KOCAEL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES Elektrik Mhendislii Blm

PROJE 1 evre Aydnlatma Panosu

Yrd. Do. Dr. Gl KURT

060205081 Halid KOSF 1. retim 3/A

Kocaeli Aralk 2008

NDEKLER 1. evre Aydnlatmas Hakknda Temel Bilgiler

1.1. Aydnlatma Nedir? 1.2. Aydnlatmann Tarihsel Geliimi ve Gnmzdeki Yeri

1
1 4

2. Panonun Proje emas 3. Panonun Elektro Montaj 4. Panonun alma Prensibi 5. Panoda Kullanlan Elemanlar 6. Panoda Kullanlan Elemanlarn Tantm
6.1. Sigortalar (Devre Kesiciler)
6.1.1. Buonlu Sigortalar 6.1.2. Bakl Sigortalar 6.1.3. Otamat Sigortalar

5 6 7 8 8
8
9 9 10

6.2. Paket alterler (Pakolar)

6.2.1. Ama Kapama alterleri 6.2.2. Kutup Deitirici alterler 6.2.3. Yldz-gen alterler

10
11 12 12

6.3. Kontaktrler
6.3.1. Kontaktrn Kullanm Klavuzu 6.3.2. Kontaktrn Balca zellikleri 6.3.3. Kabul Edilebilir Srekli Termik Akm -I6.3.4. Kapama Kapasitesi 6.3.5. Kesme Kapasitesi

13
13 15 15

15 15

6.3.6. Elektriksel Dayanm 6.3.7. Motorlarda Kontaktr Seimi 6.3.8. eitli Kontaktrlerin Etiket Grntleri

16 16 17

6.4. Fotosel Rleler

6.4.1. Fotosel Rle Tipleri 6.4.2. Fotosel Rleler Hakknda Teknik Bilgiler 6.4.3. Fotosel Rleler Hakknda zel Teknik Bilgiler

19
19 21 21

6.5. Klemensler
6.5.1. Klemens eitleri

23
23

7. Panonun D Yapsnn zellikleri ve Yararlar

7.1. Polikarbonatlar 7.2. Polikarbonat Ponolar

25
25 25

8. Yararlanlan Kaynaklar

26

-II-

1. evre Aydnlatmas Hakknda Temel Bilgiler :

1.1. Aydnlatma Nedir? :

Aydnlatmay tabii ve suni aydnlatma olmak zere kabaca 2 gruba ayrmak mmkndr. a)Tabii aydnlatma: Dnyamzn, gndzleri gne, geceleri ise ay ve yldzlar tarafndan aydnlatld herkes tarafndan bilinmektedir. Gne, ay ve yldzlar sayesinde olan tabii aydnlatma yatarcnn insanlara bahettii bir ltuftur. Yaplan binalarn aydnlatlmasnda bundan azami derecede istifade etmeye allmaktadr. Tabii aydnlatma mimarlk tarihinde temel problem olmutur. Aydnlatma hacminin bymesinin ve pencere saysnn artmasnn yannda, glgeli blgelerin meydana gelmesini nlemek iin bunlarn bina duvarlarndaki yeri uygun tarzda tesbit edilip,binalarn ykseklii, yollarn geniliine gre ve alt katlarn da yeterli bir tabii aydnlatmaya kavumasn temin edecek ekilde snrlandrlr.Duvarlarn tamam veya byk bir ksm camdan yaplarak bu mesele zlm gzkmektedir. Byle hallerde aydnl temin eden nlar geirerek, kzl tesi ve mor tesi nlar geirmeyen zel camlar kullanmak daha idealdirBilhassa scak memleketlerde dik gelen gne nlarna kar korunmak iin balkonlarn yaplmasnda baz deiikliklere bavurulmakta,korkuluk duvar pencerelerin st seviyesine kadar ykseltilmekte, bylelikle faydal bir glge mahalli elde edilmektedir. b) Suni aydnlatma:Gne nlarnn yerini tutacak bir k kayna bulma problemi, asrmzn en mhim meselelerinden biridir. Tabii aydnlatmann yetersiz kald binalarda, geceleri cadde, bina ve umumi yerlerin aydnlatlmasnda, elektrik enerjisinden lambalar vastas ile yararlanrz. Lambalardan gelen k aydnlatma vazifesini grr. Lambalarn, kullanldklar yerlere gre eitli trleri vardr. Gnmzde aydnlatmann pekok ksm flamanl, floresans ve cival lamba ile gerekletirilmektedir.zel olarak hazrlanan karbon arkl lambalar,filim ekimi,aydnlatlmasnda ve baz fotografik kalp tekilinde, xenon arkl lambalar askeri arama k kayna olarak ve zirkonium arkl lambalar ise optikte ve kk k kaynann arzu edildii yerlerde kullanlr. Aydnlatmada kullanlan baz terimler anlamazla sebeb olabilir. Mesela lamba bunlardan biridir. Aydnlatma endstrisinde flamanl lamba ve floresan lambadan sz edilirken halk arasnda lamba ve floresans kullanlmaktadr. *Aydnlatma iki gaye iin kontrol edilir. 1. Belirli bir noktadaki aydnlatmay arttrmak iin. 2. stenmeyen yanstmalar azaltmak iin.

-1Mum ve gaz lambalar duvara ilitirildiinde, n bir ksm kayba urar. Ik kaynaklarnn arkasna yanstc ayna konarak kayp nlenir ve k, aydnlatmas gereken yere yneltilir. Kontroln ilk olarak kullanld dikkat ekici rnei, deniz fenerlerinde ayna ve merceklerin kullanlmasdr. In pekou ok kk bir dar a ile yneltilebildiinden tek bir ya alevinin , kilometrelerce uzaa ulatrlabilmekteydi. Benzer bir misal ise,film projektrlerindeki lamba ve optik sistemleridir.stenmeyen parlama cismin,

mat cam veya plastikle kaplanmasyla, baka bir yne tekrar yneltecek yanstclar kullanarak veya gz kaynaktan koruyan dzenle nlenebilir.Bir floresan lambada yanstclar kullanarak aa doru aydnlatma kontrol edilebilir. Masa lambasnn abajuru n gze gelmesini nlerken, masaya ve tavana aksettirerek aydnlatmay salar. Ik kaynann ekli: Ik kaynaklar ana ekildedir. Nokta, dorusal ve yzeysel. Flamanl ve cival lamba pratik uygulamalardaki nokta kaynaklara misaldir.Floresan lamba ise dorusal bir k kaynadr. Bir panel lamba ise yzeysel bir k kaynadr. Parlakl alma alanlarnn aydnlatlmasna yetecek kadar deildir. Bu panellerin arkasnda normal ve floresan ampuller bulunur. Lamba nn rengi: nsan gz grlebilir k denilen nisbeten dar bir dalga boyu eridini grebilir.Bu ise yaklak olarak 4000-7000 angstrom arasndadr.(Bir angstrom cm'nin yz milyonda biridir)Bu grlr k band ierisinde farkl dalga boylar,gz-de ve beyinde farkl tepkiler dourur. Bu tepkiler bizim renk dediimiz eylerdir. nsan gznn gndz en iyi grd dalga boyu 5550 Angstrom olup renk olarak yeil-sar a-ras renklere kar gelir. Gne insan gznn grebildii btn dalga boylarn ihti-va eder. Scak ve souk dalga boylar arasndaki denge, havann bulutluluk derecesine ve gnn muhtelif saatlerine baldr. Renk hafzas, renk uyumluluu, bakan kimseye al-t bir eyay farkl aydnlatma artlarnda da tanmaya yardm eder. Aydnlatmada k iddeti birimi mum, k aks birimi lmen, aydnlatma birimi ise lkstr. *Mum: Platinin ergime scakl olan 1760Cde bulunan siyah bir cismin 1cm2'lik yzeyinin kendisine dik dorultuda verdii k iddetinin 1/60idir. *Lmen: Bir mum iddetindeki bir kaynan bir metre uzaktaki bir metre karelik bir yzeye dik olarak gnderdii k miktardr. *Lks : Bir metre karelik bir yzeye den k aks miktar bir lmen ise, bu yzeyde meydana gelen aydnlanmadr. *Ik iddeti I olan bir kaynan yayaca toplam k aks miktar f ise: f = 4.p.Idr. Bir yzeydeki aydnlatma iddetini E ile, yzey alann A ile gsterirsek: E = f/Adr. Bir ehir yolundaki klandrmann ortalama deeri 10-20 lks arasnda deiirken, gneli bir gnde gnein temin ettii aydnlatmann deeri 50.000-70.000 lks arasnda bulunmaktadr. -2Aydnlatma, aydnlatmann yapld yer ve gayesi bakmndan pekok eide ayrlr. Bunlarn bazlar unlardr: *Fabrika ve iyerlerinin aydnlatlmas:Uygun alma ortamnn temini iin havann berrak olmad zamanlarda fabrika ve iyerlerinde gndz de suni aydnlatma devam eder. Suni aydnlatma tesisleri,n mmkn olduu kadar dzgn bir daln salamak ga-

yesiyle yaplm olup, zel durumlarn dnda mahalli aydnlatmada kullanlmaz. Glgelerin yok edilmesine ve lambalarn gz kamatrmayacak ekilde yerletirilmesine ayr bir nem verilir. Ykseklii snrl olan iyerlerinde tek veya bir ka sra halinde dizilen projektrlere yerletirilmi lambalar kullanlr. Ykseklii 8 metreyi aan iyerlerinde ise yuvarlak floresan lambalar tercih edilir.Bylece ekonomik bir aydnlatma salanm olur. *Bro ve okul aydnlatmas: Bro ve okullarda k, muhakkak tek biim ve bunun yannda mmkn olduu kadar gne na benzer biimde yaylm olmaldr. Yaz ve izim masalarnn zerinde aydnlatmay temin eden tek lamba kullanlmas mahzurludur. Bu, gzlerin ok abuk yorulmasna sebeb olur. Gz en fazla yoran klar tek noktadan gelen klardr.Lambalarn parlakln gidermek ve dank bir k aks elde etmek iin zel surette hazrlanm, ekranlar pleksiglas levhalar ile yaplan floresan tpl plafonyeler kullanlr. *Evlerin aydnlatlmas: Mutfak, banyo ve byle yerlerde tavanda basit ve kullanl tp eklinde floresan lambalar ile elde edilen byk iddette bir klandrma gerekebilir. Iklandrmada kayp olmamas iin veya daha az olmas iin tavan ve duvarlar en az ekilde emen beyaz veya ok ak renklere boyamaldr.Odalardaki klandrmada dolayl aydnlatma elverilidir. Bylece tavan ve duvarlardan yansyarak yaylan klandrma gze en az zarar veren aydnlatma sistemidir. *Umumi yerlerin aydnlatlmas: Postahane,lokanta,otel salonlar ve benzeri yerlerde, evlerdekine benzeyen, fakat bu yerlerin mhim vasflarn ortaya koyan zel bir aydnlatma sistemi gerekebilir. Neon lambalaryla, ok renkli kl tabelalar gerekletirilir. Bunlarla zel etkiler meydana getirecek ekilde dzenlenebilen klar elde edilir.Mahallelerde da-ha geni bir gr alan salamak iin dzlem ayna kullanlarak aydnlatma yaplr. Yo-unluu snrl olan direkt bir aydnlatmann yar glgesi iinde k lekeleri halinde hasl olan ayakl kk masa lambalar, umumi yerlerin aydnlatlmasnda kullanlan belli bal aralar arasnda saylabilir. *Bina ve abidelerin aydnlatlmas:Bu aydnlatmann gayesi, geceleyin de grnm salamaktr.Genellikle belirli ve uygun noktalardan aydnlatlacak yaplara k demetleri yneltilir.Bu i, k ve glgeler meydana getiren projektrler ve beyaz k veren lambalarla gerekletirilir. Baz zel durumlarda binalarn stlerine de lambalar yerletirilmektedir. *Yollarn aydnlatlmas: Cadde, meydan ve umuma ait ak sahalarn aydnlatlmas, uygun yerlere konulan demir veya beton direklere yerletirilen ierisinde floresan veya beyaz k lambalarnn bulunduu reflektrler vastasyla yaplr. -3Direkler zerine yerletirilen reflektrlerin yerden ykseklii 8 metre ve direkler arasndaki mesafe ise aydnlatlan sahann nemine ve lambalarn kuvvetine gre 1530 metre arasnda deimektedir.Ayrca yollarn nemine gre kullanlan lambalar da deiiklik arz eder. Byk caddeler yuvarlak floresan lambalarla, orta byklkteki ikinci derece neme sahip caddeler tp eklindeki floresan lambalarla,tarihi zellikleri olan cad-de ve alanlar beyaz k veren lambalarla, kavak noktalar ve bilhassa sis olan mevkiler sar monokromatik kl, sodyum buharl lambalarla

aydnlatlr.Otoyollarndaki tnel gi-rilerinde, srclerin gndzleri gn nda, tneldeki klandrmaya almalarn sa-lamak iin youn bir aydnlatma yaplr. *Havaalan aydnlatlmas: Emniyet ynnden d aydnlatmann nemli olduu bir yer de havaalanlardr. Pilot gece inie getiinde, ini yerinde klarn yanp sndn grr. Bu klar mealede bulunan bir ate topu gibi grlr. Bu k iin, yksek g kullanlr ve eit aralklarla yanp sner.

1.2. Aydnlatmann Tarihsel Geliimi ve Gnmzdeki Yeri :

1802de Humphry Davy,elektrik akmn platin telden geirerek onu akkor haline getirdi.Ancak bunun klandrmadaki imkanlarn aratrmad. Bu imkan ak olarak fark eden ilk aratrmac J.W. Starr saylabilir. Ancak Starr, 1846da 25 yanda lemesiyle aratrmalarn tamamlayamad.1848-1860 yllar arasnda Swan, flaman olarak karbonize edilmi bir kat erit kulland.Kullanlan lamba havas boaltlm cam bir ampuld. letken teller lambann boynundan karken aralarndaki kauuk malzemeyle izole (yaltlm) oluyordu. Swan bu zaman peryodunda da pratik bir lamba yapamamt. Ev ve iyerlerinde kullanlan lambalarn yapm Edison ve Swanla gerekleti. Edison almalarna 1877de balad. Swan da 17yl sonra bu ie tekrar dnd. Edison flaman olarak birok malzeme kulland ve sonunda 21 Ekim 1879da yaklak iki gn aydnlatma yapabilen karbonize edilmi pamuk flamanl lambay gelitirdi. Ancak patenti 1882de Swan ald.1883te de Edison ve Swan elektrikle aydnlatma irketi kurdu. Bu tr lambalar 1904e kadar kullanld. Bu tarihte Avusturyal Thomas Alva Edison 20. yzyl yaamn icatlaryla byk bir ekilde etkileyen Amerikal mucit ve i adamdr.Baz icatlar tamamen orjinal olmamakla birlikte, eski icatlarn gelitirilmesi veya ynetimi altnda alan yzlerce alana aittir. Yinede Edison elinde bulundurduu kendi adn tayan 1,097 Amerikan patentiyle tarihteki en nemli ve en verimli mucitlerden biri olarak nitelendirilir.retim 1907de ABDde balad ve 1908de de haddeden geirilmi tungsten elde edildi. Bylece bugnk lambalar retilmeye baland. evre aydnlatmas gnmzde insann birok alanda ihtiya duyarak gelitirdii ve halen gelimekte olan elektrik-elektronik sektrnn bir yan koludur.

-4evre aydnlatmas bahelerde,sokaklarda,otoyollarda, ev ve i yerlerinin i ve d sistemlerinde, parklarda, kprlerde, trafik lambalarnda, marketlerde,okullarda,hastanelerde vb.gibi insann birok temel gereksinimlerini karlad yerlerde kullanlmaktadr.Esas ama gnn daha verimli kullanlmasn salamaktr.Temel enerji kayna gnein olmad durumlarda da ortamn aydnlatlmasn gerekletirebilmektir.

2. Panonun Proje emas:

ekil 2.1. Panonun 3 faz ve 1 faz hat diyagram -5-

3. Panonun Elektro Montaj :

L1,L2,L3 ebeke girilerinden F1 g sigortas ve L1 fazndan da F01 kumanda sigortas beslenmitir.

ekil 3.1. Panonun montajlanrken i st grnts ebeke girileriyle beslenen F1 g sigortasnn klaryla da K1 kontaktrnn girileri beslenmi ve bu kontaktrn klaryla da X1:1,2,3 aydnlatma klemensleri beslenmitir. Son olarak g devresinde K1 kontaktrnn nrt balants gerekletirilmitir.

ekil 3.2. Panonun montajlanrken i alt grnts -6L1 fazyla girii beslenmi F01 kumanda sigortasnn kyla FR fotosel rlesinin A1 kumanda ucu beslenmi ve S1 paket alterinin (pakosunun) 2 ile 4 ucu kprlenerek beslenmitir. S1 paket alterinin 1 ucuyla FR fotosel rlesinin 2 ucu sonrada K1 kontaktrnn A1 kumanda ucu beslenmitir. S1 paket alterinin 3 kyla FR fotosel rlesinin 3 numaral girii beslenmi ve FR fotosel rlesinin 2 kyla da K1 kontaktrnn A1 kumanda ucuna 2. besleme yaplmtr. FR fotosel rlesinin sensr ularyla X0:1,2, sensr ucu klemensleri beslenmi ve bu klemenslerin klaryla da fotosel gzn beslemesi gerekletirilmitir. K1 kontaktrnn A2 ntr k yaplm ve montaj

tamamlanmtr.

ekil 3.3. Panonun montajlanrken kapak grnts

4. Panonun alma Prensibi :

Pano giri klemenslerinden beslendiinde paket alter 0 konumunda ise pano korumal durumda olup fotosel rle enerjilenmesine karn fotosel rlenin 2 ve 3 ular enerjilenmiycek ve dolaysyla fotosel gze devreye giremeyip lambann ilev grmeyecektir. Paket alter 1 konumuna getirildiinde fotosel rlenin enerjilenmesinin yannda kontaktrde enerjilenip ak kontan kapatarak devreyi tamamlayp lambann dorudan k vermesini salayacaktr. Yani paket alter 1 konumundayken lamba devaml yanacaktr. Buna elle kontrol denir.

-7Paket alter 2 konumuna getirildiinde fotosel rlenin enerjilenmesinin yannda fotosel rlenin sensr ularda beslenecek ve fotosel rlenin k hassasiyetine gre ayarlanm yaterince karanlk ortamda fotosel gzn iindeki LDR 0 'a yakn bir diren gstererek lamba yanacaktr. Aydnlk ortamda ise fotosel gzn iindeki LDR sonsuza yakn bir diren gstererek devreyi ap lambann yanmasn nleyecektir.Yani paket alter 2 konumundayken lamba ortamn karanlk olmasna gre yanacak aydnlk olmasna gre snecektir. Buna otomatik kontrol denir.

5. Panoda Kullanlan Elemanlar :

*1 tane C tipi 3x16 A'lik trifaze sigorta *1 tane B tipi 1x6 A'lik monofaze sigorta *1 tane FCS tipi 1x10 A'lik monofaze paket alter(pako) *1 tane FC12D tipi 10 A'lik (A.C.) kontaktr *1 tane FG-4 tipi fotosel rle *11 tane 4 A'lik faz klemensi *2 tane 4 A'lik ntr klemensi *1 tane 6 A'lik toprak klemensi

6. Panoda Kullanlan Elemanlarn Tantm :

6.1. Sigortalar (Devre Kesiciler) :
Sigorta alternatif ve doru akm devrelerinde kullanlan cihazlar ve bu cihazlara mahsus iletkenleri, ar akmlardan koruyarak devreleri ve cihaz hasardan kurtaran ama elamanlar. -8Sigortalar evlerde,elektrik santrallarnda,endstri tesislerinde kumanda panolarnda,elektrikle alan btn letlerde kullanlr.Yapsna gre genelde eit si-gorta vardr:

6.1.1. Buonlu Sigortalar :

Bu sigorta bir gvde ve kapaktan meydana gelir. Gvdeye geecek akm seviyesine gre,iletken tel veya silisyumlu kum konur.Kumun grevi herhangi bir ksa devre annda, sigorta atmas sonucu hasl olan, elektrik arkn sndrmektir.Bunlar ev ve kk

iletmelerde kullanlrlar. Bu sigortalar kullanlaca yerlere gre zel ekillerde yaplr.Ummiyetle yaltkan olan cam ve porselen bir gvde ve bu gvdenin uca doru incelen ba tarafnda iletken metal ve ekseri dz olan tarafnda da iletken bir metal bulunur.Bu iletken metaller belli bir akma kadar dayanacak bir tel ile birletirilir. Bu tel cihaz tahrip edecek ekilde akm seviyesi ykseldii zaman, eriyerek akm keser, bu sigortalarda dar u ne kadar ince olursa, ar akm nleme hassasiyeti de o derece fazla olur.Sigorta gvdesinin iki ucu arasndaki uzaklk, ark yapmay nleyecek ekilde uzun yaplmaldr.nk iki uc aral az olursa tel eriyince ark yaparak akm gemeye devam eder.Bunu nlemek iin de sigortann kullanlaca yere gre, iki u aras uzun kvrml ve eitli ekillerde yaplabilir. Bunlar ekseri fabrikalarda hazr yaplrlar.

-a-

-b-

ekil 6.1.1. Buonlu sigortann; a)d grnm b)paralar

6.1.2. Bakl Sigortalar :

Bu sigortalar akm deeri yksek ve daha fazla g isteyerek alan devrelerde kullanlrlar.Bunlar NH tipi olup, tekrar sarlmazlar, yenisi ile deitirilirler.

-9-

ekil 6.1.2. eitli bakl sigortalarn d grnmleri

6.1.3. Otomat Sigortalar :

Bu sigortalar ummiyetle hassas yerlerde ve ok hassas devrelerde kullanlr (lm ve aratrma laboratuvarlarnda, kumanda panolarnda). Kumanda devresini herhangi bir ksa devreye mruz brakmamak gyesiyle kullanlr. Akm deeri dk olan bu sigortalar attklarnda alter iner. alter kaldrlnca devreden tekrar akm geer. Gnmzde evlerde ve i yerlerinde pratik olmas sebebiyle yaygn olarak kullanlmaktadr.

-a-

-b-

ekil 6.1.3. a)Trifaze otomat sigorta b)Monofaze otomat sigorta

6.2. Paket alterler (Pakolar) :

Birbirinin ayn olan birden fazla kontak yuvalarnn bir mil zerinde arka arkaya sralanmasndan meydana gelen ve bir eksen etrafnda dnebilen; motor balant ilemlerinde, l aletleri komitatrlerinde, kontrol ve gatm tablolarnda kullanlan elle kumandl alterlere Paket (Pako)alter denir. -10Orta ve byk gl motorlar kontaktr ve rlelerle kumanda edilmektedir. Ancak kk gl motorlarn kumandas, daha ekono-mik ve basit olmas sebebi ile paket alterlerle yaplr. Her dilimde iki, veya drt gm alaml konta bulunan paket alterlerin, dilim says arttrlarak deiik kumanda ilemlerinde kullanlrlar. Hareketli kontak bombeli,sabit kontak ise dz bir yzeye sahiptir.Bylese tam temas en dk gei direnci salanr.Yapsna gre eit paket alter vardr:

6.2.1. Ama Kapama alterleri :

Tablo 6.2.1. Aama kapama alterlerinin zellikleri

Bulunduu devreyi 0 konumunda aan, 1 konumunda istenilen durumu salayp devreyi kapatarak akm istenilen ynde ileten anahtarlama elemanlarna ama kapama alterleri denir. Ama kapama alterleri bir ok eletronik de vrede ve elektrik cihazla-rnda buton olarak kullanlabilecei gibi elektrik panolarnda da ekil 6.2.1. de grld gibi paket alter gibide kullanlabilir.

ekil 6.2.1. Ama kapama alterinin d grnm -11-

6.2.2. Kutup Deitirici alterler :

Tablo 6.2.2. Kutup deitirici alterlerin zellikleri

Kutup deitirici alterler eitli nedenlerle ebeke gerilimlerinde meydana gelen voltaj dmelerinden veya voltaj ykselmelerinden dolay ev, iyeri, fabrika vb. yerlerdeki elektrikli ve elektronik cihazlarmzn zarar grmesini nlemek yada yeterince verimli alabilmesini salamak amacyla retilen elektronik voltaj dzenleyicilerdir.

ekil 6.2.2. Kutup deitirici alterin d grnm

6.2.3. Yldz-gen alterler :

Tablo 6.2.3. Yldz-gen alterlerin zellikleri

-123 girii ve 3 k olmak zere 6 ucu bulunan motorlara yol vermede kullanlan paket alterlere denir. 0 konumu korumal olup akil 6.2.3. te de grld gibi yldz konumunda motoru altrp istenildiinde gen konumuna geelebilecek seenei bulunan bir eit paket alterdir.

ekil 6.2.3. Yldz-gen alterin d grnm

6.3. Kontaktrler :
Kontaktrler, bata elektrik motorlar olmak zere; kompanzasyon, stma gibi elektrik tesislerinin kablo ile uzaktan kumanda edilmelerine imkn salarlar.Termik rleler ile kullanldnda ise cihazlar ve tesisleri ar yk akmlarna kar korurlar.

6.3.1. Kontaktrn Kullanm Snflar :

Kullanm snflar uygulamaya gre kapama akmn,kesme akmn,g faktrn belirler. AC kullanm snflar alternatif akmla, DC kullanm snflar DC akmla ilgili snflardr. a) AC1 snf :G faktr en az 0,95 olan alternatif akm yklerini kapsar.Buna en yaygn rnek olarak stma uygulamalar gsterilebilir. b) AC2 snf :Bilezikli asenkron motorlarn yol alma, ters akmla frenleme ve adml almasn kapsamaktadr.Kapama annda (motorun yol alma sresince) anma akmnn 2,5 kat civarnda bir akm kontaklardan geer.Kontaktr, ama annda, kalk akmn en ok ebeke gerilimine eit bir gerilim altnda kesebilmelidir.Bu snfa uygun uygulamalara rnek olarak kaldrma ve metalurji uygulamalar gsterilebilir. -13c) AC3 snf :En yaygn uygulama snfdr.Yol aldktan sonra, almakta iken devre d braklan kafesli asenkron motorlarn kapsamaktadr.Kapama annda, kontaktr kontaklarndan motorun anma akmnn 5...7 kat olan motor kalk akm g eer.Ama annda kontaktr,motorun ektii anma akmn kesecektir.O anda kontaktr kutuplar arasndaki gerilim nominal gerilimin %20 si kadardr.Bu kolay bir kesme durumudur. Bu snfa rnek olarak makinalardaki tm standart kafesli motorlar ve ek olarak bilezikli asenkron motorlarn statoru ve stator kumandas, asansrler, yryen merdivenler, konveyrler, pompalar, vantilatrler, kartrclar, klima cihazlar, soutucular, vanalar

gsterile-bilir. d) AC4 snf : Kafesli veya bilezikli motorlarn kesik alma ve ters akmla frenleme uygulamalar ile ilgilidir. Kontaktr, motorun anma akmnn 5...7 kat olan yol alma akmnda aar ve kapatr. Dk hzda kesme zor artlarda gerekleir. rnek uygulamalar bask makineleri, tel ve kablo makineleri, kesik almal takm tezgahlar, metalurji, kaldrma,elektrovanalar, kavramalar sralanabilir.Kullanma snfnn doru tespit edilmesi ve bu snfa uygun olarak seim yaplmas, kontaktrn salkl alabilmesi iin en nemli noktadr. Uygulamada karlalan bir ok arzann sebebi kontaktrlerin kullanma snfna gre doru seim yaplmamasdr. AC1 : Omik yklerde; *kapanan akm=kesilen akm=Ie AC3 : Sincap kafesli asenkron motorlarda; *kapanan akm = 6 Ie (Yolverme) *kesilen akm = Ie (Ie=In) AC4 : Sincap kafesli veya bilezikli asenkron motorun kesikli almas ve akmla frenleme uygulamalarnda; *kapanan akm = kesilen akm = 6 Ie. Tablo 6.3.1. IEC 60947-4-1'e gre kontaktr kullanm snflar

-146.3.2. Kontaktrn Balca zellikleri :

1-)Kontaktr, herhangi bir bozulmaya veya kaynamaya maruz kalmadan yksek akm deerlerini tamaldr. Bu da kontaklarn (kontak yzey teknolojisi ile kaynak teknolojisi) kalitesine baldr.zellikle AC-3 snfnda ve kondansatr kumandasnda kontaktr seimi ok nemlidir. 2- )Kontaktr kapal iken, kontaklar zerinden akan akm snmaya neden olur. Bu snma standardlarda snrlandrlmtr.IEC 60947-4-1e gre srekli termik akm (Ith)8 saat bo-

yunca ana kontaklardan geirildiinde kontaktr terminallerindeki maksimum s art 65 K y amamaldr. 3- )Kontaktr akm keserken, birbirinden ayrlan kontaklar arasnda elektrik ark oluturur.Ark, termik etki sonucu kontak malzemesinden kopan elektron ve iyon akmdr.Ark scakl binlerce dereceye ular ki,bu da kesme hcreleri ve kontaklarn yapmnda kullanlan metal ve yaltkanlarn tayabilecei scakln ok zerindedir. Bunun iin ark mmkn olduunca abuk sona ermelidir. Bu amala kontaktrlerde seperatr (ark sndrme hcresi) kullanlmaktadr. (Seperatrn levi:Kontaktrdeki elektromanyetik fleme ile, ama esnasnda meydana gelen ark, ark seperatrleri iine doru itilir ve seperatr iindeki ark blcleri, ark blerek arkn snmesini temin ederler.)

6.3.3. Kabul Edilebilir Srekli Termik Akm (Ith):

Kabul edilebilir t ermik akm, IEC 60947-4-1e gre yaplan scaklk art testinde kullanlacak test akmnn en byk deeridir.

6.3.4. Kapama Kapasitesi :

Kapama kapasitesi, kontaktrn kontaklarnn hasar grmeden kapayabilecei akm deeridirG faktr ve kapamann skl kapama kapasitesine etkide bulunan faktrlerdir. IEC 60947-4-1 de AC3 kullanm snf iin; -Ie maksimum motor alma akm kabul edilirse, -Kapama kapasitesi 10Ie olmaldr.

6.3.5. Kesme Kapasitesi :

Kesme kapasitesi; kontaktr kontaklarnn ve ark sndrme hcrelerinin zarar grmeden baaryla kesilebilecei akm deeridir. Gerilim deeri ykseldike kesme kapasitesi dme gsterir. IEC 60947-4-1de AC3 kullanm snf iin; -Ie max. motor alma akm kabul edilirse, -Kesme kapasitesi 8Ie olmaldr.

-15-

6.3.6. Elektriksel Dayanm (mr) :

Elektriki dayanm kontaktrn kutuplarndan yk akm geerken, herhangi bir bakm ilemi gerektirmeksizin yaplabilecek maksimum kapama+ama saysdr.

6.3.7. Motorlar in Kontaktr Seimi :

a) Kafesli asenkron motorlar :Motor anma gc (kW), iletme gerilimi ve motor alma tipi (Srekli, kesintili, ksa sreli vs.) dikkate alnr.zellikle yksek evre scaklk-

lar veya arttrlm gvenlik,tehlikeli blge gibi sebeplerden dk gte altrlan motorlar iin kontaktr seimi yaparken, motor alma akm dikkate alnmaldr. b) Bilezikli asenkron motorlar :Stator ve rotor devresi iin ayr ayr seim yaplr. Stator kontaktrnn seimi Ith termik akmna gre yaplr. Rotor devresindeki seim iin nemli kriterler ise; iletim durumu (kalk, ayarlama), yaltm (topraklama var veya yok) uygulama tr (ara kontaktr veya son kontaktr)' dr. c) AC Motorlara yol vermede kontaktr seimi : Dorudan yol vermede; AC3 kullanma kategorisinde ve motor nominal gcne gre seim yaplr.Yksz halde yldz gen yol vermelerde; yldz kontaktrnden, motor nominal akmn yaklak 1/3 geeceinden, yldz kontaktr;AC3 kullanma kategorisine gre nominal motor gcn 1/3 deerinde seilir.Enerji ve gen kontaktr,motor sarglar ile seri bal olduundan iletme esnasnda bu kontaktrlerden motor sarg akm geer. Onun iin bu kontaktrler AC3 kategorisine gre motor nominal gcn kk 3'te biri yani 0,58 kat deerinde seilir. Yk altnda yol alan motorlara yldz - gen yol vermede; btn kontaktrler AC3 kullanma kategorisine gre ve motor nominal gcn yani 0,58 kat deerinde seilir. d) Omik ykler :Devreye alp-karmak iin omik ykler en sorunsuz yklerdir, nk kontaktr zerinden yalnzca anma akm geer. Kapama akm kesme akmna eittir. Anahtarlama skl arttka ortaya kacak snn daha fazla olaca gz nnde bulundurulmal ve AC1 e gre seilen kontaktrlerin anma akm daha dk kabul edilerek hesaplama yaplmaldr. e) Kompanzasyon uygulamalar : Kondansatrler balandklar devrelerde devreye sokulma annda yksek frekans(1...5kHz) ve yksek iddetli geici akmlara neden olur.Tek bir kondansatrn veya bir kondansatr grubu iindeki bir kapasitrn anahtarlanmas birbirinden farkl zellikler gsterir. Kondansatr gruplarndaki kademeli devreye alma ilemi kontaktr iin ok daha zordur. nk kondansatr gruplarndaki kondansatrler kademeli olarak devreye alnrken bataryann ekim akmndan baka paralel kondansatr rasnda bir dolam akm oluur ve kontaktr zorlar. Bu yzden kompanzasyon uygulamalar iin zel kontaktrler ve kombinasyonlar gelitirilmitir. Gereken durumlarda akm snrlamak iin ok bobini kullanlr. fazl kondansatrlerin kumandas iin gelitirilen kontaktrler kalkta akmn deerini snrlayan, snrlama direnli gei kontak bloklar ile tasarlanmtr.

-16f) Aydnlatma tesisi uygulamalar :Aydnlatma uygulamalarnda zaman zaman oluabilen darbe gerilim ve akmlar kontaktr zorlayabilir. Seim iin tip davran ve kapama kesme almas asndan snflandrlmtr.Aydnlatma devrelerinde kontaktr seimi yapaken ampl tipi, balant, kompanzasyon olup olmad, devreye alma ve altrma akm ve g faktr nemli noktalardr.Flamanl lambalarda kontaktr, kapama srasnda lamba anma akmnn 15 katna kadar yklenirken kesme akm anma akmna eittir. Dearj ve fluoresan lambalarda ise kompanzasyon yaplp yaplmad ok nemlidir. Yksek basnl civa buharl lambalarda n stma sresince (yaklak 5 dakika) iletme akmnn iki kat bir akm sz konusudur. Halojen lambalarda ve sodyum buharl lambalarda ise rejim sresi yaklak 10 dakikadr.

6.3.8. eitli Kontaktrlerin Etiket Grntleri:

1-)

ekil 6.3.1. Siemens'in 3TF42-10E kontaktrnn etiketi AC-3 snfnda 400V ebeke geriliminde 7,5kW (10 Beygir gc) motora direkt yolvermede kullanlabilir. Ie maksimum motor alma akm ise, AC-1 sn-fnda en fazla 30A'lik bir yke dayanabilir. 2-)

ekil 6.3.2. Siemens 3TF45 kontaktrnn etiketi -17AC-3 snfnda 400V ebeke geriliminde 18,5kW (25 Beygir gc) motora direkt yolvermede kullanlabilir. Ie maksimum alma akm ise, AC-1 snfnda en fazla 55A'lik bir yke dayanabilir. 3-)

ekil 6.3.3. Schneider Electric BS5424 kontaktrnn etiketi AC-3 snfnda 400V ebeke geriliminde 4kW motora direkt yolvermede kullanlabilir.Kabul edilebilir srekli termik akm(Ith):20A'dir.Continuous Current (Devaml Srekli Akm):20A ( AC1 snfnda) (Schneider Electric Fiyat Listesi 17.01.2007 kataloundan). 4-)

ekil 6.3.4. Telemecanique LC1 DFK11 kontaktrnn etiketi Bu bir kompanzasyon kontaktrdr. 3fazl 400-480 volt ebeke geriliminde 12,5kVAr lk kondansatr balanabilir. En fazla alma akm Ie=18A dir. (12,5kVAR x 1,44=18A). -18-

6.4. Fotosel Rleler (FG Serisi) :

FG tipi fotosel rleler, bir k sensrne (gze) bal olarak gn n izleme ilkesiyle alrlar. Genel olarak bahelerde, caddelerde veya dkkan vitrinlerinde ka-ranlk bastrdnda aydnlatma sistemlerini devreye alp gn nda devreden karta-cak ekilde grev yaparlar.Fotosel gz sya dayankl, su geirmez akrilik bir

koruma ka-bnn iinde yer alr. (Boyutlar iin aaya baknz.) Fotosel gz hava geirmez madde ile kapl bir CdS foto diren olup,direnci ortamn k iddetine bal olarak deimektedir. Aadaki grafikte fotosel gzn k iddeti ile direncinin nasl deitii grlmektedir. Eer k iddeti ayarlanm lux deerinden dk ise rle belli bir zaman gecikmesi sonucu eker. FG tr fotosel rlelerindeki bu gecikme zellii, ksa aralkl ve yksek iddetli klara kar koruma amacyla yer almaktadr. Model trne bal olarak ekme ve brakma 5 ve 45 sn'lik Lux ayar ise 1 ve 10 Lux'lk bir aralkta deiir. Fotosel rlelerinde belli bir ayar amacyla bir dmeye dokunulduunda 60 sn kadar beklemek gerekir.Ayarlamalar srasnda dikkat edilmesi gereken dier bir -nemli nokta ise k zaman gn iddetinin 10 Lux'den 1 Lux'e yaklak 5 dakikada, yazn ise yaklak 20 dakikada dmesidir. TEDA tarafndan ngrlen ideal alma noktas; k iddeti ayar iin 3 Lux ve gecikme sresi ayar iin 40 sn dir. Tablo 6.4.1. Fotosel rlenin ortamn aydnlna kar gsterdii diren

6.4.1. Fotosel Rle Tipleri :

a) FG-4 : Lux ayarl (1-3 Lux),rle kl ve fabrika ayarl, sabit zaman gecikmeli (5-40 sn) fotosel rle. -19b) FG-4A : Lux ayarl (1-10 Lux),rle kl ve fabrika ayarl,sabit zaman gecikmeli (25 -45 sn) fotosel rle. c) FG-4R : Lux ayarl (1-10 Lux), rle kl ve fabrika ayarl,sabit zaman gecikmeli (25 -45 sn) ve istendiinde klar manuel/otamatik olarak ama zelliine sahip olan ve aktifken uyar veren bir LED ieren fotosel rle. d) FG-4T : Lux ayarl (1-10 Lux), triyak kl (triyak elektrik arpmalarn nlemek amacyla, devrenin dier ksmlarndan bir optik ayrc ile izole edilmitir.) ve fabrika a-

yarl, sabit zaman gecikmeli (25-45 sn) ve istendiinde klar manuel ve otamatik olarak ama zelliine sahip olan ve aktifken uyar veren bir LED ieren fotosel rle. e) FG-YG : FG-4T ile ayn fonksiyonlara sahip farkl olarak, manuel/otomatik anahtar olamayp cihazn beslenmesini kesen on/off switch mevcuttur ve klarn ak kalma sresini kontrol eden; (1-10 sa) ayarlanabilir zaman gecikmesi ieren bir fotosel rledir.Zaman ayrc k triya aktif (sar LED yanarken) saymaya balar. Bu sre sonunda k kapanr (yeil LED yanar, sar LED sner).Bu zellik gn domadan nce klar kapatabilmek amacyla kullanlr.

ekil 6.4.1. FG-4, FG-4A, FG-4R tiplerinin balant emalar :

ekil 6.4.2. FG-4T, FG-YG tiplerinin balant emalar : -20-

6.4.2. Fotosel Rleler Hakknda Teknik Bilgiler :

letme aral letme frekans Fotosel gz Ortam scakl : 190 225V AC : 50 60 Hz : CdS foto diren : -5 ; +50 C

Boyut Koruma snf Montaj Arlk

: Tip PK 10 (FG-4A, FG-4R, FG-4T, FG-YG) Tip PK 21 (FG-4) : IP 20 : Pano iine dikey veya klemens rayna : 0.5 kg (FG-4A, FG-4R, FG-4T, FG-YG) 0.2 kg (FG-4)

6.4.3. Fotosel Rleler Hakknda zel Teknik Bilgiler :

Ik iddeti ayar Histerisiz deeri Uyar LED'leri Yanma sndrme gecikmesi Geceyars k kontrol zamanlaycs : 1 - 11 saat (FG-YG) k kontaklar Triyak deerleri Ayar toleranslar : 1 C/O, 5A/1250 VA (FG-4A, FG-4R) 1 C/O, 8A/2000 VA (FG-4T, FG-YG) : 8A/400V (FG-4T, FG-YG) : 1 Lux [0.2 2 Lux] (FG-4) 10 Lux [7 12 Lux] (FG-4A, FG-4R, FG-4T, FG-YG) : 5 - 40 sn (FG-4) 25 - 45 sn (FG-4A, FG-4R, FG-4T, FG-YG) : 1 - 3 Lux (FG-4) 1 - 10 Lux (FG-4A, FG-4R, FG-4T, FG-YG) : Min: %5 Max: %30 : n panelde deiik renklerle LED'ler (rle tipleri blmne baknz)

-21-

-a-

-b-

ekil 6.4.3. Fotosel rlenin; a)yandan b)stten teknik resim grntleri

ekil 6.4.4. Fotosel gzn 3 boyutlu teknik resim grnts

-a-

-b-

ekil 6.4.5. a)Fotosel rlenin b)Fotosel gzn ; d grnmleri -22-

6.5. Klemensler :
Kablolar birbirine balamak iin kullanlan plastik porselen ve metal olarak imal edilen bir elektrik balant gerecidir.Ayn zaman da eitli boyutlarda yaplmaktadr, iletkenlerin kalnlna gre bykl seilmelidir.nce kesitli iletkenler daha iyi elektriki temas salanmas iin, kaln kesitli iletkenler sarlarak eklenmesi zor olduundan klemenslerle eklenir. Ayn kesitte olmayan iletkenlerin eklenmesi uyumsuzlua neden olur. Ayn veya farkl kesitteki iletkenler klemens kullanlarak eklendiinde iletkenler arasnda daha sk bir irtibat salanr. Klemensle ekleme yaplrken iletkenlerin klemens boyuna gre yeterli miktarda almasna ve uygun byklkte klemens kullanlmasna dikkat e-

dilmelidir.Ayrca ince iletkenlerin dayanmn arttrmak iin birka kez katlanmal ve klemens vidasnn tam altna gelmesi salanmaldr.

6.5.1. Klemens eitleri :

a) Sra Klemens : Duy, buat, pano seyyar kablo v.b. gibi yerlerde kullanlr.

ekil 6.5.1. Sra klemensin d grnm b) Simit Klemensi : Buatlarn iine konarak kablo eklemede kullanlr.

ekil 6.5.2. Simit klemensin d grnm -23c) Ray Klemensi : Panolarda kablo eklemede kullanlr.

ekil 6.5.3. Ray klemensin d grnm

d) Hat Klemensi : Elektrik datm direklerinden konutlara ve i yerlerine enerji alnrken kullanlr.

ekil 6.5.4. Hat klemensinin d grnm e) Lstr Klemens : Porselen gvdeli olup scakln yksek olduu ortamlarda kullanlr.

ekil 6.5.5. Lstr klemensinin d grnm

-24-

7. Panonun D Yapsnn zellikleri ve Yaralar :

7.1. Polikarbonatlar :
Temproplastiklerin zel bir grubudur.lenmesi, kalplanmas, sl olarak ekillendirilmesi kolaydr, bu tip plastikler modern imalat sektrnde ok geni kullanm alan olan plastiklerdir.Polikarbonatlar olarak isimlendirilmilerdir,nk uzun molekller zincirleri iinde korbonat gruplar(-O-CO-O-) tarafndan balanm fonksiyonel gruplara sahiptirler.En yaygn polikarbonat plastik tipi, Bisphenol-A gruplar ile balanm karbonat gruplarnn oluturduu polimer zincirlere sahip olandr. Bu tip polikarbonat ok dayankl bir malzemedir, kurun geirmez cam yapmnda kullanlr. Polikarbonatlarn karakteristikleri polimetil metakrilat 'a (PMMA ; akrilik) olduka benzer,fakat polikarbonat daha gl ve daha pahaldr.Ayrca bu polimer olduka effaf ve geiren bir yapdadr

Bir ok cam trnden daha iyi k geirgenlik karakteristiine sahiptir. CR-39 zel bir polikarbonat malzeme olup iyi optik ve mekanik zelliklere sahiptir ve sklkla gzlk cam yapmnda kullanlr. a)zellikleri ; *Younluk, 1.20 g/cm3 *Kullanm scaklk aral, -100 C den +135 Cye *Erime scakl, 270/380 C civar *Krlma indeksi, 1.585 0.001 *Ik geirgenlik indeksi, 90 % 1 *Ultraviyole nlara kar dayanm zayftr. b)Kullanm Alanlar; polikarbonat, endstri ve laboratuvarlarda olduu kadar ev eyalarnda da yaygn kullanlr. Bankalar ve baz binalarda krlmayan veya yanstan pencereler gibi yerlerde koruma amal paralarn yapmnda kullanlr . Polikarbonatdan yaplan dier rnler arasnda gzlk ve gne gzl camlar, CD(kompakt disk), otomobil far camlar saylabilir.Ayrca tek veya ift yzeyi U.V. koruyucu madde kapl polikarbonat levhalar tek cidarl (solid) ve iki veya daha fazla cidarl (multiwall) gzenekli levhalar halinde muhtelif renk,kalnlk,zellik ve ebatlarda imal edilerek yap sektrnde her trl aklklarn kapatlmasnda kullanlabilen (klk, tonoz, tp geit, kubbe vb.) esnek bir kaplama malzemesidir. yi s izolasyonu ve mukavemeti nedeniyle seralarda cam ve naylona alternatif olarak kullanlmaktadr.

7.2. Polikarbonat Ponolar :

Alev almama ve yanmama zelliine sahip olup, direk ate zerinden ekildiinde 2 sn. ierisinde kendiliinden sner. 125 C' ye kadar formunu korur ve yapsal deiiklie uramaz.

-25Polikarbonat panolar holojen ve silikon iermez. Bu nedenle olas bir yangnda zehirli gaz ve duman karmaz. Plastikler ierisinde en yksek darbe dayanmna sahip olup yksek yaltkanlk sayesinde elektrik tesisatlarn oka tercih edilen,doal artlar altnda da rme ve paslanma yapmama zelliine sahiptir.

ekil 7.1. Farkl boyutlardaki polikarbonat panolarn d grnmleri

8. Yararlanlan Kaynaklar :
*http://www.kontrolkalemi.com *http://www.entes.com.tr *http://www.intemmuhendislik.com *http://www.perpaonline.com/tr *http://www.nora.com.tr *http://www.volkanonline.com *http://elektronikce.com *http://www.projecim.com *http://www.statikregulator.net *http://www.elektrik.us *http://www.cet-san.com.tr *http://ansiklopedi.bibilgi.com *http://www.yavuzpano.com.tr

-26-