You are on page 1of 12

Hak Ve Sorumluluklarmz A. nsan Haklar; Herkesin temel hak ve hrriyetleri vardr. Bu haklara gre, herkes hr doar, hr yaar.

Buna yaama hakk denir. nsann bu hrriyetlerini kimse elinden alamaz. Ayrca herkes istedii dine inan makta serbesttir. nsanlar bu konuda kimse zorlayamaz. Yine herkesin bilim ve sanat renme hrriyeti vardr. Her insan yetenekleri dorultusunda istedii okula gidebilir. 1948'de Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi yaymlanmtr. Bu bildirgeye gre; herkesin yaama, zgrlk ve kiisel gvenlik hakk vardr, Tm insanlar zgr, onur ve haklar bakmndan eit doarlar. Hi kimse keyfi olarak tutukla-namaz, alkonamaz. Her bireyin yurttala hakk vardr. B. ocuk Haklar ocuklar bir ailenin ve ulusun fidanlardr. Bu fidan zenle, sabrla, sevgiyle, bilgiyle yetitirmek gerekir. 1952 ylnda Cenevre'de toplanan Birlemi Milletler Genel Kurulu Ekim aynn ilk Pazartesi gnn Dnya ocuk Gn olarak iln etmitir. Ayn yl ocuk Haklar Beyannamesi yaymland. Buna gre; ocuk a ise doyurulmal, hasta ise iyiletirilmeli, ona iyi bir eitim salan mal, bakmsz ve kimsesiz ocuklar korunmaldr. ocuk; rk, din, milliyet gibi kavramlarn dnda tutulmal, korunmaldr. Felket zamannda nce ocuklar korunmaldr. Birlemi Milletler Kurumunun bir yesi olan Trkiye bu bildiriyi imzalayan ilk lkelerden birisi olmutur. C. Haklara Sayg Herkes insan haklarna sayg gstermelidir. Eer biz bakalarnn haklarna sayg gstermezsek bakalar da bizim haklarmza sayg gstermez. Haklarn en nemlisi yaama hakkdr. Herkes birbirinin yaama hakkna sayg gstermelidir. Yaama hakkna sayg gstermeyen kii kanun nnde sulu duruma der. Her ne sebepten olursa olsun hakknda soruturma alan kii savunma hakkn kullanabilmelidir. Biz bakalarnn kendini savunmasna frsat vermezsek; kendimiz de ayn duruma debiliriz. Haklardan biri de dndn erbete syleyebilme hakkdr. Herkes istedii gibi dnme ve dndn syleme hakkna sahiptir. Bu hakka sayg gstermeliyiz, D. Gelenek ve Greneklere Sayg ok eskiden beri sre gelen davranlara gelenek ve grenek denir. Gelenek ve grenekler, toplumda, yazl ol mayan kurallardr. Bayram, dn, giyim, tak, asker uurlama, konuk arlama yresel geleneklerdir. Her yrenin, tarihindeki baarlar, zaferleri, urad istillar farkldr. Bu ve bunun gibi faktrler, her yrenin gelenek ve greneklerinin birbirinden farkl olmasna yol amtr. Gelenek ve grenekler toplumsal ilikileri glendirir. Bir dnde bir ara ya gelme veya askere giden bir genci uurlama, toplumda bireyler aras sevgi, hogr ve dayanmay da artrr. Trk toplumunda her zaman gelenek ve greneklere sayg gsterilmitir. Siz de gelenek ve greneklerimize sayg gsteriniz. E. Sosyal Dayanma Okulda, evde, mahallede, yurtta ve dnyada yalnz deiliz. Toplu hlde yaamaktayz. Okulda bir eye ihtiyacmz olduunda bu ihtiyacmz arkadalarmzdan karlarz. Okula gelmeyen arkadamz arar, sorarz. Bu, okuldaki dayanmann eseridir. Ailemizde birbirimize yardm ederiz. Komularmzla iyi ilikiler iersinde bulu nuruz. Onlarn iyi ve kt gnlerinde onlarla birlikte oluruz. Aclarn ve sevinleri ni paylarz. Okulda, ailede toplum ierisinde bazen houmuza gitmeyen gelime ola bilir. Hogrl olmalyz. Hogrl olursak, birlikte yaadklarmzla daha kolay kaynarz. ANAYASAL HAK VE SORUMLULUKLAR Anayasalar toplumlarn temel hukuk kaynaklardr. Her bireyin kendi toplumunun anayasasn bilmesi gerekmektedir. Anayasamzn zelliklerini bilmek bizi nasl bir toplumda yaadmz hakknda da aydnlatr. Anayasal temel hak ve sorumluluklarmz bilirsek kendimizi hukuk kurumlar karsnda aresiz hissetmeyiz. Anayasal hak ve sorumluluklarn bilen bir

vatanda, haklarn hi kimseye ve hukuk da dahil hibir kuruma inetmez. Anayasal bilgiye sahip olan bir birey, doutan sahip olduu Anayasal temel hak ve hrriyetlerinin kendisine verilmesinin engellendii durumlarda bu haklarn elde etmenin yollarn bilir. Hakszla uradnda; adaletin salanmas iin mahkemelere bavurabilir. Bu bakmdan temel hak ve sorumluluklarn bilen bir vatanda her zaman daha bilinli bir yaam srme ansna sahiptir. Bu nedenlerle T.C. vatanda olarak T.C. Anayasas hakknda bilgi sahibi olmamz gerekmektedir. 1. ANAYASAL LKELER VE HAKLAR 1.1. Anayasal lkeler Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn temel ilkeleri balang ksm ile birinci ksmdan anlalabilir. Anayasamz Cumhuriyetinin nitelikleri bal altnda Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir eklindeki aklamasyla Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Temel lkelerini saymtr ( Any. M.2 ). 1.1.1. Atatrk Milliyetiliine Bal Devlet lkesi Kurtulu Sava ile birlikte Trk Milliyetilii; rk olmayan, ll, barl, insancl ve Misak- Milli snrlar iinde kalan bir ideoloji (dnce bilimi) olarak gelimitir. Atatrk Milliyetilii olarak da anlan Trk Milliyetilii; btn fertlerini, kederde, kvan ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde, milli uur ve lkler etrafnda toplayan bir dnce biimidir. Ayn zamanda milletimizi dnya milletler ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesi olarak mill birlik ruhu iinde daima yceltmeyi amalayan bir harekettir. Atatrk Milliyetilii, rk, din, dil ayrm yaplmakszn, Trk vatan ve milletinin blnmez bir btn olduu, Trk Devletine vatandalk bayla bal olan herkesin Trk saylaca inancna dayanr. 1.1.2. Demokratik Devlet lkesi Demokratik devlet, halkn devlet ynetimine katlmas esasna dayanan devlet demektir. Bu ilke dorultusunda Devleti ynetecek organlar millet tarafndan dorudan doruya ya da dolayl olarak seilerek i bana gelecekler ve eitli siyasal partiler eitli siyasi, gr ve eilimleri temsil etme yetkisine sahip olacaklardr (Any. M. 68/ 2 ). Bu nedenle Anayasa, siyasal partileri siyasal hayatn vazgeilmez unsuru olarak kabul etmitir. Vatandalarn kanun erevesinde seme ve seilme haklarna sahip olmalar; seimlerin serbest, eit, tek dereceli, genel ve gizli oy, ak saym ve dkm esaslarna gre yaplmas da Demokratik Devlet lkesinin gereidir(Any. M.67). 1.1.3. Hukuk Devleti lkesi Hukuk devleti, devletin btn eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna dayand ve vatandalarn da hukuki gvenlik iinde olduu bir sistemdir. Hukuk devleti, vatandalarn temel hak ve devlerinin gvenceye baland, yasalarn anayasaya uygun olduu ve bunun denetlendii, herkesin tbi olduu kurallarn ayn olduu, ynetimin hukuka uygun davrand devlettir. Hukuk devletinin salanabilmesi iin baz artlarn gereklemesi gerekir. Bu artlardan ilki, yrtmenin yargsal denetimidir. Kii hak ve hrriyetleri tarih boyunca yrtme organ tarafndan ihlal edilmitir. Yrtme ilemlerinin keyfilikten kurtarlabilmesi iin yrtme ilemlerinin yargsal denetimi arttr. Hukuk devletinin salanabilmesi iin gerekli dier artlar ise, yasama ilemlerinin yargsal denetimi ve yarg bamszldr. Anayasa, yasalarn anayasaya uygunluunu denetlemek iin Anayasa Mahkemesine yer vermitir yarg bamszl ise yarg organlarnn yasama ve yrtme organlar karsnda bamsz olmas ve karar verirken kimseden emir almamasdr. Anayasaya baktmzda yrtmenin her trl eylem ve ilemlerinin yargsal denetime ak olduunu ve temel hak ve zgrlklerin ve bunlarn hangi durumlarda snrlandrlabileceinin Anayasada yer aldn, yasalarn anayasaya uygunluunu denetleyen Anayasa Mahkemesinin varolduunu ve

yargnn bamsz olduunu grrz (Any. M. 12-138-146). 1.1.4. Laik Devlet lkesi Laiklik ilkesinin, din hrriyeti ve din ve devlet ilerinin ayrl olmak zere iki boyutu bulunmaktadr. Din hrriyeti, inan ve ibadet hrriyetlerini kapsamaktadr. nan hrriyeti, herkesin diledii inan ve hrriyete sahip olabileceini ya da hibir dini inanca sahip olmayabileceini ifade eder. badet hrriyeti ise; kiinin, inand dinin gereklerini yani ibadet, ayin ve trenlerini serbeste yapabilmesidir. Anayasamzda, inan hrriyeti hibir snrlamaya tbi olmakszn kiilere tannmtr. Anayasamzn 24. maddesinin birinci fkrasna gre, Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Anayasamz, ibadet hrriyetinin, Anayasann 14nc maddesinde saylan, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan kaldrma amalaryla ktye kullanlmasn yasaklamtr. Laikliin din ve devlet ilerinin ayrln belirten ikinci boyutu ise, din kurumlarnn devlet grevlerini, devlet kurumlarnn da dini grevleri yerine getiremeyeceini, bunlarn birbirlerinden ayr olacan ifade etmektedir. Laik bir sistemde devlet btn din mensuplarna eit davranr. Laik sistemde resmi bir devlet dini olmaz. Devlet kurumlar din kurumlarn etkileyemeyecei gibi, din kurumlar da devlet kurumlarn etkileyemez. Laik bir toplumda devlet ileri din bir temele oturtulamaz. Nihayet laik sistemlerde din kurumlaryla devlet kurumlarnn ayrlm olmas gerekir. Fakat laiklik dinsizlik demek deildir. Bu nedenledir ki, devletin dini inan ve ibadetlere karmamas, onlar engellememesi ve engel olmaya alanlar nlemesi de gerekir. Ksaca belirtmek gerekirse, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temel ilkelerinden biri olan laiklik: Din ve mezhep ayrm yapmayan, Resmi bir dini bulunmayan, Din kurallar ile ynetilmeyen, Din hizmetlerini de bir kamu hizmeti olarak kabul eden, Devlet ve hukuk kurallarn din kurallarndan arndran bir devlet dzenidir. 1.1.5. Sosyal Devlet lkesi Sosyal devlet, fertlerin sosyal durumlaryla ilgilenen, onlara asgari bir hayat dzeyi salamay, sosyal adalet ve sosyal gvenlii gerekletirmeyi dev sayan devlettir. Sosyal devlet, devletin, sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla sosyal ve ekonomik hayata aktif olarak mdahalesini gerekli gren bir anlaytr. Sosyal devletin en belirgin zellikleri, kiiyi ekonomik hayatta yalnz brakmamas, ekonomik hayata mdahale etmesi, herkes iin insanlk onuruna yarar bir hayat seviyesi salamaya ynelik bir devlet biimi olmasdr. Sosyal devlet, sosyal adaleti gerekletirmek, bireyin ve toplumun refahn salamak ve sosyal gvenlii oluturmak amalarn tar. Sosyal devletin ana elerinden biri mill geliri artrmak; bunun iin yatrm yapmak, sosyal adalet kurallar iinde kalknmay salamaktr. Sosyal devletin ana elerinden dieri mill gelirin adaletli dalmn salamaktr. Sosyal devletin bir baka esi zgrlklerin gereklemesi iin maddi imkn salamaktr. Bir dier sosyal devlet esi ise bireyleri sosyal gvenlie kavuturmaktr. 1.1.6. nsan Haklarna Saygl Devlet lkesi Gnmzde insanlarn sahip olduklar temel haklar, eitli uluslararas antlama ve bildirilerde; rnein Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde aka gsterilmitir. Bu beyannamedeki ilkeler, gnmzde demokrasiye bal btn toplumlarca tannp benimsenmitir. Anayasamz, insanlarn insan olmaktan kaynaklanan temel hak ve hrriyetlerden faydalanacaklarn aklamtr. Anayasamzn 2. maddesinde Trkiye Cumhuriyeti nsan haklarna saygl bir devlettir ifadesi yer almaktadr. nsan haklar kavram, btn insanlara tannmas gereken ideal hak ve hrriyetleri kapsamaktadr. nsan haklarna, doktrinde Temel Haklar dendii de grlr.

Temel haklar, Anayasamzn kiinin haklar ve devleri blmnde dzenlenen koruyucu haklarla, sosyal ve iktisad haklar baln tayan blmnde dzenlenen isteme haklar ve siyasal haklar ve devler bal altndaki blmde dzenlenen katlma haklarndan olumaktadr. 1.1.7. Eitlik lkesi Eitlik ilkesi Anayasann 10. maddesinde dzenlenmitir. Bu maddeye gre, Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa ayrcalk tannamaz. Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadr ( AY. Mad. 10 ). 1.1.8. Kuvvetler Ayrl lkesi Hukuk devleti olabilmek iin, kuvvetler ayrl ilkesinin uygulanmas, yani yasama, yrtme ve yarg organlarnn birbirinden ayrlmas gerekmektedir. Son yzylda devlet iindeki glerin bir elde toplanmasn nleme eilimi gelimitir. nk devlet iindeki glerin, zellikle yarg gc ile yrtme grevinin ya da yasama ile yrtmenin bir elde toplanmas, hukuk devletinin varln tehlikeye drebilir. Anayasamz kuvvetler ayrm ilkesini benimsemitir. Anayasamzda kuvvetler ayrm ilkesi devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli devlet yetkilerinin kullanlmasndan ibaret ve bununla snrl medeni bir i blm ve i birlii eklinde ifade edilmektedir. stnlk ise Anayasa ve kanunlarda mevcuttur. Anayasann stnl ilkesine gre; Anayasa daima dier kanunlarn stnde yer alr. Anayasann stnl ilkesi kanunlarn ve dier hukuk kurallarnn anayasaya aykr olamayaca anlamna da gelir. 1.2. Anayasal Haklar (Temel Hak ve Hrriyetler) nsan haklar; dil, din, rk, cinsiyet, ekonomik ve sosyal durum gibi hibir ayrm yaplmakszn btn insanlarn yalnzca insan olmalar nedeniyle sahip olduklar haklardr. Bu haklar bireye devlet tarafndan balanm deildir. Devletin grevi; bu haklar korumak ve gvence altna almaktr. nsan haklar kavram, ok kapsamldr. Btn insanlara tannmas gereken ideal hak ve hrriyetleri de iine alr. Anayasamz, nsan haklarn Temel Haklar ve devler bal altnda dzenlemitir. Anayasamz bir yandan herkesin kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez, temel hak ve hrriyetlere sahip olduunu belirterek zgrlk anlayn ortaya koymutur. Dier yandan ise Anayasamz kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal, hukuk devleti ve adalet ilkeleri ile badamayacak ekilde snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmay, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamay devletin grevlerinden sayarak temel haklar ve hrriyetler konusunda zgrletirme anlayn benimsemitir. Anayasa, Temel Hak ve Hrriyetleri, haklarn niteliklerine gre, grupta dzenlemitir. Bunlar; Kiinin haklar ve devleri (koruyucu, olumsuz stat haklar) Sosyal ve ekonomik haklar ve devler( isteme, olumlu stat haklar), siyasi haklar ve devler( katlma, aktif stat haklar)dir. 1.2.1. Kiinin Haklar ( Koruyucu, Olumsuz Stat Haklar) Kiileri topluma ve devlete kar koruyan hak ve zgrlklere koruyucu haklar veya olumsuz stat haklar denilmektedir. Bu haklar, Anayasada kiinin haklar ve devleri bal altnda dzenlenmitir. Bu haklarn gereklemesi iin devletin bu haklara karmamas (olumsuz bir tutum iinde olmas) gerekir. Anayasamzda Kiinin Haklar blmnde ele alnan koruyucu haklarn (olumsuz stat haklar) neler olduunu inceleyelim: Kii dokunulmazl Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir. (AY.Mad.17) Zorla altrma yasa Hi kimse zorla altrlamaz. Angarya yasaktr. (AY. Mad.18) Kii hrriyeti

Herkes, kii hrriyetine ve gvenliine sahiptir. (AY. Mad.19) zel hayatn gizlilii ve korunmas Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahiptir. zel hayatn ve aile hayatnn gizliliine dokunulamaz. Kanunun gsterdii haller dnda, hi kimsenin st, zel ktlar ve eyas aranamaz ve bunlara el konulamaz (AY. M. 20 ). Konut dokunulmazl Hi kimsenin konutuna dokunulamaz. Kanunun aka gsterdii hallerde, usulne gre verilmi hkim karar olmadka; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunla yetkili klnan mercinin emri bulunmadka, kimsenin konutuna girilemez, arama yaplamaz ve eyasna el konulamaz (AY. M. 21). Haberleme hrriyeti Herkes haberleme hrriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastr. (AY.Mad.22) Yerleme ve seyahat hrriyeti Herkes, yerleme ve seyahat hrriyetine sahiptir (AY. M. 23). Din ve vicdan hrriyeti Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir.14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. (AY. Mad.24) Dnce ve kanaat hrriyeti Herkes dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir. Her ne sebeple olursa olsun dnce kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dnce ve kanaatleri sebebiyle knanamaz ve sulanamaz. (AY.Mad.25) Dnceyi aklama ve yayma hrriyeti Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resmi makamlarn mdahalesi olmakszn haber veya fikir almak ya da vermemek serbestliini de kapsar. ( AY. Mad. 26) Bilim ve sanat hrriyeti Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir. (AY.Mad.27) Basn hrriyeti Basn hrdr. Sansr edilemez. Basmevi kurmak izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz. Devlet, basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr. (AY.Mad.28) Sreli ve sresiz yayn hakk Sreli ve sresiz yayn nceden izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz. (AY. Mad.29) Basn aralarnn korunmas Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti olduu gerekesiyle el konulamaz ve zoralm uygulanamaz veya iletilmekten alkonulamaz. (AY. Mad. 30) Kamu tzel kiilerinin elindeki basn d kitle haberleme aralarndan yararlanma hakk Kiiler ve siyasal partiler, kamu tzel kiilerinin elindeki basn d kitle haberleme ve yaym aralarndan yararlanma hakkna sahiptir. (AY. Mad. 31) Dzeltme ve cevap hakk Dzeltme ve cevap hakk, ancak kiilerin haysiyet ve ereflerine dokunulmas veya kendileriyle ilgili geree aykr yaynlar yaplmas hallerinde tannr ve kanunla dzenlenir. (AY. Mad.32) Dernek kurma hrriyeti Herkes nceden izin almakszn dernek kurma ve bunlara ye olma ya da yelikten kma hrriyetine sahiptir. Hi kimse bir dernee ye olmaya ve

dernekte ye kalmaya zorlanamaz. (AY. Mad.33). Toplant ve gsteri yry hakk Herkes nceden izin almadan, silahsz ve saldrsz toplant ve gsteri yry dzenleme hakkna sahiptir. (AY. Mad.34) Mlkiyet hakk Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. (AY. Mad.35) Hak arama hrriyeti Herkes, meru ara ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac ve daval olarak iddia ve savunma hakkna ile adil yarglama hakkna sahiptir (AY. Mad. 36) Kanuni hkim gvencesi Hi kimse kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz. (AY. Mad. 37) Su ve cezalara ilikin esaslar Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz, kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse sulu saylamaz. (AY. Mad.38) spat hakk Kamu grev ve hizmetinde bulunanlara kar, bu grev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yaplan isnatlardan dolay alan hakaret davalarnda, sank, isnadn doruluunu ispat hakkna sahiptir. (AY. Mad.39) Temel haklarn korunmas Anayasa ile tannm hak ve hrriyetleri ihll edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden bavurma imknnn salanmasn isteme hakkna sahiptir. (AY. Mad.40) 1.2.2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ( steme, Olumlu Stat Haklar) Kiilerin toplumdan ve devletten isteyebilecekleri haklara, isteme haklar veya olumlu stat haklar denilmektedir. Bu eit haklar Anayasann sosyal ve ekonomik haklar ve devler bal altnda yer almaktadr. steme haklar devletten olumlu bir davran, bir hizmet ve yardm isteme imknlarn tanyan haklardr. Devletin bu haklarn salanmas iin hareketsiz kalmas deil, aksine olumlu faaliyetlerde bulunmas gerekir. Anayasamzda Sosyal ve Ekonomik Haklar blmnde ele alnan isteme haklarnn (olumlu stat haklar) neler olduunu inceleyelim: Ailenin korunmas Aile Trk toplumunun temelidir ve eler arasnda eitlie dayanr.. Devlet, ailenin huzur ve refah ile zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile planlamasnn retimi ile uygulanmasn salamak iin gerekli tedbirleri alr, tekilat kurar. ( AY.Mad. 41). Eitim ve renim hakk Kimse, eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. (AY. Mad.42) Kylardan yararlanma Kylarla sahil eritlerinin kullanl amalarna gre derinlii ve kiilerin bu yerlerden yararlanma imkn ve artlar kanunla dzenlenir. (AY. Mad.43) Toprak mlkiyeti Devlet, topran verimli olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek ve topraksz olan veya yeterli topra bulunmayan iftilikle uraan kylye toprak salamak amacyla gerekli tedbirleri alr. (AY. Mad.44) Tarm, hayvanclk ve bu retim dallarnda alanlarn korunmas Devlet, tarm arazileri ile ayr ve meralarn ama d kullanlmasn ve tahribini nlemek, tarmsal retim planlamas ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal retimi artrmak amacyla, tarm ve hayvanclkla uraanlarn iletme ara ve gerelerinin ve dier girdilerinin salanmasn kolaylatrr. (AY. Mad.45) Kamulatrma Devlet ve kamu tzel kiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamn

veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir. (AY. Mad.46) Devletletirme Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletletirilebilir. (AY. Mad.47) alma ve szleme hrriyeti Herkes, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler kurmak serbesttir. (Ay. Mad. 48) alma hakk alma herkesin hakk ve devidir. (Ay. Mad. 49) alma artlar ve dinlenme hakk Kimse, yana, cinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamaz. Dinlenmek, alanlarn hakkdr. (AY. Mad. 50) Sendika kurma hakk iler ve iverenler, yelerinin alma ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin nceden izin almakszn sendikalar ve st kurulular kurma hakkna sahiptirler. (AY. Mad. 51) Toplu i szlemesi hakk iler ve iverenler, karlkl olarak ekonomik ve sosyal durumlarn ve alma artlarn dzenlemek amacyla toplu i szlemesi yapma hakkna sahiptir. (AY. Mad. 53) Grev hakk ve lokavt hakk Toplu i szlemesinin yaplmas srasnda, uyumazlk kmas halinde iiler grev hakkna sahiptirler. Bu hakkn kullanlmasnnve iverenin lokavta bavurmasnn usul ve artlar ile kapsam ve istisnalar kanunla dzenlenir. (AY. Mad. 54) crette adalet salanmas Devlet, alanlarn yaptklar ie uygun adaletli bir cret elde etmeleri ve dier sosyal yardmlardan yararlanmalar iin gerekli tedbirleri alr. (AY. Mad. 55) Salk hizmetleri ve evrenin korunmas Herkes, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek Devletin ve vatandalarn devidir. (AY. Mad. 56) Konut hakk Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarn gzeten bir planlama erevesinde konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr, ayrca toplu konut teebbslerini destekler( AY. Mad. 57). Genliin korunmas Devlet, istikll ve Cumhuriyetimizin emanet edildii genlerin pozitif ilimin nda, Atatrk ilke ve inklaplar dorultusunda ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln ortadan kaldrmay ama edinen grlere kar yetime ve gelimelerini salayc tedbirleri alr. (AY. Mad. 58) Sporun gelitirilmesi Devlet her yataki Trk vatandalarnn beden ve ruh saln gelitirecek tedbirleri alr, sporun kitlelere yaylmasn tevik eder. (AY. Mad. 59) Sosyal gvenlik hakk Herkes sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar. (AY. Mad. 60) Sosyal gvenlik bakmndan zel olarak korunmas gerekenler Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yarar bir hayat seviyesi salar. (AY. Mad. 61) Yabanc lkelerde alan Trk vatandalar Devlet yabanc lkelerde alan Trk vatandalarnn aile birliinin, ocuklarnn eitiminin, kltrel ihtiyalarnn ve sosyal gvenliklerinin salanmas, anavatanla balarnn korunmas ve yurda dnlerinde yardmc

olunmas iin gereken tedbirleri alr (AY. Mad. 62 ). Tarih, kltr ve tabiat varlklarnn korunmas Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar. (AY. Mad. 63) Sanatn ve sanatnn korunmas Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanaty korur. (AY. Mad. 64) Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda, Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirir. (AY. Mad. 65) 1.2.3. Siyasi Haklar ( Katlma, Aktif Stat Haklar) Kiinin devlet ynetimine katlmasn salayan haklara, katlma haklar ya da Aktif stat haklar denilmektedir. Bu haklar Anayasann siyasi haklar ve devler blmnde dzenlenmitir. Katlma haklarndan devlete vatandalk ba ile bal olan kiiler yararlanmaktadr. Anayasamzda Siyasal Haklar blmnde ele alnan katlma haklarnn ( aktif stat haklar) neler olduunu inceleyelim: Trk vatandal Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. (AY. Mad. 66) Seme, seilme ve siyasi faaliyette bulunma haklar Vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasna katlma hakkna sahiptir. (AY. Mad. 67) Parti kurma, partilere girme ve partilerden kma Vatandalar siyasi parti kurma ve usulne gre partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. Parti yesi olabilmek iin 18 yan doldurmu olmak gerekir. (AY. Mad. 68) Siyas partilerin uyacaklar esaslar Siyas partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir (AY. Mad. 69 ). Kamu hizmetlerine girme hakk Her Trk, kamu hizmetlerine girme hakkna sahiptir. Hizmete alnmada, grevin gerektirdii niteliklerden baka hibir ayrm gzetilemez. (AY. Mad. 70) Mal bildirimi Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalar ve bu bildirimlerin tekrarlanma sreleri kanunla dzenlenir. (AY. Mad. 71) Dileke hakk Vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikayetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yazl bavurma hakkna sahiptir. (AY. Mad. 74) 2. ANAYASAL DEVLER TEMEL HAK VE HRRYETLERN SINIRLANDIRILMASI KORUNMASI 2.1. Anayasal devler Anayasamz temel hak ve hrriyetlerin korunmas, kullanlabilmesi imknlarnn hazrlanmas bakmlarndan Devlete eitli devler yklemitir. Devlet, temel hak ve zgrlklerin salanmas konusunda kendi zerine den sorumluluklar yerine getirmekle beraber Trk vatandalarna da bu konuda eitli devler yklemitir. Trk vatandalarna den grev bu devlerini gerei gibi ve zamannda yerine getirmektir. Devletten beklediimiz sorumluluklarn yerine getirebilmesi iin bizim de bu devlerimizi yerine getirmemiz kanlmazdr. 2.1.1. Vergi Vatandalarn devletten bekledii hizmetler ve devletin kendiliinden yapmas gereken pek ok grev ve sorumluluklar vardr. Devletin bu grevlerini yapabilmesi iin, eitli gelir kaynaklarna ihtiyac vardr. Devletin gelir kaynaklarndan en nemlilerinden birisi de vergilerdir. Vergi devi: Vatandan vergi deyerek kamu giderlerinin karlanmasna

katlmasdr. Vergi devi, temel vatandalk grevlerinden biri olarak Anayasamzda belirtilmitir. Herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mali gcne gre, vergi demekle ykmldr denilmektedir ( AY. Mad. 73 ). Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllkler kanunla konulur, deitirilir veya kaldrlr (AY. Mar. 73 ). Her vatandan kanunla belirtilmi vergi borcunu, eksiksiz ve zamannda demesi devletin ykml olduu eitli kamu hizmetlerinin gerektii gibi, yerine getirilmesi, Belediye hizmetlerinin yrtlmesi, mill amalarn gerekletirilebilmesi bakmndan byk nem tar. Vergi vermekten kanan vatanda, kamu hizmetlerini aksatabilecek bir harekette bulunduunu, Trk devletine ve milletine kar olan grevlerini yerine getirmekte ar kusur ilediini bilmelidir. Bakalarna olan zel borlarn yerine getirilmemesi nasl ki drstlkle badamayan bir davran ise, vergi borcunu gerektii gibi dememek de drstle uymayan, teki vatandalarn haklarnn inenmesine yol aan bir harekettir. 2.1.2. Vatan Hizmeti Vatan hizmeti her Trkn hakk ve devidir(AY.Mad.72). Bu hizmet genel anlamda, Trklerin yzyllar boyunca en byk fedakrlk ve ballkla yerine getirmeyi bir vatan borcu olarak benimsedii askerlik hizmetidir. Yeni Anayasamzda askerlik hizmetine vatan hizmeti denilmitir (AY. Mad. 72 ). Anayasamzda,vatan hizmetinin silahl kuvvetlerde veya kamu kesiminde grev yaparak yerine getirilecei belirtilmitir. Vatan savunmas iin, gerek barta ve gerekse savata var olmas gereken kuvvet, phesiz ordudur. Ordular, vatan iin lmeye hazr olan Trk genleri ile kurulur. Trk genlii gemite olduu gibi gnmzde de bu erefli grevi yerine getirirken cann bile seve seve vermekten asla ekinmemektedir. 2.1. Oy Kullanma Oy kullanma siyasal haklar iinde yer alan bir vatandalk hakk ve devidir. Anayasamzn 67. maddesi Vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasna katlma hakkna sahiptir diyerek oy kullanma hakkna iaret etmektedir. Anayasamzda, on sekiz yan dolduran her Trk vatandann seme ve halkoylamasna katlma haklarna sahip olduu belirtilmektedir. Anayasamza gre, seimler ve halk oylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. Ayrca Anayasamzda, yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakkn kullanabilmeleri amacyla kanun tarafndan uygulanabilir tedbirlerin belirlenecei de ifade edilerek oy kullanma artlarnn dzenlenmesinde gsterilen titizlik ortaya konulmutur. Anayasamza gre oy kullanma hakk kanunla dzenlenir. Anayasamzda oy kullanamayacak kiiler; silah altnda bulunan er ve erbalar ile askeri renciler, taksirli sulardan hkm giyenler hari ceza infaz kurumlarnda bulunan hkmller eklinde belirtilmektedir. Oy kullanma, kanunun belirttii koullara sahip olan her Trk vatandann yerine getirmesi gereken bir hak ve dev olup, oy kullanmann terk edilmesi vatandalk devinin yerine getirilmemesi demektir. Bu lkenin bir bireyi olarak seim dnemlerinde kendi grmz ortaya koymak amacyla oy kullanrz. Oy kullanma hakkn terk eden vatandalara eitli yaptrmlar uygulanr. 2.1.4. Yasalara Uyma Trkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olmak, kiinin anayasada ve kanunlarda tannan haklardan, hrriyetlerden yararlanmasn salar. Buna karlk, anayasa ve kanunlar vatanda, anayasann ve kanunlarn belirttii grevleri yerine getirmekle ykml klar. Vatandan mill birlii benimsemesi, btn eylem ve dnceleriyle desteklemesi, gelitirmesi, korumas beklenir. Bunlar vatandalk grevlerinin banda gelir. Vatandalar anayasa ve kanunlara saygl olmak, toplum dzenini

ve kiiler aras ilikileri dzenleyen btn hukuk kurallarna uymakla ykmldr. Anayasann balang blmnde, kendilerinin hak ve hrriyetlerine kesin sayg gsterilmesini ve karlkl sevgi, kardelik, duygular ile bar iinde huzurlu bir hayat isteme hakk, btn vatandalar iin bir hak olarak tannmtr. Dolaysyla, Trk vatandalar birbirlerinin hak ve hrriyetlerine kesin sayg gstermekle, birbirlerinin bar iinde huzurlu bir hayat srmesini bozacak davranlardan kanmakla ykml klnmlardr. Yine, Anayasamzn balang ksmnda belirtildii zere, vatandalar mill birlie kar hak ve grevlerde, nimet ve klfetlerde ortaktrlar. Grld zere; Trk vatanda olmak bizlere sadece birtakm haklar getirmekle kalmyor ayn zamanda oy verme, askere gitme, vergi verme, yasalara uyma gibi birtakm ykmllkleri de beraberinde getirmektedir. Zira her nimetin bir klfeti vardr. Bu lkenin evlatlar olarak bize den grevleri gerei gibi yerine getirebilirsek; Trk vatandalnn bize getirecei haklar da gvence altna alm oluruz. 2.2. Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas 2.2.1. Kiisel Hrriyetin nemi ve Kutsall Kiisel hrriyet, insann kendi serbest iradesiyle yapaca seimi ve verecei karara gre, hibir engel ve snr tanmakszn hareket edebilme imkn olarak tanmlanabilirse de toplum iinde yaayan ve yaamak zorunluluunda olan insann en geni anlamdaki bu tr kiisel hrriyete sahip olmas dnlemez, beklenemez. Atatrke gre de medeni toplumlarda sz edilen hrriyet, snrsz bir hrriyet deildir (YAZGAN. Gltekin Ticaret Liseleri in Hukuk, Devlet Kitaplar, stanbul, 1992 ). Vatandalar kiisel hrriyetlerini kullanrken devlet gcn zayf drmemeye zen ve dikkat gstermelidirler. Kiisel haklarn kullanlmasn salayacak ortam oluturmak ve srdrmek devletin grevidir. Yani kiilerin hrriyeti devletin gvencesi altndadr. Devletin zayf dmesi kiinin temel hak ve hrriyetlerinin korunmasn da tehlikeye drecektir. Hrriyetler kanunla snrlanabilir, keyfi olarak snrlanmamaldr. Kamu iyilii amacyla hrriyetlerin bir ksmndan vazgeilebilir. Kiisel hrriyetler hem toplum iin, hem de kiiler iin deerli ve kutsaldr. Toplum iinde kiisel hrriyetin bir lde snrlanmas zorunludur. Kiisel hrriyete devlet faaliyetini zayflatacak derecede genilik tannamaz. nk gsz bir devlet kargaaya neden olacandan dolay kiisel hrriyetlerin daha fazla zarar grmesine neden olabilir. Bu konudaki en aklc yol kiisel hrriyetlerin kanunun uygun grd durumlarda ve kanunla kstlanmasdr. 2.2.2. Anayasamzda Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas Anayasamz, temel hak ve hrriyetlerin ancak yasa ile snrlanabilecei kuraln getirmitir. Temel hak ve zgrlkler, Anayasada aklk olan hallerde ve Anayasann ngrd lde snrlandrlabilir. Anayasamzn 13. maddesi ile genel ve zel iki trl snrlama ngrlmtr. Genel snrlama sebepleri; Temel hak ve hrriyetlerin, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn mill egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlkn ve genel saln korunmas amacyla yaplaca belirtilmitir. zel snrlamann ise anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak yaplaca ifade edilmektedir. Anayasada 2001 ylnda yaplan deiiklikle, genel ve zel snrlamalar kaldrlm ve temel hak ve hrriyetlerin, zlerine dokunulmakszn anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilecei ve snrlamalarn anayasann zne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamayaca belirtilmitir. 1961 Anayasasnda yer alm olan temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasnn hakkn zne dokunulmadan yaplmas kural, 2001 ylnda yeniden Anayasamzda yer almtr. 2.3. Temel Hak ve Hrriyetlerin Korunmas

2.3.1. Anayasamzda Temel Hak ve Hrriyetlerin Korunmas Anayasamzda temel hak ve hrriyetlerin korunmasna ilikin kurallar u ekilde sralanabilir: Anayasa, hak arama hrriyeti ad altnda, herkese yarg yerleri nnde davac ve daval olarak iddia ve savunmada bulunma hakkn tanmtr (AY. Mad. 36 ). Anayasa, dileke hakk tanyarak, kiilere dilek ve ikyetlerini yetkili makamlara ve meclise yapabilme yolunu getirmitir ( AY. Mad. 74 ). Anayasa, bir yandan hi kimsenin tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlmayacan, dier yandan da ayn sonucu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamayacan ngrmtr ( AY. Mad. 37 ). Temel hak ve hrriyetlerin korunmasnda nemli olan hususlardan biri de su ve cezalarn yasall ( Kanunda su olarak tanmlanmayan bir fiilin su saylamayaca ve kanunca belirlenmeyen bir cezann verilemeyecei ), susuzluk varsaym ( Bir kiinin suu ispat oluncaya kadar susuz olarak kabul edilir ), ceza sorumluluunun kiisellii (Cezay ancak su oluturan fiili ileyen kii eker ) vb. kurallardr ( AY. Mad. 38 ). 2.3.2. UluslarAras Dzeyde Temel Hak ve Hrriyetlerin Korunmas Evrensel Dzeyde Temel Hak ve Hrriyetlerin Korunmas nsan haklarn evrensel dzeyde koruyan uluslararas antlamalarn ilki 26. 6. 1945 tarihli Birlemi Milletler Antlamasdr. Bu antlamada, insan haklarna ve temel hrriyetlerine inan, sayg ve ballk aklanmtr. Toplumsal ilerleme ve daha iyi yaam standartlarn gerekletirme temel hedef olarak benimsenmitir. nsan Haklar Evrensel Bildirisi 10. 12. 1948de kabul edilmitir. Bildiride, nsan haklar alanndaki gelimeye uygun olarak hem klasik haklara ( kiisel ve siyasal haklar ) hem de Sosyal ve ekonomik haklara geni lde yer verilmitir. Fakat bu bildiri taraf olan lkelere hibir hukuki ykmllk getirmemitir. Daha sonra insan haklar alannda kabul edilen antlamalarn, katlan devletlere hukuki ykmllkler getirmesine, balayc olmasna dikkat edilmitir. 1966da kabul edilen iki antlama balayc niteliktedir. Bunlardan ilki, Klasik haklar ve Temel hrriyetleri kapsayan ve bunlar daha etrafl bir ekilde dzenleyen Kiisel ve Siyasal Haklara likin Uluslar Aras Szlemedir. Dier Szleme ise Sosyal ve ekonomik haklar ieren Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslararas Szlemedir. Katlan devletlerin tek ykmll, kendi lkelerinde aldklar tedbirleri ve bu alanda kaydedilen gelimeleri ekonomik ve sosyal konseye bildirmektir. Trkiye her iki szlemeyi de 2000 ylnda imzalamtr. Birlemi Milletler bnyesinde, nsan haklarnn deiik ynlerine ilikin baka bildiri ve szlemeler de imzalanmtr. Bunlar; soykrm suunun nlenmesine ve cezalandrlmasna ilikin szleme, kadnlara kar her trl ayrmcln ortadan kaldrlmasna ilikin szleme, ocuk haklar szlemesi, ikenceye ve dier zalimane, gayriinsani veya kltc muameleye ve cezaya kar szleme, her trl rk ayrmnn ortadan kaldrlmasna ilikin uluslararas szleme eklinde sralayabiliriz. Blgesel Dzeyde Temel Hak ve Hrriyetlerin Korunmas Avrupa nsan Haklar Szlemesi Avrupa Konseyi yelerince 1950de kabul edilmitir. Szleme kapsam ve ngrd koruma mekanizmas asndan zel bir nem tamaktadr. Trkiye szlemeyi 1954te onaylamtr. Szlemede Kii haklar ile Siyasal haklara yer verilmi, Sosyal ve ekonomik haklara ise yer verilmemitir. Szleme hukuk adan balaycdr, szlemedeki haklarn uygulamada salanp salanmad etkili bir yarg denetimine tabi tutulmaktadr. Szlemenin yarg organ, Avrupa nsan Haklar Mahkemesidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bireysel olarak ya da devlet bavurusu yoluyla bavurulabilir. Bu szleme ile kiiler, taraf devletin vatanda olup olmadklarna baklmakszn, Szlemede yer alan bir hakkn ihlal edildiini ve bunun madurlar olduklarn ileri srerek ilgili devleti ikyet edebileceklerdir.

Avrupa nsan Haklar Szlemesi blgesel nitelikli olmakla birlikte etkisi asndan bakldnda bu boyutu amaktadr. Blgesel nitelik tayan dier bir szleme ise Amerika nsan Haklar Szlemesidir. Szleme 1978de yrrle girmitir. Szlemede klasik haklarla( Kiisel ve Siyasal Haklar ) birlikte, Ekonomik ve sosyal haklara da yer verilmitir. nsan Haklar Komisyonu ve yarg organ olarak ise kesin karar verme yetkisine sahip olan nsan Haklar Mahkemesi bulunmaktadr. Bireysel ve devlet bavurusu yaplabilir. 1981 ylnda ise Afrika nsan ve Halklar Haklar art kabul edilmitir. Afrika art, ktann tarihsel ve sosyolojik zellikleri erevesinde; bar ve kalknma gibi haklara yer veren, birey yerine grup stnln esas alan bir metindir. nsan haklarna sayg gsterilmesini salamaya ynelik bir baka nemli adm ise, 1975te Helsinkide Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK) Sonu Belgesinin imzalanmasdr. Taraf devletler, insan haklarna ve temel zgrlklere sayg gsterilmesini; Avrupa gvenliinin ve i birliinin salanmas srecindeki ortak ilkeler arasnda kabul etmektedir. Bu konuda gerekli abay gstereceklerini ve uluslararas szlemelerdeki ykmllkleri yerine getireceklerini vurgulamaktadrlar. nsan haklarnn blgesel dzeyde korunmas amacyla gerekletirilen bir baka giriim Avrupa Birlii Temel Haklar artdr. 2000 ylnda Nice Zirvesinde kabul edilen artta; kiisel haklar, ekonomik, sosyal ve kltrel haklar, dayanma haklar ve vatandalk haklar dzenlenmektedir.

You might also like