Etkinlik: İspat Teknikleri

Etkinliğin Yapıldığı Okul: Atatürk Anadolu Lisesi

Öğretmen: Emine GÜVEN

Öğretmen Adayı: Beytullah SAYIN

.:: İSPAT TEKNİKLERİ ::.

Matematikte teoremler ve önermeler kendilerine özgü bir iç estetiğe sahip ispatlara

dayanır. Zaten matematiği ispat ve ispat tekniklerinden ayrı olarak düşünmek mümkün
değildir.
İspat tekniklerini genel olarak dört ana başlık altında toplayabiliriz:

1. Doğrudan İspat
2. Ters Durum İspatı
3. Olmayana Ergi (Çelişki) yöntemi
4. Tümevarım ile ispat

Şimdi bu teknikleri açıklama ve örnekleriyle birlikte inceleyelim.

.:: 1 - Doğrudan İspat : En bilinen ve kolay ispat tekniklerinden biridir. Bu ispat tekniğinde,
bize teorem veya önerme içinde verilen şartlar aynen alınıp gösterilmek istenen sonuca
ulaşılmaya çalışılır. Yani bilinen veya bize teoremde verilen bilgileri kullanarak istenilen
sonuca ulaşmaya çalışacağımız tekniktir. Bu teknik genel olarak;
P --> Q (P ise Q)
Şeklinde gösterilir. P hipotezinin (sol tarafın) doğru olduğu kabul edilerek, sağ tarafın (Q’nun)
doğruluğu elde edilir.
Örnek 1 : Bir tek ve bir çift tamsayının toplamı tektir.
İspat 1 : Önce m ve n gibi iki tane tamsayı ele alalım. Açıklamada da belitildiği gibi
bunlardan birinin tek, diğerinin çift olduğunu kabul ederek, toplamlarının tek olduğunu
göstereceğiz. Mesela m tek ve n de çift olsun. m+n nin tek olduğunu göstereceğiz. m tek ve n
de çift olduğundan;
m = 2a + 1
n = 2b
olacak şekilde öyle a ve b tamsayıları vardır. Yani tüm tek sayıları 2a+1 ve tüm çift sayıları 2b
şeklinde yazabiliriz. Bizden m+n isteniyordu.
m + n = 2a + 1 + 2b = 2a + 2b + 1 = 2(a + b) + 1
olur. a ve b tamsayı olduğundan a + b de bir tamsayıdır ve a + b ye k gibi bir tamsayı dersek;
m + n = 2(a + b) + 1 = 2k + 1 olur.
Yani m + n = 2k + 1 şeklinde yazılabilir. Öyleyse m + n tek sayı olmalıdır. İspat tamamlanır.

.:: 2 - Ters Durum İspatı : Bu ispat genel olarak P ise Q yu göstermek yerine Q değil ise P
nin de olamayacağını göstermeye dayanır. Yani bu ifadeyi sözle açıklamak istersek; bize
verilen kabullerden yararlanarak istenileni bulmak yerine, istenilenin olmaması (değilinin
olması) durumunda, kabullerimizin de olamayacağını (yani değillerinin doğru olması
gerektiğini) göstermeye dayanan bir ispat tekniğidir. Bu tekniği örnekler üzerinde daha rahat
anlaşılabilir. Az önce belirttiğimiz önermeyi bu yöntemle ispatlamaya çalışalım;
 Örnek 2 : Karesi çift olan bir sayının kendisi de çifttir.
İspat 2 : Burada P dediğimiz olay sayımızın karesinin çift olması, Q dediğimiz olay da
bu sayının kendisinin çift olması yani;
P = a sayısının karesi çifttir.
Q = a sayısının kendisi çifttir.
(hatırlatma : bize verilen kabuller P olarak, istenen ise Q olarak kabul edilir). İlk ispat
tekniğimizde P ise Q yu gösteriyorduk ve o teknikle bunu ispatlamanın güç olacağına
deyinmiştik. Öyleyse şimdiki ispat tekniği ile yani Q değil ise P nin de olamayacağını
gösterelim. Bunu söz ile ifade etmek istersek, bizim göstereceğimiz "Eğer a sayısı tek ise
karesi de tektir." Bu ispat tekniğinde dikkat edilmesi gereken nokta bu Q değil ise P nin
olmayacağını doğru olarak ifade etmektedir. Özetleyecek olursak; bu ispat tekniğinde "a nın
karesi çift ise a da çifttir" ifadesini göstermek yerine "a tek ise karesi de tektir" ifadesini
göstereceğiz. Şimdi bunu görelim. a yı tek kabul ettiğimizden, öyle bir k tamsayısı için a’ yı;
a = 2k + 1 olarak yazabiliriz.
a’ nın karesinin tek olduğunu göreceğiz. Karesini alırsak;
a2 = 4k2 + 4k + 1 = 4(k2 + k) + 1 olur.
ve k2 + k bir tamsayı olacağından buna m dersek;
a2 = 4(k2 + k) + 1 = 4m + 1 = 2.2m + 1
2m ifadesine de t dersek;
a2 = 2t +1 olur.
Bu da bize a2 nin tek olduğunu gösterir. Öyleyse a sayısı eğer tek ise karesinin de mutlaka tek
olması gerektiğini gösterdiğimizden, karesi çift ise sayının kendisinin de çift olması
gerektiğini söyleyebiliriz. Bu yöntemle önermeyi ilk yönteme göre çok daha kolaylıkla
ispatlamış oluyoruz.

.:: 3 - Olmayana Ergi (Çelişkiyle ispat) Tekniği : Bu ispat tekniğinde hipotez aynen
alınırken, hükmün bir parçası olumsuz alınır ve bir çelişki ortaya çıkarılır. O zaman yanlışın
baştaki kabule dayandığı söylenerek ispat yapılır. Bunu örnek ile görelim.
Örnek 3 : Kendi kenisiyle toplandığında kendisini veren sayı sıfırdır.
İspat 3 : Bir x sayısını ele alalım. Önermede bizden x+x=x ise x=0 olduğunu
göstermemiz isteniyor. Bu teknik ile ispatı göstermeye çalışalım. Hükmü (veya bazı
durumlarda hükmün bir parçasını) olumsuz olarak alalım. Yani kabul edelim ki, x sıfırdan
farklı bir sayı olsun. Bu durumda x+x ifadesine bakalım. Önermede bize x+x in x olduğu
verilmişti. Yani x+x=x denilmişti. Ayrıca biz biliyoruz ki x+x=2x tir. Öyleyse bu eşitlikleri
birleştirerek;
x = 2x elde ederiz. x i sıfırdan farklı kabul ettiğimizden dolayı taraf tarafa x leri
sadeleştirirsek (x in sıfırdan farklı olduğunu kabul etmeseydik bu sadeleştirmeyi
yapamazdık).
1 = 2 sonucu elde edilir. Bu ise bir çelişkidir. Bu çelişki x i sıfırdan farklı almamızdan
kaynaklanmaktadır. Öyleyse x=0 olmalıdır. Sonuç olarak x=0 olması gerektiğinden ispat
tamamlanmış oldu.
Bu önermeden de görüldüğü gibi hükmü olumsuz kabul ederek bize verilen hipotezi
kullanıp bir çelişkiye vardık. Bu çelişkinin sebebi de hükmü olumsuz kabul etmemizdir.

.:: 4 - Tümevarım İle İspat Tekniği : En çok bilinen ve kullanılan ispat tekniklerinden
biridir. Bu teknikte, ispatın yapılacağı kümede, eleman sayısının sayılabilir sonsuzlukta
olması durumunda, bir p özelliğinin "1" için var olduğu gösterilir. Sonra k için özelliğin var
olduğu kabul edilir ve k+1 için özelliğin ispatı yapılır.
k yı en kötü durumda 1 olarak düşündüğümüzde ve 1 için ispatın sağlandığını ilk
adımda göstermiş olduğumuzdan, önermenin k için doğru olduğunu kabul etmemiz yanlış bir
kabul olmayacaktır. Sonra k+1 için sağlandığını ispatladığımızdan 2 için de sağlandığı
gösterilmiş olur. Bu sefer 2 için sağlandığından, k yı 2 gibi düşünürsek k+1 yani 3 için de
ispat sağlanacak, 3 için sağlandığından yine aynı mantıkla 4 için de sağlanacak ... ve bu
şekilde genel bir ispat yapılmış olacaktır. İlk başlangıç adımının her zaman "1" olması zorunlu
değildir, "3 ten büyük tamsayılar için önermenin sağlandığını gösterin" gibi bir durumda
başlangıç adımını 3 gibi bir sayı da seçebiliriz. Sonra yine aynı şekilde k için doğru olduğunu
kabul edip, k+1 için doğruluğunu göstererek ispatı genelleriz. Bu tekniği kullanarak ispatı
yapılan bir çok önerme bulunmaktadır. Şimdi bunlara bir örnek verelim.
Örnek 4 : 1 + 3 + 5 + ... + 2n-1 biçimindeki sayıların toplamının n=1,2,3,4,5,...
tamsayılarının herbiri için n2 olduğunu gösteriniz.
İspat 4 : Tümevarım tekniği ile ispatı yapılabilen toplam serileri üzerine iyi bilinen
örneklerden biridir. Tekniğe göre ilk adım olarak "1" için önermenin doğruluğunu görelim;
n=1 için : n=1 için bakacak olursak serinin toplamı 1 olacaktır. Sonuçta
1 = 12 olduğundan n=1 için önerme doğrudur.
n=k için önerme doğru olsun : Yani 1 + 3 + 5 + ... + 2k-1 = k2 olsun.
n=k+1 için : n=k+1 için önermenin doğru olduğunu göstermek için;
1 + 3 + 5 + ... + 2(k+1)-1 = (k+1)2 olduğunu göstermeliyiz. Burada eşitliğin sol tarafındaki en
son terimden bir önceki terim de yazılacak olursa;
1 + 3 + 5 + ... + 2k-1 + 2(k+1)-1 = (k+1)2 olduğunu göstermek istiyoruz. Bir önceki adımdaki
kabulümüzden dolayı;
1 + 3 + 5 + ... + 2k-1 = k2 olduğunu biliyoruz. Bunu yerine yazarsak
1 + 3 + 5 + ... + 2k-1 + 2(k+1)-1 = k2 + 2(k+1)-1 olacaktır. Bunun da (k+1)2 ye eşit olduğunu
göreceğiz.
k2 + 2(k+1)-1 = k2 + 2k + 1 = (k+1)2 dir.
Böylece önermenin k için doğru olduğunu kabul ederek k+1 için de sağlandığını göstermiş ve
genel anlamda ispatlamış oluyoruz.