumlarn ura alanna giren snmaclarla ilgilenmemektedir. Bu sonuncu trden kendileri iin zel bir rgt kurulan snmaclarn en nemli gurubunu Filistinli snmaclar oluturmaktadr. Daha 1.12.1948'de, Filistinli Snmaclara Birlemi Milletler Yardm (A.N.U.R.P.) adn tayan geici bir k u r u m u n bu amala kurulduu grlmektedir. Sonradan, B.M. Genel K u r u l u n u n 8.12.1949 tarihli bir karar ile, Orta-Dou'daki Filistinli Snmaclara Yardm ve almalar Birlemi Milletler Ofisi (U.N.R.W.A.) kurulmu ve nceki k u r u m u n yerini almtr. Bu kurum bugn de grevini srdrmektedir. B.M.'in snmaclarla ilgilenmesi, aym zamanda, bu konuda bir evrensel andlamann imzalanmasn da salamtr. Snmaclarn Statsne likin Szleme 28.7.1951'de Cenevre'de imzalanm olup, 22.4.1954'ten bu yana yrrlktedir. Trkiye de anlan szlemeyi 29.8.1961 gn ve 359 sayl bir yasa ile onaylayarak (R.G., 5.9.1961, Say 10898), 30.3.1962'den bu yana yrrle koymu bulunmaktadr (N.U., Traites Multilateraux, s. 149). Anlan szlemenin kimi hkmleri 16.12.1966 tarihli bir ek protokol ile birtakm deiikliklere uramtr. Trkiye anlan bu protokol
169

da 1.7.1968 gn ve 6 sayl kararname ile onaylayarak taraf olmutur (R.G., 5.8.1968, Say 12968). Birtakm ekincelerle Trkiye'nin taraf olduu bu szleme ve ekinin kapsam aada yeri geldike ele alnacaktr. ii) Snmac Statsnn tannmas Genel Eer bir devlet birtakm koullar yerine geldiinde bu koullar iinde bulunan kiilere snmac statsn tanyaca yolunda hkmler ieren herhangi bir andlamaya taraf deilse, uluslararas hukukun bu konuda kabul ettii genel bir yaplageli kural bulunmamaktadr. U.A.D.'nn 20.11.1950 tarihli Snma Hakk Davas'na ilikin karar, bu ynde akseik olaylann saptanamamas nedeniyle, devletlerin hukuksal ykmllnn varl lehinde bir gr oluturulamadm vurguladktan sonra, grn aynen yle srdrmektedir: "Daha genel bir biimde, lke devletinin snma hakk tanmas, herhangi bir hukuksal grev duygusu tarafndan kabul ettirilen bir karar olmayp, uygun den dncelerin ya da basit siyasal elverililiklerin belirlemesinden doar grnmektedir." (CI.J., Recueil, 1950, s. 286. Ayrca bkz. ayn yapt, s. 277). Snmac statsnn tannmasnda genel olarak kabul gren gereke, bir suluyu adaletin uygulanmasndan karmak deil, "adalet rts altnda yasann egemenliinin yerini keyfiliin almas"na engel olunmas dncesidir (U.A.D.'nn Snma Hakk Davas karar, C.I.J., Recueil, 1950, s. 284). Bu nedenle, uygulamada devletlerin kiilere snma hakk tanmas durumu, ok byk lde, yalnzca siyasal olaylara bal olarak ortaya kmaktadr. Nitekim, 10.12.1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirisi de, 14. Maddesinde, herkesin zulm karsnda baka lkelere snma hakk bulunduunu .bildirdikten sonra, bunun adi sulular iin uygulanamyacan ngrmektedir. Snma olay fiilen iki biimde gerekleebilmektedir: i) lkesel snma (territorial asylum; asile territoriale; Gebietsasyl); ii) diplomatik snma (diplomatic asylum; asile dip!omatique; diplomatisches Asyl). lkesel snma, bir devletin dorudan lkesine snmay belirtmekte olup, lke devletinin lkesel egemenliinin olaan kullanmnn sonucudur (U.A.D.'nin Snma Hakk Davas karar, C.I.J., Recueil, 1950, s. 274-275). Dolaysyla, herhangi bir kiiye, lkesinden snma istenmesi durumunda, bir devletin bu staty tanyp tanmamas lke devletinin takdirine bal grnmektedir. Buna karlk, diplomatik snmada snmacnn su iledii lke zerinde bulunan bir yabanc diplomasi temsilciliine 170

bavurmas sz konusu olup, ilke olarak, lke devletinin lkesel egemenliine bir aykrlk oluturduu kabul edilmektedir. Bu nedenle, devletlerin diplomatik snma tanmama ykm altnda bulunduu gr yaygndr. Bununla birlikte, bir devletin baka bir lkedeki diplomasi temsilciliine snan bir kiiyi, ilke olarak, lke devletine teslim etme ykmll de yoktur (U.A.D.'nin 13.6.1951 tarihli Haya de la Torre Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1951, s. 81-82). Byle bir ykmllk ancak bu ynde bir andlama h k m n n ya da baka yolla kabuln varolmas ile olanakldr. Snmac statsnn tannmasnn kesin olabilmesi iin bunun iki tarafa da kabul edilmesi en sorunsuz durumdur. Aksi takdirde, U.A.D. 20.11.1950 tarihli Snma Hakk Davas'na ilikin kararnda, diplomatik snma konusunda bir tarafn iradesinin yeterli olmadn kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 274-275). 1951 Snmaclarn Statsne likin Szleme ve Protokol Snma isteyen bir kiiye bu statnn tannmasn zorunlu klan bir genel yaplageli kuralnn bulunmamasna karlk, 1951 Szlemesi ve eki protokol bu konuda taraf devletlere birtakm ykmllkler getirmektedir. Anlan andlamalara taraf olan devletler, Szlemenin 1. maddesinde belirtilen snmac tanmna giren kiilere kendi lkelerine geldikleri takdirde snmac statsn tanmak zorundadr. Szlemenin 1, maddesine gre, genel olarak, snmac statsnden yararlanabilme durumunda olan iki gurup kii belirtilmitir: i) daha nce szn ettiimiz 1926, 1928, 1933, 1938 ve 1939 andlamalarna gre snmac saylan kiiler; ii) "1.1.1951'den evvel cereyan eden hadiseler neticesinde ve rk, dini, tabiiyeti, muayyen bir itimai guruba mensubiyeti veya siyasi kanaatleri yznden takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda olduu memleket dnda bulunan ve ibu memleketin himayesinden istifade edemiyen veya mezkr korkuya binaen istifade etmek istemiyen yahut tabiiyeti yoksa ve bahis konusu hadiseler neticesinde evvelce mtaden ikamet ettii memleket dnda bulunuyorsa, oraya dnemiyen veya mezkr korkuya binaen dnmek istemeyen ahs". Grlecei gibi, Szleme yalnzca 1.1.1951'den nceki olaylara ilikin olarak snmac statsnn tannmas ile snrl bulunmaktadr. Ancak, Szlemeye taraf devletlere, 1.1.1951'den nceki olaylar deyimiyle ilgili olarak da, iki olanak arasnda seme hakk tannmtr. Bylece, isteyen devletler bu tarihten nce yalnzca Avrupa'da geen olaylara ilikin olarak snmac statsn tanma yoluna gidebilecekleri gibi, isteyenler de anlan tarihten nce b t n dnyada geen olaylara bal olarak snmac statsn tanma yoluna gidebileceklerdir. Trkiye, yukarda belirtilen tarihte Szlemeya katlrken koyduu ekincelerde, 1926 ve 1928 andlamalarnn d171

nda olmak kouluyla birlikte, 1951'den nceki olaylar deyimini de yalnzca Avrupa iin geerli olacak biimde kabul ettiini bildirmitir. Szlemeye ek 1967 tarihli Protokol, Szlemede kabul edilen 1951 ncesi olaylara ilikin olarak snmac stats tannmas snrn kaldrmtr. Dolaysyla, anlan protokole taraf devletler, 1951'den sonraki snma olaylarna ilikin olarak da snmac statsn tanma ykmlln kabul etmi bulunmaktadr. Trkiye de, daha nce bildirdiimiz gibi, bu protokol onaylayarak 1951'den nceki olaylarla ilgili olma koulunu kendisi bakmndan kaldrm bulunmaktadr. Ancak, Szlemenin tand olanaktan yararlanarak Trkiye'nin koyduu yalnzca Avrupa'daki olaylara ilikin snmalar koulu geerliliini srdrmektedir. Bylece, bugn Trkiye, rk, din, bir ulusa ya da toplumsal guruba mensup olma ya da siyasal dnceler nedeniyle, Avrupa'daki olaylara bal olarak Tkiye'ye geen kiilere, ilke olarak, snma hakk tanmak ykm altnda bulunmaktadr. Buna karlk, Avrupa d lkelerdeki olaylar sonucu snma durumlar Trkiye'ye andlama hkm niteliinde herhangi bir ykmllk getirmemektedir. 1951 Szlemesi ve eklerine gre snmac stats kazamlabilmes konusunda birtakm kuraldlklar vardr. Bu erevede, B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii dndaki B.M. organlar ya da kurumlarnn korumas altnda bulunan kiiler (mad. l / D ) , snd lkenin yurttalna zg hak ve ykmllklere sahip bulunduu o lke makamlarnca kabul edilen kiiler (mad. l / E ) , sava sulusu olduu, snma olayndan nce kalan lke dnda ar bir su iledii ya da B.M. ama ve ilkelerine aykr fiillerden sulu bulunduu konusunda aleyhlerine ciddi kantlar varolan kiiler (mad. l / F ) 1951 Szlemesi hkmlerinden yararlanamyacaklardr. Yine, 1951 Szlemesi ve eklerinin uygulanmas aadaki durumlarda son bulmaktadr (mad. l / C ) : i) yurtta olunan devletin korumasndan kendi istei ile yararlanlmas; ii) yurttal kaybedilen devlet yurttalna kendi istei ile dnlmesi; iii) bir nc devlet yurttal kazanlmas; iv) kalan lkeye yerlemek zere dnlmesi; v) snmac statsnden yararlanlmasn gerektiren koullarn ortadan kalkmas (rnein, zerindeki basknn kalkmas gibi). iii) Snmaclarn hukuksal korunmas Genel Snmac statsnn tannmas bu sfattan yararlanacak kiinin ilgili lkede ya da diplomasi temsilciliinde kaldka koruma altnda bulunmasn gerektirmektedir (U.A.D.'nn 20.11.1950 tarihli Snma Hakk 172

Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1950, s. 281). Bylece, bu statden yararlanmas kabul edilen kiinin, kesin olarak, kat devlete geri verilmemesi gerekmektedir. Bu y k m o kadar nemlidir ki, bir devletin ilke olarak uluslararas hukuka aykr olduu kabul edilen diplomatik snma tanmas durumunda bile, bir kere belli bir kiiye bu sfat tandktan sonra, onu artk geriye vermemesi gerektii ynnde anlalmaktadr (U.A.D.'nn 13.6.1951 tarihli Haye de la Torre Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1951, s. 81). Bununla birlikte, eer snmac statsnn tannmas uluslararas hukuka aykr ise, buna, ilgili devlet tarafndan baka yntemlerle, rnein baka lkeye brakmak gibi, son verilmesi gerektii kabul edilmektedir (ayn karar, s. 82). Belirtilen geri vermeme ykm dnda uygulanan hukukta saptanan uluslararas yaplageli kural deeri kazanm baka koruma kurallar konusunda bir aklk yoktur. Buna karlk, belirli andlamalar erevesinde snmaclarn yararlanacaklar gvence dzenleri vardr. Bunlarn en nemlisi 1951 Snmaclar Szlemesidir. 1951 Snmaclar Statsne likin Szleme Anlan Szleme ve eklerine gre, snmac stats kazanan kierin korunmasnda gzetilmesi gereken en temel ilke, bunlar arasnda rk, din ya da gelinen lke bakmndan herhangi bir ayrm gzetilmemesi olmaktadr (mad. 3). Snmaclarn genel olarak yararlanacaklar haklar bakmndan ise, l bir koruma rejimi ngrlmektedir. Bylece, snmac aadaki konularda yurttalara eit davran g nek hakkna sahiptir: i) dinsel ibadet ve ocuklarnn dinsel eitimi (ma ); ii) dnsel ve endstriyel mlkiyet (mad. 14); iii) yarg organlar nnde taraf olarak bulunma (mad. 16); iv) ilk retimden yararlanma (mad. 22/1); v) sosyal yardmlar (mad. 23); vi) alma koullar ve sosyal gvenlik (mad. 24). kinci olarak, cretli bir meslekte alma ile sendika ve dernek haklar konularnda, snmaclar yabanclar arasnda en ok gzetilen ulus ilkesinden yararlanma hakkna sahiptir (mad. 15 ve 17). nc olarak ise, snmaclar aadaki konularda en az teki yabanclara tannan haklardan yararlanma durumundadr: i) meslek sahibi olma (mad. 18 ve 19); ii) mesken; iii) orta ve yksek renimden yararlanma (mad. 22/2); iv) gezi serbestlii (mad. 26); v) mali ykmllkler (mad. 29); vi) tanr ve tanmaz mlkiyet (mad. 13). Szlemede dzenlenen baka bir konu snmacnn kiisel stats olmaktadr. Bu erevede, snmacnn kiisel statsnn, ilke olarak, ikametgah lkesinin yasalarna bal olduu ngrlmektedir (mad. 12/1). 173

Ancak, snmacnn bir ikametgah yoksa, o zaman bulunduu lkenin yasas bu konuda geerli olacaktr. Snmacnn nceden sahip olduu kiisel statsne ilikin haklara ve zellikle evlilie bal haklara btn Szlemeye taraf devletlerin sayg gstermesi gerekmektedir (mad. 12/2). Snmac statsnden yararlanabilecek kiilerin Szlemeye taraf bir devlet lkesine usulsz girii durumunda, bu usulszlk nedeniyle herhangi bir ceza verilmesi yasaktr (mad. 31/1). Ancak, bu kiilerin bir an nce yetkili makamlara bavurarak geerli olan nedenlerini anlatmalar gerekmektedir. lkesine snlan devlet snmaclar, ilke olarak, snr d etmeme ykm altndadr. Ancak, ulusal gvenlik ya da kamu dzeni nedenleri ile bir devletin lkesine snan kiileri snr d etme yetkisi sakl tutulmaktadr (mad. 32/1). Bu snr d etme yasal yollara uygun olarak yaplmal ve acil durumlarn dnda snmacya susuzluunu kantlama hakk tannmaldr (mad. 32/2). Snr d edilmesine karar verilen kiiye olaan olarak baka bir lkeye kabul iin makul bir sre tannmas gerekmektedir (mad. 32/3). Her haliyle, snr d edilecek kii, ilke olarak, kat lkeden snr d edilemez ya da o lkeye iade edilemez (mad. 33/11). Bununla birlikte, bulunduu lke gvenlii iin tehlikeli kiiler ile kat lkede iledii ar bir suu kesinleen kiilerin bu haktan yararlanma isteinde bulunamyacaklar ngrlmektedir (mad. 33/2). Herhangi bir devlet snmaclara tannan bu haklardan daha iyilerini tanma yetkisine sahiptir (mad. 5). Snmaclarn bulunduklar lkede grevlerine gelince, konuk eden lkenin t m yasalar ve tzkleri ile kamu dzeninin korunmas amacyla alnacak her trl nlemlere uymak zorunluluu vardr (mad. 2). C. Uyruksuzlar (tabiiyetsizler) (vatanszlar) (Stateless; apatrides; Heimatlos) Uyruksuzlar, hibir devletin kendi uyrukluuna kabul etmedii kiilerdir. Bir kiinin uyrukluktan yoksun kalmas ok deiik nedenlere bal olarak ortaya kmaktadr. Nedenlerden biri "teknik" niteliklidir. inde bulunduu d u r u m nedeniyle hibir devletin uyrukluunu verdii koullara uyamayan kiilerin uyrukluktan yoksun kalmas bu ereveye girmektedir. rnein, doum yeri (jus soli) ilkesine gre uyrukluunu veren bir devletin yurttann ocuu, uyrukluunu kan ba (jus sanguinis) ilkesine gre veren bir devlet lkesinde doduu takdirde, ilke olarak, uyruksuz kalacaktr. Zira, doum yeri ilkesini benimseyen devlet lkesi d174

mda doan bu ocuu uyrukluuna kabul etmeyecei gibi, ocuun domu olduu lke devleti de kan ba ile kendisine bal olmayan bu ocua uyrukluunu vermeyecektir. Uyrukluktan yoksun kalmann ikinci nedeni ise, siyasal-hukuksal bir nitelik tamaktadr. Devletler, eitli dnemlerde, ya sava srasnda dman devletin rk ve dilinden olan kiileri uyrukluklarndan karma yoluyla (rnein, I. Dnya Sava srasnda Fransz, ingiliz ve italyanlarn kard yasalar: Bkz. Ch. Rousseau, Cilt II, s. 773), ya belirli dinden topluluklarn uyrukluktan karlmas yoluyla (rnein Romanya'daki Musevi topluluunun 1864-1918 aras durumu: Bkz. Ch. Rousseau, ayn yapt), ya birtakm siyasal guruplarn uyrukluktan karlmas yoluyla (rnein, Sovyet devriminden sonra y u r t dna kaan "Beyaz Rus" larm 1921 ve 1924 tarihli yasalarla Sovyet uyrukluundan karlmas gibi: Bkz. ayn yapt), ya da devletine ballkla badamayan eylemlere karm kiilerin uyrukluunun kaybettirilmesi yoluyla (rnein, 1964 tarihli Trk Vatandalk Kanunu'nda ve Ynetmeliinde 1981 ylnda yaplan deiiklikler sonucu baka devletlerin hizmetinde Trkiye aleyhine alanlar, askerlik grevine bal birtakm ykmllkleri yerine getirmeyip yurt dnda kalan kiiler, yurt dnda olup da T.C.'nin i ve d gvenliine kar faaliyette bulunan kiiler; v.b. Bakanlar Kurulu karar ile Trk uyrukluunu kaybedebilmektedir: Bkz. R.G., 21.3.1981, Say 17286, mad. 36) kimi kiilerin uyrukluklarna son vermektedir. Bu yollarla bir devlet uyrukluundan karlan kiilerin baka bir devlet uyrukluunu kazanamamalar sonucu ise, uyruksuzluk durumlar domaktadr. Uyrukluk yoksunluu gerek devletler gerekse uyruksuzlar bakmndan, birok sorunun kayna olmaktadr. Kii bakmndan, hukuksal yetenein ulusal yasalara gre saptanmas nedeniyle kimi haklar konusunda bir devletin diplomatik korumasndan yararlanmas konusunda, kimlik kart ve pasaport elde edemediinden gezi zgrlnden yararlanabilme konusunda, birok hukuksal sorunlar ortaya kmaktadr. Buna karlk, devletler bakmndan da, kiilerin uyruklua bal kimi ykmllklerini (rnein, askerlik) uyruksuzlarn yerine getirmemesi yannda, kiilerin hukuksal statlerinin belirsizlikleri de birok soruna yer vermektedir. B t n bu nedenlerle uluslararas toplum uyruksuzluk sorunu ile ilgilenmek gereini duymutur. nceleri, I. Dnya Savandan sonra, snmaclarn d u r u m u n u dzenleyen andlamalar erevesinde ele alnan uyruksuzluk sorunu (rnein, 1926 ve 1928 tarihli andlamalar erevesinde), giderek zel olarak ele alnr olmutur. Bu konuda zerine ilk einilen sorun, uyruksuzluk durumunun azaltlmas sorunu olmutur. Bylece, ilki 12.4.1930 tarihli bir protokol olmak zere, zellikle B.M. dneminde bu konuda birtakm andlamalarm yapld grlmektedir. B.M. erevesinde 175

30.8.1961 tarihinde imzalanan Uyruksuzluun Azaltlmasna likin Szleme bu konudaki en nemli andlamay oluturmaktadr (metin iin bkz. Droits de l'homme. Recueil d'instruments internationaux N.U., New York, 1978, s. 79-83). Anlan bu Szlemeye Trkiye taraf deildir. Buna karlk, 13.9.1973 tarihinde Bern'de imzalanan Vatanszlk Hallerinin Saysnn Azaltlmasna Dair Szlemeye Trkiye de taraf bulunmaktadr (metin iin bkz. R.G., 15.8.1975, Say 15327). Uyruksuzluk konusunda zerine einilen ikinci sorun, nlenemedii takdirde uyruksuzlarn bal olaca rejimin saptanmas ve korunmalarnn salanmasna ilikindir. Bu konudaki en nemli andlama, B.M. erevesinde gerekletirilen, 28.9.1954 tarihli Uyruksuzlarn Statsne likin Szlemedir (metin iin bkz. Droits de l'homme [a.g.y.], s. 83-89). Trkiye bu andlamaya da taraf deildir. Anlan szlemelerden uyruksuzluun azaltlmasna ilikin olan, taraf devletlerin lkelerinde doan ve uyruksuz olma durumunda bulunan kiilere kendi uyrukluklarn vermesini ngrmektedir (mad. 1 ve mad. 4). Ancak taraf devletler uyrukluklarn verme konusunda Szlemede belirtilen birtakm koullar koyabileceklerdir. Yine bir taraf devlet lkesi zerinde bulunan bir ocuk, aksi kantlanana kadar, lke devletinin uyruunu tayan ana-babadan domu kabul edilecektir (mad. 2). te yandan, taraf bir devletin uyrukluunun eitli nedenlerle kayb da ancak baka bir uyrukluun alnmas ile olanakl olmaktadr (mad. 5-7 ve 8/1). Bununla birlikte, baka bir lkede 7 yldan fazla oturup kabul edildii yeni uyrukluunu sakl tuttuunu bildirmemesi ya da reit olduunda seebilecei uyrukluunu setiini bir yl iinde bildirmemesi (mad. 8/2, a), yalan bildirim sonucu bir uyrukluk elde edilmesi (mad. 8/2, b) durumlarndaki kiilerin uyrukluktan karlmas kabul edilmektedir. Yine, Szleme ile balanmas annda bir devletin yurduna bal olmayan ya da baka bir devlete ballk yemini etmi bulunan kiileri uyrukluundan karabileceini bildirmesi durumunda bu olanakldr (mad. 8/3). Taraf devletler, her haliyle, rksal, etnik, dinsel ve siyasal nedenlerle, hibir kiiyi ya da kii gurubunu uyrukluktan karmamay kabul etmektedir (mad. 9). lke devri sz konusu olduunda da taraf devletlerin uyruksuzluu nlemek iin gerekli nlemleri almas ve aksi takdirde lke kazanan devletin bu lke zerindeki kiilere uyrukluunu vermesi ykm vardr (mad. 10). Uyruksuzlarn statsne ilikin Szlemeye gelince, genellikle uyruksuzlara snmaclarn statsne benzer haklarn tannmas yoluna gidilmektedir. Bununla birlikte, kimi konularda (rnein, bir meslek tutma konusuna ilikin olarak, mad. 19/2) snmaclara uygulanmas ngrlen en ok gzetilen ulus kural yerine, genel olarak yabanclara uygulanan daha olumsuz kurallarn geerli olaca kabul edilmektedir. 176

nsan haklarnn korunmas (protection of h u m a n rights; protection des droits de l'homme; Schutz von Menschenrechten)
Kaynaka: Trke: B. Savc, nsan Haklar: Kanunilik Yolu ile Korunmas, Ankara, 1953; K.F. Ark, Avrupa nsan Haklar Szlemesi zerine Bir nceleme, Ankara, 1965; J. Civelek, Uluslararas nsan Haklar Hukuku, stanbul, 1984; M. Kapani, Kamu Hrriyetleri, Ankara, 1981 (6. bas); . Madra, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru, Ankara, 1981; A. zman, nsan Haklar ile lgili Temel Metinler, Ankara, 1967; . Akn, Temel Hak ve zgrlkler, stanbul, 1971 (3. bas); Trkiye'de nsan Haklan Semineri, Ankara, 1970; nsan Haklan Armaan: XXX. Yl, Ankara, 1978; F. Erem, Avrupa nsan Haklan Komisyonuna ve Divanna Mracaat Haklar, Ankara, 1972; M. Kapani, "nsan Haklarnn Uluslararas Alanda Korunmas: Yeni Gelimeler ve Sorunlar"; nsan Haklar Yll, Yl 1, 1979; R. Kele, "evre Sorunlar ve evre Haklar", nsan Haklar Armaan (XXX. Yl), Ankara, 1978, s. 79 vd.; 1. Kabolu ve O. Dnmez (ev.), "Afrika nsan ve Halklar Haklar art", Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 2, 1985, Say 3, s. 401-418; O. Dnmez Afrika nsan ve Halklar Haklan art, Diyarbakr, 1987 (Y. Lisans Tezi); Bahri Savc Armaan,
Ankara, 1988; . Doan, "nsan Haklarnn Milletleraras Korunmas", Hf-

z Timur'un Ansna Armaan, stanbul, 1979, s. 259 vd.; F. Glckl, "Avrupa nsan Haklan Divani: Sz ve fade zgrl", nsan Haklar Yll, Yl 2, 1980, s. 41 vd. Yabanc dil: K. Vaak (ed.), Les dimensions internationales des droits de rhomme, Paris. 1978; La protection internationale des droits de l'homme dans le cadre europeen, Paris, 1961; R. Faik, Human rights and State sovereignty, New York, 1981; A.H. Robertson, Human rights in the WorId, New York, 1982; A.H. Robertson, Human rights in Europe, London-New York, 1963; K. Vaak, La Convention europeenhe des droits de l'homme, Paris,- 1964; F. Monconduit, La Commission europeenne des droits de l'homme, Leyde, 1965; F. Jacobs, The european convention on human rights, Oxford, 1975; A.A. Said (ed.), Human rights and World order, New York, 1978; F. Castberg, The european convention on human rights, Leyden, 1974; C.E. Welch and R. Meltzer (eds.), Human rights and development in Africa, Albany, 1984; Les droits de l'homme et les personnes morales, Bruxelles, 1970; H. Rumpf, "The international protection of human rights and the principle of non-intervention", Hfz Timur'un Amsma Armaan, 1979, s. 649 vd.; International Colloquy on human rights, Ankara, 1981; P.H. Imbert, "Reservations to the European Convention on Human Rights before the Strasburg Commission: the Temeltasch Case", ICLQ, 1984, s. 558 vd.; J. Mourgen, "Les pactes internationaux relatifs aux droits de l'homme", A.F.D.I., 1967, s. 326-364; F. Ermacora, "Human rights and domestic jurisdiction, Article 2/7 of the Charter", R.C.A.D.I., 1968-11, s. 375451; R.S.J. Macdonald, "The U.N. high Commissioner for human rights", C.Y.I.L., 1967, s. 84-118; H. Golsong, "Implimentation of international protection of human rights", R.C.A.D.I., 1963-III, s. 7-142; G. Schwarzenberger,

177

"The Standard of civilisation in international law", C.L.P., 1955, s. 212-234; E. Schwelb, "International conventions on human rights", I.C.L.Q., 1960, s. 654-676; McDougal, Laswell and Lung-Chu Chen, "Human rights and World public order", A.J.I.L., 1965, s. 237-270; R. Higgins, "Derogations under human rights treaties", BYIL, 1976-77, s. 281 vd.; O. Byle, "Torture and emergency powers under the European Convention on Human Rights",
AJIL, 1976, s. 674 vd,; R Erge, Les droits de l'homme l'epreuve des circonstances exceptionnelles, Bruxelles, 1987.

a)

Geel

insan haklar kavram, genel bir biimde, kiilerin insan olmalar nedeniyle insanlk onuruna uygun olarak sahip olduklar haklar btnn belirtmektedir. Bu geni anlamyla insan haklar kavram, i hukuklarda eitli nedenlerle ayrma gidilen temel haklar, kamu zgrlkleri vb. haklarn ve zgrlklerin t m n kapsamaktadr (bkz. J. Civelek, Uluslararas nsan Haklar Hukuku, istanbul, 1984, s. 39-62). insan haklarnn korunmas dncesi ok eskilere kadar gitmekle birlikte, genellikle ilk uygulama rneinin ingiltere kral John'un 15.6.1215 tarihinde ilan ettii Magna Charta olduu kabul edilmektedir (metnin Trke evirisi iin bkz. A. zman, nsan Haklar ile lgili Temel Metinler, Ankara, 1967, s. 3-6). Bunu, 1679'da Habeas Corpus, 1689'da Bili of Rights, 1776'da Virginia insan Haklar Bildirisi (metin iin bkz. nceki yapt, s. 7-9), 1789'da Fransz insan ve Vatandalk Haklar Bildirisi (metin iin bkz. nceki yapt, s. 10-13) gibi belgelerin yaynlanmas izlemitir. Ancak bunlarn hepsi ulusal belgeler olup, insan haklarnn i hukuk dzeyinde korunmasn salamay amalamaktadr. insan haklarnn uluslararas hukuk dzeyinde korunmas olgusuna 19. yzyl sonlar ve zellikle 20. yzylda rastlanmaktadr. Ancak, nceleri sava srasnda yarallarn ve tutsaklarn korunmas, kleliin ve kle ticaretinin yasaklanmas, aznlklarn korunmas gibi belirli durumlardaki kiilerin gvence altna alnmas ile ilgilenen uluslararas hukukun insan haklarn genel bir biimde ele almas Birlemi Milletler Andlamas ile gereklemitir. B.M. Andlamas insan haklarnn korunmas amacna ynelik birok h k m iermektedir. Andlamanm balangc "insann ana haklarna, ahsn haysiyet ve deerine, erkek ve kadnlar iin olduu gibi byk ve kk milletler iin de hak eitliine olan iman" ilan ettikten sonra, 1. maddenin 3. fkras, rgtn amalar arasnda, "rk, cins, dil veya din fark gzetmeksizin herkesin insan haklarna ve ana hrriyetlerine kar saygy gelitirerek ve tevik ederek, milletleraras ibirliini" gerekletirmeyi saymaktadr. Yine, Andlamanm 13. maddesi Genel Kurulun grev178

leri arasnda "rk, cins, dil veya din fark gzetmeksizin herkesin insan haklarndan ve ana hrriyetlerden faydalanmasn kolaylatrmak iin" aratrmalar yaptrmasn ve tavsiyelerde bulunmasn ngrmektedir. Andlamann 55. maddesi B.M.'in "rk, cins, dil veya din fark gzetmeksizin herkesin insan haklarna ve ana hrriyetlerine btn dnyada bilfiil sayg gsterilmesini" kolaylatrmasn kabul ettikten sonra, 56. maddede belirtilen bu amalara erimek iin b t n ye devletlerin gerek tek balarna gerekse birlikte davranma ykm altna girdiklerini bildirmektedir. Nihayet, Andlamann 62 ve 68. maddeleri Ekonomik ve Sosyal Konseye bu konuda birtakm yetkiler tanrken, 76. ve 83. maddeleri de vesayet rejimi altna konulan topluluklarn insan haklar rejiminden yararlanmasn vesayet rejiminin z amalar arasnda saymaktadr. Grlecei gibi B.M. Andlamasnda insan haklarndan bunca sz edilmesine ramen, bu haklarn neler olduu konusunda herhangi bir aklama yoktur. te bu nedenle, Ekonomik ve Sosyal Konseye bal olarak bir nsan Haklar Komisyonu kurulmu ve bu konuda almalar yapmakla grevlendirilmitir. Komisyonun bu amala hazrlad tasar 10.12.1948 gn Genel Kurulun bir karar ile nsan Haklar Evrensel Bildirisi (Universal Declaration of Human Rights; Declaration niverselle des Droits de I'Homme; Allgemeine Erklaerung der Menschenrechte) olarak kabul edilmitir. Bildiri, 48 olumlu ve 8 ekimser oyla (Sovyetler Birlii, Beyaz Rusya, Ukrayna, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya, Gney Afrika Birlii ve Suudi Arabistan), hibir kar oy kmadan, kabul grmtr. Trkiye de olumlu oy veren devletler arasnda yeralmtr (metin iin bkz. R.G., 27.5.1949, Say 7217). Herhangi bir gvence mekanizmas ngrmeyen ve ye devletlerden "bu haklarn dnyaca fiilen tannmasn ve tatbik edilmesini salamaa gayret etmeleri (ni)" istemekle yetinen nsan Haklar Evrensel Bildirisi iki gurup insan hakkn kapsamaktadr: i) kiisel haklar ve siyasal zgrlkler; ii) ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar. Birinci gurup haklarn nemli bir blm 18. yzyldan bu yana ilan edilen insan haklar bildirilerinde yeralan ve "geleneksel haklar" diye anlan haklardan olumaktadr (mad. 3-21). Bunlarn balcalar yledir: i) yaama hakk ve kii zgrl ve gvenili (mad. 3); ii) klelik yasa (mad. 4); iii) ikence yasa (mad. 5); iv) yasalar nnde eitlik (mad. 7); v) mahkemeler nnde hak arama (mad. 8); vi) keyfe bal tutuklama, alkonma ve srlme yasa (mad. 9); vii) bamsz ve adil mahkemelerde yarglanma hakk (mad. 10); viii) savunma hakk (mad. 11); ix) zel yaamn korunmas ve mesken dokunulmazl (mad. 12); x) mlkiyet hakk (mad. 17); xi) dnce, vicdan, din ve inan zgrl (mad. 18); xii) dnce aklama hakk (mad. 19); xiii) toplanma ve dernek kurma hakk 179

(mad. 20); xiv) dorudan ya da temsilciler araclyla lkenin ynetimine katlma hakk (mad. 21); v.b.... Bildiride kiisel haklar ve siyasal zgrlklere ilikin yeni haklara gelince, bunlarn balcalar yledir: i) herkesin lkesinde ve lkeler arasnda serbeste dolama ve yerleme hakk (mad. 13); ii) herkesin zulm karsnda baka lkelere snma ve snmac statsnden yararlanma hakk (mad. 14); iii) herkesin uyrukluk hakk ve istedii gibi bunu deitirebilmek hakk (mad. 15); iv) evlenme ve aile kurma hakk (mad. 16). nsan Haklar Evrensel Bildirisinde kabul edilen ikinci gurup haklar oluturan ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar da yeni haklar olup, balcalar yledir: (mad. 22-27); i) sosyal gvenlik hakk (mad. 22); ii); alma ve isizlikten korunma hakk (mad. 23-1); iii) eit ve adil cret hakk (mad. 23/2-3); iv) sendika zgrl (mad. 23/4); v) dinlenme, elenme ve cretli tatil hakk (mad. 24); vi) salk hakk (mad. 25); viii) renim ve eitim hakk (mad. 26); viii) kltr, sanat ve bilim faaliyetlerine katlma ve yararlanma hakk (mad. 27). nsan H a k l a n Evrensel Bildirisi bu erevede kiilerin toplumlarna kar devleri de bulunduunu bildirmektedir (mad. 29/1). Bildiri, belirtilen bu haklarn "kanun ile srf bakalarnn hak ve hrriyetlerinin tannmasn ve bunlara sayg gsterilmesini salamak maksadiyle ve demokratik bir cemiyetle ahlak, nizam ve genel refahn muhik icaplarn karlam a k iin, tespit edilmi kaytlamalar (...)" altna koyulabileceini ngrmektedir (mad. 29/2). Yine, anlan haklarn B.M. ama ve ilkelerine kar (mad. 29/3) ya da bakalarnn haklarn yok etmek iin (mad. 30) kullanlamyaca ngrlmektedir. nsan Haklar Evrensel Bildirisinin B.M. Genel Kurul karar olarak kendiliinden balayc bir nitelii bulunmamas ve herhangi bir gvence mekanizmasn dzenlememesi nedeniyle, Bildiriden sonraki gelimeler bu kusurlar gidermee ynelik olmutur. Bu erevede iki dzeyde yeni dzenlemelere rastlanmaktadr: i) evrensel dzeyde, B.M. erevesinde, iki szlemenin ve bir ihtiyari protokoln kabul edilmesi; ii) blgesel dzeyde, Avrupa, Amerika ve Afrika ktalarnda insan haklar andlamalarnn kabul edilmesi. B.M. erevesinde Genel Kurulun 16.12.1966 tarihinde kabul ederek devletlerin imzasna ve onayna at iki szleme unlardr: i) Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme (International Covenant on Civil and Political Eights; Pacte International Relatif aux Droits Civils et Politiques; Internationale Pakt ber brgerliche und politische Rechte); ii) Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights; Pacte International Relatif aux Droits Economiques, Sociaux et Culturels; Internationale Pakt ber wirtschafliche, soziale und kltrelle Rechte). Anlan her iki 180

szleme Ocak ve Mart 1976 tarihlerinden bu yana yrrle girmi bulunmaktadr. Trkiye bu szlemelere taraf deildir (Trke eviri metinler iin bkz. Birlemi Milletler Trk Dernei, nsan Haklar Konusundaki Uluslararas Szlemeler, Ankara, 1976). Blgesel dzeydeki szlemelere gelince, bunlarn ilki Avrupa Konseyi erevesinde 4.11.1950'de imzalanarak 3.9.1953'te yrrle girmi bulunan, ksa adyla, Avrupa nsan Haklar Szlemesidir. Bu szlemenin resmi ad yledir: nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szleme (Convention for the protection of human rights and fundamental freedoms; Convention de sauvegarde des droits de l'homme et des libertes fondamentales; Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheten). Trkiye de 10.3.1954 tarihli bir yasa ile Szlemeyi onaylam ve taraf olmutur (metin iin bkz. R.G., 19.3.1954, Say 8662). Anlan Szleme o tarihten bu yana kabul edilen 8 ek protokol ile glendirilmi ve geniletilmi bulunmaktadr. Bu protokollarn birinci, drdnc ve yedincisi Szlemeye yeni haklar eklemektedir; ikinci, nc, beinci ve sekizincisi organlarn yetki ve ileyile ilgili deiiklikler getirmektedir; altncs ise lm cezasnn kaldrlmasn ngrmektedir. Anlan protokollerin imza tarihleri ve yrrlk durumlar yledir: Birinci protokol, 20.3.1952 (Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 19.3.1954, Say 8662); kinci protokol, 6.5.1963 (Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 6.2.1968, Say 12819); nc Protokol, 6.5.1963 (Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 5.2.1968, Say 12818); Drdnc protokol, 16.9.1963 (Trkiye'nin taraf olmad bu portokoln Trke evirisi iin bkz. A. Gndz, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar ile lgili Temel Metinler, stanbul, 1987, s. 259-261); Beinci protokol, 20.1.1966 (Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 30.11.1971, Say 14028); Altnc protokol, 28.4.1983 (Trkiye'nin taraf olmad bu protokoln Trke evirisi iin bkz. A. Gndz, a.g.y. (Metinler), s. 261-263); Yedinci protokol, 22.11.1984 (Henz yrrlkte deil. Trke metin iin bkz. A. Gndz, nceki yapt, s. 263-266); Sekizinci protokol, 19.3.1985 (Henz yrrlkte deil. Trke metin iin bkz. A Gndz, nceki yapt, s. 266-270). Sz edilen szleme ve protokollerden baka Avrupa Konseyi erevesinde ayrca ekonomik ve toplumsal haklarn korunmasna ilikin bir Avrupa Sosyal Yasas (European Social Charter; Charte Sociale Europeenne; Europaeische Sozialcharta) adn tayan bir andlama 18 10.1961 tarihinde imzalanmtr (metin iin bkz. A. zman, a.g.y. (Metinler), s. 66-87). Trkiye bu sonuncu andlamaya taraf deildir. Amerika ktasnda Amerikan Devletleri rgt erevesinde 22.11.1969 tarihinde Amerikan nsan Haklar Szlemesi imzalanmtr (metin iin bkz. AJ.I.L., 1971, s. 679-702). Anlan Szleme 12.7.1987'de yrrle girmi bulunmaktadr. Blgesel dzeydeki son andlama Afrika Birlii rgt erevesinde 26.6.1981 tarihinde imza edilen nsan ve Halklarn Haklarna likin Afrika Andla-

181

mas olmaktadr (metin iin bkz. I.L.M., 1982, s. 58-68). Anlan andlama 21.10.1986'dan bu yana yrrle girmi bulunmaktadr. Ancak, insan haklarnn uluslararas hukuk erevesinde korunmas yalnzca bu genel nitelikli dzenlemelerle snrl kalmamaktadr. Dolaysyla, insan haklarnn genel dzenlemelerine gemeden nce bu konudaki zel dzenlemelerin neler olduunu belirtmek yerinde olacaktr. Kimilerini nceden incelediimiz (rnein; aznlklar, snmaclar ve uyruksuzlar gibi) kimilerini ise ileride zel olarak inceleyeceimiz (rnein, insancl hukuk diye anlan ve sava srasnda yarallar, tutsaklar, sivil kiileri korumay amalayan uluslararas hukuk kurallar IV. Kitapta yer alacaktr) bu zel dzenlemelerin balcalar u konulara ilikindir (rnein bkz. T.C. Van Boven, "Aperu du droit international positif des droits de l'homme", in K. Vaak (ed.), Les dimensions internationales des droits de l'homme, Paris, 1978, s. 102-116): i) kimi belirli sulara kar kiilerin korunmas (rnein, soykrmn yasaklanmas, sava ve insanlk sular); ii) rk ayrmnn nlenmesi ve ortadan kaldrlmas; iii) kadnlarn korunmas; iv) ocuklarn korunmas; v) iilerin korunmas; vi) snmaclarn ve uyruksuzlarn korunmas; vii) savaanlarn ve savatan zarar grecek sivillerin korunmas (sonuncu nokta dndaki balca konulardaki temel belgeler iin bkz. N.U., Droits de l'homme. Recueil d'instruments internationaux, New York, 1978). te yandan, insan haklarnn korunmas konusundaki uluslararas hukuk kurallarnn yalnzca andlama kaynakl kurallarla snrl kalmad ve giderek yaplageli ve hukuk genel ilkeleri niteliinde insan haklar kurallarnn doduu ileri srlmektedir. rnein, retide, rk ayrmnn yasaklanmas kuralnn B.M. Andlamasnda yeralmas yannda geni bir uygulama sonucu yaplageli deeri kazand bildirilmektedir (bkz.: T.C. Van Boven, a.g.m., s. 117; U.A.D. yargc Tanaka'nm Divan'n 18.7.1966 tarihli Gney Bat Afrika Davalar (kinci Aama) konusundaki kararnda kart gr, C.I.J., Recueil, 1966, s. 293; U.A.D. yargc Ammoun'un Divan'm 21.6.1971 tarihli Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki danma grnde kiisel gr, C.I.J., Recueil, 1971, s. 76). Hatta, kimi yazarlarn, aznlkta kalmakla birlikte, yalnzca rk ayrm yasann deil, nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan teki haklarn da, B.M. Andlamas ile devletlerin uygulamas ve ulusal hukuk dzenlerinde kazand nem nedeniyle, ya yaplageli kural ya da hukuk genel ilkesi niteliini kazandn ileri srdkleri bildirilmektedir (rnein bkz. M. Kapani, nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Ankara, 1987, s. 25)1 Buna karlk, nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yer alan haklarn bu nitelikleri ile balayc olmadklar bugn ok byk bir ounluka kabul edilmektedir (rnein, M. Kapani, nceki yapt, s. 25). Zira,
182

anlan Bildiri B.M. Genel Kurulunun bir karar olup, ye devletleri balayc herhangi bir gce sahip deildir (B.M. kararlar konusunda bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 241-247). Kald ki, Bildiride bu haklarn nasl korunaca konusu da hibir biimde dzenlenmemi bulunmaktadr. Bu nedenlerle, Trkiye de dahil, anlan bildiri bir andlama gibi onaylanmayp, kimi devletlerce yalnzca yaynlanmak suretiyle yetinilmitir (Trkiye bir Bakanlar K u r u l u karar ile R.G.'de yaynlatmtr, bkz.: R.G., 27.5.1949, Say 7217). Birlemi Milletler Andlamasmda insan haklarndan sz edildii zaman ise, birok h k m bunlarn korunmasn genellikle bir dilek ya da ama olarak belirtmekte, fakat herhangi bir koruma mekanizmas oluturma yoluna gitmemektedir. Baka bir deyile, bu haklarn B.M. Andlamas ile uluslararas hukukun dorudan gvencesi altna konulduu kuku gtrmektedir. Bu belirsizlikler yannda, ayrca, B.M. Andlamasnn 2. madde 7. fkrasnda Andlamann hibir h k m n n z itibariyle ulusal yetki alanna giren ilere uygulanamyacanm ngrlmesi nedeniyle, zellikle sosyalist yazarlar B.M. Andlamasnn da insan haklarn koruma grevini, ilke olarak, ye devletlerin ulusal yetkisine brakt biiminde yorumlamaktadr (rnein bkz. Kartashkin, "Les pays socialistes et les droits de l'homme", Les dimensions internationales des droits de l'homme (a.g.y.), s. 686-687). Bu veriler karsnda, birok devletin ulusal ilemleri ile Evrensel Bildiride yeralan haklarn korunmasn dzenlemi olmalar, bunlarn bir uluslararas hukuk kural olarak kabul edildiini kantlamaktan uzaktr. Oysa, bir kuraln uluslararas yaplageli oluturabilmesi iin yalnzca devletlerin istikrarl bir uygulamas deil, ayrca onun uluslararas bir kural olduu inancnn da varolmas gerekmektedir. Dolaysyla, nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan btn haklarn uluslararas yaplageli ya da hukuk genel ilkesi deerini kazandn sylemek ve bunlara insan haklar andlamalar dnda uluslararas balayclk atfetmek bugn iin hukuksal adan doru deildir. Bununla birlikte yukardaki genel deerlendirmenin dnda, herbir somut hakka ilikin olarak u soruyu sormak ve cevabn aramak yerinde olacaktr: B.M. Andlamasmda genel bir biimde sz edilen ve daha sonra nsan Haklar Evrensel Bildirisi ile somutlatrlan insan haklar arasnda uluslararas yaplageli ya da hukuk genel ilkesi deeri kazanan hibir hak yok mudur? Zira, genel bir biimde Evrensel Bildirideki btn haklar iin geerli olmayan birtakm koullarn zel olarak belirli kimi haklar bakmndan geerli olmas olasl bulunabilir. Nitekim, rk yrmnn yasaklanmas ilkesinin uluslararas hukukun andlamalar dnda da gvence altna ald bir insan haklar kural olmas olasl byktr. nk, en bata, teki insan haklarndan farkl olarak, B.M. Andlama183

snda ye devletlerce rk ayrmnn yasaklanmas y k m daha ak bir biimde belirtilmektedir (rnein, mad. 1/3, mad. 76/c). Baka bir deyile, anlan ilke bir dilek olarak kalmamakta, fakat balayc h k m nitelii gstermektedir (K.J. Partsch, "Les principes de base des droits de l'homme: l'autodetermination, l'egalite et la non-discrimination", Les dimensions internationales des droits de l'homme (a.g.y.), s. 84). U.A.D., 21.6.1971 tarihli Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki danma grnde, bu ilkenin balayc niteliini u biimde aklamaktadr (C.I.J., Recueil, 1971, s. 57): "B.M. Andlamas araclyla eski mandater, uluslararas statye sahip bir lkede, insan haklarna ve temel zgrlklere hi kimse iin rk ayrm yapmadan uyacan ve sayg gstereceini ykmlenmitir. Bunun t a m aksine, srf rk, renk, doum ya da ulusal ya da etnik kken zerine oturtulan ayrmlar, dnda tutmalar, kstlamalar ve snflamalar koyma olgusu, ki insann temel haklarnn bir reddini oluturmaktadr, B.M. Andlamasmn ama ve ilkelerinin aka inenmesidir". ikinci olarak, byle somut ve evrensel olarak kabul edilmi bir hk m nitelii yannda, sz konusu rk ayrmnn yasaklanmas bugn uygulamada da devletlerin btnnce (hepsince deil, Gney Afrika rneinin gsterdii gibi) sayg gsterilen bir ilke grnmndedir. Bu veriler birleince, anlan ilkenin bir uluslararas yaplageli kuraln oluturduunu sylemek yanl olmayacaktr, Ancak, bu konuda bile kesin olmak olana yoktur. nk sosyalist yazarlarn bir blm B.M. Andlamasn m insan haklar konusunda yalnzca vesayet rejimi yneticilerine uluslararas ykmllkler getirdiini savunmak ve tekiler iin bu konularn ulusal yetki alanna girdiini bildirmek suretiyle (rnein bkz. V. Kartashkin, a.g.m., s. 688), st kapal olarak, rk ayrm konusunda da B.M. Andlamasmn herhangi bir genel uluslararas ykm getirmediini ileri srebilecektir. Yukardaki verilerden de anlalaca gibi bugn iin insan haklar konusunda uluslararas hukukun gvencesi tartmasz olarak yalnzca andlamalarla dzenlenen alanlarda ve llerde vardr. Dolaysyla, bu andlamalarn balcalarmn incelenmesine gemek yerinde olacaktr. b. i) nsan haklarnn andlamalarda gvence altna alnmas Birlemi Milletler Szlemeleri

Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme Bu Szleme ile insan Haklar Evrensel Bildirisinde bulunan kiisel 184

ve siyasal nitelikli geleneksel haklar ncelikle gvence altna alnmaktadr (mad. 2-19 ve 21-26). Fakat, Evrensel Bildiride yeralm bulunan yeni kiisel haklardan snma hakk ile baka lkelerde serbeste dolama ve yerleme hakkna bu Szlemede rastlanmamaktadr. Buna karlk, Szleme, Evrensel Bildiride yeralmayan birtakm yeni haklarn korunmasn da ngrmektedir. Bu yeni haklarn banda, halklarn kendi kaderlerini saptama hakk (mad. 1/1) ve halklarn doal kaynaklarna ve zenginliklerine sahip olma ve bunlar serbeste kullanma hakk (mad. 1/2) gelmektedir. Yine, hertrl sava propagandas yapmann (mad. 20/1) ve ulusal, rksal ve dinsel kin ars ile ayrmclk, dmanlk ve iddetin krklenmesinin (mad. 20/2) yasalarla yasaklanmas ngrlmektedir. Nihayet, etnik, dinsel ya da dile dayal aznlklarn bulunduu devletlerde bu aznlklara mensup kiilerin kltr, din ve dillerinden yararlanmalarnn nlenemiyecei kabul edilmektedir (mad. 27). Szleme anlan haklara sayg gsterilip gsterilmediini denetlemek amacyla 18 bamsz kiiden oluan bir insan Haklar Komitesi kurmaktadr (mad. 28-39). Anlan insan Haklar Komitesi ile Szlemeleri hazrlayan ve B.M. erevesinde insan haklarnn korunmas konusunda almalarn srdren B.M. insan Haklar Komisyonunu kartrmamak gerekmektedir. Komite denetimlerini, taraf devletlerin kabul ettii ykmllklere bal olarak, deiik biimde gerekletirebilmektedir. Komitenin denetim yollarnn birincisi, taraf devletlerin anlan insan haklarn korumak konusunda lkelerinde aldklar nlemleri belirli aralklarla komiteye rapor etmeleri yoludur. Bu yol btn taraf devletler iin zorunlu olup, ilgili rapor B.M. Genel Sekreteri kanalyla insan Haklar Komitesine sunulmaktadr (mad. 40). Komitenin bu konudaki grevi ise, anlan raporlar inceledikten sonra, taraf devletlere ve gerekirse Ekonomik ve Sosyal Konseye genel grlerini bildirmek ile snrldr (mad. 40/4). Komitenin grlerine hedef olan taraf devletlerin ayrca bu konudaki yorumlarn Komiteye bildirme hakk vardr (mad. 40/5). insan Haklar Komitesinin bavurabilecei denetim yollarnn ikincisi taraf devletlerin birbirlerine kar Komiteye bavurmalar olanana bal olarak ileyen yoldur. Nitekim, isteyen taraf devletler Szlemede anlan hkmlere uymadklar takdirde teki ayn ykmll kabul eden devletlerin Komiteye ikayette bulunma hakkn tanyabilmektedir (mad. 41). Szlemeye taraf devletler iin istee bal olarak almas ngrlen bu yol ancak iki tarafn da nceden Komitenin bu yetkisini kabul etmesi ile olanakldr. Fakat, Komiteye bu yolla bavurulabilmesi iin birtakm n koullarn yerine getirilmesi gereklidir. Bylece, ilk olarak, bir devletten ikayeti olan teki devletin bunu ilgili devlete yazl olarak bildirmesi gerekmektedir (mad. 41/1, a). ikayeti olunan devlet 3 ay 185

iinde ikayet eden devleti tatmin edici aklamalarda bulunur ya da nlemler alrsa sorun kapanmaktadr. ikayeti devletin teki devlete bavuru tarihinden 6 ay gemesine ramen herhangi bir tatmin edici zm gereklememise, yalnzca o zaman, ikayeti devlet sorunu Komiteye gtrme hakkna sahiptir (mad. 41/1,b). kinci olarak, Komiteye bir ikayetin bu yolla yaplabilmesi iin, ayrca, i bavurma yollarnn ilke olarak zarar gren kiilerce tketilmi olmas gerekmektedir (mad. 41/1,c). Bu durumda da Komitenin yapabilecekleri bir hayli snrldr. lk nce Komite ilgili iki devlet arasnda dosta zm yolu aramak zorundadr (mad. 41/1,e ve mad. 42). Taraflarn soruna dosta zm bulamamalar durumunda Komite bu durumu saptayan bir raporu taraf devletlere vermek ve sorunun dosta zm iin nerilerini belirtmekle yetinmek zorundadr (mad. 41/1,h,ii). nsan Haklar Komitesinin bavurabilecei nc denetim yolu ise, haklar inenen kiilerin zarar veren devlete kar bavurmas yoludur. Anlan Szlemeye ek ihtiyari protokol erevesinde ileyen bu yola gre, kiisel bavuru ancak szkonusu ihtiyari protokole taraf olmak suretiyle bu usul kabul eden devletlere kar olanakldr (Ek protokol, mad. 1). Bu olana tanyan devletlere kar bavuran kiinin nceden i bavurma yollarn tketmesi gereklidir (Ek protokol, mad. 2). Komitenin bu erevede kabul edilebilir (recevable) bulduu bavurular ikayet edilen devlete bildirilerek aklama istenmektedir (Ek protokol, mad. 3-4). Bundan sonra iddialar inceleyen Komite ikayet edilen devlete ve ilgili kiiye sorunla ilgili saptamalarn bildiren raporunu bildirmektedir (Ek protokol, mad. 5/4). Komite, yl sonu raporunda da, bu erevede nne gelen sorunlarla ilgili bilgi vermektedir (Ek protokol, mad. 6). Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme Bu Szlemede de, zellikle nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar, biraz daha genie bir biimde, gvence altna alnmaktadr. Ancak, burada da halklarn kendi kaderlerini kendilerinin saptamas hakk (mad. 1/1) ile halklarn doal kaynaklar ve zenginlikleri zerindeki haklar (mad. 1/2) yeni veri olarak eklenmektedir. Szlemeye uyulup uyulmadnn denetlenmesi taraf devletlerin Ekonomik ve Sosyal Konseye belirli aralklarla sunacaklar raporlar araclyla gerekletirilmektedir (mad. 16). Taraf devletler ykmllklerinin yerine getirilmesini engelleyen zorluklarn da bu raporlarda bildirmek suretiyle (mad. 17) grevlerini aamal olarak gerekletirme olanana sahip bulunmaktadr. Ekonomik ve Sosyal Konsey nne bu yolla gelen devletlerin raporlarna ilikin olarak, ya bunlar incelemesi ve genel nite186

likli tavsiyelerde bulunmas iin nsan Haklar Komisyonuna gndermekte (mad. 19), ya da B.M. Genel Kuruluna zaman zaman sunduu raporunda durumu bildirmektedir (mad. 22). ii) Blgesel andlamalar

Avrupa nsan Haklar Szlemesi Gvence altna alnan haklara ilikin temel veriler

Avrupa nsan Haklar Szlemesinde gvence altna alnan haklar nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan kiisel ve siyasal haklardr. Dolaysyla Szleme Evrensel Bildiride bulunan ekonomik, toplumsal ve kltrel haklara pek yer vermemektedir. Szlemede korunmas ngrlen insan haklar unlardr: i) yaama hakk (mad. 2); ii) ikence, insanlk-d ya da onur krc davran ve cezadan korunma hakk (mad. 3); iii) tutsak ve kle edilmemek, zorla altrlmamak hakk (mad. 4); iv) zgrlk ve kii gvenlii hakk (mad. 5); v) adil bir biimde yarglanma hakk (mad. 6); vi) ceza yasalarnn geriye yrmezlii hakk (mad. 7); vii) zel yaama ve aile yaamna, konut ve haberleme zgrlne sayg hakk (mad. 8); viii) dnce, vicdan ve din zgrl (mad. 9); ix) dncesini aklama zgrl (mad. 10); x) toplanma ve dernek kurma zgrl (mad. 11); xi) evlenme ve aile kurma hakk (mad. 12); xii) etkili hukuk yollarna bavurabilme hakk (mad. 13). Bunlara, daha sonra, ek protokoller araclyla u haklarn ve zgrlklerin eklendii grlmektedir: i) mlkiyet hakk (Birinci protokol mad. 1); ii) eitim-renim hakk ve ana babann ocuklarna kendi dinsel ve filozofik inanlarna gre eitim salama hakk (Birinci protokol, mad. 2); iii) serbest seim hakk (Birinci protokol, mad. 3); iv) kiilerin szleme ykmllkleri nedeniyle zgrlklerini kaybetmeme hakk (Drdnc protokol, mad. 1); v) bulunulan lkede serbeste dolama ve yerleme hakk ve lkeyi terk etme hakk (Drdnc protokol mad. 3); vii) yabanclarn topluca snr d edilmemesi hakk (Drdnc protokol, mad. 4); viii) lm cezasna arptrlmama hakk (Altnc protokol); ix) yabanclarn snr d edilmeme hakk (Yedinci protokol, mad. 1); x) m a h k u m olan kiilerin st mahkemelere bavurma hakk (Yedinci protokol, mad. 2); xi) kiilerin susuzluu kantland takdirde haksz ceza nedeniyle zarar-giderim hakk (Yedinci protokol, mad. 3); xii) ayn olaylar nedeniyle yeniden yarglanmama hakk (Yedinci protokol, mad. 4); xiii) elerin evlilie ilikin haklarnda ve sorumluluklarnda eitlik hakk (Yedinci protokol, mad. 5). Yukarda saylan haklar listesinden grlecei gibi, Szleme ve ekleri bugn insan haklar kapsamna girdii kabul edilen btn haklar iermemektedir. rnein, "emeklilik hakk", uyrukluk hakk, "siyasal s187

mma hakk", "pasaport alma hakk" konularnda birok bavurunun geri evrildii grlmektedir (. Madra, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru Hakk, Ankara, 1981, s. 28). te yandan, yukarda saylan haklarn hepsi bugn gvence altnda deildir. Zira, Yedinci Protokol henz yrrle girmemitir. Yrrlkte bulunan protokoller arasnda da Trkiye'nin Drdnc ve Altnc Protokole taraf olmadn anmsatmak yerinde olacaktr. Bu durumda, Trkiye ile ilgili olarak yalnzca Szlemede ve Birinci Protokolde yeralan haklarn korunmas gvence altna alnm bulunmaktadr (anlan haklarn ve zgrlklerin kapsam ile ilgili olarak bkz. K.F. Ark, Avrupa nsan Haklar Szlemesi zerine Bir nceleme, Ankara, 1965, s. 101-111). Szlemede aklanan insan haklarndan yararlanma konusuna gelince, temel verileri aadaki biimde zetlemek olanakldr. Kiiler bakmndan, Slzemenin 1. maddesi, taraf devletlerin yetki alanna (jurisdiction; juridiction; Jurisdiktion) giren herkesin bu haklardan yararlanacan ngrmektedir. Bylece, insan haklarndan yararlanmak iin taraf devletlerden birinin uyrukluunda bulunmak gerei yoktur. Taraf devletlerin birinin yetki alan altnda bulunmak yeterlidir. Nitekim, Avrupa nsan Haklar Komisyonu Dou Afrikal Asyallar Olay'na ilikin 18.10.1970 tarihli kabul edilebilirlik kararnda 31 Commomvealth uyruklunun ngiltere'ye kar yapt bavuruyu kabul etmitir (bkz. E.C., Report of the Commission, East African Asians against the United Kingdom, 14.12.1973, annexe II, s. 125-171). Yer bakmndan, yine zellikle 1. maddenin yorumuna dayanarak, Szlemede tannan haklarn taraf devletlerin lkesinde bulunan herkes iin geerli olmas yannda, bu devletlerin lkesi dnda bulunan yetki alanlar iinde de geerli olaca kabul edilmektedir. Nitekim, Komisyon, rnein F. Almanya'ya kar yaplan bir bavuru ile ilgili 1611/62 sayl F. Almanya'ya Kar X Olay'na ilikin kararnda, Fas'taki Alman konsolosunun eylemleri nedeniyle F. Almanya'nn sorumlu tutulabileceini kabul etmitir (bkz. Y.E.C.H.R., vol. 8, s. 168). Yine Komisyon Kbrs R u m Ynetiminin Kbrs olayndan sonra Trkiye'ye kar at 6780/74 ve 6950/75 sayl Kb-s-Trkiye Olaylar'na ilikin kararnda, bir taraf devletin lkesi dnda da bulunsalar, bu devletin fiili otoritesi ve sorumluluu altnda bulunan btn kiilerin anlan haklardan yararlanacan kabul etmitir (Y.E.C.H.R., vol. 18, s. 116-120). Bununla birlikte, Szleme hkmlerinin ilke olarak yalnzca taraf devletlerin ana lkelerinde (metropol) uygulanmas ve bu devletlerin smrgelerinde yaayan kiilerin anlan haklardan yararlanabilmesi iin ilgili taraf devletin zel bir bildirimde bulunmas gerekmektedir (Sz., mad. 63). Ayrca, anlan 63. maddeye gre Szlemenin smrgelerde de uygulanmasnn kabul edildii 188

durumlarda insan haklarnn uygulanmas "szkonusu lkelerde yerel koullar dikkate alnarak" yaplacaktr (mad. 63/3). Baka bir deyile, smrge lkelerde anlan haklarn daha gevek bir biimde korunmas olasl ortaya kmaktadr. Szlemede tannan insan haklarnn zaman bakmndan geerlilii ise, ilke olarak, Szlemenin bir devlet iin yrrle girdii tarihten sonraki eylemler asndan kabul edilmektedir. Niteium, uluslararas hukukun andlamalara ilikin bu genel ilkesi Komisyonun 243/57 sayl Nielsen Olay'na ilikin kararnda da teyid edilmektedir (Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 454). Ancak, insan haklarnn inenmesi olay Szlemenin ilgili devlet bakmndan yrrle girmesinden nce gereklese bile, bu olayn sonular Szleme yrrle girdikten sonra da sryor ise, Szleme organlar sor u n u incelemektedir. Nitekim, Komisyon 214/56 sayl De Becker Olay'na ilikin kararnda byle durumlarda Szlemenin "srekli bir biimde inenmesi"nin sz konusu olduunu kabul etmitir (Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 244). Szlemede ngrlen haklardan yararlanma konusunda gzetilmesi gereken temel bir baka ilke de, ayrm yapmama ilkesidir. Bylece, taraf devletler kiiler arasnda cins, rk, renk, dil, din, siyasal gr, ulusal ya da toplumsal kken, ulusal bir aznla mensup olma, servet, dou ya da herhangi baka bir d u r u m nedeniyle ayrm gzetmeden anlan haklar kiilere uygulamak zorundadr (mad. 14). Szlemede tannan insan haklarnn uygulanmasnda taraf devletlerin kimi durumlarda birtakm kstlamalara gitme yetkisi vardr. Bu kstlamalarn bir blm belli bir konuda ngrlen zel kstlamalardr. Bu erevede 8. maddede dzenlenen zel yaam ve aile yaamna sayg hakknn, 9. maddede dzenlenen dnce, vicdan ve din zgrlnn, 10. maddede dzenlenen gr aklama zgrlnn ve 11. maddede dzenlenen toplant ve dernek kurma haklarnn, ulusal gvenlik, kamu gvenlii, bar ve dzenin salanmas, su ilenmesinin nlenmesi, saln ve ahlakn korunmas, vb. nedenlerle kstlanmas olanakldr. Yine, Szlemenin 16. maddesine gre, yabanclarn siyasal faaliyetlerinin kstlanmas olana vardr. Szlemede ngrlen ikinci t r kstlamalar ise genel kstlamalardr. Bu erevede temel hkm Szlemenin 15. maddesi olup, olaanst durumlarda taraf devlete Szlemenin kimi hkmlerini geici olarak uygulamama hakkn tanmaktadr (geni bilgi ve deerlendirme iin bkz. R. Erge, Les droits de l'homme l'epreuve des circonstances exceptionnelles, Bruxelles, 1987). Szlemenin 15. maddesi 1. fkrasna gre, sava ve ulusun varln tehdit eden baka genel tehlike durumlarnda taraf devletlerin Szleme hkmlerini askya alma yetkisi vardr. rnein, skynetim ilan ile kimi haklarn askya alnmas da bu hkmn 189

kapsam iine girmektedir. Ancak, bir devletin bu yetkiyi kullanrken, en bata, mer sava eylemleri sonucu olan lm olaylar dnda yaama hakkm, ikence yasan ve klelik ve zorla altrma yasan askya alma hakk yoktur (mad. 15/2). Ayrca, anlan devlet Szlemeye aykr nlemlerini ve bunun nedenlerini en ksa srede Avrupa Konseyi Sekreterliine bildirmek y k m altndadr (mad. 15/3). Gerek zel kstlama hkmleri, gerek 15. maddedeki genel kstlama hkmleri hibir biimde taraf devletlere insan haklarnn yok edilmesine izin verme anlamna gelmemekte (mad. 17) ve ngrlen amalarn dnda kullanlma (mad. 18) yetkisi vermemektedir. Gvence mekanizmas

Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsam ve koullar yukarda belirtilen insan haklarnn korunmas amacyla bir denetim mekanizmas oluturmaktadr. Bu denetim mekanizmasnn organ vardr: i) Avrupa nsan Haklar Komisyonu; ii) Avrupa nsan Haklar Divan; iii) Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi. Avrupa nsan H a k l a n Komisyonu (European Commission of Human Rights; Commission Europeenne des Droits de l'homme; Europaeische Kommission fr Menschenrechte) Szlemeye taraf devletlerin herbirinden bir bamsz yeden olumaktadr. Bugn bu say 21'dir. yeler, Avrupa Konseyinin Parlamenterler Meclisindeki ulusal guruplarn kendi lkelerinden gsterecekleri aday arasndan Bakanlar Komitesi tarafndan seilmektedir (mad. 20-21). Grev sreleri 6 yl olup yeniden seilme olanaklar vardr (mad. 22). yelerin grevleriyle ilgili olarak, kendi devletleri dahil, hi kimseden buyruk almamalar gerekmektedir; dokunulmazlklar vardr (mad. 59). Avrupa nsan Haklar Divan (European Court of Human Rights; Cour Europeenne des Droits de l'Homme; Europaeische Gerichtshof fr Menschenrechte), Avrupa Konseyi yesi devletlerin says kadar yargtan olumaktadr (mad. 38). Dolaysyla, Szlemeye taraf olmayan bir Avrupa Konseyi devletinin de Divanda yargc olabilecei gibi (rnein, gemite Fransa), Divan'm yetkisini tanmayan devletlerin de (rnein, Trkiye) burada bir yargc bulunmaktadr. Divanda da her devletten yalnzca bir yarg seilmektedir. Bugn Divan 21 yargtan olumaktadr. Yarglar, ye devletlerin gsterecekleri aday arasndan Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafndan seilmektedir (mad. 39). Yarglarn olaan grev sresi 9 yl olup yeniden seilebilirler (mad. 40). Yarglar da lkelerinden bamsz olarak grevlerini yapmak zorundadr ve dokunulmazlklar vardr (mad. 59). Divan, nne getirilen davalarda yedier 190

kiilik daireler biiminde incelemelerde bulunup karar vermektedir (mad. 43). Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi (Committee of Ministers; Comit des Ministres; Ministerausshu.3) ye devletlerin dileri bakanlarndan olumaktadr. Aada greceimiz gibi kimi durumlarda insan h a k l a n konusunda karar verme yetkisine sahiptir. Anlan organlar araclyla kurulan denetim mekanizmasnn ileyiine gelince, sre her zaman Avrupa Konseyi Genel Sekreteri araclyla Komisyona bavurulmas ile balamaktadr. Komisyona iki eit bavuru yolu ngrlmektedir: i) devletleraras bavuru (State request; requete etatique; Staatenbeschwerde); ii) kiisel ba v u r a (idividual request; requete individuelle; Individualbeschwerde). Devletleraras bavuru, Szlemeye taraf bir ya da birka devletin insan haklarn ineyen bir devleti Komisyona ikayet biiminde olmaktadr. Btn taraf devletlerin bu hakk vardr (mad. 24). Bir devletin teki devleti ikayeti iin haklar inenen kiilerin kendisiyle uyrukluk ba bulunmas gerei yoktur. rnein, 1982 ylnda Fransa, Hollanda, isve, Norve ve Danimarka'nn Trkiye'yi ikayetlerinde sorun kendi yurttalar ile ilgili deildi. Kiisel bavuru ise, taraf devletlerce Szleme kapsamna giren haklar inendii dncesinde olan her gerek kii, kiiler, kii topluluklar ya da hkmetler-d rgtler tarafndan Komisyona yaplan ikayeti belirtmektedir. Ancak, bir kiisel bavuru yaplabilmesi iin kendisine kar bavurulan devletin kiisel bavuru hakkn nceden tanm olmas gerekmektedir (mad. 25). Kiisel bavuruyu tanma Avrupa Konseyi Genel Sekreterliine yaplan bir bildirim ile gerekletirilmektedir. Bugn Szlemeye taraf devletlerin ikisi dnda (Malta ve Kbrs Rum Ynetimi) hepsi kiisel bavuru hakkn tanm bulunmaktadr. Trkiye bu bavuru hakkn 22.1.1987 tarihli bir kararnameyle, geerlilii hukuksal adan tartmal olan birtakm koullarla, yl iin tanm bulunmaktadr (metin iin bkz. R.G., 21.4.1987, Say 19438). Gerek devletleraras bavuruda, gerek kiisel bavuruda Komisyonun ilk grevi bu bavurunun kabul edilebilirliini (admissibility; recevabilite) incelemek olmaktadr. Her iki t r bavurunun da kabul edilebilir bulunabilmesi iin zarar gren kiilerin nceden ilgili devletin i bavurma yollarn tketmesi ve son ve kesin karardan bu yana alt aydan fazla bir srenin gememesi gerekmektedir (mad. 26 ve 27/3). Kiisel bavuru durumunda, ayrca, dilekenin imzasz olmamas, bavurunun daha nceki bir baka bavuru konusunu oluturmamas ve bavurunun aka zden yoksun ya da bavurma hakknn ktye kullanlmas niteliinde olmamas
191

zorunludur (mad. 27/1-2). Ancak, i bavurma yollarnn tketilmesi koulunda Komisyonun bir hayli esnek davrand grlmektedir. Bu konuda, Szlemenin 26. maddesine gre "uluslararas hukukta genellikle kabul edilen ilkelere gre" bir deerlendirme yapma durumunda olan Komisyon, i bavurma yollarnn zorunlu olarak tketilmesi iin etkili ye geerli bavurma yollarnn varolmas koulunu aramaktadr (rnein, 343/57 sayl Nielsen Olay'na ilikin karar: Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 440). Bu erevede devletleraras bavurularda bir yasama ileminin ya da istikrarl bir ynetsel (idari) uygulamann (pratique administrative) Szlemeye aykrl sz konusu olduu zaman Komisyon byle bir tketmenin gerekli olmad grndedir (rnein, Yunanistan'n ngiltere'yi ikayet ettii Birinci Kbrs Olay'na ilikin 176/56 sayl karar: Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 182 vd.). Komisyon bu konuda, kiisel bavurularda biraz daha titiz olmakla birlikte, burada da yasal ilemlerin ya da ynetsel uygulamalarn varl durumunda i bavurma yollarnn tketilmesini aramamakta karar klmtr (rnein, 5527/72 ve 5533/72 Donnelly ve Arkadalar Olay'na ilikin karar: Y.E.C.H.R., vol. 16, s. 262). Komisyona yaplan kiisel bavurularn kabul edilebilirliinin bir hayli dk bulunduu gzlenmektedir. Bu oran, 1985 yl sonu itibariyle, %4 civarndadr. Herhangi bir bavurunun Komisyonca kabul edilebilir bulunmas durumunda, olay incelemeye alnmaktadr (mad. 28/a). Bu erevede Komisyon taraflarn ve temsilcilerinin yazl ve szl grlerini almakta ve gerekirse yerinde soruturma dahil her trl aratrmay yapmaktadr. Bunun sonunda, Komisyon nnde iki olaslk vardr: i) sorunun dosta (muslihane) zm (amiable composition) iin taraflara hizmet sunmak; ii) olaya ilikin saptamalarn ve grn bildiren bir rapor hazrlamak. Eer olayn taraflar kabul ederse Komisyonun grevi dosta zc (amiable compositeur) olarak soruna taraflarn kabul edecei bir zm aramaktr (mad. 28/b). rnein, sve, Norve, Hollanda ve Fransa'nn Trkiye'ye kar 1982'de yaptklar bavuru, taraflarn 7.12.1985 tarihli bir anlamas ile dosta zme balanmtr. Bu giriim baarya ulat takdirde Komisyon bir raporla d u r u m u ilgili devletlere, Bakanlar Komitesine ve yaynlanmak zere Avrupa Konseyi Genel Sekreterliine iletmektedir (mad. 30). Dosta zm giriimi baarszlkla sonulanrsa, Komisyon, olaylar saptayan ve ze ilikin kendi grn ieren bir raporu ilgili devletlere ve Bakanlar Komitesine sunmak zorundadr (mad. 31). Komisyon raporu balayc deildir. Komisyon raporundan sonra bir bavurunun gelecei ay iinde iki olasla yer verebilmektedir: i) ya bavuru Komisyon raporu ve ilgili devletin savunmas ile birlikte Bakanlar Komitesinde incelenmeye alnmakta; ii) ya da sorun Avrupa nsan Haklar Divan nnde bir dava ko192

nusu olmaktadr. Bir sorunun Divan nne gidebilmesi iin kendisine kar bavurulacak devletin Divann yarg yetkisini nceden bir bildirim ile tanm olmas gerekmektedir (mad. 46). Bugn Divann yetkisi 19 devlet tarafndan tannm bulunmaktadr. Trkiye Divann bu yetkisini tanm a y a n devletlerden biridir (teki, Malta). Divann yetkisi herhangi bir koul konmadan tannabilecei gibi, Divann bu yetkisini tanyan devletler bakmndan karlkllk kouluyla ve belirli sreler iin de tanmabilmektedir (mad. 46/2). lgili devletin Divann yetkisini tanmas durumunda bir olayn Divana getirilmesi yalnzca ilgili taraf devletler ya da Komisyon tarafndan olanakldr (mad. 44). Baka bir deyile, bir kiisel bavurunun bile ilgili kii tarafndan Divan nne getirilmesi olana yoktur. Divan, nne gelen davada olaylar, Komisyon raporu ile bal olmadan, tekrardan inceledikten sonra kesin kararn vermektedir. Divann kararlar balaycdr (mad. 52-53). Divan kararnn uygulanmasn Bakanlar Komitesi denetler (mad. 54). Eer, kendisine kar bavuruda bulunulan devlet Divan'm yetkisini tanmamsa, o zaman sorunun yalnzca Bakanlar Komitesine gtrlebilme olana kalmaktadr. Bakanlar Komitesi bu durumda Komisyon raporu ile birlikte ilgili devletin grlerini de inceledikten sonra 2/3 ounlukla bir karar vermektedir (mad. 32/1). Komisyon raporu ile bal olmayan Komite insan haklarnn inendii kansnda ise ilgili devletin almas gereken nlemleri saptayarak belirli bir sre iinde bunlarn yerine getirilmesini istemektedir (mad. 32/2). Komite kararma uymayan devlete kar yine 2/3 ounlukla hangi yaptrmlar uygulayacan kararlatrmaktadr (mad. 32/3). Yaptrmlarn en olaan Komisyon raporunun yaynlanmasdr (mad. 32/3 in fine). Ancak, Komitenin kimi zaman Komisyon raporunu kamuoyuna sunmadan, yalnzca Szleme taraf devletlerine ak olarak snrl yaynlama yoluna gittii ara yollar da vardr. rnein, 6780/74 ve 6950/75 sayl Kbrs-Trkiye Olaylar'na ilikin kararnda Bakanlar Komitesi, Komisyon raporunu Trkiye'nin Komiteye sunduu muhtra ile birlikte ve yalnzca Avrupa Konseyi ye devletlerine sunulmak zere yaynlama karar almtr. nsan haklarn ineyen devletlere kar Bakanlar Komitesinin uygulayaca en ar yaptrm ise, bir siyasal karar ile bu devletin Avrupa Konseyi yeliinden karlmas olmaktadr. Bugne kadar bu t r bir yaptrm Komite kararyla hi uygulanmamtr. Fakat, Yunanistan'da 1967'deki askeri darbeden sonra, bu devlete kar yaplan bavuru sonucu anlan devletin Avrupa Konseyi'nden atlmas olaslklar ortaya kt zaman Yunanistan'n kendiliinden Konsey'den ekildii grlmtr. Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri Amerikan nsan Haklar Szlemesi de byk lde Avrupa nsan Haklar Szlemesinden esinlenmitir. Ancak kimi farklar da bulunmak193

tadr. En bata, Amerikan Szlemesinde gvence altna alman insan haklar daha geni kapsaml olup, birtakm ekonomik toplumsal ve kltrel haklar da iermektedir (Sz., I. Blm, 3. Kesim). Ancak bu son t r haklarla ilgili taraf devletlere dorudan ykmllk getirilmemekte, i hukukta ve uluslararas ibirlii erevesinde olanaklar lsnde gerekli nlemleri almalar ngrlmektedir (Sz., mad. 26). kinci olarak, Amerikan Szlemesinde kiisel ve siyasal haklarla ilgili denetim mekanizmas ile ekonomik, toplumsal ve kltrel haklara ilikin denetim mekanizmas farkldr. Kiisel ve siyasal haklarla ilgili, Avrupa Szlemesindeki gibi, bir Komisyon ve bir Divan kurulmutur. Komisyon ve Divan yedier kiiden olumaktadr. Ancak, Avrupa Szlemesinin tersine olarak, bu organlara bavuruda kiisel bavuru olaan yntem olup, taraf devletlerin yetkisi altndaki btn herkese ak bulunurken, devletleraras bavuru ancak bu yolu nceden kabul eden devletlere kar olanakldr. Komisyon olaan bavuru organ olup, Divan yetkisini kabul eden devletlerle ilgili davalara bakabilmektedir. Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar konusunda denetim ise, yalnzca taraf devletlerin Komisyona rapor gndermesi biiminde gereklemektedir (mad. 42). Amerikan nnsan Haklar Szlemesine 1980 ylnda 13 devlet taraf bulunmakta ve ABD Szleme dnda kalmakta idi (Szleme ile ilgili geni bilgi iin bkz. J. Civelek, a.g.y., s. 360-370). nsan ve Halklar Haklarna likin Afrika Szlemesine gelince (metin iin bkz. I.L.M., 1982, s. 58-68. Trke evirisi iin bkz. . Kabolu ve O. Dnmez, "Afrika nsan ve Halklar Haklar art", Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 2, Say 3, s. 401-418). Burada da ncelikle geleneksel kiisel ve siyasal haklar teyid edilmektedir (mad. 2-13). Daha sonra, mlkiyet hakk, alma hakk, salk hakk, eitim hakk, aile kurma hakk gibi artk yerlemi ekonomik ve toplumsal haklara yer verilmektedir (mad. 14-18). Haklarn ierii konusunda Szlemenin getirdii yenilik, halklarn haklarna ilikin olarak ierdii hkmler olmaktadr. Bylece, Szlemenin 19. maddesinde, b t n halklarn eit olduu ve hibir eyin birinin tekinin sultas altna girmesini dorulayamayaca belirtilmektedir. Szlemenin 20. maddesi ile halklarn kendi kaderlerini kendilerinin saptamas ilkesi kabul edildikten sonra, 21. maddede halklarn doal kaynaklar zerindeki haklar vurgulanmaktadr. Daha sonra da, halklarn ekonomik, toplumsal ve kltrel gelime h a k l a n (mad. 22), bar ve gvenlik haklar (mad. 23), gelimelerine yararl evre haklar (mad. 24) kabul edilmektedir. Ancak, Szleme kiilerin ailelerine, toplumlarna ve devletlerine kar grevlerinin varln da bildirmektedir (mad. 27-29). Afrika nsan H a k l a n Szlemesinde ngrlen haklarn gvence altna alnmas amacyla onbir kiilik bir nsan ve Halklar H a k l a n Afrika 194

Komisyonu kurulmaktadr (mad. 30-44). Komisyon'un grevi zellikle insan haklarnn uygulanmasn salamak amacyla aratrmalar yapmak, ilkeler koymak ya da szleme ilkelerini yorumlamak olarak belirtilmektedir (mad. 45). Ancak, bir taraf devlet teki taraf devletin Szleme hkmlerini inedii grnde ise, bunu ilgili devlete, Afrika Birlii rgt genel sekreterine ve Komisyon bakanna bildirdikten ay sonra iki devlet durumun dzeltilmesi konusunda anlamazlarsa, sorunu Komisyon'un incelemesine getirebilmektedir (mad. 47-48). Yine, anlama srecine gerek grmeden, bir devletin teki devleti Komisyon'a ikayet etme hakk vardr (mad. 49). Bu iki durumda Komisyon taraflarn yazl ve szl grlerini aldktan sonra ikisi arasnda dosta zm bulamazsa, grn Afrika Birlii rgt Devlet ve H k m e t Bakanlar Konferansna bir rapor ile bildirmekle grevlidir (mad. 51-53). Bakanlar Konferansnn bu alandaki yetkisi konusunda ise Szlemede ak bir h k m yoktur (Afrika Szlemesi ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. O. Dnmez, Afrika nsan ve Halklar Haklan art, Diyarbakr, 1987, y. lisans tezi).

2.

Uluslararas hukukta tzel kiiler (legal persons; personnes morales; juristichen Personen)
Kaynaka:

Trke: Y. Altu, Yabanclarn Hukuk Durumu, stanbul 3. bas, 1968, s. 266-274; E. zsunay, Medeni Hukukumuzda Tzel Kiiler, stanbul, 1982 (5. bas), s. 1-44; H. Pazarc, "Uluslararas rgtlerin levleri", Prof. Dr. A.. Esmer'e Armaan, Ankara, 1981, zellikle s. 255-258; A. elikel, Yabanclar Hukuku, stanbul, 4. bas, 1987, s. 25-29.
Yabanc dil: N g u y e n Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 554-566; G. A n gelo, "Les soci6tes multinationales", R.C.A.D.I., 1968-III, s. 447-607; L. Kopelmanas, "L'application du droit international a u x societs multinationales", R.C.A.D.I., 1976-11, s. 295-336; K.R. Simmonds, Legal problems of multinational corporations, London, 1977; N.U., Les Societes multinationales et le d e v e l o p p e m e n t mondial, N e w York, 1973; B. Stosic, Les organisations internationales n o n g o u v e r n e m e n t a l e s et les N a t i o n s Unies, Geneve, 1964; P. Ruegger, "L'Organisation de la Croix-Rouge sous ses aspects juridiques", R.C.A.D.I., 1953-1, s. 377-479; M. Bennouna, Droit international du developpment, Paris, 1983, s. 74-80; N.U., Les Societes transnationales d a n s le dev e l o p p e m e n t mondial. U n Reexamen, N e w York, 1978; A. Fatouros, "Le projet international d u code de conduite sur les entreprises transnationales: essai prliminaire d'evaluation", J.D.I., 1980, No. 1, s. 5-47; H. Pazarc, Responsabilite internationale des Etats e n matiere contractuelle, Ankara, 1973; H. Pazarc, "Responsabilite internationale des Etats l'occasion des contrats conclus entre Etats et personnes privees trangeres", R.G.D.I.P., 1975, s. 354-421; P. Weil, "Problemes relatifs a u x contrats passs entre u n Etat et u n particulier", R.C.A.D.I., 1969-III, s. 97-240; P. W e i l "Droit international et contrats d'Etat", M e l a n g e s offerts Paul Reuter, Paris, 1981, 195

s. 549-582; J. Stoll, Vereinbarungen zwischen Staat ud auslandischem Investor, Berlin, 1982.

Gerek kiilerin 19. yzyldan bu yana giderek uluslararas hukuk dzenlemelerinin konusunu oluturmasna karlk, uluslararas hukukun tzel kiilerin stats ve sorunlar konusunda dzenlemeler ngrmeye balamas ikinci Dnya Savandan bu yana rastlanan bir gelimedir. Ancak bu gelimeler bugn iin son derece yetersiz olup, uygulanan uluslararas hukukta aka belirginlemi kurallardan sz etme olana henz yoktur. Uluslararas hukuk erevesinde ele alnan tzel kiilerin balcalar ticaret ortaklklar ve hkmetler-d uluslararas rgtler olmaktadr. A. Ticaret ortaklklar (corporations; societes commerciales; Handelsgesellschfte)

Daha nce uyrukluk konusunun incelenmesi srasnda grld gibi, faaliyetleri ne kadar uluslararas olursa olsun tzel kiilerin bir uyrukluu bulunmas gerekmekte olup uluslararas hukuk bu konudaki yetkinin devletlerin i hukukuna ait olduunu kabul etmektedir. Bu erevede de, ticaret ortaklklarnn gerek hukuksal statleri gerekse faaliyetleri, ilke olarak, devletlerin ulusal hukuk dzenlemelerine bal bulunmaktadr. Bununla birlikte, ok-uluslu (multinational) ya da uluslar-tesi (transnational) ticaret ortaklklar ad verilen uluslararas ortaklklarn ticari faaliyetlerinin uluslararas dzeyde dzenlenmesi fiilen kanlmaz bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Uluslararas nitelikli ticaret ortaklklaryla ilgili olarak uluslararas dzeyde zm bulunmas gereken ilk hukuksal ana sorun, kimi ortaklklarn yabanc devletlerle yaptklar belirli nitelikteki szlemelere (mukavelelere) ilikindir. Byk bir olaslkla ilk, fakat her haliyle en tannm ilk rnei 1933'te Iran ile bir ingiliz ortakl Anglo-Iranian Oil Company arasnda imzalanan petrol szlemesi olan birtakm szlemelerde yeralan hkmlerde iki nemli yenilik ile karlalmaktadr. Bu yeniliklerin birincisi, ilgili taraflar arasnda szlemenin yorumuna ve uygulanmasna ilikin uyumazlklar kt zaman, szleme hkmleri dnda uygulanacak hukuk kurallarnn (proper law ya da applicable law; droit applicable), hukuk genel ilkeleri ve hatta uluslararas hukuk kurallar olacann ngrlmesidir. Oysa, geleneksel uluslararas hukuka gre bu tr zel szlemelerin, uluslararas zel hukukun yasalar atmas kurallar erevesinde deerlendirilmesi gerekmekte olup, herhaliyle uyumazlkta bir devletin ulusal hukukunun uygulanmas yoluna gidilmektedir. Nitekim, U.S.A.D., 12.7.1929 tarihli Srp Borlar Davas'na ilikin kararnda aynen unu bildirmektedir: 196

"Uluslararas hukuk kiileri olarak devletler arasnda yaplm olmayan her szlemenin dayana bir ulusal yasadr" (C.P.J.I., Serie A, No. 20/21, s. 41). Bu tr szlemelerin getirdii ikinci yenilik, ilgili taraflar arasnda kan szlemeye ilikin uyumazlklarn iki tarafn atamalar ile oluacak bir uluslararas hakemlik organnca zme balanmasnn ngrlmesidir. Oysa, bu konuda da geleneksel uluslararas hukuk kurallarna gre, yine uluslararas zel hukukun yasalarn atmas kurallar erevesinde, bir devletin ve genellikle szlemeye taraf devletin ulusal yarg organlarnn yetkili olmas gerekmektedir. Bylece, anlan t r hkmleri ieren szlemelerin "uluslararaslatrlm" (internationalised; internationalise) bir nitelik kazandklar gzlenmektedir. "Uluslararaslatrlm" szlemelere ilikin olarak uluslararas hukukun zme kavuturmas gereken ilk sorun, uyumazlk durumunda bunlara uluslararas hukuk kurallarnn uygulanp uygulanamyaca konusunda ortaya kmaktadr. Bu soruna ilikin olarak reti blnm durumdadr. Geleneksel gre gre, bu t r szlemelerin durumunda da ilgili devletin i hukuk kurallarnn uygulanmas gerekmektedir (rnein, M. Whiteman, Damages in international law, Washington, 1937, vol. 3, s. 1555).. Buna karlk, bir gurup yazar anlan szlemelerde uluslararas hukukun uygulanmasnn yerinde olacan ileri srmektedir (rnein, P. Weil, "Problemes relatifs aux contrats passes entre un Etat et un particulier", R.C.A.D.I., 1969-III, s. 141-147). Bir nc gr taraftarlar ise,, zellikle uluslararas hukukun devletleraras ilikileri dzenlemek iin oluturulduu zerinde durarak, bu t r ara durumlar dzenlemek zere uygulamada giderek oluan, ulusal hukuk ile uluslararas hukuk aras, bir nc tr hukuk dzeninin uygulanmas gerektiini ileri srmektedir (rnein, H. Pazarc, "Responsabilite internationale des Etats l'occasion des contrats conclus entre Etats et personnes privees etrangeres", R.G.D.I.P., 1975, s. 374-398). Uluslararas hakemlik kararlarnn incelenmesi ise, bu konuda uygulanan hukukun kesin bir tutum aldn gstermekten uzak bulunmaktadr. "Uluslararaslatrlm" szlemelerle ilgili bir baka hukuksal sorun, bu szlemeler nedeniyle devletlerin sorumluluuna ilikin olarak ortaya kmaktadr. Bu konudaki durumu zetlersek, aka bir ulusal hukuk-d hukuk kurallarnn (rnein, uluslararas hukuk ya da nc bir hukuk dzeni) uygulanmasn ngren szlemelerde, ilgili devletin uluslararas sorumluluunun szleme hkmleri bata olmak zere anlan hukuk dzeni kurallarna gre deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu t r h k m iermeyen szlemelerle ilgili olarak ise, devletin sorumluluu, ilke olarak, ilgili devletin i hukuk kurallarna gre deerlendirildikten sonra, eer 197

uluslararas hukuk asndan zarar gren tarafn tatmin olmas salanamamsa o zaman, ikinci aamada, ilgili devletin uluslararas sorumluluu sz konusu edilebilecektir (geni bilgi iin bkz. H. Pazarc, Responsabilite internationale des Etats en matiere contractuelle, Ankara, 1973, s. 80-131). "Uluslararaslatrlm" szlemelerle ilgili ortaya kan nc hukuk sorunu, bu erevede doan uyumazlklarda izlenecek hakemlik usul ve hakemlik organnn kurulmas ve yetkilerine ilikindir. Bu soruna ilerideki kitapta uyumazlklarn bar zm konusunda deinilecektir. Uluslararas nitelikteki ticaret ortaklklar ile ilgili olarak uluslararas dzeyde zm bulunmas gereken ikinci hukuksal ana sorun, bu ortaklklarn faaliyetlerinde devletlere kar yerine getirmek zorunda olduklar ykmllklerine ilikindir. Genellikle kabul edilen bir tanma gre merkezi belirli bir devlet lkesinde bulunan, fakat faaliyetlerini birok yabanc lkede ubeleri ya da bal ortaklklar araclyla srdren ortaklklar biiminde belirtilen ok-uluslu ortaklklar, hukuksal adan birka uyruklua sahip bulunmaktadr. Bu erevede, ana ortakln hukuksal stats merkezinin bulunduu lke devletinin uyrukluuna ve yasalarna bal iken, ubelerin ya da bal ortaklklarn hukuksal statleri konuk eden devletin yasalarna bal bulunmaktadr. Oysa, ana ortaklk ile ubeleri ve bal ortaklklar arasndaki organik balar, ekonomik adan, konuk eden devletin mevzuatn eitli yollardan inemeye olanak tanr niteliktedir. Nitekim, ana ortaklk ile bal ortaklklarn aralarnda uygulayacaklar deiik fiyat politikalar ve mallarn ve hizmetlerin aktarm araclyla konuk eden devletlerde daha az kazan gstermek ve dolaysyla daha az vergi vermek olana teknik olarak vardr. Ancak, ok-uluslu ortaklarn ekonomik ve mali oyunlar kadar nemli bir baka etkileri de, bal ortaklklarn, konuk eden devletteki siyasal entrikalarda aldklar rollerine bal olarak ortaya kmaktadr. rnein, ili'de Ailende hkmetinin bir askeri darbe ile devrilmesinde ITT ortaklnn byk pay olduu bildirilmektedir (bkz. M. Bennouna, a.g.y., s. 76). ok-uluslu ortaklklarn, gerek ekonomik gerekse siyasal, bu trden faaliyetlerini nlemek ve denetleyebilmek amacyla uluslararas dzeyde birtakm dzenlemelerin gerekletirilmesi yoluna gidilmitir. Bu amala B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi, 1972 ylnda, tannm uzmanlardan bir gurup olutur a r a k ok-uluslu ortaklklarn devletlerin kalknmalarnda oynad rol incelemesi grevini vermitir. Ayn Konsey, daha sonra, 1974'te Uluslartesi Ortaklklar Komisyonunu ve Uluslar-tesi Ortaklklar Konusunda nceleme ve Aratrma Merkezini kurmutur. Anlan Komisyon ilgili Merkezin de yardmyla, 1976'dan bu yana Uluslar-tesi Ortaklklar in Davran Yasas (Code of Conduct on Transnational Corporations; Code de 198

conduite relatif aux societes transnationales) ad verilen bir uluslararas dzenlemenin almalar iine girmitir. Halen birok sorunu zme balam bulunan bir Davran Yasas Tasla 1986 yaz iinde geici olarak B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan kabul edilmitir. Bununla birlikte, daha birok konu zerinde tartmalar srmektedir (kabul edilen metin ve zerinde tartlan hkmleri ieren metin iin bkz. U.N., The United Nations Code of Conduct on Transnational Corporations, New York, 1986, s. 28-59). Anlan Yasa Tasla ok-uluslu ortaklklarn konuk eden devletlerin yasalarna, ekonomik ve toplumsal amalarna, insan haklarna sayg gstermelerini, ulusal siyasal olaylara ve uluslararas ilikilerine karmamalarn, ekonomik ve mali yasalarn inememelerini, kamuoyuna faaliyetleri ile ilgili belirli bilgiler vermelerini ngrmektedir. Sz konusu Yasa her ne kadar henz kabul edilmemi bulunmakta ise de uluslararas hukukta yeni bir srecin balangcn oluturmaktadr. B. Hkmetler-d uluslararas rgtler (International non-governmental organizations; organisations internationales non-gouvernementales; internationale nichtstaatliche Organisationen)

Varlklar devletlerden de nceye varmakla birlikte, kinci Dnya Savandan bu yana artan bir neme sahip olan hkmetler-d uluslararas rgtler genellikle bir devletin snrlarn aan uluslararas derneklerdir. Bu rgtlerin ok eitli alanlarda faaliyetlerde bulur ^uklar gzlenmektedir: i) spor (rnein, Uluslararas Futbol Federasyonu F.I.F.A.); ii) bilim (rnein, Uluslararas Hukuk Enstits: I.D.I.); iii) se' dikal haklarn korunmas (rnein, Uluslararas H r Sendikalar Birlii); iv) insan haklarnn korunmas (rnein, Amnesty International); v) basn (rnein, Uluslararas Basn Birlii: U.P.I.); vi) siyasal partiler (rnein, Sosyalist Enternasyonal); vii) televizyon (rnein, Avrupa Televizyon Birlii); viii) insancl yardmlama (rnein, Kzl-Ha Uluslararas Komitesi: C.I.C.R.); vb... Hkmetler-d uluslararas rgtlerin bal olaca hukuksal rejim konusunda bugn henz genel bir uluslararas dzenleme yoktur. Dolaysyla herbir devlet bu t r rgtlerin lkesinde bal olaca rejimi kendi ulusal yasalar ile dzenlemektedir. Bu nedenle, anlan rgtlerin hukuksal rejimi bir i hukuk konusunu oluturup, uygulanan uluslararas hukukun ilke olarak dnda kalmaktadr. Bununla birlikte, uluslararas hukukun giderek bu t r rgtlerle ilgilenmesi gerei ortaya kmaktadr. Zira, bugn birtakm hkmetler-aras uluslararas rgtlerin artan bir biimde sz konusu hkmetler-d rgtlere danma gereksinimi duyduklar ve belirli llerde onlar almalarna kattklar gzlenmektedir. Nite199

kim, B.M. Andlamasnn 71. maddesi, Ekonomik ve Sosyal Konseyin yetkisine giren konularda bu t r rgtlere danabileceini ve b u amala gerekli nlemleri alabileceini ngrmektedir. Baka uluslararas rgtlerin kurucu andlamalar da benzer hkmler iermektedir (rnein: Dnya Salk rgt And., mad. 71; UNESCO And., mad. XI). Bu durumda ilgili uluslararas rgtler danmada bulunabilecekleri hkmetler-d uluslararas rgtlerin sahip olmalar gereken nitelikleri saptama yoluna gitmektedir. rnein, B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi, 1967 tarihli 1296 (XLIX) sayl karar ile, bu tr rgtleri snfa ayrmaktadr. Birinci gurupta yer alan rgtler, ilgili bulunduklar konuda Ekonomik ve Sosyal Konseyin gndemine alnmasn istedikleri sorunlar nerme ve temsilcilerinin Konsey almalarna sz hakk ile gzlemci statsnde katlma haklarna sahip klnmtr. kinci gurupta yer alan rgtler, konu nerme yetkisine sahip olmadan sz hakk bulunan gzlemci statsnden yararlanabileceklerdir. nc gurup ise, "Listeye kaytl rgtler" durumunda bulunup, zaman zaman kendilerinden gr istenen hkmetler-d uluslararas rgtlerdir. Btn bu hkmetler-d uluslararas rgtlerin iinde bir tanesi ok nemli ve zel bir konuma sahip bulunmaktadr: Kzl-Ha Uluslararas Komitesi. svire'de 1863'te kurulan bu rgt byk lde 1928'de bugnk statsn kazanmtr (Anlan Statnn 1952'de deiiklie uram metni iin bkz. Manuel de la Croix-Rouge Internationale, Geneve, lOeme ed., 1953, s. 321-328). Kzl-Ha Uluslararas Komitesi, yesi bulunan ulusal Kzl-Ha ve Kzlay rgtlerinden olumaktadr. Grevi, afet durumunda yardm dnda zellikle uluslararas savalarda yarallara, hastalara ve tutsaklara yardmc olmak olan rgtn yetki ve sorumluluklarna, IV. Kitabmzda, insancl hukukun incelenmesi srasnda deineceiz.

200

BENC BLM : Uluslararas Hukukun Mekansal Kurallar

Uluslararas hukuk kurallarnn mekan asndan deerlendirilmesi gerektii zaman, geleneksel olarak, kara, deniz ve havaya ilikin kurallar akla gelmektedir. Ancak, 50'li yllarn sonundan bu yana insanolunun uzaya varmas ile, 60'l yllar ile uzay da uluslararas hukukun ilgi alan iine girmi bulunmaktadr. Nihayet, 70'li ve zellikle 80'li yllarda dnya ve evrenin evre dzeninin korunmasna ilikin gereksinimler uluslararas dzeyde de bir uluslararas evre hukuku oluumuna yer vermi bulunmaktadr. Btn bu eleri srasyla ele alacaz.

201

Birinci B a l k :
KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI

Bugn yeryzne bakld zaman kara paralarnn aa-yukar tm n n bir devlet tarafndan sahiplenildii grlmektedir. Dolaysyla bugnk dnyamzda, tartmal olan kutup blgeleri dnda, bir devlete ait olmayan kara paras yoktur. Ancak bu belirli bir kara paras zerinde birden ok devletin egemenlik iddiasnda bulunmad anlamna da gelmemektedir. Zira, kimi kara lkeleri ve onlara bal deniz ve hava lkeleri zerinde kart egemenlik iddialarna rastlanmaktadr. Bu veriler karsnda uluslararas hukukta bir zme balanmas gereken birinci sorun, deniz ve hava lkelerinin de kara lkesine ball gz nnde tutulursa, bir devletin hangi koullara uygun olarak kara lkesine sahip olacana ilikin kurallarn saptanmas olmaktadr. Buna, uluslararas hukukta ksaca lke kazanlmas ya da lke edinimi ad verilmektedir. Bir devletin kara lkesi zerinde egemenlii belirlendikten sonra, ikinci sorun, devletin bu egemenliinin mekansal boyutlarnn belirlenmesi olmaktadr. Dolaysyla, devletin kara lkesinin uluslararas snrlar sz konusu olmaktadr. Fakat, bir devletin snrlar belirlendikten sonra bile, bu devletin kara lkesi zerinde yer almakla birlikte, kullanm rejimleri uluslararas hukuk kurallar ile dzenlenmek gereksinimi duyulan birtakm corafi eler bulunmaktadr. Bunlar, birden ok devlet lkesinden geen ya da onlar ayran akarsular ve gller ile uluslararas ulam amacyla kullanlan kanallardr. Btn bu eler srasyla ele alnacaktr. I. LKE KAZANILMASI (acquisition of territory; acquisition du territoire; Gebietserweb)
Kaynaka:

Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 505-528; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 16-25; S. Toluner, s. 5-21.
Yabanc dil: R.Y. Jennings, The acquisition of territory in international

law, Manchester, 1963; J. Crawford, "The criteria for Statehood in international law", B.Y.I.L., 1976-1977, s. 93-182; J. Crawford, The creation of

202

States in international law, Oxford, 1979; A.L.W. Munkman, "Adjudication and adjustment; international judicial decision and the settlement of territorial and boundary disputes", B.Y.I.L., 1972-1973, s. 1-116; A. DecencireFerrandiere, "Essai historique et critique sur l'occupation comme mode d'acquerir les territoires en droit international", R.D.I.L.C., 1937, s. 362-390 ve 624-663; W. Mouton, "The international regime of the polar regions", R.C.A.D.I., 1962-III, s. 175-285; D. Johnson, "Acquisitive prescription in international law", B.Y.I.L., 1950, s. 332 vd.; R. Pinto, "La prescription en droit international public", R.C.A.D.I., 1955-1, s. 390-452; K. Krishna Rao, "Title to territory", I.J.I.L., 1962, s. 200-210; A. v a n der Essen, "Les regions arctiques et antarctiques", in R.J. Dupuy et D. Vignes, Trait, s. 461-496.

Devletlerin bir lke parasnn sahibi olmalar iki durumda ortaya kmaktadr: i) bir yeni devlet doduu zaman; ii) varolan bir devlet lkesine yeni bir lke paras katt zaman. 1. Devletin douu ile bir lkeye sahip olmas

Bir yeni devlet doduu zaman bir lkeye sahip olmas yzylmza gelene dek yalnzca siyasal ve toplumsal bir olay olarak deerlendirilmi ve hukuksal dayana zerinde herkese kabul edilen geerli bir gr oluturulamamtr. Ancak, B.M. dnemi ile yeni doan kimi devletlerin lkeleri zerindeki egemenlik haklarnn dayanann uluslararas hukuk asndan da kabul edildii grlmee balanmtr. Bu yeni devletler, smrgelikten kurtulan eski smrge devletler olup, onlarn belirli bir lkeye sahip olmalarnn hukuksal dayana self-determination ilkesi olarak kabul edilmektedir (bu ilke ve geerlilik koullar konusunda bkz. Supra). Buna karlk, bugn de gerek eskiden gnmze kadar varlklarn srdren eski devletlerin, gerekse varolan bir devletten ayrlma (secession; secession; Herauslsung) yoluyla bamszln kazanan yeni devletlerin sahip olduklar lkelerinin hukuksal dayana konusunda bir gr birlii yoktur. Hatta, smrge rejimi altnda bulunmayan ve varolan bir devletin lkesini oluturan bir lke paras zerinde ayrlma yoluyla bir yeni devlet kurulmas olgusu bugnk uygulanan hukukta kabul edilen bir devletin lkesinin btnl ilkesi erevesinde (bu ilkeyle ilgili olarak bkz. Supra) hukuksal adan reddedilmekte ya da dayanaktan yoksun olarak deerlendirilmektedir (rnein bkz. Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 430-431). Bununla birlikte, gerek eski devletler iin, gerek ayrlma yoluyla doan yeni devletler iin, lkeleri zerindeki haklarnn dayanann bu lke zerinde gerekletirdikleri fiili egemenlikleri olduu sylenebilir. Nitekim, uygulanan uluslararas hukuk anlan dayana dorulayan birok veriyi iermektedir. En bata, uluslararas hukuk tanma kavram araclyla bir lke zerinde fiili egemenliini kurmu gerek eski gerekse yeni devletlerin lkelerinin sahipliini nc devlet203

lerin hukuksal olarak da kabul etmesine olanak vermektedir. Baka bir deyile, uluslararas hukuk asndan, hi olmazsa tanyan devlet bakmndan, tannan devletin lkesi zerinde egemenliinin merluu da kabul edilmi olmaktadr, ikinci olarak ise, birok uluslararas yarg ve hakemlik kararnn bir lkenin sahiplii konusunu deerlendirirken fiili egemenlik uygulamalarn temel dayanak olarak kabul etmesi nedeniyle, bir devletin douu ile sahip olduu lke topraklarnn hukuksal dayanann da bu lke zerindeki fiili egemenlii olduunu kabul etmek manta uygun bulunmaktadr. Uluslararas itihad bu adan deerlendirirsek, rnein, U.A.D., Bat Sahara sorununa ilikin olarak verdii 16.10.1975 tarihli danma grnde, Fas'n Bat Sahara zerindeki egemenlik iddiasnn geerli saylabilmesi iin bu devletin anlan topraklarda "fiili ve mnhasr bir devlet faaliyeti" yrtmesi gerektiini bildirmektedir (CIJ., Recueil, 1975, s. 49). Yine, U.A.D., Geit Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960 tarihli kararnda, belirli bir lke zerinde ngiltere'nin Portekiz'in mnhasr ve tam yetkilerini kullanmasna itiraz etmemesini ve Portekiz'in bu durumu srdrmesini, Portekiz'in ilgili lke zerindeki egemenliinin hukuksal dayana olarak deerlendirmitir (C.I.J., Recueil, 1960, s. 38-39). Nihayet, A.B.D. ile Hollanda arasndaki Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli kararnda, tek hakem Max Huber fiili egemenlik kullanmnn bir lke kazanlmasnda mer bir dayanak oluturabilmesi iin uyumazlk annda da bu durumun srmesi gerektiini bildirmek suretiyle, fiili egemenlik ilkesinin bir lkeye sahip olmadaki nemini vurgulamaktadr (bkz. R.S.A., vol. II, s. 839). Geri yukarda belirtilen her karar da sahipsiz lkeler (res nullius) denilen lkelere ilikindir. Ancak, kime ait olduklar tartld srada bu lkelere ilikin durum deerlendirmesi yaplrken, lke zerinde belirli bir sreden beri fiili egemenlik kullanmnn temel alnmas olgusu, zerinde bir devlet kurulan ve teki devletlerin bir blmnce de tannan devletlerin sahip olduklar lkeler bakmndan daha byk bir geerlilik kazandrr niteliktedir. 2.Varolan bir devletin lke kazanmas Bir devlet yukardaki akladmz gerekelerle bir kara lkesine sahip olduktan sonra, ok deiik olaylarn sonucunda, bu ana lkesine yeni lke paralar ekleyebilecei gibi, lkesinin bir blmn baka devletler lehine kaybetmek durumunda da kalabilmektedir. Uluslararas hukukta bu sorunlar genellikle lke kazanlmas ve yitirilmesi ad altnda, iki ynl olarak ele alnmaktadr. Ancak bir sahipsiz lkenin kazanlmas durumu dnda sorun zde birdir. Bir devlet lke yitirdiinde bir teki lke kazanmaktadr. Dolaysyla biz burada konuyu lke kazanlmas biiminde ele alp, gerektiinde lke yitiren devlet asdan uluslararas hukukun 204

kurallarna da deineceiz. Fakat burada bir lke parasnn el deitirmesi ya da bir lke paras zerinde yeni devletlerin domas olayna bal olarak ortaya kan ve lke zerinde eski ile yeni devletin durum u n u inceleyen ardl (halef) olma sorununa deinilmeyecek, yalnzca lke kazanlmas yollarnn hukuksal geerlilii ele alnacaktr. Ardl olma konusu III. Kitabmz iinde yer alacaktr. Devletlerin lke kazanmas olayn iki deiik duruma gre deerlendirmek olana vardr: i) bir sahipsiz lkenin bir devlet lkesine katlmas; ii) bir devlet lkesinden baka bir devletin lehine lke kazanlmas. A. Sahipsiz lkelerin kazanlmas

Sahipsiz lke (terra nullius) kavram, hibir devletin egemenlii altnda olmayan bir lkeyi belirtmektedir. Bu kavram ile asl kastedilen zerinde hibir topluluun yaamad lke olmakla birlikte, Avrupal devletlerin smrgeci karlarna ve anlaylarna bal olarak, tarihte Avrupa uygarlna bal olmayan topluluklarn yerletii birok lkenin de sahipsiz lke kavram iinde deerlendirildii gzlenmektedir. Bu t r yerli topluluklarn zerinde yaad lkelerin "sahipsiz lke" kabul edilmesinde Avrupal devletlerin bavurduu uluslararas hukuk lt sz konusu lkenin bir devletin egemenlii altnda bulunmamas olmutur. Ancak, U.A.D.'nin Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde de kabul ettii gibi, ne kadar ilkel olursa olsunlar insan topluluklarnn birou asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sahip bulunmaktadr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Bu durumda anlan lkeler zerindeki yerel topluluklarn rgtlenmesinin bir devlet rgtlenmesi dzeyinde olup olmadnn deerlendirilmesi gemite Avrupal devletlerin karlarna dayanan sbjektif grler erevesinde yapldndan, Avrupa tipi bir rgtlenme modeline sahip bulunmayan birtakm belirli dzeydeki uygarlklara sahip yerel topluluklarn yaad lkelerin de "sahipsiz lke" olarak kabul edildii birok rnee rastlanmaktadr (Gney Amerika'daki nkalarm ve Orta Amerika ile Meksika'daki Azteklerin lkeleri gibi). Bununla birlikte bugn uygulanan uluslararas hukukta geerli olan gre gre siyasal ve toplumsal bir rgte sahip olan lkelerin sahipsiz lke olarak kabul edilemiyecekleridir (bkz. Bat Sahara konusunda U.A.D.'nin danma gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Sahipsiz lkelerin kazanlmas konusunda uluslararas hukukun, Avrupal devletlerin anlaylarna bal olarak, bir evrim geirdii gzlenmektedir. Keifler ile "sahipsiz lkelerin kazanlmas" konusundaki ilk uygulama, kefedilen lkelerin papalarn buyruklar ile ilgili devletler arasnda paylatrlmas olmutur. Papann 15. yzyldaki devletler-st statsne bal olarak kefedilen lkeleri paylatrmasna ilikin en nemli 205

rnek, VI. Alexandre'n 4.5.1493 tarihli Inter Coetera adl buyruu ile, yeni kefedilen lkeleri ispanya ve Portekiz arasnda paylatrmasdr. Ancak, dinde reform hareketi ile otoritesi zayflayan Papann bu yetkisinin yerini 16. yzyldan 19. yzyla kadar keif (discovery; decouverte) kural almtr. Bylece bir sahipsiz lkeyi ilk bulan ve bunu genellikle devletinin bayran dikmek suretiyle kantlayan kiilerin hizmetinde bulunduklar devletlerin sz konusu lkeyi kazandklar kabul edilmeye balanmtr. Fakat, keif kuralnn da birok olgunun saptanmasnda kukulara yer brakmas yannda, fiili bir ynetim ile desteklenmemesi durumunda bir lkeye sahip olunmas iin yetersiz bulunduu ve 19. yzyldan sonra igal (occupation; okkupation) kuralnn yerletii grlmektedir. Bugn artk uygulanan uluslararas hukukta bir sahipsiz lkenin kazanlmas iin kabul edilen temel kural, fiili igal kural olmaktadr. Fakat, uygulanan uluslararas hukuk bugn ayrca bitiiklik (contiguity; contiguite; Kontiguitt) kural erevesinde de bir sahipsiz lkenin kazanlabileceini kabul etmektedir. , igal kuralna uygun olarak bir sahipsiz lkenin kazanlmas iin iki koulun yerine gelmesi gerekmektedir: i) egemenlii altna almak niyet ve iradesinin varl (animus occupandi); ii) bu egemenliin lke zerinde bizzat kullanlmas (corpus occupandi) (rnein bkz. U.S.A.D.'nin Dou Grnland'n Hukuksal Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A/B, no. 53, s. 45-46). Birinci koul, bir lke zerinde ona sahip olma niyeti olmadan da faaliyetlerde bulunma durumlarn (rnein, aratrma yapma) gz nnde tutmakta ve bu durumlarn bir igal eylemi olarak deerlendirilemiyeceini vurgulamaktadr, ikinci koul ise, anlan lke zerinde ilgili devletin egemenliini gerekten kullanp kullanmadna ilikindir. Uygulanan uluslararas hukuka gre igal etkin (effective) olmak zorundadr. Bu zorunluluk hem devletleraras uygulamada (rnein 26.2.1885 tarihli Berlin Szlemesi) hem de aada greceimiz uluslararas itihat kararlarnda kabul edilmektedir. Ancak, igalin etkinlii sz konusu lkelerin durumlarna bal olarak deiiklikler gsterebilecektir. Bylece, lkeye girme ve yerleme koullarnn elverili olduu yerlerde etkin igal, devlet grev ve yetkilerinin genel olarak kullanlmas ile gereklemi saylmaktadr (rnein, U A.D.'nin Minquires ve Ecrehous Davas'na ilikin 17.11.1953 tarihli karar: C.I.J., Recueil, 1953, s. 47). Buna karlk, lkeye girme ve yerleme koullar zor olan ya da pek barnlmayan yerlerde, devletin egemen yetki kullanmnn ok sayda ve tam olmas aranmamaktadr (rnein: U.S.A.D.'nin Dou Grnland'n Hukuksal Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar, C.P.J.I., Serie A/B, no. 53, s. 46; Fransa ile Meksika arasndaki Clipperton Adas Davas'na ilikin 28.1.1931 tarihli hakemlik karar R.S.A., vol. II, s. 1105). Bu durumda girii ve yerleimi zor lkelerde az sayda egemen yetki kul206

lamm gerekletirilmesine ramen lke zerinde kart iddialarn bulunmamas igalin etkinliinin kant olarak deerlendirilmektedir (Bat Sahara, C.I.J., Recueil, 1975, s. 43). Ayrca, igal kuralnn geerli olabilmesi iin egemenlik yetkilerinin sz konusu lkede kullanmnda mnhasr (exclusive) olmas gerekmektedir (rnein, UA.D.'nin Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr: C.I.J., Recueil, 1975, s. 49). Nihayet, igal kuralnn geerli olabilmesi iin igalin srekli olmas ve zellikle uyumazln karara balanma aamasnda srmekte bulunmas gerekli grnmektedir (rnein, Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli hakemlik karar; R.S.A., vol. II, s. 839). Uygulanan uluslararas hukukta sahipsiz lkelerin kazanlmasnda hukuksal dayanak oluturduu kabul edilen bir baka kural olan bitiiklik kuralna gelince, bir btn oluturan paralardan ana lke bir devlete aitse, aksine bir kant olmadka, tekilerinin de ana lkenin statsne bal olaca dncesinden kaynaklanmaktadr. Anlan kuraln, U.A.D.'nin Minquiers ve Ecrehous Davas'na ilikin 17.11.1953 tarihli kararnda, Man Adalarnn bir parasn oluturan Ecrehous gurubu adalarnn da Man adalarna sahip olan ngiltere'ye ait olaca yolundaki gr ile kabul edildii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1953, s. 55 ve 67). Yine, Divan Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde corafi btnlk ya da bitiiklik kuraln ilke olarak reddetmemektedir (C.I.J., Recueil, 1975, s. 43). Ancak, her iki kararda da bu hukuksal dayanan teki verilerle de teyid edilmesi gerektii vurgulanmaktadr. Bugn uygulamada bitiiklik kuralna dayanarak hak iddia edilen iki t r sahipsiz lke ile karlalmaktadr. Birinci t r lkeler doal olaylar sonucu ortaya kan birtakm kk lke paralardr. Bir devletin karasularnda bir adann olumas, bir akarsu aznda bir alvyon adasnn ortaya kmas gibi durumlarda bu yeni oluumlarn bitiik lke devletinin lkesine katlaca genellikle kabul edilmektedir. Bitiiklik kuralna dayanarak sahip olunmaya alan ikinci tr sahipsiz lkeler ise tam olarak kara lkesi saylamyacak olan kutup blgeleri olmaktadr. Daha ok buzullarla kapl deniz sular ve az sayda kara parasndan oluan Kuzey Kutbu (Arctic; Arctique; Arktis) ile ilgili olarak, Sovyetler Birlii ve bir lde de Kanada'nm ileri srd "sektr kuram" bu gre dayanmaktadr. Anlan kurama gre, 66 derece 33 dakikalk enlemlerin kuzeyinde kalan K u t u p dairesi iinde lkesi bulunan her devlet, lkesinin bu parasnn en dou ve bat ularndan Kutup noktasna kadar uzanan boylamlar arasndaki btn alana sahiptir. Ancak, sektr kuramna bal egemenlik iddialar genel bir kabul grmedii gibi kimi Kuzey K u t b u devletlerince de (rnein, Danimarka, Norve) reddedilmektedir (bkz. A. van der Essen, "Les regions arctiques et antarctiques", R.J. Dupuy et D. 207

Vignes, Traite, s. 471-474). Byk bir blm buzullarla kapl kara lkesinden oluan Gney Kutbu (Antartic; Antartique; Antarktis) ise, bugn buraya yakn bulunan Arjantin ve Brezilya gibi devletler tarafndan bitiiklik kural erevesinde birtakm hak iddialarnn konusunu oluturmaktadr. Ancak, bugn bu Kutbun rejimi 1.12.1959 tarihli bir andlama ile dzenlenmi bulunup, sz konusu iddialar geici olarak dondurulmu bulunmaktadr (And., mad. 4). Anlan andlama ile Gney Kutbu taraf devletlerin bar amal ve zellikle bilimsel faaliyetlerine ak bulunmakta olup, bu devletlere birbirlerini denetleme olana veren 30 yl sreli geici bir rejime bal bulunmaktadr (Andlama metni iin bkz. U.N. Treaty Series, 1961, vol. 402, No. 5778, s. 73-85). B. Bir devlet lkesinden tekine lke aktarlmas

Tarih iinde bir devletten tekine lke aktarlmas olaylarnn ok deiik yollarla gerekletii gzlenmektedir .Bu yollarn bir ksm bugn de uluslararas hukuk asndan geerliliklerini korurken, bir ksm bugnk uygulanan uluslararas hukuka aykr dmektedir. Bu konuda bavurulan balca yollar, taraflarn iradelerini bildirme biimlerine gre snflandrrsak, uygulamada deiik ynteme rastlanmaktadr: i) andlama yoluyla lke kazanlmas; ii) tek-tarafl ilemler araclyla lke kazanlmas; iii) uluslararas yarg ve hakemlik ya da rgt organlar karar ile lke kazanlmas. Bu yntemler srasyla ele alnacaktr. a. Andlama yoluyla lke kazanlmas: devir (cession; Zession)

Devir, bir devletin lkesinin bir blm zerindeki haklarndan bir baka devlet lehine andlama araclyla vazgemesi olayna verilen addr. Dolaysyla, devir ilemi, bir lkenin hi kimse lehine olmayan tektarafl terk ilemi ile, baka bir uluslararas stat altna koyulmas amacyla tek-tarafl ilemler ya da andlamalar araclyla, bir lkeden salt vazgeme ileminden farkldr. Terk ileminde terk edilen lke paras sahipsiz lke stats kazanrken, basit vazgeme ileminde ilgili lkenin belirli bir uluslararas rejim altna sokulduu grlmektedir (rnein, vesayet rejimi). Devir ileminin tam olarak gereklemesi iki enin bir araya gelmesini gerektirmektedir: i) bir devir andlamasnn yaplmas; ii) ilgili lkenin fiilen teki devletin egemenliine girmesi. Anlan iki eden birinin noksan olmas durumunda, hangisine stnlk tannmas gerektii konusunda yazarlarn blnd grlmektedir. Kimi yazarlarn lkenin fiilen ynetilme esine stnlk tandklar ve bu gereklemeden, yalnzca bir andlamann yaplmas ve biimsel olarak yrrle girmesi ile, 208

bir devir ileminin geerlilik kazanamyacan ileri srdkleri gzlenmektedir (rnein, P. Guggenheim, aktaran Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 436). Buna karlk, baka yazarlarn devir andlamasn temel aldklar ve ikinci enin noksanlnn devir ileminin tamamlanmad anlamna gelemeyeceini savunduklar grlmektedir (rnein, S. Toluner, s. 8-9). Uluslararas yarg organlarnn da devir ileminin geerlilii konusunda ikinci gr benimsedikleri ortaya kmaktadr (rnein bkz. U.S.A.D.'nin Girit ve Sakz Fenerleri Davas'na ilikin 8.10.1937 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A/B, no. 71, s. 103). Devir ilemi herhangi bir koula ya da karla bal olmayaca gibi, ba koullu ya da bir karlk elde etme sonucunda olabilir (sat). Ayrca, devir ilemi genellikle zerinde insanlarn yaad bir lkeyle ilgili olduu iin, kimi zaman ilgili andlamada bu ilemin geerlilik kazanabilmesinin yerel halkn plebisit araclyla bunu kabul etmesi kouluna bal tutulduu durumlar da olmaktadr. lke devrinin deiik etkileri III. Kitabmzda, devletlerin ardl olmalar konusu erevesinde ileride ele alnacaktr. b. Tek-tarafl ilemler araclyla lke kazanlmas

Bir devletin tek-tarafl bir ilemi ile baka bir devletin bir lke parasna sahip olmas olayna, tarih iinde, iki durumda rastlanmaktadr: i) fetih; ii) kazandrc zaman am. i) Fetih (conquest; conquete; Annexion oder Einverleibung)

Fetih kuvvet kullanma yoluyla igal edilen bir lke parasnn igal eden devletin lkesine katlmas olayn belirtmektedir. Uluslararas hukukta geerli olduu dnemlerde fetih yoluyla lke kazanlabilmesi iin iki enin varl gerekli idi: i) iki devlet arasnda sava sonucu birinin yenilmesi; ii) yenilen devletin lkesinin yenen devletin egemenlii altna gemesini kabul etmesi (bkz. U.S.A.D.'nin Dou Grnland'n Hukuksal Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A/B, no. 53, s. 47). Eer sava sonunda yenilen devletin lkesinin tm yenen devletin lkesine katlmakta ve yenilen devlet ortadan kalkmakta ise, buna debellatio ad verilmektedir. Uluslararas hukukta kuvvet kullanma yasa bulunmad srece fetih, hukuksal adan geerli bir lke kazanma yolu olarak deerlendirilmitir. Ancak, 20. yzylda fetih yoluyla lke kazanlmas hakknn giderek reddedildii gzlenmektedir. En bata, 1928 Briand-Kellogg Szlemesi ile bu Szlemeye taraf devletlerin aralarnda kuvvet yoluyla lke ka209

zanmaktan vazgetikleri grlmtr. Daha sonra, Japonya'nn in'den kuvvet yoluyla elde ettii bir lke paras zerinde 1932'de Manuku devletini kurmas zerine, A.B.D. Dileri Bakan Stimson tarafndan bu t r kuvvet yoluyla lke kazanlmas olaylarnn tannmyacan bildiren "Stimson Doktrini" adl siyasal bir grn doduu gzlenmitir. Ancak, genel bir biimde ve hukuksal dzeyde kuvvet kullanlmasnn yasaklanmas, 1945'te, B.M. Andlamas ile gerekletirilmitir (mad. 2/4). Bugn, B.M. Andlamasndan bu yana, fetih yoluyla lke kazanlmasnn uluslararas hukuka aykr olduu tartlmamaktadr. B.M.'in organlar deiik erevelerde bu kural teyid eden kararlar almaktadr. Bunlarn en tannm Genel Kurulun 24.10.1970'te 2625 (XXV) sayl bir k a r a n ile kabul ettii "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda ibirliine ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisi" olup, bir devletin lkesinin kuvvet kullanma ya da tehdit yoluyla kazanlmasnn sz konusu olamayacan ve byle durumlarn hukuksal olarak tannmamas gerektiini ngrmektedir (mad. X / l ) . ii) Kazandrc zamanam (acquisitive prescription; prescription acquisitive; Ersitzung)

Kazandrc zamanam, i hukuktan uluslararas hukuka aktarlan bir kavram olup, balangta bir hakka dayanmamakla birlikte bir lke paras zerinde srekli ve etkin bir biimde egemenlik haklarn kullanan devletin belirli bir sre sonunda bu lkeye sahip olmasn hukuksal adan kabul etmektedir. Kazandrc zamanamnn bu tanm erevesinde iki enin varl gerekli olmaktadr: i) bir lkenin fiili igal altnda tutulmas; ii) belirli bir srenin gemesi. Ancak, kazandrc zamanamnn igalden fark, igalde sahipsiz bir lkenin kazanlmas sz konusu iken, zamanammda baka bir devlete ait olan ve hibir hukuksal geerli nedene dayanmayan durumlarda bir lkenin fiili igal altnda bulundurulmas olmaktadr. Kazandrc zamanamnn uluslararas hukukta geerli bir lke kazanma yolu olup olmad yazarlar arasnda tartmal olmakla birlikte, uygulanan uluslararas hukukun byle bir dayana ilke olarak kabul ettii gzlenmektedir (rnein :Max Huber'in 4.4.1928 tarihli Palmas Adas Davas'na ilikin karar, R.S.A., vol. II, s. 839; U.A.D.'nn Geit Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960 tarihli karar, C.I.J., Recueil, 1960, s. 39). Bununla birlikte, zellikle hangi sre sonunda byle bir lke kazanmnn gerekleecei sorusu uygulanan uluslararas hukukta bir cevap bulmu deildir. Aslnda uluslararas yarg organlar kazandrc zamanam kavramn, adn vermeden, lke kazanlmasnn dayana olarak deerlendirdik210

leri durumlarda zellikle kar devletin fiili igal durumuna herhangi bir itirazda bulunmamas olgusu zerinde durmaktadr. Nitekim, U.A.D. Geit Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960 tarihli kararnda, Hindistan lkesince evrilen Portekiz lke parasnn bu sonuncu devlete gemi olmasnda, bu devletin lke zerindeki fiili igali kadar buna ngiltere'nin ve daha sonra Hindistan'n itiraz etmemi olmasn vurgulamaktadr (C.I.J., Recueil, 1960, s. 38-39). Yine Divan, Belika ile Hollanda arasndaki Snr Blgeleri Davas'na ilikin 20.6.1959 tarihli kararnda, tartmal blgenin Hollanda'ya geip gemediini deerlendirirken, Hollanda'nn bu blgede 1843'ten bu yana gerekletirdii yetki ilemlerini Belika'nn kabul edip etmediini aratrmaktadr (C.I.J., Recueil, 1959, s. 227-229). Dolaysyla, bugn uygulanan uluslararas hukukta, ilke olarak, lke kazanmada d a yanak nitelii kabul edilen kazandrc zamanam kavramnn uygulanmas, otomatik bir uygulamadan ok, kar tarafn byle bir durumu st kapal tanmas ile olanakl grnmektedir. c. Uluslararas yarg ve hakemlik ya da rgt organlar karar ile lke kazanlmas

Bir lke parasnn egemenlii konusunda devletler arasnda deiik hukuksal gerekelere dayanan kart hak iddialar bulunmas durumunda uyumazlk konusunu uluslararas yarg ve hakemlik organlarna ya da bir uluslararas rgt organna gtrdkleri grlmektedir. Bu durumda, ilgili lke paralarnn bir devlete ya da tekine verilmesinin ngrlmesi bu t r uluslararas organlarn kararlar araclyla lke kazanma sonucunu dourmaktadr. Uluslararas yarg organ karar araclyla lke kazanlmasna rnek olarak Hollanda ile Belika arasnda geen Snr Blgeleri Davas'na ilikin 20.6.1959 tarihli U.A.D. kararn gsterebiliriz (bkz. C.I.J., Recueil, 1959, s. 212 vd.). Bu davada Belika'nn sz konusu blgenin kendisine ait olduunu gsteren bir snr andlamasna sahip olmasna ramen, Hollanda'nn 1843'ten bu yana bu blgede birtakm egemenlik haklarn fiilen kullanmasnn Belika'ya bu blge zerindeki haklarn kaybettirip kaybettirmedii sorun olmaktadr. Divan, Hollanda'nn gerekletirdii ilemlerin ynetsel nitelikli sradan ilemler olmasna dikkat ekerek Belika'nn siyasal egemenliini ortadan kaldrc nitelikte olmadklarna karar vermi ve dolaysyla snr andlamasn fiili igal olgusuna stn t u t m u t u r (C.I.J., Recueil, 1959, s. 229-230). Uluslararas hakemlik karar ile devletlerin lke kazanmasna rnek olmak zere, Hindistan ile Pakistan arasnda snr oluturan bir blgeyle ilgili Rann of Kutch Davas'na ilikin olarak kurulan hakemlik organnn 23.2.1956 tarihli kararn gsterebiliriz. Bu davada bataklk olan ve snr211

larn hibir zaman birlikte saptanmad bir blgede taraflarn iddialarn inceleyen hakemlik mahkemesi etkin igal kuralna gre snr belirleme yoluna gitmitir (metin iin bkz., I.L.M., 1968, vol. 7, s. 633 vd.). Uluslararas bir rgtn organnn karar araclyla bir lke parasnn bir baka lkeye balanmasna rnek olarak ise Musul'un Irak'a balanmasn gsterebiliriz. Lozan Bar Andlamas ile Trkiye ile Irak snrnn izilemedii bu blgede sorunun dokuz ay iinde Trkiye ile Irak'n mandateri olarak atanan ngiltere arasnda bir zme balanamamas durumunda Milletler Cemiyeti Konseyi bu konuda yetkili klnmaktadr (Lozan Bar And., mad. 3). Nitekim sorun anlan sre iinde taraflarca bir zme balanamayarak Milletler Cemiyeti Konseyi nne gelmitir. Konsey, 16.12.1925 tarihli bir karar ile Musul'u Irak'a brakmtr (metin iin bkz. Ligue of Nations, Official Journal, 1926, s. 191). Daha nceden Konseyin bu konuda balayc karar almaya yetkili olup olmayaca sorusu sorulan U.S.A.D. da, 21.11.1925 tarihli danma grnde, Konseyin balayc karar almaya yetkili olduunu dorulamtr (bkz. C.P.J.I., Serie B, no. 12, s. 27 v.d.). II. SINIRLAR (frontiers; frontieres; Grenzen)
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 327-335; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 9-15; S. Toluner, s. 30-36; .l. Akipek, 2. Kitap, s 14-25; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959; N. Erim, "Trkiye Cumhuriyetinin Kuzey Dou ve Dou Snrlar", A..H.F.D., Cilt IX, Say 1-2, s. 1-26; C. Bilsel, Lozan, Cilt 2, s. 173 vd.; S.L. Meray, "Baz Trk Andlamalannda Hudutlarla lgili Hkmler", S.B.F.D., Cilt XV, Say 2, s. 37-93.
Yabanc dil: P. de la Pradelle, La Frontiere, Paris, 1928; Ch. de Visscher,

Problemes des confins en droit international public, Paris, 1971; Ph. Pondaven, Les lacs-frontieres, Paris, 1972; A.L.W. Munkman, "Adjudication and adjustment: international judicial decision and the settlement of territorial and boundary disputes", B.Y.I.L., 1972-1973, s. 1-116; A.O. Cukwurah,

The Settlement of boundary disputes in international law, Manchester, 1967; La frontiere (Colloque de Poitiers, 1979), Paris, 1980; D. Bardonnet,
"Equite et frontieres terrestes", Melanges P. Reuter, Paris, 1981, s. 35-74; S.W. Boggs, International boundaries, Columbia U.P., 1940; H. Dipla, "Le trace de la limite sur les lacs internationaux", A.S.D.I., 1980, s. 9-74; R. Yakemtchouk, "Les frontires africaines",- R.G.D.I.P., 1970, s. 27-68; A. Montiel-Arguello, "Frontieres et lignes de delimitation", R.G.D.I P., 1971, s. 461-464; T.S. Murti, "Boundaries and maps", IJ.I.L., 1964, s. 367-389; T.S. Murti, "Evidence on traditional boundaries and some problems in its interpretation", I.J.I.L., 1968, s. 479-515; G. Weissberg, "Maps as evidence in international boundary disputes; a reappraisal", A J.I.L., 1963, s. 781-804; 212

L.J. Bouchez, "The fixing of boudaries in international boundary rivers", I.C.L.Q 1963, s. 789 vd. ; J.W. Garner, "The doctrine of the thalweg as a rule of international law", A.J.I.L., 1935, s. 309 vd.

1.

Geel olarak kara snrlar

Snrlar, devletlerin lkelerinin vard noktalar belirtmektedir. Snrlarn kesin bir biimde saptanmas olgusu, modern devletlerin domas ile, 16-17. yzyllarda yerlemee balamtr. Devletler arasnda bugn varolan snrlar her zaman hukuksal bakmdan geerli izgileri belirtmemektedir. Kimi yazarlar, hukuksal bakmdan geerli olan snrlar ile olgusal olarak devletlerin lkelerini ayran fakat ilgili taraflarn hibir biimde kabul etmedikleri "ayrm izgileri" (demarcation-line; lignes de demarcaton) (rnein, srail'in durumu) arasnda bir ayrm yaptklar ve yalnzca birincileri snr olarak niteledikleri grlmektedir (rnein, Ph. Manin, Droit international public, Paris, 1979, s. 256). Aslnda uygulanan uluslararas hukukta byle bir ayrmn kabul grmedii ve snr teriminin her iki durum iin de kullanld grlmektedir. Dolaysyla, hukuksal adan geerli olan snrlar ile hukuksal geerlilii tartmal snrlar arasnda bir ayrm yapmak daha doru olmaktadr. Snrlarn hukuksal adan geerli olarak saptanmas ilgili devletlerce gerekletirilebilecei gibi, uyumazlk konusu olan snrlarn uluslararas yarg ya da hakemlik organlarnca saptanmas olana vardr. Bu amala, her iki yntem erevesinde, snr oluturma zellii olan belirli elere bavurulmaktadr. Kara snrlarna ilikin olarak konunun bu iki yan srasyla ele alnacaktr. A. Snr saptama yntemleri a. Andlama yolu

Bir devlet lkesinin uluslararas alana gre snrnn tek-tarafl olarak saptanabilme olana bulunmasna ramen (rnein karasular ya da bitiik blgenin ak denize snrnn saptanmas), bir devletin kara lkesinin dorudan bir uluslararas alana almas corafi olarak olas bulunmadndan, iki devlet arasndaki kara snrnn taraflarca saptanmas ancak andlamalarla olabilmektedir. iki devlet arasnda snrlarn andlama ile saptanmasnda, ilgili andlamanm taraflar, yalnzca snrda devletler olabilecei gibi (rnein, 23.1.1932 tarihli Trk-Iran snrn saptayan andlama ve ekleri), nc devletlerin de katld birok devlet olabilmektedir (rnein, Lozan Bar Andlamasnm 2. maddesi ile Yunanistan ve Bulgaristan kara snrlarnn saptanmas). iki devlet arasnda andlama yoluyla snr saptanmasna 213

gidildii zaman, nce hangi elerin snr oluturacana karar verilmekte ve daha sonra bir corafi harita zerinde bu elerin karl olan enlem ve boylamlar belirlenerek andlama metnine yazlmaktadr. Andlama yrrle girdikten sonra, ikinci aamada, kabul edilen verilerin yer zerinde iaretlenmesine (demarcation; demarcation; Demarkierung) geilmektedir. Bu amala taraflar iki tarafn uzmanlarndan oluan karma snr komisyonlar kurmaktadr. b. Uluslararas yarg ya da hakemlik yolu ilgili devletlerin anlaamadklar snrlar konusunda kimi zaman sorunu uluslararas yarg ya da hakemlik organlarna gtrdkleri gzlenmektedir. Bu organlarn da, taraflarn iradesine bal olarak verecekleri kararlar, hukuksal adan geerli snrlar oluturmaktadr. Yarg ya da hakemlik organ bu adan taraflarn saptad kurallara uygun olarak kar a r verme zorundadr. Uygulamada devletlerin genellikle uluslararas hukukun geerli sayd dayanaklar zerine snrn belirlenmesini istemelerine ramen (rnein, bkz. Tayland ile Kamboya (Kampuya) arasnda U.A.D.'nin Preah-Vihear Tapna Davas'na ilikin 15.6.1962 tarihli karar: C.I.J., Recueil, 1962, s. 6 vd.), kimi andlamalarda kararn hukuk d verilerin de hesaba katlmasn salayan ex aequo et bono verilmesinin de istendii grlmektedir (rnein bkz. Bolivya-Peru Snr Uyumazl Davas ile ilgili olarak 9.7.1909 tarihli A r j a n t i n Cumhurbakannn hakemlii: R.S.A., vol. XI, s. 137). B. Snrlar oluturmada bavurulan eler

Devletler snr izgilerini saptarlarken ok deiik elerden yararlanmaktadr. Uluslararas hukukta aralarnda herhangi bir ncelik tannmadan, uygulamada, iki yoldan birine bavurulmaktadr: i) ya daha nceden baka amalarla belirlenmi snrlar bu kez devletler arasndaki snr olarak kabul edilmektedir; ii) ya da yeni bir snr izgisi saptanmaktadr. Birinci yol seildii zaman, genellikle bavurulan eski ayrm izgisi (smrgeci devletlerin ynetsel amalarla belirlemi olduklar blge, il snrlar gibi izgilerin) devletler arasndaki snr olarak kabul edilmektedir. ilk rnekleri Gney Amerika'da grlen ve bugn kimi Afrika devletleri arasnda da bavurulan bu ilkeye uti possidetis ilkesi denmektedir. rnein, Kolombiya-Venezuela Snr Uyumazl Davas'na ilikin 24.3.1922 tarihli hakemlik karar bu ilkeyi uygulamtr (bkz. R.S.A., vol. I, s. 228 ve 278). Yeni bir snr saptamak istendii zaman iki t r e arasnda seim yapma olana vardr: i) yapay eler; ii) doal eler. Yapay elerin en
214

tannm, enlem ve boylam izgileridir. Uygulamada bu t r elere bavurulan birok snra rastlanmaktadr (rnein: Libya-Msr snrnn byk bir blm; Kanada-A.B.D. snrnn merkez ve bat kesimi). Doal elere gelince, bunlarn balealar da, akarsu, gl gibi corafi elerdir. Dalarn snr seilmesine sradalar durumunda rastlanmaktadr. Bu durumda snr izgisinin, genellikle, en yksek noktalar oluturan su ayrm izgisi olarak kabul edildii gzlenmektedir. Akarsularn snr olarak seilmesi durumunda, iki kydan birisi snr olarak seilebilecei gibi, akarsuyun ortay izgisinin de bu amala benimsenmesi olana vardr. Uygulamada rastlanan bir baka akarsu snr izgisi de thahveg izgisi olmaktadr. zellikle ulama olanak veren akarsularn durumunda seilen bu izgi genellikle en derin noktalarn birletirilmesi ile olumaktadr. Bu terimin corafi anlam budur (bkz. Dictionnaire, s. 602). Ancak, hukuksal anlam konusunda birtakm deiik yorumlarda bulunulduu gzlenmektedir. rnein, 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas ile Osmanl mparatorluu'nun zerklik tand Bulgaristan'n Tuna zerindeki snr izgisinin thahveg olaca ngrldkten sonra, bunun eitli devletlerce deiik olarak tanmland grlmektedir (Dictionnaire, s. 602). Bylece, thahveg Osmanllar tarafndan "sularn ekildii en dk dzeyde ulama olanak veren yol" olarak belirtilirken, Ruslar "srekli olarak en derin noktalar birletiren yol" ve talyanlar da "su aknn en hzl gerekletii yol" olarak bu kavram anladklarn belirtmilerdir. Aslnda bu deiik deerlendirme birok durumda ayn izgiye gelmektedir. Akarsularn, snr izgisi kabul edildii durumlarda karlalan bir baka sorun, akarsuyun yatak deitirmesi olmaktadr. Byle durumlarda alvyonlar nedeniyle akarsuyun ak hafif deimise, sz konusu akarsunun bu biimiyle snr oluturmay srdrd kabul edilmektedir; ancak gerek bir yatak deitirme olay ile karlalrsa snrn akarsuyun eski yatanda srd gr arlk kazanmaktadr (rnein, Chamizel Davas'na ilikin 15.6.1911 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. XI, s. 32). Gllerde de, gln iki kysndan birisi snr izgisi olarak seilebilecei gibi, kylardan eit uzakla gre izilen ya da gln iki tarafndaki snrn bitim noktalarnn birletirilmesi ile elde edilen izgilerin snr oluturmas olana vardr. Yine, kyda devletlerin gle bakan ky uzunluklar vb. gibi eleri hesaba katarak hakalk ilkesine (equity; equite; Billigkeit) gre bir snr oluturulmas olana vardr. 2. Trkiye'nin kara snrlar

Bugn Trkiye'nin btn kara snrlar andlamalarla saptanm bulunmaktadr. Bu snrlar, Avrupa ktasnda Yunanistan ve Bulgaristan ile, Asya ktasnda ise S.S.C.B., ran, Irak ve Suriye ile izilmitir. 215

Trkiye'nin Yunanistan ile kara snr, ana izgileriyle, 24.7.1923 tarihli Lozan Bar Andlamasnm 2. madde 2. fkras ile dzenlenmitir (resmi metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 5, s. 16 vd. Lozan andlamasnm bugnk dilimize evirisi iin bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2). Andlamanm 2. maddesine gre snr kuzeyden gneye doru olmak zere birka sektre blnerek saptanmaktadr. Bylece, Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiye lkelerinin Meri zerindeki birleme noktalarndan Meri'in bir kolu olan Arda ile Meri'in birletii noktaya kadar birinci sektr yeralmaktadr. Bu sektrde Meri'in dousu Trkiye'nin ve bats da Yunanistan'ndr. Bylece Edirne'de Meri'in batsnda yeralan Karaaa blgesi de Trkiye'ye braklmaktadr (ayrca bkz. Lozan Andlamasnm snr ekini oluturan Karaaa Toprak Paras ile mroz ve Bozcaada Adalarna likin Olarak, ngiliz mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan ve Trkiye Arasnda mzalanan Protokol, mad. 1. Bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2, s. 121). kinci sektr, Arda ile Meri'in birletii noktadan Arda'nn kaynana doru olmak zere rekky civarndaki bir noktaya kadar gitmektedir. nc sektr, rekky civarndan gney-dou ynnde ilerleyerek, Bosna ky Trkiye'ye kalacak biimde izilen bir dz izgi ile Bosna kynn 1 km. yaknnda Meri zerindeki bir noktaya kadar varmaktadr. Drdnc sektr ise, Bosna ky civarndaki Meri zerindeki noktadan Meri'in denize dkld yere kadar varmaktadr. Andlamanm 5. maddesi, snr izgisinin yerde belirlenmesi amacyla bir karma komisyon kurulmasn ngrmektedir. Nihayet, 6. madde, genel olarak, herhangi bir kys snr olarak kabul edilmemi olan akarsulara ilikin olarak, ulama olanak vermeyenlerde ortay izgiyi, ulam yaplabilenlerde thalweg izgisini snr kabul etmektedir. Lozan Andlamas ile saptanan Yunanistan snrnn daha sonra birtakm teknik nedenlerle kimi kk uyarlamalara konu olduu gzlenmektedir (rnein, 19.1.1963 tarihli Trk Yunan Trakya Hududunun Mhim Ksmn Tayin Eden Meri Nehri Mecrasnn slah Dolaysyla H u d u t Tashihine likin Protokol: R.G., 9.1.1967, Say 12499). Trkiye'nin Bulgaristan ile olan kara snr da son olarak Lozan Bar Andlamasnm 2. madde 1. fkrasyla izilmitir. Bu snr, Rezve deresi azndan balayp Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan lkelerinin Meri zerinde birletikleri noktaya kadar srmektedir. Daha sonra, snr olaylar ve snr iaretlerinin bakm konusunda Bulgaristan ile 24.10.1969 tarihli bir andlama imzalanmtr (bkz. R.G., 18.10.1969, Say 13330). Bugn, Trkiye ile Bulgaristan arasnda Rezve deresinin azndaki kk bir alana ilikin bir snr uyumazl vardr. Trkiye'nin S.S.C.B. ile olan kara snr, temelde, 16.3.1921 tarihinde bu devletle Moskova'da imzalanan dostluk andlamas (Dstur, III. Ter216

tip, Cilt 2, s. 102) ve 13.10.1921 tarihinde Ermenistan, Azerbeycan ve Grcistan ile imzalanan Kars Andlamas (Dstur, III. Tertip, Cilt 3, s. 24) araclyla dzenlenmitir. Moskova Andlamasna gre, bu kara snr Karadeniz'de Sarp kynden balayarak Kani dandan geip Kars ve Ardahan' kuzeyden dolanarak Arpa ay ve Aras akarsularnn thalweg izgisi boyunca Nevcihan blgesine, Aras ile Karasu'nun birletii noktaya kadar gidecektir. Nevcihan blgesinin snr ise Kars Andlamas ile ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Daha sonra bu durum 31.5.1926 tarihinde Moskova'da imzalanan bir protokol ile teyid edilmitir (R.G., 3.7.1926, Say 410). Ancak, anlan snrlara ilikin birtakm teknik sorunlar ortaya ktndan, ilki 6.8.1928 tarihli olmak zere 15.8.1937'de sonuncusu imzalanan ok sayda ek protokole ve anlamaya rastlanmaktadr (bkz. A.G. kn-A.R. kn, Trk Antlamalar Rehberi (1920-1973), Ankara, 1974, s. 512-515). Yine, bu devletle imzalanan akarsulara ilikin eitli andlamalarda teknik snr sorunlarnn da ele alnarak zme baland grlmektedir (bkz. ayn yapt, s. 519-520). kinci Dnya Savan izleyen yllarda Sovyetlerin kimi dou blgeleri illerimiz zerinde hak iddia etmek suretiyle bu blgedeki snrlarn bir ara siyasal uyumazlk konusu oluturduu gzlenmektedir (Sovyet istekleri konusunda bkz.: T.C. Dileri Bakanl, kinci Dnya Sava Yllar (1939-1946), Ankara, 1973, s. 264, 272-273, 276-277). Ancak, S.S.C.B. bu istekleri zerinde fazla durmamtr. Daha sonra, 28.2.1967 tarihinde iki devlet arasnda Ankara'da imzalanan anlan snrn yeniden iaretlenmesine ilikin bir protokol ve eki teknik protokol ile Moskova ve Kars Andlamalar ile saptanan snrn fiilen teyid edildii grlmektedir (bkz. R.G., 7.10.1968, Say 13020). Bugn Trkiye ile S.S.C.B. arasnda nemli bir kara snr uyumazl yoktur. Trkiye'nin ran ile snr, ana izgilerinde, 23.1.1932 tarihli bir andlama araclyla dzenlenmitir (R.G., 28.6.1932, Say 2132). Bu andlamaya gre ran ile snr, Aras ve Karasu'nun birletii noktadan balayp, Delemper dann zirvesinden geerek gneyde 99 sayl snr tama kadar gitmektedir. Anlan andlama ile saptanan snr izgisinde Mazbio, Paki ve Eli ad verilen yerlerde bir yanllk yapldndan, bu durum da 27.5.1937 tarihinde imzalanan bir andlama ile dzeltilmitir (R.G., 27.1.1938, Say 3819). ran ile 1967'den bu yana snr iaretlenmesi, bakm ve onarm konularm dzenleyen birok teknik nitelikli protokoln ve anlamann imzaland grlmektedir (bkz. A.G. kn, A.R. kn, a.g.y., s. 511512). Bugn Trkiye'nin ran ile nemli bir snr uyumazl yoktur. Trkiye ile Irak arasndaki snrn saptanmas, Musul blgesi nedeniyle, sorunlu olmutur. Bu devlet ile snrn belirlenmesi Lozan Andlamas ile gerekletirilememitir. Lozan Bar Andlamasmn 3. maddesi
217

snrnn bar yntemlerle 9 ay iinde Trkiye ile Irak' vekalet (manda) araclyla yneten ingiltere arasnda izilmesini ngrmektedir. Ancak, ayn madde taraflarn bildirilen sre iinde anlaamamalar durumunda uyumazln Milletler Cemiyeti Konseyine gtrlmesini belirtmektedir. Anlan maddenin Trke resmi metnindeki devam eden cmlesi aynen yledir: "Hatt hudut hakknda ittihaz olunacak karara intizaren Trkiye ve Britanya hkmetleri, mukadderat kafiyesi bu karara muallk olan arazinin hli hazrnda herhangi bir tebeddl ikama bahis olacak mahiyette hibir hareketi askeriye veya sairede bulunmamay mtekabilen taahht ederler". Trkiye ile ingiltere, istanbul'da 19.5.1924-5.6.1924 tarihleri arasnda yaptklar ikili grmelerde (Hali Konferans), bir sonu alamamlar ve konu Milletler Cemiyeti Konseyi nne gtrlmtr. Konsey, bir yandan Musul halknn isteklerini saptamas ve konuyla ilgili bir rapor hazrlamas iin bir inceleme komisyonu kurarken, te yandan 29.10.1924 tarihli bir karar ile geici bir snr saptayarak taraflarn buna uymasn tavsiye etmitir. Anlan Komisyon Eyll 1925'te Konseye raporunu sunmutur. Bu raporda Musul'un Irak'a verilmesi ve 25 yllk bir sre ile ingiltere'nin vekaleti (mandas) altnda kalmas nerildikten sonra, kesin snr izgisinin de Konseyin 29.10.1924'te belirledii izgi olmas gerektii dnlmektedir. Trkiye, gerek inceleme Komisyonu raporuna, gerek bu konuda Milletler Cemiyeti Konseyinin balayc bir karar alma yetkisine itiraz etmitir. Trk grne gre, Lozan Bar Andlamasnn 3. maddesinde sz edilen Konsey kararnn, Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. maddesinde dzenlendii gibi, tavsiye niteliinde olmas gerekmektedir. ingiltere'nin aksini ileri srmesi zerine, Konsey 19.9.1925 tarihli bir karar ile U.S.A.D.'dan yetkisi konusunda bir danma gr istenmesini benimsemitir. Divana sorulan sorular unlardr: i) ilgili maddedeki Konsey kararnn nitelii; ii) karar oybirlii ile mi ounlukla m alnacaktr; taraflar oylamaya katlabilir mi? U.S.A.D., 21.11.1925 tarihli Lozan Andlamasnn Yorumu konusundaki danma grnde, Konseyin kararnn balayc bir karar olacan bildirmitir (C.P.J.I., Serie B, no. 12). Divan bu grn iki ana gerekeye dayandrmtr. Birinci gerekeye gre Lozan Andlamasmda yeralan "mukadderat kafiyesi bu karara muallk olan" deyiminin Konsey kararnn balayc olmasnn ngrldn gstermektedir, ikinci gereke ise, inceleme Komisyonu kurulmasn ngren Konsey kararnda, Konseyin snr konusunda alaca karara uyulacann taraflarca da nceden kabul edilmi bulunmasdr. Bylece, Divana gre burada Konseyin alaca karar Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. maddesi trnden
218

bir karar olmayp, Konseye hakemlik yapmak zere verilen zel grev erevesinde alnacak bir karar niteliindedir. Divana oylama konusunda sorulan soruya verilen cevap ise, Milletler Cemiyeti Szlemesinde ngrlen Konseyin oylama usulne uygun olarak, taraflarn dndaki yelerin oybirlii ile alnmas gerektii biimindedir. Konsey, Divann bu danma grne uygun olarak, 16.12.1925 tarihli bir karar ile, nceleme Komisyonunun nerisini benimsemi ve kendi kararyla geici olarak saptad nceki snr kesin snr olarak kabul etmitir (metin iin bkz. League of Nations, Official Journal, 1926, s. 191). Milletler Cemiyeti Konseyinin bu karar zerine ,Trkiye'nin nceleri Konsey oturumlarna katlmay reddetmesine ramen, Trkiye, ngiltere ve Irak arasnda 5.6.1926 tarihinde Konseyin kararna uygun (mad. 1) bir snr andlamas imzalanmtr (R.G., 18.7.1926, Say 423). Andlam a n m 14. maddesi ile, yrrle giri tarihinden balayarak 25 yl boyunca Irak hkmetinin bu blgeden alaca petrol gelirinin %10'unun Trkiye'ye verilmesi kararlatrlmtr. Ancak, daha sonra Trkiye'nin 500.000 ngiliz liras karl bu hakkndan vazgetii grlmektedir (bkz. M. Gnlbol-C. Sar, "Trk-ngiliz Mnasebetleri ve Musul Meselesi", in Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, Cilt I, 6. bask, 1987, s. 76). Anlan 1926 andlamasnm ikinci blm Nisan 1937'de nota veriimi yoluyla uzatlmtr (R.G., 29.4.1937, Say 3592). Bugn Irak ile snr izgisi konusunda nemli bir sorun bulunmayp, zaman zaman yalnzca snr iaretlenmesi ya da snr gvenliinin salanmas konularnda kimi teknik anlamalar ve toplantlar yapld gzlenmektedir. Trkiye ile Sriye arasndaki kara snrnn nemli bir blm ise, 20.10.1921 tarihinde T.B.M.M. Hkmeti ile o dnemde Suriye'yi igal etmi bulunan Fransa arasnda yaplan bar andlamas ile saptanmtr (Dstur, III. Tertip, Cilt 2, s. 98 vd.). Bu snr daha sonra Suriye'yi vekalet (manda) rejimi ile ynetmesi kararlatrlan Fransa'nn da taraf olduu Lozan Bar Andlamasnm 2. maddesi ile teyid edilmitir. Anlan smr izgisi ounluu Trk olan bugnk Hatay ilimizi Suriye lkesinde brakmakta olup, bu blge iin zel bir ynetim rejimi ngrlmekte idi. Hatay'n bu zel d u r u m u 30'lu yllarda birtakm siyasal ve hukuksal ekimelerin nedeni olmutur. Fransa'nn Suriye ile 9.9.1936 tarihinde ileride vekalet rejiminin sona ermesi konusuyla ilgili bir andlama imzalamas zerine, Trkiye zel rejim altndaki Hatay Sanca ile de Fransa'nn bamszlk konusunda ayr bir andlama imzalamas gerektiini savunmutur. Fransa'nn buna yetkili olmadn bildirmesi zerine H a t a y Sanca'nn stats sorunu Milletler Cemiyeti Konseyine gelmitir. Konsey, 27.1.1937 tarihli bir karar ile Hatay Sanca'nn i ilerinde zerk, d ilikileri birtakm koullar erevesinde Suriye tarafndan ynetilen,
219

Suriye ile gmrk birlii iinde ve ayr bir .stats ile anayasas olan bir birim olarak deerlendirilmesi gerektii sonucuna varmtr. Anlan karara dayanarak hazrlanan Stat ve Anayasay kabul eden ve Hatay Sanca'nm btnln gvence altna alan bir andlama ile Trkiye-Suriye snrna ilikin bir anlama ve eki protokol, 29.5.1937 tarihinde, Trkiye ile Fransa arasnda imzalanmtr (R.G., 25.6.1937, Say 3640). Ancak, oluturulan Stat ve Anayasa uyarnca yaplmas gereken seimlerde glklerle karlalmas ve blgede olaylar kmas zerine, Trkiye ile Fransa.nn 3.7.1938'de imzaladklar Hatay Sanca'nn btnlnn ve siyasal statsnn ortak korunmasna ilikin andlamaya dayanarak (bkz. Ayn Tarihi, Temmuz 1938, Say 56, s. 93), 5.7.1938'de Trk silahl kuvvetleri Sancak'a girmitir. Dzen salandktan sonra yaplan Sancak Meclisi seimlerinde 40 yelikten 22'si Trk topluluunca elde edilmitir. Sancak Meclisi, 2.9.1938 tarihinde toplanarak Sancak'a Hatay Devleti adn vermitir. Hatay'n Suriye'den ayr bir birim olarak varl bu olaylar sonucunda pekiince Trkiye ile Fransa arasnda, 19.5.1939'da Antakya'da, "Hatay Sanca ile Suriye Arasndaki Hududun Tespiti Hakknda Nihai Protokol" imzalanmtr (yaynlanmam olan bu Protokoln varl 23.6.1939 tarihli Andlamada sk sk tekrarlanmtr). Bu yolla saptanan ve bugnk Suriye snrmz belirten izgi, 23.6.1939 tarihinde Fransa ile Ankara'da imzalanan "Trkiye ile Suriye Arasnda Arazi Mesailinin Kat'i Surette Hallini Mutazammm Anlama" araclyla kesinlemitir (R.G., 4.7.1939, Say 4249). Hatay Meclisi, 29.6.1939 tarihinde de oybirliiyle Trkiye'ye katlma karar almtr. Dolaysyla, bugn Trkiye ile Suriye arasndaki kara snrnn son biimi anlan 1939 Ankara Andlamas ile saptanm olmaktadr. Suriye 1946 ylnda bamsz bir devlet olduktan sonra bir sre Hatay snrn tanmama eilimi gstermi olmasna ramen, bugn bu durumun hukuksalln tand izlenimini vermektedir. Nitekim, 1960'l yllarn sonu ve 1970'li yllarn bandan bu yana Trkiye ile Suriye arasnda snr dzenlemeleri ve sorunlarna ilikin birtakm teknik anlamalarn yaplm olmas st kapal olarak bu snrmza hukuksal itirazlarn da kalkt biiminde yorumlanabilecektir (ilk rnekler iin bkz. A.G. kn-A.R. kn, a.g.y., s. 517). III. AKARSULAR, GLLER, KANALLAR (rivers, lakes and canals; fleuves, lacs et canaux; Flsse, Seen und Kanale)

Akarsular, gller, kanallar ve yeralt sular bugn artk birok bakmdan suyollar (Watercourses; voies d'eau; Wasserwege) genel ad altnda ele alnmaktadr. Anlan bu suyollar kimi zaman tmyle bir devletin lkesinde yer alp o devletin i sularn olutururken, kimi zaman da iki
220

ya da daha ok devletin lkesinden gemekte ya da aralarnda snr oluturmaktadr. Bu ikinci durumda uluslararas suyollarndan sz edilmektedir. Bununla birlikte, kimi akarsular ve kanallar bir tek devletin lkesinde yer alsalar bile, uluslararas ulam asndan nemleri nedeniyle, uluslararas bir rejimin konusunu oluturmaktadr. Bu veriler karsnda, zellikle akarsular ve kanallarn hangi koullarda isulardan, hangi koullarda uluslararas suyollarndan sayldn saptamak gerekmektedir. Bylece, suyollarnn genel rejimleri konusunda temel bilgiler verildikten sonra, uluslararas suyollarnn kullanmna ilikin kurallarn belirlenmesine geilecektir. Bu sorun uluslararas suyollarnn balca iki amaca ynelik kullanmlar nedeniyle iki ynyle ayr ayr ele alnacaktr: i) Uluslararas suyollarmda ulama ynelik kurallar; ii) uluslararas suyollarnn ulam-d ve zellikle ekonomik amal kullanmna ilikin kurallar. Ancak, suyollarna ilikin uluslararas hukuk kurallar gumzde artk yalnzca kullanm sorunlar ile snrl kalmamaktadr. Belirli bir sreden bu yana suyollarnn kirlenmesinin nlenmesine ynelik birtakm uluslararas hukuk kurallarnn varlna tank olunmaktadr. Bu son soruna da eldeki II. Kitabmzn sonunda, evrenin uluslararas korunmas konusu erevesinde, deineceiz. 1. Suyollarnn statsne ilikin genel kurallar

Burada ele alacamz suyollar kara lkesi iinde yeralan suyollar olup, denizlerden oluan boazlar ve teki deniz gei yollarndan ayr tutulmaktadr. Akarsular, gller, kanallar, buzullar ve yeralt sularnn t m n kapsayan kara lkesi suyollarnn rejimi uluslararas hukukta ikiye ayrlmaktadr: i) bir tek devletin ulusal yetki alanna giren ulusal suyollar; ii) belirli alardan uluslararas hukuk kurallarna bal uluslararas suyollar. Uygulanan uluslararas hukukta bir suyolunun ulusal ya da uluslararas nitelie sahip olmasnda iki ltn rol oynad grlmektedir. Birinci lt, sz konusu suyolunun bir tek devlet lkesinde mi yoksa birden ok devlet lkesinde mi bulunduunu aratrmaktadr. Buna gre, bir tek devletin lkesinde yeralan akarsular, gller, kanallar ve teki suyollar, ilke olarak, ulusal suyollardr. Buna karlk, birden ok devletin lkesinde yeralan suydllar uluslararas suyollar olarak kabul edilmektedir. Bugne kadar uygulanan uluslararas hukukta bu birinci lt erevesinde uluslararas suyollar rejimi yalnzca akarsular iin sz konusu olmutur. Bylece, bir devlet lkesinde doduktan sonra baka devlet lkelerini de katederek denize ya da gllere dklen akarsular ile iki ya da daha ok devlet arasnda snr oluturan akarsular uluslararas suyollar
221

olarak deerlendirilmilerdir (rnein, 20.4.1921 tarihli Barselona Uluslararas nemde Ulama Elverili Suyollar Rejimine likin Stat, mad. 1/1: Metin iin bkz. League of Nations, Treaty Series, vol. 134, 393. Reg. No. 172. Trkiye de 27.6.1933'te katlmtr: Bkz. A.G. kn ve A.R. kn, a.g.y., 502). Birka devlet lkesinde yeralan gller ilgili devletler arasnda snrlandrlma suretiyle blld iin ulam ve teki devlet yetkilerinin kullanm bakmndan genellikle bu alanlar zerinde dorudan uygulanacak nitelikte uluslararas hukuk kurallarnn konusunu oluturmamaktadr. Bu durumdaki gllerin yalnzca sularnn endstriyel ve tarmsal amalarla kullanlmas ya da evre korunmas konusunda uluslararas hukukun ze ilikin kurallarna bal olduu grlmektedir. Kanallarn birden ok devlet lkesinde bulunma durumu ise bugn balca kanallar iin sz konusu deildir. Halen btn nemli kanallar bir tek devlet lkesinde bulunmakta olup, bu birinci lt erevesinde uluslararas rejimin kapsamna girmemektedir. Ancak, uygulanan uluslararas hukukta bir suyolunun uluslararas suyolu olarak nitelendirilmesinde ikinci bir ltn de rol oynad grlmektedir. Bu da sz konusu suyolunun uluslararas ulam asndan nemi zerine dayanan bir lttr. Bylece, bir suyolu bir tek devletin lkesinde bulunsa bile, uluslararas ulam asndan bir neme sahipse, byle bir suyolunun da uluslararas suyolu rejimi altna konulmas olana vardr. Ancak, nemi ne olursa olsun, bir ulusal suyolunun uluslararas suyollar rejimine balanmas yalnzca iki yolla olanakldr: i) lke devletinin tek-tarafl ilemleri araclyla; ii) lke devletinin de katld uluslararas bir andlama araclyla. Uygulanan uluslararas hukukta tek bir devlet lkesinde bulunsalar da akarsularn yukardaki yollardan biri araclyla uluslararas suyollar rejimi altna konulabilecekleri 1921 Barselona Stats ile ngrlmektedir (mad. 1/2). Kanallarn durumuna gelince, bugn dnyadaki drt balca kanaln bu ikinci lt erevesinde uluslararas rejim altna sokulmu bulunmaktadr. Nitekim, Msr lkesinde yer almakla birlikte Akdeniz ile Kzldeniz'i balayan Svey Kanal 29.11.1988 tarihli stanbul Szlemesi ile, Panama lkesinde yeralmakla birlikte Atlas Okyanusu ile Byk Okyanusu balayan Panama Kanal 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau-Varilla Szlemesi ve 7.9.1977 A.B.D.Panama Szlemesi ile, F. Almanya lkesinde yeralmakla birlikte Kuzey Denizi ile Baltk Denizini balayan Kiel Kanal 1919 Versailles Andlamas (mad. 380-386) ile uluslararas rejim altna konulmulardr. U.S.A.D., Wimbledon Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli kararnda Kiel kanalnn uluslararas rejim altna konulmas konusunda iki ak denizi balayan kanallarn doal boazlarla zdeletiini vurgulamakla birlikte (C.P.J.I., Serie A, no. 1, s. 28), kararn zellikle Versailles Andlamasnn 380. maddesi ile Kanaln aka uluslararas rejime balanmas zerine kurmu
222

grnmektedir (bkz. aym yapt, s. 22). Zaten, dnyann nemli kanallarndan drdncs olan ve Yunanistan lkesinde yeralan Korent (Cor in the) Kanal, yonya Denizi ile Ege Denizini birletirmesine ramen, herhangi bir uluslararas rejimin konusunu oluturmamaktadr. Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukuka gre, yapay suyollarn oluturan kanallar iin denizler arasnda doal suyollarn oluturan boazlar konusunda ngrlm olan kurallar otomatik bir geerlilie sahip grnmemektedir. Yukarda belirttiimiz ltlere gre ulusal suyollar niteliinde bulunan suyollar kara lkesindeki isular (internal \vaters; eaux interieures; Binnengewsser) olarak deerlendirilmekte ve bugn uygulanan uluslararas hukuka gre her bakmdan lke devletinin mnhasr yetkisi altnda bulunmaktadr. Dolaysyla, ulusal suyollarma ilikin devlet yetkileri konusunda eldeki kitabmzn banda yeralan devletin yetkisi blmne gndermekle yetineceiz. Bir suyolunun yukardaki koullara gre uluslararas suyolu nitelii kazanmas durumunda ise, aada inceleyeceimiz ulam, ulam-d ve zellikle endstriyel ve tarmsal amalarla kullanlmas ve daha ileride inceleyeceimiz evre korunmas konular dnda, lkesinde bulunduu devletin egemenlii geerli olacaktr. Baka bir deyile, uluslararas suyollar da aka andlamalarn ve uluslararas yaplageli kurallarnn konusunu oluturduklar lde uluslararas rejime bal olacaklardr; bunun dnda lke devleti yetkili olacaktr. 2. Uluslararas suyollarnda ulama ynelik kurallar

Uygulanan uluslararas hukuk ulam konusunda yalnzca uluslararas akarsulara ve uluslararas kanallara ilikin dzenlemelerin rneklerini sunmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi, birka devlet lkesine kys olan gller genellikle snrlandrlma suretiyle ulam asndan ilgili devletlerin lkesel yetkileri altna konulduundan, uluslararas gllere ilikin ulam kurallarnn dzenlenmesine gerek duyulmad anlalmaktadr. Uluslararas suyollar kavram ok geni anlald zaman bu kavram iine sokulan ve birden ok devleti ilgilendiren buzullarn ve yeralt sularnn ise, doalar gerei ulama olanak vermemeleri nedeniyle, bu erevede ele alnmalar sz konusu deildir. A. Uluslararas akarsular
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 472-481; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 154-159, Yabanc dil: B. Winiarski, "Principes generaux du droit fluvial international", R.C.A.D.I., 1933-11, s. 79-217; B. Vitanyi, "Regime of navigation on 223

international waterways", N.Y.I.L., 1974, s. 111-166, 1975, s. 3-58, 1976, s. 3-90, 1977, s. 3-34; S. Hosni, "The Nile Regime", R.E.D.I., 1961, s. 70 vd.; F. Berber, Rivers in international law, London, 1959; R. Baxter, The law of international waterways, Cambridge (Mass.), 1964; H. Zurbrgg, Das internationale Flusschiffahtrtsrecht und die Schweiz, Basel, 1945; O. Gonnen-

wein, Die Freiheit des Flusschiffahrt, Stuttgart/Berlin, 1940; L. Wehle, "International administration of European inland waterways, A.J.I.L., 1946, s. 100 vd.; M. Schreiber, "Vers un nouveau regime international du fleuve Niger", A.F.D.I., 1963, s. 866 vd.; M. Schreiber, "Accord relatif la Commission du Fleuve Niger et la navigation et aux transports sur le fleuve Niger", A.F.D.I., 1964, s. 813 vd.; A. Kiss, "Commission centrale pour la navigation du Rhin", A.F.D.I., 1955, s, 508 vd.; S. Gorove, Law and politics of the Danube, The Hague, 1964; Wacher, "La revision de la Couvention de Mannheim pour la navigation du Rhin", A.F.D.I., 1965, s. 810-822; D. Ruzie "Le regime juridique de la Moselle", A.F.D.I., 1964, s. 764-812; Nguyen Quoc Dinh, "L'internationalisation du Mekong", A.F.D.I., 1962, s. 91-115; H. Bokor-Szeg, "La Convention de Belgrade et le regime du Danube", A.F.D.I., 1962, s. 192-205.

Uluslararas akarsularn ulam rejimi konusunda uluslararas uygulama istikrarl ve tutarl bir gelime gstermemektedir. Geen yzyln balarnda bu konuda Avrupa'da kendini gsteren arlkl eilim uluslararas akarsularda ticaret gemileri iin tam bir serbest gei kuralnn kabul ynndedir. Nitekim, 9.6.1815 tarihli Viyana Kongresi Son Senedi, 108'den 117. maddelerine kadar uluslararas akarsularn rejimine ayrlm olup, 109. maddesinde buralarda ulamn tmyle serbest olaca ve hibir biimde ticaret ilikileri erevesinde hi kimse iin yasaklanamayacan ngrmektedir. Dolaysyla, anlan hkm ile uluslararas akarsularda, kyda olsun ya da olmasn, btn devletlerin ticaret gemilerine serbest gei hakk tannr grnmektedir. Ayn serbest gei kuralnn btn devletler ticaret gemilerine tannmas olgusuna 1919 Versailles Andlamasnda (mad. 332-338) ve 20.4.1921 tarihli Uluslararas nemdeki Ulama Elverili Akarsularn Rejimine likin Barselona Szlemesinde de rastlanmaktadr. Yine ayn Szleme geilerin parasz olmasn da iermektedir (metin iin bkz. Sicilli Kavanin, Cilt 10, s. 625). Bununla birlikte, Viyana Kongresi Son Senedi ile balayan ve burada kabul edilen genel serbestlik kuraln belirli akarsulara uygulama amacn gden deiik zel andlamalarda bu kuraln istikrarl bir ieriinin oluturulamad gzlenmektedir. Nitekim, Ren akarsuyunun rejimini dzenleyen 31.3.1831 tarihli Mayence Szlemesi ile 17.10.1868 tarihli Mannheim Szlemesi, koyduklar birtakm kurallarla, fiiliyatta serbest gei hakkn yalnzca kyda devletlere tanmtr. Yine, 23.7.1921 tarihli Paris Andlamas Tuna akarsuyunun uluslararas rejimini dzenlerken bu akarsuyu, akarsu ve deniz blm olmak zere, ikiye ayrmakta ve kyda olmayan devletlerin ticaret gemilerine
224

serbest gei hakkn yalnzca Ulm'dan Karadeniz'e kadar varan deniz blmnde tanmaktadr. Buna karlk, Afrika'da Niger ve Kongo akarsularnn uluslararas rejimini dzenleyen 26.2.1885 tarihli Berlin Genel Senedinin btn devletlerin ticaret gemilerine serbest gei hakkn tand grlmektedir. B t n bu veriler, 19. yzyldan 1920'li yllara kadar arlkl eilimin uluslararas akarsularda serbest gei hakknn tannmas ynnde olduunu, ancak bu hakkn kullanmnn kyda devletlerle snrl tutulabileceini gstermektedir. Ancak, 1930'l yllardan bu yana ayn eilimin srmedii gzlenmektedir. En bata, U.S.A.D., Oscar Chinn Davas'na ilikin 12.12.1934 kararnda, Kongo akarsuyu zerinde o dnemlerde Kongo smrgesini egemenlii altnda bulunduran Belika'nn ayrm-gzetici nlemlerini hakl bulmak suretiyle serbest gei kuralnn genel bir eitlii gerektirmediini kabul eder grnmektedir (bkz. C.P.J.I., Serie A/B, no. 63, s. 65). te yandan, Almanya'da Hitler'in baa gelmesinden sonra bu devletin serbestlik konusundaki bir genel kural tanmad ve 14.11.1936 tarihli bir kararla Almanya'da yeralan uluslararas akarsulara ilikin olarak ngrlen ortak komisyonlara son verdii grlmektedir. Yine, Afrika devletlerinin de bamszlklarn kazandktan sonra Nijer ve Kongo'nun 1885 rejimlerini reddettikleri ve Nijer ile ilgili 26.10.1963 tarihli yeni bir szlemenin imzaland gzlenmektedir. Sonuta, btn bu gelimelerin nda yazarlarn ikiye blnd ve bir ksmnn, ierii kesin olarak belirlenmemi olsa da, uluslararas hukukta serbest gei hakknn bir yaplageli deeri ile tanndn ileri srdkleri grlmektedir (rnein; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 642-643). Buna karlk, bugn yazarlar arasnda giderek arlk kazanan eilim, verilerin istikrarszl karsnda gei serbestlii konusunda genel bir yaplageli kuralndan sz edilemiyecei ynndedir (rnein: E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 154; Ph. Manin, a.g.y., s. 266-267; H. Thierry, J. Combacau, S. Sur, Ch. Vallee, s. 426). Biz de bu ikinci eilimin gerei yanstt kansndayz. Zira, bir genel yaplageli kuralnn olumas iin uluslararas toplumun btnnce gerekletirilen yaygn ve istikrarl bir uygulamann varolmadn dnmekteyiz. nk 1815 Viyana Son Senedi ve onu dorulayan teki andlamalar yalnzca Avrupal devletlerin grn yanstmakta olup, stelik bir ksm gei serbestlii kuramnn ierii konusunda elikilidir. Barselona Szlemesine gelince, yalnzca yirmi civar devlet tarafndan onaylanm olup, (bkz. C. Sar, Uluslararas Nehirlerden Endstriyel ve Tarmsal Amalarla Faydalanma Hakk, Ankara, 1970, s. 53) genel ve yaygn bir grn yansmas olmaktan uzaktr. Bu durum karsnda herbir uluslararas akarsuyun rejimini, eer dzenleyici andlamas varsa, o andlama erevesinde deerlendirmek ve genellemelere gitmemek uygulanan uluslararas hukuk asndan en doru yol olarak ortaya kmaktadr. Bu adan deerlendirildikleri zaman de225

iik ktalardaki balca uluslararas akarsulara ilikin gnmzde geerli olan ulam rejimlerini yle zetlemek olana vardr: Ren (Bat Avrupa): 17.10.1868 tarihli Mannheim Szlemesi bugn de hukuksal olarak yrrlkte kabul edilmekte olup, 20.11.1963 tarihli Strasburg Szlemesi ve 17.10.1979 tarihli ek protokolle kimi hkmleri deitirilmi bulunmaktadr. Anlan akarsuda bugn ilke olarak serbest gei hakk btn devletlerin ticaret gemilerine tannmakta ve ynetim bir Ren Merkez Komisyonunca salanmaktadr. Tuna (Merkez ve Dou Avrupa): En son kabul edilen 18.8.1948 Belgrad Szlemesi bugn bu akarsuyun rejimini belirlemektedir. Ancak, Tuna'ya ilikin andlamalara taraf olan kimi Batl devletler anlan bu son Szlemeyi imzalamayp, 23.7.1921 tarihli Tuna Statsnn geerli olduunu iddia etmektedirler. Fiilen geiler ve teki dzenlemeler 1948 Szlemesi erevesinde gerekletirilmektedir. Bu akarsularn ana kolunda gei hakk btn devletlere tannmakla birlikte yan kollarda gei serbestlii ve ynetim yalnzca kyda devletlere aittir. Nijer (Afrika): Kyda devletler 1885 Berlin Genel Senedini geersiz sayarak kendi aralarnda 26.1.1963 tarihli bir andlama imzalamlardr. Bu andlama da herkese gei serbestlii hakkn tanmaktadr. Mekong (Asya, in Hindi): 29.12.1954 tarihli yalnzca kyda devletlerinin katld Paris andlamas ile rejimi dzenlenmektedir. Gei serbestlii ilke olarak herkese tannmtr. B. Uluslararas Kanallar
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 459-472; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 160-166; S. Toluner, s. 133-138; 1. Ltem, Cilt II, s. 363-384.
Y a b a n a dil: A. Siegfried, "Les c a n a u x internationaux et les g r a n d e s r o u t e s m a r i t i m e s mondiales", R.C.A.D.I., 1949-1, s. 5-72; Y. v a n d e r Mensbrugghe, Les garanties de la libertg de n a v i g a t i o n d a n s le Canal d e Suez, Paris, 1964; J.A. Obieta, The international status of the S u e z canal, The Hague, 1970; R. Baxter, The l a w of international w a t e r w a y s , Cambridge (Mass.), 1964; B. Boutros-Ghali, Le Canal de Suez: 1854-1957, Alexandrie, 1958; G. Fischer, "Le canal de Panama: Pass6, prsent et avenir", A.F.D.I., 1977, s. 745-790; G. Fischer, "Le canal de Panama: n o u v e a u x problmes", A.F.D.I., 1979, s. 245-254; E. Lapidoth, "The S u e z canal, the Gulf of S u e z and t h e 1979 Treaty of Peace b e t w e e n Egypt a n d Israel", Festschrift R. Bindschedler,

Berne, 1980, s. 617-633.

Kanallar, iki denizi birletiren insan yaps dar suyollardr. Kanallarn, hukuksal rejimleri bakmndan, yukarda belirtilen lt226

lere gre ikiye ayrld grlmektedir: i) ulusal kanallar; ii) uluslararas kanallar. Ulusal kanallar, gerek genel olarak, gerek ulam rejimi bakmndan, lke devletinin yetkisi iinde bulunduklarndan burada yalnzca uluslararas hukukun konusunu oluturan uluslararas kanallarn ulam rejimi ele alnacaktr. Bugn yazarlar arasnda, aksini ileri srenlere de rastlanmakla birlikte (rnein, Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 633-634), genel eilim, uygulanan uluslararas h u k u k u n uluslararas kanallardaki gei rejimini herbir kanala ilikin andlamalarm hkmlerine bal tuttuu ve gei serbestlii ynnde genel bir yaplageli kuralnn varolmad yolundadr (rnein; T. Treves, "La navigation", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 782). Dolaysyla, herbir uluslararas kanala ilikin ulam rejiminin kendi zellikleri iinde ele alnmas gerekmektedir. a. Svey Kanal

Hukuksal rejimi 29.10.1888 tarihli istanbul Szlemesi (Almanya, Avusturya, Macaristan, ispanya, Fransa, talya, Hollanda, ngiltere, Rusya ve Osmanl mparatorluu arasnda imzalanan szleme metni iin bkz. Sicilli Kavanin, Cilt II, s. 314-317) ile saptanan Svey Kanal, 26.7.1956'da Msr'n kanal ileten uluslararas ortakl milliletirmesi sonucu, ksa bir sre bu bakmdan birtakm belirsizliklere konu olmutur. Ancak, Msr'n 24.4.1957 tarihinde yapt bir bildiri ile, Svey Kanalnn hukuksal rejimini dzenleyen stanbul Szlemesinin geerliliini tandn bildirmesi zerine, bugn artk bu konuda hukuksal bir sorun yoktur (Msr'n bildiri metni iin bkz. J.P. Queneudec, Conventions, s. 87). Anlan Szlemenin 1. madde 1. fkras aynen u biimde kaleme alnmtr: "Svey deniz kanal bar zamannda ve sava zamannda, btn ticaret ve sava gemilerine, hibir ayrm yaplmadan, srekli olarak serbest ve ak olacaktr". Anlan tam gei serbestlii kuralnn uygulanmasn dzenleyen hkmlerde gei yapan sava gemilerinin, Kanal iinde ve azlarda 3 mil aa kadar, hibir dmanca eylemde bulunmamalar gerektii ngrlmektedir. Yine, sava srasnda savaanlarn herhangi bir askeri kuvvet ve malzemeyi Kanalda boaltmas ya da yklemesi yasaktr. Uygulamada stanbul Szlemesi hkmlerinin zaman zaman deiik biimlerde yorumland grlmektedir. Msr, 1948 ylnda srail devletinin ilan ile birlikte, anlan devlet gemilerinin ve srail'e giden teki devletler gemilerinin geilerine bir sre Kanal kapal tutmutur. Msr, ald bu nlemleri, istanbul Szlemesinin 10. maddesinin Msr'n g227

venliine ilikin hkm erevesinde, sava durumunda bulunduu devletlere kar kendisine ticari bloks (blocus) hakk tand yolundaki bir yorumuyla dorulamaya almtr. Ancak, B.M. Gvenlik Konseyi 1.9.1951 ve 13.10.1956 tarihli kararlaryla Kanaln b t n devletlere ve hibir ayrm gzetmeden ak olmas gerektiini bildirmitir. Msr'n israil gemilerine ve israil'e giden-gelen teki devlet gemilerine kar bu t u t u m u bugn deimi bulunmaktadr. Nitekim, 1975 ylndan balayarak Msr'n israil'e giden-gelen nc devlet gemileri bakmndan t a m gei serbestliini uygulamaya balad grlmektedir, israil gemilerinin de, 1978 Camp David grmeleri sonunda 26.3.1979 tarihinde Washington'da imzalanan Msr-Israil Andlamas (mad. 5/1) ile, Svey Kanalndan hibir engelle karlamadan ve hibir ayrma bal tutulmadan gemeleri kabul edilmi bulunmaktadr (Andlama metni iin bkz. I.L.M., 1979, s. 362 vd.). Dolaysyla, bugn Svey Kanalnda ulam konusunda herhangi bir temel hukuksal sorunla karlalmamaktadr. b. Panama Kanal

Hukuksal rejimi uzun sre ingiltere ile A.B.D. arasnda imzalanan 8.9.1901 tarihli Hay-Pauncefote Andlamas ve Panama ile A.B.D. arasnda imzalanan 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau Varilla Andlamas araclyla saptanan Panama Kanalnn bugnk durumu 7.9.1977'de Panama ile A.B.D. arasnda imzalanan Panama Kanalnn srekli tarafszl ve iletilmesi konusundaki Washington Andlamas ile dzenlenmektedir (metin iin bkz. I.L.M., 1977, vol. 16, s. 1021-1098). Onay belgeleri deiimi iin bkz. I.L.M., 1978, vol. 17, s. 817-835). Anlan andlamann 1. maddesi ile Panama devleti Kanaln sonsuza kadar tarafsz bir uluslararas transit suyolu olarak kalacan ilan etmektedir. Andlamann 2. maddesi ise, Kanaln bar ve sava zamannda hibir ayrm gzetilmeden btn devletlerin bar transit geilerine ak ve serbest kalmas iin tarafsz blge ilan edildiini bildirmektedir. Kanaln tarafszlnn gvencecisi A.B.D. ve Panama devletleridir. c. Kiel Kanal

1919 Versailles Andlamasnn 380-386. maddeleriyle uluslararas rejim altna konulan Kiel Kanalndan Almanya ile bar iinde bulunan btn devletlerin ticaret ve sava gemilerinin, ayrm gzetmeden, serbeste gemesi kabul edilmektedir. Kanaln bu uluslararas stats U.S.A.D.'nin Wimbledon Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli kararyla da teyid edilmitir (C.P.J.I., Serie A, No. 1). Hitler dneminde Almanya 14.11.1936 tarihli bir nota ile Versailles Andlamasnn Kiel Kanalna ilikin hkmlerini de tanmadn bildi228

r e r e k K a n a l d a n geileri d e n e t i m i n e a l m a k l a birlikte, kinci D n y a S a v a ndan sonra Kanalda Versailles Andlamas hkmlerinin tekrar uygul a n m a s n a balanmtr. B u g n Kiel K a n a l n n gei r e j i m i n e ilikin uluslararas stats srmektedir. 3. Uluslararas rallar Kaynaka: Trke: C. Sar, Uluslararas Nehirlerden Endstriyel ve Tarmsal Amalarla Faydalanma Hakk, Ankara, 1970; A Demir, Trkiye Sularndan Faydalanma, Ankara, 1963; S.L. Meray, "Baz Trk Andlamalarna Gre Komuluk Mnasebetleri", S.B.F.D., Cilt XV, Say 2, s. 36-47; H. Pazarc, "evre Sorunlarnn Uluslararas Boyutlar ve Uluslararas Hukuk", Prof. Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, zellikle s. 225-229. Yabanc dil: C. Sar (resume fait par H. Pazarc), "Le droit d'utilisation des fleuver internationaux dans des buts industriels ou agricoles", M.M.T.Y., 1969-1970, s. 99-148; A. Garretson, R. Hayton and C. Olmstead (eds.), The law of international drainage basins, Dobbs Ferry (N.Y.), 1967; J. Laylin and R. Bianchi, "The role of adjudication in international river disputes: the Lake Lanoux Case", A.J.I.L., 1959, s. 3049; W. Griffin, "The use of waters of international drainage basins under customary international law", A.J.I.L., 1959, s. 50 vd.; K. Krakau, Die Harmon Doktrin, Hamburg, 1966; H. Smith, The economic uses of international rivers, London, 1931; S. Hosni, "The Nile Regime", R.E.D.I., 1961, s. 70 vd.; G. Badr, "The Nile waters question: background and recent development", R.E.D.I., 1959, s. 94 vd.; J. Andrassy, "L'utilisation des eaux des bassins fluviaux internationau", R.E.D.I., 1960, s. 23-40; F. Berber, Rivers in international law, London, 1959; J. Drager, Die Wasserentnahme aus internationalen Binnengewssern, Bonn, 1970; E. Hartig, Internationale Wasserwirtschaft und internationales Recht, Vienna, 1955; Cl. A. Colliard, "Evolution et aspects actuels du regime juridique des fleuves internationaux", R.C.A.D.I., 1968-III, s. 343 vd.; G. Sauser-Hall, "L'utilisation industrielle des fleuves internationaux", R.C.A.D.I., 1953-11, s. 471 vd.; M. Wolfrom, L'utilisation des fins autres que la navigation des eaux des fleuves, lacs et canaux internationaux, Paris, 1964; J. Baines, "The diversion of international rivers", I.J.I.L., 1960, s. 38 vd.; F. Dulery, "L'affaire du lac Lanoux", R.G.D.I.P., 1958, s. 469 vd.; A. Gervais, "L'affaire du lac Lanoux-6tude critique de la sentence du tribn al arbitral", A.F.D.I., 1960, s. 372 vd.; L.A. Teclaff, The river basin in history and law, The Hague, 1967; M. Belanger, "L'utilisation des eaux des fleuves internationaux des fins agricoles", R.G.D.I.P., 1977, s. 386-430; P. Sevette, Aspects juridiques de I'amenagement hydro-electrique des fleuves et lacs d'intret commun, Geneve, 1952. U l u s l a r a r a s s u y o l l a r n n u l a m - d k u l l a n m sz k o n u s u o l d u u z a m a n o r t a y a k a n ilk s o r u n , a n l a n s u l a r d a n h a n g i a m a l a r l a y a r a r l a n l a bileceini ve devletlerin bu konuda uluslararas hukuka k o r u n a n bir y a 229 suyollarnn ulam-d kullanmlarna ynelik ku-

rarlanma haklarnn bulunup bulunmadn saptamak olmaktadr. Devletlerin yararlanma hakknn varl kabul edildii takdirde, yararlanlacak su alannn belirlenmesi ikinci sorunu oluturmaktadr. nc sorun, uluslararas suyollarnn sularnn paylamnda devletlerin hangi kurallara uymas gerektii konusunda ortaya kmaktadr. Ancak, sularn paylalmas uluslararas suyollarnn ulam-d kullanmlarnda tek sorun olmadna gre, paylama ltleri dnda sulardan yararlanmada gzetilmesi gereken baka kurallarn bulunup bulunmad sorunu ele alnmas gereken drdnc sorunu oluturmaktadr. Nihayet, uluslararas suyollarnn ulam-d kullanmnda Trkiye'nin hukuksal d u r u m u n u belirlemek beinci sorun olarak karmza kmaktadr. Sz konusu sorunlar srasyla ele alnacaktr. A. Suyollarndan ulam-d amalarla yararlanlmas sorunu

Uluslararas suyollarnn akarsular, gller, kanallar, yeralt sular v.b. ok deiik elerden olutuu anmsanrsa, herbir t r n tad zelliklere bal olarak uluslararas hukukta zel dzenlemelerin bulunup bulunmadnn ncelikle bilinmesi gerekmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk bu adan deerlendirildii zaman, herbir suyoluyla ilgili olarak sor u n u n z sularn tarmsal ve endstriyel amalarla kullanlmas olduundan, bu deiik trler arasnda, hi olmazsa imdilik, herhangi bir temel ayrma gidilmedii gzlenmektedir. Bylece, akarsular, gller, kanallar ve yeralt sular iin ulam-d kullanmn ana ilkeleri ve kurallar ayn ve btncl bir hukuksal rejimi oluturmaktadr. Nitekim, bu dur u m uluslararas yarg ve hakemlik organlar kararlaryla da teyid edilmi bulunmaktadr. rnein, Fransa ile spanya arasndaki bir uyumazl oluturan Lanoux Gl Davas'na ilikin olarak 16.11.1957 tarihli hakemlik karar, anlan iki devlet lkesinde yeralan akarsularn ve bunlarn balantl olduu Lanoux glnn sularnn deerlendirilmesi konusunda, gln bal olaca hukuksal rejim ile akarsularn bal olaca hukuksal rejim arasnda herhangi bir ayrma gitmemi ve konuyu genel bir sulardan yararlanma sorunu olarak deerlendirmitir (bkz. R.S.A., vol. XII, s. 281-317). reti de genellikle suyollarn, ulam-d amalarla kullanm konusunda, ayn koullar erevesinde deerlendirme yolunu benimsemektedir (rnein bkz.: J. Evensen, "Deuxieme rapport sur le droit relatif aux utilisations des cours d'eau internationaux des fins autres que la navigation", N.U., Ass. Gen., Doc. A./CN. 4/381, 24 avril 1984, zellikle s. 14-16). Hukuksal rejimi byle bir btnlk gsteren suyollarnn ulam-d kullanm yollarnn neler olduu aratrld zaman ise, ana yararlanm a yoluyla karlalmaktadr: i) balklk ve canl kaynak avcl; ) 230

tarmsal yararlanma; iii) endstriyel yararlanma (U.N., Report of the United Nations Water Conference, New York, 1977, Doc. E/CONF. 70/29, s. 14-23). Suyollarndan balklk amacyla yararlanma konusunda genel ilke, her kyda devletin uluslararas suyollarnn kendi lkesi iinde yeralan kesimi zerinde tam egemenlie sahip olmas ilkesidir. Ancak, bir lkeden tekine geen suyollar iin daha az sorunlu olan bu genel ilkenin zellikle snr oluturan suyollar bakmndan birtakm dzenlemeler gerektirdii grlmektedir. Bylece, kimi komu devletlerin, ikili andlamalar araclyla, bir suyolunun kendi lkelerinde bulunan kesiminde teki devlet yurttalarnca balk avlanmasna izin verdikleri (rnein, bu konudaki ilk dzenleme olduu bildirilen Avusturya ile Osmanl mparatorluu arasnda 26.1.1699'da imzalanan Karlofa Andlamasnn 2. maddesi: Metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 27), kimi t r avlanma yntemlerini yasakladklar ya da belirli t r balklarn korunmasn amaladklar dzenlemelere rastlanmaktadr (bkz. Ch. Rousseau, vol. IV., s. 496). Bu konuyu dzenleyen ok-tarafl andlamalarm ise ok az sayda bulunduu grlmektedir (rnein, 29.1.1958 tarihli Tuna Andlamas). Suyollarndan tarmsal amala yararlanma, sulama biiminde gereklemektedir. Suyollarnn endstriyel amala kullanm ise iki biimde olabilmektedir: i) enerji retimi; ii) endstriyel ykama ya da retilen rne katmak zere su kullanlmas. Anlan her iki amal su kullanmnda iki deiik t r faaliyet sz konusu olabilmektedir: i) tketici ya da yoksun brakc faaliyetler; ii) sularn niteliini deitirici ya da kirletici faaliyetler (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 95-96). Sulara ilikin tketici faaliyetler, kullanlan sularn t m n n ya da bir blmnn akarsu, gl, kanal ya da yeralt sularna geri dnmemesi biiminde gerekletirilen faaliyetlerdir. Tarmda topran sulanmas ve endstride retilen rne su katlmas durumlarnda, bu t r su tketici faaliyetler sz konusudur. Buna karlk, ilke olarak, yalnzca enerji retme amal barajlar btn sular yine geri gndermektedir. Devletlerin tketici su kullanm ile enerji retimi amacyla, ilke olarak su tketmemelerine ramen, belirli sre su depolama ve sular dzenli olarak aaya brakmama faaliyetleri, uluslararas hukukta sularn paylam sorununu ortaya karmaktadr. Sularn niteliklerini deitirici ya da kirletici kullanmlar ise, kimyasal maddelerle ykl olarak ya da oksijen v.b. bileimlerinin azalmas sonucu sularn nitelikleri deimi olarak geri verilme olayn belirtmektedir. Sularn nitelik deitirmesi, kimi zaman kullanlan sularn t m n n bu kez kirlenmi olarak geri verilmesi biiminde olabilecei gibi kimi zaman da tketici kullanmla birlikte olabilmektedir. evrenin korunmasn ilgilendiren bu ikinci t r faaliyetlere ilikin kurallar, ilerideki sayfalarda, genel olarak 231

evre korunmas konusu iinde ele alnacandan, burada uluslararas hukukun yalnzca sularn tketimine ilikin kurallar zerinde durulacaktr. Yukarda belirtilen tarmsal ve endstriyel amal kullanmlar erevesinde bu faaliyetlerin uluslararas hukuk tarafndan korunup korunmad aratrld zaman, uygulanan uluslararas hukuk olumlu cevap vermektedir. Baka bir deyile, devletlerin uluslararas suyollarndan ilke olarak yararlanma haklar vardr. Bu yararlanma hakknn hukuksal dayana devletin lkesi zerindeki egemenliidir (bkz. C. Sar, aym yapt, s. 82-84). Uluslararas uygulama ve andlamalar olsun, uluslararas yarg ve hakemlik kararlar olsun, hepsi bunu teyid etmektedir (bkz. C. Sar, aym yapt, s. 84-91). Nitekim, Lanoux Gl Davas'na ilikin 16.11.1957 tarihli kararnda, ilgili hakemlik mahkemesi, Fransa'nn lkesinde bulunan Lanoux gl sularna ilikin dzenleme faaliyetlerini deerlendirirken, aynen unlar bildirmektedir: "Aslnda... Fransa'nn yapt bir hakkn kullanlmasndan baka birey deildir. Lanoux glnn dzenlenmesine ilikin faaliyetler Fransa lkesinde yrtlmekte olup, iin parasal yk ve sorumluluu Fransa'ya aittir... lkesindeki bayndrlk ileri konusunda karar verme yetkisi yalnzca Fransa'nndr" (R.S.A., Vol. XII, s. 316). Devletlerin suyollar zerinde yararlanma hakk bulunduu kabul edildii anda, bu hak ayn suyollarna kyda iki ya da daha ok devletin herbiri iin sz konusu olduuna gre, bu karlkl yararlanma hakknn snrlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Zira, rnein bir akarsu ile ilgili olarak, yukar-kyda devletin yararlanma hakknn kapsam aakyda devletin yararlanma hakknn kapsam ile ters orantldr. Nitekim, bu nedenle birara uluslararas uygulamada rastlanlan ve yararlanma hakkn fiilen yalnzca yukar-kyda devlete tanma sonucunu douran kimi ar grler bugn uygulanan uluslararas hukukta herhangi bir deere sahip deildir. Bu ar grlerin en tannm yukar-kyda devlete sular zerinde mutlak egemenlik tanyan ve retide "Harmon doktrini" olarak anlan gr olmutur (rnein bkz. K. Krakau, Die Harmon Doktrin, Hamburg, 1966). Suyollarndan devletlerin ortak yararlanmas ilkesi kabul edildikten sonra ortaya kan ilk sorun belirli bir blgede yararlanmaya konu olacak su alannn belirlenmesi olmaktadr. B. Yararlanlacak su alannn belirlenmesi sorunu

Yararlanlmas ya da dzenlenmesi gereken su alannn belirlenmesi konusu, aslnda her somut olayda geerli olan corafi ve hidrolojik koullara bal olarak karara varlacak bir konudur. Bununla birlikte, bu ko232

nuda birtakm genel nitelikli kurallarn varolup olmadnn bilinmesi gerekmektedir. Bu adan cevaplanmas gereken sorunlardan birisi akarsularla ilgili olup, bir uluslararas akarsuyun ulusal kollarnn sulardan yararlanmada hesaba katlp katlamyaca konusunda ortaya kmaktadr. Devletlerin bu konudaki uygulamalar bir-rneklik gstermekten uzaktr, ikili andlamalar incelendii zaman, kimi andlamalarn ulusal kollar ana akarsuyun rejimi dnda tutarken, kimisinin t m ulusal kollar kimisinin de belirli bir blgedeki ulusal kollan ana akarsu rejimine baladklar grlmektedir (eitli rnekler iin bkz. C. Sar, a.g.y., s. 65-68). Uluslararas yarg ve hakemlik organlarnn k a r a r l a n ise, ulusal kollarn da ana akarsu rejimine bal olduu ynnde hkmler iermektedir. Nitekim, U.S.A.D., Oder Uluslararas Komisyonun Yetkisi Davas'na ilikin 10.9.1929 tarihli kararnda, "genel olarak uluslararas akarsu hukukunu dzenleyen ilkeler" nda, Polonya lkesinde yeralan ulusal kollar da Oder ana akarsuyunun rejimine bal saymtr (C.P.J.I., Serie A, No. 23, s. 26-29). Ancak, anlan dava, ulam bakmndan yetkili klnan Oder Uluslararas Komisyonunun yetkisinin corafi snrlarn belirleme konusunda ve anlan Komisyonu kuran Versailles Bar Andlamasnm ilgili maddesinin yorumlanmas ile ilgili olduundan, sulardan ulam-d yararlanma konusunda da bu ynde genel bir kuraln varln kantlamak iin yeterli deildir. Bununla birlikte, konuyu b t n ynleriyle inceleyen C. Sar'n saptamasna gre, yararlanma hakk bakmndan da ulusal kollarn uluslararas akarsuyun rejimine bal olduu dncesi, "henz kesin bir hukuk kural olarak belirmemesine ramen", gittike yerleen bir eilimi oluturmaktadr (C. Sar, a.g.y., s. 70). Yararlanlacak su alannn belirlenmesi konusunda karlalan bir baka sorun, ayn blgede yeralan akarsular, gller, kanallar, yeralt sular gibi deiik trdeki birok suyolunun bu adan bir b t n oluturup oluturmadklar sorunudur. Uluslararas uygulama ile yarg ve hakemlik kararlar incelendii zaman, deiik trden de olsalar, birbirleriyle balantl bulunan sularn bir b t n olarak ele alnd birok duruma rastlanmaktadr .rnein, 22.5.1964 tarihinde Kamerun, ad, Nijerya ve Nijer arasnda imzalanan ad Gl Havzasnn iletilmesine ilikin Szleme ve Ek Stat, ad gl ile buraya dklen akarsularn rejimini bir btn olarak dzenlemektedir (bkz. J.-Cl. Andre, "L'evolution du statut des fleuves internationaux d'Afrique Noire", Revue Juridique et Politique, 1965, No. 2, s. 306-309). Yine, rnein, Lanoux Gl Davas'nda, gerek taraf devletler gerekse hakemlik mahkemesi, Carol akarsuyu ile Lanoux gln bir b t n olarak ele almakta herhangi bir saknca grmemilerdir. Nitekim, anlan hakemlik mahkemesi, 16.11.1957 tarihli kararnda, "her akarsu havzasnn... fiziki corafya asndan bir b t n oluturduunu" aka kabul etmektedir (R.S.A., vol. XII, s. 304). 233

Bu t r veriler karsnda retinin sularn btnln belirten benzer nitelikli kavram gelitirdii gzlenmektedir. Bunlarn bir tanesi "uluslararas akarsu havzas" (international river basin; bassin fluvial international) kavramdr (rnein bkz. J. Andrassy, "L'utilisation des eaux des bassins fluviaux", R.E.D.I., 1960, s. 23-40 zellikle s. 26). Bu kavram ana akarsu ile kollarnn bir b t n oluturduu ve ayn rejime bal olmalar gerektii dncesine dayanmaktadr. Bundan biraz farkl olan ikinci kavram, "uluslararas drenaj havzas"dr (international drainage basin; bassin de drainage international) (rnein bkz. W.L. Griffin, "The use of waters of international drainage basins under customary international law", A.J.I.L., 1959, s. 50-81). Bu kavramn belirleyici esi, havzay oluturan b t n sularn, yeralt sular dahil, birbirleriyle balantl olmas ve belirli bir yere akmasdr. Dolaysyla, birbirleriyle balantl da olsa, sonuta, deiik yerlere doru akan sular ayn drenaj havzasnn suyollarn oluturmamaktadr. Bu durumlarda deiik drenaj havzalarnn snr deiik ynlere akan su blm izgisi ile saptanmaktadr (L.A. Teclaff, The river basin in history and law, The Hague, 1967, s. 10). nc kavr a m ise, "uluslararas suyolu sistemi" (international watercourse system; systeme de cours d'eau international) adn tamaktadr (rnein bkz. Uluslararas Hukuk Komisyonu raportr S.M. Schwebel'in Uluslararas Suyollarnn Ulam Amac Dnda Kullanlmas Hukuku konusundaki ikinci raporu: Annuaire CDI, 1980, vol. II (deuxieme partie), s. 105). Bu kavram erevesinde eitli sularn bir b t n oluturmasnn lt ise, birbirleriyle balantl olan sulardan birinden yararlanlmasnn tekini de etkilemesi olgusudur. Bu k a v r a m iindeki suyollar da b t n suyollar trlerini kapsamaktadr. retideki bu gelimelere ramen, halen uygulanan uluslararas hukukun yukardaki kavramlara dayanarak, bir suyollar havzasn ya da sistemini, otomatik olarak yararlanma hakk kullanlacak su alan biiminde deerlendirmeyi kabul etmedii gzlenmektedir. Nitekim, uygulamada, yukarda bildirdiimiz rneklerde olduu gibi, kimi suyollar havzalarnn bir b t n olarak andlamalarla dzenlenmesine karlk, btn suyollar havzalar iin ayn yolun izlendiini sylemek olana yoktur. C. Sar, uluslararas akarsulara ilikin olarak inceledii 104 andlama arasnda bu yola bavurulan durumlarn yalnzca tane olduunu bildirmektedir (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 75-76). Yine, birok andlamann, eer btn bir akarsu havzasn dzenlemesi sz konusu olsayd, yalnzca komu iki devlet arasnda kalmayp, teki komu devletleri de taraflar arasna katmas gerekmektedir. C. Sar birok rnek arasnda, bu konuda Frat ve Dicle sularna ilikin olarak Trkiye ile Irak arasnda 29.3.1946 tarihinde imzalanan andlamaya Suriye'nin taraf olmadn da belirtmektedir (ayn yapt, s. 86-78). te yandan, ileriye ynelik dzenlemelere
234

ilikin olarak da, akarsu havzas, drenaj havzas ya da suyollar sistemi gibi kavramlarn devletler arasnda pek rabet grmedii ortaya kmaktadr. Uluslararas Hukuk Komisyonu erevesinde, uluslararas suyollarnn ulam-d amalarla kullanlmas konusunun raportrln yapan S.M. Schwebel'in 1980 ylndaki ikinci raporunda, uluslararas suyollar sistemi kavramna yer vermesi (bkz. Annuaire CDI, 1980, vol. II, (deuxime partie), s. 105) zerine, daha sonraki raportr J. Evensen nemli eletirilerle karlam ve anlan kavramlara kendi szleme taslanda yer vermemeyi yelemitir (bkz. N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN.4/381, 24 avril 1984, Franszca metin s. 11-14). Bu konuda eletiri getiren devletler, anlan kavramlar kabul edildii takdirde, her suyollar havzas ya da sisteminin, som u t d u r u m u n u n kendine zg verilerine bakmadan, bir btn olarak ele alnmas ve genel kurallar koyulmas yoluna gidilmesi tehlikesine iaret etmilerdir (J. Evensen, ayn yapt, s. 12). Nitekim, Lanoux Gl Davan srasnda ispanya, bir akarsu havzasnn gsterdii doal btnlk olgusuna dayanarak, Fransa'nn Carol akarsuyunun sularn Ariege akarsuyuna doru saptrma almalarn uluslararas hukuka aykr olarak nitelemitir. Sularn btnl olgusunun bu lde mutlak birtakm kurallarn kayna olma iddias karsnda, ilgili hakemlik mahkemesinin 16.11.1957 tarihli karar ile suyollar havzas ya da sistemi kavramlarnn greceli kavramlar olduunu ve bu durumlardan kesin sonular karlamyacan aklad grlmektedir. Anlan mahkemenin bu konudaki gr aynen yledir: "Mahkeme, her akarsu havzasnn, ispanyol muhtrasnda savunulduu gibi, fiziki corafya asndan bir b t n oluturduunu tanmazlktan gelmemektedir. Ancak, bu gerein kabul edilmesi, ispanyol tezinin bundan karmak istedii mutlak sonulan hakl klmaz. Hukuksal adan, bir havzann btnl ancak toplumsal gereklere uygun dt lde teyid edilmektedir" (R.S.A., vol. XII, s. 304). C. Sularn paylalmasnda uyulmas gereken kurallar Belirli bir blgede yararlanma hakknn iki ya da daha ok devlet tarafndan kullanlmas sz konusu olduu zaman karlalan bir baka nemli sorun, ilgili taraflarn sulardan hangi ltlere uygun olarak yararlanacann saptanmas olmaktadr. Bu da sularn paylamn gndeme getirmektedir. Sularn paylam iki deiik biimde gerekletirilebilmektedir: i) sularn ilgili devletler arasnda miktar olarak paylam; ii) sular corafi blgelere gre blnerek, ilgili devletlere belirli bir kesim zerinde yararlanma hakknn mnhasr bir biimde tannmas. Halen yaplm bulunan andlamalar incelendiinde, devletlerin, duruma gre, her iki yola da ba235

vurduunu gstermektedir. Sularn miktar olarak paylalmasn dzenleyen andlamalara rnek olarak Trkiye'nin taraf olduu kimi andlamalar gsterilebilir. rnein, Trkiye'nin S.S.C.B. ile 8.1.1927 tarihinde imzalad Snr Tekil Eyleyen Nehir, ay ve Dere Sularndan stifadeye Dair Andlamanm 1. maddesi, iki komu devletin sulardan miktar olarak, yar yarya yararlanmasn ngrmektedir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 8, s. 1008-1012). Yine, rnein, Trkiye ile Iran arasnda 18.11.1955 tarihinde imzalanan Sarsu ve Karasu'ya ilikin andlamanm 7. maddesi, Trkiye'nin ran'a en az saniyede 1,8 metrekp su brakmasn hkme balamaktadr ,bkz. C. Sar, a.g.y., s. 157-158). Sularn paylamnn corafi lte gre yaplmasn ngren andlamalar ise, ya bir akarsuyun deiik kollarn taraflar arasnda paylatrmakta ya da suyolunun bir kesimi zerinde yararlanma hakkn bir devlete tanrken, teki kesim zerindeki yararlanma hakkn komu devlete tanmaktadr (rnekler iin bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 158-159). Ancak, suyollarmdan yararlanma hakk andlama ile dzenlenememise, uygulanan uluslararas hukukun sularn paylamnn haka ilkelere gre yaplmasn kabul ettii gzlenmektedir. Nitekim, bugn artk uluslararas suyollarnn sularnn "haka paylama" (equitable share; partage equitable) ilkesine gre paylalmas gerektii grnn giderek bir hukuk genel ilkesi deeri kazand grlmektedir. Kimi yazarlarn aym ilkeyi "adil kullanm" (equitable use; utilisation equitable) ilkesi ad altnda belirttiklerine de rastlanmaktadr. Hangi ad altnda olursa olsun, haka ilkeler (equitables principles; principes equitables) bugn uygulanan uluslararas hukukun bir kural niteliine artan bir biimde hak kazanmaktadr. Zira, en bata, gerek ulusal mahkemeler (zellikle A.B.D., Almanya, talya yarg organlar), gerekse uluslararas hakemlik organlar (rnein, Lanoux Gl Davas'ndaki hakemlik mahkemesi), sularn kullanmnda, teki tarafn karnn adil bir biimde gz nnde tutulmas gereini vurgulamaktadr (bkz. S.M. Schwebel'in Uluslararas Hukuk Komisyonuna sunduu raporu: U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 december 1981, s. 28-31). kinci olarak, devletlerin uygulamalarnda ve andlamalarda da haka paylama ilkesinin kabul biiminde yorumlanabilecek bir ok veri ile karlalmaktadr (bkz. S.M. Schwebel, ayn yapt, s. 32-47). Nihayet, retide de ayn grn zellikle son yllarda byk lde paylald gzlenmektedir (ayn yapt, s. 47-56). Bununla birlikte, "haka paylama" ya da "adil kullanm" ilkesinin henz tam yerlemi bir kur a k olmadn, fakat bu yolda bulunduunu bildiren yazarlar da vardr (rnein, C. Sar: a.g.y., s. 310-311). Haka paylama ilkesine gre, her devlet lkesi zerinde bulunan uluslararas suyollarmdan haka ve makul bir pay alma hakkna sahip
236

bulunmaktadr (rnein, J. Evensen'in Uluslararas Hukuk Komisyonuna sunduu ikinci raporunda yeralan szleme taslann 6. maddesi: N.U., Ass. Gen., A/CN. 4/381, 24 avril 1984, Fr. metni, s. 25). Haka paylama ya da kullanm ilkesinin ieriinin belirlenmesi konusunda ise, bugn iin henz uygulanan uluslararas hukuka dayanan yeterli veri bulunmamaktadr. Fakat retide, bunlarla snrl kalmamakla birlikte, haka paylam ilkesini belirleyen balca elerin unlar olduu ileri srlmektedir: su blgesinin corafi, hidrolojik durumu ve iklim koullar; ilgili devletlerin birbirlerine oranla su gereksinimleri; herbir havza devletinin ilgili uluslararas suyollarna su katks; herbir havza devletinin sular deerlendirme ve depolama konusunda ald nlemler; herbir devletin sulardan yararlanma durumu ve israfna ilikin ald nlemleri; ilgili devletler arasnda gerekletirilen ve gerekletirilebilecek ibirlii olanaklar; ilgili devletlerin su gereksinimlerini baka bir havzadan karlayabilme olanaklar (rnein bkz. J. Evensen'in ikinci raporu, N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN. 4/381, 24 avril 1984, Fr. metin, s. 28-30. Ayrca, Uluslararas Hukuk Dernei'nin 1966 Helsinki karar iin bkz.: C. Sar, a.g.y., s. 301). Sularn paylalmas konusunda uygulamada karlalan bir baka nemli sorun da, bir devletin ilgili suyollarn daha nceden kullanm olmasnn kendisine bu konuda bir stnlk salayp salamyacana ilikindir. Baka bir deyile, sorun, bir kyda devletin, daha nceki kullanmlarna bal olarak, ilgili sular zerinde teki kyda devletlerin yeni kullanmlarna kar kazanlm haklara sahip bulunup bulunmaddr. Kazanlm haklar ilkesinin bugnk uygulanan uluslararas hukukta ok tartmal bir yeri olduu ve kabul grd dnemlerde bile daha ok devletlerin ardl (halef) olmas konusunda uyguland gz nnde tutulursa (bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 214), anlan ilkeye dayanarak sular zerinde hak iddia etmek, en bata, bu ilkenin nitelii nedeni ile, geerli grnmemektedir (rnein, C. Sar, a.g.y., s. 276-278). te yandan, devletlerin uygulamalar ve andlamalar incelendii zaman da, sulardan yararlanma konusunda bu ynde yerlemi bir kuraln varlndan sz etmek zordur. Nitekim, konuyu inceleyen C. Sar, devletlerin uygulamalarnda n-kullanmn mutlak dokunulmazl ynnde bir istikrar bulunmadn kantlarken (ayn yapt, s. 279-283), inceledii 140 zel andlama arasnda da yalnzca 13 tanesinde, deiik llerde, varolan kullanmlara dokunul237

mazlk salandn bildirmektedir (ayn yapt, s. 284). Nihayet, C. Sar'n saptamalarna gre, yarg ve hakemlik organlar kararlarnda da, ender olarak n-kullanmlar koruyan h k m l e r e rastlanmakla birlikte, bu hibir zaman m u t l a k dokunulmazlk t a n m a biiminde olmamtr (ayn yapt, s. 288-291 ve 295). Bu veriler karsnda, uygulanan uluslararas hukuk u n bir suyun nceden kullanlm olmasn m u t l a k korunmas gereken bir hak biiminde deerlendirmemesi nedeniyle, sularn paylalmas srasnda mevcut kullanmlarn bir kazanlm h a k olarak ileri srlmesi olana yoktur. Bylece, bu e ancak haka paylama ilkesinin elerinden biri olarak gz nnde tutulabilecektir. . Sulardan, paylama konusu dnda, yararlanma hakknn kullanmna ilikin kurallar sorunu

Sularn kullanmnn ortaya kard sorunlar yalnzca paylama sor u n u ile snrl kalmamaktadr. Bu erevede cevaplanmas gereken bir baka sorun da, bir kyda devletin, kendi payna den miktarda suyu kullanrken, bu konuda ne lde serbest olduudur. Baka bir deyile, suyollarndan y a r a r l a n m a hakk kullanlrken, sular paylama konusu dnda baka birtakm kurallarn b u l u n u p bulunmad sz konusu olmaktadr. Bu t r sorunlarn bir ksm sonuta yine, dolayl olarak, sularn paylam konusunu ilgilendirmekle birlikte, bir ksm paylama konusun u n t m y l e dndaki birtakm h a k ve yetkileri ilgilendirmektedir. B u konuda karmza kan sorun, bir kyda devletin yararland sularn doal dzenini ve fiziki koullarn deitirme yetkisinin b u l u n u p bulunmad ile ilgilidir. Nitekim, bir akarsu havzasnda yukar-kyda devletin, kendi lkesinde gerekletirecei sulama ya da e n e r j i r e t m e faaliyetlerine ilikin olarak, sularn yatan deitirme yetkisinin bulun u p bulunmad uygulamada sz konusu olmaktadr. Byle bir durum, kimi zaman, yukar-kyda devletin sularn nceden b y k bir blmn kullanmak suretiyle aa-kyda devlete az su brakmas endiesinden kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile, bu t r bir d u r u m sularn paylalmas sorunu zme balanmam olduu zamanlarda ortaya kan ve dolayl bir biimde sularn paylalmasn etkileyen bir nitelik gstermektedir. r n e i n , byle bir uyumazlk 1924-1929 arasnda Msr ile Sudan arasnda Nil'in kullanmna ilikin olarak kendini gstermitir. Msr, Sudan'n b y k bir sulama projesine, lkesindeki sulama faaliyetlerine z a r a r verecei gerekesiyle itiraz etmitir (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 222-224). B u n a karlk, sularn m i k t a r olarak paylamnn nceden dzenlendii ve yukar-kyda devletin belirli bir m i k t a r suyu geri vermeyi y k m lendii d u r u m l a r d a da, yukar-kyda devletin sularn fiziki koullarn deitirmesine itirazlarn olduu rnekler vardr. Nitekim 1956-1957'deki 238

Lanoux gl uyumazlnda, 1866 tarihli Bayonne Andlamas ile saptan a n su miktarn spanya'ya vermeyi ykmlenmesine ramen, Fransa'nn Carol akarsuyu ve Lanoux gl zerinde sularn yatan saptrma projesine spanya'nn itiraz ettii grlmektedir (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 225229). spanya bu konudaki itirazn, bir yandan, Carol akarsuyunun spanya'ya aknn bu proje ile Fransa'nn iradesine balanmas suretiyle iki devlet arasnda Fransa'ya de facto bir stnlk saland gerekesine (R.S.A., vol. XII, s. 285), te yandan, ayn miktar su verilse bile, bu projenin suyun doal aknda yarataca dzensizlikler araclyla Carol'un spanya'daki aa havzasnda fiziki deiikliklere neden olaca gerekesine (R.S.A., vol. XII, s. 295-296) dayandrmtr. Ancak doal dzende ve sularn fiziki koullarnda deiiklik yapmak suretiyle bir kyda devletin tekine zarar verme olasl aa-kyda devlet bakmndan da vardr. rnein, aa-kyda bir devletin bir. uluslararas akarsuyun lkesinde kalan kesiminde sular kesmek ya da ar lde su depolamak suretiyle, yukar-kyda devlet lkesinde taknlara neden olmas olana vardr. Bu veriler karsnda cevaplanmas gereken birinci soru, uygulanan uluslararas hukukun sularn doal d u r u m u n u n ve fiziki koullarnn deitirilmesini yasaklayan bir kurala sahip olup olmaddr. Andlamalar incelendii zaman, C. Sar'm almalarna gre, ikili andlamalar bu ynde herhangi bir h k m iermezken, 9.12.1923 tarihli Birden ok Devleti lgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesi Hakkndaki Cenevre Szlemesi, devletlerin yalnzca teki kydalara nemli zarar vermeme ykm bulunduunu bildirmek suretiyle, doal durumun deitirilmesini yasaklayan genel bir kuraln bulunmad grlmektedir (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 231-232). Yarg ve hakemlik kararlar incelendii zaman da, gerek ulusal yarg kararlarndan (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 234-239) gerekse Lanoux Gl Davas'na ilikin uluslararas hakemlik kararndan, kyda devletlerin byle bir genel hkmllk altnda olmadklar ortaya kmaktadr. Nitekim, 16.11.1957 tarihli Lanoux Gl Davas kararnda hakemlik mahkemesi, bir su havzasnn doal btnlnn dokunulmazlnn ancak toplumsal gereklere uygun dt lde kabul edilebileceini bildirmek suretiyle, aa-kyda devlette, toplumsal yaam olumsuz etkilemeyen deiikliklerin yaplabileceini, st kapal olarak, kabul etmi olmaktadr (bkz. R.S.A., vol. XII, s. 304). Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukuka gre, bir kyda devletin sulardan yararlanmak amacyla sular zerinde, onlarn fiziki durumlarn deitirme de dahil, yapaca faaliyetler kendiliinden bir yasaklama konusunu oluturmamaktadr. Bu faaliyetlerin ancak teki devletteki toplumsal yaam belirli lde olumsuz etkilemesi durumunda uluslararas hukuka aykrlklar sz konusu olacaktr. Fakat, bu olumsuz etkilemenin ve neden olunacak zararn ltleri 239

konusunda uygulanan uluslararas hukukta yerlemi genel kurallara bugn iin rastlanmamaktadr. Sonuta, her somut durumun kendi koullarnda deerlendirilmesi gerekmektedir. Sularn doal dzeninin ve fiziki koullarnn deitirilmesi konusunda cevaplanmas gereken ikinci soru, uygulanan uluslararas hukukun bu ynde giriimde bulunacak bir devletin teki kyda devletlerle bir n-anlama yapma ya da nceden rzalarn alma (prior consent; consentement prealable) y k m n ngrp ngrmedii konusundadr. Baka bir deyile, lkesi zerindeki uluslararas suyollarnn fiziki koullarn deitirmeye niyet eden bir devletin, bu faaliyetlerini gerekletirebilmesi iin, teki devletlerin rzasn arama koulu var mdr? Bu konuda yaplan andlamalar inclendii zaman, ok-tarafl bir andlama olan 9.12.1923 tarihli Birden ok Devleti lgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesine likin Cenevre Szlemesinin 4. maddesinin, "nemli bir zarar verebilecek" nitelikteki faaliyetler iin, andlama grmeleri yaplmas y k m n getirdii grlmektedir (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 249). kili andlamalara gelince, C. Sar'n saptamalarna gre, 140 zel andlamadan 56's, deiik biim ve llerde olmak zere, teki kyda devletlerin rzasnn alnmasn ngrmektedir (C. Sar, ayn yapt, s. 250-251). kili andlamalarn bu durumu karsnda, ngrlen rza arama koulu ile, yalnzca ilgili taraf devletleri balayan bir szleme ykmllnn m, yoksa genel kabul grm bir uygulamaya dayal bir yaplageli kuralnn m sz konusu olduunu anlamak iin, uluslararas yarg ve hakemlik kararlarna bakmak gerekmektedir. Oysa, bu konuda h k m ieren tek karar olan 16.11.1957 tarihli Lanoux Gl Davas'na ilikin hakemlik karar, yaplageli kural niteliinde rza koulunun bulunmadn aka bildirmektedir. Anlan karara gre, "Belirli bir konuda, yetkilerin ancak iki devlet arasnda yaplacak bir andlama kouluna bal olarak kullanlabileceini kabul etmek, devletin egemenliine nemli bir kstlama getirmek anlamn tar ki, bu eit bir kstlama yalnzca kantlanmas durumunda kabul edilebilir... Gerekten, n-anlama zorunluluunu z itibariyle deerlendirmek iin, ilgili devletlerin anlamaya varamamalar varsaymn gz nnde t u t m a k gerekir. Bu durumda, olaan olarak yetkili devletin, baka bir devletin keyf ve koula bal olmayan itiraz sonucunda, tek bana davranma olanan kaybettiini kabul etmemiz zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu ise, belirli bir devlete, keyf olarak, baka bir devletin lke egemenliini kullanmasn engelleyen bir "veto hakk", bir "onama hakk" tanmak anlamna gelir" (R.S.A., vol. XII, s. 306). Sz konusu hakemlik mahkemesi karar, yukarda belirtilen mantn ayn 240

zamanda uluslararas uygulama ile de desteklendiini u cmlelerle aklamaktadr: "Uluslararas uygulama halen u sonutan teye gidilmesine izin vermemektedir: Devletlerin uluslararas akarsularn hidroelektrik enerjisini ancak ilgili devletler arasnda yaplacak bir n-anlama koulu ile kullanabileceklerini ngren kuraln varln, ne yaplagelie ne de bir hukuk genel ilkesine dayandrmak olanakldr... Bu yzden Fransa ile ispanya arasnda uluslararas bir akarsuyun dzenlenmesini n-anlamaya balayan bir kuraln varl ancak bir szleme belgesine dayanabilir" (R.S.A., vol. XII, s. 308). Grlecei gibi, uygulanan uluslararas hukuk genel bir kural olarak rza koulunu getirmemektedir. Bununla birlikte, gerek 1923 Birden ok Devleti ilgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesi Szlemesinin 4. maddesinde, gerekse son yllarda yaplan birok andlamada (rnein: Ekvator ile P e r u arasnda 1971 tarihli Puyango-Tumbos ve Catamayo-Chira havzalarna ilikin andlama; 1972 tarihli Senegal Akarsuyuna ilikin andlama; 1975 tarihli Uruguay ile A r j a n t i n arasnda Uruguay akarsuyuna ilikin andlama: Bkz. U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 December 1981, s. 86-87), "nemli zarar" (appreciable harm or substantial harm; prejudice appreciable ou prejudice sensible; erheblich beeintrchtigen) verilmesi durumunda, taraflarn en azndan aralarnda danmalar y k m ngrlmektedir. Bylece, uygulamada, bir yandan, lkesindeki suyollarn gelitirerek daha iyi yararlanmak isteyen devletleri korumak amacyla nceden rza koulu reddedilirken, te yandan da, bir kyda devletin tekilerinin haklarn hesaba katmayan ve onlara nemli zararlar verebilecek faaliyetlerine engel olmak amacyla "nemli zarar" durumunda danmada bulunulmas ya da andlama yapmann denenmesi eilimi arlk kazanm bulunmaktadr. Ancak, "nemli zarar" verebilecek faaliyetler sz konusu olduunda, danmalarn ya da andlama araynn bir sonu vermemesi durumunda, bugnk uygulanan uluslararas hukuk bir zm bulmaktan uzak grnmektedir. Bu durumu aabilmek iin son yllarda izlenen bir gelime, nemli zarara neden olabilecek nitelikteki suyollarnn doal dzenini ya da fiziki koullarn deitirme faaliyetlerinin toptan yasaklanmas eilimidir. Nitekim, Uluslararas Hukuk Komisyonunun Suyollarnn Ulam-D Amalarla Kullanlmas konusundaki son iki raportr de szleme taslaklarna bu yolda hkmler koymulardr (bkz.: S.M. Schwebel'in raporu iin U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 December 1981, s. 74-124; J. Evensen'in raporu iin N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN. 4/381, 24 avril 1984, Fr. metin, s. 31).

241

D.

Trkiye'nin durumu ekonomik

Trkiye'nin komu devletlerle uluslararas suyollarndan amal yararlanma konusundaki durumu yledir:

Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda bu konuda halen yrrlkte olduunu sandmz u temel andlamalarn bulunduu grlmektedir: i) 8.1.1927 tarihli "Hudutlarn Tekil Eyleyen Nehir, ay ve Dere Sularndan stifadeye Dair Mukavele" ve "Serderabat Barajnn naasna Dair Mzyeyel Protokol" (metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 8, s. 1008 vd. Trke metinde kimi dzeltmeler iin Dstur, III. Tertip, Cilt 9, s. 529); ii) 23.4.1963 tarihli "Trk-Sovyet Karma Komisyonunun Arpaay (Ahuryan) zerinde Mterek Bir B a r a j Inaas ile lgili Toplantsna ait Protokol ve Ekleri" (metin iin bkz. R.G., 31.8.1964, Say 11794); iii) 26.10.1973 tarihli "Arpaay (Ahuryan) Nehrinde B a r a j naas ve B a r a j Glnn Teekkl Konusunda birliine Dair Anlama" (bkz. R.G., 7.7.1975, Say 15288). Anlan andlamalar erevesinde sulardan ekonomik amal yararlanma konusunda taraflarn kabul ettii temel ilke, her iki tarafn da dzenlenen akarsular zerinde, teki tarafa zarar vermeyecek biimde, b a r a j ve sulama tesisleri kurabilme hakkna sahip olduklardr (1927 Andlamas, mad. 5; 1963 Protokol, mad. 14/j). Herbir tarafn anlan akarsulardan miktar olarak yararlanmasnda kabul edilen kural ise, yar yarya paylamadr (1927 Andlamas, mad. 1). te yandan, Trkiye ve S.S.C.B. snr oluturan akarsular zerinde b a r a j yaplmas gerektii zaman ibirlii yapma konusunda da anlamlardr (Arpaay ile ilgili 1963 Protokol ve 1973 Anlamas). Bugn iin sulardan ekonomik yararlanma konusunda iki komu devlet arasnda nemli bir sorun bulunmamaktadr. Trkiye ile ran arasnda ise bu konuda yaynlanm herhangi bir andlamanm varl saptanamamtr. Bununla birlikte, C. Sar'n D.S.. yetkililerinden elde ettii bilgilere gre, anlan devletle 18.11.1955 tarihinde Ankara'da "Sarsu ve Karasu Sularndan Mtereken stifade Olunmas Hakkndaki Protokol" imzalanm bulunmaktadr (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 88-89 ve dipnot 141). Anlan protokoln 7. maddesi Sarsu akarsuyunun miktar olarak paylam konusunda "kurak senelerde ve su seviyesinin en asgari hale indii zamanlarda ran'a akacak suyun asgari debisi 1,8 metrekp saniyeden aa olmayacaktr" h k m n iermektedir (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 158). Karasu akarsuyundan yararlanma konusunda ise, anlan protokoln 10. maddesi u hkm iermektedir: "Taraflar, Karasu yata boyunca, her noktadaki nsf sudan istifade hakkn, kendi sulama projelerinin lzum ve ihtiyalar zerinde anlamak ve mevcut hudut rejimine riayet etmek suretiyle kullanacaklardr" (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 88).
242

Trkiye ile Irak arasndaki uluslararas sularn durumuna gelince, bu iki komu devlet arasnda 29.3.1946 tarihli "Dostluk ve yi Komuluk Andlamasna Ek, Dicle, Frat ve Kollar Sularnn Dzene Konmas Protokol" imzalanm olup, bugn iin de yrrlkte bulunmaktadr (metin iin bkz. R.G., 12.9.1947, Say 6705). Anlan protokoln amac, sularn aknn dzenlenmesi ve su taknlklarn nlemek olup, Dicle ve Frat akarsular ile birlikte kollarn da dzenleme iine almaktadr (bkz. Protokoln Girii ve mad. 5). Bu protokol ile Trkiye, "korunma aralarna dair tasarlarn", olabildiince her iki lke yararna uygun klmak amacyla, Irak'a "haber vermeyi" kabul etmektedir (mad. 5). Anlan devletle szkonusu akarsulara ilikin ilk gr ayrlklar, Trkiye'nin 1954 ylndan balayarak kurmay tasarlad Keban hidroelektrik barajna ilikin olarak, 1964 ylnda ortaya kmtr. Irak ve Suriye bu tarihlerde barajn su toplama aamas srasnda kendilerinin zarar grmesi konusundaki endielerini bildirmilerdir. Anlan devletlerin, Trkiye'nin Keban barajn ina edebilmek iin yapt kredi andlamalannn teki taraflar nezdinde de bu ynde giriimlerde bulunduklar ve Trkiye'ye salanacak kredinin suyun aaya braklmas konusunda elde edilecek bir program karl gereklemesini istedikleri anlalmaktadr. Nitekim, Trkiye ile A.B.D.'nin yardm kuruluu Uluslararas Kalknma rgt (AID) arasnda 31.8.1966'da imzalanan 40 milyon dolarlk kredi andlamasnn girii byle bir koulu iermektedir (bkz. R.G., 15.10.1966, Say 12427). Ayn trden sorunlarn 1976'da inaasna balanan Karakaya ve 1983'te inaasma balanan Atatrk barajlar ve sulama tesisleri ile ilgili olarak da ortaya kt grlmektedir. Halen bu komu devlet ile Trkiye arasnda anlan akarsular konusunda b t n sorunlarn bir zme balanamad gzlenmektedir. Suriye ile Trkiye arasndaki uluslararas sulardan ekonomik yararlanma konusunda karlalan ilk h k m 20.10.1921 tarihinde Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan Ankara Anlamasnn 12. maddesidir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 2, s. 152 vd.). Anlan madde Kuveik suyunun H a lep ile kuzeyinde kalan Trk blgesi arasnda haka paylalmasn ngrmektedir. Ayn madde, ayrca, Halep kenti iin Frat'tan su alnmasn da kabul etmektedir. Anlan h k m Fransa ile Trkiye arasnda 30.5.1926 tarihinde imzalanan anlamann 13. maddesi ile teyid edilmitir (R.G., 26.8.1926, Say 455). Ancak, Trkiye'nin 1954'te balayan Keban b a r a j almalar ile Suriye'nin konudan endie duyduu ve 1960 yllarnda Frat, sularna ilikin olarak birtakm dzenlemeler istedii gzlenmektedir (bkz. K. Grn, "Su Haklar Konusunun Geliimi", Gne, 12.7.1987). Bugn iin anlan devletle henz kesin bir dzenlemeye gidilememitir. Bununla birlikte, kesin bir zm bulunana kadar, iki devlet arasnda 17.7.1987'de imzalanan bir ekonomik ibirlii protokolne gre, Trkiye Suriye'ye Frat zerinden yllk ortalamas saniyede 500 m 3 olan bir miktar suyu b243

rakmay kabul etmitir (Protokol metni iin bkz. R.G., 10.12.1987, Say 19660). Avrupa topraklarnda snrda bulunduumuz Yunanistan ile uluslararas sulardan ekonomik yararlanmaya ilikin olarak gerekletirilen ilk andlama 20.6.1934 tarihli "Meri-Ebros Irmann H e r ki Kysnda Yaplacak drolik Tesisatn Tanzimine Mteallik itilaf" olmaktadr (metin iin bkz. R.G., 25.5.1935, Say 3011 ve 30.11.1936, Say 3472). Anlan andlam a n m 1. maddesi her iki devletin de sularn kendi lkelerinde kalan kesimi zerinde tam bir yararlanma hakkna sahip olduklarn bildirirken, bu hakkn kullanmnda birbirlerine kar uluslararas hukukun yasaklad trden zarar vermeme ykm altnda bulunduklarn da vurgulamaktadr. Bu devletle daha sonra, 19.1.1963 tarihinde, "Trk Yunan Trakya H u d u d u n u n Mhim Ksmn Tayin Eden Meri Nehri Mecrasnn Islah Dolaysyla Hudut Tashihine ilikin Protokol" imzalanmtr (metin iin bkz. R.G., 9.1.1967, Say 12499). Anlan Protokoln 21. maddesi sularn tarmsal kullanmna ilikin olup, 4. fkras bu konuda u h k m iermektedir: "Sulama iin su alma tesisleri, ya iki tarafa birlikte yaplacak regltr eklinde veya alkal tarafa bir sahilde yaplacak su prizi eklinde olacaktr. Mamafih, bu tek tarafl priz inaat da iki taraf arasnda evvelce yaplacak bir anlamaya tbi olacak ve kar sahile zarar it etmeyecek ekilde ina edilecektir". Nihayet, Bulgaristan ile Trkiye arasnda uluslararas sulardan ekonomik amal yararlanma konusunda, 23.10.1968 tarihli "ki Memleket Topraklarndan Akan Nehirlerin Sularndan Faydalanmada ibirlii Yaplmas Konusundaki Anlama" bulunmaktadr (metin iin bkz. R.G., 6.12.1969, Say 13370). ilke olarak her devletin kendi lkesi zerindeki akarsulardan yararlanmasnn teyid edildii Anlamann 2. maddesi yle kaleme alnmtr: "iki kit Taraf, topraklarndan akan nehirler zerinde tesisler ina etmek ve iletmek suretiyle birbirlerine esasl zarar vermemek hususunda mutabk kalmlardr".

244

kinci Balk :
ULUSLARARASI DENtZ HUKUKU (international law of the sea; droit international de la mer; internationales Seerecht) Uluslararas hukuk kurallarnn konusunu oluturan ikinci mekan denizler olmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuka gre denizlerin bir kesimi devletlerin lkesini olutururken, bir baka kesimi devletlere ait olmamakla birlikte onlarn birtakm egemen haklara sahip olmasna olanak vermekte, bir teki kesimi ise tmyle uluslararas alan oluturmaktadr. Dolaysyla, denizler bu deiik hukuksal rejime gre ayr ayr incelenecektir. Ancak, nceden, dnden bugne insanln denizlerden yararlanmasna ilikin olarak ortaya kan ana sorunlar ve deniz h u k u k u n u n gsterdii gelimeyi ele almak, t m deniz hukuku kavramlarnn daha iyi anlalmasn salayacaktr. I. GENEL SORUNLAR VE DENZ HUKUKUNUN GELM
Kaynaka: Trke: M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats,

Ankara, 1959, s. 5-16; S. Toluner, s. 51-61; H. Cin, "Osmanl Devletinde Kylarn Hukuki Rejimi", S.L. Meray Armaan, Ankara, 1979, Cilt I, s. 79105; S. Demirsoy, "Deniz Hukukundaki Yeni Gelimeler ve Madencilikle likisi", M.T.A. Dergisi, 1972, Say 79, s. 75-99; M. Gnlbol, "Deniz Hukukunda Yeni Gelimelere Doru", C. Sar Armaan (SBFD), Cilt XXVII, Say 3, s. 91-104; M. Gnlbol, "Uluslararas Yetki Snrlar tesinde Deniz Yata ve Okyanus Tabannn Bar Amalarla Kullanlmas Komitesinin almalar", S.B.F.D., 1971, Cilt XXVI, Say 3, s. 229-240; M. Gnlbol, "Deniz Yata Komitesinin 5 Mart-6 Nisan 1973 Tarihleri Arasndaki New York Toplants", S.B.F.D., 1973, Cilt XXVIII, Say 1-2, s. 191-203. Yabanc dil: W. Friedmann, The future of the Oceans, New York, 1971; C.J. Colombos, The international Iaw of the sea, London, 6th ed., 1967; R.P. Anand, Origin and development of the law of the sea: History of international law revisited, The Hague, 1982; A.H. Dean, "The Second Geneva Conference on the law of the sea: The fight for freedom of the seas", A.J.I.L., 1960, s. 751-789; G. Fitzmaurice, "Some results of the Geneva Conference on the law of the sea", I.C.L.Q 1959, s. 73-121; J.P.A. Franois, "La

245

deuxieme Conference sur le droit de la mer", N.R.I.L., 1960, s. 249-254; R. Rodier et M. Remond-Gouilloud, La mer, droit des hommes ou proie des Etats? Paris, 1980; M. Voelckel, Rien que la mer, Paris, 1981; R.J. Dupuy, The Iaw of the sea. Current problems, Leyden, 1974; R.J. Dupuy, L'Ocean partage. Analyse d'une negociation, Paris, 1979; G. Chouraqui, La mer confisquee, Paris, 1979; G. de la Charriere, "La reforme d u droit de la m e r et le rle de la Conference des Nations Unies", R.G.D.I.P., 1980, s. 216-252;

R.D. Eckert, The enclosure of ocean resources. Economics and the law of the sea, Stanford, 1979; S. Oda, International law of the resources of the sea. Leyden, 1979; Perspectives du droit de la mer I'issue de la III eme
Conference des Nations Unies, Paris, 1984; J.F. Pulvenis, "La notion d'Etat geographiquement desavantage et le nouveau droit de la mer", A.F.D.I.,

1976, s. 678-719; A. de Marffy, La genese du nouveau droit de la mer. Le

Comite des fonds marins, Paris, 1980; J. Delbruck Chrsg.), Das N e u e Seerecht, Kiel und Berlin, 1984; W. Vitzthum (hrsg.), Die Plnderung der Meere. Ein gemeinsames Erbe wird zerstckelt, Frankfurt, 1981; E. Jimenez de Arechaga, "Customary law and the Conference o n the law of the sea", Essay in honour of Judge Lachs, The Hague, 1984, s. 575-584; D. Bowett, The legal regime of island in international Iaw, New York, 1979; H. Pazarc, La delimitation du plateau continental et les iles, Ankara, 1982; H. Dipla, le Regime juridique des iles dans le droit international de la mer, Paris,

1984; N. Papadakis, The international legal regime of artificial islands, Leyden, 1977; M.I. Glassner, Access to the sea for developing land-locked States, The Hague, 1970; W. Riphagen, "La navigation d a n s le n o u v e a u droit de la mer", Le nouveau droit international de la mer, Paris, 1983, s. 141-175; J. Oudin, "Les cbles sous-marins", Revue Maritime, 1974, s. 677695; O. Freymond, Le statut de la recherche scientifique marine en droit international, Geneve, 1978; T. Treves, "La navigation", R.-J., Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 687-808; L. Nelson, "Cbles et pipelines sous-marines", ayn yapt, s. 809-818; A. de Marffy, "La recherche scientifique marine", ayn yapt, s. 957-974; J.F. Buhl, "Developpement et transfert des technologies", ayn yapt, s. 975-979; B. Vukas, "L'utilisation pacifique de l a mer. Denuclearisation et desarmement", ayn yapt, s, 1047-1094; T. Halkiopuolos, "Interferences des regles d u nouveau droit de la m e r et de celles du droit de la guerre", ayn yapt, s. 1095-1104; M. Bennouna, "Le caractere pluridimentionnel du nouveau droit de la mer", ayn yapt, s. 6-26; T. Treves, "International legal problems of marine scientific research with particular reference to the Mediterranean sea", U. Leanza ted.), II regime giuridico internazionale del Mare Mediterraneo, Milano, 1987, s. 289-308; D. Momtaz, "La notion juridique d'archipel oceanique", R.I.R.I., 1975-76, s. 77-88; D.P. O'Connell, "Mid-oecan archipelagos in international law", B.Y.I.L., 1971, s. 1-77. U y g u l a n a n uluslararas h u k u k b a k m n d a n deniz, iki niteliine bal o l a r a k , b e l i r l e n m e k t e d i r : i) t u z l u s u a l a n o l m a ; ii) t m d n y a y z e y i n d e doal bir ulam-iletiim alan oluturma. Bylece, uluslararas ulam v e iletiime olanak vermedike, bir su alannn tuzluluu onun uygulanan uluslararas h u k u k asndan deniz olarak nitelendirilmesini salayamam a k t a v e b u t r s u a l a n l a r gl o l a r a k d e e r l e n d i r i l m e k t e d i r ( r n e i n , l Deniz). Y u k a r d a belirtilen h e r iki zellie d e sahip b u l u n a n denizlere 246

ilikin olarak incelememiz gereken birinci sorun, bu alanlardan yararlanmann genel koullarnn belirlenmesi ile ilgilidir. kinci srada, genel olarak kta lkelerinin deniz alanlar iin ngrlen deniz hukuku kurallarnn adalara ilikin d u r u m u ele alnacaktr. nc olarak da, uluslararas deniz h u k u k u n u n gsterdii geliim izgisi ve uluslararas temel belgeler bildirilecektir. 1. Denizlerden yararlanmamn ana kurallar nsanln denizlerden yararlanmas iki ana amaca ynelik olmaktadr: i) ulam ve iletiim; ii) doal kaynaklarn ve zenginliklerin kullanlmas ve iletilmesi. Dolaysyla, bu iki konu giderek artan bir biimde uluslararas hukukun kapsamna girmektedir. Ancak, zellikle anlan her iki t r faaliyete bal olarak denizlerin kirlenmesi ve korunmalar gereksinimi, bugn, uluslararas deniz hukuku kapsamna, denizlerine kirlenmesinin nlenmesi ve evre korunmas konusunu da sokmutur. evre korunmas konusu, doann btnl hesaba katlarak, ileride ayr olarak ele alnacandan, deniz hukukunun bu konudaki kurallar da ilerideki sayfalarda ele alnacaktr. A. Denizlerde ulam ve iletiim

Ulam-iletiim konusunda karlatmz ilk ana sorun, deniz ulamnn hukuksal adan her yerde serbest olup olmad konusunda ortaya kmaktadr. Uygulanan uluslararas h u k u k u n bize gsterdii gibi, hibir devletin egemenlii altnda bulunmayan ak deniz alanlarnda 17. yzyldan bu yana deniz ulamnda serbestlik ilkesinin benimsendii gzlenmektedir. Nitekim, bu ilke U.S.A.D.'nin Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda da aka dorulanmaktadr (C.P.J.I., Serie A, no. 10, s. 25). Ancak, devletler denizin kimi kesimlerine tmyle sahip olduklarna ve kimi kesimlerinde de birtakm egemenlik haklar kullandna gre, bu alanlardan geiin serbest olup olmad sorusu cevaplanmak zorundadr. Btn bu sorularn cevabn ilgili deniz alanlarn incelerken herbirine ilikin olarak ayr ayr belirteceiz. Denizlerin ulam-iletiim amacyla kullanlmasnda karlalan ikinci ana sorun, yararlanlan aralarn bal olduu hukuksal rejime ilikin olarak ortaya kmaktadr. Deniz ulam amacyla yararlanlan yzen aralarn en nemlisi gemilerdir. Geminin uluslararas hukuktaki nitelikleri ve gemiler ile teki deniz aralarnn denizlerdeki genel rejimine ilikin temel kurallar ve bu aralar zerinde hangi devletin yetkili olaca konusu yukarda, gemilerin uyrukluu erevesinde, ele alnmtr. Buna karlk, gemilerin uluslararas hukuka gre eitli deniz alanlarndan gei rejimi henz ele alnmam olup, gei yaplan deniz alan ve geminin
247

t r n e gre koullandrlm bulunmaktadr. Herbir deniz alan iin gemilerin gei rejimi zel olarak ele alnacandan, burada yalnzca uygulanan uluslararas hukukta zaman zaman deiik rejimlere bal olan gemilerin trlerine ilikin verilere deinmekle yetineceiz. Uygulanan uluslararas hukuka gre gemiler iki ana snfa ayrlmaktadr: i) ticaret gemileri; ii) devlet gemileri (bkz. 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 18-23; 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 8-9 ve 21-22; 1982 B.M. D.H.S., mad. 27-32 ve 95-96). Genel bir biimde, ticaret gemisinden deniz tamaclnda yararlanlan gemiler, devlet gemisinden de mlkiyeti ya da iletmesi devlete ait gemiler anlalmaktadr (rnein bkz. Dictionnaire, s. 406-407). Ancak, devlete ait bir geminin de ticaret amacyla kullanlmas olanakl olduundan ve uygulamada ok sk rastlandndan (rnein: Trkiye'de bir KT olan Denizcilik Bankas gemileri; S.S.C.B.'nin ve teki sosyalist devletlerin deniz tamacl yapan btn gemileri), uygulanan uluslararas hukukta devlet gemileri arasnda da bir ayrma gidildii ve ticaret amal devlet gemilerinin de, ilke olarak, ticaret gemilerinin rejimine bal olmalarnn kabul edildii grlmektedir (rnein: 10.4.1926 tarihli Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili Baz Kaidelerin Tevhidi Hakknda Milletleraras Szleme ve 24.5.1934 tarihli ek Protokol, R.G., 22.2.1955, Say 8937; 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 9; 1982 B.M. D.H.S., mad. 29-32). Bylece, bata sava gemileri olmak zere, kamu gc kullanma yetkisiyle donatlm devlet gemileri (rnein; ky gvenlik gemileri, gmrk gemileri gibi) ile kamu hizmeti gren devlet gemileri (rnein: yangn sndrme gemileri, devlete ait hastane gemileri vb..) kimi durumlarda belirli bir hukuksal rejimden yararlanrken, ticaret gemileri ile ticaret amal faaliyet gsteren devlet gemileri ayr bir hukuksal rejime bal bulunmaktadr. Devlet gemilerinin en nemlisi olan ve ticaret amal olmayan teki devlet gemilerinin de hukuksal rejimini belirleyen sava gemilerinin hukuksal tanmna gelince, zellik zerinde durulduu grlmektedir (1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 8/2; 1982 B M.D.H.S., mad. 29): i) silahl kuvvetlere ait olma ve d iaretlerini tama; ii) ad subaylar listesinde yeralan bir deniz subaynn komutasnda bulunma; iii) mrettebatn askeri disipline bal olmas. Denizlerin ulam amacyla kullanmnda vurgulanmas gereken bir baka nokta da, ticaret gemilerinin ve ticaret amal devlet gemilerinin bal olacaklar hukuksal rejimle ilgilidir. Bu gemilerin gerek tamacla uygun olup olmadklar konusunda, gerek tamaclk faaliyetleri ile ilgili sorunlarla, bir zel hukuk dal olan deniz ticaret hukuku ilgilenmektedir. Dolaysyla, uluslararas hukuk zellikle anlan gemilerin geecei deniz 248

alanlarndaki gei rejimi ve bunlar zerinde yetkili devleti ve bu yetkilerin snrn saptama konular ile ilgilenmektedir. Denizlerin ulam-iletiim amacyla kullanlmasnda, sorunun ikinci yanma, baka bir deyile iletiim alannda denizlerden yararlanma konusuna bakldnda, deniz diplerinden telekomnikasyon kablolar ile petrol borularnn (pipelines) geirilmesi olayyla karlalmaktadr. nc devletlerin kablo ve borularnn deniz diplerine yerletirilmesi durumunda, bunlarn bir devletin lkesini oluturan deniz alanlarndan gemesi ilgili devletin iznine bal olup, iznin alnmas durumunda da, ilke olarak, lke devletinin yetki alan iinde bulunmaktadr (rnein, bkz. 1982 B.M.D.H.S., mad. 21/1, c). Buna karlk, uluslararas alanlarda kablo ve boru yerletirilmesi serbesttir. Bu erevede gerek ulusal, gerek uluslararas deniz alanlarnda yerletirilen kablo ve borularn korunmasna ilikin genel nitelikli bir takm andlamalarn ve andlama hkmlerinin ngrld gzlenmektedir. Bu konudaki ilk andlama denizalt kablolarna ilikin olup, 14.3.1884'te Paris'te imzalanm ve halen yrrlkte bulunmaktadr (bkz. L. Nelson, '"Cbles et pipelines sous-marins", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 810). Anlan szleme, karasular dndaki alanlar iin ngrlm olup, gemilerin ve yolcularn gvenliinin salanmalar amac dnda, kablolara zarar veren kiilerin cezai sorumluluunu ngrmektedir (mad. 2-3). Bu konudaki yetkili yarg organ, suun ilendii geminin uyruunda bulunduu devlet mahkemeleri olacaktr (mad. 8). Bir kablonun sahibinin baka kablolara zarar vermesi durumunda tamir masraflarn demesi gerekmektedir (mad. 4). Ancak, bir geminin kablolara zarar vermemek iin kendisinin zarar grmesi durumunda, bunun da kablo sahibince giderilmesi gerekmektedir (mad. 7). Anlan szlemenin yalnzca bar zamannda uygulanmas ngrlmektedir (mad. 15). 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, eitli hkmlerinde, denizalt kablolarnn ve petrol borularnn korunmas yannda, petrol borularnn korunmasn da uluslararas hukukun kurallar arasna sokmutur. Nihayet, 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesi, eitli hkmlernde, denizalt kablolarnn ve petrol borularnn hukuksal rejimini dzenlemektedir (mad. 21/1, c; mad. 51/2; mad. 58; mad. 79; mad. 87/1, c; mad. 51/2; mad. 58; mad. 79; mad. 87/1, c; mad. 112-115). Bu kablo ve borularn eitli deniz alanlarna ilikin hukuksal rejimi, herbir deniz alan iin, yeri geldiinde bildirilecektir. B. Denizlerin doal kaynaklarnn iletilmesi

Denizlerin doal kaynaklar ve zenginliklerinin iletilmesine ilikin uygulanan uluslararas hukuk kurallar, bilim ve teknolojinin gelimesine
249

bal olarak, hzl bir deiiklik iindedir. Ancak anlan kaynaklara ilikin kurallar yalnzca bilimsel ve teknolojik verilerden etkilenmekle kalmamaktadr. Son yllarda bu kurallar azgelimi lkelerin d u r u m u n u hesaba katan ekonomik ve siyasal verilerden de greceli olarak etkilenmeye balamtr. Yine, o corafyaya bal olarak, doal kaynaklardan yararlanmada kimi devletlere ilikin zel kurallarn son deniz hukuku konferans ile gn yzne kt gzlenmektedir. Denizlerin doal k a y n a k l a n nitelik asndan deerlendirildiinde, iki ana snf kaynak ile karlalmaktadr: i) canl kaynaklar; ii) mineraller (petrol ve trevleri dahil). Denizlerdeki canl kaynaklarn en nemlisi ve tarih boyunca yararlanlan, balklar ve yzen teki canllar (rnein, balinalar gibi memeliler) olmaktadr. Ancak, denizlerin canl kaynak zenginlii yalnzca su tabakasnda hareket eden bu trlerle snrl kalmamaktadr. Denizin taban ve hatta kelti maddelerinden oluan ksm sedanter t r olarak adlandrlan canllarla doludur. Bunlarn bir ksm sabit olarak deniz tabannda yaarken (rnein: mercanlar, sngerler, midyeler, istiridyeler), bir ksm da deniz yata zerinde ya da toprak altnda hareket etmekle birlikte, bu yatakla srekli fiziksel dokunma iinde bulunmak zorunda olan deniz srngenleri (rnein: yengeler, stakozlar, salyangozlar) ya da genellikle keltiler iinde yaayan (rnein; deniz taraklar, deniz kestaneleri) canllardr.. Denizlerdeki mineral kaynaklardan yararlanma 20. yzyln ikinci yarsnda rastlanlan bir durumdur. Mineral kaynaklar ya deniz yatanda keltilerin iinde ya da deniz yatann altnda bulunmaktadr. Deniz yata zerinde minerallerin birok madeni ieren y u m r u l a r biiminde bulunduklar ve zellikle manganez, nikel, bakr, kobalt ve alimnyum gibi madenler bakmndan ok zengin olduklar bildirilmektedir. Deniz yatann altnda ise, her trl madenin bulunmas olasl yannda, zellikle petrol rnleri bulunmaktadr. Teknolojinin gelimesi ile bugn artk deniz yzeyinden 6.000 metre derinlie kadar delme yaplabilmekte olup, 1970'te yalnzca deniz yatandan elde edilen petrol miktar 1946'daki toplam dnya petrol retimine eit duruma gelmitir (bkz. R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. XIV-XV). Denizlerde canl ve mineral kaynaklardan yararlanmann yannda, son yllarda dalgalardan, sudaki akntlardan ve su yzeyindeki rzgarlardan da enerji retimi sz konusu edilmektedir. Nitekim 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesi ile mnhasr ekonomik blgede bu konudaki haklar blge sahibi devletin egemen haklar olarak deerlendirilmektedir (Sz., mad. 56/1, a). 250

Denizlerin yukarda belirtilen doal kaynaklarndan yararlanlmas iki deiik enin belirlemelerine bal olarak gereklemektedir: i) doal kaynan nitelii; ii) devletlerin bu kaynaklar ieren alanlar zerindeki yetkisi. Bylece, kimi doal kaynaklarn iletilmesi ky devletlerinin egemen haklar iinde yer alrken, kimisi de uluslararas alanlardan yararlanma koullarna bal tutulmaktadr. Gnmzde, eitli verilerin deiik arlktaki etkileri sonucu, bu konudaki uygulanan uluslararas hukukun temel dzenini yle zetlemek olana vardr: i) denizlerdeki canl kaynaklar devletlerin ulusal yetkileri altna giren deniz alanlar ile uluslararas deniz alanlar arasnda paylatrlmaktadr; bu erevede, su tabakasnda yaayan yzen canllarn bir ksm, isular, karasular, balklk blgesi ya da mnhasr ekonomik blge kavramlar araclyla ky devletlerinin yetki alan iine girerken, bir ksm da ak deniz araclyla, btn devletlerin yararlanmasna sunulmaktadr; deniz yata ve toprak altndaki canllardan yararlanma ise kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge kavramlar araclyla ilgili ky devletinin egemen yetkisi altna braklmaktadr, ii) Mineral kaynaklarn iletilmesi konusunda da devletlerin ulusal yetkileri altna giren deniz alanlar ile uluslararas deniz yata arasnda bir ayrma gidilmektedir; bu erevede, isular, karasular, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge araclyla ky devletlerine bu konuda egemen haklar ve yetkiler tannrken, anlan blgelerin dnda kalan mineraller ve petrol, uluslararas deniz yata kapsamnda, "insanln ortak miras" (common heritage of mankind; heritage commune de l'humanite) olarak kabul edilmektedir (bkz. B.M. Genel Kurulunun 17.12.1970 tarih ve 2749 (XXV) sayl karar); B.M. Deniz Hukuku Szlemesi insanln ortak maln oluturan doal mineral kaynaklarn iletilmesini uluslararas Deniz Yata Otoritesi ad verilen bir uluslararas rgtn ynetimine brakmaktadr (bkz. Sz., mad. 133-185). iii) Nihayet, denizlerden enerji retimine yarayan doal kaynaklarn mnhasr ekonomik blge iinde kalanlarnn bu blge devletinin yetkisine braklmas son Szleme ile ngrlmektedir (Sz., mad. 56/1, a). Bu yetki paylamnn ayrntlar herbir deniz alanna ilikin olarak ileride ele alnacaktr. Doal kaynaklarn iletilmesinde kullanlan aralara gelince, canl kaynaklarn avlanmas ile maden yumrularnn toplanmasnda bu amalara uygun teknik donamma sahip gemiler kullanlmaktadr. Anlan gemiler btn gemiler iin geerli olan olaan kurallara bal olarak almaktadr. Buna karlk, deniz yatann altnn iletilmesinde, deniz zerinde sabit tesisler ve yapay adalar kurulmas gerekmektedir. Bu t r tesislerin, lke parasn oluturan i sular ve karasular dnda, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi deniz alanlarnda kurulmas durumunda ky devletinin tesislerin d kenarlarndan balayarak en ok 500 251

metreye kadar varan gvenlik blgeleri ilan etmek hakk vardr (1958 Cenevre Kta Sahanl Sz., mad. 5/3; B.M.D.H.S., mad. 60 ve 80). Denizlerin doal kaynaklarndan yararlanlmas konusunda, birtakm zelliklere sahip lkelerin bu zelliklerinin giderek artan bir biimde uluslararas hukukta hesaba katld gzlenmektedir. Bu konudaki en temel gelime devletlerin gelimilik dzeyinin B.M. organlarnda, nc Deniz Hukuku Konferans srasnda ve 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin eitli hkmlerinde gz nnde bulundurulmas olmutur. En bata, daha nceden ak deniz rejimi erevesinde serbestlik ilkesine bal olarak btn devletlerin kullanmna ak olan uluslararas deniz yata, fiilen bu alan iletebilen birka gelimi devletin etkisinden karlarak, "insanln ortak miras" ilan edilmitir. Szleme, ileride greceimiz gibi, bundan byle bu alann t m insanln yararna olmak zere bir uluslararas rgtn denetimi altnda iletilmesini ngrmektedir, ikinci olarak, gerek canl kaynaklarn avlanmasnda gerekse ve zellikle mineral kaynaklarn iletilmesinde, bilimsel verilere ve teknolojik bilgilere sahip bulunmayan azgelimi devletler lehine, bilimsel aratrma ve teknoloji aktarlmas konusunda birtakm zel kurallar konulmutur. Bylece, devletlerin tamamen ya da ksmen yetkisi altna giren deniz alanlarnda bilimsel aratrmaya izin verme ve denetleme yetkisi, ilke olarak, ilgili ky devletine tannrken uluslararas deniz yatandaki bilimsel aratrmalar iin serbestlik kabul edilmekle birlikte, Uluslararas Deniz Yata Otoritesi araclyla, b t n devletlerin bunlardan yararlanmas (Sz., mad. 143/2-3) ve olanaklar lsnde, gelimi devletlerin azgelimilere bu konuda yardm etmesi (Sz., mad. 143/3,b) ngrlmektedir. Yine son Szlemede, Otorite araclyla, uluslararas deniz yata ile ilgili olarak azgelimi devletlere teknoloji aktarlmasnn (Sz., mad. 144) ngrlmesi yannda, genel olarak da, gelimi devletlerin azgelimilere eitli yntemlerle deniz teknolojisi aktarmas dzenlenmektedir (Sz., mad. 266-278). Denizlerin doal kaynaklarndan yararlanma konusunda uluslararas hukukun devletlerle ilgili olarak giderek hesaba katt bir baka zellik de, devletlerin deniz ile olan corafi ilikileri olmaktadr. Bu adan, nc Deniz Hukuku Konferansnn ve 1982 B.M.D.H.S.'nin uluslararas hukuka getirdii en yeni kavram "corafya bakmndan elverisiz devletler" (geographically disadvantaged States; Etats geographiquement desavantages; geographische benachteiligten Staaten) kavram olmutur. B.M.D.H.S.'nin 70. maddesi 2. fkrasnda "corafya bakmndan elverisiz devletler" aynen yle tanmlanmaktadr: "kapal veya yar kapal bir denize kys bulunan devletler de dahil olmak zere, corafi durumlar, nfuslarnn b t n n n veya bir ksmnn kesin olarak balk ihtiyacn yeterli ekilde sala252

malarn alt-blgesel veya blgesel devletlerin mnhasr ekonomik blgelerindeki canl kaynaklar kullanmalarna bal klan sahildar devletler ile kendilerine has bir mnhasr ekonomik blge iddiasnda bulunamayan sahildar devletler" (A. zman, B.M.D.H.S., s. 34). Anlan Szleme, gerek denize kys bulunmayan devletlerin (landlocked States; Etats sans littoral; Binnen Staaten) (Sz., mad. 69), gerek "corafya bakmndan elverisiz devletler"in blgelerindeki mnhasr ekonomik blge sahibi devletlerin bu deniz alanlarnda, birtakm koullara bal olarak, avlanabileceklerini ngrmektedir. Devletlerin denizle olan corafi ilikileri erevesinde uluslararas hukukun giderek hesaba katt bir baka durum da "kapal ve yar-kapal denizler" (enclosed and semienclosed sea; mers fermees et semi-fermees) olmaktadr. Tanm zerinde tam bir birlik salanamamakla birlikte uluslararas uygulamada nceden de karlalan bu kavram (bkz. L.M. Alexander, "Special circumstances: enclosed seas", in J.K. Gamble and G. Pontecorvo (eds.), Law of the sea: the emerging regime of the oceans, Cambridge (Mass.), 1974, s. 201-215; B. Vukas, "enclosed and semi-enclosed sea", R.I.R.I., 1978, s. 171-195), B.M. D.H.S. erevesinde yle tanmlanmaktadr (mad. 122): "ki veya daha ok devlet tarafndan evrili ve dier bir denize veya okyanusa dar bir geitle bal bulunan veyahut da btnyle veya byk bir blm ile, iki veya daha ok devletin karasularndan ve mnhasr ekonomik blgelerinden oluan bir krfez, bir deniz havzas veya bir deniz" (A. zman, B.M.D.H.S., s. 55). Anlan Szleme, kapal ya da yar-kapal bir denize kys olan devletleri, "corafya bakmndan elverisiz devlet" olarak deerlendirmek suretiyle, bu t r devletlerin komu devletlerin mnhasr ekonomik blgelerinde, birtakm koullarla, avlanabileceini ngrd gibi (Sz., mad. 70), yine bu t r devletlerin doal kaynaklarn aratrlmas ve iletilmesinde ibirlii yapmalarn ngrmektedir (Sz., mad. 123). Nihayet, U.A.D.'nn da Libya ve Malta Kta Sahanl Davas'na ilikin 3.6.1985 tarihli kararnda kabul ettii gibi, kapal ve yar-kapal denizlerde komu devletler arasnda deniz alanlarnn snrlandrlmas blgenin bu durumuyla yakndan ilikilidir (bkz. C.I.J., Recueil, 1985, s. 40). Bu nedenle, kimi devletlerin snrlandrma konusunda denizin kapal ya da yar-kapal nitelii zerinde durarak, geni alanlar iin ngrlen snrlandrma yntem ve ilkelerinin bu t r denizlerde uygulanamyacan ve snrlandrmann ilgili blgeye zg verilere gre deerlendirilmesini ileri srdkleri grlmektedir. rnein, Trkiye Ege kta sahanl konusunda Yunanistan'a kar bu denizin yar-kapal bir deniz olduunu ve dolaysyla denizin bu niteliine gre snrlandrlmanm gerekletirilmesi gerektiini 253

eitli erevelerde dile getirmi ve getirmektedir (bkz. H. Pazarc, "Ege'deki Deniz Sorunlarnda Trk ve Yunan Grleri: Hukuk Adan", Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 88). 2. Adalarn durumu (islands; les; Inseln)

Uluslararas deniz h u k u k u n u n kurallar, genel olarak, denizleri ktasal karalarla olan balamlar iinde ele almaktadr. Bu nedenle ktasal kara lkelerinden farkl konumda bulunan adalarn uluslararas deniz hukukundaki rejimini bilmek gerekmektedir. Ancak, ada dendii zaman genellikle basit bireysel adalar dnlmekle birlikte, aralarndaki birtakm zel balar nedeniyle, gnmzde, uygulanan uluslararas hukuk, takmadalar, kimi koullarda, deiik bir hukuksal rejime bal tutmaktadr. te yandan, uygulanan uluslararas hukukta "yapay ada" diye bir kavramla karlalmaktadr. Dolaysyla, nce, genel olarak ada kavram ve etkileri, sonra, takmadalar ve denizler zerindeki etkileri ve son olarak da yapay ada kavram ele alnacaktr. A. Genel olarak ada kavram ve hukuksal etkileri a. Ada kavram

Ada kavramnn uluslararas hukukta ilk tanmlanmas 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansna varmaktadr. Bunu, 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferans srasnda kabul edilen tanm ve nc Deniz Hukuku Konferans srasnda kabul edilen tanm izlemitir. Ancak, b t n bu saydmz uluslararas konferanslarda ada tanm yaplrken, anlan belgelerde yeralmayan birok baka enin de srarla ne srld grlmektedir. Bu veriler srasyla ele alnacaktr. i) Uluslararas hukuk belgelerinde kabul edilen tanmlar

lk ada tanmnn 1930 La Haye Uluslararas Hukuk Kodifikasyonu Konferans erevesinde II. Komisyona bal II. Alt-Komisyon raporunda yerald grlmektedir. Karasular konusunu incelemekle grevlendirilen II. Komisyonun raporunun eki olarak sunulan bu rapor Konferansa hibir biimde incelenememi, dolaysyla kabul ya da red edilememi, bir belge niteliindedir. 1930'daki tanma gre, "bir ada, sularn en yksek olduu zaman srekli olarak akta kalan, etraf sularla evrili bir kara parasdr" (S.D.N., Conference pour la codification du droit international-Rapport de la D e l m e me Commission (Mer territoriale), Doc. C. 230, M. 117, 1930. V., s. 13). 254

1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi (madde 10/1), 1930 tanmnda iki deiiklik yaparak, aadaki tanm kabul etmektedir: "Bir ada, sularn en yksek olduu zaman akta kalan, etraf sularla evrili bir doal kara parasdr". Bu tanm, 1930'daki tanmda yeralan "srekli olarak" (permenant) terimini gereksiz bularak kaldrrken, kara parasnn "doal" olmas koulunu getirmektedir. Bylece, 1930'daki tanmn ileride inceleyeceimiz yapay adalar da ierebilmesine karlk. 1958 ada tanm yalnzca doal adalar iermektedir. B.M. Deniz Hukuku Szlemesi de (madde 121/1) 1958'deki tanmn aynn kabul etmektedir. Yukardaki veriler deerlendirildii zaman, bugnk pozitif hukuk belgelerinin ada tanmn drt temel lte dayandrdklar gzlenmektedir: i) kara paras olmas; ii) doal olarak olumu bulunmas; iii) sularla evrili olmas; iv) sularn en yksek zamannda su yznde kalmas. ii) Ada tanm iin nerilen teki eler

Yukarda belirttiimiz belgelerdeki ada tanmnn kabul srasnda ok baka ltlerin de bu tanmda yeralmas konusunda devletlerin eitli nerilerine rastlanmaktadr. Bu nerilen ltlerin balcalar unlardr: i) ii) iii) iv) v) adann boyutlar; adann zerinde fiilen yaanmas ya da kimi nerilere gre yaamaya olanak vermesi; adann ekonomik amal kullanm ya da yine kimi nerilere gre ekonomik yeterlilii (retim yaplabilmesi gibi); adann yerbilimsel ve fiziksel yaps (kayalk ya da toprak olmas v.b.); corafi konumu (zellikle kendi ana lkesine ya da komu devlet lkesine yaknl gibi).

Bu nerilerin nemli bir blmnn zellikle adalarn sahip olaca deniz alanlar sorununa ilikin olarak ortaya ktklar grlmektedir. Ancak, bugnk uygulanan hukukta ada tanmnn, kavram iin gerekli asgari eleri iermesi ve hukuksal etkilerinin bu tanm ile snrl olmayacann genellikle kabul edilmesi zerine, szkonusu eler herhangi bir belgede ada tanm iinde yeralmamaktadr. b. Adalarn hukuksal etkileri

Kimileri ada tanmnn ierdii koullar yerine getiren her kara par255

asnm otomatik olarak kara lkelerine tannan tm haklardan yararlanacan dnmlerdir. Adalarn yalnzca 3 mil karasularna sahip olduu dnemlerde pek nemli olmayan bu konu, karasular ve bitiik blge geniliklerinin artmas ve kta sahanl ile mnhasr ekonomik blge gibi yeni ve 200 mil ve hatta daha tesine kadar gidebilen ok geni deniz alanlarnn ortaya kmas karsnda, komu devletler arasnda byk snrlandrma sorunlarna yer verir olmutur. Bu durum karsnda, uygulanan uluslararas hukukta adalarn zellikle sahip olabilecekleri deniz alanlar ve bu alanlarn smrlandrlmalar ile ada tanm arasnda bir ba kurulmama yoluna gidildii grlmektedir. B u n u n ilk rneklerinden biri Kuzey Denizi Kta Sahanl Dvalar'nda U.A.D.'nin 20.2.1969 tarihinde verdii karar olmaktadr. Bu davada adalara ilikin bir sorun oluturmamasna ramen, adalarn da kta sahanlna sahip olduu h k m n ieren 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesinin 1. ve 2. maddelerine ilikin olarak Divan, bu maddeler ile snrlandrma konusu arasnda dorudan bir ban bulunmadn aka belirtmitir (C.I.J., Recueil, 1969, s. 40). Adalarn kta sahanlna sahip olmalar ilkesi ile herhangi bir adann sahip olabilecei kta sahanl alan arsndaki ban dorudan adalara ilikin reddi ise, Fransa ile ngiltere arasnda Man Denizi Davas'nda Anglo-Normandes adalaryla (Channel Islands) ilgili olarak verilen 30.61977 tarihli hakemlik mahkemesi kararnda yeralmaktadr (Delimitation du plateau Continental; Royaume-Uni c. France, Paris, 1977, s. 173-174). Yukardaki gelimeler sonucu bugn uygulanan uluslararas hukukta adalarn deniz alanlarna sahip olmalarnn ve snrlandrma srasndaki etkilerinin herbir adann zelliklerine bal olarak saptanaca kabul edilmektedir. Bu adan deerlendirme yapldnda, zellikle iki enin adalarn sahip olacaklar deniz alanlarn etkiledii grlmektedir: i) adann boyutlar; ii) adann corafi konumu. Bir adann boyutlarnn adann sahip olaca deniz alanna etkisi zellikle kayalklara (rocks; rochers) ve adacklara (islets; lots) ilikin olarak ortaya kmaktadr. rnein, B.M. Deniz Hukuku Szlemesi "yaamaya elverili olmayan ya da kendine ait bir ekonomik yaam bulunmayan" kayalklarn kta sahanlna ya da mnhasr ekonomik blgeye sahip olamyacan aka kabul etmektedir (madde 121/4). Ancak, karasularna ya da bitiik blgeye sahip olma bakmndan da ayn eyi sylemek olana vardr. Zira, gerek B.M. Deniz Hukuku Szlemesi (madde 15), gerek uluslararas yaplageli hukuku, snrlandrma srasnda "zel durumlar"m varl szkonusu ise adalara kara lkelerinden daha az etki tanmak ya da hi etki tanmamak grn st kapal bir biimde benimser grnmektedir. Oysa, bir adann olaan koullarda yaama elverili olmamas, sz konusu adann zel durum iinde bulunduunun kantdr. 256

Bir adann corafi konumunun bu adann sahip olaca deniz alanlarna etkisine gelince, zellikle kta sahanl snrlandrlmas srasnda adalarn ana lkelerine ya da komu devlet lkesine yaknlklar, gerek uluslararas mahkeme kararlarnda gerek retide, ok temel elerden biri olarak kabul edilmektedir (rnein bkz. H. Pazarc, La Delimitation du plateau continental et les les, Ankara, 1982, s. 310-311 ve 313). Bir adann komu devletin kara lkesine yakn bulunmas durumunda, bu adaya ya dar bir kta sahanl alan tannmakta ya da yalnzca karasular ile yetinmesine karar verilmektedir. te yandan, adalarn deiik hukuksal etkiler dourmalar yalnzca snrlandrma konusunda ortaya kmamaktadr. Uluslararas hukukta grlen son gelimeler bugn kimi ada trlerinin de tekilerinden farkl olarak birtakm zel deniz alanlarna sahip olabilmelerini kabul etmektedir. B.M.D.H.S. (mad. 46-54) ve devletlerin uygulamalar (rnein, Endonezya, Filipinler, v.b.) bugn "takmada devleti" diye adlandrlan kimi ada guruplarnda "takmada sular" ya da "aripelajik sular" dediimiz bir deniz alanna sahip olmalar hakkn tanmaktadr. Anlan su alan ileride zel olarak ele alnacaktr. Sonu olarak, ada tanmndan kalkarak bir adann sahip olabilecei deniz alanlar konusunda karar vermek olana yoktur. Her adann hukuksal etkileri yukarda belirttiimiz zelliklerine ve szkonusu olan deniz alannn niteliine bal olarak deiiklik gstermektedir. B. Takmadalar (archipelagos; archipels; Archipelen) a. Uygulanan hukuktaki gelimeler Birbirleriyle corafi, ekonomik ya da siyasal bamll bulunan ada guruplarn btn olarak ele almak ve bunlara birtakm zel deniz alanlarna sahip olma hakk tanmak eilimi 20. yzyln balarna varmaktadr. Uluslararas Hukuk Enstits, 1928 Stockholm toplantsnda, bu konuyu da ele almtr. Daha sonra sorunun 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda incelendii grlmektedir. Bundan sonra 1958 Cenevre I. Deniz Hukuku Konferans ile 1960 Cenevre II. Deniz Hukuku Konferans erevesinde de ele alman bu konuda herhangi bir sonuca varlmas olana bulunamamtr. Takmada sorunu en son olarak nc Deniz Hukuku Konferansnda ele alnarak belirli bir dzenlemeye varlmas gerekletirilebilmitir. b. Tanmlar

B.M. Deniz Hukuku Szlemesi, hem "takmada", hem de takmada 257

sularna sahip olma hakk yalnzca kendilerine tannan "takmada devleti", kavramlarnn tanmn vermektedir (madde 46). i. Takmada

Takmada, birbiriyle sk balar iinde bulunan, corafi, ekonomik ve siyasal bir b t n oluturan ya da tarihsel olarak byle kabul edilen adalar ya da bir kesimleri ile bunlara bitiik sular ve teki doal elerin t m olarak tanmlanmaktadr (madde 46/b). Bu tanmdan anlalaca gibi, bir takmada, bir adalar gurubunu, bunlar arasndaki sular ve kayalk v.b. teki doal eleri kapsamaktadr. Ancak, bir adalar gurubunda yeralan kimi adalarn tamamnn ayn devlete ait olmamas, bunlarn birlikte bir takmada oluturmasna engel deildir. te yandan, yalnzca yukarda belirtilen corafi elerin birarada bulunmas da yeterli deildir. Bu elerin, corafi, ekonomik ve siyasal alardan bir b t n oluturmas ya da tarihsel olarak bu biimde deerlendirilmi olmalar gerekmektedir. ii. Takmada devleti (archipelagic State; Etat-archipel; Archipel-Staat)

Takmada devleti, tmyle bir ya da birka takmada ile, gereinde, baka bireysel adalardan oluan bir ada devletini belirtmektedir (madde 46/a). Baka bir deyile, bir devletin "takmada devleti" statsnden yararlanabilmesi iin hibir kara lkesine sahip bulunmamas gerekmektedir. Bylece, rnein Ege'de kimi takmalara sahip olan Yunanistan takmada devleti statsnden yararlanamamaktadr. leride ayr olarak ele alacamz takmada sular yalnzca "takmada devlet"lerine tannan bir hak niteliindedir.
/

C.

"Yapay ada" kavram (artificial island; le artificielle; Knstliche Inseln) a. Tanm

Yapay ya da suni ada, doal ada tanm dnda kalan ve insann katksyla yaplm her trl su yznde kalan kntlar belirtmektedir. Bu tr bir "ada" tmyle insan yaps bir tesis olabilecei gibi (rnein, deniz tabanndan ve toprakaltndan petrol ya da doal gaz elde etmek amacyla kurulan tesisler), doann salad kimi olanaklarn insan eliyle tamamlanmas biimiyle de (rnein: zellikle Gney-Dou Asya'da gr258

len ve stilt villages ad verilen deniz zerine kurulan barnaklar; slklarn insan eliyle doldurulmas suretiyle elde edilen fenerler; v.b.) gerekleebilmektedir. Dolaysyla, bu tr bir "ada"nm yapay olmas iin tmyle insan yaps olmas gerekmemektedir. Yine, bu t r "ada"larn yapm iin kullanlan malzemenin nitelii doal maddeler ya da doal olmayan maddeler gibi nemli grnmemektedir. b. Hukuksal rejimi Yapay adalar, ky devletlerince isular ya da karasularnda kurulabilecei gibi, doal kaynaklar deerlendirmek zere, mnhasr ekonomik blge ya da kta sahanl zerinde de kurulabilmektedir (rnein, B.M. D.H.S., madde 60 ve madde 80). Yapay adalar, doal adalar iin genelde ngrlenin aksine, hibir deniz alanna sahip olamamaktadr. Baka bir deyile, yapay adalar karasularna ya da teki deniz alanlarna sahip olamayacaklar gibi, bir blgede varlklar bu deniz alanlarnn snrlandrlmasn da etkilememektedir (1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/4; B.M.D.H.S., madde 60/8). Buna karlk, ky devletinin yapay adalar etrafnda makul lleri amayan bir gvenlik blgesi oluturmas hakk vardr (1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/2; B.M.D.H S., madde 60/4). Bu gvenlik blgesi en ok 500 metreyi amamak zorundadr (1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/3; B.M.D.H.S., madde 60/5). Ky devleti, gerek yapay adalar zerinde, gerek etraflarndaki gvenlik blgesi ierisinde tek yetkili devlet olmaktadr (1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/4; B.M.D.H.S., madde 60/2). Ky devleti, uluslararas ulam engelleyecek su yollar zerine yapay ada kurmama y k m altndadr (1958 Cenevre Kta Sahanl Sz., mad. 55/5; B.M.D.H.S., mad. 60/3). 3.Deniz hukukunun geliimi Bugnk anlamndaki uluslararas hukukun douundan ok nce insanln denize ilikin faaliyetleri birtakm kurallara uymalarn gerektirmitir. Bu kurallamalarn ilk rnekleri deniz tamacl ve ticareti ile ilgili olup, Akdeniz evresinde ortaya kmtr. Tannan bu t r en eski deniz hukuku kurallarnn ilk biimiyle .. 475-479 yllarnda kaleme alnan, .. 3-2. yzyllardan balayarak Akdeniz'de nemli etkileri grlen ve .S. 7-9. yzyllarda Roma mparatorluu'nca yeniden derlenen "Rodos Yasas" (Lex Rhodia) olduu gzlenmektedir (H. Caminos, "Les sources du droit de la mer", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 55. Ayrca bkz. T. Kalpsz, Deniz Ticaret Hukuku, Ankara, Cilt I, s. 33-34). Bunu, .S. 259

10. yzylda derlenen "Amalfi kurallar" (Tabula Amalfitana) ile 14. yzylda derlenen spanyol kkenli Consolato del Mar izlemitir. Denizlerin, karasular kavram araclyla, devletlerin lkelerinin bir parasn oluturmas olay Bat Avrupa'da Ortaan ikinci yarsnda ortaya kmtr (rnein bkz. S.L. Meray Cilt I, s. 394; M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats, Ankara, 1959, s. 5-6). Balarda zellikle deniz haydutlarna kar gvenlik gerekesiyle bavurulan karasular (rnein bkz. B.H. Brittin, International law for seagoing officers, Annapolis, 4th ed., 1981, s. 65), zamanla ky devletinin bu alandan ekonomik adan mnhasr faydalanmasna da yer vermitir. lk karasular uygulamasna Kuzey Denizi, Man Denizi ve Baltk Denizi kylar ile Akdeniz'de talya yarmadas kylarnda rastlanmaktadr. Ancak, karasular uygulamasnn kesin bir biimde yerlemesi 13. yzylda olmutur (H. Caminos, a.g.y., s. 57). Dolaysyla karasularnn kart ak deniz kavram da bu dnemde sz konusu olmaktadr. H e r iki kavramn birbirlerine gre durumunun belirlenerek dar bir karasular alannn dnda kalan denizlerin b t n devletlerinin yararland ak deniz rejimi altna konulmas, dnce olarak, Grotius'un 1609'da yaynlad "Serbest Deniz" (Mare Liberum) yapt ile kabul grmtr. Devletlerin uygulamas 17. yzyldan balayarak bu konuda tam bir akla kavumutur. Karasularndan sonra devletlerin denizler zerinde birtakm yetkiler elde etmesi bitiik blge kavram araclyla gerekletirilmitir. Karasularnn bittii noktadan balayarak belirli bir snra kadar ky devletine kimi denetim yetkilerini kullanma hakk tanyan bu t r deniz alanlarnn ilk uygulamas 18. yzylda ngiltere'nin ilan ettii Howering Acts ile gereklemitir (rnein bkz. A.M. Frommer, "The British Howering Acts, A Contribution to the study of the contiguous zone", R.B.D.I., 1981-1982, s. 434-458). Ancak, bu kavramn yerleerek bir yaplageli deeri kazanmas 20. yzylda olmutur. Karasular ve bitiik blge uygulamalarnn birer yaplageli deeri kazanmalar ile bu kavramlarn kapsamlarnn daha iyi belirlenebilmesi iin Milletler Cemiyeti dneminde kodifikasyon almalar yaplmasna karar verilmitir. Milletler Cemiyeti Genel Kurulunun 27.9.1927 tarihli bir karar ile karasular konusunu incelemekle 5 tannm hukukudan oluan bir geici komisyon kurulmutur. Komisyon ye devletlere sunduu bir soru listesine bal olarak bir konferans toplanmasn nermi ve grme konularn oluturacak bir liste ile konferansn i tzk tasarsn ieren raporunu 1929'da Genel Kurula sunmutur (metin iin bkz. A.J.I.L., 1930, vol. 24, supplement, s. 25-46). Konferans, 13.3.1930 ve 12.4.1930 tarihleri arasnda, La Haye'de toplanarak, kinci Komisyon deniz hukuku sorunlarn e>. almtr. Konferansta, karasularnda ulam serbestlii, ky dev260

letinin haklar, esas izgi, zararsz gei ve bitiik blge konularnda genel bir anlama salanm olmasna ramen, karasularnn genilii konusunda gr birliine varlamadndan, herhangi bir andlama imzalanmas gereklememitir. Denizlerde ky devletinin birtakm egemen haklara sahip olma iddialar, 28.9.1945 tarihinde A.B.D. Bakan T r u m a n ' m bir bildirisi ile y e n i bir kavram araclyla srmtr: kta sahanl kavram (Truman Bildirisinin metni iin bkz. U.N., Lavv and regulation on the regime of the high seas, Doc. ST/LEG/SER. B / l , s. 38-39). Bu kez, karasular dndaki deniz yata ve toprak altnda ky devletine birtakm haklar salamaa alan kta sahanl kavramnn yaygn bir biimde uygulanmas gecikmemi ve 1950'li yllarda bu kavram uygulanan uluslararas hukukta yerlemitir (1945-1958 yllar arasnda kta sahanl ilan eden devletler iin bkz. H. Pazarc, "Kta sahanl kavram ve Ege Kta Sahanl S o r u n u " Prof. Aziz Kkl'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 397-398). B.M. rgt, deniz hukukunun gsterdii bu gelimeler karsnda, bu konuda kodifikasyon almalarnn srmesini kararlatrmtr. Nitekim, Uluslararas Hukuk Komisyonu, 12.4.1949 tarihli toplantsnda, karasular ve ak deniz rejimini kodifikasyon listesine almtr. Komisyonun 1950-1956 yllar arasnda yapt almalar sonucu 73 madde ieren b i r andlama tasla ortaya kmtr (metin iin bkz. N.U., Annuarie de la C.D.I., 1956, vol. 2, s. 253 vd). B.M. Genel Kurulu anlan Komisyon rapor u n u 21.2.1957 tarih ve 1105 (XI) sayl bir karar ile kabul ederek bu konuda bir uluslararas konferans toplanmasna karar vermitir. Birinci Deniz Hukuku Konferans olarak anlan bu konferans 24.2.1958-27.4.1958 t a rihleri arasnda Cenevre'de toplanmtr. Konferansn sonunda, drt ze ilikin andlama ile bir ihtiyari protokol kabul edilmitir. Bu andlamalar ve protokol yledir: i) Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi; ii) Ak Deniz Szlemesi; iii) Kta Sahanl Szlemesi; iv) Ak Denizlerde Balklk ve Canl Kaynaklarn Korunmasna likin Szleme; v) Uyumazlklarn Zorunlu zmne likin htiyari Protokol (metinlerin T r k e evirisi iin bkz. 1. Ltem, Deniz Hukukunda Gelimeler, Birlemi Milletler Deniz Hukuku Konferans, Ankara, 1959). Trkiye bu andlamalarm hibirine taraf olmamtr. Birinci Deniz Hukuku Konferansnda, zellikle karasular genilii v e balkla ilikin kimi konularda sorunlarn zmne kavuturulamamas zerine, Konferansn bizzat kendisi, 27.4.1958 tarihli karar ile, yeni bir konferans toplanmasn nermitir (karar metni iin bkz. 1. Ltem, ayn yapt, s. 493). Bunu B.M. Genel Kurulunun 10.12.1958 tarihli karar ile teyid etmesi izlemitir. B.M. kinci Deniz Hukuku Konferans Cenev261

re'de toplanarak 16.3.1960-26.4.1960 tarihleri arasnda almalarn yrtmtr. Konferans herhangi bir andlama metni oluturmadan dalmtr. 1960'l yllarn ikinci yars, teknolojik gelimelere de bal olarak deniz hukuku konusundaki almalarn yeniden balad yllar oluturmaktadr. B.M. Genel Kurulu, 18.12.1967 tarihinde, geici olarak grev yapm a k zere, Ulusal Yetki Alan Dnda Kalan Deniz Yata ve Okyanus Tabannn Bar Amalarla Kullanlmas zel Komitesini kurmutur. Genel Kurul, 21.12.1968 tarihli bir karar ile, bu Komiteyi srekli klmtr. Anlan Komitenin almalar sonucunda, B.M. Genel Kurulu, 17.12.1970'te, Deniz Yata ve Okyanus Tabann Yneten tikeler Bildirisini kabul etmitir. Sz konusu Bildiri, devletlerin ulusal yetki alan dnda kalan deniz yatan "insanln ortak miras" kabul etmitir. Genel kurul, ayn tarihli bir baka karar ile de, deniz yata dahil btn deniz sorunlarn incelemek zere 1973'te bir deniz hukuku konferans toplanmasn kararlatrmtr. Bu arada, 1973 ylma kadar, Deniz Yata Komitesinin almalar srmtr. B.M. nc Deniz Hukuku Konferans almalarna, ilk toplants usule ilikin olmak zere, 3.12.1973'te New York'ta balamtr. ze ilikin almalar 20.6.1974'te Karakas'ta balayan Konferans, eitli aralklarla, kimi yl bir ve kimi yl da iki dnem olmak zere, toplam onbir dnem alarak, 10.12.1982'de B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin imzalanmas ile sona ermitir. Konferansn alma usl de ilgin olmutur. Birok konferansta yaplann aksine, nc Deniz Hukuku Konferansnda nceden hazrlanm bir andlama taslandan hareket edilmemi ve konferans andlama metnini bizzat hazrlamtr. Bylece, ilk taslaklarn hazrlanmas iin Komisyon bakanlarna tannan ana eilimleri saptayarak raporlarna koymalar yetkisi sonucu, 7.5.1975'te "Tek Gayri-Resmi Grme Metni" adn tayan bir gayri-resmi andlama tasla ortaya kmtr. Bu metin ayn yntemlerle gelitirilerek, 15.7.1977'de "Gayri-Resmi Birleik Grme Metni" ve 22.9.1980'de "Gayri-Resmi Deniz Hukuku Szlemesi Tasars" biimine dntrlmtr. Daha sonra, 7.9.1981'de resmi "Deniz Hukuku Szlemesi Tasars" adn alan andlama tasars, 30.4.1982'de, B.M. Deniz Hukuku Szlemesi olarak kabul edilmitir. Szleme metni, 130 olumlu, 17 ekimser ve drt kar oy (Trkiye, A.B.D., Venezuela, srail) almtr. Szlemeye Konferansta kar oy veren Trkiye daha sonra bunu imzalama yoluna da gitmemitir. Yrrle girebilmesi iin en az 60 devletin onaylamasndan sonra bir yl gemesi gereken B.M.D.H.S., 1986 yl sonunda, 159 imza ve 32 onay ilemi elde etmi bulunmaktadr (Eyll 1986). Yeni Szleme ile uluslararas deniz hukukunda ulusal alanlarn genilemesi eilimi ak olarak kendini gstermektedir. Ayrca B.M.D.H.S. ile aadaki yeni kavram ve kurumlarn uygulanan uluslar262

aras hukuka kabul edildii grlmektedir: i) uluslararas deniz yata; ii) mnhasr ekonomik blge; iii) arkeolojik bitiik blge; iv) takmada devleti; v) Uluslararas Deniz Hukuku Mahkemesi; vi) Uluslararas Deniz Yata rgt; v.b.. Anlan bu kavramlar ve kurulmas ngrlen Uluslararas Deniz Yata rgt'ne ilikin gelimeler ilerideki sayfalarda ayrntlaryla ele alnacaktr. II. DEVLETN LKESNN BR PARASINI OLUTURAN DENZ ALANLARI

Bugnk uygulanan uluslararas hukuka gre devlet lkesinin bir parasn oluturan deniz alanlar unlardr: i) isular; ii) karasular; iii) takmada sular; iv) boazlar. 1. sular (internal waters; eaux interieures; Eigengewsser)
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 366-376; E.F. elik, 1987, 2. kitap, s. 70-75; S. Toluner, s. 61-71; M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats, Ankara, 1959, s, 87-133; E. Kuntalp, Deniz Kylarnn Hukuksal Dzeni, Ankara, 1981; M.Z. Akn, Karasular, sular, Gemilerin Bu Sulardaki Rejimi ve Kta Sahanl, Ankara, 1978; S.L. Meray "Yabanc Sava Gemilerinin ve Askeri Uaklarn Trk Karasular, Limanlar Hava s ve Alanlarn Ziyaretine likin Ynetmelik (1960)", S.B.F.D., 1967, Cilt XXII, Say 1, s. 221-238; Ch. Crozat, "Koy ve krfez mefhumlar hakknda baz mlahazalar", Prof. T. Taner'e Armaan, stanbul, 1956, s. 625-667. Yabanc dil: C.J. Colombos, International law of the sea, London, 6th ed., 1967; Ch. de Vissecher, Problemes de confins en droit international public, Paris, 1969; L. Bouchez, The regime of bays in internatinoal law, Leyden, 1964; M.P. Strohl, The international law of bays, The Hague, 1963; J.R.V. Prescott, The maritime political boundaries of the World, London, 1985, s. 46-70; R.J. Dupuy, "La mer sous competence nationale", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 221-224, G. Gidel, Droit international public de la mer, Paris. vol. 2, 1932, s. 10 vd.; A.L. Sholcnvitz, Shore and sea boundaries, Washington, 1962, vol. I.

Denizlerdeki isular, bir devletin kara lkesine skca bal ky sular olup, bu devletin karasularnn i snr isularn bittii noktada balamaktadr. sular devletin, ilke olarak, tam egemenlii altnda bulunmaktadr. Bununla birlikte kimi bakmlardan denizlerdeki isular kara lkesinin iinde yeralan gl, akarsu gibi karasal isulardan birtakm fark263

llklar gstermektedir. Bu nedenle, denizlerdeki isularn rejimini karasal isulardan ayrmak gerekmektedir. Denizlerdeki isular hangi niteliklere sahip ky sularndan olumaktadr? Bu deniz alanndaki hukuksal rejimin ierii nasldr? Srasyla bu iki soruya cevap verilecektir. A. sularn kapsam

Gerek 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi (mad. 5/1), gerek B.M. Deniz Hukuku Szlemesi (mad. 8/1), isular, karasularnn balad esas izginin (hattn) berisinde kalan sular olarak belirtmektedir. Deniz hukukunda "esas izgi" (baseline; Iigne de base; Grundlinie), genellikle, sularn en alak olduu zamandaki corafi ky izgisine (lowwater mark; laisse de basse mer; Niedrigwasser-Linie) eit olup, buna "normal esas izgi" (normal baseline; ligne de base normale) ad verilmektedir. U.A.D. da, ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda, bir devletin ky izgisinin sularn en alak olduu zamana gre belirlenmesinin uygulamada genellikle kabul edilen bir lt olduunu bildirmektedir (C.I.J., Eecueil, 1951, s. 128). Ancak, uygulanan uluslararas hukuk kimi durumlarda esas izginin corafi ky izgisinden ayrlmasna izin vermektedir. Bu durumda esas izgi, corafi ky izgisinin zerinde saptanan birka u noktann bir dz izgi ile birletirilmesinden olumaktadr ki, buna "dz esas izgi" (straight baseline; ligne de base droite) ad verilmektedir. U.A.D., ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda, corafyann belirledii gereklerden kaynaklanan "dz esas izgi" ynteminin, yalnzca sularn ekildii zaman aa kan ykseltiler, ok derin girintili kntl ya da kyya yakn takmadalarn bulunduu kylar ve krfezler bulunan yerlerde uygulanmasn uluslararas hukuka uygun bulmaktadr (C.I.J., Recueil, 1951, s. 128-130). Yine, gerek 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 4, 7-9 ve 11-13) gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 6-13) aadaki corafi elerin varolduu durumlarda, birtakm koullara bal olarak, dz esas izgi yntemine bavurulabileceini kabul etmektedir: i) mercan adalar ya da serpitirilmi kayalklara sahip adalar; ii) akarsu azlar; iii) krfezler; iv) limanlar; v) sular ekildii zaman ortaya kan ykseltiler; vi) ok girintili ve kntl kylar; vii) kyya ok yakn takmadalar; viii) doal zellikler nedeniyle ky izgisinin ok deiken olduu yerler. Btn bu durumlarda esas izgi olabildiince en u noktalarn birletirilmesi ile elde edilebildii iin, bu esas izgi ile kara lkesi arasnda kalan deniz alan isular oluturmaktadr. Devletlerin uygulamalar gerek uluslararas yarg organlarnn, gerek andlamalarm kabul ettii dz esas izgi ynteminin kullanmn teyid
264

etmektedir. Uluslararas itihat, andlamalar ve devletlerin uygulamalarna bal olarak yukarda saylan corafi elerin hangi koullarda isular oluturaca konusuna artk girmek yerinde olacaktr. Mercan adalarnda (atolls) ya da kyda serpitirilmi kayalklara (reefs; recifs) sahip adalarn durumlarnda, esas izginin, sz konusu kayalklarn ak deniz tarafndaki yznde ve sularn en alak olduu git olay srasndaki izgi olaca ve bunun berisinde kalan sularn isular oluturaca kabul edilmektedir (B.M.D.H.S., mad. 6). Bylece, zellikle mercan adalarnn ortasnda yeralan ve genellikle ak denize de kayalklar arasndan ulaan mercan gl (lagoon) isular rejiminden yararlanmaktadr. Devletlerin uygulamalar genellikle dz esas izgi ynteminin anlan biimde kullanlmas bakmndan byk sorunlar karmamakla birlikte, kimi mercan adalarnn yapsal zellikleri nedeniyle, retide birtakm teknik sorunlarla karlald gzlenmektedir (rnein bkz. J.R.V. Prescott, The maritime political boundaires of the World, London, 1985, s. 48-49). Akarsu azlar (mouths of rivers; embouchure des fleuves; Flussmndungen) ile ilgili olarak dz esas izgi yntemine bavurulmas, hali (estuaris; estuaire) oluturmakszn denize dklen akarsular iin andlamalarda aka ngrlm olup (B.M.D.H.S., mad. 9), akarsu aznn iki yanndaki sularn en alak dzeyde bulunduu zaman, ky ular birletirilerek elde edilmektedir. Ancak, akarsu azlarnn hali oluturmas ve ok geni olmas durumunda ne yaplaca sorusu uygulanan uluslararas hukukta cevapsz kalmaktadr. rnein, A r j a n t i n ve Uruguay'n Rio de la Plata akarsuyunun azn 120 millik bir dz esas izgi ile kapatma iddialar ile karlalmaktadr (bkz. J.R.V. Prescott, a.g.y., s. 51). Krfezlere (bays; baies; Buchten) gelince, en nemli sorunlar bu konuda ortaya kmaktadr. Corafya bakmndan krfez, denizin kara lkesi iine doru oluturduu derin girintiyi belirtmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk yalnzca belirli niteliklere sahip krfezlerin kapsad deniz alanlarn isular olarak kabul etmek suretiyle, corafya bakmndan krfez oluturan her eye hukuksal etki tanmamaktadr. Gerek 1958 K.B.B.Sr (mad. 7), gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 10), bir krfezin isular rejimine bal olabilmesi iin ya aada belirteceimiz koullara sahip olmasn ya da "tarihsel krfez" oluturmasn aramaktadr. isular rejiminden yararlanabilmesi iin bir krfezin olaan olarak sahip olmas gereken koullarn banda, krfezin azn kapatan bir doru izginin ap alnarak izilen bir yarm daire alannn krfezin kaplad su alanna eit ya da kk olmas gerekmektedir. Baka bir deyile, krfezin kaplad su alan en az yarm daire alan kadar olmak zorun265

dadr. ikinci koul, bir krfezin doal giri noktalar arasndaki uzakln 24 deniz milini amamas olmaktadr. Bylece, ok geni azl krfezlerin isular rejiminden yararlanmalar, olaan olarak, reddedilmi olmaktadr. Gerek krfez aznn geniliinin llmesinde, gerek az kapatan izgiden balayarak krfez yzlmnn hesaplanmasnda sularn en alak olduu durum gz nne alnmaktadr. Eer, bir krfez aznda adalar varsa, bu krfezin az genilii azn bir u noktasndan teki u noktasna izilen doru izginin bu adalar zerinde kalan ksmlar karldktan sonra hesap edilmektedir. Baka bir deyile, byle bir krfezin isulardan yararlanabilmesi iin az ularn birletiren izginin yalnzca su alam zerinde kalan uzunluunun 24 mili amamas gerekmektedir. Byle adalarn varl durumunda bu adalarn yzlm de krfezin yzlm iinde saylmaktadr. Bir krfez aznn 24 mili amas durumunda ise, krfez iinde en fazla su alam braklacak biimde, 24 millik bir dz esas izgi izilerek bu deniz alannn isular rejiminden yararlanmas olana vardr. Ancak bu son durumda, ierde kalan su alannn, en .az 24 mili ap alan yarm daire alanna eit olmas koulu geerliliini srdrmektedir. Yukarda belirtilen kurallar birtakm hukuksal sorunlarn domasn engellemekten uzaktr. En bata, gerek 1958 Cenevre Szlemesinin gerek B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin ilgili maddelerinin belirttii gibi, anlan kurallar yalnzca bir tek devlete ait krfezler iin sz konusudur. Dolaysyla, iki ya da. daha ok devlet arasnda yeralan krfezlerin hukuksal durumu ak deildir. Bununla birlikte, isular rejiminin bir devlet lkesi ile ok sk ilikileri olan ve o devletin mnhasr yetkisi altna koyulmas gereken deniz alanlar iin ngrlmesi nedeniyle, birden ok devletin lkesini oluturan bir krfezin sularnn ilke olarak isular rejimi altna konulamamas en doru grnmektedir. Yine de, her somut olayda krfezin gsterdii corafi zelliklere gre durumun deerlendirilmesi ve ky devletlerinin kara lkesi lkeleri ile btnlemi su alanlar oluturduu takdirde snr oluturan krfezlerin birer blmlerinin ilgili komu devletlerin i sular olarak kabul edilmesi dnlebilmektedir. rnein, ayn krfeze kyda devletlerin 24 millik ya da daha kk bir dz izgi ile birletirilerek elde edilen ve yzlm bu izginin ap oluturduu bir yarm daire alanna eit ya da byk olan bir ya da birka daha kk krfeze sahip olmalar olana vardr ve uygulanan uluslararas hukuka aykr deildir. te yandan, bir tek devlete ait krfezlerde de teknik kkenli birtakm hukuksal sorunlarla karlalmaktadr. Bunlarn balcalar, krfez azn kapatacak dz esas izginin izilmesinde temel alnacak u noktalarn saptanmasna ilikindir. zellikle krfez aznn doal giri noktalarnn saptanmas ile, krfezin az blgesinde fakat ak denize doru adalar varsa, bu adalarn krfez u noktalarndan birisi olarak de266

erlendirilip deerlendirilemeyecei konusunda uygulamada birtakm sorunlarla karlalmaktadr (eitli somut rnekler ve zm nerileri iin bkz. A.L. Shalowitz, a.g.y., s. 64-65 ve 161; J.R.V. Prescott, a.g.y., 53-60). "Tarihsel krfezler" (historical bays; baies historiques; historischer Buchten) konusuna gelince, bu kavram ile krfezlerin olaan olarak isular rejiminden yararlanabilmek iin sahip olmalar gereken niteliklerin hibiri aranmadan, kimi deniz girintilerinin isular rejimi altna konulmas salanmaktadr. Bylece, zellikle az genilii ve kapsad su alannn az genilii ap alnarak izilen yarm daireye oran ne olursa olsun, bir devletin srekli ve istikrarl kullanm sonucu kimi krfezlerde isular rejiminin geerli olaca kabul edilmektedir. Tarihsel krfez kavram bugn uygulanan uluslararas hukukta daha geni bir biimde kabul edilen "tarihsel sular" (historical waters; eaux historiques; historischegewasser) kavramnn bir parasn oluturmaktadr (rnein bkz. R.J. Dupuy, a.g.m. (Traite), s. 235). lk kez Srekli Hakemlik Mahkemesinin Kuzey Atlantik Kylar Balkl Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kararnda kart oy kullanan hakem Drago tarafndan ortaya atld bildirilen tarihsel krfez kavram (M:P. Strohl, The international law of bays, The Hague, 1963, s. 269), bugn ilke olarak yerlemi grnmektedir. Nitekim, U.A.D., ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda, Norve kylarndaki kimi girintilerin ngiltere tarafndan tarihsel krfez biiminde deerlendirilmesi srasnda, bu deerlendirmeye ilkesinde kar kmamak suretiyle, anlan kavram st kapal kabul eder grnmektedir (bkz. C.I.J., Recueil, 1951, s. 131). Uygulamada da birok devletin kimi krfezleri tarihsel krfez sfatyla isularndan sayd gzlenmektedir (eitli rnekler iin bkz. M.P. Strohl, a.g.y., s. 253-268; L. Bouchez, The regime of bays in international law, Leyden, 1964, s. 215-237). Ancak, btn iddialar her zaman herkes tarafndan kabul edilmemektedir. rnein, Libya'nn yaklak 200 mil genilikte bir aza sahip olan Sirte krfezini isular rejimine bal tutmas A.B.D.'nin sert muhalefeti ile karlam ve 1986 ylnda silahl atma dzeyine kadar varmtr. Bir krfezin tarihsel krfez statsne sahip olabilmesi iin yazarlar iki ana koulun yerine getirilmi olmas gerektiini bildirmektedir: i) yeterli bir sreden bu yana srekli olarak bu alann ilgili devletin egemenlii altnda bulunmas; ii) bu d u r u m u n teki devletlerce de kabul edilmi bulunmas (rnein: Mc Nair'in U.A.D.'nn Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararna kart gr, C.I.J., Recueil, 1951, s. 164; R.J. Dupuy, a.g.m. (Traite), s. 235). Uygulama sresinin uzunluu konusunda asgari bir say verilememekle birlikte, teki devletlerin t u t u m alabilmeleri iin bunun yeterince uzun olmas zerinde durulmaktadr (rnein: 267

R.J. Dupuy, ayn yapt, s. 135; Ch. de Visscher, Problemes de confins en droit international public, Paris, 1969, s. 114). Tarihsel krfezin varl zerinde kuku doarsa bunun iddiada bulunan devlete kantlanmas gerektii bildirilmektedir (rnein bkz. Mc Nair'in kart gr, C.I.J., Recueil, 1951, &. 164). isular rejiminden yararlanmas kabul edilen bir baka e olan limanlara (ports; Hafen) ilikin kurallar da yle zetlemek olana vardr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 8-9; B.M.D.H.S., mad. 11): i) limanlarn iindeki deniz alan isular olarak kabul edilmektedir; ii) limanlarda dz esas izginin balang ve bitim noktalarn oluturan u noktalar, liman sisteminin ayrlmaz parasn oluturan srekli tesislerin en utaki noktalardr; iii) limann andaki tesisler ve yapay adalar ve demir yerleri limann bir paras olarak kabul edilmektedir. Sz konusu liman, deniz alanlarnn kapsad su alannn ok byk olmamas nedeniyle, uygulamada bu konuya ilikin sorunlarla pek karlalmamaktadr. Sular ekildii zaman ortaya kan, fakat sularn ykselmesi durumunda sularla rtlen ykseltiler (low-tide elevations; hauts-fonds decouvrants) de, devletin lkesini oluturan kylarn ya da adalarn karasular iinde kalyorsa, esas izgi bu ykseltilerin ak denize bakan kylarndan balamaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 11; B.M.D.H.S., mad. 13). Ykseltilerin berisindeki sularn isular rejimine bal olabilmesi iin tamamnn karasular iinde bulunmas gerei yoktur; bir ykseltinin bir blm karasular snr iinde kalyorsa isular rejiminden yararlanabilmektedir. ok girintili ve kntl kylarda da, bu girintiler bir krfez nitelii gstermese bile (rnein, B.M.D.H.S., mad. 10/6), dz esas izgi yntemine bavurulmak suretiyle, bu izginin iinde kalan sularn isular rejimi altna konulmas olana vardr (1958 Cenevre K.B.S.S., mad. 4; B.M.D.H.S., mad. 7/1). U.A.D., ingiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda, Norve'in fjordlarla kapl kylarnda, kara paras ile deniz girinti-kmtlarnn bir b t n oluturmas nedeniyle, dz esas izginin fjordlarn en u noktalarndan ekilmesini uygun bulmutur (C.I.J., Recueil, 1951, s. 128). Yine, bir devletin kylarna ok yakn bir adalar dizisi bulunmas durumunda, bu kyya yakn adalar dizisi ve ky takmadalarnn (coastal archipelagos; archipels ctiers), ktadan bamsz durumdaki Okyanus takmadalarndan (mid-ocean archipelagos; archipels oceaniques) farkl olarak, kta lkesi ile bir btn kabul edilmeleri ve dz esas izginin bu adalarn dndan geirilmesi olana vardr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 4; B.M.D.H.S., mad. 7/1). Ancak, takmadalarn ya da adalar dizisinin bu
268

olanaktan yararlanabilmesi iin, "kara lkesine yeter derece bal olmalar" ve ayrca dz esas izginin kynn genel dorultusundan nemli lde sapmam olmas gerekmektedir (rnein, B.M.D.H.S., mad. 7/3). Uygulamada hangi takmadalarn kyya yakn ve onunla btnleen takmadalar niteliine sahip olduu konusunda birtakm uyumazlklarn ortaya kt gzlenmektedir. Nihayet, doal zelliklere bal olarak, ky izgisinin ok deiken olduu blgelerde, en dk su dzeyi srasndaki noktalara dayanan bir dz esas izginin izilmesi ve berisindeki alanlarn su ile kapl olduu zamanlarda isular olarak kabul edilmesi olana vardr (B.M.D.H.S., mad. 7/2). rnein, muson yamurlar ve eitli doal olaylar nedeniyle corafi ky izgisi ok deiken olan Benglade byle bir yola bavurmaktadr. B. sularn hukuksal rejimi

sularn hukuksal rejiminin dayana ky devletinin egemenliidir. Dolaysyla, ky devletinin bu sulardaki yetkilerinin, ilke olarak, tam olduu kabul edilmektedir. Bununla birlikte, devletlerin uygulamalarnda deiik anlaylarla karlalmaktadr. isular rejimine ilikin olarak karlalan ilk sorun, bu su alanna yabanc devletler gemilerinin serbeste giri-k haklar bulunup bulunmad konusunda ortaya kmaktadr. Uluslararas yarg ve hakemlik kararlar ile devletlerin uygulamalar incelendiinde, genel bir kuraldan sz etmek olana yoktur. Sorun uygulamada daha ok limanlara giri-k serbestlii konusunda ortaya kmakta olup, dnemlere, ilgili taraflara ve gemilerin trlerine gre, deiik cevaplara yer vermektedir. Geen yzylda kabul edilen ana grn, bu t r bir serbestliin varolmad ve ky devletinin limanlarn yabanc gemilere kapama hakknn bulunduu yolunda olduu gzlenmektedir. Nitekim, A r j a n t i n ile ingiltere arasndaki Buenos Aires Limannn Kapatlmas Davas'na ilikin 1.8.1870 tarihli kararnda, tek hakem, ili cumhurbakan, ky devletinin limanlarn kapatma hakk olduunu bildirmektedir (bkz. A. de la Pradelle et N. Politis, Recueil des arbitrages internationaux, Paris, vol. II, 1923, s. 637-667). Yzylmzda ise geerli olan eilim, giderek isulara ve zellikle limanlara giri-kn serbestliini tanma yolundadr. Bu eilimde temel etken, isulara giri-kn ak denizlerin serbestliinin bir uzants olduu anlaydr (rnein, R.J. Dupuy, Traite, s. 223). te yandan, 9.12.1923 tarihli Deniz Limanlarnn Uluslararas Rejimine ilikin Cenevre Szlemesinin 2. maddesinde de, ticaret gemilerinin limanlara giri-k serbestliinin asgari bir hak olduu belirtilmektedir. Ancak, bunun andlama dnda genel bir hak oluturmad birok uluslararas belgeden kmak269

tadr, rnein, 1982 B.M.D.H.S.'nin 8. maddesinin 2. fkras, dz esas izgiler izmek suretiyle daha nceden isular oluturmayan su alanlarnn i sulara dntrlmesi durumunda, karasular iin kabul edilen zararsz gei hakknn bu sularda da uygulanacan bildirmektedir. Bylece, bu hkm, kural olarak isularda zararsz gei hakknn bulunmadn gsterir niteliktedir. Limanlara giri-k konusunda devletlerin uygulamalar incelendii zaman, gemi trleri arasnda bir ayrma gidildii grlmektedir. Bylece, bugn uluslararas uygulamada gzlenen arlkl eilim, ticaret gemilerinin giri-kn, ilke olarak, serbest brakmak ynndedir. Bununla birlikte, oklukla durumda ky devletlerinin limanlarn bu gemilere de kapattklar gzlenmektedir: i) askeri limanlar (srekli); ii) yaygn hastalklar (geici); iii) kamu dzenine ve gvenlie aykr davranlar ya da tehditler (geici). Sava gemilerine ilikin olarak ise, ky devletlerinin limanlarna giri-k bir hak nitelii tamamakla birlikte, genellikle, serbestlik olarak kabul edilmektedir. Ancak, ky devletinin sava gemilerinin birarada limanda bulunmasna sayca snrlamalar getirdii, n-bildirimde bulunma koulunu arad birok rneklerle karlalmaktadr. Bir devletin, istemedii takdirde, yabanc sava gemilerinin limanlarna girmesini yasaklama hakk olduu da genellikle kabul edilmektedir. Nitekim, 9.12.1923 tarihli Deniz Limanlarnn Uluslararas Rejimine ilikin Cenevre Szlemesinin 9. maddesi de, sava gemilerini limanlara giri serbestlii ilkesinin dnda tutmaktadr. Yabanc gemilerin isulara ve zellikle limanlara girme olana bulunduu zaman ise sorun, bu gemilerin bal olaca hukuk kurallarnn saptanmas olmaktadr. Bu konudaki temel kural, ky devletinin lkesel egemenliine bal olarak, isularda bulunan yabanc gemilerin ky devletinin kurallarna uymak zorunluluudur. Bununla birlikte, ticaret gemileri ile sava gemileri arasnda, sava gemilerinin bayrak devletini temsil etmeleri nedeniyle, bir ayrma gidilmesi gerekli olmaktadr. Ticaret gemileri, limanda kal sresi boyunca, kalma koullarna ilikin olarak ky devletinin yasama ve ynetsel yetkilerinin t m n e uymak zorundadr. Bu yetkiler zellikle ulam trafii, salk denetimi, gmr k denetimi gibi konularda sz konusu olmaktadr. Ky devletinin ticaret gemileri zerindeki yarg yetkisine gelince, gemi mrettebat arasndaki zel hukuk sorunlar geminin bayrak devleti yasalarna baldr. Gemi kaptan ya da mrettebat ile mtrettebattan olmayan kiiler (rnein yolcular) arasndaki zel hukuk sorunlar ise uluslararas zel h u k u k u n yasalar atmas kurullarna gre bir zme balanmak durumundadr. Buna karlk, ceza hukuku sorunlarna ilikin olarak uygulanan uluslararas hukuk kurallar deiiktir. Geen yzyln balarna kadar devletlerin uygulamas ceza sorunlaryla ilgili olarak ky devletinin tam lkesel 270

yetkisini tanma biiminde gereklemitir. Ancak, Fransz Dantay'nn 28.11.1806 tarihinde verdii bir karar ile, bu tarihten sonra birok devletin yalnzca geminin i dzenini ya da gemi adamlarn ilgliendiren konularda cezai yarg yetkisini kullanmama ynnde kurallar benimsedii grlmektedir. Bylece, mrettebat arasnda ilenen sular ile geminin i disiplinini ilgilendiren sular durumunda, ky devleti cezai yarg yetkisini kullanmamaktadr (bkz. Ch. Rousseau, vol. IV, s. 347). Fakat, gemi iinde mrettebattan olmayan kiilerin mrettebata ve yolculara kar ileyecekleri sular ile, mrettebat ilgilendirse de, ky devletine kaptan ya da ilgili devletin diplomasi temsilcileri ya da konsolosluk grevlileri tarafndan yaplan arlara konu oluturan sularda, genellikle ky devletinin cezai yarg yetkisini kullanma yoluna gittii grlmektedir. lenen suun sonularnn ky devletine kadar uzanmas durumunda ise, ky devleti tam olarak cezai yarg yetkisini kullanmaktadr. Sava gemilerinin bir devletin isularnda ve limanlarnda bulunmas durumunda, bu gemilerin de ky devletinin egemenliine sayg gstermesi ve zellikle kamu dzenine, ulam dzenine ilikin kurallarla salk kurallarna tam olarak uymas gerekmektedir. Gemi personelinin kyya ktktan sonra lke devletinin yetkilerinin yerine geecek herhangi bir yetki kullanma hakk yoktur. Ky devleti de sava gemileri iinde ortaya kacak, zel hukuk sorunlarnda olsun ceza hukuku sorunlarnda olsun, herhangi bir yarg yetkisine sahip deildir. Bu, sava gemilerinin dokunulmazl ilkesinin bir sonucudur. Bununla birlikte, gemi mrettebatnn kyya ktktan sonra ileyecekleri sular durumunda ky devletinin cezai yetkisi tamdr (rnein, Brezilya ile ngiltere arasndaki Forte Davas'na ilikin 18.6.1863 tarihli hakemlik karar: A. de la Pradelle et N. Politis, Recueil d'arbitrages internationaux, vol. II, s. 230-248). sularda bulunduklar srede yabanc gemilere snma hakknn bulunup bulunmad konusunda da bir ayrma gidilmesi gerekmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk, aksini ngren bir andlama olmadka, ticaret gemilerine snma hakk bulunmadn istikrarl bir biimde kabul etmektedir. Sava gemilerine gelince, uygulamada siyasal sulularn bunlara snma hakk olduu yaygn bir kabul grmektedir. Buna karlk, adi su ileyen kiilerin sava gemilerine snma haklar olmad genellikle benimsenmektedir (eitli rnekler iin bkz. Ch. Rousseau, vol. IV, s. 354-355). Ancak, bir yabanc sava gemisi uluslararas kurallara aykr olarak snma hakk tand takdirde, ky devletinin gemiye girerek snmacy alma hakk yoktur. Bu gibi durumlarda ky devleti sava gemisinin bayrak devletinden, diplomasi yoluyla, kurallara uyulmasn isteme ve buna uyulmad takdirde uluslararas uyumazlk yollarna bavurma olanana sahiptir. 271

Isularda ve zellikle limanlarda bulunan yabanc gemilerin aralarnda ya da lke devletinin bayran tayan gemiler ile atmas durumunda, sorunun bu konuda geerli olan atma andlamalarma bal olarak bir zme balanmas gerekmektedir. Ancak, ky devletinin bu t r andlamalara taraf bulunmamas durumunda, ticaret gemileri iin kendi ulusal yasalarna gre yarg yetkisini kullanabilmesi lkesel egemenliinin doal bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Buna karlk, yabanc sava gemilerinin dokunulmazl nedeniyle, ky devletinin byle durumlarda yarg yetkisine sahip olamyaca kabul edilmektedir. Bu gibi durumlar ilgili taraf devletler arasnda uluslararas bir uyumazl oluturur nitelikte olup, diplomasi ve gereinde uluslararas bar zm yollar erevesinde sonuca balanmak zorundadr. C. Trkiye isularnn snr ve hukuksal rejimi Trkiye de deiik isular alanlarna sahip bulunmaktadr. Nitekim, daha nceki 15.5.1964 gn ve 476 sayl Karasular yasasnda olduu gibi (R.G., 24.5.1964, Say 11711), bu yasay deitiren 20.5.1982 gn ve 2674 sayl son karasular yasamz (R.G., 29.5.1982, Say 17708) da, Trkiye'nin isulara sahip olduunu ngrmektedir. 2674 sayl karasular yasasnn 3. maddesinde Trk karasularnn geniliinin lmnde balang noktasnn esas izgi (hat) olaca belirtildikten sonra, 4. madde aynen yle kaleme alnmtr: '"Esas hatlarn kara tarafnda kalan sular ve krfez sular, Trk i sulardr. Daimi liman tesisleri kynn bir paras saylr ve bu tesislerden en akta olanlarnn kara tarafnda kalan sular ve d limanlar i sulara dahildir". Anlan yasann 3. maddesi, Trkiye'nin esas izgilerini saptama yetkisini Bakanlar Kuruluna tanmaktadr. Yukarda belirtilen kurallara uygun olarak belirlenen esas izgilerin bu amala hazrlanan byk lekli deniz haritalarnda gsterilmesi kabul edilmektedir (2674 sayl yasa, mad. 5). Bununla birlikte, Trkiye'nin isularmn snrn gsteren genel bir resmi harita bugne kadar yaynlanmamtr. Dolaysyla, u an iin Trkiye'nin sahip olduu isulara ilikin kesin bilgilerin verilmesi olana yoktur. Ancak, bu arada, Trkiye'nin Ege'deki isular snrna ilikin olarak yaynlanm bulunan bir gayriresmi haritann varlna iaret etmek ve bu haritann verilerinin doru olmadn bildirmek yerinde olacaktr. A.B.D. Devlet Bakanl (State Departmen) istihbarat ve Aratrma Brosu (Bureau of Intelligence and Research)'na bal Corafya Blm (Office of the Geoprapher), uzun yllardan beri, Limits in the Seas (Denizlerde snrlar) adn tayan bir 272

seri erevesinde, eitli devletlerin deiik deniz alanlar snrlarna ilikin verilerini yaynlamaktadr. Anlan seride yaynlanan 32 sayl harita ve ilgili bilgiler, "Straight Baselines: Turkey" (Dz Esas izgiler: Trkiye) adn tamakta olup, Trkiye'nin Ege'deki olaan ve dz esas izgilerini belirtmek suretiyle, isularmzn Ege'deki bir haritasn vermektedir. Sz konusu haritann kayna olarak Trk Seyir ve Hidrografi Dairesi gsterilmektedir. Oysa, gerek anlan haritann yaynland tarihte yrrlkte olan 1964 tarihli 476 sayl Karasular K a n u n u n u n uygulanmas yetkisinin Bakanlar Kuruluna tannd, gerek bugn yrrlkte olan 1982 tarihli 2674 sayl Karasular Kanununda aka bildirildii (mad. 3) gibi, T.C. adna esas izgilerin saptanmas yetkisi Bakanlar Kuruluna aittir. Dolaysyla, Trk Seyir ve Hidrografi Dairesince byle bir harita yaynlanm olsa bile, bu harita yalnzca bir alma ve hazrlk belgesini oluturmaktan teye gidemeyecektir. Bu nedenle, anlan haritann kesinlemi ve T.C. adna resmen yaynlanm, hukuksal etki douran bir belgeyi oluturmas sz konusu deildir. Bununla birlikte, Yunan Hkmeti ve Yunan yazarlarn, zaman zaman, bu haritaya dayanarak Trkiye'nin anakkale Boaz nndeki blgede uluslararas hukuka aykr dz esas izgiler belirlediini ileri srdkleri ve hatta ayn gerekeye dayanarak Yunanistan'n da kimi blgelerde dz esas izgiler iddiasnda bulunabileceini akladklar grlmektedir. tiraz edilen isular snr, anlan haritada Bozcaada ve Gkeada'nn kyya paralel adalar zinciri gibi deerlendirilmek suretiyle, batdaki en u noktalarn birletirilmesi sonucu elde edilen snrdr. Nitekim, U.A.D. nnde Ege Kta Sahanl Davas'na ilikin szl aamada, Yunanistan'n danman Prof. O. Connell, dorudan bu adalarn adn vermeden, ancak Yunan bavurusuna ekli haritaya da gnderme yaparak, 1964 tarihli Karasular yasamza ve ona dayanarak yapldn iddia ettii haritaya Yunanistan'n itirazn bildirmitir (bkz. C.I.J., Affaire du plateau continental de la mer Egee-Memoires, Plaidoires et Documents, 1980, s. 89). Yine, rnein Yunanl hukuku T. Katsoufros, Trkiye'nin bu t u t u m u n u n dz esas izgi konusundaki uluslararas hukuk kurallarna aykr dtn bildirdikten sonra, ayn gerekenin Yunanistan tarafndan Taoz ve Semadirek adalarn birletirmek iin kullanlabilecei tehdidinde bulunmaktadr (bkz. "Les differends greco-turcs en mer Egee", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Paris, s. 78). Aslnda daha yakn tarihlerde yaynlanan ve resmi deeri olan bir Trk haritasna gre, sz konusu Boaz-n blgesine ilikin Trk resmi verilerinin anlan haritadan deiik olduu aka ortaya kmaktadr. Zira, 25.3.1987 gn ve 87/11596 sayl Bakanlar Kurulu karar ile T.P.A.O.'ya kuzey Ege'deki kta sahanl zerinde petrol aratrma ve iletme ruhsat veren bu haritada, Bozcaada ve Gkeada arasnda dz esas izgi izilmedii ve dolaysyla bu blgenin Trk isular olarak gs273

terilmesi yoluna gidilmedii grlmektedir 19412).

(bkz. R.G., 26.3.1987, Say

Yabanc gemilerin Trk isularna giri-klar konusuna gelince, yabanc silahl kuvvetlere bal gemiler iin bu konuda zel dzenlemeler yaplmasna bakarak, yabanc ticaret gemilerinin Trk isularna ve limanlarna giriinin, ilke olarak, serbest olduu ortaya kmaktadr. Yabanc sava gemileri ise, Trk isular ve limanlarna girebilmek iin izin alma kouluna bal tutulmaktadr. Nitekim, Trk mevzuatnda bu konuda, srasyla, ynetmeliin uygulanmasna tank olunmaktadr. lki, 22.6.1966 gn ve 6/6636 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi ile kabul edilen "Trkiye Cumhuriyeti Limanlarn, Hava slerini ve Havaalanlarn Ziyaret Edecek veya Karasularnda Harekt Yapacak Olan Yabanc Deniz ve Hava Kuvvetlerinin Uymas Gereken Hususlara Dair Ynetmelik"tir (bkz. R.G., 22.7.1966, Say 12355). Bunu, 27.12.1978 gn ve 7/17114 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi ile kabul edilen "Yabanc Silahl Kuvvetlere Ait Gemilerin Trk Karasularndan Geileri, Trk sularna ve Limanlarna Geileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetine likin Ynetmelik" izlemitir (bkz. R.G., 20.2.1979, Say 16556). 1978 ynetmelii 1966 ynetmeliini denizler iin yrrlkten kaldrmtr. Nihayet, bugn yrrlkte olan ve 24.11.1983 gn ve 83/7467 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi ile kabul edilen "Yabanc Silahl Kuvvetlere Bal Gemilerin Trk sularna Gelileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetlerine likin Ynetmelik" 1978 ynetmeliine son vermitir (bkz. R.G., 15.12.1983, Say 18252). Anlan Ynetmeliin 13. maddesinde, "bar zamannda yabanc silahl kuvvetlere bal gemilerin Trk isularna ve limanlarna gelebilmeleri ve bu sularda kalabilmeleri iin" en az 30 gn nceden T.C. yetkililerinden izin almalar gerektii ngrlmektedir. Ynetmeliin 14. maddesi, bu ziyaretlerin, "resmi", "gayrresmi" ve "olaan" olmak zere, deiik biimde yaplabileceini bildirdikten sonra, her biimin zel koullarn dzenlemektedir. Ynetmeliin 22. maddesi ise, nkleer sava gemilerinin Trk isularna girebilmesi iin en az 60 gn nceden izin istemelerini ngrmektedir. Yabanc gemiler isulara ve limanlara girdikten sonra Trk yasalarna uymak zorundadr. Bu zorunluluk, 14.4.1925 gn ve 618 sayl Limanlar K a n u n u n u n 2. maddesinde, "Trkiye limanlarna girip kan btn gemiler" iin ve zellikle limann genel dzenine ve gvenliine ilikin olarak aka belirtilmektedir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 6, s. 311). Yabanc sava gemileri ile ilgili olarak da, bu gemilerin Trk isular ve limanlarnda bulunduklar srece, Trk mevzuatna, uluslararas hukuk ilkelerine ve anlamalara aykr" davranamayacaklar 1983 Ynetmelii ile genel bir biimde teyid edilmitir (mad. 4). Ayn Ynetmelik, yabanc sa274

va gemilerinin zellikle Trkiye'nin toprak btnln, siyasal bamszln ve gvenliini tehdit edemeyeceini, Trkiye'nin gvenliine aykr davranamyacan bildirmektedir (mad. 6). Trk isularnda ve limanlarnda bulunan yabanc gemilerin Trk yarg organlarnca yarglanabilmesi olaslna gelince, mevzuatmz yabanc ticaret gemilerinin hukuk ve ceza konularnda, ilke olarak, Trk yarg organlarnca yarglanabilmesini kabul etmektedir. Bu durum, yarg organlarmzn kararlar ile yabanc devletlere ait ticaret gemileri iin de teyid edilmitir (bkz. A. Gndz, a.g.y., s. 302-303). Yabanc sava gemilerine ilikin olarak ise, bu gemilerin Trk isularnda ve limanlarnda neden olacaklar zararlarn Trk yarg organlarnca saptanmas kabul edilmektedir (.1983 Ynetmelii, mad. 7). Saptanan zararn, uluslararas hukukun ngrd yollar erevesinde, sava gemisinin bayrak devletinden istenmesi ngrlmektedir. Ancak, bir zarara neden olan ya da Trk yasalarna aykr davranan bir yabanc sava gemisi zerinde Trk yetkililerinin herhangi bir izinsiz denetimde bulunmas ya da gemiye el koymas yetkisi bulunmamaktadr. Zira, 1983 Ynetmeliinin 33. maddesinde, "bu ynetmelik hkmlerine uygun hareket etmeyen yabanc silahl kuvvetlere bal gemiler Trk limanlarn, isularn ve karasularn terke davet edilir" denilmektedir. Yine, 10.7.1940 gn ve 270 sayl Denizde Zabt ve Msadere Kanunumuzun 1. maddesi, 2. fkrasnda da, yabanc sava gemileri ile mnhasran kamu ynetiminde kullanlan yabanc devlet gemilerinin "zabt ve msadere" edilemiyecei bildirilmektedir. 2. Karasular (territorial sea or territorial water; mer territoriale ou eau territoriale; Kstenmeer)
Kaynaka: Trke: M. Gnlbol, Bar Z a m a n n d a Sahil Sularnn (Karasular ve Bitiik Blge) Hukuki Stats, Ankara, 1959; A. Kerse, Karasular, stanbul, 1964; M.Z. Akn, Karasular, Sular, Gemilerin Bu Sulardaki Rejimi v e

Kt'a Sahanl, Ankara, 1978; S.L. Meray, Cilt I, s. 392-419; S. Toluner, 61-126; E.F. elik, 1987, II. kitap, s, 69-108; D. Kutluk, Deniz Hukukunda
Zararsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987.

Yabanc dil: E.F. elik, "La loi turque sur la mer territoriale", M.M.T.Y., 1964, s. 53-71; J. Bardonnet, "La largeur de la mer territoriale", R.G.D.I.P., 1962, s. 34-116; G. Gidel, "La mer territoriale et la zone contigue", R.C.A.D.I., 1934-11, s. 137 vd.; A. Papacostas, "La mer territoriale et la zone contigue", R.H.D.I., 1961, s. 168-197; D P. O'Connell, "The juridical nature of the territorial sea", B.Y.I.L., 1971, s 303-383; J.-M. Auby, "Les problemes de la mer territoriale devant la Cour internationale de Justice", J.D.I., 1953, s. 24-54; I D. Delupis, "Foreign v/arships and immunity for espionage", A.J.I.L., 1984,

275

s. 76 vd.; S W. Boggs, "Delimitation of seaward areas under national jurisdiction", A.J.I.L., 1951, s. 240-266; L.T. Lee, "Jurisdiction ver merchant ships in the territorial sea", A.J.I.L., 1961, s. 77-96; F. Francioni, "Criminal jurisdiction ver foreign merchant ships in territorial waters", LY.LL., 1975, s. 27-41; O.G. de Vries Reilingh, "The right of innocent passage", N.R.I.L., 1971, s. 29-67.

Karasular, bir ky devletinin kara lkesini evreleyen ve uluslararas hukuka uygun olarak aklara doru belirli bir genilie kadar uzanan ky devletine ait deniz kuana verilen addr. Karasular, kylarn herhangi bir zellik gstermedii durumlarda, olaan esas izgiyi oluturan en dk su dzeyindeki ky izgisinden balamaktadr. Kylarn isular alanlarna yer vermesi durumunda ise, karasular isularn d snrn oluturan dz esas izgilerden balamaktadr. snr bylece belirlenen karasularnn d snrnn nereye kadar varabilecei ,baka bir deyile, geniliinin ne olaca sorunu, ele alacamz ilk konu olacaktr. Karasularnn hukuksal rejimi, ikinci konumuzu oluturacaktr. Nihayet, Trkiye'nin karasular snrlar ve mevzuat son olarak incelenecek konu olacaktr. A. Karasularnn genilii ve snrlandrlmas

Karasularnn ky devletinin lkesini oluturduu dncesinin giderek arlk kazanmas ile karasularnn genilii sorunu da 17. yzyldan bu yana nem kazanmtr. Dolaysyla, ilk anlaml genilik ltnn saptanmasnda, devletin egemenliinin etkin olarak geerli olaca deniz alannn belirlenmesi gerekmitir. Bu lt, devletin kydan denizlere egemen olabilecei genilii belirten top menzili olarak kabul edilmitir. Nitekim, ilk kez 1610'da ngiltere ile Hollanda arasndaki balklk alanlarnn saptanmas konusunda Hollanda tarafndan ortaya atlan bu lt (M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularmn Hukuki Stats, Ankara, 1959, s. 19), Hollandal hukuku Van Bynkershoeck'un 1703'te yaynlad De dominio maris dessertatio adl yaptyla teyid edilmi ve gelitirilmitir (bkz. S. Toluner, s. 78). Bylece, 18. yzylda Bynkershoeck'un, "Kara egemenlii silah gcnn sona erdii yerde biter" zdeyii giderek yerlemi ve bu dnemin birok andlamasnda benimsenmitir (rnekler iin bkz. M. Gnlbol, a.g.y., s. 20-21). O dnemlerde top menzilinin en ok 3 deniz mili olmas nedeniyle, talyan diplomat Galiani, 1782'de, karasular geniliinin 3 mil olmasn nermitir (D.P. O'Connell, The international law of the sea, Oxford, vol. I, 1982, s. 130-131). Bu 3 millik karasular genilii, o dnemden bu yana karasular genilii konusundaki en yaygn uygulamay oluturmutur. Gnmzde bile, yaplan bir almaya gre, karasular genilikleri saptanabilen 138 devletten 20'si 1984'te hl 3 mil276

lik karasuyu geniliini uygulamaktadr (bkz, D. Kutluk, Deniz Hukukunda Zararsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987, s. 225, tablo I). Bununla birlikte, bir yandan, silah teknolojisindeki gelimelere bal olarak, bugn 30 mile kadar ulaan toplarn yaplmas sonucu (D. Kutluk, ayn yapt, s. 20), te yandan, denizlerin sahip olduu ekonomik zenginlikler nedeniyle, 3 mil lt hibir zaman bir genel kural deeri kazanamamtr. Nitekim, gerek 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda, gerek 1958 Cenevre Birinci Deniz Hukuku Konferansnda, karasularnn genilii konusunda herhangi bir sonuca varlamamtr. B.M.'in 1960'ta toplanan ikinci Deniz Hukuku Konferansnda da bu konuda bir zm getirilememitir. Ancak zellikle 1950'li yllardan balayarak, 3 mil ltnn ald ve karasular geniliinin 6 mil ile 12 mil arasnda bir genilik olarak kabul edilmesi eiliminin artt gzlenmektedir (1958 ve 1960 Konferanslarnda karasular geniliine ilikin gr, neriler ve gelimeler iin bkz. S. Toluner, s. 78-88). ze ilikin ilk oturumu 1974'te Karakas'ta balayan ve 1982 ylna kadar sren B.M. nc Deniz Hukuku Konferansnda ise, karasular geniliinin 12 mil olarak saptanmas yolunda gl bir eilim belirmitir. Nitekim, 1974 Karakas oturumunda devletlerin sunduu tasarlardan ve akladklar grlerden, 109 devletin 12 mile taraftar olduklar gzlenmektedir (D. Kutluk, a.g.y., s. 29). Bu genilie taraftar olmayan devletlerden 12'si ise, 200 millik bir karasuyu geniliini nermilerdir. Sonuta, B.M.D.H.S.'nin "Karasular genilii" baln tayan 3. maddesi aynen yle kaleme alnmtr: "Her devlet karasularnn geniliini, ibu Szlemeye uygun olarak belirlenen esas izgilerden balayarak, 12 deniz milini gemeyecek bir snra kadar saptamak hakkna sahiptir." Grlecei gibi, B.M.D.H.S. ile ky devletlerine 12 mile kadar varan bir karasuyuna sahip olma hakk, ilke olarak, tannmaktadr. Ancak, ky devletine tannan bu takdir hakknn, corafi ve hukuksal nedenlere bal olarak, birtakm kstlamalara uramas olasl da her zaman vardr. Zira, anlan hkm, rnein karlkl kylarn uzakl 18 mil olan iki komu devletten biri 6 millik karasuyu ilan etmise, tekinin geriye kalan 12 milin tmne sahip olma hakk bulunduu anlamna gelmemektedir. Byle bir durumda, corafi olanakszlklar nedeniyle, ayn Szlemenin 15. maddesinde karasular snrlandrlmas konusunda kabul edilen olaan kurallara uygun olarak, zel koullar dnda, bir ky devletinin kylar arasndaki eit uzaklk izgisinden teye geme hakk yoktur. Yine, rnein bir ky devletinin teki kyda devletlere ait olan bir deniz alann, karasularn 12 mile kadar karmada takdir hakk bulunduu gerekesiyle, ele geirmesi ayn Szlemenin 300. maddesinde yeralan iyi niyet 277

ve hakkn ktye kullanlmamas ilkelerine aykr olacaktr. Dolaysyla, anlan Szlemenin 3. maddesinde ky devletlerinin 12 mile kadar karasuyu genilii saptamak haklarnn bulunduunun bildirilmesi, byle bir hakkn kullanmnn tmyle ilgili ky devletinin egemenlik haklar iinde bulunduu anlamna gelmemektedir. Zira, U.A.D.'nin Balklk (ngiltere-Norve) Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda bildirdii (C.I.J., Recueil, 1951, s. 132) ve Balklk (ngiltere-zlanda) Davas'na ilikin 25.7.1974 tarihli kararnda tekrarlad (C.I.J., Recueil, 1974, s. 22) gibi, "Deniz alanlarnn snrlandrlmasnn her zaman bir uluslararas yn vardr; bu, yalnzca kyda devletin i hukukunda akland biimiyle onun iradesine bal olamaz. Her ne kadar, tek ky devletinin bunu gerekletirme vasfna sahip olmas nedeniyle, snrlandrma ilemi zorunlu olarak tek-tarafl bir ilem ise de, buna karlk, bu snrlandrmann nc devletler bakmndan geerlilii uluslararas hukuku ilgilendirmektedir." Devletlerin karasular genilii konusunda bugnk uygulamalarna gelince, 1984'te durumlar saptanan 138 devlet arasnda 86's 12 millik bir genilii benimsemektedir (bkz. D. Kutluk, a.g.y., s. 25, tablo 1). Geriye kalan devletlerin 26's 12 milin altnda ve 26's ise 12 milin stnde karasular geniliini kabul etmektedir. 12 milin altnda karasular geniliini kabul eden devletlerin 20'si 3 millik, ikisi 4 millik karasular ilan etmilerdir. 12 milin stnde karasular geniliini kabul eden devletlerin birisi 15 millik, birisi 20 millik, ikisi 30 millik, birisi 35 millik, 50 millik, birisi 70 millik, birisi 100 millik, birisi 150 millik ve 15'i 200 millik karasular ilan etmilerdir. Bir devlet karasular geniliini belirledikten sonra, karasularnn d snrnn saptanmasnda esas izgiden hareket edilerek, deiik yntemin kullanld grlmektedir. Birinci yntem, ky izgisine tam paralel olarak kabul edilen genilikte d snr izmektir. kinci yntem, esas izgi zerindeki kimi noktalardan pergel ile yaylar izerek bunlarn kesitii noktalar birletiren izgiyi d snr olarak kabul etmektir. nc yntem ise, ky zerindeki knt noktalarn dz izgilerle birletirip bu izgiye paralel, kabul edilen karasular geniliinde, dz izgiler izmektir. te yandan, kimi zaman komu devletler arasnda karasularnn snrlandrlmas gerekmektedir. Nitekim, kylar birbirleriyle yan yana bulunan devletler arasnda karasularnn yan snrlarnn saptanmas zorunluluu vardr. Ancak, karlkl kylara sahip olan komu devletler arasnda da, eer aradaki deniz alan genilii uluslararas hukukun tand karasular geniliinin iki katndan az ise, karasularnn snrlarnn belirlenmesi gerei domaktadr. 1958 Cenevre K.B.B.S.'ne kadar, uygu278

lanan uluslararas hukukta, bu konuda bir kurallamadan sz etmek olana yoktur (L. Caflish, "La delimitation des espaces marins entre Etats dont les cotes se font face ou sont adjacentes", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 388-389). Uygulamada ve uluslararas yarg ve hakemlik kararlarnda, lkelerin corafi durumlarna gre, kimi zaman en derin noktalarn birletirilmesinden oluan thahveg izgisinin, kimi zaman iki kydan eit uzaklk izgisinin, kimi zaman da bitiik kylarn genel ynne indirilen dikey izgilerin komu devletler arasnda karasular snrn oluturduklar grlmektedir. 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 12/1) ve 1982 B.M.D.H.S. (mad. 15) ile ngrlen ve dolaysyla bugn ayn zamanda yaplageli deeri olduu genellikle kabul edilen hkmlere gre ise, karasularn snrlandrma kurallarn yle zetlemek olana vardr: i) taraflar anlaabilirse snrlandrma andlama ile gerekletirilecektir; ii) andlama olmad zaman, "tarihsel haklar ya da teki zel durumlar baka trl bir snrlandrma gerektirmiyorsa", karasular snrlandrlmas eit uzaklk (equidistance; equidistance) yntemine gre yaplacaktr. Andlama yokluunda, eit uzaklk yntemi ile zel durumlarn gerektirdii yntemler arasnda, birine stnlk tanyan herhangi bir genel kural yoktur. Baka bir deyile, kimi devletlerin ileri srdnn aksine (rnein, Yunanistan), snrlandrmada eit uzaklk ynteminin ilkeyi ve zel durumlarn gerektirdii yntemlerin kuraldl oluturduu gr bugn genellikle reddedilmektedir (rnein, L. Caflish, ayn yapt, s. 390). "zel durumlar" kavramnn neleri kapsad konusunda ise genel bir tanma rastlanmamaktadr. Ancak, Uluslararas Hukuk . Komisyonu, deniz hukukuna ilikin raporunda, bu kavramn kapsad birka rnek vermektedir. Bunlar, kynn olaanst nitelikteki biimi, adalarn varl ve ulam yollarnn varldr (Annuaire CDI, 1956, vol. II, s. 300). Dolaysyla, her somut duruma gre baka zel durumlarn varlnn saptanmas olana vardr. Tarihsel haklara gelince, bu kavram ile bir ky devletinin uzun sreden beri teki devletlerin itiraz ile karlamadan, olaan llerin tesinde gerekletirilen karasular genilii uygulamalar kastedilmektedir. Bu uygulamalarn zaman ile ilgili ky devletine ait haklara dnt kabul edilmektedir. B. Karasular Rejimi

Karasular, ky devletinin deniz lkesini oluturmaktadr. Her ne kadar karasularnn ak denizin bir paras olduunu ve ky devletinin bu alan zerinde yalnzca irtifak haklar bulunduunu ileri sren kimi yazarlar bulunmakta (rnein, 19. yzyl sonu Fransz yazar A.G. de la Pradelle: Bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 395) ise de, bugn artk karasularnn
279

ky devletinin lkesine ait olduu tartlmamaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk birok veri ile bunu dorulamaktadr. Nitekim, deniz hukuku ile ilgili ilk evrensel konferans olan 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda devletlerin bu konuda gr birlii iinde olduklar gzlenmektedir (bkz. M. Gnlbol, a.g.y., s. 9). Yine, birok ok-tarafl andlama, kukuya yer brakmyacak kesinlikle, karasularnn ky devletinin lkesinden olduunu bildirmektedir. Bunlarn en nemlileri olan 7.12.1944 tarihli ikago Uluslararas Sivil Havaclk Andlamasnm 1. ve 2. maddeleri (metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 26, s. 1094 vd.) ile 1958 Cenevre K.B.B.S.'nin 1. madde 1. fkras, karasularnn lkenin bir paras olduunu aka belirtmektedir. Son olarak, B.M.D.H.S.'nin 2. maddesinin 1. fkras da ayn gr u hkmle tekrarlamaktadr: "Ky devletinin egemenlii kara lkesinin ve isularnm, bir takmada devleti sz konusu olduunda da takmada sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr." Bylece, karasular ky devletinin lkesinin bir paras niteliiyle bu devletin, ilke olarak, egemenlii altnda bulunmaktadr. Karasularnn lke parasn oluturmasnn bir sonucu olarak, uygulanan uluslararas hukuk, ayrca, karasularnn stnde yeralan hava sahas ile altnda yeralan deniz yata ve toprak altnn da ky devletinin egemenliine girdiini kabul etmektedir (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 2/2). Bununla birlikte, karasularnn birok blgede, ya geilmesi zorunlu ve alternatif olmayan bir yol oluturmas ya da ulama daha uygun koullara sahip olmas nedeniyle, uluslararas deniz ulam bakmndan byk nem tad ortaya kmtr. Yine, ileride greceimiz ak denizlerin serbestlii ilkesinden etkin bir biimde yararlanabilmek iin, ulamn balang ve biti noktalarn oluturan limanlara giri kn karasular alamnda engellenmemesinde zellikle ekonomik adan byk yararlar grlmektedir. B t n bu nedenlerle, uygulanan uluslararas hukuk bir yandan karasularnn ky devletinin egemenlii altna konulmasn ngrrken, te yandan da bu lkesel egemenliin uluslararas deniz ulam yararna kstlanmasn kabul etmektedir. Nitekim, b t n nemli deniz hukuku andlamalar ky devletinin egemenliinin bu amala kstlanabileceini belirtmektedir (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S. mad. 1/2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 2/3). Ky devleti egemenliine getirilen kstlamalar iki konuda ortaya kmaktadr: i) yabanc devletlerin gemilerine kimi koullarla karasularndan gei hakk tannmas konusunda; ii) ky devletinin bu tr geileri ilgilendiren yasama, y r t m e ve yarg yetkileri konusunda. Bu iki konu srasyla ele alnacaktr. 280

a.

Zararsz gei hakk (innicent passage; passage inoffensif; friedliche Durchfart)

Bir devletin karasularndan yabanc devletlerin gemilerinin gei hakk, iki kart karn badatrlmasn gerektiren bir haktr. Uluslararas hukuk, bir yandan gei hakk tanmak suretiyle deniz ulatrmasnn olabildiince serbeste gerekletirilebilmesini salamaya alarak yabanc devletlerin karlarn korurken, te yandan da, bu geiin ky devletine zarar vermemesini salamaya aba gstererek ilgili ky devletinin karlarn gzetmek zorundadr. Bu iki kart kar, uygulanan uluslararas hukukta, zararsz gei hakk kavram araclyla salanmaktadr. i) Zararsz gei hakknn varl sorunu

Uygulanan uluslararas hukuk denize kys bulunan ve bulunmayan btn devletlerin gemilerine karasularndan zararsz gei hakk tanmaktadr (rnein: 1958 K.B.B.S. mad. 14; 1982 B.M.D.H.S., mad. 17). Ancak, btn devletlerin gemilerine tannd bildirilen bu hakkn, yine de her t r gemiyi ierip iermedii konusunda kukular srmektedir. Karasularndan zararsz gei hakk ticaret gemileri ve uygulanacak rejim bakmndan bunlara benzetilen ticari amal devlet gemileri iin herhangi bir itiraz konusu olmamaktadr. Buna karlk, kamu yetkileri kullanan devlet gemilerinin ve zellikle sava gemilerinin karasularndan geilerinin bir hak m olduu, yoksa ky devletinin hogrsne mi dayand konusu uygulanan uluslararas hukukta bugn bile kesin bir zme balanm deildir. Nitekim, 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda ikinci Komitenin raporunda yeralan andlama taslann 12. maddesinde sava gemilerinin de ilke olarak zararsz gei hakkna sahip olacaklar ngrlrken (bkz. S.D.N., Doc. C. 230 M. 117, 1930, V, a.g.y.), 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferansnda devletlerin bu konuda bir sonuca varamadklar grlmektedir. Geri, Cenevre Konferansnda, Uluslararas Hukuk Komisyonunun hazrlad andlama taslann 24. maddesinde yeralan, sava gemilerinin ky devletince nceden bildirim ya da izin kouluna bal tutulabilecei h k m reddedilmitir. Ancak, oylamalara biraz yakndan bakld zaman, bu red olaynn sava gemilerinin izin ya da bildirime bal tutulmadan zararsz gei hakkna bir yaplageli kural olarak sahip olacaklarn gstermedii anlalmaktadr. Zira, bu oylamalarda izin alnmasna kar kan devletlerin says 45 iken, izin alnmas taraftar devletlerin says da 27'dir; bu arada 6 devlet de ekimser kalmtr (U.N., Conference on the Iaw of the sea: Official Records, 1958, Vol. II, s. 67). Oysa 1958'de sava gemileri iin izin alnmas koulunu destekleyen 27 devletin varl ve 6 devletin ekimser kalmas sava gemilerinin zararsz gei hakk bulunduu yolunda evrensel bir yaplageli kuralnn bulun281

madiini kantlar niteliktedir. Bununla birlikte, aksini ileri srmek ve' sava gemileri iin zararsz gei hakknn bulunmadn bildirmek, daha da zordur. nk, bu kez 27 devletin iradesine 45 devletinkinin stnde bir arlk verilmi olacaktr. Aslnda, btn bu veriler, henz bu konuda bir yaplageli nitelikli kuralnn olumadn gstermekten teye gidememektedir. Ayn deerlendirme bildirim koulu iin de geerlidir. Zira, yalnzca bildirim kouluna bal olarak sava gemilerinin karasularndan gemesini ngren nerge de Konferansta, 43 olumlu 24 kar ve 12 ekimser oyla, 2/3 orann salayamad iin, reddedilmitir (U.N., ayn yapt, s. 68). Grlecei gibi, sava gemilerinin bir bildirime bal olarak gemeleri dncesini benimseyen devletlerin says 43 olup, bir hayli yksektir. Ancak, daha nce izin koulu arayan devletlerin 24 tanesi bu kez bildirim koulu aranmasna kar kmak suretiyle bu konuda bildirimle snrl bir gei hakk niteliine sahip herhangi bir yaplageli kural olumasn engellemilerdir. Bylece, 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesinde sava gemilerinin gei hakkna ilikin herhangi bir h k m n yeralmam olmas, sava gemilerinin de zararsz gei hakknn teyid edildii anlamna gelmemektedir. nc Deniz Hukuku Konferans ve B.M.D.H.S.'ne baktmz zaman ise, kimi devletlerin sava gemilerinin karasularndan gemek iin izin almalar ya da bildirimde bulunmalar gerektiini ieren grler ileri srd ve neriler sunduu grlmektedir. Nitekim, Konferansn 1978'deki 7. oturumunda ilk kez, in Halk Cumhuriyeti'nin ban ektii 9 devlet, bir gayri-resmi neri metni ile bu konuda nceden izin ya da bildirim koulu konulmasn savunmutur (bkz. 4.5.1978 tarihli C. 2/Informal meeting/30). Bunu, Konferansn 1980'deki 9. oturumunda ayn devletlerden yedisinin ayn yndeki gayri-resmi nerisi izlemitir (bkz. 20.3.1980 tarihli C.2/Informal meeting/58). Bunun zerine, konu Konferansn 1981'deki 10. dnem toplantlarnda devletlerin grlerini bildirmelerini gerektirmitir. Anlan dnemde devlet temsilcilerinin grleri incelendii zaman, toplam olarak 34 devletin sz konusu nerinin lehinde ve 26 devletin de aleyhinde olduu gzlenmektedir (bkz. U.N., Third United Nations Conference on the law of the sea: Official records, vol. XV). Ancak, bata A.B.D. ve S.S.C.B. olmak zere birok etkili devletin zararsz gei hakknn sava gemilerini de kapsamas gerektiini savunmas zerine (bkz. U.N., ayn yapt, s. 20 ve 21), aksini isteyen 28 devletin, ayn sonuca gtrecek olan, ky devletinin dzenleme yetkileri arasnda gvenlik konusunun da saylmas ile yetinen bir resmi neride bulunduklar izlenmektedir (bkz. 13.4.1982 tarihli A/CONF. 62/L. 117: U.N., ayn yapt, Vol. XVI, s. 225). Taraflarn bu tutumlar karsnda ikinci Komisyon bakannn ilgili devletler arasnda iki danma toplants gerekletirdii ve br sonuca varlamad anlalmaktadr (U.N., ayn yapt, s. 12). Bylece, B.M.D.H.S., bu
282

konuda herhangi bir ak hkm iermeyen bir biimde Konferansta kabul edilmitir. Fakat bu, sava gemileri iin izin ya da bildirim koulu ngren devletlerin grlerinden vazgetii anlamna gelmemektedir. Zira, ilgili devletler Konferans bakannn istei zerine nerilerinin oylamaya konulmamasn kabul ederken, ky devletinin gvenlik amal yetkilerini kullanabileceini dolaysyla gerekirse izin ya da bildirim koulu koyabileceini ngren haklarndan vazgemediklerini Konferans bakannn aklamasn istemiler ve bunu elde etmilerdir (bkz. Bakan Koh'un 26.4.1982 tarihli aklamas: U.N., ayn yapt, s. 132). Uygulamada ise, bugn 38 devletin sava gemileri iin izin ya da bildirim koulu ngrdkleri izlenmektedir (A.V. Lowe, "Some legal problems arising from the use of the seas for military purposes", Marine Policy, 1986, vol. 10, No. 3, s. 173). Dolaysyla, uygulamada giderek yaygnlamasna ramen, karasularndan zararsz geiin sava gemileri iin de bir hak olturmas henz evrensel bir yaplageli kural nitelii kazanm deildir. Uygulanan uluslararas hukuktaki kapsam ile zararsz gei hakknn incelenmesi, ncelikle bu kavram oluturan iki enin ele alnmasn gerektirmektedir: i) karasularndan gei kavram; ii) zararszlk kavram. ii) Gei ve zararszlk kavramlar

Karasularndan geiin deiik amala yaplabilecei ngrlmektedir: i) ak denizden bir devletin isularna ve zellikle limanlarna ulamak iin; ii) bir devletin isularndan ve zellikle limanlarndan ak denize ulamak iin; iii) isulara hi girmeden ak denizden ya da bir komu devletin karasularndan ilgili ky devletinin karasularna girip yine ak denize ya da bir komu devletin karasularna ulamak iin (bkz. 1958 Cenevre K.B.B.S. mad. 14/2; 1982 B.M.D.H., mad. 18/1). Geiler, ilke olarak, kesintisiz ve abuk olmak zorundadr (1982 B.M.D.H.S., mad. 18/2). Ancak, arza, tehlike, olaan deniz ulam olaylar, zorunlu neden (mcbir sebep) ya da kazaya uram kii, gemi ve uaklara yardm gerekesi ile gemilerin durmas ve demirlemesi olana vardr (1958 K.B.B.S., mad. 14/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 18/2). Geiin zararszlna gelince, bu konudaki ilk tanm 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda deniz hukukuna ilikin kinci Komisyon raporunda yeralmaktadr (raporun metni iin bkz. S.d.N., Conference pour la codification du droit international. Rapport de la Deuxieme Commission (Mer territoriale), Doc. C. 230 M. 117. 1930. V). Anlan raporun 3. maddesi 2. fkrasna gre, bir geminin geiinin zararsz olarak nitelendirilebilmesi iin, ilgili geminin, ky devletinin karasularn bu devletin "gvenliine, kamu dzenine ya da mali karlarna zarar verecek bir eyle283

min yaplmas amacyla" kullanmam olmas gerekmektedir. Grlecei gibi, 1930 tanmlamasnda, objektif olarak bir zararn domasndan ok, geiin amac zerinde durulmak suretiyle, geminin gei srasndaki davran biimine byk nem verilmektedir. 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi, 14. madde 4. fkrasnda, zararsz geii 1930'dan biraz farkl tanmlama yoluna gitmitir. Anlan hkme gre, gei, ky devletinin "barna, dzenine ya da gvenliine zarar vermedike" zararszdr. Grlecei gibi, bu tanmlamada, en bata, "mali karlar" esine yer verilmemektedir. Ancak, bundan da nemlisi, zararn objektif bir biimde belirlenmesi yoluna gidilmekte ve geminin geiinin sbjektif amalar zerinde durulmamaktadr. Bu erevede, ky devletinin bar dzeni ya da gvenlii iin zararl olan geiler dndakiler, ky devletine belirli lde zarara neden olsalar ve hatta kastl yaplsalar bile, zararsz gei niteliklerini kaybetmeyeceklerdir. Tabii, bu son durumda, geiin "zararsz" olarak nitelendirilmesi, yalnzca gei hakknn kullanlmasna engel olunmamas anlamna gelecektir; yoksa, geminin ky devletine verdii zararn dettirmesi ya da sorumlularn cezalandrlmas olasln ortadan kaldrmayacaktr. Zira, Szlemenin 17. maddesi, zararsz gei hakknn kullanm srasnda gemilerin ky devletinin uluslararas hukuka uygun olarak koyduu yasalarna ve ynetmeliklerine uymas gerektiini aka ngrmektedir. Karasularndan geiin zararszlnn tanm son olarak, 1982 B.M.D.H.S.'nde yeralmaktadr. Anlan Szlemenin 19. madde 1. fkras aynen yledir: "Gei, ky devletinin barna, dzenine ya da gvenliine zarar vermedike zararszdr..." Buradaki tanmda da, 1958'deki gibi, zararn objektif olarak belirlenmesi zerinde durulmutur. Yine, 1958'de olduu gibi, zararszln kapsam snrl konular (bar, dzen, gvenlik) erevesinde tutulmutur. Bununla birlikte ilk kez B.M.D.H.S. ile zararsz gei hakkn ortadan kaldran ve geii zararl klan faaliyetlerin neler olduunun ayrntl olarak belirtilmesine gidilmektedir. Szlemenin 19. madde 2. fkras aynen yledir (A. zman, B.M.D.H.S., s. 9): "2. Yabanc bir geminin geii, eer bu gemi karasular ierisinde aadaki faaliyetlerden herhangi birinde bulunursa, sahdar devletin barna, dzenine veya gvenliine zarar vermi saylacaktr. a) Sahildar devletin egemenliine, toprak btnlne veya siyasi bamszlna kar tehdide veya kuvvete ba vurulmas ve284

ya Birlemi Milletler Andlamasnda belirtilen uluslararas hukuk ilkelerine aykr dier herhangi bir durumda bulunulmas; b) Herhangi bir tip silahla deneme veya manevralar yaplmas; c) Sahildar devletin savunmasna veya gvenliine zarar verecek ekilde bilgi toplanmas; d) Sahildar devletin savunmasna veya gvenliine zarar vermeyi amalayan her trl propagandada bulunulmas; e) H e r trl uan uurulmas, gverteye indirilmesi veya gemiye alnmas; f) Her trl askeri makinalarn uurulmas, gverteye indirilmesi veya gemiye alnmas; g) Sahildar devletin gmrk, maliye, salk veya muhaceret konularndaki kanun ve kurallarna aykr bir ekilde mal, para veya kiilerin gemiye alnmas veya gemiden kartlmas; h) bu szlemeye aykr olarak, bilerek ve isteyerek ar kirlenmeye sebebiyet veren fiillerde bulunulmas; i) Balk avlama faaliyetlerinde bulunulmas; j) Aratrma veya lm faaliyetlerinde bulunulmas; k) Sahildar devletin herhangi bir haberleme sisteminin veya dier herhangi bir deniz tehizat veya tesisinin ileyiini engelleyecek her trl faaliyette bulunulmas; 1) Geile dorudan ilgisi bulunmayan dier her eit faaliyette bulunulmas." Yukarda belirtilen faaliyetler erevesinde ticaret gemilerinin gei srasnda zarar verebilme zellikleri incelendii zaman, bugn en nemli sorun kirlenme olarak ortaya kmaktadr. Bu gemilerin gerek nkleer kirlenme gerekse kimyasal kirlenme bakmndan durumlar ve uygulanan uluslararas hukukta bu konuda kabul edilen kurallar ileride evre korunmas erevesinde ele alnacaktr. Ticaret gemilerine ilikin olarak karlalan ikinci nemli sorun yabanc gemilerin ky devletinin karasularnda balk avlamasdr Uygulanan uluslararas hukuk bu konuda ok ak ve kesindir. Nitekim, gerek 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 14/5), gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 19/2, i), karasularnda yabanc gemilerin, ky devletinin yasa ve ynetmeliklerinde yasaklanm olmasna ramen, balk avlama faaliyetinde bulunmasn geiin zararszln ortadan kaldran bir davran olarak deerlendirmektedir. Ancak, geiin zararszln sona erdiren ve dolaysyla yasak olan bu t r balk avlama faaliyetlerinin iyi belirlenmesi gerekmektedir. Burada sz konusu olan ticari amal balk avlama faaliyetleri olup, spor nitelikli kk apl bireysel avlanmalar bu tr faaliyetlerin kapsam dnda tutmak doru olacaktr. Yine, ky dev285

letinin yabanclarn balk avlamasna izin vermesi durumunda, bu tr faaliyetlerin zararll, doal olarak, ortadan kalkmaktadr. Ticaret gemilerinin karasularndan geite kaaklk faaliyetlerinde bulunmalar konusu da uygulamada nc nemli sorunu oluturmaktadr. Bu konu da aada, ky devletinin karasularndaki yetkileri erevesinde ele alnacaktr. Sava gemilerinin bar zaman karasularndan gei srasnda, zarar verebilme zelliklerine gelince, bu konuda deniz hukukundaki ve gemi ve silah teknolojisindeki ilerlemelere bal olarak, nemli gelimelerin olduu gzlenmektedir. Nitekim, nceden kylar bombalama ya da gzleme yapma gibi tehlikeler sergileyen sava gemilerinin karasularndan geii, bugn bu alardan byk lde nemini kaybetmi bulunmaktadr. Zira, en bata, uak gemilerinin yaplmas ile karasular dndan bir devlete kar kuvvet kullanlmas ok kolaylamtr (uak gemilerinin etkileri konusunda bkz. D. Kutluk, a.g.y., s. 134). ikinci olarak, gdml mermi teknolojisindeki gelimeler sonucu, 1960'l yllardan bu yana bir taktik silahn menzili 200-300 mile kadar varabilmekte olup (D. Kutluk, ayn yapt, s. 124-125 ve 136-138), bu amala karasularna girme gereini ortadan kaldrmtr. te yandan, uzaktan alglama (remote sensing) yntemlerinin gelimesi de karasularna girerek bilgi toplama ve gzlemede bulunmann nemini azaltmtr. Dolaysyla, bugn artk karasularna girerek bask yapma ya da bilgi toplama zorunluluu pek kalmamtr. Bu durumda sava gemilerinin bir devletin karasularna girerek tehlike oluturma olaslnn eskisi kadar nemi yoktur denebilecektir (D. Kutluk, ayn yapt, s. 127). Buna karlk, son yllarda karasularnn genileme eilimi nedeniyle, ak deniz alan da bir daralma gstermekte ve kimi blgelerde sava gemilerinin karasularndan gemesi kanlmaz bir zorunluluk gstermektedir. Karasularnn geniliinin her yerde 12 mile kmas durumunda ak denizlerin 2,5 milyon km 2 daralaca bildirilmektedir (D. Kutluk, ayn yapt, s. 126). Belirtilen bu verilerin nda, bugn, karasularndan gei yapan bir sava gemisinin zararl faaliyetlerini deerlendirdiimiz zaman u durumlarla karlamaktayz. En bata, B.M.D.H.S.'de ngrld gibi, bir sava gemisinin ky devletine kar kuvvet kullanmas bu geiin zararszln sona erdirmektedir. Ancak, byle bir davran yalnzca geiin zararszl ile de snrl kalmayp, ky devletine kar bir saldr oluturduundan, ky devletine de gemiye kar mer savunma hakkn kullanma ve kuvvet yoluyla cevap verme olanan tanmaktadr, ikinci olarak, sava gemisinin karasularndan geiinin zararsz olabilmesi iin, bu geminin ky devletine kar herhangi bir tehdide de bavurmamas gerekmektedir. Bu erevede, "Gambot diplomasisi" (Gunboat diplomacy) ad
286

verilen ve bir ky devletinin karasularna ya da yaknna sava gemileri gndererek bask kurma amacn gden karasular geilerinin zararsz olarak nitelendirilemiyecei aktr. Buna karlk, B.M.D.H.S.'nin 19. madde, 2. fkra, a) bendinde sz edilen, "Birlemi Milletler Andlamasnda belirtilen uluslararas hukuk ilkelerine aykr dier herhangi bir davranta bulunulmas" durumunda geiin zararszlmm ortadan kalkmas birtakm hukuksal tartmalara yer verir niteliktedir. Burada birinci sorun, yabanc sava gemisince inenmesi durumunda geiin zararszln ortadan kaldran ilkelerin neler olduunun saptanmasdr. Bu adan, anlan h k m n iinde de yeralan, ky devletinin egemenliine, lke btnlne ya da siyasal bamszlna kar yaplacak eylemlerin B.M. Andlamas ile de yasakland ve dolaysyla geiin zararszln ortadan kaldrd kolaylkla kabul edilebilecektir. Ancak, bu ilkelerin dnda yeralan teki B.M. ilkeleri iin ayn deerlendirmeyi yapmak olana her koulda yoktur. rnein, B.M. Andlamasnda rgtn temel ilkeleri arasnda saylan, rgtn giritii herhangi bir eyleme her trl yardmda bulunmak ilkesine (mad. 2/5) aykr olarak, byle bir yardm yapmaktan kaman bir devletin sava gemisinin herhangi bir ky devletinin karasularndan geiini zararl gei olarak nitelendirmek hukuksal bakmdan dayanaksz olacaktr. B.M. Andlamas ilkelerine aykr davran nedeniyle geiin zararszlmm kalkmas konusunda ortaya kan bir baka sorun, bu aykr davran, saptama yetkisinin kime ait olaca sorunudur. Byle bir olaslk karsnda, ky devleti B.M. ilkelerine aykr davranldn bizzat kendisi saptayp nlem alabilecek midir, yoksa bu saptamann Gvenlik Konseyi vb. bir B.M. organnca yaplmas m gerekmektedir? Sava gemilerinin karasularndan zararsz geileri konusunda yasaklanan bir baka durum, gei srasnda silah denemesi ya da manevra yaplmas durumudur. Bu konuda herhangi bir silah denemesi yaplmamasnn yerinde olaca, nk gei srasnda byle bir gereksinim duyulmasnn sz konusu olmad askerlerce benimsenmektedir (bkz. D. Kutluk, ayn yapt, s. 146). Sava gemileri ve hatta ticaret gemileri araclyla bilgi toplanmasnn geiin zararszln kaldrd konusunda ise sorun, teknik olarak pasif sensr ad verilen ve alp almad dardan alglanamayan gereler araclyla bilgi toplanmasna ilikindir. Bu yntemlerle bilgi toplanmas durumunda, bunun saptanabilmesi sava gemisine girmeyi gerektirmektedir ki, bu da sava gemisinin dokunulmazl ilkesine aykrdr. Bununla birlikte, hangi yasal yolla olursa olsun, kesin olarak bilgi toplad saptanabilen sava gemilerinin geii zararsz olmaktan kmaktadr. Sava gemileri ya da ticaret gemilerinin gei srasnda ky devleti aleyhine propaganda yapmalarnn saptanmas ise elektromanyetik dalgalar kullanlmas nedeniyle son derece kolay olup,
287

herhangi bir hukuksal kukuya yer vermemektedir. Sava gemilerinden gei srasnda helikopter ya da uak uurulmas yannda, pilotsuz uak, pilotsuz keif helikopteri ya da radar simlatr hedefi gibi askeri makinalarn uurulmas da yasaklanm bulunmakta olup (bkz. D. Kutluk, aym yapt, s. 148), nemli bir hukuksal sorun karmamaktadr. Geii zararl klan ky devletinin haberleme sistemini engelleme konusunda ise, bir geminin normal haberlemesini srdrrken seilen frekanslarn istemeyerek ky devleti ile karmas olasl vardr. Bu durumda geiin zararszl taraflar arasnda gr ayrlklarna yer verebilecektir. Nihayet, "geile dorudan ilgisi bulunmayan" teki faaliyetlerin de bir geii zararl duruma sokmas olasl erevesinde, denizciler sava gemilerinin aadaki faaliyetlerde bulunmamalarnn yerinde olacan bildirmektedir: i) hava keif ve at denetim radarlarnn altrlmas; ii) gdml mermi balk radarnn altrlmas; iii) denizaltlar saptayan sonar aralarnn altrlmas; iv) elektronik sava aktif kartrclarnn altrlmas; v) toplarn dirisa edilmesi ve personelin sava yerlerine alnmas; vi) i gece karartlm durumda yol alnmas; vii) birka sava gemisinin birlikte sava dzeninde gemesi (D. Kutluk, aym yapt, s. 150-151). b. Ky devletinin karasularnda yetkileri

Ky devleti, lkesini oluturan karasular zerinde, uluslararas hukukun zararsz gei hakk ile ilgili olarak kabul ettii kurallar dnda, btn egemenlik haklarn kullanma yetkisine sahiptir. Bu devletin lkesel egemenlii ilkesinin doal sonucudur. Ky devletinin yabanc gemilerin zararsz gei haklar bakmndan yetkileri iki erevede sz konusu olmaktadr: i) dorudan gei hakknn kullanm erevesinde; ii) bu hakk kullanan gemilerin zerinde sahip olduu yarg yetkisi erevesinde. i) Ky devletinin zararsz geii dzenleme yetkisi

Yabanc gemilerin gei hakknn kullanmna ilikin olarak ky devletinin yasama ve y r t m e yetkilerinin kapsam, 1958 Cenevre K.B.B.S.'nin 17. maddesinde, "Szleme hkmleri ve uluslararas h u k u k u n teki kurallarna aykr olmamak kouluyla btn konular" biiminde belirtilmektedir. A y m hkm, gemilerin ky devletinin zellikle tama ve ulatrmaya ilikin dzenlemelerine sayg gstermesi gereini vurgulayarak, bir rneklemede bulunmaktadr. Buna karlk, 1982 B.M.D.H.S. ky devletinin bu konudaki yetkilerinin kapsamn 21. maddesinde aarak bildirmektir. Anlan hkme gre ky devleti aadaki konularda yetkilerini kullanabilecektir: i) ulatrma gvenlii; ii) deniz ulam ara-gerelerinin korunmas; iii) denizalt kablo ve borular; iv) Canl kaynaklarn korun288

mas; v) balklk; vi) evre korunmas; vii) bilimsel aratrmalar; viii) gmrk, maliye, salk ve g. Anlan hkm, ky devletinin gei hakkn kullanacak gemilerin izim, inaat ve donanmna ilikin herhangi bir yetkisi bulunmadn zellikle vurgulamaktadr. Yine, karasularnda atmalarn da uluslararas kurallara gre dzenlenmesi ngrlmektedir. Szlemede yalnzca anlan konularn saylm olmas, kammzca, ky devletinin yetkilerinin saylan konularla snrl olduu anlamna gelmemektedir. Zira, uygulanan uluslararas hukukta devletlerin egemenlik yetkisini kstlayan andlama hkmlerinin dar yorumlanmas gerektii bugn genellikle kabul edilmektedir (bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 174). Ky devletinin karasularnda yukarda belirtilen yetkilerine snrlamalarn ilki, yabanc gemilerin zararsz geiini nlememek konusundadr (1958 Cenevre K.B.S.S., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 24/1). Yine, ky devleti, verdii hizmetlerin karl dnda, herhangi bir gei creti alma hakkna sahip deildir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 18; 1982 B.M.D.H.S., mad. 26). Son Szleme ile, ayrca, ky devletinin zararsz gei hakknn kullanmn kstlayc ykmllkler getirmesi (mad. 24/1, a) ve yk gemileri arasnda ayrm yapmas (mad. 24/1, b) da yasaklanmaktadr. Ky devletinin zararsz geii nlememe ykmll, bu geiin geici sre ertelenemiyecei anlamna gelmemektedir. Ky devletinin gvenlii gerektirdii takdirde, yabanc gemiler arasnda ayrm yapmamak ve uygun biimde ilan edilmek kouluyla, bu devlet zararsz geii erteleyebilecektir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 16/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 25/3). te yandan, uygulanan uluslararas hukuk ky devletine zararsz geile ilgili birtakm ykmllkler de getirmektedir. Bu erevede, ky devleti karasularnda ulatrma ile ilgili her trl tehlikeyi uygun yollarla duyurmak zorundadr. Bu ykmllk gerek andlamalarda (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 15/2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 24/2), gerek uluslararas yarg kararlaryla (U.A.D.'nn 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1949, s. 22) kabul edilmektedir. Geiin zararl faaliyetler iermesi durumunda ise, ticaret gemileri ve ticari amal devlet gemileri iin, ky devletinin yasalarn ngrd nlemleri almak ve uygun cezalar uygulamak yetkisi vardr. Buna karlk, sava gemileri ve kamu yetkisi kullanan teki devlet gemilerinin gei kurallarna uymamas ya da zararl faaliyetlerde bulunmalar durumunda, ky devleti uygun uyarlar yaptktan sonra, en ok bu gemilerin karasularn terketmesini isteyebilecektir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 2,2/2 ve 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 30 ve 32). Ancak, ikinci t r gemilere ilikin olarak, ky devleti geminin bayrak devletinin uluslararas sorunluluunu
289

ileri srebilecek ve uygun zarar-giderim isteyebilecektir (1982 B.M.D.H.S., mad. 31. Ayrca bkz. U.A.D.'nn 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1949, s. 35). ii) Ky devletinin yabanc gemiler zerindeki yarg yetkisi

Bir devletin lkesi zerindeki egemenliinin mantksal bir sonucu olarak ky devletinin karasularnda bulunan yabanc gemiler zerinde de yarg yetkisine sahip olmas gerekmektedir. Buna karlk, her devletin, bu kez de kendisiyle uyrukluk ba bulunan kiiler ve gemiler gibi eyler zerinde, lkesi dnda da birtakm yetkilere ve zellikle yarg yetkisine sahip olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla, yabanc bir geminin bir ky devletinin karasularnda bulunmas durumunda kuramsal dzeyde ortaya kan bu yetki atmasn zmek gerekmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk, iki kart olaslk arasnda yalnzca birini yeleme yolunu tutmam ve badatrc bir kurallar b t n n kabul etmitir. Bugn uygulamada gzlenen ve evrensel nitelikli deniz hukuku andlamalarnm da teyid ettii kurallar, geminin trne, davann t r n e ve yarg konusu oluturan olaylarn ky devletine etkisine bakarak, deiik zmler ngrmektedir. Uygulanan uluslararas h u k u k u n ky devletinin yarg yetkisi konusunda kabul ettii temel ayrm, gemilerin, ticaret gemisi ya da sava gemisi olmasna dayanmaktadr. Bylece, ticaret gemileri iin ayr, sava gemileri iin ayr kurallar kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 18-20; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27-28). Ancak, gemiler zerinde ky devletinin yarg yetkisi konusunda devlet gemileri arasnda da bir ayrma gidilerek, ticari amal devlet gemileri ticaret gemileri iin ngrlen hukuksal rejime bal tutulurken, ticari olmayan amalarla kullanlan devlet gemilerine sava gemilerinin hukuksal rejimine benzer bir rejimin uygulanmas kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 21-22; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27-32). Ticaret gemileri bakmndan Ticaret gemilerinin karasularndan zararsz gei haklarn kullanmalar srasnda ky devletinin yarg yetkisi, davann ceza ya da hukuk davas olmasna bal olarak, deiiklikler gstermektedir. Cezai yarg yetki konusu olan sularn, gemi mensuplar ya da yolcular tarafndan ilenmi olmas durumunda, andlamalar ve uygulama bir ayrma gitmektedir. Eer ky devletinin olaydan herhangi bir biimde etkilenmesi sz konusu deilse, ky devletinin yarg yetkisinin kullanlmamas gerektii gr benimsenmektedir. Bylece, byk lde isular 290

iin de kabul edildii gibi, ky devletinin, gemide ilenen sularla ilgili olarak, aadaki durumlarda cezai yarg yetkisini kullanmas kabul edilmektedir: i) suun sonular ky devletine uzanyorsa; ii) su ky devletinin barn ve dzenini bozuyorsa; iii) gemi kaptan ya da geminin bayrak devletinin diplomasi temsilcilii ya da konsolosluu ky devleti yetkililerinden yardm istemise; iv) uyuturucu kaakl sz konusu ise (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27). Ancak, suun ky devletinin isularndan gelerek karasularndan geen bir gemide ilenmesi durumunda ky devletinin yarg yetkisi yukarda belirtilen snrlamalarla bal bulunmamaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 27/2; B.M.D.H.S., mad. 27/2). Buna karlk U.S.A.D.'nin 7.9.1927'de Lotus Davas'na ilikin kararnn aksine olarak (bkz. C.P.J.I., Serie A, no. 10), bugn uygulanan uluslararas hukukta yabanc geminin ak denizde, mnhasr ekonomik blgede ya da yabanc bir devlet sularnda bulunduu sralarda ilenen sular nedeniyle, ky devletinin, sz konusu gemi karasularndan geerken, gemi zerinde herhangi bir yarg yetkisi kullanmas hakk bulunmad kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/5; 1982 B.M.D.H.S, mad. 27/5). Ky devletinin, yarg yetkisini kullanmas srasnda tutuklama yapmas gerekli ise, ulatrma gereklerini de gz nnde tutmas zorunluluu vardr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/4; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27/4). Baka bir deyile, ky devleti, olabildiince, geminin ulamn aksatmamak y k m n n altndadr. Yine, bir gemi zerinde yarg yetkisini kullanan ky devleti, gemi kaptan istedii takdirde, durumundan bayrak devletinin konsolosluk yetkilerini haberdar etmek zorundadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27/3). Hukuk davalarnda ky devletinin yabanc gemiler zerinde yarg yetkisini kullanmasna gelince, gemide bulunan kiiler ve gemi ile ilgili davalar arasnda bir ayrma gidilmektedir. Gemide bulunan kiilerle ilgili hukuk davalarnda ky devleti gemiyi durdurmamak ya da yolundan evirmemek y k m altndadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 20/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 28/1). Dolaysyla, belirtilen bu koula uymak suretiyle, bir ky devletinin karasularndan geen yabanc ticaret gemileri zerindeki kiilerle ilgili hukuksal yarg yetkisini, uluslararas zel hukukun yasalar atmas kurallarna uygun olarak, kullanma hakk var grnmektedir. Gemilerle ilgili hukuk davalarnda ise, iki deiik durum sz konusu olabilmektedir. Eer bir yabanc ticaret gemisi, herhangi bir nedenle karasularnda duruyorsa ya da ky devletinin isularndan karak karasularndan geiyorsa, o zaman ky devletinin bu gemi zerinde hukuksal yarg yetkisini kullanmas, gerekli ise her trl icra ve geici nlemler (ihtiyati tedbirler) ilemlerine bavurmas hakk vardr (1958 Ce291

nevre K.B.B.S., mad. 20/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 28/3). Buna karlk, ak deniz ya da baka devletlerin karasularndan gelip ayn t r deniz alanlarna gemek zere karasularndan gei yapan yabanc ticaret gemileri ile ilgili olarak, ky devletinin hukuksal yarg yetkisini kullanmas yalnzca geminin karasularndan bu geii srasnda ya da gei amacyla yklenmi bulunduu ykmllkler ve sorumluluklar iin kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 20/2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 28/2). Bylece, bu son durumda, zellikle klavuzluk creti, k u r t a r m a ve yardm creti ya da atma nedeniyle denmesi gereken zarar-giderim gibi cret ve borlar nedeniyle ky devletinin gemiyle ilgili olarak hukuksal yarg yetkisini kullanmas sz konusudur (Uluslararas Hukuk Komisyonunun verdii bu rnekler iin bkz. Annuaire CDI, 1954, vol. I, parag. 32). Sava gemileri bakmndan Sava gemileri ve ticari amala kullanlmayan devlet gemileri bir yabanc devletin karasularndan zararsz gei haklarn kullanrken, bu ky devletinin yarg yetkisi dnda tutulmaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 22/2 ve 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 32). Bugn uygulamada bu tr gemilerin dokunulmazl kural yerlemi bulunmaktadr. Bu durumda, ilgili gemilere kar ky devletinin yapabilecei tek ey, bunlarn ky devletinin yasalarna ve ynetmeliklerine uymas uyarsnda bulunmak, eer bu uyarya uymazlarsa da karasularn terketmesini istemektir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 30). te yandan, ky devleti, yabanc sava gemilerinin ve ticari amal olmayan devlet gemilerinin neden olacaklar btn kayp ve zararlarnn ilgili geminin bayrak devletince karlanmasn isteyebilecektir. Bu olanak, gerek genel uluslararas sorumluluk kurallar erevesinde (bu konu III. Kitabmzda ele alnacaktr), gerek 1982 B.M.D.H.S.'nde aka ngrlmektedir (mad. 31). C. Trk karasularnn durumu a. Karasularmzn genilii ve snrlandrma durumu

Trk karasularnn genilii Lozan Andlamasndan balayarak uzun bir sre 3 mil olmutur. Her ne kadar Lozan Andlamas karasularmzn 3 mil olaca konusunda bir snrlama getirmiyorsa da, Konferans srasnda alman tutumlardan ve o dnemde blgedeki uygulamalardan, Trkiye karasularnn da 3 mil olarak dnld anlalmaktadr (bkz. H. Pazarc, "Lozan Andlamasndan 1974'e kadar Ege'ye likin Gelimeler ve Yunanistan'n Ege Politikas", Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974'e kadar), Ankara, 1986, s. 19 vd.). Trk karasularnn geniliinin, 15.5.1964 tarih ve 476 sayl Karasular K a n u n u ile, ilke olarak, 6 mile karld grlmektedir (mad. 1. Metin iin bkz. R.G., 24.5.1964, Say 11711). Ancak, 292

ayn yasann 2. maddesi, karasular daha geni olan devletlere kar karasularmzn karlkllk (mtekabiliyet) ilkesine gre belirleneceini bildirmektedir. Bu yasa sonucu, karasularmz Ege denizinde 6 mil olarak saptanrken, Karadeniz ve Akdeniz'de, teki blge devletlerinin d u r u m u gz nnde tutularak, 12 mil olarak belirlenmitir. Ancak, baka nedenler yannda zellikle karasular geniliinin belirlenmesinde kabul edilen karlkllk ilkesinin karasularn geniletme giriimini teki devletlere brakmak suretiyle yaratt tehlikeler nedeniyle, anlan 1964 yasas 20.5.1982 tarihli ve 2674 sayl yeni Karasular K a n u n u ile yrrlkten kaldrlmtr (mad. 6) ve yerine yeni yasa konulmutur (metin iin bkz. R.G., 29.5.1982, Say 17708). Bugn yrrlkte bulunan 1982 yasasna gre de karasularmz, ilke olarak, 6 mildir (mad. 1). Ancak, "Bakanlar K u r u lu, belirli denizler iin, o denizlerle ilgili btn zellikleri ve durumlar gznnde bulundurmak ve hakkaniyet ilkesine uygun olmak artyla, alt deniz milinin stnde karasular genilii tespit etmeye yetkilidir" (mad. 1, son fkra). Anlan bu hkme dayanarak Bakanlar Kurulu, 29.5.1982 tarih ve 8/4742 sayl bir kararyla, 1982 tarihli yasann "yrrle girmesinden nce karasularnn genilii ile ilgili olarak Karadeniz ve Akdeniz'de mevcut olan d u r u m u n srdrlmesi"ni, baka bir deyile 12 mil olarak kalmasn kabul etmitir (metin iin bkz. R.G., 29.5.1982, Say 17708 Mkerrer). Sonu olarak, bugn Trk karasular genilii, Ege'de 6 mil, Karadeniz ve Akdeniz'de 12 mildir. Karasularmzn komu devletlerle snrlandrlmasna gelince, bugn yrrlkte bulunan 1982 yasasnn 2. maddesi aynen yle bir hkm iermektedir: "Trkiye ile kylar bitiik veya karlkl olan devletler arasnda karasular anlama ile snrlandrlr. Bu anlama blgenin btn ilgili zellikleri ve durumlar gznnde bulundurularak, hakkaniyet ilkesine gre yaplr." Uygulamay incelediimiz zaman, Karadeniz'de S.S.C.B. ile Trkiye arasnda, karlkl kylarn birbirinden uzak olmas nedeniyle herhangi bir snrlandrma gerekmedii ve yalnzca bir yan snr belirlemesinin zorunlu olduu grlmektedir. Nitekim, bugn anlan devletle 17.4.1973 tarihinde yaplan bir andlama iki devlet karasularnn yan snrn kesin bir biimde saptam bulunmaktadr (bkz. R.G., 13.12.1974, Say 15091). Buna karlk, Karadeniz'de komumuz olan Bulgaristan ile karasularnn yan snrnn, saptanmas sz konusu olmasna ramen, bugn iin bu konuda herhangi bir andlama gerekletirilmi deildir. Bulgaristan ile h a len Karadeniz'e yakn blgede, iki lkenin kara snrn oluturan Rezve deresinin denize dkld az kesimine ilikin olarak, bir snr uyu293

mazl vardr. ki komu devlet arasndaki karasularnn salkl bir biimde saptanmas, ancak kara snrnn Karadeniz'de hangi noktada bittiinin bilinmesinden sonra gerekletirilebilecektir. Bugn iin bu sorun askda bulunmaktadr. Trkiye'nin Ege denizindeki karasular snrna gelince, bu denizde komumuz olan Yunanistan ile hem karlkl snrlarn hem de Trakya blgesindeki yan snrn belirlenmesi gerekmektedir. Nitekim, Lozan Andlamas iki komu devlet arasnda karasular snrlandrlmasn dorudan dzenleyen herhangi bir h k m iermedii gibi, tek nsha olarak yaplan Franszca asl metne de karasular snrn gsteren herhangi bir haritann eklenmedii gzlenmektedir. Ancak, Lozan Andlamasnn yaplmasn izleyen yllarda Ege denizinde karasular snrlandrlmasna ilikin kimi dzenlemelerin gerekletirildii grlmektedir. Bunlarn ilki, Yunanistan ile karasular yan snrna ilikindir. Lozan Bar Andlamasnn 5. maddesinde ngrlen Trkiye ile Yunanistan arasnda bir snrlandrma komisyonu kurulmas ve bu komisyonun oyokluuyla alaca kararlarn taraflar balamas hkmne dayanarak, ilgili komisyon kurulmutur. Komisyonun 3.11.1926 tarihinde Atina'da kabul ettii ve Lozan Andlamasnn depoziteri olan Fransa'ya da bir nshasn teslim ettii protokoln "Snrn Tanm" baln tayan IV. Blmnn en sonunda yeralan "Snr izgisinin Tanm" adl kesimde, karasular snrlandrlmasnn da yapld grlmektedir. Anlan h k m e gre, snr oluturan akarsuyun denize ulat noktadan, bu akarsuyun ulama olanak veren ana yolun u n ortasndan gney-batya doru denizde uzatlacak "aa-yukar 3 millik (1.609 m e t r e ) " izgi iki komu devlet arasnda karasularmn yan snrn oluturacaktr. Grlecei gibi, izilen bu yan smr iki devletin karasularnn 3 mil olduu dneme ilikin olup, bugn her iki devletin de 6 millik karasularna sahip olmas nedeniyle, yeni duruma gre bir ayarlama yapmak ya da yeni bir yan snr izgisi saptamak zorunluluu vardr. kinci olarak, Ege blgesinde saptanan karasular snr, Lozan Bar Andlamas (mad. 15) ile talya'ya braklan Oniki Adalar blgesine ilikin talya ile Trkiye arasnda saptanan snrdr. Anlan devlet ile Trkiye, 4.1.1932 tarihinde, "Anadolu Sahilleri ile Meis Adas Arasndaki Ada ve Adacklarn ve Bodrum Krfezi Karsndaki Ada'nm Cihedi Aidiyeti Hakkndaki tilafname"yi imzalamtr (R.G., 25.1.1933, Say 2313). Szkonusu tilafnamenin 5. maddesi, douda Tu Burnu ile batda Volo adas civarndaki bir noktaya kadar, Oniki Adalar ile Trkiye arasndaki karasular snrn bizzat saptamaktadr. Ancak, anlan h k m n en son cmlesinde, Tu B u r n u ile Volo Adas civarndaki belirtilen noktadan sonra, "Trkiye ile italya arasnda asla mnakaaya dahil bulunmayan u m u m i hududu bahr"den sz edilmektedir ki, bu da bu blgeyle ilgili taraflarn 294

kabul ettii baka bir karasular snrlandrlmasn akla getirmektedir. Oysa byle bir snrlandrmaya ilikin yaynlanm herhangi bir belgeye rastlanmamaktadr. te yandan, Yunanl yazarlar Oniki Adalar ile Trkiye arasndaki karasularnn Trkiye ile italya arasnda yaplan andlamalarla tamamen snrlandrldn ileri srmekte ve 4.1.1932 tarihli andlamadan baka, yaynlanmad anlalan 28.12.1932 tarihli bir andlamadan daha sz etmektedir (bkz. T. Katsoufros, a.g.y., s. 83 ve dipnot 82). Bununla birlikte, Yunanistan'n devlet olarak bugne kadar resmen yalnzca 4.1.1932 tarihli Trkiye-Italya andlamasmdan sz ettii grlmektedir. Nitekim, Yunanistan Ege Kta Sahanl Davas srasnda, avukatlar araclyla, bu blgede karasularn yalnzca anlan andlamanm snrlandrdn ileri srerek, 1947'de Oniki Adalarn Yunanistan'a gemesi ile sz konusu andlamanm ardl (halefi) olduunu bildirmektedir (bkz. C.I.J., Affaire du plateau continentel de la mer Egee-Memoires, La Haye, 1980, s. 88). Meri azndan balayan yarm yan snr ile Oniki Adalarla Trkiye arasnda 1932'de belirlenen karlkl karasular snrlandrlmas dnda, bugn Ege'de andlamalarla saptanan bir baka karasular snrna rastlanmamaktadr. Bylece, Oniki Adalar blgesinin kuzeyinden balayan orta Ege ile kuzey Ege blgesi iin Trkiye ile Yunanistan arasnda herhangi bir karasular snrlandrlmas andlamas bulunmamakta olup, bu durum, Ege Kta Sahanl Davas srasnda da Yunanistan'n avukatlar tarafndan teyid edilmitir (bkz. C.I.J., ayn yapt, s. 88). Bununla birlikte, Yunanl yazarlarn, Lozan Bar Andlamasnm 12. maddesinde, Anadolu kysna 3 milden yakn bulunan adalarn Trkiye'ye ait olacann ngrlmesi h k m n e dayanarak, Trkiye'nin bu denizdeki karasular snrnn her haliyle 3 mili amyacam ve bunun tesinde Yunan karasularnn baladn kabul ettirme abas iinde olduklar ve anlan blgedeki karasular snrnn Lozan Bar Andlamas ile izildiini ileri srdkleri grlmektedir (rnein, T. Katsoufros, a.g.y., s. 82-83). Yunanl yazarlar iin, 1964 tarihli Trk karasular yasasnn 3. maddesinde, andlamalarla snrlandrlmas gerekletirilemeyen karlkl kylarda, deniz alannn iki devletin karasular genilii toplamndan az olmas durumunda, eit uzaklk izgisinin karasular snrn oluturacann ngrlmesi de, Anadolu kylar ile dou Ege adalar arasnda 1923'ten bu yana uygulanan ve yaplageli deeri kazanm bir karasular snrnn varln teyid etmektedir (bkz. T. Katsoufros, ayn yapt). Ancak, gerekte, Lozan Bar Andlamasnm 12. maddesi hibir snrlandrma hkm iermedii gibi 1964 karasular yasamzda eit uzaklk izgisinin benimsenmi bulunmas b u n u n bir ilke olarak kabul edildiini de gstermemektedir. Nitekim, 1964 yasasn yrrlkten kaldran 1982 karasular yasamzn 2. maddesi bu konuda anlama yaplmasnn esas olduunu belirttikten son295

ra, anlamann yaplmasnda da blgenin b t n zelliklerinin gznnde tutularak hakkaniyet ilkesinin uygulanmasn ngrmektedir. Trk karasularnn Akdeniz'de snrlandrlmas sorununa gelince, Oniki Adalara dahil edilen Meis ile ilgili karasular snrlandrlmas dnda, yalnzca Suriye ile bir yan snr sz konusu olmaktadr. Ancak, bugne kadar iki komu devletin snrlarn ilgilendiren yaynlanm andlama ve belgeler arasnda bu konuyu dzenleyen herhangi bir hkme rastlanmamtr. Sorunla ilgili tek bilinen nokta, 23.6.1939 tarihli Trkiye ile Suriye Arasnda Arazi Mesalinin Kati Hallini Mutazammn Anlamann 1. maddesinde kara snrnn Karaduran deresini izleyerek denizde son bulmasnn kabul edildiidir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 20, s. 1530 vd.). Dolaysyla, iki devlet arasndaki karasular yan snrnn balang noktasn Karaduran deresinin az oluturmaktadr. Bu veriler karsnda, anlan yan snrla ilgili olarak iki devlet arasnda andlamaya dayal herhangi bir snrlandrmann gerekletirilmediini sylemek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte, bugn anlan blgede fiili bir karasular yan snrnn olumu bulunmas olasl byktr. Nitekim, 9.6.1971 tarihli Trkiye-Suriye Hudut Komisyonu Toplantlar Protokolnde ilgili komisyonun iki devlet uyruklularn, blgede balk avlamas ya da zararsz gei haklarn kullanmalar srasnda, herbir devletin egemenlii altnda bulunan karasularnda uluslararas hukuka uygun davranmalar gerektii 14. maddede vurgulanmtr (bkz. R.G., 21.10.1971, Say 13993). b. Karasularmzn hukuksal rejimi

Karasularmzn hukuksal rejimiyle ilgili ulusal mevzuatmz sz konusu olunca ilk ele alnmas gereken nokta zararsz gei hakk olmaktadr. Trk karasularndan yabanc gemilerinin geii tmyle serbest midir; yoksa, sava gemileri ve devlet gemileri iin izin ya da bildirim koulu aranmakta mdr? Bu sorunun cevab yakn zamanlara kadar bugnk durumdan deiik olmutur. Nitekim, daha nce isular konusunda szn ettiimiz 22.6.1966 tarih ve 6/6636 sayl "Trkiye Cumhuriyeti Limanlarn, Hava slerini ve Havaalanlarn Ziyaret Edecek veya Karasularnda Harekt Yapacak Olan Yabanc Deniz ve Hava Kuvvetlerinin Uymas Gereken Hususlara Dair Ynetmelik", "karasularnda harekat" yapacak ya da limanlarmz ziyaret edecek olan sava gemilerinin diplomatik yolla izin almalarn ngrmekteydi (mad. 1). Yine, ayn ynetmelie gre, zararsz gei hakkn kullanmak iin Trk karasularna giren sava gemilerinin "girmi olduklarn" uygun aralarla Trk askeri makamlarna bildirmesi gerekmekteydi (mad. 5). 1966 Ynetmeliinin yerini alan 27.12.1978 tarih ve 7/17114 sayl "Yabanc Silahl Kuvvetlere ait Gemilerin Trk Karasularndan Geileri, Trk sularna ve Limanla296

rina Geileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetine likin Ynetmelik" ise, yabanc sava gemilerinin Trk karasularndan gemeden 15 gn nce bildirimde bulunmalarn kabul etmekteydi (mad. 8). Gei yapacak sava gemilerinin says ya da daha fazla ise, ilgili devletin 15 gn nceden diplomatik yolla izin almas gerekmekteydi (mad. 9). Yine, gei yapan sava gemilerinin olaanst nedenlerle (arza, kaza, vb.) karasularnda durmalar gerektii zaman, ilgili geminin tehlike frekans ile durumu Trk askeri makamlarna bildirmeleri ve bu srenin 6 saati gemesi olasl karsnda da diplomatik yoldan izin almalar ngrlmekteydi (mad. 13). Nkleer sava gemileri ise karasularmzdan gemeden 90 gn nce diplomatik yoldan izin almak zorundayd (mad. 34). Ancak, 24.11.1983 tarih ve 83/7467 sayl "Yabanc Silahl Kuvvetlere Bal Gemilerin Trk sularna Gelileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetlerine likin Ynetmelik" 1978 Ynetmeliini yrrlkten kaldrrken (mad. 34), isulara girmeden karasularndan zararsz geie ilikin herhangi bir dzenlemeye gitmemek suretiyle, bu konuda geerli olan uluslararas hukuk kurallar dnda ek bir koul ngrmemektedir. Bugn 1983 Ynetmelii yrrlktedir. Karasularmzdan isularmza geecek sava gemilerinin koullan isular konusunda incelenmitir. Karasularmzda egemenlik haklarmzn kullanlmas konusundaki ulusal mevzuatmza gelince, balca yasalarmz unlardr: i) 19.4.1926 tarih ve 815 sayl kabotaj yasas; ii) 1918 sayl kaakln men ve takibi kanunu (T.C. Kanunlar, Cilt 2, s. 1809); iii) 25.4.1973 tarih ve 1710 sayl eski eserler yasas; iv) 18.12.1981 tarih ve 2565 sayl askeri yasak blgeler ve gvenlik blgeleri yasas; v) 9.4.1937 tarih ve 3222 sayl telsiz yasas; vi) 10.6.1946 tarih ve 4922 sayl denizde can ve mal korunmas yasas; vii) 24.4.1930 tarih ve 1593 sayl "Umumi Hfzshha" yasas; viii) 22.3.1971 tarih ve 1380 sayl su rnleri yasas; ix) 15.7.1950 tarih ve 5683 sayl yabanclarn Trkiye'ye giri ve kallarn dzenleyen yasa; x) 6.11.1981 tarih ve 2548 sayl gemi salk resmi yasas; xi) 9.7.1982 tarih ve 2692 sayl "Sahil Gvenlik Komutanl" yasas; xii) 9.8.1983 tarih ve 2872 sayl evre yasas; xiii) 10.7.1940 tarih ve 270 sayl "Denizde Zapt ve Msadere" yasas; xiv) 19.7.1972 tarih ve 1615 sayl, 7.5.1975 tarih ve 1894 sayl ve 25.2.1981 tarih ve 2419 sayl gmrk yasalar. Trk karasularnda bulunan gemiler zerindeki yarg yetkisi konusu son derece karmak sorunlara yer verdii iin, ticaret gemilerine ilikin olarak hukuksal davalar bakmndan deniz ticaret hukuku ve uluslararas zel hukuka, ceza davalar bakmndan ceza hukukuna gndermekle yetineceiz. Sava gemileri ise yarg baklndan yararlandklar iin Trk yarg yetkisi dnda kalmaktadr. Nitekim, 20.5.1982 tarih ve 2675 sayl "Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanun"un ,297

33. maddesi de, "Yabanc devlete, zel hukuk ilikilerinden doan hukuk uyumazlklarda yarg muafiyeti tannmaz" demekle, aksi durumlar iin st kapal olarak yarg bakln tanmaktadr (R.G., 22.5.1982, Say 17701).

3.

Takmada sular (archipelagical waters; eaux archipelagiques; Archipelgewsser)

Kaynaka:

Trke: S. Toluner, s. 69-71. Yabanc dil: R. Laton, L'archipel en droit international, Lausanne, 1984; P.E.J. Rodgers, Mid-ocean archipelagos and international law. A study on the progressive development of international law, New York, 1981;
R. Sturies, Archipelgewsser. Zur Entwicklung eines n e u e n Rechtsbegriffs

im Seerecht, Berlin, 1981.

B.M.D.H.S.'de takmada devleti kavramnn kabul ile (mad. 46) takmada sular kavram da uluslararas hukukta kesin bir biimde yer almaktadr. Yalnzca takmada devletlerinin sahip olabilecei kabul edilen takmada sularnn d snr izgilerinin belirlenmesinde takmadalar oluturan adalarn ve kayalklarn en u noktalarnn birletirilmesi yoluna gidilmektedir (mad. 47). Ancak, bu konuda iki koulun yerine gelmesi gerekmektedir. Birinci koul, izilecek snr izgilerinin birbirlerine en uzak adalarn ve kayalklarn en u noktalarnn birletirilmesi ile elde edilmesi yoluna gidilirken bu izgilerin uzunluunun 100 deniz milini amamasdr. Kuraldlk olarak, bir takmada d snr izgilerinin toplam %3'n amayan oranda kalmak kouluyla, kimi snr izgilerinin 125 mile kadar varmas olana vardr. kinci koula gelince, birinci koula gre elde edilen alan iinde sular kara paralarnn t m n n en ok 9 kat olabileceklerdir. Yukarda belirtilen koullara uygun olarak saptanm takmada sular iinde kalan sularda, daha nce isular kesiminde incelediimiz uluslararas hukuk kurallarna uygun olarak, takmada devleti kendi isularn saptama hakkna sahiptir (madde 50). Byle bir durumda, takmada sularnn i snrn adalarn kylar deil, isularm d izgisi oluturacaktr. Bir takmada devletinin karasular, bitiik blgesi, kta sahanl ya da mnhasr ekonomik blgesinin genilikleri ise bu devletin takmada sularnn d snrndan balayarak belirlenecektir (madde 48). Baka bir deyile, takmada sular takmada devletinin lkesinin bir paras olarak deerlendirilmektedir.
298

Takmada sular takmada devletinin egemenlii altnda bulunmaktadr (madde 49/1). Takmada devletinin egemenlii, ayrca, takmada sularnn altnda yeralan deniz yata ve toprakalt ile sularn stnde bulunan hava sahasna da uzanmaktadr (madde 49/2). Bu takmada sularnda takmada devleti, aada belirtilen birka kuraldlk dnda, lkesel yetkilerimin t m n uygulayabilmektedir. Takmada sularnda takmada devletinin yetkilerini kstlayc nitelik gsteren birinci konu, daha nceden yaplan anlamalara uygun olarak komu devletlerin takmada sular iinde yeralan blgelerdeki geleneksel avlanma haklarn kullanmalarna ilikindir (madde 51/1). Yine, takmada sularnn altnda nceden yerletirilmi nc devletlerin denizalt kablolar ve borular bu durumdan yararlanmay srdrebilecekler ve ilgili nc devlet bakmlarn yapma hakkn kullanabilecektir (madde 51/2). Takmada sularnda takmada devletinin yetkilerini kstlayc nitelik gsteren ikinci konu ise, bu sulardan gei rejimlerine ilikindir. Takmada sularndan gei iki deiik rejime gre gerekletirilme durumundadr. Olaan olarak takmada sularndan gei rejimi, karasularndan gei koullarna uygun olarak yaplacak olan "zararsz gei" rejimi olmaktadr (madde 52/1). Bu erevede, takmada devletinin gvenliinin gerektirdii durumlarda, geici olmak kouluyla, bu zararsz gei hakk askya alnabilecektir (madde 52/2). Bununla birlikte, takmada devleti, ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgeleri balayan takmada sular ya da bunlara bitiik karasular iinde ulam yollar belirleyerek buralardan yabanc devlet gemilerinin "takmada geii" (aripelajik gei) haklarn kullanmalarna izin verebilecektir (madde 53/1-2). Yabanc devlet gemilerinin kullanaca bu "takmada geii" hakk uluslararas boazlardan transit gei hakknn ayndr (madde 53/3). Ancak, takmada devletinin takmada sularnda bu t r ulam yollar belirlememi olmas durumunda, uluslararas boaz tanmna giren su yollan zerinden yabanc devlet gemileri "takmada geii" haklarn kullanarak geeibleceklerdir (madde 53/12). "Takmada geii" hakk, yukarda belirtilen koullara uygun olarak, bu su y o l l a n n m stnde bulunan hava sahasndan yabanc uaklarn gemesini de iermektedir. 4. Boazlar (straits; detroits; Meerengen)
Kaynaka: Trke: M.R. Belik, Trk Boazlarnn Hukuki Stats, stanbul, 1962; K. Baltal, 1936-1950 Ylar Arasnda Boazlar Meselesi, Ankara, 1959;
299

A.S. Bilge, "Milletleraras Adalet Divannn Korfu Boaz Davas", S.B.F.D., Cilt X, Say 1, s. 228-242; F.C. Erkin, Trk-Sovyet Mnasebetleri ve Boazlar Meselesi, stanbul, 1968; N. Osten, "Trk Boazlarnn Hukuki Durumu", A..T.I.A.D., 1973, Cilt V, Say 2, s. 171-187; N. zdalga, Trk Boazlarnn Tarih indeki nemi, istanbul, 1965; S.L. Meray ve O. Olcay (ev.), Montreux Boazlar Konferans-Tutanaklar, Belgeler, Ankara, 1976; Y. inan, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara, 1986; H. Pazarc, "Boazlar Rejimine ilikin Trk D Politikas ve Karlalan Kimi Sorunlar", Prof. Dr. Ernst E. Hirsch'in Htrasna Armaan, Ankara, 1986, s. 849-880; S. Gkdeniz, "Trk Boazlan Rejimlerinin ve ilgili Olaylarn Tarihesi", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Say 474, s. 1845; B. Durmaz, "istanbul ve anakkale Boazlarnn Gemii, Bugnk Durumu ile Geleceine likin Bir inceleme", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Say 493, s. 4-13; S. Toluner, Limni Adas'nn Hukuki Stats ve Montreux Boazlar Konvansiyonu, istanbul, 1987; D. Kutluk, Deniz Hukukunda Zararsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987, s. 32-39 ve 163-178. Yabanc dil: S. Toluner, "The regulation of passage through the Turkish Straits and the Montreux Convention", Annales de la F.D.I., 1981, No. 44, s. 79-95; E. Bruel, International straits. A treatise on international law, Kophenague, 1947, 2 volumes; K.L. Koh, Straits in international navigation: Contemporary issues, New York, 1982; R. Lapidoth, Les detroits en droit international, Paris, 1972; D. Momtaz, "La question des detroits la III eme Conference des Nations Unies sur le droit de la mer", A.F.D.I., 1974, s. 841-859; J.N. Moore, "The regime of straits and the 3rd United Nations Conference of the law of the sea", A.J.I.L., 1980, s. 77-121; A.D. Pharand, "International Straits", Thesaurus Acroasium, vol VII, 1977, s. 59-100; P. de Vries-Lentsch, "The right of overflight ver strait States and archipelagos States", N.Y.I.L., 1983, s. 165-225; F.A. Vali, Bridge across the Bosporus, Baltimore and London, 1971. A. Boazlar g e n e l rejimi a. Tanm

B o a z l a r , corafi b a k m d a n ele a l n d n d a , iki d e n i z a l a n n birlet i r e n d o a l v e d a r s u y o l l a n d r . B u t r s u y o l l a r n a v e r i l e n eitli a d l a r ( r n e i n , k a n a l v.b.) b u n l a r n b o a z n i t e l i i n i e t k i l e m e m e k t e d i r . B o a z l a r , g s t e r d i k l e r i b i r t a k m z e l l i k l e r e gre, b i r d e v l e t i n u l u s a l h u k u k u ya da uluslararas h u k u k kurallarna gre dzenlemelere bal a n m a k t a d r . Bylece, u l u s a l b o a z l a r v e u l u s l a r a r a s b o a z l a r o l m a k z e r e iki a n a g u r u b a a y r l m a k t a d r . Genellikle, tek bir devletin kyda bulnduu ya da bir kapal denize balanan d a r su yollar ulusal boazlar oluturmaktadr. B u konudaki en yaygn rnek Sovyetler Birlii'nin kyda b u l u n d u u ve Karadeniz'i Azak d e n i z i n e b a l a y a n K e r B o a z o l m a k t a d r . B y l e d u r u m l a r d a boaz, k y d a d e v l e t i n u l u s a l e g e m e n l i i a l t n d a b u l u n m a k t a v e gei r e j i m i d e kyda devletin ulusal h u k u k u n a gre dzenlenmektedir. Ancak, su yolu 300

geniliinin kyda devletin karasular geniliinin iki kat olmas durumunda, tarihsel haklara dayanan aksine bir gereke yoksa, o zaman bu su yolunun orta yerinde bulunan ak deniz alannda uluslararas hukuk kurullarnn geerli olmas gerekecektir. Baka bir deyile, ulusal boaz niteliini byle bir su yoluna tanma olana ortadan kalkmaktadr. Uluslararas boaz olmann koullarna gelince, U.A.D.'nn 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas kararnda bildirdii gibi, "corafi d u r u m " belirleyici e olmaktadr (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28-29). Buna karlk, bir su yolunun uluslararas deniz ulam asndan nemi ya da younluu bu su yolunun uluslararas boaz olarak nitelendirilmesini etkilememektedir. Yine, bir su yolunun kullanlmasnn zorunlu ya da ihtiyri olmas onun uluslararas boaz olmas konusunda herhangi bir lt deildir. "Corafi d u r u m " ltne gelince, adgeen davada Divan'n da kabul ettii gibi, en bata iki ak denizi birbirine balayan su yollar uluslararas boaz niteliini kazanmaktadr. Ancak, B.M.D.H.S. ile mnhasr ekonomik blge kavramnn ortaya kmasndan sonra, bir ak deniz ile bir devletin mnhasr ekonomik blgesini birletiren su yollar ile ayn ya da iki ayr devletin mnhasr ekonomik blgelerini birletiren su yollarnn da uluslararas boaz olarak nitelendirildii grlmektedir (madde 37). te yandan, corafi durum ltne gre bir ak denizle bir devletin karasularn balayan su yollarnn bir uluslararas boaz oluturup oluturmadklar konusu Cenevre'de toplanan I. Deniz Hukuku Konferans srasnda byk tartmalara yol amtr. zellikle, Msr, Suudi Arabistan, rdn ve srail'in karasular bulunan Akaba Krfezi ile Kzldeniz'i birletiren Tiran Boaznn bir yandan Msr karasular ile, te yandan, ak denizi birletirmesi nedeniyle, Arap devletleri bu tr su yollarnn uluslararas nitelikte saylmasna kuvvetle kar kmlardr. Ancak, sonuta 1958 Cenevre K.B.B.S. bu t r su yollarn da, uluslararas deniz ulam iin gerekli olduklar takdirde, uluslararas boaz olarak kabul etmitir (madde 16/4). Bu durum, B.M.D.H.S. ile de teyid edilmekle kalmam; ayrca, bu t r bir su yolunun, bir yanda bir devletin karasular ile te yanda bir baka mnhasr ekonomik blgesini birletirmesi durumunda da ayn biimde deerlendirilmesi yoluna gidilmitir (madde 45/1, b). Nihayet, bir boaz her bakmdan ulusal boaz zelliklerini gsterse bile, eer bir andlamanm konusunu oluturuyorsa, uluslararas hukuk kurallarnn uyguland uluslararas boaz niteliini kazanmaktadr. b. Hukuksal rejim

Uluslararas boazlara ilikin genel nitelikli kurallar yalnzca bu su 301

yollarndan gei dzenine ilikin olup, ky devletlerinin lkesel egemenlik haklarn ya da bu su yollarna ilikin genel hukuksal dzeni etkilememektedir (bkz. B.M.D.H.S., madde 34). Bu erevede, bir uluslararas boaz sularnn rejiminin gei dzeni dnda, isular, karasular ya da ak deniz dzenlerinden hangisine bal olaca sorunu uluslararas h u k u k u n bu konudaki kurallar iinde bir zm bulmak zorundadr. Bylece, rnein bir uluslararas boaz sularnn bir liman iinde kalmalar ya da uluslararas hukuka uygun krfezleri iermesi durumunda, bu blgeler ky devletinin isular dzenine bal olacaklardr. Bir uluslararas boazda isular oluturan alanlarn dnda kalan deniz alan varsa, isularn d izgisinden balayarak bu deniz alan karasular dzenine bah olacaktr. Ancak, bu t r bir boazda her iki ky ayn devlete aitse ve boazn genilii karasular geniliinin iki katn gemiyorsa, bu boaz tmyle ky devletinin karasular dzeni iine girecektir. Buna karlk, iki kynn da ayn devlete ait olmasna ramen boazn genilii karasularnn iki katndan fazla ise, ilke olarak, arada bir ak deniz eridi bulunacaktr. Bununla birlikte, tarihsel haklar nedeniyle kimi boazlardaki bu nitelii gsteren deniz alanlarnn da karasular ya da isular olarak kabul edilmesi olana vardr. Yine bir uluslararas boazn iki kysnn deiik devletlere ait olmas durumunda ise, bu sularn snrlandrlmann uluslararas hukuka uygun bir biimde gerekletirilmesi gerekmektedir. Ancak, ky devletlerinin bir snrlandrmaya gitmeden bu blgeyi ortak blge olarak dzenleme yetkileri de retide sz konusu edilmektedir. te yandan, uluslararas boazlara ilikin genel nitelikli kurallarn ayr bir andlama konusu oluturan boazlarn zel hukuksal dzenini de etkilemeyecekleri kabul edilmektedir (B.M.D.H.S., madde 35/c). Uluslararas boazlardan genel gei rejimine gelince, gei zgrl temel ilkeyi oluturmaktadr. Bir yaplageli kural olarak kabul edilen bu ilkenin daha sonra 1958 Cenevre K.B.B.S. ile de teyid edildii grlmektedir (madde 16/4). Ancak, bu gei zgrlnn kullanlmasndaki koullar asndan, 1958 Szlemesi ile B.M.D.H.S. arasnda birtakm farkllklar gzlenmektedir. 1958 Szlemesine gre, uluslararas boazlardan gei zgrl "zararsz gei" niteliindedir. Genel olarak karasularndan zararsz gei hakkna benzeyen bu boazlardan gei zgrl bir ana noktada karasularndaki gei hakkndan ayrlmaktadr. Karasularndan zararsz gei hakknn ky devletinin gvenlii bunu gerektiriyorsa ve devletler arasnda hibir ayrm gzetmemek kouluyla sreli olarak ky devletince askya alnabilmesine karn (madde 16/3), uluslararas boazlar iin ky devletine bu olanak tannmamaktadr (madde 16/4). t e yandan, U.A.D.'nin 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas kararnda belirttii gibi, 302

boazlardan bu zararsz gei hakknn, bir yaplageli kural olarak, sava ve ticaret gemisi ayrm yaplmadan b t n gemilere tamnd kabul edilmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28). B.M.D.H.S.'ne gelince, uluslararas hukukta ilk kez, iki t r uluslararas boaz arasnda gei dzeni asndan bir ayrma gidilmektedir. Bylece, iki ak deniz ya da mnhasr ekonomik blge arasndaki boazlar ile bir yanda karasular te yanda ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgeyi birletiren boazlar ayr dzenlemelere bal tutulmaktadr. B.M.D.H.S.'nin iki ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgeyi balayan uluslararas boazlara ilikin hkmleri incelendiinde (madde 3744), gei dzeninde temel kuraln "transit gei" olarak kabul edildii grlmektedir (madde 38). Ancak, bu t r bir boazda transit gei hakkndan yararlanabilmek, bu boazn bir devletin kta lkesi ile bir adas arasnda bulunmamas ve ayrca bu adann anda benzeri kolaylklar gsteren bir ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgenin bulunmamas koullaryla olanakldr (madde 38/1). Aksi bir durumda aada greceimiz "zararsz gei" dzeni uygulanacaktr (madde 45/1,a). "Transit gei hakk"nn kabul edildii durumlarda, bu hak b t n gemiler ve uaklar iin geerli olup (madde 38/1), geiin kesintisiz ve hzl yaplmas gerekmektedir (madde 38/2). Yine, bu gei dzeni iinde, kuvvet kullanmak ya da kuvvet kullanma tehdidinde bulunmak yasaktr (madde 39/1,b). Gemiler, ky devletinin uluslararas uygulamada genellikle kabul edilen nitelikteki ulam gvenlii ve kirlenmeyi nlemeye ynelik kurallarna uygun davranmak zorundadrlar (madde 39/2). Uaklar da, Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn ya da ky devletinin uluslararas uygulamaya uygun olarak kabul ettii uu kurallarna sayg gstererek ve srekli olarak radyo frekanslarn izleyerek, bu boazlar zerinden umak zorundadr (madde 39/3). Gemilerin transit gei srasnda denizde aratrma yapmalar yasaktr (madde 40). Transit gei hakk ky devletince askya alnamaz (madde 44). B.M.D.H.S.'nin bir devletin karasular ile bir ak deniz ya da mnhasr ekonomik blge arasnda yeralan uluslararas boazlara ilikin ngrd temel kural ise, "zararsz gei" dzeni olmaktadr (madde 45/1,b). Bylece, bu t r boazlarda, ilke olarak, karasularnda uygulanan zararsz gei dzeninin geerli olmas ngrlmektedir (madde 45/1). Ancak, 1958 Szlemesinde de kabul edildii gibi, buradaki zararsz gei hakknn, karasularndakinden farkl olarak, ky devletince askya alnmas olana yoktur (madde 45/2). Uluslararas boazlardan transit gei dzeni ile zararsz gei dzeni karlatrld zaman, transit gei koullarnn daha serbest olduu gz303

lenmektedir. zellikle, ky devletinin gemilerin geilerini nceden bildirmesini istemesi olana ya da denizaltlarn su yznden gemesi gibi koullarn transit gei dzeni iin geerli olmadklar grlmektedir. B. Trk Boazlar

Yukarda ana izgileriyle belirtmee altmz boazlara ilikin genel nitelikli kurallar yannda, kimi boazlarn da zel dzenlemelere balandklar grlmektedir. Aralarnda Cebelitark Boaz, Magellan Boaz, Danimarka Boazlar ve Malacca Boazn sayacamz bu t r boazlarn en nemlilerinden biri de Trk Boazlar olmaktadr. Anlan boazlardan Cebelitark Boaz, Fransa ve ngiltere arasnda 8.4.1904'te gerekletirilen bir bildiri ve 27.11.1912'de Fransa ile spanya arasnda imzalanan bir andlama, Magellan Boaz 23.7.1881 Buenos Aires Andlamas ve Danimarka Boazlar da 14.3.1857 Kopenhag Andlamas ile ticaret ve sava gemileri iin serbest gei rejimi altna koyulmulardr (bkz. S. Toluner, s. 138-139). Burada yalnzca Trk Boazlarnn hukuksal dzenlenmeleri ele alnacaktr. a. Trk Boazlar rejiminin geliimi

Trk Boazlar 1453'te stanbul'un fethinden 19. yzyln ilk yars sonlarna kadar, Osmanl devletinin tam ve mnhasr egemenlii altnda tutulan ve geiin ancak onun izni ile gerekletii bir rejime sahip olurken, bu d u r u m daha sonra, uluslararas genel gelimelere de paralel olarak, deiiklie uramtr (bu konuda geni bilgi iin bkz. Y. nan, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara, 1986, s. 7-20). Bu deime ilk nce ticaret gemilerinin Trk Boazlarndan serbest geii konusunda olmutur. Nitekim eitli kapitlasyon belgeleri araclyla Osmanllarn Avrupal devletlere ve 1774 Kk Kaynarca Andlamas ile Rusya'ya ticaret gemileri bakmndan tand gei serbestlii ikili dzeyde kabul edilen dzenlemeleri oluturmutur. lk kez Trk Boazlarnn Osmanllar ile Rusya arasnda 14.9.1829 tarihinde imzalanan Edirne Andlamas ile, aslnda yalnzca Rusya'ya kar kabul edilen bir ykmllk sonucu, Ruslarla ticaret yapan ve Osmanllarla sava halinde olmayan btn devletlerin ticaret gemilerine ak tutulmas kabul edilmitir (mad. 7. Bkz. N. Erim, Metinler, s. 283). Bunu Avrupal byk devletlerle Osmanllar arasnda 30.3.1856'da imzalanan Paris Andlamasyla genel bir biimde b t n devletlerin ticaret gemileri iin serbest gei ilkesinin kabul izlemitir (mad. 11. N. Erim, Metinler, s. 347). Buna karlk, sava gemilerinin bar zamannda Trk Boazlarndan geii, 1774-1840 yllar arasnda yalnzca Rus sava gemilerinin o dnem koullarndan yararlanarak kez elde ettikleri ksa sreli gei serbestlii dnda (bun304

lar, Napolyon'un Msr ve italya seferleri, 1805-1807 Avusturya-FransaRusya sava ve M. Ali Paa'nm stanbul'u tehdit etmesi srasnda tannmlardr: bkz. F.A. Vali, Bridge across the Bosporus, Baltimore and London, 1971, s. 183), I. Dnya Savana kadar ilke olarak yasaklanmtr. Bu durum, ilki 15.1.1809 tarihli Kale-i Sultaniye J anakkale) Andlamas (madde 11) olan ve 13.7.1841 Londra Boazlar Andlamas (madde 1), 30.3.1856 Paris Boazlar Andlamas (madde 1), 13.3.1871 Londra Andlamas (madde 2) gibi eitli andlamalarla srekli olarak kabul edilmitir (Andlamalarm anlan hkmleri iin srasyla bkz. N. Erim, Metinler, s. 237, 312,355 ve 369). I. Dnya Savann bitiminde ve Atatrk'n nderliinde balatlan ulusal mcadele dnemine girerken Trk Boazlarna ilikin veriler deerlendirildiinde, Batl devletlerin genel olarak uluslararas boazlar rejimi diye benimsedikleri gei serbestlii rejimini Trk Boazlar iin de uygulamak istedikleri grlmektedir. Nitekim, Mttefik Devletlerin 30.10.1918 Mondros Andlamas ile birlikte Trk Boazlarnn btn gemiler iin gei serbestlii ilkesi altna konulmasn Osmanl imparatorluuna kabul ettirdikleri gzlenmektedir (mad. 1. Bkz. S.L. Meray ve O. Olcay, Osmanl mparatorluu'nun k Belgeleri (Mondros Brakmas, Sevr Andlamas, lgili Belgeler), Ankara, 1977, s. 1). Kurtulu Sava srasnda A t a t r k ve arkadalarnn, gvenlii korunmu olmak kouluyla, Trk Boazlarndan serbest geii kabul edeceklerini bildirdikleri gzlenmektedir (bkz. H. Pazarc, "Boazlar Rejimine likin Trk D Politikas ve Karlalan Kimi Sorunlar", Prof. Dr. Ernst E. Hirsch'in Hatrasna Armaan, Ankara, 1986, s. 853-854). Boazlar rejimini dzenleyen bir andlama da Sevres Andlamasdr. Hibir zaman yrrle girmemi olan bu Andlama ile, stanbul dnda Trakya'y Yunanistan'n egemenliine brakan ve bylece bir kysnn egemenlii Yunanistan'a ve Anadolu kysnn egemenlii Trkiye'ye braklan Boazlar blgesinin iki yannda birden, Trk ve Yunan askerinden ve silahtan arndrlm blge kurulmas ngrlmektedir. Ayrca Boazlardan geiin b t n devletlerin gerek ticaret gerekse sava gemileri iin, hem bar hem sava zamannda, serbest olmas ve bu konudaki dzenlemelerin ve denetimin bir Boazlar Komisyonu araclyla yaplmas kabul edilmektedir. T.B.M.M. Hkmetinin uluslararas dzeyde tannmaya balamas ile yapt nc andlama olan 16.3.1921'de Rusya ile imzaland Moskova Andlamas da Boazlara ilikin bir hkm iermektedir. Anlan Andlamann 5. maddesi aynen yledir: "Boazlarn bilcmle akvamn mnakalat ticariyesine kadn ve bu hususta serbestii m r r u r u teminen tarafeyni mteakideyn Karadeniz 305

ve Boazlarn tabi olaca nizamnamenin ihzar katisini dveli sahiliye murahhaslarndan mrekkep olarak bilhare teekkl edecek bir konferansa tevdie muvafakat ederler. u kadar ki mezkr konferanstan sdr olacak mukarreratn Trkiye'nin hakimiyet-i mutlakasna ve Trkiye ile payitaht olan stanbul ehrinin emniyetine bir gna halel iras etmemesi arttr" (metin iin bkz. Atatrk'n Milli D Politikas, Ankara, 1973, Cilt I, s. 549). Bu hkmden de anlalaca gibi, taraflar, Boazlar ve Karadeniz'e ilikin hukuksal dzenlemelerin, Karadeniz'e kyda devletler arasnda gerekletirilmesini ngrmektedir. Boazlar rejimine ilikin bundan sonraki aama, T.B.M.M. Hkmetinin 20.11.1922'de balayan Lozan Bar Koneransna katlarak grmelere taraf olmasdr. Bir ara Fransa'nn Bar Konferansndan ayr bir Boazlar Konferans toplayarak ayr bir Boazlar Szlemesi yaplmasn nermesine ramen, ngilizlerin buna kar kmas sonucu, bir tek konferans ile sorunun zmne gidilmitir. Sovyetler Birliinin bar konferansna davet edilmemi bulunmasna ramen, T.B.M.M.'nin srar zerine, anlan devletin de Trk Boazlarnn rejimine ilikin olarak konferansn bu ksmna katlmas kabul edilmitir. Bylece Sovyetlerin de Lozan Konferansna katlmay kabul etmeleri nedeniyle Trkiye'nin 1921 Moskova Andlamasnda Boazlar sorununun yalnzca Karadeniz'e kyda devletler arasnda dzenlenmesi ykmll de st kapal bir biimde ortadan kalkm olmaktadr. Lozan Konferans srasnda Trk Boazlarnn rejimine ilikin ana grn ortaya kt grlmtr. Birincisi, Mttefik Devletler ve zellikle ngiltere tarafndan savunulan ve Boazlarn askerden ve silahtan arndrlmasn, bir Boazlar Komisyonu'nun geileri dzenlemesini ve gei serbestliini isteyen grtr. kincisi, Sovyetler'in savunduu ve Boazlarn sava gemilerine ve hava sahasnn askeri uaklara kapal tutulmasn, Boazlar blgesi zerinde kesin Trk egemenliini isteyen grtr. ncs ise, Trkiye'nin savunduu ve gei serbestliini kabul etmekle birlikte Boazlar blgesinin tam olarak egemenlii altnda tutulmasn isteyen grtr. Lozan Boazlar Szlemesi ile kurulan Boazlar rejiminin ana zelliklerine gelince, bunlar drt noktada toplamak olana vardr. En bata, bu Szleme (madde 1) ile Trk Boazlarndan geite ilkenin serbestlik olduu kabul edilmektedir. Ancak bu gei serbestlii, gemilerin ticaret ya da sava gemisi olmasna ve geiin sava ya da bar durumunda yaplmasna gre, kimi farkllklar gstermektedir. Bu verilere gre, ticaret gemileri ve sivil uaklar, bar zamannda ve sava zamannda Trkiye'nin tarafsz olduu zaman, tam gei serbestliine (madde 2. Lahika parag. l / a ve b), sava zamannda Trkiye savaansa tarafsz devletlerin gemi306

lerine, sava kaa tamamak ve dmana yardm etmemek kouluyla, gei serbestliine (madde 2, Lahika parag. l / c ) sahip olacaklardr. Sava gemileri ve sava uaklar da, bar zamannda ve sava zamannda Trkiye'nin tarafsz olduu zaman, t a m gei serbestliinden (madde 2, Lahika parag. 2/a ve b), sava zamannda Trkiye savaansa tarafsz sava gemileri, dmana sava kaa, dman askeri veya uyruu tamamak kouluyla, gei serbestliinden yararlanacaklardr. kinci olarak Lozan Boazlar Szlemesi ile (madde 4) anakkale ve stanbul Boazlarna kyda blgelerde 15-20 kilometrelik blgeler ile anakkale Boaz nnde Ege Denizinde yer alan Yunanistan'a ait Limni ve Semadirek ve Trkiye'ye ait mroz, Bozcaada ve Tavan Adalar askerden ve silahtan arndrlmaktadr. nc olarak Boazlardan geii dzenleyen ve denetleyen uluslararas nitelikte bir Boazlar Komisyonu kurulmaktadr (madde 10). Drdnc olarak ise, Boazlar gei rejimini herhangi bir ineme olur ya da askerden arndrlm blgelerin gvenlii tehlikeye derse, Szlemeye taraf devletler ve her haliyle Fransa, ngiltere, talya ve J a ponya, Milletler Cemiyetinin kararlatrd b t n nlemlere uyarak bu t r eylemleri nleyeceklerdir (madde 18). Lozan Boazlar Szlemesinin Trkiye'nin isteklerini tam olarak k a r lamam olmas yannda, 1930'lu yllarda Akdeniz'de ve dnyada grlen gelimeler, kimi gvenlik sorunlarn da gndeme getirmitir. Bunun zerine Trkiye, bir konferans toplanmas ve bu rejimin deitirilmesi konusunda gerekli giriimlere balamtr (geni bilgi iin bkz. H. Pazarc, a.g.y. (Hirsch Armaan), s. 858-861). Bu giriimler sonucu 22.6.1936'da Montreux Konferans toplanm ve 20.7.1936'da Montreux Szlemesi i m zalanmtr. Montreux Szlemesi ve ekleri T.B.M.M.'nin 31.7.1936 gnl o t u r u munda grlp oybirliiyle onaylanarak, 31.7.1936 gn ve 3056 sayl yasasnn konusunu oluturmutur (R.G., 5.8.1936, Say 3374). Ana Szlemenin, Trkiye de dahil, alt devletin onaylamas sonucu tutulacak t u tanak gnnden balayarak yrrle girecei ngrlmtr (madde 26). Bu durum 9.11.1936 gn gerekletirilerek Szleme o gn yrrle girmitir. (bkz. A.G. kn-A.R. kn, Trk Antlamalar Rehberi, Ankara, 1973, s. 509). Buna karlk, anakkale ve stanbul Boaz blgelerinin Trkiye tarafndan askerletirilmesi, imza tarihinde yrrle giren ek protokola uygun olarak, 15.8.1936 tarihiyle birlikte gerekletirilmeye balanmtr. Szlemeyi, talya dndaki Lozan Boazlar Szlemesinin btn imzac taraflar onaylayarak yrrle koymulardr. talya, 3.5.1938'de Szlemeye katlrken, Japonya da, kinci Dnya Sava sonras Mttefiklerle 8.9.1951 tarihinde imzalad San Fransisco Andlamas ile Szlemeden ekilmitir (mad. 8 And. metni iin bkz. R.G., .17.5.1952, Say 8112). 307

b.

Montreux Boazlar Szlemesi i) Boazlar rejimi

Montreux Szlemesinin tamam, 29 maddelik bir ana metin, bu ana metne drt ek ve bir de protokoldan olumaktadr. Ana Szlemenin balangcnda Boazlar deyimi ile anakkale Boaz, Marmara Denizi ve stanbul Boaznn birlikte kastedildii bildirildikten sonra, 1923 Lozan Boazlar Szlemesinin yerine geen bu Szlemenin amacnn "Trkiye'nin gvenlii ve Karadeniz'de kyda Devletlerin gvenlii erevesinde" Boazlardan geiin dzenlenmesi olduu belirtilmektedir. Montreux Szlemesi ile gerekletirilen dzenlemelerin, nem srasna gre, banda Lozan Boazlar Szlemesi ile getirilen askerden arndrlm blgelerin ve Boazlar Komisyonu'nun kaldrlmas gelmektedir. Askerden arndrlm blgelerin kaldrlmasna ilikin olarak Szleme metninde dorudan bir h k m yeralmamaktadr. Bununla birlikte, sivil uaklarn Boazlar zerinden uuunu dzenleyen 23. maddede Boazlarn askerletirilmesine dolayl bir atfta bulunulmaktadr. Ancak, Lozan Szlemesinde yeralan bu t r hkmlerin bu yeni Szlemede yeralmamas nedeniyle Boazlarn askerletirilmesi ana szleme ile st kapal kabul edilmi olmaktadr. Fakat buna karlk, ek protokol aka Boazlarn askerletirilmesine izin vermektedir. Boazlar Komisyonu'nun kaldrlm olduu ise Szlemenin 24. maddesi ile aka bildirilmektedir. Bylece, Komisyona tannan b t n yetkiler Trkiye'ye aktarlmtr. Montreux Szlemesi ile kabul edilen gei rejimine gelince, ilke serbestliktir (madde 1). Ticaret gemileri, bar zamannda ve sava zamannda, Trkiye tarafszsa, tam serbert gei hakkna sahiptirler (madde 2-4). Bu gei transit olarak, geminin bayra ve y k ne olursa olsun, salk denetimi dnda herhangi bir formaliteye bal olmadan gerekletirilecektir. Klavuz almak da istee baldr. Trkiye'nin kendisini yakn bir sava tehlikesi tehdidi altnda sayd zaman ticaret gemileri bar zamanndaki koullara uygun olarak yalnzca gndzleri geebileceklerdir (madde 6). Sava zamannda, Trkiye savaansa, Trkiye ile savata olm a y a n devletlerin ticaret gemileri, dmana hibir biimde yardm etmemek kouluyla, gndz geeceklerdir (madde 5). Sava gemilerinin bar zamannda geileri ise snflarna bal olar a k deimektedir. Bylece, asker tankerler kimi silah snrlarm amyorsa, n bildirime gerek kalmadan ve tonajlar hesaba katlmadan tek balarna gei hakkna sahiptirler (madde 9). Bunlarn dnda kalan yardmc gemiler, hafif su st gemileri ve kk sava gemileri, gndz ge308

mek, gerekli n bildirimde bulunmu olmak, gei srasnda kuvvetinin t m kuruluunu bildirmek ve toplam Boazlardaki yabanc sava gemisi says 9 gemiyi ya da 15.000 tonu amamak kouluyla, serbeste transit geebileceklerdir (madde 10/1). Buna karlk, anlan gemilerin dnda kalan sava gemileri (ki bunlar 25.3.1936 tarihli Londra Deniz Andlamasndan esinlenen szlemenin II nolu ekine gre hatt harp gemileri, uak gemileri ve denizaltlardr) iin Karadeniz'e kyda devletler ile olmayanlar arasnda bir ayrma gidilmektedir. Bylece, Szlemenin hkmlerine gre, Karadeniz'e kyda olmayan devletlerin uak gemilerinin hatt harp gemilerinin ve denizaltlarnm Boazlardan gemesi yasaklanmtr. Karadeniz'e kyda olan devletlerin 15.000 tonu aan hatt h a r p gemileri ise tek bana ve en ok iki torpido eliinde Boazlardan, nbildirim ve geite kuvvet bildirimi koullarn yerine getirmek suretiyle, geebilecektir (madde 11). Yin bu devletlerin satnaldklar, baka denizlerde yaptklar ya da baka denizlere tamire gnderdikleri denizaltln, nceden bildirilmek, gndz, su stnden ve tek bana olmak kouluyla, Boazlardan geebilecektir (madde 12). Belirtilen bu snrlamalar Trkiye'nin ars zerine Boazlar snrl bir sre iin ziyaret eden gemilere uygulanmayacaktr (madde 17). te yandan, bar zamannda Karadeniz'e kyda olmayan devletlerin Boazlar gemeye hak kazanan hafif su st gemileri, kk sava gemileri ve yardmc gemilerinin Karadeniz'deki toplam tonaj olaan olar a k 30.000 ton ile snrlanmtr (madde 18/1,a). Bu snrlama kimi koullarda 45.000'e kadar kabilir (madde 18/1,b). Bir devletin sava gemilerinin tonaj en ok verilen bu toplam tonajn 2/3'ne kadar varabilir (madde 18/1,c). insancl amal durumlar bu snrlandrmalarn dnda tutulmutur (madde 18/1,d). Yine, Karadeniz'e kyda olmayan devletlerin anlan gemileri, a m a l a n ne olursa olsun, 21 gnden fazla burada kalamazlar (madde 18/2). Sava zamannda, Trkiye tarafsz ise, yabanc sava gemileri arasnda bir ayrma gidilmektedir. Tarafsz devletlerin sava gemilerine yukarda bildirilen bar zaman koullar uygulanacaktr (madde 19/1). Buna karlk, savaan devletlerin sava gemilerinin Boazlardan gemesi ilke olarak yasaktr (madde 19/2). Bu son kurala iki kuraldlk ngrlmtr: i) Milletler Cemiyeti erevesinde alnacak nlemlere ilikin geiler; ii) balama limanndan ayrlm gemilerin buraya dnmesi. Sava zamannda, Trkiye savaansa, Boazlardan sava gemilerinin geii konusunda istedii gibi davranmakta serbesttir (madde 20). Ayn koullar Trkiye kendisini yakn bir sava tehlikesi tehdidi altnda sayarsa da geerlidir (madde 21). Boazlar zerinden uaklarn geii konusunda Szleme yalnzca si309

vil uaklara, Akdeniz ile Karadeniz arasnda, yasak blgelerin dnda ve nbildirim kouluyla, gei hakk tanmaktadr (madde 23). Bylece, askeri uaklarn Boazlar stnden gemesi sorunu Szleme d braklm a k suretiyle Trkiye'nin egemen yetkisi altnda bulunmaktadr. ii) Montreux Szlemesinin sona ermesi ya da deitirilmesine ilikin hkmler

Montreux Szlemesi, ilke olarak, 20 yllk bir sre iin yaplmtr (madde 28/1). Ancak, Szlemenin 1. maddesinde kabul edilen Boazlardan gei serbestlii ilkesinin sresi sonsuz olarak belirlenmitir (madde 28/2). Baka bir deyile, Montreux Szlemesi yerine baka bir andlama konulmadan ortadan kalksa bile Boazlardan gei serbestliinin ilke olarak srmesi gerekmektedir. Bu hkmle, bir yandan, Trkiye'nin bundan byle Boazlarn srekli olarak gei serbestlii ilkesinden yararlanmasn kabul etmesi ve andlamalarn yokluu ya da boluu durumunda da gei rejimi konusunda bu ilkeye aykr den egemen haklar kullanamamas, te yandan, yeni bir Boazlar szlemesinin bu ilkeyi kolaylkla deitirememesi salanm olmaktadr. Bu d u r u m aslnda bugn de uluslararas boazlarn genel gei rejimi konusunda geerli kabul edilen temel ilkeye uymaktadr (rnein, B.M.D.H.S., mad. 36/1 ve 45/2). Bununla birlikte, andlamalar hukukuna gre, Montreux Szlemesine taraf devletlerin oybirliiyle bu ilkeden vazgeilmesi ya da bu ilkenin ayn taraflarn oybirliiyle deitirilmesi olana ortadan kalkm deildir (bkz. Viyana Andlamalar Hukuku Sz., mad. 39). Szlemede ngrlen bu 20 yllk sreden iki yl nce, taraflardan birinin bir nbildirimde bulunmas durumunda, Szlemenin iki yl sonra b t n taraflar iin sona ermesi gerekmekte idi (madde 28/3). Bu durumda Szleme taraflar yeni Boazlar rejimini saptamak zere bir konferans toplanmasn ve buna katlmay kabul etmektedir (madde 28/4). ngrlen 20 yllk sre 1956'da sona erdiine ve Szlemeye son vermek iin herhangi bir n-bildirim yaplmadna gre Montreux Szlemesi yrrlkte kalmay srdrmektedir. Ancak, bundan byle herhangi bir taraf devletin herhangi bir zamanda Szlemeye son verme nbildiriminde bulunmas durumunda Szlemenin iki yl iinde sona ermesi olasl her a n vardr. te yandan, taraf devletlerin dzenlenmesini ve katlmay kabul ettikleri bir konferansn yeni bir andlama oluturmas ya da Trkiye'nin yeni andlamaya taraf olmamas durumuyla ilgili Szlemede herhangi bir h k m bulunmadndan, byle bir olaslkta, Trk Boazlarnn 1. maddedeki srekli kabul edilen gei serbestlii ilkesi ile birlikte uluslararas hukukta kabul edilen teki yaplageli kurallar erevesindeki bir rejim altna girmeleri gerekecektir. 310

Montreux Szlemesinin tmyle deitirilmesi olanann yannda, Szlemenin bir blmnn deitirilmesi olana da vardr (madde 29). Szlemenin yrrle girmesinden balayarak her be ylda taraf devletlerden herhangi biri Szlemenin bir ya da birka maddesinin deitirilmesini isteme hakkna sahiptir. Bu amala bir taraf devletin her be yllk srenin bitiminden ay nce bu isteini ve ilgili deiiklik nerisini bildirmesi ve Szlemenin 14. ve 18. maddesinin deitirilmesi iin bir, teki maddelerin deitirilmesi iin iki taraf devlete desteklenmesi gerekmektedir. Anlan nerinin diplomasi yoluyla bir sonu elde edememesi durumunda, bu amala btn taraflarn katlmay kabul ettikleri bir konferans toplanmas zorunluluu vardr. Byle bir konferansta, Boazlardan geecek sava gemilerinin say ve tonajna ilikin 14. madde ile Karadeniz'e kys olmayan devletlerin orada bulunduracaklar sava gemisi say ve tonajna ilikin 18. maddenin deitirilmesi iin taraf devletlerin 3/4 ounluu yeterlidir. Ancak, bu zel ounluk iinde Trkiye dahil Karadeniz'e kyda devletlerin en az nn bulunmas gerekmektedir. Baka bir deyile, Trkiye bu konudaki deiikliklerde veto hakkna sahiptir. Szlemenin teki maddelerinin deitirilmesi iin ise taraf devletlerin oybirlii gereklidir. Szlemeyi ksmen deitirmeyi amalayan bu olanak da bugne kadar hi kullanlmamtr. III. DEVLETN BELRL EGEMEN HAKLARA S A H P OLDUU ULUSLARARASI DENZ ALANLARI t

Uluslararas deniz alann oluturmakla birlikte ky devletinin belirli birtakm egemen haklara sahip olduu alanlar unlardr: i) bitiik blge; ii) balklk blgesi; iii) kta sahanl; iv) mnhasr ekonomik blge. 1. Bitiik blge (contiguous zone; zone contigue; Anschluj3zone)
Kaynaka:
Trke: Ch. Crozat, "Devletler Hukukunda Bitiik Mntka Mefhumu",

M. Rait Sevi'e Armaan, stanbul, 1956, s. 533-562; M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn (Karasular ve Bitiik Blge) Hukuki Stats,
Ankara, 1959, s. 179-200; S.L. Meray, Cilt I, s. 419-425; S. Toluner, s. 171-176; E.F. elik, 1987, 2. kitap, s. 211-220. Yabanc dil: G. Gidel, "La mer territoriale et la zone contigue", R.C.A.D.I., 1934-11, s. 241-273; A.V. Lowe, "The development of the concept of the contiguous zone", B.Y.I.L., 1981, s. 109-169; A.M. Frommer, "The British Hovering Acts: A contribution to the study of the contiguous zone", R.B.D.I., 1981-1982, s. 434-458; C. Economides, "The contiguous zone, today and tomorrow", in C.L. Rozakis and C.A. Stephanou (eds.), The n e w law

311

of the sea, Athe and Amsterdam, 1983, s. 69-82; H. Pazarc, "Le concept de zone contigue dans la Convention sur le droit de la mer de 1982", R.B.D.I., 1984-1985, No. 1, s. 249-271; E. Roucounas, "Sub-marine archeological research: some legal aspects", in U. Leanza (ed.), II regime giuridico internazionale del mare mediterraneo, 1987, s. 309-336; H. Pazarc, "Sur la recherche archeologique subaquatique en M6diterran6e", ayn yapt, s. 359-366.

A.

Tanm ve geliimi

Bitiik blge, karasularna bitiik olan ve ky devletinin belirli bir uzakla kadar birtakm denetleme yetkileri kulland deniz alann belirtmektedir. ilk bitiik blge iddias 1736'da ingiltere tarafndan ortaya atlm olup, anlan devletin 18. ve 19. yzyllarda Hovering Acts ad altnda kard eitli yasalarn konusunu oluturmutur. Bu yasalarla ingiltere, karasularna bitiik ak deniz alannda yabanc gemileri gmrk ve maliye konularnda denetleme altna koymutur. Bunu, aralarnda A.B.D.'nin de bulunduu, eitli devletlerin bitiik blge ilan etmesi izlemitir. Bitiik blge kavram, 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 24) ve 1982 B.M.D.H.S. (mad. 33) ile, andlamalar araclyla da, teyid edilmitir. Bitiik blgenin inr her zaman karasularmn d snrdr. Bitiik blgenin d snrna gelince, bu, dnemlere gre, deiiklikler gstermektedir. ingiltere'nin 1736'da ilan ettii bitiik blge, karasularnn lld esas izgiden 5 mil teye kadar varmakta olup, ingiltere'min 3 millik karasuyuna sahip olduu hesaba katld zaman, 2 mil geniliindeki bir deniz alann kapsamaktadr. 1958 Cenevre K.B.B.S., bitiik blge geniliini karasularnn lld esas izgiden balayarak en ok 12 mil olarak saptamtr. 1982 B.M.D.H.S. ise, bu genilii en ok 24 mil olarak benimsemektedir. Ancak, belirli bir bitiik blgenin gerek geniliinin sz edilen uzaklklardan karasular genilii ktktan sonra kalan deniz eridi olduunu gzden kaybetmemek gerekmektedir. b. Hukuksal rejimi

Bir ky devletinin bitiik blgeye sahip olmas, ancak byle bir blge zerinde yetki kullanacana karar vermesi ve ilan etmesi ile olanakldr. Ky devletinin bitiik blge ilan ederek belirli birtakm yetkiler kullanmas gnmze kadar yalnzca denizin su tabakasn ilgilendirmekteydi. Nitekim, geleneksel olarak, ky devleti, tartmasz bir biimde, yalnzca drt konuda denetleme ve cezalandrma yetkerini kullanma hakkna sahiptir: i) gmrk; ii) maliye; iii) salk; iv) g (rnein: 1958 312

Cenevre K.B.B.S., mad. 33). Uygulamada, tartmal olmakla birlikte, devletlerin gvenlik amacyla bitiik blge ilan ettikleri de ska rastlanan bir d u r u m d u r (rnein, 1970'li yllarda Benglade, Sri Lanka, Yemen, Hindistan ve Pakistan gibi: Bkz. N.U., Legislation nationale et traites concernant le droit de la mer, Doc. ST./LEG/SER.B/19, srasyla s. 5, 9, 24, 48 ve 86-87). Ky devletinin bitiik blgede kullanabilecei yetkiler ise, devletin lkesinde, isularnda ya da karasularnda geerli olan ve belirtilen konulardaki mevzuatna aykr davranlmasn daha bitiik blgede iken nlemek; eer anlan bu alanlarda su ilenmise de, bunlar ileyenleri bitiik blgede yakalayp cezalandrmaktr. Baka bir deyile, bitiik blgede kullanlan yetkilerin konusu ky devletinin kara lkesi, isular ve karasularnda ilenen sular olup, burada bir lkesel yetkinin kullanmnn lke dna uzanmas sz konusudur. Dolaysyla, geleneksel olarak bitiik blgede kullanlan yetkilerin kayna ky devletinin lkesinde ilenen sular olmaktadr. Son yllarda bitiik blge kavramnn kapsammn geniletilmesi giriimleri ile kar karya bulunulmaktadr. Nitekim, B.M.D H.S.'nin 303. maddesi ky devletlerinin arkeolojik ve tarihsel zenginlikler konusunda bitiik blge ilan edebileceini kabul etmektedir. Anlan maddenin 2. fkras aynen yle kaleme alnmtr: "Bu eyalarn ticaretini kontrol etmek iin, sahildar devlet, 33. maddeyi uygulayarak, bunlarn, o maddede ngrlen blgedeki deniz dibinden, kendi izni olmakszn karlmasn, lkesi zerinde veya karasularnda, kendisinin ayn maddede ngrlen kanunlarna ve kurallarna aykr bir davran olarak kabul edebilir" (A. zman, B.M.D.H.S., s. 144). Grlecei gibi, B.M.D.H.S.'nin 303. madde 2. fkras, Szlemenin bitiik blge kavramn dzenleyen 33. maddesine gnderme yapmak suretiyle, arkeolojik bitiik blge kavramnn ortaya kmasna olanak salamtr. Arkeolojik ve tarihsel zenginlikleri korunmas amacyla ortaya atlan bu bitiik blge kavram geleneksel bitiik blge kavramn byk deiikliklere uratmakta ve yeni sorunlar domasna yer vermektedir. En bata, geleneksel olarak yalnzca su tabakasn ilgilendiren bitiik blge kavram, bu yeni biimiyle deniz tabann ve hatta, toprak altnda bulunan tarihsel ve arkeolojik kalntlar nedeniyle, toprak altn da kapsamnn iine almaktadr. ikinci olarak, yeni biimiyle bitiik blgede ky devletinin kullanaca yetkiler eskisinden deiiktir. Nitekim, geleneksel biiminde bitiik blgede devletin denetleme ve cezalandrma yetkisini kullanabilmesi iin yasalarna aykr eylemlerin lkesinde ya da karasularnda ilenmi ya da ilenmek zere olmas gerekmektedir. Oysa, yeni biiminde, bitiik SS

blgenin bizzat iinde arkeolojik ve tarihsel zenginliklere ilikin olarak ilenecek sulara, bu konuda lke iinde ya da karasularnda uygulanan yasalarn uygulanmas ngrlmektedir. Baka bir deyile, bitiik blge, bu amala, ky devletinin lkesinin bir paras gibi deerlendirilmektedir. Nihayet, arkeolojik bitiik blge deniz yatan ilgilendirdii iin deniz yata zerinde tamamen ya da ksmen yeralan kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi teki deniz alanlar ile st ste gelmesi ve kimi blgelerde ky devletlerinden birinin kta sahanl ya da mnhasr ekonomik blge iddiasnda bulunmas gibi karmak snrlandrma sorunlarna yer vermesi olasl vardr (bu konuda bkz. H. Pazarc, "Le concept de zone contigue dans la Convention sur le droit de la mer de 1982", R.B.D.I., 1984-1985/1, s. 263-269; H. Pazarc, "Sur la recherche archeologigue subaquatique en Mediterranee", in U. Leanza (ed.), II regime giuridico internazionale del mare Mediterraneo, Milano, 1987, s. 359-366). Btn bu nedenlerle, bitiik blge kavramnn arkeolojik ve tarihsel zenginlikleri kapsamas konusunda kimi tepkilerle karlalmaktadr. Bylece, B.M.D.H.S.'nde yeralmakla birlikte, anlan Szlemeye taraf olmayan devletler bakmndan arkeolojik bitiik blge kavramnn bir yaplageli kural erevesinde geerli olmas olana bugn iin yoktur (bkz. H. Pazarc, a.g.y. (R.B.D.I.), s. 252-260). Trkiye'nin uygulamas deerlendirildiinde, 7.6.1926 gn ve 906 sayl "Gmrk K a n u n u n u n Baz Maddelerinin Tadiline Dair K a n u n " ile 4 millik bir gmrk bitiik blgesi kabul edildii grlmektedir. Ancak, 2.5.1949 gn ve 5383 sayl gmrk yasas araclyla Trkiye'nin gmrk snrnn siyasal snr ile ayn tutulmas nedeniyle (mad. 2), bugn iin Trkiye herhangi bir gmrk bitiik blgesine sahip deildir. te yandan, 1964 karasular yasamzn 8. maddesinde "Trk karasularna bitiik ve karasularnn lld esas hatlardan itibaren 12 deniz miline kadar uzayan sahalarda, balklk ve canl deniz kaynaklarnn iletilmesi bakmndan, karasular rejimi uygulanr" denmek suretiyle, bir balklk "bitiik" blgesi kurulduu gzlenmektedir. Ancak, geleneksel bitiik blge kavramnn yalnzca gmrk, maliye, salk ve g konularnda tartmasz bir biimde kabul edildii gz nnde tutulursa, byle bir blge ilannn bitiik blge kapsam erevesinde ele alnmamas gerektii ortaya kmaktadr. Nitekim, Trkiye 1982 tarihli karasular yasas ile 1964 yasasnn tm n yrrlkten kaldrrken, bu konuda yeni bir dzenlemeye gitmemek suretiyle anlan balklk "bitiik" blgesini de ortadan kaldrmtr. Dolaysyla, bugn Trkiye herhangi bir balklk "bitiik" blgesine de sahip bulunmamaktadr. Fakat, Trkiye'nin 1964 yasasnda "karasularna bitiik" deyimini kulland iin bitiik blge kavram iinde ele alnma eilimi gsterilen 1982'den nceki balklk blgesinin, bugn artk kendi bana bir kavram oluturduunun uluslararas yarg organlarnca kabul 314

edildii grlmektedir. Aada bitiik blge kavram dnda bamsz bir deniz alann oluturan balklk blgesi ayr olarak ele alnacaktr. 2. Balklk blgesi (fishery zone; zone de peche; Fischereizone)
Kaynaka: Trke: M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats, Ankara, 1959, s. 65-75 ve 187-191; Y. nan, Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara, 1976, s. 17-29, 76-80, 92-106 ve 184-201; M. Gnlbol, "1951 ngiliz-Norve Balklk Davas" S.B.F.D., Cilt XI, say 4, 1956, s. 151-157. Yabanc dil: E. Brown, "Iceland's fishery limits: the legal aspects", The WorId Today, 1973, s. 68-80; R.R. Churchill, "The fisheries jurisdiction cases: the contribution of the International Court of Justice to the debate on coastal States fisheries rights", I.C.L.Q., vol. XXIV, 1975, s. 82-105; J.P. Beurier, Ressources halieutiques et droit international, Brest, 1979; L. Caflish, "Fisheries in the exclusive economic zone: an overview", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 149-172; J. Morin, "La zone de peche exclusive au Canada", C.Y.I.L., 1964, s. 77-106; Y. van der Mensbrugghe et B. Schutter, "Les zones de peche exclusives et la Convention de Londres du 9 mars 1954", in la Belgique et le droit de la mer, Bruxelles, 1969, s. 82 vd.; E. Langavant et O. Pirotte, "L'affaire des pecheries islandaises", R.G.D.I.P., 1976, s. 51-103.

Balklk blgesi, geni anlamnda, balk avlanlmas konusunda ky devletinin lkesel yetkisi altna konulmu deniz alann belirtmektedir (J. Morin, "La zone de peche exclusive au Canada", C.Y.I.L., 1964, s. 87). Ancak, gerek balklk blgesinin genilii gerekse de ky devletinin balk avlanmasna ilikin olarak bu alanda kullanabilecei yetkilerin kapsam yakn zamanlara kadar nemli gelimelere konu olmutur. Dolaysyla, teki deniz alanlar kavramlarndan bamsz bir balklk blgesi kavramnn varl ve zellikleri bir hayli tartmaya yer vermitir. Uygulanan hukukta ilk balklk blgesi kavramnn 28.9.1945'te A.B.D. Bakan Truman'n bu konuda yaynlad bir bildiriden kaynakland grlmektedir. "Ak Denizin Belirli Alanlarndaki Ky Balkl Konusunda Amerika Birleik Devletlerinin Politikas" baln tayan bu bildiri ile A.B.D. karasularnn tesinde yeralan alanlarda balkl korumaya ynelik olarak A.B.D.'nin ulusal kurallarnn geerli olaca bildirilmektedir (metin iin bkz. U.N., Lavvs and regulations on the regime of the high seas, New York, 1951 Doc. ST/LEG/SER.B/1, s. 112-113). A.B.D. bir snr vermemekle ve bu blgede egemenlik iddiasnda bulunmamakla birlikte, Truman Bildirisi birok Gney Amerika devletinin, denizin su tabakasnda ve deniz yatanda, 200 mile kadar varan egemenlik alanlar 315

iddialar tarafndan izlenmitir (bkz. Y. nan, Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara, 1976, s. 76-80). Bu durum karsnda, 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferansnda, karasular ve ak deniz kavramlar arasnda bir balklk blgesi kavramnn belirlenmesi konusu da gndeme gelmitir. Nitekim, zlanda, Konferansta yapt nerileri ile ekonomisi balkla baml devletlerin karasular dndaki deniz alanlarnda ncelikli balklk haklarna sahip olmalarnn kabul edilmesini istemitir (bkz. U.A.D.'nin 25.7.1974 tarihli ngiltere ile zlanda arasndaki Balklk Davas karar: C.I.J., Recueil, 1974, s. 24). Anlan neri andlama h k m olarak gerekli ounluu toplayamamakla birlikte, Konferansn, 26.4.1958 tarihinde, ky balkl konusunda bir tavsiye karar almasna yol amtr. Kararn h k m blm aynen yle kaleme alnmtr: "1. Muhafaza maksadyla, sahildar Devletin karasularna bitiik ak denizin bir blgesinde bir balk nevinin veya balk nevileri-nin avn tamamen tahdit etmek gerekiyorsa, byle bir d u r u m u n dilne bir ekilde hallini temin maksadyla ayn blgede avlanan dier Devletlerin, bu nevi balklara olan ihtiyac dolaysyla sahildar Devletin hususi taleplerini tanyan ve ayn zamanda da dier Devletleri^ menfaatlerini gz nnde t u t a n bir anlama esasnn hazrlanmas hususunda sahildar Devletle ibirlii yaplmasn, v e 2. Herhangi bir anlamazln halli iin uygun grlen uzlatrm a ve tahkim usullerinin hazrlanmasn, Tavsiye eder." (M. Gnlbol, a.g.y. (Sahil Sular), s. 247). Cenevre'de 1960'ta yaplan kinci Deniz Hukuku Konferansnda da bir A.B.D.-Kanada ortak nerisi ile 6 millik karasuyundan sonra 6 millik m n hasr balklk blgesi kurulmas yannda, ayrca, Brezilya-Kba ve U r u guay'n ortak nerisi ile bu 12 milden sonra da ky devletine ncelikli haklar tannan tercihli balklk blgesi dnceleri bir oy farkla gerekli ounluu elde edememitir (bkz. U.A.D.'nn 25.7.1974 tarihli ngiltere v e zlanda arasndaki Balklk Davas karar: C.I.J., Recueil, 1974, s. 25). Cenevre deniz hukuku konferanslarnda bir sonuca varlamamas zerine devletlerin tek-tarafl ilemleri ile deiik genilikte ve nitelikte balklk blgeleri ilan etme yoluna gittikleri grlmektedir. U.A.D.'nn 25.7.1974 tarihli ngiltere ile zlanda arasndaki Balklk Davas karar bu tek-tarafl ilemler sonucu iki deiik balklk blgesi kavramnn belirginletiini bildirmektedir (C.I.J., Recueil, 1974, s. 23). Bunlardan birincisi, yalnzca balklk blgesi (fishery zone; zone de peche) adn tamakta olup, esas izgiden balayarak karasular dnda 12 mile kadar varan deniz alannda ky devletinin balklk konusunda mnhasr yet316

kilere sahip olmasn salamaktadr, ikinci kavram ise, balklk tercihli haklar (preferential rights of fishing; droits de peche preferentiels) olarak anlan ve mnhasr balklk blgesinden sonra yeralan ak deniz alannda ky devletine teki devletlere gre ncelikli haklar t a m y a n bir kavramdr. Divan'a gre, 12 millik mnhasr balklk blgesi bir yaplageli deeri kazanmtr. Buna karlk, Divan'n anlan davadaki kararna gre, giderek artan bir biimde kabul edilmesine ramen tercihli balklk blgesi 1974'te henz bir yaplageli deerine sahip deildir (C.I.J., Recueil, 1974, s. 25-27). U.A.D.'nin belirtilen kararnn zerinden ok gemeden, mnhasr balklk blgesi ilanlarnn, bu kez ky devletine mnhasr ekonomik haklar salayacak olan "miras denizi" (patrimonial sea; mer patrimoniale) ya da mnhasr ekonomik blge gibi kavramlara dayanarak, 200 mile kadar vard gzlenmektedir (L. Caflish, "Fisheries in the economic zone: an overview", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 153-154). Ancak, 1980'li yllarn bana kadar henz bir yaplageli deeri kazanamam bulunan mnhasr ekonomik blge kavramnn uygulanan uluslararas hukukta yerlemesine kadar, devletlerin, daha ok geici amalarla, 200 mile kadar varan balk, lk blgeleri ilann srdrdne tank olunmaktadr (J.-P. Beurier, Ressources lalieutiques et droit international, Brest, 1979, s. 58). Bugn mnhasr ekonomik blge kavramnn uygulanan uluslararas hukukta bir yaplageli kural olarak yerlemi bulunmas nedeniyle bamsz balklk blgesi kavramnn giderek yerini bu yeni kavrama brakmas beklenmektedir.

3.

Kta sahanl (continental shelf; plateau Continental; Festlandsockel)

Kaynaka: Trke: S.L. Meray, "Devletler Hukukunda Kt'a Sahanl Meselesi", S.B.F.D., 1955, Cilt X, say 1, s. 80-135; S.L. Meray, "Kt'a Sahanl Hakknda Cenevre Szlemesi (29 Nisan 1958)", S.B.F.D., Cilt XIII, say 4, 1958, s. 80-94; H. Pazarc, "Kta sahanl Kavram ve Ege Kta Sahanl Sorunu", Prof. Aziz Kkl'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 395-421; . nal, "Kta, Sahanlnn Hukuki Rejimi", Adalet Dergisi, Cilt 66, Say 10, 1975, s. 1-12; S. Akhan, "Denizlerin Gnmzde Kazand nem, Deniz Tabannn Jeomorfolojik zellikleri ve Ege Sorunu", Jeomorfoloji Dergisi, Cilt 7, say 6, 1977, s. 119-135; H. Pazarc, "Uluslararas Adalet Divan'mn Tunus-Libya Kta Sahanl Uyumazlna ilikin 24 ubat 1982 Tarihli Karar", M.H.M..H.B., Yl 2, Say 2, 1982, s. 42-46; A. Gndz, "Ege Denizi Kta Sahanl Davas ve Baz Dnceler", M.H.M..H.B., Yl 3, Say 2, 1983, s. 11-23; H.A. Kabaaliolu, "Uluslararas Adalet Divannn Geici Koruyucu Tedbirler Alma Yetkisi ve Yunanistan'n Talebi", Dantay

317

Dergisi, 1978, Say 28-29, s. 35-75; H.A. Kabaaliolu, "Ege Kt'a Sahanl Uyumazlnda Ortaya kan Hukuki Sorunlar v e Lahey'de S a v u n u l a n Yunan Grleri", Dantay Dergisi, 1979, Say 34-35, s. 89-117; S. Toluner, s. 176-228; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 220-230; C. Karakse, "Ege'de Deniz Sorunlarnda Trk ve Yunan Grleri: Jeolojik Adan", Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 52-79; H. Pazarc, "Ege'de Deniz Sorunlarnda Trk v e Yunan Grleri: Hukuki Adan", ayn yapt, s. 79-94; A. Gndz, "Kta Sahanl Hukukunda Yeni Gelimeler (IibyaMalta Davas)", Hukuk Aratrmalar, Cilt 1, Say 3, s. 5-24. Yabanc dil: H.W. Mouton, The Continental shelf, The Hague, 1952; Ch.
Vallee, Le p l a t e a u Continental dans le droit positif actuel, Paris, 1971;

B. Rster, Die Rechtsordnung des Festlandsockels, Berlin, 1977-, E. Gounaris, Die Vlkerrechtliche und aussenpolitische Beudeutung der Kontinentalshelf, Frankfurt, 1979; U.D. Klemm, Die seewartige Grenze des Festlandsockels: Geschichte, Entwicklund und lex lata eines seevlkerrechlichen Grundproblems Berlin, 1976; C. L. Rozakis, The GreekTurkish dispute ver the Aegean continental shelf, Kingston, 1975; M.D. Blecher, "Equitable delimitation of continental shelf", A.J.I.L., 1979, s. 60-88; J. Lang, Le plateau continental de la mer du Nord: arret de la Cour Internationale de Justice, 20 Fvrier 1969, Paris, 1970; G. Gidel, "A propos des bases juridiques des pr6tentions des Etats riverains sur le plateau continental: lesf doctrines du droit inhrent", Z.a..R.V., 1958, s. 81-101; W. Friedmann, "The North Sea continental shelf cases: a critique", A.J.I.L., 1970, s. 229-241; L.F.E. Goldie, "The International Court of Justice's "natural prolongation" and the continental shelf problem of islands", N.Y.I.L., 1973, s. 237-261; D.E. Kari, "islands and the delimitation of the continental shelf: a framework for analysis", A.J.I.L., 1977, s. 642-673; F. Rigaldies, "La delimitation du plateau continental entre etats voisins",
C.Y.I.L., 1976, s. 116-174; H. Pazarc, La delimitation du plateau continental et les les, Ankara, 1982; D.W. Bowett, "Exploitation of mineral resources and the continental shelf", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 21-32; H. Pazarc, "Le plateau continental et le soi-disant "principe de distance", ayn yapt,

s. 73-76. A. Kta sahanl k a v r a m v e g e l i i m i

Kta sahanl, ky devletinin kara lkesinin denizin altnda sren doal uzantsna verilen addr. Hukuksal a n l a m d a kta sahanl k a v r a m kinci D n y a Sava sonras o r t a y a km olup, y e r b i l i m i n (jeoloji) b u konuda belirledii eler zerine dayanmaktadr. B u nedenle, kta sahanln h u k u k asndan ele a l m a d a n nce d n y a m z n y e r b i l i m asndan yapsn ksaca t a n m a k gereklidir. a. D e n i z y a t a n n y e r b i l i m asndan yaps

D n y a , y e r b i l i m a s n d a n i n c e l e n d i i z a m a n , iki d e i i k y e r k a b u u n a s a h i p b u l u n m a k t a d r : i) k t a l a r ; ii) o k y a n u s t a b a n (bkz. C. K a r a k s e , "Ege'deki Deniz Sorunlarnda T r k ve Y u n a n Grleri: Jeolojik Adan", 318

Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 53-54). Yer kabuunun yaklak %40'n oluturan ktasal kabuun kalnl ortalama 35 km. olup, hafif granitik malzemeden olumaktadr. Okyanus tabann oluturan yer kabuunun ortalama kalnl ise 6 km. olup, daha ar bir bazaltik malzemeden olumaktadr. Olaan olarak deniz yata kara lkesi ile okyanus taban arasnda yukardan aaya doru u yerbilimsel eleri kapsamaktadr: i) yerbilimsel anlamda kta sahanl (continental shelf; plateau continental; Festlandsockel); ii) Kta yamac ya da evi (continental slope; talus continental; Kontinentalabhang); iii) Kta ykselimi ya da eii (continental rise; glacis precontinental; Kontinentalanstieg) (rnein bkz. M.-J. Keen, An introduction to marine geology, Oxford and London, 1968, s. 35-38). Ancak kimi blgelerde kta ykseliminin bulunmad ve kara lkesinin doal uzantsnn yalnzca yerbilimsel kta sahanl ve kta yamac ile okyanus tabanna ulat da gzlenmektedir. Kara lkesi ile okyanus t a b a m arasnda yer alan bu yerbilimsel elerin t m kta kenar (continental margin; marge continentale; Kontinentalrand) adn almaktadr (geni bilgi iin bkz. J.L. Worzel, "Survey of continental margins", in D.T. Donovan (ed.), Geology of shelf seas, Edinburg and London, 1968, s. 117-154). Kta kenarndan sonra ise okyanus taban balamaktadr. Gerek ktasal yer kabuunun gerekse okyanus tabannn ayr nitelikler gsteren birer kelti tabakas ile rtld gzlenmektedir. b. Hukuk kavram olarak kta sahanl

Kta sahanlnn hukuksal adan kapsad yerbilimsel eler nemli deiiklikler gstermektedir. Kta sahanl kavramnn uygulanan hukuk kavram olarak ortaya kmas 28.9.1945'te A.B.D. bakan Truman'n bir bildirisi ile olmutur. Geri bu bildiriden nce kimi devletlerin deniz yatana ilikin birtakm hak iddialarna ya da snrlandrma andlamalarna rastlanmaktadr (9.11.1910 tarihli bir Portekiz ynetmelii, 29.9.1916 tarihli bir Rus bildirisi, Venezuela ile Trinite ve Tobago smrgesi adna ngiltere arasnda 26.2.1942 tarihli Paria Krfezi Anlamas bu konudaki ilk rnekleri oluturmaktadr: Bkz. B. Rster, Die Rechtsordnung des Festlandsockels, Berlin, 1977, 133-139). Ancak, bunlar o tarihlerde bir hukuk kavram oluturma nitelii gstermemektedir. T r u m a n Bildirisi, z olarak, doal kaynaklarn korunmas ve bunlardan yararlanlmas amacyla A.B.D. kylarna bitiik olan ve ak deniz altnda yeralan kta sahanln oluturan deniz yata ve onun toprak altnda yetkilerin A.B.D. hkmetine ait olduunu bildirmektedir (metin 319

iin bkz. U.N., Law and regulations on the regime of the high seas, Legislative Series, ST/LEG/SER.B/1, s. 38-39). Bildiri, ayrca, komu devletlerle bu alamn snrlandrlmas gerekiyorsa bunun haka ilkelere gre yaplacan vurgulamaktadr. Bu arada, kta sahanl zerinde yeralan ak denizin rejiminde herhangi bir deiiklik olmayaca da ilan edilmektedir. Truman Bildirisinin szn etmedii temel sorunlardan olan bir ky devletinin kta sahanl alannn nereye kadar uzanaca konusundaki aklama ise, bu Bildiriye ilikin olarak A.B.D. Hkmetince yaplan basn bildirisisinde yeralmaktadr (metin iin bkz. ayn yapt, s. 39). Buna gre, kta sahanl, deniz yatann 100 kula (fathom) derinliine kadar olan blgeyi kapsayabilecektir (bu derinlik yaklak 200 m. dir). Truman bildirisinin hemen arkasndan birok devletin kendi kta sahanlklar zerinde eitli haklar ve yetkiler ne srdkleri gzlenmektedir. Gney Amerika devletleri ile balayan bu uygulama, ngiliz smrgeleri (zellikle Basra Krfezi ve Gney Amerika smrgeleri) iin Birleik Krallk ve Commonwealth yesi devletlerce de izlenmitir. 1950'li yllarda ise zlanda, Filipinler, srail, Portekiz ve Kore Cumhuriyeti gibi devletlerin kta sahanl ilan ettikleri grlmektedir (bkz. H. Pazarc, "Kta Sahanl Kavram ve Ege Kta Sahanl Sorunu", Prof. Aziz Kkl'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 397-398). Kta sahanl kavramyla ilgili ikinci aama, 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferans ile varlan aama olmutur. Bu Konferans erevesinde yaplan andlamalardan biri de Kta Sahanl Szlemesidir. Bu Szleme ile kta sahanl konusunda akla kavuturulan sorunlar arasnda adalarn da ilke olarak kta sahanlna sahip olduunun belirtilmesini sayabiliriz (mad. 1). Ancak, 1958 Cenevre Szlemesinin kta sahanl kavram konusunda en belirgin katks bu alann d snr ile ilgili olandr. Szlemeye gre, bir ky devletinin kta sahanlnn d snr, birbirinden farkl iki ayr lte gre saptanabilecektir: i) 200 metre (ki bu aayukar 100 kulaa denk gelmektedir) derinlik; ii) 200 metre derinlikten sonra, eer bu blge iletilebilirse, iletilebilme (mad. 1). 1958 Szlemesi, ayrca, kta sahanl kavram erevesinde ky devletinin sahip olduu haklar ve yetkilerin nitelii konusunda da k tutmaktadr. Buna gre, bu haklar ve yetkilerin mnhasr olarak ky devletine ait olduu ve ky devletinin bunlara sahip olmas iin herhangi bir uygulama ya da ilan etmeye gerek olmad kabul edilmektedir (mad. 2). Kta sahanl kavramnn akla kmasnda bir baka aamay da U.A.D.'nn 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar oluturmaktadr. Bir yandan, Hollanda ve Denimarka, te yandan, F. Al320

manya arasndaki bu kta sahanl uyumazlklarn birletirerek inceleyen U.A.D.'nin bu erevede en byk katks, ky devleti lkesinin denizin altndaki doal uzantsnn kta sahanl kavramnn temel ilkesi olduunu bildirmesidir (bkz. C.I.J., Recueil, 1969, s. 22, 29, 31 ve 51). te yandan, Divan kta sahanl snrlandrlmasnda uygulanmas gereken yaplageli kuralnn da haka ilkeler olduunu bildirmektedir (C.I.J., Recueil, 1969, s. 46-47). 1958 Cenevre Szlemesinde kta sahanlnn d snrnn saptanmasnda 200 m. derinlik ltnn yannda iletilebilme ltnn de kabul, bu alandaki iletme teknolojisinin gsterdii gelimelere bal olarak, kta sahanlnn d snr konusunda byk tartmalara neden olmutur. Bu durum karsnda, 1969 Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'nda da grld gibi, hukuksal bakmdan kta sahanl kavramnn yerbilimsel anlamnda kta sahanln at gr kabul edilir olmutur. Baka bir deyile, genellikle 200 m. derinliine kadar uzanan yerbilimsel anlamndaki kta sahanl anlayndan giderek ayrlmd ve lkenin deniz altndaki t m doal uzantsnn kta sahanl kavram iinde kabul edildii gzlenmee balamtr. Ancak, bu doal uzantsnn nerede son bulduu konusu III. Deniz Hukuku Konferansna kadar akla kavumam bir sorun olarak kalmtr. III. Deniz Hukuku Konferans ve onun sonucunda ortaya kan B.M.D.H.S. bu sorunlarn zmnde son aamay oluturmaktadr. Bugn hukuksal bakmdan kta sahanl kavram yukarda belirttiimiz yerbilimsel elerin n birden kapsamaktadr. Nitekim, ad geen Szlemenin 76. maddesi, kta sahanlnn bir devlet lkesinin doal uzants olduunu bildirdikten sonra, ilke olarak, kta kenarnn u noktasna kadar devam edeceini kabul etmektedir. Baka bir deyile, bugn kta sahanl kavram, hukuksal bakmdan, yerbilimsel anlamndaki kta sahanl, kta yamac ve kta ykseliminin t m n iermektedir. Ancak, yine Szlemenin ad geen maddesine gre, eer kta kenarnn u noktas karasularnn llmesinde esas alnan izgiden balayarak lldnde 200 milin berisinde kalyorsa, bir ky devletinin kta sahanlnn, ilke olarak, 200 mile kadar uzanaca kabul edilmektedir. Oysa bu, hukuksal anlamnda kta sahanl kavramnn, kta kenarnn yeterli genilikte olmad durumlarda, okyanus tabannn bir blmn de ierebileceini gstermektedir. B. Kta sahanlnn hukuksal rejimi

Gerek 1958 Cenevre Szlemesi (madde 2), gerek B.M.D.H.S. (madde 77) kta sahanl zerinde ky devletinin egemen haklara sahip olduunu bildirmektedir. 321

Bu egemen haklarn zelliklerine gelince ise, en bata, sz konusu haklarn ky devletinin doal olarak sahip olduu haklar oluturduklar grlmektedir. Zira, ky devletinin bu haklara sahip olmas iin herhangi bir biimde bu alanda bizzat birtakm eylemlerde bulunmas ya da bu alan zerindeki sz konusu haklarn ilan etmesi gerei yoktur. Bu nedenle U.A.D. 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar kararnda ky devletinin haklarnn kta sahanl zerinde fiilen (ipso facto) ve balangtan beri (ab initio) varolduunu teyid etmitir (C.I.J., Recueil, 1969, s. 22, 29 ve 31). Ky devletinin kta sahanl zerindeki haklarnn ikinci zellii, bu haklarn mnhasr olarak bu ky devletine ait olmasdr. Baka bir deyile, bir devlete ait kta sahanl zerindeki haklar yalnzca bu devletin yararlanaca ya da onun ak izniyle yararlanlacak haklardr (1958 Sz., mad. 2/2; B.M.D.H.S, mad. 77/2). nc olarak, ky devletinin kta sahanl zerindeki bu haklar yalnzca doal kaynaklardan yararlanlmas amacna yneliktir. Ky devleti bu alan zerinde yalnzca doal kaynaklarn aratrlmas ve ekonomik iletilmesi konusunda haklara sahip bulunmaktadr (1958 Sz, mad. 2/4; B.M.D.H.S, mad. 77/4). Ky devletinin zerinde hakk olduu doal kaynaklarn niteliklerine gelince, bunlar iki t r kayna kapsamaktadr: i) Madenler ve teki cansz kaynaklar; ii) deniz yata ve toprak alt ile srekli fiziksel dokunma durumunda bulunan canllar. Grlecei gibi, ky devletinin zerinde hak sahibi olduu canl kaynaklar ya sngerler, midyeler, mercanlar gibi t a m olarak tabana yerleik bir biimde bulunan sabit deniz rnlerinden, ya yengeler, stakozlar, salyangozlar gibi tabana srekli fiziksel dokunma iinde hareket eden srngelerden, ya da deniz taraklar, deniz kestaneleri gibi deniz yatann toprak altna yerleen canllardan olumaktadr. Bu canl kaynaklara, ayrca, deniz yosunlar ve teki deniz bitkileri gibi deniz tabanna yerleik bulunan bitkileri de eklemek gerekmektedir. Madenler ve teki cansz kaynaklara gelince, bunlar gerek deniz yata zerinde kelti tabakas iinde bulunan maden yumrularn, gerekse toprak altnda bulunan her trl madeni ve hidrokarbrleri iermektedir. Ky devletinin yukarda saylan haklarn kullanrken kta sahanl zerinde yapay adalar, eitli nitelikte tesisler ve ara-gereler yerletirmek ya da yerletirilmesine izin vermek yetkisi vardr (1958 Sz, mad. 5; B.M.D.H.S, mad. 80). Bunlarn kta sahanlna yerletirilmesi durumunda tesisler zerinde kta sahanl devletinin ynetsel ve yargsal yetkileri geerli olmaktadr. Kta sahanl devleti bunlarn evresinde en ok 500 metreye kadar varabilecek gvenlik kordonu kurma yetkisine de sahip322

tir. te yandan, kta sahanl devleti bu t r tesislerin varln tehlike iaretleri koymak suretiyle belirtmek zorundadr. Ayrca, B.M.D.H.S.'nin bir maddesi ile (madde 82), 200 milden fazla kta sahanl alanna sahip olan ky devletlerinin bu snrdan sonraki kta sahanlnda elde edecei madenler ve hidrokarbrler zerinden uluslararas deniz tabann dzenlemek ve iletilmesini denetlemekle grevlendirilen Uluslararas Deniz Yata Otoritesine, kimi koullara uygun olarak, bir t r vergi demesi ngrlmektedir. Ky devletine kta sahanl zerinde tannan bu haklarn kullanm kta sahanl stnde bulunan su alannn ve onun stnde yer alan hava sahasnn rejimini hibir biimde deitirmemektedir (1958 Sz., mad. 3; B.M.D.H.S., mad. 78/1). Baka bir deyile, kta sahanl stndeki su alan ak denizi oluturuyorsa, ak deniz rejimi b t n koullar ile geerliliini korumaktadr. Eer, kta sahanl stnde, ky devletine ait bir mnhasr ekonomik blge yer alyorsa, o zaman da bu kavram erevesinde sz konusu su alan zerinde geerli olan rejim btn geerliliini koruyacaktr. Oysa, ad geen her iki rejim erevesinde de nc devletlerin bu su alanndan gemicilik bakmndan tam yararlanma zgrlkleri vardr. Yine bu su alannn ak deniz oluturmas durumunda nc devletlerin baka haklar ve zgrlkleri (rnein, balklk vb.) sz konusu olmaktadr. Kta sahanl devleti kta sahanl zerinde haklarn kullanrken nc devletlerin b t n bu haklarna ve zgrlklerine hibir zarar vermemekle ykmldr (1958 Sz., mad. 5/1; B.M.D.H.S., mad. 78/2). te yandan, nc devletler bir devletin kta sahanl zerine, ky devletinin kimi bakmlardan isteklerini de gznnde tutmak suretiyle, kablolar ve petrol ya da gaz tayan borular yerletirme hakkna sahiptirler (1958 Sz., mad. 4; B.M.D.H.S., mad. 79). C. Kta sahanlnn snrlandrlmas

Yukarda belirtilen nitelikteki bir kta sahanlnn snrlandrlmas konusu devletleri ve uluslararas hukuk uzmanlarn en ok uratran sorunlardan birini oluturmaktadr. Bugn de bu alandaki kurallarn neler olduu konusunda tartmalar sona ermi deildir. Ancak, 1950'li yllara gre bu alanda bir hayli ilerleme de kaydedilmi bulunmaktadr. Bir deniz alannn snrlandrlmas sz konusu olunca kuramsal dzeyde, t r snrn saptanmas gerekmektedir: i) i snr; ii) d n snr; iii) yan snr. Kta sahanlnn i snrna ilikin kuramsal dzeyde herhangi bir sorun yoktur. Kta sahanlnn i snr ky devletinin karasularnn bit323

tii izgi olmaktadr. Baka bir deyile, bir ky devletinin kta sahanl bu devlet karasularnn biti izgisinin deniz yata zerindeki izdmnden balamaktadr. Kta sahanlnn d n snr ile yan snrnn saptanmasna gelince, bu, komu kyda devletlerin varl durumunda gerekmektedir. Bir blgede iki ya da daha ok devletin kylar birbirlerine karlkl bulunuyorlarsa d n snrn saptanmas gerekmektedir. Kyda devletler bir kta sahanlna gre ayn cephede yer alyorlarsa, baka bir deyile yan yana bulunuyorlarsa, o zaman da kta sahanlnn yan snrnn saptanmas gerekmektedir. Ancak, kimi corafi veriler kyda devletlerin kylarnn birbirlerine gre konumlarnn bu iki lte gre kesin bir biimde ayrlmasna da her zaman olanak vermemektedir. Bu nedenledir ki, nceleri d n snr ile yan snr saptanmasna ilikin kurallarn ayr ayr deerlendirilmesine (1958 Cenevre Kta Sahanl Sz., mad. 6) karn, bugn snrlandrma konusunda bu iki d snra ilikin kurallarn bir elde dzenlenmesi yoluna gidilmektedir (B.M.D.H.S., mad. 83/1). Kta sahanlnn snrlandrlmasna ilikin ilk uygulanan hukuk hkm, 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesinin 6. maddesi olmaktadr. Sz konusu madde, n snr ile yan snr saptanmasn dzenleyen hkmleri ayr ayr belirlemesine karn, her iki snr iin de sonuta ngrd kural yle zetleme olana vardr: Ayn kta sahanlna kyda devletler snrlandrmay anlama yoluyla gerekletirirler. Ancak, byle bir anlama gerekletirilememi ve zel durumlar (special circumstances; circonstances speciales) baka bir snrlandrmay gerektirmiyor ise, kta sahanl snrlandrlmas eit uzaklk ilkesine gre yaplr. 1958 Szlemesinin bu h k m kimilerince, eer taraflar arasnda bir anlama gerekletirilememi ise, eit uzaklk ilkesinin esas kural ve zel durumlarn kural-dl oluturduu biiminde yorumlanmaya allmtr (rnein, Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'nda Danimarka ve Hollanda bu gr savunmulardr: Bkz. C.I.J., Affaires du plateau Continental de la mer du Nord-Memoires, 1968, vol. I, s. 203 ve 356). Ancak, zel durumlar kavram iine giren durumlarn belirlenmesinde karlalan zorluklar ve eit uzaklk ilkesi uygulandnda haka olmayan her sonucun zel durum oluturmasnn kabul bir yandan, eit uzaklk ilkesinin yaplageli hukukunda da hibir zaman esas kural oluturmam olmasnn ve esas kural olarak T r u m a n Bildirisinden beri haka ilkelerin kabul edilmi olmas te yandan, 1958 Szlemesi hkmnde de aslnda haka ilkelerin uygulanmasnn kabul edildii biiminde yorumlanmaktadr. Bu gr bugn hem yazarlarca ve hem de uluslararas mahkemelerce kabul edilen yorumu oluturmaktadr (bkz. H. Pazarc, La delimitation du plateau continental et les les, Ankara, 1982, s. 108-123).
324

B.M.D.H.S. de 1958 Szlemesinin yukarda kabul edilen yorumu ynnde bir h k m iermektedir. Anlan Szlemenin 83. madde 1. fkras aynen yledir (A. zman, B.M.D.H.S., s. 41): "Sahilleri bitiik veya kar karya bulunan devletler arasnda kta sahanlnn snrlandrlmas, hakkaniyete uygun bir zme ulamak amacyla, Uluslararas Adalet Divan Statsnn 38. maddesinde belirtildii ekilde, uluslararas hukuka uygun olarak anlama ile yaplacaktr." Grlecei gibi, kta sahanl snrlandrlmas kyda devletlerce anlama yoluyla., uluslararas hukuka uygun olarak, haka bir sonuca varlacak biimde gerekletirilmek zorundadr. Bu da, gerek bir andlama araclyla, gerek byle bir andlamann yaplmamas durumunda, bar yollar erevesinde snrlandrmann haka ilkelere (equitable principles; principes equitables; Billigkeitsgrundstzen) gre gerekletirilmesi gerektiinin kabul olmaktadr. Kta sahanl snrlandrlmasnda yaplageli kurullarnn ne yolda olduuna bakldnda ise, uluslararas mahkeme kararlar srekli olarak snrlandrmann haka ilkelere gre yaplmas kuraln kabul etmektedirler. Bu, U.A.D.'nm 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar ile balayp (C.I.J., Recueil, 1969, s. 64-47 ve 53), bir uluslararas hakemlik mahkemesinin 30.6.1977 tarihli ngiltere-Fransa Kta Sahanl Davas karar (bkz. Affaire de la delimitation du plaeau continental entre la France et le Royaume-Uni, Paris, 1977, s. 84 ve 175), U.A.D.'nn 24.2.1982 tarihli Tunus-Libya Kta Sahanl Davas karar (C.I.J., Recueil, 1982, s. 37, 44, 46, 47, 59-60, 64, 75 ve 92), U.A.D.'nm 12.10.1984 tarihli Maine Krfezi Blgesinde Deniz Snrnn Saptanmas Davas karar (C.I.J., Recueil, 1984, s. 300-301 ve 344) ve U.A.D.'nn 3.6.1985 tarihli Libya-Malta Kta Sahanl Davas karar (C.I.J., Recueil, 1985, s. 31-38-40, 46 ve 57) ile teyid edilmitir. Haka ilkelerin zellikleri ve kapsamna gelince, yukarda bildirilen mahkeme kararlar erevesinde, ilk vurgulanmas gereken nokta, haka ilkelerin ex aequo et bono zm yolundan farkl olduudur. Nitekim, haka ilkeler uygulanan hukukun bir esi olup, mahkemelere hukuk-d verilerin de gznnde tutulmas suretiyle karar verme yetkisini tanyan ex aequo et bono zm yolundan ayrlmaktadr (rnein bkz.: U.A.D.'nm 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar, C.I.J., Recueil, 1969, s. 46; U.A.D.'nm 24.2.1982 tarihli Tunus-Libya Kta Sahanl Davas karar, C.I.J., Recueil, 1982, s. 60). Baka bir deyile, bir uyumazlkta, eski adyla hakkaniyet ve nsfet yolu diye adlandrdmz, ex aequo et bono zm ynteminin bir uluslararas mahkemece uygulanabilmesi 325

iin taraflarn bu ynde kesin rzas gerekmektedir. Oysa, uluslararas hukukun olaan kaynaklarndan doan ve uygulanan hukukun bir parasn oluturan haka ilkelerin bir uluslararas mahkemece uygulanabilmesi iin taraflarn bu ynde herhangi bir zel rzas gerekmemektedir. Haka ilkelerin uygulanmasnda vurgulanmas gereken ikinci nokta, haka ilkelerin somut olarak belirlenmesinde gznnde tutulmas gereken verilerin ok deiik olabileceidir (U.A.D.'nn 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar: C.I.J, Recueil, 1969, s. 50). Bylece, her somut olayda haka sonucu salayacak t m verilerin snrlandrlmada hesaba katlmas gerekmektedir. Bu nedenle, sz konusu blgenin bu adan anlaml b t n verilerinin deerlendirilmesi sonucu bir karara varlmaldr. Bu veriler deerlendirilirken birkann eitli derecelerde haka sonucu etkiledii grlrse, bunlarn nemleri orannda birarada gznne alnmas kabul edilmektedir. Uygulamada ve mahkeme kararlarnda kta sahanl snrlandrlmalarna ilikin olarak zerinde durulan haka ilkeler eleri genellikle unlardr (deiik rnekler iin bkz. H. Pazarc, a.g.y. (La delimitation), s. 168-241): Yerbilimsel eler (kta sahanlnn ayr jeofizik yaplara sahip olmas; blgenin biimini oluturan jeomorfolojik ve toporafik eler; deiik nitelikteki kelti tabakalar vb.); Corafi eler (snrlandrlacak alann boyutlar; kylarn i bkey ve d bkey olmas; kylarda zellikle uzun knt ve yarmadalarn ya da derin girintilerin varl; adalarn varl; kyda devletlerin kylarnn uzunluunun birbirlerine oran; kimi corafi elerin iki taraf bakmndan simetrik bir d u r u m oluturmamalar; adalarn ana lkeden uzakl ve komu devlet ana lkesine yaknl; adalarn boyutlar ve ekonomik yeterlilikleri; insancl corafyaya ilikin veriler, vb.); Blgede saptanm baka snrlarn varl (rnein, balklk blgesi snr vb.); Devletlerin yaamsal karlar (gvenlik; deniz ulatrmas; kta sahanlna bamllk; vb.); Snrlandrlacak lkenin hukuksal stats olup olmamas vb.); Blgede ortak petrol yata varl; Tarihsel haklarn varl (kstl bir biimde etkili olabilmektedir) . 326 (adann bamsz

Haka ilkelerin kapsamnn belirlenmesi konusunda gelimeler henz son bulmu deildir. U.A.D.'nn 3.6.1985 tarihli Libya-Malta Kta Sahanl Davas'na ilikin kararnda, iki komu devlet arasnda karlkl kylar arasndaki uzakln 400 milden az olmas durumunda doal uzantnn ve yerbilimsel elerin snrlandrmadaki nemini azaltc hkmlere yer vermesi (bkz. C.I.J., Recueil, 1985, s. 33 ve 35), son yllarda doal uzant ile corafi uzaklk ltlerinin birbirlerine gre yeri ve kta sahanl snrlandrlmasnda etkileri konusunda yeni tartmalarn almasna neden olmutur (rnein bkz. uzaklk ilkelerini savunan gr iin D.W. Bowett, "Exploitation of mineral resources and the Continental shelf", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 21-31 ve kart gr iin H. Pazarc, "Le plateau continental et le soi-disant [principe de distance] ", ayn yapt, s. 73-76). . Trk kta sahanl ve Ege kta sahanl uyumazl

Trkiye de, yukarda belirttiimiz gibi, herhangi bir ilana ya da fiilen iletmesine gerek olmadan, karasularnn d snrndan balayarak uzanan kta sahanl alanlarna sahiptir. Ancak, bugn iin Trkiye yalnzca Karadeniz'de Sovyetler Birlii ile kta sahanl snrlandrlmasn gerekletirebilmitir. Nitekim, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda 23.6.1978 tarihinde bir kta sahanl snrlandrmas anlamas imzalanmtr (metin iin bkz. R.G., 20.1.1981, Say 17226). Dolaysyla, bugn Karadeniz'de Bulgaristan ile kta sahanl yan snr, Ege'de Yunanistan ile karlkl ve yan kta sahanl snrlar, Akdeniz'de de Suriye ile kta sahanl yan snr ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ile karlkl kylar arasndaki kta sahanl snrnn belirlenmesi gerekmektedir. Anlan kta sahanl smrlandrlmalarnm en nemlisi, gerek blgenin kendine zg verileri gerekse iki komu devlet arasnda yaratt siyasal gerginlik nedeniyle, Ege'de Yunanistan ile gerekletirilmesi gereken kta sahanl smrlandrmasdr. Ege kta sahanl uyumazlnn domas 1972-1973 yllarna rastlamakta olup, bugn hl bir zme kavumam bulunmaktadr (sorunun geliimi ile ilgili bilgi iin bkz. H. Pazarc, a.g.y. (Kkl Armaan), s. 406412). Nitekim, Yunanistan'n Ege denizinde petrol aratrlmas konusunda ald birtakm kararlarn izleyerek Trkiye de 18.10.1973 tarihinde TPAO'ya Ege'de kta sahanl zerinde kimi petrol arama ruhsatlar vermitir. Anadolu ve Trakya'ya yakn Yunan adalarna karasular dnda kta sahanl alan brakmayan ve bunlarn arkalarna da geen bu aratrma ruhsatlar verme olayn Yunanistan 7.2.1974 tarihinde resmen protesto etmitir. Trkiye ise 27.2.1974 tarihli bir nota ile bu alanlarn Trkiye'nin doal uzants iinde bulunduunu ileri srerek Yunan protestosunu reddetmitir. Bylece ortaya kan uyumazlk, Trkiye'nin 1974 327

ylnda TPAO'ya yeni ruhsatlar vermesi ve Yunanistan'n bunlar protesto etmesi ile srmtr. ki devlet temsilcilerinin soruna bir zm bulmak amacyla Mays 1975'te dileri bakanlar ve babakanlar dzeyinde bir araya gelmeleri de sorunun zn zemedii gibi sorunun zm yolunun ne olmas gerektii konusunda da yeni sorunlar karmtr. Nitekim, bu grmeler ve onlar izleyen nota deimelerinde, Trkiye'nin uyumazln grmeler yoluyla zmn nermesine karlk Yunanistan'n U.A.D.'na gitme taraftar olduu grlmektedir. Ege kta sahanl sorunu 6-9.8.1976'da Trkiye'nin Ege ak deniz alannda sismik aratrmalar yapmaya balamas ile daha gergin bir ortama girmitir. Yunanistan, 6 ve 9.8.1976 tarihli notalar ile, bu ak deniz alan altnda bulunan kta sahanlnn kendisine ait olduunu ileri srerek Trkiye'yi protesto etmitir. 10.8.1976 tarihinde ise, Yunanistan, bu konu ile ilgili olarak, bir yandan, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'ne, te yandan da, tek-tarafl bir biimde Uluslararas Adalet Divan'na bavurmutur. Yunanistan'n Gvenlik Konseyi'ne bavurusu Trkiye'nin bu aratrmalarnn kta sahanl haklarn inedii ve dolaysyla uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettii gerekesine dayanmaktadr. Gvenlik Konseyi, 25.8.1976 tarihli ve 395 (1976) sayl karar ile, bir yandan taraflara uyumazlklar konusunda dorudan grmelere tekrar balamalarn tavsiye etmi ve te yandan, sorunu Divan'a gtrme olana zerinde taraflar dnmeye davet etmitir (metin iin bkz. I.L.M., 1976, vl. XV, s. 1235). Yunanistan'n U.A.D.'na tek-tarafl biimde sunduu bavurusuna gelince, Divan'dan iki istekte bulunduu grlmektedir. Yunanistan'n birinci istei ze ilikin bir karar verene kadar Divan'n koruma nlemi (ihtiyati tedbir) karar vermesine ilikindir. Yunanistan'n Divan'dan ikinci istei ise, doudaki Yunan adalar ile Trkiye arasndaki kta sahanl snrlandrlmasnm hangi kurallara gre yaplacann saptanmas olmaktadr. Yunanistan'n bu uyumazln zne ilikin isteinden de anlalaca gibi, Trkiye'nin batsnda bulunan adalarn Yunanistan'a bakan taraflar ile daha beride kalan adalarn otomatik olarak Yunanistan lehine kta sahanl dourduklar varsaymndan hareket edilmekte ve bylece bu alan uyumazlk d kabul ettirilmeye allmaktadr. U.A.D., Yunanistan'n bu bavurusu karsnda, d u r u m u Trkiye'ye bildirerek grn isterken, Statsnn 41. maddesine dayanarak koruma nlemi (ihtiyati tedbir) konusunda bir karara varma yoluna girmitir. Yunanistan'n Divan'a bir ad hoc yarg atamasna karn, Trkiye herhangi bir ad hoc yarg atama yoluna gitmedii gibi, 25-27.8.1976 tarihlerinde yaplan davann szl aamasna da katlmamtr. Ancak, Trki328

ye'nin 26.8.1976 tarihinde bir mektup ile Divan'n zellikle yetkisizliini ileri sren gzlemlerini Divan'a ilettii grlmektedir. Davaya hem yazl hem de szl aamasnda katlan Yunanistan'n koruma nlemi istemini Divan 11.9.1976 tarihli karar ile reddetmitir. ok zde belirtirsek, Divan'n red gerekesi Trkiye'nin yapm olduu sismik aratrmalarn, Yunan kta sahanl zerinde yapldklar bir an iin kabul edilse bile, Yunanistan'a onarlmaz zararlar verecek bir nitelikte olmadklardr; zira, sismik aratrmalar kta sahanl zerinde herhangi bir delme ya da zarar verme eylemini gerektirmemektedir (C.I.J., Affaire du plateau continental de la mer Egee- Demande en indication de mesures conservatoires, 1976, zellikle s. 10-11). Trkiye'nin yetkisizliini ileri srmesi zerine Divan nndeki davann ikinci aamasn, ze gemeden nce, Divan'n yetkisini incelemesi oluturmutur. Bu konuda Divan ilgili hazrlklarn yaparken, te yandan, taraflarn aralarnda yeni grmelere baladklar grlmektedir. Nitekim, uzmanlar dzeyindeki heyetler 2-11.11.1976'da Bern'de tekrar bulumular ve 11.11.1976'da ksaca "Bern Anlamas" diye anlan bir tutanak ile uyumazl zme gtrecek ze ilikin kurallar saptamak zere teknik heyetler dzeyinde almalar yapmak ve bu arada grmeleri rahatsz edecek her trl faaliyetten kanmak karar almlardr (metin iin bkz. C.I.J., Affaire du plateau continental de la mer Egee-Memoires, 1980, s. 280). "Bern Anlamas'n taraflarn heyetlerinin ve 1978'de de babakanlarnn bir araya gelmesi izlemitir. Bu arada, Divan yetki konusunda yazl aamasn bitirmi olup, Trkiye yetkisiz olduunu ileri srd Divan'a herhangi bir yazl gr bildirmemitir. Divan, taraflar 9-17.10.1978 tarihlerinde szl aamaya armtr. Trkiye, bu aamaya da katlmam, ancak 10.10.1978 tarihinde Yunanistan'n yetki konusunda ileri srd grlerini rtmeye ynelik bir mektubu Divan'a sunmutur. Gerek yazl ve gerekse szl aamada Yunanistan Divan'n yetkili olduunu iki ana gerekeye dayandrmaktadr. Birinci gereke, Trkiye ile Yunanistan'n da taraf olduklar 1928 tarihli Uluslararas Uyumazlklarn Bar zm Konusunda Genel Senedin 17. maddesi olmaktadr. Ad geen maddeye gre, taraflar aralarnda doan hukuksal uyumazlklar belirli bir sre iinde hakemlie sunma karar almamlarsa, herhangi biri sorunu Divan nne gtrme yetkisine sahip olmaktadr. Yunanistan'n Divan'n yetkisine ilikin olarak ileri srd ikinci gereke ise, Trkiye'nin zellikle 31.5.1975 tarihli babakanlararas Brksel ortak bildirisi ile uyumazln Divan'a gtrlmesini kabul etmesi olmaktadr. Uluslararas Adalet Divan, Yunanistan'n her iki gerekesi ile Trkiye'nin grlerini de inceledikten sonra, 19.12.1978 tarihli karar ile ken329

diinin bu uyumazla bakmaya yetkisiz olduuna karar vermitir (C.I.J, Recueil, 1978). Divan, Yunanistan'n 1928 Genel Senedine dayanarak ileri srd yetki konusunda yetkisizlik gerekesini Yunanistan'n Genel Senede taraf olurken koyduu bir ekinceye dayandrmtr. Sz konusu ekince, ana izgileriyle, Yunanistan'n lkesel yetki alanna giren sorunlar} Genel Senedin ngrd yntemlerin dnda braktn bildirmektedir. Kta sahanl snrlandrmas da bir lkesel sorunu oluturduundan, Divan, Genel Senet erevesinde, Trkiye bakmndan da yetkili olamyacan kabul etmitir. Divan, Yunanistan'n 31.5.1975 tarihli Brksel ortak bildirisine dayanan yetki gerekesini ise, bu ortak bildiri ile Trkiye'nin Yunanistan'a tek-tarafl olarak Divan'a bavurma hakk tanmadn bildirmek suretiyle reddetmitir. Divan'n 1978 kararn teknik heyetler aras iki toplant ile birka diplomatik grme izlemise de, 1981 ylnda Papandreu'nun babakan olmas ile soruna zm arama almalar son bulmutur. Bu arada Mart 1987'de iki devlet arasnda ortam tekrardan bir hayli gerginlemi ve Trkiye Yunanistan'n Ege'de kimi aratrmalar yapmas zerine 26.3.1987 tarihli bir Bakanlar K u r u l u karar ile TPAO'ya yeni bir aratrma ruhsat vermitir. Ancak, sorunlarn zm konusunda 1987 Nisan ayndan bu yana iki devlet arasnda diplomatik abalar artmtr. Nitekim, son olarak 30-31.1.1988 gnleri iki devlet babakan Davos'ta biraraya gelerek sorunlarn zmne ynelik birtakm almalar ve grmeler yaplmasna karar vermilerdir. Bunu 3-4.3.1988'de iki Babakann Brksel bulumas, 24-26.5.1988'de Ankara ve Atina'da toplanan Trk-Yunan Siyasi Komitesi ve Trk-Yunan Ortak ibirlii Komitesi almalar ile Haziran 1988'de Babakanlarn Atina grmesi ve 5-6.9.1988 Siyasi ve Ortak birlii Komiteleri toplantlar izlemitir. Bu konuda henz somut bir sonu yoktur. Ege kta sahanl uyumazlna ilikin olarak taraflarn hukuksal grlerini ana izgileriyle belirtmek gerekirse, Yunanistan'n b t n adalarn da kta sahanl bulunduu ve adalarn kta lkeleri ile eit olarak deerlendirmesi gerektii grne kar, Trkiye'nin zellikle Ege'nin kendine zg koullar nedeniyle Anadolu'nun kta sahanl zerinde yeralan ya da Anadolu kylarna daha yakn bulunan adalarn kta sahanlna sahip olamyacaklarm ileri srd grlmektedir. Bu amala her iki tarafn grlerine dayanak oluturmaya altklar hukuksal gerekelerini aadaki biimde zetlemek olana vardr (bkz. S. Toluner, s. 206-218; H. Pazarc, "Ege'deki Deniz Sorunlarnda Trk ve Yunan Grleri: Hukuk Adan", Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 80-88; H. Pazarc, "Aspects juridiques des differends greco-turcs en mer Egee", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Paris, s. 103-106). Yunanistan'n hukuksal gerekeleri balkta toplanmaktadr. Bi330

rincisi, Trkiye'nin taraf olmad 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi'nin 1. madde (b) fkrasna dayanarak, adalarn da kendi balarna kta sahanl bulunduu grdr. kincisi, Yunanistan'n kta lkesi ve adalardan oluan bir devlet olduu ve bu siyasal ve lkesel btnln arasna yabanc bir deniz alannn girmemesi gerektii grdr. Yunanistan bu grne dayanak olarak uluslararas hukukta kabul edilen devlet lkesinin btnl ve blnmezlii ilkesini gstermektedir. Yunanistan'n nc hukuksal gerekesi de, Ege'de iki komu devlet arasndaki kta sahanl snrlandrmasnn eit uzaklk ilkesine uygun olarak Trkiye ile Ege adalarnn en douda bulunanlar arasnda yaplmas gerektii grdr. Yunanistan bu son gerekesini de 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesinin 6. maddesinde eit uzaklk ilkesinin kabul ile uygulamada birok snrlandrmann bu ilkeye gre yaplmasna dayandrmaktadr. \ Trkiye'nin hukuksal gerekelerinin balcalar ise unlardr: Birinci olarak, b t n uluslararas andlamalar ve yaplageli kurallarnn ngrd gibi, kta sahanl snrlandrmasnn bir andlama ile gerekletirilmesi gerekmektedir. kincisi, Divan'm 1969 kararnda da aka bildirdii gibi, kta sahanlnn en belirleyici zellii onun kara lkesinin denizin altndaki doal uzantsn oluturmas olduu iin, snrlandrmadaki temel e de doal uzantdr; dolaysyla, Anadolu'nun doal uzants zerinde yeralan Yunanistan'a ait adalarn kta sahanl olmamas gerekir. ncs, andlama yaplamad zaman, U.A.D.'da kabul edildii gibi, uluslararas yaplageli kurallarna gre kta sahanl snrlandrlmas haka ilkelere uygun olarak yaplmaldr. Haka ilkelerin Ege'de uygulanmasnn gerektii ynnde Trkiye'nin bavurduu iki baka gereke de drdnc ve beinci hukuksal gerekeleri oluturmaktadr. Bylece, drdnc olarak, bir blgede adalarn varl "zel durumlar" oluturduuna gre Ege'de de bir zel durum sz konusudur. Beinci olarak da, Ege kendine zg d u r u m u olan bir yar-kapal denizdir; dolaysyla Ege'nin bu zellii gz nnde tutularak kta sahanl snrlandrmas haka il-' kelere gre yaplmak zorundadr. Trkiye, sayageldiimiz bu be hukuksal gerekesine, ayrca, yar siyasal, yar hukuksal bir baka gerekeyi daha katmaktadr: Lozan dengesi. Bu son gre gre, Lozan Andlamasnn Ege denizinde Trkiye ve Yunanistan arasnda bir denge kurduu ve bu denizden her ikisinin eit koullarda yararlanmas gerektii savunulmaktadr. Her iki devletin belirtilen gerekelerinin kabaca bir hukuksal deerlendirmesi yaplrsa, Yunanistan'n gerekeleri bir hayli zayf kalmaktadr. Zira, birinci gerekesini oluturan adalarn da kendi balarna kta sahanlna sahip olduklar gr, herhangi bir adann zellikleri ne 331

olursa olsun, karsndaki kta lkesine edeerde kta sahanlna sahip olaca anlamna gelmemektedir. Nitekim, uluslararas uygulama ve mahkeme kararlar adalara "ksmi etki" (Partial effect; effet partiel) tanyan ve hatta bazen hibir etki tanmayan kta sahanl snrlandrlmas rnekleriyle doludur. Yunanistan'n ikinci gerekesini oluturan lke btnl ilkesi yanl konuda kullanlmakta olup, snrlandrma konusunda uygulanan uluslararas hukukta byle bir ilkenin varlndan sz etmek olana yoktur. Nitekim, bugn de Yunanistan'n adalar ve kta lkesi arasnda ak deniz alanlar yeralmaktadr. Yunanistan'n nc gerekesini oluturan eit uzaklk ilkesine gelince, uygulanan uluslararas hukuk eit uzaklk ilkesine kta sahanl snrlandrmas konusunda herhangi bir yaplageli deeri tanmamaktadr. Trkiye'nin hukuksal gerekeleri deerlendirildii zaman, balarda Trkiye'nin en temel gerekesini oluturan doal uzant savnn, zellikle UA.D.'nm 1985'teki Libya-Malta Kta Sahanl Davas'ndaki karar gz nnde tutulduunda, gcnden biraz kaybettii gzlenmektedir. Bununla birlikte, yerbilimsel verilerin hl haka ilkelerin bir esi olarak belirli bir deere sahip olduklar da yadsnamyacaktr. Ancak, Trk gerekeleri iinde giderek arlk kazanan gereke, bu konuda haka ilkelerin uygulanmas olmaktadr. Tamamlayc nitelikteki teki gerekelerle birlikte Trkiye'nin haka ilkeler sav bugn uygulanan uluslararas hukukta tartmasz bir biimde teyid edilmektedir. Dolaysyla, bugn Ege'de kta sahanl snrlandrlmas uyumazlnn hukuksal zm yoluna gidilirse haka ilkelerin uygulanmas gerekecektir. Fakat, burada da sorun, haka ilkelerin ieriinin kesin bir biimde saptanamam bulunmasdr. Kald ki, Ege kta sahanl uyumazl Ege'de Trkiye ile Yunanistan arasndaki tek sorun olmayp, teki sorunlarla da ilikilidir. 4. Mnhasr ekonomik blge (exclusive economic zone; zone economique exclusive; Wirtschaftszone)
Kaynaka: Trke: S. Toluner, s. 224-229; E. elik, 1987, 2. Kitap, s. 230-237. Yabanc dil: J. Castaneda, "Negotiations on the E.E-Z. at the Third United Nations Conference on the Law of the Sea", Essay in Honour of Judge Lachs, The Hague, 1984, s. 605-823; A.T. Hollick, "The origins of 200-mile offshore zones", A.J.I.L., 1977, s. 494-500; W.C. Extavour, The exclusive economic zone. A Study of the evolution and progressive development of the international law of the sea, Geneva, 1979; J.-P. Queneudec, "La zone 6conomique exclusive", R.G.D.I.P., 1975, s. 321-333; W.D. Verwey, "The new law of the sea and the establishment of a New International

332

Economic Order: the role of the exclusive economic zone", I.J.I.L., 1981, vol. 21, No. 3, s. 387-423; L. Gndling, Die 200 Seemeilen-VVirtschaftszone, Berlin, 1983; L. Caflisch, "Fisheries in the exclusive economic zone: an overview", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 149-172; B. Conforti, "The Mediterranean and exclusive economic zone", in U. Leanza (ed.), ayn yapt, S. 173-182.

Mnhasr ekonomik blge, bir ky devletinin karasular esas izgisinden balayarak 200 mile kadar varan ve karasular dnda kalan su tabakas ile deniz yata ve onun toprak altnda bu ky devletine mnhasr ekonomik haklar ve yetkiler tannan deniz alandr. Mnhasr ekonomik blge kavram, 1945'ten sonra kimi Latin Amerika devletlerince uygulamaya konulan 200 millik "miras denizi" (patrimonial sea; mer patrimoniale) tartmal kavram ile 1960'l yllarn banda yerlemeye balayan balklk blgesi kavramnn etkisi sonucu ortaya km bir kavramdr. Nitekim, sz konusu iki deiik gelime karsnda bulunan devletlerin, bir yandan, kabul edilebilir ortak bir kavram bulmak, te yandan, ky devletlerinin denizdeki doal kaynaklarna sahip olabilmelerini salamak amacyla yeni bir deniz hukuku kavram aray iine girdikleri gzlenmektedir. Bu kavram da, ilk kez Kenya delegesinin Ocak 1971'de Afrika-Asya Hukuk Danma Komitesinin yllk toplantsnda ortaya att mnhasr ekonomik blge kavram olarak ortaya kmtr. B.M. Deniz Yata Komitesine de Afrikal devletlerce 7.8.1972 tarihli bir neri olarak sunulan ad geen kavramn 24.5.1973 tarihinde Afrika Birlii rgt'nce de kabul edildii grlmektedir. Afrika devletlerinin III. Deniz Hukuku Konferansnda da 1974 ylnda nerdikleri bu kavram, bata Latin Amerika devletleri olmak zere devletlerin byk ounluunun desteini almtr. Sonuta B.M.D.H.S. mnhasr ekonomik blge kavramn kapsam iine almtr (mad. 55-75) (Kavramn geliimi ile ilgili olarak bkz. L. Gndling, Die 200 Seeneilen-wirtschaftzone, Berlin, 1983, s. 15-113). A. Mnhasr ekonomik blgenin hukuksal rejimi

B.M.D.H.S. (madde 56) ky devletinin mnhasr ekonomik blge zerinde, bir blm ekonomik nitelikli olan ve bir blm de bu deniz alannda kimi yetkilerin uygulanmasn ieren birtakm egemen haklara sahip olduunu bildirmektedir. Ancak, Szlemenin teki hkmleriyle (zellikle madde 58 ve 69-70), nc devletlere de bu deniz alan zerinde kimi haklar tannd gzlenmektedir.

333

a. i)

Ky devletinin egemen haklar Ky devletinin ekonomik nitelikli haklar

Ky devleti mnhasr ekonomik blgesi zerinde iki ana gurupta toplayacamz ekonomik nitelikli haklara sahiptir. Bu haklardan birinci gurubu, 200 mile kadar varan gerek deniz yatanda ve toprak altnda, gerekse su alannda ky devletinin doal kaynaklar zerinde mnhasr olarak sahip olduu haklara ilikindir. kinci gurup ekonomik nitelikli haklar ise, bu deniz alannn iletilmesi ile ilgili teki h a k l a n iermektedir. Ky devletinin mnhasr ekonomik blgede doal kaynaklar zerindeki egemen haklar iki t r doal kaynaa yneliktir: i) canl doal kaynaklar; ii) madenler ve cansz teki doal kaynaklar. Canl doal kaynaklar, hem su alannda hareket eden nekton t r balk ve benzeri canllar ile baline, yunus gibi memeli canllar, hem de deniz yata ve toprak altnda yaayan benthos t r sabit deniz rnlerini iermektedir. Ayrca, bunlara yine bitkisel nitelikli canllar da eklemek gerekmektedir. Madenlere ve teki cansz kaynaklara gelince, bunlar, hem suda asl biimde duran maden zerrelerini, hem deniz yatanda zellikle kelti tabakas iinde bulunan maden yumrularn hem de deniz yatann toprak altnda varolan maden yataklar ile hidrokarbr ceplerini kapsamaktadr. Baka bir deyile, mnhasr ekonomik blgede ky devletinin doal kaynaklar zerinde sahip olduu haklar, kta sahanl zerinde sahip olunan haklar ile bunlara ek su tabakasnda sahip olunan ekonomik haklar iermektedir. Doal kaynaklar zerinde sahip olunan bu haklar ky devletine bunlar arama, iletme, koruma ve dzenleme yetkileri salamaktadr. Ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinde sahip olduu ikinci gurup ekonomik nitelikli haklar ise, bu deniz alanndan baka amalarla yararlanlmas ile ilgilidir. Bu bakmdan B.M.D.H.S. deniz suyu, aknt ya da rzgardan enerji retilmesini aka belirtmektedir. Ancak, mnhasr ekonomik blge kavram ile ters dmeyecek ve nc devletlerin haklarna zarar vermeyecek baka ekonomik nitelikli faaliyetlerin de bu erevede gerekletirilmesi olana vardr. ii) Ky devletinin yetkileri

Ky devletinin mnhasr ekonomik blge zerindeki haklar yalnzca ekonomik nitelikli haklaryla snrl kalmamaktadr. Ky devleti bu deniz alannda ayrca kimi egemenlik yetkileriyle de donatlmtr. Bu erevede ky devleti zellikle ana konuda ynetsel ve yargsal yetkilere sahip bulunmaktadr; i) her trl tesis, ara-gerein bu alana yerletirilmesi v e kullanlmas; ii) bilimsel aratrma; iii) evre korunmas ve dzenlenmesi (madde 56/1,b). 334

Mnhasr ekonomik blgede her trl yapay ada, tesis ve ara-gerein yerletirilmesi ve bunlardan yararlanlmas konusunda ky devleti tek yetkili olmaktadr (mad. 60). Bu t r tesis ve ara-gereler erevesinde ky devletinin en ok 500 metreye kadar varan gvenlik kordonlar oluturma yetkisi vardr. Doal olarak, ky devleti bunlar iaretlerle belirtmek ve uluslararas deniz ulamn da aksatmamak ykmll altnda bulunmaktadr. Mnhasr ekonomik blgede bilimsel aratrma konusunda ise, ky devletinin aratrma yapma ya da yaplmasna izin verme ve kurallar koymada tek yetkili olmasna karn, nc devletlerin ve uluslararas rgtlerin t m insanln yararna olacak bilimsel nitelikteki aratrmalarn olaan koullarda keyfi nedenlerle reddetmemesi gerektii kabul edilmektedir (madde 246). Ancak, bu nitelikteki aratrmalar iin bile, mnhasr ekonomik blgenin doal kaynaklarnn aranmas ve iletilmesi ile dorudan ilikisi varsa, deniz tabannn delinmesini gerektiriyor ya da bu alann kirletilmesine neden oluyorsa, yapay ada ya da tesislerin kurulmasn gerektiriyorsa, ky devleti izin vermeme hakkna sahip olmaktadr. Mnhasr ekonomik blgede evre korunmas ve dzenlenmesi konusuna gelince, ky devletinin hem kirlenmeyi nlemeye hem de canl kaynaklarn korunmasna ynelik eitli yetkilerle donatld grlmektedir, ilerde genel olarak evrenin uluslararas dzende korunmas erevesinde inceleyeceimiz bu sorunlarla ilgili olarak mnhasr ekonomik blgeye ilikin bir noktay vurgulamakta yarar vardr: ky devleti bu alanda zellikle canl kaynaklarn korunmas ve iletilmesi konusunda kabul edilebilir avlanma miktarlarn saptamak ve makul biimde bu avlanmann gerekletirilmesini planlamak yetkisine sahiptir (zellikle madde 61-62). b. nc devletlere tannan haklar

Bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesi zerindeki haklar, en bata, nc devletlerin bu alanda deniz ulamna ikin haklar ile kablo ve boru deme haklarna engel oluturmamaktadr. Ancak, ky devletinin bu alan zerindeki haklar blge devletlerinin kimi zellikler gstermesi durumunda bu devletlere canl doal kaynaklardan yararlanma hakknn tannmas yoluyla da snrlandrlabilecektir. i) Tm nc devletlere tannan haklar

Btn devletler bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinden deniz ulam bakmndan yararlanma hakkna sahiptir (madde 58). Dolaysyla, gemilerin gei rejimi asndan mnhasr ekonomik blge tmyle ak deniz rejimine baldr. Ayn biimde, uaklar ve eitli hava 335

aralar bakmndan da bu alan zerinde yer alan hava sahasnda serbestlik ilkesi geerli olmaktadr. Deniz ulam dnda, nc devletler bir devletin mnhasr ekonomik blgesinden kablo ya da boru demek suretiyle de yararlanma hakkna sahiptir. Yukarda belirtilen iki eit faaliyetleri srasnda nc devletlere uygulanacak kurallar ak denizlerde bu faaliyetlere uygulanan kurallarn aynsdr. Ancak nc devletler ky devletinin uluslararas hukuka uygun yasa ve ynetmeliklerine de uymak zorundadr. ii) Yalnzca blge devletlerine tannan kimi haklar

Mnhasr ekonomik blge kavramnn amac ky devletini bu alandan ekonomik yararlanma konusunda tek klma dncesine dayanmasna karn, yine de bu konuda birtakm kuraldlklarn ngrldne tank olunmaktadr. Bylece, blge devletlerine, kimi koullara bal olarak, bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinin yalnzca canl doal kaynaklarndan yararlanma hakknn tannd grlmektedir. Bu haklardan yararlanmas kabul edilen blge devletlerinin ilk tr n denize kys olmayan devletler oluturmaktadr (madde 69). Bu haklardan yararlanmas ngrlen ikinci t r blge devletleri ise corafya bakmndan elverisiz devletler olmaktadr (madde 70). Bu ikinci t r devletler, ya denize kylar olmakla birlikte kendilerine ait bir mnhasr ekonomik blgeye sahip olamayan ya da bu alandaki canl kaynaklara baml bulunmasna karn bundan yeterince yararlanma olana olmayan devletlerdir. Nihayet, uyruklar bu blgede nceden avlanan blge devletleri de, mnhasr ekonomik blge ilanndan sonra, kimi koullarla, bu blgedeki canl kaynaklardan yararlanabilecektir (mad. 62/3). Gerek denize kys olmayan devletlerin, gerek corafya bakmndan elverisiz devletlerin ve gerek nceden blgede avlanan blge devletlerinin szn ettiimiz haklardan yararlanabilmelerinin haka bir biimde gerekletirilmesi gerekmektedir. Bu amala, mnhasr ekonomik blge devleti ile anlan devletler arasnda andlama yaplmas ngrlmektedir. Ancak, byle bir dzenlemeye gitmesi iin mnhasr ekonomik blge devletinin bu blgede avlanacak canl kaynaklarn kabul edilebilir av hacmini belirlemek (mad. 61/1) ve bu miktar zerinden kendisinin avlanma gcn saptamak (mad. 62/2) zorunluluu vardr. Bylece, yalnzca mnhasr ekonomik blge devletinin avlanma gc dnda kalan miktarlar iin bu devletin teki devletlerle sz konusu andlamalar yapmas kabul edilmektedir. Bir blge devletinin baka bir ky devletinin mnhasr eko336

nomik blgesinde elde edecei bu t r haklar bir nc devlete devretme yetkisi yoktur (madde 72). B. Mnhasr ekonomik blgenin snrlandrlmas

B.M.D.H.S. (madde 74) komu devletler arasnda mnhasr ekonomik blgenin snrlandrlmas konusunda kta sahanl snrlandrlmas iin kabul edilen h k m n aynn kabul etmektedir. Buna gre, mnhasr ekonomik blge snrlandrlmasnda da temel ilke, bunun anlama yoluyla ve uluslararas hukuka uygun olarak haka bir sonuca varlacak biimde gerekletirilmesi olmaktadr. Bu erevede, snrlandrma ya andlama yoluyla ya da andlama d yntemlerle, fakat her haliyle haka ilkelere uygun olarak, gerekletirilmek zorundadr. Haka ilkelerin mnhasr ekonomik blge snrlandrlmasnda ne gibi eler zerine kurulacann uygulanan hukukta henz ortaya kmam bulunmasna karn, kta sahanl snrlandrlmasnda etkili olan elerin burada da byk lde geerli olmas olana vardr. Zira, mnhasr ekonomik blgenin snrlandrlmas sz konusu olduunda blgedeki t m deniz yata ve toprak altnn bu mnhasr ekonomik blge kapsam iinde bulunmas zorunlu grnmektedir. C. Trkiye'nin mnhasr ekonomik blge konusundaki durumu

Trkiye'nin, taraf denizlerle sarl bir lkeye sahip olan bir devlet olarak, mnhasr ekonomik blge ilan etme hakk doal olarak vardr. Zira, bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgeye sahip olabilmesi iin B.M.D.H.S .'ne taraf bulunmas gerekmemektedir. Bu kavramn III. Deniz Hukuku Konferans erevesinde grd kabul ve devletlerin bu konudaki uygulamalar byle bir hakkn yaplageli h u k u k u erevesinde de kabul edildii izlenimini vermektedir (rnein bkz. L. Gndling, a.g.y., s. 311-326). Nitekim, 1983 yl sonuna doru 67 devletin 200 millik mnhasr ekonomik blge ilan ettii grlmektedir (bkz. R.-J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 269-273'deki tablo). Bu gelimeler zerine, Karadeniz'de Sovyetler ubat 1984 ylnda ve Romanya Nisan 1986'da 200 millik birer mnhasr ekonomik blge ilan etmitir. Trkiye de 5.12.1986 tarih ve 86/ 11264 sayl bir Bakanlar Kurulu kararnamesi ile Karadeniz'de 200 millik mnhasr ekonomik blge ilan etmi bulunmaktadr (R.G., 17.12.1986, Say 19314). Buna karlk, Ege ve Akdeniz'e bugn iin Trkiye'nin mnhasr ekonomik blgesi bulunmamaktadr. Trkiye'nin Karadeniz'de mnhasr ekonomik blge ilanndan bir sre sonra, 1987 yl banda, Sovyetler ile mektup deiimi yoluyla, 1978 tarihli kta sahanl snrlandrma andlamas ile ngrlen snrn mnhasr ekonomik blgeye de uzatlmas 337

kabul edilmitir. Bulgaristan ile Trkiye arasndaki mnhasr ekonomik blge yan snrnn saptanmas ile henz bir zm bulmamtr.

IV.

AIK DENlZ VE ULUSLARARASI DENZ YATAI 1. Ak deniz (high sea; haute mer; Hohe See)
Kaynaka: Trke: S.L. Meray, "Ak denizlerin serbestlii prensibinin gelimesi", S.B.F.D., Cilt X, Say 2, s. 76-135; S. Toluner, s. 229-251-, E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 167-210. Yabanc dil: M. Bos, "La liberte de la haute mer, quelques problemes d'actualite", N.Y.I.L., 1965, No. 4, s. 337-364; Y. Van der Mensburgghe, "Le pouvoir de polie des Etats en haute mer", R.B.D.I., 1975, No. 1, s. 56-102; N. Poulantzas, The right of hot pursuit in international law, Leyden, 1969; D. Momtaz, "La haute mer", in R.-J. Dupuy et D. Vignes (ds.), Trait, s. 337-373; A. Cocatre-Zilgien, "La repression des infractions commises en haute mer en temps de paix", R.E.D.I., 1959, s. 71 vd.; T. Treves, "La notion d'utilisation des espaces marins des fins pacifiques dans le nouveau droit de la mer", A.F.D.I., 1980, s. 687-699; M.-R. Simonnet, La Convention sur la haute mer, Paris, 1964; N.M. Poulantzas, "The right of hot pursuit especially under the Geneva Convention on the high sea", R.H.D.I., 1981, s. 200 vd.; M. Coidan, "La repression des emmisions de radio-diffusion effectuees par des stations hors des territoires nationaux", A.F.D.I., 1966, s. 476 vd.

1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (madde 1) ak denizi, denizin i sular ya da karasularna ait olmayan btn paralar olarak tanmlamaktadr. B.M.D.H.S. (madde 86) ise, ak deniz alannn hangi deniz alanlarn ierdiini belirtmeden, yalnzca uygulanacak kurallar asndan bu alan belirleme yolunu semitir. Baka bir deyile, B.M.D.H.S. mnhasr ekonomik blgenin ulusal yetki alanna m yoksa ak deniz alanna m girdii konusunda herhangi bir aklamada bulunmamaktadr. Bu erevede, ak deniz rejiminin uygulanaca deniz alan, isular, karasular, takmada devletlerinin takmada sular ve mnhasr ekonomik blge dnda kalan deniz alann kapsamaktadr. Ayrca, ak denizden yalnzca su alannn anlalmas gerektii de, uluslararas deniz yata rejiminin ayrca dzenlenmesi nedeni ile, ortaya kmaktadr. Ak deniz bu zellikleri ile hibir devletin lkesine girmeyen bir uluslararas deniz alann oluturmaktadr. Bu erevede ak deniz b t n
338

devletlerin ky devleti ya da denize kys olmayan devlet olsun yararlanmasna ak bir deniz alan olup, burada temel ilke serbestlik ilkesidir. Ancak, ak denizin serbestlii bu deniz alan zerinde hibir kuraln varolmayaca anlamna da gelmemektedir. En bata, devletlerin bu deniz alannda da kendi adlarna birtakm yetkilere sahip olduu gzlenmektedir. Yine, devletler bu deniz alannda birtakm yetkileri de teki devletlerle paylaarak kullanma durumunda olmaktadrlar. A. Ak denizin serbestlii ilkesi (freedom of high sea; liberte de haute mer; Meeresfreiheit)

Bugn ak denizlerin serbestlii ilkesi, bar zamannda, zellikle deniz ulam, ak deniz zerindeki hava sahasnda hava ulam, balklk ve canl kaynaklarn avlanmas, bilimsel aratrma, kablo ve boru deme ile bu alanda yapay ada ya da tesisler kurma konularnda btn devletlerin denize kys olsun ya da olmasn eit koullarda yararlanabileceini ngrmektedir (1958 Cenevre Ak Deniz Sz, mad. 2; B.M.D.H.S, mad. 87). Ak denizin serbestlii ilkesi, deniz ulam konusunda, zellikle btn devletlerin bayraklarn tayan gemilerin ak denizde serbeste seyredebileceini belirtmektedir (1958 Sz, mad. 4; B.M.D.H.S, mad. 90). Hibir andlamada herhangi bir yasaklama ngrlmedii ve uygulamada tersinin kabul edilmesinini ortaya kard gibi, bir devletin gemileri ak denizde su yznden ya da su altndan seyretme hakkna sahip bulunmaktadr. Baka bir deyile, denizaltlar ak denizde su altnda seyretme hakkna sahiptir. Ak denizin serbestlii ilkesinin hava ulam konusundaki anlamna gelince, bu sorun hava hukuku erevesinde ele alnacaktr. Ancak, bu serbestliin ak deniz alamnn zerinde yer alan hava sahasnn da bir uluslararas alan oluturmas nedenine balandn burada vurgulamamzda yarar vardr. Ak denizin serbestlii ilkesinin balklk ve deniz avcl konusundaki anlam ise, uluslararas hukukun bu konuda koyduu koullar erevesinde, btn devletlerin ya da yurttalarnn ak denizde balklk ya da deniz avcl yapabileceklerinin kabul edildiini belirtmektedir (1958 Ak Denizde Balklk ve Canl Kaynaklarn Korunmas Szlemesi, madde 1; B.M.D.H.S, madde 116). Uluslararas hukukun bu konuda ngrd serbestlii kstlayc koullar ise ak denizde canl kaynaklarn korunmas ve makul bir biimde iletilmesine ynelik kurallardan olumaktadr (1958 Balklk Szlemesi, madde 3-8; B.M.D.H.S, madde 116120).

339

Ak denizde yaplacak bilimsel aratrmalar konusunda ak denizin serbestlii ilkesinin anlam ise, bu alanda b t n devletlerin bilimsel faaliyetlerde bulunabileceini belirtmektedir. Ancak, bu konuda da B.M.D.H.S. birtakm genel koullara uyulmasn ngrmektedir (madde 238-241). Bu erevede, zellikle aratrmalarn barl amaca ynelik olmas, nc devletlerin haklarn engelleyici nitelikte olmamas, evrenin korunmasna ilikin kurallara uygun olmas koullarnn arand gzlenmektedir. Ak denizin serbestlii ilkesi bu alana kablo ve boru denmesi ile yapay ada ya da tesisler kurma konularnda da nc devletlere gerekli haklar tanmaktadr. Bu haklarn kullanmnda nc devletler kta sahanl zerinde bunlarn yerletirilmesinde gzetilen kurallara uymak zorundadr (B.M.D.H.S., madde 87/1, ve d). Ak deniz serbestlii ilkesine B.M.D.H.S. (madde 88) ile genel nitelikli bir kstlayc koulun eklendii grlmektedir. Sz konusu hkm, ak denizin barl amalara ayrldn bildirmektedir. H e r ne kadar bu h k m n anlam tam bir aklk kazanmad ise de, devletlerin ak denizlerden asker amalarla yararlanmalar konusunda kstlayc bir h k m nitelii tad ortadadr. Btn sorun "barl amalar" teriminden bir hukuksal terim olarak ne anlalmas gerektiidir. Eer, "barl" terimi en geni anlamnda yorumlanrsa, asker olan t m faaliyetlerin ak denizde yasaklanmas gerekecektir. "Barl" teriminden yalnzca saldrgan olmayan asker faaliyetler anlalrsa, o zaman savunma amal asker faaliyetlerin bu h k m ile yasaklanmas sz konusu olmayacaktr. Bugnk uluslararas uygulamann nda ikinci olaslk kabul edilir grnmektedir. Zira, bugn btn devletler savunma amal asker manevralarn ak deniz ve onun zerinde yer alan hava sahasnda herhangi bir ze ilikin protesto ile karlamadan gerekletirebilmektedir. Ancak, sz konusu hkmn, rnein ak denize nkleer silahlar yerletirilmesini ya da nkleer silahlarn denenmesini yasaklad ileri srlmektedir (rnein, D. Momtaz, "La haute mer", R.-J. Dupuy et D. Vignes (eds.), Traite, s. 348). B. Devletlerin ak denizde kendi adlarna sahip olduu yetkileri

Her ne kadar ak deniz hibir devletin egemenlii altnda bulunmuyorsa da, kimi konularda bir devletin birtakm yetkilerini bu alanda kullanmas gerei, en bata, ulusal yetkisi altnda bulunan gemilerin ak denizde seyrettikleri zaman sz konusu olmaktadr. Gemilerde ynetsel ve yargsal yetkiler bakmndan ak denizde herhangi bir boluk domasnn sakncalar gz nnde tutularak, her devletin kendi ulusal yetkileri altnda bulunan gemiler zerinde ak denizde de yetkili olmas kabul 340

edilmektedir. Bu kurala bayrak yasas ad verilmektedir. Ancak, ikinci olarak, bir ky devletinin ulusal yetki alanna giren deniz alanlarnda bir yabanc devlet uyruunda bulunan gemi daha sonra ak denize kasa bile, ky devletince izlenerek ak denizde yakalanmas ve gerekli cezaya arptrlmas da uluslararas hukukta kabul edilmektedir. Ky devletlerinin bu hakkna da izleme hakk ad verilmektedir. a. Bayrak yasas (flag law; droit du pavillon; Flaggenrecht)

Bayrak yasas uyarnca ak denizde seyreden bir gemi zerinde, ilke olarak, yalnzca uyruunda bulunduu devletin mnhasr egemen yetkileri geerli olmaktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 6/1; B.M.D.H.S., madde 92/1 ve 94). Baka bir deyile, ak denizdeki bir gemi zerinde, ileride belirteceimiz birka kurald durum dnda, bir yabanc devletin herhangi bir yetki kullanmas sz konusu deildir. Bayrak yasas erevesinde bir devletin uyrukluuna sahip olacak gemilerin hangi koullar yerine getirmesi gerektiine yetkili yine bu bayrak devletidir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 5; B.M.D.H.S., madde 91). Bylece, bayrak devleti geminin sahip olmas gereken teknik zellikleri ile ynetsel koullar saptar. Bayrak devleti uyruundaki gemilere ilikin gerekli kaytlar t u t m a k ve uyrukluk ilikisini kantlayan belgeleri onlara vermekle grevlidir. Bir devletin gemilere uyrukluunu tanma konusunda tek yetkili olmas olgusuna uluslararas hukuk bir kstlama getirmektedir. O da, devletin uyruunda bulunan gemi ile gerek bir ba bulunmas zorunluluudur. Devletin bu gemi zerinde zellikle teknik, ynetsel ve sosyal nitelikli yetkilerini gerekten kullanmas gerei zerinde durulmaktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 5/1). Yukarda belirtilen koullara uygun olarak bir devletin uyruunda bulunan ak denizdeki gemiler zerinde ortaya kacak her trl olayn bayrak devletinin lkesinde olmu gibi ve bayrak devletinin yasalarna gre deerlendirilmesi gerekmektedir. Bylece, ak denizde seyreden bir gemi zerinde ceza, ynetim ve hukuk davalarna konu olacak her eylem ya da ilem aada vereceimiz birka kuraldlk dnda bayrak devletinin tekelci yetkisi altnda bulunmaktadr. Yine, bayrak devleti gemi kaptan ve teki grevliler zerinde de ulusal hukukuna gre gerekli yetkilerini kullanmaktadr. Uluslararas rgtlerin de, resmi hizmetleri erevesinde, kendi bayraklarn tayan gemilere sahip olabilecekleri kabul edilmektedir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 7; B.M.D.H.S., madde 39). 341

b. zleme hakk (hot pursuit; droit de poursuite; Recht zur Nacheile) Bir yabanc gemi bir ky devletinin yasalarna aykr davrandktan sonra ak denize kaarsa bu ky devletinin k a m u hizmetindeki devlet gemileriyle sz konusu gemiyi ak denizde de izleyerek gerekli yasal ilemleri yapma yetkisi vardr. Ky devletlerinin bu yetkisi uluslararas hukukta izleme hakk diye anlan bir hakka dayanmaktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi madde 23; B.M.D.H.S, madde 111). Geleneksel olarak izleme hakk yabanc gemilerin bir ky devletinin i sular, karasular ya da bitiik blgesinde bulunduklar srada iledikleri sular iin tannan bir hak niteliinde idi (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/1). Ancak, B.M.D.H.S. ile kta sahanl, mnhasr ekonomik blge ve bu deniz alanlarnda kurulu tesisler etrafnda ilan edilen gvenlik kordonlar iinde sz konusu deniz alanlarna ilikin yasalara aykr davranlar iin de ky devletine izleme hakk tannd grlmektedir madde 111/2). Yine, B.M.D.H.S.'de kabul edilen takmada sular iindeki yasalara aykr davranlar da ky devletinin izleme hakknn kapsam iine girmektedir (madde 111/1). zleme hakknn kullanlabilmesi iin birka koul vardr. En bata, i sular, karasular ya da takmada sularndaki yasalara aykr davranlar iin bu deniz alanlarnn herhangi birinde bulunan ky devletinin grevli gemisinin yabanc geminin bu alanlarda bulunduu srada izlemeyi balatmas gerekmektedir. Bir ky devletinin bitiik blge ya da mnhasr ekonomik blgede bulunan bir yabanc gemiyi izlemesi ise, ancak bu deniz alanlaryla ilgili yasalarn inenmesi durumunda sz konusu olabilmektedir. Baka bir deyile, bir yabanc geminin i sular ya da karasularyla ilgili olarak izlenmeye bitiik blgede ya da mnhasr ekonomik blgede bulunduu srada balanmas olana yoktur. Ancak, bir yabanc geminin bir deniz alan iinde bulunduu srada o konudaki izlemenin balamas izleyecek geminin de o anda ayn deniz alan iinde bulunmasn da gerektirmemektedir. rnein, ak denizde ya da mnhasr ekonomik blgede ya da bitiik blgede bulunan ky devleti gemisinin isular, karasular ya da takmada sularnda su ileyen bir yabanc gemiye dur emri vermek suretiyle izlemeyi balatmas olana vardr. Yine, isular, karasular ya da takmada sularnda bulunan ky devleti gemisinin bitiik blgede ya da mnhasr ekonomik blgede bulunan ve su ileyen bir yabanc gemiye dur emrini vererek izlemeyi balatmas olana vardr. zleme hakknn kullanlabilmesi iin ikinci koul, suu ileyen yabanc gemiye suu iledii deniz alannda iken, onun tarafndan grlebilir ya da iitilebilir bir biimde ve uzaklktan, dur emrinin verilmesi ol342

maktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/3; B.M.D.H.S., madde 11/4). zleme hakknn kullanlmasnda gerekli nc koul, bu izlemenin kesintisiz yerine getirilmesidir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/1; B.M.D.H.S.., madde 111/1). zlemenin kesilmesi, izlenen geminin karanlk, sis, frtna gibi doal etkenlere ya da srat fark gibi teknik etkenlere bal olarak izini kaybettirmesi biiminde gerekleebilecektir. Yine, izlenen geminin bayrak devletinin ya da bir nc devletin karasularna girmesi durumunda izleme kesilmi olmaktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/2; B.M.D.H.S., madde 111/3). zleme hakknn kullanlmasnda gerekli drdnc koul, bu izleme^ nin ky devletinin ya sava gemileri ya asker uaklaryla ya da izlemeye yetkili kamu hizmeti ile grevli olduklar iaretlerle belirtilen devlet gemileri ve uaklar ile yerine getirilmesidir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/4; B.M.D.H.S., madde 111/5). zlemenin ky devletinin bir ua ile balamas durumunda, bir baka uan ya da geminin izleme yerine gelerek grevi srdrmesi olana vardr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/5; B.M.D.H.S., madde 111/6). zleme sonucu yabanc geminin ak denizde durdurulmas, kimliinin incelenmesi ve gerekirse ky devletinin bir limanna gtrlerek yarglanmas en olaan yol olmaktadr. Ancak, ok kurald olarak yabanc geminin batrlabilmesi olaslnn da kimi yazarlarca kabul edildii grlmektedir. zlenen geminin tutuklanmas, el konulmas ya da batrlmas durumlarnda bayrak devletinin zaman geirilmeden haberdar edilmesi gerekmektedir. zleme hakknn kurallara aykr biimde kullanlarak bir gemi durdurulmu ya da tutuklanm ise, ky devletinin neden olduu btn zararlar gidermesi gerektii, kabul edilmektedir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/7; B.M.D.H.S., madde 111/8). Ancak, bu zarar-giderimin nitelii konusunda B.M.D.H.S., 1958 Ak Deniz Szlemesinden farkl olarak, aka olas zararlarn da giderilmesi gerektiini kabul etmektedir. C. Devletlerin ak denizde teki devletlerle paylat yetkileri

Devletlerin uyruklarnda olan gemiler zerindeki yetkileri ile ulusal yetkilerini kullandklar deniz alanlarnda ilenen sulara ilikin yetkileri konusu dnda mnhasr yetkilerine giren baka durum yoktur. Bu erevede, uluslararas alan oluturan ak denizde birok yetki boluu domas olasl vardr. te, bu yetki boluunu, kstl lde de olsa, gidermek ve uluslararas hukuk dzeninin kurulmasn salamak amacyla dev343

letler ak denize ilikin kimi dzenlemeleri birlikte yapmay ve denetlemeyi kabul etmektedir. Devletlerin ak denizde ortak bir biimde kullandklar ya da kullanmn paylatklar yetkilerini iki ana soruna ynelik olarak snflandrmak olana vardr: i) kimi uluslararas sularn denetlenmesi ve cezalandrlmas konusundaki yetkileri; ii) ak denizden yararlanma konusunda kimi yetkileri. a. i) Devletlerin kimi uluslararas sularn denetlenmesi konusundaki yetkileri Genel

Devletler kendi uyruklarnda bulunan gemiler zerindeki yetkilerini ak denizde tmyle kullanmaktadr. Ancak, birtakm konularda, bayrak yasasna kurald bir durum olarak, devletlerin herbirinin ak denizdeki her uyruktan gemiler zerinde kimi yetkilerini kullandklar da grlmektedir. Uluslararas hukukun bugnk aamasnda devletlerin herhangi bir uyrukluk ayrm gzetmeden denetleme ve kimi durumlarda kovuturarak cezalandrma yetkilerini kullanabilecekleri konular u uluslararas sulara ilikindir: i) deniz haydutluu; ii) kle ticareti; iii) uyuturucu maddeler kaakl; iv) ak denizden ses ya da grnt araclyla yaplan izinsiz yaynlar. Yukarda belirtilen konularda bir geminin su ilemesi olasl ciddi bir biimde varsa, bu geminin uyruuna bakmadan herhangi bir devletin devlet gemisinin denetimde bulunma hakk vardr. nc devletlerin yetkili gemilerinin bu denetleme hakkn kullanrken yapmalar gereken tek ayrm, sz konusu suu ilediinden kuku duyulan yabanc geminin bir devlet gemisi mi yoksa ticaret gemisi mi olduu konusundadr. Gerek sava gemileri gerekse bir devlete ait olup ticari nitelii olmayan ve kamu hizmetinde kullanlan gemiler ak denizde dokunulmazla sahip bulunduklarndan (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 8-9; B.M.D.H.S., madde 95-96) nc devlet gemileri bu yetkilerini ancak yabanc ticaret gemileri iin kullanabilmektedir. Sz konusu denetim yetkilerinin kullanlmas yntemlerine gelince ise, bu iki biimde olabilmektedir.. En bata, yetkili nc devlet gemisi yabanc geminin kimliini inceleme (right of approach; enquete du pavillon) hakkna sahiptir. Bu hak, geminin bulundurmas gereken belgelerinin incelenmesi biiminde kullanlmaktadr. Ancak, gerekli grdkleri durumlarda yetkili nc devlet gemisi grevlileri yabanc ticaret gemisinin b t n her yerini ve tad mallar da denetleme hakkna sahiptir. Bu 344

ikinci durumda ziyaret hakknn (right of search; droit de visite) kullanlmasndan sz edilmektedir. Deniz haydutluu ve kle ticareti sularna ilikin uygulanan uluslararas hukuk kurallar yukarda, bireylerin uluslararas sulan erevesinde, incelendii iin burada yalnzca uyuturucu madde kaakl ve ak denizden izinsiz yaynlarn denetlenmesi konularna ksaca deinmekle yetinilecektir. ii) Uyuturucu madde kaaklnn denetlenmesi

1961 New York Uyuturucu Maddeler Szlemesi (R.G., 18.8.1967, Say 12650) ve 1971 Viyana Psikotrop Maddeler Szlemesi (bkz. Cl.-H. Vignes, "La Convention sur les substances psychotropes", A.F.D.I., 1971, s. 652), uyuturucu maddelerin tp ve bilimsel amalar dnda kullanlmasn yasaklamakta ve her devlete bunu lkesinde denetleme yetkisini tanmaktadr. Bylece, bayrak yasas araclyla, anlan andlamalar devletlerin ak denizdeki gemileri zerinde de geerli olmaktadr. B.M.D.H.S. (mad. 108) devletlerin bayraklarn tayan gemiler zerindeki bu yetkisini teyid etmekte ve bayrak devletinin kendi gemilerini denetleyebilmesi iin teki devletlerin ibirliini isteyebileceini ngrmektedir. Dolaysyla, bayrak devleti istedii takdirde yabanc devletlerin devlet gemilerinin ak denizde ilgili bayrak devleti gemilerini denetleme olana vardr. iii) Ak denizden izinsiz yaynlarn denetlenmesi

1959 Uluslararas Telekomnikasyon Anlamasna ekli Radyo Ynetmelii bir devletin lkesinin dndaki gemilerden bu devlete yayn yaplmasn yasaklamaktadr (R.G., 29.7.1965, Say 12061). Yine, B.M.D.H.S. ak denizden izinsiz radyo ve televizyon yayn yapan her trl gemi ya da tesisi denetleyerek yarglama ve cezalandrma hakkn bu geminin ya da yayn yapan kiilerin uyruunda bulunduu devlet yannda, bu yaynlarn yneltildii nc devletlere de tanmaktadr (madde 109 ve 110/1, c). b. Devletlerin ak denizden yararlanma konusundaki kimi yetkileri

Devletlerin ak denizden ulam ya da canl kaynaklardan yararlanmalarna ynelik kimi nlemleri birlikte aldklar gzlenmektedir. Zira, devletlerin bayrak yasas uyarnca sahip olduklar ulusal yetkiler erevesinde bu sorunlarn zm olana yoktur. Bu nedenle, hibir devletin mnhasr yetki alanna girmeyen kimi sorunlarn zm ancak uluslararas dzeyde kabul edilen birrnek nlemlerle gerekleebilecektir. Devletler bu amala ya andlamalar yapmakta ya da ulusal yasalarnda birrnek dzenlemeler kabul etmektedir. Devletlerin byle ortak bir biimde 345

dzenlemelerine konu olan sorunlarn belli ballarn ve ngrlen kurallar ana izgileriyle tek tek ele alacaz. i) atmalar nleyici ve yetkileri dzenleyici nlemler

Ak denizde atmalarn nlenmesi amacyla devletlerin kimi ok-tarafl andlamalar yaptklar grlmektedir. Bu konudaki gerekletirilen en nemli andlamalarn, 31.5.1929 tarihinde Londra'da imzalanan Denizlerde Can Emniyetinin Korunmas Hakknda Milletleraras Szleme (R.G., 18.1.1950, Say 7409), 10.6.1948 tarihinde Londra'da imzalanan Denizde atmay nleme Tz (R.G., 18.2.1950, Say 7436) ve 17.6.1960 tarihinde Londra'da imzalanan Milletleraras Denizde Can Emniyeti Koruma Szlemesinin Eki Denizde atmay nleme Tz (R.G., 17.11.1965, Say 12153) olduu grlmektedir. B t n bu andlamalarn amac atmalar nleme konusunda ulusal yasalara birrneklik salamaktr. Ak denizde ayr u y r u k t a n iki geminin atmas d u r u m u n d a sorunun hangi devlet yetkisine girecei sorusuna gelince, konunun andlamalarla dzenlenmesinden nce Trkiye'nin de taraf olduu nemli bir dava sz konusudur: lkemizde daha ok Bozkurt-Lotus adyla anlan U.S.A.D.'nin 7.9.1927 tarihli Lotus Davas (C.P.J.I. Serie A, No. 10). Olay, Lotus adl Fransz ticaret gemisi ile Bozkurt adl kmr tama gemisinin 2.8.1926 gecesi Midilli adas aklarnda ak denizde atmalarndan domutur. Olayda Bozkurt gemisi batm ve 8 Trk grevli ve yolcu da lmtr. Olayn ertesi gn istanbul'a gelen Lotus gemisi kaptan ile Bozkurt'un kurtulmu olan kaptan Trk mahkemeleri nnde yarglanarak 15.9.1926 tarihinde "tedbirsizlik ve ihmal" yznden cezalandrlmtr. Fransz kaptann 80 gn hapis cezas ile cezalandrlmas zerine Fransa karara itiraz ederek Trk mahkemelerinin ak denizde ortaya kan bu olayda yetkisizliini ileri srmtr. 12.10.1926 tarihinde bir tahkimname ile Trkiye ve Fransa uyumazlklarn U.S.A.D.'na gtrmeyi kararlatrmlardr. Divan, 7.9.1927 tarihli kararnda Trkiye'ye hak verirken Fransa'nn ak denizde atmadan doan ceza davalarnda zarara neden olan geminin bayrak devletinin tek yetkili olaca grn de reddetmitir. Ancak, Divan'n bu kararndan sonra uluslararas hukuktaki gelimeler Lotus Davas'ndaki karara uygun olarak gereklememitir. Nitekim, 10.5.1952 tarihli Brksel Szlemesi ak denizdeki atmalarda ceza ve disiplin konusundaki yetkinin bayrak devletine ait olduunu kabul etmitir. 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi de bu konuda ya geminin bayrak devletinin ya da olayn sorumlusu kiilerin uyruunda bulunduu devletin yetkili olacan kabul etmektedir (madde 11). Ayn kuraln B.M.D.H.S. ile de kabul edildii grlmektedir (madde 97). 346

ii)

Denizde can gvenliini koruyucu nlemler

Bu konuda ilk andlama 23.9.1910'da Brksel'de imzalanan Denizde Yardm ve K u r t a r m a konusundaki Andlama olmutur (R.G., 23.6.1937, Say 3638). 1912'de Titanic gemisinin batarak 1475 kiinin lmesi zerine ak denizde can gvenliini koruyucu nlemlerin uluslararas dzeyde dzenlenmesi byk nem kazanmtr. Bu ynde nemli bir andlamanm imzalanmas Birinci Dnya Sava ncesine rastlamasna karn, sava nedeniyle yrrle girmesi gereklememitir. Bu nedenle, 31.5.1929'da imzalanan Londra Szlemesi gerekletirilmi en temel andlama olmaktadr (R.G., 18.1.1950, Say 7409). Gemilerin yapm kurallarna, kurtarma ara-gerelerine, telsiz telgraf kurallarna ve meteoroloji hizmetlerinden yararlanlmasna ilikin hkmler ieren bu Szlemeyi 10.6.1948 tarihli Londra Denizde Can Emniyeti Szlemesi izlemitir (R.G., 2.7.1956, Say 9347). Bu Szleme ise gelien teknoloji karsnda can gvenliine ilikin yeni kurallar ngrmektedir. Bunu, 17.6.1960 tarihli yeni bir Londra Szlemesi izlemitir. Denizde can gvenliinin salanmasnda rol yadsnamyacak olan tehlikeli yerlerin belirtilmesi konusunda da iki nemli andlama ile kar karya bulunulmaktadr: i) 23.10.1930 tarihli Deniz aretlerine ait Lizbon Anlamas (R.G., 19.5.1936, Say 3307); ii) 13.5.1936 tarihli Yeknesak Bir Deniz Balizaj Sistemine Mtedair Cenevre Anlamas (R.G., 15.2.1939, Say 4133). iii) Ak denizde evrenin korunmasna ilikin nlemler

Devletlerin ak denizde birlikte dzenlemek zorunda olduklar baka bir konu da bu deniz evresinin korunmas olmaktadr. Ak denizde evrenin korunmas iki adan ele alnmaktadr: i) balklk ve canl kaynaklarn korunmas ve avlanmann dzenlenmesi; ii) evre kirlenmesine kar nlemler. Bu her iki soruna ilikin uluslararas dzenlemelerin neler olduu evrenin uluslararas dzende korunmasna ilikin zel balk altnda, ileride genel olarak ele alnacaktr. 2. Uluslararas deniz yata (deep seabed; grand fond des mers; Tiefsee)
Kaynaka: Trke: S. Toluner, s. 253-269; H. Pazarc, "Uluslararas Deniz Yata Dzeni ve Sorunlar", S.B.F.D., Cilt XXXVIII, Say 1-4, s. 197-206; : Onat ve R. Trmen, "Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen ve Deniz Yata", S.L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 141-175; M. Gnlbol, "Uluslararas Yetki Snrlan tesinde Deniz Yata ve Okyanus Tabannn

347

Bar Amalarla Kullanlmas Komitesinin almalar", S.B.F.D., Cilt XXVI, Say 3, s. 229-240; M. Gnlbol, "Deniz Yata Komitesi'nin 5 Mart6 Nisan 1973 Tarihleri Arasndaki New York Toplants", S.B.F.D., Cilt XXVIII, Say 1-2, s. 191-203. Yabanc dil: A. P:iquemal, Le Fond des mers, patrimoine commun de l'humanite, Nice, 1973; W. Vitzthum, Der Rechtsstatus des Meerbodens, Berlin, 1972; A.M. Post, Deepsea mining and the law of the sea, The Hague, 1983; A.C. Kiss, "La notion de patrimoine commun de l'humanite". R.C.A.D.I., 1982-11, s. 99-256; R. VVolfrum, "The principle of the common heritage of Mankind", Z.a..R.V., 1983, s. 312-337; J. Reverdin, "Le regime juridique des grands fonds marins", A.S.D.I., 1983, s. 105-132; G. Jaenicke, "The legal status of the international seabed-The controversies about the legality of national legislation on deep-sea mining", Z.a..R.V. (Festschrift Mosler), 1983, s. 429-451; E.D. Brown, "Deep-sea mining. The consequence of failure to agree at UNCLOS III", in C.L. Rozakis and C.A. Stephanou (eds.), The new law of the sea, Athena, 1983, s. 209-258; T. Treves, "La protection des investissements preparatoires et la Resolution no. 2 de la Confrence sur le droit de la mer", A.F.D.I., 1982, s. 851-872; R.J. Dupuy, "La Zone, patrimoine commun de l'humanite", in R.-J. Dupuy et D. Vignes (eds.), Traite, s. 499-506; J.P. Levy, "Le cadre de l'exploitation", aym yapt, s. 507-550; F. Orrego Vicuna, "Le regime de l'exploration et de l'exploitation", ayn yapt, s. 551-602; F. Paolillo, "Les structures institutionelles", ayn yapt, s. 603-684.

A.

Kavram ve geliimi

Uluslararas deniz yata yakn zamanlara kadar zel bir biimde dzenlemeye gereksinme duyulmayan bir alan oluturmakta idi. nk bu alann ekonomik iletme asndan herhangi bir deer tamas o gnlerdeki teknolojik bilgiler erevesinde sz konusu deildi. Ulusal yetki alan dnda kalan deniz yata ve toprak altna da, ak deniz rejimi erevesinde, serbestlik ilkesinin uygulanmas kabul ediliyordu. Nitekim, 1958 Ak Deniz Szlemesinin 1. maddesinde ak denizin karasular dnda kalan btn deniz alanlar olarak tanmlanmas da (mad. 1) bu blgenin ak deniz rejimine bal olduunu kantlamaktadr. Uluslararas deniz yatann kendine zg bir rejime balanmas dncesi ilk kez 1967'de B.M. Genel Kurulu almalar srasnda Malta delegesi A. Pardo tarafndan ortaya atlmtr. B.M. Genel K u r u l u n u n 18.12.1967 tarih ve 2340 (XXII) sayl bir karar ile, ulusal yetki alanlar dndaki deniz yata ve okyanus tabannn bar amalarla kullanlmas konusunu incelemek zere 35 devletten oluan bir ad hoc komite kurulduu grlmektedir. Ad geen ad hoc Komitenin yerini, Genel K u r u l u n 21.12.1968 tarihli ve 2467 (XXIII) sayl bir karar ile, 42 devletten oluan Ulusal Yetki Alanlar Dndaki Deniz Yata ve Okyanus Tabannn Barl Amalarla Kullanlmas Komitesi almtr. Bu Komitenin yap348
I

t almalar sonunda B.M. Genel Kurulu, 1970 ylnda 2749 (XXV) sayl bir karar ile, uluslararas deniz yatana ilikin bir ilkeler bildirisi kabul etmitir. Bu bildiri ile, ilk kez olarak uluslararas deniz yatann "insanln ortak mal" (common heritage of Mankind: patrimoine commun de l'humanite; gemeinsames Erbe der Menscheit) olduunun kabul edilmesine tank olunmaktadr. B.M. Genel K u r u l u n u n yine ayn tarihte 2750 (XXV) sayl bir karar ile 1973 ylnda bir deniz hukuku konferans toplanmasn da kararlatrmas zerine, uluslararas deniz yatana ilikin dzenlemeler III. Deniz Hukuku Konferans erevesinde srdrlmtr. Bu konferans sonunda 30.4.1982 tarihinde kabul edilerek 10.12.1982 tarihinde imzalanan B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin XI. Blm tmyle uluslararas deniz yatana ayrlmtr. B.M.D.H.S.'ne gre uluslararas deniz yatandan, ulusal yetki snrlar dnda kalan deniz yata ve toprak alt anlalmaktadr (madde 1). Ky devletlerinin deniz yata zerinde ulusal yetkisine girebilecek deniz alan kta sahanl ya da mnhasr ekonomik blgenin deniz taban olabileceine gre, uluslararas deniz yata alan bu iki kavrama oranla belirlenmek zorundadr. B.M.D.H.S.'nin gerek kta sahanl ve gerek mnhasr ekonomik blge iin kydan, ilke olarak, 200 mil uzakla kadar varan deniz yatana izin verdii gz nnde tutulursa, uluslararas deniz yata da, ilke olarak, bu 200 millik ulusal snrn dnda kalan deniz alanndan olumaktadr. Ancak, yine ad geen Szlemenin ngrd gibi, doal uzantnn 200 mili amas durumunda kta sahanlnn kta kenarnn u noktasna kadar varmas kabul edildiine gre, kimi zaman uluslararas deniz yatann deiik bir uzaklkta balamas sz konusu olacaktr. Burada sorun bu snrn nasl saptanacana ilikindir. Szleme bu konuda da bir zm getirmeye almtr. Szlemenin 76. maddesinin 8. fkras bu konuda tavsiyelerde bulunacak bir Kta Sahanl Snrlar Komisyonu'nun kurulmasn ngrmektedir. Komisyon'un tavsiyelerine gre davranarak saptanan ky devletlerinin kta sahanl snrlar kesin ve nc kiilere kar da balayc bir nitelik kazanacaktr. B. Hukuksal rejimi a. Genel kurallar

B.M.D.H.S.'nin "Blge (Area; Zone) ksa adyla and uluslararas deniz yatana ilikin olarak ngrd en temel kural, bu deniz alannn insanln ortak mal olarak kabul edilmesi olmaktadr (madde 136). Bu temel kuraln doal sonucu olarak aadaki kurallarn kabul edildii grlmektedir:
349

 Hibir devlet bu alan zerinde egemenlik h a k l a n iddiasnda bulunamayacaktr (madde 137/1); Bu alanda varolan kaynaklar da hibir devlet ya da kiinin mal deildir (madde 137/1); Bu alann iletilmesi t m insanlk hesabna hareket eden Deniz Yata Uluslararas Otoritesi'nce dzenlenecektir (madde 137/2); Bu alanda yaplacak almalar tm insanln yararna olacak bir biimde gerekletirilmek zorundadr (madde 140/1); zellikle bu alandan yalnzca bar amalarla yararlanlacaktr (madde 141); Bu alandan elde edilecek rnlerin geliri, Deniz Yata Uluslararas Otoritesi'nce ye devletler arasnda haka bir biimde paylatrlacaktr (madde 140/2); Bu deniz evresinin korunmas grevi de Deniz Yata Uluslararas Otoritesi'ne aittir (madde 145). Yukarda saylan ve "insanln ortak mal" temel kuralndan dorudan kaynaklanan kurallar dnda, B.M.D.H.S. bu deniz alam ile ilgili baka birtakm kurallar daha ngrmektedir. Bu erevede, bu alana verilecek zararlar nedeniyle zarara neden olan devletlerin ya da uluslararas rgtlerin uluslararas sorumluluu kabul edilmektedir (madde 139). Yine, uluslararas deniz yata rejiminin bu alan zerinde yeralan ak deniz ile onun zerinde bulunan hava sahasn etkilemeyecei bildirilmektedir (madde 135). Bu alandan elde edilecek rnlerin nitelii konusunda da Szlemenin yalnzca madensel k a y n a k l a n gznnde bulundurduu ve canl kaynaklar bu rejimin dnda brakt grlmektedir (madde 133). Ancak, madensel kaynak terimi, bu erevede, kat, sv ve gaz her trl madensel kayna belirtmektedir (madde 133/a). Bununla birlikte, bugnk bilgiler erevesinde, uluslararas deniz yatandan zellikle nikel, manganez, kobalt ve bakr gibi maden yumrular bakmndan yararlanlaca kabul edilmektedir. Bu alanda bulunan arkeolojik ve tarihsel deerlere gelince, bunlarn t m insanln y a r a n n a olacak bir biimde ya saklanmas ya da bunlarla ilgili devletlere braklmas ngrlmektedir (madde 149). Uluslararas deniz yata almalarna gelimekte olan lkelerin katlmasn salamak (madde 148) ve bu amala gelimi lkeleri onlara teknoloji aktarmaya zendirmek (madde 144/1, b) de Szlemenin ngrd kurallar arasnda yer almaktadr. Uluslararas deniz yatann ekonomik iletmesinin byle bir dzen350

lemeye baml olmasna karn, bilimsel aratrmalar bakmndan kabul edilen rejim, yalnzca bar amalarla ve btn insanln karlar dorultusunda olmak kouluyla, serbestlik rejimidir (mad. 143 ve 256). b. Uluslararas deniz yatann iletilmesiyle ilgili dzen

B.M.D.H.S. bu deniz alannn iletilmesi konusunu dzenlemek ve gerekli kararlar almak zere ksaca "Otorite" diye anlan Deniz Yata Uluslararas Otoritesini kurmutur. Bu Otorite Szlemede saptanan kurallar erevesinde grevini yerine getirecektir. i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi (Authority; Autorite)

B.M.D.H.S.'ne taraf olan b t n devletlerin dorudan yesi bulunduu Otorite (madde 156), yeni bir uluslararas rgt oluturmaktadr (madde 157). Otorite'nin ana organlar olarak, Genel Kurul (Assembly; Assemblee), Konsey (Council; Conseil) ve Sekreterya (Secretariat; Secretariat) saylmaktadr (madde 158/1). Ancak, uluslararas deniz yatam dorudan iletmekle grevli bir letme (kimi yazarlar Trke "Teebbs" terimini kullanmaktadr) (Enteprise) de ayrca bu rgtn nemli organlar arasnda yer almaktadr (madde 158/2). Bundan baka grevi yalnzca uluslararas deniz yata ile snrlanmamakla birlikte, Otorite'nin bir organ olarak kurulmas ngrlen Deniz Hukuku Uluslararas Mahkemesi (International Tribunal of the Law of the Sea; Tribunal International du Droit de la Mer) vardr (madde 287 ve Ek VI). Bu Mahkeme, teki uluslararas yarg ya da hakemlik organlar yannda, taraflar uygun grrse, uluslararas deniz yatana ilikin uyumazlklara da bakabilecektir. Genel Kurul (madde 159-160) Btn ye devletlerin eit olarak katld bu organ Otorite'nin en yetkili ve st dzey organdr. Genel Kurulun ylda en az bir kez olaan toplant iin olmak zere olaanst toplantlar da yapmak amacyla toplanmas ngrlmektedir. Genel Kurulun ze ilikin konularda 2/3 ve usule ilikin konularda basit ounlukla k a r a r almas gerekmektedir. Genel K u r u l u n ana grevleri arasnda Konsey yelerini, Genel Sekreteri ve, Konseyin tavsiyesi zerine, letmenin Ynetim Kurulu ile Genel Mdrn semek vardr. Yine, gerekli yardmc organlar kurmak, ye devletlerin Otorite'nin ynetim btesine katklarn saptamak, uluslararas yatan iletilmesinden salanan geliri haka datmak, Konsey 351

ve letmenin alma raporlarn incelemek, Otorite'nin yllk btesini kabul etmek Genel Kurulun balca grevleri arasndadr. Konsey (madde 161-165) Konseyin eitli kategoride devletler arasndan seilen 36 yeden olumas ngrlmektedir. Bylece, bu 36 devletin yars corafi datm ilkesine gre saptanrken, teki yars uluslararas deniz yatayla deiik adan ilgili bulunan devletler arasndan seilecektir (Blgede retilecek maden trlerinin nemli tketicisi 4 devlet; Blgede yatrm yapacak 4 devlet; Blgede retilecek maden trlerinin nemli reticisi 4 devlet; Blgeye ilikin baka zellikleri olan 6 devlet). Konsey yeleri, ilke olarak, 4 yl iin seilmektedir. Konseyin ylda en az kez toplanmas gerekmektedir. Konseyin kararlarna gelince, her ye devlet bir oy hakkna sahiptir. Konsey, usule ilikin oylamalarda basit ounlukla, ze ilikin oylamalarda ise, konunun niteliine gre (Bkz. madde 161/8), 2/3,3/4 ounluk ya da consensus ile karar alabilecektir. Konseyin grevlerine gelince, bunlarn balcalar, letmenin raporlarn incelemek ve direktifler vermek, letmenin ve teki devlet kurulular ya da zel ortaklklarn uluslararas deniz yatann iletilmesine ilikin alma planlarn kabul etmek, Blgede giriilecek almalar denetlemek ve Genel Kurula izlenecek politika konusunda tavsiyelerde bulunmak, Blgenin kimi kesimlerinin iletilmesine, evreyi koruma amacyla, engel olmak biiminde belirlenmitir. Konseye bu grevlerinde, kendi alt-organlar olarak, bir Ekonomik Planlama Komisyonunun ve bir de Teknik ve Hukuk Komisyonunun yardmc olmalar ngrlmektedir. Sekreterya (mad. 166-169) Bata genel sekreter olmak zere teki personelden oluan Sekreterya bir uluslararas rgt personelinin btn yetkileri ve dokunulmazlk, baklk ve ayrcalklar ile donatlmtr. iletme (mad. 170 ve Ek IV) Otorite adna uluslararas deniz yatan dorudan iletmek amacyla kurulan bu organ, Genel K u r u l u n koyduu kurallar ve kararlar erevesinde ve Konseyin denetimi ve direktifleri altnda alacaktr. letme 15 kiilik bir Ynetim Kurulu, bir Genel Mdr ve gerekli personel tarafndan yrtlecektir. letmenin balang anaparasnn 1 milyar dolar olarak ngrld ve ye devletler ile zel kiilerden borlanma yoluyla elde edilmesinin dnld gzlenmektedir. 352

ii)

Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar

B.M.D.H.S.'ne gre uluslararas deniz yatann iletilmesi iki biimde olanakl olmaktadr: i) dorudan letme tarafndan; ii) Otorite'den izin almak suretiyle ye devletler kamu kurulular, ye devletler uyruunda ya da denetimi altnda bulunan tzel ya da gerek kiiler tarafndan (mad. 153/2). Bu almalar yapabilmesi iin gerek letme, gerek ye devletler kurulular ya da yurttalar, Konseye bir alma plan sunmak zorundadr. Szkonusu alma planlar Teknik ve Hukuk Komisyonunca incelendikten ve Konseyce kabul edildikten sonra bir szleme olarak yrrle konulacaklardr (mad. 153/3). Baka bir deyile, Konseyden izin almadan uluslararas deniz yatann iletilmesi olana B.M.D.H.S. erevesinde yoktur. Otorite iletmeci kurulularn bu szleme hkmlerine uygun davranp davranmadklarn denetleme ve uygun nlemleri alma yetkisine sahiptir (mad. 153/4-6). ye devletler kurulular ya da uyruklarnn Otorite'nin iznini elde edebilmeleri birtakm koullara bal olarak yaplacaktr. Bylece, en bata, bu iletmeler gelirlerinin belirli bir miktarm Otorite'ye vermek zorundadr (Ek. III, mad. 13). Yine, bu ulusal kurulu ya da ortaklklar, Otorite istedii takdirde, letme lehine teknoloji transferi yapmak zorunda bulunmaktadr (Ek. III, mad. 5). Ayrca, bu ulusal kurulu ya da ortaklklar kimi madenleri belirli birtakm kotalar amayacak bir biimde retmek zorundadr (mad. 151). Bu koullar kabul eden ulusal kurulu ya da ortaklklar kendilerine izin verilen alanlar iletme hakkn elde edebileceklerdir. Ancak, bu ulusal kurulu ya da ortaklklar izin isterken iki ayr iletilecek alan gstererek byle bir istekte bulunmak zorundadr (Ek. III, mad. 8). Otorite, bir ulusal kurulu ya da ortakla bu blgelerden birini iletme izni vererek tekini letme'ye ayrma hakkna sahip bulunmaktadr. Otorite'nin bir organn oluturan letme ise uluslararas deniz yatann herhangi bir kesiminde iletme hakkn isteyebilecektir (Ek. III, mad. 3/2). letme, isterse bu blgeleri dorudan kendisi, isterse ortak iletme yntemiyle ve isterse de bir ksm almalar baka ortaklklara szleme ile yaptrmak yntemiyle iletmeye koyma hakkna sahiptir (Ek. III, mad. 9). C. Uluslararas deniz yata rejimi konusunda ortaya kan sorunlar

Yukarda ana izgileriyle belirtmee altmz uluslararas deniz yata rejiminin yrrle girebilmesi konusu bugn deiik deerlendirmelerle karlamakta ve deiik ynlerde almalara konu olmaktadr. Nitekim, III. Deniz Hukuku Konferans uluslararas deniz yata re353

' jimi konusunda nc Dnya devletleri ile bata A.B.D. olmak zere Batl devletlerin byk ekimelerine sahne olmutur. Sonuta, B.M.D. H.S.'nin 30.4.1982'de Konferansa kabulu srasnda, 130 devlet Szleme lehinde oy kullanrken, 17 Batl ve Sosyalist devletin ekimser kald ve 4 devletin, deiik nedenlerle, kar oy kulland (A.B.D., Trkiye, Venezuela ve srail) gzlenmektedir. Szlemenin 10.12.1982'de imzalanmas srasnda ise, 117 devletin Szlemeyi imzalad grlmektedir. 1986 Eyll aynda Szlemeyi imzalayan devletlerin says 159 ve onaylayanlarn says ise 32'dir (UN Chronicle, vol. XXIII, No. 5, Nov. 1986, s. 89). Ancak, uluslararas deniz yatan iletmek iin gerekli teknolojiye sahip olan devletlerden A.B.D., Federal Almanya ve ngiltere bugn de Szlemeyi imzalamam ve onaylamam bulunmaktadr. Devletlerin bu deiik tutumlarna paralel olarak uluslararas deniz yata rejiminin yrrle konmas konusundaki almalar da iki ayr ynde ilerlemektedir. Szlemeyi imzalayan devletler, III. Deniz Hukuku Konferansnn I sayl karar (resolution; resolution) ile kurduu bir Hazrlk Komisyonu araclyla Otorite'nin fiilen almaya balayabilmesi ve uluslararas deniz yata rejiminin zamannda yrrle girebilmesi iin gerekli hazrlk almalarn srdrmektedir. Bylece, Hazrlk Komisyonu, Genel Kurulun, Konseyin ve teki organlarn i tzklerini hazrlamay srdrmektedir. Yine, Kara lkeleri reticileri devletlerin sorunlarn incelemekle grevli Birinci Komisyonun, letmeyle ilgili kinci Komisyonun, Madenler Yasasn hazrlamakla grevli nc Komisyon u n ve Deniz Hukuku Mahkemesini kurmakla grevli Drdnc Komisyonun almalar ilerlemektedir. te yandan, Konferansn II sayl karar ile maden yumrularna ilikin n-faaliyetler konusunda hazrlk yatrmlaryla ilgili olarak almalar srmektedir. Bu erevede, Blgede ilk yatrmlar yapacaklar zendirmek amacyla bir "nc yatrmclar" (pioneer investors; investisseurs pionniers) kavram oluturulmutur. kategori "nc yatrmc" ngrlmektedir. Birinci kategori, Fransz, Hintli ve Sovyet kamu kurulular ya da yurttalar tarafndan oluturulmakta olup, 1.1.1983'ten nce Blgeye en az 30 milyon dolar (1982 deeri ile) yatrm yapan ya da b u n u n 1/10'u kadar aratrmaya harcayan gerek ya da tzel kiileri kapsamaktadr (Bkz. Doc. L O S / P C N / W P . 16/Rev. 1, 12 avril 1984). kinci kategori "nc yatrmc", Belikal, Kanadal, Amerikal, talyan, Japon, Hollandal, ngiliz ve Federal Alman gerek ya da tzel kiilerin katldklar drt ok-uluslu konsorsiyumu iermekte olup, sz konusu konsorsiyumlarn ilgili ayrcalklardan yararlanabilmesi iin bulunduklar devlet ya da devletlerin Szlemeyi imzalamas ve kendilerinin de 1.1.1983'ten nce Blgeye en az 30 milyon dolar yatrm ya da miktarn 1/10'u orannda ara354

trma harcamas yapm olmalar gerekmektedir. nc kategori "nc yatrmc" ise, gelimekte olan lkelerin kamu kurulular ya da yurttalar gerek ve tzel kiiler olup, bu devletlerin Szlemeyi imzalamas ve ilgili kurulu ya da kiilerin 1.1.1985'ten nce Blgeye en az 30 milyon dolar yatrm ya da bu miktarn 1/10'u orannda aratrma harcamas yapm olmalar gerekmektedir. Belirtilen koullar yerine getiren kategoriden birine ait bir kurulu ya da kii kendisinin Hazrlk Komisyonuna "nc yatrmc" olarak kaydedilmesini isteyebilecektir. Bylece, sz konusu kurulu ya da kiiler Blgenin iletilmesinde ncelikle ve ayrcalkl faaliyetler srdrme olanan elde edeceklerdir. Szlemeyi imzalayan devletlerin belirtilen almalar srerken, Szlemeyi imzalamayan ve Szlemenin Blgeye ilikin hkmlerinden honutsuzluklarn bildiren kimi Batl devletler uluslararas deniz yatann iletilmesi konusunda ulusal yasalar karmaktadr (rnein, A.B.D., F. Almanya ve ngiltere'nin ulusal yasalar iin bkz. I.L.M., 1980, vol. 19, s. 1003 vd., 1981, vol. 20 s. 393 vd., 1219 vd., 1228 vd. ve 1982, vol. 21, s. 808 vd., 867 vd.). Yine, Batl devletlerin uluslararas deniz yatann iletilmesi konusunda kendi aralarnda kimi zel andlamalar imzaladklar gzlenmektedir (rnein, 2.9.1982 tarihli Derin Deniz Yatann Polimetalik Yumrularna. likin Geici Balantlar Konusunda Anlama: I.L.M., 1982, vol. 21, s. 950-962). Batl devletlerin ve zellikle A.B.D.'nin B.M.D.H.S.'nin ngrd rejime kar balca eletirileri u konularda olmaktadr: i) devlet kurulular ya da zel ortaklklara iletme izni verilirken Otorite'nin ilgili organlarnn teknik verilerden ok siyasi nedenlere dayandrlan kararlar vermesi olasl; ii) iletme izni verilmesi ve yrtlmesi durumunda Otorite'ye denmesi gereken payn ykseklii; iii) zellikle A.B.D.'nin Otorite'nin giderlerine letme giderleri dahil % 25 gibi byk bir oranda katlmas gerei; iv) devlet kurulular ya da zel ortaklklarn iletme izni almak iin iki alan gstererek yalnzca birini iletebilmesi ve tekinin iletme iin ayrlmas; v) letme ve gelimekte olan lkeler ortaklklar iin teknoloji transferi gerei; vi) iletilecek madenlerin belirli kotalarla snrlandrlmas; vii) letmeye tannan serbest rekabeti bozucu kimi ayrcalklar; viii) Otorite'ce elde edilen gelirlerin datmnda ulusal kurtulu rgtlerine de pay verilmesi; v.b... Bu d u r u m karsnda uluslararas deniz yatann gelecei henz aklkla ortaya km deildir. Hukuksal adan, B.M.D.H.S.'ni imzalam bulunan ve yrrle koymay amalayan devletler, uluslararas deniz yatann "insanln ortak mal" olduunu ve bunun III. Deniz Hukuku Konferansnda Batl devletlerce de kabul edildiini ileri srerek, ngrlen rejime herkese uyulmas gerei zerinde durulmaktadr. Buna karlk, bata A.B.D. olmak zere kimi Batl devletlerin Otorite gibi bir 355

uluslararas rgt kuran ve buna tand yetkiler erevesinde uluslararas deniz yata rejimini dzenleyen bir Szleme hkmlerinin yalnzca taraflar balayaca ve yaplageli hukuku dourmayaca ynnde deerlendirmelerde bulunduu gzlenmektedir.

356

nc B a l k :
ULUSLARARASI HAVA HUKUKU (air la w; droit de l'air; Luftrecht)

Geni anlamda ele alnd zaman, hava hukuku, hava sahas ve ondan yararlanmayla ilgili btn hukuk kurallarn iermektedir. Bylece, hava hukuku kavram iine, ksaca havaclk adyla anlan havada ulam ve ona bal ilikileri inceleyen kurallardan baka, havadan ses ve elektrik dalgalarn aktaran telsiz telgraf-telefon, radyo ve televizyon gibi her trl iletiim ve haberleme yntemlerine ilikin kurallar ile meteorolojiye ilikin kurallarn da girdii grlmektedir (rnein bkz. .. Akipek, Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan Durumu, Ankara, 1950, s. 5). Buna karlk, dar anlamnda hava hukuku, yalnzca havaclk ile snrl hukuk kurallarn kapsamaktadr. Bu iki anlay arasnda hangisinin daha doru olduu konusunda herhangi bir tartmaya girmeden, burada hava ile ilgili temel kurallar verebilmek amacyla, hava h u k u k u n u geni anlamda ele alacaz. Dolaysyla, ilk nce havaclk ile ilgili hukuk kurallarn inceleyecek ve sonra telekomnikasyon kurallarn ele alacaz. Ancak, bunu yaparken havaya ilikin kurallarn kamu dzenini ve zellikle de uluslararas dzeni ilgilendiren kurallar zerinde duracaz. Dolaysyla, havaclk konusunda hava lkesi ve uluslararas hava ulam rejimi gibi uluslararas dzeni ilgilendiren konular incelenirken, hava aralarnn mlkiyeti, hava tamacl szlemeleri, hava aralarnn sigortas gibi konular bu t r sorunlar inceleyen hava zel hukukuna braklacaktr. Yine, iletiim ve haberleme konularnda uluslararas k u rallar ele alnacak ve ulusal sorunlar incelememiz dnda kalacaktr.

I.

HAVACILIKLA LGL KURALLAR

Kaynaka: Trke: C. Bilsel, Milletleraras Hava Hukuku, stanbul, 1984; .. Akipek, Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan Durumu, Ankara, 1959; H. Belbez, "Hava Hukuku. Konusu ve Mahiyeti", S.B.O.D., Cilt I, Say 4, s. 743-746; A.S. Bilge, "ikago Havaclk Anlamalar ve Milletleraras Si-

357

vil Havaclk Tekilt", S.B.F.D., Cilt VI, Say 1-4, s. 196-214; M.N. Gknil, Milletleraras Hava Hukuku, istanbul, 1951; A. Gze, Devletin lke Unsuru, istanbul, 1959, s. 139-154; M. nen, Yabanc Hava Gemileri Tarafndan Yeryznde nc ahslara Verilen Zararlar Hakknda 7 Ekim 1952 Tarihli Roma Konvansiyonu, stanbul, 1983; M. nen, Trk Sivil Havaclk Mevzuat ve Uluslararas Uzay Hukuku Kurallar, stanbul, 1986; S.L. Meray ve C. Sar, "zinsiz Giren Yabanc Uaklarn Uluslararas Hukuk Asndan Yaratt Sorunlar", Cem Sar'a Armaan (S.B.F.D.), Cilt XXVII, Say 3, s. 1-80; T. aa, Hava Hukuku, stanbul, Cilt I, 1963; 1. Imen ve G. peki, Trk Sivil Havaclk Lgati, stanbul, 1959. Yabanc dil: K. Halibroner, Der Sclutz der Luftgrenzen im Frieden, Kln und Bonn, 1972; J. Erler, Rechtsfragen der ICAO, Kln und Berlin, 1967; R.Y. Jennings, "Some aspects of the air", R.C.A.D.I., 1949-11, s. 513 vd.; D.H. Johnson, Rights in airspace, Manchester, 1965; P. de la Pradelle, "Les frontieres de l'air", R.C.A.D.I., 1954-11, s. 117 vd.; I. Lissitzyn, "The treatment of aerial intruders in recent practice and international law", A.J.I.L., 1953, s. 559 vd.; O. Lissitzyn, "Some legal implications of the U-2 and RB-47 incidents", A.J.I.L., 1962, s. 135 vd.; N. Mateesco Matte, Aerospace law, London and Toronto, 1969; N. Mateesco Matte, Deux frontieres invisibles: De la mer territoriale l'air "territorial", Paris, 1965; D. Goedhuis, "Questions of public international air law", R.C.A.D.I., 1952-11, s. 205 vd.; Mc Dougal, Lastvell and Vlasic, Law and public order in space, New Haven and London, 1964; O. Riese, Luftrecht, Stuttgart, 1949; A.D. McNair, The law of the air, London 2nd. ed., 1953; N. Schawcross, K.M. Beaumont and P.R.E. Brown, Air law, London, 2nd, ed., 1964; B. Cheng, The law of international air transport, London, 1962.

A.

Havaclkla ilgili kurallarn geliimi

Balonun 18. yzyl sonlarnda yaplmas ile birlikte havaclkla ilgili kurallamalarn gerei yava yava kendini duyurmaya balamtr. Uygulanan uluslararas hukukta havaclkla ilgili ilk sorun, 1870'te Paris'i kuatan Alman ordular zerinden Franszlarn balonlarla haberlemesi ve liderleri Gambetta'nm kenti terketmesi olay ile domutur. Nitekim, Bismark 16.11.1870 tarihinde Fransa'ya verdii notasnda, bu yolla Alm a n hatlarn aan ya da haberleen kimseleri, sava tutsa olarak deil de, casus olarak deerlendireceklerini bildirmitir (C. Bilsel, a.g.y. (Hava hukuku), s. 11). Havaclkla ilgili ilk kurallama araylar bir sre daha sava hukuku ve kuvvet kullanmann dzenlenmesi konularnda srmtr. Bylece, 1899 La Haye I. Bar Konferansnda, 29.7.1899'da kabul edilen Kara Sava Kurallar Szlemesine ek tzn 29. maddesi ile balonlarla uan kyafet deitirmemi askerlerin casus saylmamalar gr benimsenmitir. Yine, ayn konferansta kabul edilen 29.7. 1899 tarihli bir bildiri ile, balonlardan ya da bunlara benzer yntemlerde havadan patlayc madde atlmas be yl sre ile yasaklanmtr. 1907 La Haye II. Bar 358

Konferans srasnda, 18.10.1907 tarihli Kara Sava Kurallar Szlemesi, 1899'da uan kiilerle ilgili olarak kabul edilen 29. maddeyi aynen benimserken, balonlardan patlayc atlmas konusundaki bildirinin sresinin 1915'te yaplacak bar konferansna kadar uzatlmas oybirliini elde edememitir (29 kabul, 8 ekimser ve 7 kar oy). Nihayet, Kara Sava Kurallar Szlemesinin 23. maddesinde savunmasz yerleim yerlerinin bombalanmas yasaklanrken, bunun her ne yolla yaplrsa yaplsn yasak olduunu bildirmek suretiyle, hava bombardmanlar da Szlemenin yasak kapsam iine sokulmutur. Hava lkesi, hava ulam ve hava aralarnn rejimi konular ise, ilk kez, 1910'da Paris'te ve Verona'da yaplan 18 devletin katld konferanslarda ele alnmtr. Fransz ve Almanlarn hava lkesinin serbestliini, ngilizlerin ise hava lkesinde devletin egemenliini savunmas nedeniyle bu konferanslarda herhangi bir andlama gerekletirilememitir. Anlan konulardaki ilk andlama, 29.7.1913'te imzalanan Fransa-Almanya Hava Ulam Szlemesi olmutur. Sz konusu Szleme, askeri ve sivil uaklar arasnda ayrm yapmakta ve sivil uaklarn teki devletin hava sahasndan zararsz gei hakkn kabul etmektedir. Hava hukukuyla ilgili ilk ok-tarafl andlama, 13.10.1919 tarihli Paris Hava Ulam Szlemesidir. Birinci Dnya Savan sona erdiren Paris Bar Konferans iinde oluturulan Havaclk Komisyonu (A.B.D., Kba, Portekiz, Romanya, Yunanistan ve Srp-Hrvat-Sloven devletlerinden birer ye) tarafndan hazrlanan andlama tasars Konferans genel kurulunca benimsenerek anlan Szleme ortaya kmtr. Ana Szleme 43 maddeyi iermekte olup, hava lkesi, hava aralarnn uyrukluu, ulatrmaya elverililik koullar, ulam kurallar, devlet hava aralar, vb. konularda dzenlemelerde bulunmaktadr. Szleme, ayrca, aadaki konulara ilikin 8 eke sahiptir: i) Hava aralarnn snflandrlmas, tanm, iaretleri; ii) Ulama elverililik belgesi; iii) Borda kaytlar; iv) Ik, iaret ve ulam kurallar; v) Uak adamlar; vi) Hava haritalar; vii) Meteorolojik bilgi al-verii; viii) G m r k sorunlar. 1919 Paris Hava Ulam Szlemesi hava zerinde devletlerin mnhasr egemenlii ilkesini kabul etmekle birlikte, bar zamannda sivil hava aralarnn ilke olarak serbest gei hakk bulunduunu bildirmektedir. Ancak, lke devleti yasak blgeler ilan edebilme hakkna sahiptir. Yine, devlet hava aralar ve uluslararas dzenli tamaclk yapan sivil hava aralar izin almadan gei hakkna sahip bulunmamaktadr. Bir devletin hava lkesi ise, kara lkesi ve karasular zerinde yeralan hava sahas olarak belirtilmektedir. Paris Szlemesi, 1922, 1923, 1929'da olmak zere drt kez deiikliklere uramtr. kinci Dnya Sava ncesi 33 359

devletin taraf bulunduu Szleme Sava sonrasna kadar uluslararas hava rejimini belirleyen ve yrten en nemli andlama olmutur. Szleme, ileride szn edeceimiz 1944 ikago Szlemesi'nin yrrle girmesi ile, 1947'de yrrlkten kalkmtr. Trkiye, Lozan Bar Andlamasnn 100. maddesinde, "corafya asndan d u r u m u n u n gerekli kld deiiklikler yaplmasn elde ederse", anlan Szlemeye taraf olmay kabul ettiini bildirmitir. Ancak, sonuta, Trkiye, beklentilerinin karlanmad kansyla, 1919 Paris Szlemesine hibir zaman katlmamtr. 1919 Paris Szlemesinden sonra bu konuda baka ok-tarafl andlam a l a r m imzaland gzlenmektedir. Bunlardan bir tanesi, 1.11.1926 tarihli Madrid Hava Ulamna ilikin spanyol-Amerikan Szlemesidir. O tarihlerde Paris Szlemesine katlmam bulunan ispanya, Portekiz ve 19 Gney Amerika devleti tarafndan imzalanan bu szleme byk lde Paris Szlemesi hkmlerini teyid etmektedir. Bu konuda gerekletirilen bir baka andlama 20.2.1928 tarihli Havana Ticari Havacla ilikin Panamerikan Szlemesidir. Hava ulamnn teknik yan ile birlikte ticari uular da dzenleyen bu szleme de temel kurallarda Paris Szlemesini teyid etmektedir (1926 Madrid ve 1928 Havana Szlemeleri iin bkz. .. Akipek, a.g.y., (Hava Sahas) s. 68-72). Bunlar, 12.10.1929 tarihli Hava Tamaclna ilikin Varova Szlemesi ile 29.5.1933 tarihli Uaklarn Neden Olduu Zararlara ilikin Roma Szlemesi izlemitir (Bilgi iin bkz. C. Bilsel. a.g.y. (Hava Hukuku), srasyla s. 314-352 ve 371-378). Daha sonra, 1929 Varova Szlemesi 28.9.1955 tarihli La Haye Protokol ile birtakm deiikliklere uramtr (Bkz. R.G., 3.12.1977, say 16128). Yine, 1933 Roma Szlemesi de 7.10.1952 tarihli Yabanc Hava Aralarnn Yeryznde nc Kiilere Verdikleri Zarara likin Szleme ile deiikliklere uramtr (Metin iin bkz. U.N.; Treaty Series, vol. 310, s. 180 vd.). Nihayet, 19.6.1935'te Buenos-Aires'de 21 Amerika devleti bir transit tamaclk szlemesi imzalamlar, fakat bu szleme yalnzca devlet tarafndan onaylanmtr. Anlan andlamalarm byk bir ksm gnmzde yrrlkten kalkm bulunmaktadr. Bugn uygulanan uluslararas hukuk incelendii zaman, hava tamacl ve hava aralarnn neden olduu zararlar nedeniyle nc kiilere kar sorumluluk konularnn bunlar ele alan zel hava hukukuna gnderilmesi kaydyla, zde 7.12.1944'te imzalanan ikago Szlemeleri ile karlalmaktadr. ikago'da, 1.11.1944-7.12.1944 tarihleri arasnda 52 devletin katlmas ile toplanan Sivil Havaclk Konferans sonunda, bugn uluslararas hava h u k u k u n u n temelini oluturan drt andlama imzalanmtr: i) Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas; ii) Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi; iii) Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamas; iv) Uluslararas Hava Ulam Anlamas (metinler 360

iin bkz. R.G., 12.6.1945, say 6029). Anlan andlamalar daha sonra birok deiikliklere uramtr (balca deiiklikler iin bkz. A.G. kn ve A.R. kn, a.g.y. (Rehber), s. 484). Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas, 6.6.1945'te yrrle girmi olup. Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi ya da bu konuda yaplacak baka andlamalar yrrle girene kadar, en ok yllk bir sre iin, teknik ve danma nitelikli geici bir sivil havaclk rgtnn kurulmasn dzenlemektedir. Nitekim, bu Anlamaya dayanlarak kurulan geici rgt Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 4.4.1947'de yrrle girmesi ile ortadan kalkmtr. Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, drt blmden olumaktadr. Birinci blm, genel ilkeler, ulusal hava sahas zerinde uu, hava aralarnn uyrukluu, hava ulamn kolaylatrc nlemler, uu srasnda uyulacak kurallar ve havacla ilikin uluslararas standartlar iermektedir. kinci blm, Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn kuruluunu ve organlarn dzenlemektedir. nc blm, hava ulatrmasna ilikin raporlara, havaalanlar ve teki hava ulam tesislerine, ortak iletmelere ilikin kurallar kapsamaktadr. Drdnc blm ise, havaclkla ilgili teki andlamalar. uyumazlk ve kurallarn inenmesine, sava durumuna ilikin kurallar ile Szlemeye taraf olma yollarn ele almaktadr. Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamas 6 maddeden oluan ksa bir andlamadr. Bu Andlama "ki Hava Serbestlii Anlamas" olarak da anlmaktadr. Bu Anlamya taraf olan devletler, uluslararas tarifeli hava servisleri bakmndan, birbirlerine u iki serbestlii tanmaktadr: i) yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk; ii) ticari olmayan amalarla (rnein, teknik nedenlerle) lkesine inme hakk (mad. 1/1). Bylece, ileride greceim.z gibi, Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin yalnzca tarifeli serv.sler dnda uu yapan hava aralarna tand bu iki hak anlan Anlama ile tarifeli hava servislerine de tannm olmaktadr. Uluslararas Hava Ulam Anlamas da 8 maddeden oluan ksa bir andlamadr. Bu Anlama ise "B Hava Serbestlii Anlamas" olarak da anlmaktadr. Anlamaya taraf Dan devletler, uluslararas tarifeli hava servisleri bakmndan, birbirlerine ilke olarak u be serbestlii tanmaktadr: i) yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk; ii) ticari olmayan amalarla lkesine inme hakk; iii) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesinden alm olduu yolcu ve eyay lkesine indirme hakk; iv) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesine gidecek yolcu ve eyay lkesinden alma hakk; v) herhangi bir taraf dev361

Jet lkesine indirme hakk (mad. 1). Bu Anlamaya taraf olan devletler sz geen serbestliklerden beincisine ekince koyma hakkna sahiptir (mad. 4/1). Nitekim, Trkiye anlan Anlamaya, 5.6.1945 tarihli onaylama yasas ile taraf olurken, yasann 2. maddesiyle yle bir ekince koymutur: "Yaplacak iki tarafl anlama ve szlemelerde Milletleraras Hava Ulatrma Szlemesinin 5 inci serbestisine ilikin hkmn geici sreler iin kabulne ve uygulanmasna hkmet yetkilidir". B. Hava sahasnn hukuksal rejimi (air space; espace aerien; Luftraum)

Hava sahas, ulusal hava sahas ve uluslararas hava sahas olarak ikiye ayrlmaktadr. Ulusal hava sahas, bir devletin lkesi stndeki hava sahasn belirtmektedir. Uygulanan uluslararas hukuka gre, devletlerin hava sahas, bu devletlerin egemenlii altnda bulunan kara lkesi ile buna bitiik olarak yeralan isularn ve karasularnn stnde bulunan hava sahasdr. Baka bir deyile, bir devletin ulusal hava sahasnn d snr karasularnn bittii izgi olmaktadr. Bu durum, gerek andlamalarla (rnein, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Sz. mad. 1-2) gerekse devletlerin uygulamalar (rnein, 14.10.1983 tarih ve 2920 sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, 3. maddesinde "Trkiye Cumhuriyetinin egemenlii altndaki lke ile Trk karasular zerindeki sahay" Trk hava sahas olarak ilan etmektedir: Bkz. R.G., 19.10.1983, say 18196) ile teyid edilmi bulunmaktadr. Devletlerin uygulamalarnda bu kurala aykr den tek rnek Yunanistan'n ulusal hava sahasdr. Yunanistan, 6.9.1931 tarihli bir Cumhurbakanl kararnamesi ile, o tarihte 3 millik karasuyuna sahip bulunmasna ramen, hava sahas geniliini 10 mile karmtr (Bilgi iin bkz. H. Pazarc, "Lozan Antlamasndan 1974'e kadar Ege'ye likin Gelimeler Ve Yunanistan'n Ege Politikas", nc Askeri Tarih Semineri: Trk-Yunan likileri, Ankara, 1986, s. 26-29). Ancak, bu tek rnekte bile, Yunanistan hava sahasnn d snrnn karasular d snr ile belirlenecei ilkesine uyar grnme gayreti iindedir. Bylece, Yunanistan hava sahasn dorudan 10 mil olarak ilan etme yerine, anlan 1931 kararnamesi ile karasular geniliini sivil havaclk ve hava zabtas konusunda 10 mil olarak saptadn ilan etme yolunu semitir. Bir devletin ulusal hava sahas dnda kalan hava sahas ise uluslararas hava sahasn oluturmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuka gre, bir devletin karasular dnda kalan deniz alanlar stnde bulunan hava sahas uluslararas hava sahas olarak kabul edilmektedir. Nitekim, 362

uluslararas sivil havaclk andlamalarnm ulusal hava sahasn karasular ile snrlandrmas nedeniyle, bu snr dnda kalan alanlarn uluslararas hava sahasn oluturduu ortaya kmaktadr. Devletlerin uygulamalar da, yukarda belirtilen Yunanistan rnei dnda, bu yndedir. Yine, aada greceimiz gibi, deniz hukuku andlamalar ak denizler stnde yeralan hava sahasnda uu serbestlii ilkesini kabul etmek suretiyle, karasular dnda kalan hava sahasnn ulusal egemenlie konu olamyacan benimsemi bulunmaktadr. Uzaya uydu frlatlmas ile birlikte hava sahasnn snrna ilikin olarak bir baka sorun daha ortaya kmtr. Bugn, gerek ulusal, gerek uluslararas hava sahasnn hangi ykseklie kadar vard ve hangi izgiden sonra uzay (outer space; espace extra-atmospherique) sahasnn balad sorusunun cevaplanmas gerekmektedir. Bu sorunun cevab, zellikle, bir devletin egemenlii altnda bulunan ulusal hava sahasnn hibir devletin egemenlii altna giremeyecei kabul edilen uzaydan ayrdedilmesi bakmndan, ok nemlidir. Fakat, gerek uluslararas hava sahasnda gerek uzayda serbestlik ilkesi kabul edilmesine ramen, iki rejim arasndaki kimi farkllklar nedeniyle (rnein, uzaya frlatlacak uydularn B.M.'e tescil ettirilmesi zorunluluu gibi), bu iki ayr sahann snrnn da bilinmesi gerekmektedir. Oysa, bugn iin uygulanan uluslararas hukukta bu soruya henz bir cevap verilebilmi deildir. Bununla birlikte, ileride uzay hukuku erevesinde ele alacamz gibi, deiik ltlere dayal kimi grler ileri srlmektedir. Ulusal hava sahasnda geerli olan hukuksal rejim, lke devletinin tam ve mnhasr egemenliinin kabul olmaktadr. Bu, ok-tarafl andlamalarda (rnein 1944 ikago Sivil Havaclk Sz., mad. 1) olduu gibi, ikili andlamalarda ve ulusal yasalarda da kabul edilmi bulunmaktadr (rnekler iin bkz. .. Akipek, a.g.y. (Hava sahas), s. 54-114). Yazarlar bugn artk lke devletinin hava sahas zerindeki egemenliinin tartlmaz bir yaplageli kural niteliine sahip olduunu bildirmektedir (rnein bkz.: .. Akipek, ayn yapt, s. 106-109; C. Sar ve S.L. Meray, "zinsiz Giren Yabanc Uaklarn Uluslararas Hukuk Asndan Yaratt Sorunlar", C. Sar Armaan (S.B.F.D., Cilt XXVII, say 3, s. 6-7 ve 9-22). Uluslararas hava sahasnda geerli hukuksal rejim ise serbestliktir. Nitekim, gerek 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad. 2), gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 87/1, b) ak deniz stnde bulunan hava sahasnda btn devletlerin uu serbestliine sahip olduunu bildirmektedir. Ayn kural, bitiik blgenin ak denizin bir parasn oluturmas nedeniyle (Bkz. 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 24/1 ve 1982 B.M.D.H.S., mad. 86), bi363

tiik blge stndeki hava sahas iin de geerlidir. Yine, bir devletin mnhasr ekonomik blgesi stndeki hava sahasnda da uu serbestlii ilkesi aka ngrlmektedir (B.M.D.H.S., mad. 58/1). Uluslararas Sivil Havaclk r g t Konseyi de, ikago Szlemesinin 2 numaral Eki olarak kabul ettii Nisan 1948 tarihli kararlarnda, ak deniz stnde bulunan hava sahasnda ak deniz rejiminin geerli olacan kabul etmitir (Bkz. N. Mateesco Matte, De la mer territoriale l'air "territorial", Paris, 1965, s. 134-135).

C.

Uluslararas hava ulam rejimi a. Bir devletin hava sahasnda

Yukarda grld gibi, lke devleti ulusal hava sahasnda tam ve mnhasr egemenlie sahip olduu iin, ilke olarak, yabanc uaklarn lkesi stnden umas yalnzca onun rzas ile olanakldr. Ancak, 1944 ikago andlamalar ile devletlerin ok byk bir ounluu sivil hava aralarnn lkeleri stnden gemesi konusunda rzalarn, deiik biim ve koullara bal olarak, aklam bulunmaktadr. Buna karlk, devlet hava aralarnn bir yabanc devlet lkesi stnden umas izne bal olarak srmektedir. Nitekim, 22.6.1966 tarih ve 6/6639 sayl kararnameyle kabul edilen ve hava sahamz iin halen yrrlkte bulunan Yabanc Kuvvetlerin Trkiye Limanlarn, Hava slerini ve Hava Alanlarn Ziyaret Etmesi Konusundaki Ynetmelie gre yabanc hava kuvvetlerinin T.C.rin havalanlarn ve slerini ziyaret edebilmesi iin, en az 15 gn nceden, diplomatik kanaldan Hkmetten izin almas gerekmektedir (R.G., 22.7.1966, Say 12355, mad. !). Trkiye, bu hava aralarnn durum ve saysn saptama ve kal srelerini snrlama hakkn sakl tutmaktadr (mad. 2). Yine, Trkiye'nin verdii izni geri almas hakk olduu bildirilmektedir (mad. 7). Yine, 4.4.1972 tarih ve 7/4190 sayl kararname ile kabul edilen H u d u t Blgeleri Uu Ynetmeliimize gre, tarifeli uular dndaki Trk ve yabanc hava aralarnn Trk kara snrlarna ve FIR izgisine yakn blgelerde uu yapabilmeleri iin izin gereklidir (R.G., 22.4.1972, Say 14167). Herbir hava arac snfna ilikin olarak uluslararas kurallar aadaki biimde zetlemek olana vardr. i) Sivil hava aralar rejimi

1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, Szlemeye taraf bir devlet lkesi zerinden gerekletirilecek yabanc sivil hava aralarnn uularn ikiye ayrmaktadr (mad. 5-6): i) tarifeli uular; ii) tarifeye bal olmayan uular. 364

ikago Szlemesi, tarifeli ve tarifesiz uularn tanmn yapmamaktadr. Bu boluk Uluslararas Sivil Havaclk rgt Konseyinin kabul ettii tanmla doldurulmu bulunmaktadr. Bu tanma gre, bir tarifeli uluslararas hava servisinin aadaki zelliklere sahip olmas gerekmektedir: i) birden ok devletin lkesi stnden umak; ii) paral ve halka ak tamaclk yapmak; iii) belirli bir zaman tablosuna gre ya da sistemli bir biimde ayn iki ya da daha ok nokta arasnda uu yapmak (bkz. Bin Cheng, The law of international air transport, London, 1962, s. 174-175). Belirtilen bu koullarn t m n yerine getiremeyen uular ise tarifesiz uu kapsamna girmektedir. 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesine taraf olan devletler, tarifesiz uular iin, nceden izin almaya gerek kalmadan, teki taraf devletlerin sivil hava aralarna iki serbestlii tanmaktadr: i) yere inmeksizin lkesi stnden geme hakk; ii) lkesine inme hakk (mad. 5). Buna karlk, ayn Szleme tarifeli uular iin zel izin alnmas gerektiini bildirmektedir (mad. 6). Tarifeli uularla ilgili olarak 1944 ikago Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamasna taraf olan devletler sivil hava aralar iin yukarda belirtilen iki serbestlii birbirlerine tanmaktadr (mad. 1/1). Tarifeli uularla ilgili olarak 1944 ikago Uluslararas Ulam Anlamasna taraf olan devletler ise, birbirlerinin sivil hava aralarna yukarda belirtilen iki serbestlikten baka en az u iki serbestlii daha tanmaktadr (mad. 1): i) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesinden alm olduu yolcu ve eyay lkesine indirme hakk; ii) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesine gidecek yolcu ve eyay lkesinden alma hakk. Eer, ilgili devletler anlan Anlamaya herhangi bir ekince koymadysalar, bu devletlerin sivil hava aralarnn herbirinin lkesinden alaca yolcu ve eyay bir nc devlet lkesine gtrmek ya da herhangi bir nc devlet lkesinden ald yolcu ve eyay bu devletler lkesine indirmek hakk vardr. Devletler bu haklar ikili andlamalarla da tanmaktadr. 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesine gre; taraf devletlerin lkeleri iindeki bir noktadan tekine yaplacak paral uular yalnzca kendi uyruundaki sivil hava aralarna ayrabilme hakk vardr (mad.7). Bu hak, deniz hukukunda olduu gibi hava hukukunda da, kabotaj hakk olarak anlmaktadr. te yandan, Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi taraf devletlerin lkelerinin belirli blgelerinde, askeri gerekler ya da kamu gvenlii nedeniyle, uua yasak blgeler ilan edebileceini kabul etmektedir (mad. 365

9). Yasak blgelerin stnden uan ya da teki uu kurallarna uymayan hava aralarnn, lke devletince, gmrk ve polis denetiminden gemeleri iin, en yakn havaalanna inmeleri istenebilecektir (mad. 9/c). Sivil hava aralarnn yukarda bildirilen andlama koullar dnda bir yabanc devlet lkesine, hukuka uygun olarak girebilmesi, ancak zel izinle olanakldr. lke devletinin rzas alnmadan yaplan giriler izinsiz giri olarak nitelendirilmektedir. Sivil hava aralarnn izinsiz girileri, "tehlike iinde" (in distress; en detresse) bulunmalar nedeniyle olabilecei gibi, kt hava koullar, yn yanlmas, teknik neden ya da hava aracnn karlmas gibi kastsz giriler de olabilmektedir. Tehlike nedeniyle bir sivil hava aracnn bir yabanc lke hava sahasna girmesi durumunda, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 25. maddesi, bu araca yardm edilmesini ngrmektedir. Bir sivil hava arac gerek tehlike durumu nedeniyle, gerek yukarda belirtilen kastsz giriler erevesinde, bir yabanc devlet lkesine girdii zaman, uluslararas uygulamada, bunlara nce uyarda bulunulmas gerektii kabul edilmektedir (rnein bkz. C. Sar ve S.L. Meray, a.g.m, s. 40-42). Bu durumda, lke devleti, szkonusu sivil hava aracna inmesi ya da uygun grecei belirli bir uu dorultusunda gitmesi iin, emir verebilecektir. Bu emirlere uymayan sivil hava aracna kar, yaratt tehlike orannda, kuvvet kullanlabilecei ngrlmektedir (Ayn yapt, s. 42-43). Sivil hava aralarnn, casusluk, kaaklk v.b. kastl olarak bir yabanc devlet lkesine izinsiz girmesi ise doal olarak yasaktr. ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 4. maddesi, "Akit devletlerden herbiri, sivil havacl bu Szlemenin gaye ve hedefleri ile kabil-i telif olmayan maksatlar iin kullanmamay kabul ederler" demek suretiyle, taraf devletlerin bu t r amalarla davranan ve uyrukluunu tayan sivil hava aralarna gz yummamas y k m n getirmektedir. Ancak, lkesine izinsiz girilen devletin hava aracnn amacn deerlendirmedeki zorluklar nedeniyle, kuvvet kullanma yoluna bavurmadan nce, aracn belirli bir havaalanna inmesini istemesi ve bu emre uyulmamas durumunda kuvvet kullanmas en uygun yol olarak deerlendirilmektedir (rnek olaylar iin bkz. C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 44-45). ii) Devlet hava aralar rejimi

Uygulanan uluslararas hukukta lke devletinin ulusal hava sahasnda t a m ve mnhasr egemenliinin kabul edilmesi ve bunun aksinin hibir ok-tarafl andlamada dzenlenmemi bulunmas nedeniyle, devlet hava aralar bir yabanc devlet hava sahasna, hukuksal olarak, yalnzca izin alarak girebilmektedir. Nitekim, sivil hava aralarnn kimi koul366

larla serbest giri ve uularm kabul eden gerek 1919 Paris Szlemesi (mad. 32), gerek 1944 ikago Szlemesi (mad. 3), devlet hava aralarn (Paris Szlemesi yalnzca askeri hava aralarndan sz etmektedir) dzenleme dnda brakmaktadr. ikago Szlemesinde devlet hava aralarnn teki devlet lkeleri stnde umas konusunda yeralan h k m aynen yledir (mad. 3/c): "kit devletlerden birine ait bir devlet hava nakil vastas ancak hususi bir anlama veya sair suretle selhiyet verilmi olduu takdirde ve bu selhiyetin artlarna uygun olarak dier bir devletin lkesi zerinden uabilir veya o devlet lkesine inebilir". lke devletinden usulne uygun olarak izin alm bulunan yabanc devlet hava aralar, uu kurallarna uyduu srece, dokunulmazla sahiptir. Bir yabanc devlet hava sahasna izinsiz giren devlet hava aralarna gelince, bu giriin, kt hava koullar, yn armas ya da teknik arzalar nedeniyle kastsz olmas ile kastl bulunmas durumlarn ayrmak gerekmektedir. Tehlike ya da baka nedenlere bal kastsz girilerde, bata askeri hava aralar olmak zere, devlet hava aralarna bu durumlarda sivil hava aralarna davranld gibi davranlmas gerektii genel bir kabul grmektedir (C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 48-56). Buna karlk, kastl izinsiz girite bulunan devlet aralar durumunda, baka bir deyile, casusluk, kkrtma vb. amalarla yaplan izinsiz girilerde, uyarda bulunmakszn kuvvet kullanlp kullanlmyaca tartlmaktadr. Genel olarak askeri hava aralar iin de uyarda bulunduktan ve makul bir sre beklendikten sonra kuvvet kullanlabilecei kabul edilmektedir (C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 75). Ancak, dmanca niyetleri aka belli olan, saldrya geen ya da gemek zere olduu kesinlikle anlalan askeri hava aralarna kar, uyarda bulunmadan da, kuvvet kullanlabilmesi uluslararas hukuka uygun olarak deerlendirilmektedir (ayn yapt), b. Uluslararas hava sahasnda

Uluslararas hava sahasnda serbestlik rejimi geerli olduu iin, bu alanda btn devletlerin hava aralar, ister sivil ister devlet hava arac olsun, serbeste uma hakkna sahiptir. Hava aralar uluslararas hava sahasnda, ilke olarak, uyruunda bulunduklar devletin yetkisi altnda bulunmaktadr. Ancak, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 12. maddesinde, "Ak denizlerde, bu Konvansiyon esaslarna gre vaz edilmi kurallar uygulanacaktr" hkmne dayanarak, Uluslararas 367

Sivil Havaclk rgt Konseyi, uluslararas hava sahasndaki uu kurallarn kapsayan Szlemenin 2 sayl Ekini kabul etmitir. Anlan 2 Sayl Ek, uluslararas hava sahasnda, zellikle, arpmalara engel olacak kurallar, uu plan kurallarn, grerek uu (VFR) ve aletli uu (IFR) kurallarn, tehlike annda alnacak nlemleri uluslararas dzenlemelere balamaktadr. te yandan, Szlemenin 11 sayl Eki ile de, genel olarak hava trafik hizmetleri dzenlenmektedir. Anlan 11 sayl Ekte (par. 2.1.2) ak denizler stnde hava trafik hizmetlerine ilikin blgeler belirlenmesi ngrlmektedir. Bylece kimi uluslararas blgelerde, uu gvenlii ve hava trafik hizmetleri bakmndan uularn belirli bir devletin teknik denetimi altna koyulduu durumlarda, uluslararas hava sahasnda bulunan sivil hava aralarnn bu kurallara uymas gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas hava sahalarn birlikte ilgilendiren bu uu gvenlii ve hava hizmetleri sorunu aada ayr olarak ele alnacaktr. . Uu gvenlii ve hava trafik hizmetleri dzenlemeleri 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin, 2 sayl Ekine bal olarak, 11 sayl Eki erevesinde uu gvenliini salamak amacyla u hava trafik hizmetlerinin (air traffic services) verilmesi dzenlenmektedir: i) hava trafik denetimi hizmetleri (air traffic control services); ii) uu bilgi hizmetleri (flight information services); iii) uyar hizmetleri (alerting services). Bunlara, 15 sayl Ek ile havaclk bilgi hizmetleri (aeronautical information services) ve 12 sayl Ek ile arama-kurtarma hizmetleri (search and resque services) eklenmitir. Belirtilen bu hizmetlerin yerine getirilebilmesi iin, genel olarak, hava sahasnn deiik nitelikte yetkilerle donatlm sorumluluk blgelerine ayrld grlmektedir. Sz konusu teknik sorumluluk blgelerinin en nemlisi uu bilgi blgesi (Flight information Region)dir. Uu bilgi blgesi ya da, ngilizce ksaltlm adyla, FIR, iinde uu bilgi ve uyar hizmetlerinin verildii hava sahasdr. Uu bilgi hizmetleri, zellikle, nemli meteorolojik bilgileri, ulam kolaylklarn, havaalanlarnn durumunu, blgede bulunan tehlikeleri (rnein, gmen kularn varl gibi) bildirmeyi iermektedir. Uyar hizmetleri ise, kaybolan, kaza yapan ya da tehlikede olan hava aralarna ilikin bilgilerin arama-kurtarma faaliyetleri ile grevli birimlere bildirilmesi grevlerini kapsamaktadr. FIR sahalar, yalnzca ulusal hava sahalarn kapsayabilecei gibi, kimi blgelerde uluslararas hava sahasn da kapsayabilmektedir. 11 Sayl Eke gre (par. 2.1.1), bir devletin lkesi stndeki hava sahasnda uu bilgi blgesinin snrlarnn belirlenmesi ve sorumluluu lke devletine aittir. Ancak, bir devletin kendi hava sahasnda yrtlecek FIR hizmet368

lerinin sorumluluunun baka bir devlete devredilmesi olana vardr. Anlan ayn Eke gre (par. 2.1.2), ak denizler ya da egemenliin kime ait olaca belirlenmemi lkeler stnde hava trafik hizmeti verilecek uu bilgi blgelerinin blgesel anlamalarla belirlenmesi gerekmektedir. Uu bilgi blgesi gvenlik nlemlerine, ayrca denetimli uularn ynlendirildii hava koridorlarn da eklemek uygun olacaktr. Hava koridorlar, genellikle 10 deniz mili geniliinde olup, gvenlik bakmndan hava aralarna izlemeleri tavsiye edilen yollardr. Anlan uu gvenlii blgeleri uluslararas hava sahasna ilikin olduu zaman, ki bu durum FIR'larla ilgili olarak ortaya kmaktadr, bu kurallara uyulmasnn zorunlu olup olmad sorunu ortaya kmaktadr. ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 12. maddesi, Szleme ilkelerine uygun olarak koyulacak kurallara uyulmas gerektiini bildirmektedir. Dolaysyla, Szlemenin 2 ve 11 Sayl Ekleri erevesinde gerekletirilen dzenlemeler ve bunlara uygun olarak kullanlacak yetkiler sivil hava aralar iin balaycdr. Buna karlk, Szlemenin 3. maddesinin a) fkrasnn Szleme hkmlerinin devlet hava aralarna uygulanmyacan ngrmesi nedeniyle, bu dzenlemeler, ilke olarak, bata askeri hava aralar olmak zere devlet hava aralar iin uyulmas zorunlu dzenlemeleri oluturmamaktadr. Bununla birlikte, Szlemenin 3. maddesinin d) fkrasnda "kit devletler, devlet hava nakil vastalar iin nizamlar vazederken sivil hava nakil vastalarnn seyrseferinin emniyetini gz nnde bulundurmay taahht ederler" denmek suretiyle, devlet hava aralarnn da sivil hava aralar iin dzenlenen uu gvenliini bozmamalar gerektii kabul edilmektedir. Fakat, anlan hkmden de anlalaca gibi, uluslararas hava sahasna ilikin olarak gerekli nlemleri alma ykm ve zorunluluu devlet hava aralarnn uyruunda bulunduu devlete dmektedir. Uygulamada, devletler, askeri hava aralarnn uularn iki snfa ayrmaktadr: i) harekt hava trafii (operational air traffic); ii) genel hava trafii (general air traffic). Harekt hava trafii uular askeri amala yaplan, eitim, tatbikat ve harekt uularn kapsamakta olup, Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi ve ekleriyle konulan olaan kurallara uyulma yoluna gidilmemektedir. Szlemeye taraf devletler bu tr uular srasnda 3. madde d) fkrasndaki sorumluluklarn kendi aldklar gvenlik nlemleri ile gerekletirmektedir. Genel hava trafii uular ise, askeri hava aralarnn da olaan gvenlik kurallarna uyarak yapmakta saknca grmedikleri uular (rnein, malzeme tama) belirtmektedir. Bu durumda askeri hava arac da, sivil hava aralar gibi, uu plan doldurmakta, havada FIR denetim birimlerine gerekli raporlar vermekte ve verilen ynergelere uymaktadr. 369

Uu gvenliinin salanmas konusunda FIR izgilerinin saptanmas ile ilgili olarak Ege'deki izgi 18.10.-4.11.1950 tarihleri arasnda Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn yesi Ortadou blgesi devletlerinin stanbul'da yaptklar toplantda belirlenmitir (bkz. ICAO, Final report of the rules of the air and air traffic control committee, Montreal, February 1951, Doc. 7055, MID/2-RAC, zellikle s. 15 ve 17). Bu yolla kabul edilen FIR izgisi 1952'de Paris'te yaplan Avrupa blgesi devletleri toplantsnda ele alnarak teyid edilmitir (bkz. 23.5.1952 tarihli ICAO belgesi: Doc. 7280, EUM III/1952). Bu dzenlemeye gre, Trkiye ile Yunanistan'n egemenliindeki dou Ege adalar arasnda fiili olarak varolan karasular snrnn batsnda kalan blge "Atina FIR'" ad altnda Yunanistan'n denetimine braklmtr. Ancak, bir sreden beri Trkiye bu FIR izgisinin daha batya kaydrlmasn istemektedir. Yine Yunanistan'n Ege'de uu yapan btn Trk askeri uaklarnn uu plan vermesi ve FIR'la ilgili ynergelere uymasn istemesi nedeniyle, Trkiye Yunanistan'n teknik yetkilerini atn ileri srmekte ve bu yetki genilemesini kabul etmemektedir. Trkiye'nin FIR'a ilikin kabul ettii sorumluluk izgisi, Akdeniz'de yine 1950 stanbul toplants ile saptanm ve gneydeki sorumluluk "Lefkoe FIR'" ad altnda o tarihte Kbrs' egemenlii altnda bulunduran ngiltere'ye braklmtr. Yine, daha sonraki yllarda, Sovyetler Birlii ile de, byk lde Karadeniz'deki karasular snrmzla akan bir FIR izgisinin saptanmas ve bunun kuzeyindeki sorumluluun Sovyetlere braklmas yoluna gidilmitir. Ancak, bugn Sovyetler Birlii ile de FIR izgisinin daha kuzeye kaydrlmas yolunda grmeler yaplmas iin giriimler yaplmaktadr. "Lefkoe FIR'" ile ilgili olarak da, bugn bu yetkinin Kbrs R u m Ynetimince kullanlmas nedeniyle, Trkiye'nin eletirileri vardr. H. TELEKOMNKASYON LE LGL KURALLAR (telecommunication; telecommunication; Telekommunikation)
Kaynaka: Trke: S. Toluner, s. 44-46. Yabanc dil: Rudolf, "Informationsfreiheit und Rundfunk im Vlkerrecht", Jahrbuch fr internationales Recht, 1955, s. 256-288; H.F. Panhuys and M.J. Boas, "Legal aspects of pirate broadcasting", A.J.I.L., 1966, s. 303 vd.; M. Coidan, "La rpression des emissions de radio-diffusion effectuees par des stations hors des territoires nationaux", A.F.D.I., 1966, s. 476 vd.

Hava sahasnn bir baka nemli kullanm biimi de, telekomnikasyon yntemleri araclyla, bu sahadan iletiim ve haberleme amacyla 370

yararlanmadr. Telekomnikasyon konusunda en son gerekletirilen evrensel nitelikli ok-tarafl andlama olan 1973 Malaga-Torremolinos Uluslararas Telekomnikasyon Szlemesinin 2 Sayl Ekine gre, telekomnikasyonun tanm aynen yle yaplmaktadr: "telli, radyoelektrik (telsiz), optik veya dier elektromanyetik sistemler vastasyla her eit iaret, sinyal, yaz, grnt ve ses veya bilginin iletiimi, yaym veya alnmas" (R.G., 4.6.1978, Say 16306). Dolaysyla, telsiz telgraf ve telefon, radyo, televizyon vb. iletiim yntemleri havann eitli nitelikteki dalgalar tamas sonucu gereklemektedir. Anlan yntemlerin haberlemeye ilikin olanlarndan yararlanma, Uluslararas Telekomnikasyon Szlemeleri tarafndan, toplum iin bir hak olarak grlmekte ve haberleme serbestlii ilkesi kabul edilmektedir (bkz.: 1965 Montreux Milletleraras Telekomnikasyon Anlamas, R.G., 6.8.1968, say 12969; 1973 Malaga-Torremolinos Uluslararas Telekomnikasyon Szlemesi, R.G, 4.6.1978, say 16306). Bylece anlan andlamalara taraf devletler, herhangi bir ayrm gzetmeden, herkese haberleme serbestliini salamay ykmlenmektedir. Ayrm gzetmeme ilkesinin tek kural-dl, denizde, havada ve karada can gvenlii ve salk nedenleriyle tannan nceliklerdir. te yandan, III. Kitabmzda inceleyeceimiz diplomasi temsilciliklerinin haberleme serbestlii sakl kalmak kouluyla, devletlerin zel telgraf ve telefon haberlemelerini, yasalara, kamu dzenine ve k a m u ahlakna aykr dtkleri takdirde, yasaklama yetkisi vardr. Devletlerin bu konudaki yetkileri ve temel hak ve zgrlklerin bu t r haberlemelerle ilgisi iin okuyucuyu i hukukun bir dal olarak ele alnan Haberleme H u k u k u n a gndermekle yetineceiz (rnein, bkz. F. Glckl, Haberleme Hukuku, Ankara, 1970). Radyo ve televizyon yaynlar bakmndan uygulanan uluslararas hukuk incelendii zaman ise, iki nemli hukuksal sorunla karlalmaktadr: i) yayn srasnda frekans dilimlerinin kullanmn dzenlemek ve bunlara zarar veren parazitleri ortadan kaldrmak; ii) "korsan" yayn organlar araclyla bir devlet lkesine ynelik yasad radyo ve televizyon yaynlar yapmak. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii kurucu andlamas ve bu rgt erevesinde kabul edilen ynetmelikler, birinci sorunla ilgili olarak, taraf devletlerin dorudan ya da denetiminde kurulacak radyo ve televizyon istasyonlarn teki devlet ve kurumlara zarar vermiyecek biimde yapmalarn ngrmekte ve frekanslarn tescilini istemektedir. "Korsan yaynlar" konusuna gelince, Uluslararas Telekomnikasyon Birlii erevesinde 21.12.1959 tarihinde imzalanan Radyo Ynetmelii, bir devletin lkesi dnda, ak denizde, kurulan gezici istasyonlar araclyla yayn yaplmasn yasaklam ve bunu salama grevini ilgili devletlere brakmtr. Ayn biimde, 20.1.1965 tarihinde Avrupa Konse371

yi erevesinde kabul edilen Ulusal lke Dndaki stasyonlardan Yaplan Yaynlarn nlenmesi Konusunda Avrupa Szlemesi de, lke dndan yaplan yaynlar yasaklamakta ve taraf devletlere bunu cezalandrma yetkisi tanmaktadr. Nihayet, ak denizle ilgili blmde bildirdiimiz gibi, B.M.D.H.S.'nin 109. maddesi de bu t r yaynlar yasaklamaktadr.

372

Drdnc Balk :
UZAY HUKUKU (outer space law; droit de l'espace extra-atmospherique; Weltraumrecht)

Kaynaka: Trke: S.L. Meray, Uzay ve Milletleraras Hukuk, Ankara, 1964; S.L. Meray, Cilt I, s. 498-502; S.L. Meray, "Atmosferin Yukar Tabakalar ve Feza ile ilgili Baz Hukuk Meseleleri", S.B.F. 100'nc Yl Armaan, Ankara, 1959, s. 145-189; S.L. Meray, "Uzayda Devletlerin almalarm Ynetecek lkelere likin Andlama", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 1, s. 33-53; S.L. Meray, "Dnya-d Canllarla Hukuki ilikiler Sorunu", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 2, s. 83-92; S.L. Meray Uluslararas Hukuk ve Uluslararas rgtler El Kitab, Ankara, 1977, s. 154-163; M. nen Trk Sivil Havaclk Mevzuat ve Uluslararas Uzay Hukuku Kurallar, istanbul, 1986; S. Toluner, s. 46-50; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 251-268; Y. Altu, "Gkyznde ve Uzayda Baz Faaliyetlerin Antlamalarla Yasaklanmas ve Dzenlenmesi", stanbul ktisadi ve Ticari limler Dergisi, Cilt VII, Say 24, s. 17-27; A. Demir, "Intelsat Haberleme Sistemi", A..B.Y.Y.O. Yll, Cilt VIII, 1983-1985, s. 79-90; H. Pazarc, "Pozitif Uzay Hukuku ve Bugnk Sorunlar", Seha L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 223-250. Yabanc dil: H. Pazarc, "Sur le principe de l'utilisation pacifique de l'espace extra-atmospherique", R.G.D.I.P., 1979, No. 4, s. 986-997; N. U., Ressources et activites consacrees l'espace, New York, 1977; M. G. Marcoff, Traite de droit international public de l'espace, Geneve, 1973; G. Gal, Space law, Leyden, 1969; M.S. Mc Dougal, H.D. Lasswell, I.A. Vlasic, Law and government, New York, 1963; Ch. Dalfen, "Towards an international convention on the registration of space objects: the gestation process", C.Y.I.L., 1971, s. 252-268; S. Malik, "Registration of space objects", I.J.I.L., 1969, s. 412-417; C.W. Jenks, Space law, London, 1965; K.H.Y. Mostafa and I.R. Goreish, "Disarmament in outer space and the space treaty", R.E.D.I., 1971, s. 68 vd.; N. Mateesco Matte and H. De Saussure (eds.), Legal implications of remote sensing from outer space, Leyden, 1976; B. Cheng, "Communications satellites", C.L.P., 1971, s. 211245; L'utilisation de satellites de diffusion directe, Paris, 1970; G.F. Fitzgerald, "The participation of international organization in the proposed international agreement on liability for damage caused by objects launched into outer Space", C.Y.I.L., 1965, s. 265-281; P.H. Sand, "Space programmes and international environment protection", I.C.L.Q., 1972, s. 43-60; D.

373

Goedhuis, "Legal aspects of the utilization of outer space", N.I.L.R., 1970, No. 1, s. 36 vd.; H.S. Lay and H.J. Taubenfeld, The law relating to activities of man in space, Chicago and London, 1970; J.E.S. Fawcett, Outer space-New challanges to law and policy, Oxford, 1984; C.A. Christol, "Liability for damage caused by space objects", A.J.I.L., 1980, s. 346 vd.; S. Gorove, "The geosynchronous orbit: issues of law and policy", A.J.I.L., 1979, s. 444 vd.; K.M. Queeney, Direct broadcasting satellites and the U.N., Leyden, 1978; D. Sunith, Communication via satellite, Leyden, 1970; D. Webster, "Direct broadcast satellites: proximity, sovereignty and national identity", Foreign Affairs, 1984, No. 5, s. 1161-1174; R.R. Colino, "Intelsat: Facing the challenge of tomorrow", Journal of International Affairs, 1985, No. 1, s. 129-150; H. Mark, "War and peace in space", Journal of International Affairs, 1985, No. 1, s. 1-22.

I.

UZAY HUKUKUNUN TARHES

Uygulanan uluslararas h u k u k u n uzay ile ilgilenmesi 4.10.1957'de Sovyetler Birlii'nin uzaya Sputnik I uydusunu gndermesi ile balamtr; Uzaya ilikin ilk uluslararas dzenleme giriimi B.M. Genel Kurulun 13.12.1958 gn ve 1348 (XIII) sayl "Uzayn Bar Kullanm Sorunu" adl karar ile bir "Uzayn Bar Kullanmlar ad hoc Komitesi" kurulmas olmutur. Anlan ad hoc Komitenin raporu zerine B.M. Genel Kurulu, 12.12.1959 gn ve 1472 (XIV) sayl karar ile, "Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi"ni kurmutur. Banda 24 ye devlet temsilcisinden oluan bu komite, 1961'de 28, 1973'te 37 ve 1977'de 47 yeye ulamtr. Uzay komitesi almalarn iki alt-komite erevesinde yrtmektedir: i) Bilim ve Teknik Alt-Komitesi; ii) Hukuk Alt-Komitesi. Bugn uluslararas dzeyde geerli olan temel belgeler ve ok-tarafl andlamalar bu Komitenin almalarnn rndr. Uygulanan uluslararas hukukta uzaya ilikin temel belgelerin banda, B.M. Genel K u r u l u n u n 13.12.1963 gn ve 1962 (XVIII) sayl kararyla kabul ettii "Uzayn Aratrlmas ve Kullanlmas Konusunda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten Hukuksal ilkeler Bildirisi" gelmektedir (metin iin bkz. U.N., Official Records of the General Assembly, 1963, s. 15-16). Bunu, yine Uzay Komitesinin hazrlayp B.M. Genel K u r u l u n u n kabul ettii ve imzaya at u ok-tarafl andlamalar izlemektedir: i) 27.1.1967 tarihli Ay ve Gk Cisimleri Dahil Uzayn Aratrlmas ve Kullanmnda Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek lkelere ilikin Andlama (10.10.1967' de yrrle giren bu Andlama metni iin bkz. R.G., 1.6.1968, say, 12913); ii) 22.4.1968 tarihli Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dnmeleri ve Uzaya Atlan Cisimlerin adesine likin Andlama (3.12.1968'te yrrle giren bu Andlama metni iin bkz. I.L.M., 1968, vol. 7, s. 151 vd.); iii) 29.3,1972 tarihli Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zararlar Konusunda 374

Uluslararas Sorumlulua likin Szleme (1.9.1972'de yrrle giren bu szleme metni iin bkz. I.L.M., 1971, vol. 10, s. 965 vd.); iv) 14.1.1975 tarihli Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline likin Szleme (1979 yl iinde yrrle giren bu szleme metni iin bkz. I.L.M., 1975, vol. 14, s. 43 vd.); v) 18.12.1979 tarihli Ay ve teki Gk Cisimleri zerinde Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek Anlama (metin iin bkz. I.L.M., 1979, vol. 18, s. 1434-1441). Trkiye bu andlamalardan yalnzca 1967 lkeler Andlamasn onaylam bulunmaktadr. Anlan ok-tarafl genel andlamalardan baka kimi zel konular dzenleyen ok-tarafl andlamalara (rnein, az ileride ele alacamz INTELSAT Anlamas) ve ikili andlamalara (rnein, A.B.D. ile S.S.C.B. arasnda 1972'de imzalanan ve balistik fzelerin uzayda yasaklanmasn dzenleyen anlama: Bkz. H. Mark, "War and peace in space", Journal of International Affairs, 1985, No. 1, s. 14-15) rastlanmaktadr.

II.

UZAY SAHASININ HUKUKSAL REJM

Uzay (outer space; espace extra-atmospherique; Weltraum) kavram, uygulanan uluslararas hukuk bakmndan, yalnz uzay boluunu deil, ayn zamanda ay ve teki gk cisimlerini kapsamaktadr. Ancak, uzay sahasnn nerede balad konusunda uygulanan hukuk henz kesin bir snr belirlemi deildir. B.M. Uzay Komitesi konuyu 1967 ylndan bu yana gndemine alm bulunmasna ramen olumlu bir sonuca varlamamtr. retide u deiik ltlere gre hava sahas ile uzay sahas snrnn belirlenmesi nerilerine rastlanmaktadr: i) snrn havann uu iin gerekli tepkisinin sona erdii izgi olmas; ii) atmosfer tabakasnn bittii izginin snr olmas; iii) yer ekiminin bittii izginin snr olmas; iv) devletin lkesi zerinde etkili denetim kurduu izginin smr olmas; v) uydu yrngelerinin dnyaya en yakn yksekliinin snr oluturmas; vi) devletin gvenliinin gerektirdii noktalardan snr oluturulmas (bkz. S.L. Meray, Uzay ve Milletleraras Hukuk, Ankara, 1964, s. 127-142). Buna karlk, Uzay Komitesi erevesindeki almalarda devletlerin genel olarak yerden ykseklik ltn benimsedikleri gzlenmektedir. rnein, bu erevede Kanada'nn 64, Fransa'nn 80, talya'nn 100 km. ykseklii snr olarak nerdikleri izlenmektedir (bkz. M.G. Marcoff, Traite de droit international public de l'espace, Geneve, 1973, s. 283-284). Uzay, yeryznn aksine, insanln ortak mal olarak kabul edilmektedir. Nitekim, uzayn ve gk cisimlerinin egemenlik ilan, kullanma ya da igal vb. yollarla hibir devletin ulusal egemenliine giremiyecei ngrlmektedir (1963 Bildirisi, mad. 3; 1967 Andlamas, mad. 2). Bunun375

la birlikte, kimi uzay cisimlerinin, "gk cisimleri" (celestial bodies, corps celestes; Himmelskrper) olarak nitelenip nitelenemiyecekleri ve dolaysyla sahiplenip sahiplenilmiyecekleri konusu retide tartlmaktadr. rnein, retinin bir blm iin yeri deitirilebilen, t m tketilmeye olanak veren ya da stne inme-kalkma olana bulunmayan gk talar (meteorits; meteoroites) ve kk gezegenler (asteriodes) gibi kozmik cisimlerin "gk cisimleri" arasnda saylmamas ve sahiplenilebilmesi gerekmektedir (rnein bkz. M.G. Marcoff, ayn yapt, s. 241-243). Yine, uzayn kimi blmlerinin kullanlmasnda bir t r sahiplenme durumlar ortaya kmakta ve tartmalara yer vermektedir. rnein, bu trden ortaya kan nemli bir sorun "sabit uydular" (geosynchronous satellites; satellites geostationnaires; geostationare Satelliten) ad verilen ve dnya evresinde dnyann ekseninde dnme hzna paralel bir hzla dnecek biimde yerletirilmi uydularn yrngelerine ilikin sorundur. Yalnzca Ekvator izgisi stnde ve grevlerini yerine getirebilmeleri iin en ok 180 tane yerletirilmesi olana bulunan bu uydularla ilgili olarak anlan yrngelerin sahiplenilip sahiplenilemiyecei tartlmaktadr. Soruna biraz ileride, uzay faaliyetlerinin hukuksal rejimi erevesinde, tekrar dnlecektir. III. UZAYA GNDERLEN KLERN VE BALI OLDUU HUKUKSAL REJM ARA-GERELERN

Uygulanan uluslararas hukuka gre gemiler ve hava aralar uluslararas alanlarda bulunduklar zaman uyruunda bulunduu devletin yasalar geerli olmaktadr. Baka bir deyile, uyrukluk bana bal olarak hukuksal rejimleri saptanmaktadr. Buna karlk, uygulanan uluslararas hukuk kurallarna bakldnda, bugne kadar hibir uzay andlamasnda uzay ara ve gerelerinin uyrukluk bana deinilmedii grlmektedir. Uzaya gnderilen ara ve gerelere ilikin olarak baka iki kavrama bavurulduu gzlenmektedir: i) "frlatan devlet" (launching State; Etat de lancement); ii) "tescil devleti" (State of registry; Etat d'enregistrement). Bu sorun, devletin kiisel yetkisinin incelenmesi srasnda ele alnd iin bu konuda eldeki kitabn ilgili kesimine gndermekle yetineceiz. Uzaya frlatlacak her uzay cisminin, bir yandan tescil devletince, te yandan da B.M. Genel Sekreterliince bu amala tutulan ktklere kayt edilmesi gerekmektedir (1975 Tescil Sz, mad. 2-3). B.M. Genel Sekreterliince tutulan kayt kt herkese aktr. Sz konusu kte zorunlu olarak kaydedilmesi gereken veriler unlardr: i) frlatan devlet ya da devletlerin adlar; ii) uzay aracnn belirtici iaretleri ve numara376

s; iii) frlatlma tarihi ve yeri; iv) yrngeye ilikin temel veriler; v) uzay aracnn asl grevi (1975 Tescil Sz., mad. 4). Uzaya gnderilen kiilerin hangi devletin yetki ve denetimine bal olacaklar konusunda ise, uygulanan uluslararas hukuk "tescil devleti"ni semektedir (1963 Bildirisi, mad. 7; 1967 Andlamas, mad. 8). Uzaya gnderilen kiilere ilikin karlalabilecek baka bir hukuksal sorun, bir uzay aracnn frlatan devletin yetki alan dnda bir yere, rnein ak denize ya da baka bir devlet lkesine, zorunlu ini yapmas ya da dmesi durumunda bu kiilerin bu sre iinde hangi devletin yetkisi altnda bulunacaklar konusunda ortaya kmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk bu konuda ak bir kural iermemektedir. Yalnzca, 1968 Astronotlarn Kurtarlmas Andlamasnn 4. maddesi, byle durumlarda sz konusu kiilerin tez elden ve gerekli gvenlik koullar iinde frlatan devlet temsilcilerine verilmesini ngrmektedir. Yine, ayn Andlamann 2. maddesi bu durumlarda aratrma ve kurtarma almalarnn, frlatan devlet ile sk ibirlii ve srekli bir danma erevesinde davranan, lkesine dlen devletin ynetimi ve denetimi altnda gemesini ngrmektedir. Ancak, btn bu hkmler, rnein lkesine zorunlu ini yaplan ya da dlen devletin bu kiiler zerinde yarg yetkisini kullanp kullanamayaca konusunda bir aklk getirmemektedir (Baka olas hukuksal sorunlar konusunda bkz. H. Pazarc, "Pozitif Uzay Hukuku ve Bugnk Sorunlar", Seha L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 235-236).

IV.

UZAY FAALYETLERNN HUKUKSAL REJM

Uzayn hibir devletin egemenliinde olmamas nedeniyle, insanln ortak mal olan bu alanda yrtlecek faaliyetler rejiminin belirlenmesi gerekmektedir. Uygulanan uluslararas hukukun bu konuda kabul ettii temel kural, uzayn serbestlii ilkesidir. Gerek B.M.'in 1963 Bildirisinde (mad. 2), gerek 1967 Andlamasmda (mad. 1/2-3) kabul edilen bu ilkeye gre, uzay sahas ve gk cisimlerine giri-k, buralarda aratrma yapma ve buralardan yararlanma, eitlik ilkesine ve uluslararas hukuka uygun olmak kouluyla, btn devletlere aktr. 1967 Andlamas bu serbestlik ilkesinin, ayn koullarla, uluslararas rgtler iin de geerli olduunu bildirmektedir (mad. 13). Uzayn serbestlii ilkesine getirilen tek snr bu faaliyetlerin bar amalarla yaplm olmalar kouludur (1963 Bildirisi, mad. 4; 1967 Andlamas, mad. 3). Ancak, uygulanan uluslararas hukukta uzayn bar amalarla kullanm ilkesinin dorudan bir tanmna rastlanmamas nedeniyle, gerek devletler arasnda, gerek retide bu ilkeden ne anlalmas 377

gerektii tartlmaktadr (rnein bkz. H. Pazarc, "Sur le principe de l'utilisation pacifique de l'espace extra-atmospherique", R.G.D.I.P., 1979, s. 986-997). Sorun, bar" teriminden "saldrgan olmayan" anlam m yoksa "askeri olmayan" anlam m karlmas gerektii noktas zerinde dmlenmektedir. Uzun yllardan bu yana ve bugn de A.B.D. "bar" teriminin "saldrgan olmayan" anlamna geldiini ve dolaysyla savunma nitelikli askeri faaliyetlerin uzayda yrtlebileceini ileri srmektedir. Buna karlk, yakn zamanlara kadar S.S.C.B. "bar" teriminin "askeri olmayan" anlamna geldiini ve dolaysyla uzayda, savunma amal bile olsa, askeri faaliyetlerin yrtlmemesi gerektiini savunmutur. Ancak, bir yandan, SALT andlamalarnda stratejik nkleer silahlarn denetlenmesinin uzaydan gzetleme ve alglama aralaryla yaplmasnn kabul, te yandan, Sovyetlerin 1977'de kendi uzay uydu-savunma sistemlerini oluturmas (H. Mark, a.g.m., s. 15-16) nedeniyle, S.S.C.B.'nin bu konuda eskisi gibi tutarl bir davran sergileyemedii gzlenmektedir. Bununla birlikte, uygulanan uluslararas hukuk kurallar, iki sper gcn stratejik hesaplar bir kenara brakld zaman, uzayda yrtlecek faaliyetlerin her trl askeri amacn dnda gerekletirilmesi gerektii ynndeki bir yoruma daha yakn grnmektedir. Zira, 1963 Bildirisi (mad. 1) ve zellikle 1967 Andlamas (mad. 1/1) uzayn aratrlmas ve kullanlmasnn "btn lkelerin yarar ve karlarna" uygun olarak gerekletirilmesini ngrmektedir. Oysa, bir ya da birka devletin yararna olan herhangi bir askeri amal faaliyetin ister saldrgan isterse savunma amal olsun "btn lkelerin yarar ve karlarna" uygun olarak deerlendirilmesi olana yoktur (Bkz. H. Pazarc, a.g.m., (R.G.D.I.P. 1979), s. 989-992). Belirtilen temel kurala uygun olmak kouluyla uzay faaliyetlerine ilikin kurallar ikiye ayrmak olana vardr: i) uzaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar; ii) uzaydan dnyaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar. 1. Uzaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar Uzayn aratrlmas ve kullanlmasna ilikin faaliyetlerle ilgili kurallar da ikiye ayrmak olanakldr: i) kimi faaliyetleri yasaklayc kurallar; ii) ibirliini zendirici kurallar. Uzaydaki yasaklayc kurallarn banda, uzay boluunda ve gk cisimleri zerinde, nkleer silahlar ile teki kitle yokedici (mass destruction; destruction de masse) silahlarn yerletirilmesinin ya da bir yrnge zerine oturtulmasnn yasaklanmas gelmektedir (1967 Andlamas, mad. 378

4/1). Yine, 5.8.1963 tarihli Nkleer Silah Denemelerini Karada, Denizde, Havada ve Uzayda Yasaklayan Moskova Andlamas ile nkleer silahlarn uzayda denenmesi de yasaklanm bulunmaktadr. Uygulanan uluslararas hukukun belirtilen hkmleri karsnda ve yukarda ele alnan uzayn "bar" kullanm ilkesi zerinde t a m bir gr birlii salanamad iin, kimi devletler ve yazarlar uzayn ksmen silahszlandrlm bulunduunu ileri srmektedir (rnein bkz. M.G. Marcoff, a.g.y., s. 394-396). Bu devletlere ve yazarlara gre, nkleer ve teki kitle yokedici silahlarn dndaki silahlar uzayda yasaklanmamtr. Bylece, bugn lazer n, geleneksel patlayc madde ya da kinetik enerji kullanmn kapsayan silahlarn, kitle yokedici silah olmad gerekesiyle, uzaya yerletirilebileceini kabul eden yazarlarn says az deildir (rnein, H. Mark, a.g.m., s. 15). Nitekim, A.B.D. Bakan Reagan'n 23.3.1983 tarihinde aratrmalar balatma karar ald ve halk arasnda "Yldz Savalar" (Star Wars) tasars olarak tannan "Stratejik Savunma Giriimi" (Strategic Defense Initiative), hukuksal adan, tamamen bu gr zerine kurulmaktadr. Zira, bu tasar ile ngrlen stratejik savunma dzeni, uzaya yerletirilecek olan lazer nlar kullanan silahlarla Sovyet nkleer silahlarn havada ya da uzayda yok etmeyi amalamaktadr (Bkz. E.J. Lerner, "Star Wars: feasibility key to policy debate", Aerospace America, August 1985, s. 38-42 ve "Star Wars: P a r t II-survivability and stability", a.g.y., September 1985, s. 80-84. Bu konuda Trke zet bilgiler iin bkz. H. Gerger, "Yldzlar Sava", Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Mays 1985, say 78, s. 19-

21),
Uzayda kimi faaliyetleri yasaklayc nitelikte baka bir kural gk cisimleri zerinde askeri nitelikteki s, tesis ve tahkimatlarn yaplmasn yasaklayan kuraldr (1967 Andlamas, mad. 4/2; 1979 Ay Anlamas, mad. 3/4). Ancak, anlan kural uzayda aratrma amacyla ya da teki bar amalarla askeri personel ve malzemenin kullanlmasn yasaklamamaktadr. Nihayet, 1979 Ay Anlamas, ay zerinde her trl kuvvet kullanlmasn ve tehdidini ya da dmanca eylemi, aydan dnyaya ve teki gk cisimleri ve uydulara ynelik saldry yasaklamaktadr (mad. 3/2). Uzay faaliyetlerinde ibirliini ngren kurallara gelince, bunlar genellikle mulak ierikli birtakm hkmlerden kaynaklanmaktadr. Bu erevede, uzayda faaliyette bulunan bir devletin baka bir devletin faaliyetlerine zarar vermesi olasl varsa ilgili devletlerin aralarnda "uygun" danmalarda bulunmalar ngrlmektedir (1963 Bildirisi, mad. 6; 1967 Andlamas, mad. 9). Yine, devletlerin uzay deneyimlerinden teki devletleri de yararlandrmasn ngren birtakm kurallar vardr (rne379

in, 1967 Andlamas, mad. 10-11). 1975 Astronotlarn Kurtarlmas Szlemesi de astronotlarn ve uzay aralar ya da paralarnn dnyaya bir kaza sonucu dmeleri ya da zorunlu inite bulunmalar durumunda devletlerin birbirlerine yardmc olmasn ngrmektedir (mad. 2-5). Nihayet, 1979 Ay Anlamas ile ayn aratrlmas ve aydan yararlanlmas konusunda birtakm zel ibirlii yntemleri ngrlmektedir. 2. Uzaydan dnyaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar A. Uzaydan gzetleme ve alglama (teleobservation and remote sensing; teledection)

teleobservation

et

Uzaydan gzetleme ve alglama, duyarl ve bytc aralarla dorudan gzetleme yoluyla yapld gibi elektro-manyetik dalgalar alglamak (remote sensing; teledetection) yoluyla da gerekletirilmektedir (Bilgi iin bkz. S.E. Doyle, "Remote sensing by satellite: technical and operational implications for international cooperation", in N. Mateesco Matte and H. Desaussure (eds.), Legal implications of remote sensing from outer space, Leyden, 1976, s. 5 vd.). Bugn uygulamada uzaydan gzetleme ve alglama yollarna, yerbilimi, deniz ve okyanus bilimi, meteoroloji, haritaclk, gemicilik ve havaclk alanlarnda ekonomik ve toplumsal amalarla bavurulmas yannda, askeri nitelikli gzetleme ve denetleme amalaryla da bavurulmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk uzaydan gzetleme ve alglama konusunu dorudan dzenleyen kurallara henz sahip deildir. Ancak, uzayn bar kullanm ilkesinin yorumuna gre, kimi devletlerin ve yazarlarn askeri nitelikli gzetleme ve alglamalar uluslararas hukuka aykr bulmalarna karlk, kimileri de bunun yasal olduunu ileri srmektedir (rnein bu son gr iin bkz. H.S. Lay and H.J. Taubenfeld, The law elating to activities of man in space, Chicago and London, 1970, s. 35 ve 98). te yandan, ekonomik ve toplumsal amal kullanmlara ilikin uzaydan gzetleme ve alglama konusunda genel olarak devletlerin u iki u gr arasnda yeraldklar gzlenmektedir: i) bir devlet lkesi zerinde uzaydan alglama yaplabilmesi iin o devletin nceden rzasnn alnmas gerekir (rnein: Arjantin, Brezilya); ii) uzaydan alglama tamamen serbest olmaldr (rnein, A.B.D.) (Bkz. J.E.S. Fawcett, Outer SpaceNew challanges to law and policy, Oxford, 1984, s. 84). B.M. Uzay Komitesi "Dnya doal kaynaklar ve evresinin uzaydan alglanmasna ilikin ilkeler" konulu alma taslanda belirtilen iki gr arasnda yeralan bir uzlatrc gr benimser grnmektedir ( rnein bkz. U.N., Report of the legal sub-committee on the work of its twenty-first session (1-19
380

February 1982), Doc. A/AC. 105/305), Annexe I, s. 7-11). Anlan belgede uzaydan alglamann btn lkelerin yarar ve karlarna uygun biimde yaplmas (2. ilke), uluslararas hukuka, B.M. Andlamasna ve 1967 Andlamasna uygun olmas (3. ilke), bu konuda uluslararas- ibirliinin zendirilmesi (4. ilke), B.M. Sekreterliinin haberdar edilmesi (7. ilke) gibi kurallara yer verilmektedir. Buna karlk, uzaydan alglama faaliyetlerinin teki devletlerin mer hak ve karlarna aykr dmemesi (9. ilke), verilerin gzlenen lke devletine zamannda ve uygun llerde verilmesi (12. ilke) ve bu faaliyetlerin btn devletlerin ve halklarn doal kaynaklar ve zenginlikleri zerinde srekli ve tam egemenlii ilkesine uygun srdrlmesi (16. ilke) gibi ok temel sorunlarda henz kesin bir h k m oluturma aamasna gelinememitir. Devletlerin byk ounluu egemenlik haklarna zarar verecek nitelikteki faaliyetlere ilikin olarak duyarl bir t u t u m gstermektedir (rnein bkz. G.C.M. Reijnen, "Remote sensing by satellites and legality," a.g.y., (Legal implications). s. 27-28). Uzaydan gzetleme ve alglama konusunda genel nitelikli uygulanan uluslararas hukuk kurallarnn henz olumam bulunmasna ramen, Dnya Meteoroloji rgt ve Hkmetleraras Denizcilik rgt (IMO) gibi uluslararas rgtler erevesinde uzmanlk alanlar ile ilgili kimi kurallarn kabul edildii grlmektedir (rnein bkz.: J.E.S. Fawcett,, a.g.y., s. 85). B. Uzay uydular araclyla haberleme ve yayn (telecommunication and broadcoasting by satellites; munication et diffusion par satellites)

telecom-:

Uzaydan uydular araclyla haberleme ve yayn olanaklarnn teknik olarak domas zerine, daha nce bu konuyu hava sahas bakmndan dzenleyen Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (I.T.U.; U.I.T.) kurucu andlamalar ve eklerinin uzay iin de uygulanmas kabul edilmitir. Nitekim, 1963'te yaplan Radyokomnikasyon Ynetimi Olaanst Konferansnda alnan bir karar ile radyokomnikasyona ilikin kurallarn uzay uydular araclyla yaplan telekomnikasyon faaliyetlerine de uygulanmas ngrlmektedir (Bkz. M.G. Marcoff, a.g.y., s. 582). Yine, Uluslararas Telekomnikasyon Birlii erevesinde 1971'de toplanan Telekomnikasyon Dnya Ynetim Konferansnda uzay uydularnn kullanaca frekans dilimlerine ilikin birtakm dzenlemelere gidilmitir (Bkz. U.I.T.; Dix-septieme rapport de l'Union Internationale des Telecommunications sur les telecommunications et les utilisations pacifiques de l'espace extraatmospherique, Geneve, 1978, Fascicule No. 23, s. 9). Nihayet, 1973 MalagaTorremolinos Uluslararas Telekomnikasyon Szlemesi, "Radyoelektrik 381

frekans dilimlerinin ve sabit uydularn yrngesinin makul kullanm" baln tayan 33. maddesi ile, sabit uydularn uzaya yerletirilmesi ve frekans dilimleri kullanlmas konusuna ilikin kurallar koymaktadr (Bkz. R.G., 4.6.1978, say 16306). Anlan andlamalar ve kararlar ile uzay rejimini dzenleyen genel andlamalar erevesinde uzaydan haberleme ve yayn konusuna ilikin uygulanan uluslararas hukuk kurallarn yle zetlemek olana vardr: i) telekomnikasyon uydular iin de temel ilke uzayn serbestlii ilkesidir; ii) sabit uydulardan yararlanma olanaklar snrl olduu iin, bugn uzaya sabit uydu yerletirmi bulunan devletler bu konuda herhangi bir kazanlm hakka ya da ncelie sahip deildir ve teki devletlerin de bu olana salayan yrngeden haka ilkelere uygun olarak yararlanma haklar vardr; iii) sz konusu uydular zerindeki yetkiler ve mlkiyet haklar, 1967 Andlamasmn 8. maddesi uyarnca, tescil devletinin yasalarna bal bulunmaktadr. Yukarda belirtilen genel kurallara uygun olarak uydular araclyla gerekletirilen uluslararas haberleme ve iletiim rgtlenmelerine rastlanmaktadr. Bunlarn en tannm INTELSAT'tr. 20.8.1964 tarihli bir geici anlama ile banda 11 devlet arasnda kurulan International Telecommunications Satellite Consortium, kesin statsn 21.5.1971 tarihli, biri hkmetleraras teki ye devletlerin ilgili haberleme kurumlar arasnda olmak zere, iki anlama ile kazanmtr (Bkz. R.G., 23.11. 1973, say 14721). rgtn merkezi Washington D.C.'de olup, drt organa sahiptir: i) yeler Kurulu (Assembly of Parties); ii) Temsilciler Toplants (Meeting of Signatories); iii) Ynetim Kurulu (Board of Governors); iv) Yrtme Organ (Executive Organ). INTELSAT sistemi bugn alt sabit uydudan olumakta bulunup, hizmetleri belirli bir bedel karl satn alnmakta ve bu yolla elde edilen kr rgt yeleri arasnda paylatrlmaktadr (rgt ve organlar konusunda bilgi iin bkz. A. Demir, "INTELSAT Haberleme Sistemi", A..B.Y.Y.O. Yll, 1983-1985, say VIII, s. 79-90). Bundan baka, bir de sosyalist devletlerin ayn amala 15.10.1971 tarihli bir andlama ile kurduklar INTERSPUTNIK vardr. Uzay uydularndan yararlanarak gerekletirilmesi dnlen bir baka konu da uzaydan dorudan televizyon yayn olmaktadr. B.M. Uzay Komitesi konu zerinde bir ilkeler tasla hazrlamakta olup kesin kurallar aamasna gelinmesi ve byle bir dzenin gerekletirilmesi henz uzak bir olaslk olarak grnmektedir (zerinde allan taslak iin bkz. N.U, Rapport du Comite des utilisations pacifiques de l'espace extraatmospherique, Ass. G e n , Doc. Officiels: 36 eme session, suppl. No. 20 (A/36/20), s. 23-26). Zira, teknik olarak nemli bir zorluk bulunmamasna 382

karlk, hukuksal ve siyasal bakmdan devletler birok kukuyu dile getirmektedir. Devletler, bu adan, zellikle rzalar alnmadan lkelerine yayn yaplmas suretiyle egemenlik haklarnn inenmesi ve propoganda yaplmas olaslndan ekinmektedir (rnein bkz. D. Webster, "Direct broadcast satellites: proximity, soverignty and national identity", Foreign Affairs, 1984, No. 5, 1161-1174).

383

Beinci B a l k :
EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI (international protection of environment; protection internationale de l'environnement; internationale Umweltschutz)
Kaynaka: Trke: H. Pazarc, "evre Sorunlarnn Uluslararas Boyutlar ve Uluslararas Hukuk", Prof. Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, s. 201-237; H. Pazarc, "evre Sorunlar Konusunda Uluslararas Andlamalar ve Trkiye", evre Kanunu'nun Uygulanmas, Ankara, 1987, s. 145-175; .N. Sav, "Devletin evre Zararndan Doan Uluslararas Sorumluluu: Uluslararas Gelenek Hukuku ve Yarg Kararlarna Genel Bak", Mahkeme Kararlarnda evre Sorunlar, Ankara, 1986, s. 131-149; E. Ural, evre ve Hukuk, Ankara, 1981; evre Hukuku Aratrmalar, Ankara, 1981. Yabanc dil: J. Lamarque, Droit de la protection de la nature et de l'environnement, Paris, 1973; M. Despax, Droit de l'environnement, Paris, 1980; L.F.E. Goldie, "A general view of international environmental law. A Survey of capabilities, trends and limits", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 25-143; A.-Ch. Kiss, "Problemes juridiques de la pollution de l'air", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 145-237; J-Y. Morin, "La pollution de la mer au regard du droit international", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 239-352; G. Gaja, "River pollution in international law", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 353-396; G. Handl, "Territorial sovereignty and the problem of transnational pollution", A.J.I.L., 1975; G. Handl, "Balancing of interests and international liability for the pollution of international watercourses: customary principles of law revisited", C.Y.I.L., 1975, s. 162 vd.; G. Handl, "The principle of 'equitable use' as applied to internationally shared natural resources: its role in resolving potential international dispute ver transfrontier pollution", R.B.D.I., 1978-1979, s. 40-64; W.T. Burke, "Highly migratory species in the new law of the sea", Ocean Development and International Law, 1984, No. 3, s. 273-315; B. Kwiatkowska, "Marine pollution from land-based sources: current problems and prospects", ayn yapt, s. 315-335; J.W. Kindt, "The claim for limiting marine research: compliance with international environmental Standard", ayn yapt, 1985, No. 1, s. 13-35; A.E. Byle, "Marine pollution under the law of the sea Convention", A.J.I.L., 1985, s. 347-372; U. Leanza, "The regional system of protection of the Mediterranean against pollution", in U. Leanza (ed.), II regime giuridico internazionale del mare Mediterraneo, Milano, 1987, s. 318-412; D. Vukas, "The protection of the Mediterranean sea against

384

pollution", ay yapt, s. 413-435. Uluslararas Belgeler iin bkz.: N.U., Rapport de la Conference des Nations Unies sur l'environnement-Stockholm, 5-16 juin 1972. New York, 1973; B. Rster and B. Simma (eds.), International protection of environment-Treaties and related documents, New York, 1975'ten itibaren 32 cilt; W.E. Burhenne (hrs.), Beitrge zur Umweltgestaltung, Berlin, 1974'ten itibaren 5 cilt.

evrenin korunmas sz konusu olduu zaman, ulusal dzeyde yaplan hukuksal dzenlemeler zellikle toprak, hava, deniz, akarsular ve gllerin korunmas ve iyiletirilmesi ile lkenin bitki rts ve hayvansal varln, doal gzellikleri ve doal antlarn koruma ve iyiletirmeyi amalamaktadr (rnein bkz. 9.8.1983 tarih ve 2872 sayl evre Kanunumuz, mad. 1: R.G., 11.8.1983, say 18132). evrenin uluslararas dzeyde korunmas ele alnd zaman da, genellikle, ayn eler zerinde durulmaktadr. Nitekim, uluslararas alanda evre sorunlarn genel dzeyde ele alan ilk toplant olma nitelii tayan ve 5-16 Haziran 1972 tarihinde Stockholm'da toplanan Birlemi Milletler evre Konferans Bildirisinin 2. ilkesi, korunmasn ve iyiletirilmesini ngrd doal veriler olarak, zellikle toprak, hava, su ile dnyann bitki rts ve hayvansal varhn saymaktadr (N.U., Rapport de la Conference des Nations Unies sur l'environnement, New York, 1973, s. 4). Ancak, uygulanan uluslararas hukukun evre sorunlar konusunda kurallar iermesi ok yakn zamanlara rastlamaktadr. Dolaysyla, evrenin uluslararas dzeyde korunmas konusunu aadaki iki erevede ele almak yerinde olacaktr: i) uluslararas hukukun evre sorunlar konusunda geliimi; ii) evrenin deiik elerine ilikin uygulanan uluslararas hukuk kurallar. I. ULUSLARARASI HUKUKUN EVRE KONUSUNDA GELM SORUNLARI

Uluslararas hukukun evre sorunlar konusundaki geliimi konuda uluslararas toplumun anlaynda ortaya kan deiikliklerin sonucudur: i) uluslararas sorumluluk konusunda; ii) uluslararas alanlarn rejimlerine ilikin dzenlemeler konusunda; iii) devletlerin kendi lkelerindeki evrenin teki devletler lkelerinin evresi ile bamll konusunda. Geleneksel uluslararas hukukta bir devlet lkesi zerinde tam ve mnhasr egemenlie sahip olduu iin, bu lke zerinde yrtlen faaliyetler nedeniyle baka devletlerin zarar grmesi durumunda devletin uluslararas sorumluluu ancak bir kusuru bulunduu zaman sz konusu olmakta idi. Bu anlayn 20. yzylda yerini giderek uluslararas hukukta "risk kuram" adyla anlan ve, herhangi bir kusur olmasa bile, 385

faaliyeti nedeniyle bir baka devlete zarar veren devletin sorumluluunu kabul eden anlaya brakt gzlenmektedir (Uluslararas sorumluluk konusu III. Kitabmzda incelenecektir). Uluslararas sorumluluk konusundaki szn ettiimiz bu gelimeler devletlerin egemenlii ve baka iradelere baml olmamalar ilkesinin evre sorunlar asndan giderek daha dar bir biimde yorumlanmasna yol amtr. Devletlerin kesin ve snrsz bir egemenlie sahip olduklar anlayndan greceli ve uluslararas hukuk kurallaryla snrl bir egemenlik ve bamszlk anlayna gei evre sorunlarnn uluslararas sor u n olarak ortaya kmalarndan daha nce genellikle kabul edilmi bulunmaktayd. Ancak, devletlerin egemenlii kavramnn bu biimde anlalmas bir devlet lkesinde ortaya kan durumdan dolay teki devlet lkesinde karlalacak zararlar nleme ya da onarma ykmll getirecek ynde bir kuraln olumas anlamna da gelmemekte idi. Bu yndeki aama iyi komuluk ilkesi ad altnda ifade edilen bir anlayn kabul ile gereklemitir. Szkonusu anlayn uygulanan hukuka yansmasnn ilk rneini Trail Smelter Davas'nda verilen hakemlik kararlar oluturmutur. Kanada'da bulunan A.B.D. snrna yakn bir fabrikann havay kitleterek A.B.D. lkesinde neden olduu zararlarn sorumluluunu Kanada'ya ykleyen bu kararlar ile, uygulanan uluslararas hukukta ilk kez bir devletin lkesinden yararlanrken teki devletlere zarar vermemesi gerektii yolunda bir kuraln varl kabul edilmitir (Bu davada ilk karar 16.4.1938 tarihinde verilmitir: metin iin Bkz. R.S.A., Vol. III, s. 1911-1937. Adgeen davadaki ikinci karar ise 11.3.1941 tarihlidir: metin iin Bkz. ayn yapt, s. 1938-1982). Daha sonralar, Korfu Kanal Davas'nda, Uluslararas Adalet Divan da, karasularnda yerletirilmi olan maynlar ngiliz gemilerine verdii zarardan maynlar kendisinin yerletirmediini ve byle bir olaydan haberi olmadn ileri sren Arnavutluun sorumluluunu kabul ederken, genel bir biimde, devletlerin lkelerini baka devletlerin haklarna aykr den ilem ya da eylemlere ynelik kullanmlara brakmama ykmllkleri bulunduunu aka belirttii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22). Yine, Lanoux Gl Davas'ndaki hakemlik mahkemesi, bir devlet lkesine giren sularn bir komu devlete kirletilmesi szkonusu olduu takdirde, buna neden olan devletin sorumluluunun doaca grn ilke olarak kabul etmektedir (R.S.A., vol. XII, s. 303). Uluslararas hukuk kurallarnn evre sorunlarna ilikin gsterdii ikinci temel gelime, uluslararas alanlarn rejimleriyle ilgili bulunmaktadr. Uluslararas hukuka gre herhangi bir devletin egemenlik alanna girmeyen uluslararas alanlarn korunmasmn ancak bir uluslararas dzenleme ile gerekletirilebilmesi olana bulunmaktadr. Oysa, bu t r 386

uluslararas dzenlemeler kinci Dnya Sava sonlarna kadar gerekletirilemediinden uluslararas alanlar evre sorunlar asndan korumak da szkonusu olamamtr. Bu uluslararas alanlardan halen en nemlisini oluturan ak denizin korunmasna ilikin ilk uluslararas dzenleme 12.5.1954 tarihli Deniz Sularnn Hidrokarbonlarla Kirlenmesinin nlenmesine likin Londra Szlemesi olmaktadr (Metin iin bkz. J.-P. Queneudec, Conventions, s. 103-120). Bunu, bu konudaki birok baka andlama izlemitir (Bkz. J.-P. Queneudec, Conventions, s. 132-286), B.M.D.H.S. de, ak denizi de iermek zere, eitli deniz alanlarnda evrenin korunmasn amalayan birok h k m iermektedir (mad. 192-237). Benzer gelimeler teki uluslararas alanlar iin de sz konusudur. Uygulanan uluslararas hukukun evre sorunlarna ilikin gsterdii nc temel gelime ise, devletlerin evre sorunlarnn birbirine baml bulunduunu anlamalar ve yesi bulunduklar uluslararas rgtler erevesinde ortak kurallar ve standardlar koyma abas iine girmi olmalar olgusudur. Nitekim, uluslararas rgtler genellikle ye devletler arasnda evre sorunlar konusunda ibirlii ya da egdm salamak amacn gtmelerine ramen, kimi zaman, ye devletlerin kendilerine tand yetkiler ve ller erevesinde, uluslararas evre hukuku kurallarnn ve standartlarnn olumasna dorudan katkda da bulunmaktadr. B u n u n en ilerlemi rneini Avrupa Topluluklarnn evre sorunlar konusunda kabul ettii mevzuat oluturmaktadr (Bkz. Avrupa'da evre Sorunlar, Ankara, 1979, 2. bask. Yetki konusunda ayrca bkz. ubat 1986 tarihli Avrupa Tek Senedi). II. EVRENN DEK ELERNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI UYGULANAN

Yukardaki gelimeler sonucu bugn uygulanan uluslararas hukuk aadaki konularda birtakm dzenlemelere sahip bulunmaktadr. 1. Kirlenme konusunda Kirlenme kaynann nkleer olup olmamasna gre, eitli alanlara ilikin temel kurallar yle zetlemek olana vardr: A. Nkleer kirlenmeye ilikin dzenlemeler

Nkleer kirlenmeye yer veren balca nedenlerin unlar olduu grlmektedir: i) akta yaplan nkleer denemeler; ii) nkleer santrallar, nkleer gemiler ve nkleer maddelerin tanmas srasndaki szntlar ve kazalar; iii) atlan radyoaktif artklar. Uygulanan uluslararas hukuk bu nedenleri ortadan kaldrmaya, aksi takdirde, bu t r olaylarn neden ola387

ca zararlara ilikin sorumluluu sahiptir.

dzenlemeye ynelik birok

kurala

Nkleer denemelerden doabilecek kirlenmelere engel olma amacyla gerekletirilen en nemli andlama, 5.8.1963 tarihli Atmosferde, Uzayda ve Su altnda Nkleer Silah Denemelerini Yasaklayan Andlamadr (Metin iin bkz. R.G., 13.5.1965, say 1997). Anlan andlama ile taraf devletler egemenlikleri ya da denetimleri altnda bulunan lkelerde herhangi bir nkleer deneme yapmamay ve yaptrmamay ykmlenmektedir. Nkleer faaliyetlerden kaynaklanabilecek szntlar konusu ise Uluslararas Atom Enerjisi Ajans kurucu andlamas ile birok hkme balanm bulunmaktadr (Metin iin bkz. R.G., 22.6.1957, say 9640). Anlan andlama ile Ajans bu konuda gvenlik standartlarn belirleme yetkisine sahiptir. Yine, kimi zel andlamalar radyasyon tehlikesine kar nlemler alnmas konusunda taraf devletlere hkmler getirmektedir. rnein, 22.6.1960 tarihli ilerin yonizan Radyosyonlara Kar Korunmas Szlemesi bunlardan biridir (Metin iin bkz. Dstur, V. Tertip, Cilt 7/2, s. 2701 vd.). Nkleer Kazalara likin olarak OECD devletlerinin katld 29.7.1960 tarihli Nkleer Enerji Sahasnda Hukuksal Sorumululuk Szlemesi (R.G., 13.5.1961, Say 10806) ve onu deitiren 28.1.1964 tarihli Ek Protokol (R.G., 29.11.1967, Say 12763) erevesinde, ilke olarak, tesisi iletenin sorumluluu kabul edilmektedir. Szleme ve Ek Protokol, ayrca, sorumluluun paylalmas sz konusu olduunda ilgili kiileri saptamakta ve denecek olan zarar-giderimin st ve alt snrlarn belirtmektedir. Nkleer artklarla evrenin kirletilmesi konusunda ise, genel olarak atklara ilikin bulunan birtakm blgesel andlamalara rastlanmaktadr. Bunlardan bir tanesi de Trkiye'nin de taraf bulunduu 16.2.1976 tarihli Akdeniz'in Gemilerden ve Uaklardan Kirletilmesinin Korunmas Protokoldr (R.G., 12.6.1981, Say 17368). Anlan Protokol ile, nkleer atklar bakmndan, Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn belirleyecei radyoaktif cisimlerin Akdeniz'e dklmesi yasaklanmakta ve atlmasna izin verilenlerin de Ajansn tavsiyelerine uygun olarak boaltlmasnda birtakm kurallar ngrlmektedir. B. Nkleer-d maddelerden kirlenmeye ilikin dzenlemeler a. Denizlerle ilgili olarak

Denizlerin kirlenmesi iki ana nedene balanmaktadr: i) gemilerden ve uaklardan atlan maddeler ve hidrokarbrler; ii) kara kkenli kirletici maddeler. Bugn bu iki trden kirlenmeleri nlemek amacyla ya388

plan andlamalarn says bir hayli kabarktr. 1974 ylnda bu andlamalarn says 42'yi bulmaktadr (Bkz. B. Rster and B. Simma (eds.), International Protection of environment Treaties and related documents, New York, 1975, vol. I, s. 331-489 ve vol. II, s. 490-792). Bunlarn bir ksm kirlenmenin nlenmesi iin uluslararas ibirliine ynelik hkmler iermektedir. Bu t r andlamalarn Trkiye bakmndan en nemlisi 1976 Barselona Akdeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesidir (R.G., 12.6.1981, say 17368). Anlan Szleme bu konuda yeni nlemler ve standardlar kapsayan yeni protokoller yaplmas, teki uluslararas rgtlerle ortak nlemler alnmas gibi genel nitelikli ibirlii hkmleri yannda, somut birtakm hkmler de iermektedir. Bylece, taraf devletler olaan-d kirlenme durumlarnda birbirlerini haberdar etmeyi ve kirlenmeyi nlemek iin ibirlii yapmay, Akdeniz'de kirlenmeyi srekli denetleyecek bir ortak sistem kurmay, bu konuda bilimsel ve teknik ibirlii yapmay kabul etmektedir. Kara kkenli kirlenmeler konusunda da birtakm blgesel dzenlemeler bulunmaktadr (Bkz. Kwiatkowska, "Marine pollution from land-based sources: current problems and prospects), Ocean Development and International Law, 1984, No. 3, s. 316-319). Bunlarn Trkiye iin en nemlisi 16.5.1980 tarihli Akdeniz'in Kara Kkenli Kirlenmelere Kar Korunmas Protokoldr (Metin iin bkz. W.E. Burhenne (hrs.), Beitrage zur Umweltgestaltung, Berlin, 1974 vd., vol. V, s. 980-37/40). Anlan Protokol, listesini verdii zararl maddelerin karadan denize dklmesini nlemek amacyla, taraf devletlerin ortak programlar hazrlamasn ve ibirlii yapmasm ngrmektedir. Sz konusu andlamalar, kimi zaman, kirlenmenin nlenmesinde ze ilikin kurallar da iermektedir. rnein, 1976 Akdeniz'in Gemilerden v e Uaklardan Kirlenmesinin nlenmesi Protokol bu denize atlmas yasaklanan maddelerin bir listesi ile yasaklanan blgeyi belirtmektedir. t e yandan, Protokol, atlmas izne balanan maddelerin listesini verdikten sonra, izin belgelerini verecek ulusal organlarn zellikleri ile almalar gereken nlemleri bildirmektedir. b. Akarsular ve gllerle ilgili olarak

Akarsular ve gllerin kirlenmesi konusunda genel ve evrensel andlamalar yoktur. Bugn yalnzca kimi belirli akarsulara (rnein, Ren) ya da gllere (rnein, Konstanz gl) ilikin olarak birtakm andlamalara rastlanmaktadr (Bkz. G.Gaja, "River pollution in international law", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 391-396). Akarsular ve gllerin kirlenmesini blgesel dzeyde ele alan andla389

malarn zerinde durduu konulardan biri, almamas gereken kirlilik standartlarn saptamaktr (rnekler iin bkz. G. Gaja, ayn yapt, s. 379390). te yandan, blgesel uluslararas rgtler araclyla ye devletler arasnda akarsularn ve gllerin kirlenmesinin nlenmesine ilikin kimi ibirlii olanaklarnn aratrld ve tavsiye kararlarnn alnd gzlenmektedir. rnein, Avrupa Konseyi'nin Bakanlar Komitesi'nce 6.5.1968 tarihinde kabul edilen ve "Avrupa Su Yasas" adn tayan bildiri (Metin iin bkz. B. Rster and B. Simma, a.g.y., vol. XI, s. 5740) ile 24.10.1970 tarihinde kabul edilen "Sularn Dzenlenmesi Plan" (Metin iin bkz. ayn yapt, s. 5763) bu nitelikte belgelerdir. Akarsular ve gllerin kirlenmesi konusunda ortaya kan bir baka hukuksal sorun sorumluluk sorunudur. Bir devlet lkesindeki akarsular ya da gllere ilikin faaliyetlerden doacak zararlarn giderilmesi amacyla sorumluluun ileri srlmesi iki dzeyde olanakldr. Birinci olaslk, neden olan kiilere kar ulusal dzeyde dava aabilme olasldr. kinci olaslk ise, kirlenmeye neden olan faaliyetlerin sahiplerine engel olamad ya da zararlar gidermelerini salayamad iin, lke devletinin uluslararas sorumluluunun uluslararas dzeyde ileri srlmesi olmaktadr. Benzer durumlar gstermeleri nedeniyle bu konu, biraz ileride, hava kirlenmesi erevesinde ele alnacaktr. c. Hava ve uzayla ilgili olarak

Hukuksal adan hava kirlenmesi kavramnn deerlendirilmesinde, havada yabanc maddelerin bulunmas ya da havann bileim maddelerinde nemli bir deiikliin meydana gelmesi zerinde durulduu grlmektedir. Ancak, bu yabanc maddelerin havada varl ya da havann nitelik deitirmesi olgusunun insanlarn faaliyetleri sonucu ortaya kmas gerekmektedir. nsann hibir katks olmadan meydana gelen doal olaylar sonucu kirlenme rnein volkan patlamas sonucu ortaya yaylan duman ve kllerden doan kirlenme hukuksal dzeyde ele alman bir kirlenme olayn oluturmamaktadr (Bkz. A.-Ch. Kiss, "Les problemes juridiques de la pollution de l'air", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 146). Fakat, havann kirlenmesi kavram iine kimi yazarlarn grlty de soktuklar grlmektedir (rnein, M. Despax, a.g.y., s. 449-486). Yine, hava kirlenmesi kavram kapsam iine insan saln ve canllarn yaamn tehlikeye sokan ya da ekolojik dengeyi bozan zararl etkilere sahip her trl maddenin ve enerjinin havaya dahil edilmesi olaynn sokulduu rneklere de rastlanmaktadr (rnein bkz. 13.1.1979 tarihli Uzun Menzilli Snrlartesi Hava Kirlenmesi Szlemesi, mad. l / a : R.G., 23.3. 1983, Say 17996). Bugn uygulanan uluslararas hukukta hava kirlenmesine ilikin en 390

nemli andlama, 1979 Uzun Menzilli Snrlartesi Hava Kirlenme Szlemesidir. Anlan Szleme, taraflar arasnda, bu tr kirlenmeleri azaltmaya aba gsterme, bilgi deiimi, zarara neden olan devlet ile zarar gren devlet arasnda danmalarda bulunma gibi ok genel birtakm dzenlemeler getirmektedir. Buna karlk, blgesel dzeyde hava kirlenmesine kar balayc nitelikte kurallar ieren kimi andlamalara ve ynetmeliklere rastlanmaktadr. rnein, 20.3.1958'de imzalanan ve motorlu aralarn standartlarna ilikin bulunan bir andlamaya dayanarak Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu'nun hava kirlenmesini nleyici nitelikteki ynetmelikleri bu trden grnmektedir (Bkz. A.-Ch. Kiss, a.g.y., s. 182). Yine, kimi devletlerin ikili dzeyde baz somut hava kirlenmesi sorunlarna ilikin dzenlemelere gittikleri gzlenmektedir (rnein, Hollanda ile F. Almanya arasnda: Bkz. A.-Ch. Kiss, ayn yapt, s 184). Nihayet, baz devletler blgesel rgtler erevesinde hava kirlenmesini nleyici birtakm eylem programlar hazrlayp uygulamaktadr (rnein, Avrupa Topluluklar). te yandan, B.M.D.H.S. de, denizin atmosferden kirlenmesini nlemek amacyla, devletlerin uyruunda bulunan deniz ve hava aralarna ilikin gerekli yasa ve ynetmelikleri karmalar ve nlemleri almalar ykmlln getirmektedir (mad. 212). Hava kirlenmesi konusunda ortaya kan bir baka hukuksal sorun da sorumluluk sorunudur. Bu erevede de, havay kirletmek suretiyle bir baka lkede zarar veren kimse ya da devletin sorumluluu iki dzeyde szkonusu olabilmektedir: i) ulusal dzeyde; ii) uluslararas dzeyde. Ulusal dzeyde sorumluluun ileri srlmesinde bir lkede zarar gren kii ya da kurulularn bu zarara neden olan kii ya da kurululara kar ulusal yarg organlar nnde dava amalar olay ile kar karya kalnmaktadr. Bu erevede ortaya kan birinci sorun, hangi devletin yarg organnn yetkili olaca sorunudur: zarara neden olan faaliyetlerin yapld lke devletininki mi, yoksa zararn meydana geldii lke devletininki mi? Eer zarara neden olan faaliyetlerin yapld lke devletinde dava almas kabul edilirse, yabanclarn bu devlette dava amalar hakkna ilikin birtakm sorunlarla kar karya kalnmas olasl byktr. Buna karlk, zararn ortaya kt lke devletinde dava almas durumunda ise, zarar veren yabancy yarg organlar nne getirmek ve verilen kararn teki devlet lkesinde uygulanmasn salayabilmek konularnda birtakm zorluklar szkonusu olacaktr. Ulusal dzeyde davayla ilgili olarak ikinci sorun, bu davada hangi devletin h u k u k u n u n uygulanmas gerektii konusunda ortaya kmaktadr. Bu alanda, her iki sorun konusunda da, devletler kendi uluslararas zel hukuk dzenlemeleri ve zellikle yasalar atmasna ilikin kurallar erevesinde yantlar getirmek zorun391

dadr. Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukuk bugn iin bu konuda tek ve genel olarak geerli olan bir zm getirme d u r u m u n d a henz deildir. Hava kirlenmesi nedeniyle doan bir zararn ulusal dzeyde giderilememesi durumunda ise, uluslararas hukukun dzenledii biimiyle, zarara neden olan faaliyetlerin yapld lke devletinin sorumlluu szkonusu olacaktr. Bu konuda geleneksel uluslararas sorumluluk kurallarna gre bir devlet nezdinde ulusal dzeyde zararnn giderilmesini salayamayan kii ya da kurulular, kendi devletlerinin diplomatik korumas altna alnmak suretiyle, sorunu uluslararas dzeye aktarabileceklerdir. Bylece, zarar gren kii ya da kuruluun devleti, zarara neden olan kii ya da kuruluun devletine kar, bir uluslararas sorumluluk davas aabilecektir. Burada, geleneksel hukuk asndan tek sorun, zararn olumasna dorudan katlmayan zararl faaliyetlerin yapld lke devletine bu zararn ykletilmesi olanann bulunup bulunmad sorunu olmakta idi. Fakat, yukarda da belirttiimiz ve zellikle Trail Smelter Davas sonunda verilen kararlardan da ortaya kt gibi, bugn iin artk uluslararas hukuk, bir devlet lkesinde teki devlet lkesinde kirlenmeye neden olan faaliyetlere engel olmad takdirde, bu devletin uluslararas sorumluluunu kabul etmektedir. Uzayn kirlenmesi konusuna gelince, uygulanan uluslararas hkuk bu konuda ok genel hkmlerin tesinde somut dzenlemeler iermemektedir. Bu erevede hkm ieren andlamalar unlardr: i) 1967 Andlamas; ii) 1979 Ay Anlamas. Bu andlamalar erevesinde uzayda evre korunmas iki dzeyde sz konusu olabilmektedir: i) insanlara ve canllara zarar verilmesi; ii) genel olarak evrenin olumsuz deiiklikleri. Uzayda insan ya da teki canllara zarar verilmesi olasl en bata uzaya gnderilen insanlarn yaamlarn ya da salklarn tehlikeye sokma biiminde olabilecektir. 18.12.1979 tarihli Devletlerin Ay ve teki Gk Cisimleri zerindeki Faaliyetlerini Dzenleyen Anlama, bunlarn neler olabilecei sorununa hi deinmeden, bu t r tehlikeli durumlarda devletlerin gecikmeden Birlemi Milletler Genel Sekreterini ve bilim dnyasn haberdar etmelerini ngrmektedir (mad. 5/3). Uzayda teki canllarn korunmasna gelince, yine ad geen Ay Anlamasnn ayn hkm, uzayda rastlanlacak her trl organik yaam belirtisinin de gecikmeden Birlemi Milletler Genel Sekreterine ve bilim dnyasna bildirilmesi gereini ngrmek suretiyle, hem insanlar bunlardan gelebilecek tehlikelerden koruma amacn gtmekte hem de byk olaslkla insanlk iin bir tehlike arzetmemeleri durumunda onlar da koruma amac gdecek grnmektedir. Yine, Ay Anlamasnn 7. maddesinde rastlanlan Ay
392

zerine yerletirilecek radyoaktif maddelerin olanaklar lsnde nceden Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirilmesi istemi nemli lde uzayda bulunan canllarn zarar grmemesini amalam olsa gerektir. Nihayet, adgeen Anlama baka bir hkmyle de, aka, Ayda bulunan insanlarn yaamlarn ve salklarn korumak amacyla btn taraf devletlerin uygulanabilir btn nlemleri almalar zorunluluunu getirmektedir (mad. 10/1). Uzay evresinin korunmasna gelince, 27.1.1967 tarihinde imzalanan Ay ve teki Gk Cisimleri Dahil Uzayn Aratrlmas ve Kullanmnda Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek lkelere likin Andlama, devletlerin Uzay almalarn gk cisimlerine zarar verici etkileri olan bulatrc ya da pisletici (contamination) olmayan bir biimde yrtmeleri gerektiini ngrmektedir (mad. 9). te yandan, Ay Anlamas taraf devletlerin almalarn yaparken A y m evre dengesini, zararl deiiklikler yapmak ya da yabanc maddelerle kirletmek suretiyle, bozmamak iin nleyici nlemleri almalarn ngrmektedir (mad. 7/1). Yine, ayn Anlamann baka bir maddesi de Aydaki doal kaynaklarn tehlike yaratmayacak bir biimde deerlendirilmesini ve aklc bir biimde iletilmesini ngrmektedir (mad. 14/7). Nihayet, kimi yazarlar, 1967 Andlamasnn 9. maddesinde, taraf devletlerin ya da uyruklarnn teki devletlerin uzaydaki almalarn engelleyici nitelikte almalar yapmalarndan szeden hkm erevesinde, bu t r almalarn bir blmnn uzayn evre dzenine zarar verecek nitelikte olabileceini ve dolaysyla nceden teki devletlerle danlmadan yaplmamalar gerektiini de ileri srmektedir (rnein, A.-Ch. Kiss, a.g.y., s. 148). 2. Ekolojik dengenin korunmas konusunda

Ekolojik denge, "insan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini srdrebilmeleri iin gerekli olan artlarn btn" olarak tanmlanmaktadr (Bkz. evre Kanunumuz, mad. 2). Bu tanma gre ekolojik denge, ncelikle, insann varln ve gelimesini ilgilendirmektedir. Soruna bu adan baktmz zaman en nemli uluslararas dzenlemeler olarak 12.7. 1946 tarihli Dnya Salk rgt kurucu andlamasn (Metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 28, s. 1225 vd.) ve 30.3.1946 tarihli Gda ve Tarm rgt kurucu andlamasn (R.G., 17.6.1947, say 6634) rnek olarak gsterebiliriz. Ekolojik dengenin teki canllarn varlk ve gelimelerini srdrmelerine ilikin kurallarna gelince, bu, iki erevede sz konusu olmaktadr: i) denizde canl kaynaklarn korunmas; ii) karada hayvansal varln ve bitki rtsnn korunmas. 393

A.

Denizde canl kaynaklarn korunmasyla ilgili olarak

Deniz hukuku blmmzde grdmz gibi, uygulanan uluslararas hukuka gre, bir devletin egemen yetkileri erevesine giren alanlarda yaamn srdren canllar ile ak denizde yaamn srdren canllarn hukuksal rejimleri deiiktir. Nitekim, eer szkonusu canllar, bir devletin isular, takmada sular ve karasularnda yayorlarsa, ky devletinin tam ve mnhasr yetkisi iinde bulunmaktadr. Ayn durum mnhasr ekonomik blge iin de, ilke olarak, geerlidir. B u n u n tek kural-dl gmen trlerin korunmas ve avlanmas konusunda grlmektedir. Nitekim, B.M.D.H.S. bu t r balklara ilikin olarak ilgili devletler arasnda ibirlii yaplmasn ngrmektedir (Bkz. W.T. Burke, "Highly migratory species in the new law of the sea", Ocean Development and International Law, 1984, No. 3, s. 273-314). Kta sahanlnda yaayan canllar da, tamamen ky devletinin korumas altnda bulunmaktadr. Dolaysyla, denizde canl kaynaklarn korunmas sz konusu olduu zaman uluslararas dzenlemeler byk lde ak denizi ilgilendirmektedir. Bilindii gibi, ak deniz rejiminde, avlanma konusunda da, serbestlik ilkesi kabul edilmektedir. Ancak, bu serbestlik snrsz deildir. Uygulanan uluslararas hukuk deniz avclarnn uluslararas andlamalara, ky devletlerinin kylarna yakn alanlarda yaayan trlere ilikin haklarna ve karlarna ve genel olarak canl kaynaklarn korunmasna ilikin kurallara uymalarn ngrmektedir (1958 Cenevre Balklk Sz., mad. 1; B.M.D.H.S., mad. 116). Yine, andlamalar, belirli bir ak deniz blgesinde yurttalar avlanan devletlere bu blgeye ilikin avlanma ve evre korumas dzenlemesi yapma yetkisini tanmaktadr (1958 Balklk Szlemesi mad. 3; B.M.D.H.S. mad. 117). Nihayet, gerek 1958 Balklk Szlemesi (mad. 4), gerek B.M.D.H.S. (mad. 117 in fine ve 118), bir blgede birden ok devletin avlanmas durumunda, canl kaynaklarn korunmas iin aralarnda ibirlii yapmalarn ngrmektedir. Anlan genel kurallar dnda, kimi t r canllarn korunmas ve avlanmas konusunda zel andlamalar yapld da grlmektedir. Balina ve foklara ilikin andlamalar bunun en gzel rnekleridir (Bu konudaki andlamalar iin bkz. H. Pazarc, "evre Sorunlarnn Uluslararas Boyutlar ve Uluslararas Hukuk", Prof. Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, s. 224-225). B. Karada hayvansal varln ve bitki rtsnn korunmasyla ilgili olarak

Hayvansal varln ve bitki rtsnn korunmas, eitli zararllarla mcadeleyi, belirli hayvanlarn ve bitkilerin zel olarak korunmasn ve kimi zaman da genel birtakm koruma nlemleri alnmasn iermektedir. 394

Zararllarla mcadele, blgesel andlamalar yoluyla dzenlenmektedir. Bu mcadele belirli zararllara kar mcadeleyi ierecei gibi (rnein, 20.5.1926 tarihli ekirgelerle mcadele anlamas: Dstur, III. Tertip, Cilt 7, s. 2942), belirli birtakm bitkilerin korunmas amacn da gdebilmektedir (rnein, 30.5.1967 tarihinde Bulgaristan ile yaplan andlama: Dstur, V. Tertip, Cilt 6/2, s. 2593-2599). eitli bitki ya da hayvanlarn zel korunmasnda bavurulan yollardan biri ise, hayvanlarn yemlerinin ve eyalarnn ticaretinde, hastalk bulamasn nlemek amacyla, birtakm ortak denetleme nlemleri (a zorunluluu vb.) alnmasn ngren andlamalar yaplmasdr (rnein, Suriye ile 30.6.1976'da yaplan andlama: Dstur, V. Tertip, Cilt 16/1, s. 203-210). Bu konuda bavurulan ikinci yola gelince, bu, kimi hayvanlarn avlanmasnn ve yakalanmasnn yasaklanmasna ilikin ok-tarafl andlamalar yaplmas olmaktadr (rnein, 18.10.1950 tarihli Kularn Korunmas Konusundaki Szleme: R.G., 17.12.1966, Say 12480). Hayvansal varln ve bitki rtsnn genel olarak korunmas, uluslararas ekolojik bamlln farkna varlmas sonucu, son yllarn bir rndr. Bu konudaki en nemli andlamalardan biri 19.9.1979 tarihli Avrupa'nn Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesidir (Metin iin bkz. R.G., 20.2.1984, say 18318). 3. Doal gzellikler ve kltrel varlklarn ve antlarn korunmas konusunda evre kavram geni anlamnda anlald zaman, doal gzellikler ve kltrel varlklar ve antlar da evrenin bir esini oluturmaktadr. Nitekim, evre sorunlar derlemeleri bu konulara ilikin andlamalar da iermektedir (rnein bkz. B. Rster and B. Simma, a.g.y., vol. XIV, s. 7123-7395). Bu trden andlamalarn en nemlisi 17-23.11.1972 tarihli Dnya Kltrel ve Doal Mirasmn Korunmasna likin Szlemedir (Metin iin bkz. R.G, 14.2.1983, Say 17959). Anlan Szleme, olaanst evrensel deerdeki mimari yaptlar, heykel ve resim bayaptlarn, arkeolojik yaplar ieren antlar, olaanst sitleri kltrel miras olarak tanmlamaktadr. Yine, olaanst doal antlar, jeolojik ve fizyolojik oluumlar, tkenme tehdidi altnda bulunan hayvanlar ve bitki trleri bu kavramn iine girmektedir. Szleme, anlan doal ve kltrel miras koruma grevinin ncelikle bunlara lkesinde sahip olan devlete dtn belirttikten sonra, taraflarn bu konuda ibirliini dzenlemektedir. Bu amala bir Dnya Miras Komitesi ve bir Dnya Miras Fonu kurulmas ngrlmektedir. 395

ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA GRLER DZN (Trke adlarnn alfabetik sralamasna gre) A Arnavutluk'ta Yuna Aznlk Okullar, U.S.A.D., danma gr, 6.4.1935 B Balklk (ngiltere-zlanda) Davas, U.A.D., 25.7.1974 Balklk (ngiltere-Norve) Davas, U.A.D., 18.12.1951 Barcelona Traction Davas, U.A.D., 5.2.1970 Bar Andlamalarnn Yorumu, U.A.D., danma gr, 30.3.1950 Bat Sahara, U.A.D., danma gr, 16.10.1975 Ben Tillett Davas, hakemlik, 26.12.1898 Birinci Kbrs Olay, A..H.K., 176/56 sayl Birlemi Milletler Genel Kurulunun yelie Kabul Yetkisi, U.A.D., danma gr, 3.3.1950 Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi, U.A.D., danma gr, 11.4.1949 Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesi, U.A.D., danma gr, 13.7.1954 Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesinin 158 Sayl Karan, U.A.D., danma gr, 12.7.1973 Bolivya-Peru Snr Uyumazl Davas, hakemlik, 9.7.1909 Buenos Aires Limannn Kapatlmas Davas, hakemlik, 1.8.1870 C Chamizel Davas, hakemlik, 15.6.1911 Clipperton Adas Davas, hakemlik, 28.1.1931 D Dantzig'deki Polonya Uyruklular, U.S.A.D., danma gr, 4.2.1932 76
397

22,155

53,278,316 11-12,267,268,278 32, 58, 59, 61,145 79 14,17,18,95-96, 204, 205,207 31 192 120, 2, 3-4, 94,113 114 116 214 269

215 206

De Becker Olay, A..H.K., 214/56 sayl Deutsche Kontinental Gas Ortakl Davas, hakemlik, 1.8.1929 Dou Afrikal Asyallar Olay, A.I.H.K., 18.10.1970 Dou Grnland'n Hukuksal Stats Davas, U.S.A.D., 5.4.193$ Donnelly ve Arkadalar Olay, A.I.H.K., 5527/72 ve 5533/72 sayl E Ege Kta Sahanl Davas (Koruma nlemi), U.A.D., 11.9.1976 Ege Kta Sahanl Davas (Yetki), U.A.D., 19.12.1978 Ergin Olmayanlarn Vasiliine likin 1902 Szlemesi Davas, U.A.D., 28.11.1958

6-7 188 206, 209 192

329 12, 273,295, 329330 67

Fas'taki Amerikan Yurttalarnn Haklar Davas, U.A.D., 27.8.1952 F. Almanya'ya Kar X Olay, A..H.K., 1611/62 sayl Fenerler Davas, hakemlik, 27.7.1956 Forte Davas, hakemlik, 18.6.1863

31, 97 188 71 271

Gei Hakk Davas, U.A.D., 12.4.1960 Girit ve Sakz Fenerleri Davas, U.S.A.D., 8.10.1937 Gney Bat Afrika Davalar, U.A.D., 18.7.1966 Gney-Bat Afrika'nn Stats, U.A.D., 11.7.1950 H Haya de la Torre Davas, U.A.D., 13.6.1951

43, 204, 210, 211 209 182 17,100

171,173

spanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar, hakemlik, 1.5.1925 K Kazablanka Asker Kaaklar Davas, hakemlik, 22.5.1909 Kbrs-Trkiye Olaylar, A..H.K., 6780/74 ve 6950/75 sayl Kolombiya-Venezuela Snr Uyumazl Davas, hakemlik, 24.3.1922 Korfu Boaz Davas, U.A.D., 9.4.1949

24

46 188,193 214 33, 34, 42, 289, 290, 301, 302, 386

398

Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Davas, hakemlik, 7.9.19X0 Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar, U.A.D., 20.2.1969

21, 42,267 14, 53,256,320, 321, 322, 324, 325, 326

Lanoux Gl Davas, hakemlik, 16.11.1957

Libya-Malta Kta Sahanl Davas, U.A.D., 3.6.1985 Liamco Davas, hakemlik, 12.4.1977 Lotus Davas, U.S.A.D., 7.9.1927 Lozan Andlamasmn Yorumu, U.S.A.D., danma gr, 21.11.1925 M Maine Krfezi Blgesinde Deniz Snrnn Saptanmas Davas, U.A.D., 12.10.1984 Man Denizi Davas, hakemlik, 30.6.1977 Mavrommatis Davas, U.S.A.D., 30.8.1924 Merkez Rodop Ormanlar Davas, hakemlik, 4.11.1931 Minquiers ve Ecrehous Davas, U.A.D., 17.11.1953 Montijo Davas, hakemlik, 26.7.1875 N Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl, U.A.D., danma gr, 21.6.1971 Nielsen Olay, A..H.K., 343/57 sayl Nottebohm Davas, U.A.D., 6.4.1955

30, 230, 232, 233, 235, 236, 239, 240241, 386 253, 325, 327, 332
26

20, 21, 30, 67, 247, 291, 346 218-219

325 256, 325 70 21 206, 207 63

9, 10, 98, 182, 184 189, 192 58, 59, 76

Oder Uluslararas Komisyonunun Yetkisi Davas, U.S.A.D., 10.9.1929 Oscar Chinn Davas, U.S.A.D., 12.12.1934

233 225

Palmas Adas Davas, hakemlik, 4.4.1928 Paquet Davas, hakemlik, 7.3.1903

19, 21, 29, 33, 204, 206,210 31-32

399

Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas, hakemlik, 10.7.1924 Preah-Viher Tapna Davas, U.A.D., 15.6.1962 R Rann of Kutch Davas, hakemlik, 23.2.1956

20 214

211-212

Serbest Blgeler Davas, U.S.A.D., 7.6.1932 Snma Hakk Davas, U.A.D., 20.11.1950 Snr Blgeleri Davas, U.A.D., 20.6.1959 Srp Borlar Davas, U.S.A.D., 12,7.1929 Soykrm Szlemesine ekinceler, U.A.D., danma gr, 28.5.1951

77 170,172-173 211 196-197 149

Topco-Calasiatic Davas, hakemlik, 19.1.1977 Trail Smelter Davalar, hakemlik, 16.4.1938 ve 11.3.1941 Tunus ve Fas ile lgili Uyrukluk Kararnameleri, U.S.A.D., danma gr, 7.2.1923 Tunus-Libya Kta Sahanl Davas, U.A.D., 24.2.1982 U UNESCO Bavurulan zerine Uluslararas alma rgt Ynetim Mahkemesi Kararlar, U.A.D., danma gr, 23.10.1956 W Walter F. Smith Davas, hakemlik, 2.5.1929 VVilliam MacKenzie Davas, hakemlik, 30.10.1925 VVimbledon Davas, U.S.A.D., 17.8.1923 Y Yksek Silezya'da Aznlk Okullar Davas, U.S.A.D., 26.4.1926

26 34,386,392 76 325

114

32 58 21, 42, 228

159

400

KAVRAMLAR DZN Act of State; Bkz. "Devlet lemi" Ak deniz: 70, 72, 247, 280, 301, 338-347, 367 Ak denizin serbestlii ilkesi: 247, 339340 Ad hoc yarg: 328, 329 Adalar: 11, 254-259, 326, 327, 328 Adacklar: 256 Adil kullanm ilkesi 236 A.E.T.'nin kurucu andlamasi: Bkz. Roma Andlamas AE.T.-Trkiye Ortakl: 137-141 Afrika Birlii rgt: 16, 22, 108, 181, 194, 195 Afrika Birlii rgt Devlet ve Hkmet Bakanlar Konferans: 195 Afrika nsan ve Halklar Haklar Szlemesi: 194-195 Arlkl oy hakk (uluslararas rgtler): 109 Akarsu azlan: 264, 265 Akarsular: 11, 220, 221, 223-226, 230-244, 263, 389-390 Akarsularda balklk: 231 Akarsu kollan rejimi: 233 Akdeniz'de FIR izgisi: 370 Akdeniz'in Gemilerden ve Uaklardan Kirletilmesinin Korunmas Protokol (1976): 388 Amalfi kurallar: 260 Amerikan Devletleri rgt: 24, 111, 181 Amerikan nsan Haklan Divani: 194 Amerikan nsan Haklan Komisyonu: 194 Amerikan nsan Haklar Szlemesi (1969): 181, 193, 194 Amnesty International: 199 Ana organlar (uluslararas rgtler): 111, 120-125 Anadolu Sahilleri ile Meis Adas Arasndaki Ada ve Adacklarn ve Bodrum Krfezi Karsndaki Ada'nn Cihedi Aidiyeti Hakknda tilafnarne (1932): 294 Andorra: 82, 89, 97 Animus occupandi: 206 Ankara Anlamas (1963) (A.E.T.h 137, 140, 141 Antartika: Bkz. Gney Kutup Blgesi Apartheid: 153-154, 182 Apartheid Suunun Ortadan Kaldnlmas ve Cezalandrlmas Konusunda Uluslararas Szleme: 153 Arap Devletlert Birlii: 107 Arap Para Fonu: 107 Ardl olma: 205 Arkeolojik bitiik blge: 263, 313-314 Aripelajik sular: Bkz. Takmada sulan Atmosferde, Uzayda ve Su Altnda Nkleer Silah Denemelerini Yasaklayan Andlama (1963): 379, 388 Asl yelik (uluslararas rgtler): 108 Askerden ve silahtan arndrma: 36, 42, 43-45 Askeri hava aralar: 73, 369, 370 Asken limanlar: 270 Askerlik grevi: 68-69 Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dnmelert ve Uzaya Atlan Cisimlerin adesine likin Andlama (1968): 75, 354, 377, 380 Auto-limitation kuram: Bkz. Kendi kendini snrlama kuram Avrupa Ekonomik Topluluu: 106, 107, 108, Avrupa 193 Avrupa 191, Avrupa 115, 110, 112, 115, 128-141 nsan Haklan Divani: 190, 192, nsan Haklan Komisyonu: 190, 192 nsan Haklan Szlemesi (1950): 181, 187-193

401

Avrupa Konseyi: 39, 80, 105, 110, 112, 114, 115, 181, 190, 191, 371-372, 390 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi: 190, 191, 192, 193 "Avrupa Konseyi" (Conseil europeen): 132 Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Kararghna Tbi Bulunan Mttefik Kararghlarn Trkiye lkesinde Tesisine ve Faaliyetlerine Tatbik Olunacak Hususi eraite Mtedair Anlama (1956): 48 Avrupa Parlamenter Meclisi: 110, 112, 190 Avrupa Parlamentosu: 112, 131, 134 Avrupa Serbest Deiim Blgesi: 107 Avrupa Sosyal Yasas (1961): 181 Avrupa Tek Senedi (1986): 130, 132, 387 Avrupa Televizyon Birlii: 199 Avrupa Topluluklar Adalet Divan: 131, 134-135 Avrupa'nn Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarnn Korunmas Szlemesi (1979): 395 Ay ve teki Gk Cisimleri zerinde Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek Anlama (1979): 374, 379, 392-393 Ayrm izgileri: 213 Aynm-gzetmeme ilkesi: 189 Ayrcalk ve dokunulmazlklar: 37-41 Aznlklar: 155-167, 182, 185 Aznlklarn Korunmas ve Ayrm Gzetici nlemlere Kar Mcadele Konusunda Alt-Komisyon: 157 Bamsz ve adil mahkemelerde yarglanma hakki: 179 Bamsz siyasal ynetim: 7, 17-22 Bamszlk: 9, 11, 18-22, 82 Balama liman: 65 Balklk blgesi: 53, 315-317 Balklk tercihli haklar: 317 Balonlar: 358, 359 "Bar iin birlik" karar (1950): 120-121 Bar ve gvenlik hakk: 194 Bara kar sular: 147 Bara ve insanln Gvenliine Kar Sular Yasas tasars: 148 Bar (kavram): 378 Barselona Akdeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi (1976): 388

Basit devlet: 83, 84 Baka devletlere ve yurttalarna zarar vermeme ykmll: 33-34 Baka devletlerin kamusal ilemlerine sayg ykmll: 34-35 Bavurma hakknn ktye kullanlmas: 191 Bayrak devleti: 63, 64, 72, 341 Bayrak yasas: 341 Berlin Andlamas (1878): 155 "Be Hava Serbestlii Anlamas": 361-362 Bileik devlet: 83 Bilimsel aratrmalar (denizde): 252, 289 Bireyler: 2, 3, 60, 142-195 Birinci Deniz Hukuku Konferans (1958): 261, 281-282, 316 Birlemi Milletler: 2, 23, 105, 112, 116, 117-128, 157, 261, 287 Birlemi Milletler Andlamas: 8, 16, 20, 22, 23, 77-78, 79, 99, 100, 101, 106-107, 108, 110, 114, 118-128, 157, 161, 178179, 182, 183, 184, 200 B.M.'in Ayrcalk ve Muafiyetlerine Dair Szleme: 39 Birlemi Milletler Bar Gc Kuvvetleri: 45 B.M. ocuklara Yardm Uluslararas Fonu: 126-127 Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi: 12, 13, 53, 63, 70, 249, 250, 251, 252, 253, 255, 262-263, 284, 285, 286, 287, 288 B.M. Eitim ve Aratrma Enstits: 127 Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt: Bkz. UNESCO Birlemi Milletler Genel Sekreterlii: 112, 124-125 B.M. insan evresi Konferans: 126, 385 B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii Brosu: 126 B.M. Ticaret ve Kalknma Konferans: 126 Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesi: 114, 126 Bitiik blge: 12, 13, 53, 72, 261, 311-315 Bitiiklik: 12, 207 Boazlar: 299-311 Boaz-n adalar: 44 "Blge": 349-350 Blgesel uluslararas rgtler: 105 Briand-Kellogg Szlemesi (1928): 209-210

402

Bulgaristan'daki Trk aznl: 155, 156; 164, 166-167 Buzullar: 221, 222

Cebri icra bakl: Bkz. Zorla uygulama bakl Cenevre Ak Deniz Szlemesi (1958): 63, 248, 261, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 348 Cenevre Balklk Szlemesi (1958): 261, 339 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi (1958): 12, 13, 53, 70, 255, 261, 282, 283, 284, 285 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi (1958): 261, 320, 321 Ceza yasalarnn geriye yrmezlii hakki: 187 Cezai yarg yetkisi: 49, 50, 51, 67-68, 270271, 274-275 Corafi bakmdan elverisiz devletler: 23, 252-253, 336 COMECON: 105, 108 Commonwealth: Bkz. ngiliz Uluslar Topluluu Condominium: Bkz. Ortak ynetim Consolato del Mar: 260 Corpus occupandi: 206

alma ve isizlikten korunma hakki: 180, 194 atmalar (denizde): 272, 346 evre hakki: 194 ifte uyrukluk: 59 ocuklarn korunmas: 182 ok-uluslu ortaklklar: 61, 196, 198-199

Debellatio: 209 Deniz (tanm): 246 Deniz haydutluu: 144-145 Deniz Hukuku Szlemesi tasars: 262 Deniz aretlerine ait Lizbon Anlamas (1930): 347 Deniz Limanlarnn Uluslararas Rejimine likin Cenevre Szlemesi (1923): 269-270 Deniz teknolojisi transferi: 252

Deniz lkesi: 11, 12 Deniz Yata ve Okyanus Tabann Yneten lkeler Bildirisi: 262 Denizde Can Emniyeti Londra Szlemesi (1948): 347 Denizde can gvenlii: 347 Denize kys olmayan devletler: 63, 253, 336 Denizlerde canl kaynaklar: 250, 251, 288, 322, 334, 335, 393, 394 Denizlerin doal kaynaklar: 247, 249-254, 322, 334 Denizlerin kirlenmesi: 247 Devlet gemileri: 70, 71-72, 248-249 Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili Baz Kaidelerin Tevhidi Hakknda Milletleraras Szleme (1926): 248 Devlet hava aralar: 73, 366-367 Devlet ilemi: 35 Devlet nitelii kazanamam rgtlenmi topluluklar: 94-102 Devlet lkesinin btnl ilkesi: 10, 15-17 Devlete kar fiiller: 74 Devletine ballk: 68-69 Devletleraras bavuru: 191, 192, 194 Devletler Arasmda birliine ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisi: 9, 22, 24, 210 Devletlerin Ekonomik Haklan ve Grevleri Yasas: 25 Devletlerin Haklan ve Grevleri Konusunda Amerikan Devletleri Montovideo Szlemesi (1933): 7 Devletlerin ilerine Karlmasnn Reddi ve Bamszlklarnn ve Egemenliklerinin Korunmas Konusundaki Bildiri: 23 Devletten ayrlma: 203 Dinlenme, elenme ve cretli tatil hakki: 180 Diplomasi temsilcilii: 89, 91 Diplomatik korunma: 59, 60, 69-70 Diplomatik snma: 170-171 Diplomatlar Dahil Uluslararas Korunan Kiilere Kar lenen Sularn nlenmesi ve Cezalandnlmas Hakkndaki Szleme: 152 Doal btnlk ilkesi (suyollan): 234, 235

403

Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi: 9, 25, 26 Doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi: 22, 25-26 Doal uzant: 318, 321, 332 Dou Ege adalar: 44-45 Dokunulmazlk ve baklk: 36, 37-41 Dosta-zm: 192 Dnya Bankas (IBRD; BIRD): 23, 24, 127 Dnya Gda Program: 127 Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna likin Szleme (1972): 395 Dnya Meteoroloji rgt: 128 Dnya Miras Komitesi: 395 Dnya Miras Fonu: 395 Dnya Posta Birlii: 106, 128 Dnya Salk rgt: 106, 127, 200 Dnce aklama hakki: 179, 187 Dnce, vicdan, din ve inan zgrl: 179, 187, 189 Dz esas izig: 264, 273 EFTA: Bkz. Avrupa Serbest Deiim Blgesi Ege kta sahanl sorunu: 253-254, 327332 Ege'de FIR izgisi: 370 Egemen eitlik ilkesi: 22-23, 46, 118 Egemenlik: 13, 16, 18-26, 29, 46, 47, 82, 204, 269, 280, 375 Eitim-renim hakki: 180, 187, 194 Ekolojik dengenin korunmas: 393-395 Ekonomik ve Sosyal Komite (AT): 131, 135 Ekonomik ve Sosyal Konsey (BM): 112, 121, 123-124, 125, 127, 157, 179, 186, 198, 199, 200 Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar: 179, 180 Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar Szlemesi: 9, 25, 123, 180, 186-187 Ekonomik, toplumsal ve kltrel gelime hakki: 194 ELDO: 106, 115 Enclave: 15, 17, 43 Esas izgi: 261, 264-269, 272, 273 Esas hat: Bkz. Esas izgi ESRO: 115 Eit uzaklk ilkesi: 279, 324, 332

Eit ve adil cret hakki: 180 Elerin evlilie ilikin haklarnda ve sorumluluklarnda eitlik hakki: 187 Evlenme ve aile kurma hakki: 180, 187, 194 Evrensel Posta Birlii: Bkz. Dnya Posta Birlii Evrensel uluslararas rgtler: 105 Ex aequo et bono: 214, 325 Federal devlet: 81, 83-84, 85-86 Federatif birlik: 83 Federe devletler: 81, 84-86 Fetih: 209-210 FIR: Bkz. uu bilgi blgesi Frlatan devlet: 74-75, 376, 377 Filistin Kurtulu rgt: 107 Filistinli Snmaclara Birlemi Milletler Yardm: 169

"Gambot diplomasisi": 286-287 G.A.T.T.: 106, 128 G.A.T.T. Anlamas: 23 Gayr-Kesmi Birleik Grme Metni: 262 Gayr-Resm Deniz Hukuku Szlemesi Tasars: 262 Geici Protokol (A.E.T.) (1963): 137, 138 Geici yeler (B.M.): 121 Gei hakki: 36, 41-43, 224, 225 Geleneksel insan haklar: 179 Gemi (tanm): 61-63, 247-248 Gemi bayrak devleti: 63, 64, 72, 341 Gemi seyir hakki: 63 Gemi tescil belgesi: 64 Gemi tescil devleti: 64-65 Geminin kimliini inceleme: 344 Genel Kurul (B.M.): 108, 111, 112, 119, 120-121, 122, 123, 124, 125, 178-179, 183, 186 Genel hava trafii: 369 Gerek kiiler: Bkz. Bireyler Gerek uyrukluk ba: 59 Gda ve Tarm rgt (FAO): 127 Girintili, kntl kylar: 264, 268 Gk cisimleri: 376 Gller: 11, 220, 221, 232, 233, 263, 389-390 Grevsel kiilik: 4 Gzlemci: 107

404

Gmrk ve Ticaret Genel Anlamas: Bkz. G.A.T.T. Anlamas Gney Kutup Blgesi: 54, 208 Gney Kutup Blgesine likin Washington Andlamas (1959): 54, 208 Gney-dou Anadolu barajlar: 243 Grlt: 390 Gvenlik Konseyi (B.M.): 23, 100, 108, 112, 119, 121-123, 124, 125 Gvenlik kordonu: 322-323 Haka ilkeler: 236, 324-327, 332 Haka paylama ilkesi: 236, 237, 238, 243 Hakalk ilkesi: 215 Hakemlik: 49, 197 Hakkaniyet: Bkz. Hakalk ilkesi Hakk- hyar: Bkz. Uyrukluk seme hakk Haksz ceza nedeniyle zarar-giderim hakki: 187 Haliler: 265 Halefiyet: Bkz. Ardl olma Halklarn doal kaynaklarna ve zenginliklerine sahip olma ve bunlar serbeste kullanma hakki: 185, 186, 194 Halklarn geleceklerini kendilerinin saptamas hakki: Bkz. Self-determination ilkesi Harekt hava trafii: 369 Harmon doktrini: 232 Hatay sorunu: 219-220 Hava arac tescil belgesi: 66 Hava arac tescil devleti: 66 Hava aralar: 65-66, 72-74 Hava bombardman: 358-359 Hava gvenlik sahas: 73 Hava kirlenmesi: 390-392 Hava koridorlar: 369 Hava Tamaclna likin Varova Szlemesi (1929): 360 Hava Tamaclna likin Panamerikan Szlemesi (1928): 360 Hava trafik denetimi hizmetleri: 368 Hava trafik hizmetleri: 368 Hava Ulamna likin Ispanyol-Amerikan Szlemesi (1926): 360 Hava uyar hizmetleri: 368 Hava lkesi: 11, 13, 359 Helsinki Bildirisi: 16, 22, 24 Hileli bayrak: 64

Hizmet szlemesi (uluslararas rgtler): 113-114 Hong-Kong: 56 Howering ActS: 260, 312 Hukuk kiilii: 1-2 Hkm ahslar: Bkz. Tzel kiiler Hkmet: Bkz. Bamsz siyasal ynetim Hkmetleraras uluslararas rgtler: 104 Hkmetler-d uluslararas rgtler: 104, 199-200 Jure gestionis: 39 Jure imperii: 39 Jus sanguinis: 174 Jus soli: 174 Imperium: 104 Implied powers (pouvoirs implicites): Bkz. st-kapal yetki Inter-Coetera buyruu (1493): 205-206 INTELSAT: 115, 375, 382 INTERSPUTNIK: 115 Irk ayrm: Bkz. Apartheid Irk Ayrmn Kaldrma Komitesi (B.M.):
126

Irk Ayrmnn Btn Biimlerinin Kaldrlmas Konusunda Uluslararas Szleme (1965): 153 bavurma, yollarnn tketilmesi: 191192 iilere karmama ilkesi: 22, 23-25 sular: 12, 13, 70, 72, 263-275, 280 htisas messeseleri: Bkz. Uzmanlk kurumlar kamet andlamas: 31 "ki Hava Serbestlii Anlamas": 361 "kili veto hakk": 122-123 kinci Deniz Hukuku Konferans (1960): 261-262, 282, 316 ikincil hukuk: 116 ltica: Bkz. Snma mzasz dileke: 191 ngiltere, irlanda ve Danimarka'nn Avrupa Topluluuna katlma andlamas (1972): 130 ingiliz Uluslar Topluluu: 82, 83, 320 nsan Haklan Evrensel Bildirisi (1948): 123, 170, 179, 180, 182, 183, 184, 186, 187

405

nsa Haklar Komisyonu (B.M.): 112, 123, 126, 157, 187 nsan Haklan Komitesi (B.M.): 185-186 nsan haklarnn uygulanmasnn geici olarak durdurulmas: 189-190 nsan ve Halklar Haklar Afrika Komisyonu: 194-195 nsan ve Halklarn Haklarna likin Afrika Andlamas (1981): 194-195 nsan topluluu: 6, 7-11,14-15 nsancl hukuk: 182 nsanla kar sular: 147, 182 nsanln ortak mal ya da miras: 251, 262, 349, 350, 375 rtifak haklar: 41-42, 44, 279 slam Konferans: 107 igal: 55, 95, 206-207, 210 spanya ve Portekiz'in Avrupa Topluluuna katlma andlamalar (1985): 130 ilerin korunmas: 182 kence yasa: 179, 187, 190 letilebilirlik (kta sahanl): 320, 321 letme (Uluslararas Deniz Yata rgt): 352, 353, 354, 355 zinsiz yaynlar: 345 zleme hakki: 54, 56, 342-343 Kablolar: 249, 288, 322 Kabul edilebilirlik: 186, 191 Kadnlarn korunmas: 182 Kamu hukuku tzel kiileri: 60, 61 Kanallar: 220, 221, 226-229 Kapal ve yar-kapal denizler: 252, 253 Kapitlasyonlar: 42, 55 Kara kkenli deniz kirlenmesi: 388, 389 Kara lkesi: 11, 12, 13, 14, 202, 215-220, 263 Kara lkesi isular: 223, 263-264 Karadeniz'de FIR izgisi: 370 Karasular: 12, 13, 70, 72, 261-262, 275-298 Karasular d snr izim yntemleri: 278 Karasular genilii: 276-279, 292-293 Karasularnn snrlandrlmas: 278-279, 293-296 Karma: 24, 25 Karma Parlamento Komisyonu (AETTrkiye): 141 Kastl izinsiz giriler (hava): 367 Kastsz izinsiz giriler (hava): 367

Katlma andlamalar (A.T.): 130, 131 Katma Protokol (1970) (A.E.T.): 138-139 Kayalklar: 256 Kazandrc zamanam: 210-211 Kazanlm haklar: 237-238 Kendi kendini snrlama kuram: 19 Kendine zg statye sahip devletler: 90-93 Keif: 206 Keyfe bal tutuklama, alkonma ve srlme yasa: 179 Kbrs Garanti Andlamas (1960): 92-93 Kbrs Cumhuriyeti: 90, 91-93 Kbrs Cumhuriyeti Anayasas (1960): 92-93 Kbrs Cumhuriyetinin Kurulmasna Dair Andlama (1960): 92, 93 Kbrs Trk Federe Devleti: 93 Kbrs'a ilikin ittifak andlamas (1960): 92, 93 Kbrs'n ynetiminin ngiltere'ye devri andlamas (1878): 56, 91 Klavuzluk creti: 309 Ksmi etki (snrlandrma): 332 Kta kenar: 319 Kta sahanl: 12, 13, 53-54, 250, 251, 261, 317-332 Kta sahanl snrlandrlmas: 323-332 Kta yamac ya da evi: 319 Kta ykselimi: 319 Ky takmadalar: 264, 268, 269 Kzl-Ha Uluslararas Komitesi: 199, 200 Kiel Kanal: 222, 228-229 Kiisel bavuru: 191, 192, 194 Kiisel birlik: 83 Kiisel ve siyasal haklar: 179, 180 Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi: 9, 25, 180, 184-186 Kiisel stat: 66-67 Kiisel yetki: 27, 57-75 Kitle yokedici silahlar: 378 Komsiyon (A.T.): 131, 133-134 Konfederasyon: 83-84 Konkorda: 91 Konsey (AT): 131, 132-133 Korent Kanal: 223 Koruma altnda lke (devlet): 55, 82, 96, 97 Klelik yasa: 145-146, 179, 187, 190 Krfezler: 264, 265-268

406

Kularn Korunmas Konusundaki Szleme (1950): 395 Kutup blgeleri: 202, 207-208 Kuzey Atlantik Andlamas-. 48, 49, 50 Kuzey Atlantik Andlamas Mucibince Kurulmu Olan Milletleraras Askeri Karargahlarn Statsne Mteallik Protokol (1952): 48 Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme (1951): 48, 50 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti: 90, 107 Kuzey Kutbu: 207 Kltr, sanat ve bilim faaliyetlerine katlma ve yararlanma hakki: 180 Lefkoe andlamalar (1960): 92, 93 Lex fori: 39 Liechtenstein: 82, 89 Limanlar: 264, 268, 269-271, 274-275 Limni: 44, 45 Londra Anlamas (1959): 92 Londra Deniz Kuvvetleri Andlamas (1936): 71, 308 Londra Protokol (1951): 48 Lozan Bar Andlamas (1923): 44, 45, 91-92, 156, 161, 162-164, 165, 212, 213, 217, 218 Lozan Boazlar Szlemesi (1923): 43, 44, 45, 303-307 Maddi birlik: 83 Mahfuz saha: Bkz. Ulusal yetki Mahkemeler nnde hak arama hakki: 179 Manda: Bkz. Vekalet rejimi Mare liberum: Bkz. Serbest deniz Marka: 66 Mercan adalar: 264, 265 Mercan gl: 265 Merkez Dou Ege adalar: 44, 45 Midilli: 44 Mikronezya: 101, 102 Milletler Cemiyeti: 157, 160, 161, 163, 168, 212, 218, 219, 260 Milletler Cemiyeti Szlemesi: 16, 20, 23, 77, 78, 106, 110 Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Kanunu: 66-67

Milletlerin mukadderatlarn bizzat tayin etmeleri hakki: Bkz. Self-determination ilkesi Milli yetki: Bkz. (Jiusal yetki Milliletirme: 32 Milliyetler prensibi: 8 "Minerva Devleti": 7, 12 "Minyatr devletler": 82, 84, 88-89 Miras denizi: 317, 333 Monako: 82, 84, 88-89 Monari birlii: 83, 84 Monroe Doktrini: 23 Montreux Boazlar Szlemesi (1936): 43, 44, 45, 307-311 Muhtar olmayan lke: Bkz. zerk olma^ yan lke Multinational ortaklklar: Bkz. ok-uluslu ortaklklar Musul sorunu: 212, 217-219 Mbadeli Ahaliye Mtedair Lozan Muahedenamesine Atina tilafnamesinin Tatbikatndan Mtevellit Mesailin Sureti Katiyede Halli Hakknda Mukavelename (1930): 164, 165 Mcbir sebeb: Bkz. Zorunlu neden Mdahale: Bkz. Karma Mlkiyet hakki: 179, 187, 194 Mlteci: Bkz. Snmac Mnhasr ekonomik blge: 12, 13, 54, 72, 250, 251-252, 263, 322-338 Mnhasr yetki: 29-30, 322, 333 Mahit stats: Bkz. Gzlemci stats Namibya: 98 Namibya Komiserlii: 98 Namibya Konseyi: 98 Nansen Ofisi: 168 NATO: 48, 49, 50, 51, 106, 108, 110, 114 Neuilly Andlamas (1919): 160, 161, 166, 167 Nikarya: 44 No-State's land: 54 Normal esas izgi: 264 Nullum erimen sine lege: 148 Nfus: Bkz. nsan topluluu Nkleer Enerji Sahasnda Hukuksal Sorumluluk Szlemesi (1960): 388 Nkleer kirlenme-, 387-388 Nkleer silahlar: 378

07

Nremberg lkelerinin fade Edilmesi konulu rapor: 148 Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesi: 147, 148 OECD: 106, 107 Okyanus takmadalar: 268 Olaan toplant (uluslararas rgtler):
121

Rodos Yasas: 259 Roma Andlamas (1957): 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136 Rhaniyet hakki: Bkz. Yarg ncelii Sabit deniz rnleri: 250 Sabit uydular: 376 Salk hakki: 180, 194 Sahipsiz ke: 15, 54, 95, 204, 205-207 Saint-Germain Andlamas (1919): 156 Saldr: 33-34 Saldrnn tanm: 16, 34 Sakz: 44 San Marino: 82, 84, 89 Sava gemileri: 71-72, 270, 271, 272, 292, 308-309 Sava gemileri dndaki ticari olmayan devlet gemileri: 71 Sava sular (genel): 146-148 Sava sulan (dar anlamda): 147, 182 Sava Sular ve nsanla Kar Sulan n Zaman Amma Uramamas Konusundaki Szleme (1970): 148 Sava sulularna ilikin Londra Andlamas (1945): 147 Savunma hakki: 179 Sektr Kuram: 207 Self-determination ilkesi: 8-11, 16, 25, 95, 102, 185, 186, 198, 203 Semadirek: 44 Sendika zgrl: 180 Serbest blge: 42 Serbest deniz: 260 Serbest kent: 98-99 Serbest seim hakki: 187 Serbeste dolama hakki: 180, 185, 187 Sevres Bar Andlamas (1920): 156 Snma: 30, 167-168, 185, 271 Snmaclar: 30, 155, 167-174, 182 Snmaclann statsne ilikin Szleme (1951): 171-172, 172-174 Snmaclar Uluslararas rgt: 169 Snmaclar Yksek Komiserlii (B.M.): 169, 172 Snr d edilmeme hakki: 187 snr d etme: 31, 32 Smr iaretlemeleri: 214 Snrlan 212-220 Sisam: 44 Sivil hava aralar: 73, 150-152, 364, 365,

Olaan vesayet: 101, 102 Olaanst durumlar: 189-190 Olaan-st toplant (uluslararas rgtler): 121 Oniki Adalar: 44, 166 OPEC: 108 Orta-dou'daki Filistinli Snmaclara Yardm ve almalar Birlemi Milletler Ofisi: 169 Ortak yelik: 107, 136, 137-141 Ortak ynetim: 55, 82, 96, 97 Ortaklk Komitesi (AET-Trkiye): 141 Ortaklk Konseyi (AET-Trkiye): 140 Otorite: Bkz. Uluslararas Deniz Yata Otoritesi renim ve eitim hakk: 180 lm cezasna arptrlmama hakki: 187 n kullanm (suyollar): 237-238 nceden rza alnmas (suyollar): 240 "nc yatrmlar": 354-355 "nemli sorunlar" (B.M.'de): 121 "nemli zarar" (suyollar): 241 zden yoksun bavuru: 191 zel durumlar: 279, 324, 331 zel hukuk tzel kiileri: 60, 61 zel yaamn korunmas ve mesken dokunulmazl: 179, 187, 189 zerk olmayan lke: 55, 95 Panama Kanal: 56, 222, 228 Panama Kanal Andlamas (1977): 56 Papalk: 90-91 Paris Bar Andlamas (1947): 43, 44, 5556, 158, 164 Paris Hava Ulatrma Szlemesi (1919): 73, 359, 360 Petrol borular: 249, 288, 322 Resmi grev srasnda su: 51 Risk kuram: 385

408

366, 369 Sivil Havacln Gvenliine Kar Yasad Eylemlerin nlenmesine likin Montreal Szlemesi (1971): 150, 152 Siyasal danma mekanizmas (A.T.): 130-131 Siyasal ve Medeni Haklar Szlemesi: Bkz. Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme Siyasal uluslararas rgtler: 105 Sosyal gvenlik hakki: 180 Sosyalist Enternasyonal: 199 Soykrm: 149-150, 182 Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi (1948): 149 Smrge: 10, 11, 55, 95, 100, 106, 188-189 Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri: 8-9, 11 Smrgelerin bamszl: 10, 95 Stilt villages: 258-259 Stimson doktrini: 210 Stratejik Savunma Giriimi: 379 Stratejik vesayet rejimi: 101, 102 Sulularn geri verilmesi: 31 Sui generis devletler: Bkz. Kendine zg statye sahip devletler Sularn n-kullanmi: Bkz. n-kullanm (Suyollar) Sularn tketici kullanm: 231 Supranationalite: Bkz. Ulus-stlk Suyollar (tanm): 220-223 Suyollarndan balklk amacyla yararlanma: 230, 231 Suyollarndan endstriyel amalarla yararlanma: 231-232 Suyollarndan tarmsal amalarla yararlanma: 231-232 Suyollarnn fiziki koullarm deitirme: 231, 238, 239, 240, 241 Srekli Hakemlik Mahkemesi: 124 Srekli tarafsz devet: 81, 82, 84, 86-88 Srekli tarafszlatrlm devlet: 86 Srekli yeler (B.M.): 121 Svey Kanal: 222, 227-228 SWAPO: 107 ikago andlamalar (1944): 73, 360 ikago Szlemesi 2 numaral Eki (1948):

368

ikago Szlemesi 11 sayl Eki: 368 Tabiiyet: Bkz. Uyrukluk Tabiiyetsizler: Bkz. Uyruksuzlar Takmada (tanm): 257-258, 268-269 Takmada devleti: 12, 257, 258, 263, 280, 298-299 Takmada geii: 299 Takmada sular: 12 ,13, 257, 258, 280, 298-299 Tam yetkili devlet: 82 Tamamlayc Protokol (1973): 138 Tarafszlatrlma: 36, 86 Tarafsz blge: 87 Tarife d uular: 364, 365 Tarifeli uular: 364, 365 Tarihsel krfezler: 265, 267-268 Tarihsel sular: 279 Tedhiilik: Bkz. Terrizm Tedhiiliin nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szleme (1937): 153 Tedhiiliin nlenmesine Dair Avrupa Szlemesi (1977): 153 Tek Gayri-Resmi Grme Metni: 262 Teknik uluslararas rgtler: 105-106 Telekomnikasyon: 370-372 Telsik: 60 Tercihli balklk haklar: 317 Terrizm: 152-153 Territorium nullius: Bkz. Sahipsiz lke Tescil devleti (uzay): 376, 377 Thalweg izgisi: 215, 279 Ticaret gemileri: 70-71, 248-249, 270, 271, 272, 290-292, 308 Ticari amalarla kullanlan devlet gemileri: 248-249 Ticari ortaklklar: 59, 60, 61, 196-199 Tokyo Askeri Mahkemesi: 148 Toplanma ve dernek kurma zgrl: 179, 187 Transit gei hakki: 299, 303, 304 Transnational ortaklklar: Bkz. Uluslartesi ortaklklar Trianon Andlamas (1920): 156 Truman Bildirisi (balklk): 315 Truman Bildirisi (kta sahanl): 31&320, 324 Tretilmi hukuk: 116 Trk boazlar: 71-72, 304-314

409

Trk-Bulgar kara siniri: 213, 216 Trk-Irak snr: 217-219 Trk-lran snr: 213, 217 Trk-Rum Ahali Mbadelesi Muhtelit Komisyonunun lgasna Mtedair Mukavelename (1933): 165 Trk-Sovyet kara snr: 216-217 Trk-Suriye kara snr: 219-220 Trk-Yunan kara snr: 213, 216 Trkiye-Bulgaristan Dostluk Andlamas (1925): 167 T.C. ile A B.D. Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasma Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Mektup Teatisi Suretiyle Aktolunan Anlama (1968): 50 Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D. Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasma Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerinin Statsne Dair Szlemenin Tatbikatna Dair Anlama (1954): 50 T.C. ile A.B.D. Hkmetleri Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasnn II. ve III. Maddelerine Uygun Olarak Savunma ve Ekonomi Alannda birliinde Bulunulmasna Dair Anlama (1980): 50-52 Trkiye ile Suriye Arasnda Arazi Mesalinin Kati Hallini Mutazammn Anlama (1939): 220 Trkiye-Yunanistan Mbadele Szlemesi (1923): 165 Tzel kiiler: 2, 3, 59, 60-61, 195-200
t

Uak karma: 73, 150-152 Uaklarda lenen Sular ve Dier Baz Eylemlere likin Tokyo Szlemesi (1963): 150-151 Uaklarda iddet filleri: 73, 151, 152 Uaklarn Neden Olduu Zararlara likin Roma Szlemesi (1933): 360 Uaklarn Yasad Yollarla Ele Geirilmesinin nlenmesi Konusunda La Haye Szlemesi (1970): 150, 151-152 Uu bilgi blgesi (FIR): 368, 369, 370 Uu bilgi hizmetleri: 368 Uu plan: 369 Uu serbestlii: 363-364 Uu yasak blgeleri: 365 Ulusal boazlar: 300-301

Ulusal hava sahas: 73, 362-363 Ulusal yetki: 28, 75-79, 119, 262 Ulusal Yetki Alan Dnda Kalan Deniz Yata ve Okyanus Tabannn Bar Amalarla Kullanlmas zel Komitesi: 262, 348-349 Uluslararas akarsu havzas: 233-235 Uluslararas akarsular: 223-226, 230-244 Uluslararas asgari ller ilkesi: 31 Uluslararas Atom Enerjisi Ajans: 109, 127, 388 Uluslararas Basn Birlii (UPI): 199 Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma Bankas: Bkz. Dnya Bankas Uluslararas boazlar: 299, 301-311 Uluslararas alma rgt: 109-110, 114, 127 Uluslararas evre hukuku: 384-395 Uluslararas Deniz Hukuku Mahkemesi: 263, 351 Uluslararas deniz yata: 251, 263, 347356 Uluslararas Deniz Yata Otoritesi: 251, 263, 323, 351-353, 354, 355, 356 Uluslararas Denizcilik rgt: 128 Uluslararas drenaj havzas: 234, 235 Uluslararas Futbol Federasyonu (FIFA): 199 Uluslararas hava sahas: 73, 362, 363, 367-368 Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamas (1944): 360, 361, 365 Uluslararas Hava Ulam Anlamas (1944): 360, 361-362, 365 Uluslararas Hukuk Enstits: 199 Uluslararas Hukuk Komisyonu: 125, 148 Uluslararas Hr Sendikalar Birlii: 199 Uluslararas Kalknma Dernei: 128 Uluslararas kiilik: 1-4 Uluslararas Mali Ortaklk: 127 Uluslararas memurlar: 113-114, 125 Uluslararas nemde Ulama Elverili Akarsularn Rejimine likin Barselona Szlemesi (1921): 222, 224 Uluslararas rgt grevlileri: 113-114 Uluslararas rgt merkezi: 116 Uluslararas rgt yelii: 106-111, 131 Uluslararas rgtler (genel): 3, 102-117 Uluslararas rgtler ynetim mahkemeleri: 114

410

Uluslararas rgtlerin organlar: 111114, 120-127, 131-135 Uluslararas rgtlerin yaps: 106-117 Uluslararas rgtlerin yetkileri: 114-117 Uluslararas Para Fonu (IMFi FMI): 23, 127 Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas (1944): 360, 361 Uluslararas Sivil Havaclk rgt: 112, 128, 361, 365, 367, 368 Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi (ikago): 13, 65, 73, 360, 361, 364-366, 368, 369 Uluslararas sorumluluk: 32, 61, 69, 197198, 385-386 Uluslararas statye konulmu lkeler: 96, 98-99 Uluslararas sular: 142-154, 344-345 Uluslararas suyollar: 229-244 Uluslararas suyolu sistemi: 234, 235 Uluslararas Telekomnikasyon Birlii: 106, 128, 371, 381-382 Uluslararas Ticaret Hukuku Komisyonu (B.M.): 125-126 Uluslararas Uyuturucu Maddeleri Denetleme Organ (B.M.): 126 "Uluslararaslatrlm" szlemeler: 197, 198 Uluslar-tesi ortaklklar: 196, 198, 199 Uluslar-tesi Ortaklklar in Davran Yasas: 198-199 Uluslar-tesi Ortaklklar Komisyonu: 198 Uluslar-tesi Ortaklklar Konusunda nceleme ve Aratrma Merkezi: 198 Ulus-stlk: 105, 106 UNCITRAL: Bkz. Uluslararas Ticaret Hukuku Komisyonu (B.M.) UNCTAD: Bkz. B.M. Ticaret ve Kalknma Konferans UNESCO: 103, 127, 200 U.N.N.R.A.: Bkz. Yardm ve Yeniden na in Birlemi Milletler Ynetimi U.N.R.W.A.: Bkz. Orta-dou'daki Filistinli Snmaclara Yardm ve almalar Birlemi Milletler Ofisi Uti possidetis ilkesi: 214 Uyrukluk: 8, 58-74, 76, 193 Uyrukluk hakki: 58, 180, 187 Uyrukluk seme hakki: 58-59 Uyruksuzlar: 69, 155, 174-176, 182

Uyruksuzlarn Statsne likin Szleme (1954): 176 Uyruksuzluun Azaltlmasna likin Szleme (1961): 176 Uyum anlamalar (A.E.T.): 138-139 Uyuturucu madde kaakl: 345 Uyuturucu Maddeler Komisyonu (B.M.):
126

Uzay aralar: 74-75, 376 Uzay aralar tescil devleti: 74-75, 376, 377 Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zararlar Konusunda Uluslararas Sorumlulua likin Szleme (1972): 75, 374-375 Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline likin Szleme (1975): 74-75, 375 Uzaydaki faaliyetleri ynetecek ilkeler andlamas (1967): 75, 374, 375, 377, 378, 392, 394 Uzaydan gzetleme ve alglama: 380-381 Uzaydan haberleme ve yayn: 381-383 Uzayn Aratrlmas ve Kullanlmas Konusunda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten Hukuksal lkeler Bildirisi (1963): 374, 377, 378 Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi: 374, 382 Uzayn balang snr: 375 Uzayn kirlenmesi: 392-393 Uzmanlk kurumlar (B.M.): 127-128 Uzun Menzilli Smrlar-tesi Hava Kirlenme Szlemesi (1979): 390, 391

nc Deniz Hukuku Konferans (19731982): 91, 252, 262-263, 282-283, 321, 349, 353-355 lke: 6, 7, 11-17, 20, 21, 29, 280 lke devri: 208-209 lke kazanlmas: 202-212 lkesel snma: 170 lkesel yetki: 27, 28, 30, 32, 33-47, 52-57, 72 lkesellik ilkesi: 67 st mahkemelere bavurma hakki: 187 st kapal yetki: 111, 115 yelikten atlma (uluslararas rgtler):
110

yelikten ekilme ler): 110

(uluslararas rgt-

411

Varova Pakt: 106, 108 Vasal lke (devlet): 82, 96 Vatanszlk Hallerinin Saysnn Azaltlmasna Dair Szleme (1973): 176 Vekaletle ynetilen lke: 17, 55, 96, 97-98, 100, 184 Versailles Bar Andlamas (1919): 156, 222, 224, 233 Vesayet altnda lke: 55, 96, 99-102 Vesayet Konseyi: 101, 102, 124 Veto: 109, 121, 122, 123 Vize: 30, 49 "VVestphalia andlamalar (1648): 19 Wilson ilkeleri: 8 Yabanc askeri kuvvetler: 45-52 Yabanc askeri sler: 45-52 Yabanc yarg kararlar: 35 Yabanclar: 30-32, 189 Yabanclarn mallar: 32 Yardm ve Yeniden na in Birlemi Milletler Ynetimi: 169 Yardmc organlar (uluslararas rgtler): 111, 125-127 Yarg bakl: 38-39, 40-41, 271, 274-275 Yarg muafiyeti: Bkz. Yarg bakl Yarg ncelii: 49 Yarg yetkisi: 270-271, 290-292, 297-298 Yaran yetki (concurrent jurisdictioni competence concurrente): 79, 80 Yasalar nnde eitlik hakki: 179 Yasama hakk ve kii zgrl ve gvenlii: 179, 187, 190

Yapay ada: 251-252, 258-259, 322, 335 Yeknesak Bir Deniz Balizaj Sistemine Mtedair Cenevre Anlamas (1936): 347 Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen: 25, 31 Yeralt sular: 230, 233 Yerleme hakki: 180, 187 Yetkileri snrl devlet: 82 Yldz savalar: 379 Ynetim hakknn devri: 55 Ynetime katlma hakki: 180 Ynetsel uygulama: 192 "Yunan Sevres'i": Bkz. Yunanistan'daki Aznlklarn Korunmasna likin Sevr Andlamas Yunanistan'daki Aznlklarn Korunma^ sna ilikin Sevr Andlamas (1920): 164, 165, 166 Yunanistan'daki Trk aznl: 155, 156, 164-166 Yunanistan'n Avrupa Topluluuna Katlma Andlamas (1979): 130 Yurttaa-eit davranma ilkesi (yabanclar bakmndan): 31 Ykseltiler: 264, 268

Zararsz gei hakki: 42, 261, 270, 281-288, 289, 296-297, 299, 302, 303 Ziyaret hakk (gemileri): 345 Zorla uygulama bakl: 39 Zulm karsnda snma hakki: 180 Zrih Anlamas (1959): 92

412

ISBN 975-482-024-2
A.. S.B.F. VE BASIN-YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA - 1989

F y a t i : 7000 T L .