You are on page 1of 39

PATLATMA TEKNKLER DERS

PATLAMANIN NEM Ak iletmecilikte kaya ve kmr (veya cevher) st dekapaj ilemlerinde gevetme ve krma genellikle delme-patlama yoluyla yaplr. Ak iletmelerde ve ta ocaklarnda bu patlatmalar genelde basamak patlatmas eklinde uygulanr. Ancak az da olsa lkemizde maara usul patlatma tekniide uygulanmaktadr. Patlayc madde kullanarak kayalar (cevherleri) paralama iyi bilinmesi ve zerinde nemle durulmas gereken bir konudur. Kayalarn paralanmas konusu delik delme, patlatma, kaz-ykleme ve tama gibi birbirleriyle ilgili ak iletmecilik faaliyetlerini kapsar. Patlatma genellikle yanl bir yorumla delik delme, kaz ykleme ve tamadan bamsz dnlr. Patlatma ve delik delme maliyetleri yannda patlatlan malzemenin yklenmesi tanmas krclarda kullanlmas ameliyesindeki maliyetlerde toplam ak iletme maliyetlerini etkilemektedir. Krlan tan para boyutu (fragmentation nemli bir konudur. Para boyutu iin uygun bir delik dzeninde uygun ap ve boyda delikler delmeden patlatmann baarl olmas mmkn deildir. Patlatmann baars uygun patlayc madde ve ateleme yntemi seimiyle de ilgilidir. Bu ve benzeri nedenlerle meydana gelen baarsz patlatma ise kaz-ykleme ve tama ilerinin zorluk derecesine ve i hzna etki ederek bu ilerde verim dklne ve maliyet artlarna yol aar. Bu bakmdan patlatma konusunu delik delme, kaz ve ykleme ve tama ileri ile bir btn olarak dnmek gerekir. Genellikle ak iletme mhendisinden byk hacimli (milyonlarca m3) ve iyi paralanm malzeme istenir. Her iletmenin fizibilite raporlarna gre plnlad ve projelendirdii (prev edilen) patlatma miktar belirlidir. Buna gre yllk ve aylk i proramlar hazrlanr. Bu proramlarda patlatma yaplacak yerler belirlenir. Ancak gnlk patlatmalarda bir seferde patlayacak delik adedinin (gvenlik asndan) bir st limiti vardr. Daha fazla dekapaj daha ok sayda deliin patlatlmasn gerektirir. Bylece atm guruplarndaki delik adediatm gruplarnn (delik says artrlarak) bytlmesi gerekir. Bu ise bir seferde atlan patlayc madde miktarnn artmas demektir. Patlayc miktar arttka, meydana gelen yersarsnts da ona gre fazla olur ve basamaklarn bozulmas ve evlerde heyelan riskini artrr. Kayay daha iyi paralamak iin ise delikleri daha sk delmek, her delie daha fazla patlayc madde koymak gibi tedbirler gerekir. te yandan patlatmann emniyetle yaplmas, alanlara, makinelere basamak ve yollara ve (varsa) yakndaki yerleim yerlerine hi zarar verilmemesi istenir. O halde ak iletme mhendisinin grevi hem kontroll bir patlatma yapmak hem de istenen dzeyde paralanm ve amalanan miktarda kayay kazya hazrlamaktr. Bu grevini en iyi ekilde yapabilmek iin ak iletmeci patlama olayn en iyi ekilde alglamak, patlayc ve ateleyici cinslerini, patlatma prensiplerini, tasarm yntemlerini bilmek ve olaya etki eden nedenleri en st dzeyde aratrmak ve deerlendirmek ve birok parametreyi en uygun ekilde badatrmak zorundadr. Bylece en emniyetli ve en ucuz zme ulaabilecektir. Kayalarn istenen dzeyde paralanmas ileminde ak iletmeciler zerindeki ekonomik basklar ekil 1de gsterilmitir. Daha kk para istenildike daha kk apl ve sk veya ayn apl fakat mutlaka daha sk delik delmek deliklere daha fazla patlayc madde yerletirmek gerektiinden bu halde delme ve patlatma masraflar artar. Bununla birlikte atm sonucunda iyi paralanm ve kolay kazlabilir bir yn kaz ykleme, tama (ve cevherde krma) harcamalarn azaltr. Dier taraftan bunun tam tersi olarak daha iri paralanma istendike delme ve patlatma maliyeti der, fakat ykleme, tama (ve krma) harcamalar artar. Bu iki kalem harcama ekil 1de toplam harcama olarak birletirilmitir. Ak iletmecinin hedefi toplam harcama erisinin minimum olduu noktann tayini olmaldr.

2. PATLAMA LE PARALANMA OLAYI Bir delie yerletirilmi ve yeterince sklanm bir patlayc madde atelenince ne olur? Patlayc maddelerle kayalarn krlmasnda rol alan fiziksel olaylar nelerdir? Bu sorulara verilecek yantlar patlama olaynn cereyan tarz ve paralanma olaynn iyi bir ekilde anlalmasna ve bylece daha iyi patlatma tasarm ve uygulamasna geilebilmesine olanak tanyacaktr. Kayalarn paralanmasnda bir ara olarak patlayc maddelerin istenen sonucu yaratmas, onlarn kayann belirli bir blmne aniden ve ok byk miktarda enerji verebilme kabiliyetinde yatar. Delikteki patlayc madde atelendiinde bir saniyenin binde biri gibi ok ksa bir srede olan hidrodinamik reaksiyon sonucu patlayc enerjisi ok yksek basn ve scaklktaki gaz eklinde aa kar. Bu blmde bu enerjinin kayaya nasl uygulandn ve krlmann nasl meydana geldiini inceleyeceiz. Delikteki patlayc atelendiinde gaz eklinde ortaya kan enerji delii evreleyen kaya zerinde dev bir balyoz darbesi eklinde etki yapar. Bylece delii evreleyen kayaya uygulanan ok byk basnlar kayann krlp paralanmasna yolaar. lk aamada yer alan paralanma olaylarn (birincil paralanma mekanizmalarn) daha iyi anlayabilmek iin deliin basamak aynalar gibi serbest yzeylerden uzakta, dier bir deyile sonsuz bir kaya ortam iinde (adeta bir tarlann ortasnda) aldn dnelim. Byle bir delik kesiti ekil 2de gsterilmitir (2). ekil 2 : Bir delik kesitindeki paralanma olaylar

Ortada grlen ksm patlayc maddenin yerletirildii deliktir (patlama blgesi). Bu deliin cidar darbenin etkisiyle plastik deformasyona urar. Dier bir deyile delik cidar yorulmu hamur gibi ekil deitirir. Plastik deformasyon blgesi genellikle kaya zelliklerine gre bir veya birka milimetre geniliindedir. Kil gibi plastik formasyonlarda krlma olmakszn deliin genilemesi eklinde grlen bir deformasyon deliin kovan yapmas olarak adlandrlr. Patlama boluu ve plastik deformasyon blgesini paralanma blgesi (gei blgesi) evreler. Bu blge iki alt blgeden oluur. tarafta krlma blgesi, bunun dnda atlama blgesi vardr. Krlma blgesinde kaya tamamen paralanmtr. Bu blgedeki paralanma darbe sonucu oluan basn birim deformasyon dalgasnn (BDD) kayann dinamik basn birim deformasyon limitinden (plastic yield) fazla olmas nedeniyle oluur. Krlma blgesi genilii genellikle delik apnn iki katndan kktr (3). Baz ok gzenekli kayalarda ok gl patlayclar kullanldnda delik apnn 7.5 katna kadar geniledii grlmtr. Krlma olayn yaratan BDDnn iddeti gittike azalr ve daha fazla krlma yaratamaz. Ancak yaratt youn nsal (yarap ynnde) basn sonucu dalga cephesine teet ynde dinamik ekme birim deformasyon dalgalar (DD) oluur. DD dalgalar da kayann dinamik ekme birimde formasyon limitini at srece nsal atlamalar devam eder. Hem nsal (radyal) hem de teet atlaklarn olduu atlama blgesi nsal atlaklarn ucu ile snrlanr. atlama blgesi geniliinin delik (arj) apnn oniki katna kadar ulat grlmtr.

Patlamann yaratt basn dalgas paralanma blgesindeki krlma ve atlama olaylarnda enerjisinin bir ksmn harcadndan iddetinin dmesi (snmesi) sonucu ve yaknda serbest yzey bulunmadndan elastik titreim dalgas olarak sonsuz kaya ortam iinde dalr gider. Titreimlerin olduu bu blgeye sismik blge ad verilir.

Eer yaknda basamak aynas veya ak fay, ak eklem gibi sreksizlikler varsa bunlar birer serbest yzey olarak etkirler. Sismik blgede titreimlere neden olan BDD bu serbest yzeye geldiinde, hava boluuna geemeyerek yansr ve DD haline dnr (ekil 3). Bu yansyan dalga yeterli iddette ve genellikle kayalarn ekme dayanmlar ok dk olduu iin kaya yaprak yaprak paralanmaya balar. Birbiri peisra gelen BDDlar DDlar haline dntke dilim dilim koparlma olay da devam eder. Dilimlenme olay ikincil paralanma mekanizmalarnn ilkidir. kincil paralanma mekanizmalarnn ikincisi ise formasyon kontakt ve dokanaklarnda grlr. ki ayr cins kayann deformasyon modlleri arasndaki fark arttka gelen BDDsnn bu formasyonlarda yaratt deformasyonlarda farkl olur. Birim deformasyon farkllnn bykl tabakalarn farkl hareketi sonucu makaslama atlamas (shear fracturing) yaratr. kincil paralanma mekanizmalarnn ncs atlaklarn gaz basncyla alp uzamasdr. Patlayc maddenin meydana getirdii basn altndaki gaz hem doal ve hem de patlamayla yaratlm atlaklara girerek onlar yarar ve kama etkisi yaratarak atlaklarn uzamasna yolaar. Hem delii evreleyen atlaklarn uzamas ve hem de serbest yzeyde delie doru dilim dilim paralanma sonucu arada ok dar bir kaya blm paralanmam olarak kalr. Bu ksm ise delii ve evreleyen atlaklar dolduran fakat henz yeterli dzeyde olan gaz basnc ile ileri doru pskrtlerek paralanr. kincil paralanma mekanizmalarnn drdncs olan gaz basncnn pskrtmesiyle paralanma ile delik grubunun yerald basamak blm tamamen paralanm ve bir miktar kabararak ne (ocak iine) doru telenmi olur. Bylece patlatlan ksmn paralanmas tamamlanr. Daha sonra son sra (en gerideki) deliklerin gerisinde bulunan ve patlama sonucu basn birimde formasyonuna maruz kalm (skm olan) basamak blm nndeki ykn aniden kalkmas sonucu birden ferahlar ve bunun sonucu olarak patlamann gerisinde kalan basamakta aynaya paralel dik ve dike yakn atlaklar oluur. Sktrlm bir yayn aniden serbest braklmas sonucu geri uzamasna benzer bir yolla basaman arka ksmlarnda paralel atlaklarn oluumu yk boalmasyla atlama olarak adlandrlr. Bylece ikincil paralama mekanizmalar da sona erer.

3. AIKLETME DELME-PATLATMA TERMLER Ak maden iletmelerinde kaz srasnda oluturulan ayr kotlardaki her kademeye basamak, burada yaplan atmlara da basamak patlatmas denilir. Her basaman bir st bir de alt kotu olup, bunlarn fark basamak yksekliini (K) belirler (ekil 4a, 4b). Basamak aln kayann salamlna ve yapsna (fay, eklem, tabakalanma vb.) ve delik eimine bal olarak dik veya 90oden az meyilli ev oluturur. Bu ev, basama oluturan kayann ikincil paralanma mekanizmalar ile paralanmasn zendiren ve paralanm kayann ileri frlatlabilmesine imkan veren bir serbest yzey olarak tanmlanr. Serbest yzey ile birinci sra delikler veya delik sralar aras uzaklklara dilim kalnl (B) ad verilir (ekil 4a, 4b). ekil 4a : Meyilli delikler kullanlan atm

ekil 4b : dey delikler kullanlan atm Bir atmn basamak patlatmas olarak adlandrlabilmesi iin dilim kalnl (B) basamak ykseklii (K)nn en ok yarsna (BK/2) eit olmaldr (4,5). Ayn sradaki deliklerin birbirlerine olan uzaklklar (S) ise delikleraras mesafe olarak bilinir. Delik boylar (H) basamak tabannn dzgn ve trnaksz olmasn salamak iin basamak yksekliinden biraz fazla (H>K) delinir (ekil 4) ve bu fazla ksm delik taban pay (U) olarak adlandrlr. Deliin dip ksmna konulan patlayc maddeye dip arj (hb) denilir. Bunun zerinde bulunan arja ise kolon arj (hp) denilir. Genellikle basamak tabanna yakn ksmlarda kayann paralanmas daha g olduundan dip arj, kolon arjna gre miktarca ve kudrete fazla olacak ekilde seilir. Deliin az tarafna patlayc maddeyi rtmek zere ve delii tamamen dolduracak ekilde konulan ve patlayc olmayan maddeden (akl, kum, krmata, delme makinas krntlar vb) oluan tkaca ise sklama (ho) denir. 4. PATLAMA SONULARININ ETKLEYEN VE PATLATMA TASARIMINDA GZNNDE ALINMASI GEREKEN ETKENLER Patlatma ileminin balca iki amac vardr. Bunlar, 1) Paralama, 2) Kayann telenmesi (yerdeitirmesi) dir. Paralamadan ama kayann kaz makinasnn kepesine rahatlkla girebilecek ve makinann almasn olumsuz ynde etkileyemeyecek ve patar atm gerektirmeyecek boyutta krlm olmasdr. Kayann telenmesi veya ileri frlatlmas ise daha ok krlan kayann kabarmas sonucu gereken hacim artn karlayarak ynn sk deil gevek ve kolay kazlabilir olmasn temin etmek ve bazen de rnein kmr zerindeki son dekapaj diliminin patlatlmasnda olduu gibi tama masraflarn azaltmak iin paralanan kayann yandaki kmr alnm dilime patlamayla atlmasdr. Bu amalara ulalmas ancak iyi bir patlatma tasarmyla mmkndr. Patlatma tasarm ise bilimle zenaat (ustalk) arasnda olduka karmak bir itir (6). Olayn ustalk yn patlatma mhendisinin tayin ve kontrol edemedii kaya zellikleri (dayanm, yaps, su durumu)gibi jeolojik etkenlerin iyi tannmas, anlalmas ve doru yorumlanmasnda yatar. rnein kullanlacak patlayc madde cinsinin kaya zelliklerine gznnde tutularak seilmesi. Yeni alacak bir ocakta kullanlacak delik apn ve delik makinasn bir mhendisin seebilme imkan olabilir. Ama eskiden beri alan bir ocakta grevlendirilen patlatma mhendisinin mevcut makine ve delik apyla en iyi sonucu alacak ekilde dier tasarm parametrelerin semesi de bir ustalk konusudur. Patlatma tasarmnn bilimsel yn daha ok mhendisin kontrolunda olan etmenleri kapsar. yi paralanm, kolay yklenebilir geveklikte ve ykseklikte bir yn elde etmek ve bu ilem srasnda alanlara, makinalara ve evreye zarar vermemek bir ok etkene baldr. Bunlar yle sralanabilir (1, 6, 7): - Kaya zellikleri - Patlayc madde zellikleri, cinsi, seimi, miktar ve dalm - Delik yeri, ap, eimi ve boyu - Patlatma geometrisi - Basamak aynalarnn ekli ve durumu - Pasa kabarmasnn etkileri - Delik dzeni tipinin etkileri - Dilim kalnl ve delikleraras mesafenin etkileri - Delik taban paynn etkileri - Sklamann etkileri - Atm grubu ekli ve boyutunun etkileri - Yemleme ve ateleme dzeninin etkileri - Ateleme srasnn etkileri ve ateleme yntemleri - Gecikme zamannn etkileri.

4.1. KAYA ZELLKLER Kaya zellikleri atm sonucunu nemli lde etkiler. rnein formasyon kili gibi plastik zellik gsteriyorsa kovan yapma ihtimali vardr. Bu durumda ok (darbe) enerjisinden ok gaz (ykma) enerjisi fazla olan bir patlayc madde kullanmak, dilim kalnl ve delikleraras mesafeleri dikkatle semek ve mmkn olduunca az tutmak gibi nlemler gerekebilir. Kaya gevrek (krlgan) fakat masif ise kayann paralanmasnda birincil krlma mekanizmalarnn iyi i grmesi bakmndan patlayc maddenin yksek kudretli ve yksek patlama hzl olmasna zen gsterilmelidir. ok eklemli ve atlakl zayf kayalarda formasyon zaten paralanm olduundan dk younluklu ve dk patlama hzl fakat fazla gaz karan patlayc maddeler tercih edilmelidir. Formasyonun u durumu da nemlidir. Sulu deliklerde kullanlacak patlayc maddenin suda znmeyen ve sudan etkilenmeyen cinsten olmasna zen gsterilmelidir. Yukarda belirtildii gibi kayalarn dayankll, eklem, fay, tabakalanma gibi yapsal unsurlar ve su durumu patlatma tasarm iin nemlidir. Atchison (2) paralanma ilemine etki eden kaya zelliklerini younluk, dalga iletim hz, karakteristik empedans, enerji yutma zellii, basn dayanm, ekme dayanm, deikenlik durumu (homojen ve isotropik olmay), yapsal durumu (eklem, tabakalanma vb) olarak yeralmaktadr. Uygulamalarn da gsterdii gibi kayann younluu arttka patlatlabilirlii da glemektedir. Hemphill (8) bunlarn dnda kayann elastik modl (elastik katsays) arttka kayann direncini arttn ve krlmasnn zorlatn, Poisson orannn deiik olmasnn ise kayann nceden atlatlabilirliini (presplitability) kolaylatrdn sylemektedir. Tamrock (9) patlatma elkitabnda kayann patlatlabilirliine etkiyen unsurlardan yapsal durumu, salaml, homojenitesi yannda kayann krlabilir, dvlebilir, ekilebilir veya esneyebilir olmasnn da nemli olduuna iaret edilmektedir. Dick ve arkadalar (10) da kayann sertlii, boluklu olup olmad ve kil damarlar, ayrm onlar vb. bulunup bulunmasnn da nemli olduunu eklemektedirler. Divrii Demir Madeninde yaptmz bir almada m3 bana gerekli patlayc madde miktar ile kayann darbe dayanm arasnda olduka yakn bir iliki olduu grlmtr (11). 4.2. Patlayc Madde zellikleri, Cinsi, Seimi, Miktar ve Dalm 4.2.1. Patlayc Madde zellikleri Bugn piyasada satlan pek ok cins patlayc madde vardr. Gnmzn patlayc maddeleri daha emniyetli, daha gvenilir ve daha etkilidir. Her patlayc maddenin kendine zg zellikleri ve uygulama alan vardr. Yanl patlayc madde veya uygun patlayc madde uygun olmayan biimde kullanldnda sonular tehlikeli, maliyeti yksek ve retim verimi dk olur (12). Bu nedenle patlayc maddelerin birbirleriyle karlatrlmasnda, seim ve kullanlmasnda gz alnan baz zellikleri yledir (4, 8, 9, 10, 13, 14, 15), - Gc (kudreti) - Patlama (ateleme) hz - Younluu - Suya dayankll - Dona dayankll - Gaz zellikleri (ldrcl) - Patlama ss ve zgl gaz hacmi - Hassasiyeti - Depolanabilirlikleri

Patlayc maddenin gc onun ierdii enerji miktarnn veya i yapma kabiliyetinin bir gstergesidir. Dinamitlerin ama gc ierdii nitrogliserin yzdesi olarak ifade edilmektedir. rnein %60 normal dinamit arlka %60 orannda nitrogliserin ierir. Ancak dinamitlerdeki bu g tanm yanl anlamalara yol aabilmektedir. yle ki %60lk dinamit, %30luk dinamite gre iki kat kuvvetli anlamn tamaz (8, 13, 14). Ancak rnein %40lk amonyum nitratl dinamit %40lk normal dinamitle ayn kudrettedir demek doru bir tanm olur. Patlayc maddelerin kudretini daha ok, yaygn olarak bilinen belirli bir patlayc maddeye (%35 NGL ieren dinamite veya Blasting Gelatine) gre vermek tm dnyada kullanlan bir yntemdir. Bu karlatrma ynteminde iki trl kudret karlatrmas yaplr. Birincisi arlka kudret olup herhangi bir arlktaki patlayc maddenin gc, ayn arlktaki Blasting Gelatinin kudretinin %si olarak tanmlanr. kincisi hacimce kudret olup herhangi bir hacimdeki patlayc maddenin ayn hacimdeki Blasting Gelatinin kudretinin %si olarak tanmlanr. Patlayc madde seiminde nemlidir. Patlama hz ile patlayc maddenin delik iindeki younluunun arpm olan patlayc empedans kayann yerinde younluu ile basn dalgas yaylma hznn arpm olan kaya zyapsal empedansna yakn olmaldr (9). Patlama hz, dk hzl patlayc maddelerde 1500-2500 m/sn., yksek hzllarda 2500-7000 m/sn arasnda deiir. Patlama hz patlayc madde cinsi, ap, patlaycnn skmlk arj esnasnda derecesi, scaklk ve yemleme miktar gibi faktrlerden etkilenir. Her patlayc cinsi iin bir kritik ap vardr ki bu apn altnda olduunda patlayc madde patlamaz. Genel olarak ap, delik iinde skmlk derecesi, scaklk ve yemleme miktar arttka patlayclarn patlama hzlar artr. ekil 5 patlayc madde ap ile patlama hz ilikisini gstermektedir.

ekil 5 : Patlayc madde apnn patlama hzn etkilemesi

Patlayc maddelerin younluklar da nemlidir. Genel olarak younluu fazla olan patlayc kullanmak demek ayn hacimde daha fazla patlama enerjisi bulundurmak demektir. Kartus (okum) eklinde satlan dinamitlerde younluk rnein 5 kglk kolideki lokum adedi kyaslanarak bulunabilir. rnein 5 kglk bir kolide A cinsi dinamitten 40 adet, B cinsi dinamitten ise 5 kglk kolide 30 adet lokum varsa (lokum boyutlar ayn olmak artyla) B tipi dinamitin younluu daha azla demektir. Patlayc madde younluu kg/cm 3 olarak verilir. zellikle ANFO gibi taneli ve delie dklebilir patlayc maddelerin delik dndaki younluu kadar delik iindeki younluu da nemlidir. Eer ANFO delie basnl hava ile flenirse delik iindeki younluu (skml) artar. rnein darda younluu 0.8-1.0 kg/cm 3 arasnda deien ANFO delie sktrlarak arj edildiinde younluu 1.2-1.25 kg/cm3e kadar arttrlabilir. Ancak patlayc maddeleri sktrmann da bir snr vardr. nk ok fazla skan patlayc madde patlamaz, oka duyarsz olur. rnein ANFO younluu 1.25 kg/cm3den fazla ise patlamayabilir. Patlayc maddelerin delik iindeki miktarlar da genellikle kg/m (delik metraj bana miktar) olarak ifade edilir. ekil 6 delie dklebilir veya pompalanabilir patlayc maddelerin younluu ile delik ap bilindiinde delik metraj bana patlayc madde miktarn vermektedir. Lokum tipi patlayc maddeler delii tamamen doldurmayacandan ekil 6da delik ap yerine, (lokum ap ve sopayla sktrlma derecesi de gznne alnarak bulunan) lokum demeti ortalama ap kullanlabilir. Patlayc maddelerin suya dayankllklar da nemlidir. zellikle sulu deliklere konulacak patlayc maddelerin suya dayankllklarnn iyi veya ok iyi olmas gerekir. Orta

derecede suya dayankllar da delikte uzun sre bekletilmemek artyla ak ocaklarda kullanlabilir. Suya dayanm olmayan patlayc maddeler ksmen veya hi patlamayarak kaza riski ve ekonomik kayp dourur. Patlayc madde patlama reaksiyonu sonucu baz gazlar oluturur. Bunlar CO2, CO, N2, NO2 gibi gazlardr. Bazlar zehirleyici, bazlar boucu olan bu gazlar havalandrmann yetersiz olduu yer alt ilerinde zellikle nemlidir. Ak ocak patlatmalarnda gazlarn ldrc tehlikesi ok azdr. Patlama ss ve zgl gaz hacmi de patlayc madde seiminde nemlidir. Patlama ss, patlayc madde patladnda ortaya kan enerji miktar olup kcal/kg olarak llr. zgl gaz hacmi ise normal artlar (0oC ve ? civa basnc) altnda 1 kg patlayc maddeden patlama sonucu kan gazlarn hacmidir. Kayada yaplan i veya gaz basnc etkisi hem patlama ss ve hem de gaz hacmine baldr. Gazlarn scaklkla genlemesi zerine s enerjisinin %30-40 dorudan kayann paralanmasna harcanr. Patlayc maddelerin patlama sonucu kard s ve gaz hacmi arttka patlayc madde daha ok i yapar. Patlayc maddelerin hassasiyeti ate alma kabiliyetlerinin bir gstergesidir. Bu bakmdan patlayc maddeler ok hassas, az-hassas gibi snflara ayrlabilir. 8. numara kapslle dorudan atelenebilen (tm dinamit cinsleri) patlayclar ok hassas grubuna girer. Az-hassas olanlar 8. no kapslle dorudan atelenemezler ve patlayc karmlar snfna girerler (10). Bunlar rnein ANFO ve yar-akkan (slurry) patlayc karmlardr. Bu patlayclar baz durumlarda (artlar uygunsa) dorudan atelenebilirler. rnein karma giren katk maddeleri ok ince tlmse, younluu fazla ise, ap fazla ise, su yoksa, zellikle scaklk ve sktrlmlk fazla ise dorudan 8. no kapslle atelenebilirler. Hassasiyet ayn zamanda ateleme baladktan sonra patlayc maddenin patlamay devam ettirebilme kabiliyetinin de bir gstergesidir. te yandan hassasiyet, darbe, srtnme veya okla ve alevle kazanan atelenebilme zelliini de gsterir. Dier bir deyile tama ve kullanma koullarn da belirler. Patlayc maddelerin depoda bozulmadan uzun zaman kalabilirlikleri, emniyetle depolanabilmesi iin zel bina ve tedbirler gerektirip gerektirmeme derecesi de patlayc madde seim ve kullanlmasnda rol oynar. 4.2.2. Patlayc Madde Cinsleri Yukarda aklanan zellikleri gznne alndnda bugn endstride yaygn olarak kullanlan ve ticari piyasada nemli yeri olan patlayclar unlardr. A Ateleyici patlayclar B Yksek hassasiyetli patlayclar C Patlayabilir karmlar

A Ateleyici Patlayclar Bunlar ok hassas ve patlamas ok kolay patlayclardr. Adndan da anlalabilecei gibi bunlar dier patlayclarn ilk atelenmesinde dier bir deyile kapsl (ve infilakl fitil) imalatnda kullanlrlar. Bakr veya aluminyum yksklere konurlar ve bunlarn patlamasyla meydana gelen ok iddetli darbe veya ok daha az hassas olan esas patlayc maddeyi patlatr. Kapsl imalatnda kullanlan bu patlayclar byk miktarda gaz karmaz ve dorudan kaya patlatma ilerinde kullanlmaz. Ancak yerel ve ok kuvvetli ok yarattklarndan dinamitleri atelemekte kullanlrlar. B Yksek Hassasiyetli Patlayclar Btn cins dinamitle bu gruba girerler. Bunlarn patlama hz genellikle 2500-7500 m/sndir. Patlamalar bir kapsln verdii ani ve ok iddetli ok ile balar ve patlama sonucu ok

miktarda ve yksek basn altnda gaz karrlar. Bylece kaya okla paralanr ve gaz basncyla ileri pskrtlr. Bunlarn eitleri yledir (8, 9, 10, 14): Nitrogliserin esasl dinamitler, Amonyum nitratl dinamitler, Jelatin dinamitler, Yar-jelatin dinamitler Antigrizutin Nitrogliserin esasl dinamitler taneli bir yapya (grnme) sahiptir. Nitrogliserin yansra nitroselloz, hatta tala ierirler. Nitrogliserin diatomit veya kizelgura (SiO2) emdirilir. Kartular erimi muma batrldndan suya direnleri yeterli dzeydedir. Anma kudretleri ierdikleri nitrogliserin yzdesi ile ifade edilir. rnein %35, 50 gibi gaz zellikleri bakmndan tehlikelidirler. Amonyum nitratl dinamitlerde taneli grnmldr. Bu dinamitlerde nitrogliserin miktar ok azaltlmtr. Nitrogliserin hassaslatrc olarak kullanlr. Esas enerji kayna amonyum ve sodyum nitrattr. Bu dinamitler s ve oka daha az hassas, suya daha az direnlidirler. Gaz zellikleri hem nitrogliserin hem de amonyum nitrat esasl dinamitler genellikle ak ocaklarda dip arj veya yemleyici olarak kullanlrlar. Bunlarn kartular sudan etkilenmemeleri iin delie krlmadan atlmaldr. Jelatin ve yar-jelatin dinamitler sudan etkilenmeyecek bir yapya sahiptirler. Bu dinamitlere ilave edilen nitrokoten (selloznitrat) nitrogliserin ile birleerek kvaml ve yapkan bir jel oluturur. Nitrokoton yzdesi arttka yapkanlkta artar. Nitrokoton ile nitrogliserini zndrerek elde edilen suya direnli jel suda erimez ve dinamit katk maddelerini birbirine yaptrr. Normal jelatin dinamitler (amonyum nitratsz) yksek su direnleri ve younluklar, plastiklikleri ve gas zellikleri ile depolanabilirliklerinin iyi olmalaryla tannrlar. Jelatin dinamitler genellikle ok sert kayalarn patlatlmasnda ve sva tipi atmla patar paralamada kullanlrlar. Amonyum nitratl jelatin dinamitler, normal jelatin dinamitlerdeki nitrogliserin yerine amonyum nitrak ikamesiyle yaplmlardr. Fiyatlar daha ucuz, kudretleri ve suya direnleri daha azdr. Gaz zellikleri iyi olmakla birlikte depolanabilirlikleri ktdr. En ok, %40 anma kudretli olanlar yumuak veya orta-sert kayalarn patlatlmasnda kullanlr. Yar jelatin dinamitler amonyum nitrat esasl dinamitlerin ucuzluu ile jelatin dinamitlerin su diren zelliklerini tayacak ekilde yaplmlardr. Gaz zellikleri iyi, scaa dayankllklar ve depolanabilirlikleri zayftr. Genellikle natlatma (presplitting) uygulamalarnda kullanlr. Antignizutin dinamitler yer alt kmr madenlerinde metan ve kmr tozu patlatmalarn nlemek zere yaplmlardr. Nitrogliserin, amonyum nitrat, nitrokoton gibi katklarn dnda zellikle alev bastrc ve soutucu sodyumklorit ierirler. C Patlayabilir Karmlar Ak ocaklarda esas delik arj olarak kullanlan balca iki trl patlayabilir karmlar vardr. Bunlar - Kuru patlayc karmlar (ANFO) - Sulu patlayc karmlar (Slurry, Water Gel, Emulsiyon)

Patlayabilir karmlar adndan da anlalabilecei gibi kendi balarna patlayabilir zellikte olmayan iki veya daha fazla maddenin kartrlmasyla oluturulur. Bu iki maddeden

biri yakt (fuel) dieri oksitleyici (oxidizer) dir. Patlayabilir karmlarn en byk zellii, dorudan doruya 8. nolu kapslle patlatlamaylar ve dinamit gibi kuvvetli ateleyiciler (yemleme) gerektirmeleridir. C.1. Kuru Patlayc Karmlar Yapmnda su kullanlmayan ve 8. nolu kapslle patlatlamayan her karm kuru patlayc karm olarak adlandrlacaktr. En bilinen rnei, ANFO olarak adlandrlan amonyum nitrat (AN) ve 2 No. fuel oil (FO), (veya mazot) karmdr. sveli Norrbin ve Ohisson amonyum nitratn (AN) baz hassaslatrclar ve nitrogliserinle kullanlabileceinin patentini 1867de alm olmalarna ramen (5, 15), ANFOnun endstriyel dzeyde kullanmna 1950li yllarda geilmitir (5, 8, 14, 15). Amonyum nitrat toz (kristalize) veya hap (prill) eklinde olabilir. Hap eklinde AN ok aamal bir ilemden sonra (doal) gaz + hava kuru amonyak; amonyak + nitrik asit AN zeltisi elde edilen AN zeltisinin 30-60 m ykseklikteki bir kuleden fiskiye ile pskrtlme sonucu damlacklarn aaya dene kadar katlamalar ile elde edilir (15). Bu haplar soutulur, kurutulur ve yzeyleri diatomit ile kaplanarak yapmalar nlenir. Haplar da aynen kristalize ANda olduu gibi standard torbalarda satlr. Haplarn en byk avantaj gzenekli olmalardr. Gzenekler; 1 ANn mazotu daha iyi emme ve tutmasn 2 Daha hassas olmalarn salarlar. Younluu 0.8-0.85 gr/cm3 olan toz ANa karn, hap AN younluu 1.4-1.5 gr/cm3 olabilmektedir (15). ANFO en basit biimde arlka %94.3 orannda AN ve %5.7 orannda mazot (2. no fuel oil) kartrlarak yaplr. Baz hallerde karma odun kmr, odun tala veya dier hidrokarbonlarda yakt olarak (mazot yerine) konulabilir, hatta nem ve sertleme nleyici maddeler de eklenebilir. Yakt oran %5.5 ile 6 arasnda ANFO en yksek enerji verimine ve patlama hzna ular. Eer O2 azl (yakt %6dan fazla) varsa enerjisi az olur ve CO gibi zehirleyici gaz karr.O2 fazlal var ise (yakt %5den az) bu kez de verim der ve tehlikeli NO, NO2 gazlar kar, ANFO patlatldnda ak sar duman vermesi iyidir. Portakal rengi-ak kahverengi duman ise yetersiz yakt durumunu gsterir ki bu iyi kartrlmamaktan veya ANFO bekleyince mazotu szlerek ayrldndan ve AN suda zndnden olabilir. ANFOdan iyi verim almak iin nitrata iyice ezerek topaksz ve toz halinde olmasn salamak ve doru oranda mazot ile iyice kartrmak gereklidir. Bunu salamak iin kartrc olarak bir betoniyer kullanlabilir. Mazotun szlmesini nlemek iin ANFOyu kullanlaca zaman hazrlamak veya %1 orannda odun tala eklemek iyi birer nlem olabilir. ANFOnun baarl kullanlmas baka baz faktrlere de baldr. Bunlarn banda arj ap gelir. ANFO deliklere dklerek konuluyorsa arj ap delik apna eit olur. arj ap arttka patlama hz artar. Bu da ANFOnun daha ksa zamanda patlamas ve gcn kayaya daha youn biimde uygulamas ve daha iyi i yapmas anlamna gelir. ANFOnun patlayabilecei en az ap ?. Bu apta patlama hz 2400 m/s olup, ANFOnun bu apta patlayabilmesi zel koullara baldr. Hap ANFO 2'' apl delikte 2800 m/s hzla patlayabilir. Toz (kristalize) ANFOnun kesin olarak patlayabilecei ap 3'' olup, patlama hz 3170 m/s dir. ANFO ap 10'' atktan sonra patlama hz artmaz. ANFOnun verimli patlamasnda nemli dier bir husus arj younluudur. Delik dnda younluu 0.8-0.85 gr/cm3 olan ANFO, delie basnl hava ile pskrtlerek delik ii (arj) younluu 1.2 gr/cm3 kadar artrlabilir. Bu durum da ANFO en yksek verimle patlar. Uygulamada genellikle ANFO delie dklrse younluu 0.9-0.95 gr/cm3, basnl havayla arj edilirse 1.1-1.15 gr/cm3 olur. Younluun 1.2 gr/cm3 den fazla olmas da zararldr. Bu durumda ANFO fazla sktrldndan duyarszlar (sarlar) ve patlamaz (dead pressed ANFO).

Gemite baz ak ocaklarda delik dibindeki yeme (dinamite) ilk ate ANFOnun ortasndan geen infilakl fitille verilmi, ancak fitilin yukardan aaya doru ilerleyen infilaki sonucu ANFO sktndan patlamad durumlar grlmtr. Bu nedenle infilakl fitille atelemede ANFO delie dklecek olursa, skmaya ramen younluu 1.2 gr/cm 3 deerinin altnda kalr ve ANFO patlayabilir. Dier seenekler de yemlemenin yukar taraftan yaplmas veya atelemenin ya elektrikli kapslle veya ok tp (NONEL) ile yaplmas olabilir. ANFO dorudan doruya 8 no.lu kapslle atelenemez. Bu nedenle bir yem kullanmak gereklidir. Yemler her eit dinamit olabilir. Yurtdnda bu maksatla imal edilmi (300 gr, 500 gr gibi deiik arlklarda paketlemi zel yemler vardr. Trkiyedeki uygulamalarda ANFO miktarnn %3-5 orannda dinamit kullanld grlmektedir. Byle bir orann bilimsel ve teknik gerekesi yoktur. Divrii demir madeninde yaptmz bir aratrmada (17) 150-300 kg ANFO konulan deliklerde 2.5 kg dinamitin yem olarak kullanld grlmtr. Yem miktar 1 kga kadar drldnde de baarl ateleme yaplabildii kantlanmtr. Bu konuda otoriteler miktar belirtmemekte, nemli oran faktrlerin; a Yemin patlama hznn ANFO patlama hzndan ok daha yksek olmas b Yem apnn, delik (ANFO arj) apna yakn olmas. olduunu vurgulamaktadrlar (4, 7, 15). ANFO fiyat nitrogliserin esasl dinamit fiyatnn en az drtte biri, en ok yars kadar olabilmektedir. Bu ucuzluu nedeniyle ak ocak madenciliinde en ok kullanlan patlayc maddedir. Trkiyede Kasm 1985 fiyatyla ANn tonu 167.000 TLdr. Nakliye, mazot kartrma iilii de konulduunda bu fiyat 210.000 TLye ulamaktadr. Dier taraftan ayn tarihte GOM II dinamitin tonu 560.000TL, jelatinitin 500.000 TLdr. Bu durumda ANFO fiyat bu dinamit fiyatlarnn srasyla %38i ve %42si oranndadr. ANFOnun hassasiyeti daha dk olduundan tamas ve kullanmas daha emniyetlidir. zellikle delie dkme olarak konulduunda delii tmyle doldurur. Bu fiziksel kavramann %100 olmas demektir. Fiziksel kavrama faktr patlayc ap/delik ap olarak ifade edilir. Bu faktr %100 olduunda patlayc madde delik duvarna temas ettiinden enerjisini (darbesini) kayaya hibir kayp olmakszn verebilir ve patlatma verimi yksek olur. Yukarda saylan yararlar yansra ANFOnun sakncalar da vardr. Bunlar; a) Suya dirensiz oluu, b) Dk patlama hz, c) Dk younluu, d) Delik doldurma sresinin uzunluu, e) yi ezilmez ve kartrlmaz ise verim dkldr.

Bu sakncalar fazla delik hacmi gerektirmesine, verimsiz patlamalar sonucu oluan sk ynlarda ekskavatr randman dklne, trnak problemine, yol aarak maliyet artlarna neden olabilmektedir. Sulu patlayc karmlar ANFOnun bu sakncalarn gidermek iin imal edilmilerdir. C2. Nolu Patlayc Karmlar Sulu patlayc karmlar amonyum, sodyum kalsiyum gibi nitrat tuzlar (oxidizer), madeni yalar, mazot, aluminyum gibi yaktlar (fuel) ve mikrocam balonlar, veya TNT gibi hassaslatrclarn suda zndrlmesi veya askda tutulmas ile yaplrlar. Sulu, patlayc karmlar, sulu deliklerde patlamayan ANFOya bir seenek olarak gelitirilmilerdir. Balca trleri; a amursu karmlar (Slurry) b Yar akkan karmlar (Water gel) c Krema tipi karmlar (Emulsiyon) olarak adlandrlr. Aslnda yar-akkan karm, tam bir amursu karmdr ve bu iki terim birbiri yerine kullanlr (10). Krema tipi karmlar amursu veya yar-akkan karmlardan fiziksel zellik ve grnm olarak farkl olup, ilev bakmndan ayn devi grrler. Her karm bir ailenin fertleri olarak saymak uygundur. amursu karmlarda (tm sulu karmlar bundan byle bu ekilde anlacaktr) su oran %5 ila %40 arasnda deiir. Dier katk maddeleri de rnein AN %40-%70, TNT %20-%35 oranlarnda konulabilir. Dier bir deyile sonsuz eitte amursu patlayc karm yapmak mmkndr. Sulu patlayc karmlarn su direnci jelatin dinamitlerinkine eit veya daha fazla olup, ok iyi olarak tanmlanabilir. Ancak her cins iin kesin olmayp, kompozisyonuna uygun kullanlp kullanlmadna da baldr. amursu karmlarn enerji ierii kompozisyonuna bal olarak 700 kcal/kg ile 1460 kcal/kg arasnda deiir. Younluklar ise ou 1.1-1.35 gr/cm 3 arasnda olmak zere 1.05-1.8 gr/cm3 deerindedir. Grld gibi younluklar suyun younluundan fazla olduundan sulu deliklerde kolayca dibe kerek suyu delikten dar atar ve suda erimedii ve su ile karmad iin yksek verimle patlar. Enerji ierikleri ve younluklar gibi patlama hzlar da kompozisyonuna gre 3500 m/sn-5500 m/sn arasnda deiir. Patlama hz ayn zamanda delik apna gre de deiir (ekil 5).

Younluklarnn fazla olmasnn bir yarar da belirli aptaki (hacimdeki) bir delie daha fazla patlayc enerjisi yerletirmesi mmkn klmasdr. Bunu bir rnekle aklamakta yarar vardr: Younluu 1 kg/dm3 olan ANFO (927 kcal/kg), deliin bir dm3 hacmine 1 kg miktarnda konulabilecek ve sonuta 927 kcal enerji verecektir. Younluu 1.4 kg/dm3 olan amursu karm ise bir dm3 hacime 1.4 kg miktarnda konulabilecek ve enerji verimi dk (760 kcal/kg) olsa bile sonuta 1.4 kg x 760 kcal/kg = 1064 kcal toplam enerji verecektir. Bylece kaya iyi paralanabilecek veya ayn delie daha fazla enerji yerletirilebildii iin delikleraras mesafeler bytlebilecek ve daha randmanl madencilik yaplabilecektir. Ancak burada amursu patlayclarn ANFOya gre ok daha pahal olduunu belirtmek yararl olacaktr. Ancak aluminyum ve TNT iermeyen karmlar daha gsz ve daha az youn olmalarna ramen ucu olduklar iin sulu deliklerde ANFOya seenek olabilir. Maliyet ynne ileride deinilecektir. amursu patlayc karmlar, yemle patlatlabilecek kadar hassas, fakat dinamit gibi kazaen (darbe, ok, alev) kolayca patlamyacak hassasiyettedirler. Ancak yine de bunlar bir patlayc maddedir ve dikkatle tanmal ve kullanlmaldr. Emniyetlilikleri dinamitlerden fazladr. erisinde TNT olmayan amursu dinamitlerin katk maddeleri kendi balarna patlayc zellik gstermediklerinden bunlarn tanmas ok emniyetlidir. Ancak karm hazrlandktan sonra patlayc madde olumutur ve dikkatle kullanlmaldr. amursu patlayc karmlar atelemek iin ne tr ve miktar yem gerektii ilgili firmadan renilmelidir. nk hassasiyeti kompozisyonuna gre deitiinden her yem, her cins amursu patlayc karm ateleyemez. Hazrlama tesisinde veya delikte fazla beklemesi veya yaknndaki bir atmn basnc nedenleriyle hava kabarcklar (veya mikro cam baloncuklar) kam bir amursu patlayc karm duyarsz olabilir ve patlamayabilir. te yandan atelemede infilakl fitil kullanlacaksa, delik apna ve fitil gcne bal olarak infilakl fitiller amursu patlayc karmlarn atelenmesinde kt etkiler yapabilir. Bu nedenle infilakl fitil kullanlacaksa, amursu karm imal veya dizayn eden firma ile konumakta yarar vardr. Sulu patlayc karmlar kvamlarna (akkanlklarna) gre ya dklebilir veya pompalama gerektirir zelliktedir. Bu bakmdan genellikle zel kamyonlarla deliklere arj edilir. Plastik torbalar iinde satlan ve torbal olarak delie arj edilenleri de vardr. Sulu patlayc karmlar teknolojisi ok yeni ve henz gelime safhasndadr. O bakmdan bu tr patlayc madde kullanmak isteniyorsa, uzmanlara, danmak, literatr takip etmek ve ok deiik firmalardan (oca gezdirip koullar gsterdikten sonra) teklif istemek akllca bir yoldur. amursu patlayc karmlarn yararlar suya direnli olular, delik doldurma ileminin hzl olmas, delii tamamen doldurmas (fiziksel kavrama %100) ve sudan ar olarak saylabilir. Sakncalar ise ANFOdan pahal olmas, yurtdndan temin edilebilmesi ve ok atlakl boluklu kayalarda formasyona szarak (kaybolacak) maliyeti arttrmasdr. 4.2.3. Patlayc Madde Seimi Patlayc maddelerin balca zellikleri ile cinslerini nceki altblmlerde grdk. Bylece patlayc maddelerin cins ve zelliklerini gznne alarak kullanacamz patlayc maddeyi seebilecek dzeye geldik. Ancak patlayc madde seimine etki eden baka faktrler de vardr. Bunlar fiyat (maliyet), istenen paralanma derecesi, kaya koullar, delik makine park, delik ap durumu, iklim durumu gibi antiye koullar, emniyetlilik ve temin edilebilirliktir. stenen paralanma derecesi ve yn geveklii kaz makinasna baldr. rnein bir Dreglayn bir ekskavatre gre (dier koullar ayn) daha iyi paralanma gerektirir. nk halatl

olduundan doldurmada kepeye kumanda etmek ok gtr. Ayrca istenen paralanma derecesi ekskavatrn kepe byklne gre deiir. Kk kepeli ekskavatr randmanl ykleme iin iyi krlm (kk) para gerektirir. Kaya koullar da nemlidir. Yumuak veya ok atlakl kayalarda dk younluklu, dk gl patlayclar, sert ve masif kayalarda ise yksek younluklu ve gl patlayclar iyi sonu verir. Kil gibi plastik formasyonlarda da fiziksel kavrama orann drmek veya daha ok gaz basnc verebilen patlayc kullanmak gerekebilir. Mevcut delme makine parknn delebilecei bir delik ap vardr. Kullanlacak patlayc madde bu ap ile uyum salayacak biimde seilmelidir. Bugn 2''-15'' arasnda deien aplarda delik delen makinalar vardr. Delik ap kldke daha hassas ve gc yksek patlayclar, delik ap bydke daha az hassas, daha az gl patlayclar (ANFO, slurry) en ucuz ve en verimli patlamay salarlar. Kullanlacak patlayc madde seiminde delik delme maliyeti de nemlidir. Ayrca kayann sertlii, younluu ve masiflii arttka delik delme maliyeti de artar. Byle kayada ucuz olduu iin ANFO kullanmak, delik maliyetinin fazlal nedeniyle toplam maliyetin artmasna neden olur. Bu durumlarda delme + patlatma maliyetini en aza indirecek optimum zmn bulunmas gereklidir. ou hallerde patlayc madde gc ve younluunun ayarlayarak (ANFOya Alminyum ilave etmek ve basnl havayla arj etmek Slurry kompozisyonunu deitirmek gibi) da optimum zm bulunabilir. Kuru deliklerde kaya koullarna uyum salayan her tr patlayc madde kullanlabilir. Ancak byk apl deliklerin dk maliyetle delinebildii kuru formasyonlarda en ucuz patlatma ANFO ile gerekletirilebilir. Ksmen sulu deliklerde su seviyesine kadar suya dayankl (slurry vb.) sudan stte ise ANFO gibi patlayclar kullanlabilir. Ancak dip arj olarak slurry, kolon arji olarak ANFO kullanlmas dnlen hallerde, artan patlayc madde maliyeti kaz, ykleme ve tama maliyetlerindeki d ile karlanmaldr. Benzer ekilde dip arj/kolon arj uygulamas byk atm gruplarnda kullanlacaksa delme maliyetinden yaplacak tasarruf, patlatma ve onu izleyen ilemlerde olacak maliyet artlarn amaldr. Sulu patlayc karmlar ancak ok sulu deliklerde kullanmak ucuz olur. Eer seyyir bir motopompla sulu atmak mmknse bu halde de ANFO kullanmak daha ucu zm olabilir. Bu durumlarda Slurry maliyeti ile ANFO + drenaj maliyeti karlatrlmaldr. Delikler kuru olsa bile delme maliyeti ykseklii nedeniyle ucuz ANFO yerine, daha seyrek delinmi dzendeki (daha az maliyet) deliklerde daha pahal Slurryi kullanmak cazip olabilir ve toplam maliyeti azaltabilir. Patlayc maddelerin seiminde depolama, hazrlama, tama kolaylklar ile mevcut personelin eitim durumu da gz nne alnmaldr. Bu zellikle emniyet asndan nemlidir. Bir dier faktrde patlaycnn kolay temin edilebilirliidir. rnein yurtd kaynaklara baml bir patlayc maddenin geliinde aksamalar olmas ocakta ilerin durmasna ve maliyet artna sebep olabilir. klim durumu da hem depolama ve hem de kullanl bakmndan nemlidir. rnein ANFOyu Amazon gibi bir havzada depolamak bozulmasna neden olabilir. zellikle 8. No kapsl hassas (TNTli) Slurrylerde ok dk scaklklarda patlamayabilir.

4.2.4. Patlayc Maddenin Delikteki Miktar ve Dalmnn (arj eklinin) Etkileri Her delie konulan patlayc madde miktar, deliin etki (patlatma) alanlarna giren belirli bir hacimdeki kayann patlatlmasna yeterli olmaldr. Dier bir deyile kullanlan delik ap, istenen dzeyde patlatma yapmaya yetecek miktardaki patlayc maddeyi alabilecek hacmi salamaldr. Yeterli miktardaki patlayc delik apnn ok geni olmas nedeniyle delik dibinde kalyorsa (ekil 7a) patlayc madde basamakta dey ynde iyi datlmam demektir. Dier bir deile arja yakn olan basamak alt ksmlarnda paralanma iyi olacak, buna karlk sklamann olduu basamak st ksmlarnda zayf paralanma ve iri bloklar (patar) oluacaktr. ekil 7b ise plan grn olarak geni apl ve birbirinden uzak deliklere konulmu arj ile kk apl ve birbirine yakn deliklere konulmu arjlar arasndaki fark gstermek iin verilmitir. Burada her iki uygulamada patlatlacak basamaklarn ayn hacimde olduunu ve kullanlan patlayc madde toplam miktarlarnn eit olduunu vurgulayalm. Bu durumda patlayc madde, byk delik uygulamasnda daha byk fakat daha uzak ktleler halinde kayaya datlm olmaktadr. Kk delik uygulamasnda ise patlayc madde daha kk ve daha sk ktleler halinde daha iyi serpitirilmi olmaktadr. Bu tarlaya gbrenin byk ve uzak bekler halinde ylmasyla, iyice serpitirilmesi arasndaki farka benzemektedir. Daha iyi serpitirilmi gbreden daha iyi sonu alnabilecei gibi, daha iyi datlm patlaycyla daha iyi paralanma elde edilir. Yukarda da vurguland gibi deliklere arj, kayann paralanmasnda maliyet-etkinlik en iyi (maksimal) olacak ekilde yerletirilmelidir. Ksa deliklerde, daha pratik ve maliyet etkinlik daha iyi olduu iin srekli arj kullanlmaldr. Uzun (derin) deliklerde, maliyet-etkinlik deil ama teknik randman en yksek olduundan kademeli arj kullanlmaldr (ekil 8). Zayf ve kuvvetli kayalarn ardalanmal olarak bulunduu deliklerde arj kademeleri kuvvetli kaya, sklama kademeleri zayf kaya bantlarna yerletirilmelidir (ekil 8). Aksi uyguland takdirde patlayc madde zayf kayay sktrmakla kalacak (delik kovan yapacak) ve zayf kaya bile yeterince paralanamayacaktr. Sert kaya band ise ok az paralanacak ve iri bloklar oluacaktr. Patlayc maddenin patlamasyla yaratlan basn birim deformasyon dalgas (BDD iddeti arj boyu/arj ap oran ile doru orantldr. Hagan (7) arjn boy/ap oran 0dan 20ye kadar arttrldnda BDD iddetinin de arttn ancak 20den sonra sabit kaldn sylemektedir. yi paralanma oluumu iin, arj boy/ap oran 20den az ise dilim kalnl (B) da azaltlmaldr. rnein 8 in apndaki (20 cm) bir delie konan ANFOdan maksimum BDD alabilmek iin ANFO arj boyunun 20 cmx20 =400 cm veya 4 m olmas gerektii bulunur. Basamak ykseklii / delik ap (K/d) orannn 60dan az olduu ak iletmelerde delikler iki kademeli arja uygun uzunlukta deildir. Kademeli arj K/d oran 60dan byk olduunda kullanlmaldr (7). Delme maliyetinin ykseklii veya elde mevcut delik makinalarnn geni apl olmas nedenleriyle, kk apl deliklere geridn olmayacandan, birok ak iletmeler kademeli arj uygulamas iin basamak yksekliini (K/d < 60) arttrmaktadrlar. Devaml arjn zellikleri yledir; - Delik doldurma ilemi basit, zaman ksa ve maliyeti azdr. - Patlama sonucu oluan yn daha gevektir. - Daha fazla arj kullanldndan pahaldr. Kademeli arj zellikleri ise yukarda saylanlarn tamamen tersidir. Ak iletmelerde ok sral atmlarda yksek etkinlik iin, zellikle basamak aynalarnn az meyilli, deliklerin ise dik olduu durumlarda, n-sra deliklerde arj boyu ve dalm ok nemlidir. n-sra arjlar ok uzun tutulursa arjn st taraftan pskrmesi olasl nedeniyle hava oku ve frlayan kaya oluur (ekil 9a). n-sra deliklerde arj boyu ksa tutulursa, st tarafta paralanma yetersiz olacandan ikinci sra deliklerinin st ksmlarnda dilim kalnl (yk) ok artar ve atm baarsz olur (ekil 9b). Bu sorun (n sra deliklerde tepeden tabana ayn dilik kalnl salanarak) basamak aynasna paralel delikler delerek giderilebilir.

Patlayc maddenin (arjn) delie yerletirilmesinde ve arj boyunun saptanmasnda genellikle aada verilen bantlar kullanlr (4, 5, 9, 18). Dip arj Boyu, hb = 1.3 x B (Dilim kalnl) Sklam Boyu, ho = B Delik Boyu H ise Kolan arj boyu, hp = H 2.3 x B Deliklere patlayc madde yerletirme seenekleri iin baz rnekler ekil 10da verilmitir (5). Bu seeneklerde kullanlan patlayc madde cinsleri, fabrikasyon patlayc maddeler, %35 NGL dinamit, Anmonit (hap ANFO) ve nabit (toz patlayc madde) olmak zere eit, ocakta hazrlanan patlayc maddeler, ANFO ve AN-TNT Slurrysi olarak iki eittir. 4.3. DELK YER, API, EM, BOYU 4.3.1. Delik Yeri Delik dzeni patlatma mhendisince saptanr. Balca delik dzenlerinden (kare, gen, dikdrtgen vb.) birini semi olan mhendis, yapm olduu patlatma hesabna gre delikleraras mesafeleri de saptam bulunur. Deliklerin verilen dzende ve mesafelerde delinmesi nemlidir. ekil 11 dzgn bir dzende ve eit uzaklklarda delinen deliklerde, her deliin (veya patlayc maddenin) etki alann gsteren dairelerin nasl uygun bir biimde kesitiklerini ve en az seviyede patlatmadan etkilenmeyen (arj kudretinin eriemedii) ksm kaldn gstermektedir. ekil 12 ise deliklerin tasarlanan yere delinmemesi durumunda delik etki alanlarnn uygunsuz ekilde kesitiklerini gstermektedir. Bu durumda dairelerin fazla aktklar ksmlarda kayann ar krlmas, dairelerin kesimedii yerlerde ise yetersiz paralanma meydana gelmektedir. Yetersiz paralanma blgeleri basamak taban ksmnda trnaklar (paralanmam kaya ykseltileri) basamak st ksmlarnda ise patarlar (ekskavatrn kepesine smayan bloklar) oluturmaktadr. Bu nedenle delinecek delik yerlerinin nceden llp, kazk dikilerek belirlenmesi deliklerin istenen dzende delinmelerini salayacaktr. Bu durumda delik yeri arsa bile bu ok az ve ihmal edilebilir olacaktr. Telafi edilebilir delik hata payn sveliler (4, 5, 18) F = 0.05 + 0.03 x K, Finliler (9) ise F=0.05 + 0.03 x H olarak almaktadrlar. rnein 12 m yksekliindeki bir basamakta (F=0.05 + 0.03 x 12 = 0.41 m) delik hata paynn 41 cm veya daha az olmas ihmal edilebilirlik iin gereklidir. 4.3.2. Delik ap Delik ap (d) nin seimi; - Patlatlacak kaya zelliklerine - stenen paralanma derecesine - Basamak yksekliine - ap arttka salanabilecek delme maliyetindeki azalmaya baldr. Kaya sert ve masif ise hem delik delme masraflarn azaltmak, hem de en iyi paralanmay salamak iin kk delik aplar gerekir. Yumuak ve orta-sert kayalarla, ok atlakl formasyonlarda geni ap daha uygundur. Kk para istendike delik ap kltlmeli, byk para isteniyorsa delik ap bytlmelidir. Ak ocaklarda basamak ykseklii mevcut ekskavatr kapasitesine gre seilir. Delik ap da belirlenen basamak yksekliine (veya basamak yksekliinin belirledii maksimum dilim kalnlna) gre seilir. Bu konuda deiik yaklamlar vardr. Gastafsson (4) ve Nitro Nobel (18) delik ap (d) ile dilim kalnl (Bmax) arasndaki ilikiyi, Bmax K/2 kouluyla Bmax = 45 x d (metre) olarak tanmlar. Langefors ise dilim kalnl (B), delikleraras uzaklk (S), kaya patlatlabilirlik katsays )c) , patlayc madde arlka kudreti (s) ve delik iindeki younluu (P) ve atm glk katsays (f) ile delik ap arasndaki banty (S/B) fcP.s 33d B= olarak verir.

Tamrock (9), delik apnn basamak yksekliinin %0.5 ile %1i arasnda olmas gerektiini savunmaktadr. Hagan (7) ve dier baz uzmanlar da maksimum delik apnn basamak yksekliinin 1/40 1/80 (%2.5-%1.25) arasnda deitiini ak ocaklarda yaptklar gzlemlerde grmlerdir. rnein 15 m ykseklikteki bir basamakta 9'' (229 mm) apnda delik kullanlyorsa d/K oran (229/15000) %2 olur (veya d = K/65). Kk apl delik uygulandnda delme, yemleme, ateleme maliyetleri artar, arj, sklama ve devreyi balama ilemleri emek-youn olur. Delik ap bykse szkonusu maliyetler der, iilik azalr. Ancak byk apl deliklerin bir sakncas vardr. Byk apl delik kullanldnda delikleraras mesafeleri arttrmak gerektiinden, bu durum atlaklar aras uzaklklar fazla (iri bloklu) olan formasyonlarda her bloa bir delik isabet etmemesi ile sonulanacak ve paralamann yetersiz olmasna yol aacaktr (ekil 13). 4.3.3. Delik Eiminin Etkileri Ak ocaklarda delikler ya dik veya meyilli olarak delinir. Piyasada hem eimli hem de dik delikler delebilecek ekipman olmasna karn uygulamada daha ok dik delik kullanlr. Buna karlk basamak aynalar daima eimli bir ev oluturur. Bu durumda delie doldurulmu patlayc maddenin nndeki, paralamas ve atmas istenen yk delik dip tarafnda fazla, st tarafnda az olur (ekil 14). Bu ise daha nce de deinilen (ekil 9) grlt, hava oku, frlayankaya sorunlar ve yetersiz paralanma sonucunu yaratr. Bu sorunun zm aynaya paralel eimli delik delinmesidir (ekil 15). Eimli delik delmek daha zordur ama aada sralanan pek ok yarar vardr, - Patlatma sonucunda daha ufak para ve daha gevek yn elde edilir. - Sabit dilim kalnl (B) vererek tabanda Bmax almas riskini yokeder. - Alt basamaktaki ar atlamalar nedeniyle bu basamakta olabilecek delme zorluklarn azaltr. - arjn geri tepmesini nleyerek geri-atlatmay azaltr. Bylece dzgn ayna, durayl ev oluur. - Daha fazla sayda delik sras ile atm mmkn klar. - Dilim kalnl ve delikleraras mesafelerin artna yol aarak patlatma randman artna neden olur (ekil 15). - Tabanda trnak kalmas sorununu azaltr veya yokeder. Baz sakncalar da yle sralanabilir: - Eimli delii delmeye balamak zordur. - Delik yeri armas fazla olabilir. - Delme operatrleri zerinde yakn kontrol gerektirir. Bu kontrol deliin istenen ynde meyilli delinmesi iin gereklidir.

4.3.4. Delik Boyu Delik boyu arttka, delme srasnda olabilecek delik sapmas da artar. Bu durum basamak alt ksmlarnda dilim kalnlklar (B) ile delikleraras mesafelerin (S) hatal olmasna yolaabilir. B ile S olmas gerekenden az ise paralanma fazla, ok ise paralanma yetersiz olur. Delikler dik ise delik boyu, H = K + U; delikler eimli ise H = k (K+U) bantlar ile bulunur (ekil 16). Bu bantlarda: H = Delik boyu K = Basamak ykseklii U = Delik Taban Pay K = Eim Faktr

Dzgn ve yatay bir basamak taban profili oluturabilmek iin deliklerinin taban seviyelerinin ayn kotta olmas gerekir. Bunu salamak iin dzgn basamaklarda eit boyda, engebeli basamaklarda ise deiik boyda delikler delmek gerekir (ekil 17a). Dzgn basamakta eit boyda olmayan deliklerden ksa olan nde ise tabanda trnak kald gibi arka sralardaki deliklerinde baarsn etkiler (ekil 17b). Delik boyu ok fazla olursa ekil 17cde belirtilen sakncalar yaratr. Delik boylarnn etkisi ekil 18de de aklanmtr. 4.4. PATLATMA GEOMETRS 4.4.1. Basamak Aynalarnn ekli ve Durumu yi paralanm ve gevek (yeterince ileri frlatlm) bir yn elde edebilmek aada verilen koullarda zordur, - Ayna delik ekseniyle ok byk bir a oluturuyorsa (ayna paralellikten ok uzaksa, ekil 19a). - Delik aynay kk bir ayla atyorsa (ekil 19b). - Ayna nceki atmlarda biraz atlatlmad ise - Ayna nceki atmdan kalan pasa ile engellenmise (ekil 19c). En baarl atmlar, ya paralel, aynaya yeterince yakn (kesme as byk) ve nndeki eskiden kalma pasa ynlaryla engellenmemi deliklerle yaplr. Aynadaki yn ve dzensizlikler atm serbestisini (serbest yzey fonksiyonunu) etkileyerek paralamay yetersiz klar. Atmlar daima serbest yzeye doru yaplmaldr. Bir nceki atmn yaratt atlaklardan patlatma gazlar atmosfere kaarak, yetersiz paralanma sorununa yolaabilir. 4.4.2. Pasa Kabarmasnn Etkileri Bilindii gibi kayalar paralannca kabarr. Dier bir deyile kayann yerinde hacmi, kaya krlnca artar. Paralar kldke hacim art da artar. Ateleme gecikmesiz kapsllerle yaplyorsa tm delikler (ndekiler ve arkadakiler) ayn anda patladndan kabarma az fakat yn sk ve kazmas g olur. Gecikmeli kapsl kullanmnda yeterli gecikme zaman ile doru ateleme sras uygulandnda kabarma fazla ve yn gevek ve kazmas kolay olur. Kolay kaz-ykleme yapabilmek iin malzemeye en az %25 kabarma imkan tannmaldr diyen Hegana (7) kar, Tamrock (9) %30-40 kabarma imkan tannacak ekilde patlatma tasarm yaplmaldr demektedir. Langefors kabarmay temin etmek iin 2:1 eimli deliklerde arj boyunun 0.04 x K kadar, 3:1 eimli deliklerde arj boyunun 0.08 x K orannda arttrlmasn tavsiye etmektedir. K > 2xB max olan yksek basamaklarda kabarma iin ekstra arj zellikle gerekir. 4.4.3. Delik Dzeni Tipinin Etkileri Ak maden ocaklarnda basamak patlamalarnda kullanlan balca delik dzenleri ekil 20de verilmitir. Bunlardan kare dzeninde dilim kalnlklar, delikleraras mesafeye eit alnr. Dier bir deyile delikler bir karenin drt kesini oluturacak ekilde delinir. Bu dzende delikler birbiri arkasna geldiinden basamak iinde patlayc madde iyi datlmam olur ve iripara ve trnak oluum riski artar. Bu dzen daha ok yumuak malzemelerin (rnein kmr) patlatlmasnda tatminkar sonular verir. ebe delik dzeninde ise delikler bir ekenar genin kesini oluturacak ekilde delinir. Bu dzende delikleraras mesafe, dilim kalnlnn %15i (S=1.15 x B) deerinde olup, patlayc madde basamak iinde daha iyi datlm olur. sve dzeninde ise delikler ok fazla artlarak (S=4xB) delikleraras mesafenin dilim kalnlnn drt katna eit olmas salanr. Bu dzende ayn sradaki deliklerin birbirleriyle yardmlamas daha az olacandan bu dzen daha ok masif, homojen ve sert yapdaki kayalar iin uygundur.

Halen birok iletmeciler iaretlemesi ve delmesi kolay olduundan kare veya dikdrtgen delik dzenlerini kullanmaktadr. Bununla birlikte gittike daha ak bir ekilde anlalmaktadr ki ebe delik dzeni daha etkilidir. Ayrca bu dzen gecikmeli kapslle atelemede, ateleme sras ve bylece atm ynn deitirebilmede son derece esneklik imkan verir. 4.4.4. Dilim Kalnl ve Delikleraras Mesafenin Etkileri Dilim kalnl ve delikleraras mesafe daha nce tanmlanmt (ekil 4). Buna gre dilim kalnl (B) n sra delikler ile ey aynas veya iki delik sras arasnda serbest yzeye dik yndeki uzaklktr (delik nndeki yktr). Delikleraras uzaklk ise ayn sradaki delikler arasndaki uzaklk olup deliklerin (kollamas) yardmlamas bakmndan nemlidir. Belirli patlatma koullar altnda, uygun ekilde paralanm ve gevetilmi kaya hacminin maksimum olduu ve makul taban koullar (trnaksz) salayan bir en uygun dilim kalnl (B0) vardr. B0 yle olmaldr ki, patlatma gazlarnn atmosfere yayld ana kadar gazlar btn enerjilerini kayaya paralama iinde kaybetmelidirler. Ocakta uygulanan dilim kalnl B, en uygun dilim kalnl B0dan az olduundan basn dalgasyla (darbeyle) paralanma artar, fakat gaz (pskrtme) enerjisiyle krlma azalr. B < B 0 olduunda basnla oluan atlaklar aynaya uzanr ve gazlar bu atlaklardan kaarak enerjilerini boa harcarlar. Hava-oku ve frlayan kayada olan artlarn paralanma ve yn geveklii aleyhine olduunu sylemeye gerek yoktur. ikayetlere yol amalarna ilaveten, hava-oku ve frlayan kaya olgular patlatma enerjisinin randmansz kullanmnn (dk verimin) en ak iaretleridir. B > B0 olduunda, delikteki patlayc maddenin nndeki yk fazla demektir. Bu durumda patlatma enerjisinin ou birincil krlma mekanizmalarnda (darbeyle krlma ve atlamada) harcanr. Serbest yzeyden yansmayla paralanma (dilimlenme) ve atlaklarn alp uzamasyla paralanma ok az veya yetersiz olur. Bunun sonucu olarak krlma yetersiz, yn skk ve randman dk olur. Ayrca paralanan malzemenin ileri frlatlmas yeterli dzeyde (veya hi) olmadndan geriye kalan enerji ar yersarsntlarna ve geri atlatmaya neden olur. Daha nceden atlm pasa kaldrlmadan yaplan atmlarda durum budur. Dier bir deyile B > B0 olduunda malzeme sadece yukar doru kabarr ve yersarsnts ile geri atlamaya yolaar. Bu olay merminin geri tepmesine benzer. ok sral atmlarda n-sra deliklerin dilim kalnlnn fazla olmamas ok nemlidir. Gecikmeli kapsllerle ikinci sra delikler ateleninceye kadar geen sre iinde, eer ilk sra arjlar kendi dilimini kaya ktlesinden koparmay baaramaz ise, dilimlerin birbiri peisra koparlmas asla baarlamayacak, paralanma ve yn geveklii azalacak ve hem yersarsntlar hem de geri atlatma artacaktr. Kuvvetli ve masif kayalarla, ok iri bloklu formasyonlarda iyi paralanma istendiinde B ve S olduka kk olmaldr. ri para isteniyorsa veya formasyon ok atlakl (paralanmay atlaklar kontrol ediyor) ise B ve S byk alnabilir. Genellikle maksimum dilim kalnl B max = 45 x d (delik ap) alnr (1, 4, 5, 9, 18). Ancak hem optimum dilim kalnl (B0) hem de optimum delikleraras mesafenin (S0) tespiti pekok faktre baldr. Bunlar; - Delik ap - Basamak ykseklii - Kaya zellikleri - Patlayc madde zellikleri - stenen paralanma, yn geveklii ve ileri frlatmadr. Tamrock (9) en uygun dilim kalnlnn, B0 = 25 40d (m) olduunu sylerken Hagan (7) B0 = 20 35d (m) deerinin ak iletmelerde yaygn olarak kullanldn belirtmektedir. Gustafsson (4)

ve Nitro Nobel (18) Bmax = 45 x d koulu ve delik delma hata payn F = 0.05 + 0.03H (m) alarak B0 = Bmax F bantsn kullanmaktadrlar. Langefors (5) (S/B) fcP.S 33d B0= bantsn vermektedir. Bu formldeki dier semboller Blm 4.3.2.de tanmlanm bulunmaktadr. Dilim kalnl ile basamak ykseklii ilikisine gelince Langefors (5) yksek basamaklar K 1.8 x B, Gustafsson (4) ise K 2 x B olarak tanmlamaktadr. Alak basamaklar ise Langefors (5) K < 1.8 x B, Gustafsson (4) K < 2 x B olarak tanmlamaktadrlar. Ak ocaklardaki basamaklar yksek basamak snfna girmektedir. B0 deeri, zayf ve kuvvetli basamaklarn ardalanmal olduu basamaklarda, kuvvetli kaya damarlarnda yeterli paralanma salayacak ekilde olmaldr. Tabakal (sedimanter) kayalarda, basamak tabannda istenen, kesmeyi salamaldr (paralanma ok nemli deildir). Kuvvetli patlayc maddeler kullanldnda B ve S deerleri artrlabilir. Zayf kudretli patlayclar kullanldnda B ve S azaltlmaldr. stenen paralanma derecesine gre; iri para isteniyorsa d, B, S deerleri bytlmeli, kk para istendiinde kltlmelidir. B ve S kk tutulduunda yn gevek, kaz ilemi kolay, byk tutulduunda yn sk, kaz zor olur. Benzer ekilde, krlan kayann ileri frlamas B ve S kk olduunda fazla, byk olduunda az olacaktr. Delikleraras mesafe S0, B0 deeri saptandktan sonra hesaplanr. Bunun nedeni S0 ile B0 ilikisinin delik dzenine bal olmasndandr. Kare delik dzeninde S 0 = B0 olur; dikdrtgen dzeninde S0/B0 oran 1 ila 1.5 arasnda deiir. Ekenar gen ebe dzeninde S0 = 1.15 x B0 dr.

4.4.5. Delik Taban Paynn Etkileri Delik taban pay (0) deliin basamak taban seviyesi altnda kalan ksmdr. Ak iletmelerde hzl ve ucuz kaz-ykleme ve tama ilemleri basamak taban seviyesinde paralanmann iyi olmasn gerektirir. Bu da uygun bir delik taban pay uygulamasn zorunlu klar. Eer hi taban pay verilmemise veya gereinden az ise basamak taban seviyesinde iyi kesilemeyecek ve trnak veya yksek taban problemleri oluacaktr. Gereinden ok delik taban paylar da aadaki sorunlar yaratacaktr; - Delme ve patlatma harcamalarnda art - Yer sarsntlarnda art - Basamak tabannda istenmeyen atlamalar. Bylesine atlam bir formasyon (bir alt basamak) delinirken matkap ve tij skmalar, delme glkleri, deliin yknt yapmas ve delik dzenlerinin bozulmas ok olasdr. - Patlamada dey ynde hareketlerin art. Bu durum hem geri atlamaya hem de arka sralarda bulunan henz atelenmemi deliklerin kablo veya fitillerinin kopmasna yolaar. Delik taban pay uzunluu kaya tipinden ve delik eiminden etkilenir. Delik taban pay sert kayalarda normalden biraz uzun eimli deliklerde biraz ksa olmaldr. Delik taban pay hesabnda Hoek (1) U = 0.2 03xB Gustafsson (4), Langefors (5), Nitro No bel (18) U = 0.3xB, Tamrock (9) U = 0.3 x 0.4xB bantlarn kullanrken Hagan (7) U = 8xd (zel hallerde 10-12d) bantsn nermektedir.

Yetersiz delik taban pay (ksa delik) nedeniyle oluan trnak n yaratt problemler aada verilmitir. - Kaz gl, ekskavatrlerde kazma (kepe dii) krlmalarnn ve halat kopmalarnn artmas, ekskavatr tamir ve bakm ileri ile bunlarn maliyetinin artmas, - Ekskavatr sefer zaman (cycle time) artar, retim der - nili kl ocak ii yollar kamyonlarn hzn drr, tama kapasitesi azalr. - Kamyonlar bozuk satnda ilerlerken sk sk makas ve sspansiyon keserler. Tamir masraflar artar. - Bozuk yollarda sarsla sarsla giden kamyonlardan den paralar ile trnaklar kamyon lastikleri yrtar, andrr veya kopartr. Lastik harcamalar artar. - makinalarnn (arzalar nedeniyle) faal saat yzdesi der ve retim maliyeti artar - Daha sonra yaplacak atmn baarsn etkileyebilir. Trnak yaratan balca sebepler; basamak tabannda Bmaxn almas, ok yksek basamaklarda delik sapmalar, yetersiz delik taban pay, delik dibinde yetersiz (gsz) arjdr. Normalden ksa delik taban paylar ancak ve ancak: a Tabakalar basamak tabanna paralel ise b Delik dibinde arj gc arttrlmsa (ANFOya Al-tozu ilavesi, dipte dinamit veya TNTli Slurry) c Delikler Eimliyse kullanlabilir. 4.4.6. Sklamann Etkileri Sklama patlayc madde konulmu deliin azna yerletirilen patlayc olmayan maddeden yaplm tkaca denir. Bu tka enerjinin havaya kamasn nleyerek onu kayaya yneltir ve iyi paralanma ve yn gevekliine olumlu katkda bulunur. yi sklama delikteki yksek gaz basncn uzun sre muhafaza eder. yi sklama kg-patlayc madde bana yaplan i miktarn (patlatma randmann) artrr. Bu patlamay takib eden ilemlerin (ykleme, tama vb.) toplam maliyetini artrmakszn delme ve patlatma maliyetlerini azaltr. Dahas, uygun tipte ve boyda sklama kullanldnda B0 mesafesi artrlabilir. Sklama malzemesi olarak iri, keli, krlm kaya, delme makinas pasas veya kumaakl kullanlabilir. Sklama malzemesi olarak krlm kaya, delme makinas pasasndan teknik olarak daha etkindir. Delme pasasnn yaygn kullanm hazr ve ucuz olmasna balanabilir. Pasa, hemen delik banda hazrdr, baka malzemeler ise delik bana getirilmek zorundadr. Keli, krlm kayann yararlarn grdkten sonra bile birok ak iletmeciler bu daha etkin malzemeyi delik bana getirmenin abas, zaman ve maliyetini dnerek delme pasas kullanmaya devam etmilerdir.

Hangi tr malzeme kullanlrsa kullanlsn, bunun kuru olmasna dikkat edilmelidir. Ya ve gerekenden ksa boyda olan sklama malzemesi tpdeki di macunu gibi delik azndan pskrerek dar atlmakta ve patlayc madde enerjisinin kaybna yolaarak patlatma veremini drmektedir. Sklama boyu hesabnda Tamrock (9) ho=0.7 1xB, Hoek (1) ho = 0.67-2xB, Gustafsson (4), Langefors (5) ve Nitro Nobel (18) ho=B ve Hagan (7) ho = 20 60xd bantlarn kullanmaktadrlar.

Zayf ve ok atlakl kayalarda uzun sklama boylar gerekirken, salam ve masif kayalarda ksa sklama boylarnn yeterli olabildii tecrbelerle grlmtr. Sklama boylarnn uzun olduu durumlarda basamak st tarafnda paralanmann iyi olmas iin sklama kolonu arasna bir cep arj (3-5 kg dinamit, pocket charge) konulabilir (7). Yetersiz sklamann yaratabilecei problemler patar, trnak ve geri atlatma oluumu ile hava-oku, grlt ve frlayan kaya sorunlardr. 4.4.7. Atm Grubu ekli ve Boyutunun Etkileri Olabildiince ok sayda delikten oluan byk atm gruplar oluturulmaldr. ok sayda kk atm gruplar uygulamas elektrikli ekskavatrlerin enerji kablolarnn daha fazla kez toplanp serilmesine, ekskavatrlerin retimden daha ok sayda ekilmesine ve bylece ekskavatr faal zaman ve randmannn dmesine, retim maliyetinin artmasna zorunlu olarak yol aacaktr (17). ekil 21, 120m x 20 m boyutundaki byk bir atmda ekskavatr kablosunun bir kez toplanp serilmesi gerekli olurken (3 saat i kayb), 40m x 10m boyutundaki toplam alt kk atmda kablonun alt kez toplan serilmesi (6x2 = 12 saat i kayb) gerekliliini aklamaktadr. Dier taraftan atm gruplarnn her iki kenarnda kayann yrtlmasnn g, paralanmasnn snrl olduu, buna karn atm grubu ortasnda krlma ve paralanmann daha iyi olduu bilinmektedir (7). rnein 40 m boyunda adet atm grubu kullanldnda en az 4 grup snr olumasna ramen, 120 m boyunda bir adet atm grubunun snr says iki olmaktadr (ekil 21). Bylece patlatlan toplam hacim ierisinde iyi paralanm kaya hacmini arttrmak mmkn olacaktr. retkenlik asndan genellikle bir seferde mmkn olduunca ok delik srasnn atelenmesi tercih edilir. Delik sra says arttka genellikle para kkl artar (boyut klr). Bununla birlikte, maalesef, sra says arttka geri atlatma ve yersarsntlar artar. Bu, ok sral bir atmda geriye doru gidildike, dilimlerin birbirleri peisra atmlarnn daha da glemesi nedeniyledir (ekil 22). Hatta bu durum frlayan kaya sorunlarna bile yolaabilir. Tecrbelerimize gre gecikmesiz kapsllerle en ok iki sra, gecikmeli kapsllerle de en ok 5-6 sra kullanldnda pratik olarak sorun grlmemektedir (7). 4.5. YEMLEME VE ATELEME DZENNN ETKLER 4.5.1. Yem cinsi, miktar, konumu ve ateleme yn Yem ateleme hzlar ve hassasiyetleri dk olan kuru (ANFO) ve sulu (amursu, yarakkan veya krema tipi) patlayc karmlar delikte esas patlayc madde olarak kullanldklarnda bunlar atelemede kullanlr. Yem olarak yksek hzl, hassas ve 8. no kapslle dorudan patlatlabilen her trl patlayc madde kullanlabilir. Bugn dnyada ya yerel piyasada mevcut dinamitler veya fabrikasyon yemler kullanlmaktadr. Fabrikasyon yemler de esas olarak dinamit hem maddelerinden retilir veya teknelenmi veya kartulanm halde satlr. Ancak bunlarn hassasiyetleri ve ateleme hzlar dinamitlerden daha yksektir. Hazr yemler 150 gr, 500 grlk ambalajlar halinde satlr. Dinamitler ise lokumlar birlikte balanarak demet haline getirilir. Hazr yemlere ve dinamit demetlerine normal olarak kapsl konulur. Baz ak iletmeciler kapsln arzal kmas olaslna kar iki adet kapsl yerletirirler.

Yem miktarna ilikin olarak belirli bir kural yoktur. Trkiyede delie konan nitrat miktarnn %3-5i orannda yem koymak gibi bir alkanlk vardr. Bunun teknik ve bilimsel gerekesi yoktur. Divrii demir madeninde 150-300 kg nitrat konulan deliklere 2.5 kg (%1.7%0.8) dinamit konulmaktadr. Yem miktarn 1 kga (%0.7-%0.35) drdmzde de ANFOnun baaryla atelendii gzlemlerimizle kantlanmtr (17). Yemin fazla kullanlmas demek, yemden sadece ateleme iin deil patlatma enerjisini artrmak iin de yararlanlyor anlamna gelir. Bu maliyet art dnda bir sakncas yoktur. Bu konuda otoriteler yemin atelenmesinde nemli olan faktrlerin, a yemin patlama hznn ANFO patlama hzndan (2400-4000 m/sec) daha yksek olmas b yem apnn, delik (ANFO) apna yakn olmas olduunu vurgulamaktadrlar (4, 7, 15). Yem patlayc madde sabit bir hzla ve arjn mmkn olduunca en fazla yzdesi atelenecek ekilde ilev grmelidir. rnein 311 m apl deliklerde dkme ANFOyu ateleyebilmek iin 150 grlk paket yemler kullanldnda, ANFO patlamas belirli bir sabit hza ancak 1.5 mlik bir mesafede ulaabilir (7). Yemin konumuna gelince, yem patlayc madde kolonunun st tarafna, ortasna veya alt tarafna gelecek ekilde yerletirilmektedir. Alttan atelemenin, stten atelemeye gre yararlar unlardr (7): a) Ateleme dalgas ve basn birim deformasyon dalgas (BDD) cepheleri, paralanmay zendiren (artran) iki veya daha fazla serbest yzeyin bulunduu delik az blmne doru yaylr, bylece paralanma daha iyi olur. Tersine BDD cephesi delik dibine doru yayldnda, dalga enerjisi atm yaplan basaman altndaki basamakta birincil krlma mekanizmalar yoluyla istenmeyen atlaklar oluturaca gibi, serbest yzey bulunmay nedeniyle patlatma enerjisinin geri kalan da kaybolup gidecektir (yersarsnts). b) Ateleme alttan yapldnda delik dibinde gaz basnc stten atelemeye gre daha yava der. Bu, dipte kuvvetli bir patlama tesirinin istendii basamak. Taban seviyesinde istenen sonuca ulamaya yardmc olur. Alttan atelemenin avantaj (delik iindeki ykseklii) ksa arjlar iin bile belirgindir. stten ile alttan ateleme arasndaki fark uzun arjlarda en fazla olur. Ak iletmelerde alttan atelemede yem, arjn en altna deil, basamak taban seviyesi hizasna konulmaldr. Alttan atelemenin yarar zellikle elektrikle atelemede belirgindir. Ancak infilakl fitille veya ok tpyle atelemede ANFO, jel veya krema tipi patlayclar ok nedeniyle delik cidarna doru skabildikleri ve duyarszlatklar grlebilmektedir. Alttan atelenen uzun arjlarda arjn st ksmlarnn duyarszlamas bazen ylesine fazla olabilmektedir ki, arjn sadece alt ksm uygun ekilde patlamaktadr (7). Dekapajda ardalanmal yumuak-sert kayalarda kademeli arj uygulandnda yemler arj kademelerinin tam ortalarna yerletirilmelidir. Belirli bir miktardaki arj kk paralara blnr ve arjn birka ayr yerine konulursa patlama hz ve ok dalgas iddeti azalr. Buna karn zellikle sert ve masif kayalarda patlama hz ve ok dalgas iddeti (daha iyi paralanma iin) arttrlmak isteniyorsa, bu kez normal miktarda birden fazla yem, patlayc maddenin (arjn) birka ayr yerine yerletirilmelidir.

4.6. ATELEME SIRASININ ETKLER, ATELEME YNTEMLER 4.6.1. Ateleme Srasnn nemi, eitleri Yemler ya adi kapsllerle ya da gecikmeli kapsllerle atelenir. Gecikmeli kapsl kullanarak ayn anda patlayan delik saysn (patlayc madde miktarn) azaltarak yersarsntlarn, basamaklarn bozulmasn ve heyelan olasln azaltmak mmkndr. ekil 23 ebe V1 dzeninde (S = 1.15xB) deliklerin gecikmeli kapsllerle birbiri peisra atlmasna bir rnek olarak verilmitir. Bu ekilde gsterilen saylar (1, 2, 3 vb.) gecikmeli kapsl numaralardr. Deliklerin birbiri peisra ve belirli zaman aralklaryla atelenmesi, nce atelenen deliklerin paralad kaya bloklarnn yeterince ileri frlatld bir anda, bir sonraki deliklerin atelenmesine imkan tandndan birbiri peisra yeni serbest yzeyler olumakta, bylece kaya daha iyi (kk) paralanabilmekte ve yeterince kabarma (gevek-yn) oluabilmektedir. Gecikmesiz kapsl uygulamasnda yukarda belirtilen yararlarn hibiri olumaz. Bu nedenle gecikmesiz kapsl uygulamasnda ikiden fazla delik sras kullanlmamaldr. Gecikmeli kapsl kullanldnda delik sra says, eldeki gecikmeli kapsl numaralar ve gecikme sresi ile belirlenir. ok sral atmlarda ateleme sras, a Her delikteki patlayc maddenin yeterli uzunlukta (tercihan dbkey) ve gereince yakn bir serbest yzeye doru atelenmesini, b Etkin delikleraras mesafe/etkin dilim kalnl (Se/Be) orannn 3.3-4.0 arasnda deiimini, c Deliklerin olabildiince artmal (e-be) atelenmesini salayacak ekilde dzenlenmelidir. Bu durumda yaplan atmdan en iyi sonu alnr. Gecikmeli kapsllerin bir dier yarar da deliklerin sralararas (nce birinci sra, sonra ikinci sra vb.) gecikmeyle atlmasnda delik dzenine bal olarak sabit olan B ve S deerlerini deitirme olana tanmasdr. ekil 24 sralararas gecikme uygulandnda dilim kalnlnn (B) 1 birim, delikleraras mesafelerin ise (S) 1.15xB birim deerinde (nk delikler ekenar gen ebe dzeninde delinmi) olduunu gstermektedir. Ancak gecikmeli kapsller ekil 24deki gibi (sra sra deil) apraz uygulandnda dilim kalnl (Be) 0.575 birim, delikleraras mesafe (Se) ise 2 birim olmaktadr. Bylece Se/Be oran 2/0.575 = 3.46 olmakta, bylece patlayc madde daha etkin olarak kullanlabilmekte ve daha ufak paralanma salanmaktadr. Ateleme, atm grubunun en fazla sayda delikler iin en uygun birbiri peisra serbestleme ve koparma salayacak bir noktasnda balamas ok nemlidir. Eer atm grubunun her iki taraf da serbest deil ise (ekil 23 a), ateleme atm grubunun bir ucuna yakn (fakat uta deil) bir noktadan balamaldr. Bu simetrik olmayan model daha az ar atlatma ve daha az yersarsntlar yaratr (7). Eer atm grubunun herhangi bir ucu serbest ise ateleme o uta balamaktadr (ekil 23b). Eer bu serbest kenar bir nceki atmn pasas ile engellenmi ise ateleme engellemeden uzak olan uca yakn bir noktadan balatlmaldr (ekil 24). Gecikmeli kapsl uygulama biimlerine ilikin dier seenekler ekil 25de verilmitir. ebe dzeninde delinmi deliklerin ebe V1 dzeninde (ekil 23) atm en ideal sonucu verir. ebe dzeninde delinmi deliklerin de, kare dzeninde delinmi deliklerinde ne V dzeninde ve ne de sra sra gecikmeli atlar, ebe V1 dzeni kadar baarl deildir (7).

4.6.2. Ateleme Yntemleri

Patlatma ilemlerinde iyi sonulara ancak ve ancak delikteki patlayc maddeyi ateleyecek gereler dikkatle seildiinde ve kullanldnda ulalabilir. Bugn dnyada kullanlan ateleme yntemlerini balca iki gruba ayrmak mmkndr: Elektrikle ateleme, elektriksiz ateleme halen kullanlan ateleme yntemlerini yle sralayabiliriz: - Emniyetli fitil-adi kapsl - Elektrikli kapsller (gecikmesiz ve gecikmeli) - nfilakl fitil ve gecikme rleleri - Patlayc svanm ok tp (NONEL) - Gaz patlamal ok tp (HERCUDET) Bugn dnyada en yaygn olarak kullanlan yntem elektrikli kapsllerle atelemedir. En byk yarar ok sayda delii, uzaktan emniyetle ateleyebilmektedir. En byk sakncas da yldrm dmesi, kaak elektrik, statik elektrik ve endksiyon akmlar vb. nedenlerle kazaen atelemeye msait olmasdr. Dier ateleme yntemleri elektrikli atelemenin bu vb. sakncalarn ortadan kaldrrlar ancak onlarn da baz sakncalar vardr. 4.6.2.1. Emniyetli Fitil Adi Kapsl Emniyetli fitil, ortada karabarut ve onu saran ve suya kar yaltm iin parafin, asfalt veya plastie bulanm bir dokumadan oluan kablo grnml bir ateleme aracdr. Bu fitil rnein kibritle tututurulduunda ortasndaki karabarut olduka sabit bir hzda (rnein 100 saniye/metre) ve ak alev kararak yanar. Bu bakmdan yer alt kmr madenlerinde (grizu tehlikesi) kullanlmaz. Her fitilin yanma hz imalatsna gre deiir. Kazalara yolamamak bakmndan bu hz mutlaka imalatlardan renilmelidir. Adi kapsller 6 no. ve 8 no. olarak iki tipte retilir. 8 no. kapsl daha gldr. Kapsller bakr veya alminyum yksk dibine konulan yksek hzl bir esas patlayc (PETN), onun zerine konulan bir yem patlayc (kurun azit) ve ateleme eczasndan oluur (ekil 26) ekil 27de gsterilen doru (90o) ekilde kesilmi bir fitil kapsl iine sokulur ve fitilin geri kmamas iin kapsl az ksm zel pense ile ezilir. Bu fitil tututurulduunda sabit hzda ilerleyen alev sonunda kapsle ular ve ateleme eczasn yakar. Bu ecza yem patlaycy patlatr, o da esas patlaycy patlatr ve kapsl bu patlamasyla iine konulduu yem (dinamit) patlar. Fitiller olduka sabit hzda (rnein 100 sn/m) yandklarndan birka delikten oluan bir atmda fitil boylarn farkl keserek bir eit gecikmeli patlatma gerekletirilebilir. Ancak yanma hz = %10 orannda deiebileceinden gecikme sresi hassas ayarlanamaz. Bu yntemle ateleme tek delik veya az sayda delik atlaryla, patar atlarnda daha ok kullanlmaktadr. 4.6.2.2. Elektrikli Kapsller Elektrikli atelemenin en byk yarar yeterli gte bir enerji kayna (manyeto veya ebeke ceryan) olmak kouluyla ve gecikme kullanlarak, dier hibir ateleme yntemiyle atlamayacak kadar ok sayda deliin birlikte patlatlmasna olanak tanmasdr. Elektrikli atelemede baar aadaki drt genel koula baldr: - Patlatma devresinin doru ekilde seimi ve uygulanmas - Patlatma devresinin gerektirdii kuvvette bir enerji kayna - Elektrikli atelemede kaza sebeplerinin bilinmesi ve nlenmesi - yi kablo balantlar ve devrenin atm ncesi kontrol

Adi kapsllerde olduu gibi, hem gecikmesiz hem de gecikmeli elektrikli kapsller 6 no. ve 8 no. olmak zere iki ayr kuvvette imal edilirler. Elektrikli kapsller de, adi kapsller gibi

yemin (dinamitin) atelenmesi ilevi grrler, tek fark bunlarn elektrik enerjisiyle atelenmeleridir. Elektrikli kapsller balca eittir: - Gecikmesiz elektrikli kapsller, - Yarm-saniye gecikmeli elektrikli kapsller, - Mili-saniye gecikmeli elektrikli kapsller. ekil 28a bir gecikmesiz elektrikli kapsl kesitini gstermektedir. Kapsl bir bakr veya alminyum yksk dibine konulmu esas patlayc ve onun zerindeki yem patlaycdan oluur. Yem patlayc plastik kapl telden gelen cereyann filaman stmas ile atelenerek, esas patlaycy patlatr. Bylece patlayan kapsl delik iindeki yemi (dinamiti) patlatr. Kapsl az, iine nem vb. almamas iin neopren bir tka ile tkanmtr. ekil 28b bir gecikmeli elektrikli kapsl kesitini gstermektedir. Gecikmesiz kapsle gre en nemli fark filaman ile yem patlayc arasna konulmu gecikme elemandr. Bunun dnda filaman da neopren bilezikle evrilmitir. Bir patlatma devresindeki gecikmeli kapsllerin tmne elektrik akm pratik olarak ayn gider filamann snmas ve gecikme eczasn atelemesi de ayn anda gerekleir, ancak gecikme eczalarnn farkl boylar veya cinsleri nedeniyle yanma hzlar farkl olduundan kapsl esas patlayclar farkl zamanlarda atelenir ve bylece kapsller (numaralarna gre) farkl zamanlarda patlar. Elektrikli ateleme halen en yaygn olarak kullanlan ateleme yntemi olmasna ramen kazaen atelemeye en msait olandr. Elektrik ateleme de balca kaza sebepleri unlardr (4, 5, 8, 10, 15): - Frtnal havalarda yldrm dmesi - Elektrikli i makinalar, enerji hatlar ve kablolarndan kaan elektrik. Kaak elektrik 0.05 Amperden fazla ise tehlikelidir. - Yksek voltaj havai hat veya kablolar evresindeki indkleme akmlar, bu hat ve kablolarn yldrm ekmesi ve elektromanyetik ilanlar. - ANFOyu deliklere basnl havayla flemede plastik boru (yariletken boru kullanlmal) kullanlmas, kar ve toz frtnalar, iilerin naylon, perlon, yn giysilerinin srtnmesi gibi nedenlerle oluabilen statik elektrik - Radar, el ve araba telsizi, Radyo ve TV verici istasyonlar yeterince yakn ve gc (watt) ile frekans (Hz) uygunsa. Yukarda belirtilen nedenlerle kazaen ateleme olmamas iin tm dnyadaki eilim, gittike daha yksek rezistanl ve bylece atelenmesi iin yksek amper gerektiren kapsl kullanma ynndedir. Halen filaman direncine gre kapsller eittir (9): - Dk akm elektrik kapsller. Bunlar ateleme iin 1-1.3 Amper akm ve 3-5 mJ/ohm) enerji gerektirir. - Orta akm elektrik kapslleri. Bunlar ateleme iin 3-4 Amper akm ve 120-140 mJ/ohm enerji gerektirir. - Yksek akm elektrik kapslleri. Bunlar ateleme iin 35 Amper akm ve 2500 mJ/ohm enerji gerektirir.

Gecikme zamanna bal olarak balca iki tip kapsl retilmekte ve kullanlmaktadr (4, 5, 8, 9): - Yarm-saniye gecikmeli kapsller (Half-second, HS)

- Mili-saniye gecikmeli kapsller (Mili-second, MS) Mili-saniyeli kapsllere ksa sreli gecikmeli kapsller de denilmektedir. Yarm saniye gecikmeli (500 ms) kapsller genellikle 1-16 numara arasnda imal edilirler ve ilk ateleme anndan itibaren 1 no. kapsl 500 c msde 2 no.1 saniyede (1000 ms) 3 no. kapsl 1.5 saniyede (1500 ms) patlar. Milisaniyeli kapsllerdeki gecikme sreleri imalatya gre deiir. En ok kullanlan gecikme sreleri 8 ms, 13 ms, 17 ms, 20 ms, 25 ms, 30 ms, 35 ms, 40 ms, 50 ms olup; 60 ms, 70 ms, 80 ms, 100 ms, 125 ms, 150 ms, 200 ms gecikme sreleri de ok delikten oluan ok byk atm gruplarnda kullanlabilmektedir. 4.6.2.3. nfilakl Fitil ve Gecikme Rleleri Elektrikli atelemede grlebilen kazaen atelemelerden kurtulmak iin elektriksiz ateleme yntemleri aratrlm ve ilk olarak infilakl fitil bulunmutur. nfilakl fitil, ortasnda kapslle patlatlabilen, ortalama 11 gr/m (5-21 gr/m) miktarnda (15, 20) yksek hzl bir patlayc madde (genellikle PETN) bulunan esnek bir plastik tptr. Yksek kudretli infilakl fitiller 40 gr/m patlayc madde ierir ancak bunlar ok fazla hava-oku yaratrlar. Tpn evresi suya kar direnli maddeler emdirilmi bir dokuma (tekstil) klfla kaplanmtr. nfilakl fitil delikteki yemi (dinamiti) dorudan ateler (yemde kapsle gerek yok). nfilakl fitilin kendisi ise fitile balanm bir kapslle atelenir. rnein uzaktan manyeto ile patlatlan bir kapsl zerine bal olduu infilakl fitili patlatr ve fitil patlamay devam ettirerek delikteki dinamiti, o da rnein ANFOyu patlatr. nfilakl fitilin patlama hz imalatya (iindeki patlaycya) gre 6400-7500 m/sn arasnda deiir. Is veya darbeden etkilenmedii iin her trl kapslle atelemeye gre daha emniyetli patlatma imkan verir. Elektrikli atelemenin ok riskli (formasyonun iletken) olduu metal madenlerde daha ok kullanlr ve kendisi de 8. no adi kapsl emniyetli fitille patlatlr. Genellikle byk taocaklar ve madenlerde yksek hassasiyetli patlayclar atelemek ve zellikle de dzgn (yumuak) patlatma ilerinde kullanlr. nfilakl fitil kullanldnda gecikmeli patlatma delik dnda kalan gecikme rleleri ile salanr. Rleler 5-400 ms arasnda deien srelerde gecikme salayabilir. Gecikme rlesi adeta iki ucu ak bir alminyum boru iine dip taraflar birbirine temas edecek ekilde yerletirilmi iki kapslden oluur (ekil 30). nfilakl fitilin tek sakncas grlt ve hava-oku yaratmasdr. nfilakl fitilin kullanlmasnda dikkat edilecek baz hususlar yledir (4): - Gecikme rlesine sokulacak infilakl fitil, fitil eksenine 90 o ayla kesilmelidir ve zel pense ile sklmaldr. - Paralel fitiller arasndaki uzaklk en az 20 cm olmaldr. - Bir gecikme rlesi ile ona paralel bir fitil aras en az 1 m olmaldr. - nfilakl fitil serilirken fitilin halka ve dm yapmamas gerekir. nfilakl fitil ve gecikme rlesi uygulamalarna rnekler ekil 31, ekil 32, ekil 33de verilmitir.

4.6.2.4. Patlayc Svanm ok Tp (NONEL) Elektriksiz ateleme yntemleri arayna ikinci zm Nitro Nobel firmas tarafndan gelitirilen NONEL ateleme yntemiyle gelmitir (4, 9, 10). Yntem 2 mm i, 3 mm d apnda

(0.5 mm et kalnl olan) ince, saydam plastik tp kullanr. Bu tpn i yzeyine 0.02 gr/m miktarnda, hassas bir patlayc madde tozu svanmtr. Tp ya bir kapsl veya infilakl fitille atelendiinde, atelenen utan dier uca 2000 m/sn. gibi dk bir hzla giden ok dalgas oluur. Bu ok dalgas zayf olup, tpe zarar verecek yeterli enerjisi yoktur. O nedenle dinamiti (yemi) ateleyemez. Dinamiti atelemesi iin dier ucuna szkonusu okla patlayabilecek hassasiyette bir kapsl koymak gerekir. Bu kapsllerin ii tpk gecikmeli elektrikli kapsller benzer. Onlardan tek fark kapsl azndan iki tel kmay ve bunun yerine kapsl azna tp taklmasdr. Nonel ynteminin balca yararlar: - Kaak elektrik ve radyo vericileri etkisi gibi nedenlerle olabilecek kazaen patlamalara kar emniyetlidir. - Serbestken veya sktrlmken s ve darbelere duyarszdr, patlamaz. - Nitrogliserin dinamiti gibi yksek hassasiyetli patlayclar bile kendiliinden ateleyemez. Dier bir deyile dinamitlerle birlikte emniyetle tanr. Basamak patlamalarnda NONEL ile atelenen bir devre rnei ile tp balama detay ekil 34de verilmitir. 4.6.2.5. Gaz Patlamal ok Tp (HERCUDET) Elektriksiz ateleme yntemleri arayna nc bir zm 1975lerde, hemen hemen NONEL ile ayn zamanda, Hercules Inc. Firmas tarafndan gelitirilen HERCUDET ateleme yntemiyle gelmitir. Bu yntem, iinde bir gaz patlamas srp giden bir tpn, okla bir kapsl patlatmas sonucu yemin atelemesinden ibarettir. Bu yntemde yemi (dinamiti) atelemede kullanlan gecikmeli kapsller, gecikmeli elektrikli kapsllerden daha gldr. Hem milisaniye, hem de yarm-saniye gecikmeli kapsller mevcuttur. HERCUDET gecikmeli kapsllerinin, gecikmeli elektrikli kapsllerden tek fark, kapsl azndan iki adet tel yerine iki adet ince tp kmasdr. HERCUDET kapslleri ya delik iinde dorudan yemi ateleme veya delik aznda, delik iindeki patlaycy ateleyecek olan infilakl fitili ateleme eklinde kullanlabilir. HERCUDET kapsllerine ek olarak yntemin dier aksesuarlar dubleks ateleme hatt tp, tek kat kol tp, anon, L ve dier balant elemanlar, devre kontrol cihaz ve azot, oksijen ve yakt blmleri bulunan bir gaz temin cihaz ve gaz patlamasn yavalatacak bir patlatma cihazndan oluur. Sistem patlatma cihazyla balatlan gaz patlamasnn, ana hat tp iinde srp gitmesi ve sonra ayrlarak kol tpleri iinde gaz patlamasnn devam ve gaz patlamasnn ya deli aznda infilakl fitili veya delik iinde HERCUDET kapsln atelemesi eklinde alr. Delik iindeki patlayc madde ise ya dorudan infilakl fitil tarafndan veya kapsln patlatt yem tarafndan patlatlr. Tp iinde srp giden dk enerjili gaz patlamas tpe zarar vermez. HERCUDET kapslleriyle (delik ii gecikme) yaplan bir uygulamaya rnek ekil 35de verilmitir. HERCUDET sistemiyle hazr (prefabrike) yemler kullanlacaksa, yemin ortasndaki deliin, normal kapsllere gre geni olan HERCUDET kapsl ile ok tpnn giriine uygun olup olmad aratrldktan sonra hazr yem smarlanmaldr.

HERCUDET sisteminde delikler tplerle birbirlerine aynen elektrikle atelemede olduu gibi seri veya paralel seriler halinde balanr. Btn HERCUDET devrelerinde tplerin ucu her serinin sonunda atmosfere alr (ekil 33) (9). Tplerin krk ve bkk olmamas gerekir. Tplerin balants tamamlanarak devre oluturulduunda gaz temin cihazndan azot gaz verilip,

devre kontrol cihaz ile devrede kaak veya tkanklk olup olmad aratrlr. Bu kontrol ya azot gaznn basncnda d veya ak miktarnda art olup olmad aratrlarak yaplr. Devre kontrolu, aynen elektrikle atelemede Galvanometre ile yapld gibi nce seri bal kollar, daha sonra da tm devre incelenerek yaplr. Kontrol sonucu olumlu ise, oksijen ve yakttan oluan patlayc karm bir mddet pompalanarak tm devreyi doldurmas (azotu dar atarak) salandktan sonra patlatlr. Gaz karmnn patlama hz 2400 m/sndir. Bu yava patlama hz kapsldeki gecikmeye ilaveten, tp uzunluuna bal olarak bir miktar daha gecikme uygulamas imkan verir. HERCUDET sistemi hava-oku, elektriksel kazalar yaratmamas, arjn patlamasnda kesinti olmamas ve gecikme imkan vermesi nedenleriyle ok yararldr. Gas karm patlatlncaya kadar (devre hazrlanrken) ok emniyetlidir. Tek sakncas elektrikli kapslle ve infilakl fitille atelemeye gre ok farkl olduundan imalatnn bir uzmannn, yntemi uygulayacak ekibi (mhendis, avu ii) eitmesinin gerekli olmasdr. 4.7. GECKME SRESNN ETKLER Gecikmeli kapsl uygulamasnn daha iyi paralanma, daha ileri atarak daha iyi kabarma ve yn geveklii verdii, buna karn yersarsntlarn, frlayan-kaya ve hava-oku sorunlarn azaltt anlaldktan sonra gecikme sresinin ne olmas gerektii (en iyi sonucun hangi gecikme sresi ile alnabilecei) aratrlmaya balanmtr. Langefors (5) en iyi sonucun = k x B bants ile alndn belirtmektedir. Burada: : milisaniye olarak gereken gecikme sresi (rnein 1 no ve 2 no. kapsllerin patlamas arasnda geen zaman) k : 3-5 arasnda deien bir katsay B : metre olarak dilim kalnldr. Hagan ( ) ise yzey gecikme rleleri kullanlarak 229-381 mm (9-15 in) apl deliklerde yaplan gecikmeli atmlarda en uygun sralararas gecikme: - Kuvvetli, masif kayalarda yksek enerji faktrleri iin etkin dilim kalnlnn (B 0) metresi bana 5 ms - Zayf ve/veya ok atlakl kayalarda dk enerji faktrleri iin etkin dilim kalnlnn (B0) metresi bana 10 ms srelerle salanr, demektedir. Hagan (7) ayrca kolay paralanan kayalarda daha ok olabilirken, kuvvetli masif kayalarda en fazla delik sra saysnn 6 olmas gerektiini belirtmektedir. Hagan (7) ayn sradaki iki komu delik arasndaki gecikme sresinin asla 100 msnden fazla olmamas gerektiine, yoksa ar ileri frlatma ve frlayan kaya sorunlar olduuna iaret etmektedir. Sralararas gecikme sresinin, delikii gecikme elemanlar (kapsller) kullanldnda; etkin dilim kalnlnn metresi bana 30 msnye kadar olabilecei (7) ifade edilmektedir. Bunun nedeni delikii gecikme elemanlar uygulandnda ateleme kablosu kopmalarnn olmamasdr. Ancak yzey gecikme rleleri kullanldnda fitilin kopma olasl yksek olduundan gecikme sreleri ksa tutulmaldr. Gustafsson (4) ise Langeforsun (5) belirttii 3-5 arasnda deien k deerinin en fazla iki sradan oluan atmlar iin uygun olduunu syleyerek, kendisi k deerinin 12 olduuna inanmaktadr. Dier bir deyile dilim kalnlnn metresi bana 12 ms gecikme sresini uygun bulmaktadr. Yukarda belirtilen deerlerlerden herhangibiri ocakta kullanlabilir. Elde olunan sonuca gre sre arttrlabilir veya ksaltlabilir. Bunu yaparken, en iyi paralanma iin her delik, bir sonraki delik atelenmeden kendi nndeki kaya dilimini, kaya ktlesinden etkin bir biimde koparmas gerektii hatrda tutulmaldr. Gecikme zaman kayann koparlmas iin gereken zamandan ok fazla ise paralanma iyi olmaz ve ok patar kar. Gecikme zaman olmas gerekenden ok ksa ise gecikmesiz atmlarda olduu gibi ikinci delik atelendiinde, bir nceki

delik henz dilimini etkin biimde paralayp ileri atamam olur. Bu durumda ndeki yk fazlall nedeniyle dey (yukar doru) hareketler artarak aada belirtilen kt sonular dourur: - Krater oluumu - Frlayan kaya - Yetersiz paralanma - Yetersiz ileri frlatma - Ar geri atlatma - Sk yn 5. AIK OCAK PATLATMA TASARIMI Patlama sonularn etkileyen pek ok parametre vardr. Blm 4te bu parametreleri tek tek saym ve patlatma sonularn nasl etkilediklerini incelemitik. Bu parametrelerin bir ksm formle edilebilir, hesaplanabilir ve en nemlisi kontrol edilebilir (deitirilebilir) zelliktedir. Ancak baz parametreler rnein kaya zellikleri vardr ki formllere ve hesaplara kesin olarak katlamazlar. Bu gibi faktrler ancak tahmin edilebilir veya tecrbelerden yararlanlabilir. Halen varolan patlatma tasarm yntemlerinin hemen hepsi az veya ok oranda ama mutlaka tecrbelerle kazanlm baz deerler ierir. Bunlarn teorik bir dayana yoktur. O nedenle literatrde verilen patlatma tasarm formlleri ile yaplan tasarmlar n-tasarmdr. n-tasarm ocakta uygulanr ve sonular dikkatle incelenir. nceleme sonunda sakncal ve yararl hususlar not edilerek bir deerlendirme yaplr. Deerlendirme sonularna gre n-tasarm deitirilerek bir yeni-tasarm yaplr. Yeni-tasarm sonular da izlenip deerlendirilerek gerekirse deiiklik ve dzeltmeler yaplarak tasarm yenilenir. Dier bir deyile btn patlatma tasarm yntemleri deneme-yanlma (trial and error) yoluyla mkemmele ve ideal zme ular. deal patlatma tasarmnn yolu ekil 36da gsterilmitir. Literatrde pek ok patlatma dizayn yntemi vardr. Bunlarn en ok bilinenleri Langefors (5), Gustafsson (4), Nitro Nobel (18), Ash (21), Hemphill (8)n szettii Konya ve Hagan (22) yntemleridir. Gustafson ve Nitro Nobel yntemleri Langefors ynteminin ayn fakat basitletirilmi ekilleridir ve aralarnda ok az fark vardr. Bu nedenle burada esas olarak Langeforsun patlatma dizayn yntemi anlatlacaktr. Ash forml daha sonra Konya tarafndan gelitirildiinden ve Konya ynteminin basitliinden dolay, Konya ynteminden de sz edilecektir.

5.1. LANGEFORSUN PATLATMA TASARIM YNTEM Langefors formllerinde geen sembollerin tanm aada verilmi olup, bir ksm ekil 37de gsterilmitir. d : Delik (matkap) ap, mm Bmax : Maksimum dilim kalnl, m B1 : Pratik dilim kalnl, m

F : Delik-hata-pay, m S1 : Pratik delikleraras mesafe, m U : Delik-taban-pay, m H : Delik boyu, m K : Basamak Ykseklii, m Qb : Dip arj miktar, Kg Qp : Kolon arj miktar, Kg Qt : Delikteki toplam arj, Kg/delik q : zgl arj, kg/m3 1b : metre bana dip arj miktar, Kg/m 1p : metre bana kolon arj miktar, Kg/m hb : Dip arj ykseklii, m hp : Kolon arj ykseklii, m ho : Sklama boyu, m b : zgl delme, m/m3 L : Patlatlacak blm uzunluu, m n : Bir sradaki delik says s : Patlayc maddenin arlka kudreti (%35 NGL dinamite gre), birimsiz P : Patlayc maddenin delik iindeki younluu, Kg/dm3 (Pekleme younluu) o : Basamak tabannda kaya patlatma katsays, Kg/m3 f : Atm glk katsays, birimsiz S/B : Delikleraras uzaklk/dilim kalnl oran, birimsiz c : Kaya patlatma katsays, Kg/m3 Langefors dilim kalnl ile kaya patlatma katsaysnn deitiini aadaki formllerle ifade eder (5): (0.07/B) c c ise m 1.4 B 0.05 c c ise m 15 B m 4.1+=<+=<< L.1 Bilindii gibi ak ocaklarn hemen tmnde dilim kalnl, B, 1.4 ? byktr. Langefors eer bir kayann gerek patlama katsays (c), delik eimine bal olarak atm glk katsays (f), patlayc maddenin delikteki younluu (P) ile %35 NGL dinamite gre arlka kudreti ve S/B ? ve mevcut makinann matkap (delik) ap

(d) biliniyorsa, maksimum milim kalnl Bmaxn aadaki formlle hesaplanacan ifade eder. (S/B) fcP.s 33d Bmax= L.2 Langefors ayrca ? ocaklarda en iyi verimin S/B = 1.25 ve K 1.8 B max olduunda alndn kabul eder ve bu deerleri dizaynda kriter olarak kullanr. Langeforsun patlatma tasarmnda kulland dier formller aada verilmitir: Gustafsson (4) Bmax deeri yukarda verilen bantdan bulunamaz ise, yaklak bir zm bulmak iin Bmax = 45xd formln kullanr. U = 0.3 Bmax L.3 H = k (K+U) L.4 F = 0.1 + 0.03 H L.5 B1 = Bmax F L.6 S1 = 1.25 B1 L.7 2111bB c 0.8 x BS x sf 1= L.8 Gustafsson (4), yukarda Bmax hesabnda olduu gibi 1b iinde bir yaklak hesap formln 1b = d2/1000 olarak vermektedir. hb = 1.3 B1 L.9 Qb = hb x 1b L.10 1p = 0.4 ile 0.5 1b L.11 h0 = B1 L.12 hp = H (hb + h0) L.13 Qp = hp x 1p L.14 Qt = Qb Qp L.15 Q = Qt / (kK B1 S1) L.16 Gustafsson (4) yukardaki formlde q ve b deerlerini aadaki formllerle hesaplamaktadr. n = 1/B1 q = Qt / (k K B1 L) b = H / (k K B1 L)

rnek Problem: Delme makinas matkap ap 229 mm (9''), basamak ykseklii 15 m olan bir ocakta, tecrbelere gre kaya patlatma katsays 0.2 Kg/m3 olan marn patlatlacaktr. Patlayc madde olarak ANFO kullanlacak olup, ANFO deliklere dklerek (gravite ile, P = 0.85) konulacaktr. Ocakta delikler dik olarak delinmektedir. Yukarda verilen dizayn deerleri ile L.1 L17 bantlar ve sz edilen tablo ve kriterler kullanlarak hesaplamaya geildiinde: c = 0.25 Kg/m3 (15 m > B > 1.4 m)

Bmax = 10.7 m U = 3.2 m H = 18.2 m F = 0.7 m B = 10 m olarak bulunmaktadr. Burada yaptmz kontrolde K/B1 = 15/10 = 1.5 olduunu grerek K/B1 = 1.8 olacak ekilde deiiklik (iterasyon) gerektii anlalr. B1 = K/1.8 = 8.3 m alnarak hesaplamaya devam edelim, S1 = 10.4 m 1b = 20 Kg/m Ancak ekil 6.9'' aptaki delikte ANFO miktarnn (1b) 35 Kg/m olabileceini gstermektedir. O halde mevcut delik ap 15 mlik basamak yksekliine uygun deildir. Uygun ve ideal delik ap: 7 veyamm 178.7 )/B(S fcP.s33.B d111== 7'' (in) yeni delme makinas almaktansa, ocakta varsa 6'' (in) makine kullanlmas 9'' makine kullanmaya gre daha iyidir. Bu nedenle probleme dier btn koullar ayn fakat sadece ap d = 6'' olarak devam edersek: Bmax = 7.1 m U = 2.1 m H = 17.1 m F = 0.6 m B1 = 6.5 m S1 = 8.1 m 1b = 12.1 Kg/m ekil 6, 6'' delik iin 15 kg/m deeri veriyor. Bu deerler birbirine yakn olduu iin tasarm dorudur. hb = 8.4 m Qb = 101 Kg 1p = 6 Kg/m (ancak pratikte 12.1 Kg/m, ekil 6) ho = 6.5 m hp = 2.2 m Qp = 13 Kg (gerekte 15 kg/m x 2.2 m = 33 kg) Qt = 114 Kg (gerekte 134 Kg) q = 0.145 Kg/m3 (gerekte 0.17 Kg/m3) b = 0.021 m/m3 5.2. KONYANIN PATLATMA TASARIM YNTEM Konyann (8) dilim kalnl forml yledir; reeSGSG3 d 3.15 B= Burada, de = patlayc madde ap, in SGe = patlaycnn zgl arl (ANFO = 0.85) SGr = kayann zgl arl Ancak Konya forml basamak ykseklii dikkate almamaktadr. Bu nedenle denemeyanlma yntemiyle birlikte en uygun dilim kalnl hesaplanr (8). Deneme-yanlma ynteminde H/B = 3 (2.9 3.1) olmas gerektii A.B.D.deki madenlerde tecrbeyle renilmitir (8). Delikleraras mesafenin S = 1.48 veya BHS=, sklama boyunun ho = 0.7 1xB delik taban pay U = 0.48 olduu yine ABDdeki tecrbelerle bilinmektedir. rnek Problem: Basamak Ykseklii : 30 ft (9 m)

Patlatlacak Alan : 50 ft x 80 ft (15 m x 24 m) Sarsnt Sorunu : Yok Patlayc Madde : ANFO (SGe = 0.85) Kaya Tipi : MARN (SGe = 2.5) Gecikme Dzeni : Basit V dzeni Makine kapasitesi delme ihtiyacn karlayacak dzeyde de = 3 in kabul ederek hesaba balayalm. B = 3.15 (3) (0.85/2.5)1/3 = 6.5 ft HB kontrol 30/6.5 = 4.62 veriyor ki bu 3ten ok farkl ve kabul edilemez. Bu nedenle delik apn de = 5 in olarak yeniden hesaplayalm: B = 3.15 (5) (0.85/2.5)1/3 = 11 ft Bu kez H/B kontrol 30/11 = 2.7 vermektedir. H/B orannn 3 olmas iin de = 4'' ap deneyelim: B = 3.15 (4.5) (0.85/2.5)1/3 = 9.9 ft = 10 ft (3m) H/B = 30/10 = 3 olup 4'' ap idealdir. imdi de srasyla delikleraras mesafe (s), delik-taban pay (U) ve sklama boyunu (h o) hesaplayalm; S = 1.4 x 10 = 14 ft (4.3 m) U = 0.4 x 10 = 4 ft (1.2 m) ho = 0.7 x 10 = 7 ft (2.2 m) Bir sradaki delik says = 80 ft/14 ft = 6 delik Delik sras says = 50 ft/10 ft = 5 sra Toplam delik says = 6x5 = 30 delik Delik derinlii = 30 + 4 = 34 ft (10.4 m) Delik bana ANFO miktar = (34-7) ft x 5.8 1b/ft (ekil 6) = 156.6 1b ANFO Ancak delie %60 jelatin dinamitten 5.5 1b (2.5 kg) yem konulacandan ANFO miktarn 149.5 1b (67.5 Kg) alalm. Bylece delik bana toplam patlayc 155 1b (70 Kg) olur. Delik bana patlatlan Kaya hacmi = 30 x 10 x 14 = 4200 ft3 (119 m3) = 155 yd3 zgl arj = 155 1b/155 yd3 = 1 1b/yd3 (0.590 Kg/m3) zgl delme = 34 ft / 155 yd3 = 0.219 ft/yd3 (0.09 m/m3)

Eer bulunan 590 gr/m3 deeri Marn iin fazla olduu tecrbelerle biliniyorsa, delik bana arj 52.5 1b (24 Kg)a ve arj boyunu 27 ft yerine 9.5 fte (3m) drp, sklamay 7 ft yerine 24.5 fte (7.4 m) artrarak zgl arj 0.34 1b/yd3 (200 gr/m3) gibi bir deere indirilebilir.

6. DOZGON PATLATMA retim ve dekapajdaki normal basamak atmlarnda, atmn sarsnts gerideki basamakta bir miktar hasar (atlatma) yaratr. Bu atlamann gecikmeli kapsllerle (Blm 4.6.1) ve meyilli deliklerle (Blm 4.3.3) azaltlabildiini grmtk. Sz edilen yntemlerle en aza indirilmi atlamalarn, ocan (daha sonra patlatlp, alnacak) geici evleri iin nemi azdr. Ne var ki ak ocak nihai snr tesinde kalan kalc evlerin ocan mr (faaliyeti) boyunca sapasalam kalmas ve heyelan olmamas ok nemlidir. Bu hem emniyet (can gvenlii ve hem de maliyet (mal gvenlii ve heyelann temizlenmesi) asndan gereklidir. Bu nedenle geride kalan basamaa hi zarar vermemek ve bylece nihai ev duraylln salamak iin yaplan atmlara dzgn veya yumuak patlatma (smooth blasting or controlled blasting) denilmektedir (1). Pek ok kaynakta (1, 4, 5, 8, 9, 15) yeralan bu konuya burada deinmekte yarar grlmektedir. Balca dzgn patlatma yntemleri unlardr (1, 4, 5, 8, 9, 15): - Snr hattnda deliklerle patlatma - Yastklama mesafeli patlatma - n atlatma - Tralama (tarama) 6.1. SINIR HATTINDA DELKLERLE PATLATMA Bu yntemde, dzgn ve salam bir kaya yzeyi oluturulmas istenen bir hat boyunca genellikle 1'' ve en ok 3'' (75 mm) apnda ve delik apnn 3-4 kat mesafeli delikler delinir. Ancak bu delikler arj edilmez, bo braklr (ekil 39). Bunlara en yakn (arka) sra delikler ise delikler normal patlatma dzeninin (esas deliklerin) sahip olduu uzaklklardan daha sk delinir. rnein esas deliklerin dilim kalnl B, delikleraras mesafesi S, ve her delie konan patlayc madde Q ile gsteriliyorsa; arka sra delikler esas deliklerden B dilim kalnl uzaklkta, fakat 0.75 x B delikleraras mesafelerinde ve istenen dzgn kesme hattnn (0.5-0.72) B kadar nnde delinir. Bu arka sra deliklere esas deliklere konulan patlayc maddenin yars (Q/2) konulur. veya bir fitile belirli aralklarla balanm dinamitlerle doldurulur. Genellikle nce esas delikler atelenir. Ateleme gecikmeli kapsllerle yaplr. Ayn sradaki esas deliklerin tm birden de fakat sralar aras gecikme ile de atlabilir. Ancak arka sra delikler mutlaka ayr numaral gecikmeli kapsller kullanlarak (No: 2, 3, 4, vb.) birbiri peisra ve teker teker atelenir. Arka sradaki delikler birer birer patladka, sk delinmi bo deliklerin birinden dierine uzanan bir atlak oluur ve bunlarn n de esas delikler tarafndan atlm bulunduundan geride dzgn ve salam (atlaksz ve hasarsz bir ev aynas meydana gelir.

6.2. YASTIKLAMA MESAFEL PATLATMA Yastklama mesafeli atmda da 2''-3'' apl delikler kullanlr. Ancak bu delikler snr hattnda deil, hattn biraz nnde delinir. Bu delikler ndeki normal basamak patlamasnda kullanlan dilim kalnlklar ve delikleraras mesafelerin yars mesafede delinir. Genellikle daha zayf kudretli patlayclar kullanlr. Bu patlayclar delie kademeli ve dengeli ekilde datlarak arj edilir. Ateleme esas atmdan sonra yaplr.

Yukarda belirtilen iki yntem de mutlaka kk apl delik delirmesini gerektirmektedir. Halen iletmelerde 3'' ap ve 10-20 m boyda delik delecek ekipman

olmadndan bu yntemler nerilmez. Ak iletmelerde, genellikle kk apl deliklerle yaplmasna ramen, byk apl deliklere de uygulanabilen n-atlatma veya tralama (tarama) yntemleri kullanlmas daha uygundur. Yastklama mesafeli atmda delie patlayc madde yklenmesine bir rnek ekil 40da verilmitir. 6.3. N ATLATMA YNTEM n atlatma ynteminde genellikle kk apl delik kullanlmasna ramen dikkatli uygulama yaplrsa byk apl deliklerle de baarl olunabilir. Bu delikler nihai ocak snr boyunca genellikle 50-100 mm apnda delinir ve bu deliklere 20-30 mm apnda patlayclar arj edilir. Bylece arj ilemi srasnda patlayc maddenin etrafnda epeevre bir boluk kalmas salanr (ekil 4). Bylece bu hava boluu (yast) oku emerek yumuatr ve kayaya az hasar verir. Hava boluu bulunup bulunmamasna fiziksel kavrama ad verilir ve yle tanmlanr: apDelik ap Patlayat Kavrama Fiziksel= Yukarda belirtilen ekilde delinmi ve doldurulmu delikler esas basamak atmndan nce ve bir anda (adi elektrikli kapslle) atelenir. Bylece bir delikten dier delie snr hatt boyunca uzanan bir atlak meydana getirilir. Bu nedenledir ki bu ynteme n-atlatma ad verilir. n-atlatma yntemi prensibi ekil 42de verilmitir. Delikten delie uzanan atlak bazen net ve dar bir atlak bazen de ince bir atlak zonu eklinde oluur. ekil 43, 381 mm (15'') apl esas delikler ve 102 mm (4'') apl natlatma delikleriyle yaplan tipik bir uygulamay vermektedir. n atlatma delikleri esas deliklerden 100-150 msn. nce atelenmektedir. natlatma deliklerinin hafif (10-15o) meyilli olmas hem iyi sonu almak hem de uzun vadeli durayllk (stabilite) iin gereklidir. 6.4. TIRALAMA (TARAMA) YNTEM Bu yntemde genellikle kk apl delikler kullanlr. Dikkatli uygulama yaplrsa byk apl deliklerle de baarl olunur. Delikler belirli bir hat boyunca delinir (ekil 44a). Bu deliklere ya Gurit, Nabit gibi zayf kudretli patlayc maddeler veya bir fitil boyunca belirli aralklarla fitile balanm dinamitler konulur. Patlayc madde ap delik apndan kk olarak seilir. Bunun nedeni patlayc madde ile delik duvar arasnda bir boluk brakmaktr (ekil 4). Bylece bu boluk oku emer ve darbenin kayaya daha yumuak ekilde gemesini salar. ekil 44ada esas delik ve tralama delii olarak iki eit delik tanmlanmtr. Bunlardan esas delik atlakl bloklu kayann tamamen paralanmas ve ileri atlmas ilevi grr. Esas delikler tmyle patlayc madde ile doldurulur, dier bir deyile bu deliklerde hava yast braklmaz. Bu deliklerin ev yzeyinden olan uzaklna dilim kalnl (B), yanyana ayn sradaki delikler arasndaki uzakla da delikler aras mesafe (B) denir (ekil 44a). Esas delikler saniyeli fitille veya elektrikli kapslle ayn anda veya gecikmeli olarak atelenirler. Tralama delikleri esas deliklerin daha gerisinde ve daha sk delinir. Dier bir deyile tralama deliklerinin dilim kalnl ve delikleraras uzaklklar esas deliklerinkinden azdr (ekil 44a). Tralama delikleri tmyle doldurulacaksa Nabit, Gurit gibi zayf kudretli patlayc maddelerle doldurulur. Eer bu cins patlayc yok ise bunlara gre daha kudretli olan dinamitler delik iine belirli aralklarla yerletirilir. Bylece delikteki patlaycnn toplam kudretinin eit olmas salanr. Tralama delikleri aplarna gre bu deliklere konulmas gerekli patlayc madde miktarlar ve aplar ile delikleraras mesafe ve dilim kalnlklar eitli yaynlarda verilmitir (4, 5, 9). 7. PATLATMA HASARLARI VE KONTROL

Maden ocaklar, inaat antiyeleri gibi yerlerde yaplan patlatmalar evrede az veya ok hasar meydana getirir veya yaknmalara neden olur. Bu nedenle olduka nem verilen bu konuya patlatmayla ilgili hemen tm yaynlarda yerverilmitir (1, 4, 5, 8, 9, 10, 14, 15). Burada konu zetlemek ve nemi belirtilmekle yetinilecektir. Hoek (1) ve hemen dier tm kaynaklar balca drt eit hasar olduunu belirtmektedirler. Bunlar: 1. Kaya ktlesinde yaratlan okla yaplarda meydana gelen hasar 2. Patlatma alanndan frlayan kaya ve talarla hasar 3. Hava-oku hasar 4. Grlt hasar. 7.1. YAPISAL HASARLAR Bu hasarlar bir patlayc madde patlatldnda kayada meydana gelen birim deformasyon (basn dalgas etkisi) ve gaz basnc nedeniyle oluur. Kaya formasyonlarnda yaylp giden balca tr titreim dalgas vardr: Birincil dalga (P), ikincil dalga (S) ve Rayleigh (R) dalgas. Yapsal hasar bakmndan bunlarn en nemlisi R dalgasdr. nk bu dalgann iddeti, yaylma mesafesinden az etkilenir ve yava der. ABD Maden Dairesi (USBM) herhangibir noktadaki dalga hznn aadaki bantyla bulunabileceini ifade etmektedir (1). W) / (Rk V= Burada V = Tanecik (dalga) hz R = Patlatmadan uzaklk W = Bir seferde patlatlan miktar k ve katsaylar olup, aadaki deerlerdedirler (1) - Basamak patlatmas k = 26-260, = -1.6 - Galeri patlatmas k = 5-20 = -1.1 - n atlatma k = 800 = -1.6 Patlayc miktarna ve uzakla bal olarak meydana gelen tanecik hzlar ekil 45de verilmitir. Titreim azaltlarak yapsal hasarlara son vermek gerekir. Titreimleri azaltmann balca yollar; gecikmeli kapsl kullanarak bir seferde atlan patlayc miktarn azaltmak, delik apn drerek veya kademeli arj uygulayarak delik bana patlayc miktarn azaltmak ve hasar grmesi muhtemel binann patlatma tarafna bir hat boyunca sk delikler delip (bo) sarsntlar buralarda tutmaktr. 7.2. FIRLAYAN KAYA Patlatmalarda dilim kalnlklar ve/veya sklama boyu ve malzemesi yetersiz olunca ekil 46da grlen frlayan-kaya sorunlaryla karlalr. Bu sorun can ve mal gvenlii bakmndan nemlidir. Frlayan kayalarn nlenmesi aynaya yeterli uzaklkta (B = 30-40 d) ve paralel (eimli) delik delmek, sklama boyunun en az 0.7B olmas gerektiini dnerek ho = B emniyetli seeneini ile uygun nitelikte sklama malzemesi kullanmakla mmkndr. 7.3. HAVA-OKU VE GRLT SORUNLARI Bu her iki sorun da ayn nedenden kaynaklanr ve zellikle yerleim merkezlerine patlatmalarda ikayetlere yol aar. rnein hava-oku pencere camlarn krar, grlt ise ikayetlere sebep olur. Bu sorunlarn balca nedenleri, delie fazla patlayc koymak, zayf sklama, yetersiz dilim kalnl, toprakla rtlmemi infilakl fitil uygulamas, patlatmayla oluan atlaklardan atmosfere gaz kamasdr. ekil 48 insanlarn ve yaplarn grlt ve havaokundan etkileme derecelerini gstermektedir. A.B.D.de yasa halen 140 dB (desibel)den fazla grlty yasak etmitir. 8. BAARILI ATIMIN BALICA GSTERGELER

Yaplan ntasarm, ekil 36da gsterildii gibi patlatma gzlenip, sonular izlenerek deerlendirilir. Deerlendirme aamasnda iletmedeki delme-patlatma ilemlerinde uygulanan delik dzenleri, n sra deliklerin aynadan uzakl ve sra aralklar, delikleraras mesafeler, delik ap, eimi ve boyu, patlatc cinsi (ANFO) patlatc miktar, delikteki arj ve sklama kolonlar boylar, sklama malzemesi cinsi ve boyutlar ANFO hazrlama ve deliklere ykleme yntemleri, yemleme biimi ve miktar, ANFO zellileri ve arj younluklar, basamak aynalarnn ekli ve durumu, atm grubunun ekli ve boyutunun etkileri, ateleme ekli ve srasnn etkileri incelemelidir. Her patlatmadan sonra patlatma etkinliinin deerlendirilmesi ekskavatrlerin performans, byk paralarn okluu ve boyutlar, paralarn ileriye atlma mesafeleri gibi parametrelerin incelenmesi ile yaplabilir. Patlatmalardan sonra patlatma etkinliinin deerlendirilmesinde gznne alnacak hususlar deerlendirmenin doru yaplmas asndan aada sra ile verilmi ve ekil 49da aklanmtr: - Paralanm malzeme eit olarak ileri yaylmal ve ar frlatlm mnferit bloklar grlmemelidir. - Mevcut ekskavatr kepe kapasitelerine gre ortalama para bykl 50 cm veya daha az olmaldr. - Paralanma homojen olmal ve patar atm gerektiren byk paralar says en az sayda bulunmaldr. - Yn gevek ve kolay kazlabilir olmaldr. Dier bir deyile ekskavatr kaz iinden ok ykleme ii yapmaldr. - te yandan yn ykseklii ekskavatrn kepesini, kepenin kaldrlabilecei en fazla ykseklie kaldrmasna kadar tmyle ve bir kerede doldurmasna imkan vermelidir. Bununla birlikte ynn etek ve arka blmlerinde bir miktar dk verimli ykleme blgesi olmas kanlmaz olup, bunlar en az dzeyde olmaldr. - Paralanm yn eit olarak kabarm gzkmelidir. - Yn zerinde azdan pskrmenin gstergesi olarak kraterler (ukurlar), patlamam lamn iareti olan dz ve bozulmam yzeyler ile tepecikler grlmemelidir. - Ynn arka tarafnda paralanm malzemenin yeterince ileri atldnn gstergesi olan muntazam bir ukurluk gzlenmelidir. - Son kaz hatt net ve belirgin olmaldr. Bunlarn nnde genellikle tansiyon atlaklar grlr. - Son kaz hattnn gerisindeki basamakta asgari hasar ve en az sayda atlak gzlenmelidir. - Tabanda kaz iini gletiren trnaklar (paralanm ksmlar) kalmamaldr.

9. KAYNAKLAR

1. Hoek, E., Bray, J., Rock Slope Engineering, Institution of mining and Metallurgy, 3rd Edition, London, 1981, 358 pages. 2. Atchison, I.C. Fragmentation Principles, Surface Mining, Editor: Pfleider, E.P., AIME, NewYork 1968 1061 pages. 3. Hagan, T.N., McIntyre, J.S., Boyd, G.L., The Influence of Blasting in Mine Stability, Stability in Coal Mining, Editors C.D. Brawner and I.P.F Dorling, Miller Freeman Publ., San Francisco, 1979, USA. 4. Gustaffson, R., Swedish Blasting Technique, Published by SPI, Gothenburg Sweden, 1973, 328 pages. 5. Langefors, U., Kihlstrm, B., The Modern Technique of Rock Blasting, John-Wiley and Sons, New York, 1963, 405 pages. 6. Houghton, D.A., Economic Application of Geotechnics to Quarrying, Int. Symp. on Surface Mining and Quarrying, IMM, Bristol, October 4-6, 1983. 7. Hagan, T.N., The Influence of Controllable Blast Parameters on Fragmentation and Mining Costs, Ist Int. Symp. on Rock Fragmentation by Blasting, Lulea, Sweden, August 1983, Vol.1, pp. 31-50. 8. Hemphill, G.B., Blasting Operations, Mc-Graw Hill, New York, 1981, 258 pages. 9. Tamrock, Handbook on Surface Drilling and Blasting, Painofaktorit, Finland, 1984, 310 pages. 10. Dick, R.A., Fletcher, L.R., and DAndrea, D.V., Explosives and Blasting Procedures Manual, Bureau of Mines, USA, IC/8925, 1983, 105 pages. 11. Bilgin, H.A., Paamehmetolu, G. Kayalarn Patlatlabilirlikleri ve Delinebilirlikleri zerine Bir alma, 1. Ulusal Kaya Mekanii Sempozyumu, 13-15 Ekim, Ankara, 1986. 12. Wright, K.H., Effective ? Round Design-Selecting ? Explosive for the Right Job, World Mining Equipmen March 1986, pp. 28-32. 13. Canadian Industries Ltd., Explosives Division, Blasters Handbook, 6th Edition, Montreal Quebec, 1976, 545 pages. 14. Nobels Explosives Company Ltd., Blasting Practice, 4 the Edition, Stevenston Ayrshire Scotland, 1972, 284 pages. 15. Dupont Explosives Products Division, Blasters Handbook, Wilmington, Delaware, USA., 1977, 494 pages. 16. Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu, Dinamitler, Tabarutlar, Tahrip Kapslleri, Emniyetli Fitil, rn Tantma Kitap, 8 sayfa. 17. Paamehmetolu, A.G., Bilgin, H.A., Bozta, S., Divrii Madenleri Messesesi Ak Ocanda Patlatma Sorunlarnn Etd, Nihai Rapor, ODT, Mays 1986, Ankara, 66 sayfa. 18. Nitro Nobel, Blasting Techniques Department, Charge Calculation Methods for Bench, Blasting, June 1977. 19. Gregory, C.E., Explosives for North American Engineers, 2nd. Ed., Trans Tech Publications, Clautshal, West Germany, 1973, p. 107. 20. Grimshaw, G.B., and Poole G.M., Blasting Techniques for Surface Extraction in the United Kingdom, Surface Mining and Quarrying, IMM Publication, London, 1983. 21. Ash, R.L., The Design of Blasting Rounds, Surface Mining, Ed. Pfleider, E.P., AIME, New York 1968, 1061 pages. 22. Hagan, T., The Design of Blasting Round the Key Parameters, Journal of Mines, Metals and Fuels, No.1, 1982.

You might also like