TSENN HAYVAN BARINAKLARI N NERLEN STANDARTLARI VE ELETRLER brahim MEK Akdeniz niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm zet

Hayvanlara barnak yapmadaki ama, evrenin hayvanlar zerindeki olumsuz etkilerini ekonomik snrlar ierisinde gidermek ve hayvan davranmlarna uygun daha rahat yaam koullar salamaktr. Bu nedenle de, hayvan barnaklar projelendirilirken, hayvanlarn hareket, dinlenme, yemleme, toplumsal ve rahatlk davranmlar iin yeterli alan ile i ayrntlar salanacak biimde boyutlandrlmal, ayrca bakm-ynetim ve hijyenik koullarda optimal snrlarda tutulmaldr. Hayvan barnaklarndaki evre koullar optimal snrlarda tutulduunda, genotipik potansiyelden ve yemden yararlanma artmakta, belirli zaman aralnda daha fazla verim elde edilmekte ve lmlerden olan kayplar daha dk dzeylerde tutulabilmektedir. Bu almann amac da TSEnin gemi yllarda hayvan barnaklar ile ilgili yaynlam olduu kural ve kaidelerin mevcut almalarla harmanlanmas ve yeni bilgiler nda durumunun yorumlanmasdr. Anahtar Kelimeler: TSE standartlar, Hayvan Barnaklar, klimsel evre. Abstract The aim of building a house for animals to reduce the negative effects on the environment of animals within economic conditions and to provide more comfortable life conditions suitable for their behaviours. Therefore when designing houses for animals, t should be done in a way that would have sufficient space and interior details for the movement, relaxation, social, feeding and free movement of animals. Furthermore management and hygienic conditions should be kept in optimum conditions. When climatic environment in the animal houses is kept at optimal limits benefit from genotipic potential, feed conversion and production at a certain interval increases, and losses due to death are kept at lower levels. To keeping environment in the animal houses within optimal limits, in addition to stuructural details, heat transmissions from building component must be kept optimal economic levels. So, in the stage of designing, to be carefull climatic conditions, bioclimatic requirement of animals, insulation levels building companents, building size and inside details must be determined. The aim of this study is to determine pricniplles of animal houses designing and climatic control for TSE standards. Key Words: TSE standards, animal houses, bioclimatic environment

1. GR Hayvanclk iletmelerinde ilk yatrm giderlerinin nemli bir blm barnak yapm iin kullanlmaktadr. Barnaklar planlanrken, eldeki bilimsel verilerden en iyi ekilde yararlanlmas gerekmektedir. Uzun yllardan beri, barnak yapm ile ilgili belirli standartlarn ortaya konulmas ve uygulanmas konusunda eitli standartlar belirleyen Trk Standartlar Enstits (TSE), yol gsterici olmasna karn yaplan almalar ve edinilen bilgilerin artmas ya da deimesi sonucu zamanla gvenilirlii azalmaktadr. Bu almann amac hayvan barnaklar ile ilgili TSEnin gemi yllarda yaynlam olduu standartlarn zetleyip, yeni ve geerli bilgilerle bulunmaktr 2. TSE HAKKINDA GENEL BLG Trk Standartlar Enstits; her trl madde ve mamuller ile usul ve hizmet standartlarn yapmak amacyla 18.11.1960 tarih ve 132 sayl kanunla kurulmutur. Ksa ad ve markas TSE'dir. TSE'nin Grevleri; Her trl standard hazrlamak ve hazrlatmak. Enstit bnyesinde veya harite hazrlanan standartlar tetkik etmek ve uygun bulduu takdirde Trk Standartlar olarak kabul etmek. Kabul edilen Standartlar yaymlamak ve ihtiyari olarak uygulanmalarn tevik etmek, mecburi olarak yrrle konmalarnda fayda grlenleri ilgili bakanln onayna sunmak. karlatrmak ve eletirimde

niversiteler ve dier bilimsel ve teknik kurum ve kurulularla ibirlii salamak, standardizasyon konularnda yaym yapmak, ulusal ve uluslararas standartlardan arivler oluturmak ve ilgililerin faydalanmalarna sunmak. Standartlarla ilgili aratrma yapmak ve ihtiyari standartlarn uygulanmasn kontrol etmek iin laboratuarlar kurmak, kamu sektr veya zel sektrn yapmak isteyecei ve rapor teknik vermek almalar

(www.tse.gov.tr). 3. HAYVAN BARINAKLARI LGL TANIMLAMAL Kmeslerin Sr ahr 1988) Hayvan barnaklarnda kurallar (Anonim 1987) Hayvan barnaklarnda gbrelik ina kurallar (Anonim 1987) Hayvan barnaklarnda stma kurallar (Anonim 1987) 3.1.Barnak Tipleri 3.1.1. Kmesler TSEye gre kmesler eitli alanlarda alt gruplara ayrlmaktadr; Bunlar retim amacna, barndrma havalandrma kurulu ekillerine, at kmes kapasitelerine, iskelet ekillerine, malzemelerine, ekillerine, gre Tanm ve Barnak s tecridi ve havalandrma yer seimi ve yapm kurallar (Anonim 1986) ina kurallar (Anonim LE

STANDART

ekillerine

snflandrlmaktadr (Anonim 1986).

3.1.2. Sr Ahrlar TSEye gre ahrlar eitli alanlarda alt gruplara ayrlmaktadr. Bunlar yana ve cinsiyetine, kurulu ekillerine, balama ekillerine, durak zelliklerine, at ekillerine, ahr kapasitelerine gre snflandrlmaktadr (Anonim 1988). 4. TSEDE BARINAKLARININ PLANLANMASINDA UYULMASI GEREKEN STANDARTLAR ksm HAYVAN

Taban suyu yakn olmaya kuru, devaml ve fazla rzgar almayan, tercihen dz veya gneye meyilli, su akntlar altnda kalmayacak, iftlik ii ve ana yollara, suya elektrie yakn, drenaj iyi olduu iin tercihen akll veya kumlu, iftliklerde iletme yaplar ve ikametgah ile civarnda, uraan yerler yaknda baka kmes (Anonim hayvan 1986). Temel ksm ile ilgili kurallar; Taban ile ilgili ve kurallar; Duvarlarla tavanla ilgili ilgi kurallar; at kurallar; iletmeler

bulunmayan,

seilmelidir

4.1. Kmeslerde Yer Seim ve Kmes

Yapim Kurallari

Pencerelerle ilgili kurallar; Tsenin 1986 ylnda yaynlad standartlarda ayrntlar ile belirtilmitir.

ekil 4.1. Perdeli 2/3zgara tabanl 5000 yumurta tavuu kapasiteli kmes

4.2.

Sr Kurallar

Ahrlarnn

Bal kapal ahrlar genellikle souk blgelerde ve/veya kk iletmeler iin tercih edilmektedir.

Planlanmasnda Uyulmas Gereken

4.2.1. Bal kapal ahrlar

Kapal ve bal ahrlarn i ayrntlar hayvan saysna, rk, ya ve cinsiyet dalmna gre

izelge 4.1. Hayvanlarn csselerine gre durak uzunluklar(Anonim 1988). boyutlandrlmaldr. Durak

uzunluklarnn hayvanlarn csselerine gre Durak tipi

Durak uzunluu boyutlandrlmasKsa duraklar (Jersey, Yerli Kara vb iin ) 140-180 cm (Tercihen 170 cm) ile ilgili veriler (izelge Orta duraklar (Kilis, Esmer vb iin) 190-2250 cm (Tercihen 210 cm) 4.1). Uzun duraklar (Siyah Alaca, vb kltr 250-300 cm (Tercihen 270 cm)
izelge 4.1. Hayvanlarn csselerine gre durak uzunluklar(Anonim 1988).

rklar)

Bunun baz ller

yannda, aada

yap

elamanlarnn halinde

olmaldr. Bu ahrlardan fark bir veya iki cephesinin ak sundurma eklinde olmasdr (Anonim 1988). 4.2.3. Serbest durakl kapal ahrlar Serbest hayvanlarn samda gn durakl kapal ahrlar ierisindeki sreleri davranlar alnarak

uzunluklar ile ilgili olarak uyulmas gereke maddeler sunulmaktadr (Anonim 1988). Duraklarda yemlikten itibaren durak uzunluunun 2/3si % 1, kalan 1/3i ise % 1.5 -2 veya duran tamam %1.5 eimli olmaldr. Yemlikler, ksa durakl ahrlarda, hayvan yatt zaman ban yemliin zerine uzatabilecek ekilde alak yaplmaldr. Bunun temini iin yemlik ykseklii deme yzeyinden 20-25 cm ykseklikte olmaldr. Yemlik genilii 50-60 cm, kesiti yarm daire veya yarm daire benzeri biiminde olmaldr. Ahr ykseklii, 10-15 ba hayvana kadar olan ahrlarda 3-3.5 m, 30-50 ba hayvana kadar olan ahrlarda 3.5-3.75 m ve daha byk kapasiteli ahrlarda 4-4.5 m olmaldr. 4.2.2.Bal ak ahrlar Bal ak ahrlar, genellikle yazlk ahrlar olarak kullanld gibi iklimi uygun olan blgelerde btn ylda kullanlabilir. Ahr ii dzenlemesi bal kapal ahrdaki gibi

ayakta, yatarken, servis yolunda, yemleme ve geen dikkate planlanmaldr. Taban alan yemleme ahr iinde olduunda bykba hayvan birimi (BBHB) iin 6.5-7.5 m2, yemleme ahr dnda olduunda ise 3.5-4 m2 olmaldr (Anonim 1988). 4.2.4. Serbest durakl ak ahrlar Serbest durakl ak ahrlar, genellikle sundurma eklinde olur. Serbest duraklar sundurma altnda, yemleme yerleri ise sundurma dnda ya da sundurma altnda olabilir. Taban alan BBHB iin, yemleme sundurma altnda ise 5.5-7.5 m2, yemleme darda ise 3.5-4 m2 olmaldr. Duraklar ve

dier zellikler kapal serbest durakl ahrlarda olduu gibidir (Anonim 1988). 4.2.5. ahrlar Derin yatakl serbest ak ahrlar, sadece yemleme ve gezinme alanlarndan meydana gelir. ok ksml ahrlarda hayvanlarn Derin yatakl serbest ak

yemleme ve dinlenme alanlar birbirinden ayrlmal ve BBHB bana, yemlik sundurma altnda ise 7.5-8.5 m2, yemlik sundurma dnda ise 5-6 m2 taban alan hesaplanmaldr. nas ile ilgili temel, taban, duvar, at, tavan ve pencere ina kurallar kmes ksmnda anlatlanlarla ayndr (Anonim 1988).

ekil 4.1de serbest durakl 40 balk bir st sr ahr plan gsterilmektedir.

3,5

Gen Hayvan Blmesi

Buza Blmesi

3,7

Yem Yolu

3 18,3 2,1 2,1 2 2,1 St Odas Sam Yeri

18,7

6,3

ekil 4.1. Serbest durakl 40 balk bir st sr ahr plan (Mutaf ve ark 1979). 5. HAYVAN BARINAKLARINDA KLMSEL KURALLARI 5.1. Kurallar Barnaklardan duvar, pencere, kap, at gibi unsurlar yolu ile kn iten da, yazn ise dtan ie olan s iletimini en alt seviyesi indirmek zellikle kn barnaklar belirli scaklkta tutabilmek yaltmn iin s yaltm olmas gereklidir yaplamaldr. aadaki yeterli Is-Nem Dengesi ve Yaltm EVRE DENETM QH= Is kayb, Kcal/saat, QR=Ima yolu ile kazanlan enerjiden doan s kazanc Kcal/saat ,QT= Barnak iindeki canllarn ortama verdikleri s Kcal/saat QK=Istma verdikleri s Kcal/saat Hayvanlarn yaydklar s ile havalandrma ve yap elemanlar yoluyla ortaya kan s kaybna eit klmak iin ise aadaki formln bilinmesi gereklidir (Anonim 1987a). QT=QB+QL QT= Barnak iindeki canllarn ortama verdikleri s Kcal/saat, QB= Yap elemanlarnda kaybolan s Kcal/saat, QL= Havalandrmayla kaybolan s Kcal/saat sistemlerinin ortama

(gereinden az veya ok olmamas) iin eitliin salanmas (Anonim 1987a) QH=QR+QT+QK

Bu yaltm scaklk iindeki scaklk

eitlik veya

QT>QB+QL (hayvan

olduunda says/m2) ise

sklk

gereinden fazladr. Bu durumda ierdeki fazla drlmelidir. scakl kayplarn QT<QB+QL

yaltm veya hayvan says yetersizdir. Barnak istenilen nleyecek dereceye tedbirler ykseltmek iin yap elemanlarnda olan alnmal veya stma yaplmaldr.

0.3 m saatte s miktar gereken hava miktara 2 (Anonim1987b) Istma iin gerekli deitirilmesida 0.3 m K havalandrmas Gei mevsimleri Yaz Beher ba QH=QB+QL-QT Kcal/saat formlnden, yap a2 (m3 da havalandrmas 1 havalandriin lzumlu H2 H elemanlarndan meydana gelen s kayb /saat) H1 D hava scakl C0 3.46 m (ilkbahar-sonbahar) mas hacim aadaki formlden hesaplanr 2.18m -9 -12 -15 (m3/saat) (m3/saat) (m3) (Anonim1987a). 49 45 42 114 240 20 Sr 30o QB=K 20F . (Ti Td) .o 203 190 180 604 2250 50 0.9 m 0.9 m Tavuk QB= Yap elemanlarnda kaybna1 izin a 3.00 m A1verilen toplam s miktar, Kcal/saat, F= Yap 6. HAYVAN BARINAKLARINDA eleman yzeyi, m2 ,Ti= Barnak havasnn HAVALANDIRMA KURALLARI ve scakl, C0, Td=D havann scakl, C0, 12.00 K= toplam s iletim katsays, Kcal/m2 saat m C0 1 K=---------------------------------------------------1 H2 HAVALANDIRMA SSTEMLER 6.1. Tabii Havalandrma Tabii havalandrma dardaki souk hava ile ierdeki scak hava arasndaki basn farkndan dolay souk havann scak havann yerini almas esasna dayanr. Barnak iindeki hava eitli kaynaklardan snarak ykselir ve atdaki aklklardan barna terk eder. Dardaki, scakl daha yksek olan hava alt taraftaki giri deliklerinden barnaa girer. Bu devaml fi= Duvar i yz aktarm, Kcal/m2 saat C0, fd=Duvar d yz aktarm, Kcal/m2 saat C0,dn=Duvar meydana getiren malzemenin kalnl, kn= Duvar meydana getiren hareket ile barnak iindeki havalandrma salanm olur (Anonim1987b). izelge 6.1 ve 6.2de eitli faktrlere gre havalandrma kapasitesi ve hava miktar verilmitir.

izelge 6.2Hayvanlarn yaydklar su buhar esas alnarak BBHB (500 kg bana) A2

d1

d2

dn

----- + ------ + ------ + ------ + -----

fi

k1

k2

kn

fd

malzemelerin s iletkenlikleri, Kcal/m saat C0 dr.

6.1.3 Havalandrma k bacalar Her barnakta mstakil bir havalandrma k bacas ina edilmelidir. Bu k bacasnn evre cidarlar iyi tecrit edilmi olmal baca tercihen barnan tam ortasna gelecek ekilde planlanmal, dik ve dz olarak tertiplenmelidir. 6.2. Suni Havalandrma Suni havalandrmada iyi bir havalandrma iin hava akm mekanik yolla salanr hava giri delikleri veya fanlarla barnak ierisine alnan temiz hava yalnz fanlar yardm ile darya atlr. Bylece, barnaklarda birim sahaya daha fazla hayvan 6.1.2. Hava giri delikleri Hava giri delikleri, ierisine giren taze havay, duvarlar boyunca tavana doru yneltecek ekilde planlanmaldr. Bu suretle, giri deliinden barnak ierisine giren taze havann duvar boyunca yukar doru ynelip tekrar zemine doru dnmesiyle barnak ierisindeki hayvanlar rahatsz edecek ekilde

yerletirilmesi

salanm

olur. Suni

bir hava cereyan meydana getirmesi nlenmi olur. Hava giri deliklerinin uygun boyutlar 5x75; 7.5x50; 10x37.5; 12.5x30; veya 15x25 cm ve toplam alan da 375 cm2 olmaldr. izelge 6.3de tabii havalandrma sistemli barnaklarda, barnak alanlarna gre ihtiya duyulan k bacas boyutlar, k bacas H

izelge 6.3Farkl Barnak Alanlarna Gre htiya Duyulan Havalandrma k Bacas akl ve hava giri delii saylar verilmitir. lleri ve Hava Giri Delii Saylar Barnak Alan Havalandrma k k Bacas H Hava Giri Delii Says (m2) 50 m2 den az 70-90 90-100 120-130 150-160 190-200 250-260 290-300 310-320 Bacas Boyutlar (cm) 40x40 50x50 55x60 65x65 70x75 80x85 85x90 100x100 100x105 Akl (cm) 20 25 28 33 36 40 46 50 52 (her bir deliin alan 375 cm2 olacak) 4 7 9 11 14 18 23 27 28

kayb duraan ve sl denge duyulur s ile salanmaktadr (Mutaf ve ark, 2001). I.Y.. = 100. (tort-tAKS)/ (tvs-tAKS) havalandrma sistemleri iki grup altnda I.Y.. tort= Suni Havalandrma = Isl yk lt = Ortam scakl (C0) incelenmektedir. 6.2.1. Suni havalandrma sistemleri 6.2.2. sistemlerinin barnakta uygulanmas Barnaklarda hava hareketinin en uygun artlar altnda salanmas iin hz, scaklk, giri yn gibi hususlar ok iyi kontrol edilmelidir. havalandrma havalandrma Bir barnakta hava fann kullanlan hareketinin M=(Ba . Eyo . Mm)+ Em M = Hayvan bana barnak maliyeti (TL/ kullanld hayvan), Ba = Birinci derece gerekli alan (m2/hayvan), 7. HAYVAN BARINAKLARININ KOULLARINA Eyo = Barnakta etkin yararlanma oran (%), Mm = Barnan m2 maliyeti (TL/ m2), Em = Hayvan bana ekipman maliyeti (TL/ hayvan) dr. Yapsal ve toplumsal evrenin projelendirilmesi ile ilgili olarak da son yllarda lkemiz gndemine de girmi olan ekolojik tarmda hayvan barnaklarnn projelendirilmesi konusu ve Free-Range ve Alternatif retim Sistemleri de son derece nemli ( Mutaf ve ark 2001) olup, bu konudaki standartlarn bir an nce TSE tarafndan ele alnmas gerekmektedir. TSE standartlarndaki eksiklik ve yaplmas gereken dier baz deiiklikler de maddeler halinde sralanacak olursa; GNMZ metodu sistemleri

tAKS = Alt kritik scakl (C0) tvs = Vcut scakl (C0) Barnak ark 2001). maliyetinin hesaplanmasnn

TSEde kullanlmasnda yarar vardr(Mutaf ve

verimliliinin en messir unsurudur. Suni yerlere gre belli bal 3 grup altnda toplanr.

UYARLANMASI N NERLER Hayvan barnaklarnda TSEde belirtilen standartlarn dnda, planlama ile ilgili ltler, dorudan hayvanlarla ilgili ltler (fizyolojik-biyokimyasal-biyofiziksel ltler), teknik indikatrler (bina ile ilgili ltler, iklimsel- yapsal-toplumsal evre, hijyen) ve bakmynetim ile ilgili ltler baz alnmaldr (Mutaf ve ark 2001). Bunlarn yannda iftlik hayvanlarnn vcut scaklnn duran tutulmas nemli bir konu dur ki, bu balamda TSEdeki mevcut eitliklere sl yk lt formlnde ilave edilmesinde yarar vardr nk, sl yk lt, canllarn sl evre zorlanm dzeyini gstermekte olup 0-30 deerleri arasnda olduunda duyulur-gizli s

Hayvan

barnaklarnn

amaca

ve teknolojideki ilerlemelere paralel olarak TSE standartlarnn da deimesi ve gncellenmesi gerekmektedir. Bu amala bilim adamlar ve aratrclara, bulduklar verileri yaymak iin nemli grevler dmektedir, TSEnin bu verilerin datlmas ve ilgililere ulatrlmas iin olduka uygun bir arac olabilecei unutulmamaldr. KAYNAKLAR

uygun, yeterli ve ekonomik olabilmeleri iin, tasar aamasnda sr varl ve sr akm plan ayrntl olarak ortaya konulmaldr (Mutaf, ve ark 2001). Barnaklarda biyoiklimsel evrenin optimal snrlara yaklatrlmas etkinliini ve artrmak doal iin havalandrmann

gerekli yapsal boyutlar;

1.
Binalardaki genilik 12 mnin kmamaldr. Mahya ykseklii 4-5 mnin altnda

Anonim,

1986.

Kmesler-Yer

Seimi ve Yapm Kurallar. Trk standartlar enstits yaynlar. Yayn no: TS 4618, Ankara, ss: 8.

olmamaldr. Radyasyonla olan s artn dk

2.

Anonim,

1987a.

Hayvan

Barnaklar Is Tecridi ve Istma Kurallar. Trk standartlar enstits yaynlar. Yayn no: TS 5087, Ankara, ss: 12. dzeylerde tutabilmek iin, saak uzunluu 0.7-0.8 mnin altna drlmemelidir. Etkin hava k boluu ile hava giri boluu arasndaki oran, en az 1/2 ya da 1/3 olmaldr. at eimi 20onin altna drlmemelidir (Mutaf ve ark 1999). TSE standartlarnn yazm dilinin Trke kelimeler kullanlarak daha anlalr biime dntrlmesi gerekmektedir. 8. SONU Trk Standartlar Enstits (TSE) nn yaynlad, uzun yllardr da Trkiyenin eitli yerlerinde ile ilgili yararlanlan standartlarda hayvan kimi barnaklar

3.

Anonim,

1987b.

Hayvan

Barnaklar Havalandrma Kurallar. Trk standartlar enstits yaynlar. Yayn no: TS 5016, Ankara, ss: 27.

4.

Anonim,

1987c.

Hayvan

Barnaklar Gbre na 5244, Ankara, ss: 11.

Kurallar. Trk

standartlar enstits yaynlar. Yayn no: TS

5.

Anonim, 1988. Sr Ahrlar

naa Kurallar. Trk standartlar enstits yaynlar. Yayn no: TS 5689, Ankara, ss: 42. 6. 7. enkyl, N. 2001. Modern Tavuk Mutaf, S. ve Elmas, K. 1979. 30 retimi 3. Bask. Tekirda, ss: 338 Bokslu St Sr Ahr. Hayvansal retim Dergisi. Bilgehan Matbaas/Bornova zmir. ss: 9-16.

eksiklikler ve hatalar gze arpmaktadr. Bilim

8.

Mutaf, S., Alkan, S., Doan, .,

1999. Scak Yrelerdeki Kmeslerin klimsel Projelendirme lkeleri. VIV Poultry Yutav99, Ulusalar Konferans, 9. Aras Tavukuluk 3-4-5-6/06/1999 Fuar ve stanbul

Bildirileri, s:100-109. 1999. Mutaf, S., Frat, M.Z., Alkan, S., eber, N., 2000. Ekolojik Tarmda St Sr Ahrlarnn Projelendirme lkeleri. 2000 GAP evre 108. 10. Mutaf, S., Alkan, S., eber, N., 2001. Hayvan Barnaklarnn Projelendirme lkeleri ve GAP Yresi in Uygun Barnak Tipleri. II. GAP ve Sanayi Kongresi, 29-30 Eyll 2001, Diyarbakr. 11. Mutaf, S., Alkan, S., eber, N., lkeleri. Trkiye 2. Ekolojik 2001. Ekolojik Tarmda tavuk Kmeslerinin Projelendirme 2001, Antalya. Tarm Sempozyumu, s: 111-123, 14-16 Kasm Kongresi, Eyll 2000, anlurfa, 99-