Diferansiyel Denklemler

BLM I
DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZMLER LE LGL

TEMEL KAVRAMLAR
1.1. Giri
Fizik, mhendislik, kimya, astronomi, biyoloji, tp, psikoloji, sosyal
bilimler ve ekonomi gibi dallardaki belli problemleri temsil etmek iin bir
matematiksel model gerekli olur. Bu matematiksel modeller, iinde
deikenleri ve trevleri bulunduran bir denklemi ve bu denklemi baz
koullarda salayan bir bilinmeyen fonksiyonu bulmak iin kaynak
oluturur. Buradaki btn durumlar birbirleri ile balantl olarak deiirler.
rnein den bir cismin hz mesafe ile, frlatlan bir roketin izleyecei yol
hz ve ateleme anndaki as ile deimektedir. Matematikte birbirine
bal olarak deien bu byklklere deikenler yani baml ve bamsz
deikenler; bir deikenin dier bir deikene gre deime oranna
(kabaca) trev; baml deiken, bamsz deiken ve trevleri arasndaki
bantya da diferansiyel denklem ad verilir.
Fizik ve mhendislikteki bir ok dalda karlalan problemlerin
diferansiyel denklemlerle ilgisi vardr. Bunlardan bazlar roket ve uydularn
hareketi, bir elektrik devresindeki akm veya elektrik yk, bir tel veya zarn
titreimi, iletken bir ubuktaki s akm, radyoaktif bir maddenin
paralanmas, kimyasal reaksiyonlarn belirlenmesi, belirli bir geometrik
zellikteki erilerin bulunmas gibi... Bir baka deyile, bu tr problemlerin
1
matematiksel modeli karmza diferansiyel denklemler olarak kar.
rnein, radiumun halihazrdaki miktarna gre belli bir oranda
paraland (deneylerden) varsaylmaktadr ve bu matematiksel olarak
ks
dt
ds

diferansiyel denklemi ile ifade edilmektedir. Bu denklemi, 100 mg bir para
iin zerek ve deneyden bulunan sonular kullanarak,
t
e s
041 . 0
100

denklemi bulunur. Bu bize, bundan 20 yzyl sonra

mg e 0 . 44 100
) 20 ( 041 . 0
brakacan ve 20 yzyl nce braklan birikintinin

mg e 0 . 227 100
82 . 0
olduunu aklar. Genel olarak, belirtilen herhangi bir zamandaki

bantlarda tanmlanabilir.
Newton yerekimi kanununu tasarlayp dnyann, yrngesinin
birinde gne olan yaklak bir elips evresince gne etrafnda hareket
ettiini gstermek iin ilgili diferansiyel denklemler sistemini zd.
Uydular, uydularn yrngeleri ve ilgili yntemleri renmek iin halen
ayn teorileri kullanrz. 1865lerde Maxwell bir elektrik akm ve kar
gelen manyetik alan arasndaki bir banty tasarlayp banty bir ksmi
diferansiyel denklem sistemi olarak ifade etti. Bunlar zp sonularndan
radyo dalgalarn tahmin etti. Diferansiyel denklemler genellikle radyo,
radar, televizyon ve elektrik teorisinin geliiminde nemli bir rol oynad.
Benzer dnceler hemen hemen bilimin her dalna uygulanmaktadr.
2
1.2. Genel Kavramlar ve Tanmlar
Tanm 1. Bir veya daha ok baml deiken, bir veya daha ok
bamsz deiken ve baml deikenlerin bamsz deikenlere gre
trevlerini veya diferansiyellerini ieren bir bantya diferansiyel
denklem denir.
rnek 1.
x
dx
dy
sin
,
x y sin
veya
0 sin dy xdx
(1)
ifadeleri, bir diferansiyel denklemin deiik formlardaki yazldr. Birinci
ve ikinci denklem y baml, x bamsz deikenli trev formundaki
diferansiyel denklem; nc denklem ise diferansiyel formdaki
diferansiyel denklemdir. (1) denklemi, x baml, y bamsz deikenli
olarak
ecx
dy
dx
cos
,
1 sin x
dy
dx
,
0 sin dy xdx
eklinde yazlabilir.
rnek 2.
wt Bw s
K
C
dt
ds
A
dt
s d
cos
2
2
+ +
diferansiyel denkleminde s baml, t bamsz deiken; A,B,C,K ve w
sabitleri de belli fiziksel sabitlerdir.
rnek 3.
( )
ax ax
ae e
dx
d
,
( )
dx
du
v
dx
dv
u v u
dx
d
+ .
ifadeleri birer diferansiyel zdelikleri olup her biri diferansiyel denklem
deildir.
3
rnek 4.
0
5
2
2
+
,
_
s
dx
ds
x
dx
s d

diferansiyel denkleminde s baml deiken, x bamsz deiken;
,
_
2
2
2
2
2
y
s
x
s
a
t
s

diferansiyel denkleminde ise s baml deiken, x,y ve t bamsz deiken
olup a ise belli bir sabittir.
Tanm 2. Bir veya daha ok baml deiken, bir tek bamsz
deiken ve baml deikenin (veya deikenlerin) bir tek bamsz
deikene gre trevlerini veya diferansiyellerini ieren bir diferansiyel
denkleme adi diferansiyel denklem denir. Ksaca bir diferansiyel
denklemde bir tek bamsz deiken varsa denkleme adi diferansiyel
denklem denir.
Genel olarak y baml, x bamsz deikenli bir adi diferansiyel
denklem,
) 2 ( + n
bilinmeyenli
0 ) , , , , , (
) (

n
y y y y x F (2)
eklinde bir fonksiyon olarak tanmlanr.
Tanm 3. Bir veya daha ok baml deikenin birden ok bamsz
deikene gre ksmi trevleri ile beraber baml ve bamsz deikenleri
ieren diferansiyel denkleme ksmi diferansiyel denklem denir. Ksaca bir
diferansiyel denklemde birden ok bamsz deiken varsa denkleme ksmi
diferansiyel denklem denir.
Genel olarak u baml, x ve y bamsz deikenli bir ksmi
diferansiyel denklem,
4
0 ) , , , , , , , , (
yy xy xx y x
u u u u u u y x F
(3)
eklinde bir fonksiyon olarak tanmlanr.
rnek 5.
x y
dx
dy
y
dx
y d
tan
2
3
3
+ , 0 3 ) (
2 3 3
+ dy xy dx y x ,
nt as
dt
s d
+
2
2
denklemleri adi diferansiyel denklemler,
0
2
2
2
2
y
u
x
u
,
0
2
2
2
y
u
y x
u
x
u
,
nf
y
f
y
x
f
x

denklemleri ise ksmi diferansiyel denklemlerdir.
Tanm 4. Bir diferansiyel denklem iinde bulunan en yksek
mertebeli trevin mertebesine diferansiyel denklemin mertebesi; en
yksek mertebeli trevin derecesine de diferansiyel denklemin derecesi
denir. Diferansiyel denklemin derecesi hesaplanrken, denklem trevlerine
gre polinom olarak yazlmaldr.
rnek 6.
0 3 3
4
2
2

,
_
+ y
dx
dy
x
dx
y d
; 2. mertebe ve 1. dereceden
1 5 3
4
2
2
+ +
,
_
x xy
dx
dy
dx
y d
0
2
2
2
y
u
y x
u
x
u
( ) x y y y y sin 4 3
3
+ ; 3. mertebe ve 1. dereceden
( ) ( ) 1 4 4
5 3
+ + x y y y ; 2. mertebe ve 3. dereceden
5
( ) ( ) ( ) y y 1
5
3
2
( ) ( ) y k y +
2
3
2
1
Trevlere gre cebrik bir adi diferansiyel denklemin derecesi, en
yksek mertebeli trevin cebrik derecesidir. Fakat bir diferansiyel denklem
bir dereceye sahip olmayabilir. rnein
5 3 cos +
,
_
x
dx
dy
dx
dy
diferansiyel denklemi hibir dereceye sahip deildir.
Tanm 5. y baml deiken ve x bamsz deiken olmak zere n.
mertebeden bir lineer adi diferansiyel denklem
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1
1
1
1 0
x b y x a
dx
dy
x a
dx
y d
x a
dx
y d
x a
n n
n
n
n
n
+ + + +

(4)
eklinde ifade edilebilen bir denklemdir. Dier bir deyile, bir diferansiyel
denklemde her baml deiken ve her mertebeden trevler 1. dereceden ise
ve ayn zamanda baml deikenler veya trevler arpm halinde yer
almyorlarsa bu ekildeki denklemlere lineer (dorusal); aksi halde lineer
olmayan (nonlinear) diferansiyel denklemler denir.
rnek 7.
x
dy
dx
sec
, wt Bw s
K
C
dt
ds
A
dt
s d
cos
2
2
+ + , nt s
dt
s d
+3
2
2
diferansiyel denklemleri lineer,
0
5
2
2
+
,
_
s
dx
ds
x
dx
s d
, 0 3 3
4
2
2

,
_
+ y
dx
dy
x
dx
y d
,
( ) ( ) ( ) y y 1
5
3
2
6
diferansiyel denklemleri ise lineer deildir.
Tanm 6. y baml, x bamsz deikenli n. mertebeden
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1
1
1
1 0
x b y x a
dx
dy
x a
dx
y d
x a
dx
y d
x a
n n
n
n
n
n
+ + + +

diferansiyel denklemindeki y baml deiken ve trevlerinin

) ( , ), ( ), (
1 0
x a x a x a
n
katsaylarnn hepsi reel sabitlerden oluuyorsa

denkleme sabit katsayl diferansiyel denklem;
) ( , ), ( ), (
1 0
x a x a x a
n

katsaylarnn en az bir tanesi bamsz deiken olan xe bal ise denkleme
deiken katsayl diferansiyel denklem ad verilir.
rnek 8.
x
dx
dy
sec
, 1 4 5 3
2
2
+ + x y
dx
dy
dx
y d
, nt s
dt
s d
+3
2
2
denklemleri sabit katsayl diferansiyel denklem,
0 3 ) 1 3 (
2
2
+ + y
dx
dy
x
dx
y d
, 3 3 8 7
2
2
x y
dx
dy
x
dx
y d
x
denklemleri ise deiken katsayl diferansiyel denklemlerdir.
Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas
1. Bir diferansiyel denklem, iinde bulunan bamsz deikenlerin saysna
gre nce ikiye ayrlr.
a) Adi trevli diferansiyel denklemler (bamsz deiken says bir tek
ise)
b) Ksmi trevli diferansiyel denklemler (bamsz deiken says
birden fazla ise)
7
2. Diferansiyel denklemler, denklemde bulunan en yksek mertebeli trevin
mertebe ve derecesine gre snflandrlabilir.
3. Denklemde bulunan baml deiken ve trevlerinin lineerlik koullarn
salamasna gre
a) Lineer (dorusal) diferansiyel denklemler
b) Lineer olmayan (nonlinear) diferansiyel denklemler eklinde
snflandrlabilir.
4. Baml deikenler ve trevlerinin katsaylarnn cinsine gre
a) Sabit katsayl diferansiyel denklemler
b) Deiken katsayl diferansiyel denklemler olarak snflandrlabilir.
5. Diferansiyel denklemler, yapsna gre homojen ve homojen olmayan
olarak da snflandrlabilir.
rnek 9.
x y y y sin 3 5 3 +
; 3. mertebe, 1. derece, homojen olmayan,
sabit katsayl, lineer adi diferansiyel denklem.
1 4 5 ) ( 3
3 2
+ + x y y x y x ; 2. mertebe, 1. derece, homojen
olmayan, deiken katsayl, lineer olmayan adi diferansiyel denklem.
0 ) 1 ( 5 3 + + y x y y x
; 3. mertebe, 1. derece, homojen, deiken
katsayl, lineer adi diferansiyel denklem.
Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemler
Tanm 7. Bamsz deiken x, bilinmeyen fonksiyon y(x) ve
bilinmeyen fonksiyonun bamsz deikene gre trevi olan
) (x y
i
ieren,
8
0 ) y , y , (x F

(5)
ifadesine birinci mertebeden adi diferansiyel denklem denir.
) y , y , (x F
fonksiyonu x ve y deikenlerinin birine veya her
ikisine birden bal olabilecei gibi (5) denkleminin diferansiyel denklem
olmas iin bu fonksiyonun
y
ye bal olaca aktr.
) y , y , (x F
fonksiyonunun boyutlu uzayn herhangi bir G
blgesinde tanmlanan srekli fonksiyon olduunu kabul edelim.
Tanm 8. (a,b) aralnda srekli treve sahip
(x) y

fonksiyonu her x(a,b) iin
0 (x)) (x), x, ( , G (x)) (x), , (x
' '
F koullarn salarsa
(x) y
fonksiyonuna (5) denkleminin zm denir.
(5) adi diferansiyel denkleminin zmnn grafiine
diferansiyel denklemin integral erisi denir.
(5) denklemi
y
ye gre ak formda yazlrsa,
) y , x ( f y
(6)
diferansiyel denklemi bulunur. Bu denkleme birinci mertebeden ak
diferansiyel denklem denir.
Bu ksmda, (6) denklemi iin diferansiyel denklemler teorisinin
genel kavramlar verilip, daha sonra bu tip denklemlerin baz eitleri
incelenecektir.
) , ( y x f
fonksiyonu xy dzleminin herhangi bir D blgesinde
tanml bir fonksiyon olsun. Eer (a,b) aralnda diferansiyellenebilir
bir
(x) y
fonksiyonu,
a)
b) , (a x , D (x)) , (x
9
b)
b) , (a x , (x)) , f(x (x)

koullarn salarsa ,
(x) y
fonksiyonuna (6) denkleminin (a,b)
aralndaki zm denir.
rnek 10.
y
x
y fonksiyonu x 1 y
2

denkleminin (-1,1)
aralndaki zmdr.
zm:
2
x 1 y
2
x 1
x
y

dir.
y
ve
y
nin bu
ifadelerini denklemde yerine yazarsak,
2 2
x 1
x
x 1
x
,
( ) 1 , 1 x
elde ederiz. Bu ise,
2
x 1 y fonksiyonunun
y
x
y
denkleminin
( ) 1 , 1
aralnda zm olduunu gsterir.
(6) diferansiyel denkleminin [a,b] aralndaki zm benzer
ekilde tanmlanabilir.
Baz hallerde, diferansiyel denklemin zmn kapal fonksiyon
veya parametrik biimde bulmak daha faydal olur. Eer
(x,y) = 0 (7)
eitliinden kapal fonksiyon gibi tanmlanan
(x) y
fonksiyonu
(6) denkleminin zm ise, (7) ifadesine (6) denkleminin kapal
formdaki zm denir.
(7) eitliinin ne zaman (6) denkleminin zm olduunu belirtmek
iin,
( ) y x,
fonksiyonunda y yi x in fonksiyonu gibi dnp trevini
bulursak, bu trev
y
y x
+ .
olur. Burada
y
nn yerine
( ) y x f ,

10
yazdmzda
( ) 0 , . + y x f
y x

zdelik gibi salanrsa, (7) eitlii (6)
denkleminin kapal ekildeki zm olur.
rnek 11.
y
x
y fonksiyonu 1 y x
2 2
+
denkleminin kapal
formdaki zmdr.
zm: Gerekten ( ) 1 y x y , x
2 2
+ dir. Bu fonksiyonun trevi
y y 2 x 2 +
dir. Burada
y
nn yerine
y
x
yazarsak,
0 x 2 x 2
y
x
. y 2 x 2
,
_
+
olur. Bylece
0 1 y x
2 2
+
ifadesi
y
x
y
diferansiyel denkleminin
kapal formdaki zmdr.
Parametrik formda,
) , ( t , (t) y , (t) x
(8)
fonksiyonu verilmi olsun ve her bir
) , ( t
iin,
a)
D (t)) , (t) (
b)
0) (t) ( , (t) y , (t) x
sonlu trevler mevcut
c)
(t)) , (t) f(
(t)
(t)

olur.
Bu takdirde (8) fonksiyonuna (6) denkleminin
) , (

aralndaki parametrik formdaki zm denir.
rnek 12.
y
x
y fonksiyonu int y , ost x s c
denkleminin
[ ] 2 , 0
aralnda parametrik formdaki zmdr.
11
rnek 13. Bir bardak ayn balangdaki scakl
0
100 olsun.
0
30 scaklndak bir odada scakl 1 dakikada
0
90 ye drrsek, ayn
scaklnn
0
70 ye dmesi iin gereken zaman bulunuz.
zm: Newtonun souma kanununa gre, souyan bir cismin
scaklndaki deime hz, cismin ve d ortamn scaklklar
arasndaki fark ile orantldr. Herhangi bir t annda cismin scakln
T(t) ile gsterelim. O zaman cismin scakln zamann
fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklem,
) 30 k(
dt
0
+ T
d
(9)
olur. Burada k pozitif bir katsaydr. (9) denklemi yeniden dzenlenirse,
o
0 k3 k
dt
T
d
elde edilir. Bu diferansiyel denklemin zm ise,
kt o
ce 30 (t) + T (10)
dir. ayn t = 0 annda scakl 100
o
olduundan ((10) denkleminden )
c = 70
o
bulunur. c nin bu deeri (10) denkleminde yerine konulursa,
kt o o
e 70 30 (t) + T (11)
olur. Problemin artna gre t=1 iin T(1)=90
o
olduundan ,

k
e 70 30 90
0 0
+
veya
7
6
k
e
12
olur .O halde;
( )
t
t T
,
_
+
7
6
70 30
0 0
elde edilr.
0
70 T iin t arandna gre

t
,
_
+
7
6
70 30 70
0 0 0
dir. Buradan
7
4
log
7
6
t
dakika bulunur.
rnek 14. Bir lkenin nfusu, lkede yaayan insan says ile
orantl olarak artmakta ve bu art 40 ylda 2 kat olmaktadr. Bu lkenin u
andaki nfusunun 4 kat olmas iin ka yl gemesi gerektiini bulunuz.
zm: t=0 anndak nfus
0
N
ve
t
ylndak nfus N(t) olsun.
k,orant katsays olduuna gre lkedeki nfus art hz,
kN
dt
dN
(12)
olur. O halde , bu denklemin genel zm
( )
kt
ce t N
olarak elde edilir. t=0 iin , 0
) 0 ( N N
olduundan 0
N c
bulunur. O
halde,

( )
kt
e N t N
0
(13)
elde edilir. Nfus 40 ylda 2 kat artyorsa ,yani t=40 iin,
( )
0
2 40 N N

koulu kullanlrsa,
k
e N N
40
0 0
2
13
bulunur. Buradan;

40
1
2
k
e
elde edilir. Bunu (13) ifadesinde yerine yazarsak ,
40
0
2 ) (
t
N t N

bulunur. imdi nfusun
1
t
yl sonra 4 kat olacan bulmak iin,
( )
0 1
4N t N
koulu kullanlrsa,
40
0 0
1
2 4
t
N N
elde edilir. Buradan ise,
80
1
t
yl bulunur.
1.5. Diferansiyel Denklemin Geometrik Anlam
Bu ksmda, (6) diferansiyel denkleminin geometrik anlamn
inceleyeceiz.
y) , f(x
D blgesinde, x ile y nin srekli bir
fonksiyonu ve
(x) y
fonksiyonu da (6) denkleminin (a,b)
aralndaki bir zm olsun.
(x) y
ile belirtilen eriye (6)
denkleminin integral erisi denir. ntegral erisi zerinde bir
) y , (x
o o

noktasn ele alalm.
) y , (x
o o noktasnda bu erinin teetinin x
ekseninin pozitif ynyle yapm olduu ay
ile gsterelim.
Trevin geometrik anlamna gre,
tg ) (x
o

dr.

14
( ) x y

ekil 1.1.
Dier taraftan
(x) y
fonksiyonu (6) denkleminin zm
olduundan
( ) ) (x , x f ) (x
o o o

dr. Bylece
) y , f(x tg
o o
,
( ) ( )
0 0
x y
olur. Buna gre, integral erisi zerindeki her bir
) y , (x
o o noktasnda
teetin eimi,
y) , f(x
fonksiyonunun ayn noktadaki deerine eittir.
Bu ise, (6) denkleminin D blgesinin her bir noktasnda bir yn
tanmladn gsterir. Bu ynler kmesine (6) denkleminin ynler alan
(dorultu alan) denir.
Bylece, (6) denklemini zmek demek, yle bir eri bulmak
demektir ki, bu eriye keyfi bir noktada izilen teetin yn, alann ayn
noktadaki yn ile aksn. Diferansiyel denklemi zmeden nce,
denklemin ynler alannn yardm ile integral erilerini yaklak olarak
kurmak mmkndr. Bunu elde etme yntemine izoklin yntemi denir.
imdi (6) denkleminde
y) , f(x
fonksiyonunun x ve yye gre
birinci mertebeden srekli ksmi trevlerinin mevcut ve bu trevlerin
sonlu olduunu kabul edeceiz. k bir sabit olmak zere ;
15
k y) , f(x

denklemi ile tanmlanan eri ailesini izelim. Ak olarak bu erilerden
her biri
y) , f(x y
denkleminin integral erilerinin eit eimli noktalarnn geometrik
yeridir. k sabitine mmkn olan btn deerler verilirse eri ailesini
elde edebiliriz. Bu erilerin her birine izoklin denir. k = 0 deerine
uygun olan izokline extremal denir.
Birinci mertebeden diferansiyel denklemin zmlerini bulma
problemi, izoklinlerden her birini, o izokline kar gelen eimle kesen
eriler izmekten ibarettir. Belirli bir izoklinin farkl noktalarndan
hareket edilirse, sonsuz sayda integral erisinin elde edilebilecei aka
grlr. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmeye yarayan
bu ynteme izoklin yntemi ad verilir.
Bylece, verilen denklemin integral erilerini izoklin yntemi ile
yaklak olarak kurmak iin, birbirine yakn
,... ,
2 1
k k
saylarna uygun
( ) ,... 2 , 1 , , i k y x f
i
izoklinlerini kururuz. Daha sonra yle eriler
izebiliriz ki, onlarn her birinin
( )
i
k y x f ,
izoklini ile kesime
noktasnda izilen teetin eim as
i
k
olsun.
Yukardaki bilgilere ek olarak baz denklemlerin integral erilerini
daha kesin kurmak mmkn olur.
D blgesinin
y) , f(x y
> 0 koulunu salayan ksmnda
integral erileri artan,
y) , f(x y
< 0 olan ksmlarnda ise, azalan
fonksiyondur.
y) , f(x
fonksiyonunun y ye gre birinci mertebeden
16
ksmi trevlerinin var olduunu kabul edelim. Bu takdirde (6)
denklemine gre
y) y)f(x, (x, f y) (x, f y y) (x, f y) (x, f y
y x y x
+ +

dir. Bylece D blgesinin
0 y) y)f(x, (x, f y) (x, f y
y x
> +
koulunu salayan ksmlarnda integral erileri, konveks
0 y) y)f(x, (x, f y) (x, f y
y x
< +
olan ksmlarnda ise konkav olur. Bundan baka integral erilerinin
eim noktalarnda
0 y) y)f(x, (x, f y) (x, f y
y x
+
olur. Bu denklemin belirttii eriye denklemin eim hatt denir.
rnek 15. zoklin yntemini kullanarak
x y y +
diferansiyel denkleminin integral erisini yaklak olarak kurunuz.
zm: Bu denklem iin, izoklinler ailesi
k x y +
paralel dorular ailesidir. Burada k reel parametredir. 0 k a uygun olan
x y
izoklini (extremal izoklin) Y X0 koordinat sisteminde II.,IV.
blgelerin aortaylardr.
x y
dorusu dzlemi iki ksma ayrr.
x y <
olan ksmda
x y y > < , 0
olan ksmda
0 > y
olduundan
x y
dorusunun altnda integral erileri azalan, ayn dorudan yukarda
ise,
artandr. Buradan elde edilir ki, integral erileri
x y
dorusunu keserek
azalma blgesinden artma blgesine geer. Bylece,
x y
dorusu
zerindeki noktalar integral erilerinin minimum noktalardr. 1 k e
17
ekil 1.2.
uygun olan
1 x y
izoklini zerinde integral erilerine izilen teetler
x
ekseni ile
0
135 , 1 k e uygun olan
1 + x y
izoklini zerinde
integral erilerine izilen teetler ise,
x
ekseni ile
0
45 a oluturur.
1 x y
izoklininin ayn zamanda integral erisi olduunu belirtmemiz
gerekir.
x y y x f + ) , (
fonksiyonu, zmn varl ve teklii hakknda
teoremin koullarn saladndan, dier inregral erileri bu izoklinle
kesiemez. kinci mertebeden trev alrsak
1 1 + + + x y y y
bulunur.
Bylece integral erilerinin bkm noktalar
1 + + x y y
dorusu
zerinde olmaldr. Bu dorunun kendisi de bir izoklindir. ntegral
erilerinin minimum noktalarnn yerletii
x y
izoklini
1 x y

izoklininden yukarda yerletiinden,
1 x y
izoklininden aada
yerleen integral erilerinin ekstremum noktalar yoktur.
1 x y

izoklini Y X0 dzlemini iki ksma ayrr. Bu izoklinden yukarda
0 > y
,
aada ise,
0 < y
dr. Bylece,
1 x y
dorusunun yukardaki
integral erileri konveks, aadaki integral erileri ise, konkavdr. ntegral
erileri bu doruyu kesmediinden, onlarn bkm noktalar yoktur.
Bu bilgilere gre integral erilerinin yaklak olarak ekil 1.2.deki
gibi kurabiliriz.
18
rnek 16. zoklin yntemini kullanarak
y
x
y
(14)
diferansiyel denklemin integral erisini yaklak olarak kurunuz.
zm: Kolayca gsterebiliriz ki,
2 2 2
c y x + (15)
denkleminden kapal fonksiyon gibi tanmlanan fonksiyon keyfi c says iin
(14) denkleminin zmdr. Denklemin izoklinleri
k
y
x

(16)
denkleminden tanmlanr. Buradan
x
k
y
1

(17)
bulunur.
19
ekil 1.3.
Bylece izoklinler koordinat merkezinden geen ve eim as
k
1

olan dorulardr. (14) denkleminin sa taraf koordinat merkezinde tanml
olmadndan, (17) de
0 , 0 y x
alnr. Yani alann yn
k
1
dr.
Yukardaki bilgilere gre (14) denkleminin herhangi integral erisine
( ) y x,
( ) 0
2 2
> + y x noktasnda izilen teetin eim as k ya eittir, yani
teet izokline diktir. (Eim alar
2 1
, k k
olan dorularn diklii kouluna
gre) (15) ailesi merkezi, koordinat merkezinde ve yarap
c
olan
emberler ailesi olduundan embere izilen teet deme noktasnda izilen
yarapa diktir.
Bu bilgilere gre integral erilerini yaklak olarak ekil 1.3.deki
gibi kurabiliriz.
rnek 17. Kapal
formda verilen
( )
3
y x y y +
diferansiyel denkleminin integral erilerini yaklak olarak kurunuz.
20
ekil 1.4.
zm:
k y
yazarsak izoklinler
( ) k k x y
3

erileridir. Onlar
3
x y
extremal izoklinini 0 > k olduunda saa ve aa
veya 0 k < olduunda sola ve yukar
k
kadar kaydrmakla elde edilir.
3
x y izoklininden sol taraf iin
0 < k
olduundan elde edilir ki,,
bu izoklinden sol tarafta integral erileri azalan, sa taraf iin ise, 0 > k
olduundan sa tarafta artandr.
1 k ele alndnda izoklin ( ) 1 1
3
+ + x y dir ve bu izoklin
zerinde integral erileri OX ekseninin pozitif yn ile
0
135 a yapyor.
1 k alndnda ( ) 1 1
3
x y izoklini zerinde integral erileri OX
ekseninin pozitif yn ile
0
45 a oluturur.
k ya dier deerlerde vererek k tan dan
y bularak , uygun
izoklinler zerinde ynleri tanmlayabiliriz. Daha sonra ise, onlarn esasnda
integral erilerini yaklak olarak ekildeki gibi kurabiliriz.
Bu bilgilere
gre integral erilerini
yaklak olarak ekil
1.4.deki gibi kurabiliriz.
21
1.6. Bir Eri Ailesinin Diferansiyel Denkleminin Kurulmas
Bundan nce birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin genel
integralinin bir keyfi sabiti kapsadn grdk.
1. xy dzleminde bir parametreli bir eri ailesi alalm. Bu ailenin
denklemi
0 ) c , y , x (

(18)
olsun. (18) ifadesinin xe gre trevini alalm. Bylece
0 y ) c , y , x ( ) c , y , x (
y x
+
dr. Buradan
22
) c , y , x (
) c , y , x (
y
y
x

(19)
bulunur.
(18) ifadesinden
) y , x ( c
olarak zlm olsun. c nin bu
deeri
(19) de yerine konulursa,
)) y , x ( , y , x (
)) y , x ( , y , x (
) c , y , x (
) c , y , x (
y
y
x
y
x

elde edilir. Bu ifadeden aka
y
nn yalnz x ve y ye bal olduu
grlr. Bu durumda bu ifade
y) , f(x y
veya
0 ) , , ( y y x F

eklinde gsterilebilir. Bu da verilen eri ailesinin diferansiyel denklemidir.
Buna gre bir parametreye bal bir eri ailesinin diferansiyel denklemini
bulmak iin eri ailesinin denkleminde deikene gre trev alnr, elde
edilen denklemle eri ailesinin denklemi arasnda parametre yok edilerek
eri ailesinin diferansiyel denklemi elde edilir.
2.
1
c
ve
2
c
keyfi sabitlerini ieren
0 ) , , , (
2 1
c c y x

(20)
eri ailesini alalm. (20) ifadesinin xe gre birinci ve ikinci trevleri alnp
bu fonksiyon ve trevleri arasnda
1
c
ve
2
c
keyfi sabitleri yok edilirse
0 ) , , , ( y y y x F
formunda 2. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.
3.
1
c
,
2
c
ve 3
c
gibi keyfi sabit ieren
23
0 ) , , , , (
3 2 1
c c c y x

(21)
eri ailesinin diferansiyel denklemini bulmak iin (21) ifadesinin xe gre
birinci, ikinci ve nc trevleri alnp bu fonksiyon ve trevleri arasnda
1
c
,
2
c
ve
3
c
0 ) , , , , ( y y y y x F
formunda 3. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.
4. Bu ilemleri genelletirirsek n
c c c , , ,
2 1

gibi n tane keyfi sabit
ieren
0 ) , , , , , (
2 1

n
c c c y x

(22)
eri ailesinin diferansiyel denklemini bulmak iin (22) ifadesinin xe gre n.
mertebeye kadar trevleri alnp bu fonksiyon ve trevleri arasnda
n
c c c , , ,
2 1

0 ) , , , , , (
) (

n
y y y y x F
formunda n. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.
rnek 18. y 2 cy x
2 2
+ eri ailesinin diferansiyel denklemini
kurunuz.
zm: Bu ifadenin xe gre trevini alalm. Bylece
y 2 y cy 2 x 2 +
elde edilir. Buradan
cy 1
x
y

bulunur, bu denklemde
24
2
2
y
x y 2
c

ifadesi yerine yazlrsa,

y y xy y x
2

diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri ailesinin diferansiyel
denklemidir.
rnek 19. Merkezi
x y 2
dorusu zerinde ve yarap 1e eit
olan emberler ailesinin diferansiyel denklemini kurunuz.
zm: Merkezi
( ) b a,
noktasnda ve yarap 1e eit olan
emberler ailesinin denklemi
( ) ( ) 1
2 2
+ b y a x (23)
dir.
( ) b a,
noktas
x y 2
dorusu zerinde olduundan, a b 2 dr. bnin
bu deerini denklemde yerine yazarsak,
( ) ( ) 1 2
2 2
+ a y a x
bulunur. Bu ifadeden xe gre trev alrsak,
( ) 0 2 + y a y a x
elde edilir. Buradan,
y
y y x
a
+
+
2 1
bulunur. a b 2 olduundan,
y
y y x
b
+
+
2 1
2
olur. a ve bnin bu deerlerini (23)de yerine yazarsak,
1
2 1
2
2 1
2 2
,
_
+
+
+
,
_
+
+
y
y y x
y
y
y y x
x
25
veya
( ) ( ) ( )
2
2
2
2 1 1 2 y y y x

+ +
denklemi elde edilir. Bu istenen ailenin diferansiyel denklemidir.

rnek 20.
x x
e c e c y

+
2 1
eri ailesinin diferansiyel denklemini
kurunuz.
zm: Bu ifadenin xe gre birinci ve ikinci trevlerini alrsak,
x x
e c e c y

2 1
ve
x x
e c e c y

+
2 1
olur. Bu denklem arasnda
1
c
ve
2
c
0 y y
ikinci mertebeden diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri
ailesinin diferansiyel denklemidir.
rnek 21
3 2 1
cos sin c x c x c y + +
eri ailesinin diferansiyel
denklemini kurunuz.
zm: Bu ifadenin xe gre birinci, ikinci ve nc trevlerini
alrsak,
x c x c y sin cos
2 1

x c x c y cos sin
2 1

x c x c y sin cos
2 1
+
olur. Bu drt denklem arasnda
1
c
,
2
c
ve
3
c
0 + y y
nc mertebeden diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri
ailesinin diferansiyel denklemidir.
26
Problemler
Aada verilen eri ailelerinin diferansiyel denklemlerini kurunuz.

1.
cx y
(Cevap:
y x y
)
2. cx y x
2 2
(Cevap: 0 2
2 2
+ y xy y x )
3.
2
c cx y + (Cevap:
2
y y x y

+
)
4.
t t
ce t y ce x +
2
,
(Cevap:
x y x y x + 2
)
5.
cx
x c
y
1
(Cevap: ( ) 0 1 1
2 2
+ y y x )
6.
x
e c y
2
1+ (Cevap: ( ) 0 1
2 2
+
x x
ye y e )
7. ( ) 1 1
2
+ x c e
y
(Cevap: ( ) ( ) 1 2 1
2
+ +
y y
e x y x e )
8.
bx
ae y
9.
2 2
2 c cx y +
10.
x x x
e c e c e c y

+ +
3
2
2 1
11.
x B x A y sin cos +
, (
sabit)
12.
c y x y x +
5 3 3 2
13. D Cx Bx Ax y + + +
2 3
14.
Bx Ax y +
2
15.
) sin( . b x a y +
16.
) sin( c x x y +
17. 1
2 2
+ + cy bxy ax
18. Eksenleri x ve y olan elipsler ailesinin diferansiyel denklemini kurunuz.
19. Eksenleri x ve y olan hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini
kurunuz.
27
20.
) 0 , 0 (
ve
) 0 , 2 (
noktalarndan geen emberler ailesinin diferansiyel
denklemini kurunuz.
1.7. Cauchy Problemi, Genel, zel ve Tekil zmler
Verilen
D ) y , (x
o o

noktas iin

y) , f(x y
(6)
denklemini ve
o o
y ) y(x
(24)
koulunu salayan
(x) y
zmnn bulunmas problemine
Cauchy problemi denir. (24) kouluna ise, Balang koulu ve o o
y , x

saylarna da Balang deerleri denir. (6) denkleminin (24) balang
koulunu salayan zmnn bulunmas, geometrik olarak D blgesinin
) y , (x
o o
noktasndan geen integral erisinin bulunmas demektir.
y) , f(x
fonksiyonu
) y , (x
o o
noktasnn herhangi bir komuluunda
srekli ise, (6) denkleminin (24) balang koulunu salayan en az
bir zm vardr.
(x) y
fonksiyonu,
[ ] h x , h x
o o
+
aralnda (6) denkleminin
(24) balang koulunu salayan bir zm olsun. Bu denklemin
(16) balang koulunu salayan her bir
x) ( y
zm iin yle
bir
h) ( 0 >
says vardr ki,
) x , (x
o o
+
aralnda
x) ( (x)
dir. Bu takdirde (6) denkleminin (24) balang koulunu
salayan zm tektir denir. Tersine olarak
) y , (x
o o
noktasndan
geen integral erisi yoksa veya var ve birden fazla ise, (6) denkleminin
(24) balang koulunu salayan zmn teklii bozulur.
28
Daha sonra gstereceiz ki,
) y , (x fonksiyonu y) , f(x
o o

noktasnn herhangi bir komuluunda srekli bir fonksiyon ve yye gre
birinci mertebeden srekli ksmi treve sahip ise, (6) denkleminin (24)
balang koulunu salayan tek zm vardr.
Cauchy probleminin bir tek zmnn var olduunu verdikten
sonra denklemin genel, zel ve tekil zmlerinin tanmlarn verelim.
Genel zm:
D D
0
ile (6) denkleminin bir tek zme sahip
olduu blgeyi gsterelim. Yani
0
D
blgesinin her bir noktasndan (6)
denkleminin bir tek integral erisi geer. Keyfi c sabitine bal
( ) c x y ,
(25)
eriler ailesi verilsin.
Tanm 9. a) Her bir
( )
0
, D y x
iin (25) denklemi cye gre
zlebilirse, yani
( ) y x c ,
(26)
eklinde ise,
b)
( ) D y x ,
iin c sabitinin (26) ile tanmlanan her bir deerinde
(25) ifadesi (6) denkleminin zm ise, bu takdirde (25) ailesine (6)
denkleminin genel zm denir.
Genel zm
( ) 0 , , c y x
veya
( ) c y x ,

kapal ekilde verilebilir. zm
( ) 0 , , c y x
eklinde verildiinde, ona
denklemin genel integrali ,
( ) c y x ,
eklinde verildiinde ise,
( ) y x,

ye onun integrali denir.
zel zm:
(x) y
fonksiyonu (a,b) aralnda (6)
denkleminin zm olsun. Eer her bir x(a,b) iin (6) denkleminin
29
(x)) , (x
noktasndan geen integral erisi tek ise,
(x) y

zmne (6) denkleminin zel zm denir.
(25) ailesi (6) denkleminin genel zm olduunu kabul edelim.
Onun (24) balang koulunu salayan zmn genel zmden bulmak
iin aadaki ilemleri yapmak gerekir.
1. (25) ifadesinde x,y yerine
0 0
, y x
yazlr , yani
( ) c x y ,
0 0

(27)
dir.
2. (27) ifadesi c ye gre zlebilir. Kabul edelim ki,
c c
0
onun
kkdr.
3.
0
c c
deerini (26)da yerine yazarz. Elde edilen
( )
0
, x x y

fonksiyonu (6) denkleminin (24) balang koulunu salayan zm
olur.
Tekil zm:
(x) y
fonksiyonu (a,b) ak aralnda (6)
denkleminin zm olsun. Eer her bir x(a,b) iin
(x)) , (x

noktasndan (6) denkleminin
(x) y
e ait olacak ekilde en az iki
integral erisi geerse,
(x) y
zmne (6) denkleminin tekil
zm denir.
Bylece, Cauchy probleminin zmnn teklii, bozulan noktalarn
geometrik yerinden oluan integral erisine uygun zm tekil zm olur.
0
D
ile (6) denkleminin bir tek zme sahip olduu blgeyi
gsterelim.
) x ( y
ise, bu denklemin (a,b) aralnda tanmlanm tekil
zm olsun.
) x ( y
zmnn grafiinin hibir noktas 0
D

blgesine ait olamayaca aktr. Buna gre de, tekil zm (eer varsa)
30
genel zmden c sabitine saysal deerler vermekle elde edilemez ve bu
zmn grafii
0
D
blgesinin snrndadr.
rnek 22.
x
y y
y

2
diferansiyel denklemini ele alalm. Bu
denklem
( ) 0 , 0
,
( ) 1 , 0
noktalar hari her yerde tanmldr. Kolayca
gsterebiliriz ki,
cx
y
1
1
ailesi verilen diferansiyel denklemin genel
zmdr ve
0 y
dan farkl integral erilerinin hepsi
( ) 1 , 0
noktasndan
geer.
x
y
2
2
fonksiyonu
( ) 2 ,
aralnda verilen denklemin
( ) 2 1 y
koulunu salayan zmdr ve genel zmde
2
1
c
koymakla
elde edilir. Uygun integral erisi zerinde keyfi bir
( )
1
1 1 1
2
2
, ,
x
y y x

noktasn ele alp ve denklemin ( )
1 1
y x y koulunu salayan zmn
bulalm.
0
1
x
olduunda
x
y
2
2
zm ,
0
1
x
olduunda ise,
1 y
zm elde edilir. Bylece
( ) 1 , 0
noktasndan hem
x
y
2
2

integral erisi, hem de
1 y
integral erisi geer. Bylece,
x
y
2
2

integral erisinin
( ) 1 , 0
noktasndan farkl tm noktalarnda zmn teklii
salanr.
( ) 1 , 0
noktasndan verilen denklemin sonsuz sayda integral
erisinin geeceini belirtmemiz gerekir. Bunun nedeni ise, ayn noktada
denklemin tanml olmamas, bundan dolay da bu integral erilerinin
( ) 1 , 0

31
noktasna yaklamasdr.
( ) 0 , 0
noktas iin de benzer ilemler yaplabilir ve
0 y
integral erisi bu noktaya yaklar.
Eer yye bamsz deiken, xe ise, aranan fonksiyon gibi bakp
denklemi
y y
x
x

2
eklinde yazarsak, elde ederiz ki, 0 x integral erisidir ve
( ) 0 , 0

noktasna yaklar.
rnek 23.
y y
diferansiyel denklemini ele alalm.
( ) y y x f ,
fonksiyonu XOY dzleminde tanml ve sreklidir. Buna
gre, verilen denklemin
( )
0 0
, y x
noktasndan geen integral erisi vardr.
( ) 0
0
x y
ise, verilen denklemin
( )
0 0
, y x
noktasnda bir tek integral
erisinin getiini yani,
y y
,
( )
0 0
y x y
Cauchy probleminin bir tek zmnn var olduunu gsterelim.
zm:
0
0
> y
olsun. Buna gre
( )
0 0
, y x
noktasnn x ekseni ile
keimeyen bir komuluunda
( ) y y x f ,
sreklidir ve srekli
( )
y
y x f
y
2
1
,
trevi vardr.
Bylece verilen denklemin, her bir
( ) ( ) 0 , ,
0 0 0
> y y x
noktasndan
bir tek integral erisi geer.
0
0
< y
olduunda da bu sonucun doruluu
benzer ekilde elde edilebilir.
Keyfi bir
0
x
iin
( ) 0 ,
0
x
noktasnda
( ) 0 ,
0
x f
y olduunda bu
noktada zmn teklii bozulur. Bu noktalarn geometrik yeri
0 y

32
dorusunu verir ve bu doru verilen diferansiyel denkleminin integral
erisidir. Bundan baka ,
< <
0
x
koulunu salayan keyfi
,
saylar
iin,
( )
( )
( )
'
>

<
i s e
i s e
i s e

x x
x
x x
x
,
4
1
, 0
,
4
1
2
2
fonksiyonu da verilen diferansiyel denklemin
( ) 0 ,
0
x
noktasndan geen
integral erisi olduundan,
0 y
fonksiyonu verilen diferansiyel
denklemin tekil zmdr.
Not: Genel olarak verilen diferansiyel denklemde
y x,
eit hakka
sahip olduundan
( ) y x f
dx
dy
,
(6)
denklemi ile beraber
( ) y x f dy
dx
,
1
(28)
denklemine de bakmak gerekir ve
( ) y x f ,
,
( ) y x f ,
1
fonksiyonlarnn her
ikisinin tanm blgesinde bu denklemler birbirine denktir, nk
( ) x y y

fonksiyonu (6) denkleminin zm ise,
( ) y x x
ters fonksiyonu da (28)
denkleminin zm olur, yani (6) ve (28) denklemlerinin integral erileri
eittir.
33
Eer herhangi bir ( )
1 1
y , x noktasnda
( ) y , x f
fonksiyonu tanml
deilse, byle bir noktada (6) denklemi yerine (28) denklemine bakmak
gerekir. Eer herhangi bir noktada
( ) y , x f
1
fonksiyonu tanml deilse,
byle bir noktada (6) denklemine bakmak gerekir.
BLM II
BRNC MERTEBE VE BRNC DERECEDEN AD
DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZM YNTEMLER
Diferansiyel denklemler teorisinde nemli problemlerden biri
diferansiyel denklemin btn mmkn zmlerini bulmak ve onun
34
zelliklerini renmekten ibarettir. Diferansiyel denklemin zmnn
bulunmasna onun integrallenmesi denir.
Verilen diferansiyel denklemi zmek demek, ilk olarak aranan
fonksiyonu bamsz deikene bal olarak ak ekilde basit
fonksiyonlarn yardmyla ifade etmek demektir. Bu mmkn olmadnda
diferansiyel denklemin zmnn bulunmas basit fonksiyonlardan ve
denkleme ait olan fonksiyonlardan oluturulan ifadelerin integrallenmesine
dntrlr.
imdi baz birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zm
yntemleri hakknda bilgi vereceiz.
2.1. Deikenlerine Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler
Tanm 10.
0 y)dy N(x, y)dx M(x, +
diferansiyel denklemi
verilsin. Bu diferansiyel denklem,
0 ) ( ) ( ) ( ) (
2 2 1 1
+ dy y g x f dx y g x f

eklinde yazlabiliyorsa, byle bir denkleme deikenlerine ayrlabilir
diferansiyel denklem denir. Bu diferansiyel denklem,
0
) (
) (
) (
) (
1
2
2
1
+ dy
y g
y g
dx
x f
x f
veya
0 ) ( ) ( + dy y g dx x f

(29)
formunda yazlrsa deikenlerine ayrlm bir diferansiyel denklem adn
alr. Burada f(x), g(y) srasyla (a , b) ve (c , d) aralklarnda srekli
fonksiyonlar ve
35
0 (y) (x) f
2 2
> +g
dir. Bu denklemde, dxin katsays, yalnz xe , dy nin katsays ise,
yalnz yye bal birer fonksiyonlardr. Bu ekilde ifade edilen
denklemlere deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemler ad verilir.
Her bir
iin d) (c, y , b) (a, x
o o

,
d ) ( d ) ( y) (x,
y
y
x
x
o o

+ g f
(30)
eklinde bir fonksiyon alalm. Bu fonksiyon
{ } d y c ; b x a D < < < <
blgesinde srekli , diferansiyellenebilir bir fonksiyondur ve (29)
denkleminin integral erileri boyunca,
d
0 d ) ( d ) ( d y) (x,
y
y
x
x
o o
,
_
+

g f
eitlii salanr. Bylece (29) denkleminin genel integrali
c d ) ( d ) ( y) (x,
y
y
x
x
o o
+

g f

(31)
eklinde olur. Burada c keyfi bir sabittir. Eer genel integral de c = 0
konulursa,
0 d ) ( d ) (
y
y
x
x
o o
+

g f
(32)
ifadesi, (32) denkleminin
) y , (x
o o
noktasndan geen integral
erisinin kapal ekilde denklemi olur. Gerekten (31) forml ile
tanmlanan (x,y) fonksiyonu iin (x
o
, y
o
) = 0 olur ve buradan
x
2
(x
o
, y
o
) +
y
2
(x
o
, y
o
) = f
2
(x
o
) + g
2
(y
o
) > 0
36
olduundan dolay kapal fonksiyonun varl ve teklii hakkndaki
teoreme gre, (29) denklemi (x
o
, y
o
) noktasndan geen tek bir integral
erisini tanmlar. Bylece D blgesinin her bir (x
o
, y
o
) noktasndan (29)
denkleminin tek bir integral erisi geer.

0 dy (y) (x) dx (y) (x) f
2 2 1 1
+ g f g

(33)
eklindeki diferansiyel denkleme deikenlerine ayrlabilir diferansiyel
denklem denir.
Burada
1,2) (i (y) , (x) f
i i
g
srasyla (a,b) ve (c,d)
aralklarnda srekli fonksiyonlardr ve
0 (y) (x) (y) (x) f
2
2
2
2
2
1
2
1
> + g f g
dr. Kabul edelim ki,
D ) y , (x
o o

noktasnda
0 ) (y ve 0 ) (x f
o 1 o 2
g

koullar salansn. Bu takdirde denklem,
(x) (y) g
2 1
f
arpm ile
blnp dorudan integral alnrsa , c integral sabiti olmak zere genel
zm ;

+
x
x
y
y 1
2
2
1
o o
c d
) ( g
) ( g
d
) ( f
) ( f

(34)
eklinde bulunur.
(a,b) aralnda
) d y (c 0 ) (y ve 0 (x) f
1 1 1 2
< < g
olduunu
kabul edelim. Denklemde
1
y y
yazarsak ,
0 dy
1

olduundan
1
y y

fonksiyonu ayn denklemin (a,b) aralnda zmdr. Dier taraftan eer
) b x (a 0 ) (x f
1 1 2
< <
olursa,
1
y y
fonksiyonu
b) , (x , ) x (a,
1 1

aralklarnda,
1
x x
fonksiyonu ise,
d) , (y , ) y (c,
1 1
aralklarnda (33)
37
denkleminin zmleridir. Bu zmler, (34) formlnden cye mmkn
saysal deerler verilerek elde edilirse, zel zm, elde edilemezse
tekil zm olur.
) y , (x
1 1
noktasnda denklemin tanmlanmad ak
olarak grlmektedir. Bylece, (33) denkleminin tekil zmleri ancak,
(x) ve (y) g
2 1
f
fonksiyonlarnn sfrlar iindedir.
rnek 24.
( )
( )
0
1
1
1 2
2 2
2

+
+
+
dy
x
e
dx
x
e x
y y
genel zmn bulunuz.
zm: Bu denklem deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel
denklemdir. Bunun her iki tarafn
( ) 1
1
1
2

+
y
e
x
arpan ile blelim. Bu
durumda
0
1 1
2
2

+
dy
e
e
dx
x
x
y
y
deikenlerine ayrlm diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemin
integralini alrsak,
( )
2
1 1 x c e
y
+
eklinde genel zmn buluruz.
Burada y=0 olduunda 0 1
y
e olduundan ,
( ) 0 x y

fonksiyonu verilen denklemin zmdr ve bu zm tekil zm olabilir.
Bu zmn bir zel zm olduunu gsterelim. Bunun iin uygun
integral erisi zerinde keyfi
( ) 0 ,
0
x
noktasn ele alalm ve bu noktada
Cauchy probleminin zmnn tekliinin salandn gsterelim.
Gerekten de genel integralde
0 ,
0 0
y x x
yazarsak,
38
( )
2
0
1 0 x c +
elde edilir. Buradan c=0 dr. Bu takdirde genel integralden 0 1
y
e yani
y=0 elde ederiz.
Bylece
( ) 0 x y
zm, zel zmdr ve genel integralde c=0
yazmakla elde edilir.
rnek 25. 0 1 2
2
+ ydy dx y x
diferansiyel denklemin genel ve tekil zmn bulunuz.
zm: Denklemin her iki tarafn
2
1 y ile blersek,
0
1
2
2

+
y
ydy
xdx
deikenlerine ayrlan diferansiyel denklemini elde ederiz ve bu denklemin
genel integrali,
c y x
2 2
1
eklindedir.
( ) 1 t x y
alndnda 0 1
2
y olduundan,
( ) ( ) 1 , 1 x y x y
fonksiyonlar verilen denklemin zmleridir. Bu
zmlerin her ikisi, tekil zmdr.

( ) 1 x y
zmnn tekil zm olduunu gsterlim. Bunun iin
integral erisi zerinde keyfi
( ) 1 ,
0
x
noktasn ele alp ve denklemin
( ) 1
0
x y
koulunu salayan zmn bulalm. Genel integralde
1 ,
0 0
y x x
yazarsak
2
0 0
x c
elde ederiz. Bylece
( ) 1 x y
integral
erisi zerindeki keyfi noktadan bu integral erisi ile eit hem de
2
0
2 2
1 x y x integral erileri de geer. Yani
( ) 1 x y
integral erisi
zerindeki keyfi noktada Cauchy probleminin teklii bozulur. Bu ise,
39
( ) 1 x y
zmnn tekil zm olduunu gsterir. Ayn yolla
( ) 1 x y

zmnn de bir tekil zm olduunu gsterebiliriz.

Problemler
Aada verilen diferansiyel denklemlerin genel zmlerini
bulunuz.
1. 0 ) 3 ( ) 4 (
2 3 4
dy y x dx y x
2. 0 cos ) 1 ( sin
2
+ + ydy x ydx x ,
2
) 1 (

y
3.
0
sin
cos
sin cos

dy
x
y
dx e
y x
4. 0 1 1
2 2
+ dy x dx y
5.
0 cos cos sin
2 2
+ xdy ydx x
6.
0 ) 1 ( ) 1 ( + x y y y x
7. 0
2
+ x xy y
8. 0 ) 1 (
2
+ + x xy y x
9. 0 ) 1 2 ( ) 1 2 (
2 2
+ + + y y y x x
10.
0 sin . sin
2
x y y
11. 0 ) 1 ( ) 1 (
2 2
+ dx y dy x
12. 0 ) 1 ( ) 1 (
2 2
+ + y x y x y
13.
0 sinh cosh + xdy ydx
14. 0 ) 1 ( ) 1 (
3 2 2
+ + y y x xy
15. 0
2
+ y y y e
x
16. 0 ) 1 (
2 3
+ ydx x dy x ,
2 ) 1 ( y
17. 0 sin ) 1 ( cos + +

ydy e ydx
x
,
4
) 0 (

y
40
18. 0 cot ) 1 (
2
+ ydy x dx
19. 0
2 2
+

dy ye dx xe
x y
20.
0 arctan . arcsin x y y
21. ( ) 0 cos 1 sin 2
2
+ + ydy x ydx x
22. 0 tan 1 2 cos
2 2
ydy x ydx x
23. ( ) 0 1 tan + dy e ydx e
x x
24. ( ) 0
2
xdy dx y y
25. ( ) ( ) [ ] 0 1 1 1
2 2 2 2
+ + + + dy y e y dx e y
y x

26. ( ) ( ) 0
2 2 2 2
+ + dy y x y dx x y x
27. 0 sin tan cos . cot
2 2
xdy y ydx x
28. ( ) ( ) 0
2 2
+ dy y y x dx x xy
29. ( ) 0 1 , 1
2
+ y x y xy
30. ( ) 0 2 1
2 2 2
+ + dy x dx y x
z xy (
dnm uygulaynz)
31. ( ) 0 2
2 2 2
+ + dy x ax x dx y a
32.
( ) 1 1 , 0 ln + y xdy ydx y
33. ( ) 0 ln 2 ln ln 2
2 2
+ + + + y x y x y y xy xy
x
t
e y (
dnm uygulaynz)
34. ( ) ( ) 1 0 , 0 2 1
2 2
+ y xy y x
35. x x y x + 4 2

41
2.2. Homojen Diferansiyel Denklemler
Tanm 11.
y x, fonksiyonu y) f(x,
deikenlerinin herhangi bir
D blgesinde tanmlanm olsun. Belirli bir m says, her bir
D y) (x,

noktas ve
D ty) (tx,
koulunu salayan her bir t says iin
y) f(x, t ty) f(tx,
m

(35)
olursa,
y) f(x,
fonksiyonuna D blgesinde m. dereceden homojen
fonksiyon denir.
(36)
denkleminde M(x,y), N(x,y) fonksiyonlar D blgesinde ayn dereceden
homojen fonksiyonlar ise, (36) denklemine homojen diferansiyel
denklem denir. (36) denklemi homojen diferansiyel denklem ise,
y) M(x,
y) N(x,
ve
y) N(x,
y) M(x,
fonksiyonlar sfrnc dereceden homojen fonksiyonlar olduu tanmdan
aktr.
(35) eitliinde
x
t
1
konulursa
( ) y x f
x x
y
f
m
,
1
, 1
,
_
bulunur. Buradan
( )
,
_
x
y
f x y x f
m
, 1 ,
elde edilir. Bu ifadeyi kullanrsak, (36) homojen diferansiyel denklemini
,
_
y
x
dx
dy
42
eklinde yazabiliriz. Gerekten
( )
( )

,
_
,
_
,
_
,
_
,
_

x
y
x
y
N
x
y
M
x
y
N x
x
y
M x
y x N
y x M
dx
dy
m
m
, 1
, 1
, 1
, 1
,
,
dir.
(36) homojen diferansiyel denkleminin zmn bulmak iin, (36)
denkleminde
zx y
deiken deitirmesi yaplrsa (burada z yeni aranan
fonksiyondur) ve
xdz zdx dy +
olduu dikkate alnrsa,
( ) ( )( ) 0 , , + + xdz zdx zx x N dx zx x M
bulunur.
( ) ( )
,
_

,
_
x
y
N x y x N
x
y
M x y x M
m m
, 1 , , , 1 ,

olduundan,
( ) ( ) ( )
,
_

x
y
N x y x N z M x zx x M
m m
, 1 , , , 1 ,
dir. Bu takdirde bunlar yukardaki denklemde dikkate alrsak,
( ) ( )( ) 0 , 1 , 1 + + xdz zdx z N x dx z M x
m m
veya
( ) ( ) [ ] ( ) 0 , 1 . , 1 , 1 + + dz z xN dx z z N z M
( ) ? 0 x
deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemi elde edilir. Bunu yeniden
dzenlersek,
( )
( ) ( )
( ) ( ) [ ] ? 0 . , 1 , 1 , 0
. , 1 , 1
, 1
+
+
+ z z N z M
z z N z M
dz z N
x
dx
bulunur. Buradan
43
( )
( ) ( )
1
ln
. , 1 , 1
, 1
ln c
z z N z M
dz z N
x
+
+
veya
( )
( ) ( )
z . z , 1 N z , 1 M
dz z , 1 N
ce x
1
c c t
elde edilir.
( )
( )
( ) ( )
+

z z N z M
dz z N
z W
. , 1 , 1
, 1
ile gstererek
x
y
z
olduunu dikkate alrsak, verilen denklemin genel
integrali
,
_
x
y
w
ce x
bulunur.
rnek 26. 0 2 ) (
2 2
+ xydy dx y x diferansiyel denklemin genel
zmn bulunuz.
zm: Denklem homojen olduu iin, diferansiyel denklemde
zx y
,
xdz zdx dy +
dnm yaplrsa,
0 ) ( 2 ) (
2 2 2 2
+ + xdz zdx zx dx x z x
0 2 ) 1 (
3 2 2
dz zx dx z x ,

) (
1
2
2
nc d dz
z
z
x
dx

nc z n nx + ) 1 (
2
veya c z x ) 1 (
2
olup
diferansiyel denklemin genel zm
c
x
y
x ) 1 (
2
2
veya
cx y x
2 2
olarak bulunur.
44

Problemler
bulunuz.
1. 0 2 ) 3 (
2 2
+ xydy dx y x
2. 0 ) 1 ( ) 1 ( + + dy
y
x
dx e
y
x
3. 0 (
2 2
+ + xdy dx y x y ,
0 ) 1 ( y
4. 0 ) ( 2
2 2
+ + dy y x xydx
5. 0
2 2
y x y y x
6.
0 cos . cos +
x
y
y x y
x
y
x
7.
0 ) ( + + y x y y x
8. 0 ) (
3 3 2
dy y x ydx x
9.
0
2 2
+ y xy y x
10.
0 ) ( y y xy x
11.
0 ) (
2
+ dy x dx y xy x
12.
0
x
y
xe y y x
13.
0 ) ( + dy x y ydx
14.
0 cos ) 3 sin 4 2 ( ) 3 sin 2 ( + + ydy y x dx y x

(
z y x sin 2
dnm yapnz)
15. 0 ) (
2 2 4 4
dy y x dx y x
45
2.3. Homojen Hale ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler
,
_
+ +
+ +
2 2 2
1 1 1
c y b x a
c y b x a
f
dx
dy
(37)
diferansiyel denklemi verilsin. Buradaki
2 2 2 1 1 1
c , b , a , c , b , a
ler sabit
saylardr. Eer
0 c c
2 1

ise, (37) denklemi homojen diferansiyel
denklem olur.
Burada
2 1
c ve c
saylarndan en az birinin sfrdan farkl
olduu kabul edilip, genel halde denklemin homojen bir denkleme
dntrlmesini aratralm.
'
+ +
+ +
0 c y b x a
0 c y b x a
2 2 2
1 1 1
(38)
Bunlar birer doru denklemdir.
a)
0 b a b a
1 2 2 1

ise, bu iki doru kesiirler. Kesiim noktasnn
koordinatlar
,
olsun. Bylece
'
+ +
+ +
0 c b a
0 c b a
2 2 2
1 1 1
denklemleri salanr. Bu durumda, (37) denkleminde
y
x
+
+
deiken deitirmesi yaplrsa , (37) denklemi
46
,
_
+
+
b a
b a
f
dx
dy
2 2
1 1

(39)
denklemine dnr. Bu ise, bir homojen diferansiyel denklemdir. Bu
denklem
z
dnm yardmyla deikenlerine ayrlabilir
diferansiyel denkleme dntrlerek, zm kolayca bulunabilir. Bu
zmde
y , x
yerine konulursa, (37) denkleminin
zm elde edilir.
b)
0 b a b a
1 2 2 1

ise, (38) ifadesindeki dorular birbirlerine
paraleldirler. Bu ise,
2 2 2 1
kb b , ka a
olmasn gerektirir. Burada k
oran katsaysdr. Bu deerler (37) denkleminde yerine konulursa,
y) b x f(a
c y b x a
c y) b x k(a
f y
2 2
2 2 2
1 2 2
+
,
_
+ +
+ +

eklinde yazlr . Bu son denklem,
y b x a z
2 2
+
alnarak, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denkleme dntrlr ve
zm de integral alnarak kolayca bulunur.
rnek 27.
1 x 2y
1 2x y
dx
dy

+

diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
zm : Burada
0 3 1 ) 1 ( 2 ) 2 ( b a b a
1 2 2 1

olur ve
bu ise, bu iki dorunun kesitiinin gsterir. imdi bu dorularn kesim
noktalarn bulalm.
0 1 x 2y
0 1 2x y

+

47
denklemlerinden bu dorularn kesim noktas,
1) , (1 ) , (
elde edilir ve
1 y
1 x
+
+

deiken deitirmesi yaplrsa,
d dy d dx
olur ve denklem
2
2
d
d

denklemine dnr. Son ifadeye
u u ve u +

dnm uygulanrsa denklem
d
du
2 2u u
2u
2

+

olur. Bu ise, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklem haline dnr.
Her iki tarafn integrali alnr,
ve
deerleri yerine konulursa
1 x 2y
1 2x y
dx
dy

+

diferansiyel denkleminin genel zm ;

c
3 x - y - xy x y
1
2 2

+ +
eklinde elde edilir.
rnek 28.
1 2y 2x
1 y x
dx
dy
+
+ +

diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
48
zm : Burada
0 ) 1 ( 2 2 ) 1 ( b a b a
1 2 2 1

olur ve bu ise,
bu iki dorunun paralel olduunu gsterir. Buradan hareketle
1 y z ve y x z + +
dnm denklemde yerine konulursa,
1 2z
1 z
1 z
+

elde edilir. Bylece deikenlerine ayrlabilir bir denklem buluruz.
Dorudan integral alarak ve z deeri yerine yazlarak genel zm;
c 2 y x ln 3 2y x + + +
eklinde elde edilir.
Problemler
bulunuz.
1.
( ) ( ) 0 3 7 3 7 3 7 + + dy y x dx y x
2.
( ) ( ) 0 6 3 4 1 2 + + dy y x dx y x
3.
( ) ( ) 0 1 1 + + dy y x dx y x
4.
( ) ( ) 0 7 3 2 4 2 + + + dy y x dx y x
5.
( ) ( ) 0 7 10 2 1 5 + + + + + dy y x dx y x
6.
( ) ( ) 0 3 6 14 7 3 7 + + + + dy y x dx y x
7.
( ) ( ) 0 1 2 3 4 3 2 + + + dy y x dx y x
8.
( ) ( ) 0 2 2 4 2 + + + dy y x dx y x
9.
( ) ( ) 0 3 1 3 + dy y x dx y x
10.
( ) ( ) 0 1 4 2 3 2 + + + + dy y x dx y x
49
2.4. Genelletirilmi Homojen Diferansiyel Denklemler

denklemi verilsin.
y)dy N(x, y)dx M(x, dy) dx, y, F(x, +
ile gsterelim. Belli k, m saylar, her bir (x,y)D noktas ve
D y) t (tx,
k
koulunu salayan her t says iin
dy) dx, y, F(x, t dy) t dx, y, t F(tx,
m 1 k k

(40)
oluyor ise, (36) denklemine genelletirilmi homojen diferansiyel
denklem denir.
zel halde k=1 alnd takdirde genelletirilmi homojen
diferansiyel denklem, homojen diferansiyel denkleme dnr.
Homojen diferansiyel denklemleri aratrrken, M(x,y) ,
N(x,y) fonksiyonlar
{ }
k k
bx y ax , x a < < < < D
0 y) (x, N y) (x, M
2 2
> +
koulunun salandn kabul edeceiz. (40) koulunun salanmas iin ,
y) M(x, t y) t M(tx,
m k
ve y) N(x, t y) t N(tx,
1 k m k +
olduu tanmdan grlmektedir. Buradan

x
1
t
alnrsa,
)
x
y
M(1, x y) M(x,
k
m
ve )
x
y
N(1, x y) N(x,
k
1 k m +
eitlikleri elde edilir. Bu ifadeler (36) denkleminde yerine konulursa,

50
)dy
x
y
N(1, x )dx
x
y
M(1, x
k
1 k m
k
m +
+
(41)
denklemi elde edilir. k=0 alnd takdirde (41) denklemi deikenlerine
ayrlabilir diferansiyel denkleme dnr. (41) denkleminde,
z x y
k

deiken deitirmesi yaplrsa (burada z aranan yeni fonksiyondur,
homojen diferansiyel denklem iin dnmde k=1 alnr) ve
dz x zdz kx dy
k 1 k
+

olduu dikkate alnrsa (41) denklemi
[ ] 0 z)dz xN(1, dx z) kzN(1, z) M(1, + +

(42)
eklinde yazlr.
z) kzN(1, z) M(1, +
ve
z) N(1,
fonksiyonlarnn (a,b)
aralnda srekli olduu aktr. Elde edilen denklem deikenlerine
ayrlabilir bir diferansiyel denklemdir ve
0 z) kzN(1, z) M(1, +

olduunu kabul edersek , onun genel integrali ise,
w(z)
ce x olur.
Burada w(z) ise,
+
dz
z) kzN(1, z) M(1,
z) N(1,
w(z)

dir. Buradan
k
x
y
z olduu dikkate alnrsa,
)
x
y
w(
k
ce x
(43)
ailesi (36) denkleminin genel integrali olur.
0 z) kzN(1, z) M(1, +
denkleminin her bir z = z
o
reel kk (var ise,) (42) denkleminin
zmdr. Bu takdirde (36) denkleminin z = z
o
a uygun zm,
51
k
o
x z y

eklinde olur. Bu zm tekil zm olabilir.
0 z) kzN(1, z) M(1, +
olursa, (36) denklemi
c xdy kydx
eklinde deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denkleme dnr.
rnek 29. 0 1)dy y (3x dx 4xy
2 2
+ diferansiyel denkleminin
genel zmn bulunuz.
zm : Bu denklemde x, y, dx , dy deikenlerini srasyla
dy t , dx , y t , tx
1 k k
) dy t dy , dx dx , y t y , tx (x
1 k k

ekline getirerek toplamlarn t ye gre derecelerini eitlersek k says
iin ;
1 k 1 2k 2 2k 1 + +
denklem sistemi elde edilir. Burada k = -2 bulunur.
Verilen denklem genelletirilmi homojen diferansiyel denklem
olduundan dolay,
2
x z y

dnm yardm ile onu deikenlerine ayrlabilir,
0 1)dz (3z x )dx z (z 2x
2 2 3
+

denklemine dntrrz. Bu denklemin genel integrali
0 cx 1) z(z
2 2

eklindedir. Buradan y x z
2
yazarsak verilen diferansiyel denklemin
genel integrali;
0 c 1) y y(x
2 2

olur.
52
rnek 30. ( ) 0 3
2 4
+ xydx dy x y diferansiyel denkleminin genel
zmn bulunuz.
zm: Bu denklemin terimlerinin derecelerini bulalm.
dy y
4
nin derecesi
, 1 4 +k k
dy x
2
3 nin derecesi
, 1 2 +k
xydx
in derecesi k + 1
dr. Bu dereceyi eit yapan k deeri
1 1 1 5 + + k k k
veya
1 1 5 + k k
den
2
1
k
bulunur. Verilen denklem genelletirilmi homojen diferansiyel denklem
olduundan ,
2
1
zx y
dnm yardmyla
( )
0
3 2
5
4
+
x
dx
dz
z z
z
deikenlerine ayrlabilir denkleme dnr. Bu denklemin genel zmn
bulup ve
x
y
z
yazarsak , verilen denklemin genel zm
6 2 4
cy x y
olarak bulunur.
53
2.5. Lineer Diferansiyel Denklemler
Aranan fonksiyon ile onun trevine gre lineer olan,
0 C(x) y B(x) y A(x) + +
denklemine birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem denir.
Ann belli bir aralnda tm x deerleri iin sfr olmad kabul
edilirse, denklem A ile blnebilir. Bylece denklem,
(x) y (x) y Q P +

(44)
olur. Burada
A(x)
C(x)
(x) ,
A(x)
B(x)
P(x) Q

dir.
(x) ve P(x) Q
fonksiyonlar (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar
olsun. (a,b) aralnn tm noktalarnda
ise 0 Q(x)

0 y (x) y + P
(45)
denklemine homojen lineer diferansiyel denklem denir.
(44) denkleminde
(x) y (x) y) f(x, Q P +
fonksiyonu
{ } + < < < < y , b x a D
blgesinde srekli ve
(x) y) (x, f
y
P
srekli ksmi trevi vardr. Buna gre her bir
) y , x (
0 0
noktasndan (44)
denkleminin tek bir integral erisi geer. Bylece P(x) ve Q(x)
fonksiyonlar srekli fonksiyonlar olduundan dolay, (44) denkleminin
tekil zm yoktur. (45) homojen lineer diferansiyel denkleminin
54
deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklem olduu aka
grlmektedir ve (45) denkleminin genel zm ise,
b) (a, x , ce y
o
P(s)ds
x
o
x
(46)
olarak elde edilir.
1. Sabitlerin Deiimi Yntemi
Lineer homojen olmayan (44) denkleminin genel zmn
bulmak iin (46) ifadesinde, c sabiti yerine sonradan belirtilecek olan
c(x) fonksiyonu alnr. Bylece,
x
o
x
P(s)ds
e (x) c y
(47)
elde edilir. Bu ise, (44) denkleminin genel zmdr (Genel zmde
c(x) bulunmasna dikkat edilmelidir). Bu dnm, (44) denkleminde
yerine konulur ise, c(x) e gre
x
o
x
P(s)ds
e (x)
dx
dc
Q
denklemi bulunur. Her iki tarafn integrali alnr ise,
c ds e Q(s) c(x)
x
x
P(s)ds
o
x
o
x
+

elde edilir. Bulduumuz son ifade (47) ifadesinde yerine yazlrsa,(44)
denkleminin genel zm ;
x
x
P(s)ds P(s)ds P(s)ds
o
s
o
x
x
o
x
x
o
x
ds e Q(s) e e c y

(48)
55
olur. Burada c keyfi bir sabittir.
Lineer homojen olmayan (44) denkleminin zmnn
bulunmasnda uygulanan bu ynteme sabitlerin deiimi yntemi
denir.
(48) ifadesinden aka grlecei zere ilk toplanan ifade lineer
homojen diferansiyel denkleminin genel zm, ikinci toplanan ifade
ise, lineer homojen olmayan (44) denkleminin bir zel zmdr.
rnek 31.
osx inx inx y y c s s
diferansiyel denkleminin genel
zmn bulunuz.
zm : lk olarak
0 sinx y y
lineer homojen diferansiyel
denkleminin genel zmn bulalm, bu denklem deikenlerine
ayrlabilir bir diferansiyel denklem olduundan genel zm;
osx
1
e c y
c
olarak elde edilir.

(x) c c
1 1

olduu kabul edilir,
sinx e c e (x) c y ve y
osx
1
osx
1
c c
+

deerleri homojen olmayan diferansiyel denklemde yerine yazlrsa,
c dx e osx sinx c
cosx
1
+
c

veya
c cosx) (1 e c
cosx
1
+
olur. Son ifade homojen denklemin genel zmnde yerine
yazldnda aranan genel zm;
1 cosx e c y
osx
+
c
olarak elde edilir.
2. Lineer Diferansiyel Denklemin Dnm Yntemi ile zm
56
u =u(x) , v = v(x) olmak zere (44) denklemi iin y = uv
dnm uygulanrsa,
Q P + + v u u v v u
bulunur. Buradan ise,
[ ] Q P + + v u u u v
eklinde yazlr. imdi u fonksiyonunu yle bir ekilde seelim ki,,
0 u u + P

olsun. Buradan
P(x)dx
e u
elde edilir (Burada c=1 alnmtr). unun bu deeri denklemde yerine
konulursa
Q
v e
P(x)dx
veya

P(x)dx
e v Q
bulunur. Buradan
c dx e Q v
Pdx
+
1
]
1

elde edilir. O halde
'
c dx e Q e v u y
Pdx Pdx
dir, yani
'
c dx e Q e y
Pdx Pdx
dr.
rnek 32.
57
3
2x
x
y
2 y
diferansiyel denkleminin genel zmn
bulunuz.
zm : y = uv dnm yaplrsa
u v v u y +
bulunur.
y ve y
nn bu deerleri denklemde yerine konursa,
3
2x
x
v u
2 - u v v u +
3
2x v u
x
u
2 u v +
1
]
1

elde edilir. u fonksiyonunu yle bir ekilde seelim ki, ,
0
x
u
2 u
olsun. Buradan
2
x u bulunur. unun bu deeri denklemde yerine
konulursa
3 2
2x v x

veya
2x v
elde edilir. Buradan ise,
c x v
2
+
bulunur. O halde son olarak
3
2x
x
y
2 y
denkleminin genel zm
c) (x x v u y
2 2
+
bulunur.
58
Not: Bazen serbest deiken x, aranan fonksiyon
( ) x y
alndnda
denklem lineer diferansiyel denklem olmayabilir. Ama serbest deikeni y,
aranan fonksiyonu
( ) y x
aldmzda ve
x
y
in yerine
y
x
1
aldmzda
denklem lineer diferansiyel denklem olur.
rnek 33.
2
y x 3
y
y

zmn bulunuz.
zm: Bu denklemde yye aranan fonksiyon gibi baktmzda,
denklem lineer diferansiyel denklem deildir. Ama xe aranan fonksiyon
yye serbest deiken gibi bakarsak, elde edilen
y
y
x
x
3
(49)
denklemi lineer diferansiyel denklemdir. Bu denkleme uygun

y
x
x
3

lineer homojen denklemin genel zm
3
cy x olarak bulunur. Buradan c
ye y den bal fonksiyon gibi bakalm. Ve c(y) yi yle seelim ki,
( )
3
y y x x ifadesi (49) denkleminin zm olsun. Bu ifadenin y ye gre
trevi,
( ) ( )
2 3
. 3 . y y c y y c x +
dir. x ve x n (49) denkleminde yazarsak, c(y) ye gre
( )
2
1
y
y c
denklemini elde ederiz. Buradan
59
( ) c
y
1
y c +
dir ve bylece verilen denklemin genel zm
2 3
y cy x +
olarak bulunur.
Not:
( ) 0 x y
zm c yerine
c
c
1
1

ele alp
0
1
c

yazdmzda elde edilir.
3. Lineer Homojen Diferansiyel Denklemin zmnn zellikleri
a) Eer
1
y
(45) denkleminin bir zel zm ise, yani
( ) ( ) b x a y x P y < < + 0
1 1
ise, bu taktirde c keyfi bir sabit olmak zere
1
cy
de (45) denkleminin bir
zmdr. Gerekten, (45) denkleminde
cy y
, yazp ve
1
y
in (45)
denkleminin zel zm olduunu dikkate alrsak
( ) ( )( ) ( ) [ ] b x a y x P y c cy x P cy < < + +
, 0
1 1 1 1
olur. Yani
1
cy
(45) denkleminin bir zmdr.
b) Lineer homojen (45) denkleminin sfrdan farkl bir zel
1
y
zm
bilinirse ,
1
cy
bu denklemin genel zmdr.
60
c) ( ) x y
1
ve ( ) x y
2
fonksiyonlar (45) denkleminin sfrdan farkl iki zel
zm olsun. Bu taktirde
sfrdan farkl bir sabit olmak zere

( ) ( ) x y x y
1 2

dir.
4. Lineer Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin zmnn
zellikleri
a) Lineer homojen olmayan (44) denkleminin bir
1
y
zel zm
bilinirse, bu denklemin genel zm
z y y +
1

forml ile bulunur. Burada
( )
dx x p
ce z
fonksiyonu
( ) 0 z x P z
denkleminin genel zmdr.
b) Birinci mertebeden lineer, homojen olmayan diferansiyel denklemin
iki zel zm bilinirse, genel zm zm metodlarn uygulamaya
gerek kalmadan bulunur.
61
Gerekten,
1
y
ve
2
y
bilinen iki zel zm olduundan ,
( ) ( ) ( ) ( ) x Q y x P y x Q y x P y + +
2 2 1 1
,
dir. Bu iki denklem taraf tarafa karlr ve dzenleme yaplrsa ,
( ) ( )( ) 0
2 1 2 1
+
y y x P y y
elde edilir. O halde ,
2 1
y y
fonksiyonu (45) denkleminin bir zel zm
olduundan , ( )
2 1
y y c fonksiyonu, (45) denkleminin genel zm olur.
Bylece, (44) lineer homojen olmayan diferansiyel denkleminin genel
zm
( )
2 1 1
y y c y y +
olur.
2.6. Bernoulli Diferansiyel Denklemi
imdi, uygun bir dnm yardm ile lineer diferansiyel
denklem haline indirgenebilen ve 1965de James Bernoulli
tarafndan bulunan diferansiyel denklemleri inceleyeceiz.
a) P(x) ve Q(x) srekli fonksiyonlar ve 0 n ve 1 n
olmak zere y baml x bamsz deikenli
n
Q(x)y P(x)y y +

(50)
62
denklemine Bernoulli diferansiyel denklemi denir. Bu denklemler aranan
fonksiyonun bir dnm ile lineer homojen olmayan bir denkleme
dntrlebilir.
n = 0 iin (50) denklemi lineer homojen olmayan diferansiyel
denklemine, 1 n iin ise, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel
denkleme dntnden,
1 n ve 0 n
olmas kabul edilmitir.
(50) denkleminin her iki taraf
n
y
ye blnrse,
(x) y P(x)
dx
dy
y
n 1 n
Q +

elde edilir. lk terim bir sabit arpan farkyla
1 n
y
+
in trevi
olduundan
z y
1 n
+

dnm yaplrsa denklem,
Q(x) n) (1 n)P(x)z (1 z +
z ye gre lineer diferansiyel denklemine dnr. Bu denklemin genel
zm ise,
'
x
x
)d P( n) (1 p(s)ds 1) - (n
o
s
o
x
x
o
x
ds Q(s)e n) (1 c e z

forml ile verilir. Burada z yerine deeri konulur ise, (50) denkleminin
genel zm;
n 1
1
x
x
)d P( n) (1 p(s)ds
o
s
o
x
x
o
x
ds Q(s)e n) (1 c e y

'

(51)
eklinde olur.
63
n > 0 iin y = 0 fonksiyonu da Bernoulli denkleminin bir zm
olduu aktr. n > 1 olduunda y = 0 zm, (51) genel zmnde
c
konularak elde edilir. Yani n > 1 olduunda, y = 0 zm,
Bernoulli denkleminin bir zel zm olur. 0 < n < 1 olduunda ise,
0 y
zm, genel zmden c sabitine belli bir saysal deer
verilerek elde edilmez. Bylece 0<n<1 olduunda,
0 y
zm
Bernoulli denkleminin bir tekil zm olur.
b) y baml, x bamsz deikenli
) ( ) ( ) ( ) ( x Q y f x P y y f +

(52)
formundaki diferansiyel denklemleri de yine Bernoulli diferansiyel
denklemlerdir.
(52) denklemi
) ( y f v
dnm yardm ile
( ) ( y f v

dx
dy
dy
df
dx
dv
ifadeleri yerine
) konulursa

) ( ) ( x Q v x P
dx
dv
+
eklindeki v baml, x bamsz deikenli bir lineer diferansiyel denkleme
dnr.
rnek 34.
2 3
y 2x 2xy y
zmn bulunuz.
zm : Burada n = 2 dir. Denklemin her iki taraf
2
y ile
blnrse,
3
2
2x
y
2x
y
y

64
olur. imdi
y y z ,
y
1
z
2

deiken dnm yaplrsa,
3
2x 2xz z
olur. fadeyi biraz dzenleyecek olursak (-1 ile arparsak),
3
2x 2xz z +
elde edilir. O halde, bu denklemin genel zm,
2
1
2
x e c z
x
+

eklinde olur. imdi
y
1
z
yazlrsa,
2 x
x 1 e c
1
y
2
+
ifadesi ilk denklemin genel zmdr. n = 2 (2>1) olduundan y = 0

zm verilen denklemin bir zel zmdr.

rnek 35. y x y
x 1
x
y
2

+
zmn bulunuz.
zm : Burada
dir.
2
1
n
Denklemin her iki taraf
y
ile
blnrse,
x y
x 1
x
y
y
1
2

+

olur. imdi
y
y 2
1
z , y z
65
deiken dnm yaplrsa,
x
2
1
z
x 1
x
2
1
z
2

+
elde edilir. Bu homojen olmayan lineer diferansiyel denklemin zm ;
) x (1
3
1
x 1 c z
2 4 2

dir.
y z
alnrsa,
) x (1
3
1
x 1 c y
2 4 2

ilk denklemin genel zmdr.
1
2
1
n 0 < <
olduundan y = 0 verilen
denklemin bir tekil zmdr.
rnek 36.
0 x sin cosx cosx 2cosy -
dx
dy
siny
2
+
diferansiyel
denkleminin genel zmn bulunuz.
zm: Bu denklem (52) tipinde bir Bernoulli diferansiyel
denklemidir.
v y cos
dnmn kullanrsak,
dx
dv
dx
dy
y sin
olduundan,
verilen denklem
x x v x
dx
dv
2
sin cos . cos 2 +
lineer diferansiyel denklemine dnr. O halde genel zm
,
_
,
_
+

c x x e e v
x x
4
1
sin
2
1
sin
2
1
2 sin 2 sin 2
x
ce x x y
sin 2 2
4
1
sin
2
1
sin
2
1
cos

+
,
_
+
olarak bulunur.
66
2.7. Darboux Diferansiyel Denklemi
( ) ( )( ) 0 , ) , ( + + ydx xdy x P dy y x N dx y x M
(53)
denklemi verilsin. Eer
( ) ( ) y x N y x M , , ,
fonksiyonlar m. ve
( ) y x P ,

fonksiyonu . l dereceden homojen fonksiyonlar ise, bu taktirde (53)
diferansiyel denklemine Darboux diferansiyel denklemi denir. Eer
1 m l ise, (53) denklemi homojen diferansiyel denklemdir.
Gsterelim ki, Darboux diferansiyel denklemi
zx y

dmm ile Bernoulli diferansiyel denklemine getirilebilir. Gerekten ,
dz x
x
y
d x ydx xdy xdz zx dy
2 2
,
,
_
+
(54)
dir.
( ) ( ) ( )
,
_

,
_

,
_
x
y
P x y x P ve
x
y
N x y x N
x
y
M x y x M
l m m
, 1 , , 1 , , , 1 ,
olduklarn dikkate alrsak (53) denklemi
( ) ( ) 0 , 1 , 1 , 1
,
_
+
,
_
+ ydx xdy
y
x
P x dy
x
y
N x dx yx M x
l m m
ekline dnr. Burada (54) dnm yazlrsa
( ) ( )( ) ( ) 0 , 1 , 1 , 1
2
+ + +
+
dz z P x xdz zdx z N x dx z M x
l m m
veya
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] 0 , 1 , 1 , 1 , 1
2
+ + +
+
dz x z P x z N dx z z N z M
m l
denklemi elde edilir. Buradan
67
( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
m l
x
z z N z M
z P
x
z z N z M
z N
x
dx
+
+

+
+
2
, 1 , 1
, 1
, 1 , 1
, 1
denklemi elde edilir. Bu ise
( ) z x x
bilinmeyenine gre Bernoulli
diferansiyel denklemidir. Burada 2 m l ise , denklem lineer diferansiyel
denklemdir. Eer
( ) 0 , y x N
ise
xz y
dnm ile Darboux
diferansiyel denklemi deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denkleme
indirgenir.
rnek 37. ( ) 0
2
+ ydx xdy x ydy xdx Darboux diferansiyel
zm: Verilen denklemde
zx y
dnm yaplrsa ,
( ) 0
4
+ + dz x zdx xdz zx xdx
veya
( ) ( ) 0 1
3 2
+ + + dz x zx dx z
3
2 2
1
1
1
x
z
x
z
z
dz
dx
+

+
+
Bernoulli diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemin genel zm
( ) ( ) z z z z c
x
+ + + + arctan 1 1
1
2 2
2
olarak bulunur. Burada
x
y
z
yazarsak, verilen denklemin genel zm
( ) ( ) 0 1 arctan
2 2 2 2
+ + + + xy
x
y
y x y x c
olur.
68
Problemler
bulunuz.
1.
3
x y y x
2. , 2 2
2
x
xe xy y

+
( ) 0 0 y

3.
0
2 1
2

+ y
x
x
y
4.
x y y cos +
5.
x y y y
y
y
+

ln 2
6.
( ) 1 2 sin cos + y y y x
,
( ) 0 y
7.
2
. sin 2
X
e x x xy y

+
8. ( ) 2 2 x e y y x
x
9. ( ) 1 cot sin
2
+ y y x y
10. ( ) y x y x 2 ln 1
11.
X
e y y y
2
2 +
12.
3 2 2
y x y xy +
13.
y x y y x
2
2 4
14. ( ) 0 1
2 2
+ + + xy y y x
15. ( )
2 3
3 1 x y y x + +
16.
3 3
2 2 y x xy y +

17.
x xy y y
2
18.
2
2
4
1
x
y y
19.
2 2
5 2 x xy y y + +
69
20.
x x x
e e ye y y + +
2 2
2
21. 4 2 2
4 2 2
+ + + x x y x y y
22. 2
x
2
y y x y x
2
2 2
+ + +

23.
3
2 x y y x +
24.
2
2 2
y
ye xy
dy
dx

25.
2 3 2
2
y x
dy
dx
y
,
1 ) 1 ( y
26. 0 ) 3 2 (
4 2
+ + dx xy x dy x ,
2 ) 1 ( y
27.
x
e x y y
cos
5 cot +
28.
t x
dt
dx
2 sin
,
0 ) 0 ( x
29.
'
<
+
1 , 0
1 0 , 2
) ( , ) (
x
x
x f x f y
d x
d y
,
0 ) 0 ( y
30.
'
<
+ +
2 , 4
2 0 , 2
) ( , ) ( ) 2 (
x
x x
x f x f y
d x
d y
x
,
4 ) 0 ( y
31.

2
cos tan x r
d
dr
+
,
1 )
4
(
r
32. ( ) 0 8 4
3
+

xdx y y dy
70
2.8. Riccati Diferansiyel Denklemi
P(x), Q(x) ve R(x) bir (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar olmak
zere y baml x bamsz deikenli
(x) Q(x)y P(x)y y
2
R + +

(55)
eklinde tanmlanan lineer olmayan diferansiyel denklemine Riccati
diferansiyel denklemi denir. Bu denklem
0 Q(x)
ise, yye gre
lineer,
0 R(x)
ise, Bernoulli ve
0 (x) P(x) Q
ise, deikenlerine
ayrlabilir diferansiyel denklemdir.
P(x), Q(x), R(x) fonksiyonlar (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar
olduundan dolay
(x) (x)y (x)y y) f(x,
2
R Q P
ve
(x)y 2 - (x) y) (x, f
y
Q P
fonksiyonlar
{ } + < < < < y , b x a D
blgesinde sreklidir ve bu
blgenin her bir
) y , (x
o o
noktasndan (55) denkleminin tek bir integral
erisi geer. Buna karlk Riccati diferansiyel denkleminin genel
zmn dier tipteki denklemler gibi hesaplamayla bulmak mmkn
deildir. Ancak en az bir zel zm belli ise denklemi
z y y
1
+

deiken deitirmesi ile Bernoulli diferansiyel denklemine,
u
1
y y
1
+

deiken deitirmesi ile lineer diferansiyel denklemine dntrlerek
bir zm bulunabilir. Bununla ilgili yntemler aadaki teoremlerle
verilmitir.
71
Teorem 1.
) (
1
x y
Riccati diferansiyel denkleminin bir zel zm
ise
) ( z ) ( y y
1
x x +
dnm ile denklem z baml ve x bamsz
deikenli bir Bernoulli diferansiyel denklemine dnr.
spat: ( ) ) (
1
x z x y y + ifadesi ve
dx
dz
dx
dy
dx
dy
+
1
trevi (55)de
yerine konulup dzenlenirse, denklem
) ( 2 ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1
2
1
2
1
1
x R zy x Q y x Q z x Q y x P
dx
dy
z x P
dx
dz
+ + + + + +
(56)
haline gelir. ( ) x y
1
bir zm olduundan
(x) Q(x)y P(x)y
dx
dy
2
1 1
1
R + +
(57)
eitlii salanr ve (56) denklemindeki kar gelen terimler yok olur.
Bylece (55) denklemi
z y y +
1
dnm ile (56) ve (57)den
2
1
Q(x)z ) 2Q(x)y - P(x) (
dx
dz
+ z
(58)
denklemine dnr ki bu bir Bernoulli denklemidir. (58)den z bulunarak
Riccati diferansiyel denkleminin
z y y +
1
genel zm elde edilir.
rnek 38.
0 3
2
+ +

y e y e
dx
dy
x x
Riccati diferansiyel
denkleminin bir zel zm
x
e y
1
olduuna gre genel zm
bulunuz.
zm : z e z y y
x
+ +
1
,
dx
dz
e
dx
dy
x
+
dnmlerini verilen
denkleme uygulayp dzenlersek
72
0 ) ( 3 3
2
+ + + +

z e e z e e
dx
dz
e
x x x x x
,
2
z e z
dx
dz
x

Bernoulli denklemini elde ederiz. Bu denklemin zm
) (
1
c x e z
x
+

veya
c x
e
z
x
+
olarak bulunur.
Teorem 2.
) (
1
x y
ise
) (
1
) ( y y
1
x u
x +
dnm ile denklem u baml ve x bamsz
deikenli bir lineer diferansiyel denklemine dnr.
spat:
) (
1
) ( y y
1
x u
x +
ve
dx
du
u dx
dy
dx
dy
2
1
1
ifadeleri (55)de
yerine konulup,
) (
1
x y
in de bir zm olduu dnlerek dzenlenirse,
) ( ) (
1
) (
2
) ( ) (
1
) (
1
2
1
2
1
1
2
x R y x Q
u
x Q
u
y
x Q y x P
dx
dy
u
x P
dx
du
u
+ + + + + + ,
( ) ) ( ) ( ) ( 2
1
x Q u x P y x Q
dx
du
+
(59)
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. (59) lineer denkleminin genel
zm bulunup
u
1
y y
1
+
da yerine konulursa (55) Riccati diferansiyel
denkleminin genel zm elde edilir.
rnek 39. 1 2 ) 1 ( 2
2 2
+ + x x y y x y Riccati diferansiyel
denkleminin bir zel zm
x x y ) (
1
belli olduuna gre genel
zmn bulunuz.
73
zm :
u
x
u
y y
1 1
1
+ +
,
2
1
u
u
y

dnmn denkleme
uygularsak
1 2 )
1
( )
1
)( 2 2 ( ) 1 (
2 2
2
+ + + +
x x
u
x
u
x x
u
u
,
2 2
1 2
u u u
u
+
, 1 2 u u
lineer diferansiyel denklemi elde ederiz. Bunun zm
x
ce u
2
2
1
+
,
verilen denklemin genel zm ise
+
u
x y
1

x
ce
x y
2
2
1 1
+
olur.
Temel Problem 1.
) (
1
x y
,
) (
2
x y
ve
) (
3
x y
gibi zel zm
bilinen Riccati diferansiyel denklemini kurunuz.
zm : Bu zm (55) Riccati diferansiyel denklemini
saladna gre
(x) Q(x)y P(x)y y
2
R + +

(x) Q(x)y P(x)y y
2
1 1 1
R + +
(x) Q(x)y P(x)y y
2
2 2 2
R + +
(x) Q(x)y P(x)y y
2
3 3 3
R + +
denklemleri yazlabilir. Bu sistemden P, Q, Rlerin yok edilmesi ancak ve
ancak
74
0
1
1
1
1
) , , (
2
3 3 3
2
2 2 2
2
1 1 1
2

y y y
y y y
y y y
y y y
y y x (60)
olmas ile mmkn olduundan,
0 ) , , ( y y x
aranlan Riccati
diferansiyel denklemidir.
rnek 40.
x y
1
,
1
2
y
ve
x
y
1
3

gibi zel zm verilen
Riccati diferansiyel denklemini kurunuz.
zm :
0
1
1 1 1
1 1 1 0
1 1
1
1
1
1
1
) , , (
2 2
2
2
2
3 3 3
2
2 2 2
2
1 1 1
2

x x x
x x
y y y
y y y
y y y
y y y
y y y
y y x
koulundan 1 ) 1 (
2 2
y y x Riccati diferansiyel denklemi elde edilir.
Bu ayn zamanda deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemdir.
Temel Problem 2.
) (
1
x y
ve
) (
2
x y
gibi iki zel zm bilinen
(55) Riccati diferansiyel denkleminin genel zmnn
dx x Q y y
ce
y y
y y ) ( ) (
2
1
2 1

(61)
bants ile verilebileceini gsteriniz.
zm : Bu iki zm (55) nolu
(x) Q(x)y P(x)y y
2
R + +
Riccati diferansiyel denklemini saladna gre
(x) Q(x)y P(x)y y
2
1 1 1
R + +
75
(x) Q(x)y P(x)y y
2
2 2 2
R + +
yazlabilir. Buradan
) )( ( ) )( (
1
2
1
2
1
y y x P y y x Q y y
) )( ( ) )( (
2
2
2
2
2
y y x P y y x Q y y
eitlikleri elde edilir ve birincisi
1
y y
, ikincisi
2
y y
ile blnp taraf
tarafa karlr ve dzenlenirse
) ( ) (
2 1
2
1
x Q y y
y y
y y
n
dx
d

,
_
,
_

denklemi elde edilir. ntegrasyonla (61) bants bulunur.
rnek 41. 0
2
2 3 2
2
+ y
x x
x
x x
y
y Riccati diferansiyel
denkleminin iki zel zm
2
2 1
, x y x y olduuna gre genel
zmn bulunuz.
zm : (61) bantsndan
x
c
ce ce
x y
x y
nx
dx
x x
x x

3 2
2
2
veya
c x
cx x
y
2 2
genel zm elde edilir.
Temel Problem 3.
) (
1
x y
,
) (
2
x y
ve
) (
3
x y
gibi zel zm
bilinen Riccati diferansiyel denkleminin genel zm
c
y y
y y
y y
y y
2 1
3 1
3
2
.
(62)
olarak integrasyonsuz bulunur.
76
zm : Temel Problem 2 yardm ile yaplabilir.
rnek 42. zel zmleri
2
3 2 1
, , 0 x y x y y
olan Riccati
diferansiyel denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.
zm : (60) bantsndan Riccati denklemi:
0 ) 2 ( ) (
2 2 3 2
+ + y x x y y x x
olarak, (62) bantsndan genel zm:
c
x
x
x y
x y
2
2
.
,
2
1
x
c x
c
y
olarak bulunur.
rnek 43.
x
a
y
1

eklinde bir zel zm verilmi olan
2
2
2x
1
2
1
y + y
Riccati diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
zm : Bu denklemin bir zel zm
x
a
y
1

eklinde ise, bu
takdirde
2
1
x
a
y
olur. Bu deerler denklemde yerine yazlrsa,
2 2
2
2
2x
1
x
a
2
1
x
a
+
veya
0 1 2a a
2
+ +
denklemi bulunur. Buradan a = -1 elde edilir. Bylece
x
1
y
1

verilen
denklemin bir zel zm olur. imdi,
2
x
1
z y ve
x
1
z y +

77
baml deiken deitirmesi yaplrsa
2
2
2
2x
1
)
x
1
(z
2
1
x
1
z + +
veya
2
z
2
1
x
z
z +

eklindeki Bernoulli diferansiyel denklemi bulunur. Bu denklemin genel
zm
) x ln (c
2
x
z
1

dir. Denklemde
x
1
y z +
yerine yazlrsa,
) x ln x(c
2
x
1
y
+
elde edilir. Bu ise, ilk denklemin genel zmdr.
Riccati diferansiyel denklemi;
1)
C (x) , B (x) , A Q(x) R P
( A, B, C sabit saylardr)
olduu zaman denklem deikenlerine ayrlabilir diferansiyel
denkleme dnr.
2)
C (x) ,
x
B
(x) ,
x
A
Q(x)
2
R P
olduu zaman denklem
homojen diferansiyel denkleme dnr.
3)
2
x
C
(x) ,
x
B
(x) , A Q(x) R P
olduunda ise, denklem
genelletirilmi homojen diferansiyel denkleme dnr.
0) (c x c y y
2
+
78
eklindeki diferansiyel denklemine zel Riccati diferansiyel denklemi
denir. Burada
bir reel saydr.

0
ise, bu denklem deikenlerine ayrlabilir diferansiyel
denklem,
2
ise, genelletirilmi homojen diferansiyel denklem
olduu aka grlmektedir.
nn yalnz ve yalnz
4 2
+
saysnn
tam olmasn salayan deerler iin zel Riccati diferansiyel denkleminin
verilen yntemlerle bulunabilecei Liouiville tarafndan ispatlanmtr.
rnek 44. Merkezleri x y 4
2
parabolne ait ve yarap
2
1
olan
emberler ailesini dik a altnda kesen eriyi bulunuz.
zm: Aranan eri zerinde keyfi bir
( ) y x M ,
noktasn ele
alalm. Merkezleri
x y 4
2
parabolne ait yarap

2
1
olan ve
( ) y x M ,

noktasndan geen emberi S ile, onun merkezinin koordinatlarn
( ) b a,

ile gsterelim.
( ) y x M ,
ve ( ) b a O ,
1
noktalarndan geen dorunun
x

ekseni ile yapt ay
ile gsterelim. Problemin artna gre

cos
2
1
+ a x
,
sin
2
1
+ b y

(63)
tan
dx
dy
(64)
olur.
) , (
1
b a O
noktas x y 4
2

parabol zerinde olduundan

ekil 2.1.

79
a b 4
2
dr. Burada t b parametresi dahil
2
4
1
t a
olur. Burada (63) de
yerine yazp (63) ifadelerini (64) de dikkate alrsak,
) (t
fonksiyonunu
bulmak iin,

cos 2 sin t
dt
d
(65)
denklemini elde ederiz. Burada
2
tan

z
dnm yaparsak,
1
2
+ tz z
dt
dz
(66)
denklemi elde edilir. Bu, Riccati diferansiyel denklemidir ve
t z
onun
zel zmdr. (66) denkleminde
t u z
dnm yapalm. O halde,
u
fonksiyonu iin
2
u tu
dt
du
+
Bernoulli denklemi elde edilir. Bu denklemin genel zmn bulup,
t u z dnmnde dikkate alrsak, (66) denkleminin genel zmn
t dt e c ce z
t t
,
_

2 2
2 2
eklinde bulmu oluruz. Bylelikle (64) denkleminin genel zm
1
1
]
1
,
_

t dt e c e
t t
2 2
2 2
arctan 2
dir. Bu zm (63) eitliklerinde yerine yazarsak, aranan eriler ailesinin
parametrik ekildeki denklemini elde ederiz.
Problemler
80
1.
2
2
1
x x
y
y y +
x
y
1
1

olduuna gre genel zmn bulunuz.
2.
2
) 1 ( 1 + x y y denkleminin Riccati diferansiyel denklem olduunu
gsteriniz,
1
1
x y
bir zel zm ise genel zmn bulunuz.
3.
x x
e y e y y
2
3
x
e y
1
olduuna gre genel zmn bulunuz.
4.
) ( ) (
2
x R y y x P
dx
dy
+ +
Riccati diferansiyel denkleminin iki zel
zm
x y
1
ve
1
2
x y
olduuna gre Riccati diferansiyel
denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.
5.
x y
1
,
1
2
y
ve
x
y
1
3

zel zmleri verilen Riccati diferansiyel
6.
0
1
y
,
x y
2
ve
2
3
x y
fonksiyonlarnn, 0
2
2 3 2
2
+ y
x x
x
x x
y
y
Riccati diferansiyel denkleminin zel zmleri olduklarn gsteriniz ve
genel zmn bulunuz.
7. zel zmleri
x
y
1
1

,
x y 2
2

ve
nx y
3
olan Riccati diferansiyel
81
2.9. Tam Diferansiyel Denklemler
Tam diferansiyel denklemleri incelemeden nce bu tip
diferansiyel denklemlerin zmnde bize yardmc olacak olan baz
tanmlar verelim.
Tanm 12. u bir D blgesinde birinci mertebeden ksmi trevleri
srekli, iki reel deikenli bir fonksiyon olmak zere her
D y) (x,
iin,
dy
y
u
dx
x
u
y) du(x,
(67)
ifadesine
) , ( y x u u
fonksiyonunun toplam diferansiyeli denir.
rnek 45.
4 2 3
5 4 y y x x u + fonksiyonunun toplam diferansiyeli
dy y x dx x x du ) 20 4 ( ) 8 3 (
3 2 2
+ + dir.
Tanm 13. Eer
D y x ) , (
iin
dy y x N dx y x M ) , ( ) , ( +
(68)
ifadesi,
) , ( y x du
toplam diferansiyeline eit olacak ekilde iki reel
deikenli bir u fonksiyonu varsa bu ifadeye D blgesinde bir tam
diferansiyel denir. Yani,
N
y
u
M
x
u
,

olacak ekilde bir u fonksiyonu varsa (68) ifadesi bir tam diferansiyeldir.
Eer
dy y x N dx y x M ) , ( ) , ( +
bir tam diferansiyel ise
0 ) , ( ) , ( + dy y x N dx y x M

(69)
denklemine tam diferansiyel denklem denir.
82
Bylece (69) denklemi tam diferensiyel denklem olduundan
ayn denklem
0 y) du(x,
eklinde yazlabilir. (69) denkleminin genel integrali,
c y ) u ( x ,
(70)
dir.
rnek 46. dy y x dx x x y y x x d ) 20 4 ( ) 8 3 ( ) 5 4 (
3 2 2 4 2 3
+ + +
ifadesinin sa yan bir tam diferansiyel ise,
0 ) 20 4 ( ) 8 3 (
3 2 2
+ + dy y x dx x x
diferansiyel denklemi bir tam diferansiyel denklemdir.
rnek 47.
0 3 +xdy ydx
diferansiyel denklemi bir tam
diferansiyel denklem deildir. nk
xdy ydx + 3
ifadesi hibir
fonksiyonun toplam diferansiyeli deildir.
Verilen bir diferansiyel denklemin tam olup olmadn belirlemek
iin basit bir test yapmak yeterlidir. Bu aadaki teoremle verilmitir.
Teorem 3. D blgesinde (69) denkleminin tam diferansiyel
denklem olmas iin gerek ve yeter koul
x
y) N(x,
y
y) M(x,
(71)
olmasdr.
spat. () (69) denklemi tam diferansiyel denklem olsun. Bu
takdirde (67) ve (69) ifadelerinden D blgesinde,
y)dy N(x, y)dx M(x, dy
y
u
dx
x
u
+
olduu elde edilir. Buradan ise, dx ve dy diferansiyelleri keyfi

olduklarndan dolay,
83
y) N(x,
y
u
, y) M(x,
x
u
(72)
bulunur. Bu zdeliklerden birincisinin yye ikincisinin ise, xe gre
trevi alnrsa,
x
y) N(x,
x y
u
,
y
y) M(x,
y x
u
2 2

olur. Buna kark trevlerin eitlii hakknda Schwartz teoremine
gre (71) koulu elde edilir.
() (71) koulunun salanmas halinde yle bir u(x,y)
fonksiyonunun varolduunu gstermemiz gerekmektedir ki, bu
fonksiyonun tam diferansiyeli (69) denkleminin sol tarafna eit olsun.
Bunun iin D blgesinde herhangi bir
) y , (x
o o
noktasn ele
alalm. (72) eitliklerinden birincisinin
x dan x
o e integrali alnrsa,
(y) d y) , M( y) u(x,
x
x
o
+
(73)
ifadesi elde edilir. Burada
(y)
henz bilinmeyen diferansiyellenebilen
bir fonksiyondur. Bu
(y)
fonksiyonunu yle seelim ki, (73) forml
ile tanmlanan u(x,y) fonksiyonu (72) eitliklerinden ikincisini de salasn
yani,
y) (x, N (y) y)d , M(
(y) y
u
x
x
o
+
,
_

olsun. Buradan,
x
x
o
y) N(x, (y) d
y
y) , M(

olur. (69) kouluna gre bu ifadeyi
84
x
x
o
y) N(x, (y) d
y) , N(
eklinde yazlrsa, buradan

(y)
ye gre
y) , N(x (y)
o

diferansiyel denklemi elde edilir ve bu diferansiyel denklemin zm:
+
y
y
o
o
c )d , N(x (y)
(74)
olur. Burada c keyfi bir sabittir. (74) ile belirtilen
(y)
fonksiyonu (73)
ifadesinde yerine yazlrsa elde edilen
c )d , N(x y)d , M( y) u(x,
y
y
o
x
x
o o
+ +

fonksiyonu iin (69) ifadesinin saland aka grlmektedir. Bu ise,
(71) koulunun salanmas, (69) denkleminin tam diferansiyel olmas
iin yeterlidir. Teoremin yeter koulunun ispatndan aka grld
zere, tam diferansiyel denklemin genel integrali ;
c )d , N(x y)d , M(
y
y
o
x
x
o o
+

(75)
forml ile verilir. (69) tam diferansiyel denkleminin
D ) y , (x
o o

noktasndan geen integral erisi, yani y
o o
y ) (x
balang koulunu
salayan zm
0 )d , N(x y)d , M(
y
y
o
x
x
o o
+

denkleminden, kapal fonksiyon gibi tanmlanr.
85
2.9.1. zm Yntemi (Standart Yntem)
Eer, bir
0 ) , ( ) , ( + dy y x N dx y x M
diferansiyel denklemi,
x
N
y
M
koulunu salyorsa tamdr ve

y) M(x,
x
u
,
y) (x, N
y
u
olacak ekilde bir u fonksiyonu vardr. O zaman verilen denklem

0
dy
y
u
dx
x
u
veya basite
0 ) , ( y x du
yazlabilir. Buradan da
c y x u ) , (
bantsnn
da bir zm olduu kar, burada c bir keyfi sabittir.
Tersine eer,
c y x u ) , (
,
0 ) , ( ) , ( + dy y x N dx y x M

denklemleri zde olmaldr. Dolays ile u zm fonksiyonu ve
diferansiyel denklemin katsaylar arasnda
) , ( y x M
x
u
,
) , ( y x N
y
u
(76)
bantlar ortaya kar. Sonu olarak, problemimiz diferansiyel denklemden
M ve N belli olduuna gre, (76) ksmi diferansiyel denklemlerinin her
ikisini birden salayan u fonksiyonunu bulmaktr.
(76) denklemlerinin birincisinden integral alarak,
) , ( y x M
x
u
+ ) ( ) , ( ) , ( y x y x M y x u

(77)
86
elde edilir. Burada
) ( y
keyfi bir fonksiyondur ve (76) denklemlerinin
ikincisi yardm ile bulunmaldr. O halde (76) ve (77)den
dy
y d
x y x M
y
N
y
u ) (
) , (
,
x y x M
y
N
dy
y d
) , (
) (
bulunur. Bu xden bamsz olduundan
dy x y x M
y
N y

,
_
) , ( ) (
sonucu elde edilir.
) ( y
, (77)de yerine konularak

,
_
+ dy x y x M
y
N x y x M y x u ) , ( ) , ( ) , (
fonksiyonu bulunur. O halde,
0 ) , ( ) , ( + dy y x N dx y x M
tam
diferansiyel denkleminin zm,
c y x u ) , (
bantsndan,
c dy x y x M
y
y x N x y x M
,
_
+

) , ( ) , ( ) , (

(78)
olur. Burada c bir keyfi sabittir.
rnek 48. 0 )dy y 9 (7x 14xy)dx (4x
2 2
+ + diferansiyel
denkleminin tam olduunu gsteriniz ve znz.
zm :
x
N
y
M
x
x
N
x
y
M
+
1 4 y 9 x 7 y ) N ( x ,
1 4 x y 1 4 4 x y ) M ( x ,
2 2
olduundan verilen diferansiyel denklem tamdr.
87
O halde, genel zm
c y x u ) , (
formunda kabul ettiimize gre
xy x M
x
u
14 4 +
,
2 2
9 7 y x N
y
u

(79)
bantlar gereklenmelidir. (79)
1
den
+ + +
) ( ) 14 4 ( ) , ( 14 4 y x xy x y x u xy x
x
u
) ( 7 2 ) , (
2 2
y y x x y x u + + (80)
(80)nin y ye gre ksmi trevini (79)
2
ye eitleyerek
2 2 2
9 7 7 y x
dy
d
x
y
u

k y y
dy
d
+
3 2
3 9
(81)
elde edilir. (81)deki , (80)de yerine konulursa
c k y y x x y x u + +
3 2 2
3 7 2 ) , (
genel zm bulunur. Burada k ve c keyfi sabitler olduu iin c-k yine bir
keyfi sabittir. Bu nedenle (81)de k sabiti alnmayabilir.
rnek 49. 0 )dy 3y x (2y y)dx 2x (3x
2 2
+ + diferansiyel
denkleminin zmn Teorem 3 kullanarak bulunuz.
zm :
2 2
3y x 2y y) N(x, , y 2x 3x y) M(x, +
olmak zere
1
x
N
y
M

dir. Yani verilen denklem tam diferansiyel denklemdir. O halde bu
denklemin genel integrali ;
c )d 3 x - (2 y)d - 2 - (3
y
y
2
o
x
x
2
o o
+ +

88
eklindedir. Burada
0 y , 0 x
o o

alnrsa, denklemin genel integrali:
c y y xy x x
3 2 2 3
+ +
dir.
2.9.2. zm Yntemi (Gruplama Yntemi)
0 ) , ( ) , ( + dy y x N dx y x M
diferansiyel denklemi tam ise,
denklemin terimleri belli tam diferansiyellerin toplam olacak ekilde
gruplara ayrlp integre edilerek genel zm bulunabilir.
rnek 50. ( ) ( ) 0 5 9 6 12 6
2 2 2 2
+ dy y y x dx x xy
diferansiyel denkleminin tam olduunu gsterip gruplama yntemi yardm
ile znz.
zm: Bu denklem iin
( ) ( ) 5 9 6 , , 12 6 ,
2 2 2 2
y y x y x N x xy y x M
xy
x
N
xy
y
M
12 , 12
yani
x
N
y
M
olup, denklem tam diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemi,

( ) ( ) ( ) ( ) c d dy y ydy x dx xy dx x + + + 5 9 6 6 12
2 2 2 2
olarak yazp her iki tarafn terim terim integralini alrsak
( ) ( ) ( ) ( )

+ + c d y y d y x d x d 5 3 3 4
3 2 2 3
genel zm
c y y y x x + 5 3 3 4
3 2 2 3
olarak elde ederiz.
89
rnek 51.
( ) 0 2 ln 1 3
3
2
,
_
+ dy
y
x
y dx y x
denkleminin
tam diferansiyel denklem olduunu gsterip znz.
zm: Bu denklem iin
( ) ( ) ( )
y
x
x
N
y
x
y
M
y
x
y y x N y x y x M
2 2
3
2
3
,
3
, 2 , , ln 1 3 ,
+ +
yani
x
N
y
M
olup, denklem tam diferansiyel denklemdir.

I. Yol:
( ) y x u ,
fonksiyonunu bulmak iin
( ) ( ) ( )
+ y dx y x M y x u , ,
eitliinden yararlanalm. Bu halde ,
( ) ( ) ( )
+ + y dx y x y x u ln 1 3 ,
2
veya
( ) ( ) ( ) y y x y x u + + ln 1 ,
3
(82)
bulunur. Buradan ,
y
x
y
dy
d
y
x
y
u
3 3
2 +
yani
y
dy
d
2
kar ve
( ) c y y +
2

90
elde edilir.
( ) y
nin bu deeri (82)de yerine yazlrsa, verilen denklemin
genel zm
( ) c y y x +
2 3
ln 1
fonksiyonu olur.

II. Yol: (Gruplama Yntemi)

( ) 0 2 ln 1 3
3
2
,
_
+ dy
y
x
y dx y x
( ) ( ) ) ( 2 ln 3 3
3
2 2
c d ydy dy
y
x
ydx x dx x
,
_
+ +
( ) ( ) ( )

+ ) ( ln
2 3 3
c d y d y x d x d
olup genel zm
c y y x x +
2 3 3
ln veya ( ) c y y x +
2 3
ln 1
olarak bulunur.
Problemler
Aadaki denklemlerin tam diferansiyel olduklarn gsteriniz ve bu
diferansiyel denklemleri znz.
1.
0
sin 2 sin
2
2
,
_
,
_
+ dy
y
x
y dx x
y
x
(Cevap:
c
y x
y
x
+
+
2
sin
2 2 2
)
2. ( ) 0 1 +

dy xe dx e
y y
(Cevap:
c xe y
y
+

)
3.
3 4
2
2
2 3 1
x
ydy
dx
x
y
x

,
_
+
(Cevap:
3 2 2
cx y x +
)
4. ( ) 0 cos cos sin
2
+ + xydy x dx xy xy xy (Cevap:
c xy x sin
)
91
5.
( ) 0
1
2
+
,
_
dy x y dx y
x
(Cevap:
cx y x xy 2 2
2 2
)
6
0 2
2
2 2
2
2 2
,
_
+
+ dy
xy
y x
dx
y x
y x
x
(Cevap: cxy y x y x +
2 2 3
)
7. ( ) ( ) 0 4 6 6 3
3 2 2 2
+ + + dy y y x dx xy x (Cevap:
c y y x x + +
4 2 2 3
3
)
8. ( ) ( ) 0 3 2 2 3
2 2
+ dy y x y dx y x x
(Cevap:
c y xy x y x + +
2 2 3 3
)
9. ( ) ( ) 0 cos sin
2
+ + dx x x y dy y x
(Cevap:
c x y x y +
3 2
3
1
2
1
sin
)
10. 0 ) cos ( 2
2
+ + dy y x xydx
11. 1 ) 1 (
2 2
xy y y x
12. 0 ) ( ) (
2 2
+ + dy y x dx x y
13. 0 ) 3 2 2 ( ) 4 6 (
2 2 2 2
+ + + + dy y xy x dx y xy x
14. 0 ) 3 sin 2 ( ) 2 sin 2 3 (
2 2 2
+ + + dy y x dx x y x
15.
0 )
3
3 2 ( )
2
3 (
2
+ + + dy
y
x n dx
x
y
x
16. 0 ) sin cos 2 ( ) sin cos 2 (
2 2
+ dy y x x y dx x y y x
17. 0 arcsin
2 2
+ dy
y
x y
dx
y
x
18. 0 ) sin ( ) 3 cos 2 (
2 3 2
+ + dy y y x x dx y x y x
19. 0 ) 3 cos ( ) sin 2 (
2 2 3
+ + + dy e y y x dx e y y x
x x
20.
0 ) ( ) ( + + dy y x dx y x
92
2.10. Tam Hale Dntrlebilen Diferansiyel Denklemler;
ntegrasyon arpanlar
Kesim 2.9.da,
diferansiyel
denkleminin
x
N
y
M
olmas halinde tam olduunu ve bir parametreli

zmler ailesinin nasl bulunduu incelendi. Eer
x
N
y
M
ise
diferansiyel denklem tam deildir ve nceki ksmda verilen yntemler
kullanlamaz. Bu ekildeki denklemleri zmek iin denklem nce tam hale
getirilmelidir. Bu kesimde tam olmayan diferansiyel denklemleri tam hale
getirme yntemleri incelenecektir.
Tanm 14.
diferansiyel denklemi tam
deilse, fakat

0 y)dy y)N(x, (x, y)dx y)M(x, (x, +

(83)
diferansiyel denklemi tam ise
) , ( y x
fonksiyonuna verilen diferansiyel
denklemin integrasyon arpan denir.
rnek 52.
0 dy 2 ydx + x
(84)
diferansiyel denkleminde
x y x N y y x M 2 ) , ( , ) , (
,
2
x
N
1
y
M

olduundan tam deildir. (84) denkleminin her bir terimini
y y x ) , (
ile
arparsak elde edilen
93
0 dy 2 dx y
2
+ xy
(85)
diferansiyel denklemi tam hale gelir. O halde
y
(84) denkleminin bir
integrasyon arpandr; (85) denklemi (84)n edeeridir ve (85)in kesim
2.9.daki yntemlerle elde edilen zm de (84)n zmne edeerdir.
ntegrasyon arpanlarn Bulma Yntemleri
1. Yntem: Birok diferansiyel denklemin integrasyon arpanlar,
denklem bilinen ifadelerin diferansiyelleri olacak ekilde belirli gruplara
ayrlp bulunabilir.
a)
( )
2
x
ydx xdy
x
y
d

,
_
olduu iin
2
1
x
,
0 ) ( + dx x f ydx xdy

diferansiyel denkleminin bir integrasyon arpandr. nk
0
) (
2 2
+
x
x f
x
ydx xdy
bir tam diferansiyel denklemdir ve zm

+
,
_
) (
) (
2
c d dx
x
x f
x
y
d
x
y
, c dx
x
x f
x
y
+
2
) (
olarak bulunur.
Benzer ekilde,
2
1
y

fonksiyonu
0 ) ( + dy y f ydx xdy

denkleminin bir integrasyon arpandr ve zm
c dy
y
y f
y
x
+
2
) (
94
olur.
b)
( )
( )
2 2
cy bxy ax
ydx xdy
+ +
formu bir tam diferansiyeldir ve bu

( )
( )
2
2
2 2
2
,
_
,
_
,
_
+ +
x
y
c
x
y
b a
x
y
d
x
cy bxy ax
x
ydx xdy
yazlarak ispatlanabilir. Burada a, b, c sabitlerdir.
Not:
) (u F
integrallenebilir bir fonksiyon ise,
( )
2
x
ydx xdy
x
y
F
,
_
bir tam diferansiyeldir;

x
y
u ise
( )
) ( ) (
2
u dF du u F
x
ydx xdy
x
y
F

,
_
dr.
O halde,
ydx xdy
ifadesinin
2 2 2 2 2 2
, , , , y x y x xy y x +
ile
veya
2 2
cy bxy ax + + formuna sahip baka bir ifade ile blnmesi ile bir
tam diferansiyelin elde edilebildii grlr.
rnek 53.
dx y x ydx xdy
3 2

diferansiyel denklemini zmek
istersek bu denklemin herbir terimini
2
1
y
y
x

,
_
ile arparsak

( )
dx x
y
ydx xdy
y
x
3
2

,
_
,
_
dx x
y
x
d
y
x
3
,
4 4
1
2
1
4
c
x
y
x
+
,
_
95
elde edilir.
c) ( ) ( ) qxdy pydx y x y x d
q p q p
+
1 1
olduuna gre,
1 1
q p
y x

fonksiyonu
( ) qxdy pydx +
iin bir integrasyon arpandr.
rnek 54.
( ) xdy ydx 5 3 +
iin ( ) ( )
5 3 4 2
5 3 y x d xdy ydx y x +
( ) xdy ydx 5 3
iin ( ) ( )
5 3 6 2
5 3

y x d xdy ydx y x
,
_
xdy ydx
3
2
2
1
iin
,
_

,
_

3
2
2
1
3
5
2
1
3
2
2
1
y x d xdy ydx y x
olur.
d)
) ) ( (
) ( ) (
ydx x P dy e ye d
dx x P dx x P
+
,
_

olduundan
ydx x P dy ) ( +

iin integrasyon arpan
dx x P
e
) (
dir.
rnek 55.
2 3 + + x
x
y
dx
dy

dx x dx
x
y
dy ) 2 3 ( + +
,
x
x P
1
) (
x e e x
nx
x
dx

) (
olur, bu integrasyon arpan ile diferansiyel
denklemin her iki taraf arplrsa
( )dx x x dx
x
y
dy x 2 3 +
,
_
( )
2 3
) ( x x d xy d +
olup genel zm
c x x xy + +
2 3
olarak bulunur.
96
e) Baz nemli Diferansiyeller:
1.
( ) dy dx y x d t t
2.
( ) xdy ydx y x d + .
3.
( )
2
y
xdy ydx
y
x
d

,
_
4.
( )
2
x
ydx xdy
x
y
d

,
_
5. ( ) ( ) ydy xdx y x d t t 2
2 2
6.
( )
( )
( )
2
1
2 2
2 2
y x
y d y x d x
y x d
t
t
t
7.
( )
( )
2 2
y x
ydx xdy
x
y
arctg d
+

,
_
8.
( )
( )

,
_
,
_
2
1
2 2
arcsin
x y y
xdy ydx
y
x
d
9.
( ) ( )
( )
( ) y x
dy dx
y x n d

2. Yntem:
a)
) (x f
N
x
N
y
M
,
_
dx x f
e x
) (
) (
(86)
b)
) ( y g
M
x
N
y
M
,
_
dy y g
e y
) (
) (

(87)
97
dir.
spat:
) , ( y x
integrasyon arpan ise

denklemi tamdr ve
( ) ( )
x
N
y
M

koulu salanr. Buradan
,
_
x
N
y
M
y
M
x
N

(88)
elde edilir. M ve N bilinen fonksiyonlar;
) , ( y x
baml deiken; x ve y
bamlsz deikenlerdir. O halde bu bir ksmi diferansiyel denklemdir.
Ancak ve ancak
bu denklemin bir zm ise verilen diferansiyel

denklemin integrasyon arpandr. Byle bir denklemin
zm a) ve
b)deki zel hallere gre bulunabilir.
a)
yalnz xe bal ise

0
dr. a) hipotezi ve (88)den
,
_
x
N
y
M
N
x
dx
x d ) ( ) (

) ( ) (
) (
x f x
dx
x d

dx x f
x
x d
) (
) (
) (
dx x f x n ) ( ) (

dx x f
e x
) (
) (
olarak bulunur.
b)
yalnz yye bal ise

0
dr. b) hipotezi ve (88)den
,
_

x
N
y
M
M
y
dy
y d ) ( ) (

) ( ) (
) (
y g y
dy
y d

98
dy y g
y
y d
) (
) (
) (

dy y g y n ) ( ) (

dy y g
e y
) (
) (
olarak bulunur.
Sonu:
diferansiyel denkleminin her
bir terimi, (86) veya (87) formunda bulunan integrasyon arpan ile
arplarak denklem tam hale gelir; yani
tam diferansiyel denklem olup
zm kesim 2.9.daki yntemlerle bulunur.
rnek 56. 0 x)dy (y x y)dx x (1
2 2
integrasyon arpann bulup znz.
zm : Burada
x) (y x y) N(x, , y x 1 y) M(x,
2 2

dir ve
2 2
3x 2xy
x
N
, x
y
M

olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

x
2
x) (y x
3x 2xy x
N
x
N
y
M
2
2 2

olup
2
dx
x
2
x
1
e (x)

verilen denklem iin bir integral arpandr. Verilen denklem bu
integrasyon arpan ile arplrsa,
0 x)dy (y dx y
x
1
2
+
,
_
99
tam diferansiyel denklem elde edilir, bu denklem de
0
x
1
xy
2
y
d xdy ydx ydx dx
x
1
2
2

,
_
+

eklinde yazlp, dorudan integral alma ve sadeletirme ile genel
zm;
c
x
1
xy
2
y
2

olarak bulunur.
rnek 57. ( ) 0 dy 2 x dx
3 3 2
+ + y y x diferansiyel denkleminin
zm:
3 3 2
2y x y) N(x, , y x y) M(x, +
dir ve
2 2 2
6 3x
x
N
, x
y
M
y +
olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

y
2
xy
x 2
M
x
N
y
M

olup
2
dy
y
2
e (y) y
verilen denklem iin bir integral arpandr. Verilen denklem bu

integrasyon arpan ile arplrsa,
( ) 0 2
5 2 3 3 2
+ + dy y y x dx y x
tam diferansiyel denklemi bulunur ve bu denklemin genel zm
c y y x +
6 3 3
olarak bulunur.
100
3. Yntem:
bir integrasyon arpan
ise,
,
_
x
N
y
M
d
M
dy
N
dx
(89)
eitlikleri mevcuttur. Bunun zmnden elde edilen
fonksiyonlarnn
her biri integrasyon arpandr. Ayrca (89) denkleminin, (88) ksmi
diferansiyel denkleminin yardmc denklemi olduuna dikkat edilmelidir.
spat:
0 Ndy Mdx +
tam diferansiyel denklem olduundan
( ) ( )
x
N
y
M
,
_
y N
M
x
N
x
N
y
M

(90)
yazlabilir.
0 Ndy Mdx +

dx
dy
N
M

,
M
dy
N
dx
(91)
sonucunu (90)da yerine yazp dzenlersek

dx
d
M
N
x
N
y
M

,
_
x
N
y
M
d
N
dx
(92)
elde ederiz. (91) ve (92)den (89) eitlikleri elde edilir.
Sonular:
1)
) (x Nf
x
N
y
M
ise
dx x f
e
) (
2)
) ( y Mg
x
N
y
M
ise
dy y g
e
) (
3)
x
Nk
x
N
y
M
ise
k
x
101
4)
y
Mk
x
N
y
M

ise
k
y
.
Bunlarn ispat (89)dan kolayca yaplabilir; ayrca 2. Yntem kullanlarak
da ayn sonu bulunur.
rnek 58.
( ) ( ) 0 dy x dx + + y y x
zmn bulunuz.
zm:
y x y) N(x, , y - x y) M(x, +
,
2
x
N
y
M

olduuna gre (89) denkleminden ve orant zelliklerinden
( ) ( )
2 2
2 2
2
1
2
y x n d
y x
ydy xdx d
y x
dy
y x
dx
+
+
+
elde edilir. ntegral alarak

( )
2 2
1
y x +

bulunur. O halde verilen
diferansiyel denklem
0
2 2 2 2

+
+
+
+
dy
y x
y x
dx
y x
y x
tam diferansiyel denklemine dnr. Bunun genel zm
( ) c
x
y
arctg y x n + +
2
1
2 2
olur.
4. Yntem:
denklemi bir tam
diferansiyel denklem deil fakat
y) M(x,
ve
y) N(x,
fonksiyonlar ayn
dereceden homojen fonksiyonlar ve
0 +yN xM
ise
yN xM
y x
+
1
) , (
bir integrasyon arpandr.
102
rnek 59. ( ) 0 dy xy - dx
3 4 4
+ y x diferansiyel denkleminin genel
zmn bulunuz.
zm:
3 4 4
xy y) N(x, , y x y) M(x, + fonksiyonlar 4.
dereceden homojen fonksiyonlar olup verilen denklem 4. dereceden bir
homojen diferansiyel denklemdir. ( ) ( ) 0
5 3 4 4
+ + + x xy y y x x yN xM
olduundan
5
1
) , (

+
x
yN xM
y x
Verilen diferansiyel denklem
5
) , (

x y x ile arplrsa
( ) ( ) 0 dy xy - dx
3 5 4 4 5
+

x y x x diferansiyel denklemi tam diferansiyel
denklem olmas gerekir.
0 dy
y
- dx
1
4
3
5
4
,
_
+
x x
y
x
diferansiyel denklemi iin
5 3
4

x y
x
N
y
M

olduundan, tam diferansiyel denklem olduu grlr. Diferansiyel
denklem,
0 dy
y 1
4
3
5
4
+
x
dx
x
y
dx
x
veya
( ) c d y x d dx
x

,
_
+
4 4
4
1 1
formunda olup, her iki tarafn integralini alrsak,
( )

,
_
+

c d y x d dx
x
4 4
4
1 1
olur ve buradan da zm,
c y x nx
4 4
4
1
olarak bulunur.
5. Yntem:
denklemi bir tam
diferansiyel denklem deil fakat,
) ( ) ( t g t f
,
) ( xy t
olmak zere
(xy) y ) ( y y) M(x, f t f
ve
103
xg(xy) xg(t) y) N(x,
ise
[ ] ) ( ) (
1 1
) , (
xy g xy f xy yN xM
y x

rnek 60. ( ) ( ) 0 dy x - 2xy 1 x dx 1 2
3 3
+ + + y xy y diferansiyel
zm:
( ) 1 2xy y (xy) y ) ( y y) M(x, + f t f
ve
( )
3 3
x - 2xy 1 x xg(xy) xg(t) y) N(x, y +
formunda olup,
( ) ( ) xy g xy f
olduundan
[ ] ( ) ( ) [ ]
3 3
2 1 1 2
1
) ( ) (
1 1
) , (
y x xy yx xy xy xy g xy f xy yN xM
y x
+ +

4 4
) , (

y x y x bir integrasyon arpandr.
Verilen diferansiyel denklem
4 4
) , (

y x y x ile arplrsa
( ) [ ] ( ) [ ] 0 dy x - 2xy 1 x dx 1 2
3 3 4 4 4 4
+ + +

y y x xy y y x diferansiyel
denklemi tam diferansiyel denklem olur. Bu diferansiyel denklem zlrse
c ny
y x y x
+ +
3 3 2 2
3
1 1
bulunur.
6. Yntem:
(93)
104
diferansiyel denkleminin bir integrasyon arpan
y) w(x,
fonksiyonu
eklinde olsun. Yani
y) (x,
dir. Bu durumda
y
w
w
ve
x
w
w
olduundan dolay (88) denklemi

(w)
x
N
y
y
w
M
x
w
N

,
_
,
_
ekline dntrlr.Buradan
y
w
M
x
w
N
x
N
y
M
dw
d
denklemi elde edilir. Bu eitliin sol taraf yalnz w deikeninin

fonksiyonu olduundan dolay sa taraf da w deikeninin fonksiyonu
olmaldr. Ve bu koul salandnda (93) denkleminin;

,
_
dw
y
w
M
x
w
N
x
N
y
M
exp (w)
eklinde bir integral arpan vardr.
rnek 61. ( ) 0 dy dx 2x y x
2
zm:
1 y) N(x, , 2x y x y) M(x,
2
+
dir, ve
105
x
N
y
M
, 0
x
N
,
y x 2
1
y
M
2

olduundan denklem tam diferansiyel deildir.

2x y x
1
M
x
N
y
M
,
y x 2
1
N
x
N
y
M
2 2
+

olduundan bu diferansiyel denklemin ne x in ne de y nin fonksiyonu
olarak bir integral arpan yoktur. ntegral arpann;
y)) (w(x,
eklinde ararsak (burada
y x w
2

dir).
( )
y) 2(x
1
1) ( 2x y x 1)2x (
y x 2
1
y
w
x
w
N
x
N
y
M
2
2
2
olduundan bu diferansiyel denklemin

y x
1

eklinde bir integral arpan mevcuttur. Denklemin her iki taraf
y x
1
2
fonksiyonu ile arplrsa,

0 dy
y x
1
dx
y x
2x
1
2 2

,
_
+
tam diferansiyel denklem elde edilir ve bu diferansiyel denklemin genel
zm
c y x 2 x
2
+
106
olarak bulunur.
0 y x
1
2

denkleminden bulunan
2
x y
zm verilen denklemin tekil zmdr.
imdi ise, integrasyon arpannn varl hakkndaki aadaki
teoremleri verelim.
Teorem 4. (93) denkleminin diferansiyellenebilir
) y , x ( u
integrali
varsa, (93) denkleminin integrasyon arpan vardr.
spat: ntegral erisinin tanmna gre (93) denkleminin integral
erileri boyunca
0 dy
y
u
dx
x
u
dr. Dier taraftan, integral erileri boyunca (93) denklemi salandndan

dx, dy ye gre
'
0 ) , ( ) , (
0
d y y x N d x y x M
d y
y
u
d x
x
u
denklem sistemi elde edilir. Ama (93) denkleminin integral erileri boyunca
dx, dy elemanlarndan biri sfrdan farkl olduundan
0
) y , x ( N ) y , x ( M
y
u
x
u
elde edilir. Bylece,

M
x
u

,
N
y
u

dir.
107
Bu ekilde tanmlanan
) y , x (
fonksiyonu iin
du dy
y
u
dx
x
u
Ndy Mdx
+
olduundan,
) y , x (
fonksiyonunun (93) denkleminin integrasyon
arpan olduu elde edilir.
ntegrasyon arpannn tanmndan grld gibi,
) y , x (
bir
integrasyon arpan ise, keyfi bir c sabiti iin
) y , x ( c
nin de bir
integrasyon arpan olduu aktr.
Teorem 5.
) y , x (
0 0

fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon
arpan,
) y , x ( u
0
ise ayn arpana uygun integrali olduunu kabul edelim.
Bu takdirde sfra eit olmayan srekli
) z (
fonksiyonu iin
) u ( ) y , x (
0 0

(94)
fonksiyonu da (93) denkleminin integrasyon arpan olur.
spat:
( )
+ +
0 0
0 0
0 0 0 0 0
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) , (
du u d
du u
Ndy Mdx u Ndy Mdx u y x

ifadesinden grlecei gibi,
) Ndy Mdx ( ) u ( ) y , x (
0 0
+
ifadesi
0 0
du ) u (
fonksiyonunun tam diferansiyeline eittir. Baka bir deyile,
) u ( ) y , x (
0 0

fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon arpandr.
Teorem 6.
) y , x (
0 0

fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon
arpan,
) y , x ( u
0
ise bu arpana uygun diferansiyellenebilir integrali
olsun. Bu takdirde (93) denkleminin her bir integrasyon arpan iin yle bir
) z (
srekli fonksiyonu vardr ki,
) u ( ) y , x ( ) y , x (
0 0

108
dr.
spat. D blgesinde
0
y
u
0
olduunu kabul edelim. Bu takdirde

kapal fonksiyonun varlk teoremine gre
) y , x ( u
0
fonksiyonunun deer
kmesinden olan her bir
0
c
iin
0 0
c ) y , x ( u
(95)
eitlii bir tek
) c , x ( y
0

fonksiyonu tanmlar. Dier yandan,
) c , x ( y
0

fonksiyonu iki deikenli fonksiyon gibi diferansiyellenebilir
olur.
) y , x (
fonksiyonu (93) denkleminin herhangi bir integral
arpan,
) y , x ( u
fonksiyonu ise, buna uygun diferansiyellenebilir integrali
olsun. Bu takdirde
) c , x ( y
0

integral erisi boyunca
c )) c , x ( , x ( u
0

eitlii salanr. Burada c ile 0
c
arasnda
) c ( c
0

ilikisi elde edilir.
Bylece
) c ( )) c , x ( , x ( u
0 0

(96)
dr.
) y , x ( u
ve
) c , x (
0
diferansiyellenebilir fonksiyonlar olduundan

dolay yukardaki son ifadeden
) z (
fonksiyonunun diferansiyellenebilir
olduu elde edilir.
Bylece, (95) ve (96) ifadelerinden
) y , x ( u
0 ve
) y , x ( u
fonksiyonlar arasnda
) u ( u
0

(97)
fonksiyonel bants elde edilir.
109
Dier taraftan,
) y , x (
0
ve
) y , x (
fonksiyonlar (93)
denkleminin integral arpanlar ve
) y , x ( u
0
ve
) y , x ( u
fonksiyonlar
sras ile onlara uygun integraller olduundan,
0 0
du ) Ndy Mdx ( +
,
du ) Ndy Mdx ( +
eitliklerinden
0
0
du
du

elde edilir.
Bu ifade, (97) forml kullanlarak
) u (
0 0

eklinde
yazlabilir. Bylece,
) z ( ) z (
alnrsa, teorem ispatlanm olur.
rnek 62.
0
y 1
dy
x 1
dx
2 2

+
+
+
1 ) y , x (
0

integral arpan ve
arctgy arctgx ) y , x ( u
0
+
de ona uygun
integralidir.
Dier taraftan verilen denklemi
xy 1
y x
) y , x (
+

fonksiyonu ile
arparsak
0 dy
) xy 1 )( y 1 (
y x
dx
) xy 1 )( x 1 (
y x
2 2

+
+
+
+
+
elde edilir ve bu denklem tam diferansiyel denklem olduundan dolay
xy 1
y x
) y , x (
+

fonksiyonu yukardaki denklemin integrasyon arpan
olur.
Bu takdirde, yukardaki teoreme gre
) u ( ) y , x ( ) y , x (
0 0

veya
) arctgy arctgx (
xy 1
y x
+
+
110
olmaldr.
Bu koulu salayan
) z (
fonksiyonunu bulalm. Bunun iin

) arctgy arctgx (
xy 1
y x
+
+
eitliinde y=0 alnrsa
) arctgx ( x
elde
edilir. Bylece
tgz ) z (
bulunur. Buradan ise,
) arctgy arctgx ( tg
xy 1
y x
+
+
formln elde ederiz.
rnek 63. ( ) ( ) 0 dy x x - dx
3 3
+ y y x y diferansiyel denkleminde (
ve
sabitler olmak zere)

y x
nn bir integrasyon arpan olmas
iin
ve
nn ne olmas gerektiini bulup verilen denklemi znz.

zm:

y x bir integrasyon arpan ise, bununla denklem
arpldnda tam diferansiyel denklem haline gelir. O halde,
( ) ( ) [ ] 0 dy x x - dx
3 3
+ y y x y y x

bir tam diferansiyel
denklemdir. Bylece,
( ) ( )
x
N
y
M

olmas gerekir.
( ) [ ] ( ) [ ] y x y x
x
y x y x
y
+
+ + 3 1 3 1

[ ] [ ]
1 1 4 2 1 3 + + + + + +

y x y x
x
y x y x
y
( ) ( ) ( ) ( )
1 3 1 3
1 4 2 1
+ + + +
+ + + +

y x y x y x y x
olup
4 1 +
2 2
eitlikleri elde edilir. Bu eitliklerden 2 ve
3
bulunur.
111
O halde integrasyon arpan
3 2
y x
olarak bulunur.
3 2
y x ile verilen diferansiyel denklem arplrsa,
( ) ( ) 0 dy x - dx
2 1 3 2 1 2 2
+

y x y y x xy
olur. Bu denklem bir tam diferansiyel denklemdir.
( ) ( ) 0 x
2 1 1 2 3 2 2
+

dy y x dx y x dy y dx xy
denklemi
( ) c d
xy
d
y
x
d
,
_
,
_
1
2
2
2
halinde yazlp buradan diferansiyel denklemin zm,
c
xy y
x
,
_
,
_
1
2
2
2
olarak bulunur.
Problemler
Aadaki diferansiyel denklemleri integrasyon arpanlarn bularak
znz.

1. ( ) 0 2
2
+ xydy dx y x (Cevap:
cx y x x
2
ln
)
2. ( ) ( ) 0 2 2 5 2 2
3 2
+ + + + dy x x dx y y x (Cevap:
c xy x +2 arctan 5
)
3. ( ) 0 3 2 ln
2 2 3 4
+ dy y x dx xy x x (Cevap: ( )
4 3 3
1 ln cx x x y + )
4. ( ) ( ) 0 3 7 3 2
2 3 2
+ dy xy dx y xy (Cevap:
cy xy y x 7 3
2 2
)
5.
( ) 0 ln
3
+ dy x y dx
x
y
(Cevap:
c
y
x y
+
ln
2
2
)
112
6. ( ) 0 ln
2
+ xdy dx x xy y (Cevap:
cxy x xy +
2
ln 2
)
7. ( ) 0 2 1
2 2
+ + xydy dx y x (Cevap:
cx x y +
2 2
1
)
8. ( ) ( ) 0
2 2
+ + ydx xdy x dx y x y (Cevap:
x
e cy y x
2 2 2 2
+
)
9.
( ) 0 + + ydx xdy x ydy xdx
(Cevap:
c
y x
y
2 2
1
)
10.
( ) 0 cos sin sin + + + ydy dx y x x
(Cevap:
( ) ( ) c x x e x e y e
x x y
+ + cos sin 1 2 sin 2 )
11. ( ) ( ) 0 2 2
3 2 2 2 3 2 2 2
+ + + + + dy x x xy xy y dx y y xy y x x
(Cevap:
( )( )
c
y x y x
xy y x
+ + +
+ +
2
)
12. ( ) ( ) 0
2 3 2 3
+ + + + dy x y x y dx y xy x
(Cevap:
c
y
x
y x + + arctan 2
2 2
)
13. ( ) 0 sin 2 cos 1
2
+ + rd rdr
14. ( ) ( ) 0 2 3
3 2
+ + + dy y x dx y x
15. ( ) ( ) 0 4 3 2
2
+ + dy y x dx xy
16. ( ) ( ) 0 2 2
2
+ + + + dy xy e dx y e ye
x x x
17. ( ) ( ) 0 2 2 3
2
+ + dy y x dx xy x
18. ( ) ( ) 0 2 3 2 2
2 2 2
+ + dy x y x dx y xy x
19. ( ) ( ) 0 2 2 sin 2 2 cos 3 2 cos
3 2 2
+ dy y x y x y dx y x y
20.
( ) 0 ) cos( ) cos( 2 + + dy xy x dx xy y x
113
114

Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM I

DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZMLER LE LGL

denklemi bulunur. Bu bize, bundan 20 yzyl sonra

brakacan ve 20 yzyl nce braklan birikintinin

olduunu aklar. Genel olarak, belirtilen herhangi bir zamandaki

diferansiyel denklemindeki y baml deiken ve trevlerinin

katsaylarnn hepsi reel sabitlerden oluuyorsa

ifadesi yerine yazlrsa,

denklemi elde edilir. Bu istenen ailenin diferansiyel denklemidir.

olduu tanmdan grlmektedir. Buradan

eitlikleri elde edilir. Bu ifadeler (36) denkleminde yerine konulursa,

olarak elde edilir.

sfrdan farkl bir sabit olmak zere

ifadesi ilk denklemin genel zmdr. n = 2 (2>1) olduundan y = 0

bir reel saydr.

parabolne ait yarap

ile gsterelim. Problemin artna gre

olduu elde edilir. Buradan ise, dx ve dy diferansiyelleri keyfi

eklinde yazlrsa, buradan

koulunu salyorsa tamdr ve

olacak ekilde bir u fonksiyonu vardr. O zaman verilen denklem

olup, denklem tam diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemi,

olup, denklem tam diferansiyel denklemdir.

olmas halinde tam olduunu ve bir parametreli

formu bir tam diferansiyeldir ve bu

bir tam diferansiyeldir;

bu denklemin bir zm ise verilen diferansiyel

yalnz xe bal ise

dr. a) hipotezi ve (88)den

yalnz yye bal ise

dr. b) hipotezi ve (88)den

olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

verilen denklem iin bir integral arpandr. Verilen denklem bu

elde edilir. ntegral alarak

olduundan dolay (88) denklemi

denklemi elde edilir. Bu eitliin sol taraf yalnz w deikeninin

olduundan denklem tam diferansiyel deildir.

olduundan bu diferansiyel denklemin

fonksiyonu ile arplrsa,

dr. Dier taraftan, integral erileri boyunca (93) denklemi salandndan

elde edilir. Bylece,

olduunu kabul edelim. Bu takdirde

diferansiyellenebilir fonksiyonlar olduundan

sabitler olmak zere)

nn ne olmas gerektiini bulup verilen denklemi znz.

You might also like