Ni̇yâzî - İ Misrî Di̇van - I İlâhi̇yyat Ve Açilamasi 2. Ci̇lt

SBN: 9789944 35503 2
ismailhakkialtuntas@gmail.com
http://ismailhakkialtuntas.com
Dizgi :H.smailHakkAltunta
Kapak :HalukKarslolu
Bask :
Cilt :GzdeMatbaaclk
Ocak2010
DAITIM:

NYZMISR
KADDESELLHSIRRAHULAZZ
(16181694)
DVANILHYYAT
VE
AIKLAMASI
2.CLT
KNCBASKI
hramczde
HacsmailHakkALTUNTA

Hakpyserfirzageldim
SerAlyehemrazageldim
Uluvviyetinlepervzageldim
Huzurunabenniyazageldim.
ElmededmededmededNiyaz
EnedahlekSultanNiyaz.
Buncaaczimlederghageldim
Yzmsrmeebenahageldim
GlzrVeliyyullahageldim
Kapndabeklersenindervan
Ltfununiyazeylerlerheran
Buabdiaciziahkrntvan
Oldumltfunlahimmetenail
Mlkialiabayadhil
Feyzilezzeteetbenivasl
Huzuraiteniyazageldim
emsiacizkikeremkl
EsrarHakkaanmahremkl
Lutfunladiladeyleharemkl
1
Mehmedemseddin(Ulusoy)

1
(KABAKCI,2006),s.129130
DivnlahiyyatveAklamas|7

43
Vezin:MeflMeflMeflFeln
riflereesrrHddanhaberimvar,
klaradildrbekdanhaberimvar.
Eyfirktodunayanubenbardelinen,
Gelkimyaranetrldevdanhaberimvar.
Gellisenszlerimetutkulankim,
Canbahedicinefhiniddanhaberimvar.
demyzolyremukbildediAhmed,
Buszdeolanremzumndanhaberimvar.
Girmektebiirfnaokudeminilmin,
lemlerebuilmikndanhaberimvar.
VechindeyediFtihytyazlm,
demdekiytHddanhaberimvar.
demdebulupvasfilhyiNiyz,
Olmecmaievsfiamdanhaberimvar.
klarabeksevgilisindenhaberimvar.
AllahTelnnsrrinsandr.nsantanyanAllahTelyengzelekilde
tanr.nkztnsfatlarnntecellighinsandr.
Bek sevgilisi Hakikti Muhammediyedir. Allah Tel alemleri ona duy
duusevgiyleyaratt.Onuyarattvehayranoldu.
Sultnrslhmmeccedsinefendim
BareleredevletisermedsinEfendim
DivanilahidesermedsinEfendim
MenuriLeamrklemeyyedsinEfendim.
SenAhmedMahmudMuhammedsinEfendim
HakkdanbizeSultanmeyyedsinEfendim.
Hutbenokunurminberiiklmibekda
Hkmntutulurmahkemeirzicezda
Esmyerifenanlrarzusemda
GlbangkudmunalnrArHudda
8|NiyziMsrkaddesellhsrrahulaziz
SenAhmedMahmudMuhammedsinEfendim
HakkdanbizeSultanmeyyedsinEfendim.
eyhGALBkaddesellhsrrahulazz
Eyayrlkateineyanpbardelinen,
Gel!Yaranatrldevdanhaberimvar.
nsannruhnilemdendevriilebeeriyeteintikaliilegeenzamandas
rekli ayrlk onu zmekte ve tekrar Hazrete varamamann ezginlii ile zl
mektedir.NiyziMsr,devriariyeninkatedilmesindegerekliolanbilgive
himmetekdirimdemektedir.
Canbahedicinidnefesindenhaberimvar.
Ol nidasndan haberim var demektir. Yaratln olduu zamanda
evresinde ben gafil deildim. Eer benim ile sohbet edersen seninde bu
haldenhaberinolacakdemektir.
demyzolyrebedeldediAhmed,
Buszdeolanimnsrrndanhaberimvar.
dem aleyhisselmn yokluktan varla kmasna sebep olan Raslllah

sallallhaleyhivesellemolduundanbahsediliyor.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Ben, Hz. dem aleyhisselam
yaratlmazdan ondrt bin yl nce, Rabbimin yannda bir nur olarak
mevcuttum.buyurdular.
Bilindii zere, hakikatlerin aslna akllarmz vakf olamaz. Onlar an
cakAllahTelveilahnurdanpaysahibiolanlarbilir.
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemimsahipolduuyksekmer
tebenedeniylebeerbatnnsrlarilensiyetsalayabilmitir.
nsanolundan,cesetleriyaratlmazdannce,ruhlarndanszalnm
t. Allah Tel dem aleyhisselmn srtlarndan zrriyetlerini alp, onlar
nefislerinekarahitklp,Rabbinizdeilmiyim?deyince,bunaEvet,

Rabbimizsin!diyeilkcevapverenRaslllahsallallhaleyhivesellem
olmutur.DierruhlardaOndangrp bucevabsyleyebilmilerdir.
te bu surette O, en son gnderilen olduu halde, btn nebilerin nne
gemitir. Bu sebeple Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, kendisinin
ilknebiolduunusylemitir.
2
dem su ile amur arasnda iken ben nebi idim

3
hadisi erifi buna
telmihdir.
4
Girmektebiirfnaokudeminilmin,
lemlerebuilmikndan
5
haberimvar.
Girirfnmektebineokudeminilmin,
lemlerebuolilmindenhaberimvar.
YokluunvarlageiindenhabervermekAllahTelyalayktr.Builim
lerdenbahsedebilmekteAllahTeldakendinibulanlaramahsustur.
Menkabe:
Gavslzam hramczde Hac smail Hakk Toprak Sivas (hyt. 1969)
Hazretleribirsohbetlerindeanlatmtr.
CibriliEminhazretleriCenbHakkailticaediyor,
Yarabbi msaade et de, Senin u lemlerini ben bir dolaaym diyor.
CenbHakk;
Ettim,YaCibriliEmindiyebuyurmaszerineCibriliEminepeycebir
zamandolatktansonra;
Aman Yarabbi ben hata etmiim. Senin lemlerin dolalmakla bitmez
midiyor.AllahZlcelalHazretleri;
Ya Cibrili Emin, filan yerde piri fani bir kulum var. Ona git, u anda
CibriliEminneredediyesordiyor.CibriliEmindenilenyerevaryor.Ozat
muhteremibuluyor,
Sendenbireysoracamdiyor.Ozatta;

2
(ALTUNTA,2004),s.57
3
Buhri,Edeb,119;Ahmetb.Hanbel,IV,406;Mslim,Fezailussahabe,28;Aliyul
Kari,272.273;Acln.II/187
4
Telmih: (C.: Telmiht) Lykiyle ve kmilen kefedip nazara arzetmek. Bir eyi
aka sylemeyip baka bir mna ifade iin sz arasnda mnal sylemek. m ile
szarasndabakabirmnayifadeetmek.Edb:bredebahsigemeyenbirkssa
ya,fkraya,ataszneveyamehurbiriire,birszeiaretetmek.
5
Kn:"Ol"mnasndaemirdir.AllahTelbireyeKndese;oeyolur.
Kna:f.Arzi.Tarla.Etrafevrilerekekilenyer.
Knan: f. "Ederek, yaparak, eden, yapan" manlarna gelerek kelimelere eklenir.
Mesel:(Handeknn:Glerek)
Sorbakalm.Nesoracaksndediinde;
CibriliEminnerededir?diyor.MbarekZatmuhteremylebirrab
taediyor,birankadardurduktansonrabankaldryor;
Btn lemleri dolatm, hibir yerde yoktu. Cibrili Emin sen olsan
gerektirdiyor.BuseferCibriliEminCenbHakkadnyor,
AmanYarabbibundakihikmetne?NasloldubuiAllahTel;
YaCibriliEminonudaondansordiyor.Buseferdnp;
Evet, Cibrili Emin benim, her ey sana malm. O zaman nasl oldu bu
idemesizerine,ozattabuyurduki;
YaCibriliEmin!SenAllahAzimanalemlerinidolaaymdedin.
Kendiarzuveisteinledolatn.Muvaffakolamadn
Biz ise, hini sebvetimden beri kendi arzumla hi hareket etmedim.
Biziiorayahavaleettik.BilendeOdur,bildirendeOdur.HepsiOdur.Ya
CibriliEmin
Bunubilenbirkulimi.Odabizimiiz.Gardalarm
YzndeFtihnnyediyetiyazlm,
demdekiHdyetlerindenhaberimvar.
Fatiha Suresi Allah Telnn esrar ve esm'snn ftihi (aklaycs) dir.

lemlerin yaratlmasndaki ilk sebep; "Allah Tel'nn tannma, bilinme ve
ibdetolunma,zuhuruvevcduilemahedeolunmairdesivemuhab
bet" dir. Fatiha Suresi Kurn Kerimin ba mesabesindedir. Ba vcudun
en nemli ynetici organ olduuna gre Allah Telnn yzde yani bata
tecellisi umum ve husus bakmdan tam zuhur yeridir. Hz. Cabir radiyallhu
anhdemitirki:
"KimFatiha'yokumadanbirrek'atnamazklarsa,imamnarkasnda
bulunmadtakdirde,namazklmsaylmaz."
6
EbuSadbnu'lMuallradiyallhuanhanlatyor:
"BenMescidiNebev'denamazklyordum.Raslllahsallallhaleyhi
vesellembeniard.Fakat(namazdaolduumiin)icabetedemedim.
Sonrayannagelerek:
"EyAllah'nReslnamazklyordum(busebeplecevapveremedimdi
yezrbeyanettim).Bana:
"AllahTelKitab'nda:"Eyimanedenler,AllahveReslsiziardk

6
Muvatta,Salt38,(1,84);Tirmiz,Salt283,(313)

larzamanhemenicbetedin"buyurmuyormu?"
7
dedivearkasndan
ilaveetti:
"Senmesciddenkmazdannce,sanaKur'nKerm'in(sevabca)en
byksresinireteyimmi?"dediveelimdentuttu.Mesciddenkaca
sradaben:
"Sanaenbyksureyireteceim"dememimiydiniz?dedim.
Bana:"OsureElhamdlillhiRabbi'llemindirki(namazlardatekrar
tekrarokunan)yediyet(esSeb'u'lMesn)vebanaverilenyce
Kur'n'dr"buyurdu.
8
Ebu Hreyre radiyallhu anh anlatyor: "Hz. Raslllah sallallh aleyhi

ve sellem Ubey bnu Ka'b radiyallhu anha urad. O namaz klyordu... de
vamnyukardakigibiaynenkaydetti.Ancakuziydevar:
"Nefsimi kudret elinde tutan Zt Z'lCell'e yemin ederim ki, Allah,
Ftiha'nn bir mislini ne Tevrat'ta, ne ncil'de, ne Zebur'da, ne de Furkn'da
indirmemitir. O (namazlarda) tekrarla okunan yedi yet ve bana ihsn edi
lenyceKur'n'dr."
Tirmizi hadisin sahih olduunu sylemitir. Nes'nin yine Eb
Hreyre'denyaptbirrivayette:
"O(Fatihasresi)benimlekulumarasndataksimedilmitir.Kulumaiste
diiverilmitir"ziyadesivardr.
9
Eb Hreyre radiyallhu anh bu taksim hakknda Raslllah sallallh

aleyhiveselleminylebuyurduunurivayetetmitir.
AllahTelbuyurduki:
Ben, namaz kulumla kendi aramda iki ksma ayrdm. stekte bulun
duu ksm kuluma aittir. Kul elHamd lillahi Rabbillemn dediinde,
AllahTel:
Kulum bana hamd etti. buyurur. Kul: erRahmnirrahim dediinde
AllahTel:
Kulum beni sen etti (vd). buyurur. Kul: Mliki yevmiddn dedi
indeAllahTel:
Kulumbenitemcdetti(yceltti).buyurur.Birrivayettede:
Kul:yykenabuduveiyykenestendediindeAllahTel:
Bu benimle kulum arasndadr ve istekte bulunduu ksm kulumun
dur. diye buyurur. Kul: hdinassrtalmustekm, srtallezne enamte
aleyhim,ayrilmadbialeyhimveladdllndediinde,

7
Enfal,24;BuradakiicabetkonusundabizlerebildirilendierbirhususAllahTe
lnndiniyaayRaslllahsallallhaleyhivesellemsizkabuletmediigibi
onunvarisleriolanehlullhadaaynekildeitibaredilmesihaberiverilmektedir.
8
Buhr,Tefsir1;Nes,ftith26;EbDvud,Vitr15.
9
Tirmiz,Sevbu'lKur'n:1,(2878);
Buras kulumundur. stekte bulunduu kulumundur (kuluma istedii

vardr).diyebuyurur.
10
Hz.Alikerremallhvecheylebuyurdu:
"BilkitmsemavikitaplarnesrarKurnKerimdetoplanmtr,Kurn
KerimntmesrarFatiha'dadr,Fatiha'nntmesrarBesmelededir,Bes
melenintmesrar'B'harfindedir,'B'harfinintmesrardaonunaltndaki
noktadadr."Dahasonraylebuyurdu:"'B'harfininaltndakinoktabenim.
"
11
"steseydimyalnzFatiha'nntefsirindeyetmideveykkitapyazardm"
12
NiyziMsr,Fatihasuresininsrrnamazharoluu,hz.Alikerremallh
vecheileolanmanevibalantsnaiarettir.nkbusureninilmiHz.Ali
kerremallhvecheyeverilmitir.Bukapybulmayanbuilmevasldaola
maz.
Niyzdemdebulupilhzellii,
Oamdatoplanmsfatlardanhaberimvar.
Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde

Raslllahsallallhaleyhiveselleme;
Rabbimizmahlkatyaratmazdannceneredeidi?diyesorar.
Raslllahsallallhaleyhivesellemde;
FevkindevetahtndahavaolmayanAmadaididiyebuyurur.
13
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz insan megul eden ezel ve ebed so

runlarna cevap verebildiinden bahis ile Allah Telda fni, bek ile tevhi
din son merhalesinde ahadiyyetin ularn tebli edeceini izhar ediyor.
Burada hatrlanlmas gereken udur. Bu ilimin satrlar ile ifadesi yoktur.
Nerede bu konu ile ilgili bir mevzu var ise noksan olduu kesindir. nk
hdisinmutlakifadesimmkndeildir.Butatmadiyeifadeedilenvefem
i sedet ile ihbar ve kalbe nazar yolu ile olduu iin Raslllah sallallh

10
Mslim(395)
11
ElKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l Mevedde" s.69 / Kemaleddin elHalebi e
afii'nin"edDarr'lManzum"
12
bn Eb Cemre yoluyla Hz. Ali'den (r.) nakledilmekte olan bu sz ve aklamas
iin (Bkz: Risletu'lLedunniyye, 106. tkn, 2, 12231224. mam Gazzali'nin "hyau
Ulumiddin"c.1,s.803/elKunduzi'nin"Yenabi'lMevedde"s.64,407,524/Tefsir'l
Fatihas.57/KemaleddinelHalebieafii'nin"edDarr'lManzum")
13
Timizi,Tefsirsure11.1;bn.Mce.Mukaddime.13;bnHanbel.IV/11.12

aleyhivesellemdahimirahadisesiilebubilgidenhaberdroldu.Buyerin
degrmedenilenhusustur.Onuniinyazlarnkifayetiyoktur.
TAHMSAZB
Ebceddeolannoktaibadanhaberimvar
Amentybildimkibubadan
14
haberimvar
Mahruh
15
dildenzevkusafadanhaberimvar
Nefsinsfatnerhedemezbinylnn
Menzilalamazkibirilebintaladnn
Derviolamazsuretlehrkagiyinenin
Ukbailefnidenolahepferan
16
kim
rfanlacennetoladzah
17
durankim
Yolerizndrgznagrraankim
Butendebudemkalmadhizerrehased
BirakdilhastabenimHakkedeMeded
Eybbedel
18
velemyezel
19
veferd
20
veehad
21

14
baharfi
15
Mahruh:Ayperi
16
Fera: 1 . (bir iten) Vazgeme, ekilme, el ekme, terk etme. 2 . hukuk(bir
mlk)Bakasnabrakma,bakasnnstnegeirme:
17
Duzah:f.Cehennem.Tamu.Mc:Keder.Klfet
18
Bedelsiz
19
Lemyezel:zilolmaz,bk,dimolan.
20
Ferd:Tek,bir,yekta.
21
Ehad:Birolan,herbireydebirliitecelliedenAllahTel
Kimalarisederdinlezevkileglm
Varnyeleverdiokimseneh
22
bulmu
Herkimkiseninknileakolmu
GelAzbhemandepredegraklasaz
Tahkikelininrehberidirakmecazi
Halehlinebuszyetiiranlaburz
23

22
eha:f.Eypdiah!Eyh
23
Raz:Honud,rzagsteren,kabuleden.Boyuneen,itaateden

44
7+7=14
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
MuhittirAllhseniheriinolhalkeder,
MekriHddansaknbalsandnbeldr.
Mstedricnkeydinikeydiniindegzet,
Kazmaderinkuyuyuboyuncavarkazadr.
Hasmndabirgzetvarmsanahilesi,
BhodolandansaknkimshibiHddr.
Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Dudkazznaskerihernekadarokise,
Beyzyagirinceolaskeronagdadr.
amurdasenMsryiokgrdkebasmakim,
MazlmasenkyarsnAllhsanakydr.
altnsihirlerhabirkurukavgadr
VallhiDecclseninemeklerinzayiolmutur,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
(EyMuhammed!)Deki:Hakgeldi,batlyokoldu.Elbettebatlyokol
mayamahkumdur.
24
Deccal batl temsil ettii iin yklmaya mahkmdur. Daha nce deccal
hakknda yorum yaptmz kimlii hakknda u tespitleri tekrar ele alrsak
Yahudilerhakkndaolduunusyleyebiliriz.nkYahudilersihirleanlmak
tadr. Hz. Musa aleyhisselmn mucizeleri sihir ynnden tecelli etmesi bu
gereiispatetmektedir.
HereyievreleyenAllhseniheriinideyaratandr,
Hdnnhilesindensakn!Tatlzannettiinbeldr.
AllahTelKurnKerimdebuyuruyorki,
Allahhereyinyaratcsdr
25
Sizide,yaptnzilerideyaratanAllahtr.
26
bunedenlekinattaba

24
sra,81
25
Zmer,62
bo braklm hibir ey olmad gibi kudreti Hakktan zade olmak dahi

yoktur. Yaratl perdelerinin kalnl gaflet verdii iin sebep msebbip
arasnda oluan ikili etkinin neticesini kavramakta beer iin mmkn g
rnmemektedir.
Her frsat verilenin ve yapann Allah Tel tarafndan takdir edilip edil
medii tahkik erevesi iinde tayini mmkn grnmediinden errin ve
hayrn tespiti de zahirin batn amaznda, tevili de arif olandan bakasna
kapaldr.Kur'nKerimbukonuyayleiareteder:
"Belki sevmediiniz ey hakknzda hayrldr. Bazen de sevdiiniz bir
eysiziniinerolur.Allahhereyibilir,sizbilmezsiniz."
27
Demek ki Allah Tel, ok defa bizlere er suretinde grnen sknt ve

musibetlerihayravesilevebirbalangklabiliyor.
Mstedricn
28
tuzantuzaniindegzet,
Boyuncaderinkuyuyukazmatakdiredilmimusibetinvardr.
Muhyiddinibn'lArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Allah Telnn her bir atyyesi gzeldir; sen hev ve hevesine uy
gunolanhayr,hevvehevesineuygunolmayandaerkabuledersin.
HereyAllahkatndandrde.
Hevna uygun olan her atyye sknt, hevna uygun olmayan her
skntiseatyyedir.
29
kendindengemiolandansaknonunshibiHddr.
Bu ilahide bahsedilen deccal ile kasdedilen Vani Mehmed Efendi (hyt.

1000/1592)dir.
30
NiyziMsrkuddisesrruhulazizileokuratiinbu
sfatlavekendisinindeAllahTeltarafndankorunduunuonuihtarediyor.

26
Saffat,96
27
Bakara,216
28
stidrac: Derece derece ykselmeyi isteyi, hakk ve hakiki deeri olmad halde
ve kabiliyetsiz bir kimsenin ok nimete kavumas ve bu sebeple kfr ve isyana
devametmesiyleazapve.gazablahiyeyeyaklamas.Mstedric:stidrac
29
(AKMAKLIOLU,2005),s.35
30
Kiihakkndagenibilgiilerikiilahilerdemevcuttur.

Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Glegleipekbceiyaprayerdutaacalar,
Yapransakla.Bulursaddunsonufendr.
Sonunu dnmeyip dnyaya aldanan insan, ipek bcei gibidir. pek

bcei kendine yuva rer ve sonunu bilmez. Sonra oradan kmak ister,
kacak yer bulamaz, rd yuvasnda lr ve almas bakalarna ya
rar.pekdnyanimetiolduuveerlikelbisesiolmadiinmneviyatehlin
ce itibar yoktur. Bu nedenle Vani Mehmed Efendi (hyt. 1000/1592) nin u
ramalarnnneticesininktoluubildirilmektedir.
pekbceiaskerihernekadarokise,
Yumurtayagirinceobcekonagdadr.
Decclnaskerivekuvvetinekadarokisede,onagveniphareketeden
onun esiri olur veya cann kaybeder. Onun btn yaptklar erden teye
gitmezdemektedir.
Bir yaban domuzuyla bir at, ayrda otluyorlarm. Yaban domuzu ot

larboyunakkndenskpkurutuyor,suyudabulandryormu.Atkz
m,cnalmakiingitmibiravcbulmu:
"Kurtarbeniuyabandomuzundan!"demi.Avc:
"Peki,kurtaraym,kurtaraym,amabentekbamaoiibaaramam
ki! Gel, senin azna bir gem vuraym, stne bineyim, sen de yardm
et!"Atokadarfkeliymikihidnmedenrazolmu.Avcatnstne
binmi, yaban domuzuna saldrm; onun hakkndan gelmi ama at da
eve gtrp ahra balam. Birok kimse de fkelenip dmanlarndan
almaya kalkar, ama kendi balarn da belaya soktuklarn hi dn
mezler.
31
Sen!amurdaokgrdkeMsryebasma,
Allhsanahiddetlekzmaktadrsenmazlmakyarsn.

31
(ASOPOS,1998),s.162
TAHMSAZB
Sendenbenimumduumsanmabugnvefdr
Sendenkimvefnlabanaaynicefadr
Seninbeksandnvallhhepfendr
altnsihirlerhabirkurukavgdr.
yineikalbinietmepaslprkeder
Kaydfenyunutbilbuimuteber
Zevkifenadanbugnekelinieypser
32
Olmalkiihk
33
gibizntozet
Bulbirkmilehlihalikraruimanklszet
Nefsinilerezilruhunugiderbezet
34
HrslanefsinunutgeleHdanncezbesi
Ruhubeslemeded
35
arakarutbesi
Dokunmasnpeksaknsanasivagllesi
LemyHakktansanankeserokise
yineikalbisildildekederokise
Sendeeereykiiilmihaberokise
Gelbusivaneridirnaraznyakmakim
kumukbirdiranikisanmakim
AzbbireiHakkdanayrsanmakim

32
Pser:(C.:Psern)f.Erkekocuk,oul.
33
Hk:f.Toprak.Turab.
34
Bezemek(t):Sslemek,tezyinetmek.Bezenmek(t)Sslenmek.
35
Meded:nayet,yardm,imdad,eman.Eyvah.

45
Vezin:FiltnFiltnFiltnFiln
HerneyebaksagznbilsrrSbhnandadr,
HerneiitsekulanmazKurnandadr.
Hereyemahlkgzylebaksanolmahlkolur,
HakgzylebakkibeknriYezdnandadr.
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
Hernemevcikimgrrsnbahrummnandadr.
Vahdetikesrettebulmak,kesretivahdettehem,
Birilimdirolkikamuilmirfnandadr.
bretileecihettengrneneyyabak,
CmlebirynedirkimvechiRahmnandadr.
Syleyenol,sylenenol,grenol,grnenol,
Hernevarlveesfelbilkicnnandadr.
Mazhartammvelidemyzdrphesiz,
Knhzthemsftcmleyeksnandadr.
HarunerileSrtudzahumlikazab,
HemdahiRdvnucennethruglmnandadr.
GrnensanmaNiyzninhemansenmlkn,
Gnlbirvirnedirgencipinhnandadr.
HernereyebaksarsanbakAllahTelnnsrrondadr,
Herneyeyaniherneeyedemektir.Baksagznyanizahirigzn
bak ile kinatta srr Sbhn grrsn. Yani bir sr vardr ki; ona ezel
srrderler.
Vcd kelimesi ile Hakkn varl kastedilmektedir. Varln mertebe

lerimutasavvflartarafndandeiiktasnifleretbitutulmutur.
Vcdbirdir,odaHakknvcdudur.Vcdunmertebeleripekok
tur. Ancak bu mertebeler ana hatlaryla drt, be, yedi v.s. gibi birbirin
denayrmertebeleretasnifedilmitir.
Drtltasnifegrevcdunmertebeleri:
1Laht,zat;2Ceberut,sfatlarveilhisimler;3Melekt,ruhlarve
misl,4Nastveehdetlemlerineayrlmtr.
Hazarthamsedenilenbelitasnifteiseyukardakitasniftenbiraz
farklolarakMelektlemiikimertebeolarakkabuledilmitir.
Bylece 1 Zatsrf ltaayyn, ahadiyyet; 2 Vhidiyyet; 3 Ervah; 4
Misl;5ehdetveinsankmilmertebelerineayrlmtr.
Yedili tasnife gre ise, hazart hamsenin ikinci mertebesi olan

vhidiyyet mertebesi vahdet ve vhidiyyet diye iki ayr mertebe;
beinci hazret deyine ehdet ve insan kmil diye iki ayr mertebe
olarakitibredilmi,bylecemertebesaysyedikabuledilmitir.
1 Ltaayyn, ahadiyyet, zat srf; 2 Vahdet, hakkati
muhammediyye;3Vhidiyyet,hakkatiinsaniyye,aynsabite;4Ruh
lar;5Misl;6ehdetlemi;7nsankmil.
36
KulanherneiitseKurnzondadr.
BuradaKurndanmuratOnuvgiletesbihetmeyenhibireyyok
tur.Nevarkisiz,onlarntesbihinianlamazsnz...
37
BtneyaAllahTe
lyzikreder.Yaniszle,halle,srlazikrederler.
Hereyemahlkgzylebaksanomahlkolur,
Burada Bana tbi olursanz Allah sizi sever kavli erifine iaret
vardr.BuyzdenbudinAkdinidiyeisimlendirilmitir.Vebudinledinle
nen kii mahbbunun tekliflerini kabul, rz ve sevgi ile karlarsa o za
man o kiiden hangi ynden gelirse gelsin btn meakkat ve klfetler
giderilmiolur(Bkz.bnulArab,ZehirulalkferhiTercmnilevk,
40).
38
Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak...

39
Allah Tely gr
mekbasiretlecaizdir.Yanizahirgzzahirivebtnnazarhakikatigrr.
HakkgzylebakkiphesizAllahTelnnnruondadr.
Yezdan: Zanni galibe gre Zerdt iin bilinen en salkl isim Pehlevce
Zrathestra ismidir. Erdebler bu ismi tahrif ederek Zrastro demilerdir.
simlerinsonlar,Pehlevdilindede,Sanskritedeolduugibimutlakahem

36
(ERGL,2002),s.155
37
sra,44
38
(KILI,1995),s.126
39
Araf,143

zeli olur ve fethal olarak okunurdu. Bu hemzeyi belirtmek iin gnmzde
Elif harfi konulmaktadr. Buna gre Zrtistra kelimesinin sonu fetha se
siyle okunur. Klasik Pehlevi dilinde T harfinin yerini Sasan Pehlevce
sinde Dal harfi almtr. rnein Pehlevcede Yezata kelimesi Sasan
Pehlevcesinde Yezd eklinde yazlmtr. Zamanla bu kelime de tahrif
edilerek Yezdan eklini almtr. Bu deiiklik Pers dininin kurucusunun
isminde de yaanmtr. Nitekim onun ismi de Zrahestradan Zerdeht
ekline dnmtr. Araplar bunu da tahrif ederek Zerleit veya Zerdt
demilerdir.
40
Baz kesimlerce Trkede kullanlan Tanr kelimesine kar yaplan tepki

bukelimeiinyaplmadgibiokrahatAllahismiyerindekullanlmaktadr.
Bu nedenle banazlk snfndan yaplan itirazlar yerine iin hakikatini bilip
Allah ismini yalnzca Allah Telya duyduumuz sevgi nianesi ve Kuran
Kerimde kendine layk grd isimi zikretmek uygun olduunu bilmek
dahanemlidir.
Hakgzyledenmuratbasretnurudur.Onacangzvekuvvetikalb
dedenir.BasiretnuruAllahTelnnnurundaniktibsdr.Nurtrldr.
a Gznurudur.Grramagstermez.
b Gne ve kamer, ay, yldzlar ve atete olan nurdur. Gsterir ama
grmez.
c Allah Telnn nurudur, hem grr hem gsterir. bu grp gster
mekdezahirvebtnnuruAllahTelileberaberbulunur.
Gizliyi ve a bilendir...
41
Eer gz nuru basirete tbi olursa hkm
basiretin olup basiret dah Allah Telnn nurundan feyz almakla zuhura
gelennazareyannbelirmesindekisrrndandahaaktr.
NriYezdanondadr.Murateyadaolanilhisimlerdir.Gzlyegizli
olmaz dedikleri budur.. Yani gz, basirete tabi ve basireti Allah Telnn
nuru ile mnevver olan basiret sahipleri varlklara tayin olan ilh isimleri
grr.Allah,gklerinveyerinnurudur...
42
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
okluundalgalarnabakmahepsibirderydr.
Kesreti emvcdan murat mahlkatta zuhur eden ilh hakikatler ve

isimlerdir. Cmle bir deryadan murat hakkatlhakyk olan Hakkat
Muhammediyyedir ki; yaratln evvelidir. Bu mertebede Allah Tel ok

40
EbulKelmzd,ZlkarneynKimdir?,zYaynlar,(2.Bask)stanbul2004:86.
41
Enam,73
42
Nur,35
luun balangcdr. Fiil, sfat ve esmasnn tecellsi mertebesi ulhiyyettir.

Yaratclk, rzk vermek ve sir isimler kemltn zuhuru mertebesidir. Allah
Telbuulhiyyetmertebesindekemltolanztnaverilenisimdir.Btn
eyannmahlkolmasbumertebeninzuhrtndandr.BumertebedeAllah
Telnn ismine Allah derler. Allah ismi ismi zamdr, belirlenmi bir
hakkattirvebtnisimlerinmerciidir.
HereyinmlkkendielindeolanAllahnnnekadarycedir.Sizde
Ona dneceksiniz.
43
Her ne mevcudat var ise denizin dalgalar gibi
hakkat Muhammediyye denizinden zahir olup bir taraftan var olurken ve
birtaraftanyokolmaktadr.
BtneyannvarlklarfniveAllahTelnnztiylebakdir.nkztn
kendisidir.NitekimbuyururOndanbakailhyoktur.Onunztndanbaka
hereyyokolacaktr...
44
Bununiindalgalara(emvca)hayranolupkalma,
belki suretden manaya ynel. Yani bu mahlkat lemi mahabbeti ilhiyye
suretidir.HalknvcdundanAllahTelyaynelveonubil.nkmahlk
ilhkemltnzuhurudur.AllahTelnnbilinmesimahlkatnvarliledir.
Hernedalgagrrsenokyanusondadr.
Allahhereyiihataedendir
45
Sfleregrebuihata,zarfniindekiniihataetmesigibideil,gnein
kveglgeleri,ruhunbedenleri,suyundalgalarhataetmesigibidir.Al
lah Tel buyuruyor ki; Onlar Allah gerei gibi deerlendiremediler.
Btn yeryz, kyamet gn Onun avucundadr; gkler Onun kudre
tiyledrlmolacaktr.O,putperestlerinortakkomalarndanyceve
mnezzehtir.
46
Yni, Cisimlere tbi ruhlar, yoksa ruhlara tbi cisimleri
deil. Kbz, cisimleri kabzettii zaman ruhlar da kabzetmi demektir.
nk onlar o cisimlerin heykelleridir... Btn cisimler ruhlarnn ar
zdrlar.Buyzdenruhsuzcisimolmaz.Cisimlerdeikiyeayrlr.Unsrve
nr. Tab ki bir de tabatlar var. Allah ruhlarn vcdunu cisimlerin
vcduna,cisimlerinbeksniseruhlannbekasnabalamtr...Burada
kikabz:tutmaiihakikatindeAllahTelnnAllahhereyiihataeden
dir
47
yetininmnsdr.Bireyiihataedenoeyikabznaalmtr.n
kihataedileneyinbirkayerikalmamtr.Aksihaldebuihataolmaz

43
Yasin,83
44
Kasas,88
45
Nisa,126
46
Zmer,67
47
Nisa,126

ve o kii de Muht olmaz. Btn bunlar demek oluyor ki Allah Teldan
baka, hi bir mmkn varlk yok ki esmi hsn denilen ilh nisbetler
ve rabbn hakikatler ile irtibatl olmasn. Btn (Kll) mmknler
hakkatilhiyyeninkabzasndadrlar.Veztenbtn(Kll)bilekabza
dadr.(bnulArab,elFtht(Thk.),XIII/6466.)
48
Birliiokluktabulmak,okluubirlikteberaber,
Bilki:Hakikatveaynbirdir.Ondakesret(okluk)yoktur.Herhangibir
ekildetezahredenhakikatebaksan,HakikatolmasitibariyleHaktr,
darda grn itibariyle halktr dersin. Ahadiyyete bakarsan Zat,
yahuthakikatdersinkafi.Zatitahakkukuna(hakikatine)bakarsanHak
dersin. (Kulum bana devaml nafile ibadetleri ile yaklar. Bunun sonu
cundabenonuseverim.Birkereonusevdimmibenonuniitenkula,
gren gz, tutan eli ve yryen aya olurum. Eer benden bir ey is
terse onu veririm. Bana snrsa muhakkak onu korurum.
49
) Hadisin
manasna bakarsan: Btn kuvvelerin ve uzuvlarn, kulun ayn olduunu
grrvekulaizafetidolaysylabunlarahalkdersin.Hakkndaokuvve
lerinveuzuvlarnaynolduunugrrsenbunlaraHakkdersin.Vahde
tin(tekliin)okluaoranndnrsen(ounbireballngznn
de tutarsan) lah dersin. Tek hakikatten ibaret olan gerek varln d
grnnn, i varln daima bir aynas olduunu dnrsen O, te
celli eden ve tecelli edilmi dersin. Bu, en ok alacak eylerdendir ki
bir tek hakikate bu kadar itibarlar girer. Ve hakknda btn itibarlar da
doruolur.(Birtekvarlkbukadarisimalr).O,hakikatiyle,ilelebetson
suz suretlerde tecelli etmektedir. O tek hakikat, belirli bir surette tecelli
ederse dier btn suretlerde grnenin de o olduunu unutma. O g
rnyle beraberdir. Her aynda (varlkta) O vardr. Her varlktan gr
nen Odur. Bir eyde grn, mutlakiyetini bozmaz. O bir eye
hasderilemez.HereyinzOdur.Amabuayn(varlk)larda,eyada,te
celli eden suretler, Onun mutlak zat deildir. Mutlak zat, her suretten
mnezzehtir, Onun zahiri, her aynda ve her ayn iindir. Btn bunlar,
Onun mahiyeti ve itibar edenin itibarna gredir. (Mahiyeti mutlaktr,
ekilsiz,zamanszvemeknszdr,amataayyn,yanigrnekillere
vesuretlerebaldr).
Bundanhayretet;iyicebundayerletinveanladnsahayretetme;Zira
O, zatnda kendinden baka varlk bulunmaktan mnezzehtir. Ondan

48
(KILI,1995),s.136
49
Buhr.Rekaik,38;lbn.Mce.Fiten.16.38
bakailahyoktur.Hereyyokolucudur.YalnzOnunvechibakidir.H
kmOnundurveOnadndrleceksiniz.
50
Ohaldeeyveli,iinleAllahTelilebirlemeninartmasnaalrken,
dnladaayrlnbilmelisin.Yaniiinlecemtarafnda,dnlafarktara
fnda olmalsn. Vahdet ile kesretten; kesret ile de vahdetten perdelen
memeli,kulluktamarifetarasnbulmalsnkitehlikelerdenkurtulasn.
Mutasavvflar dilindeki cem , tefrika ve cemulcemin manas udur:
Tefrika, sana nisbet edilendir. Cem , senden soyulup alnandr. Bu, u
demektir:Yanikulun,kullukvazifelerine,beeriyeticaplarnagreyapt
ameller tefrikadr. Hakk tarafndan ona gelen manalar, ltuf ve ihsan ise
Cemdir. Her ikisi de kula lazmdr. nk tefrikas olmayan kimsenin
kulluu olmaz; cemi olmayan kimsenin de marifeti olmaz. Kulun an
cak sana ibadet ederiz sz, kulluu gstermek suretiyle tefrikay
isbattr.Ancaksendenyardmdilerizszdecemiistemedir.Tefrika,
iradeninbalangc,cemsonudur.Cemulcemdahatamvedahayksek
birmakamdr.
Cem,eyayAllahTelileberabergrmek,kuvvetvekudretinAllah
Telyaaitolduunubilmektir.
Cemulcem ise tamamen helak olmak ve Allah Teldan baka her
eydenfenabulmaktrkibu,Ahadiyyetmertebesidir.
alp mcadele etmelisin. Vcudunu gznden kaybetmeli, Zata
ynelmeli, hakikatle uramalsn ki, btn varlklar, Onun cemalinin
cevlangah ve btn kinat, Onun kemalinin aynasdr. Ruhunu bu mer
tebeye ykseltmeye ciddiyetle almal, mcahede etmelisin. Varln
ylesinekaybetmelisinkisanabakmanOnabakmanolsun;sendenbah
setmen, Ondan bahsetmen olsun. Nerede ve ne zaman olursa olsun,
yemede, imede, konumada, susmada, gidip gelmede, hareket ve s
kndaheranOndanbokalmamalsn.
51
PANTEZMVAHDETVCUDMUDUR?
52
Panteizmkelimesinietimolojik
53
yndenelealrsak,kelimeolarakkul
lanlnn ok yeni olduunu grrz. Oysa mahiyet itibari ile panteizm,
antik adan beri vardr. Andr Lalande (18671963)a gre panteist te
rimini, ilk defa 1705 ylnda John Toland (16701722) kullanm, pantizm
teriminiise,TolandnhasmFay,1709dakullanmtr.Panteizmi,ikiana

50
Kasas,88
51
(ATE,1971)Krkyedincisofra
52
KORLAEL,Murtaza,FelsefeDnyas,s.4450
53
Kelimeninkk,ilikisi,geldiiyerlevb.ilgilenenbilim

tanmlaifadeetmekistersek:
a Tam anlam ile: Her eyin Tanr olduunu, Tanr ile kinatn tek
veayncevherolduunukabuledendoktrindir.Bundandatemelikian
lamortayakar:
1)Tanrtekgerek,kinatsadece,nedevamlgereklie,nedefarkl
bircevheresahipolmayan,grnmlerinveyasudurlarnbtndr.Ta
biat Tanrda, sonluyu sonsuzda eriten panteizmin bu trne idealist
panteizmdenilir.
2)Kinattek gerek,Tanrsadecevarolanhereyin toplamdr.Son
suzusonluda,Tanrytabiattaeritenpanteizminbutrnenaturalistve
yamateryalistpanteizmdenilir,sonundaateizmevarr.
bKapalveyafelsefolmaktandahaziyadeedebbiranlamda,tabi
at, bir eit taplmann retildii canl bir birlik olarak tasavvur etmek
tedir.Buadanpanteizmilahlatrlmtabiattr.
Panteizme gre Tanrnn lemden ayr ve mstakil bir ahsiyeti yok
tur.O,birkanundur,birkuvvettir.Bundandolaypanteizm,ahsiyetkav
ramnvehrriyetinvarlnkabuletmez.Budurumdainsan,fiziklemi
ninbirparas,ahlkdatabiatdzeninezarurvepasifbiritaatolur.Ay
rcayaratanla,yaratlanarasndakifarkkaldrdiinbtndinleriykar.
Grld gibi panteizmin birok eitleri bulunmakta ve deiik ta
nmlar yaplmaktadr. Bunlarn, hemen hemen hepsinde deimeyen
gerekudur:
Sonsuzvarlklasonluvarlklarn,yaniTanriletabiatnezeldenberitek
veayneyolduununkabuledilmesidir.Bu bakmdanpanteizmineit
leri,esasitibariylebirbirininayndr.Bunlarnfarkllklarylebelirtilebi
lir:Birannkenarlaruzadkaaradakimesafeninalmasgibi,panteiz
minmuhtelifeitleritekmledorugittikearalarndakiuzaklkartar.
Tanrlemzdeliinikabuledip,savunanpanteizmin,Arapabirifa
de ile vahdeti mevcudun durumunu, ksmen de olsa, belirttikten sonra
slm tasavvufunda yer alan Vahdeti Vcud ilkesi hakknda bilgi verme
ninyerindeolacadr.
Aratrmalarn bugnk durumuna gre Vahdeti Vcud deyimi, ilk
defa Konevnin eserlerinde ve onun yaad devirde ve kendisiyle M
srda grm olan bn Sebinin (669/1270) eserlerinde kullanlmaya
balanmtr .
54
Bu gibi iddialarn yannda, bn Arab (560/1165 638
/1240)nin, Vahdeti Vcud ifadesini Fena Risalesinde kulland grl
mektedir.O,ylediyor:

54
AhmetAvniKonuk,Fusus'lHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralve
Dr.SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
Hikmet ehli olduunu iddia eden ve hep akl nazariyeler ileri sren
biri,VahdetiVcudehlindenolanhakikatehlindenbirinegelipbirmese
lesordu,bendebulunuyordum()OysakiVahdetiVcuddncesine
sahipolankimsebildiieylerdentrsonderecemutludur.
55
VahdetiVcudilkesinetaraftarolanlar,budncetarznnKuranve
Hadisleredayandnilerisryorlar.Buiddialarndelillendirmekiinde
birok yet ve hadisleri delil gsteriyorlar. Bu yetlerden birka tanesini
ylesralayabiliriz:
Biz ona (insana) ah damarndan daha yaknz .
56
Gklerde olan
larda,yerdeolanlardaAllahndr.Allah,hereyikuatr.
57
O,evvel,
hir,zahirvebtndr.O,hereyibilicidir.
58
Zikrettiimizbusonyeti
kermeyletefsirediliyor:
Zahir,varlhereydenaikr,nkhereyOnunvcudunadelil
dir.HibireyyokturkivcuttazuhurederkendahaevvelOnunvcudu
nuisbatetmiolmasn.MamafihherzahiriO,zannetmemelidir.nko,
zahirolmaklabtndrda,havassilehis,hayaliletahayylolunamayaca
gibihakikatiakllarnidrakveihatasnasmaktanmnezzehtir.Binaena
leyh ne yalnz zhir, ne de yalnz btn diye hkmetmemeli, hkm atf
tan sonra yaparak zhr btn demelidir. Evvel ve hir de byledir. ()
Mamafih hepsinde hkm rabttan sonra olmak daha evldr. nk
HvezamiriAllahismiCellinercidir.Allahismiisebtnesmaves
fatnmertebeicemidir.HlbukibiroklarbundangafletederekVahdet
iVcud namnahatalaradmektedirler.VeO,her eyelimdir.Bina
enaleyh kendini de bilir. Btn isminden, kendine nazaran da btn oldu
uzannedilmemelidir
59
.
smailFennErturul,tefsirinibelirtmeyealtmzbuAyetiKerme
iin yle diyor: cizane grme gre bu Ayeti Kermede, Vahdeti
Vcudvardr,budaKuranamahsusmeziyetlerdendir.
Vahdeti Vcud ilkesi iin, zikredeceimiz u grn en belirleyici ve
kabul edilebilir olduu inancndayz: Tanr ile lemi bir ve ayn sayan
monistmistisizmi,slmadansavunmakmmkndeildir.Savunulabi
lecekolanveasrlarboyuncadakabuledilegelmiolanfikirylezetle
nebilir: nsan Allahn da yardm ile (ve vahyin rettiklerine dayanarak)
kendisindekiilhyankefedereknazarveamelkemalieldeetmekiin
bykbirmcadeleyekoyulur.Nefsinindvebayaglerinihkimi

55
AhmetAvniKonuk,FususlHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralve
Dr.SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
56
Kaf,16.
57
Nisa,126.
58
Hadid,3.
59
ElmallHamdiYazr,HakDiniKuranDili,cilt7,1st.Tarihsiz,s.4731.

yetialtnaalr.Manevimknvekabiliyetlerininidrakiyolundaadmadm
ilerler.Sonundaylebirkemalnoktasnagelirki,kendisindeilhsfatla
rn, beer imknlarn elverdii seviyede gerekletiini hisseder. O za
man her eyle ve her eyin yaratan ile balantl, ilikili olduunu fark
eder. Hangi kaynaktan geldiini ve hangi kaynaa dneceini bilir. Nere
ye baksa Allahn yzn grr. Onun daim huzuru nda dnr ve
hareketeder.Beeriradeileilhiradearasndakigerilimyokolur.Birin
ciderecedekmilinsanngnl,ikinciderecedeiseherey,ilhtecellye
mazhar olur. Artk sf her zaman, her eyde Onunla olduunu idrak
eder.
Kinattaki, zerreden kreye her mevcud, Allahn varlnn ve birlii
nin, kinatla zde olmadnn ak bir delilidir. yi dnebilen zeklar
bilinenden bilinmeyeni; grlenden grlmeyeni; hissedilebilir kuvvet
lerdenanakuvvetikefedebilir.nsanaden,hAllahlakinatzde
letirerekAllahinkretmekdeil,yaratlnsrlarninceleyerekyaratk
lardan,AknveMutlakYaratannvarlkvebirliinigrmektir.
Bylece belirtilmeye allan Vahdeti Vcud ilkesi ile panteizm ara
snda birok farklarn olduu kendiliinden ortaya kyor. Bu farklar
eletirelbirekildeortayakoymannyararlolacadncesindeyiz.
PANTEZMLEVAHDETVCUDARASINDAKFARKLAR
Panteizmhereydennceelimezlikilkesiniykyor.nkAllahin
san ve dnyay tek bir cevher kabul ediyor. Bu evrensel cevher ayn za
manda sonlu ve sonsuz, mkemmel ve gayri mkemmel, izaf ve mutlak
olacaktr. Eer bu hipotezde sonsuz varsa, yer kaplama ile dncenin,
ruhlavcudunsadecebirkarmolacaktr.Fakatyerkaplamailedn
ce,ruhlacisimbirbirineindirgenemezvebiribirinemuhalifzellikleresa
hiptir.
Sonsuz ile sonlu arasndaki fark hibir zaman kapatlamayacaktr. Bir
tarafta sonsuz var, dier tarafta sonlular kolleksiyonu var. Bunlarn bir
lemenoktasnerede?Spinozabunubulamad.Nesonsuzdansonluyu
karmay,nedesonluyusonsuzabalamayisbatedemedi.Yaratmainkr
edilirse,Allahlemilikisiniaklamakimknszlargibigrnyor.
Panteizm, aknlk fikrini reddettii iin ateizme yardmc olmaktadr
. Panteist, inkr yolunun yarsn ateist iin tesviye etmektedir sz,
panteizm tenkid eden eserlerin pek ounda geer.() Panteizm Tanr
her eydir demekle varlk mertebeleri arasndaki ayrm kaldrmakta,
szgeliitalainsanbirtutmaktadr.() uurlufertkendikendini bildii,
kendisini teki fertlerden ayrabildii, kendisini bakasndan ayr gr
d takdirde fert olmaktadr. Penteizmde bu nasl meydana gelecek?
radem, sz gelii, benim iradem midir? Yoksa hem bana hem de klli
olanamaittir?Semav dinler,kuluniradesinin,Tanrnniradesinetab
olmasnisterler.Fakatevvelabanaaitbiriradeolmalki,onubakasnn
iradesinetabiklmaydnebileyim
Panteizm, cevherin mutlak birliini dorulayarak ferdiyat ve ahsiyeti
ykyor.ahsiyetyklnca,uurluahsaaitolangereklmszlkdeyk
lyor.lmle,benioluturaneler,yenibirbirleimiinbykbtn
de dalacaktr. Yeniden dirilme, cennet ve cehennem panteizm iin
szkonusudeildir
Panteizm, ahlk adan birtakm hususiyetleri yok ediyor. Bunlardan
bazlarunlardr:Sorumluluk:Hrriyetveahsiyetikaldrdiin,zorun
lu olarak sorumluluu da kaldryor. Ben olmad iin, benin cevap
vermekmecburiyetindeolduufiillerdeyokdemektir.
yiilekt,faziletlegnah,deerlilikledeersizlikarasndakifarkyok
ediyor.nkpanteizmegreherey,ilhlemitir.Oysakihereyiilh
letirmek,hersamaydorulamaktr.
Panteizmde akn ulhiyet anlay olmad iin yaratma fikri de
yoktur.Teizminenbarizvasf,iradesiolanbirhryaranafikrineyerver
mesidir. Panteizmde her ey Tanrda olup bitmektedir. Ondan ayr bir
lemyokkiyaratmaolsun.
Panteizm din tecrbenin anlalmasn da olduka g duruma sok
maktadr. Eer, Tanr bir zat deilse, ibadetin, duann ne anlam vardr?
Dintecrbe,Tanrinsanmnasebetinedayanmaktadr.Tanrinsanayni
yetinedeil.()PanteizmileVahdetiVcudfikrinisavunanlararasndaki
en nemli farklardan biri burada karmza kyor. Panteizm din tecr
benindeil,nazardnceninnesrdfelsefibirteoridir;oysadie
ri,yaananbirtecrbedir.Birihayatnsomutvehesindenkopmubirsis
tem, teki ise, birok mutasavvfa gre, bu somutluun, btn derinlii
iinde,yansmasdr.
Panteistlere gre Allah iin hibir zat sfat sz konusu deilken, Vah
deti Vcud ilkesini kabul edenlerin tamamna gre Allahn ilim, irade,
kudret, yaratma v.s. gibi zat sfatlar mevcuttur. Bunlarn hibirisi
Cenab Allaha, dnce ve yer kaplama gibi sfatlar isnat etmemitir.
nkbunlar,mahlkatamahsussfatlardr.Felsefibirteoriolanpante
izmle, din bir tecrbe olan Vahdeti Vcud arasnda en az, isim ile
msemmaarasndakifarkkadarayrlkvardr.
Mesela dnya kresi zerinde kk bir nokta ile isim olarak gsteri
len bir ehir, fiilen ziyaret edildii zaman ismi ile o ehrin imar durumu
arasndakifarknnekadarbykolduugrlr.Fikirvenazarlazevkve
uhud da byledir. Vahdeti Vcud ile panteizm arasndaki manevi fark
dabyledir.Bumanevifarkimanileilhadarasndakifarknayndr.Felse
fedekitevhidigrpdeslmdinindenyzevirmekneise,panteizmde

nilenfelsefsistemigrpde,VahdetiVcudakailolanevliyalardanyz
evirmekodur.
Spinozaya gre Tanrnn tezahr zarurdir. Onda irade ve ihtiyar
yoktur.Tanrhrolaniradesiylevedilediigibincedentakdiretmemi
tir.
MutasavvflaragreAllah,lemikendiiradesiileyaratmtr.Kinatn
hepsi sonradan olma, muhdes ve mmkndr. nsan cz iradeye sahip
tir.Cezavemkfat,cziradedenmtevellidsemeyedayanr.
Spinozaya gre din, Tanr tasavvurundan yahut ilh aktan doan
emelvefiillerinbtndr.Dininyin veekleihtiyacyoktur.Onun din
dediieysrfakladayananbirsistemdir.Dinhkmlereitaatesarettir.
Mutasavvflara gre din, Allahn vahyettii ilh bir nizamdr. Orada
durur, ondan ilerisi iin nebilerin iradna muhtatr. Hidayete, selmete
vesaadeteancakonlaratabolmaklaulalr.
VahdetiVcudyetvehadislerleberaber,kalbkeifleredayanan
dinbirmezheptir.Panteizmisesrfakladayananfelsefbirsistemdir
Panteizm ile Vahdeti Vcud arasnda belirtmeye altmz farklar
daha da artrlabilir. Bununla beraber Vahdeti Vcudda, panteizmin bir
ok etkilerinin grld de bir gerektir. Btn bu etkileimlere ra
men, bir mslman panteist olamaz; dolaysyla bir mslmana,
mslman olduu srece panteist demek, hi te uygun dmez gibi g
rnyor. Ayn ekilde Vahdeti Vcud deyimini, panteizm olarak ifade
etmenin de slm kltrne uygun dmeyecei grndeyiz. Grld
gibibuikideyim,ihtivaettiklerianlamitibariyletamamenfarkldr.Bu
durumdaslmkltrnde,panteistvepanteizmterimlerinikullanr
kenokdikkatliolup,cmertedavranmamakgerekiyor.BirMevln,bir
Yunus sz konusu olduu zaman bu durum daima gz nnde bulundu
rulmaldr.Bunlargibivellerepanteistdemek,birbakma,slmadan,
buzatlara,mmindeildirdemekkadaryanlgyihtivaedergibigr
nyor.
Birilimdirki,bubtnilimveirfnondadr.
Bahsedilenilimhakikatilmidir.ehlininkavutuububilgisayesindema
rifethaslolur.Bunutahsiletmekiinkesblikartolmasnaramenbyk
ksmvehbolupkavuanlarazolmaktadr.
bretilealtyndengrneneyyabak,
Buradaeyaeymanasnakullanlm,eyannhakikatiolanAllahTe
lnn eyada zuhur ediini anla ve fark et denilmektedir. Allah Telnn
zuhuru,perdedirzuhurunademektir.Eyahemzuhurasebephemdeengel
olmaklaperdeleriinsanngzneekmektedir.
BtneyabiraynadrhepsindeRahmnnyzondadr.
GrmeninsrrnaerimekyineAllahTelnnyardmsayesindedir.
"Sadece gkten gelen eylerin hakk ve otoritesi vardr; sadece onlar
hakikatin gstergesini tarlar: Bu yzden hakikati kendi gzlerimizle
grmeyiz,onukendiyntemlerimizledeyakalayamayz:Bukutsalveb
yk ide
60
, tanr onu bu ama, iin hazrlamam olsayd, tanr onu inaye
tiylevezelvedoastltfuylaoluturupglendirmeseydi,bylesefil
biryerdeaslabarnamazd."
61
Syleyenolsylenenolgrnenolgrenol
Bumsrakadersrrniareteder.MeselKaragzoyunu;hayalveglge
dedikleri perdede zahir olan oyundur ki; herhangi bir suret ve trl trl
szler,ekillervehayallerzuhuragelip,onlarabakaninsanlarnzanileme
gul eder. Bu cnbn oynatcs olan zt perdenin engel olmasndan gr
mezler.
tednyaybireitryalemiolarakanlamakmmkndr.Uyu
duumuzdaduyuuyaranlarlebalantkesilirveyaherhalkardabunla
rnbeyinmerkezlerineolanetkileriengellenir.Fakatbiz,yinedetecrbe
etmeye devamederiz.Artkduyualglarnnkesildiidorudur;fakatye
terikadarbunabenzeyenbireydedevametmektedir.Bizim,uyankken
duyuuyaranlarnnaralkszbombardmanaltndageriekilen
hayalre
ten glerimiz (imageproducing powers) uykuda bu engellerden kurtu
lur.Bundansonrabirokeyinfarknavarr,onlarnzerindednrve
onlarakaristekduyarz.Farkndaolduumuzbueylerylebirhareket
te bulunurlar ki, uyandmzda bu durum bize ok tuhaf gelir. Onlarn
davran yasalar fiziin yasalar deildir. Bununla birlikte bunlarn dav
ranlar,nekadaracayipolursaolsun,osradabizimdzenimizibozmaz
vebizimkiiselkimliimizdekesintiyeuramaz.Bakatrlsylemekge
rekirse, eer te dnya olacaksa, ben bunun bir zihinsel hayaller lemi

60
ide(a):ideafikir
61
(MaxHORKHEMER,2005),s.410

(world of mental images) olaca grndeyim....Dorusu hayal lemi
onuyaayanlarasndan,budnyakadargerekolacaktr;hattabunao
kadar benzeyecektir ki, insanlar orada, lm olduklarnn farkna var
maktasondereceglkekecekler.
62
Hernevargzelvekt,bilkicnnandadr.
Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda

olanlarhepOnundur.
63
yilikktlkbizegredir.AllahTelkatndaktlkveiyilikyoktur.
phesizvelidemyztamzuhuratyeridir.
dem yz demek, insann kinata hkmetme yetisine iarettir. Ancak

insannAllahTelnnhalifesiolmasvednyadahereyinonaitaatetmesi
evliya kullarna verilmitir. Sradan insanlar iin bu durumdan bahsetmek
mmkndeildir.AllahTelbuyurduki;
Andolsunki,birokciniveinsancehennemlikolarakyarattk.
Onlarnkalplerivar.Fakatanlamazlar,gzlerivar,fakatgrmezler,ku
laklarvar,fakatiitmezler.
ONLARHAYVANLARGBDRLER.HATTAHAYVANLARDANDASAPIKTIR
LAR.
Onlargafletiindedirler.
64
Hereyinasl,ztvesftheponunladr.
Allah Tel birdir, orta yoktur cisim deildir, zira cisim paralarn bir
lemesiyle meydana gelir. Cevher deildir, nk cevher uzayda yer kapla
yandr. Hlbuki Allah Tel yer kaplamaktan (bir yerde bulunmaktan) m
nezzehtir,aksineheryerinveyerkaplayannyaratcsdr.Arazdeildir,zira
araz iki zamanda bulunmaz (bir zaman diliminden fazla varln srdre
mez). Allah Tel bkilii (sreklilii) zorunlu olandr. Ne birleir, ne ayrlr,

62
(KO,1990);s.82;H.H.PricePersonalSurvivalandtheIdeaofAnothers.367.
63
Taha,6
64
Araf,179
nedeparasvardr
65
Har,nerileSrtvecehennemveazabbekisimlik(ondadr)
Bu msralarda vahdetin neesini grmekteyiz. Her ey Ondan ve

Ondadr.Busebeplecezavemkaftiinyorumyapanlaryanlmaktadr.
Rdvn,cennet,hriveglmnondadr.
uansenNiyzningrnenvarlnsanma
Niyzi Msr, kendine varlk veren aldanmtr. Varlk denen eyin ve

himden ibaret olduunu bilirsen ne kazandna ne de kaybettiine zlr
sndenilmektedir.
Virnegrnengnlndegizlidefinesivardr.
TAHMSAZB
Mutkalbeentemtnbhayvan
66
andadr
Pertevi
67
nurilhvechiinsanondadr
Mebdeisrrmaadfehmetolkn
68
andadr
Kbeyevaramazokeskimmhogrpkalur
Yolerikalmaznelbethaylicemenzilalr
Saliktizru
69
olancanzerreimridbilir

65
EbunNecibSuhreverd,dblmrdn,Kahire,ts.(DrulVatanilArab),s.15;
(VASSAF,etal.,2006),s.49
66
Abhayvan:Hayatsuyu
67
Pertev:(Pertav)f.Ziya,k.Atlma,srama,hz
68
Kn:f.Bireyinmenba.Kuyu.Kaynak.Mdenoca.Birkeyfiyetin.(niteliin)
bololarakbulunduukimse.
69
Tizru:Tezolan

Arzuyuvasldilberherbirisevddr
Herkesinbirderdivarsalikinmevladadr
Virdihamrann
70
firakblbleydadadr
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrur,
zzetisohbettebulmaksohbetiizzettehem
Firkativuslattabulmakvuslatfirkattehem
Zilletidevlettebulmakdevletizillettehem
Ruyidildrgrnceehreiadaya
71
bak
Tmsemmayaerinceruzuebesmayabak
Yediesmaybilincegelyedideryayabak
Nmurad
72
kalpcihandahermuradaerenol
Alayanalatanoldurhemglengldrenol
Alanoldurverenoldurhembilenbildirenol
Herkesekendiyezzdrphesiz
Hemetullhrumuzupirzdrphesiz
HerneszkimiitirsenHakkszdrphesiz
Vechikmildenyandr
73
kmilelevhukalem
YediayetlehakikaterhederKurnhem
Fehmedenburemziolduhcibeytlharam
knbirzerreireseyredercnmlkn
Cnolanseyranederelbettebtnmlkn
AradankaldryklsnAzbsentenmlkn

70
Hamra: (Mennes) ok krmz, kzl renk. iddet ve meakkatli geen yl. id
detleolanlm.Arapolmayancinsten.Yzkzarmkadn.
71
Ada:Enzlim,enokdmanlkeden.
72
Namurad:f.Mahrumkalan,muradnaeremeyen
73
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei.
46
5+5=10
ErimizerdirPrimizPrdir,
KaramznrduryerimizTrdur.
steyenyriizlesunPri,
PrdenayrlanHakkdanayrdr.
PrdirenvrmHakkdretvrm,
DmanmbekHakkdanoldrdur.
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
AzdrrhalkbezdirirHakk,
Kizbioksdkbindebiryokdur.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
Msrnindindeizzetizinde,
CmlemilletteHamzavhordur.
74
KaranlmzktryerimizTrDadr.
Hazreti Msa aleyhisselm Tr danda Cenab Hakkla konutuu gibi,

aynimuvahhidolantevhidehlideheryerdeHakklakonuur.Budurumda
herbirtevhidehlibirTrdur.
YriisteyenizlesinPri,
PirAllahTelnntecelliettiimakamdr.Pireittibaetmekdolaysyla
Hakkbulmaktr.

74
Msrninbundaizzetizinde,
DinleriindeHamzavhordur.
Bu beyiti Niyzi Msr kuddise srruhul azz daha sonra el yazsyla varak kenarna
yazmtr.(AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.216)

NurlarmPrdir,hallerimtavrlarmHakkdr,
phesizHakkdanuzakolandmanmdr.
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
uSfynnin
75
arttazgnl,
Obirgzkrolaneytndr.
Van Mehmed Efendinin verdii skntlar ile deccln zuhuru ile eleti
rilmitir.
HalkazdrrHakkbezdirir,
Yalanokbindebirdoruluuyoktur.
Burada vaizlere sitem vardr. nk vaizler krsden hitap ederken

gnle hitap etmeyi unutup, Allah Telnn yerine unutup din bezirgn
olunca halk bezdirir. Din sahibi Allah Tel yerine hkmler irad ederken
birokkiiyidindenkarr.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
KulolHakka,makbulkulolursun,
Mslmanldildeolannhidizordur.
Dildemslmanolmaknifakalametidir.Onundininiispatetmesiiinzor
lukyanikuvvetikullanr.Vanefendigibidevletiarkasnaalr.Butrinsanla
rndinihakkndayorumyapmakyledursuncanemniyettedeildir.Onun
iinNiyziMsrhakkndasreklisrgnvegurbetkaderolmutur.
Msrninizzetidindesalamdr,
BtninanlariindeHamzavhordur.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki;

75
Sfyan:Sfyandanolan,Sfyanamensub,Sfyanamteallik.ZbdetlBuhar
Tercemesinegre,Sfyan:Mslmanlaraktlkeden,sefil,kt,alakolankim
sedemektir.
Mminlerecennethakmnafklaravehamziyyelerecehennemhak.
76
Hamziyyekeferevefeceresineramen.Veyazdmkicemenbiyveevliya
cmle mahlukat ile sulh olurlar amma hamziyye ile zddiyetleri zatiyye
olmak ile ebed onlar ile sulh olmazlar dedim dahi sz ok hele fehva bu
idi.
77
hemchilimhemfskuimhemmfsidimhemahmakveebterimhem
merkebhemkpekhemkedihemdomuzumherneolursamolaymancak
hamziyyeolmakdanAllahTelyasnrm.
78
nsan hayat boyunca fikirlerinde devaml olarak deiim gsterebilir. Bu

durum o kiinin bugn doru diyebildiine yarn yanl demesi gibi olabilir.
Bu nedenle mslman kii dncelerinin temelini dini kstaslar ile olutur
duu iin sonunda hakikat muhakkak grr bilir ve hatalarndan vaz geer.
Bu durum Allah Telnn ikramlarndandr. nk Allah Tel kullarn her
zamanvelisidir.
AllahTelimnedenlerinvelsidir.Onlarzulmetlerdennrakarr.
Kfirolanlarnvelleriisetauttur.Onlarnrdanzulmetlerekarrlar.te
onlarcehennemehlidirler.Onlaroateteebedolarakkalankimselerdir.
79
Mesela:
Hikmet laydna gre Adulbki Glpnarl, bir maneviyat yolcusu
olarak, yaamnn uzunca bir blmnde zikzaklar yapmaktan kurtula
mamtr.Mevlevilikgibi,Bektalikgibiapayrtrikatlarnderviiolmu,
sonralarMelmlieilgiduymutur.HattabirzamanlarAtheismeesap
tn bile sylemitir. Fikir ve sanat alanlarndaki alkantlara da, uzunca
bir sre kar koyamamtr. Kopmad eksen, Mevln Celleddin
kaddesellh srrahulazizin cokusu ve onun byk temsilcisi sayd
YunusEmrekaddesellhsrrahulazizsevgisidir.Drtbeaynce,m
rnn seksen ikinci (kendi hesabyla) seksen nc ylnda, imdiki hu
zuruna, ancak bu elikileri yaamak suretiyle erdiini sylemi ve
hamdetmitir.
80
XVI. Yzylda Hamza Blnin evresinde toplanan ve ondan sonra da

HamzevadylaanlanBayrammelmleri,melmetitammnsiletemsil
eden kiilerdi. Bunlar trikat erbabnn tekke, esma ile slk, evrad, hussi
kisve ve kendilerine it yinlerle, trelerle halktan ve dier trikatlerden

76
(MISR,1223),s.2b;(EEN,2006),s.34
77
(MISR,1223),s.9a;(EEN,2006),s.43
78
(MISR,1223),s.48b;(EEN,2006),s.79
79
Bakara,257,bkz.
80
(F,2003),s.45

uzaklam, vakfla geim esaslarn kabul etmemi, tasavvuf ehlinden ayrl
mlardr. Vahdeti, bir zevk, bir uhd ve tahakkuk olarak kabul etmiler;
herzamanbirkiiyimuktedtanyponaballkla,akvecezbeileyolalna
can, trikatin, eratle hakkat arasnda bir berzah olduu kanatini gt
mlerdir. Trikatlere, bu inanla Turuku berzahiyye demiler, geim
hususunda da almay esas tutmulardr, (bk. A. Glpnarl Mevln
Celleddn,ncbask,istanbul,1959,s.140152).
Trikatlere bile ehemmiyet vermeyen Hamzevler, elbette Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzi ho gremezlerdi. Ancak Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzin bir aralk Hamzevlerle msbet mnsebeti
olduunudabiliyoruz.MeselenyaknolanveLimnidekendisiyleberaber
bulunanKavalaeyhiMustafannelyazsylayazlmfatihatefsirininsonun
daylebirfetvasvar:
Bu fetvay mftye gtrsnler, sahih ise imza edp sultan Muham
medeversnler;ziydeihsanamazharolmakmukarrerdir.
Sul: Msryi Sultan Muhammed Hamzevlere cebren tasarruf ettirirse
cemii dvas btl olur mu, olmaz m? Zira Allahu Telnn rhi kudssi ile
koydumderkentasarrufolunursaLhtisyansutolabilirmi?
elCevb:Tasarrufakadirolurlarsabtldr;Hamzevlermezhebihaktr.
BuradaadgeenSultanMehmed,IV.SultanMehmed(105810991848
1687)tir. u hlde bu yaz da, saltanat srasnda yazlmtr. Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazz,mecmuasnda
bir taifenin ameline deil, ilmine kanarak
81
arasna katldn sonra
onlardan kurtulduunu yazyor. Sonradan iddialarn kabul etmeyen, belki
deruhhaletlerinianlaypilerindenatlanbutaifeye,yniHamzevlereid
detle dman olmutur. Onlarn dinsiz, imansz olduunu syleyerek, olma
dkeylerionlaraisnadedecekkadardabudmanlktailerigitmiveiirin
de
Cmlemillettehamzevhordur
eylerisylemitir.
Hatta Llzde Seyyid Abdlbki (1159 h. 1746), Sergzeti
Melmiyyesinde, emri garibdir ki ehli Hakk geinen nadanlar,
Hamzevlerdir, drdnc esmada kalmlardr ve naks olmalaryla ilhda
dmlerdir, dey gne gne ifk u iftiraya cret ederler; Msr Efendi

81
Hatralar 105 b de bir taifenin ameline deil, ilmine kanarak Hak din sanup
kabul etmi idim; elhamdulillahi tel inyeti ilhiyye yetiip tartt, bu fakiri ol
amurdan kard... dokuz yldr yanarm, dahi hals umarm. Bin seksen tari
hinden beri yanarm; bu evvalin ihtidasnda dokuz sene tamam oldu, onuncuya
geti.Canmdaberkimi,lpkurtulamadmdiyor.
(AbdulbakiGlpnarl,Niyzi
Msr, arkiyat Mecmuas,c.VII, s.216; Halil een,Niyzi Msrnin Hatralar, st.
2006,s.158)
cmle millette hamzev hordur deyu ilhi syler; bilen bilmeyen, tifei
aliyyemezemmetindeklukalembtellardrdiyeHamzevleredahleden
lerivebilhassaMsryianmaktadr.
82
Yine;VedahiMerhumeyhYsufSinanUmmEfendihazretlerikendile
rinin, veledi necbet eserleri ile Msr Efendiyi erefyb hizmeti (49b)
aliyyeleri iken mean bery maslahat mahrsai slmbola irsal eyleyb an
lar dahi bilyemn vessedet badelvusl ol vakitde slmbolda hreti
irr olub Olan eyhi dinmekle maruf eyhi ne bilisle ve ne bittebi
ziyaretmlktdanMsrEfendiictinbtmileibvebuhlzremusrr
badelitmmilmeslih yine Hazreti Sinan Umm Efendi hkipylarna
rml olduklarnda Msr merhumun eyhi mezbr ademi ziyareti Sinan
mmi Efendi Hazretlerinin mesmi erifleri oldukda bervechi yet
istihsnbuyurmular.
83
1253(1827/l828)testanbuldavefatedenvehtralarn,grdklerini,
duyduklarn birka mecmuada kaydeden mevlev ve Hamzev Sleyman
FaikEfendi,aynHediyyetulihvnnaynsayfasnnkenarna,
Malum ola ki bu mahalde dhi, shibi risale Mehmed Nazm Efendi
merhum hakk tarka riyet buyurmamlar; bilmem nin byle Hazreti
Msrhakkndanbeckelmtahrirbuyurmular?
Zannolunanbudurkihasbelbeeriyyemiynelerindebirvevukuuola.
HazretiMsr,mazharihsnizanveicmimteahhirnileesrrvelayete
mazhar ve nice nice hrika ve keramete masdar bir zt lkadr; caiz ki bir
muktezyneeiezelbumakalehltvekelimtmemurenolaveNazm
Efendi merhum srrna vkf olamam ola. Yoksa Hazreti Msr kemlt
manevye sahibi idnde sfiyyenin shib keml olanlar mttefiklerdir ve
icmisfiyyebununzerinedir;fefhem.Faiksatrlarnyazm.
drsiMuhtefbahsindeHediyyetulihvnnifdelerinihaklolarakcerh
eden haiyeler yazm bulunan Faik Efendi merhum, Msrnin, hamzevye
hakkndakiyazlarngrseydi,bilmemkigenememurenyazmdermiy
di? Ancak Msryi incelemeyen son zaman hamzevlerinin Cmle millette

82
AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.220
83
(brahimRAKIM,1750),v.50a
NiyaziMsr,ziyaretetmektenvazgetikleribueyhinkimolduuhususundahibir
bilgivermemekleberaber,brahimRakmVaktMsrsindeNiyaziMsrnineyhin
olu ile birlikte ziyaretten vazgetikleri bu eyhi, olan eyhi demekle maruf ifa
desiyleipucuverirkibuodnemdestanbuldayaayandnemininmehurlarndan
Olan eyhi brahim Efendi (hyt.1065/1655) olabilir. nk bu eyh o tarihlerde s
tanbulda yaamakta ve hemen herkesten hrmet grmektedir. (Bkz. B. Mehmed
Tahir, Osmanl Mellifleri, c. I, s. 2627; Fevziye Abdullah Tansel, Olanlar eyhi
brahim Efendi ve Devriyesi, AF Dergisi, Ankara 1971, c. XVII, ss. 185190),
(AKAR,1997),s.62

hamzev hordur msran, btn milletleri yni inan sahiplerini cennete,
hamzevleri de o cennet iinde hurilere benzettiini zannederek Misryi
mdfaaettiklerinidebiliyoruz.
84
TAHMSAZB
Yezid
85
mezid
86
doarbirvasiyerdir
Budnyadediklerizeyb
87
bferdir
88
Mnkirezeldenkreltmikrdr
Heryerdezahirgrmeyinpiri
Zanederbakadreytanpiri
Kiminezndenyoksahaberi
Mestuhayranmelenmezkrm
Srszbilmezzahidesrrm
HakktansylerimHakktrgftarm
89
Taradanisterdildemihmn
Kmilgeinirgruseyran
Kaplamankfrnsyan
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.

84
85
YEZD:(H:2664)Hz.MuaviyeradiyallhanhnoluveEmeviyeDevletininikinci
halifesi. am'da dodu. Zamannda Kerbel hdisei elmesin meydana gelmesine
sebebolandr.
86
Mezid:yezidintekrardr.
lvelitekrarlar,birkelimeninbanailvesesveyabirhecegetirilerekyaplr:adam
madam,evmev;apak,bsbtn,dmdz,kapkara,mosmor,yemyeilvb.
87
Zeyb:(Zb):Zinet,ss.Dzgn,iyielbise.
88
Fer: f. Ik, parlaklk, zinet, ss. Fazl ve vakar. ktidar; evket, kuvvet. bir asln
neticesi,uzants.
89
Gftar:f.Szler,lkrdlar
YerdegkteyokgzedirHakk
Ziruhbruhsuz
90
dururHakk
eytanadnmere,derHakk
91
Hubbusivyaterolsende
Olmasa
92
etyekdil
93
efgende
94
Azbmeylikoydehri
95
ferzende
96

90
Ziruh,bruh:ruhsahibi,ruhsuz
91
Hakk:Hakkamensupkii
92
Sa(Sy)f.Src,sren.f.Benzetmeedtolan"s"nnhafifletilmiidir.Mese
l:AnbersAnbergibi.
93
Yekdil:f.Bir,mnferidgnl
94
Efgende: f. Yere atlm, drlm. Yklm, ykk. Bozulmu, tahrib edilmi.
Biare,zavall,dkn.
95
Dehri:zamanabalolarakdevreit,zamanlailgili
96
Ferzend:(C.:Ferzendn)f.Yavru.ocuk.Veled

47
7+7=14
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,
Birhaberverinolbninkandedir.
Kandedirdostunilikandealurgl,
Dostbahesiblblglihandnkandedir.
Aradmbahruberribulmadmbenbusrr,
Cismcandanierigizlisultnkandedir.
Mademkicantendedirtencanlazindedir,
Ammanidembilmedimcnacnnkandedir.
Niyzyecanolansrrndasultnolan,
Dinhemimnolanolbmeknkandedir.
Birhaberverinoiaretsizeynerdedir?
Niyzi Msr haber verin demekle kasd bildiini bilen var m diye
meydan okumaktr. nk soran kii bilmedii eyi soramaz. Tarikatta soru
sormaktehlikeliyerileneylerdendir.
Nakledilmitir ki: Bir gn Mevln emseddin Tebrizi buyurdu ki:
Bistam mahcuptu. Altm sene kavun yemedi. "Niin yemiyorsun" diye
sordular.Oda
"Mustafahazretlerinin,onunaslkestiinibilmiyorum"dedi.
Ohaldeonunnaslkavunkestiinibilmeyenkimse,bundandahagizli
vemklolanilimlerdennaslhaberverebilir.
Yineemsbuyurduki:
Ben yz yllk bir kfire svsem mmin olur. Mmine svsem veli
olupCennetegider.Yinebuyurduki:Biribana:
"bliskimdir?"diyesordu.Bende:
"Sensin,nkbizbusaattedris'tegarkolmuuz.Eersenblisdeil
senniindris'tegarkolmadn.Eersendedris'tenbireservarsablis'ten
ne korkun olabilir? Eer sen: "Cebrail kimdir?" diye sorsaydn, ben de:
"Sensin"derdim.
97
Buszlerdenanlalansorannyceliisorusukadardr.Bilenlerinko
numad,konuanlarnisebilmediibuyolunsrltarafoktur.

97
(EFLK&trc:TahsinYAZICI,1995),s.204,b:(22)
Nerdedirdostunilinerdealurgl,
Dostbahesiblblalmglnerdedir?
Dostun ili gnl, blbl kalp, gl ise kalbin zerindeki Raslllah

sallallh aleyhi ve sellemin bahsettii noktadr. Gnl ve kalp ok zaman
ayn manada kullanlsada aralarnda fark bulunur. Gnl kalbi kapsar, kalp
gnlihataedemezolarakbilmekuygundur.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
demoullarnn kalplerinin hepsi Rahmann parmaklarndan iki
parmanarasndabirkalpgibidir.Onudilediigibievirir.
98
Bunedenle,
Efendimizsallallahualeyhivesellemokaylederdi:
Eykalplerieviren!Kalbimidininzerinesabitkl.
99
Niyzi Msrnin aray iinde olmas kalbin durumlarndan dolaydr.

nk kalbin dneklii her zaman iin bulunmaktadr. Gnl ise dneklii
hibir zaman talep etmez. Sevdiine ve meylettiine her zaman sadktr.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdularki;
Ademolunun kalbi kaynad zaman tencereden daha ok altst
olur.
100
Kalp, ancak (takallubu) dnmesi dolaysyla kalp olarak isimlen
dirilmitir.Kalp,biraagvdesindekitygibidir.Rzgronunaltnst
negetirir.
101
Benaradmyerigbusrrbulamadm,
Cisimvecandanieriolangizlisultnnerdedir?
Yukarda belirttiimiz zelliklerden dolay kalp kendine hkmeden sula

tanndankendinikaybeder.Araypbulmakiingayretedenyinegnldr.
Mademkicantendedirtencanlahayattadr.

98
mamAhmedveMslim,bnimerdenmerfuolarakrivayeteder.Bkz.
NevevininMslimerhi(16/204)
99
Tirmizi,Enestenmerfuolarakrivayeteder.Bkz.TuhfetulAhvezi(6/349),
SahihulCami(7864)
100
Ahmed;Msned(6/4),Hakim;Mstedrek(2/289)Bkz.esSilsiletusSahiha
(1772)
101
Ahmed;Msned(4/408)Bkz.SahihulCami(2361)

Ammanidembilmedimcnacnnnerdedir?
lhininamaznabubeyitleizahediliyor.Techlirifne
102
sanatile
bildiinidesylyor.
Dinvehemimnmzolanmeknsznerdedir?
Builhidesorulansorularncevaplardabirsonrakiilahideaklanmakta
dr.
TAHMSAZB
Buszmcanayazehlidilinperveri
Bsbtnlemgeerakyolundakemteri
Eyeritrehberivemafiretserveri
KandedirHakknilekimdediHakkbil
Kandediryringlkandedirkblbl
KandedirsrrAlikandedirvechiveli
EyHakkbirdirkimdenaldnhaberi
Kimdirolandeminaklilerehberi
Kandedirsrrnnurukandedirnurunferi
103

102
Techlirifne:Edb:Bildiibireyibilmiyormugibigsterme.Bilenbirkim
senin,bilmezgibidavranmas.
103
Fer:biraslnneticesi,uzants.
Bendeniinbendeyebendeolurbendedir
Kfrilesdknyerisylebanakandedir
Sretiahsen
104
niinerdedeilzindedir
Azbiyemihmnolansnesnecanolan
Mmineihsanolankfiretuyanolan
Bisi
105
hicranolandertleredermanolan

104
Ahsen:Engzel.okgzel
105
Bais: (Ba's. dan) Gnderen. Sebeb olan. cab ettiren. Yeniden yaratan. lleri
tekrardirilten.

48
7+7=14
Eygnlgelalamazrizriinleme,
Prdenaldmhaberiolbninsendedir.
Sendedirdostunilisendealrgl,
Sylerbucanblblglihandnsendedir.
Gezmegelbahruberrkendindenistesrr,
Cismcnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnuteni,
Gayrinevareygnlcnucannsendedir.
Tentahtdrbucnn,cantahtdrcnnn,
EyNiyzphesizolbmeknsendedir.
Eygnlgelalamazayfvedermanszinleme,
Prdenaldmhaberiolninolmayansendedir.
nsanayardmyineinsannkendindendir.BunaiaretedenAllahTel
KurnKerimde
Vededilerki:"BuResliinnevarki,yemekyiyorvearlardayr
yoronabirmelekindirilmelideilmiidiki,artkO'nunlaberaberbirkor
kutucuolsaidi!
106
syleyenlerebuyurduki;
Vesendenevvelderasllerdengndermedikki,illonlardaelbette
taamyerlerdivearlardagezerlerdivesizinbaznzbazsiinbirfitne
kldk.Sabredecekmisiniz?VeRabbin(hereyikemaliyle)grcbulun
maktadr.
107
nsanolanainsandanfaydagelir.AllahTelinsanabiriyilikmuradetse
yineinsanileyardmedecektir.
Deki:"Eeryeryzndemutmainlerolarakyrrmeleklerolsaidiel
betteonlaragktenreslolanbirmelekindirirdik.
108
Bazlartasavvufagirerkenbekledikleriinsanstbeklentilerinolmayaca
yineinsanainsandanmenfaatolacadr.
VeeerO'nu(peygamberi)birmelekklsaydk,elbetteO'nuyinebir
erkek(suretinde)klardkveonlaryinedmolduklarpheyed
rrdk.
109

106
Furkan,7
107
Furkan,20
108
sr,95
Saliklerindthatalarnenbandaolanhallerinbandagelen,teslim
olduupirininebilerdenstngrmehalidir.nsandtbuseyryolunda
bulacaAllahTelnnihsankldmeziyettir.Onuniinaradnkendinde
aramayanvebulamayanbuyoldabireybulacanzannetmemelidir.
Sylerbucanblbliaanglsendedir
Gezmegelyerigkendindenistesrr,
Cisimvecnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnveteni,
Gayrinevareygnlcnvecannsendedir.
EyNiyzphesizolmeknszsendedir.
Allah Tely kendinden uzak gren iin vuslat yoktur. Vuslat yolu haki
katte senden sanadr. nk lemde Allah Teldan ayr ve gayr bir ey
yoktur.
Futuhati Mekkiyye'nin banda bnl rab kaddesellh srrahl
azzinylebirbeytivardr:
RabHakk'tr,kulHakk'tr.Ahbilseydim,kimdirmkellef.
Kuldur dersen, o ldr. Rab'dr dersen o halde O nasl mkellef
olur?

109
Enm,9
TAHMSAZB
Akhaberincahilesylemekfreyleme
Senznehidmetetelkapsnbekleme
krarnmuhkemklherbirszdinleme
SendedirHakkniliHakkdemiHakkabeli
Sendedircannglsendedirakblbl
SendedirsrrAlisendedirvechiveli
Nefsiherkiminaklolarehberi
NefsileaklniderHakktanolanhaberi
SendedirHakknnurusendedirnurunferi
kiliktengeptebirbildinsemeskeni
Kaldniseaklacangibibakyetini
Mahvettinsezndengittiysemimeni
110
Canlakimdinlediiirinibenhayrnn
Oldahneyledikatresinivicdnn
AzbyzndenokumanasnKunn

110
Mimeni:Erliksuyu

49
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,
Nicebireydiniyokmezhebiyokdlnicebir.
Nicebiradlkatlfitneiihyedesin,
Benildrsunaymboynumugellnicebir.
Hkmeridahikendineuydurdunise,
Hkiminhkmyeterfitneilelnicebir.
Hzrmbenhnerinvarisegelgrelim,
lmiLednokunugrzngelslnicebir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Msryvarisehlinoyeterklnicebir.
NezamandrDecclfelaketibirtuzaktr,hilesihangisidir,
Diniyok,mezhebiyok,azgnvesapkn,naslbiridir.
FitneyesebepolanherkesDeccldr.NiyziMsr,Decclolarakgrd
kiilerinartndanbizrolarakkendincebirsorgulamaiinedmve
Decclnahsmaneviyeolacandnmeyebaladnngrmekteyiz.
Nicebirmanivekatilfitneyiihyedersin,
Sunaymboynumugelkesnetrlbenibirldr.
eriHkmdahikendineuydurdunise,
Fitnelibirhileolarakhkiminhkmyeter.
lmiLednokunugrzngelnaslslarsn.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinyirmiseneliksrgnhayatnn
sebebinin temelinde bu meydan okuyular vardr. Zamannda ona kar sz
sylemekte ekbir takm aciz kaldklar ve ilmi ledn, cifr ve gizli ilimlere
vukufiyetini bildiklerinden bir yandan da ekinmeleri bu tedirginlikleri ya

ratmtr. Devlet erkn dahi srgn olaylar ve zehirleme gibi areler ile
NiyziMsryibertarafetmekistemilerdir.
Hayatnnbykbirksmsrgnilegetiihaldesilinmeyenbirahsiyet
oluu, kanaatimizce birok olay ve durumlarda Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzinhakllkynndenbakabireydeildir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Decclinerrisziledefimmknolurmu?
Msryhlinvariseoyeter,sznediye.
TAHMSAZB
Nicebiryahiyamansyleyebuilnicebir
Nicebirolmayasenbendeliialnicebir
Nicebireyleyesinhayrieihmalnicebir
Nicebirputunoladindebuhalilenicebir
Nicebirayi
111
olahalkabuahvalnicebir
Nicebirkrnnolahaltla
112
eflnicebir
leminhalknakalknevaledoldurdense
Khneidnyayalpdininildrdense
Zlmleahireticennetikaldrdense
Terkedipfskbugntaatylaalalm
Geleriatlaseninlebiricikbulualm
ArsaiHakktasaltgrzngelsalalm
Zahidaolducihannerefigndzile

111
ayi:(yu'.dan)Duyulmu,iitilmi,yu'bulmu,herkesebilinmi.
112
Halt:Kartrmak.Mnasebetsizszsylemek.Bireyibireyekartrmak.Hat
etmek
GrmemHakkbugnHakkgzymHakkgzyle
Azbyahemdemolakimkineticezile
erriDecclidefimmknolamszile


50
Vezin:FiltnFiltnFiln
Eygaribblbldiyrnkndedir,
Birhaberverglizrnkndedir,
Senbuildekimseyeyrolmadn,
Varseninelbetteyrinkndedir.
Arttgndengneferydnsenin,
huefgnoldumutdnsenin,
Akiindekimdirstdnsenin,
Buseninsabrukarrnkndedir.
Birenisinyokacebhasrettesin,
Rahatterkeyledinmihnettesin,
Gecegndzbilmeyphayrettesin,
Yseninleylnehrnkndedir.
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Kimsemahremolmadhirzna,
Bilmedilerehsvrnkndedir.
Gkteuarkenseniindirdiler,
runsurbendlerineurdular,
NrikenadnNiyzdediler,
olezelkiitibrnkndedir.
Eygaribblbldiyrnnerdedir?,
Birhaberverglbahesinerdedir?
Bu ilhide bahse konu olan blbl Niyzi Msr kaddesellh srrahul

azzinkendisidir.
Varseninelbetteyrinnerdedir?
huefgnoldumutdnsenin,
detinhveefgnoldusenin,
Buseninsabrvekarrnnerdedir?
Birdostunmuyokacebhasrettesin,
Gecegndzbilmeyiphayrettesin,
Yseningecevegndznnerdedir?.
yle ki: Allah Tel mahlkat yaratm, her eyi tam yerli yerince
koymutur. Bir kul, Allah Telnn fiillerinden kendi ilmine, zevkine ve
tabnaaykrolanbireyisormakisterseAllahTelonunbasiretgzn
aarvekulAllahTelnnoeydekihikmetinigrr.Busuretlekul,zaru
riolarakkalbindenniin,naslsorularnkarrveartkondanhayretet
mez. Onu yerine layk grr. Artk hi bir eyin sinek kanad kadar fazla
yahut eksik tarafn dahi Rabbna sormay kendine yaktramaz. Elbette
birhastaln,birkusurun,bireksikliin,birfakirliin,birzararn,birceh
lin,birkfrnkaldrlmasndorubulmaz.AllahTelnninsanlaraezel
detaksimettiirzk,eceli,kudreti,aczi,taativemasiyetideitirmeyiis
temez.Eyayolduugibigrr.Bunlarnhepsini,iindehizulmolma
yan, srf adalet ve eksiksiz srf kemal, hi bozukluu, erilii brl
olmayantamdorukabuleder.Herersandnnaltndabirhayrvardr
ve her zarar sand eyin sonunda bir fayda vardr. Bir zaman zulmetin
kaplad bir eyi, baka bir zaman nur kaplar. Allah Tel cmert, kerim
vemerhametlidir.Yaratklarnaaslacimriliketmez.Onlarnyararnaolan
bireyikendinealkoymaz.tebu,ikincibirsorudahameydanakarrki
kef erbab bunu sormaktan ve buna cevap vermekten menedilmiler,
bilginlerbundahayretedmlerdir.
BizibunailetenAllahahamdolsun.Allahbizehidayetetmeseydi,biz
hidayeteeremezdik.
113
114

113
Araf,43
114
(ATE,1971)Onuncusofra

Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Eflatun Devlet isimli eserinde, ideler lemi ile madde leminin ayr
lndanbahseder,idelerlemienykseknoktasnda"iyiye"sahiptir.Bu
iyi tm gerek bilginin kaynadr. Devaml deien madde lemine g
venilemez. nsann iyiye ulaabilmesi iin, maddeden alkasn kesmeli
dir.Budaancak,gerekbilgiyegeiiteminedecekolan"Diyalektikme
todu"
115
kullanarakmaddeyiamaklammknolabilir.Diyalektik,"mad
de" ile "ide"yi
116
birbirinden ayran izgiyi geebilir. Bu metot, madde
lemindebeyni,diliveellerikullanarakbalar;hakkatkefetmekleide
lerlemindesonbulur.
Mehur"MaaraBenzetmesindeEflatun,karanlklarlemindezinci
revurulmumahkmlar,maarannuzaktakiduvarndagrdklerigl
gelerigerekzannedeceklerdir.
Mahkmlardan biri, zincirden kurtulup dar knca, gerek k
kaynanngneolduunuanlayacaktr.
Gerek bilgiye ulatndan mutlu olacak ve dardaki gerek dn
yayarkadalarnaanlatmakiindnecektir.
Onlarglgedenteekkletmibilgilerineztbilgilerverenidinleme
yeceklerdir.
Hattamahkmlarserbestbraksalar,onuldreceklerdir.
Plato'nun Maara Benzetmesi'nin anlam udur: Biz bir glgeler ma
arasnda cehalet ve ilgisizlik zincirine vurulmu olarak yayoruz; zin
cirlerdenkurtuluumuzgerekeitimimizinbalangcolacaktr.
Gerek bilgi lemine ykselmi olan filozof, arkadalarna aydnlk

115
Diyalektik Eski Yunan dilindeki, konumak, tartmak anlamna gelen dialego
szcnden kmtr. Eski zamanlarda diyalektik, muhaatabn tezindeki elikileri
ortaya koyup bu elikilerin stesinden gelmek yoluyla geree ulama sanat de
mekti.Eskizamanlarda,dncedekielikileriortayakarmannvekartgrle
rin atmasnn, geree ulamada en iyi yntem olduunu kabul eden filozoflar
vard.Dnceninbudiyalektikyntemi,sonralartabiatolaylarndakapsad;tabi
attaki olaylar srekli bir hareket ve deime iinde gren, tabiattaki gelimeleri,
tabiattakielikileringelimesisonucuolarakvetabiattakikartglerinbirbirlerini
karlkl etkilemeleri sonucu kabul eden, tabiatn diyalektik kavranmas biiminde
geliti.
Diyalektik,zndemetafiziintamkartdr.
116
dea:dnce,fikir;tasar,plan,neri;kani,gr,kanaat
getirmekiinmaarayadnmelidir.
117
Kimseainaolmadhigizlisrrna,
Bilmedilerbabinicinnerdedir?.
Doduumuzda hibir ey bilmediimizi bildiren Nahl Sresi'nin 78.

yetikermesininmnsnagrehkmyrtenslmfilozofuFrb'ye
gre, her fikir duyulardan elde edilir. Balangta zihin, hibir ey yazl
mambobirlevhagibidir.Onunzerinehereyiyazanduyulardr.Du
yu organlar, grme, iitme, koklama, tatma ve dokunmadan ibarettir.
Bunlardanherbirikendiobjeleriiinmkemmelduymazelliinesahip
tir.Herduyumdaduyuorgan,duyulabileceknesnelerinekliveyatrle
rini,maddeolmaksznalr;tpkmaddesiolmadan mhrneklinialan
balmumugibi..
118
Drtunsurhkmnevurdular,
lhi lemin bireyi iken dnyev lemin unsurlar ile skntya dld
anlatlyor.
Eflatun'a gre, insan bilgi yaratamaz. Bir zamanlar o gerek bilgiye

sahipti. Bilgiyi mahveden madd bedene yerleince, onu kaybetti. By
lece,insannenbykgrevi,birzamanlarbildiinihatrlamasdr.
Sokrates, kendisini, insanlarn bilgiye gebe olduklarn tesbit eden bir
ebe olarak tantyor. Asla bilgiye sahip olduklarn bilmeyen insanlarla,
bilgiyidourmalarndayardmetmekiintartmalaryaparak"Hatrlama
Doktrini"ni ortaya koydu. Bilgi, rencinin zihnine "Aktlmaz = Poured
into",ama"Skp=Wrungout"alnr.
Ayn gr, dn kisveye brnm haliyle, M.S. IV. asrda yaam
Augustine'degrlr.nsanbilgiyaratamaz,bilgiyiAllahTelyaratr.n
san Allah Tel'y bulmaya alrken, onu kefeder. Augustine, ruhumu
zuniindevarolangerekbilgiyiaramamzgerektiineinanyor.Bylece
o, eitimde sezgici bir yaklam yceltmi oluyor. Kendimizi fizik lem

117
(BAYRAKLI,2002),s.23
118
(BAYRAKLI,2002),s.26

zerine teksf etmemizin, bizi gerek bilgiden uzaklatraca grn
Eflatunilepaylayor
29
.
AdnNrikenNiyzdediler,
uezelkiitibrnnerdedir?
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz lemin yap tala

rn izah ederken drt rknn
119
(erkn erbaa) asl olan bir beinci
mevcddan
120
(Mevcd hmis) bahseder ve bunun Hakmin
Ustukusst
121
isimli eserinde getiini syler.
122
Fakat bunu, sz konusu

119
Ate,su,havavetoprakolarakdndmzeyien,boy,genilikvezaman
olarakmutealaetmekdahauydundur.
120
Sonrabuerknnaslolanbirbeincimevcdolutu.Yalnzbukonuzerin
de tabiat limleri arasnda gr farkllklar vardr. Hakm Ustukusstnda bunu an
latmamabunuokuyanadoyurucubiraklamagetirememi.Bizbunutabiatilim
lerinibirstaddanokurkenfalanrenmideiliz.Tbilmiylemegulolanbirdostum
elindebukitaplabanageldi.Vebueyannhakkndabizimsahipolduumuzilmimiz
yanikraatvenazardndaolanbizimkefimizasndandurumlarnsordu.Szkonu
subukitabnilgiliyerinibanaokuduvemerakettiibunoktadadurdu.Bukonudao
kitaptaki bilgiler bizim ilmimizin tersine idi. te ben de bu konuda bize muhalifler
de varmym yokmuymu ancak o zaman anladm. Eer bu arkadam bana bun
dan bahsetmeseydi benim bu ihtilflardan haberim asla olmayacakt. Oysaki bizim
indimizde hi bir hilafl ey yoktur, bizde her ey dorudur (Bkz.elFtht (Thk.),
I/250). Beinci mevcdu ise yle aklar: Eflkn tabiatlar yani beinci tabiat
hakkndaki ilmimiz drt ana (mmuhtlerbaa) hakkndaki bilgimizolmasayd olma
yacakt. Feleklerin bu tabiatlarn hricindeyani bu drt anada olmayan bir hkme
de tbi olduklarn anlaynca gerek hava ve esirde olan atmosferik hareketlerden (el
Harektululviyye)vegereksesuvetopraktaolanarzhareketlerden(elHarektus
sufliyye)bubeincitabiatnvarolduubizemalumoldu(Bkz.elFtht,II/86).
Fizikilemindrtrknnedairaltfarklgrolduunuanlatrkenantikfilozof
larn grlerini zetlemektedir aslnda. Kimisi ate asldr der. Kimisi hava asldr
der.Kimisisuvekimisidetoprak.Oiseendorugrnkendilerinde(inden)bu
lunduunuyleaklar:
lemitabiattanolanerkndrttr.Budrterknlemiulvilebirleincedo
umlar olur. Asl; bu drdnden olmayan bir beincisidir.Bumelekiyemnmesabe
sindedir ve onlarla birleir. Bizim eriatmzn aklamalar en tamam grtr ve as
lnda dier btn grleri iinde barndrr. (Bkz. elFtht, II/309310). (KILI,
1995),s.91
121
Ustukuss: Greke aslnda asl manasna gelen bu kelime Arapaya da girmitir
veasl,rkn,esasmanalarnagelir.Cisimlereustukusslardenilmesimrekkeblerin
kitabbizzatokuyarakdeildeonuokumuvetptahsiledenbirarkada
nn,bubeincimevcthakkndakefinizasndannederseniz?ek
lindeki bir sorusuna muhatap kalmas zerine syler. Zten bnul
Arabnin genelde bu eit metafizik
123
meseleleri evrensel konular ola
rakgrpmuayyenbirkiiyeatfetmektenziydeesasdikkatikonuzeri
ne eken bir tavr dikkat eker. Tabi ki bu, bizzat kendi aynlar bilgi
olan nebiler ve veller sz konusu olduunda byle olmamakta, onlarn
isimleri de o bilgiyle zde ve merbut olmak hasebiyle nem arz etmek
tedir.
124
Konuileilgiliolmasasndanubilgilerihatrlamakuygunolacaktr.
Tm bilim tarihinin en byk simalarndan olan Dr. Albert Einstein,

uzaynen,boyveykseklikte(x,y,z)belirtilenzelliklerinedrdncbir
boyutolarakZAMANdaekleyerekuzayfiziindeyepyenibirram
t.Ondansonragelenbilimciler,birbeinciboyutudauzayadhilederek
Evrenin karakteristiklerine olaanst bir yorum daha getirdiler. Bu be
inciboyutaBLNdiyoruz.

onlardan meydana geldiinden dolaydr. Yerine gre asl evvel, mahalli evvel,
ansrerbamanalarndakulanlr.
122
BubirbeincisomaveyaousiannvarlmeselesigeneldeAristoeatfedilmekle
beraber shak b. Sleyman elsrlnin ayn adla bir eseri (Kitbulustukusst) ve
Huneynb.shakndafi1Ustukstalreyibukrt(GAL,1/369)adndabirterc
mesinin bulunduu bilinmektedir. Dolaysyla burada geen Hakim ile tam olarak
kimin kasdedildii belli deilse de sonuncu ihtiml daha kuvvetlidir. (KILI, 1995),
s.91
123
Metafizik, insanlarn felsefe kelimesi ile karlatklarnda hemen akllarna ge
len bir kelimedir. Metafizik teriminin kkeni, Aristotelesin tabiat (fizik)hakkndaki
kitabndansonra(meta)yazdbireserineonuisimolarakvermesinedayanr.
Bununlaberabermetafizikkavram;deneyedayal,olumsal(contingent)dnyay
aanyadabudnyanntemelinioluturaneyi,evrenselvenihaolaneyivebtn
eylerin zorunlu temeli olan eyi anlamak iin yaplan teebbslerin ortak ad ola
gelmitir.Metafiziksahasndafilozoflar,temelrealiteyi,kendindevarlbelirlemeye
veonunmahiyetinin,btneylerinyapsn,amacnveanlamnnaslbelirlediini
kavramaya alrlar. Metafizik hakknda Tillich,her eyde ortak olarak bulunan
varln,ilkelerini,yapsnvemahiyetinikefetmektirder.Whiteheadisemetafizii,
ilk ilkeleri kavrama teebbs olarak tanmlar. Bu ilk ilkeler, var olan ve gnn
birindevarolacakolanherbireydenkartlabilirdirlervebylecetutarl,mantksal
ve zorunlu bir genel dnceler sistemi olutururlar ki onun terimleri araclyla
tecrbelerimizinherbirparasnyorumlayabiliriz.
(PALN,etal.,2005/12,cilt:IV,
say:78),s.143)
124
(KILI,1995),s.90

Zamannmaddeilebirlikteaynandayaratlmas,maddeninzellikleri
ile zamann zelliklerinin uyuabilir olmasnn en belirgin zelliidir. Za
mann,maddeniniinenfuzedereksinmesi,maddeninzamandanayr
lamazolmasdemektir.Bakabiranlatmlamaddeilezamanbirdir,birlik
tedir,birbirindensoyutlanamaz,ayrayrdnlemez.
Zamann kinttn maddesi gibi 15 milyar yl nceden yaratlmas de
mek, zamann planlanmas anlamn tar. Bu planlamann bir baka ve
ses getiren bir ismi daha vardr. Buna KADER denir. Buna gre evre
mizdeki tm madde ile olaylar, nceden belirlenmi bir kaderin (plann),
u anda yrrlkte olan grntsnn bize gre nisb (izaf, relatif) ve
sbjektifbirdeerindenbakabireydeildir.
Zaman, en kk lek olan hcre ve molekl gruplarndan; en geni
lekolanyldzlarvegalaksilerboyutlarnakadaruzanpyaylanveDA
MAgemitengeleceedoruakanbirzelliesahiptir.
Zamannn nehirde akan bir su ktlesi gibi srekli olarak akmas, son
derecede ilgi ekici bir zelliktir. evremizdeki mekn grr; dokunur,
lerbierveiindebizzatyaarz.Ancakzamannaslgrpneyledo
kunup alglayalm? Ama bir gerek var ki asla gzard edemeyiz. Mekn
gibizamanndabizzatiindeyaamaktayz.Meknnhareketsizvestatik
olmasna kar, zamann akc, hareketli ve grnmez bir zellie sa
hipolmas;onunabucakidrakedilmesiniengellemiolmaldr.
Bilimin en son eritii gereklere gre, zaman artk drdnc bir bo
yutolaraktanmlyoruz.
Bilimciler, zaman byle tarif ettikten sonra akllarna hep taklan so
ruyutekrargndemegetirdiler.Acabaenkkbirzamanparasneka
dar sre kaplyordu? Evrende artk yle kck bir zaman aral olsun
ki, bu zaman aralndan daha kk bir aralk olmasn. Artk daha fazla
blnemeyen,paralanamayanenufakbirzamandiliminekadarolmal
dr?
Bununiinyineevrendekiumehur3sabiteyielealponlarlauygun
birdenklemserisioluturdular.Sonularortayaktndahepsiningzle
rifaltagibiald.
Evrendeenkkzamandilimi10
43
saniyeidi.
Evren iin en byk say onun yayd. Evrenimizin 15 milyar yl ya
ndaolmasdemek,onun10
17
saniyelikbirmrtketmiolmasilee
anlama geliyordu. Evrendeki en kk say ise, 10
43
saniyeyi gs
teriyordu.Bukadarkkbirsaniyearal,bizimzihnimizindarackmo
leklkalplariindenaslanlalacakt?
10
43
saniye demek, 1 saysn, 1 saysnn yanna 43 tane sfr koy
duktan sonra elde edilen sayya blmek demektir. Bu cmlenin anlam,
aadakisayileverilir:
0.0000000000000000000000000000000000000000001. Bu deer,
BR SANYENN milyonda birinin, milyonda birinin, milyonda birinin, mil
yonda birinin, milyonda birinin, milyonda birinin, milyonda birinin, onda
biridir.
Tmkinatitebuzamanaralndayaratlmtr!
125
Matematiki olmayan biri, drt boyutlu, eylerden sz edildiini

duyduu zaman doast dncelere kaplm gibi titrer. Ama yine de
stnde yaadmz dnyann drt boyutlu sreklisi olduunu belirt
mektendahadoalbircmleolamaz.
Uzay,boyutlubirsreklidir.Bununla;birnoktann(duraan)du
rumunusay(koordinatlar)x,y,ziletarifedebilmeninmmknoldu
unuvebunoktannyaknndadurumlarx,y,z,gibikoordinatlarlatarif
lenenvebirincinoktannkoordinatlarolanx,y,zdeerlerineistediimiz
kadaryaknolabilensonsuzsaydanoktavardrdemekistiyoruz.Buzel
liksayesinde birsrekli denvekoordinatolmasndandolaydabu
nunboyutlu,olmasndanszedebiliyoruz.
Ksacadnya,diyeadlandrlanfizikselolaylardnyas,uzayzaman
anlamnda doal olarak drt boyutludur. nk her biri drt say yani
uzaykoordinatlarx,y,zvebirdezamankoordinattzamandeeriileta
riflenen olaylardan olumaktadr. Bu anlamda dnya da bir sreklidir.
nk buradaki her olayn yaknnda koordinatlar x1, y1, z1, ve t1, olan
ve bata sz edilen x, y, z, t olayndan sonsuz kk uzaklkta bulunan
birok sayda (gerek, ya da en azndan dnlebilen) olayla doludur.
Dnyada bu anlamda drt boyutlu bir srekli gzyle bakmaya alk ol
mamznnedeni,ilikinlik(izafiyetteorisi)kuramnnortayakmasndan
nce fizikte zamann uzay koordinatlaryla karlatrldnda deiik ve
daha bamsz bir rol oynamasdr. Yine bu nedenden dolay zaman ba
msz bir srekli olarak kabul etmekteydi. Aslnda klsik mekanie gre
zaman mutlaktr. Yani koordinat sisteminin hareket koulundan ve du
rumundanbamszdr.
Dnyay drt boyutlu olarak grme biimi, ilikinlik kuramna z
gdr. nk bu kurama gre zaman bamszlndan uzaklatrlmtr.
126

125
(TUNA,1995),s.2829
126
(ENSTEN,1976),s.69
TAHMSAZB

Eygnlnamusuarnkandedir
adumansn
127
huzarnkandedir
Vaslyarsneldevarnkandedir
nksenkileberdr
128
olmadn
Yokilinevarubenvrolmadn
Milyrivefdarolmadn
Bilmedihikimsehoadnsenin
Arttgndengneferyadnsenin
huefgnnoldumutadnsenin
Vahdetifehmeyleyiphalvettesin
Cmlelemmilolmuszne
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Azbialarikengldrdiler

127
adman:(dmn)f.Mesruriyet,sevinlilik.Mesrur,bahtiyar.
128
Berdar: f. Aslm, yukar kaldrlm. Tutucu. taat edici ve ettirici. Meyveli.
Meyvevericiolan.
51
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,
AskeriazyalerzedtSultanbhaber.
Gndebirtabinymrmndtyere,
Canyaturgfilbinsolduvirnbhaber.
Dilbeksn,dostfensnistedimlkitenin,
BirdevszderdedtmahkiLokmnbhaber.
Birticaretklmadnbennakdimrolduheb,
Yolageldimlkgmcmlekarbnbhaber.
ngelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Ddegirynsinebrynaklhayrnbhaber.
Azmyok,yazmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolagerdivvueytnbhaber.
Yoleriyoldagerektiriraveplakautok,
Msrygeldedisanankcannbhaber.
Kus
129
irihletaldmevtammhenzcnbhaber,
Seferdavulualdlm
130
fakathenzcnhabersiz,
TitremedtazaaskerlerineSultanhabersiz.
Sultan murad bedende ruhtur. Ruh dnyaya gelince bedene ak olmu,

asl vatann unutma haline dmtr. Fakat lm dncesi ise bu unut
kanlayklaevirmitir.Ruhvatanaslyiarzuederhalegelmitir.
Gndemrbinamnbirtayeredt,
Cannbinasharaboldugfilyatarhabersiz.
Tenmlkignlbeksn,dostfensnistedi,
AhdevszbirderdedtmkiLokmanHekimhabersiz.

129
Ks: f. Ks. Eskiden muharebelerde deve veya araba stnde tanarak alnan
bykdavul
130
Mevt:lm.hireteg.Dnyadangitmek.*Mevt,m'minleriindnyavazi
felerindenveimtihanndanbirpaydostur.
Manevihastalklarndoktorumridikmillerdir.
Benbirticaretklmadmmrsermayesiolduheb,
Yolaktmlakinbtnarkadalargmhabersiz.
Meclisteoturankiilerbirbirlerinruhhallerindenokzamanhaberiol
maz.HerkesKbeyitavafederken,kimisitavafnsaysylamegulolurken
kimisidehakikatinenazareder.TavafederkenAllahTelytavafederde
yanndakilerinhaberiolmaz.
DilK'besinieydostdillertavafederken,
Ngholgamzelerincanikrekm.
Dostkandedeygzlerherdemnighederken,
Canlarmeerseninleolbirkenarakm.
Kimhergzbilmemilersaydettiininlar,
Bezmiezeldeeminmeerbukrekm.
Hulkhuyunugrencmlemelekdemiler,
Dilsaydnavahdettenbundakarrakm.
Mlkiferagatiresultnikenvcdun,
Bulemihdugetgzrakm.
DiyrdemdehkipyinikenHULS,
SenbezirgnHakk'acanpzrakm.
SeyyidOsmanHulusiDarendev
kaddesellhsrrahlazz
Nezamangelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Gzyalgsmkebapaklhayrnhabersiz.
dnRabbine,sen
131
hitabilekarlancahayretleriin
dekaldm.nkgnlerceekilenzahmetlerinkarlverilecek,fakatben
neyapacambilemiyorum.

131
Fecr,28
Azmyok,zntmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolaayetdevveeytanhabersiz.
Kur'an Kerimde korku psikolojisine Hz. Msa aleyhisselmn hayat

ile iaret edilmekte ve bu psikolojisi nedeniyle Allah Tel tarafndan
korkmamas noktasnda uyarlmaktadr. Kur'an Kerim onun bu korkula
rnaiaretettiigibi,onunkamaeyleminindekorkupsikolojisinedeniy
leortayakardbirtepkiolduunuiaretetmektedir.
Korkuveendie,canlorganizmalarnduygusalnitelikleridirvegerek
bir tehlike veya tehlike dncesi karsnda insandan oluan kayg duy
gusuna iaret ederler. Korku ve endienin ileri dzeyde oluu, davran
bozukluklarna iaret eder ki bu bozukluklar psikiyatri biliminin inceleme
veiyiletirmealanndakabuledilmektedir.Bununlabirlikte,korkuduygu
su tehlikeden uzaklaarak gvenli alana kama eylemini oluturur ki bu
herinsandavarolansavunmamekanizmalarndanbiridir.
nsandakorkuveendieyioluturannedenler,nesneveolaylarnteh
likevezararlarkonusundabilgisahibiolmasdr.Hz.Msaaleyhisselm,
Firavununkendiotoritesinekakanlarnveotoritesinisarsanlarakar
zulm konusunda ve asa mucizesinde asann dnt ylann insana
zararkonusundabilgisahibidir.
Kur'an Kerim Hz. Msa aleyhisselmn psikolojik bir nitelii olarak
korkuveendiesinevurguyapmaktadr.yleki;
lk olarak; Allah Tel, Msay Firavuna dinsel ilkeleri tebli etmek
iingnderdiizaman,ondakorkuveendieduygusununvarolduug
rlmektedir.Buduygusunedeniyleo,ailesindenkendinebirdeyardmc
vermesini Allah Teldan istemekte ve her ikisi de Firavuna giderken
korkuveendieleriniakaifadeetmektedirler.
132
kincisi; Hz. Msa aleyhisselm, sihirbazlar bylerini yaptklar za

man, onlarn byleri karsnda bir korkuya kaplmtr. Bunun zerine
Allah,stngelecekolannkendisiolduunuonabildirmitir.
133
Onun,si
hirbazlarnbylerinigrdandakorkuyaveendieyekaplmas,kendi
elinde gerekleecek byleri yutan nitelikteki gcn bilgisine sahip ol
madnimaetmektedir.
ncs; Hz. Msa aleyhisselmn asas bir ylan haline geldii za
man Msann ondan korkmas ve bunun zerine Allah Telnn ondan

132
Th,2436,4246;Kasas,3335.
133
Th,6570.

korkmadan asasn almasn istemesinde
134
grlmektedir. Gerekte kor
kuduygusu,kiininmahiyetveilevihakkndabilgisahibiolduubirnes
neninbakabirnesneyednmesikarsndaherinsandaolabilecekbir
duygudur.
Drdncs; Msa aleyhisselmn asa mucizesinin anlatld baka
birbalamda,asasnnylanadntngrdndearkasnabakma
dan kat ve bunun zerinde de Allah Telnn kendisine korkma;
nk benim katmda peygamberler korkmaz
135
dedii anlatlmakta
dr.
136
Korkuyuyenebilmeninenbykyardmcsbakabirkorkununyerleme
sinebaldr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Neredeolursanol,Allahtankork!
137
buekildedierkorkulardanin
sankendiniemniyetealr.
Buzamanyoleriplakavetokolsunyoldagerektirir,
YMsrsanageldedinkcannhabersiz.
Yol eri yolda gerektir... de yol eri gibi slk ehlinin slklerinin seyri
esnasndaalk,tokluk,plaklkgibidnceleriolmamaldr.Malzengin
liiniverenCenbHakktr.Yineinsanlarnnafakavekisvelerini(giysileri
ni)deverenOdur.
Habersizcanandanmaksatruhunakolduubedendir.Bedenmanevi
lemlereolanseyirdenokzamanhabersizdir.

134
Th,1721;Kasas,31.
135
Neml,10
136
(YAR,4:22006)
137
Drim,Rikk,74;Hkim,elMstedrek,I,54.(UYSAL,23Bahar2007)
TAHMSAZB
Bahrinefesindesenverlik
138
edencanbhaber
LutfukahrndanHdnnehlityn
139
bihaber
140
Flmeseli
141
srrHddanruhuhayvanbihaber
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,
Bundahernegrdniseondadaonugre
Hayrerriyrinsulinsoralarbirbirvere
Tatoprakarasnabuvcudhirgire
Kimolursakuibretlemisafirblble
nvcuduehriiredeelbetgalale
Bundaherneiledinsebanayarngele
Entemevlnailhatanyarabben
142
SeninyetklbanaRabbzalemnanefsena
143
OnuniinolduvirdimRabbenvefirlena
144

138
Senver:f.Medheden,ven
Oradansenaverlikederekuryanhuzuripadsahiyegeldi.ZeminibusederekPadi
ahm, sa Nebi sana selam etti diye akaya baslad. Bir kise aka ihsan olunup
yetmiakailesipahiyazld.SonraKrm'daSelametGirayHan'agidporadamer
humoldu.Rahmetliyarigaarisadkmzidi.Rahmetullahialeyh(Evliyaelebi)
139
Ehlituyan:AllahTel'yaisyaneden,azgnvesapknkiiler.
140
Bhaber:Habersiz
141
Mesel: Bir umumi kaideye dellet eden mehur sz. Ata sz. bretli ve kk
hikye.Dokunaklvemnalsz.Benzer.Misil.Delil.Hccet.
142
EyRabbimiz!senbizimmevlamzsn,Ylhikrmet
143
Rabbena, dediler,
nefsilerimize zulmettik, eer sen bize mafiret etmez, merhamet buyurmazsan
pheyokkihusrnadenlerdenoluruz(Araf,23)
144
Rabbimiz! Bizi, inkar
edenlerle deneme; bizi bala, dorusu Sen, gl olan, Hakim olansn.
(Mmtehine,5)

YaMcbessilin
145
AllahkerimdirYaHabib
nksensinherdevaszmklehzet
146
tabib
nmidimolduvaslnRabbenailenasip
mrisegayetvefasznefsimisehilekr
Vechivardrhuefgneylesemleylnehar
Busebebtenaklufikrimolducmletrmar
147
nkyadm
148
zerreceyokAzbiyacrmmseok
BanaHakktanolaimdadss
149
vermezkaraak
Dmmbirderdeonunhaddipayanyok

145
Mcib: cabet eden. Cevap veren. Sebeb kabul eden. stenileni kabul eden,
duyacevapveren(AllahTel)
Sail(E):(Sual.den)Dilenci.Fakir.Soran.steyen.Akan,seyelaneden
146
Haza:Bu.u.O.Gr:aretzamiri
147
Tarmar:f.Dank,karmakark,perian
148
nkyad:Boyuneme.Mutiolma.Teslimolma.taatetme.mtisal
149
Iss/s/isi(t):Sahip
52
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,
Kandedirilmiylehikmetbilancnndadr.
Zlmeticehlibraksenistenrihikmeti,
Cennetinzevkindilersencmleirfnndadr.
Sretabuharmanlemdesenbirdnesin,
Mnayzndenekimvarcmleharmnndadr.
Zhirahkmeflkinvelmahkmusun,
Btnygnfeleklercmlefermnndadr.
Aleleevknzikrihemsvrolnefsine,
Kapagrtevhidtopununkmeydnndadr.
Saykalurmirtkalbetarayabakmako,
Sensanabakcmlelemhalkdivnndadr.
BilkivechiHakkamirttrznbirhogzet,
Menarefsrrndakimadenseninknndadr.
KntkenzenremzinibuldunsasenMsry,
Klleyevminhyuanlakimseninnndadr.
Herneredecehaletilekaranlkbykylannefsindedir,
Herneredeilmiylehikmetbilonucnndadr.
Nefsinylanileanlmasnefsikklemekiindeilondakikuvvetibeyan
iindir.Nefsinkudretininanlalmasiinbuekildeifadeedilmitir.
[Ylanndinlertarihindekiroliseoldukafarklmahiyettedir.Nitekim
olumsuzluklarn kayna ylan, Cennet'in ortasndaki bilgi ykl aataki
meyvelerinyenmesiyasakedilmesineramen,Havva'ykandrm;Havva
da dem aleyhisselm, "bunda kt bir ey olmadna inandrarak ya
sakmeyveleriyemilerdir.
MsrKralFiravunuAllahTel'danbakatanrolmadnainandrmak
istediinde,onu"sihirbazolaraknitelendirip,lkeninennlsihirbazla
rylayarmas"istenir.BeklenengngeldiindeHz.Musaaleyhisselmn,
ss,ylanklnagirerekbtnhileleriyutar.Taber'ninrivayetettiibir
hadisegrede,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemcinlerieayrrve
birksmnylanolaraknitelendirir.AyrcaHz.Osmanradiyallhuanhnve
Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin kllarnn kabzasnn ylan

eklinde olduu bilinmektedir. Hz. Cafer'i Haydar'n klcnda da grlen
bu "ylanl ba" motifi, Hz. Muhammed'in kullanmas sebebiyle snnet
saylmtr.
slm dnyasnda dervilerin ellerinde bir "mucize simgesi" haline
gelmitir. Ylan Orta Asya Trkleri tarafndan saadet sembol olarak te
lkki edilmi; On iki hayvanl Trk Takviminde de yerini almtr. in,
Uygur Trklerinin kinata has grlerini izah eden ve Seluklularda da
rastlanan ylan motifinin eitli yaplarmzdaki varl ise, herkese bilin
mektedir. Yurdumuzdaki ylanl maara ve ylanl kuyularn varl yann
da,stnesylenenataszvedeyimlerinbolluuyladagzearpan"y
lan", halk hekimliinde pek ok hastaln tedavisinde halen kullanlmak
tadr.
"Ylan"ileilgilibilgilerin,ilkelveeskikltrlerdengnmzekadargeli
i ise insan zihniyetini, ona bal olarak da totemistik
150
ve animistik
151
dnemlerdenHz.Musa,Davutvesa(aleyhimsselm)rasllerleslmiyetin,
yani bugne doru uzanan izginin tekmln gstermesi bakmndan,
bykbirnemihaizdir.]
152
Cehaletinkaranlnbraksenistehikmetinnrunu,
Cennetzevkinidilersencmleirfnndadr
Sretabulemharmanndasenbirtanesin,
Mnayzndenekimvarhepsiharmnndadr.

150
Totem:Bireyinyadabirgrubuneskialardaboygstermeyebaladkendini
koruduuna inanlan; mistik, bysel duygularla bal bulunduu hayvan, eya,
herhangibirmaddevegrlmeyeneduyulaninan.
151
Animizm: Psikolojikolaylarda olduu gibi hayatla ilgili olaylar da dnen bir
ruhun ynettiine inanan sistem (Stahl doktrini).Stahl'n animizmi hem mekanizme
hemdevitalizmekardr;mekanizm,hayatolaylarnyalnzfizikkimyaolgularndan
ibaretsayar;vitalizmisehayatolaylarnyarmaddiyarmaneviolan,hemfizikkimya
olaylarndanhemdednenruhtanayrbirhayatilkesiyleaklar.uurvebitkisel
hayat gibi iki ayr ilkeyi varsayan vitalistlerin ifte dinamizminin (dodinamizm)
aksine animistler hem hayatla ilgili olaylar hem de psikolojik olaylar tek bir sebe
be,dnenveyaakllbirruhabalarlar.(Canlclk)
152
KSE,Nerin;SeyflmlkHikyeleriVeocuksuzluk;turkoloji.cu.edu.tr

bnlArabkaddesellhsrrahulazizinsanveinsanlembenzerli
i hususundaki grlerini dier birok eserinin yan sra zellikle Et
Tedbrtllhiyye f Islh Memleketilnsniyye de etraflca ortaya ko
yar ve lemi ekber diye isimlendirdii kintta, dier bir ifadeyle
makrokozmozda bulunan btn unsur ve zelliklerin lemi
insnde,ynimikrokozmozdabulunduunusyler.
153
bnlArabTedbrtdainsanlembenzerliihususundakigrlerini
etraflcaortayakoyarkenlemdesrekligelieneylerekarlkinsandaki
kl ve trna, tuzlu, tatl, ac ve kokmu suya mukabil insann gzlerinde
tuzlu, burun deliklerinde kokmu, kulaklarnda ac ve aznda ise tatl su
vardr,demektedir.
154
Yine,Tedbrtdaruhvenefsilegneveayarasndakisfatbenzerlii
vetekbliyetihususundasylediklerikaydadeerdir:
Mesel;gneeveayabakarsn,gneiinsannruhuna,ayda
nefsinebenzetirsin.nknefsinhemmkemmellikvehemdeeksiklik
ynvardr. Mkemmelliiaklveilim, eksikliiisecehaletve ehvetile
dir.Ruhisemkemmelvesrekliaydnlktr.Ayiseaslndasreklignee
mukabilolupondan srekliaydnlanr.Fakatyeryz ikisiarasna girme
sinden dolay ayn aydnln eksiltir. Ay tutulmas esnasnda ise bu ek
silmehatsafhayaulamtr.nkyeryzlemlerinenaasdr.
155
Grld gibi burada insan ile kint arasnda olduka ince bir ben
zetme yaplmtr. Bu benzetmede Ruh, mkemmelliine ve srekli ay
dnlna iret etmek iin gnee benzetilmi, nefs ise aydnlk ve m
kemmelliin yansraeksikliivekaranldakendisindebarndrdiin
aya benzetilmi. Eer nefs, srekli aydnlk olan ruha ynelirse onun
ndan istifadeyle mkemmellik derecesine ular. Eer karanlk olan
madd leme, madd haz ve lezzetlere ynelirse eksik olan yn ortaya
karvekemlinigerekletiremez.
156
lemileinsanarasndakibenzerliiifadeedenbuekildekibirokifa
desiilebirliktebnlArab,bubenzerlikvetekbliyetinheryndenbir
ayniyet olmadn Fthtda vurgular ve insann kuatc olan bu yn
n,bnyesindeherbirmahlkttanbirvehebarndrmasylaaklar.Sz
gelimi insanda semdan, arzdan, ardan ya da ansr erbaadan bir
yn vardr. Bir ynden semya, bir ynden yere, bir ynden ate, hava,
su ya da topraa benzer. Yoksa bu kuatc ynne binaen insan;

153
(AKMAKLIOLU,72006)
154
bnlArab, Tedbrt , s. 108 ve devam, ayrca bkz., s. 123 ve devam, s. 132,
138,178,185189,194,210213.(AKMAKLIOLU,2005),s.203
155
bnlArab,Tedbrt,s.110,111.
156
(AKMAKLIOLU,72006)

semdr, arzdr vs. denilemez. Zr nih tahlilde o da mahlkt cinsin
dendir.
157
Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhlEkberin

vcdvevahdettasavvurunadayanmaktadr.
Vcd,aslvemahiyettibrylatekolupmakamvemertebetibryla
farklgrnmlereshipolduuiin,leminfarklherbirmertebesiara
sndakihakikattekiteklikvebunabalolanbenzerlikveparalellik;insan,
hayvanyadabtnylekintaaitsfatlarnbirbiriyerinekullanlmasna
imknsalar.
158
Muhyiddinibn'lArabikaddesellhsrrahulazizinsanlemben
zerliihususundakiEtTedbrtllhiyyefIslhMemleketilnsniyye
dekigrlerinematikzmuekildedir.

157
bnlArab,Ftht(tahk.),c.III,s.328.
158
(AKMAKLIOLU,72006)
Bu ema ile lem ve insanda bulunan hayat mcadelesi ve benzerlik

ilevcdvevahdetgrtekraraklanmolmaktadr.tebnl
Arabnin bu ekilde tasvir ettii insan lkesinde srekli bir sava vuku
bulmaktadr.
emada anlatlmak istenen manaya gre bu lkenin kudretli
hkmdrnn karsnda ona muhalefet edebilme gcne sahip bir d
manvardr.Dahasbudmanhkmdrneinektrvebtngcy
lehalifeninbudeerlieinemeyletmekte,onungnlnalmakiintrl
trl hlelere bavurmakta ve ona en deerli haznelerini sunmaktadr.
Hkmdr bundan habersiz olmakla birlikte vezri/ akl bu durumun far

kndadr. Akl belki halifenin haberi olmadan bu kuvvetli komutan/hev
isteklerindenvazgeerdiyedurumuhkmdardangizlervedurumuken
di idare etmeye alr. Bu durumda lkenin ynetimi vezr/akln elinde
dir. Hkmdrn deerli ei/insn nefis ise iki amansz gcn, akl ile
hevnn otoritesi altnda kalmtr. Her iki otorite de ona srekli seslen
mektedir. Bu sebeple o, ayette (sr, 20) ifade edildii zere, hem
fcrun hem de takvnn mahallidir. ehvetin de etkisiyle hevya cevap
verirse aslndan uzaklar, deiir (tayr), fcr hasl olur ve ktl
emreden (emre) nefis diye isimlendirilir. Vezr/akla cevap vererek kud
retli eine ynelirse temizlik, saflk, takv hasl olur ve huzura ermi
(mutmainne)nefisdiyeisimlendirilir.
159
Bu pasajlarn devamnda bnl Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir

dmanla kar karya olup etn bir savaa mruz kalmasn ve bundan
kendisinin habersiz oluunun sebebini aklar: Keml zere yaratlan h
kmdarnacziyetiniidraketmesivemutlakgvekuvvetsahibiRabbikar
sndakifakirlikvezilletininfarknavarmas,birlkeyesultanolmaklabirlikte
kulluunu/kleliini ikrr etmesi. Ruh/sultan arr kendi ei/nefis ona
icbet etmez. te bu acziyet zere ruh kulluunu ikrr ederek Rabbine
mncaattabulunur.Zrasreklinmet,ihsan,kolaylkvehayrlarierisinde
mr sren kendi mertebesinin ve acziyetinin farkna varamaz.. Ancak zor
lukla imtihn edilirse kendi mertebesini ve kendisine sonsuz ihsanda bulu
nanEfendisininkadrinibilir.
160
Velizhirdeyldzlarnhkmndemahkmsun,
Btndyvegnfeleklerhepsifermnndadr.
Aleleevkn
161
zikrihemsvrolnefsine,
Elealzikirdeneinihemdenefsinebin,
Tevhidtopunututmayabak,nkmeydnndadr.
Kk cihattan byk cihada dnm bulunuyoruz szne karlk

159
bnlArab,Tedbrt,s134,135.(AKMAKLIOLU,72006)
160
bnlArab,Tedbrt,s.135,136.(AKMAKLIOLU,72006)
161
evgn:f.Ciritoyunlarndaatllarnbirbirlerineattklardenek.*Baston,ucu
eridenek.
byk cihadn ne olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir

buyurdu.
162
Mevlnakaddesellhsrrahulazizdebuyurduki;
Onunyzndenbugzeldnyasanadargeliyor.OnunyzndenAllah
Tel ile de savayorsun, halkla da. Nefsini ldrrsen zr serdetmeden
kurtulursun,lkedehibirdmannolmaz
163
Cilaaletinikalbaynasndaryabakmabrak,
Sensanabakbtnlemhalkdivnndadr.
Benlikten geersen yzlerce rahmet grrsn. Kendine gelince de bin

lerce zahmet ekersin. Hep Firavun gibi sakaln tarayp durma. Bir ey
taramakistiyorsanbynayaraacakbirtarakbulmayabak.
164
HogzetvebilkiznHakkyzneaynadr,
Menarefsrrndakimadenseniniindekiocaktadr.
AYNA
Farsa bir kelime olan yne, karsndaki ekli ve renkleri aksettiren
maden levha veya arkas srl dz cam olan sslenme eyasnn addr.
Arapas mirt, Trkesi ayna ve gzgdr. yne ve dier karlklar,
meczen,bir nesneyiveya birhaliaksettirenvegz nnde canlandran
ey,kavramvehalmanasnadakullanlmtr.
Tasavvuf iirinde, tecell, varlk, gibi tasavvuf kavramlar, derviin ha
letiruhiyesi,hayal,heyecan,hayretgibiduygular,yanisoyutkavramlar
olan hal ve durumlar, somut unsurlarla birletirilmi; soyut kavramlar
somuteyalarilebiimlendirilerekzihindecanlandrlmtr.Byleceayna
da baz kavram ve unsurlarn sembol olmutur. Sadece iirde deil, ta
savvufun nazariyatnda da vahdeti vcd, eyann ve insann mahiyeti,
yaratlvetecellgibikavramlarizahedilirkenaynasembolkullanlm
tr.

162
Suyt. CmiusSagr. II/253: bn. Hacer. bn. Aliyenin sz olarak rivayet eder
ken. Irk ve Beyhak zayf bir senedle Cabirden rivayet etmilerdir.; bkz. Aclun.
I/424.425
163
Mesnevi,C.II.b.784785.
164
MevlnRubailer,ev.NuriGenosman,M.E.B.Yay.,stanbul.1974,C.II,s.306.
R.1477.

Mistisizmin zn ifade etmeye en uygunu ve ayn zamanda teme
linde irfn (gnostik) veya akl zellie sahip olan ayna simgesidir. Ayna
manevitefekkrnendolayszsimgesidir;nkzneninvenesneninbir
liinitemsileder.
Tasavvuf iirde ayna tecellghtr. Sevgilinin grnd, kendini
gsterdii yerdir. Tm lem, lemdeki eyann, yaratlmn her biri, in
san,insankmil,mmin,insanngnl,kalbiAllahTelnnmazhardr;
grnd yerdir; yani aynadr. Ayna btn bunlarn benzetilenidir;
semboldr.
Anlam okluu bir simgenin zndedir ve aklc (rasyonel) tanmla
malardan stn olduu yn budur. nk aklc tanmlama bir kavram
aklcbalantlarnagredzenlerkenaynzamandaonubellibirdzeyle
snrlarken,simgenitelikveaklndanzerrekadarkaybetmedenyuka
rya(stdzeylere)akkalr.Hepsindente,simgeakltesigereklik
lerinanahtardr.
165
Aynasimgeciliininbukadaraklaycolmasnnnedeni,aynannbir
anlamda simgenin simgesi olmasdr. Aslnda simgecilik en iyi, salt kav
ramsal terimlerle tamamyla ifade edilemeyen fikirlerin veya prototiple
rin grnen yansmas olarak tanmlanabilir. Tasavvuf inannda, lem
tecellilemeydanagelmitir.Mutlakvegerekgzellie,iyilie,kudrete,
ululuasahipolanAllahTelkendinigrmekvegstermekistemi,bu
ak zt ile cihan yaratmtr. nsan nasl kendini grmek iin aynaya
bakarsa,AllahTeldakendigzelliinigrmekvegstermekiin,ay
nadurumunda,lemimeydanagetirmitir.
lem,AllahTelnnkendinigsterdiiaynadr.ylebiraynakiiin
de lem var, her ey var, ama bu varlk yokluktan ibaret, sadece bir g
rnt; gerek gibi grnyor, fakat gereklii yok. Allah Teldan baka
mevcutyoktur.TekvegerekvarlkAllahtr.Kinattagrdmzvevar
zannettiimiz eyann, aynadaki grntnn bir cisminin bulunmamas
gibi,gerekvekendinemahsusbirvarlyoktur;AllahTelnnbirere
kilde grntsnden ibarettir. Allah Tel lemde isim ve sfatlaryla
tecell etmitir. sim ve sfatlarn lemde belirtmi, gstermitir. Vahdet
(birlik),kesret(okluk) halinde belirmitir.AllahTelnnisimve sfatla
ryla onlarn ztlar lem aynasnda birlikte grnrler. Her ey zddyla
belli olur. irkin olmadan gzel; yokluk olmadan varlk; alk hissi, yeme
ihtiyacolmadanrzkvericilik;affedilecekgnahkr olmadanrahmedici
lik; verilecek muhtalar olmadan cmertlik kavramlarnn belirmesi
mmkn deildir. Birincileri kesretin, ikincileri vahdetin sfatlardr. Vah

165
(Burckhard, Titus, 1997, Akln Aynas (Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine Dene
meler),trc.VolkanErsoy,nsanYay.stanbul.127)
detkesretimeydanagetirir;kesretvahdetigsterir,bellieder;karlkl
aynalardr, birbirini aksettirirler. Bu nesneler leminin okluk, ztlk ve
elimeler eklinde belirmesi, vahdetin kavranmas ve anlalmasn sa
lamaktadr.BudurumaHz.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz, Mesne
videbiraynatemsiliylernekverir.
Birisinin,Hz.Yusufuziyaretegiderkenona,hediyeolarakaynagtr
dveSeningzelliinelaykbireybulamadm;aynayabakpkendi
gzelliini grdke beni de hatrlarsn dedii anlatldktan sonra
Mevlnunlarsylyor.
Varlnaynasnedir?Yokluk.
Varlk yoklukta grlebilir; zenginler yoksula cmertlikte bulunabilir
ler. Bir yerde yokluk, noksan var m, oras, btn sanatlarn hnerlerin
aynasdr.
Elbisebiilmidikilmiolursaterzininhnerinaslgrnr?
Marangoz aalar yontup birletirmeli ki bir i yapm olsun. Bakrn
horluu,bayalmeydandaolmazsakimyanaslgrnr?
Noksanlar olgunluun aynasdr; o horluk stnln, ululuun ayna
sdr. Gerekten de zdd meydana karan onun zdd olan eydir. Kendi
noksanngrenolgunlamayaonatlakoar.
166
Mesnevide,temiz,saf,parlakaynanngereiaksettirdiine,hereyi,
gzeliirkini, iyiyikty, noksanolgunu, olduu gibi gsterdiine dair
bakahikyelerdevardr.Bunlardanikisiyledir.
Gzeliirkinletirebilirmiyim?
Rab deilim ya; irkine de bir aynaym ben, gzele de. Hintli, bu,
adam kara yzl gsteriyor diye dertlere dt de aynay krd. Ayna
dediki:Subenimdeil,benimyzmcilalayanakabahatbul.
167
Dte irkin eyler gryor, onlardan rkp kayordun; oysa ki

grdklerinseninhalindi,seninyaptklarnd.
Hani kendi yzn aynada irkin grp aynaya tkren zenci gibi.
Sendemiti,nedeirkinmisin,laynbudurancak.
Ayna da, a kr aalk kii demiti, bende grdn irkinlik senin
irkinliin.
Sen kendi irkin yzn kirletmektesin; bu pislik bana bulamaz;
nkapaydnmben
168
Hertarafaynadanyaplmbirevebenzeyenbulemdemisafir,yani

166
(Glpnarl, Abdulbaki, 1989, Mesnevi ve erhi, Kltr Bakanl Yay. Anka
ra.,c.I:533535)
167
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.II:
386)
168
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.I:
551)

bu aynada geici bir grnt olan insan, hangi yne baksa sevgilinin, Al
lahn tecelllerini grecektir. Sevgilinin gzelliini btn ynleriyle gr
menin zevki kiiyi hayrete drr; ondan baka bir ey gremez ve ko
nuamaz.
Tasavvufiirdeaynatecellghdr.
Allah Telnn delili olduu dnlen her ey, ayna sembolyle
gsterilmitir.AllahTelnngrndyerler:
a)lem,halk,AllahTelnntecellsiylemeydanagelmi;AllahTe
l,lemdeisimvesfatlarylakendinigstermitir.Okendiisimvesfatla
rnn bilinmesi iin ztlarn da halk etmi; teklik, okluk halinde belirmi
tir.oklukbirlii,yoklukvarliareteder.
b)AllahTelnngrnd,kendinigsterdiibiraynadainsanve
insankmildir.nsanAllahTelnnhalifesidir.AllahTel,zat,sfatve
fiilleriyleenmkemmelekliyleinsandatecellietmitir.Dolaysylainsan
Allah Tely gsteren en mkemmel aynadr. Allah demi kendi sure
tinde yaratt hadisi de bunu anlatr. lemde bulunan her eyin insanda
bir rnei vardr. Allah Tel kendisinde bulunan btn isimlerden bir
paydainsanavermitir.O,isimleriniinsandagstererekinsanvastasyla
lemde grnmtr. Yani toptan lem, Allah Telnn isim ve sfatlar
nn tm olduu gibi, insan da kinatn bir kk nshas olarak Allahn
btn isim ve sfatlarnn yeknudur. nsan lemi ekberdir; lemin z
ve lemlerin gz bebeidir. nsan ezelde, lemi ervahta Allah Tel ile
bir ve beraber iken, bedeni yaratldnda vahdetten ayrlp, kesrete
dmtr.Yenidenakilevecdilebedeninden,kesrettenkurtulupvah
deteerebilir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz en st derecede in
san kmildir. Hz. dem aleyhisselmdan balayarak btn nebiler de
insankmildirler.
c)Aynasembolyleifadeedilenbirkavramdammindir.Mmins
zyleinananinsanveinsankmilkastedilir.Aynzamandammin,Allah
Telnn ismidir de. M'min m'minin aynasdr
169
hadisi tasavvufi
dnceye uyarlanm ve Yrn ynesi dildir dilin ynesi yr msranda
gnlileAllahTelnnmukabilaynaolduklarhayalineulalm;byle
ceaynaAllahTelnnsembololmutur.
Mrit aynadr. Bu aynadan mritlerinin gnlne nur yansr. Mri
din gnl aynadr; o ayna da mritten gelen feyzi grnt gibi iine

169
TaberniveBezzrEnesten:EbuDavuddaEbuHureyredennakletmilerdir.Eb
Dvd, Edeb (35), 57, hd. no: 4918. Hadisin dier rivayetleri iin bak: Tirmizi,
Birr:18. Cmius Sagr, 4, 338. Durer, 155.bniMbarekHasanBasrininsz
olduunusyler;bkz.Acluni.II/294
alr. Mmin mminin mridi olarak da dnlmtr. Mminlerin

gnllerikarlklaynadr;birbirlerineirat,feyizvelahsraksettirirler.
d)Allahngrndengeniaynagnldr.GnlAllahTelnn
evidir. Allah Tel mminin, insan kmilin gnlnde tecell eder. Byle
birgnlbtnlemlerikapsayanbiraklasahiptir.
Gnlinsandryahutinsangnldr.nsan,insankmil,mmin,g
nl birbiriyle ok ilgili, zaman zaman biri dierinin yerine geen kavram
lardr.
Tasavvuf hayatn merkezi kalptir. duyulara bal btn faaliyetler
gnlde meydana gelir. Gnl, tasavvuf bilginin, marifet ve irfann kay
na;keifveilhamnmeydanageldiiyerdir.Kalptecellaynasdr.Allah
Tel isim ve sfatlaryla gnlde tecell eder. lemlere smayan Allah
Tel, insann gnlne smtr. Byle olunca da insann gnl lemlere
smaz. Gnl ak ile ak strab ile saflatrlan bir aynadr. Allah Tel
bu aynada tecell ederse, gayb leminin, Cebrailin dahi bilmedii srlar
gnldebelirir.
170
Msrsen,Kntkenzenremzinibuldunsa
Zamankonusu,felsefenintartmalbirokkonusuyladorudanyada
dolayl ilikili olmas sebebiyle, filozoflarn uzun ve derin tartmalarna
neden olmutur. Bunun nedeni ise zamann var olup olmadnn varlk
doktriniyle, harekete bal olup olmadnn hareket teziyle, anlardan
meydanagelipgelmediininatomculukla,ezeliolupolmadnnyaratma
doktriniyle ve kozmolojiyle ok sk iliki ierisinde olmasndan kaynak
lanmaktadr.
171
SadrettinKonevikaddesellhsrrahlazzFatihaTefsirindediyorki:
Gnlerin,devirlerinasl,merkeziveruhuCenabHakk'nO,heran
baka bir andadr.
172
Szyle iaret buyurduu (An) gndr. Bl
nemeyentekzamandanibaretolanAn'aitibaret.nko,gerekvarlk
tr,Rahmaninefestir,Amagaybdir.Ondanbakas,istermaziisteristik
balfarzedilsin,yoktur.VarlnAn'vardr.Birtekanvardr.MutlakAma

170
(GLER,2004)
171
(LGER, 2007), s. 218; Hasan Akkanat, Kad Siraceddin elUrmev ve Metliul
Envr Tahkik, eviri, ncelemeBaslmam doktora tezi Ankara 2006 C. III, s.202
203
172
Rahman,29

mertebesindenRahmani nefeseMutlakAndomutur.Ansrrylanefes,
btn olulara ve zamanlara yaylmtr. Devrin, tabii okluk hkmleri
vardr. An'dan dakikalar meydana gelir. An genileyince gn adn alr.
Gn genileyince haftalar, aylar, seneler ve devirler doar. O halde An
zerine eklenen her ey zaiddir. Hakiki varlk, zamann sari, klli burlar
ve mertebeleri hep Allah Tel'ya aid olan bu An'dan ibaret kalr ki O,
her an bir andadr ayetiyle buna iaret edilmitir. te Kudsi Hadiste
Zat'nisimlerindenolanDehr'imeydanagetirenzamannhakikatibudur;
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.
demoludehresver.Hlbukibendehr(inyaratany)m.Geceve
gndzbenimelimdedir
173
Kamil, lim, fazl, mteehhir limlerin hatemi, ariflerin feneri, eyhi

mizFususerhindeylediyor:
Mtekellimlere gre zaman kendisiyle baka bir mteceddidin l
ld bir mteceddidden ibarettir. Yani ne zaman sorusunun ceva
bnda bir olay baka bir olayla kyaslamaktr. Mukarenet (kyaslamak),
izafi bir eydir. Birbiriyle karlatrlan iki mteceddidin (tazelenen ola
yn)birdurumunabaldr.
Filozoflara gre zaman Atlas Feleinin hareketinden ibarettir. Bize
gre Atlas Felei, Artr. Demek ki filozoflara gre zaman, mevhum bir
sredir.Bunubykfeleinhareketlerimeydanagetirir.Gne,devrinin
kemalindebiralamettir.Enyksekkuatcfelein,birdevresigndr.
Muhakkiklerden baz eyhlere gre zaman Allah Tel'nn isimle
rindenbiriolanAnDaimingrnndenibarettir.NitekimHadiste:
Zamana smeyiniz, zaman (dehr) yce Allah Tel'dr. denilmitir.
yleki:
[Zamann varl yoktur, nk gelecek henz gelmemitir, gemiin

artk varl kalmamtr, imdiki zaman da ortalkta deildir. Oysa bizler
zamandan sanki varm gibi sz ederiz: Gelecekteki eylerin ileride ola
caklarn, gemiteki eylerin eskiden var olduklarn, imdiki eylerin ise
gemekte olduklarn syleriz. Gemek bile bir hi deildir. Var olmama
savna direnii geici olarak destekleyenin, dilin kullanm olduunu gr
mekdedikkatedeerbirzelliktir.Zamandanszediyoruz,hemdeakla
yatkn bir biimde sz ediyoruz; bu da zamann varl konusundaki bir
savatemeloluturur:"Zamandanszedince,onuanlyoruzkesinlikle;bir
bakasnn ondan sz ettiini duyunca da yine anlyoruz" (Augustinus,
TRAFLAR24,17
6
).
"Nedirgerektenzaman?Eerhikimsebanasormazsaneolduunu

173
Mslim.Elfz.5;bn.Hanbel.II/237.272
biliyorum; ama bir soran olur da aklamaya kalkarsam, bilmiyorum"

(Augustinus,TRAFLAR14,17).Byleceontolojikparadoks,diliyalnzcao
kukucu kantla kar karya getirmekle kalmaz, dili de kendi kendisiyle
kart duruma sokar: "gemi olmak", "birdenbire meydana gelmek",
"olmak" gibi fiilerin olumluluu, "... artk yok", "... henz olmam", "...
hep ... deil" gibi belirtelerin olumsuzluuyla nasl badatrlabilir? De
mek kisorununsnrlarbellidir: "Eer gemiartk yoksa,gelecekhenz
olmamsa,imdidehepimdideilse,budurumdazamannaslvarola
bilirki?
Bubalangparadoksustndedistentiotema'snndoacaanapa
radoksykselir.Olmayanbireynaslllebilir?lmeparadoksudo
rudan doruya zamann var olma ve var olmama paradoksu tarafndan
retilmitir.Buradadadilgreceolarakgvenilirbirrehberdir.Uzunza
manveksazamandiyoruz,birbiimdeuzunluugzlemliyorvelmler
yapyoruz(bkz.TRAFLAR15,19'daruhunkendikendineseslenii:"Sana
zamann yava ve ar ilerleyiini alglama ve lme yetenei verilmitir.
Ne yant vereceksin bana?"). stelik yalnzca gemi ve gelecekle ilgili
olarak uzun ya da ksa olduklarn syleyebiliriz. Aporinin "zm"n
nealmakiinylediyebiliriz:nsanlargeleceinksaldn,gemiinise
uzadndilegetirirler.Amadil,lmeiinidorulamaklasnrlarkendini;
naslolduunaise,yineyantveremez;"nasloluyorda...","hangisfatla"
(sedquopacto,15,18)diyesoraryalnzca.]
174
BuanlatilezamannAllahTelileaklanmasnedeninebirazktutul
du.
Zamann iki ucu birer andr.
175
An ise iki zaman arasnda bilkuvve
176
bulunurveancakvehimitasavvurlaidrakedilebilir.Zamanmeydanage
tirenhareketdairevidir.
bnlArabAllahTel'nnmutlakzaman(Dehr)olarakisimlendirebi
leceini, Ancak buradan bilinen zamann dnlemeyeceini de syle
mektedir.
177
Hz.Alikerremllhvechebirduasnda:
Ya Dehre Daim: Ey Dehri Daim demitir. Ani daim ilahi Hazretin

174
(PaulRICUR,2007),s.33
175
bniSina,arat,s.149;
176
Bilkuvve:dahafiiliytagememi,kbiliyetvepotansiyelhalinde;fiilmertebesi
nevarmadan,niyetolarak.
177
(KEKLK,1980)s.389

(mertebenin) imdad (yardm, yaylmas) dr. An'da ezel ebede girer ve
tececdd eder. Bu an, zamann asl, batn ve ruhudur. Zamann btn
anlar, dereceleri, dakikalar bu ruhun bedeni durumundadr. Nasl ruh
bedeninbtnuzuvlarnagirerse,daimi,mcerredAndaylebtnza
manlarasirayeteder.Buan,daimahalizeredir.Asldeimez.Zamanla
rn, ANi Daime nisbeti, Klln, czlerine nisbeti gibidir. Soyutluu cihe
tindenANi Daim,indiyyetmertebesineizafeedilir.YaniAnandedenir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz Rabbn indinde sabah
akam yoktur sz gibi. Buradaki zaman ANi Daim gndr ki Cenab
Hakk'nuszylebunaiaretedilmitir:O,heranbakabirandadr.
Artksenanla.Allahdahaiyibilir.
Bil ki: Zamann hakikati, kinattaki hakikatlerin en bydr. Buna
ilahifilozofaHAKKATLERNHAKKAT,hereyiiinealanilahi,klliheyu
la denilir. Bundan kinatta bulunan A'yani Sabite (ideler) nin
kabilityelerine gre asrlar, devirler, tavrlar meydana gelir. Her lemin
bir an, an, gn vardr. ehadet (dnya) ehlinin kesif bir gn vardr.
Dar,skkbirmeknvardr.Aynyerdeikicisimbirandaberaberbulu
namaz.Birdelatifbir zamanvebununlatifbirmeknvardr. Oradaiz
diham ve skklk, darlk yoktur. Onun, kesif zamann hkmlerinden
tamamenayrhkmlerivardr.OzamandaTayy(birandabiryerdendi
erbiryeregitmek),Kabz(darlk),bast(almak,genilemek)vardr.Yani
oradaaynandabtnzdeylerberaberbulunabilir.
Bil ki: Zamann mertebeleri olduu gibi meknn da mertebeleri var
dr. Bunlardan kimi kesif, kimi daha kesiftir. Kimi latif, kimi daha latifdir.
Zamannbirdeberzahiyyet(ara)mertebesivardrkicinlerinveeytanla
rnvebazruhlarnmertebesidir.Soyut(ruhlarn),manalarnvetecellile
rinsoyutbirgnvardr.tebugn,EN'nmazharolanAN'dr.Birde
mtehayyiz (yer kaplayan cisim) lere mahsus mukayyed gn vardr. De
mek zaman, soyutla soyut; mtehayyiz (yer kaplayan, mrekkep) le
mtehayyizdir.Soyutgn, ruhlara,mtehayyizgncisimleremahsustur.
Kime zamann srr alrsa, Kuran Kerim'in ruhu alm olur. Ve o zat,
KulleyavminHuvefien:O,heranbakabirandr.ayetininsrrna
erer.
Ezeli ve zaman anlamakta filozoflarn ayaklar kaymtr da bilgileri
olmadndan ve er'i burhanlara eremediklerinden lemin kdemine
(ezeliliine) hkmetmilerdir. Zamann hakikatleri hakknda daha fazla
tafsilat almak istiyen, eyhi Ekber'in (Kitabu'en, Kitabu'lEzel ve
Kitabu'dDurrati'lBayza')snokumaldr.Ariflerkatndazamanvemekn
bilgisi,bilgilerinenyksekveparlaklarndandr.Zamannvemeknnsr
rnavakfolankimseyeZatveSfatTevhidininsrralr.Bilvebunuyaa,
AllahTelbaaryaulatrcvefeyizvericidir.
Ben derim ki: eyhi Ekber kaddesellh srrahlazz Ftuhati

Mekkiyye'sinde zamana ayr bir bap ayrmtr. Elli dokuzuncu bap, buna
aittir. Orada mevcut, mukadder, mevhum zamanlar ve gnler hakknda
mtalaasnbeyanetmitir.Diyorki:
Gnler oktur. Kimi byk, kimi kktr. En k Zemeni Ferd
(tek zaman) dr. Bu, Kulle Yevmin Huve fi e'n: O, her an baka bir
endedr.ayetindeifadeedilmitir.ZemeniFerd'egndedenir.n
k EN onda meydana gelir. Bu, zamanlarn en k ve en incesidir.
Bynn bir snr yoktur. Bunlardan kimi elli bin yl, kimi ene ve
sonsuzlua varan bir senedir. Kk gn ile byk gn arasnda arac
gnler vardr ki bunlarn ba rfen (insanlarca) bilinen gndr. Bu gn
saatler ayrr. Saatler, derecelere, dereceler dakikalara ayrlr. Bylece
sonsuzagider.Busuretlezamantekgrlrkibununnennesonu,ne
ezeli, ne ebedi yoktur. Bu makam gren der ki: dem zamanndan bu
zamanakadargelenler,bizvekyametekadargelecekolanlarhepimizbi
ziz.Biz,sonrakilervencekileriz.Hattabudemaleyhisselmzaman,
buMuhammedsallallhaleyhivesellemzamandemeedeaar.n
knceliin vesonluunkalktngrr.Zamandeimez.Hepsibirtek
AN'danibarettir.Yinebuzat,uvelidir(dosttur),udmandr,buzehir
dir, u panzehirdir, bu karanlktr, u aydnlktr (nurdur) demee de a
ar.
Btnmeknlariindedurumayndr.Hslomakamdaisimlerinve
sfatlarn tekabl yoktur. nk o, Ama'dr. (Hakikatlerin hakikati) dir.
Ne stnde ne altnda heva yoktur. O, yer, gk yaratlmazdan nce yle
idi, imdi de yledir. Daima da yle olacaktr. Zamann deimesiyle AN
deimez.MeknlarndeimesiyledeMEKNdeimez.
178
Geometride,gerekteparalelizgilerolmadnbiliyoruz.nkme
knn kresel eimi nedeniyle, her izgi, bu izgiyi sonsuza doru uzatt
mztakdirde,birdaireyetamamlanr(RiemannGeometrisi).Byleceher
dz izgi gerekte bir daire yaynn kesitidir. Bu bilgiyi yukarda yer alan
zamaneksenineoturtursak,gemivegeleceinbirdaireyaparakbulu
tuunu grrz.Bununanlamudur:Bizlerdaimagemiimizedoruya
arz, dolaysyla gemiimiz geleceimiz tarafndan belirlenir. Bu model
zerinde nedensellik dncemizi kullanrsak, girite tartlan problem
aklk kazanacaktr: Nedensellik de ayn ekilde her noktada iki yne akar,
tpk zamann yapt gibi. Bu dnce allmadk gelebilir, ama balang
noktamzdan devaml uzaklatmz halde, dnya evresinde uarak tek
rarknoktamzaulamamzgereindendahazordeildir.
179

178
(ATE,1971)Ellidrdncsofra
179
(DAHLKE,2002),s.74
WernerHeisenbergylediyor:okkkzamanmeknalanlarnda
olduu gibi,temel paracklarndzenindedazamanvemekn garipbir
biimde kaybolur, yle ki, daha nce ve daha sonra kavramlar, ok k
kzamandilimlerindedoruolaraktanmlanamaz.Byklkarttnda,
zamanmeknnyapsndabirdeiiklikolmamasgerekir,amaokkk
zamanmeknalanlarndayaplandeneyler,belliolaylarn,nedenselsra
lamalarnnaksine,zamandatersineaktngsterebilir.
Heisenberg,birfizikiolarak,gzlemleriniakamadikkatlibirekilde
ifadeediyor.Oysabugzlemler,budnyadakitmbilgelertarafndanes
kidenberiretilenherdnyagrneuymaktadr.Temelparacklarn
gzlemlenmesi,zamanvemeknnsnrndabiralandammknolabilir.
Burasmaddenindoumyeridir.Heisenberg'indediigibi,buradaza
manvemeknkaybolmaktadr.Ancakmaddenindahabykvedahakaba
yaplarnadorugirdike,dahancevedahasonra,gittikenetleir.
Tersynedorugidersek,ZamanveMekn,nceveSonraarasndakinet
ayrmtamamenyokolur.tebuaamadabirlikvefarkszlnhkimoldu
u yere ulam oluruz. Burada ne zaman ne mekn kalr, burada
Sonsuz Burada ve imdi vardr. Bu, her eyi iine alan ve buna ra
menHilikolannoktadr.
180
Kinattagemivegeleceinbirliktevarolduuhipotezininesre
biliriz.tebunoktada,usorularortayakabilir:
Gemivegelecekbirliktevarsa,imdikizamanvarmdr?

180
(DAHLKE,2002),s.77
Gemi ve gelecek bir eksenin iki ularysa, imdiki zaman denilen

eyinereyekoymakgerektir?
Acaba imdiki zaman dediimiz ey, durmakszn deien, tek tek
anlardanmolumaktadr?
Acaba biz insanlarn zaman gerei; hep imdi, u anda yaad
mzksaksaanlardanmmeydanakyor?
Kuantum fiziine gre evet! Kuantum fizii ile tanmadan nce sor
duumuzbusorununkarln,bukuramdazamankavramyerinean
kavramkullanldngrerekalyoruz!
Kuantum Kuramna gre evrende sreksiz bir btnlk vardr ve her
nesnedierhernesneileanndaetkileir.
Demek ki ehli tasavvufun da srarla, imdinin zerine dikkatlerimizi
ekmekistemeklebizevermekistediklerimesajbuolmaldr!
Mevlnakaddesellhsrrahulaziz:
Yok, olann yolu, baka yoldur; nk akl banda olmak da baka
bir gnahtr. Akl banda olu, gemileri hatrlamaktan ileri gelir.
Gemiin de Allah Telya perdedir, gelecein de. Her ikisini de atee
vur.
181
Demekkibuncazamandr,gemivegelecekkonusundagereksizye
re zihnimizin oyunlar ile bouna m oyalanm olabiliriz! mer Hayyam
isediyorki:
Gemi,gelecee;suyunsuyabenzediikadarbenzer!
(Hepaynyollardantekrartekrargeiyorolmamz,busebeptenolma
sn?)
'imdiki an' iinde yaayan biz insanlar iin zaman, hem gemiten
hem de gelecekten etkilenen bir yapya sahiptir. Sadece tek ynl akan
bir zaman kavram, bizim iin sadece pratik nemi olan bir yaklamdan
ibarettir. Gerekte zaman, sreksiz anlardan olumaktadr. Her an kendi
iindebirbtndrvebiraniledieranarasndasreklibirilikininbu
lunmaszorunludeildir.Anadnverdiimizzamansresisonderecek
sa,adetasfrayaknolmaklabirliktetamamensfrdadeildir.Buokk
sasreKuantumkuramndakiPlancksabitiileorantlolupPlanckzaman
olarak tanmlanmtr. Tm evren bu Planck sreleri arasnda bir var ol
makta,biryokolmaktadr.
182

181
Mesnevi,c.I,b.2200
182
(ZDER,2006),s.153155
Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz yle demektedir: K

miller,tecellsitekraretmeksizinHakkndilediikullarnasreklitecell
ettiindeittifaketmilerdir.Hakk,isterbirkiiye,istersedebirdenfazla
kiiye tecell etsin, tecellsi tekrar etmez. ; Kmil keif, varlkta asla
tekrarolmadnifdeetmitir.
183
Hereybir"Nokta"datoplanm,
Zamanndevri,gnler,aylarveyllar...
EzelileEbedayndr;
s'nniniiiledeminyaratlaynandaolmutur.
184
Hlasa:NiyziMsrkuddisesrruhulazizzamankonusunda buyuruyor
ki:
Hadsi kudsde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin gizli haberle
rinden biri budur. Raslullah'tan Hz. ah Merdan ondan mm Caferi
Sdk aleyhisselm, ondan mam Ali Rza aleyhisselm, ondan mam
Msa Kzm aleyhisselm nakl ederler ki Allah Tel buyurmutur:
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehre
sver. Hlbuki ben dehr (in yaratany)m. Gece ve gndz benim elim

183
(DEMRL,2003),s.254
184
(eyhMahmdebster),b.154155
dedir
185
Ey benim azizim! Byle olunca mademki Hakka fena yoktur, zamana

dahi fena yoktur. Zira zamann fani olmasndan Hakkn fani olmas icap
edecei manas kar. (Burasn iyi anla) nk buras ayaklarn kayaca
birnoktadr.
186
TAHMSAZB
Sureisebulmesn
187
vechininanndadr
Hernevarlveesfelsrriznndadr
Suretimahergrrsncmleseyranndadr
Birbilirkolancanrahatilezilleti
Heriinbitezndenkutbaetmeminneti
DersinigelHakktanrenatbuzahirhcceti
Yrileyardrznsenbendedinbeyanasen
narabsrritinaklamestanesen
MazharNuriHdsneminepervanesen
lmedinseolmadnsenrahmetinmahrumusun
Allemelesmairenfnininkamusun
Kabritendenkoldunrahmetinmahrumusun
Geleriattankuantnkibar
188
olnefsine
Herneemreyleseaksinilevarolnefsine
ranasrkalasndahemkararolnefsine
Aleleevknzikrihemsvrolnefsine,

185
186
(NiyziMsr,2003),s.28
187
FatihaSuresi
188
Kibar:(ara.)ka.1.duygu,davranvehareketbakmndanince,zarif,nazik,ele
bi.2.bykcmert,asil,zengin.3.k,sekin.4.bykler,ulular.5.kibirli.

Sensivaderyasnaceyhun
189
gibiakmayko
Kimseyikimsedenalpkimseyekmayko
Kendiznidrakegelsenhemiliykmayko
eyhinizinbrakmaHakkizinbirhogzet
Dilberigrmekdilersenyznbirhogzet
Sylmehalt
190
kelmhersznbirhogzet
nsananahnkasemna
191
remzioldurehnma
192
Dilberincevrihakikatehlineaynvefa
ArifisensrrnnadanvermeAzbya

189
Ceyhun:(tr.)er.1.ortaasyadaAmuderya'yaarapvefarsllarnvermiolduu
ad.2.Tevrat'agrecennetin4nehrindenbiri.
190
Halt:1. Bir eyi baka bir eyle kartrma. 2 . Teklifsiz konumadaUygunsuz
sz syleme, uygunsuz i yapma. 3. teklifsiz konumadaUygun olmayan, beenil
meyen ey:Atasz, deyim ve birleik fiiller: halt etmek; halt kartrmak: halt
yemek
191

Rabbininrahmetinionlar
mtaksimedippaylatryorlar?Dnyahayatndaonlarngeimlikleriniaralarnda
Biz taksim ettik; birbirlerine i grdrmeleri iin kimini kimine derecelerle stn
kldk;Rabbininrahmeti,onlarnbiriktirdiklerieylerdendahaiyidir.(Zuhruf,32)
192
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz.
53
Vezin:MeflnMeflnFeln
Hakknkullarnbzkuleyler,
Ankuleylemezyineoleyler.
AlanverenOdurbzriinde,
Kiminbyvekiminiyoksuleyler.
Kimininbakrnederaltun,
Kimininaltununkarapuleyler.
Kiminigldrrdimcihnda,
Kimininhuefgnnboleyler.
Kimininsevdiinalurelinden,
Kimininerinialrduleyler.
Kimineistemezkenverirevlad,
Kimiisteronaydouleyler.
Kimibulmazgiyeculdanabay,
Kimininatnaatlasuleyler.
Kiminintatlbalnederac,
Kimininacsntatlbaleyler.
Ederakgneingehkarabalk,
Karabakaarghgleyler.
Kiminekimyailminiretir,
Nevarsabakrlarnaltnyapar.
Kiminblbledergleklurzr,
Kiminpervneveyakpkleyler.
Kimisnefestirederihy,
KimiDecclolupsaaleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
Ayabaeder,bagehayak,
Dilikulak,kulahemdileyler.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
karrghyoldanniceyolcu,
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Ghsszharbenlikedp,
Ghenliidatpyeleyler.
Ansripliintabinesinden,
Geirponububunuoleyler.
Yelighletfetleederod,
Odughkesfetleyeleyler.
Suyudondurupedertautoprak,

Tatopraaktrseleyler.
Seliderykartatlsuondan
Suyuyelyelidahivabileyler
Hurfcarregibicmleey,
Birbirineuzanpeleyler.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
BusznYunusuMsrdeildir,
Lgazbundamuammsnoleyler.
Onukuleylemezyineoleyler.
Doru, nk varl, sureti bakmndandr, grne gre vardr.

Fakat sfatlar, Allah Tel sfatnda yok olmutur. O, gnee kar
yanmaktaolanmumabenzer.Mumunalevidevarsaylramagnein
nnde yoktur. Fakat muma bir pamuk tuttun mu yanar u halde
vardr. yle ama sana bir aydnlk vermez ki; gne, onu yok etmitir.
Bubakmdandayoktur.kiyzbatmanbalabirokkasirkekoydunmu,
sirkebalniindeerirgider.Tattnmsirkelezzetiolmadndanyoktur.
Fakattarttnmbalnokkasartmtr,vardr.
193
BirgnMecnnhastaolupyataader.Tedviinbirdoktorarrlar.
Doktor:
Damardankanalmakgerek!diyerekMecnn'unkolunubalar.Tam
ineyibatracasradaMecnnbarr:
Ey doktor, brak!. cretini al ve git!. Bu hastalktan leyim, zarar
yok.Vazgekanalmaktan..
DoktorMecnn'a:
Sen llerde kkremi arslanlardan korkmuyorsun da koluna bir ine
batmasndanmkorkuyorsun?diyesorar.Mecnn'uncevabuolur:
Ben neterden korkmuyorum. Benim vcdum, varlm Leyl ile
doludur. Korkarm ki benim kolumu yararken Leyl'y incitirsin, ite ben
bundankorkuyorum...
Birsevgiliaknsnamakistedidebirseheradediki:Eyfalano
lufalan,Eydertlereuramk,benimidahaokseversinkendinimi?

193
Mesnevi,c.III,b.35703575
doru syle. k dedi ki: Ben, sende yle bir fani olmuum ki tepeden
trnaa kadar seninle doluyum. Varlmdan bir addan baka bir ey
kalmad. Ey gzelim, vcudumda senden baka bir varlk yok. Bu se
beplesirkebaldenizindenaslyokolursabendesendeyleyokoldum.
Hanitahalislal(yakut)halinegelir,gneinsfatlariledolarya,Ar
tk onda talk kalmaz. Onun n de gnein sfatyla dolar, ard da.
Ondansonrakendiniseverseogneisevmektircivanm.O,canlabala
gnei sever yine phe yok ki kendisini sevmi olur. Halis lal, ister
kendisinisevsin,istergnei.
194
Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf sallallh aleyhi

ve sellem, parmandaki yz dndrdnden seni oyalanmak.
oynamak iin yaratmadk diye payland. Var, bundan kyasla da gnn,
sula m geiyor, ibdetle mi, bir dn. Ms aleyhisselm halkla oya
landrd, bu da Allah Tel emriyleydi, ayn zamanda Allah Tel ile de
meguld; fakat bir yandan da yle gerektiinden halkla oyalandrmt
onu. Hzr'yla tmden kendisiyle megul etmiti. Allah Tel rahmet et
sin, esenlikler versin, Mustaf aleyhisselm nce tmden kendisiyle
meguletti;ondansonrahalkar,halkatver,onlardzenesokdi
ye emretti. Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf
aleyhisselm,ah,nesuiledimdebenitapndansryorsun?Benhalk
istemem diye alayp inlemeye de beni tapndan sryorsun? Ben halk
istememdiyealaypinlemeyekoyuldu.UluAllahTel,
Ey Muhammed dedi, gam yeme, seni halkla oyalanmaya koymam
ben;onlarlaoyalanr,urarkendebenimlemegulolursun;imdiney
sen halkla urarken de benimle megul olursun; imdi neysen halkla
urarkendebuhalindenbirklkadareksikbirhaledmezsin;neile
megulolursanol,vuslatntakendisindesin,benimlesinsen.
195
AlanverenOdurpazariinde,
Kiminbeyvekiminiyoksuleyler.
mer Nesef yle der: Bir kii halkn sfatyla Hakk'n sfatn fark
etmezse, o kii sapmtr; saptrmtr. Yani bir kimse halkn sfat ile
Hakk'n sfatn fark edip ayramazsa, o kimse azmtr; halk da azdrr.
Halkn sfat demek unsurlarn tabiat demektir. Nefis dedikleri budur.

194
Mesnevi,c.VI,b.20202030
195
Mevlna,FhiMaFh,15.Blm

Hakk'n sfat dedikleri vlen huylardr. Yani rhaniyettir. nk ruhlar,
irkingrlenbtnsfatlardanuzaktr.Allahkorusunzinavelivtaedip,
ikiiipbenaradayoum,bunuHakyapt,diyenefsinistekleriniveirkin
ileriniHakk'aisnatetmekdeildir.Eersendenbirnoksanzuhurederse,
kendi kusurun bilerek Hak'tan bunun affn iste. Nitekim demi saf g
nah iledi. Eksiklii kendinden bildi; baland. eytan, Hakk'n emrini
tutmad.KendinindalletiniHak'tanbildi;kovuldu.
Geri hidyetin ve dalletin hakikatte faili Hak'tr. Fakat edep gzet
mek lzmdr. Y Rab! Bu noksanlk bendendir, benim unsurlarmn
hidyete kabiliyeti olmadndan dallete kullandm diyerek noksanl
kendindebil.Amakendinezerremiktarhareketvekudretisnatetmeki,
irk olmasn. Gerek cz' ve gerek kll hepsi Hakk'ndr. Grne alda
nanlarn cz' irade isnat etmeleri Hakk'n kudretini bilmediklerindendir.
Byledesen,onlarnaklnatersgeldiindencebriyyesanrlar.Zorlamaile
isteianlaypayrtedemezler.
imdi, bunu bildikten sonra unu da bil: Nebilerin gnderilerek emir
ve nehiylerin bildirilmesinden maksat, Hakkn rzsna uymaktr. Hakk'n
rzs,dalletibrakphidyethareketiylehareketetmektir.nkHakk
'n bu halk yznden zuhuru Hd (hidyet verici) ve Mudil (dallete d
rc)ismiyledir.Evliyullah,Hdismininmazhardr.Sradaninsanlar,
Mudili isminin mazhardr. Bunlar fark et. Geri hidyet ve dallet
hakkatteHakk'nvcudundanmeydanagelir.Fakatdalleterzsolma
dndan peygamberler ve mridler gnderip halk hidyete davet et
mitir. Bunlar fark edip hidyet hareketiyle hareket eden ve eriata
riyetedipdrtkapdanbagsterenaakolsun!
196
radeHrriyeti
rade hrriyeti meselesi ile ilgili kesin ve genel bir sonuca varmann
glaktr.Buglkksmenterminolojiproblemindenilerigelmek
te,ksmendeiradkararvedavrankonusundakiilmaratrmalarnhe
nzdoyurucubiryeterlieulamamasndandomaktadr.
radehrriyetimeselesi,zorunluolaraksebeb,dnme,karar,seim,
illiyetvebenzerieitliterimlerinakseiktanmngerektirmektedir.Bu
konuda ise dnrler arasnda bir birlik bulunduu kolaylkla sylene
mez. Bunun yannda, determinizm
197
ilkesinin geerlii, mesele ile ilgili

196
(eltik,2004),s.130
197
Determinizm:(Gerekircilik):Tabiiveitimaibtnvarlklararasndakiballve
zorunluluunu savunan retilerin genel ad. Her olayn baka olaylar gerekli ve
kanlmaz olduunu ileri sren doktrin. Her olayn bir nedeni olduunu ileri sren
bir gr. Ayn artlarda ayn sebebler ayn sonular verir, bundan da olaylarn
zorunluvetabiikanunlaragremeydanageldiianlalr.
tartmalaretkilemektedir.
rad davranlarn belli sebeblerin zorunlu sonular olduu kabul
edildiizamanbile,psikolojikalandakiilliyetintabiattavarolanilliyetten
farkl bulunduu bir gerektir. Bu farkll douran sebebler eitlidir.
rademeselesindeseimilekarlalmaktadr.Hlbukigenelolaraktabi
atta seim den sz edilmemektedir. nsann ancak belli bir irad hare
ketiyapmayabalamasndansonrahareketdierinsanlarnduyu organ
laryla bilebilecei bir zellik kazanmaktadr, te yandan, muhtemel ola
rak neyin doru olduu veya devimizin ne olduu dncesi de davra
nlarmzatesiredebilmektedir.
radenin hrriyeti esas kabul edildii takdirde dahi davranlarmzn
belli lde de olsa i ve d artlar tarafndan belirlendii bir gerektir.
nsannfizyolojikvepsikolojikyapsnnveiindeyetitiiitimiortamn
karakterin belirmesinde ve karakterin de davranlarn yneltilmesinde
roloynadkabuledilmelidir.
Ayrca, karakteri belirmi ve duygu hayat eitilmi, olgun bir kiinin
davrannn nasl olacan nceden tahmin etmenin ounlukla mm
kn olaca sylenebilir. Ancak bu tahminin kesin bir gereklii ifade et
mediiaktr.Mesela:
Birinsannkarakterzelliinibelirtmekiinonuncesurolduunugn
lk konuma dilinde zaman zaman syleriz. Acaba cesur olarak nitelen
dirdiimizkiininbellibirdurumdadavrannnneolacankesinlikleta
yinetmemiz mmknolurmu?Busoruyakesinveolumlubir cevapve
remeyiz.nkouzamancesaretlehareketedenbirkiininbazance
saretlebadamayacakbirdavrantabulunmasmmkndr.Budavra
n douran sebebin ne olduunu bilemeyebiliriz. Tuzun suda eridiini
sylediimizzamancmlemizdebirkesinlikvardr.Fakatdavranlarlail
gilitahminlerimizhibir zamanbu kesinlikderecesineyaklaamaz.
198
Bu
nunlaberaberdavranlar,kiininkarakteriniveonatesiredenfaktrleri
bilmek artyla ounlukla tahmin etmeye muktedir olabilmemiz, deter
ministgrnkuvvetliyanngstermektedir.
nsanniraddavrannnsebepsizolmadnbuvesileilesylemekte
faydavardr.EeriradehrriyetiSebebsizhareketetmekyeteneiolarak
anlalrsa, irade hrriyeti grn savunanlarn o kadar zerinde dur
duklar sorumluluu belirtmek imknszlamaktadr. nk Sebebsiz bir
hareket, zorunlu bir sebebin tesiri altnda yaplan bir hareket lsnde
ve hatta daha fazla, sorumluluu gstermek hususunda yetersiz bulun
maktadr.Tartlmasgerekennoktainsannkendisinetesiredensebep

198
Belirsizlik: Heisenberg tarafndan srlen ilke; mikrofizikte belli bir anda, bir
paracnkonumunuvehareketinibelirlemekmmkndeildir.

lerarasndabirseimyappyapmaddr.
radenin hr olduu tezine inananlarn en byk dayana, irade hr
riyetiolmadanahlkivehukuksorumluluktanszedilemeyeceinokta
sndabelirmektedir.Bununiradehrriyetigriinnemlibirdelilol
duu phenin dndadr. Ancak irade hrriyeti problemini, sorumluluk
tan ayr olarak tartmak mmkn olduu gibi, insann ahlki benliinin
ve karakterinin zorunlu sonucu olan hareketler dolaysyla sorumlu sa
ylmasnngerekliolduunusylemekdemmkndr.
rade hrriyeti meselesi, akln beden zerinde hkim olup olmad
hususuylailgilideildir.nkhemdeterministlerhemdeiradehrriyeti
taraftarlar,aklvebedenarasndakikarlkltesirlemede,belirlibirde
terminizminvarlnreddetmemektedirler.nemliolanhusus,davran
tan nce gelen ve akl tarafndan yaplan dnme ve tartma iinin ve
zellikleinsanndavrantabulunmasnsalayankararnbellisebeplerin
zorunluvekanlmazsonucuolupolmaddr.Psikolojialanndagzlem
yapanbilimadam,gzlediikiininkesinbirilletegremi,yoksasebep
leri hr ekilde deerlendirerek mi davrandn bulmaya muktedir ola
mamaktadr.
Bazpsikologlar,kiininikitrlilletinetkisialtndabulunduunusy
lemektedirler. Bu illetlerden birisi kiinin karakterini etkilemekte, dieri
isebellibirdavrandzenleyenilletolarakortayakmaktadr.Dierbir
psikolojik gr ise, insann karar verirken yalnzca karakterin ve d se
beplerin deil, daha baka unsurlarn da etkisi altnda kaldn savun
maktadr. Eer bu gr doru saylrsa, henz bilinmeyen ve irad ha
reketlerde rol oynayan bu unsurlarn faaliyeti, irad karar me
kanizmasnnileyiiniaydnlatmaktaroloynayabilirveiradehrriyetiso
rununaktutucuneticelerdourabilir.
Determinizmilkesininolaylararasndakiilikileridzenleyenbirkesin
lik tamad yolundaki itiraz bugn de ileri srlmektedir. Determiniz
min hi olmazsa makroskopik alan bakmndan geerliinin tartma ko
nusuolmamasgerektiinisylemektefaydavardr.Zatengenellikle,de
terminizm ilkesinin mikroskopik alan bakmndan doruluu gr
tenkidleresebebolmaktadr.Ancakmikroskopikalandakesinkanunlarn
henz bulunmamasnn, lme ve aratrma hususundaki yetersizlikten
ileri gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Determinizm olmadan bilimden sz
edilemiyeceakbirgerektir.
rade hrriyeti meselesi, Malebranche'in dedii gibi bir sr olmakta
devametmektedir.Busrraklayacakveinsanniraddavrannbtn
ayrntlaryla belirterek, problemi, kknden zecek bir psikoloji teorisi
henzortayakonulmudeildir.
199
Kimininbakrnederaltn,
Kimininaltnnkarapuleyler.
Kiminigldrrdimacihnda,
Kimininhveefgnnboleyler.
Keder insanlar iin bir deerde olmayp eitlilik gsterir. Birinin zld
ne bakas ok sevinebilir. Aslnda Allah Tel insan grdnden geri
brakmamasdr.
AllahTelokbykmutluluklarverir,
nsanlarniyiniyetindenmi,hayr,
Ellerindenalnncanaslmutsuzolacaklarngstermekiin.
200
Kimininsevdiinalrelinden,
Kimineistemezkenverirevlat,
Kimiisteronaevlatlkeyler.
AllahTelylebuyuruyor.
GklerinveyerinhkmranlAllah'ndr.Dilediiniyaratr,dilediine
kz ocuk, dilediine de erkek ocuk verir. Yahut hem kz hem erkek ocuk
verir,dilediinideksrklar.O,bilendir,hereyeKadir'dir.
201

199
(GRZ),s.217219
200
(ARSTOTELES,2006),s.151
201
ura,4950

Kimibulmazgiyeuldanabay,
Ederakgneingehkarabalk,
Akgneinederbazankarabalk,
Karabakaarbazangleyler.
Kiminpervnegibiyakpkleyler.
Pervne k olduu iin kendisini atee atar dedikleri doru deildir.

Pervnevekelebekgibihayvanlarngzlerindekirpikolmadndangrle
rindeyanlrlar,gzlerindekirpikolanlariseyanlmazlar.Pervnedegnn
nuruna alr, gece olup karanlk basnca nerede bir k grse, bir mum
grse,onunrlubirkapsanr,gemekister,atetekavrulupklolur.
Bazssnefestirederihy,
BazDecclolupyalandansaaleyler.
Hazretisaleyhisselmnmucizesilleridiriltmedir,birkzlaikierkek
diriltmitir. Vefat etmi bir kzn cenzesini gtrrlerken, ardnca ana ve
babas ok gzya dkmekte idiler. Ana ve baba Hazreti s aleyhisselm
grnce;
Rica ederiz, evladmz yalnz bu kz idi. o da ld, ne olur du et diril
sin. Hazreti s aleyhisselm du etti, kz tabut iinden kalkt ve konu
maabalad.
Biri de yeni lm bir erkek mezarna gtrdler, du etti, o da dirildi.

Sonra dediler ki, bunlar yeni llerdi, eski bir ly dirilt de grelim.
Hazretisaleyhisselm
kimi isterseniz dirilteyim dedi. Nh aleyhisselmn olu Sm
aleyhisselmdiriltmesiniistediler.amnbirkasabasndagmlbulunan
HazretiSmnmezarnagidildi.Hazretis:Kumbiiznillh,AllahTe
lnn izniyle kalk deyince Sm mezarndan doruldu, sakal aarmt.
HazretisaleyhisselmSma
Niin sakaln beyazlam, sizin zamannzda bu hal yoktu, zira sakal
aarmas hazreti brhim aleyhisselm zamanndan beridir, ona ikrm
olmakzereCenbHakkullarnabunutecellettirir.HazretiSm:
Kalk sads kulama geldi, zannettim ki, kymet koptu zannettim.
Anniinsakalmaard.Sonrahazretisaleyhisselmtekraryatdedi,
veyatt.
kici beyitte sa demek yalanc demektir, nk Deccl yalancdr;
maiyetindecinlerbulunur.Biriniarp,seninananvebabandirilteceim
ve tutar cinleri o kimsenin ana ve babas kyfetine koyar. te o bu gibi
yalanclkilelemialdatr.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvebazenssoleyler.
r s demek, ite Hazreti s aleyhisselmn Nhun olunu

rm iken sa etti. Yani diriltti demektir. Cenb Hak cisimler ryp
toprak olsa ve madenlere karp mesel demir olsa, kymet gnnde o
insannherbirorganntoplaypdiriltir.Sarkdemek,iteinsansa
ikenlr.
kincibeyittesolusa,sasoldemekise,meselbirmemurkkbir
mertebedeikenyksekbirmertebeye,terfiettirilir,kezbykbirmerte
bede iken iledii bir hatadan dolay rtbesi aaya indirilir. Gerekte b
tnmertebeleriverenHakktr.
Ayabaeder,bagehayak,
Ayabaeder,bazenbaayak,
Aya ba, ba ayak demek fakiri Sultan, Sultan fakir eder. Buna

misal olarak; ite brhim bin Edhem kaddesellh srrahulazizin hikye
sindeolduugibiobirbeldeninSultniken,tahtnvetcnterkedibfakir
oldu.
Dier bir misal de, Hazreti Msa aleyhisselm zamannda olmutur:
MsaaleyhisselmAllahTelilegrmeyegiderkenyoldabykbirtan
stne bir adamn oturmu dima orada yatp kalkdn grr. Ne zaman
oradangesefakirona:
Y Msa, Allah Tel ile grrken beni hatrla ve benim iin rica et,
banamalversin.HazretiMsaaleyhisselmgrmeninsonunda,fakirin
haliiinricaetti.CenbHakk:
OnunhakkndafakirlikhayrldrdemiisedeHazretiMsa:
AmanyRabbbunamalverdeyince,lhhitapvkioldu:
O fakir stnde yatt ta kaldrsn, altnda define var, alsn. D
nte Hazreti Msa aleyhisselm bunu fakire bildirdi. Fakirde ta kaldrp
defineyi alp ehre gitti ve kendisine mkellef bir konak yaptrd ve evresi
nin en zengini oldu. Bu srada oras hkmdrsz kalr, halk da ok zengin
olanbuadambalarnahkmdryapt.
BirgnHazretiMsaaleyhisselmonunsaraynnnndengeerkenfakir
adamziyretetmekister.Yenihkmdrolanadamvekilvkelsylaotur
mu grme yapyor. Sarayn merdivenlerini kmakta olan Msa
aleyhisselmgrenadamhizmetkrlarna:
Birdilencigeliyor,onavurunvesaraydankovundiyeemirverir.Der
hal hizmetkrlar Hazreti Msa aleyhisselm hakaretler ederek saraydan
uzaklatrrlar.
HazretiMsaaleyhisselmtekrarAllahTelilegrmesinde:
YRab,ofakiradambanayleyleyaptonunmalngerialdiye
rica etti. Sonra Cenb Hak o memleket halkna adamn hkmdr olma
sndandolaypimanlkverir,onuazlederler,maln,mlknyamaedip,
adam eski haline getirirler. Adam gelip tekrar o eski tan stnde yatp
kalkar,HazretiMsaaleyhisselmgrr,budefaHazretiMsaona:
Allhbuyurmutu,fakirlikseniniinhayrldr.teayaba,ba
ghayakeylerbuyurduubudur.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
Filidhkarncakursana,
Koyupkarncaydhfileyler.
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Arasrayoldankarrniceyolcuyu,
Zamanzamanyolcuyugstermezyoleyler.
Herhangi bir kimse, insanlar hidayete arr da ona tbi olunursa,
ona tbi olanlarn mkfatlarndan bir ey eksilmeksizin davet edene de
aynmkfatverilir.Bunakarlkdalaletedavetedenbirkimsedesapk
la arr da, kendisine tabi olunursa, ona tabi olanlarn gnahlarndan
bireyeksilmeksizinayngnahpeindengidilenkimseyedeyazlr.
202
Gehsszharbenlikedp,
Gehenliidatpyeleyler.
Bazansszharbyerienlikedip,
Bazanenliidatpyeleyler.
Unsurlaripliininedeliinden,
Geiriponubu,bunuoeyler.
Ansrdadrttr:Ate,su,toprak,havadr.tetabiatnyaradlolan
slk, soukluk, katlk ve nemlilik bu drt unsurdan ikisinin birlemesiyle
meydanagelir.
Yelibazanletfetleederate,
Ateidhyounlatrphavaeyler.
Suyudondurupedertautoprak,
Suyudondurupedertavetoprak,
Tuzvediermadenlerinkatlamasndandolaydr,nksutalar.
Seliderykartatlsuondan
Suyuyelyelidahivabileyler
TatlsuondanSeliderykar
Suyurzgrrzgrdahiyamureyler

202
mam Nevev, erhu Mslim, IXVIII, DrlKtbillmiyye, Beyrut, 1411, lim,
15.

CerHarfleri
203
gibicmleey,
Birbirineuzanpelsallar.
Eydaharficerlergibibirbirlerinebaldrlar.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
Ederaklllarokideciz,
Ederylebiriazizkileyler.
Heridekilidanolanlarcizbrakr,nkiaklvetedbirileolmaz,
Hakkntesiriyleolur.Hakkntesiriolmadkaaklveliykatvetedbirfayda
vermez.Aklcizkalr.CenbHakylebiriederki,sanrsnonuakletti,
hlbuki tesir eden yalnzca Odur. yleki yaratln hikmetinde dahi kendi
srrndan aciz kalr. Niyzi Msr kuddise srruhulaziz Vahdeti Vcut Risa
lesindeanlatt.
Tefsirlerdebuyururlarki,Sleymanaleyhisselmbirgneyitti
204
:
Ey Bri Hud, eytan niin demoullarna musallat eyledin ki
dimagnahilerler?Sendendilerimkionuhapseyle.Yaniartkdem
evladnavesvesevermeyipazdrmaya.
Hakktanizinolupeytantutupbirmahfazaiinekoyupdenizindibi
ne attrd. Bunun zerine herkesin basireti alp grdler ki bu cihanda
bak deillerdir. Bu oul ve kz, emlk ve erzak
205
dedikleri hep oyuncak
vehevimi.
NitekimKur'an'dabuyurulur:

Bilinki,dnyahayatoyun,oyalanma,sslenme,aranzdavnme
ve daha ok mal ve ocuk sahibi olmaktan ibarettir. Bu, yamurun bi

203
HarfiCerr:Gramer:Kelimeninsonunuesreile(idiye)okutanharf.BunlarArap
adauekilaltndatoplanmtr.(Vavkasem),(Taykasem)
204
Syledi
205
Rzklar
tirdii,ekicilerindehounagidenbirbitkiyebenzer;sonrakurur,sapsa
r olduu grlr, sonra erp olur. Ahirette etin azap da vardr. Al
lah'nhonutluuvebalamasdavardr;dnyahayatisesadeceal
datcbirgeinmedir.
206
Dahi bildiler ki avrad ve oul ve kz ve mal dman imi. Nitekim

Kur'an'dabuyurulur:

Ey inananlar! Eleriniz ve ocuklarnzdan size dmanlk edenler
olur, onlardan saknn; ama siz affeder, sularn rter ve balarsanz
bilinkiAllahdabalarveacr.
207
Pesbunlarnkalblerinelmgussas
208
musallatolupdaavesahrala
radalpmaaralaragirdiler.Btnlemvebuhotavrnefsinefsiolup
anasevldn,koyunkuzusunuterkveherbiriibdatHakkayaptlar.
Nizamveintizamkalkt.Sleymanaleyhisselmgrdkinbvvetvesul
tanlkvecmlesaadetlerkikendineverilmitir,hepsieytannsayesinde
imi.
Sleyman aleyhisselmn san'at zembil rp satmak idi, kimseler al
mazoldu.ByleoluncaSleymanaleyhisselmyznsecdeiRahman'a
koyupitti:
"EyBriihdseninheriinbirhikmetemebn(dayanmakta)imi,
ben kusur eyledim. Senden sana niyazm budur ki eytan salver. Her
kesumuru
209
ilemegulolsun."deypHakteldaizinveriphemeney
tankurtulupserbestbrakldktaherkesacabaevimizdenbireyimizgaip
oldumu?dediler.
Divnsaltanatvenbvvetyinekuvvetbuldu.Peseytanvehayvan
cmlemahlkatinsannmaslahatgrlsniindir.nsandahiherhlibi
lipherneteklifedersegerekltufgerek,kahronuilesegerektir:
Beyitmeali:
Banabuimendekimderkikendireyinle
210
bittin,
Ziranicebitirirlerseylebiterim.
211

206
Hadid,20
207
Teabun,14
208
Gam,keder,znt,
209
iile
210
Grnle
211
Lgazbundamuammsn
212
oleyler.
Bilmeceyi
213
bundaanlalmazeyeyler.
Yunusharfleri(Yinunsin)Yasinkelimesinedeiaretediyorolmaldr.Bu
Sure bilindii gibi mutasavvflarca kmil insana veya Muhammed nura ia
reteder.
Lugz sz, zhir mnsndan bir ey anlalmayacak derecede syle
mektir. Mesel, Fakhler, tuzu ok yersen oru bozulur, kefret lzm
gelmez.Az yersenorubozulur,kefretdahilzmgelir,nkkefrette
tadduymaarttr.Hlbukituzunouiletadalnmaz,ancakazyenirsetad
alnr,busebeptenkefretlzmgelirderler.telugzbudur.
Niyzi Msr kaddesellh srrahl azz, bu beyitlerde belittii para
dokslarn hepsinde her ii eden eyleyen Allah Tel olduunu, kuvvet ve
kudretinkendindebakivekimseyetevdiedilmediinibeyanetmektedir.
TAHMSAZB
Kimihigelmeyipmekrileyler
214
Kimisingldrpshibimleder
Kiminingzyanseleyler

212
Muamma: Divan iirinde, bata Esma l Hsna (Allah Telnn doksan dokuz
gzel ismi) olmak zere konusuinsanismi olan manzum bilmeceler. Kelime gizli,
rtl, anlalmas g veya iaret remiz yoluyla sylenmi sz anlamlarna gelir.
Muammalar lgazlardan farkldr. Muammalar Allahn isimlerinden biri veya insan
ismiiindzenlenirkenlgazlarhereyhakkndadzenlenirler.Yalnzmuammalarn
bazenlgaz,hattakedebiyatndabireitbilmece(kmuamma)karlola
rakdakullanldgrlr.MuammaalanndaenokeserverenairimizEmri(Edir
neli Emrullah elebi) olmutur. Muammann dzenlenmesindeebced hesa
bkullanlr.
213
Lgaz:Edebiyat:Manzumbilmeceleredenir.Lgazzlrseinsan,hayvan,eya
veyabakabirmnkar.Mesel:(HikmetullahehrininbirtnesiOlununkarnn
dayatarannesi.)Bumanzumzlrsecevapolarakpekbceikar.
214
l: Slle, soy, hnedan. Akrab ve taallukat. Yaz scaklarnda su gibi grnen
serap.Hile,tuzak
Grenleryriniayariinde
Olurlaraduman
215
efkriinde
Buremzifehmedendeyyr
216
iinde
Kiminiaklaklmomecnun
Kiminingzlerindenaktrhn
217
Kiminieylemibinderdemeftun
Kiminklmdururkfrgmanda
Kiminikrarileahdimanda
Kiminirzuebhufiganda
Kimininaktrskker
218
dilinden
Kimininhepcihanacizelinden
Kimininhikazagitmezyolundan
Kimisidimaklmaktaferyad
Kimisibendeyebendolmazazad
Kiminieylemiizzetledld
219
Kiminieylemiderdileeyda
220
Kiminbirhabbeiinhalkarsv
Kiminiakllaklmtvana
221
Kimimuhtaikenverirharac
Kimininderdiyokalamizac
Kimininderdivarbulamazilac

215
adman:(dmn)f.Mesruriyet,sevinlilik.Mesrur,bahtiyar
216
Deyyar:Birkimse.Ehad.Yurtsahibibirisi.Manastrsahibi.
217
Hun:f.Kan,dem.,intikam,ldrme
218
Skker:eker.
219
Dilad:f.Sevinmi.Kalbihoolmu
220
eyda:f.Tutkun.Divane.oksevgidenhslolanhal.
221
Tvana:f.Gl,kuvvetli.

Kimimihnetbucandaederraz
Kimiyarilehemdemleysefddr
222
Kimimlngamma
223
kimisidinara
Gnlbahrimanye
224
talipk
Cevhirbulkarmaalmaboncuk
Hakikatkatresinbulonagirk
Ederakgneinghkarabalk,
Kimisizabturabteylericra
Kimisibendeolmuhalkadna
Kimininyokelindenesneasla
Kimininhemdemidirderdmatem
Kiminieylemitirred
225
uhrrem
226
Kimineskkerihelvolursem
227
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler
Ghdemederghdevikerdem
228
Ghiyikem
229
olurkhiolurcim
230
Gedycem
231
ederghgedhem
232
Ayabaeder,baghayak,
Ayrrblblghglnden
Sularglghbucanblblnden

222
Dnyada(ey)yok
223
Gamm:Keder,tasa,dert,elem,kayg
224
Bahriman:ManalarDenizi
225
Read:Hakyoldayrmek.Doruyoldaolmak.Doruyolubulupondansapma
mak.Aklnkuvvetliolmas.
226
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl.
227
Semm:Zehir,au
228
Kerdem:imanveksaboyluolanadam.
229
Kem:f.Az,noksan,eksik.Kt.Fen.Ayarbozuk.Fakir,hakir.
230
Cim:Gulamperestolankimse.
231
Cem:toplama
232
Hem:f.Birlikte,beraberolmakmnasnifadeeder.
Kiminmalnalrelinden
Ghyolcuyugstermezyoleyler.
Bilirizmnkeribizeinsesenden
Bezer
233
olduksofininhevesinden
Grndmecihtnhaymesinden
234
Cefsdilberinoddanbeterod
Buremzibilyineyineoddanbeterod
235
Cehennemdemeerbulunmazmod
Sanaesmagrnmezsemsemma
kilemdekaldngittiama
236
ifyda
237
sonrakalsnhuefz
238
HnermaksudunaAzbvusuldr
Hicabolankiidebugnldr
Bucennetdediimkalbeduhuldr
239
Lgazbundamuammsnoleyler.

233
Bezer:Gevezelik,boboazlk,okkonumaklk.
234
Hayme:adr.
235
Od:t.Ate,nar
236
A'ma:Kr.Gzgrmeyen.Manevikrlk,cahillik,bilgisizlik.Yamurbulutla
r.
237
i:(e)f.Ne?Nasl?(Soruedat)Taaccbvehayretyerindedekullanlr
238
Efza: f. (Sonlarna eklenen kelimelere) Artran, oaltan mnasn verir. Mesel:
Hayretefz:Hayretverici,hayretartran
239
Duhul:erigirme.eridahilolu.

54
Vezin:MeflMeflnMeflMefln
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,
Srettekomacnetuzletyolunugster.
Eyledihevgretolduiimizdet,
Derghnulugyetkudretyolunugster.
Nefsimihevdankes,kalbimiriydankes,
Meylimisivdankeshalvetyolunugster.
Candansanatlipklhertaterpkl
BirPremushibklhizmetyolunugster.
Tlimedipesmybildirbizeeyy,
DuymayaEvednyhikmetyolunugster.
Hrirebiterglzr,zriredoarenvr,
Hereydetecellnvarryetyolunugster.
ukimolavuslatta,halvetbulacelvette,
BuMsryekesrettevahdetyolunugster.
YRabbi!Bizeihsnetvuslatyolunugster,
Uzlet, yalnzlk, insanlardan ayrlarak bir tarafa ekilip yalnz kalmak

manalarna gelmektedir. Zahirde bunun yaplmas kolay ilerdendir. Ancak
gnln uzleti hem zor ve gtr. Manevi uzlet ise eitli isimlerde anlmak
tadr.
240
Hevmzauydukyamaclkdetiimizoldu
Birayakkabcvard.HazretiRaslllah sallallhaleyhivesellemiin
gzel bir pabu dikti. Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ho

240
(NAL, 2006 ), s. 30 Halvet, [Srekli murakabe, Nakbendiyenin esaslarndan
nemlibiresastr.(RisleiBehiye,164.)Mevlevlerdedizstoturarakvegzleri
yumarakkalbeynelmek,iednmek,buradanmsivaykarmayaalmak,eyhin
yzn gz nne getirip ondan feyz beklemek (rabta). MelmHamzevlerde
bunagnl,beklemekdenir.]
unagitti,
Gzeldikmisin,buyurdular.Ustasusmad,dediki:
BundandahaiyisinidedikebilirimeyAllahResul!Dikmeyibaarabili
rim.Buyurdularki:
Ohaldeonukimiinsaklyorsun?Budahaiyipabucukimedikecek
sin?
Mademkibenimiindikmedinkiminiindikmekistiyorsun?
241
Meylimidardankeshalvetyolunugster.
Halvet
242
Kelimeanlamolarakbirkimseileyalnzkalmak,sszyerdeyalnzkalmak
gibi manalara gelir. Tasavvuf manada ise, bir kenara ekilip, kimseye kar
madanzikirvevirdilemegulolmaktr.
Kan, halveti kimsenin gremeyecei yerde, gnln Allah Tel ile ko
numas,Onayalvarmas,eklindetanmlar.YanibuiinzAllahTelile
beraber olmak ve yalnz olmak topluluklardan ve kalabalklardan uzak kal
maktr.
Halvet,kiininyalnzkalarakhalktanuzaklapRabilebabaakalmave
kendini manev ykselie hazrlama olaydr. eitli riyzatlarla alk, susuz
luk, zikir, fikir, tedebbr ve tefekkr gibi faaliyetler sonucu kulu Allah ile
yaknlamayahazrlayanbirnhazrlkkonumundadr.
HalvetinortayakndabazKur'anKerimayetlerivehadislerinmotive
ediciolduunugryoruz.SflerbukonudaKurnKerimdekibazayetle
rikullanmlardr.Mesel:
Mus ile otuz gece (bana ibadet etmesi iin) szletik ve buna on gece
daha kattk. Bylece Rabbinin tayin ettii vakit, krk geceye tamamland.
Ms, kardei Hrna dedi: Kavminin iinde benim yerime ge, slh et,
bozguncularnyolunauyma.Mstayinettiimizvakittebizimlebulumaa
gelipdeRabbionakonuunca:
Rabbimbana(kendini)gster,sanabakaym!Dedi.Rabbibuyurduki:
Sen beni gremezsin, fakat daa bak, eer o yerinde durursa, sen de
beni greceksin! Rabbi daa grnnce onu darmadan etti. Ms da
baygndt.Aylnca:

241
(emsiTebriz,2007),(M.236),s.323
242
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)

Senycesin,sanatevbeettim,beninananlarnilkiyim!dedi.
243
Bu ayet hakknda mfessirlerin izahlar yledir: Elmall Hamdi Yazr

erbankelimesiniBakaraSresindegeenekliyleizaheder:
Hz. Mus aleyhisselm Allah Tel dmanlarn yok ederse, Yahudilere
bir kitap getireceini vaat eder. Neticede Firavun helak olunca, Hz. Mus
aleyhisselm Allah Teldan kitab ister, Allah Tel da ona otuz gn oru
tutmasn emreder. O srada zilkdedir ve zilhicce ile beraber Hz. Mus
aleyhisselm tam krk gn oru tutar. Elmallya gre bu ifadelerden, Allah
Tel dostu olanlarn aydnlk tecellilere ermesi iin, gece gibi karanlk
ileler ve aclar ekmesi gerekir. lh tenezzller gece olur ve zdrapl ve
aclgeceleri btnbaarlsabahlartakipeder.Bu ileligecedensonra,Hz.
Mus aleyhisselm, Allah Tel ile konumaya nail olmu ve u tecelliye
ulamtr:AllahTelmeleklerleolankonumasgibi,Hz.Msayadavas
tasz ama perde arkasndan onunla konutu. Hz. Msa aleyhisselm Allah
Telnnkelmnheryndeniitiyordu.Budagsteriyorki,AllahTelnn
kelmniitmekyaratlmlarnkelmniitmekgibideildir.AllahTelnn
szn iittiinde Hz. Msa aleyhisselm da Allah Tely grme istei
uyand. Bylece o, kendisine grnmesi iin Rabbine yalvard. Rabbi
katiyyen Beni gremeyeceksin dedi. Lakin daa bak, Eer yerinde du
rursasendebenigreceksin.Bununzerine Rabbi,tecelliedince(buizaf
bir tecellidir.) Zatndaki mutlak kudret ve azametiyle olmakszn da para
land dmdz oldu. Hz. Msa aleyhisselm, bu manzara karsnda dayana
mayarakbayld.AllahTelygrmeyesadeceodeil,budnyadahikim
se dayanacak ekilde yaratlmamt.
244
Beni gremezsin ifadesinin hik
metibuidi.YoksaAllahTelnntecellisindenkanmakyadaltuftacimri
lik sz konusu deildi. Benzer ifadeler, Muhammed Ali esSabnnin tefsi
rinde de mevcuttur. ada bilim adamlar, tehannsn kelime kkeni ve
manas konusunda eitli fikirler ileri srmlerdir. Ayrca Kurn Kerimde
itikfveonuntrevleriylebirliktedokuztaneyetmevcuttur.
245
Halvetin snnette delili ise, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin

kendisine nbvvet gelmeden nce daha ziyade Ramazan aynda Hira Ma
arasndaibadeteekilmesiveyiyeceibitenekadarburadakalpgeceleme
sidir.
246

243
Arf,142143.
244
ElmallM.HamdiYazr,HakDniKurnDili,rYay.,stanbul1993,c.4,ss.45
47.
245
raf,138;Hc,25;Tah,97;Bakara,187;Enbiy,25;Bakara,125;Tah,91;
ur,71;Fetih,25,bkz.M.FuadAbdulbk,Mucem,ss.595596.
246
MansurAliNasf,etTc,stanbul1961,c.III,ss.251254.
Grnrde halvet insanlardan ayrlmak, gerekte ise sfatlardan, huylar

dan ayrlmaktr. nemli olan yer deitirmek, yalnz kalmak, tenha yerlerde
bulunmakdeil,huylardeitirmekvegzelhuylaryerineikmeettirmek
tir. rif, grnrde halkla beraber, ama gizlide onlardan ayr Hakk ile bera
berdir. Kul, ihls ile yapt amel sonucunda bu amelin bereketiyle Allah
Teldan kendisini uzaklatran perdelerden, engellerden biri kalkarak krk
gece sonunda krk perde, engel ortadan kalkar. Bu erbin sonunda, bir hik
metinkulaverilmesi,onundnyadanveiindekilerdenuzakdurmas,ebedi
yetyurdunaynelmesiileolmaktadr.Dnyadanveonunsevgisindenuzak
laamayan kimse, erbinin artlarna uymam, kendisini Allah Telya tam
olarak vermemitir. Bunu yapmayanda ibadetinde ve Allah Telya yneli
indeihlslsaylamaz.nkAllahTel:
DiniyalnzAllahazgklarakOnakulluketmelerikendilerineemre
dilmitir.
247
Buyurmutur. Bu ayette de anlatld gibi kul ibadetinde ya
aynda her hlinde Allah Tel rzasna ulamay gaye edinmelidir. Ve ih
san mertebesine ulamaya gayret etmelidir. Riy ve gsteriten uzak, ihls
ierindeibadetiniyerinegetirmekenbykhedefolmaldr.
Amabuncaylkalpboellednmekyakkalmazbize
248
HalveteGiri
Halvetegirmekisteyenkimse,gnlnmal,mlksevgisindenarndrma
ldr. Namaz kld yerin ve elbisesinin temiz olmasna dikkat etmelidir. Gir
medennceabdestalr,ikirekatnamazklarvegnahlarndantevbeeder.
indeki kt duygu ve hislerden arnmaya alr, bu esnada yalnz Cuma
namaziindarkarvenamazdansonratekrarhalvetedevameder.Slik
halvet esnasnda vaktini yalnz Allah Telya tahsis eder. Yalnz Onun rza
sn kazanacak ileri yapmaya alr. Kur'an Kerim okur, Allah Tely zik
reder, namaz klar ya da murakabe ile megul olur. Bunun dnda yoruldu
undauyurvedinlenir.
Erban halvetine giren slik yeme ime konusunda ll davranmal ve
ar yemekten kanmaldr. Midesini fazla lzumsuz eylerle doldurmamal
ki,gecerahatibadetedebilsin.Halvetegirenkiininyemesineveimesine
dikkat etmesi tavsiye edilmitir. Mideyi doldurmaktan saknlmas vcudu
idareedecekseviyedebirgdaalmnamsaadeedilmitir.Balangtadaha
fazla bir yemekle balayan kii daha sonra tedricen yemesini azaltmaldr.
SflerRabbiileberaberolanoferahlkvesevinierisindealhissetmez
demilerdir. Yine mutasavvflar nefsi alkla terbiye etmenin kiiye eitli
faziletleri kazandracan belirtmektedirler. Halvet esnasnda baz sfler

247
Beyyine,5.
248
lyada,ii298;(ARSTOTELES,2006),s.55

aknlk yaamlar ve yanl ifadelerde bulunmulardr. Burada dikkatli
olmanngerekliliiortayakmaktadr.
Bazkimselerindahancekimeayhvemutasavvflarnbazvakaveke
iflere mazhar olduklarn iitmeleri neticesinde halvete girmeyi istedikleri
grlmektedir.Budaniyetleriihlslolmayankiilerinbylemanevibirolay
istismaragitmelerinenedenolmutur.Sadkmridhalvettengayeninzama
nndeerlendirmekveuzuvlarnmekruheylerdenuzaktutarakAllahTe
lyayaklamakolduunubilmelidir.Halvetesnasndakievradvezikirkonu
sundasfguruplarfarklgrlerdebulunmulardr.Mridhalvetesnasn
da btn zamann, kendisini Allah Telya yaklatracak amellere tahsis
eder.BuilerKur'anKerimokuma,AllahTelyzikir,nafilenamaz,mura
kabegibiibadetlerdir.Bufiilleridnmlolarakyerinegetirirkikendisin
de bir bkknlk sz konusu olmasn. Halvette dikkat edilmesi gereken bir
bakahusustaAllahTelnnilhmevhibelerinefsiabrakmayamnhasr
deildir.Heryiyipienbirinsanyemeiazaltanakalandandahastnola
bilir.EbYakbSsninhalvethakkndakigrdedikkatekicidir.
Yalnzla(halvete)ancakricldenglkiilerdayanabilir.Bizimgibilere
birbirinden grp amel etmek iin toplum iinde kalmak, halvetten daha
yararldr. Burada da grld zere halvet olay belli bir manev arla
sahip bir hadise olarak herkesin stesinden gelecei bir i deildir. Baz
maddihtiyalarazaltmagibigrlsedebuiindtarafdr.Esasimanay
ilgilendirenyndr.Halvetuygulanmaszelkurallarolmasnedeniylezor
bir i olduu muhakkaktr. Kendisini buna hazrlamayan gerekli yeterlilii
olmayankiilerinyapabileceibirfiildeildir.
brahim Havvs kaddesellh srrahulaziz lde gzel bir edep ve kalp
huzuruierisindebirzatgrrveokiiyebudurumunusorarozatncevab
iseyledir:
Ben halkn iinde ve tandklarmn yannda tevekkl, rza, tefvz
umrileamelediyordum.Nezamankitandklardanayrldm.Bendebun
larn zerresi bile kalmad. Buraya geldim ki bildik ve tandklardan uzak
olduumzamanda,nefsimdeniddiaedegeldiieyleriisteyebileyim.
Buradadikkatekicihususkiitoplumierisindetandklaryanndakihali
ve davranlaryla yalnz olduundaki durumunun kyaslanmasdr. Her za
man ayn halde kalabiliyor mu? Yoksa farkl grnmlere girebiliyor mu?
Yapt ilerde riya ve gsteri, kendini beendirme ve bakalarnn vgs
nkazanmaisteimivar.SfyanesSevrdehalvetiilgilendirenuszlerin
dekonuyaktutmaktadr:
Kim halka karrsa, onlar idareye (onlarla gzel geinmeye) alr.
Onlar idareye alan; onlarn hal ve hatrn grp gzetmeye mecbur
kalr. Onlara gre hareket eden de, onlarn dtkleri hata ve tehlikelere
der.Sonuta,onlargibihelakolur.Buradaokdikkatliolunmasgereken
baz hususlar da kendiliinden gndeme gelmektedir.

249
Bir kii toplum ha
yatnda nasl insanlardan uzak ve onlarla iliki iersinde olmadan yaayacak
bu mmkn gzkmemektedir. Fakat nemli olan husus ll olmak ve
insanlardanktetkilenmeninnnegeebilmektir.
Candansanatlipklhertaterbetkl
BirPrlesohbetklhizmetyolunugster.
PrdenmuradedilenMridiKmildir.Hakkbulmakpekkolaydr,
velkin Hakk bulduran Kmil insan bulmak gtr. Bunlar kimy gibidir,
velkinbulunmaskimydangtr.
simleritlimedipbildirbizeeyy,
Evednyduymayahikmetyolunugster.
Esm, yani isimlerden murad edilen taayynattr (insann grnen

vcdu), Kulum Muhammed bana yaklat, daha fazla yaklat, t ki be
nimlearasikiyayboyumukadar.
250
yetlerinbtnmanlarise:Den
Seyri illallhtr (Allah Telya yaklama), yani tevhid mertebelerinde
Feniefl,FenisfatveFenizttr.
Bunlartevhiddeurc(ykselme)makmlardr.Tedellisenuzl,yani
rc (avdet edici, geri dnme) makmlar ki, Cem, Hazretl Cem
makmlardr.KaabekavseyniseCemlCemmakmdr.Evednda
son makm olan Ahadiyyet makmna irettir. nk Feni efl, Feni
Sft,FeniVcdmakmlar,BekiZt,BekiSft,BekiEflolarak
bek makamlardr. Esasen fen (yok olma) ve bek (tekrar kavuma) iki
kavistir.Buikikavis(ykselmemakm)CemlCemmakmndabirleirler.
EvednisesonmakmolanAhadiyyetmakmdr.
Beyitte geen Hikmet yolu tasavvuf yoludur. nsanlar Allah Telya
vsledenikiyoldanbiridir.Dieryoldaeryoldur.Kur'anKerimde
Bir kimseye de hikmet verilirse ona da birok hayr verilir
251
buyurulmutur. Burada hikmet shibi kimse tasavvuf ehli olan kimselerdir

ve onlara birok hayr verilir. Esasen tasavvuf demek hikmet sahibi olmak

249
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)
250
Necm,89
251
Bakara,269

demektir,bunlarhakkhakolduuiinveiyiyiiyiolduuiinyaparlar.
Hz.Alikerremellhveche"Derinlerdekihikmetaklileakldahikmet
ile karlr. Hsni siyasetle salih edep zuhur eder. Tefekkr ise kalbin ha
yatdr"
252
demek suretiyle, akl, hikmet ve tefekkrn icra ettii fonksiyo
nun nemini belirtmitir. Ancak bu hikmet anlay daha sonra deimitir.
Olan eyler ve hadiselerdeki Allah Tel ve kullar nezdinde olmas gereken
ve gerekmeyen hallerdeki hikmetin durumun halli iin Mutezile ve Earler
arasndaki kelam tartmalara balam ve Ear anlayn slm dnyasna
hkimolmasvebudurumdanehlitasavvufundaarekildeetkilenmesi
ne,mridlerineyhleriveilerihakkndatektaraflbirhikmetizgisiilevah
deti vcud retisinin getirisi olan bir ekilde akl yn tamamen bertaraf
eden bir sonuca ulamtr. Hz. Ali kerremellh vechenin buyurduu kel
mndnaklmtefekkrhayatinkrazauramslamMedeniyetiisteni
lenseviyeyeulaamayptabiricaizseyerindesaymtr.Belkihikmetivar
dr birok sorunun zmn salad gibi naks olan kii ve hallerinde
istismarnasebebiyetvermitirkineticelerindenoksanhallerhusulegelmi
tir.
BudurumuSleymanUludauekildeizahetmektedir.
Allah Telnn fiillerinde belli bir garaz ve illet bulunmadn savunan

veiradesfatnnplanakardklariiniradecilerdiyeadlandrlanashb
meiyetibu ekildednmeyesevk edenmil,AllahTelnn meiyetve
iradesini sonsuz genilikte grp hikmet sfatyla bile tehdit etmeye yana
mamalardr.Tabbiidirki,ilahiirademutlakvebuderecekapsamlbirekil
deelealnrsa,sebep,illetvehikmettelakkisini,neticededeaklvedn
ceyi silip sprr. Geriye ancak tesadfler, geliigzel vukua gelen, maksat
ve gayesi bilinmeyen ve hikmete dayanmayan bir takm hadiseler kalr. Bu
nun sonucunda da kinat bir kaos eklini alr. Allah Telnn iradesini ve
dilemesiniinsanaklveyamaddilletlerlesnrlandrmakAllahTelyzaru
ret ve mecburiyet prensibinin altnda eklen faaliyet gsteren irade sahibi
bir varlk olarak grmek caiz deildir. Ancak Allah Telnn irade sfatn
yineOnunbirsfatolanhikmetprensibiylesnrlveuyumlugrmektehi
bir mahzur yoktur. Zira Kuran Kerimin birok yerinde kendisinin hakm
olduunu haber veren bizzat Allah Teldr. Bundan dolay irade sfatnn,
hikmetsfatnnredveinkredilmesinigerektirecekbirgenilikteanlalma
sdorudeildir.
253
Mutezilenin,insannmenfaatinevemaslahatnaenuygunolaneyne

252
Kleyn, Sikat'lslm Eb Ca'fer Muhammed b. Ya'kb, Usl'lKf ( thk. Mu
hammedCevdelFakh),Beyrut1413/1992,I,76.(GLER)
253
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.31
ise, Allah Telnn onu yaratmas lazm gelir, demesi Erleri byle bir
kmaza itmi, meseleyi kkl ama tek tarafl derinletirmelerine yol am
tr. Erler ilahi iradeyi herhangi bir mecburiyet, zaruret ve illet altnda
grmemek iin, hikmeti de hi olmayacak ekilde tevil edip reddetmek ihti
yacnduymularveyabylehareketetmeyehasmlartarafndanzorlanm
lardr.SonradanilliyetiesasalanfelsefeninglenmesideErleribukonu
dazordurumdabrakm,tesiaydnlkolmayanvegittikedekaranlklaan
bir sahaya srklemitir. Dier taraftan Mutezilenin ortadan kalkmas ve
felsefenin de Er bir kelamc olan Gazzl tarafndan kertilmesi, slm
leminde batanbaa Erliin hkmran olmasna ve rakipsiz bir dnce
tarz olarak istedii gibi faaliyet gstermesine yol amtr. Sebep ve illet
fikrinin bu kadar ok zayflamas ancak mutasavvflarn iine yaram, kera
metler ve olaanst hallere ait menkbeler alabildiine artmtr. Artk er
milerin hikmetleri ve iradeleri dahi tabiat kuvvetlerinden ve kanunlarn
dandahatesirlidir,dahakolayveabukneticealr,diyeinanlmayabalan
mt.AslndaGazzl,varolanlemdendahaesiz(bedi)birleminyara
tlmas imknszdr demek suretiyle bu yolda Mutezileyi ve felsefeyi bile
geri gerilerde brakan bir illiyet, nizam ve hikmet anlayna ulamt. Ama
ondan sonra slm fikir hayatnda onun bu telakkisi deil, illiyet ve hikmet
fikrinekarolantelakkilertesirliolmutur.
254
Dikeniindebiterglbahesi,nurlarperdeiindedoar,
Hereydetecellinvarbakmayolunugster
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Gklerin, akllarn hazineleri bile nebinin gzne bir p kadar ehem
miyetsizgrnrse.ArtkMekke,amveIrakneoluyorkionlariinsava
sn, onlara itiyak eksin! Ancak gnlkt olan, onun ilerini kendi bilgi
sizliine, kendi hrsna gre mukayese eden kii onun hakknda byle bir
pheyeder.Sarcamdanbakarsangneinnurunusapsargrrsn.O
gk ve sar cam kr da eri ve tozu gr! Atl bir er, atn kotururken tozu
dumanakatar,etraftabirtozdurkalkar.Sen,tozuAllahTelerisanrsn.
blis de tozu grd, Bu topran feridir. Benim gibi ate alnl birisinden
nasl stn olur? dedi. Sen azizleri insan grdke bil ki bu gr blisin
mirasdr. Be inat, blisin olu olmasan o kpein miras nasl olur da
sana der? Ben kpek deilim, Allah Tel aslanym. Allah Tel aslan

254
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.3132.
(KAHRAMAN,2002),s.7778

surettenkurtulandr.
255
ukimsedirvuslattaola,celvettehalvetbula,
BuMsryeokluktavahdetyolunugster.
TAHMSAZB
hsnferavnetcennetyolunugster
Hemsohbetimirfanetzilletyolunugster
Gelderdiledermanetrahatyolunugster
EyMlikikudretsenklbendenekimefkat
Fetholabanahikmetihsannayokgayet
Lutfunlaediphimmethalimeolarahmet
Meylimisafdankesyrimicefdankes
Gnlmnizadankeshrsmbeladankes
Kalbimidevadankeszevkilesefadankes
Lutfunlamnasipklyolundamcazip
256
kl
Nilimertib
257
klsrrnasahipkl
hsannavacipklakmdahigalipkl
Bahetdemisydergrmeemevtay
258
Arzetbanacy
259
gsterteneMsy
Arzilemsemmygeldimsanaalay

255
Mesnevi,c.I,b.39553964
256
Cezbeli
257
Meratib:Mertebeler.Basamaklar.Kademeler.Dereceler
258
Mevta:ller.lmler.Cenzeler
259
Cy:f.Yer,makam,mevki.
Kimdegrnedeyyr
260
derviolurahirkr
Zevkoluronaefkryroluronaayar
Grndonahervarkimoldullebsar
261
Yrinbulagurbettesahipkademlfette
limedesohbettearifolanelbette
Azbgammihnetterahatbulazillette

260
261
Basiretsahipleri

55
unlarkigrpyznbudragelirler,
Olahdevefeyleypikrragelirler.
Anlarkiezelgzlerisandakaluptur,
Bundasenihibilmeypinkragelrler.
eminkadehinnedenabdlilh,
Olakilebulemidevvregelirler.
Zlfntelineandakimingnldolat,
Mansrgibimeydnagirpdragelirler.
oldnelerigrbitererolur,
Srryleiindenyineesmragelirler
Hertohumunedenaldniseeksenanbil,
Hercinsiyinebittiieregelirler.
Hibiriizindenkpheryolagitmez,
Herbirisibiryolilebazragiderler.
Yolarnevarayrisehepsanak,
Cmleseniistersanadidregelirler.
ElbettebubaiinekimgirseNiyz,
Hrngezpevvelsonuglzregelirler.
unlarkigrpyznbudra
262
gelirler,

Niyzi Msr, bu ilhide devir nazariyesini aa ve meyve istiaresi ile i
lemitir.Tasavvufbirtabirolarakdevir,varlklarnAllahTeldangelipyine
Allah Telya dnn aklayan bir nazariyedir. Bu nazariyeye gre mut
lakvarlktanayrlanilhnur,ini(kavsinzl)veykseli(kavsiurc)ola
rakadlandrlanbirtakmmertebelerdengeerekyineaslnadntr.
Devriyyelerilediklerikonubakmndanikiksmaayrlr.
Vcd mutlaktan ayrlan nur ilhnin lemi sfl olan dnyaya, topra
aintikalinekadargeensreyianlatandevriyyeleredevriferiyye;
lhnurunsrasylatopraa,madene,bitkiye,hayvana,insanavenihaye
tindekmilinsanaintikalederekilkzuhurettiiaslkaynaa(AllahTelya)
dnmesisreciniileyendevriyyelereisedevriyyeiariyyeadverilir.

262
Dr:Dnya,ev;Dra:EskiFarshkmdarlarndandokuzuncusuKeykubat'nbir
ismi.Hkmdar.CenabHakk'nbirismi
Feriyyelerde mutlak varlktan ayrldktan sonra dnyaya inie kadar

katedilen yolculuk, ariyyelerde ise dnyadan tekrar yce leme, huzr
ilhyekadarykseli,fenfillhaerikonuedilmitir.
Onlarezeldegzlerisandakalmtr,
Budnyadasenihibilmeyipinkragelirler.
nkr edenler aslnda inkr ederken ezelde grdkleri Allah Tely ara
dlar.Ogrdkleriekildeanlatanbulamayncaanlattklarilhinkrettiler.
Buna engzel rnei Muhyiddin rab kaddesellh srrahul azz Fususul
HikemdeNuhFassndaonuntebliinianlatrkenbuyurduki;
Yalnzcatenzih
263
edecekolursan,kaytlaycolursun;
Yalnzcatebih
264
edecekolursan,snrlaycolursun.
Hemtenzihhemdetebihedecekolursan,
Dosdoruyoldaolursunvebilgideimamveseyyidolursun.
mdiikivarlktanszeden,ortakklcoldu
Ve(okluuntesinde)tekolandanszeden,birleyicioldu.
Eerikileyiciisen,tebihtensakn!
Veeerbirleyiciisen,tenzihtensakn!
mdi,senOdeilsinvesenOsun;
VesenOnueylerinaynnda
Kaytlanmamvekaytlanmolarakgrrsn.
Eer Nuh aleyhisselm, kavmi iin bu iki daveti birletirseydi, elbette

kavmikendisineicabetolurdu.
Birrivayetteise,AllahTel,kyametgnztndabulunduuhalzere
kullarna tecell eder. Fakat hi kimse Allah Tely kabul etmez ve Sen
bizimRabbimizdeilsindiyekarlar.BununzerineAllahTel,herkese
herkesinzthakkndakitasavvurunagretecelleder.Byleceherkes,ken
di inancna gre grd Allah Tely kabul eder. Ve Onu ikrar ederler.
Ancak Allah Tely hakkyla bilmekten aciz kalmlardr. Sadreddin Konev
kaddesellhsrrahlazz,bunuyleifadeetmitir:
Hakk,kyametgnmminleretecelleder,onlardaHakkilekendileri
arasndakialmetigrmediklerisrece,Hakkinkrederlerveondanka

263
Tenzih: Allah Tel'y her eit kusur, noksan ve ortaktan uzak bilip sylemek,
eksikvekusurdanuzaksayma.
264
Tebih:(C.:Tebiht)Benzetmek,benzetilmek.Benzeti.Birvasftavehmetmek.

nrlar.Szkonusubualmet,Hakkadiroyledir,yledeildireklin
deki inanlardr. Hakk, onlar iin suretlerde bakalar (tahavvl) ve her
birisi,kendialmetiileOnutanr.
265
Herkes kendisi bakmndan bir inanca sahip olur ve bylece kendinin

grdpersfektiftenRabbinenazareder.
GznkadehinitadanAllahnabdlkullar
266
Oakilebulemidnmeyegelirler.
Abdal ilh Hakk deryasna dalm kii, anlamna gelmektedir. Onlar

beden klflarna girmezden nce de Hakk deryas iinde olduklar halde o
deryaygrebilenkiilerdir.Bundantronlar,olemdedemngzile
(her taraftan kendilerini kuatm olan) Hakk nurunu grdkleri iin, bu
lemi devvara (devreden, dnen bu leme yani kinata) gelirken de bu
akladoludurlar.
Kadehtenmuradise;HaktalibineyaptismiCelaltelkinidir.Yada
dilindendklenmarifetiilahiyeyedairszlerdir.
Salik onlar dinledike verdikleri, zevkle mest olup, akl bir eye er
mezolur
267
Kimingnlsanntelineondadolat,
Mansrgibimeydnagiripdraacnagelirler.
Eski edebiyatmzda k balayan yrin sann ona dolanan teli olduu

skskdilegetirildiiiinkkuluhertaraftanevreleyenHakknuruderya
sn fark edenlerin bu lemde de Mansur gibi daraacnda olduklarn, yani

265
bkz. Suad elHakim, elMucem, 87 vd; EbulAlaAfifi,Fussu'lHikem Okumalar
in Anahtar (trc. Ekrem Demirli, z Yay. 2000), s. 54 vd. Vahdeti vcd ve ilh
mutekdhakkndabkz.AbdlganenNabls,GerekVarlk,76vd;Konevdelh
mutekd ve sbjektif Tanr tasavvuru iin bkz. Nihat Keklik, Sadreddin Konevnin
Felsefesinde AllahKainat ve nsan, s. 51 vd.; Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde
MrifetveVcd,s.145(doktoratezi,M..S.B.E.,2003)
266
Ebdal: Evliydan, ziyde nuraniyyet kazanm olanlar. Evliy zmresinden bir
cemaat. Arapada halkn lzumlu ilerinin tasarrufuna memur bir cemaata denir.
(MsivalkasndanmcerretveCenabHakk'nmuhabbetindefnivemstarak
olanztlar.O.S.)
267
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVABI
kendivarlklarnndaHakknurundanibaretolduunuanlayarakyoklukidra
kineulatklarnbelirtmitir.
utnelerigrbiteraalarolur,
Srryleiindenyinemeyvelerlegelirler
Mutasavvflar tarafndan da lemaa ve insanmeyve mnasebeti sz

konusuedilmitir.Burada,aslndaaacnkendisideil,buaatanhslolan
meyve,yaniyaratlnenstnveensonnoktasolaninsandr.
lemin bir aa olarak dnlmesi tasavvuru, meyvenin asl ekirdek,
ekirdein asl meyvedir ve devir emrinin varl bu duruma baldr. Bir
aatan maksadn meyvesi olmas gibi, lemin yaratlsndan maksat da in
sandr.
Meyveninkendisinevcutverenaacnbtnvarlnvezellikleriniih
tiva etmesi gibi, insan da kinatn tm zelliklerini ahsnda barndrr. Bir
baskaifadeylelemdemdir,demlemdir.NiyziMsrise,heraacnasl
kaynaolanekirdeininzelliklerinitayacan,oaatanmeydanagelen
ekirdein yine ayn cins aac meydana getireceini bu beyitte dile getir
mitir.
Mrid derviine kar kanaatkr olarak hareket etmesi yannda hizmet
ederek ve yetitirerek rzkn Allah Teldan alp kula ihsan ederek ferten
araseyrinitamamlamasiinyardmeder.
Ehlullah Onlara verdiimiz rzktan (Allah yolunda) harcarlar.
268
Sr
rncaesirgemevekorkudaneminolarakhareketederler.
Bilkirzkksmdr.
Birincisi,cisimrzkdrkio,yenilen,iilendir.Onunlabedentaatzere
kuvvetlendirilir.
kincisi,nefsrzkdrkio.kurallarvehkmlerdir.
ncs,ruhrzkdrkioda,hakikatlervesrlardr.
Birincisi pazarlardan talep edilir; ikincisi okullardan ncs ise tek
kelerdentalepedilir.
269
Hertohumunerdenaldniseeksenbilonu,
Hercinsiyinebittiiaacagelirler.

268
Bakara,3
269
(ETN,1999),s.135;(BURSEV),v.123a,89.Varidat
mam ebster kaddesellh srrahl azz, Allah Tel dostunu bir to

humabenzetmektevedevriariyeveferiyeninsrekliliindeinsankmili
merkezealrakifadeederki;

TohumgibidirAllahdostu.
Suvetoprakla,ylegrbzbiraaolurki,
yedincikatgbileaar.
Ayntohumyenidendertopraa.
AllahTelnizniyleyzlerceaaolur,Meyveverir.
Birnoktaolantohum,olgunlanca
izgiyebenzeyenaahalinegelir.
Noktaykenizgiolur,
izgiykentekrarklrvenoktalar.
Buseyahatyenilenir,yenilenirde
Yolcukemleerince,artksonnoktayavarr.
270
Hibiriizindenkpbakayolagitmez,
Herbirisibiryolilepazaragiderler.

Her sfattan srekli olarak devredenin Allah Teln ztdr. Zt bazen
azizlerdenbazendeekyalardantecellieder.
Nevarsayolarayrisehepsanak,
Hepsiseniistersanayzegelirler.
nsanlarnyollarbirbirindenfarklolsadahepsibirermeyvedir.Yanihep
si olgun ya da ham meyvedir. Ham meyve suretinde olanlar ekya, olgun
meyvesuretindeolanlariseevliyaolarakHakkagelirler.
ElbetteNiyzbubaiinekimgirse,
ncedikenliigezipsonraglbahesinegelirler.

270
Sebster,GulseniRaz,(Haz.SadkYalszuanlar),stanbul1999,s.99.

()Tecellyi insanda devir tamam oldu, durdu; (Rahman) istiv etti!

nsann vcudu artr. (Allah Tel) Kelm, akl ve idrak, kemliyle in
sandagrndvezuhretti.
Binaenaleyhkenzimahf(gizlihazine)ikrolmuoldu.Yanikendini
idrak edip bilmek isteyen tabiat klliye, terkibi kuva (kuvvetli meleke
lerleyaratnca)ederek,insanvcudagetirince,insanaklveidrakisaye
sindekendinidebilmi,tanmoldudemektir.
Kuvaytabiyeninbylebirinsanvcudagetireceksurettetoplanmas
hardr.Mevtizhirilefenpezr(lnce)olupdaeczybedeninyi
ne tabiat cmideye rcu da (cansz varlklara dn, toprak oluu)
nerdir.
O halde insan sahihen hilkatte maksd yegnedir; maksd asldir,
deta aacn meyvesi gibidir; meyve nasl btn bir aacn kabiliytn
cmiisenshaikbrveberzhcmiolaninsandahibtnuki
natmaddiyeninzbdesidir,zdr.Aklveidrakiitibariyledekuladr,
gzdr.
d ve ak adamlar ham yemie (meyve) benzer, kmiller olgun ye
mitir. Ondan tekrar bir aa vcuda gelebilir ve binlerce yemiler verir.
nsandan bir koca kinat kar. Cennet, cehennem, ar ve krs hep on
dadr. Tabii ekirdekten aacn aatan ekirdein peyd olmas da de
virdemektir.
Tabiatta btn bu kevn fesd (dnya lemi) bir insan kmil ye
titirmekiindir.
271
TAHMSAZB
Kimisigleblblolupzregelirler
Pervnegibiakadpynegelirler
Azdeikenlemefkragelirler
Kimininznbundabilirlerondabuluptur
Bundasenifehmeylesegzandabuluptur
Aknhaberinanlamayanmnkir
272
oluptur
Zahidsananksmetimikliilh
273
Abdala
274
dahiksmetimililh

271
UMAN, Abdullah, Rza Tevfikin Halk Edebiyat le lgili Makaleleri, Kltr ve
TurizmBakanlYay.,Ankara1982.s.202203.
272
Mnkir:inkreden,kabuletmeyen,inkrc,grmezdengelen.
273
kliilh:lhsz

Herkimenasipolduisehlilh
Derdineseninkimkibugnuydusatat
Deryymuht
275
olduzlemdetat
Birhane
276
kiaknhaberigeldiulat
Kamilyinebulemekmilgelirevvel
Bundasenibildiiseeerolbilirevvel
crayemireylemedeolklrevvel
Bueerremziarifisencanilebilkl
Blblniinrzuefgnettirehokl
VaktndanedenuageliralayubenNil
Zahidsanabupendihakikateseretmez
Mevcutyinemevcutgrnrkahrileyetmez
Nartohumununiinnarverireyvanna
277
yetmez
HerbiriniinsrrHakkaolmadlayk
Mnkerinemnkirdirolurnkmnafk
Sadkyinensadkoluraklasadka
GelmuhtasaretAzbyetertl
278
trzi
279
Zretmedehlehligzetmedenz
DreyleybengezsegnlamHicz

274
Abdal:evliydanziydenraniyetkazanmvebirandabirkayerdegrnebi
lenzatlar,dnyaialkasnkesenveAllah'nsevgisiyleyorulmukiiler.
275
Deryay Muhit: ihta eden, her eyi kuatan ve her eyi ierisine alan; etraf,
evre;bykdeniz,okyanus.
276
Hane:Meyhane.
277
Eyvan:f.Kk.Byksalon.Byksofa.Divanhne
278
Tl:Uzatma
279
Traz:f."Ssleyen,donatan"anlamlarnagelirvebirleikkelimeleryaplr.
56
Vezin:MstefilnMstefilnMstefilnMstefiln
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendiyzngeryahigeryamangrr.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
olchilndngrrterHakkinkreder,
Kmilolanlarkmilinherbirszbrhngrr.
Medhilezemmileminkymettebirhardaldeil,
Hrodururharmandaolbudaykorsamangrr.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Kmilolansultngrderviiolsultngrr.
DerviiHakkyakmikenanyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmezgzklhngrr.
OldilberinMehdadskkerdururhalkatad,
MsrekerbumihnetiolrhatRahmngrr.
Halkirebiraynaymherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendizngeryahigeryamangrr.
M'minm'mininaynasdr
280
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten murad kendile

rinin makm cem iinde olup mertebei irdda olduklarn beyndr.
Halk ire bir yneyim buyurduklar yani nefsn mertebelerde olan kt
ahlknn hepsini gzel ahlka tebdil edip zahiren ve btnen cilalanm bir
ayna oldum. Herkes hakik ve manev kendi sfatn mertebeleri miktarnca
bendenmahedeederveondanmaksd ..Ohernyarat
mahalindedir.
281
yetikermesinemazharolduunuifdeeder.
Mesel bir yneyim her n ki; baksalar bir surette akislerini grrler
Hangimertebedeiseosfatilezuhureder.Eerbakannnefsindektahlak
variseyaman(ktkorkun)grr.Eernefsinktahlakdzelmiseyahi

280
TaberniveBezzrEnesten:EbuDavuddaEbuHureyredennakletmislerdir.Ebu
Davud.Edeb.29:bn.MbarekHasanBasrininszolduunusyler;bkz.Acluni.
II/294
281
Rahman,29

(iyigzel)grr.Benbiraynaymki;kmilkemli,naksnoksanngrr.Bu
beyitten anlalan budur. Yine benim vcdum lemi kbrdr. Bu
onsekizbinlemiimdetecellieder.Bendenbanabakarlar.Mkemmelkabi
liyetiolankemlimigrrnoksnolanisenoksanmgrr,demektir.
Bu beyit istekli olanlara bir uyardr ki; keml sahibi kemle bak ve her
halinikemletatbikeyleyeki;kemlsahibiolupveeksikgrmedenkurtulup
kendieksiklerinidzeltmenesebepolur.
Allah Tel btn yaratlmlar ihata etmitir. Fakat bunu herkes gre
mez. Cahil Hakk grmemekle beraber inkra dahi gidebilir. Mesela bunun
inkrunungibidir.Birdevletreisikitebdilikyafetederekarpazargezer.
Bunu herkes grr. Fakat kimse bilmez. Ancak an yaknen tanyanlar bilir.
Ruhlartoplucemaatlardr.(Ruhlarleminde)birbirleriyletanrlar,l
fetederler.Tanmayanlarisebirbirlerindenayrlrlar
282
te Allah Telda byledir. Hakk ilk yaratlta tanyan hem grr hem
bilir. Tanmayan cahilde grr amma bilmez. imdi o tebdili kyafet etmi
olandevletreisinicahilesylesenyleder:
Haydi,yahubyledevletreisiolurmuder.Budevletreisideildirdiye
inkr eder. Ehli zahirde ayn bunun gibidir. Hakk elinle tutsan gstersen
ben byle Hakk tanmam der. nk onlarn zevkine gre Allah Tel m
kemmelekillidir.TevhidehlizevkindeiseAllahTelekildenmnezzehtir.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
Ulukiilerphesiz,Suyunrengikabnrengidirdediler
KanlanmgzNilveFrtnehrinikangrr.
CneydBadadkaddesellhsrrahulazizHazretlerineHakknasldr
diye sual etmiler. yle buyurmu: levni me levni in Yani: Suyun
rengiyoktur.Suyunrengikabnrengidir.Meselabardakmaviisesumavi
grnr, krmz ise krmz, yeil ise yeil grnr. Bir insann gz ki kana
boyanmsa her bir nehrin suyunu kan grr. Hlbuki nehirler kan deildir.
Onungzkangrdiinkangrnr.
Levni m, levni indr. buyurduklar buna iarettir ki: Nri Hakk
mutlak olup renkten rdir. Renk ancak eyada bulunur. Bundan dolay Hz.
Msa aleyhisselm mmeti Nilden su alp ierlerdi ve Firavun milleti suyu
aldklarnda gzlerine kan grnyordu. Hz. Msa aleyhisselmn mmeti
nin kalpleri pk ve basiretleri sf olduundan suyu saf grdler. Firavunun

282
Buhri. Enbiya. 2: Mslim. Birr. 159. 160; Ebu Davud. Edeb. 16: bn. Hanbel. II/
237.295.527
milletinin kalpleri irk ve grleri btl ve beyinleri kfr karanl ile dol
duundansuyu,kangrrdler.
chilvehaddinibilmezHakkinkrederverter,
Kmilolanlarisekmilinherbirsziaretvedelilgrr.
olchilindnbuyurduklarnefsiemmrevednyeviaklnsfatdr
ki; dima sahibini Hakkdan men edip masiva sevgisine rabet edendir. B
tnmanalargnldenzuhureder,onugizlervekenditarafnaeker.Hatt
kendigibiktedincegayreteder.Kmildenmuratahiretiarzulayanakl
sahibi ve saf nefistir. Bu dima gnlden zuhur eden ilh srlar kabul ve
hakikatlerineyolbulmaagayretedipherzamangnlkapsndanayrlmaz
lar. Belki kendilerini yok yere koyup gnl hanesinden bir adm dar k
mazlar. yle olur ki gnle ilham olur onu Allah Tel tarafndan bilip her
nezuhuredersemazKurandr(KurnKeriminz)diyekabuleder
ler.Cahilkrdr,Hakkgrmez.Mesel;
Hmilekadnzindanolduuhaldetadbebekmasumolsada,oana
sndanverahmindenbakasnbilmez.Padiahvediermahlkatvebve
baheleriteklifetseninkreder.nkdoanakadaranasverahminigr
d.Bunedenlevcudzindanndahapisolmuolanchildahibudnyale
minden bakasn bilmez. Mutlak lemden sylesen sesi soluu kesilir ve
hayran olup hayrette kalr, belki kmil insan, childe dahi Hakk mahede
ederveherbirsznHakknszdrdiyekulakkabartr.
Gnl,nefsiniHakkgrr,ammanefsinekendinibildirmekgayetzorii
tir.Hidyetediciyemuhtatr.
leminvmesivektlemesikymettebirhardalkadardeeriyok,
Dikengibihaliyleharmandaolanbudaysamangrr.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizinbubeyittenmuratlarkeml
sahiblerini yannda medh ve ktlemek hardal mikdar deildir. nk
onlar Tehallak biahlkillah (Allah Telnn ahlak ile ahlaklanmlar)
drlar.BuztAllahTelyaaynadr.Skntvegeniilik,noksanlkvekeml,
medh ve ktlemek, sevin ve gam onlarn yannda birdir. nk birlik
makmna kavumuolan ztn kemliniinkrveikrardanzerrekadarkal
bine znt gelmez, mirt Hakk olmutur. Medh ve ktlemek konua
nn kendi sfatdr bilir. Keml sahibi kemli ve naks noksan grdn

bilir. Bundan medh ve lemin ktlemesi onun yannda hardal mikdar
kadardeerikalmamtr,aynHakkolmutur.Medhvektlemedenartk
hizlmez.
Harodurdediinefsiemmreilevasflolanzttr.(Eek)
Harmandanmuratbudnyalemidir.
Budaydanmurathakikatmcevherleridir.
Samandan murat hakikate ulaamam mecaz sfattr. Bu dnya le
mindevarlksfatmtevhidrzgarilesavurupveaslcevherimolankendimi
yani budaypk edip erat lei ile lp hakkat anbr olan kalbe ko
yuptakvamhrilemhrleki;Dnyahiretintarlasdrbuyurulmutur.
Dnyada garip gibi veya yolcu gibi ol.
283
Szn tut. Dima niyetin
hakkgevherolupeekgibisamanabakangibimecazsreteiltifatetmeyip
ve eek sfatlarndan kurtulmaya al. nk harn budaya iltifat lm
dr. Hakkatan eek buday yese kendisini helak eder. Ancak saman haz
medebilir.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Ycebyklerrifineteinituttu,
Kmilolansultngr,derviidesultngrr.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten muratlar hakiki

olmayan saltanatta bulunup mnya kavuamam, tozlanm kalb ile gz
apaklanmsa bir rifi billahn eteini tutup yani yoluna balanp ve mari
fetinetabiolmaklafenafillhatalipoldemitir.
DerviiHakkyakm,senonuyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmeyeningzklhngrr.
Dervii HakkyakmikendemekHakkntecellsibtneyadazahir
olup derviin vcdi mecazisini mahv edip makm cemde olmakla
Hakkdankendinifarkedemeyipbelkikendindenbakasnbulmaz.
kinci msrada Hamm iinde dilberi grmez gz klhan grr bu
yurduklarHammdanmuratderviinkendivcdudur.
Dilberdenmurathakksevgilidir.
Klhndan murat gnldr. Mesel gnl surette vcd iinde gizli

283
Buhari,Rikak,3;Tirmizi,Zhd,25;bnMce,Zhd3;bnHanbel,II,24,41,131;
Acln,KeflHaf,II,134vd,
dir. Ancak hakikatte vctta tasarruf eden gnldr. Klhana benzetmek

gayetincetebihtir.nkhammklhandansnr.
AncakslikhenzgnlklhanndaHakkaknnteiilevarlkodunu
nuyakmvekalbzikrekavumu,fakatvcdzikrinenailolmamaklav
cut hammnda hakk sevgiliye tecell ettiini fark edemeyip ancak gnl
klhannda ahidi mahede eyler. Niyzi Msr kaddesellh srrahul
azizklhangrrbuyurduklarbudur.
OldilberinMehdadekerdirhalkatad,
MsrmihnetiekerondaolanRahmngzelliinigrr
Admehdolandilber,mukaddesruhturkiolmazharhidyettir.Herkes
o sevgilinin vuslat ekerine kavumak isterler. nk onun tad btn e
yaymestetmitir.Ancakekeryemeklenefsineklinipapaanadeitirir.
Msrekerbumihnetibuyurduklarnefsimihnettealamaktadr.Ol
rhatRahmangrrbuyurduklarmukaddesruhdurki;dimavuslattave
rahattadrvehernayrlyoktur.nkzerregneinayndrvegneten
ayrl yoktur. Varl gneledir. Gne durduka ona dah fena yoktur.
Baksyinegneledir.
TAHMSAZB
KimiinkrederbenikimiYezdngrr
Kimiputhnederbenikimizll
284
rahmangrr
Mnkerlereputkendiyimrifolankurngrr
Budilberiknukerembusanatherbr
285
eder
Hisuuyokbirkimseninsorsakonadeyyar
286
eder
GrsebenibirehlihalHakktrbanaikrareyler

284
Zll:Glgeilealkal.
285
Herbar:f.Herdefa,herkere
286

Nefsimledircenkimgnlmnkirlerlecidal
287
deil
Hernecezaklsnbanakimdirbanamahaldeil
Nezemolsamzarardeilnemedholsamefdaldeil
Umura
288
nazareylersenHakktanonuanladolu
Canugnldenzerreninbeklekapsnolkulu
Birpirintutdmeninihizmeteyleanlayolu
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu
Hayvangrsebugznhayvankoinsanabak
Olmakdilersenehliakkehlinebirtanebak
Hergrdnkemterkulaarifisenmerdanebak
Kudilinifehmeyledikikkitabnokudu
nkeminimdemimMevlasrrbende
Azbcevlnederdinsenkevnumeknhiyoktu

287
Cidl: szle mcdele, ateli konuma; muhrebe; cenk; kavga, mcadele, ar
pma,ekime.
288
Umura:(Emir.C.)Emirler.ler.Hususlar.Maddeler.
57
Vezin:MefilnMeflnMeflnMefln
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,
Yineherpresindengrnenrycemlindir.
Annntnemindemdemeksiketmezkim,
Yorulupyoldakalmayaokimazmivislindir.
NicesibaksunetrfayaahkfayahutKfa,
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.
Bulunmazlmekndirbilinmezbnindir
Heminancaksanakuldurseninehliiylindir.
Daldmimsadra(Msr)bozuldunispetisur,
Benimbunispetimimdinemhndr,neslindir.
Kalbiesinisoyupbinparaedencellindir,
Yineherprasndangrnencemlyzndr.
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,yanicelltecellilerininkalbe
gelii Allah Telnn sonu gelmeyen bir ltfudur. Yine her tecellde onun
cemlininyzgrlr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
MmininkalbiAllahTelnnikiparmaarasndadr.AllahTeldi
lediigibitasarrufeder
289
MmininkalbiRahmannikiparmaarasndadr
290
Onuniinzamanzamaneksiketmezgznoklarn,
Yorulupyoldakalmayaonakavumaazmimdir.
Onun ok gibi delen baklar benim hzmdr. Yorulup yolda kalmayp az

mimiartrr,demektir.Sevgilinincevrcefasakamuhabbetokunluunu
artrmaktanbakabireyesebepolmaz.
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.

289
Mslim. Kader. 17; Tirmz. Daavat. 90: bn. Mce. Dua. 2: Hkim. Mstedrek.
IV/321
290
bn.Hanbel..11/173.IV/419;

YakumtepelerineyahutKfdandanbakanetaraflarabaksn,
uAnkaKuukianngnlnazarghhaylindir.
Anka
Anka kelimesi branice anak kelimesinden tremitir. Anak, isim ola
rak gerdanlk, uzun boyunlu dev anlamlarna, fiil olarak ise gerdanlk
takmak,bomak,boazskmakanlamlarnagelir.
Anka; uzun boyunlu, ismi olup cismi olmayan byk bir kutur.
Simurg,Zmrdankaadlaryladabilinir.Cennetkuunabenzeryeilbir
ku olduu iin bu ad verilmitir. Bu adlarn dnda Anka, Semender,
Devlet Kuu, Phoenix, Turul, Hm adlaryla da bilinir. Bulunduu yer
dekikularavlayarakbatyadoruutuundanAnkaymuribdedenir.
slmtasavvufveedebiyatlarndaAnka'yaverilen,bazkaynaklardayu
tucu, yok edici eklinde de yorumlanan murib gurub eden, uzakla
an,gzdenkaybolansfatbuefsanevkuungzlegrlmeyiiyleilgi
lidir.okyksekten utuuyolundaki inanda bundankaynaklanmakta
dr. Bu zellikleriyle Anka'nn dnyann en iri, en yksekten uan ve ha
vada en fazla kalabilen (200 gn) kuu albatros arasnda bir benzerlik
aramak mmkndr. Anka Hint mitolojisindeki Garuda gibi kular padi
ahdr. Baz efsanelerde de yine onun gibi Kaf dandan baka denizin
ortasnda ulu bir aacn tepesinde de oturur. Yz insan yzne benzer,
boynu uzun, tyleri renk renktir. Kendisinde her hayvandan bir almet
bulunduu ya da vcudunda otuz kuun renk ve almeti olduu, bu ne
denleranllarnAnka'yaSirenk,Simurgdediklerisylenir.Krmzvealtn
renkli, uzun tyl, gzel sesli ve erkektir. Bir rivayete gre diidir. Tanr
sonra buna bir erkek yaratmtr. Msa aleyhisselm zamannda meyda
nagelenbuku,oalpNecidveHicaztaraflarnayaylmtr.Msrllarn
efsane olarak anlattklarna gre Anka, kartal byklnde bir hayvan
olup boynunun tyleri altn gibi sar ve kuyruu beyaz ile kark pembe
renklivegzelgzldr.GzlegrlmeyecekkadaryksekteuanveKaf
danntepesindeyatanAnka'nnlmvedoumuylailgilieitliriva
yetler vardr. ran destanlarnda Simurg adyla anlan Anka, Firdevs'nin
ehnmesindeZl'iyetitirenveoluRstem'eyardmedenkuolarak
bilinir. Ayrca ran mitolojisinde Anka, Rstem'in cerrah, babas Zl'in
dadsolarakdaanlatlr.
slm mitolojisinde ise, Anka kularn padiah olarak anlr. Hz. Msa
aleyhisselm zamannda yaratlm, Hicaz'a gitmi, Hz. Sleyman
aleyhisselmnmeclisincebulunmutur.KsasEnbiya'nnHz.Sleyman'
la ilgili blmnde de Anka Kuunun yks adl bir yk yer almakta
olupbuykdeAnkaileHz.Sleymanaleyhisselmarasndageenolay
lar anlatlmaktadr. Ayrca rivayetlere gre Anka Hz. Zlkarneyn ile Kaf
dandagrmtr.Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemdenn
cebirnebininbedduasylayokolmutur.
ArapadaAnka,FarsadaSimurgadverilen;Trkedeise,buikiisim
le ya da bu iki ismin birlemesinden meydana gelen Zmrd Anka
(SimurguAnka)adylaanlan,slmtasavvufvesanatndadanemliyer
tutan efsanev ku, benzer nitelikteki baka kularla kartrlmtr. n
Asya efsanelerinde Anka pek ok kaynakta birlikte ele alnd Batdaki
eski Msr kkenli Phoenix ve slam evrelerdeki Hm devlet kuundan
tamamen, Hint mitolojisindeki ift bal kartaldan ise ksmen farkl zel
likleresahiptasviredilir.Boynununokuzunolduunaveboynundabe
yaz tylerden bir halka tadna inanlan Anka ile Anadolu Seluklu sa
natnda baz ift bal kartal tasvirlerinin boynunda bir halka bulunmas
nedeniyle bu iki efsanev kuun birletirildii ve ift bal kartaln Anka
sayld sylenir. Araplar arasnda Anka hikyesi semender ile kartrl
m,semenderdebazenkuolaraktasviredilmitir.eitliefsanelereg
re Anka, insanlar gibi dnr ve konuur. ok geni bilgi ve hnerlere
sahiptir, kendisine bavuran hkmdar ve kahramanlara akl hocal ya
par. Tyleriyle svazlayp yaralar iyi eder. Kaf dan aabilmek ve ge
ykselebilmek iin Anka'ya binmek gerekir. Nitekim Zlkarneyn de An
ka'yla ge kp yldzlara ulamtr. eitli dinsel, bysel etkileri oldu
una inanlan Anka ile ilgili inanlar, kaynan eski Msr inanlarndan
almakla birlikte, in'den ran mitolojisine ve Mslmanlktan
Hristiyanla kadar geni bir inan alanna yaylmtr. Hristiyanlar
Phoenix adn verdikleri bu ku mitinin yorumunu yaparak onu ldkten
sonrayenidendirilmeninsimgesiyaparlar.inlileriseAnka'yraksvem
ziin mucidi olarak kabul ederler. Yahudi inanlarna gre ise Anka, o
cuklar kapp boduu iin Hz. Msa aleyhisselmn bedduasyla yok
edilmivesoyukurutulmutur.Ogndenberiyeryzndegrnmez.Bir
efsaneye gre be yz yl yaar. Dnyada her dnemde yalnz bir tane
Anka kuu olduuna inanlr. Ankann nl Arap masallarndan Bin Bir
Gece Masallar'nda da sz edilmi, Anka ortaa Arap ve Fars bilim ki
taplarna da girmitir. Yzyllarca yaadna ve hep yksekten utuuna
inanlanAnka,divaniirinindndahalkhikyelerinde,halkedebiyatnn
eitli rnlerinde ve ada edebiyatmzn deiik edeb trlerinde de
eitli zellikleriyle karmza kar. Halk hikyelerinde ve masallarda da
nemlibiryertutanAnka,masallardadahaokKafdailebirlikteanlr.
Tasavvufta da Anka deiik anlamlarda kullanlm, efsanev zellikle
rindenyararlanlarakbaztasavvufgrlerinanlatlmasndasembolg
revistlenmitir.lksuflerderastlanmayanAnkaadRuzbihnBakligibi
airvek mutasavvflarcatebihvetemsilunsuru olarakkullanlmtr.
Anka kavramnn tasavvufa iyice yerlemesinde Attar'n Mantku'ttayr

adleserindebukuuayrntlbirekildeelealmasetkiliolmutur.Dnya
edebiyatndavebizimedebiyatmzdazellikledidaktik,ahlakhikyeler
de hayvan motifleri sklkla kullanlr. Fikir ve dncelerin hayvanlarn
azndanaktarlmasnnsaladkimiyararlarbuyoluntercihedilmesin
deroloynamtr.zellikledintasavvufieriklieserlerdeanlatmndaha
ak ve anlalr olmasn salamak iin ku motifinden yararlanlmtr.
Baz felsef manalar anlatmak, soyut kavramlar somutlatrmak iin e
itlikuisimlerinisembololarakkullananbnlArab'densonraefsanev
bir ku olan Anka'nn zellikleri eitli tasavvuf manalarn sembol ola
rakkullanlmtr.
291
Beyitte geen etrf (taraflar) ahkf da da tepeleri, Kf da Kf dadr.

imdi zhir ehlinin indinde bu lemin vcdu baka, Hakkn vcdu baka
olarak kabul edilir. Yani lemin dahi Hakkn vcdundan baka mstakil
vcdu vardr. Tarkat ehlinin indinde ise bu lemin vcdu vcdu zill ve
hayaldir. Vcd Allahn vcdudur. Bu halkn vcdu Hakkn vcdunun
zill, yani glgesidir. Mesel, bir adamn gnein nrundan glgesi yere
yansr. teo yere den glgeden adamn nasl bir kimse olduu anlalr.
te bu lem de Hakkn vcdunun glgesidir ve mstakil olarak vcdlar
yoktur.MsrefendininNazarghhaylindirdemesibuszegredir.
bnlArabhayli,eyannhemengenivehemdeendarolan;ne
vardr,neyok;nebilinendir,nebilinmeyen;neispatedilendir,nedered
dedilen eklinde paradoksal (elikili) ifadelerle aklamaktadr. Hayl,
eyannengeniolandr,nkoaklenimknszolanbiletasavvurede
bilir.Dahancedebahsedildiigibiztlklarbirletirirvemdmutasav
vuredebilir.Yinehayleyannendar,fakatkapsamlolandr.
292
Hayalinztlklarbirletirmesihakikatinebinaenaznok,oundaaz
gsterilmesi ancak hayal ile mmkndr. Burada bnl Arab, Karla
tnzda onlar sizin gzlerinizde az gsteriyor, sizi de onlarn gznde
azaltyordu...
293
Ayetini ve Bunlarn gzne tekiler iki misli grn
yordu...
294
ayetini zikreder. Bu durumu ancak hayal takdir edebilir.
nkhissilemdeaznok,oundaazgsterilmesigerekd,hayal
deisehakikattir.
295

291
(BATSLAM,2002),s.195198
292
293
Enfal,44
294
limrn,13
295
bnlArab,Ftht,c.VI,s.307.
bnulArab, hayl ilmine dhil olan konular nce ana balklar altnda
elealm,dahasonrabukonularnortayakoyduuproblemlerizmekze
rehaylkavrametrafndauterimlerikullanmtr:
Haylilmi(ilmu'lhayl),
haylmertebesi(hazretu'lhayl),
haylmakam(makmu'lhayl),
muttaslhayl(elhaylulmuttasl),
munfaslhayl(elhaylulmunfasl),
tasavvurgc(elkuvvetu'lmusavvire),
tahayylgc(elkuvvetulmutehayyile),
haylgc(kuvvetu'lhayl),
mutlakhayl(elhaylulmutlak),
gerekletiricihayl(elhaylu'lmuhakkik),
nefes(ennefes),
Rahmn'nnefesi(nefesu'rRahmn),
am,kendisiylehereyinyaratldHakk(elhakkulmahlkubhkul
luey),
berzah,hal(elHal),
hakkvarolu(elvucdulmuhakkak),
hayalvarolu(elvucdulhayl),
varlmmknolmayanadem(ademunlyumkinvucduh),
sabitaynlar(ela'ynu'ssbite),
yokluunyokluu(ademuladem)veilkyokluk(elademu'levvel).
Muhyiddinbnu'lArab'ninhaylilmivehayl'inmuttaslvemunfasl
lemleri
hakkndaengeniaklamasyledir:
Marifetullah'a dir ilimlerin altncs, hayl ilmidir (ilmu'lhayl). Ve
ayn zamanda hayl'in muttasl ve munfasl lemlerini bilmektir (ilmu
lemi'lmuttaslve'lmunfasl).
296
bnl Arab nin bu ekilde melekt, rhni ya da hayal sretlerle

karlama tecrbesi oktur. Nitekim o, tavaf esnasnda Kbenin ya da
Kur'an Kerimin hakikatini bir gen (fet) sretinde mahede eder.
Kendindennceyaamevliyayadanebilerinruhnisretleriylekarla
r.
297
NiyziMsrkuddisesrruhulazizbnlArabninAnkiMuribKitab

296
(ATA,1993),s.479;HaylilmineHayalkeifbilgisi(ma'rifelu'lkefi'lhayl)de
denilmektedir.Bak:Futht,I,34,II,299.
297

na deer verir ve ondan istihralarda bulundu. Hasaneyn Risalesinde ve
Kelimat Kudsiyesinde birok alntlar yapmtr. Sleymaniye
Ktphnesinde
298
bulunan nshakendi elinde bulundurduuanlalmakta
dr.Yaptmzincelemedekapanilksayfasnda(H:1071M:1660)
299
kayt
dlmtr. sayfalarda hemen hemen hepsinde srr alm ayetlerin,
gnlerin vukua gelen olaylarn kitabn gsterdii iaretler ile uygunluu ile
kenarnotlarilebelirtilmitir.
Mesela:12adaYusufunhapsegirii1087
16a da 1086 da hapisten ktm gn Bu trl birok kayt
bulunmaktadr.
Bulunamazmeknszdrbilinemeziaretiyoktur
Ancakseninailendendirvesanakuldur.
Hakikat ehli katnda vcd ancak Allah Telnn vcdudur. lh

vcddan baka vcd yoktur. Ondan dolaydr ki, Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem efendimiz Ahadiyyet makmnn asleten bizzat shibi ol
duundanglgesiyokidi,yaniglgesiyeredmezdi.
Seninehliylindirdemekokendikendinehizmeteder,kendikendi
nesyler.Yanirubbiyyetlerubbiyyetinehizmeteder,nkCenbHak
vegaybMutlakzhiroldu,yaniCenbHakhicbrubbiyyetlezhirdir.
Kkisim(Msr)bozuldumimvesadveradiyedald
Benimbunispetimimdineaydr,neyldr.
Msrninvcdudald,yanivcdHakknvcdudur.Msrlikkalkt.
imdioMsrliknispetineayndrnedeyllarndr.
NitekimHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemBeytullah'agirmee
engel olan mriklerle anlama yapaca zaman byle yapmtr. Bu es
nada mriklerden Sheyl b. Amr adnda biri, anlamay yapmak zere
geldiinde,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem

298
AnkauMuribfiMa'rifetiHatmi'lEvliyaveemsi'lMarib/MuhyiddinMuham
med b. Ali etTai elEndelsi bn Arabi 297.7Sleymaniye Pertev Paa (Selimiye)
000314
299
MuhammedMsrElMalat,ElHalvet,ElUk
imdi iiniz kolaylat. deyerek, bunu bir uur sayd. Nitekim Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemin uursayaraksevindiigibi,prob
lemSehl'inelindezlmoldu.
300
Hlbukibabasonabuismitaktn
da, bakalarndan ayrt edilmesi iin bir lem olarak vermi veyahut da,
hayrdanbakabirgayeolmaksznonabuismivermitir.
301
TAHMSAZB
Eerzahireerbatngnlhakhaseb
302
halindir
Kemalinhemzevalindirzevalinhemkemalindir
Cellinilecemlinhepbilindiberkemalindir.
303
Zebun
304
ettibeniderdieliflmilebuhemmim()
Onuniinakaoldumveyaeydilbermimcim()
Uzaktrbanasultanmhakikatvacibuttekrim
Mededeyprcefdilberyeteroldugelinsaf
nayeteyleinsafetvedimaynliltfa
305
zmmehri
306
cihnbndr
307
zyasnsalmtretrafa
uAnkakimonungnlnazarghhaylindir.

300
Hudeybiyebaranlamasnaatfyaplanbuuzunrivayetiinbak:Buhr,urt
(54),15.
301
(ATA,1993),s.414
302
Haseb:dolay,cihetince,gereince.
303
Berkemal:f.Mkemmel.
304
Zebun:f.Zayf,gsz,ciz.Alveritealdanan.
305
Ayn:tpks,tkendisi;Ltuf:Rfkvenevzi.ltifatlamlyemetzeremumele
eylemek.
306
Mehr:Ak,efkat,muhabbet.Gne.
307
Cihanbn:f.Cihannbekisi,dnyannkoruyucusuolan.AllahTelHkmdar

Yznmnkirleredostumynolmazkemyindir
308
itildinyznvasfn,gzmyarevyndr
309
Yznakehlinekblezncannimndr
Olupturdersimizkllnaleyhhfiz
310
eya
Bizefeyzehlindenbeyandrsrrmevh
311
Aynyabilez(Azbi)danolupdurlemikbra

308
Kemyin:yaygibieri(gizli)
309
Reva:f.Lyk,uygun.Meydanagelmek.Gidici
310
Hibir kimse yoktur ki, zerinde bir gzetleyici olma
sn.(Tarik,4)
311
Allahoandakulunavahyedeceinietti.(Necm,10)
58
Vezin:MeflMefilnFeln
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,
Herdemdesemvathurfaseferimvar.
Gnlmgnnyldzdrhiadediyok,
Herburtabenimbingnebinkamerimvar.
limlerebcedhacesiolmakolurr,
Alakgrnenebcedelnazarmvar.
Arusemvatulmunbudurelhak,
Hemdahizeminindetkenmezgherimvar.
BununlabiroldudemisileMsr,
Gnlmedahinegelirimnegiderimvar.
lhiisimlerdesonsuzhnerimvar,
Herzamanharflerinsemasnaseferimvar.
[Esmi Hsn Zikri ve Adbnda A'rf sresi 180. yette, "O'na

(Allh'a) o isimlerle du edin. " buyrulduunu, bir hadsi erfde de Al
lah Tel'nn gzel isimlerini ezberleyip sonuna kadar sayanlarn cen
netle mjdelendii ni belirtmitir. te bu Allah Tel buyruu ve
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem mjdesi, Esmi Hsn'nn tarkat
mensbuolanveyaolmayanbtnmslmanlarndilindendrmedik
leri zikri, yani virdi olmutur. Bu husus tarikatlarca daha sistemli ve ter
tipli hle getirilmitir. Allah Tel'y zikretmek Kur'an Kerim'de eitli
yerlerde emredilmitir. Bu yetlerden birisi yledir : "Ey m'minler!
Allh'okzikredin.O'nusabahakamtesbhedin."
312
te Kur'an Kerim'deki bu yetler, mslmanlar arasnda Allah Te

l'y zikretmenin, bir ibdet olarak mslmanlar arasnda
yaynlamasna vesle olmutur. Esmi Hsn zikri yetlerin de
iretiylezikiribdetinayrlmazbirunsurudur.Zikritarkatlarbirsisteme
balamlardr. Her tarkatn kendi mensuplarna tavsiye ettii bir zikir
dab, usl ve says vardr. Bu, o tarkatn virdi, yani belli zamanlarda,
belli mikdarda tekrar edilerek okunan eyler olarak kabul edilir. Esmi
Hsn zikri de baz tarkatlarn virdleri (evrd) arasndadr. Mesela,
HalvetiyyetarkatndauyediEsmaslkabuledilmitir:
Kelimeitevhd,Allh,H,Hak,Hayy,Kayym,Kahhr.

312
Ahzb,41,42.

ubeisimdefr'(ek,ilave)kabuledilmitir:
Fetth,Vhid,Ehad,Samed,Allh.
Busonbeisim,aslkabuledilenlereilveedilir.
313
Esmai Hsn hakknda birok eserler telif edilmi ve yazlmtr.

NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinerhu'lEsmi'lHsnRislesi
de bulunmaktadr. Bu eserlere rnek olarak bni s'nn
314
Esmi Hsn
erhi isimli eserinde
315
esm zikrine balamadan nce artlarn bulun
duuvebunlariinartlarnolduuveyerinegetirilmesinitavsiyeetmek
tedir. Ondan sonra zikre balanabilecektir. O, eserinde her ismin hangi
vakitte ve ka adet zikredilmesi gerektiini de, genellikle son beyitte be
lirtmitir.Bunagreherisminzikredileceivakitveadetbellidir.
bnis'nnbelirttiibuvakitleryeditnedir:
1.Gne,
2.Mteri(Jpiter,Mars),
3.Zhre(Vens,obanyldz),
4.Mirrh(Merih),
5.Kamer(Ay).
6.Utrid(Merkr),
7.Zuhal(Satrn).
Grld gibi, Allah Tel'nn isimlerinin zikredilecei vakitler baz

gezegenlerin isimleriyle anlmaktadr. bni s, eserinde
316
, ema hlin
de,buvakitlerinhangignnhangiksmnaisbetettiinitakdmetmi
tir.Gnnbuksmlardaunlardr:
1.Sabah,
2.Kuluk,
3,Zevl(Gneintamtepenoktayaulatn),
4.le,5.Mbeyn(leileikindeiaras),
6.kindi,
7.Akam.
simlerinzikredileceivakitler,hergnnbuksmlarndanfarklbirine

313
M.SdkVicdn,TomarTurukAliyye(HalvetiyyeSilsilenmesi),s.29.
314
bni s'nun asl ad lyas'tr. Ancak babas Necdddin s'y Akhiss'ye izafeten
"bni s" (solu) diye tannmtr. 902/1496'da Akhisar (Manisa)'da domutur.
Akhisar, o srada liv olan Saruhan'a bal bir kasaba olduu uun "Sarhn"
nisbetiyleanlr.DoduuyervememleketiolanAkhisar'anisbetedilerek"Akhisr"
diyedeanlr.
315
(Saruhn)
316
Bkz.erhiEsmiHsn,A,vr.42b;C,vr.30;H,vr.27b;K,vr.1a.
isbetetmektedir.Onlarnisbetettii,gnnbuksmlardaunlardr:
ESMLHSN
Gne :Pazartesi, mbeyn;Sal,kuluk;aramba,ikindi; Perem

be,zevl;Cuma,akam;Cumartesi,le;Pazar,sabah.
Mteri : Pazartesi, zevl ; Sal, akam ; aramba, le ; Perembe,

sabah;Cuma,mbeyn;Cumartesi,kuluk;Pazar,ikindi.
Zhre : Pazartesi, ikindi ; Sal, zevl ; aramba, akam ; Perembe,

le;Cuma,sabah;Cumartesi,mbeyn;Pazar,kuluk.
Mirrh:Pazartesi,le;Sal,sabah;aramba,mbeyn;Perembe,
kuluk;Cuma,ikindi;Cumartesi,zevl;Pazar,akam.
Kamer : Pazartesi, sabah ; Sal, mbeyn ; aramba, kuluk ; Per

embe,ikindi;Cuma,zevl;Cumartesi,akam;Pazar,le.
Utrid : Pazartesi, akam ; Sal, le ; aramba, sabah ; Perembe,

mbeyn;Cuma,kuluk;Cumartesi,ikindi;Pazar,zevl.
Zuhal : Pazartesi, kuluk ; Sal, ikindi ; aramba, zevl ; Perembe,

akam;Cuma,le;Cumartesi,sabah;Pazar,mbeyn.
erhiEsmiHsn'dabelirtilenslegrebuvakitlerdeokunacak
isimlerveadetleriunlardr:
Gne : 1. Allh (66), 2. erRahmn (298), 3. erRahm (386), 4. el
Melik(90),5.esSelm(131),6.elHlk(731),7.elBr(204),8.elBst
(72).9.erRfi(351),10.elMuizz(117),11.elBasr(300),12.elHakem
(68), 13. elAdl (104), 14. elGafr (1286), 15. elAliyy (110), 16. elHafz
(998), 17. elMukt (550), 18. elCell (73), 19. elBis (573). 20. elMuhs
(148), 21. elHayy (18), 22. elKdir (305), 23. el Muktedir (744), 24. el
Evvel (37), 25. elVl (47), 26. elAfvv (156), 27. Z'lCelli ve'lkrm
(1100), 28. elGan (1060), 29. elMni (161), 30. enNr (256), 31. el
Hd(20),32.elBk(113),33.erRed(514),34.esSabr(298).
Mter:1. elKudds(170),2.elMheymin (145),3.elMtekebbir

(662), 4. elKahhr (306), 5. elAlm (150), 6. elKbz (903), 7. esSem
(180), 8. elKebr (231), 9. elMter (55), 10. eehd (319), 11. el
Hamd (62), 12.elMbd (56),13. elKayym(156),14.esSamed(134),
15. etTevvb (409), 16. el Mukst (219), 17. elCmi (114), 18. elBed
(86).
Zhre : 1. elM'min (136), 2. elGaffr (1281), 3. elVehhb (14), 4.

erRezzk(308),5.elLatf(129),6.eekr(526),7.elHasb(80),8.el
Kerm(270),9.erRakb(312),10.elMecd(57),11.elVekl(66),12.el
Metn(500),13.elMuhy(68),14.elMcid(48),15.elBirr(202),16.el
Mun(1100),17.elVris(707).
Mirrh:1.elAzz(94),2.elCebbr(206),3.elMzill(770),4.elKav
(110),5.elVel(46),6.elMmt(490),7.elVhid(19),8.elEhad(13),
9.elhir(801),9.elMntakim(630),10.edDrr(1001).
Kamer:1.elMsavvir(336),2.elHabr(812),3.elVsi(137),4.el
Hakm(78),5.elVedd(20),6.elBtn(62).
Utrid : 1. elFetth (489), 2. elAzm (1020), 3. elMud (124), 4. er

Raf(286),5.Mlik'lMlk(212).
Zuhal : 1. elHfz (1481), 2. elHalm (88), 3. elVcid (14), 4. el

Mukaddim (184), 5. elMuahhir (184), 6. ezZhir (1106), 7. elMtel
(551),8.elNfi(201).]
317
Gnlmgnnsaysyokyldzlardr,
Herburtabenimbingnebinaymvar.
Gnl gnden murad kalptir. Yldzdan ise hatra gelen dncelerdir.

Hatragelenlerinhisonuyoktur.Bingnevebinkamerdenmaksatohat
ragelenlerdenalanilhzevklerdir.
limlereebcedhocasolmakarolur,
limler ebced hocas olmaa utanrlar. Hlbuki Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz diyor: Ebcede l nazarm var, zir Ebced Ben
srilzamanndabirMelkidi,onunmazharndannicebukadarlemnizam
veintizambulmuveozamannnebisitarafndandvetolunmuveonunla

317
(Saruhn)(YILMAZ)

nicevakalarolmutur.
Siz beni habs idp Boazhisara gelince bir hal galebesiyle kitblar
yrtm atmum. kulukdan vakt 'asr
318
olnca 'aklum bauma gelince
grdm. boazumda yine zencir ayaumda buka bu hlde iken esm'i
hurf ve kav'idi
319
cifrn bazs feth old. Elhamdu lillahi tel ol gn
denbugnegelinceyevmenfeyevmen
320
ziydeolmakdadur.hattbaz
stlhcifreAllahsbhnehuvetelvzevvelkld.
321
VedahiaribivrdtdanolmakzremenkldrkiHazretimerhum
bendelerinden birisi kendi diresinden birine iktiz itmi iken Hazreti
eyhden istif gne olub bir macn terkibi Merhum Hazretleri istivb
buyurub var imdi bu eczay mektbetlesmyi sk u attrndan
bitemmih itira idb in Allhu Tel badelistiml sr if
bedidrolarakdefikedervekafilelvemenieklolur,misillibuyurub
ol dahi mtevekkilen alarrabblhakm mubyeiai merkuma semtine
itbn ve eczy devay tedarik niyyeti ile revn oldukda ekserin itira
lkin birine bir tarkle zaferyb olamayub mnendi kimya ve anka
mevcdlismvemadmlcismkaldkdayineHazretieyhearzhacet
ve sebli tekmli istifsar idince anlar dahi eyi matlubun adedi
ebcedisinihisbbuyurubdevymezbrailhakkabilkesrlvcdolan
lardanadedi adedisabkamutbkbirisiniihtiyarvemadm merkuma
bedeli ahh olmak zre tekmiline iaret ve istimline (34a)
tenbihlerinden sonra ol dahi bir minval mer amil olub hulsatlml
olanmurdlardahibkudretihazevecellehaslolmudur.
322
Yukarda bahsi geen konuda birisi ifa iin Niyzi Msr kaddeselh
srrahul azzden ifa iin bir macun istemi. Niyzi Msr Efendi, macun
mfredatn yazm. Ancak birisi atarlarda bulunamam. Oda Ebced hesa
bylaonunadnauyanbakabireczayanibitkiveyamaddeyibulup,koyuve
rindemi.yleyapmlar;macunuyiyeniyilemitir.Bumevzudaniaretle
maddelerinisimlerivemsemmalararasndakimkemmelbirliktelieiaret
olduubununyksekbirilimmertebesininbeyandr.

318
kindivakti
319
Kaideleri
320
Gndengne
321
(MISR,1223),v.35b
322
(brahimRAKIM,1750),v.34a
EBCEDTABLOSU
323
324

323
Kaynak: Trkslm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, Do. Dr. smail
Yakt,tken,stanbul,1992.

CefrveEbcedHarflerveRakamlarMetafizii
325
Cefr ve ebced, harflerin rakamsal deerleriyle tarih drmede kulla

nlan ynteme adn veren kelimelerdir. Cefr ve ebced, bir sz sanat ol
duu gibi ayn zamanda ilh metinleri yorumlamada kendisine bavuru
lan bir metot olarak grlr. Bu yntem, farkl milletler tarafndan dei
ik dnemlerde apayr amalar iin kullanlmtr. Mslman topluluklar
tarafndan da bu ynteme bavurulmu ve slm kltr zemininde geni
biruygulamaalanbulmutur.Epistemolojisinibtntevilzerinekurgu
layan mukassdlarn kullandklar cefr ve ebced, harf ve rakam metafizii
balamndadeerlendirilmelidir.Bunu,biranlamdaharfvesaygizemci
lii olarak da niteleyebiliriz. lh mesajn muhatab olan insan, metinleri
anlamaya ynelik olarak her dnemde farkl yorum yntemleri gelitir
mitir.Buabannamac,ilhmuradanlamayayneliktir.Yaamnilh
kastlara uyarlamak iin aba gsteren insann, ayn zamanda kutsal,
farkl yorum yntemleriyle, yaamna/duruuna uydurmay hedefledii
deolmutur.Bunu,rahatyaamak,tatminolmakvedahafarklsebepler
le yapt grlr. lh metni kendi duruuna uyarlama abas, dinde
ifsadedicibirameliyeolarakkabuledilir.Buyaklamlarfarklfrkalarta
rafndan yaanlr/savunulur olmusa da asl tahribat Kur'an Kerimin
zhirinihiesayarakbtnyorumumerkezealanlar,aryorumlarnasl
kabuledenleroluturur.lhmetinlerincefrveebcedebavurularakyo
rumlanmasn savunanlar, bunu, btn kastlar anlama abas olarak
meru hatta gerekli grmektedirler. Bu ynelimin kutsaln snrlarn zor

324
bnlArabyegrebuharflerinbazsaydeeriuekildedir.
gayn harfinin saysal deeri hakknda, bize ve sr ehline gre 900, nur ehline
greise1000dirder.
ddharfininsaysaldeerihakknda,bizegre90,nurehlinegreise800dr
der.
n harfinin saysal deeri hakknda bize gre 1000, nur ehline gre 300dr
der.
yharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin10,yedincifelekiinise
1dirder.
lamharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin30,yedincifelekiinise
3trder.
raharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin200,yedincifelekiinse
2dirder.
sdharfininsaysaldeerihakkndabizegre60,nurehlinegre90drder.
sinharfinin saysal deeri hakknda nur ehline gre 60, bize gre ise; byk
ebcette300,kkte3trder.
zharfininsaysaldeerihakkndanurehlinegre900,bizegrebykebcet
te800,kkebcette8dirder.(AKMAKLIOLU,2005),s.208209
325
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)
lar boyutta; hatta bizatihi ilh mesaja aykr olmas dahi onlar engelle
yememitir. Zira onlara gre yaplan, deerlerin tabiat gereidir dolay
sylameruhattalzmludur.
TerimOlarakCefrveEbced
Arapa bir kelime olan cefr, szlkte, stten kesilmi drt aylk kuzu,
olak, ii tala rlmemi yuvarlak geni kuyu, hizmeti ocuk, alt ayn
doldurmu kk deve, kk buza anlamlarna gelir. Terim olarak
cefr/cifr,deiikmetotlarlagelecektenhaberverdiiiddiaedilenilimve
ya bu ilmi kapsayan eserleri ifade eden bir terim olarak anlr. Harflere
verilen say deeri ile gelecee veya geen hdiselere ibarelerden tarih
veyaismedairiaretlerkarmailminedecefrdenilmektedir.Ebcedke
limesi ise Arab alfabesindeki harflerin kolaylkla ezberlenebilmesi iin
harflerinbirletirilmesiylemeydanagetirilmisekizmanaszkelimeninilki
olanbirterimdir.Ebced,busralamadailkkelimeninadolduugibiayn
zamanda dier kelimelerin tmne de ad olmutur. Bir baka ifadeyle
ebced, eski alfabeye verilen isimdir. Buna, abcad, ebicad, ebiced,
abucaddadenmektedirancaktutunmuekliebceddir.Ebced,Arapa,
Eski Sm Alfabesindeki harf srasnn say deerine gre tertiplenmitir.
BudizgininbrnveSrynAlfabesindekiharfleriiinealdve dizgide
yer alan kelimelerin ayn zamanda birer manaya da geldii kabul edilir.
Buformldeyeralankelimelerunlardr:ebced,hevvez,hutt,kelemen,
safas, karaet, sehaz, daza (zazlen). Bu kelimelerin gerekte Arapa
kklere dayanmay ve bu suretle kelimelerin belli bir anlamnn da ol
may, Araplarn bunlar baka kavimlerden alm olduklarnn ak bir
delilidir. Kaynaklar da bu gr desteklemektedir zira bu eit bir sra
lamann Fenike Alfabesinde grld tespit edilmitir. Esas itibariyle
cefrveebced,mahiyetvesonuasndanaynieriesahiptirler.Kelime
ve tasnif bakmndan farkl deerlendirilmelerine ramen aslnda bu ke
limeleriinbiribirininnevdirdedenilebilir.Harflerinsaysaldeerleriyle
tarih drmede kullanlan bu yntem, aslnda szharf ve say btnl
ndendoanbirsanattr.Ancaklhmetinlerinyorumuvegaybhaber
lerinibildirmekiinkullanm,tarihdrmemetoduveszsanatoluu
nuglgelemitir.Cefrynteminikullananlaracefrveyaceffrdenilmek
tedir.
CefrveEbcedBatnYorumunTarihineTopluBak
Ebcedinmeneinedairyaplagelenrivayetveyorumlar,konuyadair
sylenegelen efsaneleri gstermesi bakmndan dikkate ayandr. Ebced
diziminde geen kelimelerin, uayb aleyhisselmn kavminden olan alt
kiinin ad, Medyen lkesinin ahlar, ilk alts alt eytann ad, haftann
gnlerinin adlar, Hz. dem aleyhisselmn yaratl ve cennetten ayrl

hikayesininevrelerinigsterdiineinanldgibi,insanmeydanagetiren
anasr erbaa (drt unsur)nn da ebcedin karl olduu kabul edil
mektedir.Yineebcedinilhisimlerinaltanahtar;ilhisimlerinkarl
olan kelimelerin ba harflerinin bir araya getirilmesiyle ortaya kan bir
dzen olduuna da inanlmaktadr. Bir baka inanta bunun, Tanrnn
ilh kitaplarnda yer alan emir ve yasaklarn aklayan kelimeler olduu
kabul edilir. Yine ebced dzenindeki sekiz anlamsz kelimenin, kimler ol
duubilinmeyensekizfilozofunadolduunadainanlr.Yunanllarnsa
ylarzaptetmekiinkoyduklarkelimelerolduunadairrivayeterastlan
dgibi,busekizkelimeninPershkmdarSbrunocuklarnnadlar
olduuna da inanlmaktadr. Bu inanlar tarihte kalm yaklamlardan
ibaret deildir. rnein Ren Gunon, ebcedin saysal deerleriyle alfa
bedeki harflerin toplamna karlk gelen sekiz ismin, sekiz melein ad
olduunu sylemekte ve benzeri yaklamlar gelenek eilimince geni
kabul grmektedir. Ebced dzenini oluturan kelimelerin ne olduuna
dairefsanevrivayetleridahadauzatmakmmkndr.iadabeklenen
Mehd inancna uyarlanan cifir giriimi ilk kez Caferi Sadka ilhlk atfe
den ve mam Cafer tarafndan tekfir edilip kovulan, Gult iadan
Hattablertarafndanslmdnyasnasokulmutur. Cifirhakkndakiriva
yetlerEhliSnnetegvenilirsaylmamaktadr.nkbunlarnsenetleri
muteber olmad gibi Caferi Sadk radiyallh anhn yaknlarndan olan
Malikb.Enes,Sfyanb. Uyeynegibilimlertarafndandabenimsenme
mitir.BurivayetlerinkaynaKuleyndir.KuleynElKfiisimlihadiski
tabnda bugnk Kur'an Kerimin tahrif olduunu, Caferi Sadkn Hz.
Msa aleyhisselmdan daha bilgili olduunu iddia edecek kadar tutarsz
grlerbenimseyenbirkiidir.Gnmzmutedilialimlericifirikul
lanmamakta,Kur'anKeriminifrekitabgibialglamannyanl olduu
nu vurgulayarak; elKfinin pheli senetlere dayandn ve muteber
olmadn sylemektedirler. Cefr ile ilgili szlerin mam Caferi Sadk
radiyallhanhanisbetedilmesivecefrinshhatiyleilgiliolarakMuham
med Ebu Zehra unlar sylemektedir: Biz cefr ile ilgili szlerin mam
CaferSadkanispetinikabuletmiyoruz.nkcefr,gaybilmiilealakal
bireydir.GaybilminiiseAllahkendizatnahasretmitir.mamCafere
nisbetedilencefrileilgilirivayetlerinouelKuleyniyoluylagelmekte
dir. Bu elKuleyni, ayn zamanda mam Caferin Kuranda eksiklik bu
lunduunusylediiniderivayetetmitir.elKuleynininKuranileilgili
burivayetininyalanolduunu,mamelMardiverencisietTusigibi
IsnaAeriyyeninbykimamlarortayakoymuvemamCaferdenbu
rivayetin tam aksini nakletmilerdir. Aslsz bir eyi byle bir imama
nisbet eden kimsenin hibir rivayeti hakikat aratrclar nazarnda ka
buledilmeyelaykdeildir.Banagrecefrfikrini,IsnaAeriyyemezhe
binesokanlarHattblerdir.
326
EbcedHesab
Harflerinrakamdeerleriyletarihdrmeeskidnemlerdenberiya
pla gelmitir. Bunun bir zevk halini almas insanlarn ilgisini ektii gibi
zamanlaadetatutkuhalinialmvebuyntemnerdeyseaklagelebilecek
her alana uygulanmtr. Yeryzndeki hemen hemen her alfabedeki
harflerinaynzamandabirerrakamolarakkullanldveyaherharfinbir
sayyakarlkolduubilinenbirgerektir.rneinLtin,Fransz,Yunan,
brn ve Sryn alfabelerinde de bu byledir. u kadarn sylemek ge
rekir ki, eer ebced mefhumu, harflerin rakam karl olarak kullanl
masdr eklinde deerlendirilirse, bu durumda Ltin, Fransz ve Yunan
ebcedlerinden bahsetmek mmkn hatta zorunlu olacaktr. Ne varki
farklalfabelerdeharflerinrakamdeerlerideitiigibiebcedinkendi
iinde de hesaplama ekilleri vardr ve bunlarda da rakam deerleri de
imektedir. Bunlar, Asl ebced hesab (cmeli sair), en kk ebced
hesab (cmeli asar), byk ebced hesab (cmeli kebir) ve en byk
ebcedhesab(cmeliekber)dir.
Tarihdrmeebcedinenyounkullanldalandr.Tarihdrme,
padiahlarn tahta kmalarndan tannm kiilerin mhim mevkilere ta
yinlerine,doumtarihlerinden,nemlikabuledilenhemenaklagelebile
cek saysz olayn tarihlerinin belirlenmesine kadar; fetihler, hastalklar,
yangnlargibigenibiralanayaylmaktadr.Bunlarnyanndaebced,gn
lkihtiyavehaberlemeler,isimsembololarak,ocuaisimverilirken,
kitapvemakalelerinsayfanolarnda,ayvesenekaytlarnda,yazblm
lerinde, madde balklarnda, resmi devlet kaytlarnda; vakanvis kayt
larnda, vakf kaytlarnda, saymlar ve envanter hesaplarnda, fizik, ma
tematik, mimarlk ve astronomide kullanlmtr. Yine ebced, cifr ve vefk
ilimlerinde, by ve muskalarda, burlar renmede, define aramada,
Tasavvuf yorumlarda, zikir saylarnn belirlenmesinde, Btn Tef
sirlerde,kadirgecesinintespitindekullanlmtr.Hattaebced,musikde,
ebcednotasolarakdakullanlmtr.Ebcedalfabedzenininherharfi
ninbirrakamatekabletmesizelliindenfaydalananlar,buyntemie
itlisahalardakullanmlardr.teCefrilmibuyntemlerdenbirisidir.Bu
hesap yntemi henz Kuran indirilmeden nce de kullanlmaktayd ve
eskidenberiokyaygnolanbiryazmeklidir.Araptarihindegeentm
olaylar, harflere rakam deeri verilerek yazlr, bylece her olayn tarihi

326
MuhammedEbuZehra,slmdaFkhiMezheplerTarihi,ev.:Abdulkadir
ener,HisarYaynlar,stanbul(Tarihsiz),s.178179.

de kayda geirilmi olurdu. Bu tarihler, her kullanlan harfin zel rakam
deerlerinin toplanmasyla elde ediliyordu. Mslmanlar da bu yntem
den farkl alanlarda faydalanmlardr. Buna gre sembolik ekiller ve
harflerin ebced say karlklar zerinde yaplan yorumlar, bu sahayla
megul olanlarn bavurduklar yollardan biridir. Ebced ile cefr arasnda
en nemli fark: ebced gereklemi olann, cefr ise gereklemesi muh
temelolannilmiolarakgrlmesindedir.Tasavvuftafizyognomonide
nilenbiliminbirdalolarakgrlenKefilmidelmlfirseyekarlk
gelir ki bununla ilh isimler ilminin karlandna inanlr. Bununla el,
avu,parmaklar,bilekveyzekillerinefarklanlamlaryklenilereksnr
sz manalar kartlr. Bunlarn ierisinde dini tanmlamalardan tutun da
mstehcen kartmlara kadar hezeyanlar vardr. Btn bunlar; Tasavvu
fun,BtnYorumyntemiylebavurduu,metafizikatmosferdeyaplan
yntem denemeleridir. Tasavvuf eilim bunlar meru grr ve sonula
rn kendi mantk rgs ierisinde kesin teolojik karmlar olarak da
islmdir diye tesciller. Nitekim bu ar yorumlarn delili kendinden
menkul olup sahipleri delil sunmaya dahi gerek grmemilerdir. Buna
karlkfarklilimehlivedisiplinlerisebuyntemioukezdikkatedahi
almamlardr. Arap edebiyatnda bir sz sanat olarak kullanlan ebced
sistemleri, ilh metinlerde geen ibarelerin harflerine saysal deerler
vermek ve kan saylardan gelecee ait yorumlar yapmak olarak geli
mitir. Zaten iin en dikkat ekici yan da bir edebi sanat ve kolaylk ola
rakgelitirilenbumetoduntamameninsanrnolmas,dolaysylabir
den fazla, farkl harf saysal deer sistemlerin mevcudiyeti ortadayken
ilhmetinlerinyorumundatescilleyiciolarakkullanlmayakalklmasdr.
AllahTelnngaybResulullahaveOnunvekiliolaraksetiievliyasn
fnabildireceinisavunaniavetasavvufgruplar,cifrindebunundolayl
yolu olduunu iddia etmilerdir. Muhyiddin bnl Arab Futuhat
Mekkiyeadleserindecefrzerinemstakilbirblmayrmtr.
Niyzi Msr de cefr metoduyla Hz. Hseyin ve Hz. Hasan
aleyhisselmnnbvvetsahibiolduklarnisbatlamaktadr.
RakamlarveHarflerMetafizii
Rakam ve harflerde gizem aramann tarihi eski kadm dnemlere ka
dar gider. Hindistanda Caynizm ve Budizm, inde Taoculuk ve
Konfyanizm gibi Uzakdou dinlerinin yan sra Msr, Yakndou ve Yu
nan uygarlklar ile Yahudi ve Hristiyan evrelerde bu inancn eitli var
yantlarnarastlamakmmkndr.Yahudi,Hristiyanveslmkltrnde
saylaravesaylarnzelliklerinegsterilenilgininfikrtemelleriPisagorcu
felsefeye dayanr. Rakamlar ve harfler ile ilgili ilk felsef telakkilerin,
Pitagoros (Pisagor)la balad bilinmektedir. Pisagorcular, lemin esas
nn say ve sesten ibaret olduunu syleyerek dalist bir anlay savun

mulardr.Pisagorcularnasldncelerinintemelifelsefolmaktanziya
de matematik, musik ve astronomi ile ilgilidir. Bir baka ifade ile onlara
gresaylarnilmi,felsefbilgininesasanahtarolup;ontolojikdzlemde
ki her fenomende ikin olduuna inanlan bir dzen fikri hkimdir. Bu fi
kirden hareketle kutsal metinlerin yorumu, gelecee ynelik kehanetler,
yntemin kullanmnda cazibe merkezi olmutur. Hermentik sistemde
say speklasyonlaryla nemli bir yer tutan Philo, Eski Ahitten mlhem
fikirlerlePisagorcugeleneibirletirmi;bylece,ortaanalklolarak
say gizemciliine dayanan ncil yorumlarnn temelini att bildirilmitir.
Harflerinverakamlarnmukaddessaylmasveonlarnilhbirmahiyete
haizolduklargr,felseftelakkilerdendeteeskikabilekltrlerinde
yeraldnailikinpekokeysylenmitir.zellikleAkad,SamveTuran
kavimlerinde saylar, lemin ve varlklarn yaratl ve mukadderatyla il
gilihususlarbelirtmekteydi.Geleceikefetmemerak,slmncesin
de yaayan eski milletlere kadar uzanr. Keldnler, Asurlular, Babilliler,
MsrllarvedahasonraYahudilerleHristiyanlararasndayaayankhin
ler, mneccimler ve baz mistiklerin kinatn sonu ve devletlerin kibeti
gibi konularda eitli haberler verdikleri bilinmektedir. Bunun yannda,
TevratnbtnyorumlarndaveAzizAgustinusgibiKiliseBabalarnnya
zlarnda da ok sayda cefr rneklerine rastlanr. Yahudi mistik hareketi
Kabalann temel eseri olan ve Tevratn btn yo rumunu ihtiva eden
Zohardadaharflerinsrlarnadayananbirilimdenszedilir.slmd
ncesi, tarihi seyri iinde kendine has bir geliim izleyerek, rakamlar ve
harflermetafiziinibilinenlerinfevkindeokdahadeiikbirslplaak
lar. zellikle harfler, szlerin ve seslerin sembolik iaretleri olarak grl
d tasavvuf yorumlarn odak ve arlk noktasn tekil eder. Nitekim
slm tasavvuf anlaynda harflere nem atfedilmesi ve lmi Hurf,
KitablHurf gibi yzlerce eserin meydana gelmesini salayan mil,
harflerinvevarlklarnmeydanageliineizafeedilensrrvetasavvufyo
rumlarnneticesidir.slmTasavvufdnyasndaeyhiekber(enbyk
eyh)unvanylatannan MuhyiddinbnlArab,elFtuhtel Mekkiyye
adlnleserindekonuylailgilibirbabda,harflerimertebelereayrm
tr.Bununlaharflerin,yalk,kuruluk,scaklkvesouklukgibidrttemel
tabiataiaretettiinisyler.Ayrcaharflerikendibalarnaayrbirmillet
olarak telakki eden bnlArab, onlarn iinde kendi cinslerinden nebi
leri,lemlerivs.vardrdiyerekherbirharfhakkndaderinyorumvete
villeregiriir.Ardndanbutevillerideancakehlikefolanlarnanlayabi
leceini syleyerek ular ak bir alan oluturur. Ar yorumlarnn
Kur'an Kerime muhalif olduunun sylenmesi durumunda ise sufiler,
delilikameetmektenmnezzehtirsyleyerekyorumlarnsavunmutur.

327
MuhakkakArvegklerilimleribudur,
Hemdahiyeryzndetkenmezcevherimvar.
Msrsnefesiilebununlabiroldu,
Gnlmedahinegelinedegidiimvar.
NiyziMsrninHz.saaleyhisselmilebenzemelerisrekliilhilerinde
gelmesizamanndahidayetevesilebirgnlesahipolmasndandr.Genellik
ledmanlarnDecclebenzetmesidebusebeptendolaydr.
OnunbuekildekihallerinmeydanagelmesiAllahTel2nnztndakite
cellilerininiddetindendolayolmasdr.
Gnlmedahinegelirimnegiderimvardemesiisehakikattenesa
aleyhisselmbenimleoldu,gelmesivegitmesidebizimdevrimizdeolmad,
bensaleyhisselmnkendisiyimdemektir.Onunsaleyhisselmolmas,
velayettekikademine,makamnndurumunaiareteder.
Hz.saleyhisselmhakkndaAllahTelbuyurduki;
O,srailoullarnabireliolacak(veonlaraylediyecek:)SizeRabbi
nizdenbirmucizegetirdim:Sizeamurdanbirkusuretiyapar,onaflerim
ve Allah'n izni ile o ku oluverir. Yine Allah'n izni ile kr ve alacaly iyi
letirir, lleri diriltirim. Ayrca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiinizi size
haber veririm. Eer inanan kimseler iseniz, bunda sizin iin bir ibret var
dr.
328
Bu ayetin iareti ile Niyzi Msrnin de sev kerametlere haiz olduu

dur.
Cuma gecesi gecenin yarsndan sonra uyutmadlar. Gh kydan
gezdirdiler an. an elleri ile alarlar uyumasn diye. Birazdan uyan
dm sonra kuvvetli bir mum yakmlar sabah sandm. ndim sabah ol
mayayazd.stdudambbreednmbuldum.
Bursada dahi ederlerdi va'za zayf dsn diye. Velkin onda ylan
yokidi.birgeceuyandm.Cesedimkurumulmm.Veyinekendimi
anladm,(tandm)veevindrtduvaralmsahraolmu.Ruhumu
suz bucaksz bir nur imi. Benden ayrlm. Her taraftan ekilip gklere

327
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)
328
Alimran,49
doru giderken, geri dnd, geldi, beni kuatt iinde kaldm. Birden
uyandm, gzm adm ki, cmle ceset ve azlarm yine hareket eder
grdm.Nolaydozamangeridnmemiolsayd.Veukadarrahatta
imiimkitabirolunmazd.
Bir kere de Uakda iken bir top (mermisi) dokundu beni zerrelere
evirdi. Her zerremi dnyaya datt. Ve yine kendimi anlar imiim ve
bundanbanabirelemgelmezimi.Dahidurmaypdalpgiderkenzer
relerim geri dndler. Cmlesi bir yere cem' olunca (toplannca) ken
dimiyineMsribuldum.
teAllahTelldrpldrpdiriltirbilmemmuradnedir.
329
Ayrca bedeninin Limni adasnda kalmas Hristiyanlara bir lutfu inayeti

dir.
TAHMSAZB
Gnlmdebenimnefslehaylikederimvar
Dnyadadahihrsla
330
yeryereserimvar
Bidimfeleindevriniondanhaberimvar
Mevlyokimbilmedidiniebediyok
Birduzaha
331
dmkihalasamedediyok
HerkimkiHakkbilmedionunahadi
332
yok
kolanahaknazarnvermeseizan
333
Devrifeleianlamayandevrilehayvan
Dercoldukamulemebuilmileirfan

329
(NiyaziMISR,1223),104a
330
Hrs:Saklamak,Agzllk.Tamahkrlk.Kzgnlk.iddetliistek,arzu.
331
Duzah:f.Cehennem.Tamu.Mc:Keder.Klfet.
332
Ahad:Tek,yalnz.Birlereid,birleremensub.
333
z'an:Basiret.Anlay.Teslimolupitaatetmek.Akl.Zek.nan.drak.Bilmek

demyznecangznatgelipbak
Hepbildiinirifisencmlebrakyak
Mestaneolanelbetederkefienelhakk
Fehmeyleyemezkolanzlmlekesri
Tayasaneederfehmedemezmucibzecri
334
Hercanbudilianlayamazepsem
335
olAzb

334
Zecr:Cebren,zorlaycolarak.
335
Epsem/epsera:Suskun
59
Vezin:MstefilnFilnMstefilnFiln
Aknkimeyrolurdimiizrolur,
Dinmezgznnyayanariinrolur.
Sevdyzlfnkimintaklsagerdnna,
Mansrgibikibetyolundaberdrolur.
Leylyaknseninherkimimecnneder,
Firktodunayanuphergicebmrolur.
Varlkciblinkespdostilineyoleder,
Ferhatleyingznnyalarpnrolur.
olbrahimEdhemiderviedenakndr,
Derdinedenhntahttrmrolur.
Benderterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtysebirolur.
Buyoldacnnverencnnaluryerine,
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Eydilberirhnalkomaibucn,
Sevdnadelidendnybanadrolur.
TerketNiyzseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolvslyrolur.
Aknkimeyrolurdimiialamakolur,
Dinmezgznnyayanariiateolur.
Aknmertebesivardr:Bunlardanmuhabbet,yanisevgiistikrareder,
yerleir ve her bir kuvvet ve organlaryla, hatta vcdunun her bir klyla
makuna (Sevgilisine) tevecch ederse buna ak denilir. te bir insan ak
yolunda tam bir btn halinde sevgilisine bal olarak kendisini kaybederse
muztarib,mkedder(acekenacl)derler.Yinekemliylemkunadnk
ve kendisini bu yolda yok edecek derecede ayn mkunu kendisinde
mhede ederse, ona heymn (mecnn) denilir. Mesel, Mheymiyun
meleklerigibi.Hattademaleyhisselmameleklersecdeileemrolunduklar
vakit Mheymiyun melekleri bu lh hitb iitmeyerek secde etmediler.
te aktaki bu mertebeye heymn (cnn) mertebesi denir ki, brhim
aleyhisselmnmakmdr.
kinci beyitte geen nrdan murad, burada bildiimiz ate deildir. lk
nceyaratlanNriMuhammeddir.BununRhiMuhammed,Aklikl
veKalemiAlgibisirisimleridevardr.

Rhrihtenmtaktr.nkrihrzgrdemektir,yanihavadr.teha
vaysolunumlaiinealdnvakitonanefesidhil(irialnansolunum)denir
ki hayatn mayasdr. Nefesi (darya verilen solunum) souktur. Nemlilik
vekurulukbundanmeydanagelir.ArveKrsveFelekiAtlasvesirbtn
yaratklarn hepsi bu Ruhi Muhammedden halk olundu. Is fazla olursa
ate,souklukfazlaolursayel,kurulukfazlaolursatoprakvenemlilikfazla
olursa su denilir. te insan nefsini ieri atpta darya veremezse, yani
iindekalrsaonefessnrvebununsonucuadamlr.
Zlfn
336
sevdskiminboynunataklsa,
Mansrgibikibetyolundaidamolur.
Berdrnmanasaslarakidmdemektir.Mansrkaddesellhsrrahul
azizinehidedilmesihakkndadoruolanonunkllakatledilmiolmasdr.
nkMansraknfazlalndanEnelHakdedi.Sonranceonuhapset
tilervetevbeetmesiniteklifettilerveHazretiRaslllahsallallhaleyhive
sellem bunu yasak ettiini kendisine anlattlar, ikna olmad. Days
CneydiBadadveeyhiHazretiiblkaddesellhsrrahumelazizn
eran ve hakikaten katli lzm geldiine fetv verdiler. Abbasler devrinde
zamannMelkininemriyleveEbulHrisinklcylakatledildi.nkaslmak
cezasyolkesicilerincezasdr.Yolkesiciinsanlarnparasndaalrelikesilir,
hem de aslr, yalnz parasn alrsa eli kesilir, aslmaz parasn da almaz,
yalnz korkutursa memleketten dar karlr. Hallc Mansr
kaddesellh srrahulaziz ise diliyle yol kesmi sayld ve bu cezaya
mstehakoldu.
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazz Hallcnszlerine
elFthtndaepeyceyervermitir.
ibldediki:BenveHallc,aynksedenitik.Benaykkaldmama
o sarho oldu. Bunun zerine hapsedildi, dvld ve nihayet vefat etti.
iblninbuszlmezdennceHallcaulancademikiiblylesan
sn. ayet o da benim itiimi iseydi, o da benim oturduum yerde otu
rur [hapiste] ve benim szm sylerdi. Biz iblnin ayk kalmasn
Hallacn sarholuuna ve iblnin szn Hallcnkine tercih ederiz.
(I/169,219, II/15.122, 126,165, 337, 364, 370, 413, 445, 478, 720, III/17,
22. 40. 51, 52, 117,155, 626, IV/84, 105,156, 194, 241, 309,328, 332,
367)
337

336
Zlf:(Zlf).Farsa.Yznikiyanndansarkansallesi
337
(KILI,1995),s.108
Leylyaknseninherkimidelieder,
Ayrlkateineyanphergecekalbihuzursuzolur.
Klsik Trk edebiyatnda bir tr olan mesneviler, yazl uzun manzum

hikyelerdir. Bu mesnevilerden birisi de Trk edebiyatnn klsikleri ara
snda anlan ve konusu deiik airler tarafndan da ilenen Fuzlnin
Leyl ve Mecnun adl eseridir. Fuzl tarafndan yeniden kaleme alnan
hikyeartkonunlaberaberanlmaktadr.Hikyeninkonusuksacayle
dir.
Mecnn(Kays),hertrldnyavarlnasahipolduuhalde,cihanda
varisiolmayanbirArapbeyinindualarsonundadnyayagelenoludur.
On yana gelen ocuk byk bir trenle snnet ettirilir ve bilim ren
mesiiingnderildiimektebessverir.
Kaysokuldakikzlardanbiriyle(Leyl)muhabbetebalar.Birsreson
raKaysLeylnnesiriolmu;Leyldahionamailolmu!dedikodularnn
kmaszerineLeyl,annesininisteiyleokuldanayrlr.Budurumkar
sndakihuzrlarnedeniyleKaysartkMecnunolarakanlmayabalar.
Birnevruzgnkarlaanikisevgilibirbirlerinigrncekendilerinden
geerler. Ayldnda arkadalarnn Leyly gtrdklerini renen
Mecnn, babasna zr beyan eden bir haber gnderdikten sonra ln
yolunututar,insanlardanuzaklar.Babas,Leyldanvazgemesiynn
de yapt nasihatler kr etmeyince oluna Leyly istemeye karar verir.
Leylnn babas ise, mzcn deitirmesi artyla kzn Mecnna vere
ceini syler ki, bu Mecnnun ihtiyarnn tesinde bir tekliftir. Derdine
are aramak iin Kbeye dahi gtrlen Mecnn gittike insanlardan
uzaklar, derdini tabiattaki varlklara (daa, emeye, ceylana, gverci
ne)anlatr,onlarlahasbihletmeyebalar.
DurumuMecnnunkindenpekfarklolmayanLeylisebazenmuma,
bazenaya,bazensabahrzgrnaiinidker.tibarl,halknsevdii,kav
ray stn bni Selmn Leyly istetmesi zerine, Mecnn gibi ak yo
lundaokkomuolan,savalardahiyenilmeyenNevfel,Mecnnayar
dmedeceinedairmitverir.LkinMecnniinLeylnnkabilesiyleiki
defa savaan Nevfel, Mecnnun muradna erimesini salayamad iin
yalanc duruma der. midi azalan ve kendisini zincire vuran Mecnn,
deiik bahanelerle sevgilisine mukaabil olmak suretiyle halini arz eder.
AncakbniSelmLeylyalr.Leyluydurduubiryalanla(Leyl,kendisi
nemekteptenberiperisoylubircinlininmusallatolduunuvebucinlinin
yannademolualmasnistemediini,aksihaldeikisinideyokedecei
nisylediinibelirtir)bniSelmnkendisinesahipolmasnengeller.

KendisideakderdiekmiolanZeyd,LeylnnmacerasnMecnna
anlatnca Mecnn sevgilisine sitem dolu bir mektup gnderir. Leyl ise
zr dileyen ve iin asln anlatan bir cevap verir. Bu arada olunu lde
tekrarbulanMecnnunbabasonunslhnnmmknolmadnanlar.
Oluylavedalaanbababirsresonralr.
Babasnn kabrini ziyaret eden Mecnn yzn gldremedii baba
sndan affn diler. Btn hayvanlarn dilinden anlamaya balayan
Mecnn,dertmlknnaholmutur.Vahiveevcilhayvanlaronunas
kerleridir. Leylya olan akn artrmas iin Allah Telya yalvaran
MecnnasevgilisindenhabergetirenZeyd,onunMecnnaolanvefasn
bildirir.Leylya,ayrlngamnortadankaldrmayteklifedenMecnn,
eerbniSelmbunaengelolursa,birahileonuntahtntrumrede
ceinisyler.DerkenbniSelmlr.
ldekarlaanikisevgiliancakmaceralarnanlattktansonrabirbir
lerini tanyabilirler. Leylya, ktlk arayanlarn azn ama, benim
gibi ak yolunu elden tutma, namusunu eksiklikten sakn diye nasihat
leredenMecnn,Leylnnkavumatalebinigerievirir,onaaknmahi
yetinedair,kendidurumunudaanlatanbiriirokur.Budurumkarsnda
Leyl,
aferin sana, tertemiz bir kiiymisin; topraktan yaratlm hlis bir
varlk imisin. nsf, kanat dediin bu kadar olur. Hev ve hevesi sus
turmaya kabiliyet bu kadar olur szleriyle sevgilisini takdir eder.
Mecnnun faziletleri gittike artar. Nihayet dost ydyla len Leylnn
ardndanMecnndahasretlednyayterkeder.
Zeydonlarryasnda,Rdvandagrr.Zeydinanlattklarndinleyen
halk, iki sevgilinin mezarn ziyaret etmeyi det haline getirir. Leyl ve
Mecnn mesnevsinde, anlatlanlarn genel erevesi yk boyutu itiba
riylebuekildedir.
338
Varlkdalarnkesipdostilineyoleder,
Ferhatgibigznnyalarpnrolur.
Derdinedenhntahtdarmadanolur.

338
(YILDIZ,Bahar/2004)
BRHMBNEDHEMkaddesellhsrrahulaziz
Tbinin mehr limlerinden ve evliynn byklerinden. 714 (H.96) te
Belhehrindedoup,779(H.162)daam'daHakkayrd.
smi,brhimbinEdhembinMansr,knyesiEbshk'tr.
Nesebi hazreti mer'e dayanr. Fudayl bin yd, mrn bin Ms bin
Zeyd Ri ve eyh Mansr Selmi'nin sohbetinde bulunup, Veysel Karn
radiyallhanhhazretlerininrhniyetindenistifdeetmitir.
Badt, m ve Hicaz'da mehr oldu. ktann limlerinin oundan
ilim rendi. mm A'zam radiyallh anh hazretlerinin sohbetleriyle ol
gunlat. Dinde fakih ve mctehid oldu. Rumlarla yaplan cihadlara katld.
Araplisnnokfashkonuurdu.
Babas Edhem, Belh ehri pdihyd. Kendisi ehzde olup, tahtta otu
rur,avlanmayseverdi.Hertrlimknaship,heristediiniyer,heristedi
inigiyer,heremrihemenyaplrd.Biryolaktzaman,krkaltnkalkanl
asker nnden, krk altn grzl asker arkasndan yrrd. O btn bunlar
terketmiveAllahTelyagnlvermitir.Mbrekszlerivekermetleri
dildendiledolam,muhabbetihepgnllerdeyaamtr.Dnysultnlar
unutulmu,fakatOunutulmamtr.
Bendekibriterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtyseutanmazolur.
mdi, utan, saygszln sonularndan deil de, kendisinden rkt

mz, ekindiimiz ruhsal bir ayp tablosu olduuna ve bizim hakkmz
da neler dnldn yalnzca bunu dnecek kimselerden dolay
nemsediimize gre, karsnda utan duyduumuz kimselerin, dn
celerine nem verdiimiz kimseler olduu sonucu kar ortaya. Bu gibi
kimseler: bize hayranlk duyanlar, bizim hayranlk duyduumuz, kendile
riyle yartmz, hakkmzdaki dncelerine sayg duyduumuz kimse
lerdir.Herkesinsaygylakarladbireyesahipolanlara,yadabizeve
rebileceklerieyieldeetmeyiokistediimizkimselerehayranlkduyarz
ya da bize hayranlk duymalarn isteriz bir n duyduu gibi. Bize
denk kimselerle yarrz. Byklerimiz ya da iyi eitim grm kimseler
gibi akll insanlarn grlerine, gerek diye, sayg duyarz. Herkesin g
znnnnde,akayaplmbireydendahaokutanduyarz.'Utan
gzlerde oturur' deyimi buradan gelir. Bu nedenle, her zaman bizimle
birlikte olacaklarn ve bizim ne yaptmza nem verenlerin nnde ok
byk utan duyarz, nk her iki durumda da gzler zerimizdedir. Bi
zimleaynsulamaaltndaolmayankiilerinkarsndadabylehissede

riz:nkonlarnbudavrankarsndakidncelerininbizimkininayn
olmayacaakbireydir.
339
rdanmuradkibirlenmedir.Kiikibriterketmesiileetrafnilgisinihisse
demez. Ayn suyun iindeki baln suyu fark edemedii gibi; tevhid lem
iindeonugzdenartksaklamtr.
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Buyoldacnnverencnnalryerine,
Akdkknndaonuncanylaalveriolur.
Beyitte geen cnn ki, yani mahbub ki (sevilen), bundan murad Hakk
tr,onualr.
Bu yolda can vermek yledir: nsan nce fiillerini, sftn ve vcdunu
ifneder.tecannvermiolur,nkondabireykalmaz.Sonraefline
karlk lh efl gelir, sfatlarna karlk lh sft gelir, vcduna karlk
lhvcdgelirdemekolur.
Ebediolanndanbakagerekakyoktur.
340
Eyrhndilberalkomaibucn,
Sevdnadtktenberidnybanadarolur.
Niyzi Msr, hayat boyunca skntlar, srgnler ve aclar iinde kalma

snnsebebiolarak,AllahTelyaolanakolduunuitirafetmektedir.
Niyzterketseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolyrakavumuolur.

339
(ARSTOTELES,2006),s.113
340
Euripides,Troades,1051;(ARSTOTELES,2006),s.137
TAHMSAZB
Kimekisrrngeleyoktanonavarolur
kicihandangeerdmanonayarolur
Meh
341
yznnulesi
342
herkimeizhar
343
olur
nkkeremdirseninlaykolananna
Maksuduhaslolurkiminkikyarcanna
Kellesini
344
topederaklameydanna
Yznherkimgrrcannmeftneder
Barnpryan
345
edipdidesinihun
346
eder
Zrzebuneyleyiphalinidigergun
347
eder
Solunuhemsaedersanhemsoleder
Bendeolureyhnaeyhinionayoleder
Kendiznkendiyesanmakiolkuleder
Akkmiledennoktayazanmkindir
348
Hembenimesteyleyenevkilezevkindir
Yeregesmayanzevkylaevkindir
Koymammgnlmphevetevilie
349
Canlabentalibimdervidileryeillie
Sanmakibenmilim
350
ab
351
pulua
352

341
Meh:f.Ay.Kamer.(Bak:Mah)Seneninonikidebiri.Ay.
342
ule:alev,hiddet,parlaklk,alevkrmzs,sevgili,gzars
343
Izhar:aakarma,ortayakoyma,gsterme,belirtme.
344
Kelle:f.Kafa,ba.Ekinlerdebaak.Bagibiyuvarlakolannesne
345
Pryan:f.(Bak:Biryan)Biryanf.Kebabnbirnev'i.Piran.Prn
346
Hun:f.Kan,dem.,intikam,ldrme
347
Digergun:f.Deimi,bakalam,bozuk.
348
MK:(Mg)f.Misk.Miskkokulu
349
Tevi:Kartrma.Karmakarketme.Bulandrma

Lutfuvefaisteyenhicranoluryerine
Dertlertalipolandermanalryerine
Kahrilelfetekenihsanalryerine
Akdkknndaonuncanylabazrolur.
Eygnlatevkilehergman
353
Zerredenvechinayaneylemiimseyrn
Adetedindignlakiledevran
Kandekibaksagzmyznolurseyran
Nrai
354
hmkamukapladhermeydan
Azbklurruzuebakyladevran

350
Mil:Eik.Birtarafaeilmi.Eri.Meyilli.Hevesli.stekli.Dkn.Benzer
351
Ab:Ekseriyetleyndenyaplm,bolgiyimlibirlibas.
352
Put:(isim,kabakonumadaFarsaput)1.Ecinselerkeklerincinselzevkleri
nehizmetedensapkerkekocuk.2.Arvekabasvgsz.
353
Gman:f.Zan.Tahmin.Sanmak.phe
354
Na'ra:(C.:Na'rt)Ykseksesleuzunuzunbarma.
60
5+5=10
Eysanemnolduncanakasdinvar,
Barmdeldinkanakasdinvar.
Bamnndecevknelinde,
elmedengayriyanekasdinvar.
Benigrnoldumsararupsoldum,
Vaslnumarkenhicranakasdnvar.
Buvcdumuodlarayakdn,
Bendebildimbiryanakasdinvar.
Tiigamzenledoradnbarm,
Cismucnkurbnakasdinvar.
Onmadkbamkavgyasaldn,
Pdihmseyrnakasdinvar.
BuNiyzyialattndan,
Anlanurkimihsnakasdinvar.
Eysanem
355
nolduncanakasdnvar,
Barmdeldinkanakastnvar.
Beyittegeensanemisednydr.Putperestlikbirgnahtr.Putperestlik
tahta ve tatan yaplm sanemlere, putlara tapmaktr. Ta ve tahta Allah
TelnnbirerczolduunanazaranputperestlikAllahTelnnczlerine
tapmaktr.
356
Putperestlik daha demoullarndan kalmadr. nk o za
manlarda da insanlar Hazreti dem aleyhisselmn Ved, Sugar, Yegus ve
Nasradlarndakidrtolununsretleriyleayrcabirkusretiyaptlar,ger
danlarnabireranastlarvekilisegibiyerlerekoydular,kapsnnyannada
byk bir an astlar. Bir kimse bunlara ibdet ve du etmek iin buraya
geldiindencekapdakibykanalar,gyieridekiputlaruykudaise
onlaruyandrr,sonraieriyegirip,batakiningerdanndaaslansallaya
rak du ederdi. Sonra bu mihval zere dier putun da yanna giderek
dularn yaparlard. En nceki bidat budur. Sonralar chiliyyet devrinde
bunlarn yerine Evsn denilen talar put ittihaz edildi. Evsn sret olmayp,
mezar talar gibidir. imdiki Beyti erifin evresinde anlarn yerlerinde di
rekler var, kandiller asarlar, ite Evsn denilen bu talar oralarda dikili idi

355
Sanem: Kfirlerin, nnde ibadet ettikleri heykel, put. Mecaz: ok gzel olan.
Putperestlerinlh
356
(CHURCWARD,1934),s.33

ler.Herbirkavimgelir,nceBeytierifitavafedervesonramensupoldu
utanyannageldiivakitonasecdeederdi.
Bamnndecevknelinde,
Bamnndecevkn
357
elinde,
Drmektenbakanekastnvar.
Kulun elinde bir kudret yoktur. Top gibi oynuyorsun, diyerek Allah Te
lyanazmakamndaniyazedilmektedir.
Buvcdumuatelereyaktn,
Bendebildimkepabyapmayakastnvar.
Bakoklarnladoradnbarm,
cnmvebedenimikurbnakastnvar.
Talihsizbamkavgyasaldn,
Pdihmseyretmeyekastnvar.
BuNiyzyialattndan,
BuNiyzyialattndan,
Anlanrkiihsnakastnvar.
Niyzi Msr, Allah Telya bunca ekilen eziyetlerimizden haberin ol

duuhalde,niinvazgemediinivemuradnnneolduunusorgulamakta

357
evgan: Farsa. Cirit oyunlarnda atllarn birbirlerine attklar denek. Baston,
ucueridenek.
dr. Bu durum seven ve sevilen arasnda olan durumdur. Olmasnn sebebi

olarak akn gereklik dercesinin tebarz etmesinden baka bir ey deildir.
klarn cevr cefadan gemesi Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
mmilik vasfnn tecellisidir. nk efendimiz sallallh aleyhi ve sellemde
ile ile olgunlat grlnce klara bu hallerin zevkinden baka bir ey
olmaddnlmektedir.
EY NEB
Hicranlayandgnlmhlimisormazmsn?
Dilucuylaolsunmellimisormazmsn?
Bilmemkiyoksa,dostvefsndanphenmivar..!
Ltfedipbirkerehaylimisormazmsn?
Dostlaralfetyad,bizlereiltifatyokmu?
Kebapoldusnemhmaitimatyokmu?
Yzmizindesenibeklediimgndenberi!
YoksabendeSeninsevgineistidatyokmu..?
Gzlerimyolunusnemdekitepelerde,
Gnlmdebelirdindedaldmkaldmyerde;
Hayalinaarrkenrhumdaperdeperde,
Gzlerimyolunusnemdekitepelerde...
Sen,oktanikliminleentatlry,
Sen,mor,pemberenklerlerhumusaranhly..
Kararr,SeniduyupSenigrmezsemdny,
Dostlarnlaelelegezdiintepelerde...
FethullahGlen
358

358
FethullahHocaEfendiningurbetdiyarlarndavatanhasretiileyanptutumasda
rnekverilebilir.
Hz.Alikerremallhvechemektebindetedrisgrenbtnevliyalargurbetlerde,
mezarlar da kayp ekildedir. Beni en ok zen olaylardan biride Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin kz Fatma aleyhisselmn kabrinin dahi nerede oldu
unubilememektir.VefaszlkrneiolanbutrldurumlaraslndaAllahTelnn
sevdiikullarnkskanarak,insanlardansaklamasdr.
Sevileninankskanmasaknenyksekmertebelerindendir.

TAHMSAZB
Yinebildimyemne
359
kasdnvar
Bigmanm
360
zamanekasdnvar
Lutfetmekiinanakasdnvar
Sultansultansultanelinde
Bildimkahrileihsanelinde
Benbirkmfermanelinde
Bamnndecevknelinde,
Estefirullhcrmmbildim
kmkolmaageldim
Hicrateiyleyandmkloldum
Dertliuak
361
ferdya
362
saldn
Akbetbenidivanekldn
Namusisesintalaraaldn
Hubbumasivhepgittivarm
Bvcudumdabirglararm
Sendenoldubilbuarm
Fendaeydilnebiryrbuldun
Hikimsedemezyabananeoldun
Aknlabenidivnekldn
Azbbendenibalattndan
Sinemiakndalattndan
Gzmyanalattndan
BuNiyzyialattndan,

359
Yaman:1.(g,etkiveyabeceri)Allmnzerindeolan:2.Kt,korkulan:
360
Bgman:phesiz,doru
361
Uak:(k.C.)klar
362
Ferda:(far.)ka.1.yarn.2.gelecekzaman,ati.3.ahiret,brdnya.
61
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Hazretisinipgktentamamenmeydanakt,
Eersenanlayamyorsanbelkinoksanlksendendir.
BubeyitlerdeNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzbahsederkenken
dinin manev halindeki tasarrufun ve halin Hazreti s aleyhisselm ile z
detirmesidir.
saleyhisselmbirdahinzuleylemez.Senonuanlayupbildgnden
buezayidersin.Peygamberlerin,beddusyerdekalmazdirler.Banabu
beddu'y etdren Allah Teldur. Bu du'anun icabeti mukarrerdr bi
ihtiyarum. Ben du'y sana dern dilden
363
etdm. kabl kendine
mfevvezdr.
364
Eydnszbendensanaimdengerhayryokdur.
365
Bu trl hallerin btn evliyaullahta birebir tezahr bulunur. Bazlar

makamlarda karar klarak ilerleyemez. Fakat Niyzi Msr Efendimiz son
dneminde bu gibi iddialar kalmamtr. nk onun inziva hayat olarak
geen son dnemleri bu gibi tevilleri sylemediini gstermektedir. nk
artkiinekapanmveahrethazrliindedir.
Hazreti s inip gkten de, Hazreti s aleyhisselm tebihe dvet
ederdi (Cem makmna), Hazreti Msa aleyhisselm ise tenzihe (Hazretil
Cem makmna) davet ederdi. nk Hazreti Msann kavmi tebih ehli

363
Gnlden
364
Mfevvez:(Tefviz.den)Sipariveihleolunmu.
365
(MISR,1223),v.53b

idi. te her vakitte her peygamberin mereb ve mehedinde (gidi ve ve
tutumlarndavegeldiklerizamanlarnda)eitliinsanlarvard.Beyitegeen
hazretisdanmuradedilenCemmakmshipleridir.
Tevhd,Tenzih,Tebih
Kur'an Kerim, bizi srekli olarak basiretli ve keskin grl olmaya
davetediyor:
Banz kaldrp gklere bir baknz: Yldzlar nasl douyor ve bat
yor, bu seyir ve hareketlerinde hibirisi yollarndan amyor! Yere bir
baknz: Yamurlar nasl kurumu topraklar diriltip iinden eit eit
otlarveaalarbitiriyor!Canlolaneylerebirbaknz:Birdamlanutfe
nasl nce kan phtsna, sonra ete ve kemie dnp nihayet son de
rece gzel bir biimde insan oluyor! Ey gafil insanlar! Bulunduunuz
yerden biraz Uzaklara seyahat ediniz: imdi iinde insan ve cin kalma
m hlde grdnz yksek stunlu, son derece salam ve muazzam
binalarn sizden ok daha kuvvetli sakinleri ne olmu? Bunlara bakp
dnnz!
Bizi fk ve enfsteki (dmzdaki ve iimizdeki) delillerle yetleri
aratrarakdnmeyevebusayedehakikateulamayatevikedenYce
Rabbimiz'in u yce fermanna uyarak Muhyiddin ibni Arab
kaddesellhsrrahulazizde,AllahTel'ygrmekiineyayabakmay
tavsiye ediyor. Me (gezimcilik Aristo okulu) filozofu ve eyh'rRes
bni Sina ile Hccet'lslm Eb Hmid Gazl'yi, yaratklara nazar et
meksizinAllahTel'nnaklenbilineceiniiddiaettikleriiinbeenmiyor.
Bu dnceler bnul Arabye gre yanltr. Zira ulhiyyeti bilmek
onungerektirdiivarlbilmeebaldr.Mademkiulhiyyetbtnilhi
isimleriveRabbnsfatlarkendindetoplaycdronlarngrnmeveg
rlmesahasolanekvn(varlklar)bilmeyincenaslbilinebilir?
FakatefkatlibnulArabye,kendisiniokuyanlarasevgiveacmag
zylebaktngstererek:
Br Tel'ya ortak olduunu kabul edenlere nem vermeyiniz, onla
ra Allah Tel'nn birliini isbat iin delil getirmee kalkmaynz! Zira
mrik olan (Allah Tel'ya ortak koan) kimse sizinle beraber Yce
Yaratc'nn varln kabul ediyor, fakat sizden fazla olarak bir de o Yce
Yaratc'nnortaolduunuiddiaediyor.Ohldebubtl(geersiz)iddi
asnisbatetmekonader,buyuruyorlar.
Neincebrdnce!..
bni Arab, Allah'n tevhidi ile tenzih'i de tavsiye ediyor. Tenzihten
kasdettii,hibireyinHakk'abenzemediineinanmaktr.Yahutlemg
rn,sahasnakmadannceAllahTelhernehldeiseleminvarl
ndansonradaO'nunyineohldebulunduunukabulveteslimetmek
tir.
Tebh'egelince,buhusustayetvehadslerdeveyageminebilerin
szlerinde tesadf olunan kelimelerin anlamlarn Allah Tel'nn ilmine
havaleederekhepsineinanmakgerektir.
KsacabnulArabyegretenzihiletebiharasnbirletirmek,arifle
rin(Allah'kesinbilgi,grveolulatanyankimselerin)sndr.
Ohldeeersentenzihedersenbalaycolursun,
EertebihineinanrsanOnusnrlandrmolursun,
Eerherikisinebirdeninanrsandoruyolagtrenolursun,
AllahTel'ytanmayolundakendisineuyulanimamveefendiolur
sun.
(Fssu'lHikem,NuhKelimesindekiSubbuhHikmetfassndan)
366
BuhusustabnlArab,birbeytindeyleder:
Hakk,bucihetlehalktr,dnnz!ucihettendehalkdeildir,anla
ynz!
..
ster birletir, ister tefrik et! Zr asl (ayn) birdir. Ayn zamanda ok
lukturda;buhalizeredurupbakkalmaz.
367
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
Btnlleracbizenebden
368
batanbaadirilir,
HereyesrfilSesiulatsralnd.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
BirkabirdenbinMuhammedkpherbirisiyzbine
nndebaolupgittizlikeyevmnnr
telleridiriltmekdebyledir.
369
zlikeyevmnnrBudirilmegnbuekildeolur.
Bir kabirden Bin Muhammed demek Muhammed olanlardan Bin kii

366
(AYN,1995),s.8688
367
bnlArab,Fuss,s.79.
368
Acbz zeneb: nsann kuyruk sokumunda bulunan ve ikinci yaratla ekirdek
hkmndeolacakkkkemik.
369
Fatr,9

zhirolurdemektir.nksmerebindeolanlarasevderler,Msame
rebinde olanlara Msev derler. te Muhammed merebinde olanlara da
Muhammedderler.
Enbiynn szlerini Evliy tezyin eder, yani enbiyann szlerini Veller
kendilerindenherhangibirkatkdabulunmadannoksanszolarakssleyerek
bildirirler.
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
NebilerinsemasHakkgibidirszleri,
Evliynnszlerissleyicidiretmegurr.
Ediplerin sultan ve arkadalarn bilginlerinden olan Mevln

Fahreddini Dvdesden nakledilmitir ki: Bir gn Mevln hazretleri:
Bizim makbulmz olan her sz bizim szmzdr. Nitekim yce Allah
TelmecidolanKelmnda:
Ben sizin yce rabbinizim
370
buyurmutur. Her ne kadar bu sz Fi
ravundan naklen sylenmi ve bir mahlkun sz olmas bakmndan
namaz bozmas lazm gelirse de. Yce Allah Tel onu zikretmi ve
KuranMecidde sylemi olduu iin bu sz namaz bozmaz. nk o,
AllahTelyabaldr.Binaenaleyhbundanakaanlalyorki,uluAllah
Telhazretlerininbeendii,hovemakbulgrdhereyonamte
alliktir.BylecemahlkunAllahTeltarafndannakledilensz,namaz
bozmaz,AllahTelyaaitolanbirszpeygamberlerdenveyavelilerden
beer bir mahlk sylemi olsa, o sz yine Allah Telnn sz saylr
dedi.Nitekimbuyurmutur:
Kuran nebiin dudandan kmsa da, her kim onu Allah Tel
sylemedidersekfirdir.
371
Abdullahn boazndan km olsa da o ses Allah Teldandr.

372
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
YMsrhersznHakkdaniitHakksyleki,
Dnpdnpilebaksalardakimsenoksanlkgrmeye
Hakka vasl olan kullarn her sz hak ve burhan olunca kimse itiraz
edemez.nkonlarhevalarndankonumazlar.

370
Naziat,29
371
Mesnevi.c.IV.b.2122
372
(Ahm95),s.700(442)
Kur'nKeriminbaknagreRaslllahsallallhaleyhiveselleminkonuma
sAllahTel'yaaityaniilhkaynakldr.
O, kendiliinden konumamaktadr. Onun konumas ancak, bildirilen
birvahyiledir.
373
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme birok bilginin, haberlerin vahiy yo

luyla verildii bildirildii Kurn Kerimde yer almtr
374
. Ona gnderilen gayri
metlv vahiyler Kurn Kerimde yer almad
375
, bir ksmn da eitli ekillerde
bildirmitir.

373
Necm,34
374
Nr:24/1116;Muhammed:47/16;elHar:59/1112;etTahrm:66/3.
375
GayrMetlvVahiy
OryantalistlerinbalattvebazmslmanlarcadakabulgrenKurnKerim
dnda vahiy olmad ve snnetin vahiy olmad belli bir mesafe kat etmi ve
mslmanlarndncelerinibulandrmtr.Snnetihafifealanveyainkredenbu
kimselerinitirazlarnabakacakolursak,btnmeseleninzmnoktasnnKurn
Kerimden baka vahyin Raslllah sallallh aleyhi ve selleme inip inmediidir.
BunuKurnKerimuekildeaklar.
Nebi,elerindenbirinegizlicebirszsylemiti.Obununebinindierbirei
ne haber verince, Allah da bu durumu nebiye bildirmiti, o da bir ksmn yzne
vurmu bir ksmn da yzne vurmad. Nebi bunu ona haber verince ei Bunu
sana kim syledi? dedi. Nebi, Bilen, her eyden haberi olan Allah Tel bana
syledidedi.(Tahrim,3)
Tefsirlerde beyan edildiine gre Raslllah sallallh aleyhi ve sellem gizli tut
mak kaydyla ei Hafsa'ya bir sz sylemi; ancak o, bu sz saklayamayp Hz.
Aie'ye sylemitir. Bunun zerine Allah Tel durumu Hz. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem bildirmi, o da Hafsa'ya anlatmtr. Hafsa, Raslllah sallallh
aleyhivesellemebunukiminhaberverdiinisormu,OdaAllahTelnnbildirdii
nisylemitir.AncakKur'n'dabubildiriminkendisiyeralmyor.Demekkibubildi
rimRaslllahsallallhaleyhivesellemegayrimetlvvahiylebildirilmitir.
Kurn Kerimde buna benzer birok ayette (Ahzab, 37; Bakara, 144; Har, 5;
Fetih,15;ura,21;Hakka44,47;Yunus;15;Enfal,5;Nur,62;Enfal,9)gayrimetlv
vahyin olduuna iaretler mevcuttur. te bu hakikati ifade ederek Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem yle buyuruyor: Dikkat edin bana Kuran ve benzeri
verildi.(EbuDavut,6)BunedenleResul,buikikaynainsanlaraulatrmaklame
suldr.(Maide,67)

62
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?
Zerrezerregrnenlerhatmdurreyhanmdr?
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Cemlimigresimgeldidvnndadurasmgeldi
Tazetazealanglmcemlinmisenin
Yaneyaneinleyenblblmyahudcnmdr?
Halkahalkasalnankklmyhabllmetn
SresreyazlanlarhatmdurKurnmdr?
Parepareeyleypbarumkzlkanedeli
Kanakanaidigimsahbmdrykanmdr?
Dnednegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddnmiymercanmdr?
Dnedneyanmadandermanumardmderdime
Gnegnemihnetinderdmiydermanmdr?
AtaatakirpikokunbuNiyznindilin
erhaerhaeyleyencnummycnanmdr?
Katrekatredklenlerincimidiryamurmudur?
Zerrezerregrnenlerizgimidirhokokumudur?
Niyzi Msr, taklid ve tahkikin hkmne dem vurarak vahdetten haber

vermektedir.Varlnaslngrmeningerekliliineiaretediyor.
eyhlislam Ahmed enNmek elCm (10491141) kaddesellh
srrahulazzhazretlerininhuzurunabirgnHert'nbyklimlerigeldi
ler ve aralarnda tevhd ve ma'rifeti ilhye dir bahs atlar. eyh'l
slmhazretleribuyurdu:
Sizbuszleritakldilesylersiniz.limlerbuszdencanlarskld.De
dilerki:
Bizim her birimizin elinde vcd Hakk'n isbtna dir bin dell var
dr.Bizenaslmukalliddiyorsun?
eyh'lslm:
Eerherbirinizinelindeonbindelilolsayinemukallidsiniz.limler;
Bizebusznzispatetmenizicapeder.
eyhhazretlerihizmetisine:"incivebirdetasgetir"diyeemret
ti.Hizmetidegetirdi.Hz.eyhulemayahitabendedi:
Buincininaslneidi?
limler:
Sadefnaznadennisanyamurukatreleridirki,onunhavsalasn
daHakk'nkudretiyleincioldu.
Hz.eyhoincileritasiindekisuyaatt.Dediki:
Herkimtahkikyzndenbutaszerinebesmeleekebilirseeksin.
Buincisuolsunvebirbirinekarsnlar.
limler:
Buacayibidir.Sizsyleyiniz!Hz.
eyh:
Evvelsizdeyiniz!Nbetbanagelincebendederim.
limlernbetlebesmeleektiler.ncilerdebirhareketolmad.Sra
eyhegeldiivakit,onunzerindebirhlzahirolduvetastantarafate
vecchettivebesmeleekti.Oincisuolupbirbirinekartvefakattas
iindedevretti.SonraCenbeyh:
"Allah'nizniiledur!"dedi.Hemenbirdelinmemiinciolduveule
mannhepsihayrettekaldlar.Hz.Mevlanabuyurduki;
Akl en stn, anlay en keskin olan, kokudan anlar. bryse an
cakdudana,diinedeincefarkeder.
376
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Karretmezbucnmkalmadhidermanm
Cemlimigresimgeldihuzurundadurasmgeldi
Tazetazealangl,cemlinmisenin?
Yanayanainleyenblblmyoksacnmdr?
Alayan ve alatan kimdir? Bunu fark eden kimdir? Bu sorularn cevab

bilinmektedir.YaniAllahTeldr.nemliolansebeplerineolacadr.
Halkahalkasalnankklmysalamipmidir?
SresreyazlanlarhatmdrKurnmdr?

376
Mesnevi,c.I,2585

Paraparaeyleyipbarmkankzledeli
Kanakanaidigimkrmzarapmdryoksakanmdr?
Dne
377
dnegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddin
378
miymercan
379
mdr?
Benin felsef adan ele alnd beyitte ben, vahdet srr olarak nite
lendirilirken somut bir abartma yerine, yorumlama yoluna gidilmi. Ta
savvuf felsefesinde hl (ben), zt ilah; hli siyh, lemi gayb olarak
kabul edilir. Gayb lemi de, zt lah de vahdet kuramyla ilgili olup
ancakduyuorganlarveakllakavranamayacakvarlklarsrlaizahedilebi
lecek sezgileri temsil etmektedir. Benin almnda sonsuzlua yaylacak
bir geniletme sz konusudur. Zira, gayb lemi denilen dokuzuncu felek,
duyular leminin bittii yerde balayan atlas felektir, Buras metafizik
lemolduuiinbilinmeyen,ulalamayanzelliindendolaysrolarak
tanmlanr.
Sonuta bir noktadan ibaret olan ben, edebiyatmzda birok ekilde
yorumlanmtr. Geometrideeni, boyuolmayanen kk geometrikbi
rim olarak tanmlanan nokta, dier ekil, yaz ve rakamlarn ekirdeini
yan atomunu oluturmaktadr. Tasavvufta vahdet srr anlam ykle
nennoktannyorumudaAyvazolunagreyledir:Nokta,birinfarkl
bir ifadesidir ve soyut bir mekn unsuru olarak karmza kar. Bir ve
nokta, ayn zamanda eskilerin czn layetecezza (blnmez cz)ya
yaniatomavenatekbletmektedir.
380

377
Dane:(Diyn. den) taat etti. taatli oldu, boyun edi, aziz oldu mnasnda fiil.
Tohum,ekirdek.Kurun,glle,tne,Kuyemi.
378
Hadd: Hudut. izgi. Snr. Crm. Salahiyyet. eriata verilen ceza. Derece. Son
derece. Mnteha. nsana rz olan iddet ve titizlik. Def etme. Men etmek. Keskin.
Sivri.Sert.Gergin.(Mantk)tasavvurdanibaretolankyas.Eki.Tesirli,messir.
379
Mercan: Denizde geni resif meydana getiren ve mercanlar takmnn rnei
olan hayvan ve bunun kalkerli yatandan karlan ou krmz renkte ve ince dal
eklinde bir madde. Bu madde boncuk gibi ss eyas olarak kullanlr. Mercanlar
ancak40metrekadarderinlikteyaayabilirler.
380
AYVAZOLU,Beir,AkEstetii,tken,st.2002.s,106
Dnedneyanmadanderdimedermanumardm
eitlieitlimihnetinderdmiydermanmdr?
BuNiyznindilindenataatakirpikokun
Dilimdilimeyleyencnmmycnanmdr?
Tasavvufta gz ve kirpik kara ve ok olmalaryla kesret, yani okluk;

dudakveazisekkveinceolmalarylayokluk,yanifenfillhtr.ste
nenokluktankurtulupbirlie,vahdeteermektir.Vahdetolandudakko
numaya,yaniszsahibiolmayabalaynca,kirpiklersihirleonususturup
fenfllahaengeloluyorlar.
381
TAHMSAZB
erhaerhayarelerbusinemdehicrnmdr
Bakabakakanmdrbudamlayanmercnmdr?
Karretmezbucnmkalmadhdermanm
Kanakanakanmimekhlinsenin
Yareyarebuvcudumoldundermanmdr?
Seseyrevarmakyrolmakhemniin
382
Snesinegirmekisterkoynunayaanmdr?
ekeekecevrinikadmigmneyledin
Salasalabendeniferdyabuihsanmdr?

381
(PEKTEN,1986)
382
Niin:f."Oturan,oturmu"gibimnyagelirvebakakelimelerlebirleir

Uraura
383
talaraieinmusu
Gleglehlimehzeyleyeninsanmdr?
Gezegezebuldumbiryrmahremsrrma
Doludoluitiimsrbdesiyacanmdr?
DiledilebarnnAzbyagiryan
384
senin
Yneynebli
385
mihnetbanadenmiyapister
386
midir?

383
Vuravura
384
Giryan:f.Gzyadken.Alayan.
385
Bali:f.Yastk.Altn.Nakit.
386
Pister:f.Yatak,dek.
63
nileeyderdlignlinile,
Ehliderdininleyecekadr.
Geltimretyarenisenakile
Yarelerinonulacakadr.
olkigafletleyatupetmeztalep,
Gvdesindeyokmuolacanaceb.
tevahdetgllerialdhep,
Blblnefgnedecekadr.
Sennedmidinezelolhile
mtihniingelipsenbuile.
nlemeksanayaraurderdile
Hemgznkanalayacakadr.
Yokkarargnlmnbilmemneden,
Kasdederbinpreolabubeden,
Varisegitmekgerekbuareden,
Aslnaazmeyleyecekadr.
EyNiyzdnydaetmezhuzr,
olkiikimolmayaehligurr,
Hakkanlaetmedenbundanubr,
Mevtinelisigelecekadr.
Gelsenyaranakiletedaviet
Yaralerinifabulacazamandr.
GelyaranaklatedavietChilkimsehastadr.Muvahhidolanisesa
lkldr.Cehlethastalnailanedir?Aktr.
ukigafletleyatptalepetmez,
Acabagvdesindeyokmuolacan.

olkimsekigafletleyatpkalkarvehiderdetmez,meraketmez.Ann
gvdesindecanyokmudurdiyealr.nkyeticelledeCenbHak:
O'nayedigkveyerveonlardaolanlartesbihtebulunurlarvehibirey
yokturki,illO'nahamdiletesbihtebulunur.Fakatsizonlarntesbihlerini
anlayamazsnz.pheyokki,Ohalmdir,gafrdur,anlayamazsnz.
387
Gerekcemdtdenlencanszsanlantalarvesirevegerekhayvanlarve
gerek sir her ne kim var hepsi Hakk anar. Bak vcdun bile anar. te
nabznzikriztileALLALALLAHder,zirhereyinztizikrivardr.mdi
nice insandr ol insan ki, vcdunun zikrinden haberi olmayan insana taac
cpolunur,yanihayretedilir,alr.
Blblnefgnedecekadr.
Blblnferyatedecekzamandr.
Ohilesensobetarkadaidinezelde
Senbudnyayaimtihniingeldin.
Nedm,dostvesadkkimsedemektir.kidostbirvcdolursaonane
dimderler.tesendeCenbHakileezeldebirvcdidin.
Derdileinlemeksanayarar
Hemgznkanalayacakzamandr.
Bilmemnedendirgnlmnkararyok,
Bubedeninbinparaolmasnister,
Varisegitmekgerekburadan,

387
sra,44
Aslnaazmeyleyecek
388
zamandr.
Arkadal gerektiren ey ayn cinsten olmak ve tabii mnasebettir.

Nitekimdenilmitirki:
Allah Telnn yeryznde ehli ehle sevk eden melekleri vardr.
Tab'nda nebilerin ve velilerin tabiatnda bulunan kemallerden bir para
mevcut olan kimse, onlar grp iittii zaman hemen onlara meyleder.
Onlarn bilfiil mevcut kemalleri, kendisindeki bilkuvve kemali eker. Bu
nun kemalinin onlara kaplmas (incizab) k ve mauk misali gibidir.
Mayasnabukemaldenkatlmamkimse,onlarngrdzamanyarasa
gnetennaslkaarsaoekildeonlardankaar.NitekimAllahTely
lebuyurmutur:
Habiskadnlar,habiserkekleriindir;habiserkeklerdehabiskadn
lar iindir. yi kadnlar iyi erkekler iindir, iyi erkekler de iyi kadnlar
iindir.
389
Birtemsilvardr:KuyuyaatlmolanYusufaleyhisselmancakkuyuya
kovasalannipineyaparakkt.Nebilerveveliler,AllahTel'dangelip
AllahTel'yagidenkervanlarvekafilelerdir.KendisindeRabbanibilgiler
ve bilkuvve ilahi insanlk kemalleri bulunan Yusuf aleyhisselmda tabiat
zindanndahapsedilmitir.Dnyaahiretkonaklarndanbirkonaktr.Kova,
insanlara inen Allah Telnn kitabdr. Kervanclarn (yani nebilerin) ko
vaysarktmalar,insanlarAllahTel'nnkitabnadavetetmeleridir.Ona
yapmak,okitabgetirenkimseyeinanponukabuletmektir.Amakuyu
daolan;kurbaa,iyan,akrep,ylanvedahakuyudayaayandierhae
relerden biri ise o, sarktlan ipe aslmaz, ona yapp kuyudan kmak is
temezse (kim ne yapsn?). nk insanlardan bazlarnn ruhlar gzel,
yksek mereplidir. Alak kimselerle nsiyyet etmez. Yksek vatanna
gitmesine araclk yapacak sadk bir arkada arar. Bazlarnn ruhlar da
habistir, alak mereplidir. Ancak kendi merebinde olanlarla nsiyyet
eder.Tabiatlemindevatantutar.lemiA'la(ykseklem)yakanse
fer ehlini ve seyyahlar sevmez. Hi davet kabul etmez. Yce Allah Tel
ylebuyurmutur:
Biz insan en gzel bir surette yarattk, sonra onu aalarn aa
snaattk.Ancakimanedipsalihamellerileyenlermstesna.
390

388
Azmetmek: (e durum ekiyle kullanlan fiil) Arapa azm + Trke etmek
Biritekiengelleriyenmeyekararvermiolmak:
389
Nur,26
390
Tin,16

Gururedenkiiolmaya,
Niyzi Msr, dnyada huzuru bozann gurur ehli olacan belirtirken,

bunundnyailekstlolacanbeyanediyor.Mevlanabuyurduki;
Farz edelim ki, Hz. Ali kerremallh vecheden Zlfikar adl klc miras
olarakaldn,AllahTel'nnArslan'nnkolusendevarsagster.
391
Buszdnyadagurursebebininancaksebebininhakikatleilgiliolduugeici
hallerdebirdeerolmadnaklar.Yaratleytanolannmelekliimm
knolmadnagrevarlnnhakikatineermekilegururedebilirsin.Niyzi
Msr de dnyada bize sknt veren kendine varlk verendir, demesi ile Hak
kn varln kabul edebiliriz. Ancak Hakk bulmayann gurur etmesi yara
maz.nkkullukmakamndakigururaptallktr.KibriyalkancakAllahTe
lya ait olup kullarn bundaki pay ancak Onunla olan yaknlnn artmas
iledir.Raslllahsallallhaleyhivesellemkudsihadistebuyurduki;
"Kibriyaridamdr,azametdeizarmdr."
392
Kurtub hadis hakknda dedi ki: "Burada hislerle alglanan elbise kaste
dilmiyor.AncakizarveridaArapmuhataplarnazarndabirbirindenayrlmaz
olduklariin,azametvekibriyaybuikisiyleifadeetti."
bnuHacerdediki:
"Sadedinde olduumuz hadisin manas, Allah Tel'nn izzet ve istinas
nn muktezas hi kimsenin onu grmemesi olduu halde, Allah Tel'nn
m'minlere kar rahmeti, nimetinin bir kemali olarak vehi lahsini onlara
gstermesini gerektirmektedir. Mani zail olunca, insanlara, kibriyasnn ge
reiyle amel etmekte ve sanki Tel hazretleri, onlarla aradaki engel olan
perdeyikaldrmaktadr."
NiyziMsr,buhaleermemiolup,bumakamdandemvuranlardanhu
zursuzolduunuanlatmakistemektedir.
Hakkanlabundanvazgeme,
lmnelisigelecekzamandr.
lmnelisihastalktr.

391
Mesnevi,c.5,b.2502
392
Byklkizarm(etek),kibriyalkridam(cbbe)dr

TAHMSAZB
kiliseneygnlbirteftieyle
Evvelincepirinderghnbekle
Nefshaklarisenbendimidinle
Dneyanladeirmenakla
SanaklhanolaGlenakla
Bulmayankfentenakla
Kimeriatireolbilmezedep
Blblnefgnedecekadr.
Geledinblblidinsenblble
Vaslyrisubhdem
393
isterbuten
Okuazbvehussilemfssudur
394

393
Subhdem:f.Sabahvakti.
394
Kalplerdeolanlarortayakonulduuzaman.(Adiyat,10)

64
Vezin:MfteilnFilnmfteilnFiln
Derviolankiininszlerimrnolur,
SlikiHakkolannrhnabrhnolur.
lmiledndersinirifolankiiler,
HastadilolanlarnderdineLokmanolur.
Herseherefgnedpblblhayrneder,
Dideyigirynedpsinesibrynolur.
BeytidilipkolurzikriHakkiiten,
Sabrukarrgiderileridevrnolur.
emicemlednerpervnedirkn,
Zannederolchilndevriyleisynolur.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
SanmaNiyzzndervioluptursenin,
Derviolankiilerylecesultnolur.
Derviolankiininszlerisaadetolur,
Hakkyolcusuolannyolunadelilolur.
Derviler hakikati bulduu iin kelamlar Hakka tercman olduu iin

lemiimaredenolur.Zararlbirdurumonlarilehusulegelmediigibi,bel
nndannesedtekilederler.
lmiledndersinibilenkiiler,
GnlhastaolanlarnderdineLokmanHekimolur.
Gzalaredersengnlkebabolur.
Sabrkarrgiderileridevrnolur.
Cemlgneinednerklarnpervnedir,
Chillerzannederki,halleriyleisynederler.
Pervanelerin mumun etrafnda canlarn esirgemeden dnlerini, ak

bilmeyenler yanl yorumlar getirirler. Dnlerindeki manay bilmeyenler
isyanettiklerinizannederler.ntiharettiklerinidnrler.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
Mnkirleriitirazedervesznzdemez,
Yineiionlaraltfileihsnolur.
Cihanapadiaholmakkurubirkavgaimi
Birmridebendolmakcmledenevlaimi..
395
TAHMSAZB
Kalilekl
396
ehlininhaliperianolur
Derdihicresabredenmalikdermanolur
Pirineteslimolankabilierknolur
Nefsineuyankiizneytaneder
Yzngrsemdiyensubhdem
397
efganeder
Yokluuherkimduyarznsultaneder

395
YavuzSultanSelimeatfedilenbirsz.
396
Kalukl:"Dedidenildi"eklindekinakiller.Dedikodu,bokonumalar
397

nktecelliederdostunuanariken
Onuniiholurhemdemihicrifigan
Kandebakaryriniandagrrolyan
398
Hrsilineaholannefseuyankiiler
Valih
399
hayranolurktuyankiiler
Yokilevarlkedersrradolankiiler
Kmilolurphesizahdilekulugden
Kendiznbirederpirinyolunagiden
Dilberimifarkedenhayrileerrieden
Azbyznisteyenkandebulupdursenin
Kendiznbilmezekandekaluptursenin
iiletan
400
aknoluptursenin

398
399
Vlih:Kedervehznleaklgitmi,arm,hayrettekalm.
400
Ta:D
65
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,
Halvetlekliinisfnriziyhalvettedir.
Nefsinisanabildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduygururfakrufenhalvettedir.
Deryolupdurmazcoartalazlanupbatanaar,
Kendisinibilmezaarakhevhalvettedir.
Encmileemskamerteleredmyanar,
Yeroturupgklerdnerarzusemhalvettedir.
Agznibretlebakbirdirkamuyaknrak,
Deprenmezolurdildudakvaslulikhalvettedir.
Firkttevuslatisteyenmihnetterahatisteyen,
Vuslattairetisteyenaybekhalvettedir.
TerketNiyzsensenibireylegelcnuteni,
DuysamdiyenHakksrrnsrrHdhalvettedir.
Buhalvetiinsylenenboszebakmagzfzevkvesafhalvettedir,
HALVETYYETARKATIVEPRLERA.PREYHMERELHALVET
kaddesellhsrrahlazz
Zhidiyyetarikatnnbirkoluolanhalvetiyyetarikat,adnkurucusuEb
AbdullahSircddnmerelLahcelHalvet(hyt.800/1397)denalmaktadr.
Bu zt Hazar Denizinin gneybatsnda bulunan Geylan blgesindeki
Lhcnda doup bym ve burada yetimitir. Tahsilini burada tamam
ladktan sonra Harizme amcas eyh Ah Muhammed b. Nr elHalvet
(hyt.717/1317) nin yanna gelerek ona intisap etmitir. Amcas Ah Mu
hammed tasavvuf yolunda halvet zikrini ok sevdii ve mrnn ounu
HalvettegeirdiiiininsanlararasndaHalvetidiyeanlmtr.
Silsile byklerinden Halvet lakabn alan lk zt budur. mer elHalvet
amcasnnvefatzerineonunenkmilhalfesiolarakyerinegemitir(hyt.
717/1317).OlgunvekabiliyetliolanmerelHalvet,AllahTelyakullukta
gsterdii byk azim ve irde sebebiyle yksek makamlara ererek
Halvetiyye tarikatnn kurucusu ve ilk piri olmutur. rd makamna
turduktanbirmddetsonramerelHalvet,Karakoyunluhakimiyyetialtn
dabulunanTebrizcivarndaHoykasabasnagiderekirdfaaliyetiniuzunbir

sreburadadevamettirmi,dahasonraMsraoradanHicazagidiphaccn
ed etmi ve Sultan veysin daveti zerine Herata gelmi ve orada
(hyt.750/1349)veya(hyt.800/1397)devefatetmitir.
Rivayet edilir ki, mer elHalvet tarkat sulkunu tamamlayp kendisine
halfelik iczesi verildiinde, ird grevini kabul etmez ve dalara kar.
Oradabiraakovuunayerleir.Buaakovuundapepeeerbankarr.
Hattakrkkereerbainiststekararak(1600gn)kendisineHalvetiismi
verilir. mer elHalvet hayvn gdalar yemez, daima tevhid ve zikr zere
olur, tevhid zikrini yapmaya balaynca dalardaki kular ve dier hayvanlar
aa kovuundaki mer elHalvetnin etrafn evirip halka oluturarak
tevhidzikrinisonunakadardinlerlerdi.
Kymetliszlerinden:
Dervi olann drt trl lm vardr. Slik, lm grp ondan ders
almazsa,dervilikonaharamdr.
Derviin konumayan ve idrki yksek olan makbuldr. Zra skt
her halden stndr. Sonra halktan uzlet gelir. Bir nesne ki Hakkdr, iba
reyesmaz,ondangayriolansylemeyedemez
merelHalvetMsrdabulunduuyllardayedikerehaccetmitir.Teb
riz yaknnda Mr Ali trbesi civarnda gmldr. Yerine Ah Emre el
Halvet(hyt.812/1409)postninolmutur.
PrSeyyidYahyairvnveHalfelerimerelHalvetninvefatndanson
ratarikatnsilsilesi;
AhEmre(hyt.812/1409),
Haczzeddin(hyt.828/1425),
Sadreddini Hyav (hyt.860/1455) eklinde devam ederek tarikatn ikinci
pri,birbakmagerekkurucusuolanSeyyidYahyairvnyeular.Halve
tyetarikatnnkemlibuzttatoplanm,slmleminineitliblgelerine
buyolunfeyzionunvastasylayaylmvetarkatinenbykprisaylmtr.
Yahya irvn irvann merkezi olan emahde domutur. mam Msa
Kzm radiyallh anhn torunlarndan olmas hasebiyle kendisine Seyyid
denilmitir. Yahya irvn kk yata tahsile balam, bir mddet sonra
Tebrize yerlemi ve burada tahsilini tamamlamtr. Bir ara yine burada
mderrislik de yapmtr. lmiyle, dnine ballyla ve takvsyla herkesin
sevgi ve hrmetini kazanan Yahya irvnnin alnlarnda seyyidlik ve velilik
nuru parlar, yzlerini grenler ister istemez kendilerine vgler yadrmak
mecburiyetindekalrlard.SadreddinHayyvdenfeyzvetarkatalarakhil
fet alm ve bu zta damat olmutur. Halfe olduktan sonra doduu yere
emahye geri dnm, oradanda Bakye geerek lmne kadar burada
ird faaliyetine devam etmitir. Vefat tarihi Canini Cennet terkibinin
gsterdii (hyt.862/1472) dir. Kabri Bakdedir. Krk kadar ube kurucusu
yetitiren Halvetyye tarikatnn bugnk feyz ve tesiri, Yahya irvnnin
etrafagnderdiihalfelerisayesindeolmutur.Zahirveerilimlerdeyk
sek derecede bir lim olduundan pek ok eseri vardr. Halvetyye ubele
rinde zikir esnasnda okunan Virdi Settr onun tertib ettii bir eseridir.
Dier eserlerinin isimleri Osmanl Melliflerinde kaytldr. Yahya irvnnin
halfelerininenmehurlarunlardr:
Dede mer Ren, Ali Aladdn, krullh elEnsar, Habib Karaman,
Muhammed Erzincandir. Hazretin vefatndan sonra yerine Muhammed
Erzincn gemitir. Baka bir rivayete gre de mer Ren gemitir.
Halvetyyetarikatdrtanaubeyeayrlmtr.Bunlar:
1Renyye:DedemerRen(hyt.892/1487)tarafndankurulmutur.
2Cemliyye:CemalelBekr(hyt.899/1494)tarafndankurulmutur.
3Ahmediyye: Ahmed emseddin Marmarav (hyt. 910/1504) tarafndan
kurulmutur.
4emsiyye:emsddnAhmedesSivs(hyt.1006/1597)tarafndanku
rulmutur.
c.HalvetyyeTarkatiSilsilesiveKollarSilsile:
1.Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellem(hyt.632)
2.Hz.Alib.EbTlibkerremllhveche(hyt.41/661)
3.HasanBasr(hyt.111/728)
4.HabbAcem(hyt.150/767)
5.DvudT(hyt.184/800)
6.MarfKerh(hyt.200/815)
7.SeriyysSakat(hyt.253/867)
8.CneydBadad(hyt.298/910)
9.AhmedMimdDnever(hyt.299/911)
10.AbdullahMuhammedDnever(hyt.370/980)
11.MuhammedBekri(6.487/1094)
12.VechddinmerelKdelBekr(0.503/1109)
13.EbnNecbAbdulkhirShreverd
14.KutbddnEbher
15.RknddinMuhammedAliesSencs
16.ihbddnTebriz
17.CemleddnTebriz
18.brahimZhidGeyln(hyt.690/1291)
19.SadddnFergn
20.AhMuhammedNrelHalvet
21.PrmerelHalvet
22.AhMuhammedHalvet
23.HaczzddnHalvet

24.SadreddnHyvelHalvet
25.SeyyidYahyairvnelHalvet
26.PrMuhammedErzincnelHalvet
27.MollaPrErzincan
28.TacuddinKayseri
29.AlauddinUk
30.Yiitba
31.AbdlvehhbElmalHalvet
32.Erolu
33.mmSinanHalveti
401
HalvetliinUslvedab
Harrizde, Tbyannda Halvetyye tarkatnn esaslarn yle aklamak
tadr. Halvetyyenin esaslar, kelimei tevhid, gizli ve ak Esm Seba
zere zikre devam, ry tabr ve tevil, olaylarn kalp ve nefs zerindeki
tesirlerinidikkatealarakgnlmsivdantemizlemekdir.
Esmai Seba: Lilheillallh, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym,
Kahhrdr.
Seyr slk Allahn bu yedi ismiyle yaplr. Daha nce sadece kelimei
tevhidileyaplanseyrslkilkolarakbrahimZhidGeylankaddesellh
srrahlazztarafndanaltisimeklenerekyediyekarlmtr.
Baztarikatilerigelenleribuyediismiitihatlarnagreazaltpoaltm
lardr.
Halvetyyetarikatndazikiruslyledir:
Mrd kbleye kar oturur, kalbini her tr dnceden boaltarak zihni
temiz bir ekilde nce kelimei tevhid zikrini 33 veya 165 defa tekrar eder
sonra Allah sonra srayla H, Hakk, Hayy, Kayym, Kahhr isimlerini eyhin
gsterdiigibizikreder.
402

401
BusilsileNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzedorudevamededir.
402
Cenb Hak, insan, ruhlar ve hakkatler leminde, yani lht leminde nce
ahsenitakvmzere,mahbbvemahbbesuretindeyaratt.Yani,nce,HabibiHz.
Muhammedsallallhaleyhivesellemitlkiyetleminde"LilaheillH"kelm
nnnurundanyaratt.
Bunurubirkandilekoydu.Sonrabunura,ztdiliyleevvelatevhditelkineyledi.
HakkatiMuhammedi,okandilde,tevhitlebinylmeguloldu.Sonra,srasylaikinci
ztismini(Allah),nczatismini(H),drdncismi(Hakk),beinciismi(Hay),
altncismi(Kayym)veyedinciismi(Kahhr)telkinetti.Herisimlebinerylmegul
oldu.
Hakikatehlirehberlerbuna"UsliEsma"demilerdir.
Hakk tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul olduu
Yeni bir mrd iin bu isimlerin hepsiyle birden megul olmak uygun g
rlmemitir. Evvel kelimei tevhid ile zikre balanr. Bu zikrin srlan ve
tesirleri grlmeye balaynca lafzai cell olan Allah ismine geilir. Bu sra
ierisinde mridin kabiliyetine ve eyhin iznine gre yedi isim tamamlanr.
Allahzikretmeyeistifarilebalanrvebutam100keretekraredilir.Daha
sonra 100 adet salavt getirilir. Sonra yedi ismin ilkinin esrarnn kefinden
sonra dierine gemek suretiyle zikir tamamlanr. Bu tertip seyr slkun
manevi kanununudur. Bu tamamlama iine tekmli mertip ve kat
menzil denir. Bu ekilde manevi menzilleri ap, mertebeleri tamamlayan
birmrdhalifeliehakkazanmolur.Bumrideicazetverilerektarikatta
vehrkasgiydirilir.cazetsiziradaizinyoktur.
eyhinin yannda bulunamayan bir mrde bu yedi ismin tamam birden
verilir.Odabuzikirleri100.000deteulatrr.Bunlareksiksizolarakyerine
getirebilirse hilfet icazeti almaya hak kazanr. Toplu yaplan zikirlerde her
kes zikre katlr. Mridin idaresinde zikir ayakta veya oturarak yaplr, ar
dndan devrna balanr. Devrn, esmhan bulunduu halde saa veya sola
dorutoplucayrmektir.KulileAllaharasnda70.000perdevardr.Bunlar
yedi isme tekabl eder. Her bir ismin sonunda 10.000 perde kalkar. Esmi
sebailemrdyedimertebeyiaarak70.000perdeninkalkmassonucunda
Allah Telya yaknlk kazanr. Bu zikredilen yedi mertebe nefse nispetle
unlardr:
1 Nefsi Emmre: Bu kaln ve karanlk zulmet perdeleriyle rtl bulu
nannefsinmakamdr.
2NefsiLevvme:Hafifzulmetperdeleriylertlnefsinmakamdr.
3 Nefsi Mlhime: Nur ve zulmet arasndaki perdelerle rtl nefsin
makamdr.
4 Nefsi Mutmainne: Nrnyete ykselen perdelerle rtl nefsin ma
kamdr.
5 Nefsi Rdiyye: Perdelerin devaml incelmeye yz tuttuu nefsin ma
kamdr.
6NefsiMardiyye:Hissedilirolanvehissedilmeyenhibirperdeninkal
madnefsmakamdr.
7 Nefsi Kmile: Nefislerin nihayet bulduu makamdr. Halvetiyye tari
katndamridinhergntekbanaokuduuzikirler,dualarvevirdlervardr.
Bunlar haftann gnlerine gre deiir. Yahyay irvnnin Virdis

tevhdin ve isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati Muhammediyye
vastasyla istirak leminde "L ilahe ill H" kelmnn nurundan, enbiyy
mrselninhakikatlerini,onlarvastasylada,enbiyygayrmrselninhakikatleri
niyaratmtr.
Bunlarntamam,birbirlerilerininvastasylaztnurununmazhardrlar.(mm
Sinan,Antalya),s.133

Settrnnokunmasnanemverilir.Ayrcahaftannbellignlerindetekke
lerde cehr (sesli) olarak topluca zikir yaplr. Buna yukarda da getii gibi
devrndenir.Devrndailhilerokunur.
Zikir yaplrken msikye nem verilir ve bata ney, kudm ve def olmak
zere eitli msik aletleri kullanlr. Bundan dolay kendilerine kar kan
baz limlerin itirazlarn red etmek iin halvetler devrn savunan eserler
yazmlardr. Halvetyye tarikatnda nefs tezkiyesi asldr. Bunun yolu da
dille,kalple,ruhvesrlayaplanzikirdir.Busebepleazyeme,azkonuma,az
uyuma, inziva, zikir, fikir ve eyhe ballk ilkelerine halvetlikte hassasiyetle
uyulur. Mchede (vazifeleri fa) mahedeye (Allah Telya vuslat) ula
makiinvazgeilmezbirarttr
403
Halvetksmdr:
1 eriattehalvet.
2 Tarkattehalvet.
3 Hakkattehalvettir.
1 eritte halvet: Camide Ramazan erfin son on gnnde yaplan iti

kftr (mukaddes bir yere kapanp ibdetle megul olmak). tikf yerinin
dima cemaatle namaz klnan cami olmas ve zrsz dar klmamas
arttr.zrmesel,bircenzesiolurveyayiyeceinitedrikiingibieyler
olabilir ve o camide oturaca yerin bir rt ile sarlmas lzmdr. Hazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hasr ile sarmt. Ziyretine gelen
erkek ve kadn olduklarn ayrt edebilmesi iin kadnlarn trnaklarna kna
srmelerini emir buyurmutu. Fakat sonrada bir kadn bileine kadar kna
koyupelinipmekisteyincebunuyasaklad.Snnetolmakzereelinekna
koymannaslyoktur.
2Tarikattehalvet:Birinsanndrtduvararasndakrkgnkalarakorada
ibdetveriyzatilemegulolmasdr.Bucamiyemahsusdeildir,camide
detekkededeveyakendi evindeolur. Yalnz erbainvaktidenilen(19Ara
lktan 17 Ocaa kadar sre) zamana mnhasr deildir, sair zamanlarda da
olur.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemyiyecekveieceiniala
rakHiradandabirmaaraiinde1517gnveyadahafazlakalarakhalvet
ederlerdi. Hatta Tarkat ehlinin halvet yapmalarnn istind ettikleri husus
budur.
3Hakkattehalvet:FeniEfl,FeniSftveFeniVcdetmektir.O
zaman Hakkdan gayr kalr m, kalmaz. Bu mevcdatn vcdu Hakkn
vcdudur.BulemdeHaktangayrmevcdyoktur.
Zevksafhalvettedirszlerindenmaksad,senbuhalvetehakaretle

403
(OKUMU,1998),s.2128
bakma,iinisafkl,yanikalbinihalvetleirktentasfiyeeyle,ozamansenin
kalbindeAllahnnrudoardemesidir.
Buraya Mt kable en temt erefli hadisine iaret olunmaktadr.
yle ya halvet fakr feny ic ettirir, nk halvet ehlinin efl, sft ve
ztHakknefl,sftveztndafndir.
Sananefsinibildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduydururfakrufenhalvettedir.
Kendinihiesaymazsanhiliktenkurtulamazsn
404
Birisi,kzgnlklaanasnhanerleyerek,dverekldrd.Biri,onaHu
yunun ktl yznden ana hakkn gzetmedin. irkin herif, anan ne
denldrdn!Niyesylemiyorsun,osananeyaptki?dedi.Adam,
okaypbiriiledi,bendeonuldrdm.Aybntoprakrtsndiye
cevap verdi. Knayan Be adam, anan ldreceine o kiiyi ldrseydin
deyincedediki:Hergnbakabirisinimildreyim?Onuldrdm,hal
knkannagirmektenkurtuldum;halknboaznkeseceimeonunboaz
ladm,budahaiyi!Okthuyluana,fesadhertaraftazahirolannefsin
dir Her ana onun iin bir azize kastedip duruyorsun; kendine gel, onu l
dr!.
405
Yiitba Vel Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahul

azizinkonuileilgilibirmenkabesiudur:
Bir kimse Yiitba Efendi hazretlerine gelip inbet rica etti. Ol dahi
inbetveripognhalvetekoydu.ognikindidensonraieridenbirsad
gelip:
Mslmanoldum,vazge!demi.Azzdemiki:
Yalan syler. Var, yine megul ol! ikinci gn ikindiden sonra yine
cevbgelmiki:
Vallahibenmslmnoldum,vazge!demi.Azzde:
Bunayineinanma!Tldm,deyipseskesilincekadarvazgeme!
demiler.ncgn:
Benldmdeyucevbgelmi;
imdensonrakurtuldundeyucevbeylemiler.Okimseazizinkuv

404
MevlnDvn,c.V.b.1118
405
Mesnevi,cII.b.776783.

vetiyleeytanHanns
406
nerrindenkurtuldu.
407

Deryolupdurmazcoardalgalanpbatanaar,
aarkendisinibilmezakvehevhalvettedir.
Yldzlar,gneveayateleredmyanar,
Yeroturupgklerdneryervesemhalvettedir.
Yldzlar,gne,ayatelerednpyanarlar,yanidnerler.Yeroturup
demesideyerindndgrlmediindendolaysylemi,yoksayerdn
mektedir,fakatyerinhareketidevr,gklerinhareketiufkdir.
Arzu sem halvettedir demek, nk onlar da Hakktr, yaknda da
uzaktadaolanHakknvcdudeilmidir?
EvetHakknvcdudur.

406
VesvsilHannsVesvasnanlam,tekrartekrarvesveseverendir.Vesvese
nin anlam insann kalbine ona hissettirmeden pepee kt dnce sokmaktr.
Vesvesekelimesindeyaplanfiilinsreklilii,tekrarszkonusudur.
nsan,Allahzikrettiindeeytansiner.AllahTeldangafilolduundaiseona
vesvese verir. Bu bakmdan eytana Sinsi ve gizlenen manasna hannas denilmi
tir. Abdullah b. Abbas radiyallh anha gre eytan insan Allah Telya isyan et
meye davet eder. Kendisine itaat edildiinde siner. Yani eytana ibadet eden kul,
hesabaekildiindeeytanonasahipkmaz.Bilakisondankapuzaklar.
Bu konuda Kur'an Kerimde yle buyurulur: Eer eytann seni kkrttn his
sedersenAllahTel'yasn!(Araf,200,Fussilet,36),
De ki: eytann kkrtmasndan Sana snrm (Mu'minun, 97). Muttakile
rin durumu, eytandan kt bir dnce geldiinde hemen Allah' hatrlayarak
doruyolubulmalardr.(A'raf,201)
Buradabirbakanoktayadadikkatedilmelidir.Oda,insannkalbinesadeced
ardan cin ve eytanlardan vesvese gelmediidir. nsann kendi nefsi de vesvese
verir. Yanl dnce ve sapm akln da vesvese verecei ihtimal dnda deildir.
nsanngayrimeru istek ve hevesleri, irade gc ve muhakemesinin de onu sapt
rabilecei bilinmelidir. Bu konu Kur'an Kerim'de yle aklanmtr: Biz onun
nefsinin ne vesveseler verdiini biliriz. (Kaf, 16). Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem cuma namaz hutbesinde okunmas snnet olan duada yle buyurmutur:
Nefsin er ve fitnelerinden Allah'a snrz. (Neuzu billahi min ururi enfusina.)
(MevdudiTefhimulKuran,nsanYaynlar:7/327329.)
407
(GKE,2000),s.76
Agznibretlebakbirdirhepsiyaknveyauzak,
Deprenmezolurdildudakvaslvekavumakhalvettedir.
Ayrlktavuslatisteyenskntdarahatisteyen,
Vuslattaimekisteyenzevkvebekhalvettedir.
HakksrrnduysamdiyenHdnnsrrhalvettedir.
Halvetyalnzkalmakdeil,yalnzlktaAllahTelybulmakiindir.Bala
rokolaninsannbubulumaykolaylatrmasiindir.Yoksahalvetbedeni
zevkvekuvvetlerinhapsedilerekeziyetekmekiindeildir.
TAHMSAZB
HakkileHakolmakiinaynvefahalvettedir
Pesbilansrhabbesirenginkba
408
halvettedir
Gelgebuakkaradanterkisivahalvettedir
Kaydfenvebkinaradanevvelkaldrr
SanahakikatsaznteslimederHakkaldrr
Evvelseniokaladrammakisonrakigldrr
Akvekaraynndenalrmeknszbeser
Binylarsnbakdivandasanaolmaznazar
Bumanayherkimduyarverirhakikattenhaber

408
Kiba:Sprnt.

Bubuatehkibad
409
verilipvaslnarar
HemdavesahraireNilFratederleylNehar
Bunefelekinsmelekaknlabuldukarar
Nmuninnkalmasnbildiklerincmlebrak
Gelgiyfennncmesin
410
olafensanadurak
kehlisingeleygnlmeydanagelyalnayak
Kreylesinderduelemlemdedevletisteyen
Cannveripvuslatalrhikmetlehimmetisteyen
Meydanagelzilletleizzetleriftisteyen
GlenbilirsenAzbiyalemdezecr
411
klhan
412
Kulhandakesretvahdetteneylesafyglen
Gafilyabandagezmegelsendenistesenseni

409
buatehkibad:Su,ate,toprakvehava
410
Came:f.Evdegiyilenbolelbise.Elbise,amar.Sevb,libas
411
Zecr: Menetme, engel olma. Nehyetme. Zorlama, zorla yaptrma. nleme.
Skma. Kovma. Eziyet etme. Angarya olarak altrma. Kpekbal. arma.
Srme
412
Klhani: f. Serseri, apkn, vre Klhan: f. Hamam oca. Hamamda su stmak
iinateyaklanyer.
66
Vezin:MeflnMeflnMeflnMefln
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,
Grnseemsinenvrmehitbnneylerler.
Bugnkcennetiirfnadhilolsalaruk,
Yarnkivadolanhriveyaglmanneylerler.
Bugnmolanyarndahimolurelbet,
Aagrcngznkimbbasarndnneylerler.
Slkehlineinsansohbetinbulmakdururmaksud,
Osohbetkimbulunsasohbetihayvnneylerler.
GnlduymazsavicdnileAllahhakkate,
Mcerreddildekiilmiveyairfnneylerler.
Nehslolibdettenriyveucbolaanda,
GiderirkignldenHakkakimtuynneylerler.
Saltehlirfnkblesidirsemmevechullh
Ovechekulolanlartatnoksnneylerler.
Niyzkntkenzensrrnkendindebuldunsa,
Sleymentahtn,yahikmetiLokmnneylerler.
Bilenlercnnnyznbubedenvecnneylerler,
Grnsegneinnurlarparlayanayneylerler.
BirkimsebirmridikmilelinitutupveihlslaAllahTelyakavumak
niyetiolan,sevgiliyitandkabucismcanneyler.
Bugnkirfncennetinegirenklar,
slm dininde ahirete iman arttr. Ahirette Cennet ve Cehennemi bul

makta bu inancn gereidir. Ceza yurdu olan ahiret iyilere verilecek olan
mkfatcennetukbatisecehennemolaraktecellieder.
Naslarn, ahirete ait halleri tasvir ederken dnyadakilere benzeterek an
latmasinsanlarnidrakedebilmeleriiindir.Hiphesizkiahirethallerive
nimetleri, mahiyetleri ve temel zellikleri itibariyle dnyadakilerden ok

farkldr ve dnya lleri ile tarif edilemez. Secde sresinde bu hakikate
iaretedilmitir.
413
CennetnimetlerihakkndaKurnKerimde
Oradaonlariinhereitmeyvevardr.Btnarzularyerinegetirilir.
414
bugenellemeyanndaHuri,GlmanveVildanisimlivarlklarninananlara
ikram ve hediye ediliinden bahsedilir. Bunlar hakknda eitli yorumlar ya
plmtr.
Glman: Allah Telnn cennet'tekilere hizmet iin nrdan yaratt hiz
metiler.
Etraflarnda kendi hizmetlerine tahsis edilmi, sedef iinde sakl inci
gibiprlprlcivanlardolar.
415
Huri:(AhverveHavrkelimelerininC.)Ahugzller.Gzlerininakkara
sndan ok olan, pek gzel ve gzellikleri tarif ve tavsif edilemeyecek dere
cedegzelolanCennetkzlar.
Oralarda gzlerini yalnz elerine evirmi dilberler var ki, bunlardan
nceonlaraneinsannedecindokunmutur.
416
Vildan:(Velid.C.)ocuklar.Kullar.Kleler.M'minlerinbuluaermeden
vefatedenevldlar,kfirlerinocuklar
Onlarnzerlerinedaimaaynhaldekalangenhizmetilerdolar.
417
Ksaca bahse konu olan bu varlklarn erkek ve kadnlara nasl verilecei

konusunda birok ihtilaf ve kapal durumlar vardr. Teklifte eit olan kadn
erkekarasndakitaksimatnniceliiveniteliihakkndatambilgibirveikna
edicibirbeyanhalayokdenilebilir.
"Orada (cennette) nefislerin arzu ettii ve gzlerin holand her ey
vardrvesizoradaebedikalacaksnz."
418
Dolaysylaayet,cennettecinselhayatndabulunduunaiaretetmekte
dir. Cinsellik de nefislerin arzu ettii eylerdendir. Ancak dnya hayatndaki
kskanlk ve hukukun ahiret hayatnda olabilirlii dnlebilir mi? Sorusu
nuncevabntamvermekmmkndeildir.
Ahirethayatndadnyahukukundanbahsetmekyoktur.AncakAllahTe
l ahiret hayatnda insann ruh tahammlnn g yetiremeyecei eyleri
de mkfat olarak vaad etmedi. nk vaad edilenin akla tabi olan nefsin
kabullenmesineztolmas,daveteicabetedeceknefsintahammlolmaya
cakeydir.Muhakkakmkfatndnyevbirtemsiliolmasgereklidir.nk

413
Secde,17
414
Yasin,57
415
Tur,24
416
Rahman,56
417
Vaka,17,nsan,19
418
Zuhruf,71
Abdullah b. Abbas, Cennetin hibir nimeti dnyannkine benzemez, yalnz

bir isim benzerlii vardr eklindeki bir ifadesi, cennetteki cinsellik nimeti
iindegeerlidir.
Menkbe:Zarfarkadalarveyakndostlarrivayetettilerki:
Birgngnlsahibi,bilgin,fakirbirkadn,elebihazretlerininziyare
tine gelmi ve bir hayli de nimet, hediye ve elbiseler getirmiti. Uzunca
birsohbetvecandanballktansonrabukadn:
"Kyametgnndebizzavalllarndurumunaslolacakvebizimakbe
timizodnyadaneolacak"diyesordu.Bununzerineelebi:
"Yce Tanr bir inayet buyurur, sen de Cenneti Berin'e gidersin.
Cennetinhurilerisizinhizmetilerinizolacak"diyecevapverdi.Kadn:
"Ltfusayesindebizidar'lmakamasokanAllahTelyahamdolsun.
Dahabakaneolacak"dedi.Arifelebi:
"Renkrenkhllelergiyecek,kymetliaraplariecekveiyibirhayat
sreceksin"buyurdu.Kadntekrar:
"Bakaneolacak"diyesordu.Arifelebi:
"her gn mminler, derviler nebilerin ve velilerin, mesudlarn,
ehidlerin ve slih dostlarn ziyaretine gidecekler. "Orada nefislerin is
tedii ve gzlerin lezzet ald her ey vardr"
419
yetinde tavsif edilen
Cennetteiretlerdebulunacakkpgezinecekler"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.Arifelebi:
"Sonunda Allah Tel'nn yzn mahede edecekler, yle ki " Al
lah Telnn velileri iin hazrlad bir arap vardr" sznde geen
temizaraptansonsuzsenelersarhoolacaklarveoebedholukiinde
kendilerindengeeceklerdir"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.elebi:
"HuldiBerin'debulunansonnimetkudrettenyaratlmminarebo
yunda tenasl letleri olacak ve bunlarla dul ve ive ile dolu olan fakir
kadnlartatminedilecekler.
Oradakendileriiindilediklerihereyvardr.Katmzdadahafazla
svardr.
420
yetindebuyurulannimetlelezzetalacaklarverahatede
cekler, bundan daha ho bir i ne olabilir" buyurdu. Bunun zerine o
samimkadnhemenbakoyduvegiydiinevarsagyendelere
421
ba
laypsevinerekgitti.
422

419
Zuhruf,71
420
Kf,34
421
Guyende:f.Syleyici.Syleyen.Kailolan.
422
(EFLK&YAZICI,1995),Menkbe97,s.558(SultanVeledoluUluArifelebi
Menkplarnda)

Kaynaklar itibar ile bu konuda yeterli derece sz sylemekten insanlar
kanmlar,kapalkelamlarilekonugeitirilmitir.Ahirethayatndaverile
cek mkfatlarn erkek ve kadn iin dnyev teklifteki ummilik gereince
oradadaerkeinvekadnnbulacakarlkeitolmasgerekir.Bunedenle
nasl dnya hayatnda yetitirdiimiz ve gzmzden sakndmz kzmz
byynce bir yabanc ile izdiva kurmasndaki nefsn tahammlmz
iktizsyla ahirette Allah Telnn bir emridir, diyerek bu konuda kullarda
birbirlerinekarduygulardaolumsuzluklarkalkacaktr.
Ahirette, Allah Tel'nn, bir nemli ihsan ve ltfu da, cennet ehlinin
kalplerindenkinvehaset(kskanlk)duygusunukkndenskpkarmas
dr.KurnKerimbuhakikatiuekildeaklyor.
(Cennette)onlarnaltlarndanrmaklarakarken,kalplerindekindenne
varsahepsinikarpatarz.
423
Yaptm aratrmalarda bu konuda bekrlarn ifadeleri ok rahat olmak

tadr. Evli erkekler iin bir sorun olmad, evli bayanlarda ise kocalarna
dkn olanlarn kendilerine tannan haklarnda dnyadaki kocalarn tercih
ettikleri,oknadirolarakbelkibakaeleridnenlerkmtr.
Buradan kan sonu dnyev olgunlama ve hallerin ahiretteki talepler
ileuygunolduudur.YunusEmrekaddesellhsrrahulazizin
Cennetcennetdedikleribirkakklebirkahuri
steyeneveranlarbanasenigerekseni.
Beyitleri bu durumu aklamaktadr. Kii dnyada neyi arzuluyorsa

ahirettegreceikarlkodur.
Muhakkakbugnkrolanyarndahikrolur,
Aagrcngznkimbasiretsizcahilineylerler.

Aralarndasanabakanvardr.Senkrleri,grmezlerkendoruyolaile
tebilirmisin?
424
Bu dnyada kr olan kimse ahirette de krdr...

425
yeti kerime

423
A'raf,43
424
Yunus,43
425
sra,72
since bugn bu lemde kr ve basiretsiz olan yarn ahirette dahi ylesine

olur.
..iteonlarhayvanlargibidir;hattadahadaakndrlar...
426
Cicerodediki;"Hepimizeinsandeniyor,ancaksadeceinsanbilimler
araclylauygarlamolanlarmz,insandr."
427
Slkehliningayesiinsansohbetindebulmaktr.
Kimosohbettebulunsanefsinsohbetinineyler.
Yanislkerbbnngayesikmilinsnnsohbetinenailolmaktadr.n
k onlar cm olan bir kitapdr ki; ruhu ve akl itibarndan ona mml
kitb kalbi haysiyyetinden ona kitbullevhilmahfz, nefsi
haysiyyetindenkitbulmahvvelisbtdenir.
Hudvendigrdaimadostlara:
AllahTelsizigrnenkazadansaklasndiyeduaederdi.Dostlar
bununmnasnsordular.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz:
Grnenkazayalanclarvesizdenolmayanlarlasohbettir.Gerek
ten sohbet azizdir. Kendi cinsinizden bakas ile sohbet etmeyiniz bu
yurdu.
428
GerektengnlimanileduymazsaAllah
Yalnzdildekiilmiveyairfnneylerler.
... Onlar kalplerinde olmayan dilleriyle sylerler...

429
yeti kermesi
vridolmutur.
Abdullahb.MbrekkaddesellhsrrahulazizinBizokilimdenzi
yadeazedebemuhtacz.szmanidardr.
Riyvebeenmeolanibdettennehslolur.

426
Araf,179
427
(DRKEN,2001),s.54
428
(Ahm95),s.481(195)
429
Fetih,11

irkignldengiderHakkakartaknlakimsesahipkmaz.
Rabbimiz ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz.
430
...ArtkherkimRabbinekavumayumuyorsa,iyiiyapsnveRabbine
ibdettehibireyiortakkomasn.
431
Ehlirfnnnamazdakblesisemmevechullh
Oyzekulolanlareksiktatneylerler.
[Yaknlavslolanrifibillh,herneyeteveccheylesekblesiAllah
Teldr. Onun namaz o yaknla kavumasdr. O hle kavutuu tak
dirde, artk ona ayrlk ve kesilme yoktur. O kimse, hakk kblede daima
ve edeben mteveccih olup, dim salta mdvim ve o dim salt
muhafazaya kdir ve o salt ile makam sahibi olur. nk Allah Tel,
ezelden ebede, varl ile her halde makam ve ztyla vardr. Bu
sebebtenulhiyyetisbittir.
Nerede olursanz olun, O, sizinle beraberdir.
432
buyurduu buna
delldir.
NereyednersenizAllahTelnnyz(zt)oradadr
433
ileiret
olunan yze kul olanlar, yani o yz talep ile kulluk edenler, tat ve
ibdetlerinde kusur ve noksan etmezler. Ancak onlarn gayretleri hakk
kbledeoyzemtevecciholup,dimsaltamdvimolmaklaolyakn
lakavumaktr.(v.117)]
434
Hangi yne giderse, gitsin demek; Onun raz ve honut olaca her ne
ey varsa biz de ona rz gsteririz demektir. Benim dinim imnm orada
demek;Muhabbetveevkzerinebinaedilmeyendindendahastnyok
tur ve kim o din ile dinlenirse btn gayba muttali olur. Bu da ancak Mu
hammedlere mahsstur. nk dier btn nebiler ierisinde btn
kemliyle bir muhabbet makam ancak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleme verilmitir. Allah Tel onu, ir nebilerde bulunan safi, neci,
hallv.b.gibinbvvetmakamlarsfatlarnailvetenAllahonukendisine
sevgili olarak ald kavlinde olduu gibi onu Seven ve Sevilen ve bu yolun
vrisi yapt (Bkz. bnulArab, Zehirulalk f erhi Tercmnilevk,

430
Fatiha,5
431
Kehf,110
432
Hadid,4
433
Bakara,115
434
(NAL,2006),s.9
40).
435
Kurbiyet, sddkiyet mertebesi ile nbvvet mertebesi arasnda bir mer

tebedir ki; Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hakka yrdkten sonra
Hz. Sddki Ekber Ebubekir radiyallh anh sddkiyyet mertebesinden
kurbiyyet mertebesine kavuurlar. Bu hilfet mertebesi ve veraset
makmdr. Bu mertebeye kavuan mridi kmilin kblesi Nereye dner
seniz Allah Telnn yz (zt) oradadr.
436
yeti kerimesince her neye
teveccheyleseonunkblesioldurveonunnamazoyaknlnvuslatdr.Bu
vuslat karar klnca ona ayrlk ve kesilme yoktur. Ol kimse kblei hakkde
dima vechi ztullha mteveccih olup salt daimye devam eder ve o
Halide muhafazaya kadir olur. Nerede olursanz, O sizinle beraberdir...
437
srrzahirolur.DoudaAllahTelnndrbatda.Nereyednerseniz
Allahn yz (zt) oradadr...
438
yeti kermesiyle iaret olan Allah Te
lnn vechi ztna kavuan sdklar ibdt ve ttnda asla noksanlk yap
mazlar.Onlarngayretihakkkbleyedimamtevecciholmaktadr.
Sleymantahtn,Lokmnnhikmetinineylerler.
Ben bir gizli hazine idim. Bilinmemi sevdim, mahlkat bilinmem iin
yarattm.
439
hadsi kudssi gereince Ben cinleri ve insanlar, ancak
banakulluketsinlerdiyeyarattm.
440
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazze gre Allah Telnn

herbirnebisi,avamnbaktbeerynlerinintesindeaynzamandabtn
zellikleri asndan kinatn metafizik ilkelerini, kozmik prensiplerini de
meydana getiren ve Ulhiyyet ile nstiyyet arasnda deta birer berzah
olan hakiktlerdir. Her bir nebiye Kelime (logos) ad verilen ve Vcdun
en st dzeyde tezahrn veren bir hakikat tekabl eder, te bu Keli
melerdeki ilh tecelller olmasayd Hakkn varlnn (vcdul Hakk)
mhiyyeti ebediyyen bilinemezdi. Bu ilh tecelliytn en ls Adem Keli
meveyadierbirifdeylensnhakkidir.tebuinsannvarlagelii

435
(KILI,1995),s.126
436
Bakara,115
437
Hadid,14
438
Bakara,115
439
Acln,KeflHaf,II,132
440
Zariyat,56

deleminvaroluununsebebivetemintolacaktr.Hergerekliinkayna
bulunan Vcd aslnda blnmez, ezel ve daimdir. Muhyiddn bnulArab
buMutlakVcdunbilinemez,tavsfedilemez,srmertebesiolanAhadiyyet
vehesiyle, bir Rabb, bir Hlk ve bir Mbd olarak lemle mnsebette ol
duu Rubbiyyet yni Vhidiyyet vehesini ancak mertib bakmndan izah
sadetindeaynmtlaeder.
lkinde,(ynAhadiyyette)nekesretnetezatvenedeherhangibirtaay
ynvardrkibucihettenO,srfnr,srfiyi(hayrmahz)vegayblargaybdr
(gaybulguyb).
kincisinde ise (yn Vhidiyyette) Allah Tel yaratc sfatyla (elHlk)
birokeyinyaratlmasnnfailioluncaortayabirokluk(kesret)vefarkl
lk (tefrik) km olacak ve birlik (vahdet) bozulacaktr. Ancak grlecei
zerebumertibteHakkntezahrveokluuZtyladeilancaksfatlar
vastasyla olmaktadr. Bu durumda Zt asndan bakldnda ayn
hakkate o Hakktr ama sfatlan asndan bakldnda o halktr denebilir.
Yaratmafiilinin(halk)asl(ayn)
441
dazten
aynsabitedenilenoilkezel
arketiplerserisiolarakilmiilhdemevcuttur.Bu gizlibirhaznegibikendi
kendinde mstarak halde bulunan Hakk bilinmeyi arzulaynca, bilinmeyi
sevince ite bu sevgi (Ak) yaratln ilk ess oldu. Bylece Muhyiddn
bnulArab kaddesellh srrahlazze gre ulhiyyet ve nsutiyyet
Vcdun deiik mertebelerindeki iki tecellisinden baka bir ey deildir.
Ulhiyyethervarlngizli,i(btn)yzne,beeriyyet,nsutiyyetiseonun
grnen, d (zhir) yzne tekabl eder. Hakkn tecellsi btn mertib
ierisindeancakmertebeiinsandakemleular.Buyzdeninsankkbir
lem (lemi sagr) ve btn lemin bir hlsas olarak grlr ve ite bu
hususiyetinden dolay da ancak o Allah Telnn halifesi olabilir. Mahlkat
ierisindeasaleteninsnkmilrtbesiHz.Raslllahsallallhaleyhive
sellemeaitikendierkmillereaitolaniseonavekletendir.
442

441
Muhyiddn bnulArab stlhtnda ok nemli bir anahtar terim olan bu ayn
kelimesi Gnlk Trkede ok sk kullandmz ayn anda, ayn zamanda,
ayns, aynen, ayn ekilde, ayn ey v.b.gibi tpk, misli, benzeri manasndaki
aynilemetafizikmanadaki
aynarasndakelimeninetimolojikkkenindeberaberlik
varsadakullanmsahalarfarkllamtr.
Asl Arapa olan bu kelimenin lgat mns, asl, z, kk, gz, nazar, kuyu,
menb, ileri gelen kiiler (ekbir) v.b.gibi ok geni manalara gelen bu terim
MuhyiddnbnulArabdeteknikbirstlaholmuvez,asl,hakkat,esas,kk,zat,
anakaynak,menb,kken,gz,gzbebeimanalarndakullanlmaktadr.
Mesel O, lemin ayndr (ayn lem) dediimiz zaman O, lemin asldr,
hakikatidirdemekistenilmektediryoksaO,lemleayndrmanasndadeildir.
442
(KILI,1995),s.55
ylekiHz.Raslllahsallallhaleyhivesellembtnnebilerinmakam
larnbiliyordu.Amaonlariseonunmakamnbilmiyorlard.Hattaonunma
kamnn bundan dolay makamszlk olduu sylenir. Dolaysyla onun
yolunu takip edenlerin bilgisi dierlerinin yolunu takip edenlerin bilgilerin
dendahamullvedahagenitir.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
birmncatndaRabbimbanaeyannhakikatinigsterdiyeduaetmi
ti. Binenaleyh mstecb bu duann muhatab olan Muhammedler iin
ztiyyun evliyas da denilir. Dierleri ise en fazla efliyyn veya
sftiyynevliyasolabilirler.
443
TAHMSAZB
nnkimyoksasalhkurumeydnneylerler
Acepnefsindenacizlergameytanneylerler
Selmetmenzilinkimfendrnneylerler
Niingizlenmedibellisfatndanmnafklar
GrrheryerdeerrinehliHabibindencdalklar
444
Slkarsaiaktavcudugamlayanklar
Nesrdandrkicinsiilekiieyleracepsohbet
Garibivasldilberdenbeyandrteigarib
Kamuzerratileztnsfatndanuluhikmet
NedeniindedercolduulmuhikmetiMahmud
Niinesmamsemmadrmsemmahccetimevcd
Niinheryerdezahirdirhakikatcisminmevcud
445

443
(KILI,1995),s.66
444
Cda:f.Ayrlk.Ayrlm.
445
Na:Farsadanefyedatdr.Msbetmnymenfiyapar.Kelimeninbanagetiri
lir.Mesel:Nehil

Bulanlarmerdimeydandrvelipostuntarike
Veliderkimgrndisehakikatteneriate
Bulaneydiltarikattekemalisayihizmette
Elinekbylehimmettenriyaveucbolaonda
Kemalgstersesohbettenriyaveucbolaonda
Nolurbuarzhikmettenriyaveucbolaonda
zndrMescidiAksaszndrGulkefabillh
446
Eerhemrenkoldunsahakikathoraslllh
Grnrsanaheryzdenokursunfemnillh
447
Eerahnnmevlyduyuphemsza
448
uydunsa
Sivyicismihakkanedipdmanduydunsa
OryunsrrnaAzbsenmahremoldunsa

446
AllahTelsanakafidir.
447
AllahTelyaemanetolun
448
Hemsaz:f.Uyan,uygun,muvafk,mnsib.Arkada,refik,arkadalk.

67
teihicrinlecandurmazfignabalar,
Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanodun,
lemiutanucayakaydhepteler.
Harfesavtedokunaydbuiniltimemmesi,
nleridiyergkdalarileheptalar.
teimyminiltimcniindegizlidir,
Zhirimdeyokiimdehslolduyalar.
Bkesembulemiresrrmayokmahrem,
Bilmediderdimbenimnekavmunegardalar.
Hlimehaldolanhemsrrmasrdolan,
Cmledaldbamdankalmadhaldalar.
Mahvsrradtndilbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadkoldlar.
Vechimutlakgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteanyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
Adniitmekledthalkabusavalar.
Hicranateiylecandurmazfignabalar,
Kaynaypakarotelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanatein,
449
Harfesesedokunaydbuiniltiminbirparas,
nleridiyervegkdalarileheptalar.

449
emme:Birdefakoklamak.*Enkkmikdar.

Kimsesizimbulemiresrrmayokmahrem
450
,
Bilmediderdimbenimnekavmvenegardalar.
te ahrarn srlarn ve hikmetli szlerini herkese sylemek doru de

ildir. Onlar saklamak ve gizlemek vacip olan eyler cmlesindendir.
nk:
Ehli olmayana hikmeti vermeyiniz. Sonra o hikmete yazk etmi
olursunuzdenilir.OsrlarsaklayamayanveAllahTelyzngrmee
kabiliyeti olmayan kimseye hikmet gstermek ve namahremi bozmak
dorudeildir.
451
Yaknlkinsanpsikolojisndeayrlntemeliniatabilir.nsiyetedebikald
rnca perdeler incelir, hatal hallerin meydana gelmesine sebep olur. Onun
iin yaknln fitnesinden emniyette olmak uzakta olmaktan daha zordur.
Yabanclar ile oturunca insan genellikle tedirgin olduu iin dikkatli olur.
Yaknlatka bu tedirginlik ve sayg dzeyi der, deerlerin ou deersiz
halegelir.Bunedenleinsanlarbirbirindenkoparlar.
Mahvsrradtngnlbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadarkadlar.
AllahTelnnyzgndeyzbinehredenyzgsterir,

450
Mahrem:Gizli.*Dinceveer'anmsaadeolunmayan.*Birisininhususihllerine
ait gizli sr. * Nikh dmeyen, evlenilmesi haram olan yakn akraba. (Baba, dede,
anne,nine,erkekvekzkarde,amca,day,halaveteyzelerarasndabirnesebya
knl,birebedmahremiyetvardr.Bunlararasndanikhaslacaizdeildir.)*ok
samimiveilidlolankimse.
451
(Ahm95),s.674(408)
Yerdegkteonuyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
NicesitkatgetrsnonakarMsrkim,
Halkadniitmeklebusavalaradt.
Halk adn iitmekle deki mana Allah Telnn isim sfatlar tecelli
edince sava ve hareketlilik meydana geldi. Hz. Mevlana kaddesellh
srrahulazzbunuuekildeaklamaktadr.
Varl emriyle yaratan Allah Telnn evgnlar nnde mekn

lemindedekoupduruyoruz.Lmeknlemindede.
Renksizliklemi,rengeesiroluncabirMusbrMusilesavaad
t.
Renksizlik lemine ularsan Mus ile Firavunun kart leme eriir
sin.
Bunkteyzndenhatrnarenk,naslolurdakylkaldenkurtulur?
alacak ey... Bu renk, renksizlik leminden zuhura geldii halde,
renksizliklenaslsavaagiriir?
Yanaslsudandrvesuileartar.Sonundanaslolurdasuyaztolur?
Mademkiyasuileyourdular;yasudanoldu;suileyanedenbirbi
rineztoldu?
Gldikendenmeydanameydanagelmitir,dikendeglden...byleol
duu halde niin savaa, maceralara dmlerdi?.. gibi bir sual hatra
gelirse(bilkibu)
Yahakikattasavadeildir,birhikmetiindir,eeksatanlarnkavgala
rgibibirhiledir.Birsanattr;
Yahutnesavanehikmet...
Hayrettenibarettir.Bu,viraneliktir,iindedefinearamakgerek.
452

452

TAHMSAZB
Buenelhakkdavasdrbundaoynarbalar
Onuniingremezhurid
453
yznhuffalar
454
Hakszetmezkabulmnkirolankallalar
455
Aslferikandedirgelsorbeniyakanodun
Yerdegktemeskeniyokgrbeniyakanodun
lemiihrak
456
ederdibilbeniyakanodun
Herkesinhalinibeyanhaktrkemlinrtbesi
Yanndafnusuhayalirehakikatemas
457
lemikldihataztHakknlemsi
458
knbirkrvarmeydniindegizlidir
Hrkaialmgibierkniindegizlidir
Kfrnledinimbenimimaniindegizlidir
NrymNemrdunillHallezemzem
BendedirsrrdemSafdenEkrem
Yinesrrmdrbenimleherdemdehemdem
Fanidnyanndiria
459
handesine
460
aldanan
lemisflidekalddevletinealdanan
Kimienderfendrbulduulvdemekn
Lveilldangnlgebundadrsrraceb

453
Hurd:f.Gne.Afitab.Hur.Mihr.ems.
454
Huffa:Yarasa.Gecekuu.
455
Kalla:Kalle.Hileci,dnek.
456
hrak:yakmak,yandrmak,ateeatmak
457
em'a:Ik,ra.Nur.Mumabatmfitil.
458
lem'a:k,parlt,parlama,parldama.
459
Diriga:f.Yazk,eyvahlarolsun!
460
Hande:f.Glme,gl
Nekarzahm
461
habibdenneararzahma
462
tabib
463
Herkesbirgzelebaksayraynrakb
Nuruesrrhakikatzerredenyzgsterir
HakSleymanararsnkatredenyzgsterir
Afitab
464
tablem
465
emadanyzgsterir
Azbyinefsindenalrlanetsenindeyracim
Bireliflebirbirinegirdicnaynvemim
Nshsnmaksudunoldulmmimcim
NicesitkatgetrsnonakarMsrkim,

461
Zahm:ehliehlilemi,evcil2.alkn,munis3.halim,mlayim,uysal,muti,yumu
ak;boyun,emek
462
Zahm:Yara,ceriha
463
TABB:(C.:TabibnEtibb)Doktor,hekim.
464
Afitab:f.Gne.Mc:Pekgzel.okgzelyz.
465
Tab: f. "Parldayan, parlayan, parlatan, aydnlatan" anlamlarna gelir ve birleik
kelimeleryaplr.Mesel:lemtab:Dnyayaydnlatan,lemiklandran.

68
Kimkiakndrnaberdrolur,
Cmleukireolserdrolur.
Bundaukyakanodkibet,
Nrbrahimgibiglzrolur.
Bundaayrkesretindenkurtulan,
Vahdetillerindevslyrolur.
KorkmaTmudaneerkisen,
Blblolannyeriglzrolur.
Cennetiirfnadhilolann,
Kandebaksagrddidrolur.
Gzszolanlaroyzgremez,
Angrenhepullebsrolur.
Dnynnlezztnaaldanmakim,
Birgnolacmlezehrimrolur.
Sengerekseolcihndapdih,
Birbeongndeotrmrolur.
Tctahtkulluunaolehin,
Veririsendevletintekrrolur.
Gerkabuloldunsaholdunebed,
Kandebyleasslbazrolur.
lltcutahtaolmazvaslyr,
detolduranacnirolur.
Kimkikendinyoederse,Msriy,
Yokluuntgyetindevrolur.
Kimkiakndrnaaslmolur,
Cmleklariindeokumandanolur.
Herkimak yolundacan verirse,okimseklariindeserdr(Batac)

olur.
Bundaklaryakanatesonunda,
brahimaleyhisselmyakmayanategibiglbahesiolur.
Burada klar yakan ate brhim aleyhisselmn atei gibi sonunda gl

bahesi olur. Malumdur ki, Nemrd, brahim aleyhisselm iin o kadar b
ykbirateyaktrdki,birmilmesfedenyanidrtbinadmdandahayakna
kimse yaklaamazd. Sonra eytann retmesi zerine onu mancnk ile
ateeatt.Birdedrbnlebakpgrdki,Hazretibrahimaleyhisselmate
iniindebiriyleoturmumuhabbetediyor.Hazretibrahimaleyhisselmbir
sandkiindeateeatlm,sandkyanmbrahimaleyhisselmyanmamt.
tekyakanatebyleglbahesiolur.
Bundadarnnkargaasndankurtulan,
Vahdetillerindeyrevaslolur.
CenbHakkylebuyurmutur:
"Eykullarm,beniokzikredinki,felaha(kurtulua)eresiniz."
466
Hakkatehlinegrefelahnmertebedemansvardr:
1erattafelah,sfatlarakarduyulansevgiyitevhitleyokedipHakk
'ayaklamakvesrlarnavakfolmaktr.
2Tarkattefelah,likullah(Hakk'ncemlini)bulmaktr,
3Hakkattefelah, Hakk'nztderyasndayokoluphvehveolmak
tr.
467
Eerkisenkorkmacehennemden,
Blblolannyeriglbahesiolur.
Bubeyittekigibicehennemitezyif
468
edenifadelerdenmaksathakikatte
olmaypaknyceliiniisbatetmektir.
353. Mesele Bir zaviyenin mescidinde ehsi muhtelife ile mteh

olanlar muhtelit olup, env'i teganniyt ile tevhd ederlerken tevhidi
tayiredipgh"dilimen"gah"canimen"deyipghbeyt
"senbirulusultansncanlariindecansn,
niyangrdmsenipinhankapsdeil"deyip,ghbeyt
"cennetcennetdedikleribirevilebirkahuri,

466
Cuma,10
467
(EroluNuri,2007),s.60
468
Tezyif:rtme,kkdrme,kkgrme,alayaalma.

steyene ver sen an bana seni gerek seni" deyu gslerin dp
evz'i garibe ettiklerinde, ehli mahalleden ba'z kimseler zviyei
mezbreye eyh olan Zeyde "bu makle evz' niin ettirip raz olursun"
dediklerinde Zeyd "ne lzm gelir demekle cevap verse er'an Zeydi
mezbranelzmolur?
Elcevap: Evz' ve akvli mezbre kemal mertebe fuh olduundan
gayri, cennet hakknda dedikleri kelimei en'a kfri sarihtir, katilleri
mubahtr, eyhleri olan bdin hikyet olunan akvl ef'le "mbaeret
dahi ederse ne lzm gelir" demekle kfir olduundan gayri, ol kabyihi
ibdetkabilindenaddedipyetikermeyianadelilgetirmekletekrark
firolur,bui'tikattanrc'etmezsekatillerivacipolur.
469
hirettedeSratcehennemzerinekurulacaktr.Birmminsrats
tnden geerken, cehennem nid edecek. abuk ge y mmin, zir se
ninnrunbenimateimisndrd.
rfnCennetinedhilolann,
Nereyebaksagrdsevgiliolur.
Angrenhepgrsahibiolur.
Hakkn yzn gzsz olanlar gremez. Ancak an bsiret sahipleri g

rr. Bu gr anlaytr. Allah Tely beerin beer haliyle grmesi d
nlmez.
Dnynnlezzetlerinealdanmaki,
Birgnolacmleylanzehriolur.

469
(DZDA,1972)
Sava,hounuzagitmediihaldesizefarzklnd.htimalkiholanma
dnzeysiziniyiliinizedirveihtimalkisevdiinizbireysizinktl
nzedir.Sizbilmezsiniz,Allahbilir.
470
Sendnynngeiciolanlezzetlerinealdanma.Birgnolurolezzetduy
duun eyler ylann zehiri olur, zir dny ehli gerek mezarda ve gerekse
hiretteylanlarnsretleriyleazabgreceklerdir.
Sen,gerekseocihndapdih,
Birbeveyaongndeoperianolur.
Tcvetahtkulluunaopadiaha,
brahim Edhem kaddesellh srrahulaziz tc ve tahtn terk edip son

suz devlete kavutu, nk btn devletliin yannda zhir devleti onun ya
nndahibireydeildir.
Eerkabuloldunsaholdunebed,
Nerdebylebalsatlanpazarolur.
detolduranacnirolur.
lltvetahtlayrakavumakolmaz,
detolduronacnhaberdarolur.
YMsri!Kimkikendinyokederse,
Yokluuntnihayetindevrolur.
nsann yok olmas demek nefsin terbiye edilerek Hakka kavumasdr.

Bu etin savan galibi olmakla Hakkn hkmranl aa kar. Raslllah

470
Bakara,216

sallallhaleyhivesellembuyurduki;
Kk cihattan byk cihada dnm bulunuyoruz szne karlk
byk cihadn ne olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir
buyurdu.
471
Nefsin isteklerden uzaklaarak kazand kazan ise yokluktur. steme

meyi istemek en byk erdemdir. Bu yokluun biati Raslllah sallallh
aleyhiveselleminhuzurundayaplmtr.AvfbnuMlikelEca'radiyallh
anhanlatyor:
"BizHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurunda7veya8veya
hutda9kiiydik.
"AllahResul'nebiatetmiyormusunuz?"dedi.Ellerimiziuzatarak:
"HangiartlarauymakzerebiatedeceizeyAllah'nResl?"dedik.u
cevabverdi:
"Allah'a ibadet etmek ve O'na hibir eyi ortak komamak, be vakit na
maz klmak (verilen emirlere) kulak verip itaat etmek ve bu srada gizli bir
kelimefsldayarakdevamla"Halktanhibireyistemeyin"buyurdu.
Avf bnu Malik ilveten der ki, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi
benimle dinleyen o cemaatten ylelerini biliyorum ki, bineinin zerinde
ikenkazarakamsdsekimseye
"unubanaverirmisin?"diyetalebdebulunmaz(inerkendisialr)d."
472
YinebukonudaSevbanradiyallhanhanlatyor:
"Raslllahsallallhaleyhivesellem(birgn):
"Cenneti garanti etmem mukabilinde, insanlardan hibir ey isteme
meyikimgarantiedecek?"buyurdular.Sevbanradiyallhanhatlp:
"Ben,(EyAllah'nResul!)"dedi.
Sevban(bundanbyle)hikimsedenbireyistemezdi."
473

[Kyamet gnnde merteben yksek olmasn istersen kesesi bo ol.

nksfrboolduuiinsaylarnstndedir.]
474

471
Suyt. CmiusSagr. II/253: bn. Hacer. bn. Aliyenin sz olarak rivayet eder
ken. Irk ve Beyhak zayf bir senedle Cabirden rivayet etmilerdir.; bkz. Aclun.
I/424.425
472
Mslim,Zekat108,(1043);EbuDavud,Zekat27,(1642);Nes,Salt,5,(1,229);
bnuMce,Cihd41,(2867).
473
EbuDavud,Zekat27,(1643);Nes,Zekat86,(5,96)
474
Flk'lEbhrfierhiLcceti'lEsrr;6.lcce:(KARABULUT,1984),s.270
TAHMSAZB
Dersionunleysefddiyri
475
olur
Hemdemiyrionundildrolur
Kesretireyranaayarolur
Olmasaehlieriatahret
MerhametHakktanyeterHakkmerhamet
Ehliakeylerrivayetsendeet
Arifebusziyandrrifan
BentevekklbendesiyimHakkbeyan
bnivaktimbilmezemssziyan
Derdineem
476
bilmedinhazkisen
Ehliderdolmaklalaykisen
Dinledersimaksdkisen
Pirininszileamilolann
Devletiirfananailolann
Srryezdnilekmilolan
BilmeyenHakktancevabveremez
Gitmeyenmaksudaaslaeremez
Olhakikatgllerinideremez
Bedendi
477
kimseilehllenmekim
Aklnilekavlini
478
kullanmakim

475
Dnyada(ey)yok.
476
Em:l,merhem.
477
Bedendi:f.Ktfikirsahibi,fenadnen.
478
Kavl: Anlama. Szleme. Konuulan sz. Sz cmlesi. tikad, dellet. Tarif.
lham

Tellilidibalar
479
giyipsallanmakim
nnasihatdinlemezmirusiyah
480
Hemdemiyriolurhicriyleh
Akibetbusaltanatolatabah
481
Hzroladaimrefikinhemrehin
Subhdem
482
bekledimhabibindergehin
Yzngrmekdilersenomehin
483
Masivabendineolmakaydubend
GelnecasettentaharetklMeded
Kimolaadnseninferdvahid
Buszmarifolanokuryazar
Ehlihalyokluktaolmuehriyar
Cmlevarlnseniletrumar
484
detolduronacnirolur.
Hayrileerribilirsinmameza
485
Kitecellidentesellidenola
MsrdensananasihatAzbya

479
Db:f:ipeklikuma.
480
Rusiyah:f.Karayzl.Aybolan
481
Tabah:Kuvvet
482
483
Mah: (Meh) f. Senenin onikide birisi. Yirmisekiz, yirmidokuz, otuz veya otuzbir
gnlkzaman.Gktekiay.Kamer.sevgili
484
Trmr:dank,karmakark,perian
485
Mameza:Geenveyagemiey.Gemizaman.Mazi
69
Vezin:Feiltnfeiltnfeiltnfeiln
Esecekbdsabaklmasannedeer,
Zirolesrrdilzlfpernedeer.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Lebdendnhevsiyleakangzyann,
Birisimndabinllmercnadeer.
Gamhicrilehanakolann,
kareflkeinertyedinrnadeer.
Yznnmihrinekarudolaandrlerinin,
Birininnrunicemihridirhnedeer.
Eiindebaurupsdkayanberkbasann,
BaaraayakrsiRahmnadeer.
Limenilmlknidsniitencankula,
Ancnndaniitiryinecnnedeer.
Olnidyiitirmenarefevkfolan,
Lkolmrifetisanmaherinsnadeer.
SanabircezbeNiyzkiodosttanyetie
Dkeliinsilecinneolanihsanadeer.
Eseceksabrzgraklmahretnedeer,
Zirodalmsalarngrmekgnlsrlarnadeer.
Bd sab, dou ruzgrdr. Bundan murad edilen mezhiri aliyyenin

zuhrudur,yaniCenbHakknmevcdattagrnmesidir.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Miskkokulusannperemikokusunuduyuncadima,
Geerondangnlehemyetiircndeer.
Tasavvufta az ve dudak; yokluk, vahdet ve fenafillhn semboldr.

Vahdeteulamahevesindeolankalbin yann,gzdenakankanlyalar
ifaeder.Kanlya,niindebulunduugerilimiyanstanenetkinifa
dedir. Ayn zamanda maddi hayatn devamlln ifade eden kan, kesreti
ifadeetmektedir.Akankanlya,airinkesrettenkurtulmaktaolduunu
belirtmektedir: Yz (ruhsr, ruh, rz, yanak), boy (kmet, serv) da vah

detsemboldr.Yanakveyayzvahdetinsembololunca,bunlarnze
rinikapatanveyadeiiknedenlerledikkatlerizerlerineekensavesa
n deiikbiimleri(kkl,turra), hat (ayvatyleri), gzve gzdenkan
bak, gamze (yan bak), tasavvufta kfr ve kesret semboldr. Kesret
lemindekigeicigzelliklerinsannbandndrr.Fakatbununyann
dakesretperdesialtndagzkrpanvahdetdeakendisinearr.Bu
ikilem ierisindeki an, aresizlik halini yanstmaya alama eylemi ko
acaktr.
486
Dudaklarvedilerinhevesiyleakangzyann,
Birisimndabinincivemercnadeer.
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil
nsanda doumla birlikte bir igd halinde bulunan ve kendisine bi
lim dilinde libido ad verilen cinsel arzu, susuzluk ve alktan sonra en
iddetli motivlerden biridir. Hatta Freud'un psikanalizine gre cinsellik
motivi, insann btn faaliyetlerini tayin etmektedir. ilk tezahrnn o
cuklardaparmakemmevekulakmemesiniekmeeklindekendisinigs
termekteolduu,dudakmukozasileritmikemmetemasnneldeedildi
i gibi, kulak memesi de, avulama hissinin tezahr olarak kabul edil
mektedir.Byleceilketaptagdafonksiyonunadayanan,bilharemsta
kilbirduyguhalinednencinselliinilkkaynaolarakdudaklargste
rilmekte,bunlar,ilkcinstembihinnahiyesiolduuiddiaedilmektedir.Bu
duygununyeterincebunlarvastasylatatminedilmemesihalinde,ileride
dudaklarn temasyla alnacak olan sigara ve yemek hususunda tiryakilik
ve oburluk gibi zararl eylere temel tekil ettii ileri srlmektedir. Ana
memesinden akan lk st akntsnn ise, dorudan tembihin ilk sebebi
olarak kabul edilmekte ve stten ayrldktan sonra da bunun gelierek
mstakilbirehvethalinialdsavunulmaktadr.
487
Cinselliin, etki kaynaklarndan birinin de, canl varlklarn nesillerini

devamettirmearzusuolduudasylenilmektedir.
Bu duygunun ruhlar zerindeki tesirini gstermek asndan u yet
haylinemarzetmektedir:
"Sizi bir tek candan (demden) yaratan, ondan da yannda huzur
bulsundiyeeini(Havva'y)yaratanO'dur."
488

486
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
487
Songar,Ayhan.eitleme,GryayMatbaas,stanbul,1981
488
Rm,21
Cinsellikvcudaynelikvezamanzamanbagsterenbireyolmakla
birlikte, sevgi ve ak ise, kiilie ynelik olup etkisi bir mr boyu sren,
srekli bir duygudur. Bundan dolay ak ve sevgi hususu, srf insana has
olanbirzellikolup,aynzamandainsanbumevzudahayvanlardanay
ranbirlmetifarikadr(ayrdedicizelliktir).
nsangnlndekarcinsemeyiloderecebykolurki,bazenbun
dan tapnma dahi meydana gelebilmektedir. Bu dereceye gelmi olan
ballateteyymdenilmektedir,
489
Buaamada,insangzndesevilen
kii, tanr gibi veya ondan daha fazla sevildii iin, irk olarak kabul edil
mitir.
490
nk bu aamaya gelen bir insan, sevdiinin rzasn tanrnn
rzasnatercihedebilmekte,onunistekleriniyerinegetirmeyiAllah'aiba
dettendahaziyadenplandatutabilmekte;bylecesevgi,btniben
liinehkimolabilmektedir.
491
Dudak ile ifade edilen sevgi gerekten cinsellii ne kadar artryorsa

tersiolanaktaolankuvvetindebirhabercisidir.Onuniinairlerinbuszle
ifade ettii manann, karsndaki insana verdii duygu ile durumunu
belirgenletirmektedir.Dudakaknbelkiengzelcismanlemdekiuyarc
sdr.
Gamhicrilehanakolann,
Ayrlkgamilehonakolann,
karyldzlarainertyedicehennemedeer.
Sevgiliyle olan bulumada cehennemi bile bulsa k gam yemez. Ak

bunlarnhepsinedeer.
Aygibiyznnkarsndadolaanincilerinin,
Birininnruniceparlayanaylaradeer.
inde yaad lemin aynadaki yansma olduunu anlayan k iin,

herbirvarlkzatyladeil,sevgilidenhabervermesicihetiyledeerifade
eder.Dolaysylas,k,hayatkaynaolangnedeaavcdmut

489
bnKayymelCevziyyeMuhammedbnEbiBekr,gasetLehfanminMasayidi'
eytan,Dar'lMa'rife,Beyrut,1975,II.150
490
bnKayyimelCevziyye,gase,II.150
491
(AYDIN,1999),KadnDknlblm

lakolanAllahTelnncemalinihatrlatr.
492
Eiinebavurupsdkayansertbasann,
BaaraayaRahmnkrssinedeer.
Bir tevhid ehli ki, tekmil fen makmlarna eriince kendisinden eser
kalmaz. Ann ba ara, aya da Rahmnn krssine deer. Krsden ara
kadarBebinyllkyoldur.
Bugnmlkkiminnidsniitencankula,
Onucnndaniitiryinecnnedeer.
rifolankiiheran yaniBugnmlkkimin
dir?(diyesorulur.Cevaben):TekvekahharolanAllah'ndr.
493
nidsn
iitir.Cnndanyinecnnedeer.nktevhidehlininvcdu,sfat,
eflivarm,yoktur.HakktarafndanyaplanLimenilmlklyevm
nidsyinecnnedeer.Cnndannidolunur,yinecnniitir.
OlnidyiitirKimnefsinibildiyevkfolan,
Ancaksanmaomrifeteherinsndeer.
Her insanda bu iitme marifetinin bulunduunu sanma, yoktur bulun

maz. Ancak aada zikredilen makmlara erienler iitir. Bu makmlara
slk makmlar denir: Feni efal, Feni sft, Feni zttr. Cezbe
makmlar: Cem, Hazretil cem, Ceml cem makamlar ki bunlara ayn
zamandaTedellmakmlardadenir.
Dkeli
494
insilecinneolanihsanadeer.
Niyzsanabircezbeodosttanyetiirse

492
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
493
Mmin,16
494
Dkeli(t):Btn,hep,cmle,hepsi,herkes.
Btninsanilecinneolanihsanadeer.
Hakkin cezbelerinden biri bile btn insan ve cinlerin ameline denk
gelir.
495
TAHMSAZB
hdildzekersanmakikalakana
496
deer
Bylekarkomadnakaahynedir
nkcanalmazvermezyaniinknedeer
Haliahvalibeyanherkiininerkiinin
nkaveresioldugrnencnbnn
Rehiakndaseninderdinlederviinin
Rehiakndaseninolmaydavaklann
Bellidirherkiiningerivarmyalann
Akhastadilinderdlicannalann
Gamhicrilehonakolann,
Tciletahtdaladnicepeyk
497
gurrelerinin
498
Olamcahililefarkbudemterrelerin
499
Arkasnyeregelmezbiliremharrelerin
500
Ycegrkadrinisenaklaetmekbasann
Birliepostuderadettirpekbasann
Yzngrmeegelaklasenbasann

495
KeflHaf,1069
496
Kalak:Cansknts.Gnldarl.Kararszlk.Zahmet.Meakkat
497
Peyk: f. Bir eyin etrafnda, ona tabi olarak dnen. Seyyare. Haber ve mektup
getiripgtren
498
Gurre:Parlaklk.Hereyinbalangc.
499
terre(f):yeryz,toprak,kara,yer,dnya
500
Harre:(C.:HrrHrrtHarrun)Karatalyer.

idirhernedesenfehmilehayvankula
Vardrktadildinileimankula
Kimdegemolsaehhubbeli
501
irfankula
Srresrarilhbudemdildebulan
EremezKbeyeolambulupyoldakalan
Birolurakanhayrileerkfriman
Grpolyriniyringreyrinbilie
Greolyrinindemonayaranala
Azbyarndenereryriniyarngre
Dkeliinsilecinneolanihsanadeer.

501
Hubbe:Dostluk.
70
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,
EnelHakksrrncandangepberdrolandansor.
Yrvarehlitecridialikehlinesorma,
Ancnucihnterkedpdeyyrolandansor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayooluphemvarolandansor.
DilbuMantkuttayrfeshatehlianlamaz,
BunuancakyaAttrveyahutTayyrolandansor.
Anadandomagzszlerkemhigrmezeyy
Niyzvechidildrullebsrolandansor.
Nebilersrlarnniaretlerinevkfolandansor,
EnelHakksrrncandangepaslmolandansor.
Hazretimerradiyallhanhbuyurmutur:
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile EbubekirisSddk
radiyallh anh birbirleriyle sohbet ederlerken aralarnda Arapa konutuk
larhalde,sankibenArapabilmiyormuumgibikonuulanlaranlamazdm.
Bunun sebebi Hazreti Ebbekir radiyallh anhn Sddkiyyet makmnda
olmasidi.HazretimerradiyallhanhvediersahbeiseancakHazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hakka yrmesinden sonra
Sddkiyyet makmna vasl oldular. Hazreti Ebbekire Sddkiyyet makm
Medinei Mnevvereye hicret etmek zere Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemileMekkeiMkerremedengizlicekpkrdabirmaaradagizlendik
lerisradaverildi.HazretiEbbekirinobanhergnakamsabahkoyunla
rngetiripsaarveonlaraikramederdi.Birgnbeklenenkoyunlargelme
diindenEbbekirinkalbinekorkudtnRaslllahsallallhaleyhive
sellem efendimiz kefetti. te bu srada Tevbe sresinin 49. yeti nzil
oldu:


Eer siz ona yardm etmezseniz, biliyorsunuz ya, o kfredenler onu
kardklarsradamaaradabulunanikininbirikenAllahTelonayardm
etmiti ki, o, arkadana: zlme, nk Allah Tel bizimle beraberdir!
diyordu. Bunun zerine Allah Tel ona manevi g ve huzur verdi, onu
grmediinizordularladestekledivekfredenlerinkelimesinienalaketti.
Allah'n kelimesi ise en stn olandr. Allah, gldr, hikmet sahibidir.
502
te bu yeti cellenin nzlyle Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem tarafndan Ebbekiri Sddk radiyallh anh hazretlerine Sddkiyyet
makmtelkinolundu.
Velyet makm (velilik makm) halk ile olduu vakit halk ile Hak ile
olduuvakitHakkileolmaktr.SddkiyyetmakmiseyalnzHakileolmak,
halkileolmamaktr.
Kurbet makm (yaknlk makm) ki, Sddkiyyet makmndan daha
ldr,hemHakkilehemdehalkileolmaktr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzkurbmakamnavarn
cakendisine:
Bizenehediyegetirdindiyenidaolundu.Oda:
Eyahhazinendeolmayandrteygetirdim:Yokluk,ihtiya,zr,
gnahdiyecevapverdi.EbYeziddediki,byledeyince,bana:
Kapdangir,nksenbizebykbirhediyegetirdindenildi.ieri
girince,bumakamdakendimdenbakasngremedim.Bununsebebini
sordum.Banadenildiki:
Buherkesinmakamdeil,bilakiso,vcutlarnyokedenvevarlk
taniankalmayanferdlerinmakamdr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzdahasonradabuyurmu
tur:
BenotuzylHakilekonutum,halkzannederdiki,benanlarlakonu
uyorum.BudakendisininSddkiyyetmakmndabulunmasnabirdelildir.
HazretiEbbekirradiyallhanhKurbetmakmnaHalifeliizamanndanil
oldu.teNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzRumzuEnbiyyvkf
esrrolandansordemesibudur.Baknzmeselikitevhidehlibirbirleriyle
tevhid zerine muhabbet ederlerken avamdan (bu hususlara vkf olmayan
birkimse)birigelse,muhabbetlerinevkfolabilirmiveonlarnkonutukla
rnanlayabilirmi?ayetdinleyenlimolsunanlayamaz.
AllahTel'nnylekullarvardrkionlarnenebidirnedeehiddirler.
AncakAllahTelkatndakiderecelerindendolaykyametgnndenebi

502
Tevbe,40
lerveehidleronlaragptaederler.Onlarnkimolduusorusunada;
Onlar aralarnda ne neseb ne de maddi bir ba olmamasna ramen
birbirleriniAllahTeliinsevenlerdir.AllahTel'yayeminolsunkionla
rn yzleri nurludur ve onlar nr zeredirler. nsanlar korktuu zaman on
larkorkmazlar,insanlarzldzamanonlarzlmezler
503
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz;
Avamhalkiletasavvufehliarasndakifarknedir?.eklindebirsoru
ilekarlarsak,ucevabveririz:
Avam halkn; yukarda anlatlan alt erkna imanlar, taklidi bir
imandr. Ama tasavvuf ehlinin iman tahkikidir. Tbk byk limlerin;
ilmiistidilalibirekildeeldeettiklerigibi.
504
ayetbize:Taklidiimannedir?Denirse,ucevabveririz:
Taklidiimanunaderler:Buiman;babasndan,mahalleimamndan
veya limlerin birinden renmi ve inanm ola. Bu ekilde bir iman sa
hibi;nedenoalterknasllarnasloldubilmezyinebilmezki;oalter
knaiman;nedenbirkurtulusebebidirveyainanmamakebedibirazaba
sebeptir.umisal,taklidiimansahibinegredir:Sokaktagezenbiri,bir
cevherbulur.Amagelgrki;nicednyapadiahlarvednyaybirutan
bir uca zapt edenler ve her istediini bulanlar, o kimsenin bulduu cev
herden mahrumdur. nk o aramakla bulunmaz haddizatnda o; yle
bir nura erimi ki, onun yannda gne, gndze kalan ay gibidir. Ve
yle bir kimyay bulmu ki; bin yllk kfr bakrna alnsa o anda altn
eder.Amahalebakki;oadambunubilmez,boncuksanr.htimalki;
gnnbirindesusayacakolursa;biriimsuyadeiirte,taklidiimana
sahipolannmisali
505
Yrvaryalnzkalmkiilerleolanlarasorma,
Onucnvecihnterkedpyeryurtsahibiolandansor.
Hallac Mansrun EnelHak dedii kitaplarda yazldr. Hlbuki

Mansr kayd ile bu sz syleyebilir mi? Mansrun mazharndan Enel
Hakk diyen Hakk deil midir? Bu szn Mansra isnd kfrdr. imdi

503
EbuDavud,Buyu.76;EbuDavutHz.merdenmerfuolarakrivayetetmitir.Bkz.
bn.EsirCamiulUsul.VI/553
504
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,NCSUALVECEVABI
505
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, DRDNC SUAL VE
CEVABI

Mansrsaolsaydvekendisinedesorulsayd,EnelHakkimdedi,obilir
ondansordiyecektir.
Tecrid ehlini (Allah Telya gnlden balananlar), yani makm sahibi
bir kimseyi alik ehli, yani makm grmeyen dier kimseler bilebilir mi,
bilemezler.Yineonuancakmakmsahipleribilir.
Cnucihnterki,cnnvecihnterkedenbilir.Cnvecihnterket
meyisenterkicnveterkicihnedendensor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Bazankahrvebazanlutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayokoluphemvarolandansor.
Fenybilen(Fenmakmlarngren)fenolupbek(bekmakamlarn
gren)bulandr.
Eydil,eygnlbukudilinigzelkonuanlaranlamaz,
BunuancakyaAttrveyaTayyrolandansor.
Bukulisnnfeshatehlibileanlamaz,onuseneyhAttrdansor.Bu
zatnMantkuttayradltevhidedairyazdbirkitbvardr.teokitab
eyhAttrdansorszkinayeli(ikieydenbirinidierininyerinekullanma)
birszdr.BirdeMantkuttayrkulisanolarakitibarolunursa,anseno
uandan, yani ku olandan sor. nk konuulan szler ku lisandr, an
ancakkuolanbilir.
Sufimecazanladyremahabbetim
lemdekimsebilmedigittihakikatim
EdirneliEmiri
Anadandomagzszlerkemhi
506
grmezeyy
Anadandomagzszlerolduugibi(tammanasyla)grmezeyy
Niyzsevgiliyzngrebilecekolandansor.
Bu ne gibidir? Mesel, anadan gzsz olarak doan biri evresindeki

eyy grebilir mi? Mesel, u krmzdr, bu karadr, bu filn renktedir

506
Kemhi:(Kemhve)Onungibi,nitekimolduugibi,tammanasyla
diyesayar,amabilmez.Anlarancakgzlerigrenbilir.Bunungibignl
gzkrolansevgilisininyzngrebilirmi,gremez.Onuancakbsiret
sahibi(gnlgzakolan)olandansor.
Nitekim Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz buyurur

lar ki "ehl'nnr bi'nnr" Yani cehennem ehli orada ate ile oynarlar,
hiekinmezler.yleya!Fsknfskonalemolduktansonraseninkt
grmekliinin ona ne ziyan var? Hakkn binbir isminden biri Mudili dir.
Yani azdrcdr. Senin btn eflinden (ilerinden) her biri Allah Te
lnn bir isminin meydana kt yerdir. O, kendi oyununu kendi oynar.
molanbudaykorsamangrr.
507
TAHMSAZB
Cellikibriyayvrnacebbrolandansor
Hdnnismisettrndahisettarolandansor
Dilibirekiderdidilibimar
508
olandansor
Hazneihcetidoldurhedeftengznayrma
Erincevasldildregecegndzhemn
509
durma
Yapdmenimaksudamededbimana
510
yorulma
Tarikiaktaeyengiddnalmakistersen
Hemanbirzneoynadrstkulsalmakistersen
Vcudunkaydnekmeeervarolmakistersen
Ghkahrghlutfunkemlinbilmekistersen,
Buvechullhdemdenihanetehlianlamaz
Eviolsasekizcennetkasavetehlianlamaz
Hakikatsrrnzhitkabahatehlianlamaz

507
508
Bimar:(C.:Bimrn)f.Mariz,hasta,alil.
509
Heman:f.Derhl,hemen,aceleolarak,arabuk,oanda
510
Bimana:Manasz

Eekliketmeyklenmeriyayzahidutakvay
Feragateylekavgadanvelibuldunmsemmay
grdnAzbmevlymsemmasormaesmay
Anadandomagzszlerkemhigrmezeyy
71
Vezin:MstefilnMstefilnFiln
Olduyznsubhisenineynigr,

Kalmadbudildesenigreli,

Ltfedpetmebenibincevrile

Sanaatlaryaraurbendene,

Sendecemolduhsnivesi,

Yetmievardyaeyledin,

YolundanesivariseolurMsrnin

tmeNiyzgedymeded,


Eysevgiliyznaydnlseninoldu,
afakatt,atyorveatacak


Senigrelibugnldekalmad,
Sabretti,ediyorveedecek
Ltfedpetmebenibincevrile

Lutfunuartretmebanabincevrile
Haberetti,ederveedecek

Sanabendeneihsanetmekyakr,
Sevindirdi,ederveedecek
Sendecemolduhsnivesi,

Sendetoplandiingzelliinedas,
Saklad,saklyorvesaklayacak

Yetmievaracakyaverdin,
htiyarlad,ihtiyarlyorveihtiyarlyacak
Tuhfat alasri, Niyzi Msr'nin ikinci defa Limni'ye srlnde, cami

minberinde, yz gnden fazla bir mddet bir ey yemeden halvet ettiini,
Kavala eyhi Mustafa'dan naklen yazyor ve gene ondan, Msr mahlasn
kullanrken mrnn ne kadar sreceini kefen anlayp, Niyz mahlasn
kullanmaya baladn ve Niyz sznn tutan olan yetmi sekiz yanda
vefatettiini,bunuda
Yetmisekize erdi yam eyledik

Ihtayarayahtayiruihtiyar
beytiylehaberverdiiniyazyor.
lk msrada vezin bozuluyor. Yetmie n erdi yam eyledik gibi bir
ey olsa gerek. Sonradan bu kerameti ispat iin yetmisekize evrilmi
olmaihtimalisylenilmektedir.
eyhl Ekber Muhyiddin ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz hazret

lerinin de Yetmisekiz yalarnda lemi drl bekya intikl ettiklerini bil
dirmektedir.
YolundanesivariseolurMsrnin

Msrninnesivariseyolundaolur
Aakt,kyorvekacak
tmeNiyzgedymeded,

DilenenNiyzatmamededkl,
Kapnbekledi,bekliyorvebekleyecek
Hadisikutsidebuyrulduki;
Kulumda benim zikrim ve taatmla megul olma hli fazlalat za
man; onun btn gayret ve lezzetini zikrimde toplarm, btn lezzet ve
himmetinizikrimdetoplayncaobanakolur,bendeonakolurumve
aramzdakiperdeyikaldrrm.nsanlaryanldklarzamanonlaryanlmaz
lar. Onlar, szleri nebilerin szleri gibi tesirli olan kimselerdir. Onlar Allah
yolundagerekkahramanlardr.Yeryzndekilerebircezaveazapvermek
istedigim zaman, onlar grrm ve yeryzndekilere azap etmekten vaz
geerim.
511
TAHMSAZB
kmeylerisemiftihar
Grdgzmnkyznikr
Etmekeremeylebeniir
512
mesar
513

511
AlielMuttak,Kenzulumml,I,433(h.no:1872)
512
ir:f.Aslan.St.
513
Mesarr:(Meserret.C.)Sevinler,meserretler.Srurlar.Zevkler
Oldugnlerhagibiyareli
Bensrilesrevinegireli
San
514
lymsanagnlvereli

Sanayaknolduimankfrile
Seniararherbiribiremrile
Yakartenimhicrgamkahrile
Lutfedpetmebenibincevrile

Kimseseninkaramazvermene
Milimicaniledilhandene
515
Klmacefbenduefgendene

Babtevekkldedurupbekledin
Gerignlhaylizamaninledin
Buncazamanoldunedipneyledin

FerdehadAzbyebirdirehad
Zahirubatndaehadhemebed
Lutfunanolmayahaddehad
tmeNiyzgedymeded,

514
San:f."Benzer,andrr"mnlarnagelerekbirleikkelimeleryaplr.
515
Hande:f.Glme,gl
72
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,
Akodunayanklarnelencesitevhidolur.
Durmazisimsrerdilisorarmdmdoruyolu.
Gerekerediyenbelelencesitevhidolur.
zindenayrmazgzncanlatutarszn,
Grmeeiveryznelencesitevhidolur.
Halknarasndankartevhidigrmeyecanatar,
Blblgibidaimterelencesitevhidolur.
Malmenlinterkederehliylinterkeder,
Hlileklinterkederelencesitevhidolur.
Dnyauukbperdesinardnaatarcmlesin,
Komsivelencesin,elencesitevhidolur.
Msryeuyankiiningiderriinin,
indekicankuununelencesitevhidolur.
Akateindeyanmlarnelencesitevhidolur.
Tevhid:Efal(yaniinsandanzuhuredeniler)vesft(insandakinitelikle
rintm)vezt(vcdun)Hakknolduunavkfolmaktr.
Durmazdiliisimzikreder,doruyoludevamlsorar.
Gerekerekavuanmuhakkakelencesitevhidolur.
BeyitteDurmadanhemsrerdilidemekzikridim(devamlAllahTe
ly anma) dir. nk Cenb Hakk kuluna zikri ihsn etti mi ve perdesini
kaldrdmbirdahagerialmaz.
Senlemebakmamyasaklyormusunbana?
Btndenayrpbirparasylamsnlyorsunbeni?
Benleminbalangcnaratrmayacakmym?
Nesnelerekimsuretvermitir?
Kimbirbtndeyzpduranosakinmaddeyiayrtrmtrbirbirin
den?

Budnyannyaradankimdir,hisormayacakmymben?
Bylesinekocabirkitlenaslolupdabirkanuna,birdzenesokuldu?
Budarmadankmaddelerikimtoplad?
Karmakarkmaddelerikimaykladbirbirinden?
Tekbirvesretsizbirtopluluktabulunanlarakimmuayyenbirgr
ndatt?..
Nerdenindiimibilmeyecekmiyim?
Nereyegideceimbuyeryznden?
Btnbunlararatrpsoruturmayacakmymben?
Benbykyaratlmm,bedeniminklesiolmaktandahabykeyler
iindomuum...
516
Gznayrmazizinden,canlatutarszn,
Grmeedndrryznelencesitevhidolur.
Halk arasndan Feni Efl (fiillerde yok olma), Feni Sft (sfatlar
dayokolma),FeniZtile(vcduifnetmekle,yaniHakknolduunu
bilmekle)klr.BuFenfillhtr(Hakktafniolmaktr).Yoksahalktan
ayrlpbirkenaraekilmekdemekdeildir.
Malveelegeeneyleri,karsnveocuklarnterkeder,
Hlileszterkederelencesitevhidolur.
Mal, mlk, ilesini, hal ve bo szlerini terk etmekten maksad ise

tevhiddir,yanibunlarntmnnkendisininolmadnbilmektir.
Dnyaveahiretperdesiniarkasnaatarcmlesin,
Brakmsivelencesin,elencesitevhidolur.

516
(KILI,1995),s.77(Bkz.Senaca,AhlkMektuplar,trc.T.Uzel,147).
Msryeuyankiininiininbozukluugider,
BeyittegeenCankuundanmuradruhtur.
TAHMSAZB
Herahdinesadklarnelencesitevhidolur
Vaslnadilyanklarnelencesitevhidolur
hsannalayklarnelencesitevhidolur
ZretmedecanblblarzolmaktaHakkngl
Eseronuniinakyeliakargzmdengamseli
eyhingrrHakktanvelicandanoluronunkulu
Bilenhakikatsznyrindendnmezyzn
Bulangnlyldznbayramedergndzn
Hakkeyleronunyznbuluryolundzn
Meydanaktaehriyrcnilehembakyar
evkanlatopukaparenelhakkdavaklar
Doruyoludaimsoraryarasnamerhemarar
Mhilesl
517
terkederhayrubali
518
terkeder
Berr
519
ilebahriterkederehliiyalterkeder
Eldekikaliterkederenindealterkeder

517
Mh:ay.Sal:Yl,iindebulunulanyl.
518
Bali:Eski,khne.
519
Berr:toprak,yeryz,yer

VelikapsnbeklesinAllahglndenkoklasn
Kalbindeyriyoklasnsrrgnldensaklasn
Derdinkimeyasylesinbilmezneediphemneylesin
Kuluoluryoldannhiyriolmaznnn
Kaydgerekmezbanndinimanteviinin
Azbgibidilriinin
520
canlaHakkderviinin

520
Dilri:f.Dertli,kalbiyaral,gnlyaral.
73
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundabavecnvermeknegzeldirnegzeldir.
olismiztnsrmekvislinglndirmek,
Cemlipkinigrmeknegzeldirnegzeldir.
Srpderghnayzlerdkpyayeregzler,
Birolsagicegndzlernegzeldir,negzeldir.
Vislinderdinedmekyanupakodunapimek,
Sonundasanaerimeknegzeldir,negzeldir.
Niyzyrinibulmakyanndaelenpkalmak,
Varupbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
Yolundabavecnvermek,fenfillholmaktr.
olismiztnsrmekvislinglntoplamak,
TemizCemlinigrmeknegzeldirnegzeldir.
ayetsen;obykvelilerinbirbakahalinigrr:
Bunlar; biz Allah grrz, derler Byle bir hal Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem efendimizden bakasnanasip olmas mmkn mdr?.
eklindebirsualtevcihedecekolursan;ksacacevabmzuolur:
Mmkn deildir Biz Allah grrz Demeleri: Biz Allah biliriz
kudret alametlerini mahede ederiz, manasna gelir. Yoksa dnyada
Hakknzatngrmekmmkndeildir;obylebireydenmnezzehtir.
Sonra
Gzler onu idrak edemez; ama o, kudreti ve ilmi ile btn gzleri
ihata etmitir
521
Ayeti Kerimesi de bu durumu gayet ak anlatr.
Raslllahsallallhaleyhivesellemefendimizin
AllahTelyonugrrcesineibdetet.
522

521
En'am:103
522
Buhadisipekokkimserivayetetmitir.Bkz.ElMevsa,c.II,3

Hadisierifideayrcasanabircevaptr.Sonra,buHadisieriftean
latlan ibadet ekli, bir ihsan mertebesidir. Dolaysyla demek istiyorlar
ki:
BizAllaha;ihsanmertebesindekullukederizHz.Alikerremllh
vechetarafndanbuyrulanbircmleyideburadaanlatmayfaydalbulu
yoruz.ylebuyuruyor:
Perdealsayd,yakinhaliartramazdm.Bucmleninbirazdaha
akmanasudur:
Ben,AllahTelybildimveanladm;budurumumagrearadaki
perdekalksavebenonugrsem,uandabildiimveanladmgibibu
lurdum. Bilip anladmdan ayr bir ey zuhur etmezdi. Hz. Alinin
kerremllh veche yukardaki cmlesinden de anlalyor ki, Cenb
HakbuimknlemindebugzlerlegrlmezBukelamnsahibi;dnn
kiHz.AlikerremllhvechedirAllahondanrazolsunObylededikten
sonra,bakasnaneder?
Arifolanla.
523
Belkide,yukardakicmle,garibinegelir;dersin:
Bunlarn sz yalan olmaz m? Bir eyin asarn, izini, alametini,
belirtisinigrmek,aslngrmekolurmu?Bunacevabmz;hemenbiz:
Olur! Olur. Bir kimse gnein ziyasn grse ve: Ben gnei gr
dmDesecaizdir.Hlbukigneigrmemitir.Sonraylebirmisalle
dedurumudahagzelanlatmakmmkndr.yleki:
Elinebiraynaalrsn.indesuretinigrrsn.Oradagrdnsuret;
kendiyznolmadhaldevesen;bilebile:
Yzmgrdm,dersinBusznyalandeildir.
524
Bu durumda grmek; Allah Telnn kudret eserlerini grmek ise;

bunuherkesgrr.Hlbukibunlar:
Yalnz biz grrz, derler. Bu gr, bakalarna, yani sofiyeden
olmayanalaykbulmazlar.Selbederler.Bunanebuyurulur?
Bunadacevabmzudur:
DoruHerkesgrr.uvarkiosenin:
Herkes grr. Dediin zumre de grd; ama ne olduunu bilmedi
Grmek; ayn zamanda bilmek demektir. Bilmeyen; grmemi saylr.
ylebir misalvar:Birkimseherzamanhelvayese,Yediininde helva
olduunu bilmese Bir kimseden de renmemi olsa Hali ne olur?

523
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONBRNCSUALVECEVA
BI
524
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONKNCSUALVECEVABI
yleolur:Helvayelvdke;helvayendiktensonrainsannaslyakarsa
Helvayakarhasretioadamyleceyakar,kavurur.
Acababenonuneredebulurum?Diyeister,gezer.
525
Hakikianlamdagrmeninoluabilmesiiinbatngzlezahirgzara
sndasalambirirtibatkurulmasgerekirGznngrdnkalbiya
lanlamad.
526
yette sz edilen grmeye konu tekil eden Cebrail
aleyhisselmn sureti ise, bu gz ile meydana gelen bir grmedir. Gr
menin konusu Allah Tel'dr denirse, mira gecesi Hz. Raslllah
sallallhaleyhiveselleminRabbnbatngzylemi?Yoksazahirgzy
lemi?Grdmeselesiihtilafldr.
Grmenin kalple olduunu syleyenlere gre, Raslllah sallallh
aleyhivesellemingzkalbinekonulmu,kalbiyleAllah'grmtr.Bu
dnceye gre yetin mans kalp, kalbin grdn yalanlamad
olur.Bugrdneytannaldatmasdr,senRabbngremezsindeme
di. Kalbiyle grdnn gerek olduunu idrak etti. Bu fikre mukabil,
grme olaynn gzle gerekletiini iddia edenler de vardr. Necm
sresinin ilk on yetlik blmnde Allah Tel'nn konumasndan sonra
grmefilinigetirmesinigzilegrmeyedelilsayarlar.
527
O'nu gzler idrak edemez. Fakat O, btn gzleri ihata eder.

528
Bursev, burada ryet ve idrakin farkl eyler olduunu sylemektedir.

Bunlarnarasndakifarkylebelirtir;idrak,bireyinhakikatveknh
ne vkf olmaktr. Ryet ise gzle grmek demektir. drak olmakszn
ryetmeydanagelebilir.uhaldeidrak,niyettendahahususibirmana
ifadeetmektedir.DahahususbirmanayasahipolanidrakinAllahTel
tarafndan gzlerden nefyedilmesi, ryetin nefyedilmesini gerektirmez,
idrak olmadan Allah Tel grlr. Nitekim dnyada iken kul ve Allah
Tel arasndaki irtibat sayesinde Allah Tel'y bilmek de (marifet)
mmkndr. Zemaher bu yetin tefsiriyle ilgili olarak gzlerin Allah
Tel'y niin idrak edemediinin sebebini aklamakla yetinmitir. Ona
gre gzlerin bir eyi idrak edebilmesi iin, o eyin bir cihette mevcut
olmasveyacisimolmasgerekir.
Beydvdetefsirindeidrakiinihataetmekmanasnverdiktensonra
idrakin, niyetten farkl olduunu belirtmitir. Eb'lBerekt enNesef
yettezikrigeenidrakizahbabndanunlarsyler:

525
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ON NC SUAL VE
CEVABI
526
Necm,11
527
(ELK,1994),s.38
528
Enam,103

idrak, grlen nesnenin btn ynlerine ve hududuna vakf ol
maktr. Buna gre cihet ve huduttan mstani olan Ztn grlmesi
deil,idrakedilmesiimknszdr.
Mfessir Hzin de buradaki idrake, bir eyin hakikatini ve knhn
ihata etmek anlamn vermitir. Hzin'e gre gzler Allah Tel'y gr
dhalde,O'nuihataedemezler.NitekimkalplerdeAllahTel'ybil
dii halde, O'nu ihata etmeleri mmkn deildir. Hzin, tefsirinde fa
sl adyla balk aarak konu hakknda detayl bilgiler verir. Biz burada
onlaraktarmakistiyoruz;
Ayetinzahirineyappkalanbirksmbid'atehliveMutezilemezhe
bi mensuplar, yaratklardan hibirinin Allah Tel'y gremeyeceklerini
veaklenAllah'ngrlmesininimknszolduunusavunmulardr.n
kAllahyette,gzlerinkendisiniidrakedemeyeceinibelirtmitir.G
zn ryeti idrakten ibarettir ve bu ikisi arasnda hibir fark yoktur, Ehli
Snnet limleri idrak ile niyetin ayr eyler olduunu syleyerek O'nu
gzleridrakedemezifadesiyleAllahTel'nnkendinivdnbe
lirtmilerdir. Eer ryet caiz olmasayd, bu vnme vuku bulmazd.
nk olmayan bir eyle vnmek doru deildir. Ayrca sylemek ge
rekir ki, idrak olmakszn ryet olabilir. Nitekim uar sresi yet 61
62'deylebuyurulmaktadr:
kitoplulukbirbirinigrd.Msaaleyhisselmnarkadalar:
Muhakkak yakalandk (idrak olunduk) dediler. Msa
aleyhisselm:
''Hayrasla.Rabbmmuhakkakbenimledir.Banayolunugstere
cektir. dedi. Firavun ve beraberindeki topluluk Hz. Msa ve
srailoullarn grdkleri halde henz onlar idrak etmemilerdi. Hz.
Msaaleyhisselmhayr,aslaszylegrmeolaynnsbutbulmasy
laberaberidrakireddetti.AllahTel,idrakveihataolmaksznhirette
grlecektir. nk idrak olabilmesi iin grlenin snrl ve cihetlerinin
olmasgerekir.
AllahTelbundanmnezzehtir.
529
Hakkn pk cemlini grmek mmkn deildir. Kul onu gremez.

Nakiyenin Hakk grdkleri iddis, Allh, Allh diyerek ziydesiyle zikre
devam ederler. Sonra zikrin fazlalndan zkire mezkr (yani zikredene zik
redilen Allh) glip olur, fakat bu hal kabilindendir. Ayn Mecnunun
Leyl benim dedii gibi. Mecnun Leyly ziydesiyle tefekkr ettiinden
vcdundaLeylglipgelip,MecnundaLeylbenimiddisndabulunmu
tur. Hlbuki o Leyl mdr, hayr Mecnndur. te bu misalde grld

529
(ELK,1994),s.7677
gibi bu bir haldir. Makm ehline bu hal gelmez, nk Hakk gren yine
Hakktr.ZirbugzileHakkgrmekmukbeleiktizeder,yanigrnen,
gznepekuzak,pekde yaknolmamal.Hlbukibunlarnhepsikayddr.
Hi Hakk mukayyed olur mu? Hakk mutlaktr, mukayyed olarak grnen
abiddir,yanikuldur.AncakHakkRubbiyyetleRubbiyyetinigrr.hiret
leminde mahcuplarn Hakk grmeleri yine mezhir (zuhura gelenler) y
zndendi.
Derghtan murad Beyti erif (Kbe) dir, nk mazhar zattr. ster

meczkolsun,isterselhkolsunherkgeceyisever.
Badattabirkvard.Akamolunca sokaakpmkunun(Sevgili
sinin)evininnnegider,mkasdapencereyegelir.Bunlarbirbirleriyle
konumaadoymazlard.Mezzinezanokumaabalayncamkaska
derki:Yatsezanokunuyor,imdibabamnamazklmaacamiyegiderken
seniburadaevinnndegrrseikimiziindefenaolur.Hlbukiazsonra
ortalkaarmaabalarveikikokunanezannsabahezanolduunuan
larlar.
Niyzyrinibulmakyanndaelenipkalmak,
Varpbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
TAHMSAZB
Raslnerinigtmeknegzeldir,negzeldir,
Neticeahdingzetmeknegzeldir,negzeldir,
Fenvebekyterketmeknegzeldir,negzeldir,
Dilmaksudaermekgnldenalarikenglmek
Ayaizinigrmektozunayznsrmek
Visalidilbereermekyolunavrnvermek
Beyanolsakamusrlarbilinsecmleszler
Eerklarvegeryazlargnlsevaslnzler
Aradankalksabunazlarmuradaersedilbazlar
530
Budehrinvarnadmekyouvariledeimek
Dahyarilebarmakvarpmenzileerimek
Seninderdinesatamakfiraknnarnadmek
BuAzbyecefaklmakvarpbirgayrsnbulmak
Gzmyanalatmaksineminziledalatmak
Varmbenialatmakdahiferdalarasalmak

530
Baz:f.Yeniden,tekraroynatan,oynayan,gerivearkatarafadoru...gibimanala
ragelir.Kelimeninsonunaveyabatarafnagetirilerekkullanlanbir"ek"dir.Mese
l:Atebz:Ateleoynayan
Dilbaz:Gnlehli;1.etkilivegzelszsyleyen.2.etkilivegzel(szler,konusma
tarz)
74
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundacnterketmeknegzeldir,negzeldir.
Oyollarnriyzteritirhephatt,
Vislinhacclezztnegzeldir,negzeldir.
Oyollarnmugeylnklarnglistn,
Hicznyolukarbnnegzeldir,negzeldir.
MedineehrinevarsamHabbinravzasngrsem
Eiineyzsrsemnegzeldir,negzeldir.
Geipolycebellerikarsakbaayollar
GrnseKbeillerinegzeldir,negzeldir.
Nebilerinnazargh,Vellerinkarargh,
GrrsemKbetullahnegzeldir,negzeldir.
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Safuzevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
kphaclarilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Bir adam hac yapmak niyetiyle evinden kp yolda veft etmi olsa o
kimse kymete kadar bundan mahrum olarak bekler. Fakat Beyti erfin
cennete idhal olunaca hakknda lh emir bulunduundan melekler gelip
Beytierfe:YreymbarekcennetedediklerindeBeytierif:
Beni ziyret etmek zere benim yolumda veft eden ve evremde g
ml bulunanlar beraber olmadka ben cennete girmem cevabn verir.
Sonrayinelhemirsdirolurveberabercennetedhilolsalargerektir.
Oyollarnriyzteritirhephatalar,
Oyollarndikenleriklarnglistn,
Hiczyolununkervannegzeldir,negzeldir.

MEDNEMNEVVERE
lkslmdevletininkurulduuveiindeyeryzndeibadetkasdylayolcu
luk yaplabilecek mescidden biri olan Mescidi Neb'nin bulunduu Ara
bistan'nHicazblgesindeyeralankutsalehir.
ehrineskiadYesribolup,HicrettensonraRaslllahsallallhaleyhive
sellem bu ad deitirerek buraya Medine demitir. Medine'nin kelime an
lam"ehir"dir.Ancak,bir yerenisbetedilmeksizinkullanld zamanMedi
ne ehri kastedilmi olur. Medine kelimesi Kur'an Kerim'de Mekk ayetler
de "Medin" eklinde oul olarak geen bir cins isimdir. Meden yetlerde
ise,Yesrib'inyerinezelisimolarakkullanlmtr.
531
Yesribadisesadecebir
yerdezikredilmektedir.
532
BuehrinasladMedineolmaklabirlikte,yineslmdevirdeortayak
m, dier bir takm isimleri de vardr. Bunlardan bazlar unlardr: Tbe,
Tayyibe, Daru'lman, Daru'sSnne, Azra, Cabire, Mecbre, Muhabbe,
Mahbbe,Kasime,KasametulCabire,Yendede
533
MedineRaslllahsallallhaleyhivesellemdensonra,EbuBekir,mer
veOsmanradiyallhanhmnhilafetlerindeslmdevletininmerkeziolma
hviyetini korumutur. Hz. Osman radiyallh anhn hilafetinin sonlarna
kadar mslmanlarn fitneden uzak bir hayat yaadklar, Medine, Hz. Os
man radiyallh anhn ehid edilmesiyle alkantl gnler yaad. Hz. Ali
kerremellhvecheninhalifeseilmesiyleslmdevletininbakentiKfe'ye
nakledilmiti. Siyas ekimelerden uzak kalan Medine bundan sonra,
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ehrinin manev havasn teneffs
etmek ve onun snnetini bizzat kaynanda renmek isteyen kimseler iin
birsnakolmutur.
Geipolycedalarbaakarsakyollar

531
Tevbe,101,120;Ahzb,60;Mnafkn,8
532
Ahzb,13
533
AbdullahelEndelus,Muc'emuMaste'ceme,Beyrut1983,IV,1201,1202
KBEMUAZZAMA
Mekke ehrinde Mescidi Haram'n ortasnda yaklak 13 m. yksekliin
de,12m.boyundave11m.geniliindetatanyaplmdrtkebirbina.
Haccn sebebi ve btn mslmanlarn kblegh olan Kbe, yeryznde
yaplmolanilkmukaddesmabettir.BunaBeytullahveBeytiAtikdedenir
Kur'anKerim'de;"nsanlariinyeryzndekurulanilkev,Mekke'debulu
nanmbarekvelemleriinhidayetkaynaolanKbedir"
534
buyurulur.
Hz. Peygamber, Ashaba Kiramdan Ebu Zer radiyallh anhn sorularna
cevap olarak yeryznde ilk ina edilen mescidin "Mescidi Haram", ikinci
ina edilenin "Mescidi Aksa" olduunu ve bu ikisi arasnda krk yl sre bu
lunduunubeyanbuyurmutur.
535
Yukardakiayetvehadisierif,yeryzndeyaplanilkmescidinKbeol
duunuakaortayakoymaktadr.
Kurn Kerim'de Kbe'yi ina edenin Hz. brahim aleyhisselm ile olu
smailaleyhisselmolduubildirilir.
Neblerin her biri Beyti erfi ziyret etmitir. Vellerin de birou oray
ziyretederveoradabulunur.HattaAbdlkadiriGeylnhazretleriBb
zziydedebulunankrmzdirekdibindeyediyloturmutur.Bazrivayet
lerdeNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzhacetmemitirdenilir.
Arabistanda cevlne mnendi b Nli mbarek mil klar lemyn

olanmahrusaiMsrKhrede.
536
Fakat bu ibareden anlalaca zere Mekke ve Medinenin ziyaretini

yapm olmas ve yannda hac vazifesini if etmi olabilecei dnlr. Bu
ilahnindouzamanbelkihacibadetindennceolabilir.
imdi Kbe her sabah ve aham benm topuklarm tavaf ider

ayauma yz srer ey dinszler ey mrtedler benm kbeye ihtiycum
kalmad siz her ne kadar zahirde beni tahkir etdrsz ise ol kadar ma'n

534
Alimran,96
535
Buhr,Enbiy.10
536
(brahimRAKIM,1750),v.4a(Arabistandagezdii,esizmbarekyaylmNli,
btnlemcebilinenMsrnBykehirKhrede

'lemindebanaizzetvirdivelkinbiriylefahretmem
537
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Niyzyenasibolsavarpmaksdunubulsa,
Safvezevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
NiyziMsr,buvglerdensonraaslniyetimaksudunubulmakistiyor.
Maksat ise Hakkn kendisidir. Yoksa yaplan bu gidip gelmeler neticesinde
AllahTelybulamadktansonrayzdefaHaccagitmegelmeninbirmanas
yoktur.
Eer denizi bir bardaa dksen, bardak ne alr? Ancak bir gnlk ks
metini
538
TAHMSAZB
Olanlarklafniolurelbettemeydan
Burahnmestuhayranveriresrarvicdan
Kiminkimvardrirfanolkadriinsan
Ayatozunugrmeknegzeldir,negzeldir,
Habibinicanilesevmeknegzeldir,negzeldir,
Onunvaslnaermeknegzeldir,negzeldir,

537
(MISR,1223),v.35a
imdika'behersabahveahambenmtopuklarmtavafiderayaumayzs
rer ey dinsizler ey mrtedler benm kabeye ihtiycm kalmad siz her ne kadar
zahirde beni tahkir ettirsiniz ise ol kadar ma'n 'leminde bana izzet virdi velkin
biriylefahretmem
538
Mesnevi,c.1,b.20
Edenarzkemlatbulurgnlndeolzat
Bulanlaraktahaltbilirfenni
539
kermat
540
BilensrrMaklat
541
talepeylercehlat
Nolakimkmdersemsivann
542
lekerin
543
krsam
Cemlinbanagirsemalmgllerindersem
Hakikatmenzileersemyolunacanubaversem
Cefsyaktdilleribanagldrdelleri
Kokarhakikatgllerialarbucanblblleri
Hdnnbazkullargelirmahlkayalvar
544
Grenlernurisiyaholurklarnmh
Bulanlardorucarhvcudununolurh
Fignuzredipghnicebenetmemah
GzmalarkenglseheriiAzbninbilse
Sivnncndn
545
krsasinemdeyrelerolsa
Niyazyenasipolsavarpmaksudunubulsa
Banayrimmerhametklsasalnsayanmagelse

539
Fenn:Hner.Mrifet.San'at.Tecrbe.lim.Nevi,snf,eit,tabaka.
540
Keramat:(Keramet.C.)Kerametler.
541
Makalat:(Makale.C.)Makaleler.Szveyazlar.Bahisler.Buradabahsedilenbelki
Hac Bekta Veli ve emsi Tebrizi kaddesellh srrahumel azzlerin Makalatlar
olabilir.
542
Siva:Baka,gayr,dier.
543
Leker:f.Asker.
544
Yalvarmak
545
Cnd:Er,asker.Ordu.Birkimseninyardmclar.ehir.

75
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedir
Ghhabsughtlakolmadanhslnedir
Zlfisevdasylalembirbirinegirdiler
Vadeibezmivisalekimerervslnedir
Buncakavgalarkioldugeldigedigitdihep
Bisikavganedrbildnmihiaslnedir
Etdibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Oldtekmlifaziletseyrednkmilnedir
MeryemsvMehddemHavvagibi
OnikiyandadrMsracebhmilnedir
Ghhabsugahtlakolmadanhslnedir
EygnlMecnnkimdirzahirenakllnedir
Bazanhapishanevebazanhrolmaktakineticenedir
Kimvuslatmeclisinenezamanererkavuankimdir
San karkln nasl tarak dzeltirse insann dankln ak demi d

zeltir.
Biikavganedrbildnmihiaslnedir
Kavumakavgasnedirhiaslnedirbildinmi?
AllahTelnncemalvecelalsfatlarnncilvesidir.kideOndandr.Fakat
ayr gibi dururlarken birbirleri ilen yaknlamalar ile lemde uuntn art
nasebepolur.Buenlerinknasebepolur.
NiyziMsr,hereyinaslAllahTeldr,diyebeyanetti.
Ettibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Fazilettamamoldukmilnedirseyredin
FaziletgayretneticesiilebulunmadiinAllahTelnnbuyndeltfu
gzetilmelidir.
Meryemves,Mehd,demveHavvagibi
OnikiyandadrMsracebdoacaknedir
Niyzi Msr kuddise srruhulazizin oniki ya mevzusunda bahsettii

konununieriineolduutamolarakanlalmamaktadr.FakatHz.Meryem
aleyhisselmn s aleyhisselm dnyaya getirdii ya olmas nedeniyle,
kendinde olmu olan zuhuratn beyann aklad anlalmaktadr. nk
baz yerlerde Mehd ve s olabilirliinden bahsettiini bildiimiz Niyzi
Msrnin bu ya ve tecellilerinin srrna vukufiyeti ile verdii mjdeler bu
lunmaktadr.
HZ.MERYEMaleyhisselm
546
[ Hz. Meryem szc mefal kalbnda bir szcktr.

Szcn bir yerden ayrlmak
547
anlamndaki rame fiilinden t
remi olmas mmkndr. Ancak bu ismin Kitab Mukaddeste iki yerde
Msa aleyhisselmn kzkardeinin ad olarak gemesi, szcn brani
cedengeldiinigstermektedir.
548
YeniAhid[ncil]debuszckMarim,
MariaveMariammetarznda53kezyeralr.Buszcklerinkesinanlam
net olarak bilinmemektedir. Yorumcular tarafndan, Hz. Meryem sz
cileilgili,denizdamlas,denizyldz,tanryabal,tanryse
ven,hanmefendi,kveren,iman,prenses,marur,g
zelkimse,kmilkimsegibianlamlarilerisrlmtr.
549

546
http://www.istekuran.com
Alntyaptmzbumakalededekigrlerinbilinmesiveilerideyaplacaktef
sir faaliyetlerinde zenginlik verecei dnlmektedir. Bahsedilen grler zahiri
plandaierikolarakuygunluununhakikatpenceresindekidurumuiinAllahTe
lbilirdemekdahauygundur.
547
(LisanlArabc:4,s.325.rymmad.)
548
(k:15/20veSaylar:26/59)
549
(Prof.C.Tmer;Hz.Meryem,T.D.V.Yaynlar;T.D.V.slamAnsiklopedisi,Mer
yemmad.)

Hz. Ali kerremellh vecheden nakledilen bir rivayette Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, semay iaret ederek: "Hanmlarn en hayrls
Meryem" yeryzn iaret ederek de: "Hanmlarn en hayrls Hatice'
dir"buyurmutur.
550
Yine Raslllah sallallh aleyhi ve sellem: "Erkeklerden bir ok tam

olan vardr. Ancak kadnlardan sadece, Meryem bnt. mran, Firavunun
hanm siye ve Hatice bnt. Huveylid tamdr. ie'nin dier kadnlara
stnl ise Serd'in dier yemeklere olan stnl gibidir" buyur
mutur.
551
Hz. Meryem szc Kurn Kerimde 34 kez isim eklinde, 1 kez

deozamiriyleiaretedilmeksuretiyletoplam35kezgemektedir.
Hz. Meryemin kimlii ve ailesi hakknda yazlp izilenlerin ekserisi
hayal rn olup bu konuda Hristiyan kaynaklarnda da yeterli bilgi ve
belgeyoktur.Dolaysyla,Hz.MeryeminanasnnadnnHannaolduu,
onun da Zekeriyya aleyhisselmn baldz olduu, Zekeriyya
aleyhisselmn einin [yani Hz. Meryemin teyzesinin] adnn Elizabet
olduu ynndeki nakiller kesinlik arz etmemektedir. nk Taber Tari
hinde de olduu gibi, bu nakiller kesin olmayan Hristiyan kaynaklarna
dayanmaktadr:
Hristiyanlar, Hz. Meryemin sya on yanda gebe kaldn, s
aleyhisselmgekaldrlncayakadarotuzikiylvebirkagndnya
da kaldn, Hz. Meryemin s aleyhisselmn ge kaldrlmasndan
sonra alt yl daha yaadn iddia ederler. Buna gre Hz. Meryem elli
ksuryandaHakkayrmdemektir.
552
Kurn Kerimde Hz. Meryemin anas babas ile ilgili geni bilgi ve
rilmemeklebirlikte,liImransuresinin35.ayetindenanlaldkadary
lababasnnadImrandr.
Hz.Meryemindoumuileailesindenayrlarasndakiyaamnadair
KurnKerimdeherhangibirbilgiverilmemitir.Konumuzolanayetler
deverilenbilgiler,Hz.Meryeminyetikinlikanaaitbilgilerdir.
KurnKerimegreHz.Meryem,ehlinden[ailesindenveyaknlarn
dan]ayrlptekbanadoudabirblgeyegitmitir.OdnemdeHz.Mer
yeminkayandaolduuveehlindenhangisebepleayrldkonularn
daherhangibirbilgiyoktur.Ayettegeenintibazszceldeki

550
Buhri,Menkb'lEnsr,19:Mslim,Fedil'sSahbe,69;bnAskir,Menkb,
88.
551
Zbeyrb.Bekkr,Mntehab,37.(VAROL,1990)
552
(Kurtubi;Meryem/16hakknda)
eyineveyaarkayafrlatpatmak,tekbanaayrlma,uzaklama,iliik
kesmeanlamndadr.
553
Nitekimbirkimsenininsanlardanuzakbirke
ye oturmas da intebeze szcyle ifade edilir. Dolaysyla Hz. Mer
yemin kendi evinin dou taraftaki odasna veya mabedin dou kesine
ekildii yolundaki yorumlar szcn anlamna ve ayetin ruhuna aykr
dr. Szcn ifade ettii anlama gre Hz. Meryem yakn evresinden
kopmu, onlardan ayrlp uzaklara gitmitir. Ksacas Hz. Meryem evden
kaan kzdr. Durumun byle olduu, Hz. Meryem 17. ayetteki ehliyle
kendisi arasna bir perde edinmiti ifadesinden de anlalmaktadr.
nkbuifade,onunkendisiyleailesiarasnabildiimizbezperdeektii
anlamnadeil,ailesindenmesafeleipuzaklat,ailesiyleirtibatkestii
anlamna gelir. Bunun bir rnei de Sad suresinin 32. ayetindeki Ben,
hayr [servet, kar] sevgisini, Rabbimin zikrinden dolay sevdim.
Sonundaonlarperdeninarkasnagirdiler.ifadesindegrlmektedir.
Hz. Meryemin ailesini terk etmesinin sebebi olarak hayz grd
iin utanmt veya hamilelii bahanesiyle uzaklamt tarznda yap
lan yaktrmalar, ayetin orijinal anlamn bozmaktan baka bir ey deil
dir.BizimkanaatimizegreHz.Meryemsorunludurvesorunlarsebebiy
leyaknevresindenuzaklamtr.Hz.Meryeminsorunununneolduu
nuanlamakonusundaliImransuresinin36,37,42ve43.ayetlerindeki
bazifadeleribireripucuolarakdeerlendirmekmmkndr:
Bir zaman mrann kars: Rabbim! Kesinlikle ben karnmdakini
tamhrolarakSeniniinadadmSendebendenkabulet,phesizSen
eniyiiitensin,enokbilensindemiti.
Onudouruncada:Rabbim,onukzdourdum;hlbukiAllahonun
dourduu eyi daha iyi bilir erkek, kz gibi deildir. Ve ona Hz. Mer
yemadnverdim.VebenonuvesoyunueytanracimdenSanasn
drrmdedi.
BununzerineRabbionugzelbirkabulilekabuletti.Veonugzel
birbitkiolarakbitirdi.VeonaZekeriyyakefiloldu.Zekeriyyanezaman
onun zerine, mihraba girse, onun yannda bir rzk bulurdu. O
[Zekeriyya]:EyHz.Meryem!Busananereden?dedi.O[Hz.Meryem]
da:O,Allahkatndandrdedi.phesizAllah,dilediinehesapszrzk
verir.
554
Ve hani melekler Ey Hz. Meryem! phesiz Allah seni seti, seni

tertemiz kld ve seni lemlerin kadnlarna seti. Ey Hz. Meryem! Rab
binegnldenkulol,onaboyuneverkedenlerle[rkedenerkek

553
(LisanlArab;c.8,s.429.nbzmad.)
554
limran3537

lerle]beraberrket!demilerdi.
555
Yukardakiayetlerdeyaplmolanvurgulardanhareketedilerekolay
larngeliimiveHz.Meryeminsorunlarhakkndabaztahminleryrt
lebilir:
Hz. Meryem, erkek ocuk isteyen ve bekleyen, ocuk kz olunca da
peksevinmeyenbiraileninocuuolarakdnyayagelmitir.Imrannka
rsnnOnukzdourdumifadesininhemenarkasndangelenRabbimi
zinhlbukiAllahonundourduueyidahaiyibilireklindekiifade
si,Hz.Meryeminmrannkarsnnzannettiiveayettedilegetirdiigibi
olmadngstermektedir.
Dier taraftan li mran suresinin 37. ayetindeki Ve onu gzel bir
bitkiolarakbitirdiifadeside,Hz.Meryeminnormalbirinsanzelliin
den ok bir bitki zellii tadn dndrmektedir. Bir insann bitki
zelliinde olmas Rabbimizin yaratl kanunlarna ters deildir. nk
insannyaratlaamalarndanbirisidebitkilikevresidir:
VeAllahsiziyeryzndebitkiolarakbitirdi.
556
Hz.Meryemindahasonraerkeksizhamilekalddagznnealnr
sa,bitkizelliindeolmasonuntpkieklibitkilerinoundagrld
gibi erselik
557
yapda olduu, yani vcudunda hem erkek hem dii
reme organ bulunduu ihtimalini ortaya karr ki, bizim kanaatimiz de
buyndedir.
Birhususdalimransuresinin42.ayetindekisenilemlerinkadn
larna seti ifadesidir. nk bu ifade ile belirtilen sekinlik, Hz. Mer
yeminmeziyetleridolaysyladierkadnlardanstnlndeil,onun
biyolojik farklln, fazlaln, fizik bakmdan dier kadnlarla ayn yap
daolmadnanlatmaktadr.
Hz. Meryemin erselik yapda olmas, ehlini terk edip uzak bir yerde
tek bana yaamaya gitmesinin sebebini de izah etmektedir. Yani Hz.
Meryem, her problemli insann yapabilecei gibi, bnyesindeki bu farkl
lnmeydanagetirdiipsikolojikskntileeviniterketmitir.
Ayrca Hz. Meryemin (20. ayette grlecei zere) Bana bir beer
dokunmamtr eklindeki ifadesi de, onun erselik yapda olmasna uy
gun bir ifadedir. nk Hz. Meryem Bana bir erkek dokunmamtr
dememi,hemerkekhemkadniinszkonusuedilebilecekbirifadekul
lanmtr.

555
liImran42,43:
556
Nuh,17
557
Erselik:Erdii.diiveerkekremeorganlarnbirliktetayanbirey;ieklibitki
lerin ou, salyangozlar erseliktir; dii ve erkek reme organlarnn tek bireyde
olmasylacinselmcadeleninolmadngrdmzcanleidi.
Btnbunlardanbaka,Hz.Meryemdenrkedenerkeklerilebera
berrketmesininistenmesideokilgintir.YaniHz.Meryemehaniflik
konusundaerkekolarakgrevyapmasbildirilmitir.AyettekierRakin
ifadesinin mzekker getirilmesi herhlde sadece seci [kafiye] olsun diye
deildir.
Tamamen Kuran ayetlerindeki ifadelere dayandrdmz bu tahmin
ler,bilimselgereklerledehibirelikigstermemektedir.]
TAHMSAZB
KimisderkimiMsaacepcahilnedir
CmlemizAllahbirderaradabatlnedir
Ehlihikmettensualetlemlegafilnedir
Ghhabsughtlakolmadanhslnedir
KimkiHakktandHakolmadehliacep
KimdirAllahnrzasnetmeyeneyatalep
KimdedirHakknumurukimdediremricelp
Bisikavganedrbildnmihiaslnedir
Terkedipcahilliiniirfanafetvaverdiler
Ehliakbakahletirenkgrdler
Herbirikulubulupbiryeredirildiler
nkolruhurevanm
558
kldisbatmakam
Kldkendiehlivecdeeylediarzkelam
Kondularbirgayrdevreeyleypbirbirkyam
mrNuhvesabrEyypveehidiYahyagibi
HkmYusufzrYakupmucizMusagibi
Azbheryzdengrndnyedibeyza
559
gibi

558
Revan:f.Giden,akc.Derhal.Ruh,can.Nefsintka.Edb:Sugibiakpgiden
gzelsz
559
Yedi beyz: Musa Aleyhisselmn mu'cize olarak gsterdii beyaz ve parlak eli.
Butabirmecazolarakkerametvehrikuldehallervemeziyetlerhakkndakullanlr

76
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
Geleydertsizkiiderviliedurusyeylegelbunda
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.
Nedendirkaniolmusanmuradnefsedalmsn,
inehrsalmsaniineytnadolanur.
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
nsnabaktkagnlhayrnadolanr,
AcebakimiHakkister,kimibatladolanr.
nkkimiHakkister,kimibtlister.Zirmazharcemlvar,mazhar
cellvar.CemlemazharolanHakkister.Cellemazharolandabtlister.
Cenb Hakk yalnz cemliyle tecell etmi olsa herkes mmin olurdu. O
zamanCenbHakkncemlilemukayyedolmaslzmgelir,yalnzcelliy
letecellietseherkeskfirolupHakkncellilemukayyedolmasiktizeder.
HlbukiHakkmutlakvekayddanmnezzeholmaklakiminecemlvekimine
decelliletecelledip,kimimminvekimikfirolur,yanibirksmmn,
birksmdakfrnyolunututar.
Sendensanasnrm
560
bununmanascelldencemlesnmaktr.
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.

560
Mslim. Salt. 222: Ebu Davud. Talak. 148. Vitr. 5: Tirmz. Daavat. 112: Nesai.,
Taharet.119,Sehv.89,bn.Mce,Dua,3;bn.Hanbel.1/96.118.150.VI/58.201
Buhlileolursanbilkiiinhsrnadolanr.
Geleydertsizkiiderviliesayeyledegeenderviliktenmuradedi
lenburadatevhidyoludur.
inehrsalmsaniineytnadolanur.
inehrsalmsaniineytnadolanr.
Dnyann derman grnen holuklar, gerekte derttir; tatls acdr;

gzeli irkindir, Dnya atee mensuptur, nura deil; sonunda da adam,
aslolancehennemeeker.nkHereydner,aslnavarr.Evliya
nn dura ne cehennemdir, ne cennet. Nitekim Gereklik makamnda,
gcyetenpadiahnkatndabuyurur.Birkimse,padiahnyannagitse,
faydas iin padiahtan bir beylik, bir mevki istese, bunun, padiahn de
il,kendifaydasiinister.Bu,ununaksinedir.Birisi,birgzelekolsa,
ondan mal istemez; belki ona maln feda eder. Gzelden istei, kendi
hayr iin deildir. Ancak dilei o gzeldir. u hlde zahitler, cehennem
korkusundan,cennetegirmeksevdasndanAllahTel'yaibadetederler.
Evliya ise bunun aksine, Allah Tel'ya, Allah Tel iin ibdet ederler.
Bedenini ldrmeyen, arklatrmayan, sonunda cehennem otu, cehen
nemgdasolur,insan,gerektecandr,amakendinibedensanr.Nitekim
Senkaddesellhsrrahulazizbuyurmutur:
Sencansn:kendinicisimsanyorsun,
Senrmaksn;kendinitestisanyorsun,
Aslolanvarlnbrakmtrdadmanolanyabancbedenesarlm
tr;bedenondanayrlmaydiler.Oysagecegndzonubesler;kendisini
aplakbrakr.
561
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Yeteralndneyhocadnyamlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelirbucndolanr
Hikye:
sraloullarndan Azim'in hikyesini sylerler hani. O, gnlerden
birgn, bozgunculuk, ktlk yuvas olan evinden kt; ovaya doru git

561
(VELED),balkCX

meye koyuldu. Bir yere vard; grd ki bir topluluk ekin ekmi, zahmet
ekmiti;sonundadaoekinboyatm,sararm,saplartanelerledolmu,
biilecek, harmana gtrlecek bir hale gelmiti. Derken o topluluk ate
getirdi,btnoekinleriyakpyandrd.Adam,kendikendisine,bylebir
geliriyakmyaacmyorlarmkidedi.
Oradan akn bir halde geip gitti. Baka bir yere vard. Orada bir
adam grd; bir ta kaldrmaya urayordu. Fakat bir trl de kaldra
myor, yerinden bile kmldatamyordu. Derken bir baka ta ald, getirip
o tan yanna koydu. Bu sefer ikisini birden kaldrmaya urayor, yerin
denkmldatamyordu.Azimderki:
Ne tuhaf ey dedim; ta bir iken yerinden bile oynatamyordu, imdi
ikioldu,dahadaarlat;yerindennaslkmldatacak?Derkenadamgit
ti, nc bir ta getirdi, ikisinin yanna koydu. Ta olunca n de
kaldrverdi,yoladpgitti.
Azim bu alacak eyi de grd; gene ovada yrmeye koyuldu. Bu
seferbirkoyungrd;bekii,koyunukorumadayd.Birisikoyununsrt
na binmiti, biri koyunu srtna almt. Birisi koyunun memesine yap
mt; memeyi sap duruyordu. Birisi koyunun boynuzunu tutmutu; bi
risi de iki eliyle kuyruunu yakalamt. Azime soru sormaya izin yoktu;
oradandayrypgitmeyekoyuldu.
Bir dii kpek grd ki karnnda kpek enikleri havlamadayd. Azim,
ne de alacak eyler grdm dedi. Gidegide bir ehrin kapsna ulat.
Oradabirihtiyargrd.Dediki:
ugeldiimyoldaalacakeylergrdm.htiyar,
negrdn?diyesorunca,
Birtoplulukgrdmdediekinekmiler;ekinlerideyetimi;hepsini
ateeverdiler.htiyar,
Odedi,yceAllahTelnnsanagstermekistediibirmisal.On
lar, ylesine bir toplum ki kullukta bulunmular, ibdetler etmilerdi.
Sonunda bozgunculuklarla, ktlklerle, sularla uramlard. Yce
AllahTeldaNeyaptlarsahepsinielealdkdazerrelerhalinegetirip
dattk
562
yetinde duyurulduu gibi onlarn kulluklarn, ibdetlerini
yoketti.Bakanegrdndedi.zim,
Biradamgrdmdedi;birtakaldrmakistiyordu;birtrlkal
dramyor,yerindenbilekmldatamyordu;bylecegrdnsonu
nadekanlatncaihtiyar,
Bu, u adama benzer: Bir su iler, o su kendince pek byktr;
onatahammledemeyeceindenkorkar;budncedeykenbirsuda
ha iler. Artk bu su, ona daha kolay grnr; nk ta iki olmutur;

562
Furkan,23
grr ki yerinden kmldatabiliyor. Birinci ta tekti, onu yerinden kml

datamyordu. Bundan sonra nc defa bir su daha iler, baka bir
gnah daha yapar; artk btn gnahlar ona kolay grnr, hafif ge
lir.Azim
Eyihtiyardedi;birdebirkoyungrdm.Grdnolduugibi
anlatt.htiyar:
O koyun dedi, dnyaya benzer. stne binenler padiahlardr;
koyunu srtna alanlarsa yoksullardr; insanlardan bir ey isterler, bir
eylerdilerler.Kuyruunayapan,iisonavarm,eceliyaklam,m
rndenpekazbirzamankalmadamabenzer.
Niceyebirgmlekderdinedeceksin?
Belkideogmlekkefenolacaktrsana.
Koyununikiboynuzunututmuolan,dnyada,ancakpekbyks
kntyla,pekokzahmetleyaayabilendir;amamemesiniyakalayps
tnsaanlar,zenginler,sermyess(sahibi)olanlar,kreldeedenler
dir.Azim,
Bir de dii kpek grdm; yavrular analarnn karnnda havlama
dayddedi.htiyar:
Budavakitsizszsyleyenlerebenzerdedi;onlarkpekyavrula
rnabenzerler;dahaanakarnndaykenhavlarlar.
Bandaaklnvarsa,gzngryorsa
Satdilinidebankltansatnal.
Balk,syleyendiletamahetmedide
Buyzdenbalnbankesmezler.
Azim;
Eyihtiyardedi;sylediklerinianladmimdibirdebana,paray
laeldeedilen,paraylakendinisatanfilnkadnnevinerde,hangima
hallede; onu gster; pek gzelmi diyorlar; ben onu elde etmek iin
geldim.htiyarkereAzim'inyznetkrddedediki:
Abahtszkii,sanatlerverdiler,kulanabilegirmedi.Misaller
gsterdiler, aldr bile etmedin. Ben ihtiyar deilim, lm meleiyim,
Azrailim, sana bu ekilde grndm. imdi de Allah Tel'nn buyru
uylasenincannalacam;biryudumsuimenebilevakitbrakmaya
cam.
Azim hemencecik sararmaya, rengini atp erimeye balad. lm me

leideoanda,lemlerinRabbininbuyruuylacannalverdi.
563
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
Gnlvermebudnyyabanvermekavgaya,
Kazandnamelbirgngelirmznadolanr.
Amel mandr. Nasl tartlr? te bu lemde man olan ameller hirette

sretolacaktr.Mesel,slihamelolarakyaplangzelilercennettegre
ceimiz bildirilen hri, gilmn, meyve, rmak vesire gibi eitli cennet
nimetleri sretlerle sretlenip cennet ehline sunulacaktr. Kt iler ile
yenlerin ileri ylan, akrep, ate vesire sretlerle sretlenip cehennem
ehline azap ekmeleri iin sunulacaktr. Yani herkes bu lemde man olan
yaptileri,olemdesretbulupannlanimetlenecekyahutazapolacak
tr.Binaenaleyhamellertartlr,nkoradabulemdeyaplanilerbirer
sretgiyecektir.
BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
BadevletlkulodurkiHakkbulmuolaba,
GzgnldilvecnhepbirdenSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
NiyzkulununyRbgnahvcdunumahvet,
Gerektirkapndaohemenihsnadolanur
[SeyyidBurhneddinkaddesellhsrrahlazzMaarifkitabndadedi
ki;
Kalemi ap yarmaz ve ucunu kesmezsen, yaz yazacak adam onu
eline bile almaz. Mchede de buna benzer. Tamamlanp kalem ald
m,ktibinelinelykolur.
hsantamamlanncaihsanolur.
Mchede de tamamland m insan, Rahman'n parmaklarndan iki
kudretparmannarasnagirmiolur,artkyazdey,ktibindiledii
eydir.OkalemleyazaniseAllahTel'dr.]
564
Hazreti Msaya Cenb Hak Sin da kenarnda Tuv vdisinde ate

563
(MEVLANA,etal.,1965),IV.Meclis
564
(KARABULUT,1984),s.65
sretiyletecelletti.
Y Msa, sen Tuv adndaki mukaddes vdidesin
565
buyuruldu. Bu
yetteCenbHakk:
YMsasenbeninr,yaniatesretiylekaydetme.nkHakknr
sretiylekaytlolurmu,olmaz.SonraHazretiMsaaleyhisselm:
Sbhnallh,YRabbsenmutlaksnvenrilekaydlanmolmaktan
mnezzehsindedi.

565
Th,13

77
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
566
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
Dnyyarzuedenlerdimasarhoturlar
Nimetenankrlkedenlerphesizhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
nkbuazlardaballkolmasavcdnistekleri
Fikriniicraedememitirvebylecekfrdedir
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Bualakdnyhaleribebeklikzne
Benzedipfngrrseokiiirfndadr

566
(ERDOAN,1998)s.84
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Kimkiezeldeknbadesindenbiryudumikiiti
phesizorhniarzuilesaadettedir
GavslzamhramczdesmailHakkToprakEfendiHazretlerianlattki;
Gardalarm!eyhimiziyaretetmitim.eyhimbana;
Olum smail kadn ve erkek ihvanlarmza selam gtr dedi. O za
manlarbirkaerkekihvanvard.Kadn ihvanhiyoktu.Bizbunu sonraan
ladkki;
Gardalarm! Meer onlar ekirdee baktklar zaman, ekirdekten
yetiecekaacnmeyvesinigrrlermi,meerselamsizlereimi.
Gardalarm! Zaten ezelde tanmam olsaydk burada bulumamz
mmkn olmazd. eyhimin irtihalinden sonra bu mukaddes vazifemiz,
bizebuyurduklarcmleleriindeymi.
567
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Bilmeyenlednnilmiyarasavekarncamisli
Okikaranlktakalmtrgnlonabrhndadr
Yarasa/Huff
Arapas huff, huffe ve vatvt Farsas ebpere ve ebengiz olan
gecekuuveyayarasaolanbuhayvan,gzlerikkvezayfolupgecele
rigrdndenbunamalmstr.Hfe:Ryetizayf,kkgzl,aydn
lktagremeyipgecegrrolmakmanasnadr;huffbundanmtaktr.
Yarasalar, yankyla ynelme denilen, yansmayla ya da nesnelerin nla
masyla oluan dalgalar alglayarak karanlkta bir yere arpmadan, yer
deitirirveuarkenavlanrlar.okiyiuucuolmalarnakarnyerdeok
acemi olan yarasalar dinlenirken el baparmann gl trnayla bir
desteebaaatutunurlar.Murgsdadenilenyarasannkanatlarn
da ty ve telek olmaz. Alaca karanlkta ya da gece etkinlik gsteren bu
uanmemelilerinenkfareveenirisidekedibyklndedir.ok
zaman meyve ve bceklerle beslenen yarasalar genellikle maaralarda,
yesaysbirmilyonubulabilenokkalabalktopluluklarhlindeyaar
Kabir karanlk bir yerdir ve hadislerle bildirildiine gre birtakm iba
detlerle oray nurlandrmak mmkndr. yle ki karanlk kabirde hibir
kgremeyenkttalihlilerkckbirkbilegrmeyerazdrlar.te

567
(ALTUNTA,2007),s.86

byle bir karanln iindekilere gndz gremeyen yarasann gz bile
klgelirveoradakileronuyldzkadarparlaksanarlar.
568
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Gelipgeicideilim,kazlmnakameyletmesakn
Nakkaa,ksdktribretlevehayrndadr
Nakka, Hakktr; nak olan ak ise nakkan ve kaleminin huzurunda

amakarnndakiocukgibicizveelibaldrveibretlehayrandr.
Kudret huzurunda btn lem mahlklar, ine nnde gergef gibi

cizdir.
Kudretgergefebazeneytanresmi,bazeninsanresmiiler;ghne
e,ghkedernakeder.
Gergefin eli yok ki onu def iin kmldatsn; dili yok ki fayda, zarar
hususundaseskarsn.
569
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
Eerkii,vaslYrilebutendesevgiliolmazise
Korkanhusrandakalronakalanderdalamaktadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Hakkneriatnkorumakiinmuhafazaeyleyiperiatgzet
Kimedeeriathakikatinidilersemutlakameydandadr
Bu sdk ve istikmete ve hli vahdete dellet eder bir husus rivayet

olunurki;Sultnnbirdervi,makmistirakavslolupnamazklarken
gh kyamda ve gh rkda ve gh scdda kalp cemat namazlarn
tamam edip ol kendi hlinde kalrd. Gayriler bunun hlini grp iyi hal
midir yoksa iyi deil midir diye ihtilf ettiklerinde imamdan Seyyid Slih
halfenmbirehliilmonlarihtilfdanmenedip
bunuetmenmminesizancaizdeildir.Bununbuhlinmazhar
i hidyet olan mrdi hdisi abn Efendi bilirler deyip anlar dah
abnEfendihazretlerinebuluupbuhlisuletdiklerinde;

568
(ESKGN,2006),blm,4.10.
569
Gardalar,buhusussizinanlayacanzhaldeildir.Olkimseninhli
niAllahTelbilirdeyipbadeholdervhazretisultnabuludukda
tecell haliyle istirakn vardr ol hal ile dervi nicesin deyip derv
dahsurrsafaile
elhamdlillah sultnm srr pkiniz ve himmeti liyeniz berektiyle
bu hl myesser oldu dedikde derv namaz klarken vki olan istirak
hlindenfarklemnegeldikde
ol namaz klar msn deyince ol derv dah huzr eriflerinde
kemlisafaile
Namzzahidnekadesucdest
Namzrifnmahvvcdest
denilenmannnsrrnamarrolup
Sultnm bu hal ile ve mahv vcdla klnan namaz tekrar klnr
m?deyinceolknieriatvemadenitakvaoldervezdrapgsterp
Hay derv, ne sylersin? Hat syledin. Erkn malmasyle tek
rarklnmaklzmdr.Eerklmazsanilhadvekfrdrveeerdervdir
ve eer ehli tekmldir dnyda ve hirette zahir ve batini mamr ve
mkemmel olmaa tarikat babnda olduka eri erife riyet etmek
gerekdir buyurdular. Ve ol dervii tekrar ird edip Hakk yolunun
ukubtndan(birmusibetten)birukbedengeirdiler.Zradervdeeyhi
ne sdk ve teslm ve mridinde sdk ve keml olacak, yol yanlmayp ve
yolda kalmayp kemlin bulur. Ve bu husus kendi nefsimizde ve gayrde
nice kere tecrbe olunmutur. Hak Tel cmlemizi eri
Muhammeddenveehlisnnetvecematitikdndanayrmaya.
570
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
Akndenizininderinliklerinedalgolupdalmsam
Cmletentopladmallarincivemercndadr
Kymetzorlukveazlktadr.Bunlarakolayulalmadiindeerleriartar.
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
nklutfunifvefeyzigsnenasibolduuiin
MsryanlszsylemezhepsiKur'anKerimdedir.
Raslllahsallallhaleyhivesellemveizindeyryenleriinbove
nefsniszsylemekyoktur.Onlarvahiylekonuurlar.Konutuklarda

570
(FUAD),v.39b40a

KurnKeriminsrrndanbirsrrayanetmekiindir.
O,kendiliindenkonumamaktadr.Onunkonumasancak,bildirilen
birvahyiledir.
571

571
Necm,34
78
Srrnndnaizhritmecnneldengider
572
Blblirdeolmaglsitneldengider
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyritbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
Srrnndnaizhritmecnneldengider
Blblirdeolmaglsitneldengider
Haddinibilmezleresrrnaklamacnneldengider
Yankblblolmaglsitneldengider
Hikye:
Zamannpadiahdervilerinarasnaistihbaratiingrevlignderdiiki
ininiineaknsinmesigibi.Oysagrevliningayesiistihbarattr.Fakatakn
bulaclonudakendineekmivesinesineateinidrmtr.
O kii, derghta yedi sene kalm, kmil bir dervi olmutur. Fakat padi
aha rapor gtrmek iin sz vermitir. Yedi sene sonra derghtan kp
kendisinegrevverenpadiahnhuzurunakmtr.
Sultanm,bukulunuzuyediseneevvelbirkesealtnlauderghagrevli
gnderdiniz.Oradaneoluyor,negeliyor?Banaraporgetirin,demitiniz.Bu
kulunuz,raporunugetirdivegreviniyapt,demi.Hnkr:
Sylebakalmdeyince
Hnkrm, onu sonra alrsnz. Rapor dilimin altnda yazldr. Fakat size
dahancedahabakabireysylemekistiyorumdemi.
Nediro?
Byle ssl psl, bin bir trl tecesssn, hasetlerin bulunduu dnya
arknn iindeki be gnlk dnya sultanl size gurur vermesin. Eer
gerektenpadiaholmakistiyorsanzsizorayagidin,derviolun.Oradakiler
sultan.Onlarnsultanlklarnndokunulmazlvar.ylebegnlkbaba
danintikaledenbirhkmdarlkbirpadiahlkdeil.Oradakilerinhepsisul

572
(ERDOAN,1998)s.85

tan.Ltfenorayagidinvederviolun,demi.Padiah;
Cellt!diyecelldarr.Derviolangrevli;
Tamam, ben gnll geldim. Cellda bam teslim edeceim. Ne olur
hnkrm,gelinbugnlkyaldzlelbiselerinaltndan,binlerceetrafnzda
sizdenbireylerbekleyenmrainsanlarniindekendinizisultanzannetme
yin.Orayagidin.Sultanlkorada,demi.
Cellt,buaradambarekbangvdesindenayrr.Aznaarlarvedili
ninaltndanbirktkar.Kdnzerindeuyazldr:
Seri(Ba)verdi,srrvermediServerBaba
573
Srra sahip olmak ile ban emniyeti kalkmtr. Bilmek ve bilmemek sr

sahibini emniyetten uzaklamasna sebep olmutur. Bazlarnn talebi sr
sahibiolmaktr.Ancaksaklasaiinedert,sylesebanadertolmaktadr.srr
olankama,syletmekiinkatanedelikald.
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
Gzelliinemarurolupeziyetetmeklara
Payidrolmazgzellikanszneldengider
Hikye:
Birgnsahipleritarafndandeveilemerkepzayfladklarndandolaysah
raya terk edildiler. Bu iki hayvan azatln verdii frsatla semirdiler. Fakat
merkep devaml surette zevkten anrmak istiyordu. Deve de mani olmaya
alyordu.Deve;
Yapmaneolur,eskihayatmzadnerizdemisedemerkepanrmtr.
Oradan geenler bunlar tutup yeniden yke vurmular. Sonunda mer
kepvurulanyknarlvehamlilebiruurumayuvarlamtr.
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
lhtevbelerolsunbirdahiarapimeyim
arapiipsevilenoluncaseicilikeldengider
Gnahtantevbeedenkiignaholmayankiigibidir
574

573
SIR,AyeNur;BatmayanGneDevamEdenGlgeler,stanbul,2005,s.583
574
Tabern, Sleyman b. Ahmed, elMu'cem'lkebr, thk. Hamd Abdlmecd es
Selef,Druihyi'ttrselArab,Beyrut,ty.X,150(10281),XXII,306(775);Beyhak,
Eb Bekir Ahmed b. elHuseyin, u'ab'lmn, 1. bsk. thk. Muhammed Sa'd
Pimanlk,insannkenditanmndaduyduurahatszlktr.Tvbeinsa
nn bir nceki tanmn reddetmesi, kendisini yeniden tanmlamasdr.
Eer davranlar insan pimanla ve tvbeye deil, honutlua gtr
yorsa, insan kendi tanmna sahip kyor demektir. nsann doru yapt
na inanmas, kendi hakkndaki tasavvurun doruluuna inanmasna
eittir. nsann kendi hakkndaki tasavvuru bir zan da olabilir, bir gerek
de.
575
HazretiAliKerremallhvechebuyurmuki:
Yeryzndeikibykyardmedenvaridi,birigittivebirikald.Ev
velkigitti;buRaslllahsallallhaleyhivesellemdir.Yeryzndeka
lanvebizeyardmedebilecektekeyiseistifardr.
576
NasuhTvbesi
KurnKerim'de,"Eyimanedenler!Allah'aNasuhTvbesiiletvbe
edin,"
577
buyrulmutur. Bazlar bu Nasuh sznn yorumlanmasnda
nefsednmeyeneydemilerdir.Buhobirdeyimdir.BazlardaNasuh,
yzkadnyznebenzeyenbiradamm,amatambirerkekmi,erkek
tenhibireksiktarafyokmuderler.
Kadnlar hamamnda tellklk edermi. Tam otuz yl bu ite alm.
Bir gn sultann kz hamama gelmi, kulandaki byk yakut kpe kay
bolmu. Farkna varnca bunun hamamda kaldn anlamlar, avulara
emirverilmihemengidinhamamdahibirdelikdeikkalmamakartile
aratrn!denilmi.avularhamamnkubbesiniveiini,hertarafnsar
mlar.
Heriintamvaktigelmedike
Sanadostundostluufaydavermez.
Nasuhhalvetegirerkorkudantitremeyebalar.imdiaratrmasras
bana gelecek diye szlanyor, arka arkaya secdeye kapanyor, Allah Te
l'ya sz veriyor eer bu defa kendimi kurtarrsam bundan sonra btn
mrm boyunca byle bir i yapmam, Allah'm bundan sonra bir daha
kadn tellkl etmeyeceim, senin tanrlna snarak sz veriyorum.
Eeruykbenimsrtmdankaldrrsan,bundanbyleNasuhkulunbir
dahabugnahilemez,diyor.
Nasuh, bu yalvar halinde iken ieriden bir ses geldi. Herkesi aradk

Besyn, Zall, Beyrut, 410, V, 388 (7040),436 (7178), 439 (7196); a. mlf, es
Snen'lkbr, X, 154 (20348, 20349, 20350). Eb Nuaym, Ahmed b. Abdillh el
Isfahn, Hlyet'levliy ve tabakt'lasfiy, Beyrut, 1967, IV, 210, 318, VIII, 78,X,
398.(UYSAL,23Bahar2007)
575
(ZEL,2006),s.120
576
(Kudds,Tarihsiz),s.164
577
Tahrim,8

yalnzNasuh kaldonuda arayn.Tam busradabirsesdahageldi,kpe
bulundudediler.ArayanlarbirLahavleekti.Nasuh'unhakkndaktd
ncelere saptk dediler. Bari gelsin eliyle sultann kzn okasn kz da
onun kendisini okamasn istiyor. Nasuh'u ardlar. Nasuh u cevab
verdi:
Benimelimbugnilemiyor,yoldasancland.
578
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
Dimakehliileyaknlkeyleki
Zikirilebilioluncabildiineldengider
klarda din diyanet kaygusu kalm, yze nazar eder ve hayran olmu
lardr.Hayranlklarndasarholarnhalivardr.Sarhoateklifdahikalmam
tr. nk akl olmayanca kulluk teklifi ve sorumluluu der. Gnah diye
ikinin haram kln madd ve manev cihetdendir. Ak arabndan nu
edenlerinAllahTelkatndakiderecesiokyksektir.
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyretbuzamaneldengider
YsufaleyhisselmgrkiMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyretbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
EyNiyzdnyaiinzerrecegamekmeki
Ciddigayretetmekgereknkcananeldengider

578
(emsiTebriz,2007),(M.359)s.444
79
Gelenkuldaneerkikimhatdr
579
Efendiminveliiatdur
Cierdendilnolaekerseh
Annnkimbilryzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Niyzkesmerahmetdenmdin
efaatiMuhammedMustafdr
Gelenkuldaneerkikimhatdr
Efendiminveliiatdur
Eerkuldangelenkihatdr
SahibimEfendiminiiihsandr

Sana ne iyilik gelirse Allah Tel'dandr, sana ne ktlk dokunursa
kendindendir.
580
Annnkimbilryzkaradr
Onuniinbilirkiyzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
heylediincekarsemya
Bamnmenziliskntyeriolanyerdir.
Herinsannafiyetiaynmakamdadeildir.NiyziMsrninisebtnha
yat bela afiyetinde istikrar olmutur. Bu onun kt olmasndan deil, dier
insanlara Allah Telnn verdii nimetlerin kadrini lmede kullanacaklar
miyar
581
olmasiindir.

579
(ERDOAN,1998)s.86
580
Nisa,79
581
Miyar:1.Deerlimadenlerdeyasannistediiarlk,saflkvedeerderecesini
gsterenl.2.mecazlt,l:

Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Nedenlieylesemvaazvenashat
Neyleyimgnlmbklmez,yksekleriarzuetmektedir.
Allah Telnn sevdii bir kulu olupta dnya zahmetinden zade birini
bulmak mmkn deildir. Onun yannda rtbelerin ykseine kavumak
isteyenbelayarazolmasgerekir.
Enokbelalaradenlernebilerdir.Sonraonlaraenfazlabenzeyenler,
sonraonlarabenzeyenlerebenzeyenlerdir
582
Niyzkesmerahmetdenmdin
Niyzkesmerahmettenmdin
Ve dahi hatm mertib zerinedr. Cmleden al ve evl Raslllah

sallallh aleyhi ve sellemdir ki cemi kemlt insniyye onda hatm
olmdur.
583
AllahTelkatndaefaatedebilmekakrabiyyetinmasdr.NiyziMsr
kaddesellh srrahul azz efaat makamna layk olann ancak Raslllah
sallallhaleyhivesellemolduunubildirir.

582
Tirmizi Hasen Sahih kabul etmitir. bn. Mce. ibn. Hibban ve Hkim Sad b. Ebi
Vakkaslan rivayet etmilerdir. Nesa. Darim. bn. Mce. Malik vd. sahih kabul et
milerdir.Deiikvaryanttaniinbkz.Acln.I/130:
583
(MISR,1223),v.32b
80
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
584
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Yanlmalarallemelesmdavahdetsrrndainceiaretlervardr.
Okimsekiilmininsrlarnniaretlerinianlayamaz
Allahsubhanehu,demeesma'yta'limdenmuradierifiodurkiilm
iesmailehslolanmanadahimuradullahola.
585
demeisimlerirettiayetindenmurat,Esmau'ddinilmidir.Hepsi
mcerredisimlerdir.Dinhereyinaslolduugibiesmailmidebtne
yadr.demebtnisimleriretti.ayetibunuteyidetmektedir.Din
harflerinin isimlerini bilen, her harfin Baiyye, Elifiyye, Hemziyye ilh'den
olduunu bilendir. Yine bunlarn itimandan ve ayrlmasndan ne lazm
geldiinidebilir.nkgerekHac,Haccnmenasikinisonunakadarbir,
birbilendir.Dinisimlerininilmi,btnisimlerinma'denidir.Anka'dayle
birbeyitvar:
Derim ki Ruhu'lKuds, nefse fler ki Hak'kn be adedindedir.
nkeddinbeharftir.Dinbilgisibtnesmailmininma'denidir.
Bil ki: Maddeler ilminin sahibi, zhd ve takva ehlinden de olsa, dinde
istikametzredebulunsao,Msaaleyhisselmgibidir.lmiEsmasahibi
ise sefine (gemi) yi delip ocuu ldrse de, kendilerini misafir etmeyen
birkavminduvarnyapsadayineoHdraleyhisselamgibidir.Herikiside
diniikame(ayaktatutma)ileme'murdurlar.Amaherbirikendiilmineg

584
(ERDOAN,1998)s.87
585
(ATE,1971)Altmsekizincisofra

rediniikameeder.okdefabirininyaptdierineaykrgrnr.Buiki
ilmi cemedip bir tek ilim haline getiren insan, kendilerini misafir etmek
ten imtina da etseler, ehirden ehire de srlseler yine de muhaliflerin
nefislerinieviripdzeltmekteiksirdirler.KehfSuresindekiMsaileHdr
aleyhimesselmhikyesindekalblereifavardr.Hsldinevinindrtdi
rei ve bir tavan vardr. Sorulana cevap veren demdir. tiraf kusur
edenmelektir.Marurmnkirdeivavereneytandr.
586
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
NoktaievvelKitbnhakikatehlibilmektedir
Velinsngrnrsuretteaslndaiihayvndr
bnlArabninifadeleriyle,meseleyiyleaklayabiliriz:
Her dz izgi bir noktadan, izeninin bulunduu bir d evre
ye[noktaya]doruyadaoevredenonoktayadoruizilir.Byleyaplr
ken yani o noktadan darya doru izgiler izilirken o ilk nokta bizatihi
oalyor, artyor deildir. Orada izilen izgi zerindeki her bir nokta
kendi ztyladr... Bir nokta bizatihi dier bir noktayla karlanamaz. B
lnemez. Eer blersen o bldn bir olmaz, hlbuki o birdir... Kesret
isevhidiayndankar.Obizzat,yniztiyletekessretmez.Ozaman
Birdenancakbirkarszbtlolmuoldu
587
(Merkezdeki)Noktadanmuhitekanherizgi,failinenispetleeittir
veevredekibirnoktayaular.Nokta,znde,kendisindenmuhitekan
izgilerle ne oalmtr ve ne de artmtr. Merkezdeki nokta, muhitteki
her noktaya kendi zatyla mukabele eder. nk merkezdeki nokta, ev
redeki izgilerden birisine tekabl ettii ey ile baka bir evreye tekabl
ettiieyfarklolsaidi,budurumdamerkezdekinoktaoalrdveteklii
sahiholmazd;hlbukio,tektir.uhalde,btnnoktalaraonlarnokluk
larna ramen kendi zatyla mukabil olmutur.
588
bnlArabye gre
merkezdeki noktadan muhitteki noktaya uzanan bu izgi, her yarat
nRabbiilearasndakizelirtibatyndr.
589
Busayedehervarlk,Allah
Tel ile dorudan irtibat hlinde olduu gibi, ayn zamanda dorudan
bilgialmaistidadndabuyntemineder.
590

586
(ATE,1971)Yetmibirincisofra
587
(KILI,1995),s.92;(Bkz.elFtht(Thk.).IV/155.
588
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,155
589
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,s.156
590
(DEMRL,2003),s.112;
Bir kimsenin eer iindeki nazar (gr) eriyse hi phe yok ki

onun cevab da eri olur. nk doru cevap vermek iin kendine hkim
olamaz.Meselbirinsankekemeolunca,nekadardorukonumakistese
yinekonuamaz.Kuyumcununaltnmihenktanavurmasaltnaynelti
len bir sorudur ve altn da 'Ben buyum, halisim yahut katm! ' diye ce
vapverir
591
Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
Eersevgilikapsntemeden,hernurdan
Geenkiiokalaryayolansevgiliileaknseyrineder
Sevgiliyemeftunkancaksevgilisininseyrinedalarvehereyiunu
tur.Sonundacannfedaklar.
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Hakkdanbakasndanelekerbumandabakaseyrndr
Rakskiciritoyunugibiklarnbantopeyler.
[Mridinbiridediki:
Ben her gn Allah Tely yetmi kere aka grrm. eyhi ona
unusyledi:
SeninbirkereBayezidiBistam'yigrmen,AllahTelyyetmikere
grmenden daha hayrldr. Mrit meelikten dar kp da Bayezidi
grncehemendpld,nkkidi.Sevgiliyiaramaynndeld.
Yaninefsindenonadabirartkkalmt,odatemizlendi.
Mrit,cizgrileeksikbasiretiyleancakkenditasavvurununsure
tini grr. Allah Tely Bayezid kuvvetiyle gremez. imdi yz bin
Bayezid de, Hz. Musa aleyhisselmn pabucunun tozuna eriemez. Hem
sentaklityoluyladadiyorsunki,binlerceveli,nebininayaktozunaerie
mez.
592
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Dilersebirandageerbatanbaalemlerhalknn
Niyzkudretelidir,oyklmaznakbilmi

591
MevlnCelieddinRm,FihimFh.eviren:MelihalkerAnbarcolu,MEB.
stanbul.1990.s.231
592
emsiTebrizi;(M.134)

Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Yazlmazhatasokveyoksulsultnnhkmnerazdr
Ancakelbisesiniyeniler,akllarbundahayrndr
81
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
593
Yanmamaknodnaodayananiniler
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
Yanmamaknodnaodayananiniler
Dertliyimdermanageldimdertliolaniniler
Yanmmaknateineateteyananiniler
Salklolmakinsanlariin doaldr,hastalkisedoaldeildir.Salk;
vcutsalnormalkabuleder,tpkakcierlerininhavay,gzlerinin
doalkabulettiigibi;yaamngenelduygusuiindebirliktesessizceya
ayarakbyr.Amahastalk;hastalkbirdenbireyabancbirigibiierida
lar, korkudan dehete den ruha sanki saldrr ve onun iindeki sorular
yumansarsarakuyandrr.Oktdmanbakayerdengeldiinegre,
onukimgndermiolabilir?Kalacakm,gidecekmi?
Hastalk sert peneleriyle kart duygular kalpte sktrr: korku,
inan,umut,ylgnlk,kfr,tevazuveumutsuzluk.Hastayasorgulamay,
dnmeyiveduaetmeyiretir,rpermigzleriniboluadikmeyive
korkusunugtreceibirvarlkbulmayretir.nsanolununektiiac
lar, ilkin din duygusunu ve Allah Tel dncesini yaratmasna vesile
olmutur.
Salk insanda doal bir ekilde var olduundan, insan onun niin var
olduukonusundabiraklamayapmaihtiyacduymazveaklanmakda
istemez. Ama strap eken her insan, aclarna her seferinde bir anlam
vermeye alr. nk hastaln anlamsz bir ekilde saln zerine
kmesi,bedenininbirkusuruolmadhaldedurupdururkenbirdenbire
ateiindeyanmasvesancnnkzgnbakgibiiorganlarnakadarsap
lanmas insanolu tek bana ahlaki dnya dzenini tahrip eden acnn

593
(ERDOAN,1998)s.88

tmyle anlamszl konusundaki bu korkun dnceye son vermeye
hibirzamancesaretedememitir.Hastalkonaherseferindebirisitara
fndan gndermi gibi grnr ve onu gnderen anlalmaz varln, onu
tam da bu dnyevi bedene zorla sokmak iin bir sebebi olduunu d
nr.Herhangibirinininsanagareziolmasgerekir;onafkeduymas,on
dan nefret etmesi gerekir. Herhangi biri onu herhangi bir sutan dolay,
iledii bir gnah sebebiyle, bir buyruu inedii iin cezalandrmak is
temektedir. Ve bunun da her eyi yapmaya muktedir olan birinin olmas
gerekir; gkten yldrm dren, tarlalara kra yadran, sca gnde
ren ve yldzlar tututuran ya da zerlerini rten varln olmas gerekir.
HertrlgckendindetoplamolanO,ohereyekadirolanAllahTe
l.Bunedenlebandanberihastalkvakasdiniduyguylaskskyaba
lanmtr.HastalAllahTelgnderir,onugerialabilecekolan dayine
sadeceAllahTeldr.
594
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Vahbanamrgeirdimyokyerekldmgnh
Hakkkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesin
Kimihedibenalarkimigizliceiniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
YazolurkulararrhdeyuAllahdeyu
Feryadndanbvebaebilebahvaniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
EyNiyazineyatarsnagznuykudan
ukyametgnlerindebtndnyainsanlariniler
nsanlaruykudadrlar.ldklerindeuyanrlar.
595

594
(ZWEIG,etal.,2005),s.9
595
Hz. Ali kerremellh vechenin sz olarak rivayet edilmektedir. Bak: erhu
Nehci'IBela.20,226.Durer,167.Mevduat,368.Fevid,231.Haf,2,312.Habe
82
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
596
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhsltamrideyindir
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
Gnlderdinisevgilisineifadeedenindir
Gnlhliniarzetmeetedbiredenindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Ruhunayetlerindenniceayetleriokuyup
Akehlinesaklmanalarntefsiredenindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
Tkalarmihrabnabakkldka
Allahdiyeakiletekbredenindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhasltamrideyindir
Niyzgnlehrinidnfkeileykt
Lutfilebugnhsltamiredenindir

rin Nehcu'lBala'daki ekli yledir. Dnya bir d'tr. hiret ise, uyanklktr.
Bizlerde,dnyailehiretarasnda,karmakarkbirtakmhayallerdenibaretiz.
Bak:erhuNehci'IBela,20,226.
596
(ERDOAN,1998)s.89

83
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
597
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
598
Hemkartrhdengiruesskalmasun
Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
599
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdr
Yoklabumsrtrhanladmokolmasn
YavuzSultanSelimHan(hyt:22Eyll1520)zamanndabalaypKanunun
SultanSleyman(hyt:7Eyll1566)dnemindeyaplmbircamidir.
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
Hemkartrhdengiruesskalmasun
Bitiinebucmiintrihimsradankar(931)

597
Butrihktas,NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzin,Sl.Ktp.ReidEf.1218
(v.139b)numaradakielyazsMecmuasndayeralmaktadr.KtannilkbeytiEdir
neli Emrye aittir. Niyz sonraki beyitlerle bu tarihi erli ederek yeniden lfz ve
manevtarihdrmtr.(ERDOAN,1998)s.90
598
Mild:1524
599
Mild:1519
Hemkartrihdengeriesskalmasn
Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
Dikkatisterbumuamm
600
benzeridirgfilvarl(925)

600
Muamm:bilmece,anlalmazi,anlalmas.Zorolansr,bilinmeyenhl,kark
ey.
EDRNELEMR
Hayat
Emr, Divan iirinin kendini bulduu, orijinal rnler verdii ve sonraki yzyllar
etkiledii 16. yzylda devrin kaynaklarnda iiri takdir edilen ve muamma ve tarih
drmesahalarndastdolarakkabuledilenbirirdir.
Emr'nindoduuEdirne,ilkncedevletmerkezi,dahasonradaBalkanlarayap
lanftuhtnveaskerharektlarnbeiiolarakOsmanldevletininsonzamanlar
na kadar nemini korumu bir ehrimizdir. Edirne'den uzun bir mddet iin, iire
nem veren hatta kendileri de iir yazan padiah ve ehzdeler ehri olarak da sz
edilebilir.
Emr'nin doduu ve hayatnn byk ksmn geirdii bu ehir, siyas ve asker
birmerkezolmasyansra aynzamndabirilimvekltrmerkeziolmazelliine
de sahiptir. Sz konusu dnemde Edirne'de iir zevkinin ileri derecede olduunu,
irlerin tertip ettikleri meclislerde iir okuyup deerlendirdiklerini kaynaklardan
reniyoruz.
AslndaEdirneli, hattaRumelili irlerin geleneedayal divan iirinde, fazla be
lirginolmasabileayrbirslpizgilerininolduunusylemekmmkndr.Aslad
EmrullholanvekaynaklardaounluklaEmrelebi,Emrullhelebiolarakgeen
Emr'ninEdirneliolduubtnkaynaklardaittifaklabelirtilmektedir.
AilesihakkndabilgimizolmayanEmr'nintahsilhayatileilgilisadeceSehiBey'in
HetBehittezkiresindeyeralan"lmizhiresa'yiderkenferatitdi"cmlesinden
tahsilini yarda braktn reniyoruz. nceleri baz imretlerin kitbet vazifesi ile
megul olurken Hasan elebinin anlattna gre Kemalzde Ali elebi'nin Edirne
kads olmasndan sonra onun himayesi ile Yldrm Bayezid Medresesinin tevliyet
hizmetinde bulunmu ve bu ekilde "dili mahznu dn ve goncai htr gl gibi
handn"olmutur.
YineaynkaynaagreEmr,dahasonradmanlarnnhasedinemaruzkalarak
bu vazifesinden azledilmitir. Emr tezkire sahiplerinin yakndan tand bir irdir.
KendisiileokdefagrtnvehizmetlerindebulunduunusyleyenRiyazden
onunmrnstanbulveEdirnearasndatevliyetvazifesiilegeirdiinireniyoruz.
KnhlAhbar sahibi li de ayn kanaattedir. Onu yakndan tanyan tezkirecilerden
birisi de k elebidir. k elebi 950 senesinde taundan hasta olarak yatar iken
Emr'ninyanndabirarkadaolduuhaldekendisiniziyaretegeldiini,hattaziyaret
tensonraldnnayiolmaszerineEmr'ninonunlmneGitdikelebi
diyerektarihdrdnsyler.
Emr'nin memurluk hayatnda ykselememesinde onun Riyaznin tabiri ile
birokRumeliliirdegrlen"kemliistins"nnveAhd'nindedorutespitiile

"kimse medhinde bir msra dimemi" olmasnn byk pay vardr. Gerekten de
onu bir "istin iri" olarak niteleyebiliriz. Herhangi bir devlet by iin kaside
yazmam,kimseyimedhetmemitir.Divanndaonunbuynngsterenpekok
iir vardr. Onun bu kanaatkr tutumu ve mstan tavr memuriyet hayatnda
yksellememesine ve kendisinin fakr u zarret iinde mrn geirmesine yol a
mtr.
Kaynaklardaesrrimektenvehayallerearderecededalmasndandolaym
rnnsonlarnadoruuurunukaybettiibelirtilenEmr,983(1575)tarihindeEdir
nede vefat etmitir. Hasan elebi ve l lm tarihini 982 olarak verseler de l
mneyazlantarihlerdenonunHicri982devefatettiiortayakmaktadr.
EserleriveEdebKiilii
Emr'nin bugne ulaan eserleri Divan ve muammalardr. Baz divan nshala
rnda ksmen kaytl olan muammalar ayrca mstakil bir eser halinde bir araya da
getirilmitir.BazkaynaklardakendisineatfenmanzumbirPendiAttartercmesin
denvebirmesnevidenbahsediliyorsadaPendiAttartercmesininbirbakaire
aitolduuortayakonmutur.
Ayrca uar tezkirelerinde de byle bir eserinden bahsedilmemektedir. Kendi
devrindebukadarmehurolanbiririnbuikieserindentemelkaynaklardabahse
dilmemi olmasndan yola klarak kendisinin divanyla muammalarndan baka
eseri olmad sylenebilir. Divanndaki iirlerin ou gazeldir. Divannda 581 gazel
dnda iki kaside, bir murabba, bir muhammes, bir msemmen, iki tahmis, bir
mstezadvedrtyzaknmukattatvardr.
EmrmuammaalanndaDivanedebiyatnnbelkideenndegelenismidir.Mu
ammaya gen yata ilgi duymu, nce Knalzde Ali elebi ile birlikte Mir Hseyin
Nisbrnin muamma risalesi zerinde alm ardndan da bu sanat ilerleterek
muammannnemkazanmasnvekendisindensonradevamettirilmesinisalam
tr. Tezkirelerde Emr'nin birok ranly muammada gemi olduu belirtilir. Bu
konuda "muammgy" ve "muamm k" olarak nitelenmitir. Sonraki devirler
de yazlan muamma risalelerinde verilen rnekler ounlukla Emrnin muammala
rndan seilmitir. Emr'nin kaynaklarda zerinde durulan dier bir yn de tarih
drmedeki ustaldr. Kaynaklar onun bu sahadaki maharetinin benzersiz oldu
unuvebualandayenilikgetirdiinikaydederler.Bununlabirliktedivanndakitarih
lerazdr.Bunlarndamuammalargibiayrbirmecmuadakaytlolduudnlebi
lirse de Divannn dahi hayatnda iken tertip edilmedii iin tarihlerinin ounun
zayiolduusylenebilir.Devrineaitkaynaklardasultan'uar,emir'uar,
emlahu'uarolarakadlandrlanveiirlerinegeniyerverilenEmr'niniirinden
adatezkirecilervgilebahsetmektedirler.
Yine devrinde tertip edilen iir mecmualarnda onun iirlerine geni olarak yer
verilmesi,dnemininirlerincetakdiredilmesionunkendiasrndanekadarhret
kazandn gstermektedir. Kaynaklarda iiri hakknda hkm verilirken tahayyl
gc ve kulland tebihlere dikkat ekilir. Daha nce hibir irin kullanmad
mazmunlar ve ince fikirler ile iirlerini rd belirtilen Emr'nin muamma ile fazla
uramas iirlerine de tesir etmi, bir takm kelime oyunlarna ynelmesine yol
am,buiseiirlerindezamanzamankapalldourmutur.
Kimhesabetsebunuyanlsanpyanlmasn
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun

Emrnin iirleri umumiyetle beer ak konu almakta olup ilah ak dorudan
konu alan tasavvuf iir yazmamtr. iirlerinde divan sevgili tipi ile ilgili klielemi
ifadeleri kulland gibi, allmn dna karak, mesela sar sal sevgiliden de
bahsetmitir. fadeye canllk katan, iir dilinin gnlk dil ile olan ilikisini gsteren
ve ahs slbun belirlenmesinde faydal olan deyimleri ska kullanmtr. Salam
birslbavevecizifadeleresahipolanEmrninnemlibiryndeDivaniirigele
nei iinde kalplam olan benzetme unsurlarn kendi hayal gcyle farkl bir e
kildeileyereksradanlortadankaldrmasdr.Knalzdebuhususadikkatekerek
Emrnin tebihlerinin hayretfezy feshat ve gayretnmy belgat olduunu
sylemitir.
iirleriteknikbakmdansalamoluparuzugeneldebaarlbirekildekullanm,
kafiyehususundadakusurlardanuzakkalabilmitir.iirlerindedevriilealkalrfve
adetleri,gnlkhayatniindenbirokunsurubaarylayanstanEmr,divaniiriyle
sosyalhayatbalantsnispatlayangzelrneklersunmaktadr.Emrniniirlerinde
dier Rumelili airlerin iirlerinde de grlen hr ve zde syleyi tarz gl bir
istin duygusu ile de birlemi ve bylece farkl bir slp ortayakoymasna zemin
salamtr. Hasan elebi, Emr'yi kskananlarn onun iirinin mana ile mukayyet
olduunu, kane iirlerinin de bulunmad yolunda kendisini tenkit ettiklerini
syler. Hlbuki Emr'nin divan incelendiinde baarl bir ekilde sylenmi kane
gazellerinindebulunduugrlr.Fakatmuammailefazlacauramasnniirlerin
de mana ynne daha fazla nem vermesine yol at da bir gerektir. Tezkire
yazarlarnn Emrnin ince tahayyl ve bkir manalara sahip, tarih drmede yete
nekli ve muamma sahasnda edebiyatmzda r ac bir ir olduu noktasnda
ittifakettiklerigrlr.
Devrinde grd ilginin daha sonraki dnemlerde devam etmemesinin balca
sebebi kanaatimizce, kendisinin gzel ve zarif pek ok iiri olmasna ramen daha
ziyade muamma std ve muamma iri olarak tannmasdr. Bir nevi edebi moda
olarak kabul edilebilecek alan muammaya gsterilen ilgi azalnca ismi nerede ise
muamma ile aynileen Emr de unutulmaya terkedilmitir. Bylece kendisinin n
lenmesinde messir alan bir husus daha sonra hretinin eksilmesinde ve unutul
masndaroloynamtr.
zetle;Emrniniirlerindebirsanatkrtitizliiveitinas,kuvvetlibirhayaldn
yasyla beraber kvrak bir zek ve yer yer bir lirizm grlr. Son dnem edebiyat
tarihlerinde hak ettii yeri alamasa da, muhayyile ve tasvir kudreti, bakir mazmun
ve deyileri, allagelen benzetmelerle orijinal alkalar kurmas, muammada Divan
iirininstdoluugibihususlardolaysylaEmr,16.yzylnstdzeydekuvvetli,
orijinalvebaarlirlerindendir.(Prof.Dr.MehmetA.YektaSARA)
Zamnumuzgeicekokninzuhureyler
Zamnumuzdaeerininumuzyokdur

CmiiSultnSelmHnaklpbirnoksanszbirg
Balamtrihinonunhemdemianlanmasn
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Brekallhhosanatkranesylemityleki
Birdahiaslabutrihinbenzeriolmasn
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Bitimtrihibumsramsraless(931)
balaynabuoldutrhbakamsrakalmasn(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Varkelmndaiaretktyerebunlarn
Kimkialnduymaypyanlsanpyanlmasn
Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Bitiidokuzyzotuzbirde(935)tamamaltyl
Evvelolmuumarztkyametekadaryklmasn
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
Haddiztndamummdurbusankiherkii
(Santratagibi)Fikrinvezirinioynatrkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
zrileileNiyzyazdotriheerh
Umarzinsanlarekremindenzrmzdekalmasn
Z
84
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
KfrimngussasndankurtulupYrinbugn,
olruhizlfndebuldukkfrileimnmz.
LutfiledngicegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkeniloldukrmihmnmz.
Nicegeldicnteslimeyledikkurbanla,
Hamdlillhkabuloldubugnkurbnmz.
HalklemherdemokurKlleyinhalikn,
KendiokurdimllvechehuSubhnmz.
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Vechibklevhizredimynmz.
AinlkarttncaeyNiyzdostile
Arttbezmivahdetiregnbegnseyranmz
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
Yanlzcabizevahdetisesiniiirdicnnmz,
onuniinbirnefeslikzamanayrlmadsarholuumuz.
VahdetsrfcmnitikdemektenmuradAhadiyyetmakmdr.Di
ermakmlarsrfvahdetdeildir.Cemmakmnda,halkbtn,hakzhir
olduundan hem Hakk var hem halk var. Hazretl cem makmnda Hakk
btn, halk zhir ki, erat makmdr, burada da hem Hakk var hem hallk
var. Ceml cem makm vahdettir, iki ksma blnr: Biri zhir, dieri
btn.CenbHak
601
Evvelodur,
hir Odur, zhir Odur, btn Odur buyurmutur, yani zhir de Odur,
btn da Odur olunca, grld zere zhir, btn szleri vardr.
Ahadiyyetise,oradabireyyok,yanivahdetsrforadavar,ikilikteneser
yoktur.
KfrveimntasasndankurtulupYrinbugn,

601
Hadid,3

uruhunperemindebuldukkfrileimnmz.
LutfiledngecegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkenyurtoldukrmisafirimiz.
Dn gece Yr bize ltfedip terif etti szleriyle o zaman Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azze yle bir tecell vak oldu ki ayn Hazreti Msa
aleyhisselm ya Tva vdisinde Allah Telnn ate sretiyle tecell ettii
gibi,bizedeYrterifettidemekistiyor.
Kurban
eitlidinlerdebirTanr'yayadabirbakadoastvarlasunulancan;
slamdaAllahTel'yayaknlamakamacylakesilenhayvan.
Hemen btn dinlerde kurban, canlln kutlanmas, onun ilh ve yok
edilemez doasnn olumlanmas anlamna gelir. Kurbann doast varla
adanarak kutsanan can, kurban sunan ile doast varlk arasnda ba
kuran kutsal bir gce dnr. Kurban araclyla canllk ilh kaynana
dner ve o kaynan gcn, yani canlln yenileyip tazeler; bir baka de
yile,yaamyaamlabeslenir.Mesel:kurbansunanbirRomalkenditanr
sna, "Bu sunu seni oaltsn" biiminde seslenir. Kurban sunan kiinin te
mel zlemi kutsal gcn oalmasndan yararlanmaktr. Bir anlamda kur
ban,ilhyaamgcnn,kaynailegrnmleriarasndakikarlklak
nniticigcvegvencesidir.Kurbanolaraksunulancanlyyakmak,kesmek
ya da bir baka biimde cann almak, kurban etme, yani o can kutsama
edimiyle genellikle zde deildir. Mesel: bir hayvann kesilmesi, onun
ncedenTanr'yaadanmyaamnn"zgrklnarak"Tanr'yaverilmesidir.
Gene canl bir e ieren yiyecek sunularnn sunak
602
ateinde yaklmas,
sununun tts yoluyla Tanr'ya ulamasn salar. Kurban ayinleri pek ok
deiik biim ve ama tamasna karn hepsinin temel anlam kutsal gle
zorunlu ve etkili bir iliki kurmak, insann ve dnyasnn kutsal dzendeki
yerinipekitirmektir.

602
Sunak:altar:(i.)kurbankesilenyahutbuhuryaklanzelyksekyer,kurbanta,
mezbaha
nsann kutsal gereklie ilikin deneyiminin bir grnm olarak kurba

nn dinsel bilinte derin kkleri vardr. Bu nedenle kurban geleneinin olas
kkenleriyle ilgili her nerme, dinin kkenleriyle ilgili nermeler gibi byk
lde kurguya dayanmak zorundadr. zellikle E.B. Taylor, W. Robertson
SmithveJ.G.Frazer'nbukonudakiaratrmalarkurbangeleneininanlal
masnabykkatklardabulunmu,amadoyurucusonuvermemitir.
nsankurbanetme
Tanr'yla btnlemek ve onun kutsal yaamna katlmak amacyla insan
kurbanedilmesiyadainsanyerinebirhayvansunulmasdadinlertarihinde
rastlananolgulardr.Endeerlisunuolarakinsanyaamnnkurbanedilme
sinde kefaret amacnn da bulunduu grlr. Savata kazanlan zaferin
karlolaraktanrlarakurbansunmakamacylasavatutsaklarnnkltan
geirilmesi eski alarn yaygn geleneklerinden biridir. nsan kurban etme
nin topran verimliliini artrma abasyla ilikisi, bu gelenein avc ya da
oban halklara gre tarm topluluklarnca daha yaygn biimde benimsen
mesini aklar. Mesel bu topluluklarda bereket tanrlarn beden
letirdiineinanlankutsalkrallargtendtklerinde,topranverimlilii
ni olumsuz ynde etkilememeleri iin kurban edilirlerdi. Bazen de krallarn
yerinebirsreiinbakalarkutsanrveldrlrd.
Afrika'da insan kurban etmenin atalara tapnma ile balantl olduu e
itli yerlerde, lenlerin klelerinden bazlar da onlarla birlikte canl olarak
gmlr ya da ldrlerek efendilerinin mezarnda onlarn altna konurdu.
Fonlar,krallarnnlmdolaysylaokgsteriliinsankurbanetmetren
leri dzenlerlerdi. Asantiler de Taze Yam enlii'nde turfanda ada olarak
genelliklesulular,bazendeklelerikurbanederlerdi.
Bugn Meksika'nn bulunduu blgede Gne'in insanlarla beslenmesi
gerektii yolundaki inan nedeniyle Azteklerle Nahualarn mevsimlik msr
ayinlerinde her yl binlerce kii kurban edilirdi. nkalarda ise bu tr toplu
kurbanlarkrallarntahta kylasnrlyd.Bugnk Peru'daveKuzeyAme
rika'dakibazYerlikabileleriarasndadainsankurbanedildiiolurdu.
Msr'daveOrtadoudayaplankazlar,eskialardakraliyetailesinden
biri ldnde br dnyadaki yaamn maiyetiyle birlikte geirmesi iin
bazen oksaydahizmetkrlarnndagmldn ortayakarmtr.Asur
ve Kenan dinlerinde, bazen de srailoullar arasnda ocuklarn yakld
anlalmaktadr.
Vedalar dnemindeki Hindistan'da insan kurban etme geleneini srd
renTanraKali'ninmritlerihercumaakambirerkekocukkurbaneder
lerdi. Japonya'da da insan kurban etme gelenei ortaalarn balarna de
insrd.in'deisekralmaiyetiylebirliktegmmeuygulamas,17.yzyla
deinaralklarlasrdrld.
Eski Yunanllar ve Romallar arasnda hayvanlarn ldrld eitli

ayinlerde nceleri insanlarn da kurban edildii sanlmaktadr. Sonralar H
ristiyanlardagecelenlerindekurbanedilmiinsanlarnetiniyemeklesu
lanmtr.OrtaalardanbalayarakyakngemiedeinYahudilerin,Pesah
(Hamursuz)Bayram'ndaHristiyanocuklarnkurbanettiklerisylenir.
603
leminhalkherzamanokurKlleyinhalikn,
SubhnmznKendiokurdimllvechehu.
Halklemherdemokuryanilemlerdeolanyaratlmolanlardim
unu okur: Her ey helk olucudur, her ey helk olucudur, her an da
fndir,herbirtecelldefndir(hereyyokolucu,mahvolucudur)
Hak sbhneh ve taal hazretleri de: ll veche, ill veche yani
herey helk olucudur, ill veche, Yalnz Hakk bkdir (yalnz Allah Tel
bakdir)buyuruyor.
BirgnOnunztndanbakahereyhelakolacaktr
604
ayetinega
rip bir mana verdi: Bununla Allah Tel kendisini vmyor ve kullarna
kardakdemvebekasndantrkendinimedhedip:
Bendaimakalrm,sizise,yokolupgideceksinizdemekistemiyor,
belki de kendi merhametine davet ediyor ve (bak ve ebed olmanz iin)
damlann denizde kaybolmas gibi siz de yok olmaktan mstesna olan
ztndatamamylayokolundiyor.Naslkidemitir.
iir:
Onunztndanbakahereyyokolur.
Onunztndadeilsenvarlkbekleme.
Bizini ztmzda yok olan kimsenin cezas Her ey yok olucudur
yetindekiyokoluculukolmaz.
nk o, l yi geti, (imdi) ll dadr. ll da olan kimse yok
olmad.(
605
)
606
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Biracebhatlardururgehyazlr,gehsilinir,
Bkolanyznnlevhaszeredimgzlerimiz.

603
Anabritannica,Kurbanmaddesi
604
Kasas,88
605
Mesnevi,c.I,s.30523054.
606
(Ahm95),c.2,s.66(484)
Hatlardan murad bu mahlkattr. Her anda bu mahlkat vcda gelir,

yok olur, vcda gelir yok olur, velkin vechi bkde kalan sretlerimiz
dimdir.
EyNiyzainlkarttkcadostile
Vahdetmeclisiiindegndengneseyranmzartt
KiininHakkilemarifetiterakkbulduka,yanibirkimseninAllahTe
lybilmehususundakibilgilerioaldka,onaolaninldaonisbette
artar.Onunvahdetbezmindeseyrnterkkbulur,yaniokimseninvahdet
alannda ilerleyii artar ve bu ilerleyi ile artk ondan dny ve hiret kesil
mez.
TAHMSAZB
Cnmzkurbandrilltendedircnnmz
nkmihmnoldudildedilberidermnmz
Busebeptenfarkolunmazvlih
607
hayranmz
Onuniinbirnefesayrlmadmestnmz.
Dzahi
608
cennetkimanlarzevkglzardanbugn
Dilberirana
609
edenlernefsemmredenbugn
Yokileolkesdeitieldekivrnbugn
Sanmakisendenveondanyokgnlvareyumar
Kiemimhayrileerdeneyleyipyoktakarar
Hamdlillaholdutekmilufiganvehuzar

607
Vlih:Kedervehznleaklgitmi,arm,hayrettekalm.
608
Duzah:f.Cehennem'emahsus,cehennem,zebani.
609
Rn:iyi,gzel,ho,ltif;prverevnakolan.

Canmaminnetbilbengelmiimndanla
610
tibarkalmadzahidfensultanlna
Hnemizihli
611
bulduyrmihmnlna
Rdeti
612
czisevareldezahidmrik
ttlmlkemente
613
dersiolmumalik
Belenli
614
lidirhakiktmenzilinsalik
Sanmakimsohbetedergnlmseninleanlanr
Buszmdemecihandakotenleanlanr
HakkderimHakksylerimgnlmbenimleanlanr
Biracebhatlardrurghyazlur,ghsilinir,
Olmayahemdemfendakdilmestile
Gnlmzhoturcihandanistle
615
vehestile
616
Azbhoturgnlmzbirdostlabirpostile

610
Ndan:chil,haddinibilmez.
611
Hli:Tenh.Bo.Sahipsiz.Issz.indebireyolmama
612
Rde:Faide,menfaat.
613

Deki:EymlknsahibiolanAllahTelm!
Sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden eker alrsn ve dilediini
azizedersin,dilediinidezelilklarsn.
Hayr,seninkudretelindedir.pheyokki,senhereyefazlasylakadirsin.
Geceyigndziinetkarsn,gndzdegeceiinetkarsn,diriyilden,l
ydediridenkarrsn.Dilediinehesapszolarakrzkverirsin.(limran26,27)
614
Belen:ikitepearasndageitverenksm,bel
615
Nist:f.Deildir,yoktur.
616
Hest:f.Varlk.Varolma.Mevcudiyet.
85
Vezin:MeflFiltnMeflFiltn
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz.
Savmusaltuzekt,gnhkirinmahveder,
Darbzikirolmasagnlpassilinmez.
Silgzndnandanbakgresinkendizn,
Hakkatingneidomudururdolanmaz.
Kavseyneeriincevarrgelirgemiler,
Evednnnbahrnahergizgemisalnmaz.
Oderyyadalmaacanterkinurmakgerek,
Cnnakymayncaoderyyadalnmaz.
BusretinlibsnvergayriyeNiyz,
Olbahredalarisenyetgerigelinmez.
eratinszlerihakkatsizbilinmez,busebebtenCemmakmHazretil
Cemdeeratmakmdr.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellem:
Buyurdu ki: Kim Fatiha'y okumadan bir rek'at namaz klarsa, imamn
arkasnda bulunmad takdirde, namaz klm saylmaz.
617
bu hadis
dorudur. mm zm hazretleri hakkata in olduundan: mam ve
cemaatin vcdlar Cem makm zere tek bir vcddur demilerdir.
Hakkn vcdundan baka vcd var m, yoktur. te imamn okumas,
cemaatnokumasdr.Busebeptenimamokur,cemaatskteder.imdi
mm zm Eb Hanife bu hakikat bilmeseydi erati anlar myd, anla
mazd.
mm afi, mm zamn szleri dorudur, fakat Hazretl cem
makmzerecemaatindahiokumaslzmgelir,nkbumakmdaHakk
btn,halkzhirolduundandolayafiimamlarFtihyokuduktansonra
birsresktederler,busradacemaatdaokur,sonrazammsreokunur
verkavarlr.
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz
limksmdr:lmelyakn,Aynelyakn,Hakkalyakndir.
lmelyakn: Avmn ve zhir ehlinin ilmidir. te halkn vcdu

617
Muvatta,Salt38,(1,84);Tirmiz,Salt283,(313).

Hakkn vcduna delildir. nk sni sanatndan bilinir. Deve tezeinden,
adam izinden bulunur, yani bir adam izi grrsn, o izden gider, gider,
sonunda aradn adam bulursun. Hlbuki Cenb Hakk gip deil ki, delil
ilebilesinvebulasn.tebuavma,yanihalkagregzeldir.
Aynelyakn: Bu halk Hakkn mazhardr, mstakil vcdlar yoktur.
Bu gr, syleyi Hakkndr der, fakat vcdu bir trl Hakka veremez,
vcdunu kymetli tutar, bu vcd Hakkn sfatlarna mazhardr der. te
bu da tarkat ehlinin ilimidir. imdi aynelyakne nisbetle ilmelyakn gzel
mi?Hayrdeildir.
Hakkalyakn: Bu hakkat ehlinin ilmidir. Vcd Hakkn vcdudur,
Hakknvcdundanbakavcdyoktur.LmevcdeillHbunadelil
dir.imdibunanisbetleilmelyaknveaynelyakngzelmi?Hayrdeildir.
BirslikaynelyaknevarmadanHakkalyaknevarrm,yanitarkatehlinin
ilmini grmeden (bilmeden, renmeden, zevk etmeden) Hakk ehli ilmini
bilir mi, bilmez. te bu sretle Hakkatin szleri tarkatsiz bilinmez denil
mesiAynelyaknevarmadanHakkalyaknevarlamazdemektir.
Oru,namazvezekt,gnhkirinmahveder,
Zikrindarbeleriolmasagnlpassilinmez.
KiifarznamaziinAllah'aynelincekalbiyle,kulaylavegzyley
nelir. Bu ekilde namaza durur ve bu ekilde namaz bitirir ise, namazdan
karkenanasndanyenidomugibiolur
618
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki:
er hayat ve erkn doru olmazsa demektir. Almeti odur ki sen
namazdorukldkanamazdasenidorultur.Gndengnezhdivesalh
ziyde ider. Hatta namaz dnda bile men eder. Sahibinin kalbine doru
namazAllahTelkorkusunudrr.
619

618
Makasd Hasenede aslnn olmad belirtilmesine ramen bn. Hacer. Buhr
erhindedeiiklafzlarlaHalebninmmSelemedenrivayetettiinibelirtir.Ayr
ca bn. Hanberin de rivayet ettii sylenir. Acln mttefekun aleyh olduunu sy
lerken. Sannin de ryasnda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme shhatini
dorulattnsyler,bkz.Acln.I/87
619
(EEN,2006),s.54;(MISR,1223),s.16a
Evet,ZtHakdomudolanmaz,fakatgznsilmediiniingremez
sin.Birkeregznsildeandansonrabak,iteozamangrrsn.
Evednnndenizinehibirzamangemisalnmaz.
Beyitte geen Kavseyn den murad tevhidde Ceml cem makmdr.

Orayakadarisneyniyet,yaniikilikvar.EvedniseAhadiyyetmakmdr.
Oderyyadalmaacanterketmekgerek,
Vahdet derysna can terk etmeden ve cana kymadan oraya gemi sa

lnmazveoderyyadalnmaz.
Niyzbusretinelbisesiniverbakasna,
Oderyayadalarisenyetgerigelinmez.
Ey Niyz, yet o deryya dalarsan bu sret giysilerini terk et. Bir daha
sreteitibarkalmaz,demektir.
TAHMSAZB
Esrarszcahilekmilgibidinlemez
Hakikatinaslnamasivadanayrlmaz
Marifetinhakyztarikatsizgrnmez

Okugnldersiniolavelimuteber
Uymasaknaklnagelmeyeruhunahatar
620
Nahnkasemna
621
draldniseHakkhaberi
MridebelbalayanizlediHakktanizi
Tuttucihanyznzhirgnlyldz
Bendesiyimvechevarkimkianlarbusz
Silgzndnondanbakgresinkendizn,
Gzlemuvafkhevgamdakalrkimiler
Menzilicehdeylegitsebulurkimiler
Zahiricadhalasniyetebulurkimiler
Sermayesislikinsailebinemektir
Onakitbkadimbretlefelektir
Sensinsenigtrensanmakiolsemektir
622
kadilbernegameylesegerbunz
Nakhayaleyleyendildegrrhicz
HakikatinpiridirAzbedemmeczi

620
Hatar:Tehlike.Uurum,Emniyetsizlik.Korku.
621
Biztaksimettik.(Zuhruf,32)
622
Semek:Balk.
86
5+5=10
Bulanzn,grenyzn,
Biryzdahigrmekdilemez.
Vuslattaolan,hayrettekalan,
Aklndiremez,kendinbulamaz.
Hermuseherodlarayanar,
Hembenzisolaralarglemez.
kolagr,sdkolagr,
Cehdeylemeyenmenzilalamaz.
Meftnolal,mecnnolal,
BuMsrdahiaklagelemez.
Bulanzn,grenyzn,
Bulanzn,grenyzn,
Bulan zn, gren yzn de Hakkn yzn gren baka yz gr

mekdilemez.Tabiibakayzyokkigrmekdilesin.
Herakaamvesabahatelereyanar,
kolagr,sdkolagr,
kolagr,sdkolagr,
Gayreteylemeyenyolalamaz.
kolal,mecnnolal,

Ak makamnda akln hkmsz olmas yannda dnte pek talep edil
mez.
TAHMSAZB
Hakkbirimandrhernadanbilmez
Lutfunugrenalarglemez
Bnianolurztvesfattan
Bulanzn,grenyzn,
Hayrileerdenhaberdrolan
Fetmezsrrgerektiryalan
Kesrettegezervahdetteduran
Biregnlbirreumar
heylerinilerdermnnarar
Dimaalarderdiolanlar
Hakkilminrenhzk
623
olagr
Mestanegznaykolagr
Knhesrralaykolagr
kolagr,sdkolagr,
AzbzndeHakkbulal
zndeznsaklabulonu
eminyaakarbulal

623
Hzk:Mehretli,iininehli,mtehasss.
87
Vezin:MeflnMeflnMeflnFeln
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
amurdurhavznniibulandkadurulmaz.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
inieylemezaydnkaragususrlmez.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
ZarfetlebuMsrdenhaberalsamdemehi,
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Ey
624
DecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
AykolDecclHakkntakdribilaslabozulmaz,
Ezellevhasndakiyazsilinmezhemykanmaz.
mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnumsanaukadaraltnvirelmfeebev()dekibe()ybir
noktaziydeitfe'etev()eyledimiler
625
Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbini
bozamazlarvarunolfikirdenfrolundimi.
626

624
Eya:f.Acabamnasnaniddr.Hey,eygibiarma,nid,seslenmeedatola
rakdakullanlr
625

Sonra yine gittiler, bir belde ahalisine varnca onun ahalisinden taam istedi
ler. Onlar ise bunlar misafir kabul etmekten kandlar. Derken orada bir duvar
buldularki,yklmakistemekteidi.Hemendorultuverdi.Dediki:Eerdileseydin
bununzerineelbettebircretalverirdin.
626
(MISR,1223),v.102a
Takdr tedbirle bozulmaz denir. Takdr udur: Her fiilin icdna bal
olan,yaniheriinmeydanagetirilipyaplmasnasebepAllahTelnnkud
retidir.
kinci beyitte geen Ezel levhi ise Kaz demektir. Kaz, Allah Te
lnn en nce malumatla tecellsine Kaz denilir. Sonra bu lemde her
kes iin kazda olan fiilerin icdna sebeb olan Allah Telnn kudretine
Kaderdenilir.tebukazvekadernebozulur,nesilinir.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
Nedenligayretedersenetsonundahepbounadr,
nkkazvekaderhakkndaseninhavuzun(iindekisularn)bulanktr,
busebeptenkazvekaderibilemezsin.Esasenkimsedebilmezvebilmee
alanlarCenbHakmenetmitir.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
Gnldurulmadkagaybleminingneleri,
umusdanmuradedilendeAllahTelnntecellleridir.Hakkgrlmez,
amabagzylegrlmez,yanibtngzkrolanHakkgrmez.Ancak
Hak zhirdir, yani grlmektedir. Ruhu saf ve basret gz (gnl gz)
ak olan rifler Haktan baka bir ey grmezler, nk vcd, Hakkn
vcdudeilmidir?BumakmdabniFrizhazretleriKasideiTiyesinde:
bedabilihticbveihtifibimezhir,yaniHicablazhiroldu(rtleriyle
grnd),mazharlarla(grnenlerle)gizlendibuyurmutur.

mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnm sana u kadar altn verelim feebev ( ) deki be ( )y bir nokta
ziydeetfe'etev()eyledimiler
Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbinibozamazlar
varunolfikirdenfrolundemi.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallib
627
alatrsonundaaslyzglmez.
Nedenlibakasnalatsabirkimseonuda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Kendisiyokgibidururiinilergizlide,
Alanverenodur,kendisigizlidirgrlmez.
Ann iin mahcub olan (Tevhid ehli olmayan) grmez, onu ancak hicb
(gaflet rtlerini) kaldran grr. Hakk zhir gren rifler, ann iini boz
maaabalaypyorulmazlar.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
Gzllerenimetleraktadurur,krleregizlidir,
Onuzhirgreniinibozmaayorulmaz
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Hakknsrremnolmayanabilkidenilmez.
Zerfetle, nezketle sakn Msrden haber alacan sanma, alnmaz.

nk Cenb Hak Kurn Keriminde:
Allhsizlere
emnetleri ehil olanlara verilmesini emreder
628
buyurmutur. nk
emneti ehli olmayana vermek emnete zulmdr, zir o zaman verilen
emnetindeeribilinmez.
Yukardakiyetingelmesininsebebiuidi:
Mekkei Mkerreme fethedilmiti. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimiz Kabeye girmek istedi. Anahtar ise henz daha Mslman olma
m olan Osman bin Talhada idi. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Haz
retiAlikerremllhvecheyianahtargetirmesiiinonagnderdi.

627
Mukallib:(Kalb.den)Bakatavrageiren.Bakahledeitiren.Birbakatarafa
dndren.
628
Nisa,58

OsmanbinTalha:
Ben Muhammedin hakiki nebi olduuna inanmyorum ki, Kabenin
anahtarnteslimedeyim.Anahtardedelerimdenbanakalmtr,dedi.
Fakat Hazreti Ali kerremllh veche, Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminemriniyerinegetirmekzereanahtarhalenmrikolanOsmanbin
Talhann elini skarak zorla ald ve Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
getirdi.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve ashap Kabeye girip putlardan
temizledilerveierdeikirekatdakrnamazkldlar.BuaradaHz.Abbas
radiyallh anh, Kabenin anahtarnn kendisine verilmesi iin ricada bu
lunmutu.Oesnada:
Emneti ehline verin yeti cellesi nazil oldu. Bunun zerine Efendi
mizanahtarHazretiAlikerremllhvecheiletekrareskisahibiOsmanbin
Talhayagnderdi.OsmanbinTalha:
Ya Ali, biraz evvel anahtar elimden zorla aldn, imdi ise tekrar getir
din.Bununsebebinedir?Diyesordu.
HazretiAlikerremllhveche:
Bu hususta yet nazil oldu, dedi ve emnet hakknda nazil olan yeti
sonunakadarokudu.
OzamanakadarimannasipolmayanOsmanbinTalharadiyallhanh:
Dininizin emnete verdii ehemmiyete hayran kaldm dedi ve
Raslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurunagtrlmesiniistedi.
Hazreti Ali ile beraber Huzuru Saadete geldiler ve Osman bin Talha,
ehadet getirerek slm erefiyle merref oldu. Anahtarlar ebedi olarak
Osman evldnda kalmas hakknda bir de vahiy geldi sonra Osman
Mekkedenhicretedipanahtarbiraderieybeyeverdikihalaeybeevldn
dadr.
Grld zere yetin nzil olu sebebi zeldir, velkin anlam ynn
den ummdir. Emnet yalnz Beyti erfin anahtarlar deildir. Dier
emnetler de ne olursa olsun ummdir. Bilhassa Tevhid kadar deerli
emnet olabilir mi? nk Tevhid, Hakkn srrdr, emin olmayana (ehil
olmayana)sylenmez,bildirilmez.
88
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,
smimizdirsylenenmnadaAnkolmuuz.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
olizftutaayynsoflarngiyseknevar,
nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
Mantkattayrnlgtmulkndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlermuammolmuuz
Lafzusretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneelfzznesret,cmlemnolmuuz.
Katrelerrmaa,rmakerdibahre,cemolup,
Karupbirbirinehloderyolmuuz.
Zerreleremse,gneeritivahdetknna,
Kalmadasltaadddferdyektolmuuz.
Herkesfetkimizfetgsterirynede,
Olkudrettozunusilpmcellolmuuz.
Zhidinzikrettiiolharfisavtnresmidir,
Zkirumezkrzikrebizmsemmolmuuz.
Sofununolhyuhyinarsndanalmazz,
Vaslderyyzbiz,olsesdenmberrolmuuz.
Allemelesmyamazharistersengelber,
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
TengzyleMsryisrettegrsemdemekim,
ZirbizolKfsretireAnkolmuuz.
Tezeldenbizbuakiindersvomuuz,
Ak,Allahnsfatlarndanbirsfat(birzellik)olduuiin,akdaezeldir.
Budurumdaylebirsoru,aklmzataklabilir:EzelitekvarlkAllaholduu
nagre,ezeliakkimeyneltilmiolacaktr?
Anka,ismiolupcismiolmayankuanlamnagelenbirkelimedir.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
Gerisretlemindesandlaroklukiindeyiz,
oklukirebilmedileryalnzkiiolmuuz.
nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
olmeydanakanbantlarnkumalarnnevargiysek,
nkandansoyunupmanenplakolmuuz.
Beyitte geen soflardan murad edilen burada sretlerdir. Daha nce

arzedildiivechilegerektevhidinhusuliin:
1 skt izfat, 2 fni vcdiyyt, 3 Refi taayyn den kurtulmann
art olduunu iret eden Niyz hazretleri sret olan bu soflardan
(giyisilerden)soyunupmanevtemizliekavuturbenidemekistiyorlar.
Kudilininanlalmazlgtndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlerbilmeceolmuuz
MantkattayradndakikitapeyhAttrnHakyk,yanihakkatler
hakknda yazd bir kitaptr, bu sz ayn zamanda Ku lisn demektir.
te kelmda cins (benzetme) var. Eer sylenmek istenen eyh Atrn
kitab ise, bunu yazan eyh Attra sor, yok ku lisn ise, sen onu uan
kularasor,onukulardanbakasbilmezdemekisteniyor.
nk Cenb Hak lisn olarak konumalarn lgat manlarn eye
vermitir:nsan,cinvemelekler.Geriyekalanlarnlisnlaryoktur,sadlar
vardr.Onlarkardklarsadlarndan(meselkulargibi)ilhamyoluylabir
birlerininmermnanlarlar.
Evliyy kirm hazert veresei enbiyy fihm olmakla kh hli

istirk ve zdrarda, kh kulb rifni ihtibr ve ibtil iin mtebih
szlersylerler.
Cenb Hak ve Rasli Ekremden bakas iin mtebih kelm
sylemekcizdeildir,diyesulolunursa;
CenbRabblizzeveraslndenkelimtmtebihtnsudruyla
berbermmetimerhmeyibumisllszsylemekhakkndabirmeni
sarhi kat olmad cihetle ber vechi muharrer vrisi ulm enbiy
velmrseln olan ulemy rsihn iin bir izin demek olduunda asl
itibh olunamaz. Ve bu kelm mtebihe iin bir haddi mahss dah
tayn olunmamtr. mam Gazl baz kitaplarnda mteabih sz hak
knda Onlar, Kuran Kerm ve snnetteki szlere benzemektedir de
mitir.
629
Mtebihyetvehadislerindorutevliniancakilimderusuhshibi
olan zevt kirm fehm edip her limin anlayamad gibi evliy
kirmdan sdr olan mteabih szleri de ilmi lednn de rsih olan b
yk veller anlayabilir. Mtebih sz sylemek hak olan mevddan ise
onu Mslmanlardan ketm u ihf etmeyip ibrei vzha ile ifde etmek
lzmgeliridi,diyesorulursaitebuslytveehdisimtebiheiin
degerekir.Okonudaverilencevapbumevzudadadorucevapolur.Ya
niyetvehadislerdezikrolunanmteabihattanmurat,imtihnkulb
rsihn olduu gibi meyihi zmdan sdr olan mteabihttan murad
daibtilykulbrifndir.Kiininmezhebiszndenanlalr.Zirabir
kimsemlhidvezndkolduunulisnylaikrretmez,diyerdolunan
soruya yle cevap verilir ki; Bu sz, doru bir szdr. Fakat o kimsenin
szndenmurdntamamylaanlaypidraketmekzeremevkftur.Bir
takm cehelei nsn evliy zmn rumz gaybi ilh olan kelm
hakyk ittismnn mnlarn anlamayarak kelamlarn ten ve kendi
lerinitekfrecesretetmekedepsizliktendoanbirdurumdur.
630
Lafzvesretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneszznesret,cmlemnolmuuz.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz szlerimizi anlamak isteyenler

ve tevil edenler bizi anladk zannederler. Fakat bizi anlamak zordur, demek
istemektedir. Hz. Mevlana kaddesellh srrahulaziz bu konuda u akla
masokgzeldir.
TertemizKuranmecdikendihevnlatefsireyeltenmisin.Sennce
kendini tevlet. Kurana uydur. Yanl i dnyana ve hevesine gre
Kurananlamayaalsyorsun.Oycemanaseninbuhareketinyznden
erileiyor,dileiyor.
631
Aslolmayantevilsahibidesineebenzer;onunvehmieeksidiidir,
dsncesi de saman p. Sinek kendi dsncesine saplanp tevile kalk
msa, bundan vazgese, baht o sinei devlet kuu haline getirir. bretle
bakankiisinekolamaz;candaeklebalanmayalaykdeildir.
632

629
(Tevfk),(YCER,yl:9[2008],say:21),s.344
630
631
Mevlana,Mesneviveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:108586
632
Mevlana,Mesnevveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:109395
lhilerde insn kelam olsa da anlamak iin manev bilgiye ihtiya gs

termektedir.Szsylemeynndentasavvufehlinindereceleritr.
lkitecelliefl,ikincisitecellisft,ncstecellizttr.
te bu makamlardan elfz ile tbr mtezir olmakla makmt
mezkreden sz syleyen rifi billh her bir makmda frak dlleden
birfrkannkelmnaebh(benzer)szsyler.
TecelliieflmertebesindeCebriyye,
TecelliisftmertebesindeHulliyye,
Tecelliiztmertebesindettihdiyyemezhebinembihszsyler
ler.
Bu sdt sfiye ile frak dllei mezkrenin arasn fark ve temyz
edenerierfiAhmeddir.Eerbirkimsedenbutrlkelmsdrolur
sa o kimsenin ahvli taabbdiyesine (ibadet ve kulluk hallerine) nazar
olunmaldr. Eer o kimse cemi ahvl ve etvrn tamamyla eri erfe
tatbkileferiziilhiyeyevesneniseniyyeiAhmediyeyetevfkihare
ket edip direi eratten serm inhirf etmezse (sapma yoksa o kimse
sdt sfiyeden ve kendinden sdr olan kelimt makmt
mezkredendir. Eer ahvl ve etvrnda hilf erat bir eye srr eder
se,okimseninfrakdlledenolduundapheolamaz.
(erhi Maksdda yle buyurulmutur: Burada hull ve ittihd
vehmedenikimezhepvardr.Onlardabireyyoktur.Birincisi;slikAllah
TelyaveAllahTeldaolanslkndetevhdve irfandenizinedalar,
ztn Allah Telnn ztnda, sfatn Allah Telnn sfatnda yok eder.
Allah Teldan baka her ey gznden kaybolur. Varlkta Allah Te
ldan baka bir ey grmez. Bu hale Tevhidi Fen derler. u hadsi
Kuds buna iaret eder. Kulum bana nfile ibadetlerle yaknlar. Hatta
onuseverim.Sevincedebenimleduyar,benimlegrr.
633
Hadisburada
hullandrribarelerkullanmaktadr.
634
Katrelerrmaarmakerdibahrecemolup,
Katrelerrmaa,rmakerdideryaya,birleip,
Karpbirbirinehloderyolmuuz.
Buradaki hl kelimesi ile anlatlmak istenen husus, evvelce ruhlar le

minde nasl Hakk deryasnda bulumu idiyseler bu gn de ayn durumda
olduklarhususudur.

633
Buhar,Tevhid15
634
klar, Muhammediyet gneinin nlarndaki zerreler gibidirler. Onlar,

gneten feyz aldlar ve gne de (yani Muhammediyet nuru da) Vahdet
knndan (bir'lik kaynandan) gelmitir. klarn hepsi de bu gerei anla
dklarndantr,onlariinokluk(yanibir'denfazlaolmahali)szkonusu
deildir.Bundantronlarnhepsideferdiyekta(tekfert)olmulardr.
Zerrelergnee,gneeritivahdetmenbna,
oalmaaslkalmadtekferdolmuuz.
Tevhidmertebelerininneticesianlatlmaktadr.
Heroklukkibantlargsteriraynada,
Obulanklktozunusilipparlakolmuuz.
Yani kirli cam hi srlanr m, cam srlanmaynca ayna olurmu? Ayna kir,
pas, toz olursa kimseyi gsterir mi, gstermez. Ancak kir, pasolmazsa o
mirta(aynaya)baktngibiiindesretgrlr.tebizylebirmcell,
yanitertemizparlakbiraynayz,denilmektedir.
"...cam aynaya eviren eczaya Trke'de 'sr' denmesinin bir rastlant
olamayacanoananlamtm.Builhamannbirkeyazsndaanlattktan
sonra demitim ki: Okumak aynann iine bakmaktr; aynann arkasndaki
'srr'bilenlertekitarafageerler,harflerinsrlarndanhaberdarolmayanlar
isebudnyaiindekendiyzlerininyaranlndanbakabireybulamazlar"
635
Zhidinzikrettiiusesinharferesmidir,
Zkirvezikredilenzikrebizisimsahibiolmuuz.
"(Manay harfiyle ve manay ismiyle mevcudata bakan) iki taifenin mi

sali ellerinde bir ayine bulunan iki ahsn misaline benzer ki; birisi ayinenin
effaf yzne bakar, iinde kendisini grd gibi ok eyleri de grebilir.
tekiadamise,ayineninrenkliyznebakar,bireyanlamaz"
636

635
Pamuk,Orhan,KaraKitap.stanbul:CanYaynlar,s,329
636
SaidNursi,rt'l'caz,stanbul:EnvarNeriyat,1986s.162

Zhid kimsenin zikrettii lfzdir, yani harf ve srettir, ama zkir ve
mezkrvezikremsemmdr.Bunlarbirbirindenokfarkldr.
Sofununuhyuhyinarsndanalmazz,
Bizderyyavaslz,olsesdenberiolmuuz.
BiradamkereHdeseHolur.FakatonunHdemesilafzdeildir,
nkHherbirmertebeden,yaniUlhiyyetmertebesindende,Ahadiyyet
mertebesindendedahayksektir,zirHviyyetiGaybMutlakadellet
eder. te bir adam nce bu mahssata bir kere H der, sonra malmta
dahi H der, daha sonra her ikisine de birden H derse, o adam H olur.
nk mahssat ve malmt (duygular ve bilgiler) yok olunca geriye
Hviyyetkalr.
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
Allemelesmyasahipolmakistersengelberi,
demvehemonaretilenolanisimlerolmuuz.
lk nce Nri Muhammed ve Esm, dem sretiyle zhir oldu.

RaslllahsallallhaleyhivesellemZtnmazhardr.demaleyhisselm
ise isimlerin mazhardr ve Nri Muhammed nin bu leme ilk zuhru
demsretiyledir.
BeyittegeenKfdanmuradedilensretlerdir.Ankdandamurad,
busretlerinhakkatiolanZtAliyye,yaniAllhnztdr.
O halde, Msr, her ey'dir. nk o, kul olarak yokluunu anlam, yok
olmu,varlnHakvarlnavermitir.Bundantrbtntenleriniindeki
canilebirolduuiinonatendiyebakmak,onu tenzannetmek hatadr. O,
KafdagibiolantenininiindeismivarcismiyokAnkakuu(yaniruhvarl
)olarakebediliksrrnaulamtr:
TAHMSAZB
GemiizMecnunluusiretteLeylolmuuz
Vaslesrryrizayneyaolmuuz
Okuyanesmaokurbizlermuammaolmuuz
Kalmzkesrettekavgairecanasandlar
Sohbetihsmdr
637
olmehzahidelleylveNehar
Kandebaksamsevgiliyrimgrnyorikar
nkondansoyunupmanenmuarrolmuuz.
Genciistinayasaldkpostumuzsrbekleriz
Vaslhakkalyaknizvryouneyleriz
Hamdlillhkandebaksayriseyraneyleriz
nsratlmstekimdirsalikeeyhinz
Nolahizmetarzederseeyhinesalikyz
phesizondahakikatalrRuengz
Aynerknbilmezolmatpsatir
638
uyup
Emrunehyimnkerifarketmeyenpaslkalp
Kendikaynarkendioynarktyerdekalr
Katrelerrmaa,rmakerdibahre,cemolup,
Yararklarnferyadedersenna
knnkbaklmazkfrneimanna
Herkiminkimpertevi
639
cannsaldcnna
Suretisrrtarkibellidiryinede
Szi
640
cezbeDilarahosfsinede

637
Has:zel,hususi,mahsus.
638
Satir:Setreden,rten,kapatan.Gnahlar,kusurlarrten.
639
Pertev:(Pertav)f.Ziya,k.Atlma,srama,hz.

Bellidirknh
641
kanaatnkhattahandede
Herkesiniblisyznnvardrisinefsidir
nelifdenyayadekTahirhabibinismidir
Ztesmdatecellihemmsemmacismidir
Maziimstakbeligetivcudakalmazz
Ehlihalekurbanzbizmnkerermolmazz
Biztecellikendiyizzahidtesellibilmeziz
lemimuayyendebirbilpadiahkemteri
Yineyek
642
szdrhakikatayniiradnsrr
lemsurettediryrincemlipertevi
demuhemonatalimolanesmolmuuz.
Azbninkatlinefetvabendeversemdemekim
Gelmuhibbihnednolkbulsamdemekim
Kfreermevuslatdildraersemdemekim

640
Suzi: f. Yakma. Yanma. Dokunma, te'sir etme, etki yapma. Byk ac. Yrek
yanmas
641
Knh: Bir eyin asl, cevheri, mikdar. Dip. Kk. z, nihyeti, vechi. Vakit, za
man.
642
Yek:f.Bir,mnferid.Birolu,birlik.
S
89
VaslHakkolmaaeylersenheves,
Akaulagayridengnlnkes.
Gayrinesnesanmaakzhid,
Kendicennettenolupturmuktebes.
Krbndrbuhalikdim,
Ehliakiindeolmularceres.
Cismcnnkoyknyklediver,
Rhakagidemezmerkebferes.
Onsekizbinlemitutupduran,
Kfunnunterkibiyleyeknefes.
Tarfetlaynireyakarcmlesin,
Gerdokunsanraktanbirkubes.
Bacennetdeolursaodayak,
EyNiyzkomadildehruhas
Hakkavaslolmaaheveseylersen,
Akaulabakasndangnlnkes.
Zhidakbakanesnesanma,
Kendicennetteniktibasedilmitir.
Krbndrbuhalikdim,
Buhizmetilerdimkervanndadr,
Ehliakiindeanlargibiolmular.
Krbnkervn,yanikfiledemektir.Meselhacyolundaveyadier
yola giden kfilelere kribn derler. Bu kfilelerde develerin boyunlarna
anlarasmalarnnsebebianaldkadeveneelenir.Ayrcahereitalg
alnmasna msaade olunmutur, haram deildir. te deve hem alk ve
susuzlua dayankl, hem de k bir hayvandr. Gzel sesli deveciler ark
sylemeye balaynca develer aka gelip ar ar yollarna devam ederler.

temahlkatarasndaakehlideangibidir.(dierlerinicotururlar).
Cisimvecnnkoyyknyklediver,(hafiflet)
Akyolunagidemezmerkebveat.
Ak:kalpletambirmuhabbetlesevmek,sevgilidenbakahereydenyz
evirmektir.Nefsinktarzularnayniehveteakvemuhabbetdenilmez.
Sizehvetinisminiakkoymusunuz.
Eeryleolsayd,eek,insanlarnahsaylrd.
Mevlanakuddisesrruhulazz
Kfvennunterkibiylebirnefes.
Arap dilinde kelm, kesik, yara, yaralama anlamna gelen k.l.m.

kknden tremitir. Bu sebeple tpk yarann bedende bir etki husle
getirmesi gibi kelmda da messir bir g vardr. te mmknt ilk
olarakkelmnbumessirgcndenetkilenmivemmknvarlklarn
ilkiittiklerihitapknkelimesiolmuturvelembuekildelhKelm
sfatndan zuhr etmitir. Bu hitap ise Rahmann nefesinin yn
sbiteye tevecchdr. bnl Arab kelmn bu varlk dzeyindeki etkin
gcn, kelm olmasayd biz bgn yokluk zere olurduk, ne bir h
km ne de haber olurdu szyle ifade etmeye alr. te bu sebeple
btnkintkelmiletbirolunmutur.Tpkinsannnefesindenharfle
rinvekelimelerinzuhretmesigibi.Kelm,nihtahlildeRahmnnne
fesinedayananmessirbirgolduuiinhimmetitamvekelmdail
holankimseninszdeaynekildemessirolur.
643
Arapada, biztihi kendi bana yeterli olan anlaml bir btn, yni
cmle iin kelam, kendi bana anlaml bir btn oluturmayan, kela
mnherbirparasiindekavlkelimelerikullanlr.Butibrladamese
lKuranakelmullahdenilirkenkavlullahdenilmez.
644
bnl Arab, Allah Telnn sonsuz kelmn ifade etmede kullanlan

kavl ile kelam sfatlar arasnda bir ayrma gider ve kelama nispet

643
644
bnlManzur,LisnlArab,c.XII,s.523
eder.Bireyinolmasndilediimizzamanonaszmz(kavl)sadeceol
! demektir. O da hemen oluverir.
645
yetinde ifade edildii gibi kavl
ilehitapmadumaiittirilirkenkelmilemevcdaiittirilir;budaAl
lahTelMsilegerektenkonutu(kelam)
646
ayetindeifadeedilmi
tir. Yukarda ifade edildii gibi kelam bazen beer diline tercme edilir
ve bu tibrla da kelam mtercime (Raslllah sallallh aleyhi ve
selleme) nispet edilir. Dolaysyla Kuran Kermde ifade edilen tahrif
(Bakara, 75) ve tebdl (Fetih, 15) biztihi Hakk Telann, taklid ve zt
tavsifkabuletmeyenezelkavlinedeilbubeerdildekitercmeye,yni
kelma nispet edilir. Zr beer dildeki tercme tebdil ve tahrif kabul
eder.Ksacaskavl,yokolanavcdvermegibibiretkiyesahipkenke
lam,varolanailimvermegibibiretkiyesahiptir.
647
Burada bnl Arab, Allah Tel bir ey murd edince, sadece ol!
demesiyle o ey hemen oluverir
648
ayetini Arap nahivcilerinin is
timlssebep mekanelmsebbep dedikleri kural muvacehesinde yo
rumlamtr.bnlArab,birsebepolarakkn:olkelimesini msebbep
olan mahlkt yerine kullanmak sretiyle btnyle leme kelime de
mitir.
649
Mevcdtn yn sbiteleri ztlar tibryla emri ilhyi iitme ve

kabul etme istddnda olduundan Allah Tel onlar adem hallerinden
vcda kartmak istediinde onlara kn: ol der, onlar da hemen olup
zuhr ederler. yn sbitenin ilk idrak ettii ey bu kelm ilhdir. Di
er bir ifadeyle her bir mevcdt asllar ilh kn: ol emrine dayanan
birerkelimedenibrettir.
650
Zr kun kelimesinin zhir ve btn olmak zere iki farkl vehesi

vardr: Zhir tibryla kelime iki harften (kef ve nn) olumaktayken
btntibrylaharften(kef,vvvenn)mteekkildir.Zrkelimenin
etimolojikkkenikevnolup,biriksa(zamme),dieriuzun(vv)ikisesli
harfinbirarayagelmemesiiinvvharfihazfedilmivekelimezhiren
ikiharftenmteekkilolarak(kefvenn)yazlmtr.Kelimeninbirzhiri,
bir de btn olmas, onun btn ile gayb ve melekt lemine; zhiri ile
de,mlkveehdetleminetekbletmesianlamnagelmektedir.Dier
taraftanmlkveehdetleminindebirzhirivebirdebtnolduuna
greknkelimesininzhiriayrcabuikiboyutuyanstmakdurumunda
dr.BuyndekibirparalellikisebnlArabninkefvenunharfleri

645
Nahl,40
646
Nisa,164
647
bnlArab,Ftht,c.IV,s.43;c.V,s.341;c.VII,s.276.
648
limran,47
649
Afif,MysticalPhilosophy,s.73.
650

ninsesleriyleilgilitahlillerindegrlmektedir.Nitekimkefharfimahre
ci tibryla daman en i ksmlarndan kan harflerden olduu iin
ehdet leminin btnna paralel dmektedir. Nn harfinin mahreci
ise, azn d ksmna yakn st kesici dilerin kkleri olduu iin bu harf
deehdetlemininzhirinitemsiletmektedir.Ayrcannharfiyarm
daire eklindeki yazm bakmndan vcdun zhirini temsil ederken, ya
rm daire stndeki nokta ile birlikte dnldnde ise dairenin dier
grnmeyen btn yarsna dnmektedir.
bnl Arab nin kn keli

mesinitahlilindevvharfininhazfidevarlailikinbazanlamlarkaza
nr;zrbuharfkefilennharfiarasndabtnbirbadrvebua
dano,isteraslvarlkmertebelerininzuhrundaistersedehitbn,szn
zuhrundaolsunhereyinzndekibtn,ilhtecellyitemsiletmekte
dir.tevvharfininbubtnkonumu,bnlArabninhervarolann
ikiynbulunduunailikingryleparalellikarzetmektedir:lleteve
dorudan sebebe dnk zhir yn ve fiilen varlk verene, yni Allaha
dnkbtnyn.
651
KinttakiherbirszAllahnkelmdr.
Hattbuanlamdaolmakze
re bnl Arab bazen, ehlullahtan mutlak iitenler diye isimlendirdii
bir zmreye atfettii Vcdda Allahtan baka mtekellim yoktur: M
filvcdi mtekellimn illallh szn zikreder.
Hatt bu anlama gele

bilecek ekilde Allahtan baka sz syleyen, Allahtan baka konuan
yoktur diyen bnl Arab, bir adm daha ileri giderek lemdeki her bir
sznhatdanslimolduunu,herbirszngzelolduunusyler.Zr
ona gre lemdeki her bir kelm, bir hikmete ya da en fasih nih sze
(faslulhitb)dayanr.Dolaysylabeerdilyadailhdildenildiindeya
plan ayrm mutlak olmayp sadece tek bir hakikatin iki farkl dzeyine
ireteder.
652
Zr insan kmil olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin,

Hakk ile halk arasnda hem varlk hem de mrifet dzeyinde bir berzah
olma konumu vardr. Allah Tel Kur'an Kerimi biztih kendi lisanyla
sylemediinegre,mahlktileAllahTelarasndabirberzaholanHz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem beer lisanyla okuduklar
kelmullah diye isimlendirilmektedir. bnl Arab sk sk u yeti zikret
mek sretiyle bu hususa istihdda bulunur: Eer mriklerden biri
emn dileyerek sana snrsa ona emn verki Allahn kelmn iitsin...
653
yette Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kraati kelmullah
olarak isimlendirilmitir. Tercmnn kelm kendisinden tercme edile

651
652
653
Tevbe,6
ninkelmnnyerinegemitir.nkinsankmilolarakHz.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, vcd kelimelerin zuhrunda Hakkn vekli
olduugibiszleriyledenutkbakmndanHakkaniybetetmektevebi
zimiinonlartercmeetmektedir.
654
bnl Arab ye gre ilh hitbn seslere ve sretlere dntrlme

sindebirbeerolarakHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbirdahli
sz konusu deildir. O, Kur'an Kerimi insanlara, her hangi bir ilve ve
eksiltme sz konusu olmakszn Allah Teldan tahkiye yolu ile tebli
eder. Kendisine inen sretten ayrlmakszn kendisine ne syleniyorsa
onu syler. Zr Kuran harflerin terkibi, kelimelerinin terkibi yetlerinin
tanzimivesrelerinininasylabirlikteinmitir.Buradaharflervesretler
birmtercimolarakHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminhayalinde
ekilleniyordur, fakat mtercimi konuturan Allah Teldr, kendi nef
sindenkonumaz.Eerbirkimsekendinefsindehaslolanbirilmiterc
meediyorsaokimseburadakastedilenmtercimdeildir.
655
Allah Telnn sonsuz ilminde deimeyen zler (ayn sbite) ek

lindebulunanvarlklar,imknmertebelerindenzuhrmertebesinekar
tanezelilke,ilhkelimeolmaktadr.bnlArabninretisindeyarat
l,mutlakyokluktandeil,izfyokluktandr.ynsbite,haritehenz
zuhretmediiiinvarlkadnalmaz,fakatilmiezeldesabitolduuiin
mutlak yokluk anlamna da gelmez. Ayette geen kn: ol! ve ey
ibrelerideeyhinbudncesinidesteklemektedir.Zremremuhtap
olan bir eydir, dolaysyla mutlak yokluk sz konusu deildir. Yine bu
eyeol!emriilhsitevecchetmiolmasdabueyin,ilmiilh
desabitolsadahenzhricvarlkmertebesindezuhretmediineiret
etmektedir. bnl Arab ye gre bu ekilde zuhr eden varlklar, ilh
isimler vastasyla dzenlenip, her biri kendi yerine yerletirilir. Burada
isimler, beer dilde kullandmz ekliyle, spesifik terim anlamnda
(Rahman ya da Kadir gibi) alnmamaldr. Daha dorusu harflerin terki
binden oluan ve beer lisnmzda dua ve niyzda bulunduumuz isim
ler,ilhisimlerinismi(esmlesm)dir.ylekiAllahTel,buisimle
rin farkl ekilleri vastasyla kinttaki varl sevk ve organize eder. Bu
isimler, hem varla (being) varolu (existence)
kazandrma hususunda
gerekliolanenerjiyi,hemdevarlklararasndakidzenveuyumutanzim
edengenelyapysalamaktadr.
BuekildeAllahTelnnsonsuzilmindensrekliinkifedenhervarlk,
bykkozmiksyleminkompozisyonundakibirharfitekileder.Harflerin
potansiyel varolu dzeyinden grlr lemdeki belirlenmi varlk dzeyine

654
655

geiifeleklerin(spheres)dnmeeylemivastasylavukubulur.
bnlArab
busreciakakonumaeylemiileetutarvebuilhhitapsadecesembo
lik bir ifade deildir. lh yaratma ile insann konumas arasndaki bu ben
zerlik srekli tekrarlanr. Allah Tel, nefesrRahman olarak bilinen ve
kintn varln srekli muhafaza eden ilh nefes alma vastasyla mah
lkat yaratr. lh kelimelerin telaffuzunu mmkn klan ite bu ne
festir.
Bu rahmn nefes bnl Arab nin terminolojisinde am diye isim

lendirir. Bu latf ve metafizik bulut, Hakkn zuhrunu (keynnet)
656
kabul
edenilkmahaldir.
Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde
Raslllahsallallhaleyhiveselleme;
Rabbimiz mahlkat yaratmazdan nce nerede idi? diye sorar.
Raslllahsallallhaleyhivesellemde;
Fevkindevetahtndahavaolmayanmadaididiyebuyurur.
657
Cevab bnl Arab nin bu konu hakkndaki grlerinin temel dayana

olmaktadr. Bu metafizik bulut, btn sretleri kabul eder, ayn zamanda
varlklara ekillerini verir; hem aktif hem pasiftir, hem alp, kabul edicidir
hemdegerekletirici.
AllahTelitebulatfmdakendidndakibtn
leminsretleriniaar.
658
nceOnsekizsayszerindedurmakgerekir.Mesela;
Mevlevlerce kutsal bilinen 9 ve onun kat olan saylar, mistik retinin
deta temelini meydan getirmitir. Bu inancn temeli, akl kll ile nefsi
klln 9 kat g meydana getirmesine dayanr. Bu gn hareketiyle 4
unsur olumu ve btn bunlardan canszlar, bitkiler ve canllar domu,

656
Bu noktada bnlArab, Hakkn be var olu mertebesinden (:keynnet) bahse
der:
1Hakknamdavaroluu.Hakknvarlnkabuledenbuilkmertebeyeyazmzda
mutlakhayaliincelerkendeinmeyealacaz.
2Rahman,Araistivetti.(Th,5)ayetineistinadenHakknArtakivaroluu.
3 Rabbimiz her gece dnyasemasna iner hadisine istinden dnya semasndaki
varoluu.
4 O, gklerde ve yerdeki tek Allahtr (Enm, 3) yetine istinden yeryzndeki
varoluu.
5Nerede olursanz olun O, sizinle beraberdir (Hadd, 4) yetine istinden bizde
olduu gibi her varlkta da kendi varlk mertebelerine gre var oluu: umm
keynnet. Btn bu aklamalardan sonra bnlArab, Hakkn bu mertebelerdeki
varoluununkendicellineyakrbirekildeolduunu,Ztnngerektirdiigibiher
hangibirtasavvur,tebihvekeyfiyetszkonusuolmadnhemenvurgular.Bkz.,
bnlArab,Ftht,c.III,s.465,466.
657
Timizi,Tefsirsure11.1;bn.Mce.Mukaddime.13;bnHanbel.IV/11.12
658
bylece hepsi birden 18 saysyla kodlanan kinat tasavvurunu ekillendir

milerdir. Btn bunlarn dnda zellikle Mesnevnin ilk onsekiz beytinin
Mevln kaddesellh srrahulazizin elinden km olmas, say semboliz
mininmanevplandan,btnmaddplanaynvermesinesebepolmutur.
Mesnevnin ilk onsekiz beyti dnlerek de, onsekiz rakam zerinde
kutsal bir halka oluturulmu olabilir. Semya katlan semzenlerin says
dokuz veya katlar olmaldr; kapdan geen dervi onsekiz gn hcresinde
kapalkalr;tarkateyenislketmibircn,ilkonsekizgnstndegetirdi
i elbiseleriyle alr; hayder cbbesinin yakasna, gs hizasna kadar
inen ve istiv denilen iki parmak eninde dokuz veya onsekiz sra makine
dikii ekilir; tekbir edilen sikke, Hz. Mevln kaddesellh srrahulazizin
sandukas altnda onsekiz gn kaldktan sonra baa giyilir; cezalandrmada
bilekstahnarkasnahafifdarbelerledokuzveyaonsekizdenekvurulurdu.
Hulsa,tarikatiindesaynnszkonusuolduuheralanda,bunundokuz
659
,
katlarvezellikleonsekizolmasnazengsterilirdi.
660
lemleryirmisekizdir,kezilhmertebelerdeYirmisekizdir.Bubeyitte
NiyziMsrEfendineiinOnsekizbindiyesyledi?ununiin;
Bu mertebelerin en evvel: Nuri Muhammed olmak zere Nefsi Kl,
Tabiat, Heyl, Ar, Krsdir. Bu alt mertebe manevdir. Yirmisekizden
karlrsa Yirmiiki kalr. Bunlardan Ar btn lemleri kaplam bir kubbe
dir. Muhaddep; yani yumru olan ksmna ar, mukaar, yani ukur olan
ksmna Feleki atlas ve Felekil burc denilir. ukur olan ksmnda hibir
ey yoktur, sdedir, dzdr. Bu iki krsnin dahi muhaddebi ve makaar
var. Bunlar ikierden drt eder, kez yirmiikiden karlnca onsekiz kalr.
Ann iin Msr Efendi onsekiz lem dedi. Krsnin ukur ksmna Felekil
menzil ve Feleki mkevkep dahi denilir. Felekil menzilde ise kamer (ay)
bulunmaktadr. Semda grlen yldzlarn hepsi bu Feleki mkevkeptedir.
eit cihetiyle onsekiz asldr. te onsekizbin lemi ki, bunlar ilh merte
belerdir. Bunlar tutan nedir, Hakkn vcdudur. Kf ve Nun ilmi,
yaniKnile.
KurnKerminYsinsuresininsonyetlerindenbiriolan:
OAllahTelbireyinolmasnirde

659
Dokuz saysnn hramczde Hac smail Hakk Toprak Efendi Hazretlerinin (hyt:
1969) hayatnda da nemli bir yer tuttuu rivayetleri bu saynn ehli tasavvuf tara
fndannemliolduunuaklamaktadr.(sm07),s.69
660
DURU, Necip Fazl; Mevlev eyhi Aazde Mehmed Dede ve Mesnevnin lk
OnsekizBeytinierhiMakale,Bumakale,Tasavvuf(yl:4,say:11,TemmuzAralk
2003,ss.151175)dergisindeyaymlanmtr.

ettimi,emrioldemektir,odahemenolur
661
buyurulmutur.
Bulemidrtmelekmazharndantutarlar.Bunlar:Cebrilaleyhisselm
Mikil aleyhisselm, srfil aleyhisselm Azril aleyhisselm dr. nk
melekler Allah Telnn kuvvet isminin mazhardrlar. Melekler mazharla
ryla bu lemleri tutarlar ve bunlar lemlerin rknleridirler (destek, mes
netleri). Fekat bu mezhirden zhir olan kendisidir, mazharla olunca de
mekkfvenunileknemriyleolurdemektir.
Gzapkapayncayakadaryakarhepsini,
Gerdokunsaakateindenbirpara.
Kubes, ate yanarken kan ng, kvlcm demektir. k bir paras ile
dahiinsanaltsteder.
Cennetbaolursadaateeyak,
EyNiyzgnldehorlukvegzellikbrakma
yilik ve gzellik kn yannda deerli olayp, sevgilinin arzusudur. cen

netarzusuvecehennemkorkusuaktakaybolupgitmitir.
Busofilerinbazlarderki!
Biz ne cehennemden korkarz, ne de cennet isteriz. Halbuki bu
szkfrdr,.Nebuyurulur.Busoruyadaaadakicevabveririz:
Bu szn kfr olmas; cehennemden korkmamak ve cenneti been
memekynndensylenmiolmasnabaldr.,Amabunlarnkasdyle
deildir,udur:,
YaRabbi,senbiziyoktanvareyledin;vcudagetirdin.Bundansana
faydayoktur.Budurumda;bizedenodurki,sanakulluu,kendimize
ait sebep iin etmeyelim. Ancak kulluumuzu, senin rzan iin yaparz.
Seninle bir al veriimiz yok ki, cennet veya bakas iin ibadet edelim.
Hernekadarsen:
Allah Tel mminlerden nefislerini ve mallarn satn ald; karl
nda onlara cennet verdi.
662
Buyurmu isen de; bu senin has kullarn
ilebirmuamelendirNihayetsizlutuflarnvesonsuz,tamrahmetinion

661
Yasin,82
662
Tevbe:111
larabuyzdenbirizhardrYoksasen;alverigibieylerdenmnezzeh
sin. Biz ibadeti halis muhlis senin iin yaparz. Ara yerde cennet ve ce
hennem olmasa dahi, bize yakan ibadettir. Cennete ve cehenneme
koymakkarmaksanabalbiritir,nasldilersenyleyaparsn.Cenne
tekoyarsansenin,fazlnsaylr;ibadetimizdendeildir.Cehennemeko
yarsanadlindir;hzulmdeildirZulmnmanasbakasnnmlkne
fuzuli tasarruftur Hlbuki mlk senindir Durum byle olunca o mlkte
arzu ettiin gibi tasarruf edersin ve zulm olmaz te tasavvuf ehlinin o
szdenmuradlarbudur
Bakadeildir.
663
TAHMSAZB
Olmazankileyekdilmekes
664
Cmleninpyindekoldupes
SubhdemHakktanarHakkileses
klaalaridideryadil
klayergkdururkimeh
kladevranederarzusem
kyolundavarlayaraver
Cnnterkeyleyipcnaneer
Kueihayrettesanakalmader
OlkiktangrdHakknzerresin
Tekyeiirfandayaktemasn
Kimkibulduysavcudunlemasn

663
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ONDRDNC SUAL VE
CEVABI
664
Meks:Durma,elenme,bekleme.

Aklayansndahisubhumes
665
nsankHddrrehnm
666
ZikrufikrinolaHakktanmasiva
Krbndrbuhalikdim,
Hbgaflettengznageluyan
Tabikisevdihme
667
yokuran
Noktaisrrilhideyan
668
DolduAzbyeHakktanitiyak
Hakkyaknoldubanasensinrak
MsivadanyumgznMevlyabak

665
Subhumesa:Sabahakam
666
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz
667
Hme:f.Yontulmukalem.
668
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei

90
Vezin:Mstefilnmstefilnmstefilnmstefiln
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,
Brhnsorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Sausolumgzleridimdostyzngrsemdey,
Bentaradaararidimolcniindecnimi.
ylesanrdmayriyemdostgayrdrbengayriyem,
Bendengrpiitenibildimkiolcnnimi.
Savmusltuhacilesanmabiterzhidiin,
nsnKmilolmayalzmolanirfnimi
Kandegeliryolunseninyakandevarrmenzilin,
Nerdengelipgittiinianlamayanhayvnimi.
MridgerektirbildireHakksanaHakkalyakn,
Mridiolmayanlarnbildiklerigmnimi.
Hermridedilvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolusnimi
Anlahemenbirszdururyokudeildirdzdurur,
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
itNiyzninsznbirnesnertmezHakkyzn,
Hakkdanaynbirnesneyokgzszlerepinhnimi
Brhn
669
sorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Delilsorardmaslmaaslmbanadelilmi.
Kurn okuyan mmin turungillere benzer; kokusu da gzeldir, tad
da gzeldir. Kurn okumayan mmin ise, hurmaya benzer; kokusu yok
tur,fakattadgzeldir.Kurnokumayanmnafkreyhanabenzer;kokusu
gzeldir,tadiseacdr.KurnokumayanmnafkdaEbCehilkarpuzuna

669
BRHAN: Delil, hccet, isbat vastas. * Mantk: Yakn mukaddemelerden mey
danagelenkyas.*Redveinkriinitirazkabuledilmeyeceksuretteisbathakikat
edenkavihccet.(Birbrhanileeldeedilenneticeitevhidibazinsanlaristi'zamile
darzihinlerinesktramazlar.Veyabozukhayalleritahammledemez.Buhalekar
okat'i,sahihbrhanreddetmekzere:Buneticeyi,bukadarazametiyleubrhan
(onu)intacedemez.diyebahanelerilekabuletmez.Omiskinbilmezmiki,netice
ninkayymuimandr.

benzer;kokusuolmadgibi,taddaacdr.
670
Eskiden anne babalar, ocuklarn atlattklar her hastalktan sonra bir ol

gunlama ve gelime evresi geirdiklerini bilirlerdi Sadece ocuklar deil, ye
tikinler de her hastalktan daha olgunlam olarak karlar. Btn byk
kltrlerdebykmcadelelersonucuolumulardr.
671
Savesolumugzleridimdostyzngrmekiin,
Bendardaararidimolcniindecnimi.
Pervane, Mevln kaddesellh srrahlazzden bir t dinlemek

iinsrardabulundu.Mevln:
Emir Muineddin muktedirsen, hi geveklik gstermeden drt kb
leye hizmet et ve drt kbleye hizmet etmei kendine gerekli bil dedi.
Pervanebakoyduve:
Bizbirkblebiliyoruz,dierhangileridir?Diyesordu.Mevln:
Bunlardan birincisi namaz kblesidir ki gnde be defa yzn ona
evirirsin.
kincisiduakblesiolangkyzdr.htiyadtvakityzndua
kblesineevirirvealaypszlayarakkendiarzununyerinegelmesiiinri
cadabulunursun.
ncs padiahlardr: Padiahlar, yoksullarn ihtiyalarnn kblesi
vemazlumlarnsnadrlar.Birmazlumvearesizkimsesenintarafna
yznevirdiivakit,onunihtiyacnyerinegetirki,yceAllahTelda
senindinvednyaihtiyacnyerinegetirsin.
DrdncsAllahTelerlerininkalbidir.Bukalb,AllahTelnnna
zarnnkblesidirvekinattandadahayksekveycedir.
672
ylesanrdmayriyemdostbakadrbenbakaym,

670
Buhr,Etme,30;FedillKurn,17,36;Mslim,Msfirn,243;EbYa'lel
Mevsl, Msned, XII, 168 (7237); Tabern, elMucemlkebr, IX, 136 (8670);
Beyhak,uablmn,II,337(1973);Kud',Msnedihb,II,289(1381).Me
seliinbkz.HakmetTirmiz,elEmsl,s.44,45;Rmhrmz,Kitbemsli'lhads,
s.85(46);Ebu'eyh,Kitblemsl,s.215(318);AbdlmecdKatm,elEmslel
Arabiyye,s.163.(UYSAL,23Bahar2007)
671
(DAHLKE,2002),s.111
672
(Ahm95),s.672(407)
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzburadainsandabulunankuvvet
lerin aslnda kendine verilen cevhereden yani frlen ruhun olduunu be
yanediyor.Yoksabakiyeninacizilevasflandnhaberveriyor.
Ollezzetiruhaniyyeilebedendekuvvetbulur.
Hikye:
Birkimsevarimigndebirsrpirrvebandagtrrimihalk
bununhalineta'accbiderlerimi.BirgnolehrebiryeniHkimgelr.
mnsebetileolkimseyianarlar.Hkim:
Getrngreymder.getrrlertadidklerigibibulurderki;
Soyun,bunsoyarlarkemerindeondrdcevherbulunurki
pdihlarn demesi mlik olamaz. Ol cevahiri alur var kebbun sat
der.Bukerredizinedekkalduramazetrafndakilerbunugrrler.Cevahi
riyineverrbiltaassfyinebanaalurgider.Hkimderki:
Bukadarcevhirdronabutakativiren.
imdiMsrnnbupirlkdebukadarkahrekmesitakatibuikiruha
nilezzetlerveolikicismnlezzetlerdr.mdibudrdlezzetlerinbiincisi
yokdur ya'ni bunlara benzer bir dahi yokdur bu szi anlayabilen teslim
olur.
673
Oru,namazvehacilesanmabiterzhidiin,
Sfmuhakkikleribadet,riyazetvehalvetamellerininkendilerininbilgi
alcs olmadn buna araclk ettiklerini ileri srerler. Yani bu amellerin
sonundakiidebirnrolutuunuveancakonrileHakktanyabildik
lerinisylerler.Yoksabuamellerintekbanayeterliolduunuhibirsf
sylememitir.
beyti tam bu mnya iret etmektedir. Sufiler bu ynleriyle
Hriclerin, Seleflerin ve baz ehli hadsin somut zhd anlaylarndan
uzaklarlar. Bunlarda mutlak manada ibadetler esas iken sflerde bu
ibadetlerin kiide hsl edecei hal ve makam nemlidir. Yoksa kul ile
Rabbi arasndaki perdelerden bir perde de o ibadetler olabilmektedir.
Hemenhemenbtndnpratiklerdeyeraldngrdmzvesflere

673
(MISR,1223),v.51a

greilhibilgiyieldeetmeyolundaatlacakilkpratikadmolanhalvet
ve inziv uygulamasnn aslnda dnce tarihinde de nemli bir yeri
bulunduu maalesef modernler tarafndan unutulmutur. Kadim ve ezo
terik felsefe okullarnda rencinin metafizik konulara olan temerkz
nn salanmasnda bavurulan yollardan en nemlisi budur.
Pithagorasta,Platondakarlolanbiruygulamadr.
Mesela slam filozoflarndan bn Miskeveyh felsefe ile megul olmak
isteyenlere nce kalblerin temizlenmesi iiyle uramalarn tavsiye
eder zira ona gre hikmet ilh vergilerin en by ve Allahn kendi
dostlarna ikrm ettii en faziletli yceliktir. Bunun ardndan halveti
tavsiyeeder.Derki;
Derin bir konu zerinde dndmz zaman evredeki eylerin
bizim nefsn faaliyetimize mn olmamas iin onlara gz kapatrz.
Eernefs(bilkuvveakl]zttibriylemaddolsaydonunaktivasyonu,
madddnyadanilgisinikesmekzorundakalmazd.
Sf muhakkikler bu tr uygulamalara niin dierlerinden fazla nem
vermektedirler? nk onlara gre ilhi bilgi darda (tarada) aranacak
bir ey deildir. Allah btn isimlerini yalnzca en erefli mahlk olarak
yarattinsanatalimettiinisyler.
674
Hz.Kuddskaddesellhsrrahulazizbubeyitiinbuyurduki:
Szlerinin anlatmak istedii irfn'n kalpte belli bir usle gre hsl
olacan biliyorum ve ihtiyarlk sebebiyle nafile amellerime gcm kal
madndan dolay gece ve gndz farz amellerime alyor, tevhide de
vamediyorum.
675
Neredengeliryolunseninyanereyevarrmenzilin,
nsanhayatnnkendineaitgemiibyksrlarlarldr.Bununzahiri
olarakbiletespitiniyapmakmmkndeildir.
nsanyeryzndenezamanortayakmtr?
Dinfelsef dnce sistemlerinde birok gnostik unsura yer veren
Btnsmil mellifler ile mmiyye iasna mensup baz limlere gre
iseKurnKerimdeszedilendemaleyhisselm,yeryzndekiilkin

674
(KILI,1(2004))
675
(Kudds,Tarihsiz),s.137
sanolmaypondanncenicedemlergelipgemitir.
676
Bunabenzerbir
gr,tasavvufufelsefletirmesiyletannanMuhyiddnbnlArab(hyt.
638/1240)tarafndandadilegetirilmitir.
677
Yerbilim ve insanbilim erbab bu meseleyi zememilerdir. Herhalde

insannortayaktarihi,Bensrailbilginlerininhaberverdiklerigibiye
di bin yllk olamaz. Fakat ne faydas var ki, dier srailiyt (srail oullar
kitaplarndanalnpaktarlanhurafeyeyaknkssavebilgiler)gibiburiva
yetdeeskikitaplarmzagirmitir.
Ancakeyhimizbumeseleyi,yerbilimuzmanlarnalklamayamecbur
edecekbirsurettezmtr.
eyhimizinbirgnMekkeiMkerreme'detavafsrasndagzne,e
kilvekyafetiyleyabancolduubelliolanbiradamarpar.Yannayakla
pkimolduunusorar.Oyabanc:
Benseninbykatalarndanmder.
eyhsorar:
Hangiasrdayayordunuz?
Yabanc:
Krkbinsenencevefatetmitim.
eyh:
KitaplarEbu'lBeer(nsanlnBabas)dem'inaltbinsenence
yaratldnhaberveriyorlar.
Yabanc:
Sen hangi dem'den bahsediyorsun? Bil ki, Ebu'lBeer olan dem'
denncedahayzbindemgemitir.
678
eyhimizin byle bir ruhan konumaa balad tahminini ada

ilimlerin keifleri ve tahminleri tamamen dorulamaktadr. Gerek u ki,
nc devirde bile yaam ve hatt kadm fil (Elephantus antiquus)
denilen imdi nesli tkenmi bir hayvanla ada olduunu gsteren ke
miklere eitliaratrmalarsrasndatesadfedildiinden,insannyery
zndeherhaldeyzbinsenencedevarolduunainanmakgerekir.te
bukefveayrmsebebiyleeyhimizinsaniin:
Hadistir (sonradan olmadr), ama bir ezel hadistir. Hdist ayn

676
Cafer b. MansrlYemen, Seriru ve EsrrunNutek, nr. M. Glib, Beyrut
1984, s. 21. mmiyye kaynaklarndan aktarlan muhtelif rivayetler iin bkz. Sley
manAte,YceKurnnadaTefsiri,stanbul1988,I.142143.(ztrk,Mustafa,
(2004).dem,CennetveD,MilelveNihal,1(2),151186.)
677
Bkz.MuhyiddnbnlArab,elFuthtulMekkiyye,Beyrut(DruSdr)trz.,III.
348. (ztrk, Mustafa, (2004). dem, Cennet ve D, Milel ve Nihal, 1 (2), 151
186.)
678
MuhyiddnbnlArab,elFuthtulMekkiyye,Beyrut(DruSdr)trz.,III.348.

kadimolamazusulddinveilmikelamndhiulemasnnvehkema
slamiyyenin grdkleri ve hadsiz burhanlarla isbat ettikleri huds ve
imkn hakikatlardr. Onlar demiler ki madem lemde ve hereyde
tegayyr ve tebeddl var elbette fnidir, hadistir, kadm olamaz (7.
ua1.Hakikat)hkmnvermitir.
679
150200 milyon yl nce yaam olan dinozorlarn hemen her trl

fosilinin bulunmasnn yannda dks bile bulunabilirken birka yz bin
senelikinsanfosilleridahibulunamaktadr.
680
Mridiolmayanlarnbildikleripheliimi.
Bir Mridi Kmil gerektir ki sana Hakkelyakni bildirsin. nk ilmel

yakn eriat ehlinin ilmidir. Aynelyakn ise tarkat ehlinin ilmidir. Hakkal
yakn ise hakkat ehlinin ilmidir. te Hakk ancak Hakkalyakn bildiren
HakkatMrididir,MridiiKmildir.Mridiolmayanlarnkitapmtalaa
sndanvemuhabbetlerden(devamettiisohbetlerden)anladvebelledii
eylerboeylerdir,zirtevhidslkszanlalmaz.
Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahulazizin bildir

diine gre mridmrid ilikisinin ilk misali Allah Tel ile Rhi Mu
hammediarasndagereklemitir.Gizlibirhazneikenbiliniptannmay
istemi olan Yce Allah Tel, bu tannma sevgisi neticesinde ilk nce
RhiMuhammedi'yiyaratarakonumridmenzilesindetutuphalvetet
tirmivekendinideeyhyerinekoyuptevhiditelknetmitir.Sonrausli
esmdayeralandierisimlerisraylavetekertekertelkneylemitir.
681
AliKemalEfendikaddesellhsrrahulaziz(d.1853hyt:4Ekim1920),
PiriMehmetPaamahallesindeyaptrdevinalaktavanlbirhcresinde,
devrin ileri gelen bilginlerini ve dostlarn toplar, sabahlara kadar sohbet
ederler. Abdlaziz Mecdi kaddesellh srrahulaziz, bazen Ali Kemalyi
evindenalr,krlaragtrr,yolboyuncatasavvufsohbetlerdebulunurlar.
YinebylebirgnAbdlazizMecdiEfendiileKonyadndakrlardagezer
lerken,birobanarastlarlar.akrakvelatifecibirztolanAliKemal,oba

679
(AYN,1995),s.6264
680
(MUSAOLU,1999),s.64
681
(GKE,2000),s.156;YiitbaVel,RisaleiTevhid,v.43a43b
na okuma yazma bilip bilmediini sorar. Okumayazma bilmedii cevabn

alncaonaderki:
obanheleuetrafnabirbaknegryorsun?
ugrdnaa,ta,toprak,hayvanveinsandansencehangisi,ol
saolsaAllaholabilir?
obanbugaripsualkarsndabiranduraklar,dnr,dnrde:in
sandiyecevapverir.BucevapzerineAliKemalEfendi'de:Aferinoban!
Konyaulemasndandahaakllimisinder.
AliKemalveAbdlazizMecdiEfendi'ninobanlabukonumalarzeri
ne Osman Nuri Ergin, Abdlaziz Mecdi Tolun, adl eserinde u mtlay
beyaneder:
AllahTelobanlarnbilearaypbulmaslazmgelenbirhakikattir,
birvarlktr;hattahakikat'lhakayktr.nkoolmayncanebirvcut,
nedebirhakikat,hattaenufakbireybileolamaz.
682
statsz kalrsam inancm bakalar. O salam imanm baka bir ey

olur. Ruhuna binlerce rahmet olsun, ite benim stadm budur. Etrafna
da toplanrlar. phe ne oluyor! Ben kendim iin feryat etmiyorum sizin
iinalyorum.imdiolnnvasflarnsayki,onagrealayaym.
683
Hermridegnlvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolukolayimi
MridiKmilnedenanlalr?Almetinedir?
Bir Mridi Kmilin almeti udur: ayet kalbinde dny skntl ii, fe
lketiolduuhaldeyannagittiizaman,ogaileneksilirveyokolupkalkar
sa, ite o kimse Kmildir. Yok gilen eksilmeyip daha da oalr ve gilene
gilekatlrsa,oinsanKmildeidir,biryalancdr,andanka.Zirokimse
seninyolunudahasarpauratr.MridiKmilolannyolusndr(bugibi
insanancakrahatlkvekolaylkverir).
Her mride dil verme kim yolun sarpa uratr, gnl bana sahip k
demektir.
eyhi Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sa
kncasyoktur.Hattaonagreaksitarzdabirkuralcahillertarafndanicat
edilmitir.
684

682
(KARTALCI,2004),s.15
683
(emsiTebriz,2007),(M.252),s.341
684

Nikhlar da drt trldr. Cismani nikh, misali nikh, ruhani nikh,
ilmi nikh. Birincisi iin kalpte eserler vardr; ikincisi iin gizlide nurlar;
ncsruhtasrlar;drdncsgzdemcerredkllihakikatlervardr.
Bunlarnhepsidemanevibuluveevlilikleilgilidir.
685
Buevliliklerinneticesidoacakevlatnesebindevamnsalayacaktr.
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
lemhepsibiryzdrrgrenanhayrnimi.
Hakkdanaynbirnesneyokgzszleregizliimi
Nitekim Ca'feri Sdk aleyhisselm buyurur Kur'nun tecellisi vardur.

Yani hakkun dostlarna Kur'n iinden tecellisi vardur ehli olmayana te
celli etmez. Ona temiz olanlar dokunabilir.
686
bunclayn mahbb
yzindenhakklarnatecellidertessellvirr.mahbbunhaberiolmaz
mahbb ancak bir yinedr grinen ayrdur gayr degl ayndur. ayr
oldu bir sandur. Siz yineye bakarsz enbiya ve evliya yine iindeki
cemala bakarlar. mdi bir gz ki ayineye baka ol gz iinde tecelli iden
cemlkandagrr.Fssdayazarki
yineye bakan iindeki sureti gremez iindeki surete bakan
ayineyi gremez, acebdr. Der. Gnl her neye kasd iderse grdgi
odur.Gnlnmaksdolmayangzinedegirsegrmez.Bumcerrebdr
insan bir eye ziyde megul olsa gayr ne grr ne iidir. Gh olur bir
gzden bir ahir kimse bir eyi grr gzn, sahibinn haberi olmaz
acebdrkudretullahanihayetyokdur.
687

685
686
Vka,79
687
(MISR,1223),v.64b
TAHMSAZB
BuldumaradmgeldimmridbanaKuranimi
Dostumdiyeardmbendenyanaseyranm
Buremziriffehmederpuidei
688
ndanm
689
Brhnsorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Birmridemuhtaidimyrdanhabersorsamdey
Aklhayalfikrimidildrmaversemdey
Sayibelieyleridimyavaslnaersemdey
Haylizamandrsevdiimhicrugamnlasayruyem
690
Merubiyem
691
zcanmnhalknyanndahoriyem
692
ZhirubatndaelhakHakkzmedoruyem
Oldutevekklhemrzatesbihikderviin
Mahvivcudetmengerekbatndazhirteviin
693
HakkyolunatalipisenHakktanolahercnbn
HernetlipeylerisenolurseninHakkilmin
Acepriyayterkedipatbufendaemelin
Gelmeziseidrkehayf
694
ztnlaaslnsenin
SanmaolurvechiHdirfanlaHakkalyakn
BildislkilebilennruHakkilmelyakn
KenzifenolaznolaHdyahemnin
695

688
Puide:(Pue)f.rtlm.rt.rtl,gizli.
689
Ndan:chil,haddinibilmez.
690
Sayruret:(Sayr.dan)Birhldendierhleintikaletmek.Bireyinbireyedn
mesi.Olmak,edilmek.Vcud,kevn.
691
Mergub: rabet edilen, istenen, aranan, arzu edilen; btn mahlukatn kendisi
ninrzsnistediiAllah.
692
Hor:f.Kymetsiz,ehemmiyetsiz.Adi.
693
Tevi:Kartrma.Karmakarketme.Bulandrma.
694
Hayf: (Hayf) Emanszlk. Hakszlk. Zulm. Cevr. (Vah vah, yazk, eyvah, yazklar
olsunmelindesylenir.)

VaslHabibeermekarifleredevranbudur
Cennetteddristeyenzemzembilirsohbetbudur
mnagelmekliinzreAllahalem
696
szbudur
Herkesgrpiittiinisylersanabirbirdurur
hubbulvatan
697
manzumununerhbeynbudurur
Batngzgrronusanmabugzyzgrr
lemkambiryzdrurgrenanhayrnimi.
TerketmeirfnsohbetingsterbizegelHakkyzn
kicihandabilznrifolahemakyzn
AzbvcudunMsrdirgrdnisegrbakyzn

695
Niin:f."Oturan,oturmu"gibimnyagelirvebakakelimelerlebirleir
696
Allahalem:AllahTelbilirki:
697
Vatan sevgisi imandandr. Sehav, Makasd: s.183; Semhud, Gammaz: s. 60;
bn'dDeyba\Temyiz:s.77;Aliyy'1Kar,Kbra:s.189;Acln,Tesf1/413.Hadis
hafzlarnagrebununaslyoktur.
91
Heryerihsnnglistneylemi,
Hertaraftabaubostneylemi.
Ziynetetmizrpesevsfile
Hersfattanztnilneylemi.
Buncaevsaftangrnenbirceml,
Bircemlibuncaelvneylemi.
HepkitbHakkdreysandn,
Olokurkimseyrievtneylemi.
Hsnnizhredercmlesft,
Ztnainsnbrhneylemi.
Hakkistersenyrinsnabak,
emsiztyznderahneylemi.
Hakkyzinsnyzndengrnr,
ZtRahmneklininsneylemi.
Nicegrsnemsivechinnann,
Zhidiamkituyneylemi.
inialmannzerkriy,
Gnlneytnperineylemi.
HernazardagrdHakkrifin,
Hergrteniceihsneylemi.
Hakkanlamakdeilsnola,
AdetHakkbyleerkneylemi.
Slikerincekemleylebil,
Yreinbabarnkaneylemi.
AnlayncaZtHakkzevkile
BuNiyzniceseyrneylemi.
Heryerigzelliinglistneylemi,
Hertaraftabavebostneylemi.
Ziynetetmizr
698
pes
699
evsfile,
Ziynetetmialtnyeterlivasflarile

698
Zir:f.Alt,aa.
699
Pes:f.Arka,art,geri.*yleise,imdi

Buncasfatlardangrnenbirceml,
Bircemlibuncarenklereylemi.
Hakkn ztnn ziyneti sfatlardr. Cenb Hak her sfattan ztn iln
eder. Zir bu sfatlardan grnen bir ceml, Hakkn gzelliidir. Bu bir
cemlibuncarenklerdemzeyyenklarak,yanissleyereksretlerdegste
renOdur.nkbtnilhgzelliklermezhirlegrlr.
KitbHakkdrhepeyzannettiin,
Ookurkimseyrivataneylemi.
Bu ey sandn hep Hakkn kitbdr. Cenb Hak Kurn azmde:

OTrhakkiinveyazlmkitaphakkiin
ki,buyazlmbirvaraktadr
700
buyurmutur.Trcmledalarnycesi
dir. Kitb mestr dan murad bu grnen sretler, F rakkin menr
isebtn mahlkattr. Bukinatbtnbir kitaptr.Okitabancaktevhid
makmlarnseyredenokur,bakasokuyamaz.
Ztnainsnbrhneylemi.
Gzelliiniaakarrbtnsftlar,
nsniseztnadelileylemi.
nsan olarak bahsedilen Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ztdr.

Yoksainsancesedinebrnmolancanllardeildir.
AllahTelDavutaleyhisselma
YaDavut!Muhammedi(sallallhaleyhivesellem)ikendimiin,
deminocuklarnMuhammed(sallallhaleyhivesellem)iin,
Dieryaratklarmdeminocuklariinyarattm.
Kimbenimlemegulolursa,onuniinyaratklarmnnnegeer.
Kendisiiinyarattklarmlamegulolanlardanisekendimisaklarm.
701

700
Tur,13
701
(ALTUNTA,2004),s.89
Senin birliinin toplayc kudreti ile demi (yokluk) mihrabnda,

meleklerinruhlarOnabakaraksecdeettiler.
Allah Tel meleklere dem aleyhisselm iin secdeyi emretti.
Rahmannemrineitaatetmekfarzolduundan,hikmetiniaramadanme
leklersecdeyekapandlar.
Allah Teldan bakasna secde caiz deildir. Meleklerin dem
aleyhisselma kar secdeyle emredilmesi, alnnda Fahri lem Muham
med Mustafa (sallallh aleyhi ve sellem) Efendimizin nuru bulunduu
iindi.
dem aleyhisselm yaratlnca Cebrail aleyhisselm Reslllh
(sallallh aleyhi ve sellem)in topran getirdi. Parlak bir inci gibiydi.
Hibir eyle llmeyecek kadar nurluydu. Onu Allah Teldem
aleyhisselmntopranakatt.
nsanyaratlgereimeleklerdenaaolduubilinsedebuemirde
ki hikmet, kabuun iinde saklanm zn varlndan dolaydr. Bu z
HakikatMuhammediyedir.
demaleyhisselmnisimlerimeleklerdendahaiyibilmesimayasnda
bulunanNurMuhammed(sallallhaleyhivesellem)dir.Yoksaobilgi
leribilemezveisimlerimelekleresayamazd.
Eerbuhalolmasaidi,meleklerbuemrekar,yatknlkhissedemeyip
Yeryznde fesat karacak, kan dkecek insan m, halife klyorsun
702
sznde srar edeceklerdi. Allah Tel, yaratllarnda cemal sfatn
asl kld meleklere; Sizin bilmediinizi, Ben bilirim hikmetini hatrla
tarak,insandasakladsrlarnkaynaHakikatMuhammediyedenha
berdar etti. Bu srdan eytan habersiz kalnca cell sfatnn tecellisinden
dolayisyandasabitkalphuzurdankovuldu.KyametekadardaHakikat
Muhammediyedenhabersizkalacaktr.
Bizlere bildirilen Hakikat Muhammediyeden nasl o habersizdir, de
nilirse;bireyiduymakveyakabuletmekgerektekavumakdeildir.
nandk, dediler. Siz iman etmediniz, ama slam olduk, deyin. He
nzimankalplerinizeyerlemedi
703
hakikatinceAllahTelakrm
z artrmak ve bizlere sahip olmas iin Efendimiz Muhammed Mustafa
(sallallhaleyhivesellem)inyardmntalepetmemizzerimizefarzdr.
dem suretimde yaratld diye Efendimiz Muhammed Mustafa
(sallallh aleyhi ve sellem) den bahsettin. Yoksa bizim gibiler iin de
il.Melekler,buhakikatinsrrnaahittir.
Nefis terbiyesinden gemeyen insan, hakikatte hayvan mertebeler

702
Bakara,30
703
Hucurat,14

denkurtulmudeildir.nsannaalardanyukarlaradoruolanbirsey
rivardr.
Biz insan en gzel biimde yarattk. Sonra aalarn aasna at
tk
704
Bu alaltlmadaki hezimetten Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemEfendimizkorunmutur.
Dier nebillerde (aleyhimsselm) Onun yolunun hizmetileri oldu
undan dnyev aalanmann arlklarndan korunmu oldular. nk
Hakikat Muhammediyenin nurunu tamlardr. Eer bu nur onlarda
bulunmasaidi,hibiribunbvvetvazifesininarlntayamazlard.
BizSenilemlererahmetolarakgnderdik
705
Ayetindeki lemler, nebilerin vazifeli olarak geldii yerlerdir. nk

yaratlanmahlkattakiyaratlhikmetiinsanahizmetiindir.nsan,Allah
Tel iin yaratlm; dier yaratlan mahlkatta insan iindir. nsan iin
olmayaneyinyaratldiyebireyyoktur.
KuranKerimdebuyrulduki;
Grmediniz mi? Allah Tel, sizin iin gklerdekini ve yerdekini
msahharklm
706
Yaratln mayas ise; Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm haki

katinin sahibi Efendimiz Muhammed Mustafa sallallh aleyhi ve
sellemdir.
Fakat O, her zaman Allah Tela kar itaatkr ve kulluun en byk
nderiydi.
nsanlardan hibir kimseye, Allah Tel kendisine kitap, hkm ve
peygamberlik verdikten sonra, kalkp insanlara: Allah' brakp bana
kul olun. demesi yakmaz. Fakat onun: rettiiniz ve okuduunuz
kitap gereince Rabbe halis kullar olun demesi uygundur. (Ali mran
79)
707

Ztgneiyzndeparlam.
Hakkn ztna insan delildir. Hakk grmek istersen insana bak. emsi
zt (zt gnei) insann yznde prldamaktadr. Melekler ve sire noksan
drlar. Mesel melekler Hakkn yalnz kuvvet ismine mazhardrlar, insan ise

704
Tin,34
705
Enbiya,107
706
Lokman,20
707
(ALTUNTA,2004),s.111113
btnisimlerikendisindetoplamtr.
Rahmnnztekliniinsneylemi.
Onun iin Niyzi Msr Efendi de Hak yz insn yznden grnr

demitir,zirinsnRahmnnztnneklidir.
Nicegrsnemsivechinnann,
Naslgrsnyzngneiiinann,
Krzhidki,taknlkeylemi.
inialmannzerkriy,
inialmannirkinszveriy,
rifinhernazardagrdHakktr,
Hakkanlamakkolaydeil,
AdetHakkbyleartleylemi.
Yreini,bavebarnkaneylemi.
TAHMSAZB
Herbiribiryzdetayran
708
eylemi
Hlikperineylemi
Blblnkrnefgneylemi
Balamherharfinunkfile
lemibireylemieltfile
Herkeseeylenazarinsafile
Ziynetetmizrpesevsfile
Mnkirinkrolupturihtimal
Zahidinkrimibrihayal
kaherdemolurzevkuvisal
Srresmimsemmasandn
MasivadrhubbuMevlasandn
Suretieyaymanasandn
Varbatndrselametaynzat
Sretizhirdeokturmklt
Kefolurbirzerreiremmknat
Ztnainsnbrhneylemi.
Grdnderviebakmacnabak
Onuidrakbahedensultanabak
Mridikmilgrpsbhnabak
Hakkavuslatpiryzndengrnr
Ehlihlhalizindengrnr
rifemevlszndengrnr

708
Tayeran:(Tayrn)Uu.Uma.
Kldefkreminiprhun
709
onun
bzemzemlevcudunyuonun
Aklfikrialddehr
710
dn
711
onun
Nicegrsnemsivechinnonun,
Cinsinearzetmetakvayeha
blismerdude
712
dnmkuyuya
Bilmezeyvallhszncahildil
inialmonunzerkriy,
Knhnevaslolucakarifin
Arifisenvechinebakrifin
Hakkzdrgrdyokarifin
Herkimepirdenatihsanola
FeyziHakkondangelipmihmanola
Kendirabbinefsolupsultanola
Hakkaulahileinefsdenkesil
Olaekiemimisliaynsebil
Yanaktennuru
713
ireakludil
Azbninhliyamandrzevkile
Merdumeydanhnerdirevkile
Geldibumeydankaakile

709
Prhun:Kaniinde.Kandolu
710
Dehri:zamanabalolarakdevreit,zamanlailgili
711
Dn:Aa,alak.Kolay.Zayf.Glgeli.Aalk.Altta,aada.
712
Merdud:Reddolunmu.Kabuledilmemi.Geridndrlm.Kovulmu.
713
Tennur:(C.:Tennir)Tandr.Frn

92
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,
Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Kiminbednefsibedeflubedhyuzamretmi,
Kahrevsfnamazharklupanlemetmi.
NekimtakdiredptrHakkolurelbetteolzhir,
Netedbiredevzanakitakdrinhakmetmi.
Velrifolanlutfasevinmezkahreincinmez,
Eykimcmletenhalkatsnolamimetmi.
kisinbirbilpdoruhakkatlegrrkimHak,
Cellperdesinekmicemlineharmetmi
kisindendelzmdrkemlihsnztna,
Annnbirinikahharedipbirinihalmetmi.
NehsleyNiyzCennetiirfnagirmezsen,
TutalmHakkyerinandasenindrnametmi.
Gzetilkyaratlkikimininyaratlnbyketmi,
Tamamyaratltaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Ey Tevhidi efl sliki Gzet suni kadmi diye Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz hazretleri Bu mahlkat ve bu mevcdat Nri
Muhammedninerhivetafslidirdemekistiyor.
Taftezan(791/1389)iseerhHadisErbaindebuunsurlardahada
oaltr:
AllahTelnnilkyaratteyilimdir
AllahTelnnilkyaratteycevherdir
AllahTelnnilkyaratteyincidir
AllahTelnnilkyaratteynrudur
AllahTelnnilkyaratteyruhumdur
AllahTelnnilkyaratteylevhdir
AllahTelnnilkyaratteyakldr
AllahTelnnilkyaratteyardr
AllahTelnnilkyaratteymelekdir
Taftezan (791/1389) yorumunda btn bunlarn msemmalarnn,
Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin ruhu olduunu syler. Ha
diste zellikle bu ifadelerin kullanlmalarndaki hikmetleri de yle ak
lar:Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemvcutsadefninincisiol
duu iin inci, nraniyetinden dolay nr, aklnn okluundan ve stn
lndendolayakl,ilerintedbiriitibariylekendisineuymadamuvaffak
olduu iin kalem, ilimlere vukufyetinden dolay levh; melek sfatlarn
galebesindendolaymelekdenmitir.
714
Kiminirkinnefsiktfiiliniyaramazhyunugizlemi,
Kahrvasflarnanailkluponuadietmi.
Kimin eflin ve gnln kerm etmi, nk Allah Telnn cemline
mazhar ve tevhidi efl shibi etmitir. Kiminin nefsini, fiillerini, huyunu
fena etmi, nk mazhar cell olup muvahhidl efl olmam, leym
etmitir (Allh celline mazhar ve tevhidi efl ile merref etmemi, her
kesezararvericietmitir).
Hakknekitakdirettiyseolurelbetteozhir,
Netedbiredelimonutakdrinhukmediciolmu.
1 Tedbriniterkeyle,takdirHudnndr.
Senyoksunobenliklerhepvehmgmnndr.
Birdenbirebulakbuthfebulanndr
DevrnolaldevrnErbbsafnndr.
ktakederneylergamhalkcihnndr
KoymakadehieldenszPiriMugnndr.
2 Meyhneyiseyrettimukamutfolmu
Teklftekellftenskknmufolmu
Birneegelipmeclisbhavfhilfolmu
Gamsohbetiydolmaz,mereplerisfolmu
3 Eydilsenodildrelaykmdeilsinya
Dvymuhabbettesadkmdeilsinya
zrAzrnnVamkmdeilsinya
Bugmnegezersendekmdeilsinya

714
(EKER,1998),s.135

4 Mahzunidibirgndilmeyhneimnda
nkradenmitimefkrdpyda
Birpirgelipnghpendettialelde
Aldestinebirbdederdigamveryde
5 Birbdeek,efznkalpmeclistezeberdestol
Atmaayantarameyhnedepbestol
Alaaakarsular,payihmdmestol
ProlaymdersenGLBgibisermestol
715
eyhGalipkaddesellhsrrahlazz

715
Aklamas
PRMUGAN:Mridikmil
1Tedbirini terk et; takdir Allah Telnndr. Sen yoksun; o benlikler, hep veh
mindir;zannndr.Birdenbireakbul,buarmaan,bulanndr.Devran,devranolal,
temizkiilerin,ilhzevksahiplerinindir.
kta keder neyler? Gam, dnya halknndr; feyiz ve nee kadehini elinden b
rakma,szprimugnndr.
2Meyhaneyiseyrettim;klarn,evresindednpdurduklaryerolmu;orada
oturanlar tekliften de affedilmiler, tekellften de. Bir nee gelmi; mecliste ne
korkukalm,neaykrlk;gamadirsohbetyaplmyor,gamnbulanklanlmyor;
hepsinindemerebitertemizbirhlegelmi.
kta keder neyler? Gam, dnya halknndr; kadehi elden brakma; sz pri
mugnndr.
3Eygnl,senognlalanalykmdeilsin;yoksasevgidvasndagerekmi
deilsin?Azrnnzrnedir;senVmkmdeilsin.Sendebugamnegezer;yoksa
kmdeilsin.
mugnndr.
4Birgngnl,mnmeyhanesindemahzundu;hatrafikirlerdmtdein
kradenmitim.Birpr,anszngeldidealeladetverdi;elinebirarapkadehi
al,derdideyelevergitsin,gamdadedi.
mugnndr.
5Bir kadeh arap ek, itike i; mecliste ycel; szn stn olsun, yrsn.
Ayandaryaatma;meyhanedeayakdire.Sularalaaakar;sendekpnayaku
cunad;alal.CoupkpreyimdersenGalibgibisarhool.
mugaanndr.
yikihepsiniohalkaihsanlarnumumetmi.
EhlullhincinmezfakatsahibiolanAllahTelisebukonudaonunhak
knsavunur.Kimbenimvelimeeziyetedersebanaakaharbilanetmi
olur.
716
Sultan Veled'in ifadeleri ile Belhten Mevln kaddesellh srrahl

azzin Cengiz Han'n (617/1214) ylndaki istilasndan nce olma sebebini
uekildeaklar.SultanVeledisegyleanlatmaktadr:
OpadiahngnlBelh'lilerekrlncaAllahTel'danonaEykutup
larn ulu padiah mademki bunlar seni incittiler, tertemiz gnln krd
lar,budmanlarnarasndank.nkbenonlaraazapvebelagnde
receim. diye nida geldi. Allah Tel tarafndan bu hitab iitince fke
ipliinieirdi,Belh'tenHicaz'ahareketetti.Dahayoldaykenosrrneseri
ninzuhurettiinedairhabergeldi.Tatarlaronlarasaldrm,slmordu
su bozulmutu. Belh'i almlar o kavimden saysz adam ldrmlerdi.
717
ftadekaddesellhsrrahlazzbuyurduki;
Meyihda gazap kuvveti gayet gldr. Kzdklar zaman bu lemi tah
ripetmedenteselliolmazlar.Beldeninbirindebireyhinmridinikatlettiler.
eyh o beldeyi etrafndaki beldelerle birlikte tahrip etmeden teselli olmad.
Fakatkeml,gazabyenmektir.Zirabircemaatinihlakinekadirolan,slahna
dakadirolur.hlkolmalaryerineslaholmalariinduaetseydidahahayrl
olurdu.MriklerNebsallallhaleyhiveselleminbanyardklarvediini
krdklar hlde o: Allahm kavmime hidyet et zr onlar bilmiyorlar
718
diyeduaetti.
719
steyenTanrsnbulur. Kimkibireyitalepedervegayretedersebu
lur.
720
Hikyetde gelmidr ki meyhdan birisi erir bir kimse arkas zre

yatur yanna varur dikkat ile bakar grr ki hem solak hem muk'ad hem
a'mhemmeczumdurki
sbhna'llh y Rabb cem' kahruna bun mazhar m itdn? diyince

716
EbuNuaym,Hilye.VIII/318
717
SultanVeled,btidnme,4180
718
Buhr,Enbiy,54
719
(BAHADIROLU,2003),s.105;(HDAY),c.I,v.20b
720
(BAHADIROLU,2003),s.132;(HDAY),c.I,v.11a

olkimseiidrdirki
Eybattalbenmlerabbmarasnagirme
Buderdlerinbendenrefiniisteme.Buderdinherbirinnmukabe
lesindebanabirihsanvardurrabbmnki,
afiyetehlibinylmriolsasa'yitseelinegirmezafiyetshhatg
nl fiyetidr sen beni kayrup yolundan kalma diy eyhi ilzam itmi.
721
Cellperdesinekmicemlineharm
722
etmi
Cellperdesinekmicemlineharametmi
Hakkatte lutufla kahr birdir. Hak cemlini celliyle ihta etmi, yani
kaplamtr.Cellineuramadancemlinigremezsin.Bukonudabirtemsil
getirilmitir:
Bir memleketin Sultan veya Pdih saraynn evresinde tertibat aldr
m,herkimsarayagelirvesizdeokimseyitanmazveyanmagirmekister
se, ieriye almayn. Hatta karlk verirse, ona sizler de karlk verin diye
emir eder. Dier taraftan da nedimlerine (sevdiklerine) beni tenhada ve
kimseninbizigrmeyeceibirzamandagelipgrnzder.Nedimlerisarayn
evresindeki nbetilerin uykuya varmasn veya bir ile megul olmasn
beklervebirfrsatnbulupierigirerekdidrpdihilemerrefolurlar.
te Hakkn cemli de celliyle evrilidir. (Cellinden cemline ulalr. )
hiretlemindemahervar,sorguslvar,sratvar,miznvar;itebunlar
hepcelldir.Mminbunlarauramadancennetegiremez.

721
(MISR,1223),v.48a
Hikyette gelmidir ki meyhdan birisi erli bir kimse arkas zre yatr yanna
varr dikkat ile bakar grr ki hem solak hem ktrm hem ktrm hem
czzamldrki;
Sbhna'llhyRabbbtnkahrnabunmazharmettin?Deyinceolkimse
iidirdirki
Eyisizvegszbenmlerabbmarasnagirme
Bu derdlerin benden kaldrlmasn isteme. Bu derdin her birinin karlnda
banabirihsanvardrrabbmnki,
Afiyet ehli bin yl mr olsa sa'y etse eline girmez afiyet ve shhat gnl
fiyetidirsenbenikayrpyolundankalmadeyeyhidelilgetirereksusturmu.
722
HARM:Herkesingiremiyecei,dokunmyacaey.Haramdairesi.*erik.*Bir
kiinin olup, bakasnn duhul ve taarruzundan masun yer. * Haclarn Mekkei
Mkerreme'degiydiklerilibas.
Onunbirinikahharedipbirinihalmetmi.
Anniinistidadcellisekahhreder,cemlisehkmeder.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzkullardakidurumuuekilde
aklyor.
Bin altm yedi senesi Rebiu'lahir sonlarnda bir gn kullarn oklu
unu, fakat abidlerin azln, zahidlerin nadir olduunu, ariflerin de yani
ariflerden Allah Tel'ya yaklatrlm olanlarn azdan az olduunu; o
unluufasklarn,asilerinvekfirlerintekilettiinivebanagrebunla
rn Allah Tel'nn rahmetinden uzak bulunduunu dnyor ve kendi
kendimediyordumki:
Acaba bu ounluun hali ne olacak? Biz iyi biliyoruz ki YceAllah
Erhamrrahimin'dir.Bununsrrnn,AllahTeltarafndanalmasiin
kalbiminburlarndadolayordum.Birdenbanaikikanatlbykbirkap
ald.Kanatlarndanbirineyleyazlmt:
Bu,dnyannsrrdr.tekinede:Bu,ahiretinsrrdr.yazlidi.
Kapnnhemenardndagzelyzl,mtenasipendaml,yznnnurun
danGneinutandbirgengrdm.Banadediki:
Sanadnyaveahiretinsrrald.zerindekibeerielbiseyiveizafi
varl (vcudu) at, kapdan ieri gir. Tuhaf bir ey greceksin ve sana
lednni ilimler alacak, Yce Allah'a yakn ve uzak olan bilecek ve
dertlerdenkurtulacaksn.kardmvekapdanierigirdim.Bananura
nibirelbisegiydirdi.Birdebaktmkiilmimveanlaym,kulam,gzm
btnivedduyularmbakabirilme,bakabiranlaya,bakabirku
laa,gzeveyetenekleredeiti.Gnm,Arznbakabirarza,gklerin
baka gklere deiip herkesin tek kahredici Allah Tel'nn huzurunda
duraca gn oldu. Ve: O'nun vechinden baka her ey helak olacak
tr. ayetinin manas meydana kt. Bildim ki Rabbmn bana giydirdii
elbise,Hakkanivarlktr.Sonraohalimleyaratlmlarabaktm.Grdmki
benimzannmdaabid,zahid,veliyyullaholanlarnouAllahTel'danve
O'nunrahmetindenuzaktr.OnunlaAllahTelarasndagsteriten,iit
tirmeden, kendini beendirmeden, nefsini temize karmadan, bbr
lenmeden, kendi nefsi yahut insanlar hakknda Allah Tel'ya kt zan
tamaktan, ya da zahiren kendinden aa olana hakaret gzyle bak
maktan meydana gelen bir perde vardr. Hlbuki kendisi iyi yaptn sa
nyor.Vezannmdafask,asi,riyakr,sapkn,bid'ati,mlhid,zndkolan
larnounudaAllahTel'yayakn,AllahTel'nndostu,O'nunsevgilisi
grdm. Bunlar, kalblerinde bulunan znt, zillet, hulus, Allah Tel'y

bilmekendinefsivedierkullarhakkndaAllahTel'yaiyizanbesleme,
herkesetevazugstermegibisebeplerdenbirsebepleAllahTel'yayak
lamlard. Ve grdm ki uzaklatrc sebeplerin en kuvvetlisi kibir ve
hret; Allah Tel'ya yaklatrc sebeplerin en kuvvetlisi de tevazu ve
mahviyettir.Aslndayaknlkveuzaklkvarlolmayanmevhumeylerdir
ya.Sonrabana:
Benimvelilerim,benimkubbelerimaltndadr,onlarbendenbaka
kimsebilmez.KudsiHadisininsrrald.AllahTelnnrtsyleayp
kubbelerinin altnda gizli olan velileri kimse bilmez. Bunlar, izafi varl
atanlar bilirler. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyur
mutur:
Varln yle bir gnahtr ki onunla hibir gnah mukayese edil
mez.
Sonra Hakkani vcudu giydim ve ylece ikinci defa halka baktm. Bu
defa btn mahlkat Yce Allah Tel'ya yakn grdm. Gzm nceki
baknda aldanm olduundan znt ierisinde bana dnd. mam
atbibugrmakamndabirbeyitsylemi:
Btn insanlar mevla saylr; nk Allah Tel'nn kazasna gre bir
iyapyorlar.
Sonra bana daha baka srlar ve bilgiler de ald ki onlar ifa etmek
helaldeildir.teovakittenberiogrveovarlkbendenhigitmedi.
EvvelveahirAllahTel'yahamdolsun.
723
TutalmHakkyerinandaseninyurdunucennetetmi.
EyNiyzyerindrnnaymolsunistersen,yineirfncennetinegiremez
sin. Drnnaym hiret leminde Cennetl mczttr (karlk) . Bugnden
daha burada iken irfn cennetine girmeli, yani zt cennetine girmeli ki ite
aslcennetbudur.Tevhidehliniceburadairfncennetindeisehirettedahi
ylece irfn cennetinde olacaktr. Arada hibir fark yoktur. Cennetl
mczat ise ameller karlnda verilir. Ehli yine hicabtan hli deildir,
mahcupturlar.
TAHMSAZB
Nesanatgsterirstadonuhaddinrahimetmi
Tekebbrcmesinherkimgironuracimetmi

723
(ATE,1971)Onbirincisofra
Kimincebbrubedefl
724
kimintabselim
725
etmi
Kimisinhabbeyemuhtakiminsahibiserir
726
etmi
Kiminpraklefltunkimindehreemiretmi
Kimininefsigaddareelibalesiretmi
Velikihr
727
sultandrbirkolsagerair
Mutahharkolepsem
728
tekellmdenolurzahir
Hakikatarsasireolankahirolurkfir
Severlercanileyriedersecevrincinmez
Ederbincanilehizmetneolsaemreincinmez
Hakikatehlicahilgrrsnkreincinmez
Nmyan
729
olduheryerdeeritlegrrkimHakk
nnderehnm
730
olmutarikatlegrrkimHakk
CihnprziyaedenhidayetlegrrkimHakk
SanaHakktansualolsacevbfii
731
bilmezsin
Rumuzumarafny
732
zntahtndagrmezsin
SenAzblahmkelahm
733
sznremzinibilmezsin

724
Bedefl:Ktfiil
725
Tabselim:Salimtabiatl
726
Serir:Tahtakaryola.zerindeoturulanyksekeyer.Taht
727
Hur:f.Gne,ems
728
Epsem/epsera:Suskun
729
Nmayan:f.Grnen,aikrolan,gzkcolan.Parlayan.
730
Rehnma:f.Yolgsteren.Klavuz.
731
cevbfi:Yeterli,iknaedencevab
732
Senihakkylabilemedik
733
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hz. Ali kerremallh veche hakknda Etin
etimdirbuyurduuhadiseiaretedilmektedir.

S
93
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,
Gelriyzetleartbucismucnnrass
Nicemecruheylediyserhunuemmrenefs,
Sendegrzizikrilednbanaeylekss.
Hernevaktinglipolsakesgdsnzlimin,
Gecegndzcnneitevhidiklsanamens.
Uzletihalkihtiyretsensanageleygnl,
TbulasnuzletiyleHakkkatndaihtiss.
EyNiyzburiyztyolunakimgittiyse,
Buldularolzevkikimbulduanancakhavs
Butabiatkaranlndankurtulubulmakistersen,
Gelbucisimvecnkalaylamakiinriyzetleart
NiyaziMsr'ninmekruheylerkonusundadafarklikiyaklamolduu
nugryoruz.
Bursa'da cami krsisinde veya makamlarndaki va'zlar esnasnda
hazirunahitaben
Ey talibi rah hakikat olanlar duhan isti'malinden sizi men' zecri
edid ile def iderim. Ekser 'ibadata mani'i kavidir. Bi hasebi'zzahir kubhi
bari hveyda olduundan ma'ada bihasebi'lbtn dahi ilhm Huda
ni'meti celilesinden dahi m'min ve muvahhidi mahrum ider. Pes bu se
beptenharamdr.deypKuenfusekumayetikerimesiniokuyupnasihat
ettiivebusebeplesigaraybrakanolduuhaldebunlarnbirksmnnsiga
ray terkden dolay rahatszlanmalar zerine defi illet olacak' mikdar kulla
nlmasna msaade etmilerdir. Bu srada bir mikdar bendeleriyle Bursa
dnda bir yere giderken yollar bir ehre urar ki pazarlarnda rengi gzel
rayihas pak duhanlar grmler. Bendelerinden biri bir tariki inbisat
mutayabeSultanmsizlerinharamdrdeyubuyurdmzdaayabugzelve
matbu' u irin duhanlar dahi dahil mi ola dedikde Suf eya didik bu eyu
duhanlar kavlimizden haricdir. Bunlara szmz yoktur eklinde cevap
buyurmulardr.
734

734
Ahmed Gazzi derghna gelen kiilere sigara imesine kesinlikle izin verilmezdi.
Acaba buradan, ttn kokusu hafifletilmi veya farkl kokular katlm si

garalarniilmesinin,ibadetleremaniveilhamHda'danm'minimahrum
etmediidncesineulalabilirmi?BuanlamdaUftadezadebrahimEfen
di'nindesigaraitiiniancaksatnalnanttnn,dveanberileterbiyeve
ta'biyeolunduktansonraitiklerinhaberveriliyor.
735
Herkesinyneldiibirynvardr.Hayrlilerdebirbirinizleyarn.Ne
rede olursanz olun, Allah Tel sizi bir araya toplar. Allah Tel phesiz
hereyekadirdir.
736
okkerektlemredennefsinrhunuyaralasada,
Sendezikrtokmailednbanaksset.
Tabiatzulmetindenkurtulmakiinyedimakmvardr.Bunlar:
1)Tabiat,2)Nefs,3)Kalb,4)Sr,5)Hafi,6)Ahf,7)NefsiNatkadr.
Tabiat: Tabiat shibi kimse erat bilmez, haram bilmez, helal bilmez,
zarar bilmez, fayda nedir bilmez. te tabiat makmnda olanlar bunlardr.
Adethayvangibi,hayvandanbileaadr.Hayvanyinebirdereceyekadar
zararvefaydayhisseder.tebirinsan,zamanndagelenbirNebveyahut
birResletbiolduuvakittabitmakmndannefsmakmnaterakkieder,
yaniykselir.
Nefsdeyedidir:
1 Nefsi emmre, 2 Nefsi levvme, 3 Nefsi mutmainne, 4 Nefsi
mlheme,5Nefsirziyye,6Nefsimardyye7Nefsisfiyyedir.
Eerbirkimsenefsininemriylehareketedervenefsininistediiniyapar
sa,okimsenefsiemmreshibidir.ayetnefsinistediini,yappdasonra
danpimanolarakkendinipaylarsa,okimsenefsilevvmeshibidir.Nefs
ile ruhun fark udur: Kii Hakkla olursa rh, Hakkla olmazsa nefs denilir,
farkbukadardr,denilmektedir.
Hernevaktinglipolursazlimnefsingdsnkes,

ayetmisafirbirdervisigaraimekistersekomulardanbirininevinegitmeksure
tiyle bu ii halleder ve dnerken de dilerini misvakla temizlerdi. Ayrca dergha
pekmezin de getirilmesine msaade edilmezdi. Kahve imeye gelince, kendileri
gndebirveyaikifincankahveitikleriiincemaatadamsaadeederlerdi.(TEKEL,
1991),s.46
735
KerimKARA,VktNiyziMsr,Ankara,1997,YksekLisansTezi,s.XXVII
736
Bakara,148

Gecegndztevhidrtsnsanasnacakyerkl.
Riyzatdeikiksmdr:Biriyemez,imez,bueratteyoktur.Buriyzeti
kfirler de yapar. Keiler dalarda gdalarn riyzetle bir hurmaya kadar
indirirler. Esasen riyzet perhiz yapmak demektir. Hazreti Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem: Dinde ruhbanlk (keilik, papazlk) yoktur
buyurmutur. yle arpa ekmeiyle filan eyle riyzat olmaz. Asl riyzat,
yanierattekiriyzatmminlerinorucudur.BuisebirayRamazandaoru
tutmaklaolur.
nsanaknneserizerineborolmayanvacipklar.Bubirpsikolojikdu
rumdur. Bu belki Allah Telnn kuluna acdndan dolay baarl olanda
fazla olmaz. nk ftratn mkellifiyetinin en gzel biimde tayin tesbiti
zatnamahsusolduubilinmektedir.
Sehl bnu Eb mme (radyallahu anh)'nin anlattna gre, Sehl ve ba
bas beraberce Hz. Enes (radyallahu anh)'in yanna girerler. Enes'i yolcu
namaz klyormucasna ok hafif bir namaz klyor bulurlar. Selam verip
namazdan knca: Allah Tel sana mafiret buyursun bu kldn namaz
farz m yoksa nafile miydi? dedik. Farz namazd. Bu (eksiksiz). Hz.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminnamaztarzdr.Bilerekhibirdeiik
lik de yapmadm dedi ve ilave etti: Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
buyurduki:
(Ylorucu,hergecetehecct,kadnlarterkgibikararlarla)kendinizezor
luk karmayn, zorlua urarsnz. Zira (gemite) bir kavim (bir ksm zah
metliilereazmederek)kendisinizoraatt.AllahTeldazorluklarnartrd.
Manastr ve kiliselerdekiler bunlarn bekyasdr. Onlar, zerlerine, bizim
farzklmadmz,fakatgyaAllahTel'nnrzasnkazanmakiinkendi
lerininkoyduklarruhbaniyetebilegereigibiriyetetmediler.
737
Muhyiddin ibn Arab kaddesellh srrahulaziz u aklamalar yap

maktadr: Belirli bir emirle snrl olmayan mutlak korkuya gelince; bu,
kulunisterilholarakmeruveyahkmenmerubirhkmnhududuna
uyamama korkusudur. Nitekim Allah Tel cad ettikleri ruhbniyet.
738
buyurmaktadr. Yani, onlar kendileri iin, balangta bizim vacip kl
madmzbirruhbaniyeticatettilerdemektir.CenbHakk,onlararuh
baniyetivacipklmadhalde,bunukabulederek,hakknariayetedeme
yenleri cezalandrmtr. yetin devamndaki; Bunu Allah Tel rzas
niyetiyle icad ettiler. ifadesi; iyi niyet ve kasdlar nedeniyle, hakkna
riyetedenlerivdngstermektedir.Buyette,takdimvetehirvar
dr. Dolaysyla, sanki Allah rzas hari, ona da hakkyla riyet edeme
diler denilmektedir. Bu ruhbaniyetin bizim eratmzdaki bir benzeri;

737
EbuDvud,Edeb52,(4904)
738
Hadid,27
Kim iyi bir r aarsa,

739
hadisidir. Bu da, yeni bir ey icad etmenin
aynsdr. Nitekim Hz. mer radiyallh anh Ubeyy'i radiyallh anh te
ravihnamaziingrevlendirdiinde;Bunegzelbirbid'attr.demi
tir.
740
Ve bunu bir bid'at olarak isimlendirmitir. O gnden bu gne sn
net,buekildedevametmitir.Fakatbylebiricad,meruolanamellere
katldnda,adakgibi,hakknyerinegetirmekvacipolur.Bunedenlede
mkellef korkmaya balar ve iine bir korku der. Bu hal ierisinde hu
duda riayet ettiinden, kendisine rhib denilir. Byle bir erat'a da,
ruhbniyet denilir. Nitekim Cenb Hakk Kitabnda, rhibleri vmekte
dir.(Futht,2,533.Ayrcabak:Futht,2,562.)
741
Eygnlhalktanuzletiihtiyretsensanagel,
BuuzletileHakkkatndabulasnihtiss.
Birinci beyitte geen Uzleti halk ihtiyr et den maksat seyri slk ile
birinsanTevhidiztmakmnavslolannnazarndahalkvarm,yoktur.
te o kimsenin halk nazarnda olmaynca elbette uzlettedir. (yani Hak ile
dir,Hakkkatndadr,yoksabirkenraekiliphalktanayrlmakdemekdeil
dir.
Buzevkibulmakistersen,bunuancakhavsehlibuldu.
YinebirgnSultanVelednaklettiki:Babamdaima:
Benbeyandaikennefsimlmtderdi.Genlikveortayallk
zamannda tam bir ciddiyetle riyazet eder, gece sabahlara kadar iba
detlemegulolurduveriyazetteokmbalaederdi.Benkendisine:
Siz bir gn bana byle buyurmutunuz. Bugn naslsnz? Gece ve
gndz hi durmuyor, hl riyazete devam ediyorsunuz dedim. Bunun
zerineMevlnkaddesellhsrrahulazizBahaeddin!Nefis,kuvvetli
bir hilekrdr. Allah Tel etmesin birden bire onun yine dirilip akl
ceddin'ini (= din yiidini) malup ve harabetmesinden korkuyorum

739
Mslim,Zekt69.lim15,16;Tirmiz,lim15,(V,43no.2675)
740
Buhr,Tervh(32),1.
741
(KURT,1997),s.564

buyurdu.
742
Buldular ol zevki kim buldu an ancak havs da geen havas makmlar

betir:
1Havski,Cemmakmdr.
2HavslhavskiHazretilcemmakmdr.
3Hlsetihavslhavski,Cemlcemmakmdr.
4NihyetHlsetihavsslhavski,Ahadiyyetmakmdr.
5En sonunda Velyet makm ki, bu ayn zamanda Sddkiyyet makm
veKurbet(yaklama)makmdr.
TAHMSAZB
Kendiniakehlinezahidniineylernhas
Mnkirederkiikrarederkenmaazallahnehas
Raziolmuturbukavlecmletennsuhavs
Senilykmedemalupdilherbrnefs
Farkedersendendiria
743
yrileayarnefs
Filhakiktnkbirdirleysefiddiyrnefs
744
Hkmneherkiminkilolduhakkahlimin
Bendeiednsolduhamdlillhlemin
Kimsemahrumolmadhayfabenimahvlimin
teiakilekasenynegeleygnl
Bdeifeyzezeldenikankleygnl
Dmaniledostunaiyisanageleygnl
Zerrekadarkalmayakalbiniindehemkeder
nbudurlemiindezahirubatnhaber
HemduyarsrrHddanAzbbirmnendedir
745

742
(Ahm95),s.301
743
744
(Budiyardanefsyok)
745
Manende:Benzeyen,mmsil
Z
94
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz.
HalkbuncaEnbiykimgeldidveteyledi,
Vahdedinsrrbilinmektirodvettengaraz.
Sniigr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
Kendinigstermekiindirosanattangaraz.
Hepcellinperdesidirkfrisyndanmurad,
Bahrvcdunkatresidirfazlurahmettengaraz.
Nefsinibilenerermibirtkenmezdevlete,
FakrufahrdirNiyzbilodevlettengaraz.
SensenibilmektirancakPrelfetten
746
garaz,
SensenibilmektirancakPrelfettenmaksat,
limveirfndangayenoktayanlamaktr.
Pr(Mrid)dengaraz,yanimaksatsensenibilmektir.nkeytanse
nin kendi yoluna rabet gstermeni ister. Onun iin Mrid lzmdr.
Mridsizolmaz.
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz
Yukardaki ikinci beyitte geen ilim ve irfandan maksad da noktay anla
maktr.BirkeresindeEshbKirmHazretiAlikerremellhvecheyesordu
lar.
YEmirilMminn,ilimnedir?.Cevbndabuyurdular:
lh kitaplarda olan Kur'an Kerimde, Kur'an Kerimde olan Ftihi
erfede, Ftihi erfede olan Besmelede, Besmelede olan ba da (be
harfinde),badaolanaltndakinoktadavardr.Bannaltndaolannokta
benim.Veilaveettiler.limbirnoktadr,chilleranoaltt.
lim bir noktadr. Bu tafsilt hep o noktay anlatmak iindir. Bu kadar

746
lfet: Alma, alkanlk. Birisiyle mnasebette bulunmak. nsiyet. Ahbablk,
dostluk. Huy etme. Grme, konuma.(nsanlar fikren dallete atan sebeblerden
biri; lfeti, ilim telkki etmeleridir. Yni me'luflar olan eyleri kendilerince mlum
bilirler.Hattlfetdolaysyladiyatateemmledipehemmiyetvermezler.Hlbuki
lfetlerinden dolay mlum zannettikleri o di eyler birer hrika ve birer mu'cizei
kudretolduklarhalde,lfetsikasiyleonlarteemmle,dikkatealmyorlar;taonla
rnfevkindeolan

enbiya, bu kadar kitap ve bu kadar Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
vrisleri,hepan,noktaybildirmekiindir.
Odvettenniyetvahdetinsrrbilinmesidir.
Raslleringelipgitmelerindekisr,AllahTelybirlemeninnaslolaca
nbilmekiindir.AllahTelbuyurduki;
Bencinleriveinsanlar,ancakbanakulluketsinlerdiyeyarattm.
747
Yaratangr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
osanattanmaksatkendinigstermekiindir.
EyTevhidiEflsliki,Sniigr,yaniHakkgrgndeyzbineitsa
nat gsterir. O sanattan garaz, yani maksad ama kendisini gstermek ve
bildirmekiindir.
Hepcellinperdesidirkfrveisyndanmurad,
Faziletverahmetivcdderyasnnbirdamlasndandr.
NiyzbilkiodevlettenmaksatFakrufahrdir.
Arifin srrnda vcuttan fakr (yoksunluk) tamam olmaynca perdesiz,

dorudandoruyaHak'knyznebakmasmmknolmaz.Nitekimyce
Allahbuyurmutur:
O gn baz yzler sevinli, rablarna nazrdr.
748
Varl atmazsa,
Allah Tel'nn gklere ve yere arz ettii, onlarn kabulden imtina, edip
sadeceinsannyklendiivcutemanetinidememiolur.Vebusuretle
bsbtn hiyanetten kurtulamaz. Allah Tel'y da sevmez olur. nk

747
Zariyat,56
748
Kyamet,32
Allah Tel Allah hainleri sevmez

749
ayetiyle ifade ettii zere onu
sevmez.
OnungzndenperdenaslkalksnvenaslAllahTel'ygrsnkio,
Hak'nolanvcudukendinemaletmektedir.nkfakrntamam,Allah
Tel'dan baka her eyden varl almaktr. Vcut kalknca Hakk gr
nr.Vehikaybolmaz.Dersenki:
Vcut grnrde ve gerekte Allah Tel'nn ise o halde arif kim,
O'nabakankim,O'nugrenkim?Derimki:
Vcutbirdiramamertebelerioktur.
Birmertebedemuhiblikle,birmertebedemahbupluklagrnr.
Birmertebedeglolur,dierindeblbl.
FutuhatiMekkiyye'ninbandaylebirbeyitvardr:
RabHak'tr,kulHak'tr.
Ahbilseydim,kimdirmkellef.
Kuldurdersen,oldr.
Rab'drdersenohaldeOnaslmkellefolur?
Buradan anlald ki fakr: ki cihanda da vechin (yzn) siyah olmas
(yok olmas) dr. Yoklua da siyah denilir. Yani dnya ve ahiret demdir
(yoktur).Bunlarnvarlyoktur.nkvarlkgerekteAllahTel'nndr.
Mahlkatavarlkvermekmecazidir.
RaslllahsallallhaleyhiveselleminNefsinibilenrabbinibilir
750
sznn manas da budur. nk nefsinin vcudu olmadn bilirse,

kendisinde olan vcudun Allah Tel'ya ait olduunu anlar. Yani kendisi
nin, mahiyyeti itibariyle Rab, grn itibariyle nefs olduunu bilir. Ya
hut: o aynen (zat itibariyle) Rab, taayynen (grn) itibariyle nefstir.
diyebilirsin.
Fakr,azkalsnkfrolayazd.
751
Sznegelincebu,nafileibadet
lerle Allah Tel'ya yaklamann sonucudur. Ama benim sylediklerim,
farzibadetlerleAllah'ayaklamannsonucudur.Allahgereisyler,O,
yolailetir.
752
753

749
Enfal,58
750
Muteberhadiskitaplarndabulunmadgibibtnmevzuatkitaplarndamevzu
olduubelirtilirbkz.Acln.2/262;AliyulKari,352:Saan,35,36;Sehav,198
517kiilikjritarafndandamagnderilenSocratesdakendinibil!(gnosisip
se!)demitir.
751
EbuNuaymHilyede;bn.SikknMsannafnda.Beyhkuabulmanda:bn.
AdiyelKamilde.HasanBasrdenrivayetetmilerdir.Bazlarda.Senedininzayf
olduunusylerler.rneinTabernEnestenzayfbirsenetlerivayetetmitir.Bkz.
Acln.II/108
752
Ahzab,4
753
(ATE,1971),1.sofra
TAHMSAZB
SreisebulmesniHakktrayettengaraz
Mebdeisrrmaaddirkatmihnettengaraz
KfrleimanolupturHakkaillettengaraz
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,
Mektebiilmiezeldenarzhikmeteyledi
Kfrzlmetirekaldolakiilletede
HayrileerreveliHakkaehdeteyledi
LutfuHakktanhernebibrhanhccetgsterir
Sanmaarznefsedipediphalkakermetgster
Hernegstersesenklonukudretgster
Zhidbirnoktaoldubuncaelvndan
754
murad
Hakkbilmektirneticecmleirfandanmurad
SensenibilmektirancakemriKurandanmurad
Azbyahicranileyandnfirkmihnete
nkdostundancddtndiyargurbete
Hakkikrareyleyeneylerbakarmhccete

754
Elvan:(Levn.C.)Renkler.Muhtelifgrnler
T
95
Vezin.FiltnFiltnFiltnFiln
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,
Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt.
olkiszkadrinbilircnnnisreyleana
Ayannaltnadeyznnbist.
Arifinkadrinyineolrifolanlarbilir,
Ehliulvvunrtbesinibilmezehliinhitt.
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi,
Skkerihalvdrandanhslolurinbist.
EyNiyzfriuzdeolvarekmegam,
Kahrultfubirbilirsengamolursananet.
Heralansznealdanpetmealdanma,
Tedbirliol,herbasitkiiyisrramahremsanma.
Her kim sana falan kii seni vd derse ona syle ki beni ven sensin!
Onubahaneediyorsun,Herkimsanafalanadamsvdderseonadersinki,
banasvensensin,onubahaneediyorsun.
"Sana sven, ancak o svmeyi sana anlatandr," derler. Bu szo syle
memitir,belkidebakamanadasylenmitirdersin.Oadamgelirdefalan
kiiseniniinkskandediderse,yleki:
Kskanln iki mnas vardr. Biri insan cennete gtren kskanlktr.
Bu, hayr ite bakalarndan geri kalmamak iin gsterilen kskanlktr. Ben
niinfaziletteondangerikalaym,der.
AllahTelvelilerinekardmanlkduygusubesleyenlersanrlarkion
laraktlkederler.Buyanltr,belkiiyilikederler.Onlarngnlleriniken
dilerindensouturlar.nkonlarlemingamnekerler.Birkimseyekar
busevgivekoruma,birykgibidirki,buKafdanonunboynunaveomuz
larna ykletmek, onu daha da arlatrmak demektir. Yani bir ey yaparlar
kisevgileridahadaartar,oonlarndahaokdertortaolur.Ozamankendi
sevgilerinivednceleriniunuturlar.tebuonlarncanlarnarahatlkgeti
rir.
755

755
(emsiTebriz,2007),(M.366)s.450

Bunlarnbirdeokuyupyazmabilmeyenksmvardrki,kitab,kitabeti
bilmezler, ancak bir takm kuruntu yn hayaller kurar ve sadece zan ar
dndadolarlar.
756
ukiikisznkadrinibilircnnserpona
Yznyereserayannaltnade.
Arifinkadriniyineorifolanlarbilir,
Aalkolanlarycelikehlininrtbesinibilmez.
EyzlimlersizMsriyiaramazszeekararszMsriyimelektuceberutu
lhtda arayan bulur mu ki sen nsutda belki hurda arar iken bulayum
sanursn siz dm tanmazsz dm eek sanursz imdi sizn zannunuzda
eek damdur y siz eek ile dm farkn bilmeyince adam dmdan nice
fark idersiz biricik kendinzi de grn ki mesh olmsz belki nesh olmsz
belki fesh olmsz dah haberinz yok, tory eri grenn gzindedr
egrilkyetereyMsriyeteryetereyebteryetersenyazdukaonlarolddahi
beter.
757
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi
758
,

756
Bakara,78
757
(MISR,1223),v.61a
EyzlimlersizMsriyiaramazsnzeekararsnz.Msriyimelekt,ceberutvel
hutlemindearayanbulurmuki,seninsanlklemindebelkibakayerdearariken
bulaym sanrsn. Siz adam tanmazsz dm eek sanrsz. imdi sizin zannnzda
eek damdr. y siz eek ile dm farkn bilmeyince adam dmdan nice fark
edersiniz.Birkerekendinizidegrnkisuretinizdeimibelkiinsanlktankms
nz. Belki bozulmusunuz dah haberiniz yok, doruyu eri grenin gzndedir
egrilikyeter.
EyMsriyeteryeter.Eysoysuzyetersenyazdkaonlaroldudahabeter.
758
Ta'n: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek. *
Kfretmek.*Muhalifiniddialarnrtmek.*Vurmak.*Duhuletmek,dhilolmak,
girmek
Ggetirmekendinegeldikedmannktlemesi,
ekerihelvdr,ondanferahlkhslolur.
EyNiyzvarekmegamkurtulvezdeol,
Senkahrveltfubirbilirsenzntsevinolur.
mnhsodurkiayne'lyakneldeedipgzileAllahTelnnztn
vesfatngreler.Lkinruhilenefsibirbilmeyenler.Yanibirgrmeyen
ler.Kahrileltfunaslnnbirolduunuidraketmeklieeriattankorkar
lar.Nitekimdenilmitirki:
Kahrultfunilletimndavahidtirvel
Bilmedieytanbutevhidiehaddendtdr
759
TAHMSAZB
nerattrhakiktehlinehza
760
srat
Emrunehyimnkeririfgibiklirtibat
Srrnfetmeyeznsrrneylesmat
761
Bilmeeytandangnaholmanefseina
Sonrayzbinpimanoldunsayokat
Hbgaflettenuyarcannnasihattirsana
BuvcuduHakkaikraretmeebirseninbilir
Ehlilabin
762
halininyineehlidinbilir
Ehliakmahbubunubiriftbilirbirtekbilir

759
760
Haza:Bu.u.O.Gr:aretzamiri.
761
Samt:Susma,skt
762
Lab:oyunehli

Prferaholmasanageldikednyatanesi
763
znaldatmasnfnidesevdtanesi
Dilberinlutfusanahoturkihalva
764
tanesi
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi,
Sanairfaniledzahtolabairem
Yokyereekmekasavetheriibilmuhterem
HtrnaadkiAzbedersenprelem

763
Ta'n: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek.
Kfretmek.Muhalifiniddialarnrtmek.Vurmak.Duhuletmek,dhilolmak,
girmek
764
HULV:(Halva)Tatl.Hovegzel.yi.
Divn- lahiyyat ve Aklamas

350
Z
96
Vezin:MeflnMeflnMeflnFiln
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,
Okuramkitbnbuhalkaladrviz.
kiblmcihnhalknbirinicennetesalm,
EliylekrsdenbirinTamyasarkdrviz.
karazndanateleryakareytnmelnu,
SanasnyediTamnunazbkendidirviz.
Tamyayledoldurmuiindeyokduracakyer,
Anayerletirirhalkacephizmettedirviz.
Yaraurvazanahakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddrviz.
Bugnbirmeclisevardmoturmuviznasihateder,
Amkitbnokurbuhalkalatrviz.
yiliiretipdeonuyapmayankiinindurumu,insanlaraydnlatpda
kendiniyakankiinindurumunabenzer.
765
Nasihat ediciler ister istemez byk hatalara dmektedirler. Krsler

dersvermemakamdeiliradmakamdr.
Nasihat ediciler, mevzularn normal hayatn iinde oluan deiimin far
kn unutunca tehlikeli konumalar ile ayak kaymalarna sebep olmaktadr
lar. Allah Telya bu konuda snmak gerekmektedir. Bu ilim sahiplerinin
ayaklarnnkaydyerdir.
yiliiretipdeonuyapmayankiinindurumu,insanlaraydnlatpda
kendiniyakankiinindurumunabenzer.
766

765
Tabern, elMucemlkebr, II, 166 (1681), 167 (1685); Hatb elBadd,
ktizu'lilm elamel, 4.bsk. thk. Muhammed Nsruddn elElbn, elMekteb'l
slm,Beyrut,1397,s.70;Heysem,Mecmau'zzevid,I,184,185.
766
Tabern, elMucemlkebr, II, 166 (1681), 167 (1685); Hatb elBadd,
ktizu'lilm elamel, 4.bsk. thk. Muhammed Nsruddn elElbn, elMekteb'l
slm,Beyrut,1397,s.70;Heysem,Mecmau'zzevid,I,184,185.(UYSAL,23Bahar
2007)

lmvaizlerivardr:veyeryz,kendilerinehayattanelekmeleriva
azedilmesigerekenkiilerledolu.
Gereksiz kiilerle dolu yeryz, bu fazla kiilerle bozulmutur hayat.
"EbediHayat'laayartlpekilsinlerbuhayattan!
"Sarlar"diyorlarlmvaizlerine,yada"karalar".Amabenonlarba
karenklerdedegstermekisterimsizlere.
te ilerinde yrtc hayvan tayan, ehvet ya da kendine eziyetten
baka seecekleri yol olmayan korkun kiiler. Onlarn ehvetleri bile
kendilerineeziyettir.
Henz insan bile olamamlardr, bu korkun kiiler: hayattan el ek
meyivaazetsinlerde,kendilerigsnler!
teruhuveremliler:dahadomadanlmeyebalarlarvebezginlikve
vazgemeretilerinizlerler.
lmeyi severek isterler, onlarn bu arzularn bizim de uygun bulma
mz gerekir! Bu lleri uyandrmaktan ve bu canl tabutlar rahatsz et
mektensaknalm!
767
"Ey bilgelik ta! Yksee atmsn sen kendini, ama atlan her ta
dmeyemahkmdur!
Eybilgelikta,eysapanta,eyyldzlarparalayan!Kendiniseny
lesineykseeatyorsun,amaatlanhertadmeyemahkmdur!
768
kiyeblmcihnhalknbirinicennetesalm,
Eliylekrsdenbirinicehennemeatarviz.
AllahTel,bubeyanvaizlervenasihatedicilerinnasihatederkenhaddi
amalarhakkndabuyurduki;
Biradam;
Allaha yemin olsun ki, Allah filancay balamaz dedi. Allah Tel
da(buna)ylecevapverdi:
Benim falan mafiret etmeyeceim zerine yemin eden kimdir? O
kimseyibaladmveseninamelinideboakardm.
769
Mesela bir kiinin birinin ibadeti hakknda karlaaca durum hakknda

Allah Tel adna hkm vermesi fitnenin meydana kmasna sebep tekil
eder.Bunedenlehakknkiilertekelineintikalibakabirhakkngaspna
rtrr.AllahTelhakknkuluntarafndankullanmasnarazdeildir.

767
(NETZSCHE,etal.,2006),s.4849
768
(NETZSCHE,etal.,2006),s.185
769
Mslim,2621
Allah Tel kullarna tasarruf hakkn vermekten ok onlarn deerleri

karsnda gnllerini dileklerini kabul ederek ikramda bulunur. Bu ikram,
tasarrufun gerek manasdr. Evliyalarn ve nebilerin dilekleri ile oluan hal
lerAllahTelnnonlaraverdiideerdendir.
nsanndncesi,inancnaveyazannnagredoruolduuiinbakala
rnkabullenmektezorlanmasdr.Koyduusnrlardahidierinsanlaryle
sinekapsarki,kendidahibirzamansonrakoyduusnrniindehelakolur.
karazndanateleryakareytnmelnu,
Saarazndanateleryakarmelneytn,
Sanarsnyedicehenneminazbnntakdiredenidirviz.
Cehennemiyledoldurmukiiindeduracakyeryok,
Anayerletirirhalkacabanehizmettedirviz.
YaraurvazanaHakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddr,viz.
Hakkiinuygundurvazonayanaryaklrherzaman,
Niyzninhemenancakcihandaaddr,viz.
Niyzi Msr, vaizlik ancak onundur. nk Allah Tel iin yanar yklr,
durur.
TAHMSAZB
Bizetaneylesegamznbilmezmeerviz
Buatptutmasngrdmdedimbendenedirviz
Sanaehlidilincmleduashepbudurviz
Kiminihilederdekiminidevletesalm
Kiminisemtifetvyakiminihccetesalm
Kimininrahatnalmbelvemihnetesalm

Okudursunhakikatenicendanmabunu
770
Mededalatmaadnferahnke
771
etmemahzunu
Yetersattnyetervallhbizebutarafamacunu
Sarazndanateleryakareytnmelnu,
Satarbirpulacennetzevkiniolmuteberyeryer
Temenn
772
duetsintutturduunsemadanber
773
Haberimanii
774
Kurandanbilencnahebersyler
GhhavfiHdAzbediptiremimiprnem
Ghvadivisaliyleolupturhtrahrrem
775
Demeyinyroluryrinedepzreoluvarbenem
Yaraurvazanahakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddrviz.

770
Mabun:(Gabn.dan)Alveritealdanmolan.akn.arm
771
Sevindirmek
772
Temenna:Elialnnagtrerekselmlamaiaretiyapma.Minnettarolma
773
Berr:toprak,yeryz,yer.
774
Mani:mana
775
A
97
Vezin:FiltnFiln
Sdkilegirdnseyolaeyc
Birkatigerekliszvarklsima
Cmledenevvelsanalzmolan
Cmleyrnnaeylegelveda
Mlumlkkavmihvanmdahi
Terketanlarsanavirirsud
Birgnlkaluraradaanda
eyhetapuranaeyleittib
Byleetsenbilhakikatsrrna
Azzamandahslolurttla
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
SrrtevhidnNiyzhsl
Hakkileortadakalmayaniza
Eycesaretlikiisdkilegirdinseyola
Birkesingerekliszvar,geliit
Hereydenevvelsanalzmolan
Btnsevdiklerinegeleyleveda
Terketanlarsanaverirsud
Ml,mlk,kavmveihvanmdahi
Terketanlarsanasevdalarverir
Birgnlkalraradaonuda
eyheulatrveonaittibeyle

Byleedersenbilkihakikatsrrna
Azzamandabigisahibiolur
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
Cisimvecnndahikurbnedegr
Eerkabulolursaykseklikbulursun
SrrtevhidnNiyzhsl
Niyzneticedetevhidinsrr
Hakkileortadaekimekalmaya
TAHMSAZB
Geltevekklabdiolbirtif
Kimsesendengrmeyeruyifera
776
Haksanaihsanederuzuceza
777
Olmadanevvelolupbulizzucan
Sendedircanucihancananucan
Zahirubatndanelekpehlivan
Hakkyanndaolmakistersenulu
znfehmetmedeolkaygl
Sanayoklukillerindengelebu
778
Terketanlarsanavirirsud
Mlikilmilednsultanede
TendekalmkenseniHakkcanede
Cmlevarlktangeipuryanede
Gzkulaklageleritsrrna
Eylehizmetgeltarikatsrrna
Malikoluncavilyetsrrna
Cahiligrmecihandacahili
Kmilgrmebekdakmili
Dcihanda
779
budurAzbfdl
SrrtevhidnNiyzhsl

776
Fera:Vazgemek.Hibireylemegulolmaypdinlenmek.Boaltma.
777
Ruz: Gn; Ceza: Karlk, mukabil, ivaz. Crm veya gnh ileyenlere verilen
azab.hznle,mitsizliklealaypszlanmak.Ahiret
778
Buy:f.Koku.mit,umma.Sevgi,muhabbet.Tamah.Huy.Tabiat.Ksmet,
pay,nasib
779
kicihanda

98
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,
kibetdermnnaeripcangnlolas.
Likderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturannyanndanoldimra.
Habsedipehbzrhuznefsinbeslerol,
Cifedengayrinesaydederhavyaasaz.
olesirinefsolandimmuazzebTamda,
Nefselindenkurtulanacennetolmuturdura.
Nefsodurkimcehlikaransukaplargnln,
Rhodurkimilmnrugnlneyakarera.
Ttiyyimarifetlerenetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Cngnlndoluphergussdanzdol,
BiroladimNiyzgzneyaknira.
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsayara,
kibetdermnnakavuupcangnlolas.
Eylermeclisindekemlereyolur,kemlermeclisindeeylerkemolur.
780
Fakatderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturonunyanndanodimuzak.
Ahminelakvehlatihi
Ahrakakalbbihararatihi
Manazaraaynilgayrikum
Uskimubillahiveayatihi
781

780
(MISR,1223),v.31b
yilermeclisindektleriyiolurkemlermeclisindeiyilerktolur.
781
Ah!Akvehallerindenektiklerime
Vcudummbtelyderdihicranoldusertp
Banaalaynki,yrinasistanndancdymben
Acepmigelseemimdensirikimbylemahzundur
Cierdeonulmazbirderdembtelymben.
782
LeylkuddisesrruhulazzHanm
783
BirgnhramczdesmailEfendiHazretleri,TenekeciRahmiUstailebe
raberhamamagiderler.TenekeciRahmiUstahamamdaykanrveerkenden
elbisesini giyinir ve Efendi Hazretlerini beklemeye balar. Fakat Efendi Haz
retlerinin k gecikince dar kp dolamaya kar. Bir mddet sonra d
ner ve Efendi Hazretlerinin ktn ve dinlendiini grr. Yanna gelince
EfendiHazretleribuyururki;
GardamRahmi,bizekarpuzalmayamgittin?diyesoruncaTenekeci
RahmiUstahaldenhalegirer.Buolayzerineyirmisenegibibirzamange
er.Bubirdertgibisinesindeyerleirkalr.
Yine gnlerden bir gn Efendi Hazretleri hamama, Tenekeci Rahmi Usta
ile giderler. Bu bir frsattr. Tenekeci Rahmi Usta, Efendi Hazretleri ykanr
ken dar kar. Karpuz arar. Fakat mevsim k ve karpuz yoktur. aresizlik
iinde ok dnen Tenekeci Rahmi Usta birka kilo nar alr ve hamama
dner.EfendiHazretlerikmdinlenmektedir.
GardamRahmi,nereyegittin?TenekeciRahmiUsta;
Efendimsenelernce,yinebylehamamdankpdarkmtm.Bana
karpuzmualmayagittindiyesormutunuz.Benise, bylebirniyetle gitme
mitim. Fakat o gn bugn bu dert beni megul etti. Ne olur bu narlar o
karpuzunyerinekabuledin.EfendiHazretleribudurumdanokduygulanr.

Kalbimhararetleriileyand
AllahTelyaveOnunayetlerineyeminederimki,
Gzmsendenbakasnabakmad.
782
Vcudummbtelyderdihicranoldubatanayaa
Banaalaynki,yrinkapsndanayrdtm
Acepmidklsegzmdengzyam,bylemahzundur
Cierdeonulmazbirderdembtelymben.
783
LeylHanm
Bir kazasker kz olan Leyl Hanm, Keecizde zzet Mollann yeenidir. ocuk
denecekyataevlendiysedebirhaftazerine,dahailkgecedenkabalklarnatank
olduueindenayrlmtr.Saraykadnlarylayaknilikisiolduubilinen,iyieitimli
veokkltrlbirairdir.Hazrcevaplvenktedanliledetannmtr.
LeylHanm,MevlevtarkatnamensupolupMihrHatunkadarolmasadakadn
duygularnbirazolsunterennmetmesiylevezamannagrebirkadniinserbest
saylabilecek syleyileriyle dikkat eker. Edeb bir evrede yaam ve yazmaktan
hi uzak kalmam olan Leyl Hanmn iir dili ak ve sdedir. Bir Divan vardr.
1847ylndalmtr.

Ohaftasohbetlerindebukonuzerindeokadururve
Gardalarm!BizTenekeciRahmiUstayasenelerncebireysylemi
iz. O ise, bunu bunca sene unutmam. te ihvan byle olmal, bir derdi
olmalveunutmamaldr.
784
Doankuurhuhabsedipfitnecinefsinibesler,
Kargahavdausadapisliktenbakaneavlar.
unefisesiriolandimaazapgrrcehennemde,
Nefselindenkurtulanacennetdurakolmutur.
Veliler balklardr, Hakk'sa deniz; onlarn yerleri yuvalar, dima de

nizdir,DenizdenbakasonlarcaLadr,Ladansonraduraklarysail
ldr.
stek ikidir, yol da iki, Allah Tel ondan raz olsun, Seyyid
Burhneddni Muhakkik'a, yolun sonu var mdr, yok mudur? diye
sordular,Buyurduki:
Yolasonvardramaduransonuyoktur,nkgidiikidirbiriAl
lahTel'yagiditir.AllahTel'yagidenyolunsonuvardr.nkbu,
varlktan, dnydan ve kendinden geitir. Bunlarn hepsinin de sonu,
bitimivardr.AmaHakk'aeritinmi,ondansonrakigidi,AllahTel'y
tanmak hususunda, Allah Tel bilgisinde o tanyn srasnda giditir
kibunasonyoktur.
Bil ki yolun dura Hakk'a ulamaktr; ama bundan sonra o ulamada
sonsuzbiryolvar,Yolikieittir:
Biri kendinden, varlndan gemektir; bu eit yolun sonu, snr var
dr,nkbedeninvarlsnrldr;buvarlkdnysnnsonuvardr.
Duraklaryolununsasonuyoktur;gnlyolu,bilkisonsuzdur.Kendin
den gemenin, u yokluk leminden sefer etmenin imkn vardr. Ama
lmszlk yurdu olan o duraktan gemeye imkn yoktur. nk oras
AllahTel'yaulamakduradr.Karadayoldameydandadr,yolundu
ra da; ama denizdeki yolun belirtisi grnmez. Kavutuktan sonraki gi
di, bir baka ekildedir; kavuup buluan kiinin gidii gizlidir, neliksiz
niteliksizdir.
785

784
(ALTUNTA,2007),s.115
785
(VELED),balkCXIV,b.5060..
Nefisodurkimcehaletkaranlkaplargnln,
Rhodurkimilimnrugnlnekandilyakar.
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Dudukuunumarifetleaydnlatetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzerindeb.
Cnvegnlndolupherkederdenzdol,
TAHMSAZB
kHakkadolupklikilemdefera
Cilveghcismidironunmuhakkakdud
kmadanfrsateldengetibusendena
Bsbtndnyaiindebengibivereyok
Biryzkaragnahkrmcrimbireyok
Derdigamlabarhunolmudlibimre
786
yok
Olsratmstekimidoruerianlarol
Padiahmsivadrnsa
787
hizmeteylerol
Bendizhirdemukayyedseyribtnneylerol
Olmayankaydimandinmezheptmuda
FidevermezpimanolduunhepTmuda
AkliledostlukedenkaldmertebeiTmuda

786
Bimare: f. Hasta, alil. Muharebeler veya aknlar esnasnda ele geirilen kadn
esirlerinayrldklarsnflardanbirininad.
787
Nas:f.nsanlar.

Dembedemehliyakngnlndeyoklargnln
Vasldileylemitirdleoklargnln
Ehlinefsinlcerem
788
nefsindenotlargnln
Dostisengeldostiledostayetitirzn
Mantktayrdanrumzunnoktadangryzn
Aynztolmakiinztndanayrmaizini
Gresincnnheryzdenoladzred.
BirmeleksmhabbeAzbyaftde
789
ol
Bibismillhkisensinayninoktabdaol
Kendinibirliktefehmetcismileeyadaol

788
Lacerem:phesiz,elbette,besbelli.Nar,zaruri.
789
ftade:f.Dm.Fakir,biare.k,tutkun.
F
99
Vezin:MefilnMefilnfeln.
Geleysofkarsofuklinsf,
Kosretdzmeikliinisf.
Riyilebumrnzenini,
Nicebirsarfedipedersinisrf.
Kurudavmsandnsenbuilmi,
Buyolabylemigittilereraf.
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrfeknf.
Deilvallhimridlikburesme,
Kemlehlineyakmazbuevsf.
Artpkeylekalbineylehlis,
Beenmezbylekalbianlasarrf.
Hakkatkrbnnauyagr,
Katirenyolagiderolesnf.
FenKfndanaryollarhep,
BekAnksnaolurlarezyf.
Buyolucmledenltutarlar,
Saryvahdeteerieneslf.
Hurfabakmaandanierubak,
Nefestircandeildirnnilekf.
NefsbahrndallolmuNiyzi,
Sadavharfiindeolanururlf.
Koysretdzmeikliinisf.
Buradasof,softanmtaktr,ondanhrkavetayaparlar.nsfet,bu
sretdzmeibrak.Riyilemrnsarfederekisrfettin.
Riyilebumrnzenini,
Riyilebunzikmrn,

Buyolabylemigittilerereflikiiler.
BuTevhidilminisenkurubirdavmzannedersin.Erafbuyolabylemi
gittiler?Kmilliinninbumudur?
Dahkmilliinbumunin,
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrafvebtnynler.
Sanaeyhdenilsin,etraf,eknafsanaderviolsundiyemi?Eyvh,byle
mridlikgsteriileolmaz.Busfatlarkemlehlineyakmaz,kalbinipk
vehliseyleveunuiyibilkiSarrf,yaniHakcellenuhsafolmayankalbi
beyenmez.
vallhimridlikburesmiyetdeil,
Kemlehlineyakmazbuvasflar.
Beenmezbylekalbianlarsarrf.
Kalp,genelolarakikianlamdakullanlmaktadr:
1. Sadece insana has olmayp, hayvanlarda da bulunan, gs kafesi
nin sol tarfndaki bolukta bulunan konik et paras. Tabi ve hayvni ru
hundevamiingerekliolanbuhartar.
2.Rabbnverhnbirlatfeolarakinsannidrakeden,bilenvekav
rayanyetenei,insannemanetiyklenenhakikati.
790
Tirmizbukonudayleder:Kalpismi,btnmakamlarnhepsinige
rektirenismicmidir.
Dolaysylakalpveruh,mrifetin,birbirindenak
birekildeayrlmasmmknolmayanikivastasdr.
791

790
791
BuorganaKalbdenilmesi,onagelen varidatneitliliindendolay
devamltekallbettiindendir.Vridtneitliliidehallerineitliliidir.
Hallerin eitlilii ise kalbin srrna inen tecelliyt ilhiyyenin trl trl
oluundandr. te ilim dilinde buna suretlerdeki tahvil ve tebdil derler
(Bkz.ZehirulalkferhiTercmnilevk,39.
792
Allahbiradamnkarnndaikikalbyaratmamtr.
793
Bil ki: Her insann karnnda yalnz bir kalb vardr. Bu kalb, Rahman'n
parmaklararasndadr.AllahTelonudilediigibievirir.Kalb,yneldi
i eyin sfat ve rengine brnr. Hatta yneldiinin ayn olur. Bunu an
ladnsa zikir, zakir (zikreden), ve mezkur (zikredilen) bir eydir. sz
nn manasn da anlam olursun. nk lisandaki zikir, gerek zikrin bir
suretidir.Gerekzikirdekalb,zikrineklinegirer.Buitibarlakalbedezikir
denir.KalbHakk'tr.
Bunlarn her birinin bir misali vardr: Su, rzgrn dalgalandrmasyla
dalga adn alr. Hlbuki hakikatte dalga da sudan baka bir ey deildir.
Kalbindezikirleolandurumuayndr.Zikirkalbintamamnkapladtak
dirde kalb, tamamen zikir kesilmi olur. Lisana gelen zikir, kalbde olan
zikrinsuretidir.Kalb,buzikrinsuretine(ekline)girer.Amakalbesasnda
ekilden mnezzehtir. Gelen dnceye gre ekil alr. Bundan dolaydr
ki iki fikir, ayn zamanda kalbde bulunmaz. nk kalb tamamen, gelen
fikrin suretine girer. Kalb, gelen o dncenin kendisi kesilir. Artk baka
birdnceonasmaz.Denizsuyugibi.Su,dalgalandzamanbirdalga,
baka bir dalgann eklinde dnlemez. Bir anda ayn yerde iki dalga
olamaz. Anla. Bazan kalb, bir deniz olarak grlr. Dalgalarn okluu ve
kalabalonaizdihamvermez.Amabuhal,herzamanolmaz,bazanlar
da olur. tlak takyide (mutlak vcut, zel vcuda) galebe ald zaman
olur.Uykudakendiniaagrentanegibi.Herkarndabirtekkalbvardr.
Bukalb,isterbirayn'a(zata),isterbiroktayynata(grnlere)ynel
sin.Neyeynelirseonuneklinialr.
794
Hakkatkrbnnauyagr,
Hakkatkervannnauyagr,
Kesinaydnlkyolagiderosnflar.
Hakikatkervnnauy.Oesnaf,yanihakikatehliancakakyolagiderler.

792
(KILI,1995),s.125
793
Ahzab,4
794
(ATE,1971)Ellibirincisofra

Onlarn gizlilikleri yoktur, her halleri aktr, onlar gsteri filan gibi eyleri
bilmezler.

Ancaksadakavermeyiyahutiyilikyapmayveinsanlarnarasndzelt
meyigzetenkimselermstesna,onlarngizlitoplantlarnnoundaha
yryoktur.Bunlar,Allah'nrzasnkazanmakiinyapanabykecirvere
ceiz.
795
BekAnksnaolurlarmisafirler.
Burada Fen Kfndan murad Fenfillh olmaktr. nk fen bul

mak zordur. Bu nedenle onu yksek olan Kaf dayla tebih ederler. Bek
AnkskiFenfillholanBekbillhdamisafirolur.
VahdetSarynaerienevvelkiler.
Harflerebakmaondanieribak,
Nnilekfnefestir,candeildir.
Hurufbakma,yanibugrnensretlerevemevcdatabakmademek
tir. nk bu grnen mevcdat birer hurfu sveriyye dir. eri bakki
gereklere bakm olasn ve gerekleri grm olasn. Bu mevcdat una
benzer ki, sanki birka kii birden sylemi gibi sanrsn, hlbuki syleyen
birdir.
Niyzinefisderyasndallolmu,

795
limran,114
Sadaveharfiindeolanlfvurur.
Buyolubilensylemez,syleyenbilmezdemilerdir.NiyziMsr,ne
fis hallerinde sukut etmitir. Ona sz syleyenlerin hibir etkisi onda kal
mamtr.
orumlu Hac Mustafa Rum Efendi (h.y.t. h. 1316, m. 1899) tekkesine
bir gn bir vaiz gelmi. eyh ve ihvanlarn sukut oturmasndan huzursuz ol
muveEfendimsizniye bunlaradini meseleleranlatmyorsunuz.Mustafa
Rmibuyururki;
Sukutumuzu anlamayan szmz anlamaz. Yine de dayanamayan
vaizbirkameseleninzmnedairkonumuveyorulmutur.
Faydaloldukmu?diyesorunca
Biz zaten seni dinlemedik. Sktumuzu anlamayan, sohbetimizi hi
anlayamaz.Szileolsayd,buiiherkesesylerdik.
796
TAHMSAZB
Oldunisekilegerisine
797
saf
Eremezmaksudunaehlihilf
MiskininAnksisederKuhiKf
798
Uzaktrgrmeyensrremini
Tutalmzabtederuyuzemini
Derau
799
edesinbirmehcebni
800
Riyilebumrnzenini,
Yzndenzerredenlivermekini
Niceydedesinkalbiselimi
Kazandnsaeerlutfuhilmi
Okurmevlsnakaryalan
Kemalehlindegrmeimtihn
Mrvvetsizolanbilmeziman

796
(ALTUNTA,2007),618
797
Arkasna
798
Kh:f.Da.
799
Au:f.Kucak.Snlanyer.
800
Mehcebin:f.Ayalnl.Alnaygibiparlakolan.

Dahkmilliinbumunin,
GrnenperteviHakkdrbueme
Kusuruzinetcndrbucisme
Barmanefislecananaksme
Okimikrahedercevrucefdan
Huzuruvechingrrsanmagedadan
Nianbulmazefendiolvefdan
Tecellidenvcudungelyuyagr
Vcudunismiyzbindirsangr
zndenbilhaberbirdirduyagr
Hakkatkrbnnauyagr,
OkuHakktankdillerihep
YerinebaldrHakkyollarhep
Almtreriatgllerihep
Busrrcmledenzbatutarlar
VcuduKbeiulytutarlar
Burhgfdilanktutarlar
KelmHakkakountolask
801
Vcudunilefnaklayak
NeyzdenzhirolmusanatHakk
Taklmboynunaikrarkimindi
Bilirhaktrpirindencmlefendi
802
Yeterepsem
803
yeterepsemgelAzb

801
Sak:Bireyinasl.Topuktanbaldradorubacanincikyeri
802
Fend:f.kendinikorumak,karkoymak
803
Epsem/epsera:Suskun
100
Vezin:MefilnMefilnfln.
Bulancemiyyetikbrolursf,
Vcduolurannhailekf.
Diliyleeylemezdavymerd,
Gnldehimmetidirnnilekf.
Olur,ztbumevcdtnolinsan,
Olupturkevnanazvevsf.
Nitekimcanolurmahfbedende,
Gerektirolamahfkutbetrf.
Fenmeydnnnmerdiolaner,
Niyzigibietmezolkurulf.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuilhiiinUaktaikenbir
ilahidemiidikbuyurmutur.
804
Vcduolurannhailekf.
Enbykcemiyyetibulanolurberrak,
Vcduoluronunile.(Halk)Halkkalkar,Hakkolur.
CemiyyetiKbrybulansafoluponunvcduHakkolur.
Erlerdavydiliyleeylemez,
Gnldehimmetidirile.
Lisanilemerdlikdavsndabulunmaz.Ohernedilersegnldenoeye
yaniolder,oeyolur.Kmil,birmemleketteoluptaomemleke
te cell ile muamele etse halkn perin eder. Kmilin himmeti kn
dedimi,hernedilerseolur.
Olur,bumevcdtnztoZt,
Olupturkevnanazvevasflar.

804
(MISR,1223),s.59b;(EEN,2006),s.96

Onun zt bu mevcdatn ztdr. lemler de az ve sftdr, ve o zat,
Raslllahsallallhaleyhivesellemveonunzamanmzdakitemsilcisiyani
KutubdanmuradGavsdr.
Nitekimcangizliolurbedende,
Taraflarnkutbusaklolmasgerekir.
Can bedenden gizli olduu gibi gizlidir. Velilerden Yediler, Krklar,

yzler,vardr.YedilerdenbiriGavsdr,kibtnlemannavucunda
bir hardal dnesi kadardr. Yedilerden biri Gavsn shibi yemni ki ulvde
tasarrufeder.Bufeleklerveyldzlarannemriyledevrederler,gklerann
emriyledurur.Shibiyemnolmasagklerbirandurmaz,bozulur,Dieri
Shibi imli ki sflde tasarruf eder. Rzklar vesire ann elinden verilir.
Drdde Evtaddr bunlara Evtd Erbaa denilir. Bu lemin drt tarafn
korumaya memurdurlar. Velkin bunlarn hibiri Gavs n kim olduunu
bilmez,Gavsbunlarnherbirindengizlenmitir.Yalnzbunlardanonubilen
Shibiimldir.nkGavsnlmndeYerineogeer,onunyerine
deEvtaddanbiri,onunyerinedeKrklardan,onunyerinedeyz
lerden,biriKrklaraalnr.yzlerdenboalanyeredetevhidehlindenbiri
istidadnisbetindeyaknbulunur.
Fenmeydnnncesuruolaner,
[Gnmzde eski Trk dininin geleneklerini yaatan Trklerin kozmogo

nisine gre, insanoullarnn atas olan Tengr Kayra Kan (veya Baylgen)
kiiyivebununaraclylayeryzn yaratm,kiininkendisiylemcadele
yegirmesizerineonaErlikadnvererek,kdiyarndan,yeraltnaatmve
yerdendokuzdallbiraabyterek,herdalndabircinsinsantretmitir.
Altay yaradl destanlarndan birisinde Allah Tel insann kulaklarna fle
yerek can, bumuna fleyerek de akl vermitir.
805
Bu motiflere baka hibir

805
Daha insan yaratlmamken, lgen deniz zerinde yzmekte olan ve insana
benzeyen bir amur tabakas grr. Bu amur ynn alarak insan olmasn ister.
lgen ilk yarattna Erlik adn verir. Balangta lgen'e dost ve karde gibi gr
nenErlik,birsresonrakendinionunlabirtutmayavehattastngrmeyebalar.
Gn getike lgen'den her bakmdan uzaklar ve onun yarattklarnn hepsine
dmanolur(bkz,A.M.Sagalayev,AltayvZerkaleMira,Novosibirsk1992,s.23).
efsanede rastlanlmamaktadr. Kamlk inancna gre kinat stste katlar

dan mteekkildir. Bu katlar belirli bir dzen zere birbirlerinden ayrlm
lardr.BundandolayKamsan'atnicraederken,birkattandierinegemek
iin byk bir g sarfetmek zorundadr. Yukarda onyedi kat vardr ve k
alemini tekil eder. Aada yedi veya dokuz kat bulunur. Bu da karanlklar
dnyasdr.nsanlardabuikilemarasnda,yaniyeryzndeyaarlar.Koru
yucu ve iyi ruhlar bu k diyarnda bunurlarken, gn en st katnda ise,
altn bir tahtn zerinde, dokuz erkek ve dokuz kz ile beraber BayUIgen
oturmaktadr.]
806
TAHMSAZB
irintekisbatHakktrkfsf
Birelifbirlamelifolmumuzf
AynHakkzahidsanmagzf
Vcduolurannhailekf.
Hakkinsanakemlihisseverdi
Bilirkmilolanhallak
807
merdi
808
Cihandafarkedercemileferdi
Habibinvechineolannighban
Olurbizztyanndadinuiman
rdemahvolurilmiyleirfan
Deldenzlfdildrkiminde
Olurmuhkaaynbende
Nicesandnbuksrrsende
MededeyAzbbirdoruhaberver
Kiibnivaktolurmerdihnerver
Kisahn
809
kyardaoynadrser

806
(GME),83
807
Hallak:Yaratan,hereyihalkeden,KadiriZlcelal,AllahTealaHazretleri
808
Merd:f.Erlik,erkeklik.Merdlik,cesurluk,yiitlik.nsanlk,hamiyet.
809
Sahn:Scaklk,harret

K
101
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,
VechizregrneyazmdefteriRahmnabak.
MushafhsnndeyazmKulhvellhyeti,
Gelinanmazsangerivarmektebiirfnabak.
eminigsterdiincekncnnalr,
Leblerinatkacannefheyleyencnnbak.
Zlfnnherbirtelindebalbinmecnnugr,
Hattnnleylindekiyzbinmehitbnabak.
teiruhsarileyanmkararmehresi,
Harflibsndansoyunannoktaiurynabak.
Hepmlzimkulluundabucihnnahlar,
KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
MetninistersenNiyzsretiinsnabak.
EyZhidsretgzetmeierigelcnabak,
YzndegrneyazmdefteriRahmnabak.
Defteri Rahmna bak daki defteri Rahmn insan kmildir, nk

insankmilRahmansfatylamuttasftr.
GzelMushafndayazmKulhvellhyeti,
hls suresinde hlis Tevhid beyan edilmitir. Kuran Kerimin dier

surelerindedekullanlanihlskelimesibusureyeisimolmutur.Ancakbu
surede ihls kelimesi kullanlmamtr. Bu isim, surenin manas itibariyle
bu sureye verilmitir. Bir kimse anlayarak bu sureye iman ederse, irkten
kurtulur.
Nzul zaman: Bu surenin Mekk mi, Meden mi olduunda ihtilf vardr.
Buihtilaf,nakledileneitlirivayetlerdenkaynaklanr.
abn Mesud radiyallh anhdan yle rivayet edilmitir. Kureyliler
Raslllahsallallhaleyhivesellemeylesorarlard:
Rabbinin nesebi nedir? Bunun zerine bu sure nazil oldu. (Taberan).
Araplarda bir yabancy tanmak istediinde Onun nesebi nedir? diye sor
makadetti.nkonlardabirkimseyitanmannilkart,nesebininneoldu
u ve hangi kabileden geldiinin aklanmasyd. Ayn ekilde Rabbinin kim
olduunurenmekiinRaslllahsallallhaleyhi vesellemedeRabbinin
nesebinisormulard.
bYahudilerden bir grup, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme gelerek
ylesordular.EyMuhammed!SenignderenRabnasldr?Bununzeri
nebusurenazilolmutur.
c Enes b. Malik radiyallh anhdan yle rivayet edilmitir. Hayber'deki
bazYahudilerRaslllahsallallhaleyhivesellemegelerekyledediler:
Ey Ebu'l Kasm! Allah Tel melekleri nurdan, demi kokmu amur
dan, blis'i ateten, g dumandan ve yeryzn su kpnden yarat
mtr.Peki,Rabbininkendimahiyetinedir?Raslllahsallallhaleyhive
sellemonlarnbusorusunacevapvermedi.BusradaCebrailgelerek,
Cebrailaleyhisselmdediki:AllahTelbuyuruyorki:Deki:OAllah,
birdir.Allah, Sameddir. Dourmamtr,dorulmamtrda.Vehibir ey
Onadenkdeildir.
810
Bunlargibibirokrivayetlerdenanlalyorki,Raslllahsallallhaleyhi
ve selleme eitli zamanlarda, insanlar davet ettii mabudun mahiyet ve
keyfiyeti sorulmutur. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem her defasnda
AllahTelnnemriylebucevabvermitir.

810
hls.14

HLSSURESNBRTEFSR

1.Deki:OAllahbirdir.
811
[KUL HVELLH EHAD] Kf Harfi ( ) Zat Subhanda olan ayrmak

iindir. Rahman ismi gibi ilh isimlerde zuhur ve mertebeleri karlar. Lam
Harfi()istidatagreyanimenzilvekitapolarakinsanageldiler.
812
AllahTelnnMutlakHviyetininzuhurundakibuhviyyet
813
uluhiyyete
nzul etti. Taki aynasnda kendisini mahede etti. stediki birliinin srr
biline, hazreti ilmiyyesindeyken emrettii evvel sabit olan ayan
814
ki emri
ilebirtecelliettiki,ruhlarleminde[ben][sen]ve[o]ahsiyetlersei
lerekzuhurageldi.Kafirvemmininhepsindefarkszvahdetigrnroldu.
Bunedenlevarlklarnkeyfiyet
815
zuhuruAllahTelnnztnaaynaolmu
tur.

2.Allah,btnmahlkatnkendisinetevecchveilticaedeceizt
ehdiyyettir.
[ALLAHSSAMED]BuizharvebuzuhurCenbHakknihtiyacndanile
ri gelmedi. Zira Cenb Hakkn varlklara ihtiyac yoktur. Bu samedniyyet
belirlenmi mmetlerin hepsine ve bir rasule lazm geldi ki, mmeti icabet
vemmetidavetzuhurederekimtiyazszkfirvemmineahadiyetitecelli
etti. Yalnz bu yaratmann gerekliliinin tecellisi ile feyzi mukaddesten

811
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
812
Harflerinsfatlarileilgiliolarakverilenbirmana.
813
Hviyet:Asl.Mhiyyet.Birisininkimlii,kimolduu,kk,esasveneolduu.*
Cenab Hakkn varlk sfat. * Hamiyyet ve istikametten, ulvv cenbdan ibret
olansfthamide.
814
Ayan: lmi lhide eyann ezelden beri sbit olan sret ve hakikatlar. Mevcu
datilmiye.
815
Keyfiyet: Bir eyin ess ve i yz. Nasl olduu ciheti. * Kalite. Madde.
(Kemmiyetinzdddr.)

816
[olurlar] meydannda asln gsterdikten sonradr.
samedniyyetindendir ki bir karnca dier bir hayvanlara muhta deildir.
Her ruhsuz ey dahi kendisine mstakil olup dierine ihtiyac yoktur. Her
eyinaynasndabirliksrrgrnyor.CenbHakkvgsn,ihtiyaszln
kendibirlikaynasndagstermektedir.

3.(O)Dourmad
[ LEM YELD ] Eyay Cenb Hakk dourma yolu ile veya bir batn
izdrblaradamecbrolarakbireyiyaratmad.Ziraaczihtiyakendisine
tasavvur olunamaz. Zira Sameddir. Belki srr ehadiyyetini yaratlmlara be
lirtmek iin bundan lemi vcda getirdi. te lemyelid srrna dahi
ehadiyyetiniaikrkld.

vedourulmamtr.
[ VELEM YLED ] Bu eya; terkip ve itima ettikten sonra Cenb Hakk,
eyadan ayrlmas ve birlemesi olmad en yce ve en ulu olan da ancak
O'dur.
817
Zira bunlarn hepsi ihtiya ve yaratlmlara mahsustur. Bu s
znde velem yled srrna dahi ahadiyyetinin aikr olmas samediyyetinin
vastasyladr.

4.VeO'nahibireydenk(mmasil)olmamtr.
[VE LEM YEKUN LEH KFVEN EHAD] Bu ahadiyyet ve samediyyet
beknn ayndr. Zira ehadiyyet takdir etmez belki burada ehadiyyet eitlik
ten benzerlikten nefyetmek iindir. Zat Ehadiyyeti umum ve husus olarak
kaydsz ve Zatta sfatszve esmasz olmaktan ibarettir. Ehadiyyetinde kayd
olmaz.AncakvahidiyyetiHazretlEsmaolduundanbirokisimlerintesbiti
vardr. Buna hususi lisanda Zat, sfat ve esma ile beraber olunup bu hallere
vahidiyyetiesmabirokuygunisimlemiratndazahirolur.
Kulhvellh kalp
Allahssamed ruh
Lemyelid sr
Velemyled haf

816
Bakara,117;limrn;47
817
Bakara,255

Velemyekunlehukfvenehad ahf
[ KUL HVELLAH EHAD] Srr tecellii efal olduundan kalbe menei

olup kalpde ziyaann vard doduu yerdir. zira beyanmz vechile [ ] Zu
hurlar,menziller,aikrveistenenesmakaabiliyyetindenibarettirkimenzil
veaynaskalpdir.
[ALLAHSSAMED] Olan ilerin sfatdr srrdr ki, ruh menei olup ruh
onun makamdr. Zira birlii tesbit samedniyyeti aikrdr ki ruh bedenden
stndr.RuhemriRabdirkimemurolamazbelki
..Ve Allah Tel gslerinizin iinde olan meydana koymak ve
kalblerinizdeolantemizlemekiin..
818
lsndebirazdamucizdir.Kalbi
nefisin ktl ile tasarrufundan temizlemek iin belki nefsi dahi hayvani
yet hiyaneti ynne tab olmaktan kurtarp ta ruhu aslnna raziye ve
merziyeetmekiingelmitir.
[LEM YELD] Zatn ilerini iaret eder ki srra mene olup srr onun ma
kamdr. Srr Zatn fiilleri olarak zuhur etti yoksa dourmak olarak icra
olunmad.
[VELEMYLED]SfatselbiyedirkiHafiyemeneoluponunmakamdr.
[VELEM YEKUN LEH KFVEN EHAD] an cami ve Hazreti ilmiyyedir
ki ahfa ya mene olup onun makamdr. Bu makam Raslllah sallallh
aleyhivesellememahsusolupdierlerindengizlidir.]
819
Allah Tel, Ondan nce hayat yoktur, hayata anlam veren yaayandr.
Yaratlmad gibi, varlnn nedeni bulunmayan, baka bir varlkla bilinme
yen, kendindevar, zgr olandr. Hem sadece zgr de deildir, zgr ol
makzorundadr.nkyaratlmamtr,kendikendisivardr.Btnyaptkla
rndan,bilesorumludeildir.Ancakdilersekaderkanunlarilekendinidiler
se kaytlar. Kinatta Ondan baka yol gsterecek kendisinden baka hibir
ey yoktur. nk her ey Onsuz yardmszdr, desteksizdir, bir banadr.
Bununiindirki,Hakk,Hakkbulur.
Gzngsterdiincekncnnalr,
Dudaklarnatkacanfrencnnbak.

818
limran,154
819
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
emden murad Hakkn vcdudur. Hakkn vcdunu grenin kendi

vcdukalrm?
Kalmaz.
Sannherbirtelindebalbinmecnnugr,
Geceninsnrlarndakiyzbinparlakaylarabak.
Zlften maksad Hakkn zuhrlardr, yani her bir zuhrunda birer mec
nun baldr. Mecnun Leylya kt, Leylnn zlfnde bal idi, yani k
olduuLeylilebirvcdidi.tektaHakktr,mauktaHakktr.Okl
ile tecellvezuhreder.kamuk dahilzmolur.O mukluuilede
zuhreder,zhirolur,okdaodur,mukdaodur.
Yznnateiileyanmkararmehresi,
Harfebisesindensoyunanapaknoktabak.
Harflibs(bulemdegrndgiysiler)sretlibsdemektir.Noktai
ryn ise Hakkn vcdudur. Bu lemler Nri Muhammed, yani Hazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nr suretinin ehrinde bir kitaptr.
te O Tr hakk iin ve yazlm kitab hakk iin ki bu yazlm bir varakta
dr,
820
yaniTrdannhakkiinbulemler,NriMuhammedninehrin
de bir kitabdr. Onun hakk iin. te Cenb Hakk yemin etmitir. Hazreti
Raslllahsallallhaleyhivesellemisebukitbnmetnidir.tebukitapki
lemlerin metnidir, ister isen bu lemlerde bulunan insna bak. Bir slik
sdk olduu halde cem makmnda Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemi ya nurlu veya unsur suretinde yakaza halinde ana behemehl gelir
veonaTevhidiefl,TevhidisftveTevhidizttelkinbuyurur.
Hepmlzim
821
kulluundabucihnnahlar,
KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
Hepkulluundabaldrbucihnnahlar,
Kapsndapdiahlarkulolansultnabak.

820
Tur,13
821
Mlazm: Bir kimseye bal gibi olan. * Maasz acemilik hizmeti. * lmiyyede:
Medrese tahsilini bitirip icazet alan. Stajyer. * Eskiden askerlikte yzbadan aa
rtbelerinderecesi,nvan
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
lemonungzelliininaklamasndabirkitbolmu,
Niyzmetniniisterseninsnnsretinebak.
TAHMSAZB
Vechikkltemaasuretiinsanabak
Kfrizlfndehabibingizlenenimanabak
Mevr
822
isehemsohbetineydilonamirtabak
Mnkireilletgelirarzolsademhcceti
demolbrhiminakndabulbirmilleti
demeimhilebaholduizzethilati
Srrkkolannhn
823
ilemnn
824
alr
Ehlikzevkinverirferyadhicrannalr
Hubbudnyadansabrszdiniimnnalr
Dilberihsansenindirbengzprhnu
825
gr
Mcerykfehmetkseigerdni
826
gr
Bengamhicrananidehatrmahzunugr

822
Mevr:Bakate'sirlebireyindalgagibigidipgelmesi.alkanmak.Suyunyery
zne yaylmas. Hayvanlardan yn almak. Yol, tarik. Toz, gubar. Rcu etmek,
dndrmek.
823
Han:zenginliini
824
M: f. Biz mnasnadr. (Bak: ahs zamiri) Mim ile elif harfinden ibret "M".
Arabada muhtelif isimleri vardr. Ve eitli mnalara gelir. Cansz eylere iaret
eder."unesne,oeyki..."mnlarnagelerekkelimelerlebirleir.
825
Prhun:Kaniinde.Kandolu.
826
Gerdun:f.Dny,felek.Dnen,dnc,devreden,evrilen.
erhimmknolmayayzbindesembiremmesi
827
Nicelemlerbeyaneylerhakikatemas
828
lemepertevsalncamihriknulesi
Zerredenlimanidendirehliisyanehleri
829
Kapsndabendedirzhirbudevrnehleri
Birharabatehlimiskindirfennnehleri
Hepmlzimkulluundabucihnnehleri,
Kapusndapdiahlarkulolansultnabak.
erhikydederanlarisenbur
830
kitp
Hernedenlieylesindildrefarzdrintisp
Azbkolhemanvallahalembissevab
831
lemonunhsnnnerhindeolmubirkitp,

827
emme:Birdefakoklamak.Enkkmikdar.
828
em'a:Ik,ra.Nur.Mumabatmfitil.u'le:Alev,atealevi.
829
eh:ah
830
r:f.Drt.Cihr
831
AllahTelbilir,dorusubudur.

102
ergelanlarisensyleyenirfanabak
832
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak
Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
ZahirEfrencgrnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
Mmigavrdazuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
ergelanlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Gelierianlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirkonuanhayvanabak
Seneca dedi ki, "Eski Yunan'da atasz haline gelmi bir deyi vardr:
nsann yaam neyse, konumas da odur. Nasl ki her bir bireyin ko
numas, yaamna benzerse, onun gibi, toplumun ahlk yaps yozlap
kendini zevklere kaptrmsa, konuma biemi de toplumun gelenekleri
ne benzeyecektir. Toplumun lkse dknlnn kant, arsz bir ko
numa biemidir; bir iki kiinin houna gitmese bile yine de onaylanr ve
kabuledilir."
833
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak

832
KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitli
Metni,Ankara,1998,s.112
833
(DRKEN,2001),s.87
Ehlidillersktzrehepsiyalnzbana
Bannstnehrkaekmiuyatanaslanabak
Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
Buyrulanemrinaksinealnantedbrintm
Mnkir,kfirvemnafkkatilolanMervnabak
Mervanb.elHakem
Emevihalifelerinden Muaviyeb.Yezidinvefatndansonrahilafetailenin
baka bir koluna Ebul As b. meyyenin torunu Mervan b. El Hakeme ge
mitir. Artk bundan sonra gelen Emevi halifeleri ailenin bu kolundandr ve
Mervaniler olarak isimlendirilirler. Daha nceki halifelerede Eb Sfyana
nisbetleSfyanilerdenilirdi.MervanMekkedednyayagelmitir.Babasnn
slamiyete olan dmanca tavrlarndan dolay Taife srgn edilmilerdir.
DahasonraHz.Osmanradiyallahanh dnemindeonun msaadesiyleMe
dineyegelmilerdir.
MuaviyezamanndabirkakereMedineyevaliolmutur.Yezidldn
deUbeydullahb.ZiyadolmasaydAbdullahb.Zbeyrebiatetmeyehazrla
nyordu.bnZiyadEmevilerinenbyolmashasebiylehalifeliikendisi
ninalmasnistedi.OnudestekleyecekadamlarbulduveMerciRahitharbin
den sonra halife oldu. ld zaman sadece am ve Msra hkim durum
dayd.lnceyerineoluAbdlmelikgeti.
Emevi slalesinin Mervan kolunun ceddi olup, Mekke veya Taifte anla
ldna gre, hicretten evvel dnyaya gelmitir. Rivayet onun doum tari
hini hicretten 2, 4 veya 5 sene evvel gstermekle, kendisinden sahabe
nvann refetmek, babasnn srld Taife beraber gitmek mecburiye
tinde kaldndan, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin meclisine devam
etmesine maddeten imkn olmadn gstermek gayesini hedef tutar; bir
grezkarlkeseriolarakdaonuTarizb.alTarzdiyetavsifeder.Mervan,ya
l,kurnaz,hainvemuhterisbiradamd.SonrakiEmevihalifelerionunneslin
dengeldi.Mervan,Hakemb.EbilAsb.Umeyyeninoludur.AnnesiAlkame
b.SfyanelKinanininkzAminedir.Mervan,hicretinikincisenesinde(624)
domutur.BabasHakem,MekkeninfethindeMslmanolmuveMervan
Mslmanolarakyetimitir.
Byk amcas Hz. Osman radiyallah anh halife olunca Mervan ktipli
inetayinetti.MervanbusfatileHz.Osmanradiyallahanhnsaraymuha
sara edilirken, ar suretle yaralanm ve sonra Cemel vakasna itirak ede
rek orada da yaralar almtr. Mervann shhati btn mr boyunca bu
yaralarntesirialtndabulunacaktr.Hz.MuaviyeonuamcazadesiSaidb.al
A ile birbirini takiben Medine ve Hicazn idaresine memur edecektir.

Mervanbuvazifedeeineazrastlananbirehliyetgsterdi.Nihayetazloluna
rakMuaviyeninsonsenelerindemenkup
834
yaad.Hseynb.Aliradiyallah
anh Yezidin halifeliini tanmak istemeyince Mervan Medinede kendine
halefolanVelidb.Utbeye,Hseynaleyhisselmakarkuvvetkullanmakile
birlikte, srlmesine sebep oldu. Medineye Mslim b. Ukbenin beraberin
de dnd ve askeri harektnda ona yardm etti. Yezid Iin vefatnda tekrar
Medineden kovulan Mervan Suriyeye yerleerek Muaviye IInin ksa sren
halifelii zamannda orada kald. Bu halife lnce, Emevilerin talihinden
midini kesen Mervan, Abd Allah ibn al Zubayr tarafn tutmaya hazrlanr
kenUbaydAllahb.Zyadonuhalifelienamzetliinikoymakhususundaikna
etti. Cabiya ictimanda halife seilen Mervan Merci Rahitte Kaysilere ku
mandaedenZahhakb.Kaysmalupetti.BtnSuriyenininkiyadbuzafe
rinilkneticesinitekileyledi.
MervannbabasmeyyeoullarndanHakemb.EblAs,slamiyetiKa
bulnden nce Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme dmanca tavr
taknan,hattaonaeziyettebulunanlardandr.slamiyetikabulettiktensonra
samimi bir Mslman olamam, Mslmanlarn srlarn ifa ettii iin Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem tarafndan Taif e srlmt. Hakem
ve olu Mervann srgndeki yaantlar Hz.Ebubekir ve Hz. mer
radiyallah anhma dnemlerinde de devam etmi ancak Hz. Osman
radiyallah anh halife olduktan sonra onun msaadesiyle Medineye gele
bilmilerdi.Hz.Osmanradiyallahanhkendilerinebirokihsandabulunmu,
Mervan da devlet ktiplii gibi en yksek bir makama getirmitir. Mervan
ksa bir sre sonra halife adna kararlar vererek icraatlerde bulunmutur.
MervannhalifeolmasylabaehirDmaktatehlikeortadankalkmolmu
yordu.
Mervan H. 65 yl Ramazannda vefat etmitir. Tarihi bilgiler arasnda
Mervann anlamaya uymamas sebebiyle Halid b. Yezid radiyallah anhn
Mervanla evli olan annesi tarafndan yastkla boularak ldrld mev
cuttur.Hatta bunagreAbdlmelikbukadnldrtmekistemi ancak ev
resindekiler Mervann bir kadn tarafndan ldrld ortaya kmasn
diyebugiriimdenvazgeirilmitir.
835
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
FetvabudemHazretiKuraneriatnnaksinedir
Herbiribirzulmenihayetolanfermanabak

834
Menkup: (Nekbet. den) Dert ve meakkatlere mruz kalm olan. Rtbe ve
haysiyyettendmolan.
835
(EMEKSZ,2008)
ZahirEfrenc
836
grnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
ZahirAvrupalgrnrgizlidendindmandr
Hakkyolundaakbetkesilmiolankurbnabak
Avrupallama o dnem itibaryla rabet gren bir konu olduu anlal

maktadr.
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak
Rmelietmezitaat,byledirnihayetii
SenAnadolutarafndaolanisynabak
Niyzi Msr, Rumelideki devlete kar hareketleri ekyalkla, Anado

ludakihareketleriiseisyanolarakolarakaklamaktadr.Herikibakaldr
nnaltcephesindeekiyalktakeyfilik,isyandaisezaruretinvarolmasdr.
Rumelidekiekyalkhareketleri
[Devletleridaresindekitopluluklardirlikvedzenierisindeyaatrlar.
Devlettedirlikvedzenadaletlesalanr.Devletlerinhayatndaskntlve
buhranl dnemler de olmaktadr. Bu buhranl dnemlerinde isyanlar ve
ekyalkortayakabilirler.
Ekyalarngkazandklarvehertrlkanunsuzhareketleryaptklar
budnemlerdedevletekyalklarnlemekiinidar,askertedbirlerald
gibihalknyardmvedesteinidesalamakdurumundadrlar.1683Viyana
bozgunundan sonra Osmanl Devletinin birok blgesinde olduu gibi
Rumeliveevresindedeekyalklarortayakmtr.Anadoludakiisyanlar
danfarkllklargsterenbuhareketlerekiyalktrndenolupalnantedbir
lerlenlenmilerdir.
Osmanl Devletindeki ekyaln ortaya k sebeplerini: ekonomik
artlarnktletiinde,haindevletgrevlilerininisiz,gszkylleriha
reketegemekzorundabrakmalareklindekiyaygngrleizahedenler
ounluktaolmaklaberaber,farklgrlerdebulunmaktadr.
Osmanllkesindeekyalkhareketleri; 16.asrdabalamve17.asr
dadadevametmitir.16.asrdakyller,idaraksaklklarsebebiylemer
kez iktidarn zayflad dnemlerde, Anadoluda isyanlarla ekyalklar ya

836
Efrenc:(Fr:Franc.dan)Bukelime,Ortaadateekklederek,osralardaFrank
larn ve bilhassa Charlemagne'in hkm altnda bulunanlara ve zamanla genileye
rekbtnAvrupallaradenmitir.Frenk.AvrupalvehassetenFransz

parken,Rumelidebenzerikylekyalklaryoktur.Bunamukabil17.as
rn sonlarna doru ise, Anadoludaki ekyalklarn yannda Rumelide de
isyanlarveekyalklarortayakmt.FakatRumelidekiekyalklarAnado
ludakiekyalklardanfarkllklararzetmektevedorudandevletekarsya
plmlardr. zellikle 17. asrn sonlarna doru haydd ad verilen Bal
kanlardakiekyalkhareketleriaskerisyanlarniindekabuledilmelerine
ramenbuekyalklar,Anadoludakiekyalklardanfarkldr.Umumiolarak
Anadoludakiisyanlarnveekyalklarnsebepleri;reayadurumundankur
tulmak, kentli veya paral asker durumuna gelmek olarak aklanmakta
dr.Rumelidekiekyalklarise,Rumeliyegeldiklerindenbuyanadzensiz
savalarolarakarpmveganimetpeindeyasamayaalmgerlerin,
Viyana Kuatmas baarszlndan sonra geriye, imparatorluun ekirdek
topraklar iine itilmeleri dolaysyla ekyalk yaptklar eklinde kabul
edilmektedir. Rumelideki ekyalklar yapanlarn yalnz Yrkler olmad,
az da olsa Yenieriler ve halktan kii ve topluluklarn da; Mslim ve gay
rimslim ekyalklar yaptklar bilinmektedir. Rumelideki geriye ekilme
nin topluluklarn basit yer deitirmeleri demek olmad da unutulmama
ldr.
17. asrn ikinci yarsndan itibaren Rumelinin tarihini belirleyen geri
ekilmenin sebeplerini Osmanl Devletindeki 17. asrn ikinci yarsndaki
siyas, sosyal ve ekonomik gelimelerin belirledii muhakkaktr. Osmanl
Devleti 17. asrn ikinci yarsnda darda Giritin fethini tamamlam ve
CehrinSeferiileengenisnrlaraulasmstr.erideise,cellikalntlarn
temizlemiveKadzdelileradylabilinenselefihareketideortadankal
drmtr. Bu baarlarda Kprl ailesinin yeri tartlmaz. 1683de balayan
Viyana Kuatmas ise baarszlkla bitmitir. Viyana Kuatmasndan sonra
kaybedilentopraklarntekraralnmasmaksadylaOsmanllarbirkadefa
hamle yapmlarsa da baarsz olmulardr. Baarszlkla mesul tutulan IV.
Mehmet1687detahttanindirilerekyerineII.Sleymantahtakarlmtr.
lkede yeni hamleler yapmak maksadyla mal ve idar tedbirler alnarak
skntlardan kurtulabilmek iin hal areleri aranm, devam eden savalar
dolaysylaartanmasraflardevlethazinesinizayflatmtr.
1687de imdd seferiye ve yaplan msdereler ihtiyalar kar
lamaya yetmemitir. 1688de karlan nefiri amm
837
kanunu lkedeki
skntlar iyice artrmtr. darecilerden bazlar yetkilerini ktye kullan
mlar ve halk zerindeki basklar artrmlardr. Dayanlmaz hale gelen s
kntlaryeniisyanlarveekyalklarortayakarmtr.lkeninskntlarna
areolabilirdncesiyle,KprlzdeFazlMustafaPaasadrazamlage
tirilmitir. Sadrazam, tedbir olarak: halk zerindeki baz rf vergileri

837
Nefrmm:Cemaattoplama,halkaskeresrme.
azaltmve1691deRumelidekiYrklereevldftihnadylayenibir
dzenverereksilahlandrmtr.Butedbirlerinbaarlneticelerindenola
rak Rumelide; Belgrat, Vidin ve Ni geri alnms ise de, 1691de Fazl
MustafaPaalmtr.
SarucaSekbnlarn dier ifadeyle, Tredi ekyas her tarafa yayld.
Bu topluluklar halktan trl isimler altnda paralar toplayarak; topluma
skntlarveriyorlarresmhviyetlerinikullanarakdaekyalklaryapmslar
ve gnlk hayat ekilmez hale getirmilerdi. 1695de tahta kan II. Mus
tafaaskerveiktisadbirokkarartatbiketmekistemitir.BudefadaRus
larn Karadenize yerlemek istemeleri ve Avusturyallarn Franszlarla
RyswickBarsn(1697)yaptklariinbatcephesindesavamayanAvus
turyallarn, Tuna kylarna yerlemelerine engel olunamamtr. Bu srada
Osmanl lkesinde uzun sren harpler ve ktlk fiyatlarn artmasna ve
temelihtiyamaddelerininbulunamamasnasebepolmaktaydki,benze
ri artlar da, lkenin i durumunu ktletirmitir. Bu artlar ekyaln art
masnnveyaylmasnnsebepleriolmutur.Butedbirlerdetamolarakne
tice almaya yetmemis, devletin aldg tedbirler eskyalg nlemeye yet
meyince, btn lkede ekyalklara kar ahali de kendi imknlaryla ted
birler alarak bir bakma idarecilere yardmc olmulardr. Amcazade H
seyin Paa hem ekyala son vermek ve hem de bu artlarda daha iyi bir
baryapabilmekumuduylasadrazamyaplmtr.
Ekyalnarttgherikidnemdedealnantedbirlerekyalortadan
kaldrmaya yetmemitir. Osmanl Devleti en muhteem dnemini yasad
16. asrn son eyreinde byk iktisad buhranlarla karslam ve bu du
rum17.asrnortalarnakadardevametmitir.Devletidarecileri,Osmanl
yahastedbirlerlebubuhransavuturmaybaardklargibi1683deortaya
kanekyalklardaaynusullerlesavuturmaybaarmlardr.]
838

Anadoludakisyanhareketleri
XVI. yzylda Osmanl Devletinde, zellikle de Anadolu topraklarnda
Batn kaynakl birok isyan meydana gelmitir. Osmanl topraklarn ele
geirmeyi plnlayan isyanlarda dnlnce skntl dnemlerin geiril
diinigrmekteyiz.
839
Mezhep atmalar, merkezi ynetim ile Anadoludaki Trkmenler

arasndayaanansorunlar,ranndpolitikas(iiliiyaymak),tmarsa
hiplerinin tmarlarnn ellerinden alnmas, srekli artan vergi yk ve

838
KARAGZ,Mehmet;17.AsrnSonundaFilibeVeevresindeEkyalkHareketleri,
FratniversitesiSosyalBilimlerDergisi,Cilt:16,Say:2Sayfa:373402,ELAZIG
2006
839
bkz.(SYLEMEZ,2004/2)

smrdr. Ayaklanmalarn balangc olarak ah Kulu Ayaklanmasn
(15091510) kabul edebiliriz. Tmarlar kendilerinden alnarak hakszca
bakalarna verilen ve ilerinde ounluunun Teke li'nden (Antalya)
olanlarn oluturduu sipahiler ve blgedeki Trkmenler mezhep at
malarnn etkisiyle ah Kulu Ayaklanmasn karmlardr. eyh Cell
Ayaklanmasnda(1517)eyhCelal"yoksulinsanlarn,toprakszkylle
rin,arvergileraltndaezilenlerinhayatndzeltmek,onlaramutluluk
getirmekiin"yaklak20binkiiyitoplamtr.
BuayaklanmayakatlanlaraOsmanlyneticileritarafndan"Celli"
adverilmivebutarihtensonradaOsmanllar,buteriminetrdenolur
saolsunbtnayaklanmalariinkullanmlardr.
16.ve17.yzyllardaAnadoluhalknntepkisiningeneladolarakka
buledilenCelaliAyaklanmalarnnnemlinedenlerininbandaisyanc
liderlerden daha nce devlet tarafndan tannan mali rantlarn geri aln
mas ve kyllerin baz yneticilerin baskc smrlerine tepkileri gel
mektedir. Celali Ayaklanmalarn vergiye kars bir bakaldr hareketi ola
rak nitelendirmek gtr. nk ayaklanmaclarn liderlerinin bakaldr
nedenleri, kaybettikleri rantlarn geri almakt. Rantlarn tekrar geri elde
ettiklerindeiseayaklanmaybirandasonaerdirmilerdir.
Ayaklanmalara katlan byk halk gruplar ise liderlerinin kendilerini
terketmesinedeniyle,ayaklanmaykendiliindensonaerdiriyorlard.
CelaliAyaklanmalarOsmanlDevletizerindepekokmali,ekonomik
vesosyalsonucanedenolmutur.Dieryandanhalknayaklanmalaraka
tlmasndaennemlifaktrolan,olanmalismrsonaermemitir.An
cakayaklanmalarsonucunda,OsmanlMaliSisteminintemelinioluturan
Tmar sisteminde zlmelere neden olmutur. zellikle sipahilerinde
ordu ierisinde neminin azalmas, vergi toplamada iltizam ve malikne
sistemleriniyaygnlamtr.Budurumise,150200ylboyuncailtizamlar
satn alarak servet sahibi olan ve bir rantiyer grubu olarak nitelendirebi
leceimizayanlarnortayakmasnanedenolmutur.ltizamlarvemali
kne gelirlerini toplama grevini stlenen mltezimler ve ayanlar halk
smrmeyi srdrmlerdir. Halk ise bu smrye eitli sekilerde za
manzamantepkigstermitir.
Rant kollamann sosyal maliyeti tarihin her dneminde devletin me
ruiyetininzayflamas,israf,hrszlkveyamaclkseklindeortayakm
tr/kmayadadevametmektedir.
840
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn

840
GKBUNAR,AliRza;CelaliAyaklanmalarnnMaliyeTarihiAsndanDeerlendi
rilmesiYnetimVeEkonomi,CelalBayarniversitesi..B.F.Manisa,Yl:2007Cilt:14
Say:1
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
841
AllahTelnnkorumaszuhurettiaakthemen
Hazretinismianyzndenlutfolanihsanabak
Niyzi Msr, dipnottaki ilave beytin iareti ile kendinden veya Kprl
FazlMustafaPaadanbahsediyordaolabilir.
Mmigavrda
842
zuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
Mmigavradadezuhureyleroztmuhterem
Dikkateylegzleriniagrnenseyrnabak
NiyziMsr,buradabiristihratabulunuyor.Dahancekibaskdabura
yyanlanlamz.Mmigavryebcedolarakveyabiryerismiolarakd
nrsekeitliyorumlaryaplabilir.
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
EyNiyzHazretiYaratcAllahTelderghHd
KinatnvemeknnshibiAllahTelnnkudretinebak

841
Bu gazel st..Ktp.9720. v.27b : Sl.Ktp. H.Mahmut 3346, v.73 ve Bursa Eski
Eserler Ktp. 4414. v.27a da bulunmaktadr. Bursa Eski Eserler Ktphanesi'nde
fazlaolarakubeyitvardr:
Msrdildekahtolncaresinbulmakgerek
hzindandankupsenYsufKenn'abak(ERDOAN,1998)
Msrdildearesizkalncaresinbulmakgerek
ZindanukurundankpsenYsufKenn'abak

842
Gavr: Bir eyin dibi. ukur. * Batmak. * Derinlik, nihayet. Kk, esas, temel. *
Tefekkr,teemml.*Dolanmak.*Hakikat

103
Hakkilminebulembirnshaimiancak,
Olnshadabudembirnoktaimiancak.
Olnoktanniindegizlinicebindery,
Bulemoderydanbirkatreimiancak.
demliiniherkimbulduysaodurdem,
Yoksagrnensretbirglgeimiancak.
Buzevkiyelerherkesbulmazvelihernkes
Erenandemdebirfrkaimiancak.
KimoldemebulduyolvaslolduNiyzol,
Ncdenilenfrkabuzmreimiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemdeimiancak.
Hakkilminebulembirsayfaimiancak,
dem den murad Raslllah sallallh aleyhi ve sellemdir. "Nok

ta"dan murd Hakikat Muhammediye'dir. Hakikat Muhammediye,
ztilhiyeaynaolduugibi,Hakkaulamaadavesiledir.Bunokta,k
inatnherbircz'ndeseyraneder.Yinebunokta,kinatnherbircz'
nn varlk sebebidir. Allah Tel'y zikrederek bu noktaya yani Hakikat
Muhammediye'ye vsl olan kimse, Allah Tel'ya vsl olmu demektir.
OnaitaatedenAllahTel'yaitaatetmiolur.nyceolanAllahTel
ylebuyurur:
O'nayedigkveyerve onlardaolanlartesbihte bulunurlarvehi
bir ey yoktur ki, ill O'na hamd ile tesbihte bulunur. Fakat siz onlarn
tesbihlerini anlayamazsnz. phe yok ki, O halmdir, gafrdur. Anla
yamazsnz.
843
Her kim Rasle itaat ederse muhakkak Allah Tel'ya itaat etmi
olur.Veherkimyzevirirse(aldrma),nksenionlarnzerinemu
hafzgndermedik.
844
Basiret sahiplerinin beynlarna gre, bu nokta, gerek ulv ve ge

rekse sfl btn lemleri doldurmutur. Evvel, ahr, zahr ve btn

843
sra,44
844
Nis,80
ondan ibarettir. Vaka zuhurda ve hec harflerinde nokta tr. Fakat

bu, onun vahdeti hakikiyyesine de Abd'lEhad Nuri kaddesellh
srrahulaziznoktalarndrtnev'iolarakaklamtr.Bunlar;
1. Harfnnokta,
2. Zulmnnokta,
3. Nrnnokta,
4. Rahmnnokta.
Harfn noktann asl Kurn Kerimdir. Bu da Besmele'nin "B"

sndan ibarettir. Bu noktann zahirde seyrinden, kelimelerin harfleri,
yetler ve sreler meydana gelmi, bunlarn tertibi neticesinde de
KurnKerimzahrolmutur.
Basiret ehli, noktada Kurn Kerimi ve Kurn Kerimde noktay
mahede ederler. Zira onlar iin, ne harflerin okluu noktasnn vah
detine ve ne de noktasnn vahdeti harflerin okluuna perde tekil
eder.tebuharfnnoktannicmalvetafsiliesrrnmeiilhininbirin
cisidirkionaKurnKerimdenir.
Zulmn nokta, arzn karanlk merkezinden ibarettir. Filozoflar buna
ate kresi derler. Gkler ve yer bu noktadan yaylmtr. Maddzahr
varlklarndayandnoktaburasdr.Bunoktabtnmaddvarlklarnas
ldr.Zirazahirenbunoktannseyriilemaddmevcudathslolmu,mer
tebelerdekitecellsineticesindefakmeydanagelmitir.Basiretehli,bu
noktada fk ve fkta da bu noktay mahede eder. Onlar iin, ne
zahr mevcudatn okluu noktasnn aslnn tek oluuna ve ne de nok
tasnnaslnntekoluuzahrivarlklarnokluunaperdetekileder.te
buzulmnnoktannicmalvetafsiliesrrnameiilhininikincisidirkibu
nanshaifkderler.
Nrn nokta, insan vcdunun asl ve ilh tecelllerin zuhur mahalli
olan kalbden ibarettir. Bu noktann zahirde seyri ile insan vcudunun
uzuvlarveonlardatecellisindendenefslerzahrolmutur.Basiretehlibu
noktadabtnzyvebtnzdadanoktaymahedeederler.Onlar
iin,nenoktannaslnnbiroluuznnokoluunavenedeznnok
oluunoktannaslnntekoluunaperdetekileder.tebunoktannic
malvetafsiliesrrnameiilhininncsdrkionanshaienfsder
ler.
Rahmani nokta, ehadiyet (birlik, tek oluluk) mertebesinde zat nok
tadr.Bunateayynevvel,hviyyetisriyevehakikatMuhammediye
derler.Hermevcuttaaslolanvarlknuruitebudur.
"Senolmasaydn,senolmasaydnkinatyaratmazdm."
"Seniancaklemlererahmetolarakgnderdik."

Mealindeki hkmler onun anna vriddir. lh esrrnmenin drde
mnhasr olmasnn drt byk kitaba iareti vardr. eyh Hasan Sez
Hazretleri'nin;
Evvelveahribirnoktadacem'etmiidi
dediiitebunoktadr.
Abd'lehad Nuri kaddesellh srrahulazizin bahsettii nrn
noktadabudur.Bunokta,diernoktannesasdr.Diernoktada
bunun ferileridir. Bu noktada zuhur eden seyr ve tecelller aslnda
hep bu noktann seyriyle mertebeler meydana gelmi; evvelde, ahirde,
zahirde ve btnda tecellsinden de evvel, ahr, zahr ve btn bilinmi,
bulunmuvezahrolmutur.Basiretehli,bunoktada,varolanbilcmle
varlklarvebilcmlevarlklardadabunoktaymahedeederler.Onlar
iin,nevarolanvehmokluk,noktannzatvahdetinevenedenokta
nnzatvahdetivarolanvehmokluaperdetekileder.tebunokta
nnicmalvetafsili,esrrnmeiilhinin,seyriurcitibariyledrdnc
s, seyri nzul itibariyle de birincisidir. Buna, Rahmn hakikatler ns
hasdenir.MevlnaCami,aadakibeyitlerindebuhususaiareteder
ler:
Kinatbizimyaratanmzngzelliininaynasdr
Bakdaherzerredeonuncemlinimahedeeyle
Yaknda onlara ufuklarda ve kendi nefislerinde olan yetlerimizi

gstereceiz, t ki, onlar iin onun hak olduu tezahr etsin. Kifyet
etmiyormuki,Rabbin,pheyokkiO,hereyzerinehittir.
845
Vegklerdenevarsaveyerdenevarsahepsinisiziniin,tarafn
danmusahharkld.pheyokki,bundadneceklerolanbirkavim
iinelbettealmetlervardr.
846
"Bukendisindenekpheolmayankitap(Kur'an)dr."
847
Bu yetlerde, gerek insanlarn kendi vcutlar ile dier varlklarn,

gerekse yeryznn ve gerekse Kurn Kerimin birer yt ilhiyye
veesrrnmeiRahmniyyeolduklarnaiaretvardr.Arifolanaiseia
retkfidir.
848

845
Fussilet,53
846
Casiye13
847
Secde,2
848
(eyhuayberafeddinGleni,2001),s.6871
Bulemoderydanbirdamlaimiancak.
ERHBEYANI(ENENOKTATAHTE'LBA)
MAMALKERREMALLHVECHE
849

Marifetbabnnilerisiniheves
Vebdesininremzidaimsanapes
Hz.Alikerremallhvechebuyurduki:
"Bil ki tm semavi kitaplarn esrar Kurn Kerim'de toplanmtr,
Kurn Kerim'in tm esrar Fatiha'dadr, Fatiha'nn tm esrar Besmele
dedir,Besmelenintmesrar'B'harfindedir,' 'harfinintmesrarda
onunaltndakinoktadadr."
Dahasonraylebuyurdu:"'B 'harfininaltndakinoktabenim."
850
yanibunoktaremztarikileiradetmektenmuradbudurki;
Cmleeyannhakkatibircevherdenolmutur.Ocevherbenimdemek
tir. Kurn Kerim yirmi sekiz harfdir. Hepsinin asl bir eliftir. Elifin asl nok
tadr. O nokta bu kesret yok iken var idi. mdi vcudun olmadan, kan ve
gznvecmleazanyokikenbirnoktaidin.Onoktamisaliolannoktazahir
olmak istedi. ehvet olup ana rahmine dt. Gelip zahir oldu. Kaddin elif
gibimstakimolup,elifoldun.Banonoktaihakkatoldu.Vcudun'B '
oldu. Dier azalar batanbaa bir harf oldu. imdi batan ayaa Allah Tel
kelmna sen agh ol ki, besmelenin srr senin vcudunda oldu. Yani sen
senibilmek,sanayeterdemekolur.
Btneyannevveliinsandr.
Vcuduharfmesabesindedir.
Harflerinevveliiseeliftir.
Elifinevvelinoktadr.
O nokta Kurn Kerimin bandaki besmelenin altnda bulunur. Hz. Ali

849
(NiyaziiMsri,H.1184);TercmeirisaleinoktatelbeyanAtatrkKitapl
OE_Yz_000125/04,stanbul
850
ElKunduzielHanefi'nin"Yenabi'lMevedde",KemaleddinelHalebieafii'nin
"edDarr'lManzum"

kerremallh veche O nokta benim der. Yani eyann asl benim demek
olur.EerSenidahibildinvebilirsen,hakikattenagh
851
olursun.
Zt diye Hazreti Hakkn varlna derler. Yani vcuduna derler. Btn
lemonunzatndanibarettir.OzttanzuhragelmiveOnadnecektir.

852
bunaiarettir.Yanicmlelembendendir,yineba
nadnecektir.Bugelmekliingitmekliinitibarhalkatefhim
853
iindir.Yok
sakmilkatndavarmakgelmekyoktur.
Nazm:
Varmakgelmekhiyoktureytalipheman
Geenniyettarkndanburemzevargr
Seninvcudunusenbilme
VehiSenisanmaseninnesnenyoktur.
Nazm:
Busendebendiyenbilsendeilsin
Senolsncandeilsintendeilsin
sanabusenlikadnsentaktn
cahmi
854
kendinzellikleyaktn
Grenodurgrnencmleodur
hemanbugziradeHakkayoldur.
HazretiHakknseninsfatvardr
Osfatlarnulusuismialimdir
Biridahikadirdirvahiddirvemriddir
VeSemidirbasirdirmtekemmildir
smiHvedir
Eerbusfatlarsendeolmasameyyit(l)olursun.
Bu sfatlarla muttasf olduundan gah oldun. drak mertebesine yetiip
phesizhakkatineyetiirsin.


851
Agh:(Ageh)f.Haberdar.Uyank.Kalbiuyank.Malumatl.Basiretli.Vkf.Bilen.
852
"BizAllahiinizvebiznihyetonadneceiz,"Bakara,156
853
Anlatmak.Bildirmek.
854
Cahm:iddetlivekatkatbirbirizerineyananate.ukuryerdeyananate.*
Cehennem'inbirtabakas.
Derviinbiridemiki,beneyhimleyzbinlemgezdim,herbiribulem
kadar bykt. Doru demitir, zir demliini herkim bildi ise ite dem
odur. Yoksa dem sretinde olupta ii hayvan olursa o insan bir glge gibi
dir.Aynbiradamgneekardurursaglgesiyeredervenaslbirinsan
olduuglgesindenbelliolur,tannr.
Veli!Heralakbuzevkiistesedebulmaz
Niyzkimonubuldudemevaslatyololdu,
Ncdenilenfrkabucemaatimiancak.
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz
Budurumdabize:Tahkikiimannedir?Diyesorulursa;yleanlat
rz:
Tahkiki iman; yukarda geen, alt erknn her birini esastan kavra
yp, aslna vasl olmaktr. Tahkik Tahkiki imana gtren yola tarikat de
nir.Buradatarikat;birehirlekyarasndakiyoldur.
Taklidi kye benzetirsek; ehri de, tahkike benzetebiliriz. oklar bu
yolu,okuzunsenelerdekatedebildi.
Kimion,kimiyirmi,kimiotuz,kimidekrkyldakatetti.Nicelerideo
yoldansapt;herbiribirsemtegitti.Kimicebri,kimikaderi,kimimute
zile, kimi de tenash oldu. Hsl kelam bu yola yetmi frka girdi;
amahepsiazd,esasyoldankt.
Dolaysyla tahkiki iman ehrine vasl olamadlar. Ancak, bunlardan
yetmi nc fkra ki buna, FIRKA NACYE tabir ediliyor; doru yolda
gitti ve vasl oldu. Bunlar; her ite Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimizetambirekildeittibaettiler.Vaslolmalarnabuittibalarse
bepoldu.Haliylebunlar;bulduklarcevherinkadrinibilmilerdir.man
lar ayan beyan olmutur. Elde mum, giderken, gnee ermilerdir.
Taklidde giderken tahkike ermilerdir. Bunlar, imanlarn tahkik merte
besine eritirdikten sonra, taklidi imanlarna dnp baktlar; asla birini
dierineuymazbulmadlar.Yani;hakikateriata,eriatdahakikatatat
bikettiler.Birbirinemuvafkbuldular.Tpkruhilebedengibi

BedenhakkndaRaslllahsallallhaleyhivesellemefendimizyle
buyurmutur:
(Biruzvueksikolannbirhissieksikolur.)Bundananlalyorki;eriat
naksolannhakikatdahinaksolur.
855
Budurumagre;tekrarbize:
Busofilerameldeveitikattahangimezhebetabidirler?eklindebir
sualtevcihedilirse;cevabmzuolur:
Tasavvuf ehlinin pek ou akaidde; islami esaslara dayanr ki buna;
ehlisnnetvelcemaattabiredilir.
eyhl slam vel Mslimin (slam leminin ve mslmanlarn byk
nderi manasna alnabilir. ) eyh Ebu Mansur Matridi Hakkn rahmeti
onun zerine olsunmezhebine tabidirler. slam leminin ve
mslmanlarnbyknderimanasnaalnabilir.
Arap Mtasavvflarnn pek ou da; eyh Hasan Eari mezhebine
baldr.slamlemininvemslmanlarnbyknderimanasnaalna
bilir. Ad geen her iki imamda, tamamen ehli snnet velcemaat
(Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve ashabn takip ettii yola tabi
olanlar,manasnaalnacaktr.)mezhebizerinedir;bakadeildir.
Bu zatlarn amelde mezheplerine gelince; drt hak mezhepten biri
olmaktadr. u var ki, bu drt mezhebin her biri bir lkede dierinden
dahafazlarabetgrmektedir.
Mesela; Rum illeri, esasta bir olmakla beraber, teferruatta mam
Azamatabiolmutur.Onu:Bykhimmetsahibinder,milletinvedi
nin aydn imam, ehli snnetin ba tac Kfeli Ebu Hanife Knyesi ile
tanrz.AllahTelondanrazolsunverahmetinenaileylesin.Adge
en illerdeki tasavvuf ehli; mam Azam Hazretlerinin, Kuran Ke
rimden ve Hadisi eriflerden itihad edip kard meseleleri candan
kabuleder,mezhebineuyarlar.
Arabistandayetientasavvufehlininou;yaniMsr,Halepvs.illerin
ekserisi, afii mezhebine tabidir. Bu zatn knyesi yledir: Muazzam
imam,saygdeernder,Muhammedb.drisiafiiCenabHaky
cesrrnnurlandrsnveondanrazolsun.
Tunus ve bilcmle Marib halk, umumiyetle Endls ve Arabistann
baz illeri Maliki mezhebine uymaktadr. Bu byk insann knyesi y
ledir:mamlarnby,ehlisnnetinnderi,mamMalikb.Enes
AllahTelnnrahmetiverzasonunzerineolsun.
Badat ehlinin ou ve bilcmle Irak diyar, Arabistann zellikle
Mekke ve Medine de yaayanlarnn bir ksm, Hambeli mezhebine uy

855
BENCSUALVECEVABI
mulardr. Bu mezhebin kurucusu: Fetva ve takvada, ilim ve verada

imamekmelAhmedb.Hanbeleklindedir.Allahtanonuniinrza
verahmetdileriz
Bu drt imamn kurmu olduu mezheplerin drd de ehli snnet
esasna dayanr. Esasta, hi bir ihtilaflar yoktur. Teferruatn da pek
ounda ittifak halindedirler; ancak pek aznda ayr ayr grleri vardr.
tikatta;drddetekyoltakipederOda;Raslllahsallallhaleyhive
sellemefendimizin:
FrkaiNaciyediyerektarifettiiyoldur.
te tasavvuf ehlinin; mptedilerinin ve mn tehilerinin, mezhepleri
bu ehli snnet velcemaat mezhebidir; bakas olamaz. Bu tasavvuf
ehlinin; inanlar udur ki: Bir kimse ehlullah olsa, pek ok keramete
de sahip olsa; yine saylan drt mezhep imamm mertebesini bulamaz.
Bu, duruma gre ashabn radiyallh anhm ve Raslllah sallallh
aleyhiveselleminmertebesinibulmalarnvarhesapeyle.Yinebutasav
vufehlinininancudurki:
Hibirveli;ismigeenbudrtimamdanmstanikalacabirma
kama varamaz. Yani bunlar taklidden kurtulamaz. Onlara muhta ol
madanedemez.
856
Birgn;BayezidiBistamikaddesellhsrrahlazzeylesordular:
Hangimezheptensin?.Odaucevabverdi:
Allahmezhebindenim
Bunedemektir?Diyesorulacakolursa,ucevabveririz:
YukardaadgeenmezheblerinherbiriAllahTelyagider.mam
Azammezhebi.mamafiimezhebidemekmecazdr;hakikattabuyol
lar Allah Telya giden yollardr. Dolaysyla Bayezidi Bistami
kaddesellhsrrahlazzhakikatsylemitir.Yoksa;osznmanas:
Ben,mezheplerindndaym.Demekdeildir
857
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemde
858
imiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
MeflMeflnMeflMeflnbahriHezecadilegeer.HezecGk
grlts,gzelseslearksylemekmanalarnagelmektedir.NiyziMsrkuddise
srruhulazizburadanKn(ol)iaretedilmitir.

856
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ALTINCISUALVECEVABI
857
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,YEDNCSUALVECEVABI
858
Dem: f. Nefes. Soluk. * Az. * Nazar. * An, vakit, saat. * Koku. * Kibir, gurur. *
li,yksek.*Krk

TAHMSAZB
Cennetdeminindemibinmre
859
imiancak
Sohbetdeminetahrikbirgamze
860
imiancak
BucmleulmiHakkabirzerreimiancak
Emrindeolurkimbuyerdeolaneya
Vrileyourifolanbilmezmigmiferd
Bukenzihafsrrnbuldunsaeercna
Hlehlinebirdemdirnhiriyleakdem
861
Birlikteznherkimvarileklrhemdem
HerEhrimeni
862
demsanmagrbenHrremi
863
ythdremzinbilmezvelihernkes
riflerilehemdemolmazvelihernkes
Cehlilekemliregelmezvelihernkes
EylerAzbyebuecihettensausol
Gerrhusultandanhemdemiolmaklabuldukese
864
yol
GencineiztnaktysaeerHakkyol
Mevlybilenzhidgerfehmeylesefiilin
Cnederidisretiregrnenmeylin
MiznHdaklnkldysaHdakln
MeflMeflnMeflMefln,

859
Binyl
860
Gamze:Szgnbak.
861
Akdem:Dahance.Dahaileri.Dahamhim.
862
Ehriman: (Ehrimen, Ehremen) f. Ateperestlerin er ilhnn ismi. Btl bir ilh
ismi.Ehramen:f.eytan,iblis.Dev
863
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl
864
Kese:Ksayol,kestirmeyol
104
Vezin:FltnfltnFiln
EygnlgelolmalHakkdanrk,
Tendecnnvrikeneyleyrak.
Dnyadalmezdenevvelklsefer,
Hiedinmebirmakmdasendurk.
Yoksabufrsatbizebkdeil,
Menzilaldmezdenortayafirk.
Gelburzunmsukltrmr,
Geryolagirdinsevarrnbrk.
Halknusludemesindensanane,
kilisendnMecnnatak.
lminemarurolursanolmahi,
Issvermezsananekaranek.
Girsaknkmaizindenmridin,
Herneemredersesanaolmak.
Birelinegzyandanalas,
Birelinedertodundanyakerk.
EyNiyztutarisenpendimi,
Diyesanaistediinitebk.
Tendecnnvrikeneyleyrak.
EygnlgelolmagelHakkdanuzak,
Tendecnnvrikenhazrlkyap.
Dnyadalmezdennceetsefer,
Dnyadansefer,yanigidiancaklmezdenncelnzsrrnamazhar
olmakla olur. k olan kimse hibir makmda durmaz. Dnya ve hirette
dima terakk eder. nk terakknin, makmlarda ilerlemenin sonu yok
tur.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Seyahatediniz,shhatbulunuz.
865
Shhatcansahibinemahsusolduuiinseyrislkdenenruhnseyahat
ilehakiktevarlr.lmszlkvasfbulunur.

865
IbnHanbel.II/380
Hakkat erbabna gre sefer, mridin Allah Telya ynelmesi sra

sndakalbingeirmiolduuseyirlerdenibarettir.Buesnadatakipedilen
seferdrttr:
Birinci Sefer: Vahdetteki kesreti kaldrmaktr. Bu da, ayar ve eitli
zuhuratakarakgidermeksuretiyle,nefsinkatettiimenzillerdenbiri
ne ulamaktr. Bu ise, kulun, en yce mertebeye ulamasyla olur ki bu
mertebekalbinulatensonmakamdr.
kinciSefer:Btnilimlerdekikesrettenvahdetperdesiniamaktr.Bu
da Allah Telnn sfatlaryla vasflanarak Ona doru mesafe kat etmek
demektir.BuikinciseferAllahTelyaulamannsonudur.
ncSefer:Aynlcemhazretiahadiyetinahadiyettehusliyleza
hir ve btn olan iki ztta bal kalmamaktr. Ahadiyyet makam, Kbe
kavseyn(Necmsresi,9)makamdr.kilikartkkalmaz.Bumakamgei
lince de Ev Edn makamna ulalr ki, bu makam velayetin son maka
mdr.
Drdnc Sefer: Bu makam da Haktan halka dnme makamdr. Bu
ise,cemvefarkbirliidemektir.Hakknhalkadhilolmasveondayok
olmasdrki,kesrettevahdet,vahdettedekesretgrlebilsin.BudaAllah
Teldan Allah Telya dnmedir. Bu makam, fenadan sonra beka,
cemdensonrafarkmakamdr.
866
Menzilalortayaayrlkdmeden.
Gelburzunmsukltrmr,
Gelburzvenmsuperiankl,
Geryolagirdinsevarnamusunubrk.
kilisendnMecnnatak.
Halknaklldemesindensanane,
AkllisenadnMecnnatak.

866
(VASSAF,etal.,2006);c.II,s.177
Iss
867
vermezsananekaranek.
Girsaknkmamridinizinden,
Herneemredersesana,olmak.
Mridin izinden kmamak, balanmak demektir. Eer bir salik yolunu

tekbanatutarsadelidahiolmaihtimalivardr.
Akemseddinkaddesellhsrrahlazzinyapttespitte,bireyhe
balanmadan kendince rastgele zikir eken birinin, bir anda Zt
tecellsinedirektmaruzkalmasvebununsonucuolarakdaaklnrunun
yanmasiledeliolduklarndanbahseder.
868
Birelinegzyandanasal,
Birelinedertodundankandilyak.
EyNiyztutarisennasihatimi,
Sanaderleristediinitebk.
TAHMSAZB
klisenbatlkoyHakkabak
Rzueb
869
klyreitiyk
870
Seniderdielemdeodayak
Tendecnnvrikeneyleyark.

867
Is: (Iss) t. Bayndrlk, mmuriyet. enlik. * Ses. * Shib. Mlik. * Efendi; Scak,
scaklk,hararet.
868
Cebeciolu,Ethem,TasavvufTerimleriveDeyimleriSzl,AnkaYaynlar,
stanbul,2004,420
869
Ruzueb:Gecevegndz.
870
tiyak:arihtiyaduyma,aristek,zleme,arzuduyma.

Birkemlehlibizeverdihaber
Kendizngrenoluriblishaber
Aklnaaldanmasofielhazer
871
Crmnfehmeyleyenfdeil
Vechiyrinkiminemtkideil
kmesteyleyensk
872
deil
Yreyrolmakiinolyreyr
Pyimli
873
kisenkliftihr
Yriayarbilenvrolduvr
Gelburzunmsukltrmr,
nhirivrolurcevricefna
ninsanabirolahgedna
nkbilmedicevrifna
kilisendnMecnnatak.
Subhdemalacihandaglmehi
Kimseyearzikyetklmahi
Kendiniteviihalta
874
salmahi
Gznayrmagzndenmridin
Sznsemeszndenmridin
EybilenHakkyzndenmridin
Heryanndaderdgamhazrola
Hemsanahemdemgerekdimfeza
kazecrusitemaynsaf

871
Elhazer:Sakn!Saknnz!
872
Saki:(Saky.dan)Sulayan,ieceksuveren,sucu.Kadehsunan.kisunan.SAK':
Kra,ebnem,i
873
Paymal:(Pyimal)f.Ayakaltndakalm,mahvolmu,telefolmu,srnm
874
Halt:f.durdurmak,durmak,duraksamak,teredddetmek,topallamak,aksamak,
bocalamak,tkezlemek,sendelemek
AnladnKurniindeandm
875
Vechidemdegrncefendimi
876
Azbyabilmekdilersenkendimi

875
And:1.yemin,ant.2.kfr,lanet.
876
Fend:hileyalandolan;(f.),(eski.)esirgemek,muhafazaetmek,korumak.

105
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
877
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
DiyrdnyaevindeHdybakievimyok
imdebakasevdadabuevirekararmyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Elestszlemesindenayrldmmarifkazanmayageldim
Yinedostagideroldumelimdehediyemyok
Hak Tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul ol

duu tevhdin ve isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati
Muhammediyyevastasylaistirakleminde "LilaheillH"kelmnn
nurundan,enbiyymrselninhakikatlerini,onlarvastasylada,enbiy
ygayrmrselninhakikatleriniyaratmtr.
Bunlarntamam,birbirlerinerininvastasylaztnurununmazhardr
lar.
CenbHak,dahasonra,nebilerinhakikatlerivastalaryla,Lhtle
minde,tevhdinnurundan,ehlullahn,mukarrebninveebrrnhakikatle
riniyaratt.Bunlarnhepsinebirden"hakykinsan"denmitir.
"Hakyk insan" bu haldeyken bazen Allah Tel'nn cemlini seyre
der,bazendebirbirlerileriylesessizszszkonuupzevklenirlerdi.

877
"Hakykinsan"buekilde,binlerceylvahdetsrrndakaldlar.Sonra
CenbHak,bunlara,"BensizinRabbinizdeilmiyim."
878
diyeseslendi.
Busoruyabtnpeygamberlerinhakikatleri,"Bel","LilaheillH"ek
linde cevap verdiler. Enbiy'dan baka insanlarn hakikatleri bu soruya,
"Bel", "L ilahe illallah" diye cevap verdiler. Yani, btn hakkatler, am
leminde me'cl (yaplan, var olan, plnlanan) birer hakkat iken, lht
leminde ahseni takvim zere yaratlmalarna illet olan isimle cevap
verdiler.Buna,"merebia'l"derler.
SonraCenbHakonlaradediki:"Bucevabnz,sizeilletolanmereb
ia'lnzkuvvetiyledir.imdisizlerebirletvereceim.Ona"cisim"derler.
Oletle,hangikabiliyetidilersenizonuhalkedeyim."
Bununzerine,dierinsanhakikatlerdebirztrapmeydanageldi.Bu
lunduklarlemdeskinleemedilervearesizkaldlar.
Bunlara,bulunduklarmakamdan,esfelisfilinegnderilmeklzumu
hsl oldu. Yani bunlar, lhttan ceberta inip, vcutlarnn, ceberut nu
runa dneceini, melekta inip melekt nuruna dneceini, nst
lemineinipbuleminzulmanperdelerinedneceini,mlkleminin
tabyi'hnesine (zelliklerine) brnp beeriyette ne kadar ocuk, ne
kadargenvenekadaryalolarakyaayacaklarn;kendilerindenkacak
szleri ve fiilleri, hakkat leminde kendi hakik vcutlarnda, aynada g
rr gibi mahede ettiler. Kendilerinden zuhur edecek olan hareket ve
szleri,bunlarnztrapekmelerinesebepolmutu.
BununzerineCenbHakk'ayalvardlar:
"YaRabbi,bizdemeydanagelenbuztrapnedirvebundannaslkur
tulabiliriz?" Cenb Hak da, onlara, "dem'in cismine ineceksiniz ve bu
bedende,gizliolanhikmetvekudretlerimsizlereayanolacak.Sonratek
rarvahdetegeleceksiniz."diyebildirdi.
YineCenbHak,ylebuyurmutur:
"Ognde,nemalfaydaverir,nedeevlat.(Ogn)ancakAllah'ate
miz bir kalb ile gelen fayda grr."
879
Yani, "bu strap sizden o zaman
gidecek." diye bildirdi. Sonra bu insan hakkatler, Hak tal'ya yalvarp
"Ya Rab, bizi deme gnder." dediler. Hakk tal onlara: "Siz bu ma
kamdantenezzledince,hervardnzvatannnurunadnphkm
ne tbi olursunuz. imdi byle olunca, bu vahdetin zevkini, bu makamn
ilmini,bukonumavegrmemizinlezzetiniunutupdalletedersiniz.
Byleolursanzda,hakknzda"okzlimvechil"
880
denir,diyebildirdi.
Bununzerine,Haktal'yayalvarpdediler:"YaRab,bizebirdelilvere

878
A'raf,172
879
uar,8889
880
Ahzb,72

fik (yolda) ver ki, eer bu lemin ilmini ve zevkini unutursak, bize yine
bildirsinvedelilolupbuldursun.Taki,emnetineihanetetmeyipyinege
lelim."
HakTelda:"Bundanncekihlinizde,yaniilkhlinizde,mec'l(var
edilmi)birhakkatiken,bumakamagelipahsenitakvmolmanzavsta
olanlarn suretleri size orada vsta olsun. Her vstaya (insn kmile)
liykatimiktarverdiimilmimde,sizleredelilolsunki,buvahdetevebu
vuslatayinegelipulaasnz."dedi.
te,hakkatehlinegre"ahdiezel"budur.
881
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Sunuldnmesiyrindrldvarlkdefteri
Krldnamusiesibuyoldasemeansmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
Kazdrbamageldibenisendenayrkld
Gurbetdiyrndasaldacephlimisorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
Sbhnnmlkbahesinignlmlkanar
Zamanzamangnlyanmadacihandaglbahemdeyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
lhyinehasretdesolgunayrlkateinde
KoymaMsryigurbetteefendimiktidrmyok

881
(mmSinan,Antalya),s.134
K
106
7+7=14
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
Nefsinimateyleyendefimemateyleyen,
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
steygitdemidemdebuldemi,
Srrnefahtdeminefesidirkmilin.
SreiNecmiokugelanlavahyiHakk,
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
Rhulkudsdeminidemdeistean,
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Myeiztdenilenfeyzinectdenilen,
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Diriklantenlerizindeedencanlar,
KaldranlenlerinefesidirKmilin.
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
Niyzyicnedenzerresinikneden,
KatresnummnedennefesidirKmilin.
Hakyolununrehberinefesidir
882
Kmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnnderinefesidirKmilin.
Tmeskidillerde,nefesiinkullanlankelimeileruhveyacaniinkul
lanlankelimelerayndr.Latince'despirarenefesalmak,spiritusruh
demektir.Aynkk,inspirationkelimesindede bulabiliriz.Bukelime
nin anlam can katmak, ilham vermektir ve nefes almak, ieri almak ile
ayrlamazbirbiimdebalantldr.
Yunanca'da,psychekelimesihemnefeshemderuhanlamnagelir.
Hinte'de, atman kelimesi vardr ve Almanca'daki atmen (nefes al
mak)szcileakrabaolduukolaycaanlalmaktadr.
Yine Hinte'de, evrimini tamamlayarak btnle ulam insanlara
Mahatma denir ve byk ruh ya da byk nefes demektir. Hint

882
YalnzbirnshadaNefsidrryazlmtr.

retisinden, nefesin, Hintlilerin prana olarak adlandrdklar, gerek
yaamgcnntaycsolduunureniyoruz.
Bu tarifler bize, madd bedenimize, yani biimsel grntye yaratl
tan kaynaklanan bir eyin, ilh nefesin flendiini ok gzel bir ekilde
gsterir. Bu noktada nefesin srrna olduka yaknlarz. Nefes, bize ait
deildir, ama yine de bizimdir. Nefes, bizim iimizde deildir, tersine biz
nefesiniindeyaarz.Nefesaraclyla,birynyleyaratan,birynyle
ekilolanbir eylesrekli balant kurarz.Nefes,metafizik boyutlaolan
bu balantmzn kopmamasn salar (metafiziin kelime anlam doa
nn tesinde olandr). Bizler, nefesin iindeyken, kk snrl varoluu
muzun ok tesine uzanan bir rahim yatanda yayor gibiyizdir. Buras,
yaamn kendisi, insann aklayamad, tanmlayamad son ve byk
srdr.nsanbusrrancak,kendinionaaarakveonukendiiindenakta
rak renebilir. Nefes, bu yaamn bize doru akt gbek badr ve bu
balantykorumamzsalar.
Nefesin anlam, insann kendini kapatmasn, benin snrlarnn ge
ilmez hale gelmesini nlemektir. Nefes, kendini egosuna hapsedenleri,
benolmayan(dvarlk)ilebalantdakalmayazorlar.Bylecedma
nmzn soluduu havayla ayn havay iimize ektiimizi anlarz. Hayvan
lar bitkiler ayn havay solurlar. Nefes bizim her ey ile srekli balan
tmz salar ve istesek de, istemesek de hepimizi birbirimize ve (Allah
Telya)balar.Sonuolaraknefes,temasveilikiileilgilidir.
883
nsannnefsivenefesiyaniruhutevhidyolunadelildir,nkKmilin
ruhu ahadiyyetin ve ztn mazhardr. Nefes lmez, bir yerden bir yere
intikleder.
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
Nefsinildrenlmdefeden,
frhayatverennefesidirKmilin.
steyigitdemidemdebuldemi,
demidemdebul,yanihergrdndemdeildirvelkindem
demleriniindedir.Hazretidemaleyhisselmncesedi:

883
(DAHLKE,2002),s.123
Onaekilverdiimveonaru
humdanflediimzaman,sizhemenonuniinsecdeyekapann!
884
yeti
mucibincekalb,yanicesedinintesviyesikemlbuluncaruholdu,nk
istiddtamoldu.demaleyhisselmnistiddbylecetamoluncadaruh
tecellolundu.
Buradan byk insan ile byk adam arasndaki farkn meydana
ktnifadeylebykinsannmanevvarlngelitirerekinsanlken
di nefsinde feda ederek gerekleen insan olduunu, belirtir. Byk in
san, iman yarat kudreti ile gelien insanln semboldr, Peygamber
ler, veliler, hkimler, kahramanlar, byk fikir ve ideal ahsiyetler gibi.
Byk adam, iman gcnden mahrum olmakla beraber tabiat gleri
nin,igdlerinin,zekvekurnazlnn,kabaenerjininkudretiilebaar,
kazanm insandr. Tarihi byk insanlar gelitirir. Byk adamlar, insan
ln zerinden geen frtnalar, kasrgalar gibidir. Ktleleri yerinden oy
natr, iradeleriyle olaylara hkmeder grnrler. Fakat kasrga geince
her ey eski haline dner; yalnz onlarn tamiri ok g olan tahribatlar
kalr. Eer tarih boyunca insanlk akn varlktan ald kuvvetle faslasz
bykinsanlaryitirmemiolsayd,buikincilerintahribatlarndzeltmek
imknszolurdu.
885
Zatn nuru sfatlarn nurudur. Yani grnte farkl olsalar da,

phesiz zatn nuru sfatlarn nurudur. Hakikatte onlar tektir, birleiktir.
nksfatlarnnuru,zatnnurununaksidir;aynnurugibi.phesizayn
nuru gnein nurundan istifade etmitir. O hakikattir, ancak grnmek
bakmndan aydnlktr ve klar, kuvvet ve zaaf bakmndan farkllk arz
etmitir. Ruhun nuruyla beraber kalbin nuru, arn nuru, krsinin nuru
Onunbenzeridir.phesizar,ruhgibibasitlieenyakndr.Aynekilde
insaniruhlabirliktehayvaniruhdaOnunbenzeridir.phesizo,hayvani
ruh, insani ruhun klarndan bir ktr. Cibrilin nefesinden s ve Mer
yeminnefsindehslolansfatlarnnuruda,aynekildeOnunbenzeri
dir. Buradaki nefes, Hakkn vastal nefhasdr. Allah onu kendi nefsine
izafeetmitir.
Onaruhumuzdannefhafledik.
886
Bunefhannbatn,zatihayat
ortaya karr; zahiri de sfati hayat ortaya karr. Sonra da sfati hayat
tan baka, bir hayat inaedilir ki, o da hayvani ruhun eseridir. Bunlar

884
Hicr,29
885
(SANAY,1986),s.91:FelsefeyeGiri,2.kitap,s.27
886
Enbiya,91

taneruhtur.
887
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
NecmSresiniokugelanlavahyHakk,
BilesinsenolsyleinefesidirKmilin.
Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz Meleklerin Ruh

leminden Madd lemine nii
888
nsan hakknda indirilen Necm sre
sindeki, anlamlarn ve nedenlerin, yce Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin o ulvi menzillere nasl eritiini, Necm suresinin, ayetlerini tek
tekokuyarak,cevaplarn,aynanlamveesrarnaklamvebuyurmu
turki:
phe yoktur ki ben ayetleri ilahi tart ve ly amadan okuyup
cevapvereceimden,keyfiyetvemahiyetitibariyleAllahTelkatnda
sorumlututulmayacam.
Necmsuresinintilavetinisizlereikitrlokunuununaklamas.
1- lahihitabdiliile
2- nsanihitabdiliile
lahikonumadiliileyledir:
Ayet Manas
Hz.Muhyiddini
Arab'ninbu
ayetecevab
Cevabnanlam
1

Batmaktaolan
yldzaandolsunki,
fikalbintaarra
anilheva
Baboluktanuzak
birkalpteknca
2

Arkadanz(Mu
hammed)sapma
mveazmamtr.
Velakineribe
ferteva
Fakatodoyuncaya
kadariti,susuzluu
nugiderdi.
3

O,hevadan(kendi
istek,dnceve
tutkularnagre)
konumaz.
Lihurucihian
krretilhava
Ba
boluktanuzaklap,
ktiin,anlamsz
konumaz

887
888
Muhyiddini Arab trc Salaheddin ALPAY Meleklerin Ruh leminden Madd
lemineniistanbul:Esma,1996.
4

Onunkonumas
ancak,bildirilenbir
vahyiledir.
Enzelnahaley
hibilavasilaten
kefenve
telvihan
Bizonahayrmz
aklklaaracszbil
dirdik
5

BuvahyiO'namt
higleriolan
Cebrailretti.
BiHadretilistiva
Ycelereykselmi
olannhuzurunda
onaretildi
6

(Kio)aklvegr
ndekuvvetli(bir
melek)dir.Hemen
(gerekmeleklik
ekliyle)doruldu.
Bimaeyyedeh
bihiminelkuva
Onayeterligve
yetkiyivermioldu.
7

Veoenyksek
ufuktaidi
Aleyhimeratib
ruhaniyyetlUla
zerinderuhaniulu
mertebelertayor
du.
8

Sonrayaklamve
inmitir.
Alelmakamil
Eceli
Mhletveecelma
kamnasarkmoldu.
9

Onunlaarasndaki
mesafe,ikiyay
kadar,yahutdaha
azkald.
Minelmakamil
Esnahalfe
hicabilizzetil
ahmer
Oglkrmzrt
gerisindekiululuk
makamnayaklam
t.
10

Odakuluna
vahyetmekistedii
hereyivahyetti.
Femaemsa
aleyhiyevmin
velaadha
Buyolculuunze
rindennebirakam
venedebirgn
gemiti.
11

Gzngrdne
kalpyalandemedi.
Minhsnrya
nkgrdkleri
unutulmayacakkadar
gzeldi
12

Eyinkarclar!Onun
grdeyhak
kndakendisiile
tartrmsnz?
Vehvebi
hayslayera
Grmediinegremi
byledavranyorsu
nuz?
13

O,Cebrail'ibirba
kainiindedegr
mt.
Indes'sayhatl
kbra
Bykarnda
dahi.
14

Enutakiaacn
(SidretlMnte
ha'nn)yannda.
Mstakallil
Hsnivel,Beha
Pahabiilmezkararl
birgzellikiindeidi.

15

KiCennet'lMe'v
onunyanndadr.
Elmahfufetibil
BelvaHadret
irtifailekvael
mnteceti
linnecva
Ocennetkibelave
zahmetlerleevrilmi
Allah'ayaplanik
yetlerinsonuverdii
yerdir.
16

OdemkiSidreyibir
feyizsaryor,sardk
asaryordu...
Feyadiml
Basiruye
yazharlAa
Grenikreder,
grmeyeningzn
aar.
17

Muhammed'ingz
neyanakaydvene
deteyegeti
Velevtala
sefil,velevzaa
mairtaka
Kaymolsayd,ani
denalalrd.Buulu
makamakmam
olurdu.
889
Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulazizin imdi aklanan

ayetlerincismaninsanruhanbirekildeaklamasnuekildeyapmakta
dr.yianlamakgerekir.
Ayet Manas
Cismaninsaniruhanibirekil
deanlamlar
1
Batmaktaolanyldza
andolsunki,
nsanntamaktaolduugizlilikle
rinkemalegelmesiiinRabbanibir
makamveyerdegerekleecei
2

Arkadanz(Muham
med)sapmamveaz
mamtr.
Dostunuzunisteidoruland,
sevgiliyeeriildi.
3

O,hevadan(kendiistek,
dncevetutkularna
gre)konumaz.
Obounarastgelekonumaz,zira
otelifden,terkibden,tertibden,
tedbirdenuzakvetemizdir.
4

Onunkonumasancak,
bildirilenbirvahyiledir.
Naslkigaybeinananbirkimseye
ilhigizliliikalbyoluileeldeetmi
diyorsak,buayettekianlamda
Allah'danRabbeanlamnagelir.
5
BuvahyiO'namthi
gleriolanCebrail
retti.
Onunkabildiiveeriebileceien
stkatanlamndadr.

889
(MuhyiddiniArab,1996),s.155156
6
(Kio)aklvegrnde
kuvvetli(birmelek)dir.
Hemen(gerekmeleklik
ekliyle)doruldu.
Gnenyksekkatndabulunan,
Cebbar,Kahharolanengl
varlnyannavardanlamna
gelir.
7
Veoenyksekufukta
idi
Onunizlerinitayangkkatnn
stndeolduuanlamnagelir.
8
Sonrayaklamve
inmitir.
Oilahivarlkkendinionagsterdii
vakit,ozatensevgilisineyaklam
vesokulmutu..
9

Onunlaarasndakime
safe,ikiyaykadaryahut
dahaazkald.
Aralarndakiuzaklk,aadabulu
naninsandakiatardamarayaknl
gibibiryaknlkbulunuyordu.
10

Odakulunavahyetmek
istediihereyi
vahyetti.
Otururkenmenfaatlarylababaa
zgrkalnca,bunedenlerleuyku
sundankalkmoldu.
11

Gzngrdnekalp
yalandemedi.
Bucmledekiilkksmilahiizler
topluluuikinciksmdaRaslllah
sallallhaleyhivesellemingr
dinsanigereklerdir
12

Eyinkrclar!Onun
grdeyhakknda
kendisiiletartrms
nz?
Raslllahsallallhaleyhive
sellemingrdkleriningerek
olduudur.
13

O,Cebrail'ibirbaka
iniindedegrmt.
Hibirkimseningrmediinio
ikincikezgrmtr
14

Enutakiaacn(Sidret
lMnteha'nn)yann
da.
Sonsuzluuolmayannhuzurunda
bulunmasdr.
15

KiCennet'lMe'v
onunyanndadr.
Raslllahsallallhaleyhive
selleminouludzeyevardan
lamnagelir.(Odzeyektnn
isbatda,Allah'nyanbanda
bulunancennetigrmolmas
dr).

16

OdemkiSidreyibir
feyizsaryor,sardka
saryordu...
Budaleveyatszamanlarndaki
durumdur.Buanlamda(sidreyi
nelerrtmtneler)anlamndan
kmaktadr.
17

Muhammed'ingzne
yanakaydvenede
teyegeti
Efendimizingzlerinininbiryere
kaymamamolmasRabbinin
bulunduudzeyevarmolma
sndandr.
890
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Rhulkudssoluunudemdeiste,
OimignlncnnefesidirKmilin.
RhulKuds:
1.Cebrilaleyhisselm.
2.AllahTelnnsaleyhisselmaihsnettiikudret,kuvvet.
3.Hristiyanlktakiteslis(ltanr)inancnda,babaoulunsurlarndan
treyenncunsur.
4.smizam.
5.ncil.
6.AllahTelnnhayatverici,koruyucumanasnagelensfatlar.
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Ztnzdenilen,kurtulufeyzidenilen,
lmszlksuyudenilennefesidirKmilin.
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
lyeetsenefesheryandangelseses,
EykefedenHakkbilennefesidirKmilin.

890
(MuhyiddiniArab,1996),s.159
KatresnummnedennefesidirKmilin.
KatresinderyaedennefesidirKmilin.
TAHMSAZB
Pasldilinenvrnefsidrur
891
Kmilin
EvliynnHakksrrnefsidrurKmilin
kicihndilberinefsidrurKmilin
Hakyolununrehberinefsidrur
892
Kmilin,
DiltahtnnserverinefsidrurKmilin.
Arzniyzoldunkalbkadeyleyen
Mknhaledernefsinecteyleyen
Szmezd
893
eyleyensrrkesd
894
eyleyen
NefhihayateyleyennefsidrurKmilin.
Banalebin
895
zemzemisonunabulamhodemi
Bildiniselemieylemdm
896
lemi
Canlafehmetdemiknolmahremi
Srrnefahtdeminefsidrurkmilin.
kisenkilefehmedegrmutlak
Secdeyeyzverdesenkaraileatak
BlblisengelaksreiNecmioku
BilesinsenolmantknefsidrurKmilin.
Grmiyemmibenbenildreburbeni
Klhnedemmeskenitkibulamgleni
Hakkvereandasenimahvolamimeni
897
OlimignlncnnefsidrurKmilin.

891
Drur:nmek.Akmak,seyeln
892
AzbBabakaddesellhsrrahulazznefesidiryerinenefsidrrkulamtr.
893
Mezad:Artrmaileyaplansat.Tuluk,daarck.
894
Kesad:Alveridurgunluu.Ktlk.Eksiklik.Verimsizlik.
895
Leb:f.Dudak.efe.Kenar.Sahil.Ky.
896
Mdam:Devameden.Srekli.Dimvebkiolan
897
MiMeni:Erkekveyadiininbelsuyu.Dlsuyu.Nutfe.Sperma

Ayncihteyleyenitebuzteyleyen
Aynsfateyleyensonramemateyleyen
Nefsiniat
898
eyleyencisminiyateyleyen
bhaytdenilennefsidrurKmilin.
Sdkilegelenlerihizmetiolanlar
Dilberibulanlarakiledolanlar
UnutahepkinlerigstereHakkfenleri
KaldranlenlerinefsidrurKmilin.
DerdleredermanedenAzbyeihsaneden
Derdilehayranedenkiledevrneden
lemesultanolurcehliniirfneden
KatresnummnedennefsidrurKmilin.

898
Hayvan
107
Vezin:MeflMefilMeflfeln
Eyblbleydyineefgnamgeldin,
Azmigledipzrylagirynamgeldin.
Pervnegibiteedimcnatarsn,
Evveldebuakodunasenynamgeldin.
Yamurgibiyaarsabelsenbaaarsn,
Canvermeedostyolunakurbnamgeldin.
Hereyalrbirsfateyleyemmur,
Sencmlesfatilinivirnamgeldin
Vechiahadiyyetkiueyadagrnm,
Bukesretteancakanseyrnamgeldin.
Birkimseseninolmadhirznamahrem,
Bilmembucihniinyekdnemigeldin.
BuhastaNiyzyeifremzinedersin,
Derdedeninderdinedermnemigeldin.
Eykblblyineferyadamgeldin,
Glekavumakacsylagirynamgeldin.
Gl, tasavvufta kesret ise de, bunun yannda bazen Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi de hatrlatr. Maukun gl cemaline itiyak
duyan k, derdini teskin etmek iin baheyi temaa ederken gl g
rnce sevgiliye olan hasreti daha da artmakta ve gzlerinden inci misali
yalarsamaktadr.
899
Gl mevsimi devri Muhammed olduuna gre bu maddeden

tecerrdedipHakkayaklamakancakslamiyetleolur.
900
Pervnegibiteedimacnatarsn,
Evveldebuakateinesenynemigeldin.

899
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
900
a.g.e.

Yamurgibiyaarsabelsenbanaarsn,
Hereyalrbirsfatmmuretmeye,
Birliinyzkiueyadagrnm,
Buokluktasadeceonuseyrnamgeldin.
Hikimseolmadseninsrrnamahrem,
Bilmembucihniinbenzersizolmayamgeldin.
BuhastaNiyzyeifiaretedersin,
TAHMSAZB
Eydilyinesenklameydanamgeldin
Terkeyleybencehliniirfnamgeldin
Vechinigrpsdkileimnamgeldin
Medheylemedinkendinihephalkasatarsn
Senkendizncehlilerifmitutarsn
Derdeehlinedermandiyesendertmikatarsn
Senkendinianksanubenyksekuarsn
Bmana
901
yeregrdnkidorututarsn
Tabyleacepteslimolupsylendersin
Demidirdenirsenolakhevsaznatanbur
BirzerrekimirtHakkaolduayannr
Busrrsanaremzlenkefedesantur
902
Herahsenedsuretleyldagrnm
nkHdlccei
903
derydagrnm
Aksigzelinayinevemda
904
grnm
Biryzdenakgrnebulemvedem
Ebkemolurashbedepfehmiyleherdem
Dildarsevenepsem
905
olursrrleebkem
906
LaykmsanaHakkanizaremzinedersin
BakaydHakkankfenremzinedersin
Azbkulunakllvefremzinedersin

901
Manasz
902
Santur: arkc, tilvetle okuyan kimse; kilise korosunda ba okuyucu. Kanuna
benzeyentellialg
903
Lcc(e):Enginsular.Gm.Ayna.Kalabalkcemaat.
904
Suda
905
Epsem/epsera:Suskun
906
Ebkem:(Bkm.den)Dilsiz.Konuamyan.

108
Kstebektirkstebektirkstebek,
Olmnfklarvezrolsunyabek.
Kfirinyericehennemdirveli,
Derkiesfeldemnfkoldusek.
Hemsrtzregeenmminleri,
arandandadakihnzrdayek.
Nushunaifidediyenlere,
Gernasihateylesentharedek.
EylemezDecclatesireylemez,
Klfergatanlaraekmeemek..
MennselvyYahdistemez,
stediiyabasal,yamercimek.
Skkeriolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlusemek.
stvyareriistemez,
ingeneuldankaraadrgerek,
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduunnunemek..
DoruyoldantaragitmeMsry,
Enbiyektibuderdisendeek.
nKitbullhdururhabllmetin,
Pekyapbuurvetlvskyapek.
Olmnfklarvezrolsunyapiyon.
Nifak, nfika kelimesinden tremitir. Nfika, kstebek deliine verilen

addr.
Kstebein yuvasnn iki kaps vardr. Kaplarn birinden girerken, b
rnden kar. Kstebek, kaca bu kapy, bayla vurup dar kmasna
imknverecekekildeincetutarvebunudabakassezemez.Kendisiniteh
dit eden tehlike, ikr ve belli olan giri kaps istikametinden gelince, he
men sakl tuttuu bu dayanksz kapdan dar kar. Kamak iin yapt bu
ikincikapyanfikadenir.Mnfk,birtarafyladinegirerken,daimakendisi
iin saklad dier ynden de ondan kar. inden inanmad halde, inan
yorgzkenbirinemnfkdenilmitir;nkkfrnrter,gizler.Bylece
srfzahirlafzvekmldanlarlaslam'niinegiripbualdatcgsteriiinde
kfrn gizledii iin, bir tnele giren ve onun iinde gizlenen kstebee
benzetilir.Kalbindenifakhastalolanlar,kstebeklergibiyeraltfaaliyetle
rinde bulunmay meslek edinmilerdir. Mnfk, girdii kapnn dnda tpk
kstebek gibi aksi bir taraftan ka yolu bulur, dinden kar. Nitekim
mnfklarlailgiliuayetikerimebudurumuakaortayakoyuyor:
Eersnacakbiryer,veya(barnacak)maaralar,yahut(sokulabile
cek)birdelikbulsalard;koarakotarafaynelipgiderlerdi.
907
defa kstebek buyrulmas sebebi udur; Yani fili hakikyi grmez.

Eflkiminolduunubilmez,sfatkiminolduunubilmez,vcdkiminoldu
unu bilmez. Mnfk da yledir ve mahcubtur, Efl, sft, zt Hakkn ol
duunavkfdeildirdemektir.
Velikfirinyericehennemdir,
Cehenneminenaayerimnfkoldusek
908
.
NifakMnafk
Nifak: nefeka kknden tremitir. Nefeka kelimesi: Eyaya rabeti ol
mak, tkenmek, azalmak, ruhu kmak, lmek, tnel, tarla faresinin (kste
bek) deliinden kp girmesi gibi anlamlara gelir. nfak kelimesinin de tre
diinefekakelimesininbitmek,tkenmek,azalmakvelmekanlamlarndan
yola karak; mnfklarn bitmiliini, tkenmiliini, imanda azalmay ve
lbirkalbesahipolularnifadeiinbukelimeseilmiolmaldr.Mnfk,
nifakkelimesininismifailidir;yaninifakyapan,nifaksahibidemektir.
Istlah (terim) anlam ise, baz sebepler yznden slam'a girip zahiren
mslman grnmek, iten ie ise kfirliini gizlemektir. Yani dtan
mslman gzkp iinden inan ve dnce olarak kfrde olmaktr. Bu
tanmveyarg,iindegizlediiey,imanesaslarnaaitbirinkrveyalanlama
olan, itikad mnfklk iindir; bu kimse, hlis mnfktr. Eer iinde gizle
dii ey, slam inan esaslarnn inkrnn dnda baka bir husus ise, yani
sadeceamelleilgilinifakalmetlerinesahipise,oancak,AllahTel'yakar
ilenmibirgnaholur.
slmtoplumunufeledenvemminlerinamanszdmanolanmna
fklarn vasflar iyi bilinmelidir. Nifak hareketi; Medine'de, slm devleti ku
rulduktan sonra balamtr. slm'n Mekke dneminde mnafk yoktur.
Medine Dnemi ve topraklar genileyince ve dier milletlerin karmas ile

907
Tevbe,57
908
Sek:Katran;Suveyabakasvkatlmamiki.

gizli menfaatler varl nifak ve mnafn kn kolaylatrmtr. Mnafk
tarihboyuncadabulunmuvebulunacaktr.
Dorusu mnfklar, cehennemin en alt tabakasndadrlar. Onlar
(kurtarmaya)biryardmcdabulamayacaksn.
909
arandadakihnzrdabir.
Nasihatndanefaydediyenlere,
Klfergatonlaraekmeemek..
KudrethelvasvebldrcnetiniYahdistemez,
stediiyasoan,yamercimek.
Eysrailoullar!Sizimuhakkakki,dmannzdanhalsettikvesi
ze Tr'un sa tarafn vaadettik ve sizin zerinize kudret helvasyla bl
drcn indirdik.
910
srailoullar ise Ey Msa! Bir eit yemee daya
namayacaz, bizim iin Rabbine yalvar, bize, yerin bitirdii sebze, h
yar, sarmsak, mercimek ve soan yetitirsin demitiniz de, Hayrl
olandahadkeylemideitirmekistiyorsunuz?Birehreinin,p
hesiz orada istediiniz vardr demiti. Onlara yoksulluk ve dknlk
damgasvuruldu,Allah'ngazabnauradlar.Bu,Allah'nayetleriniin
kretmelerivehakszyerepeygamberlerildrmelerindendi;bu,kar
gelmelerivetaknlkyapmalarndand.
911
ElmallMuhammedHamdiYazrdiyorki:
Ve hani siz, verilen nimetlerin kadrini bilmeyerek, kr ve itaat bir

909
Nisa,145
910
Th\80
911
Bakara,61
yanabrakarak,terbiyesizlikedipde demitinizki; eyMsa!Biz tekeit

yemeeartkkatiyyenkatlanamayacaz.Yeterartk,hergnbldrcneti
ve kudret helvas yemekten bktk, usandk, binaenaleyh Rabbine dua et
debizetopranbitirdiieylerden;yetitirdiisebzelerden,kabak,hyar,
sarmsak,mercimekvesoanndankarversin.Geritekdzeliin,insan
isteklerizerindeazokskcbirtesirivardr.Vebunakareitlilikiste
inde bulunmaktaesasenbirgnahdayoktur.Fakatbunuyaparken,bir
taraftan eldeki nimetin yokluu zamannda ekilen aclar unutmamak,
diertaraftandaycebirruhhaliylevetemizbirkalblehareketedipk
rartrmakvedahanemlisi,bedeninistekveihtiyalarnakaplpedep
ve terbiye dna kmadan hareket etmek icap eder. Onlarn da Rabbi
mize dua et diyecek yerde, edepsizce Rabbine dua et diye imanszlk
eseri gstermemeleri gerekirdi. srailoullarnn bu isteinde, phesiz
gebelikten kurtulup, yerleik hayata, ehir hayatna gemek arzusu
vard. Fakat bu arzu, eitim, ilim ve ibadet gibi yksek bir maksat ve he
defe deil, bldrcn ve kudret helvas yerine soan ve sarmsak yiyebil
mekiinbayabirmaksadadayanyordu.BundadavaktiyleMsr'daya
adklarsefilhayataistekveadetahasretgibibirmaksatyatyorduki,bu
dahrriyetinkadrinitakdiredemeyip,klelietalipolmakdemekti.Bun
dan dolay Hz. Msa cevaben yle dedi: siz stn ve hayrl bir nimeti
dahaaabireyledeitirmekmiistiyorsunuz?yleisehaydibirehre
veyabirkasabayaininiz,orayakonunuz,ovakitsizeistediinizvardr.Bu
cevap, bir taraftan isteklerinin abuklamasna sebep olacak eyi gster
mekte ve nimete gidecek yolu bildirmekte, dier taraftan da yaptklar
kttercihinakbetindeurayacaklarfenalifadeetmektedir.
912
Aklfikricezpedertuzlusemek.
ekerligdasolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlubalk.
stvyareri
913
istemez,

912
ElmallMuhammedHamdiYazr,HakDiniKuranDili
913
Ar: Ba arda. * Glgelik. * Krs, taht, yce makam. En yksek gk. Allahn
kudret ve saltanatnn tecelli yeri. (Ar kinat kaplar. Allah'n kudreti ve ilmi de
hereyikaplar.)*Fevkiyyet,ulviyyet.*ArAl,ArRahman,Arlhi,ArYez
dan, Feleki Eflk, Feleki Atls, Feleki Azm gibi isimlerle Cenab Hakkn izzet ve
saltanatndankinayeolaraksylenir.
eri:erit,dnya

eriatarnndirekleriniistemez,
ingeneyeuldankaraadrgerek,
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurmutur: eref

buytekm vel trif mescidekm, yani evlerinizi yksek yapp eref
lendirin, zir byle yaparsanz ruhunuz ferahlar ve mescidlerinizi erefli
(yksek)yapmayn,alakyapnz,zirorasHakkaibdetolunacakyerdir.
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduu
914
nnunemek..
engininengionaKurnyeter,
Cnnakpekvurduuekmekvetuz..
EbulHarknkuddisesrruhulazizdemitirki;
Eer bir kimse bir ilhi okuyup bununla Hakk dilese, Kuran Kerimi
okuyup Hakk dilememesinden iyidir. (Nefhatl ns, a.g.e. 444)
ingeneninsazlveszlmuhabbetionamutlulukveriyorsabuonlarnAllah
Telybulmasdemektir.AllahTelmuhabbettezuhureder.Bazlarveli
ler ilhiyi sazla okumutur. Bu konu hakknda en gzel cevap belki u ak
lamaolacaktr.
eyhulslmMustafaSabriEfendi,MevkflAklivellmadleserin
deylebirkssaanlatmaktadr:
Ben,AnadoluvilyetlerindenbykbirvilyetolanKayseridetalebe
iken,iittiimegreHocamDivrikliMehmedEminEfendiki,KayseriliHa
cTorunEfendinindamaddiyemehurdur.Allahherikisinederahmet
etsin.eyhDamadHalilEfendiadndamehurilimadamlarndanbirika
labalkilmbircemaatiinde
Onu vg ile tesbih etmeyen hi bir varlk yoktur. Ama siz onlarn
tesbihlerini anlayamazsnz (sra, 44) ayetinde alg letleri yetin ma
nas iine nasl girebilirler? diye bir soru sormutur. Damad Emin Efen
dininmantktabykbilgisivard,ylecevapvermitir:
Ayetteki kazyye (nerme) ummdir. Her varlk ki, var oluu sebe
biyle Allah Tely tesbih eder ve bylece bu ayetin hkmne oyun
letleri de girer. Zira bunlar da mevcut varlk olmalar sebebiyle Allah
Tely tesbih ederler. Oyun letlerinin insanlar Allah Telnn zikir
den alkoymalar ve eriatn onu yasaklamas sebebiyle asl maddeleri
ninAllahTelyzikirdenyoksunolmalarlzmgelmez.
Mantk bilgisi sebebiyle hkm karan bu hikyeyi Msrda kalabalk

914
Urmak:Trkmence:arpmak,(Kurun)atmak,vurmak
ilm bir topluluk iinde anlattm. Gereken ilgi ve alaka gsterilmedi. hti
malki,builgisizlikmantkilmininMsrdagerektii gibi,takdiredilmeyi
indenvegafletteolanlarnbuilimaleyhindebulunmasndandr.
915
NiyziMsr,Cnnakelburduunnunemekdiyerekkzdklariseile
rigleriyemekolaninsanlardr.Yanibunlarhayvandnceliinsanlar
diyor.Birncekimsramuhabbeteveinsaniyete,ikincimsrahayvaniyete
iaretetmektedir.
YMsrdoruyoldandargitme,
Haddiamamanngerekliliideburadaayrcavurgulanarak,muhabbette
dehaddiamaktansaknmatavsiyeediliyor.
nkKitbullhdurursalamip,
Pekyapbusalamkulpaapek.
"Urvetulvuska"(sapasalambirkulp)demektir.
Kim btn benliiyle Allah Telya teslim olursa ve ayn zamanda
doru ve yararl ilerde bulunursa o (Urvetl Vuska) salam bir kulba
tutunmutur.Muhakkakki,hereyinsonuAllahadr
916
Gerek u ki, doruluk sapklktan apak ayrlmtr. Artk kim tautu

tanmayp onu inkr ederse ve Allaha inanrsa, o, (Urvetl Vuska) sapa
salam bir kulba yapmtr. Onun kopmas imknszdr. Allah iitendir,
bilendir
917

915
KARABULUT,AliRza,KayserideMehurMutasavvflar,Kayseri,1984,s.245
916
Lokman,22
917
Bakara,256
TAHMSAZB
YaNasaradryamlhidyafirenk
Yakedidiryakpektiryaebek
918
nkHakkbilmedihabireek
Dilizabtetmeyenbulmazyolu
Erkiiyenlicam
919
oldudili
kiyzldenkpekyektir
920
veli
Bbfirdevsiaanmminleri
Nefsielindenkaanmminleri
bkevserdenienmminleri
Kendibildiiyolagidenlere
Davaymerdnelikedenlere
Mlihlyafazlasnyiyenlere
SeniidrketmeyenHakkanlamaz
Bendiyenkimseyeevvallhdiyemez
Kendibildiinbilenbendeilemez
Haksznhakolankesdinlemez
KarntokkenderghAllahbilemez
Dnmebirndanatenezzl
921
eylemez
MsivaehliHdyneylesin
kkzipcefyneylesin

918
ebek:1.DahaokAfrika'nndalkblgelerindeyaayan,uzunveyaksakuy
ruklutrleriolanmaymunlaraverilenad.2.sfat,mecazirkinvearsz
919
Licam:(Ligm)f.Dizgin.Gem.
920
Yek:f.Bir,mnferid.Birolu,birlik
921
Tenezzl:(C.:Tenezzlt)nme,dme.Aalama.Gnlalakl.
Sdklekvefyneylesin
Aklfikricezbedertuzlusemek.
Olgdadandoruemriistemez
Sanmakimalilemristemez
lemiehlcevrizecri
922
istemez
stvyareriistemez,
Msivconarahmanyeter
ehvetibahronaummanyeter
Hemdemiolmuonaeytanyeter
engininengionaKurnyeter,
Cnnakelburduunnunemek.
Klamsivakalbinihubbusiva
nktahkiktirolurharasiva
DembedemHakktalepklAzbya
Olduseyranghbenryuzemin
Bendenznegrmedimbirkemterin
ByleidrkeyledimHakkalyakn

922
Zecr:Cebren,zorlaycolarak.

109
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,
Barannyankgerekcangzleriakgerek.
Alaktanalakyryetoprakiinderye
Akteindeeriyealtngibiszmakgerek.
ZikriHakkamegulolayanayanatklola,
Herkimdilermakbulolatevhideboyanmakgerek.
Eynkiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Yoolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Dervilerinenalabudayiindebura,
BuMsrgibibalherbirayakbasmakgerek.
Baronunyankgerekcangzleriakgerek.
nsanlarmadenler(gibi)dir
923
Kmil olan bu kimyevi deiiklikleri bilir ve bu deiiklik sebeplerinin ne

gibieczalarlagiderileceinifarkeder,iteoeczailemadenleriaslolanalt
na evirir. nk altn pek saftr, her ey pas tutar, altn tutmaz, zir asl
olan zt pktr. Fakat zamanla deiikliklere urayarak gm, bakr ve
demir gibi sir madenlere dnmtr. te Kmil kii kimyev bir ecza ile
rz olan illeti giderir, aslnda irc eder, esas olan kimy ilmi de budur.
Kezlikruhunasldapktrvesaftr.Fakatsonradanrzolanilletlersebe
biyleeskiaslhlinikaybetmiise,MridiKmilorzolanilletleritevhid
ilegiriimyaparakonutekraraslnadndrr.

923
Buhr,Menkb,25;Mslim,Fedilssahbe,199;Ahmedb.Hanbel,Msned,
1.bsk.Beyrut,1929,II,257.(UYSAL,23Bahar2007)
Klolmak,yokolmakmanasnageldiiiintevhidinilkmertebeleridir.
Eyn
924
kiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Hafifkiikiiyolalamazmaksdunutezbulamaz,
Yokolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Eynkii,yanikibirlivekendisinibeenmikimseistediiniabukbulamaz.
Dervilerinenalabudayiindebura
925
,
Bubeyitlerinbirnevihikyeletirilmieklidiyebileceimizuilginri
vayet ise yledir. Buna gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz,
Hristiyanlararasndaslmiyetiyayanokbykbirvelidir.
Rivayete greMsr,Limnide gezerkenbirkilisenin nne gelmi.Bir
kalabalgrncedeierigirmi.Meerognonlarndinbayramimi.
Papaz ayin yapmak, vaaz vermek istemi ancak syleyeceini unutmu.
ncilebakmyazlarsilik.Neresiniamsabyle.Bakmkiyabancbirisi
var. Cemaate aralarnda bir yabanc olduunu sylemi. Msr ye de, Bu
gn bizim bayrammz, Allah Tel ve s y gcendirmeyiniz, msaade
edinayinimiziyapalmdemi.Msrde,
Y yle mi! Vah, vah!. Byk hata etmiim. zr dilerim Allah ve
s aleyhisselmn rzasn almak iin yleyse ayinden sonra ben kilise
nin eiine yatacam. Btn kilisede bulunanlar benim stme basp
geinDiyereksraretmi.Onlardakabuletmiler.yinsonundastne
basarak geenlerin hepsi ehadet getirerek mslman olmu. Papaz,
amanefendim,hatanz,kusurunuzaffoldu.Kalkn. Bizikrkyllkdinimiz
den dndryorsunuz demi. (Dier bir varyantta ise o da basm ve is
temedii halde ehadet ve salvat getirerek mslman olmu.) Niyzi
Msrkaddesellhsrrahulazzdeozaman,
Dervilerinenalabudayiindebura
Msr gibi bir bal her bir ayak basmak gerek nutkunu (ilahi) sy

924
Eyn:Asilolamayan,hafif,kibirli
925
Bura:Hayvanyemiiinyetitirilenmercimeebenzeyenotsubitki.

lemi.
926
Dervilerin en ala tevhidi efal slikidir ve dim zikir
shibidir.Beyittegeenbudayiindeburak,budayayndeerdesat
larak birlikte tlp un olur. Tevhidi efl sliki ve zikri dim sahibi
degerekburadaDnyada,gerekkabirdevegereksehirettebehemehl
kemlbulur,onanoksanmakmlartamamlattrlr.
TAHMSAZB
BuyoldacanndangeenkyolundaVmkgerek
Kmilmridolaninsancmlederdehazkgerek
Herkrndanfari
927
olupderdiHakkalaykgerek
Fehmeylemezmiruhunurabetedenlerdrriye
928
Laykmdrinsanakimkalakoyundangeriye
Sensrrnbilmezikensrrncihnbrye
Kmilderlerveliherkesmelul
929
bilmezola
Cahilonaderlerimiherkrndafuzul
930
ola
HubbusivakoymazsenicannHakkavaslola
Bufnidemihnetiinalamaynnglemez
BirpireteslimolmayanHdybilemez
Birnoktayfehmetmeyenbinnoktayadilolamaz
Eynkiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Azbfakiriderdmend
931
kuandgayretkua
Bireyledikahrigamfehmeyledibalya
Herbirininbirderdivargsterbanasadansa

926
(KABAKCI,2006),s.5859;Yard.Do.Dr.KenanERDOAN,iirEfsaneMenkbe
ilikisi Ve Niyzi Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal
BilimlerYl:2003Cilt:1Say:1,s.50
927
Farig:inibitirmi,bokalm,alkasnkesmi,rahat,vazgemi,ekilmi.
928
Drr:inci.ncitanesi.
929
Melul:Usanm.Bkm.Bezmi.Mahzun.
930
Fuzul:(Fazl.C.)Fazlaey.Lzumsuzsz.
931
Derdmend:f.Tasal,kaygl,dertli.
110
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,
Mihnetlerergbolsnaeremdersen.
Akyolubelldrherkrcefldr,
Canndanmidinkescnnaeremdersen.
Odyaksineniketsugibiznpket,
Yznyeresrhketummnaeremdersen.
Buyolubilandangelderyybulandandal,
Karnaerpelsaldrriknaeremdersen.
Prinleolanahdigtnenvarisekogit,
Bildikleriniterketirfnaeremdersen.
SabretmedeEyybol,gamekmedeYkbol,
YsufgibimahbubKennaeremdersen.
Terketkurudvyhemucbileriyy,
MsrkoosevdySbhnaeremdersen.
Hakkderdinetaliboldermneeremdersen,
Mihnetleriistekolaylaeremdersen.
Akyolubelldrheriicefldr,
Ateyakgsnyar,sugibiznpket,
Yznyeresrtopraketbykdenizeeremdersen.
Allahmhatalarmvegnahlarmkarsuyuylatemizle,kalbimideg
nahlardankoru
932

932
Ebu Davud. Salt. 121; Nesai. Taharet. 47. 48. Miyah. 6. tnital. 15: bn. Mce.
kme.1:Darim.Salt37;lbn.Hanbel.II/231.494

Buyolubilondangelderyybulondandal,
Dibineeripelsal,olguninciyeeremdersen.
Prinleolanahditutneyinvarisebrakgit,
YsufgibisevgiliKennaeremdersen.
Sabretmede Eyyb ol beytinde geen sabr, Cenb Hakka ikyet

etmek anlamnda deildir, mukvemet yani dayankllktr. Eyyb
aleyhisselm Cenb Hakka: Y Rabb sen bana ne kadar musibet verir
senbendayanrmdemiti,hlbukikulacizbirmahlktur.
Eyyb aleyhisselm humma denilen bir nevi stma hastalna tutulmu
tu. Bazlarnn iddi ettikleri gibi yaralar vard da kurtland, hatt yere d
klenleriEyybaleyhisselmtoplaypyineyaralarnstnekoyardgibisz
ler yalandr. Hi byle bir ey olur mu? Resl olan kimsede byle herkesin
nefretini mucib olacak illet bulunur mu? Onlar bu gibi hal ve illetlerden ko
runmulardr, zir kendileri insanlar Allah Telya davet edicidirler. yet
bu gibi illetlere maruz kalm olsalar, mmeti andan nefret eder, sonra
CenbHakkdaonlarazulmetmiolurdu,nkbudurumdaNebninyan
na gitmekten ikrh duyarlard(tiksinirlerdi). te hazreti Eyyb aleyhisselm
buhastaliinikyetetmedi.Sonravahiygeldi:
YEyyb,banaikyetinsabrnamnideildir.HazretiEyyb
aleyhisselmdaozamanhastalndanifbulmasiinAllahTelyaniyaz
etti.Sonratekrarvahiygeldi:
Oturduun yere ayan vur, su kacak, onunla vcudunu yka, bir
eyin kalmaz.
933
O da ayan yere vurdu, kan su ile ykand, salna
kavutu.Esasndahalkaikyetetmeksabramanidir,yoksaCenbHakka
ikyetsabraengeltekiletmez.
YukardakibeyittegeenGamekmedeYakbolszlerinegelince:
Hazreti Yakb aleyhisselmn evlad olup, onu bir anadan, dier ikisi

933
Sd,42
baka anadan idi ki, Ysuf aleyhisselm ile kk kardetir (Bnyamin).

Hazreti Ykub, Ysufu dierlerinden daha fazla severdi. Kardeleri babala
rnn sevgilerini hasretmek iin Yusuf aleyhisselma yaptklar hile karsn
dakidurumhatrlatlyor.
Terketkurudvyhemkendinibeenmekileriyy,
MsrkoyosevdySbhnaeremdersen.
nsanlar taran dileri gibi eittir
934
Sen kendine bir pay karmadan
buyoldagayretgsterdemektir.
TAHMSAZB
Sennefsinegalipolihsanaeremdersen
Kimdirsanakezzb
935
olimanaeremdersen
Herhalinektipolyazanaeremdersen
Manidezehirdirkammakiifaldr
Sultanbuduronunmerepdegedldr
Yricefkarsatmabillhvefldr
kyolunagirdinsehizmetinialk
936
et
GelezzetinefisdenHakksanatiryak
937
et
ekelinidnyadanrifgibiimsk
938
et

934
Rivayeti bn Ll (398/1008), Mekrimlahlk adl eserinde kaydetmitir. Bilgi
iin bkz. Syt, Menhilssaf, 49: Mesel iin bkz. Abdlmecd Katm, elEmsl
elArabiyye,161.(UYSAL,23Bahar2007)
935
Kezzab:Yalanc.okyalansyleyen.
936
alak.f.Yerindedurmayan,abuk,oynak.Dimaalan.Herbirhareketiabuk
olan.Aklvefersetiak.
937
Tiryk: panzehir, zehirlenmeden veya bir hastalktan hemen if bulmaya yara
yanil.
938
msak:Kendinitutmak.Bireydenelekme

Aklakarayterketfarkeyleznbil
Hergrdnesrrcanudilmatlapkl
Bilmediinahvladilurmasaknhemel
Talipiseneytalipsohbettenasihattut
Yasylemeyhutsenikrarngayetgt
939
Nhak
940
ilegelHakktanhemcisminiuryanet
Gelehlibulupsaydetkmilleremensupol
Hemsohbetinifarketgayeteylemergupol
Etmetalebizihr
941
senkendinematlupol
kylamdmyrolherdemgezipalay
MecnunzamanoldunsevdiniseLeyln
Azbdemekihogrmeegamferdy

939
Gtmek
940
Nahak:f.Haksz,beyhude,bo.
941
Zhar:kieyarasndamnasebetvemutabakatmeydanagetirmek.kieyibirbi
rinemutabkeylemek.Arkaarkaya,mukabilklmak.Karlklyardmlamak
111
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Noldublbliinizreyledin,
Nesebebdenazmiglzreyledin.
Neoldualarsnneeylersintaleb,
Butkenmezderdinenoldusebeb,
Gldekididrmgrdnaceb,
Bufenglzretalibseneer,
Hibeksyokturanntezgeer,
Bufenirebekduydunmeer
Berkarrolupbirazelenmedin,
Dimalarsndurupdinlenmedin,
Kimsebilmezhlinianlatmadn,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
LtfedipvargelNiyzyehaber,
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Gzlerininolduyurtsuzeyledin,
hveefgnsanayreyledin,
Akoduyleiiniateeyledin,
Nesebebdenglbahesikasteyledin.

Neoldualarsnneeylersintaleb,
Gldekididrmgrdnaceb,
Neoldu,alarsnneeylersintaleb,
Gldekisevgiliyimigrdnaceb,
Noldublbliiniferyadeyledin,
Bufenglzretalibseneer,
Bufenglbahesinetalibseneer,
Fen fillh makamnn ve zevklerinin uzun srmedii aklanmaktadr.

Onuniinbakbillhaulamadasrarlolunmasgerektiihaberveriliyor.
Berkarrolupbirazelenmedin,
Birkarrdaolupbirazelenmedin,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
Buncahasrettendecnmnesezer,
Firktingndengneartpgider,

112
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,
Srrmulktrgnldezevkilevicdngerek.
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Bulmaaandlemdebeimsultangerek.
Drriyektknnlemdebulmakisteyen,
Bulmazannehriindebahribpayngerek.
Marifetdvsnedenmddebilmezmikim,
Dildekidvyaeldehccetbrhngerek.
rifoldurbanahalkdirpcemeylemez
Gnlcmlehalkiindehkileyeksngerek.
Kibrucbunilletindenkurtulupsaolmaa,
BiltabbinmndaeyhinseninLokmngerek.
hretssmarifetkenzinibulmaktrmuhal,
Varlnehriseninbatanbaavirngerek.
lmedenevvellpkabregiripharekp,
Mliklmlknuhdundagnlhayrangerek.
Nefsitamsunsrteriilebundagep,
Kalpevihephrgilmncennetirdvngerek.
Syleyipiittiidahgrpzikrettii,
stviarsrdaHazretiRahmngerek.
Herkaanttlerefethidehnettikol,
Lezzetindenttlerszlerinenedmngerek.
Ghhamolupdilindenkimsealmayacevab,
Ghalpdolupgllergibihandngerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Terkedipcmlekuydteriesrfaol,
Srfaersebirgnliiannummngerek.
Aradanisktedipcmleizfthemn,
Hakkvcduikregayrisipinhngerek.
nkrdirizfattanvcdudilberin,
Zevkikllisteyenkdahiryngerek.
Msryterkiizftetmeelykolan,
Kmmeliinsniindebindebirinsngerek.
Kapalvekilitlisrrgnldezevkilevicdngerek.
rifinszleriniyinerifolanbilir, nkrfangnlde kapalbirsrdr,

ancakzevkvevicdanilebilinir.Birinsanrifolmayncavicdanshibiolamaz.
Muhyiddnbnu'lArab(560638/11651240),elHakmetTirmiz'nin
(hyt.285/898);
Her rasl'un, Rabbi'sinden olan nasibi ne iledir? sorusunu doru
bulmayarak, Rasl, Neb ve velilerin zevklerindeki farkllk zerinde dur
maktadr:
Byle bir sorunun cevab tasavvur olunamaz. nk Allah Tel yo
lunda olanlarn szleri zevk yoluyladr. Hibir kimsenin, her rasl'un
Rabbi'sindennasibiileilgilibirzevkideolamaz.nkrasllerinzevkleri
rasllere;nebilerinzevklerinebilere;vellerinzevkleridevelileremahsus
tur. Baz rasllerde ise, hem rasl, hem neb hem de vel olduklarndan,
zevk bir aradadr. Bu sebebten Hzr aleyhisselm Hz. Msa
aleyhisselma
yzn kavrayamayacan bir eye (hubr)..
942
demitir ki,
yettegeenhubrkelimesi;zevkdemektir.NitekimHzraleyhisselm;
Ey Ms! Ben, Allah Telnn banarettii yle bir ilme sahibim
ki,senonubilmezsin.Sende,AllahTelnnsanarettii ylebiril
mesahibsinki,bendeonubilemem.
943
demitirki,budazevk'dir.
944
OzamanYaaleyhisselm,Msaaleyhisselmadediki:
Ben, Hzr'n iinin inceliini bilirim. Onunla yoldalk yapmaya g
yetiremem. Bundan dolay beraber gelemem. Ama sen eer ondan ayrl
dktan sonra, bir daha bulumak zere arkadalk yapmak istiyorsan gi
debilirsin.Yageridnd,MsaaleyhisselmileHzrbirliktekaldlar.
Birbirleriyle konumaya baladlar. Hzr, Msa aleyhisselma bir eyler
sordu,
Bana uyacak msn? dedi. Msa, Her ne buyurursan seni dinle
rim,diyecevapverdi.OHakkbulmuolan,onunlakonumakerefine

942
Kehf,68
943
Hz. Ms (a.) ile Hzr (a.) arasnda geen mehur kssa Kur'n Kerm'de Kehf
(18), 6082. yetlerde gemekte olup, bu kssa hakkndaki malumat Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemdentmayrntlarilebirliktesadecebnAbbs(r.)kana
lyla Ubey b. Kab dan (r.) rivayet edilmektedir. Hadis iin bak: Buhr, lim (3), 44,
Enbiy (60) 29, Tefsr (65), 18, 196198. Mslim, Fedil (43), 46, 170184, hd. no:
2380. Tirmiz, Tefsr (48), 19, hd. no: 3149. Musned, 5, 116122. Ayrca bak: bn
Kesr,5,170185.Bidye,1,295299.Fethu'iBr,I,176179,VI,334338,VIII,329
343.
944
(ATA,1993),s.425

erenycerasldekiniyaz'grkiHzrona,Sanaanlatacam,yani,
Seni uyandracam, dedi. Hlbuki Msa aleyhisselm halk uyandran
ulurasld.Hzronuhakknhakikatindenuyandryordu.
945
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Birhaznedirtasavvufherkthuylumlikolmaz,
Bulmaaonuikilemdebeimsultangerek.
Esizincimenbanlemdebulmakisteyen,
Bulamazonurmakiindesonsuzderyaybulmakgerek.
Marifetdvsniddiaedenbilmezmiki?
Dildekidvyaeldehccetvedelilgerek.
rifodurkibanahalktoplaypcemeylemez
Gnlcmlehalkiindetoprakileberabergerek.
Kibirvebeenmeilletindenkurtulupdirivecanlolmaa,
ftadekaddesellhsrrahlazzbuyurduki;
Eyevladmbenbubeldedebulunanlardanseninilminindahaokvetab
'nn kemli istikamette olduuna itikad ediyorum. Lkin makama kar
ta'zim ile ilmini terket. Sonra buraya kibir ve gururdan kurtulmak iin gel.
Zira nefs, kibir atna biner ve gurur taylasann da takarsa, Allah seni onun
errindenkorusuniinzorolur.
946
hretsahibinemarifethazinesinibulmakimknszdr,

945
(emsiTebriz,2007),(M.125),s.212
946
(BAHADIROLU,2003),s.138;(HDAY),c.I,v.17b
Seninvarlkyurdunubatanbaayklmgerek.
Drriyektylegeliigzelbulunmazanbulmaasonsuzbirderyge
rekir,yanitevhidintlimineMridiKmilister.AzizMahmutHdyiEfendi
Enfsnamndakikitabndabirhikyeyazar:
Derviin biri eyhine gelir, evlenmek iin msaade ister. eyhi olur der.
Fakat dervi Efendim! Ben padihn kzn isteyeceim, der. eyhi de
olurder.Dervisokaakarakacabapadihnkznkimdenisteyebilirim
diyesorunca,eyhlislmdanderler.Fakirdervieyhlislmagider.Efen
dim ben Allah Telnn emriyle ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
eritzerinePadihnkznalmakisterimder. eyhlislm birgn hu
zurdaikenEfendimbirfakirdervigelipkznzbendenistedi.
Padih:BizKureydeilizkineslenkfvvegn(evezenginlik)is
teyelim ama o fakir kzma nianlk olarak bir drri yekt getirirse kzm
veririm.eyhlislmPadiahnemrinidervieteblieder.Dervi:
Pekl der ve arda drri yektnn nerede bulunabileceini sorar,
renir. Dervi kalkp oraya gider, soyunup denize dalar kar, dalar kar,
yorulur, gc derman kalmaz, derynn kenrna ekilir, yorgunluktan ve
alktanylrkalr.Dahanceyeminetmiti,ybendrriyektybulurum
yahut da bu dery kysnda can veririm. te bu baygnlk esnsnda uykuya
dalar.Hakknemriylederydafrtnakar,dervidebugrltdenuyanr.
Bakarki yannda be alt adet drri yekt duruyor. Hemen onlar koynuna
doldurur ve gidip eyhlislm efendinin nne dker ve bylece Padihn
kznalr.
te himmet sarf byle olur. Bu mislde olduu gibi bir kimse tevhide
himmetsarfedincemuhakkakonavslolurvemridiKmilibulur,nk
tevhidinkaynaMridiKmildir.yetodervidereveyanehirlerdeinciyi
arasayd bulabilir miydi, bulamazd. Sordu soruturdu, nerede bulacan
rendi,CenbHakdaonaistediindenfazlasnverdi.
Mliklmlknmahedesindegnlhayrangerek.
nsanlmedenncelnzsrrnamazharoluptabiilmilelmeden
nce ihtyr lm ile kabre girip ve hare karak Mlikl mlkn
uhdunahayranolmaldr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurdu ki; nsanlar nasl lm

lerseyleba'solunacaklardr.
947
mdi nazar ehli olanlar cennet ve cehennemi, haru neri hep burada
grrler.Yarnkyametkopmasnanazaretmezler.ZirahMerdnbu
yurur:
"elveldet rasl'lmevti" yani "domak lmn elisidir". Ve bir
szdahibuyurur.
"Menmtefakadkamet kymeteh".Yani"lenkyametedurmu
tur". Yukarda demiti ki "doan ld" imdi ise "len kyamete durdu"
dedi.Bundananlaldkierenlerharneri,cennetvecehennemibunda
grrlermi. Belki bir nesnenin ad hem evvel hem hir, hem dnya ve
hiretolmuolur.
Harunerinsaatigeldivehemyevm'lhisab
Uykudandrglkiolgndenyandrrbugn
948
Nefsitamsunsrteriilebundagep,
Nefiscehenneminieriatkprsyleilebundageip,
Kalpevihephrvegilmncennetverdvngerek.

Allah'nmescidlerindeO'nunismininanlmasnyasakedenveoralarn
yklmasna alan kimseden daha zalim kim vardr? Onlarn oralara
korkmadan girememeleri gerekir. Dnyada rezillik onlaradr, ahirette b
ykazabdaonlaradr.
949
Syleyipiittiidahgrpfikrettii,
SrrnardireklerindeHazretiRahmngerek.
HazretiRahmndanmuradGavszamdr,nkGavs,Rahmnismi
nin mazhardr ve btn lemlerde mutasarrf olan Gavstr.

947
bnHanbel.I/215
948
949
Bakara,114
Rahmn ar alsnda hkmrndr

950
yetindeki Rahman dan
murad Gavstr, yani Gavs azm ar stnde mstev oldu demektir.
Zir Gavsn azmeti udur ki bu lemler ann avucunda bir hardal tanesi
kadardr. Ann Shibi imli ve Sahibi yemini tbir olunan vezrleri
vardr.
Nezamanpapaankularnakonumayrettik,
Lezzetindenpapaanszlerinepimanlkgerekti.
NiyziMsr,buyolunsrlarnrettiivehalinikesbetmeyen,bilmeyen
kiilerdenbizrolduunubeyanediyor.
Bazansuskunolupdilindenkimsealmayacevab,
Bazanalpneeliolupgllergibiglmekgerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Arasransiyet,arasraheybetbazangrmekbazancemal,
Bazanayklk,bazanharabolmabazanvarlkbazancngerek.
Buradamahvsahviretehlinintamsarholuuiletebihedilmektedir.
Her zaman ayn halde bulunulmayaca iin dikkatli olunmasn gerektii
aikaredilmektedir.
Terkedipcmlekaytlarsaflaerie,
Birgnlsaflaererseiionunderyaolmudemektir.
Ziratasavvuftadrteitterkvardr:
DertarkiNakiBendlazmmedruz
Terkidnya,terkiukb,terkihest,terkiterk
1.Terkidnya:Zhidlerinbtndnyanimetlerini,malvemlkhiret
iinterketmeleri.Yahyab.Muz,zhdnhakikatineancakueylevakf

950
Th,5

olunabileceini vurgulamaktadr: Srf Allah iin amel (alkasz amel), madd
bireyetamahetmedenkonumak(tamahszsz),baolmaarzusutama
danvenefsimaddytilezeliletmedenazzolmak.
951
2.Terkiukb:riflerincennetiveoradakinimetleri,ilhcemlitema
iinterketmeleri.Bumanayifadeiin,Yahyab.Muz,Zhid,seninburnu
na sirke ve hardal ektirir, rif ise sana misk amber koklatr (Yani, zhid
Allahkokusundanvecehennemazbndan,rifiseAllahsevgisindenveilh
nimetlerden bahseder, biri cellden, br cemlden dem vurur) demekte
dir.
952
3.Terkihest:Sliklerinkendivarlndaterkederek,Hakktafnolma
lar.
4. Terki terk: Kmil riflerin terki de terk etmeleri, aklnda ve zihninde
terk diye bir kavramn kalmamasdr. Hakka ynelmek iin dnya ve tm
msivdansyrlmannneminedikkatekenYahyab.Muz,dnyannssl
birgelingibiolduunu,dnyayarabetedenlerinonutaramayavessleme
ye alrken, zhidlerin, bu gelinin yzn kmrle karartp, salarn yol
duklarn, elbisesini yrttklarn, riflerin ise Allah Tel ile megul olduklar
iinbugelineiltifatetmediklerinidilegetirmektedir.
953
Tasavvuf,erkendnemdenitibarenMslmanhalknslmyaamze
rinde etkili olmu ve zaman zaman siyas hayat da etkilemitir. Mslman
bilincin olumasndaki katks byktr. zellikle Zhd Hadislerini slam
yorumlarnn temeline koyan tasavvuf, slam iktisadi hayatnn olumasnda
etkiliolmutur.
Tasavvuf konusu, mstakil almalarla ilenmi ve zerinde tartlmas
veallmasgerekenhlbirokproblembulunmaktadr.
Kendilerinislamnznanlamakveyaamaklatanmlayansfiler,ina
ettikleri dnyalarnn temellerini hadislerle oluturmulardr. Bu hadislerin
mesajlar ise ksaca terki dnya etmektir. sterse bu dnya bir p bile
olsa
954
slamn tasavvuf yorumunun slam iktisadiyatna yapt olumsuz etkiyi

deerlendirenbiralntybuhususuekildeaklanmaktadr.
slamdini,dnyakarsndagenelolarakolumluveaktifbirtutumieri
sinde yer almaktadr. Kitab olarak Kuran ve Snnet, alp abalamaya,
kazancaolumluolarakbakmaklaberaberbuolumlutavrnMslmanbirey
lerde devaml bir pratie dntn sylemek pek mmkn deildir. Ta
savvufun genel olarak dnyay aa grmesi, mal ve mlke kar mesafeli

951
Kueyr,erRisale,s.117;Gazali,hya,c.V,s.113.
952
Kueyr,a.g.e.,s.117;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.
953
Kueyr,a.g.e.,s.119;Serrc,elLum,s.73;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.
954
EbTlibelMekk,KtulKulb,I,493.
duran bir birey tipini ortaya karmtr. Geni halk kitleleri Kitab slama
deiltasavvufbyklerinintavsiyeveyaantlarnabakarakhayatlarnyn
lendirdikleri iin, slam toplumlarndaki iktisadi atletin birinci derecede ku
rucuvemerulatrcunsurudininbizzatkendisideildir.Bircmleileiktisat
faaliyeti sz konusu olduunda, tasavvuf slamn, ou durumda kitb
slamatershkmlerierdiirahatlklasylenebilir.Nitekimslamn(Kitab
slam); ticareti, mal ve mlk sahibi olmay mbah kldn ve hatta helal
dairesinde dnyaya (alma ve kazanma) rabeti zendirdii halde, Tasav
vufslam,dnyakarsndapasifbirtutumsergilemektedir.Buhayatiayrm
slam dininin zeminini hazrlayaca ahlak dnyas sz konusu olduunda
hayati bir nem kazanmaktadr. Gerekten Osmanlda zlme devrinin
ahlakdnyasnyerinegreinaedenveyerinegredehzlandrantasavvuf
telkinlerdir.
955
slam tarihinin ok erken dneminden itibaren ba gsteren dhil/siyas

ekimeler,KuranveHadisinyorumlanmasndaetkiliolduugibi,Hadisriva
yetlerinin olumasnda, yaanan tarihin hadislemesinde de byk etken
olmutur. Kabile faktrnn baat belirleyici olduu bir sosyal ortamda,
Arab Mevali ayrm, hilafetin saltanata, bilvesile kabile saltanatna dn
mesi,sosyaladaletsizliklere,gelirdalmndakibykdengesizliklereneden
olmutur. Yaanlan hayatn Hz. Peygamberin (a.s.) tesis ettii model d
nemin ardndan siyas, iktisad ve din anlamda olumsuz bir tablo izmesi,
pratik olarak, siyasetten ve onun maddi getirilerinden pay alamayan evre
lerin terki dnya etmelerine ve daha sonra ise terki dnya anlaynn
bir dnya gr haline gelmesine neden olmutur. Tasavvuf geleneinin
nemlibirkolunutemsiledenNakbendiliindnyayaaittasavvurunuzet
leyenDnyayterk,ahiretiterk,hereyiterk,hattaterketmeeyleminibile
terketmekilkesidir.Builkeler:Sonuolarakhereyiterketmeyitlemek
tedir.Hadislerdeyeralan;zenginfakir,malmlk,gibikonulardakimesajlar,
bu dnemin koullar ve anlay iinde ekillenerek, tamamen dnya ve
zenginliinaleyhinebirsylemednmtr.
slam tarihi iinde kurulan slam devletlerinin, temelde ganimet gelirine
dayal bir iktisadi sisteminin olduu gz nne alndnda, ekonomik ve
dier iktisadi gelimelerin geri kalmasnda szn ettiimiz anlayn/dnya
grnn olumsuz rolnn olduunu syleyebiliriz. zellikle tasavvufun
bylebirzihniyetisfidoktrinihalinegetirmesivehalkzerindefazlasyla
etkili olmas, ekonomik ve sna alanlarndaki gelimeleri etkilemitir. Dn
yannfanilii,ahiretinbakiliiveaslyurdunahiretolduuinancna,kyamet

955
kr Nianc, Osmanl ktisat Zihniyeti, Okumu Adam Y., stanbul 2002, s. 19
21. Ayrcabkz. Davut Dursun, Osmanl Devletinde Siyaset ve Din, aret Y., stanbul
1992,s.3738.

sylemleri ve hele kyametin ok yakn olduu inanc da eklenince, Msl
manlarn genelinde hkim olan zihniyet; her an kyametin kopmasna hazr
lanmak ekline gelmitir. Neredeyse her Cuma gn kyametin kopmasn
bekleyenmmetindnyaileilgilienuzunvadeliprojesidebirhaftalkolma
yamahkmolmutur.Rivayetlerdeyeralanzenginvefakirlikleilgilihadisler,
toplumun zengin ve fakirleri arasndaki dengeyi, olumlu anlamda kurmaya
ynelik pratik yarar amalayan Nebev mesajlar olarak grmek gerekir.
956
Tarih iinde anlald gibi onlar, bir hayat felsefesi ve dnya grnn
tesisi iin belirlenmi ilkeler olarak anlamyoruz. Hayatn prensiplerini,
Kuran ve Nebev Snnetin genelinden ortaya kan ama ve hedeflerden
karmamzndahaisabetliolacakanaatindeyiz.
Zhd Hadislerinin ynlendirdii tasavvuf hayat anlaynn, bireysel ol
gunlamaalanndaolumlutesirleriolmaklabirlikte,toplumsalalandakitesir
leri, hele dnyann imar anlamndaki iktisadi yaplanma zerinde, ayn
olumluetkisindenszedebilmekokzordur.
957
Hemenaradandrpbtnbantlar,
Hakkvcduaakarsadierlerigizlenmidemektir.
nkdilberinvcdunoksanlklardanpaktr,
Tamzevkisteyenkdahiplakgerekir.
plaklk yoklua iarettir. Elbisesi olana hrka giydirmezler. Sevgili kar

sndaplakolankaytlardankurtulmudemektir.

956
Fakirlikle nrm. (Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. ElHseyn, Kitbuz
ZhdilKebr,DrulCinan,Beyrut1987,s.102)
Abdurrahman b. Avf Cennete emekleyerek girerken grdm. (Eb Tlib el
Mekk,KtulKulbfMumeltilMahbb,Msr1961,I,493.)
mmetinenhayrllarfakirlerdir.Onlarncenneteenabukyerleenleridezayf
lardr.(Gazl,EbHamid,hyuUlmidDn,Beyruttsz.,IV,194.)
SizeehliCennetihabervereyimmi?Onlarherzayfvegszlerdir.(bnMce,
Zhd,3,(II,1378,Ha.No:4116).
Fakir mminler zenginlerden yarm gn nce Cennete gireceklerdir. Bu be yz
yldr.(bnMce,Zhd,6,(II,1380,Ha.No:4122).
957
(KELE)
Kmmeli
958
insniindebindebirinsngerek.
YMsrbantlarterkietmeelykolan,
Kamilinsnlariindebindebirinsngerek.
Kmilinsanodurki;kusursuzolduundanstadlkmertebesindekulluk
eder.Mesafelerikatetiktensonradrki;
HAK, onun bana Halifelik tacn koyar. Bir kalclk bulur. Yok olutan
sonra...Tekrar yolun sonuna varp, baa dner.eriat iar edinir.. Tarikat
da hrka gibi stne giyer.Hakikt onun. Ztnn makamdr, bil!..Orada
kfrleimnbiraradadr!..
959
TAHMSAZB
Prikolupbuyoldakllmenaleyhfn
960
gerek
Vlihihayrangereksinesipryangerek
Sahibvain
961
dembudemimanolandaangerek
Karadanalrnasbinolsabirkesgerhass
Ruzuebkendinelanetseyrigreylerhass
Evliyagurbundaolmazzbiryalancbirhass
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhass,
Vuslatdildarkimmtemdebulmakisteyen
Evliyannsrrnherdemdebulmakisteyen
PriAllaholduundemdebulmakisteyen
lemdemiindeepsemololmazmkim
Buncaylarzutekellmeyleyenduymazmkim
Hakkakarmarifetzhredensanmazmkim
Hakkateslimrzaolanbilirsenalamaz
Sabredercevribelyahalkasrrnsylemez

958
Kmmel:(Kmil.C.)Kmiller.Olgunlar.lmen,dinenvemnenkmilolanbyk
zatlar.Bykmneviyatvefaziletsahibiinsanlar.
959
(eyhMahmdebster),b.345349
960
Yeryzndebulunanhereyfanidir.(Rahman,26)
961
Vain: bo, faydasz, gururlu, nafile, abes, anlamsz, beyhude, kendini beenmi,
kibirli

BendeiHakkkimseninpendinefendidinlemez
Grrakergerekmeydanaktasalmaa
Kendiyiterkeylerolferdgamnasalmaa
ZhirubatnhaberdilHakkcemlinbulmaa
Olkihalindenhaberdrolduetmezklukl
Gelbupendimdengznamerdisenbirhisseal
Eybugnarzrezaleteyleyensahibikemal
Kendihalinfikrediphayretiindeolkle
962
Kaydukbvefenyergibizevkasala
Harneringerdeinden
963
gnlnsayibula
Cayi
964
sayibulaancakonahizmetgep
Yetmiikimilletirekendinialakseip
SohbetiirfaniindehemmeyiKevseriip
Nefsitamsunsrteriilebundageip,
Busebepdirehliirfanherszbikr
965
ettii
Cevriyrizevkbilipherhlinekrettii
kndinlemesinirzuepfikrimettii
lemtufnederekirevnettikteol
Cennetiirfanedersznayanettikteol
Mrdeler
966
ihyaedermibahucanettikteol
Ghcedilhastamiskinghcelicenap
967
Gholruyicihnaaktab
968
uleitb
969

962
Sze
963
Kerd:Srmek.Def'etmek,kovmak.Boyun
964
Cy:f.Yer,makam,mevki.
965
Bikr:(Bikir)Bozulmam.Temiz.Bekr.Elsrlmemi.
966
Mrd:(Emrd.C.)Sakalbelirmemigenyiitler.
967
licenap:yksekahlkl,cmert.
Gholilmiledndeneyleyeokfethibb
Ghhelalolaharamghharamolaharam
Gholaaklmkemmelghedearzucelal
Ghmminghbatlghkfirughdall
970
Ghns,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghmahvghvcdghcngerek.
Kimseyefnicihndasatmayahitakvayol
Tfliindehnlemolmektebiharfeol
lmiirfanileyaniereeyhisrfa
971
ol
rifibillholanelbetolahakkalyakn
Olaseyranghonunarkrsikemterin
Biroluparzusemvatbirolahulduberin
972
Kadrinifehmeyledihver
973
ziyahverin
Seninhr
974
ileyeksngrmekadringevherin
BatnnidrkedersennruHakktryerin
Hkmnahvsrficraetmedeehligman
975
Bilmediirkihafidirilticyiyan
Azbyekaydvcdkaydduhndanyemn
Kmmeliinsniindebindebirinsngerek.

968
Aktab:kutublar,haktarkatlerinreisleri,ahlar;birokMslmanlarnkendisine
balandklarbykvelilerdenzamannenbykmridiolankimseler.
969
Tab: f. "Parldayan, parlayan, parlatan, aydnlatan" anlamlarna gelir ve birleik
kelimeleryaplr.
970
Dall:sapklk;dorudan,manveslmiyetyolundansapmak.
971
Srf(e):Sadece,yalnzca.Sfivehlisey.Karkolmayan
972
Huld:Ebedilik.Sonuolmayan.SonuolmamakBerin:f.Pekyksek,enyce(cen
net)
973
Haver: gnein doduu gn. erkek ve kadn ad olarak kullanlr. levent, ark,
dou.
974
Hr:Mermer
975
Gman:f.Zan.Tahmin.Sanmak.phe.

113
Vezin:Feltnfeltnfeltnfeln
SlikinMrdinehizmetihnegerek,
Eiinekoyabndiyehnegerek.
GeeDnyaileukbydahetmeyer,
Buyolunmihnetineolkatmerdnegerek.
Nmuradolmaatlipolakimmenzilala,
Dahhalkireadkildvnegerek.
DahMsgibiHzragemisindeldireol,
Eskidvrykphemkatliolanagerek.
Gemisaolsaangasbederemmreinefs,
Yenidvarbeimeskivrnegerek.
Eerldrmeseolansonufsdolur,
Bubanblblakodunapervnegerek.
EyNiyzbuyolakimgirekurbnedecan,
ydiekberdiranavuslatcnnegerek.
SlikinMrdinehizmetihyarargibigerek,
Slikin mertebesi vardr: Biri muhib, biri mrid, dieri de sliktir.

Muhib olan kimse yalnz tevhid ehli ile muhabbet eder. Mrit hem muhab
beteder,hemdebatetmekister.Slikisebatederekslkeder.Burada
muradedilenesasenbudur,yanislkedeninMridinehizmeti,vkelnn
enbatakiztnicekymetlitutar,hizmetveitaateylerse,slikindeMri
dine yle itaat ve hizmet etmesi ve kymetli tutmas gerekir, hatta daha
ziyde olmasn ister. nk birinci husustakine itaat ve hizmet edilmesi
dnyev geim dolaysyladr. yet kusur ilerse geimi kesilir ve o da gei
mini baka yerden temini cihetine gidebilir. Fakat Mride hizmet ise Hakk
cihetindendir ve Mridin emri Hakkn emridir. Eer Mridin emrine slik
itaatetmemiolursa,bakacihettenMriddenkazanacaneldeedemez.
Mridin hizmeti nedir diye sorulursa, onun hizmeti Hak yolunda Hakkn
yapt emirlerden ibrettir. Binaenaleyh Mridin emrini tutmamak,
HakknemrinitutmamakveHakemirlerineitaatetmemektir.

Eynananlar!Allah'aitaatedin,Rasulevesizdenbuyruksahibiolanla
raitaatedin.Eerbireydeekiirseniz,Allah'aveahiretgnneinanm
sanzonunhaliniAllah'aveRasulebrakn.Bu,hayrlveneticeitibariyle
engzeldir.
976
Melek,AllahTelsnadediki:
Yarabbi! Beni bir eyle grevli klma; ben sana iki kat kulluk edeyim.
Beni nefsimin houna gidecek eyle teklif etme nk teklifte rknt
vardr,ardr.AllahTelbuyurduki:
Sana pek az teklif ykletilmesi, senin iin teklifsiz olan milyonlarca
ibadetten daha hayrldr. Dilencinin istei zerine verecein bir ake,
kendiarzunlaverdiinbinakedenhayrldr.
977
GeeDnyaileahiretidahutanmaya,
Buyolunmeakkatineolserterkiigerek.
Bu yolun mihneti, yani zahmeti udur ki, yarn her zaman bulunmaz.
nkgerektevhidehlipekndirbulunur.Mesel,buradankalkpMsra
bir tevhid ehli bularak muhabbet ve sohbet etmek iin gidersiniz, sonra o
gittiinizyerdeyabirahbabbulursunuzveyabulamazsnz.nkbulunmaz
eydir, bulunursa da gizlenirler. te bunun iin merdanlk, yani yiitlik ge
rekirki,sendebunadayanamazsn.
Muradnaermemiolmaatlipolkimenzilalasn,
Dahhalkireaddvneakllgerek.
Aklnmertebesivardr:
BiriaklmaakiDnyadayaamvegeimgibieylerleilgisiolanhususla
raaklerer.
Birideaklmaadkibugibikimselerinhiretilerineaklerer.
Dierideaklkmilkiyalnzlhbilgileridnr.
BuaklkmilshipleriTevhidehlidir.BunlaraUkalyimeczbn(akll
deliler,cezbeshibiveyatanraknatutulmukimseler)tbirolunur.n
k akl maa ve akl maad shipleri, bunlarn cezbeye kaplm kimseler

976
limran,59
977
(emsiTebriz,2007),(M.253),s.342

olarakgrrler.
Diyelimki,mucizesizinaklnzngremeyeceibireydir.AkliseAllah
Telnn insanda bir hccetidir. Onu yerinde kullanmasan seni yanltr.
Bundandolaydrki,akllaryetmiikimilletegredeiiktir.Biribiriniya
nltmaktadr.
978
Eer akllar onun balad dmleri zseydi Allah Tel enbiyay

yollarmyd?
979
Naslki,aynay(akl)birkereerituttunmu,oradayzbinlercedoru
aynaolsaartkondakigrntydzeltemezsin.Kur'anKerim'de,
"Biz sana kendinden nce gelen kitaplarla senin yannda olanlar
gereklendirenkitapgnderdik,"
980
buyurulmutur.
981
Eskiduvrykphemolanldrmekgerek.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Risalei Hzriyyesinde Hzr

kssasn ilemi ve dier mutasavvflarn aksine anlalmas zor remzler
kullanmadanveehlisnneterevesindeyorumlayaraktartmalarave
eletirilere sebep olacak fikirler ortaya koymaktan kanmtr. Kssay
aklarken ilk nce ayeti verip daha sonra da yorumlarn sralamtr.
Zaman zaman hadisleri de kullanarak konunun nemini anlatmaya a
lmtr.Risaledahaokvertakv,hubbichynimalmakamsevgisi,
ucbynikiininkendini beenmesi konularzerindeyounlar. Hubbi
chveucbsfatlarnnktlnvezararlarnuzunuzunanlatr.
Niyazi Msr, sefineden muradn Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin erati olduunu zikreder.
Hzrdan muradn da Msa

aleyhisselma mahzrt mubah klan ilmi retmesidir. Daha sonra ise
sefinedenmurd;takvadr,zhddr,verdr,ilimdir,irfandr,onuniin.
O,sefineyiilknceHz.Muhammedsallallhaleyhivesellemineriat
nabenzetirken,dahasonraonutasavvufuntemelprensipleriyleyorum

978
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353
979
Mesnev,c.IV,b.3197
980
Mide,49
981
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353
lamtr.Bylecegemi,insannaslbiryereulatranvstaise,bupren
siplerdeinsanmanevkurtuluaerdiren,ilhiakaulatranaraclardr,
demekistemitir.
Sefinedenmurdsalahtr,takvadr,zhddr,ilimdirveirfandr.Ms
veHzraleyhisselmbtnsalahehlineyolgstermilerdir.nk
salihlerriyadanuzakolmaldr.
Salih insanlar kendisinin ihlsn grdklerinde ona gpta edip kendi
lerinin de salah ehli olmak isteyeceklerini dnebilir. Hlbuki salah
gemisinigasbedenmelikvardrvesalahehlibundanhabersizdir.Buse
beplesalahehli,kendindebiraypbulmaldrkihalkarasndafilankimse
okslihtir,denmesinvegemisikurtulsun.
NiyaziMsryegreolandanmurd,hubbichsfatdr.Busfat,Hz
Msdamahviolmutur.Hzr,aslndaMsadabulunanveocuksure
tine giren makam mevki sevgisini katletmidir. Hz. brahim de olu s
maili Allah Telya kurban etmek istediinde aslnda kendi iinde
mahvi olan hubbi ch sfatn katletmek istemitir. Hubbi ch sfatn
byk dman olarak gren Niyazi Msr, onun ldrlmesi gerektiini
syler. lmeden nce lnz hadisi erifinin de hubbi cha remz
olduunu bunun da lmeden nce hals olun anlamna geldiini sy
ler.
Niyazi Msrye gre, olan hubbi chtr. Anas Hz. Msa
aleyhisselmn kuddssidir. Babas ise nefsi mutmainnesidir. Nebiler
suluklarnanefsimutmainnedenbalarlar.Hz.Msaaleyhisselmnru
hu, ruhu kudsi iken nefsi nefsi mutmainne iken bu ruha, bu nefse, bu
olan, lyk deildir. Hubbi cah ancak dalara mnsibtir Allah Tel,
Hz. Msa aleyhisselmn bu sfatn kendisine olan suretinde gsterip
onukatlettirmitir.Msumbirocuuldrmeknekadarzorsahubbi
ch izle etmek o kadar zordur. Keml ehli, ok alarak hubbi ch
hastalndan kurtulabilir, eer kurtulamazsa melik ona gazab ederek
onu ldrr. Onu ldremeyen yani olan sevdasna den haramdan
saknmaz;budaonuhelkeder,
Hubbi ch terk etmek Hzrn sfatndandr. Kim Hzrn sfatyla
muttasfolursaonunilminenilolur.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azze gre cidardan (duvar)
murd ucb sfatdr. Yni kendini beenme sfatdr. Bu sfat, kemli
ziydeolankimselerdeolur.Birinsannkemli,arttkaondabusfatda
artar,busebepledirkibusfatbirokkemlehlinihelketmitir.
Kiidahaokkendieksikliklerinirtpkemlinedelletedeneyior
tayakarrvekendinidierinsanlardanstngstermeyealr.Baka
insanlarn ayplarn ortaya karmak ister; hlbuki insan bir kimsede
bakalarna zarar olmayan bir kusur grdnde zerine duvar rtp

onu saknmaldr. nsanlara zarar veren bir ayp grdnde ise duvar
ykpbuaybaklamaldr.
Hzr,Hz.Msaaleyhisselmabuolayladbilhiyeyiretti,fa
katbunuancakehilolananlayabildi.
Birincikssada,Hzristedimdedi.Geminindelinmesindebiraybvar
d ve bunu kendine nisbet ederek istedim dedi. kinci kssada olann
anababas mminlerdi. Onlarn tarafnda hayr, olan tuyan sahibiydi
bu sebeple istedik dedi. Keml olan taraf Hakka eksik olan taraf ken
dine nisbet etti. nc kssada katksz hayr vard bu sebeple onu
HakkanisbetederekRabbinistedidedi.Builmiilhidirvebtnkeml
ehline gerekir. Hzr nce mahzrt gsterip daha sonra olaylarn
tevilinihabervermitir.Bundaama,Hz,Msaaleyhisselmnistidadn
denemektir.
teilmiledn,ilmiilhi,ilmivera,ilmivehbdir.MaddesiHzrn
Hz. Msa aleyhisselma talim ettirdii eyden gemekle olur. Bata
riyadan ve nifaktan kanp chtan ve ucbdan hals olan kimse bu ilmi
renmeyelykolur.
982
Gemisalamolsaonugasbedernefsiemmre,
Beimyeniduvareskivrnedegerek.
Eerldrmeseolansonufsd
983
olur,
Bubanblblakateinepervnegerek.
Mekbe
Bir gn brahim b. Edhem kaddesellh srrahl azz, Rabbine yle
duaeder:
"Ya Rabbi, Senin akna tutuldum. Senden gayr her eyi terk edip
huzuruna geldim. Seni grdkten sonra, baklarm baka ey grmez
oldu..."
O, tam bu dualarla dopdolu olduu ve bu duann mnev atmosferi
iinde bulunduu bir srada, Kbe'nin kenarnda olunu grr. Olu da
onu grmtr. Senelerin verdii hasret, ikisini birbirine koturur. Tam

982
(MISR);(ZLER,2004),s.109111
983
Fasd:Kanalma,hacamet.*Damarkesmek.Fasid:Dzenbozan
sarmadolaolurlarki,htiftenbirsesgelir:
"brahim,birkalbteikisevgiolmaz!"
teozamanbrahimikincilbasar:"Muhabbetinemaniolanal,
Allahm!"Veoluayaklarnndibineylvermitir..
984
Bykbayramdronavuslatcnnegerek.
Can, yani ruh; Ruh makm cem makmdr, Bir kesreti tabiiyye vardr.
Bir kimse slk edince kesreti tabiyyeden kurtulur, nk eflin Hakkn
olduuna,sftnHakknolduuna,vcdununztHakknolduunavkf
olunca, o zaman kesreti tabiiyye kalmaz Bundan sonra Makm cem ki
ruh makmdr, orada kesret btn olup, vahdet zhir olur, yani Hak zhir,
halk btndr. Sonra Hazretlcem makmnda ki, makm nefs ve
makmerttir,kesretzhir,vahdetbtndr,yanihalkzhir,Hakbtndr.
teNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzincannkurbnetdemesi,ruh
makmndan nefs makmna gemek demektir. Bu hal bir ydi ekber ve
Hacclekberdir.
TAHMSAZB
Sdkpkiledavranahdilepeymngerek
Hakkyekdnebiliphemzbirdne
985
gerek
Cnilehizmetedipkalmayabircngerek
Grdnbildiionunolaancakdiyr
Rengi
986
dildrileyriklarengizhar
Neekekaydadviyi
987
nebilenbyr

984
FerdddinAttr,Tezkiret'lEvliya,brhimEthem'inhayat
985
Esiz
986
Renk
987
Advv:Dman,hasm

Elemvegamdeygamdangeelimmkilodur
Olapervanegibibeste
988
lisanblblodur
Lveillybilencahilisefazlodur
Onabuilmilednsrrnnbildireol
Kiminialadbenkimisinigldreol
Kiminivahyedeondankiminildreol
nyolundanaranicebinaverenefs
Edebirenicedirdilebirenefs
Kendinehemdemedeiblismekkre
989
nefs
Sanmahergrdnsdkileolkol
Zahirubatnidrakedicihzk
990
olur
Sanmabuilmilednherkiiyelaykolur
Azbyafeyzihddrsanaahdueman
KiminehervechileHakkedeHakktanizan
Cmleikbalkanadnolaancakuryan

988
Beste:f.Balanm,bititirilmi,bal.Kapal.
989
Mekkr:Hilekr.Dzenbaz.okaldatc.Mekiryapan.
990
Hzk:Mehretli,iininehli,mtehasss.
L
114
sterisenbulasncnnsen,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,
Gayrebakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
kilemdenevarhepsendedir,
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
ZatHakkanlaztndrsenin,
Hemsfthepsftndrsenin.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Gayribakmasendeistesendebul.
Sretiterkeylemanbulagr,
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,

Bakasnabakmasendeistesendebul,
Kendiaynandagzleansen,
Bakasnabakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Hersfatkimsendevarizleonu,
Grnesrdanfeyzalrgzleonu,
Eriinceztnazleonu,
Bilki,gnenereyeynelse,karsndakaranlkgrmez.Karsnad
enhereyaydnlk(nur)grnr.Gneingrdnur,karsnaden
eyay klandran kendi yznn nurudur. Ama zulmetin karsnda ay
dnlk olmaz. Karanlk, karsnda bulunan eyada daima karanlk grr.
Bu karanlk, karsna den eyay karartan kendi karanldr. mdi g
ne, kendine kyasen, btn lemin nurdan ibaret bulunduunu zanne
der. Zulmet (karanlk) ise, kendisine kyas ederek btn eyann zulmet
tenibaretolduunusanar.
Gne,arifibillholanmuvahhidm'mininmisalidir.Buzatenbtn
eyada,kendiirfannn,tevhidinin,imannnveayannnHibireyyok
tur ki Allah Tel'y hamd ile tesbih etmesin. Lakin siz onlarn
tesbihlerinianlayamazsnz.
991
Ayetininifadeettiigibiaksini,nurunu
grr.Hlbukiaslndaeyannbirksmndacehalet,kfrveisyanzulme
tivardr.Fakatom'mininbaknnnuru,btneyaykaplardao,hep
sinde sadece nur grr. Btn insanlara iyi zan besler. Bu sfat, bir insa
na,ancakkemaleeritirenbirmridikmilinterbiyesialtndaitasfiye
siylemmknolur.
Zulmet ise cehalet ile kalbi kararm cahile benzer. Bu adam, btn
eyadabireksiklikgrr,herkestebirayparar.Cahilneyebaksa,cehale
tininveaybnnsiyahloeyeakseder.Bakteyneolursaolsunonda
muhakkak bir ayp ve noksan bulur. Fukara bilmez ki o, kendi ayp ve
noksandr,oradankendineaksetmitir.
Binaenaleyh,eyEhlullahyolundaslukedentalip,Allah'tamcahede
et ki ruhunun gnei batt yerden dosun, tutulduu yerden alsn,
kalbinin lemleri nurlansn, nuru yzne vursun ve senin yznden kar

991
sra,44
nda bulunanlara yansyarak hepsini aydnlatsn. Karnda bulunanlar,

senin ilim ve irfannn nurundan istifade etsin, senin glgende, yani cis
mininvebedenininglgesindeistirahatetsinler.tegzelhuyunkemali
budur.
992
Cesette bir et paras yardr. O iyi olursa btn ceset iyi olur, o bozu
lursabtncesetbozulur.Dikkatedinokalptir
993
Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
Gizliveakhazinehepsendedir,
Yazvekgecevegndzhepsendedir,
Kenzi mahf, yani lh srlar efl, sft, zt sende ikrdr. Yaz ve k,

gece ve gndz ve iki lemde, yani Dnya ve hirette her ne var ise hep
sende mevcuttur. nk insan nushai cmiadr. Vcd tek bir vcd
deilmidir? Bunlarn Hakkn vcdundan baka mstakil vcdlar varmdr,
yoktur. Yaz ve K, gece ve gndz dnya ve hiretin ve senin vcdun
vcduHakktr.Bakavcdyoktur.
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Menarefsrrnaer,brakgafleti,
Grneiareteylerbuinsnsreti,
ldktensonradirilmeilecehennemvecenneti,

992
(ATE,1971)ncsofra
993
Buhr,man.39;Mslim.Msakat.107

RSALEAHVLHARVEMED
994
Kendi katmzda ahvli harn ve emri medn temsili odur ki, btn
mkillerinsanamalumolmaktadrtmertebezeredir.
1Eyadabazeylervardrki,insanonubilmektebirkeregrpveya
iitseneolduunubilirveanlar.Tekraronubakabirinesormayamuhta
olmaz.Onlarhissieyadr.Vcudlarndavekatreiasliyelerindetamik
995
bakaihtiyaolacakkadarilmininceliklerinegerekyoktur.
2nsanonubilinceyekadar,nicekereideye(tekrartekraranlatma
yagrmee) muhta olur, tki hatrnda manasn, anlayn bulup
ideyemuhtaolmaz.
3nsanonunicekereidedensonrabirmiktarbilmitir.Lakinbuka
dar ideden sonra ancak hazz vardr. Zihninde manasn, anlayn bul
mak iin bunun gibileri iin mcerred ide kendi iin deildir. Belki hem
kendifaidesiiinhembakalariinifdeiinideeder.
4nsanonunicedefaiadedensonratekrarideetmektekendininas
lanefshazzkalmamtr.dedenniyetiancakiradvetalimiindir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem defalarca cehenneme girdii
996
bakalarn karmak iin olup kendinden bir istei iin olmad gibi, bu
makamn sahipleri gerek aslet ile gerek verset ile dnyaya cehalet ile
gelmezler, yani ilim ile gelirler. Hz.s aleyhisselmn beikte dem
aleyhisselmsuileamurhalindeikennebiidikszgibievliyannb
ykleridahidnyayagelmezdenncebazolaylardanhaberverdikleribu
makamda olduklarndandr. Bunlar her leme geldike gemilerini
unutmazlar. Bunlarnher lemdeseyr vesluklarzttanzta dr.Bun
lar arab nesimi (ho ve tatl ikiyi) srf imilerdir. Bunlar sahby zt
nu etmilerdir. Bunlar ehir ehlidir. Kyde durmazlar. Bunlar taht sahi
bidirler. Ky ehli bunlarn obanlardr. Bular daima hamr lebi canan
997

994
(NiyaziiMsri)
995
Tamik: (Umk. dan) Derinletirmek. Derin kazmak. * nceden inceye aratrmak.
Esasnavaracakekildearatrmak.
996
: Sizden cehenneme uramayacak
yoktur.Bu,Rabbininyapmayzerinealdkesinlemibirhkmdr.(Meryem,
71)
997
Sevgilidudannikisi
ilesarhotur
998
cmiilesf
999
ienlerbunlardr.Birdimi
azeb
1000
iindedirler ki btn azeblardan daha stndr. Bunlar bir
derd iindedirler ki her eyledikleri lezzetine yzbin trl derman muadil
olamaz.NitekimHz.MuhyiddiniArabkaddesellhsrrahulazizbuyur
dularki

Hadisi erifi bunlarn bir vakitlerine cemi mazi ve mstakbeli (btn
zamanm) verirdim. Derdlerinin bir zerresine btn rahatm terk eder
dim.Bunuyaptamaneyleyimki,kimeyalvaralmimdimkilherneka
dar zor olursa o kadar arifin azb ziyade olur. Amma feth oldukta lezzeti
ve sfat esenlikle feth olandan
1001
olur. Drr meknn
sadefte
1002
olur. Sadefte deryada olur. Derya dibine de herkesin eli ere
mez.Darkarmayahaylizahmetister.Fakatkarsaherbirisinindee
ribirkocalekmaviboncukdeerindenziyadeolur.
Birdahaaklayalm.Olaki,birhoaanlalayd.Mesela;
umeselekiideyemuhtaola,Hatrnayerlemediindenmarifetiaz
olduundan balanglarnda tez tez ide eder. Fakat marifeti ziyade ol
dukagnlndeziyadeanlanrvemarifetleriilelezzetlenir.Yineomese
lenin bir yzden bir mkl dahi zuhur eder. Bu suretle dahi yine ide
eder. deden sonra uru eder. Yine zihninde onu mulahaza eder ve d
nr. Berzahta alkor. Nice zaman tekrar olan maluma bir baka yz
den bir mkil dahi alr. Yine ideyi mktaz olur. Yine bir baka ibret
ile yine tekrar ide eder. Her sonra geldike evvelinden hatrda ziyade
anlanr lezzeti kadar. Lezzeti de marifeti kadardr. Hz. dris aleyhisselm
berzahda drt bin sene durup yine Sreti lyasda makamn tekmil iin
geldii gibi t u kadar gider gelir ki, o eyi kemali marifet namyla bili
nen kemal marifetin iki alameti vardr. Biri odur ki o eyi ziyade bildii

998
Ben, gizli bir hazine idim bilinmek istedim ve beni tansnlar diye mahlkat
yarattm. (Acln. 2/132; Aliyul Kari. 273: Manas doru olsa da hibir senedi
olmayanbusznhadisolmadaktr.)
999
Safi:Katksz.Temiz,szlmvetemiz.*Bozukolmayan.Hlis.
1000
A'zeb:oktatl.Pekho.
1001
KatkatarttrlmolarakAlimran,130
1002
Sadef:Denizbceklerininkymetlikabuuveonlardanyaplaneyler.*Sert,
parlakveeffafayaknmadde.ncikabuu.

yndenaslahazzolmayavebiralametideodurki,oeyinsuretikalbin
de mntehab
1003
ola sonra o eyi itlk Hakk ile mutlak ola Evveli Allah,
ahiriAllah
1004
yzgstere.Yineugmeselelerki
nice kere ideye muhtatr. O ide Kyameti Sura (Kk Kyamet) dir.
Dier idedeki gnlden sreti mntehap ola. Kyameti Kbra olur. Bu
nunikisiarasndaolanlarKyametivstaderler.Srrbundanziyadeke
fetmekolmaz.
te bu fakirin mezhebi ve itikdi budur ki ister tensuhye, gerek
hulliyeyehamlet,gerekebhiyeye,gerekittihdiyeyehamlet.
Arifler Allah Tel mezhebindendir. te Allah Tel mezhebi budur.
NefsindenRabbineakyolbudur.
iir:
Otalihsultan(YceAllahTel)nnhkmvekazasolmaksznbir
yaprakbileaatandmez)
1005
Bengerekten,birkpekldrdmvebirmazlumuonunzulmnden
kurtardm diye buyurdu. Sultan bu szleri iitince, gidip o mnafkn
kabrini amalarn emretti. Kabri anca iinde siyah bir kpein uyudu
unugrdler.Padiah,hemenbanyerekoyarakzrdilemeebala
d.BahVeledkaddesellhsrrahlazz:
O ahsn yaratlnda kpek karakteri ve yrtcl olduu iin so
nunda kpek oldu. Kyamet gnnde yine kpek olacaktr diye buyur
du.
1006
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
Geicimaherhliniinkreyleme,
Glbahesiikenyerinidikenlikeyleme,
vedlemibilutanma,
Harikiksmdr:
Birksmburadaki,cmlemizburadaHakkrifolmakiinharolduk.Biri

1003
Mntehab:Seilmi.Gzide.ntihabveihtiyarolunmu.
1004
AllahTelvard,bakabireyyoktu.
1005
Mesnevc.III.b.1899
1006
(YAZICI,1995),s.197
de lemi hirette ki, o hair bir hari ekberdir, o da cismnidir, maherde

haroluruz.nsvecin,meleklervesirtoplanpsrtmznkurulur,cennet
ehli cennete, cehennem ehli cehenneme gnderilir. te bunlar inkr edip
yerinbirglistan(glbahesi)iken,hrstn(dikenlibiroraktarla)eyleme.
Beyittegeenenfskendinefsin,afkise,bugrnenlem,yaniTafslat
Muhammediyye dir. nk Cenab Hak nce Nuri Muhammed yi ya
ratt.BulemNriMuhamednintafsliveerhidir.
Hakknsftsubtiyyevemneviyyesiyedidir:
Hayat,ilm,semi,basar,irde,kudret,kelm.Bunlarnbtn,drd
zahirdir. Btn olanlar Hayat, ilim, irdettir. Zhir olanlar: Semi, basar,
kudret,kelmdr.AnniinhaclarTavafkudmveTavafvedda
defa Beyti erifi pehlivanlar gibi kollarn sallayarak kurula kurula tavf
ederler. Bu suretle btn olan sfatn, yani hayat, ilm ve irdetin zhir
olmasiindefatavfederler.Bununbirdefashayatsfatiin,birdefa
s ilm sfat iin, ncs de irdet sfat iindir. Ayrca drt defa da zhir
olan (semi, basar, kudret, (kelm), sfatlar iin tavf ederler. Ancak bu
drt sfat esasen zhir olduklarndan bu kere teenn ile (yani btn bu hu
suslardnerek)tavfederler.
Kbe, yani Beyti erif mazhar zattr, insan ise mazhar sfattr. Bu
sfatlar Hakka nisbet olunduu vakit kadmdir, nk Hakk kadimdir, onun
sfatlarda kadimdir. ahsa nisbet olunduu vakit, hdisdir, zir ahs hadis
deilmidir, yani sonradan yaratlmadm, evet sonradan yaratld. u halde
mukayyeddir,yaniosfatlarahslamukayyeddir.Vesftcziyyedenildii
de bu sfatlarn ahsla kaydlanm olduklarndan dolaydr. Hakkn sfatlar
ise Klli sfatlar dr. Sfat cziyye sft klliyenin mazhardr. Mesel:
rdeicziyyeiradeiklliyenin,kudreticziyyekudretiklliyeninmazhar
lardr,yaniCenbHak(insandaki)buczsfatlarilezhirdir.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Sensenibilmekkurtuluundursenin,
BirderviMevlnkaddesellhsrrahlazzhazretlerinehikyeetti
ki:
Filnokarapiiyor,fakathisarhoolmuyor.Mevln:
Belkiyakasndanaadkyor,nkarabnzelliisarhoetmek

tir. Sarho etmediine gre sirke olmaldr. eriat ve tarikat mukallitleri
de byledir. Allah Telnn szn okur geveler ve onu hi hazmetmez
ler; velilerin zlerini anlatrlar ve hibir suretle mest olmaz ve neelen
mezler, zira okur, geveler ve hibir ey yutmazlar. Allah Tely bilmek,
AllahTelyanmaktandahaiyidir.KuranKerimde
Eyimanedenkullarm!phesizbenimyarattmyeryzgenitir.O
haldeyalnzbanakullukedin.
1007
den maksat Allah Tely bilin demektir; istenilen de budur buyur

du.
1008
Akl insan srekli olarak bir eylerin farkna kavuturduka zgrl k

stlanmaktaverahatszolmaktadr.
nsanzgrolarakdomutur,fakatheryerdezincirevurulmutur
1009
teilhnbirolduunuveonatabiolmaktanbakaaresiolmadnan
lamak aresizliin bitkinlii ile Allah Telya ynelir. Bu ilhn varlndaki
hakikat nemlide deildir. Her ey olabilir. Mesela, biz Allah Tely ilah
kabul ederiz. Bir bakas, nefsini; bir bakas da olmadn; vb. her ey bir
ilhtr.Yeterkiseilsin.
lhn ikilii demek insann varlna pay karmas demektir. Bu nedenle
akl, tutkular ve irade insanda kontrol altna alnp ikilikten kurtularak ilh
bulmakilezgrolmakdemektir.nkinsannvarlksahasndakienbyk
acsyokolmakacsdr.
lhbulmakbelkiinsannzgrolmasnntekkaryoludur.Artkzgr
ln tadna bu ekilde varabilir. Bu ise onda kendini yok etmesi tevhdi
bulmasileolabilir.Tevhidskntlarnbittiimakamdr.
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Kosfatztadenizinedalagr.
EyNiyzidouvebatyadolagr,
Allah Tel sizin suretlerinize ve mallarnza bakmaz, kalplerinize ve

1007
Ankebut,56
1008
(YAZICI,1995),s.660(388)
1009
JeanJacquesRousseau
amellerinizebakar.
1010
Allah Tel, ben sana, bir gnl sahibinden bakarm. Secdene, altn
vermene bakmam bile demektedir. Sen, gnln gnl sandn da gnl
sahipleriniaramaybraktn.Gnlylebirvarlktrkibuyedigkgibiye
diyztanesiniorayakoysankaybolurgider.Bueitgnlkrklarnag
nl deme. Sebzvarda Ebubekir arama. Gnl sahibi, alt yzl aynadr.
AllahTel,altcihettedeoaynadannazarederdurur.Altcihettebulu
nan,bucihetlerdenkurtulamayankiiyeAllahTel,ognlsahibivasta
olamadkanazaretmez.Birisinireddederseonuniineder.Kabulederse
yine efaati odur. O olmadka Allah Tel kimseye rzk vermez. te
ben,vuslataulaankiininahvalindenbirmiktarcnsyledim.AllahTe
l,ihsannonunelinekordaacnanlaraonunelindenihsandabulunur.
Onun avucu ile btnlk denizi birlemitir. O, neliksiz ve niteliksizdir ve
tam kemal sahibidir. Sze smayan bu birlemeyi sylemenin imkn
yoktur vesselam. Ey zengin, yzlerce uval altn getirsen Allah Tel der
ki:
Aiki bklm adamgnl getir.Gnlsendenrazisebenderazym.
Gnlsendenyzevirmisebendeyzeviririm.Sanabakmam,ogn
lebakarm.
Eycankapmdaolan,banaarmaanolarakgnlgetir.Gnlsahibi,
seninle naslsa ben de yleyim. Cennetler analarn ayaklar altndadr.
Halkn anas da odur, babas da odur, asl da o. Ne mutlu gnl deriden
bedendenayrtedebilenkiiye.
1011

1010
Muslim,VIII,11;bnMace,II,1333,ha.4143
1011
Mesnevi,(V.zbudakTerc.)c.V,beyitler:869885

115
EygnlgelHakkagidenrhbul,
Ehliderdolupdernhbul,
Cnnilindekiemsmhbul,
demisensemmevechullhbul,
KandebaksanolgzelAllhbul.
DevletiDnyayamarurolmasen,
Lezzetichnamesrurolmasen,
Anlarizzetsanphorolmasen,
GeriAllhaibadetdegzel,
Zhdtakvkanttagzel,
Halvetehlinekermetdegzel,
demisensemmevechullhbul.
Olsanaamdururdimgzn,
Senyetrmisinhaararsnzn,
Bicihetgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemmgrnr,
BuNiyzidendeMevlgrnr,
KandebaksanolgzelAllhgr.
EygnlgelHakkagidenyolubul,
Ehliderdolupgnldenkanhbul,
Cnilindekigneveaybul,
HangikaynaabaksanolgzelAllhbul.
Makamlezzetiilesevinmesen,
Onlarizzetsanphorolmasen,
Zhdtakvvkantdegzel,
Zhdvetakvvkantdegzel,
Yani cemi evliyada keramet bulunmak lzm ve vcib deildir. Ve

dahbirkimesnedebualmetvesfatbulunupveliyyullaholmasmu
karrerikenaslaondaharikidekerametbulunmasa,kerametiyokturve
kerameti olmayan evliyullahdan olmaz diye inkr ile kadh (atp tutma)
vezemetmeyipventerketmemekgerektir.Ammaenbiynn hlibu
na kys olunmaz. Cmlesine, hline ve merebine ve zamanna ve ma
hallinegreveolzamanhalknnhallerineveamellerinegremucizel
zmdrki,davynbvvetlerinde,sdklarnayanihakPeygamberolma
larna hccet ve kuvvettir. Amma evliyann bazsnda bulunsa kifayet
eder. Ve bundan sonra aada bu hususun illetini beyndan hikmeti
malmolur.
1012
Ehlllahizhrvekermetdebirdeillerdir,birkatrldr.Ekserial
aklk gsterip tevzuan kerametini halka izhr etmemekle hallerin bil
dirmemilerdir. Ve bazlar dah halk lem hallerine muttal olduklarn
istemeyip ve riya ve ucbden hzer edip izhrndan haz etmemilerdir.
Zra nefs mekkr (hilekar) ve halk fettan (fitneci)dr. Nice velleri ve

1012
(FUAD),v.7a

slihleriyoldankarmlardr.Bumekrvefitnedenhazerederler.Veba
zlar dah mereblerinde sdk ve himmetlerinde hlis ve muhls olmakla
keramet zuhurunda nef ve hikmet anlayup kerameti izhr etmilerdir.
Cmle menfiden nef i oldur ki kendiler tark Hakda ve srt
mustakymde olduklar bilinip ve bilinmekle baz irad lzm olanlar
tarki Hakka ve hli irfana ekp ve evliyann gerekliini ve ehli Hak
olduklarn halk bilip ve onlara iktida ve ittibla muhb ve mrd olup
tuyanve zllilegnahlarilemekden halsolupvesulahveehlitak
vadan olmakdir. Bu nef iin kerameti izhr ederler. Mahalline ve hline
vedeminegrecmlesihbdur.
1013
Senyetrmisinhaararsnzn,
Senyitirmisinhaararsnzn,
Cihetsizgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemm
1014
grnr,
rifeeydaisimlergrnr,
Btnisimlerdemsemmgrnr,
Eybenimahm!
Birkimsekrkylibadeteylese,gndzorulugecesinamazlolsafa
kat ibadetten murad ne olduunu bilmese ve idrak eylemese bir zerre
kadar faydas yoktur. Yani bilmek birlie yetmek ve birlie yetmek ise

1013
(FUAD),v.9b
1014
Msemma: simlendirilen, ad verilmi olan, bir ismi olan. * Muayyen zaman.
Belirlivakit.
kendi zat, sfat ve eflinden fni olmaktr. Cmle varln Hakkn oldu
unuidrakeylemektir.Hakkilemmurolduunubilmekvebenliinden
gemek, fenaya ermektir. Byle olunca o kimse her nereye baksa Hakk
grrvekendindeHakk'tangayrnesnegrmez.NitekimHaksubhneh
vetelbuyurur:

1015
nereyednersenHakknyzordadr.
1016
TAHMSAZB
Gelhakikatehrinegirhbul
kyolundarifibillhbul
Srrkalemyezel
1017
gahbul
Kalbinireaynbeytullhbul
Ehlivecdehohalvettegzel
Gerizikirdetilvetetegzel
Terkidnyadafergattagzel
Ehlikahoharrettegzel
GeriAllahaibadettegzel
Zhidutakvakanttagzel
Halvetehlinekermettegzel
CankulaiideHakknszn
AinadrHakszenkzn
Srrnfeylemeyokturzn
Sanasylerarroldugzn

1015
Bakara,115
1016
1017
Lemyezel:zilolmaz,bk,dimolan.

Senyetirmisinhaararsnzn,
Ziynetidehrilemamurolmasen
Etmebenlikhamamurolmasen
KurbuHakktankzgredevrolmasen
Nefsinemalupmakhur
1018
olmasen
Azbyeyrimheyya
1019
grnr
Sretifnideukbgrnr
Grbuiirimdentemagrnr
Kandebaksaremziillagrnr
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemmgrnr,

1018
Makhur:(Kahr.dan)Kahredilmi.Mahvedilmi.Bozgunauratlm.Malub.
Mahkum.Allah'n(C.C.)gazabnauram.Yenilmi.Hakaretgrm.
1019
Mheyya:(Hey'e.den)Hazrlanmolan.Hey'etimecmuastertibvetesviye
olunmuolan.
116
iniakolandanhuzreksikdeil,
Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,
Olcemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Olkadarnzarttrrbirglizreksikdeil,
Yericennetbaktdidrolursakn,
Vechinrundananyakmaanreksikdeil.
Buninknrahatolurgamdirilir,
Hayretenderhayretileylnehreksikdeil.
emiakaMsryyandrznyoolmdm,
kaheryokluunstndevareksikdeil.
Ketiibahredemdemrzigr
1020
eksikdeil,
Akaainolandanhveinlemeeksikdeil,
Herzamandeniztekigemisininrzgreksikdeil,
Rzgrlaresmediizamandenizskinvesessizdir.Fakatrzgrlaresme
ebaladzamandenizkabararakdalgalanmaabalarvebylecedalgala
rn artmasyla deniz rtlr, gizlenir. Ayni bunun gibi lemde de grnen
sretlerinsonsuzsaydaoalmasCenbHakkrtmgizlemitir.
Ocemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Okadarnzarttrrbirglbahesieksikdeil,
Yericennetbaktsevgilisiolursakn,
Yznnnrundanonuyakmaaateeksikdeil.

1020
Ruz:f.Azk,rzk.Nasib,ksmet.*Gndzlealkal.Gndzeit
Gar: Maara. n. Kehf. * Defne aac. * Gayret. * Fesad. * Tren istasyonu. * Tb:
Bedenzalarndaolancepgibiukuryer
Rzgar:Zaman,devir,hengm,vakit.*Dnya,lem.*Yel

Hayretiindehayretigecegndzeksikdeil.
emiakaMsryyaktrznyokolsrekli,
kaheryokluunstndevarlkeksikdeil.
Aknsonukavumaktr.Muhakkakyokluuvarlbulduracaktr.
TAHMSAZB
katanadvdenyokkarareksikdeil
kelindenherzamanalaryanareksikdeil
Glenilemdeza
1021
udilhezr
1022
eksikdeil
Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,
kbirehuzarederdoluvedraz
1023
Herzamanbirderdmenddireyleyenszgzr
1024
Sevdiimdenmptelayadembedemarttktanaz
Ruzuebfikrivisliyrolursakn
Vechekargelecisminrolursakn
Hemdemihemsohbetiolyrolursakn

1021
Za:Karga
1022
Hezr:Blbl
1023
Draz:f.Uzun.
1024
Gzar:Gei,geme.Beceren,halleden,yapan.Geiren,geiricimnlarna
gelirvebirleikkelimeleryaplr.Mesel:Demgzar:Zamangeiren,vakitld
ren.
Filmisli
1025
lemdekalmcmilecemdenilir
kdilberederheryerdeherdemdenilir
Yrszcennetteneylerzevkidemdenilir
Cnbalarkayrsunsacmllefam
1026
Olmasacennettedilberbulmayacennettenizam
Azbninszbudurvallahalembissevab
1027

1025
Benzeri
1026
Lalefam:f.Llerenginde.Rengilleninrenginebenzeyen.
1027
AllahTelbilir,dorusubudur.

117
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,
SiviseyetereydilgelAllhadnelimgel.
Nicebirsevelimgayri,nicebirolalmayr,
AnalmvuslatyrgelAllhadnelimgel
BizeHakkdangelolmadanecelksalnmadan,
CnnAzrilalmadangelAllhadnelimgel.
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenayre,
SeniazdrmemmregelAllhadnelimgel.
Talepklherseherghyrekteneylegelh,
SevenlerbulduAllhgelAllhadnelimgel.
Soralmgelbilenlereglbyundirenlere,
VislineirenleregelAllhadnelimgel.
Niyzyeoluphaldolursunyolunayold,
DkpgzlerimizdenygelAllhadnelimgel.
Hev
1028
iseyetergnlgelAllhadnelimgel,
steinvariseyetergnlgelAllhadnelimgel,
BakabireyiseyetereydilgelAllhadnelimgel.
AnalmyrinvuslatngelAllhadnelimgel
Sevgimizkimsedeolmadolduugibi,vuslatmzdahibakalarndanayr
olsun.
BizeHakkdangelolmadaneceldavulualnmadan,

1028
Heva: stek. Nefsin istei. Dknlk. Gelip geici olan heves. Nefsin zararl ve
gnaholanarzular.
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenbakaeylere,
SeniazdrmnefsiemmregelAllhadnelimgel.
Soralmgelbilenlereglkokusunderenlere,
VislineerenleregelAllhadnelimgel.
Niyzninyolunayoldoluphalarkadaolursun,
TAHMSAZB
SevdiseyeteroldugelAllhadnelimgel
DnyayeteroldugelAllhadnelimgel
TakviseyeteruldugelAllhadnelimgel
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,
Unutalmderdifikriedelimsubuhdemkr
Nicegezelimuru
1029
birlikteolalmdoru
zmzdebulupyribirhaberalalmbari
Medetkyametkopmadansrfilsururmadan
mrgeipdevrolmadanrhaktayorulmadan
Hakkbulalmlmedengelbutendenayrlmadan

1029
Uru:1.Hrsz:2.halkazndanveyayan:

GelmedinZhidikraraaldandnkaldninkra
YznyokturheybirenicebaksnHnkra
kolsundildraonmadkmiskinbire
Hakikatehrininahdeibunefsigmrh
1030
Bulupbirmerdfilllholasnsrrngah
Gresinolyzmhsrklarngh
Shibkademolanlarakbahrinedalanlara
Hakktanhaberalanlaradostannianbulanlara
Erknilegelenlereokutfarznbilenlere
Erolnefsinilesavandanasreylemef
Saedpgelchaulasabreylebarnata
BulupbirhlinehaldaAzbsanasylergarda

1030
Gmrah:f.Saptma,doruyoldankmolma
118
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
NidelimnKlleyinhlikundediHd,
DiyelimElhkmlillhilkebrlmtel.
HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
1031
Bufennnizzetivemakamelenceveimesibirhayl,
Grmedimbirizzetinikisonuolmasnzevl.
Ch,mansap,yanibelik,paalk,mdrlkgibirtbeler,mesleklerhepsi
aynetmek,yanigeinmekiinyemek,imekvesireylerinhepsibirer
hayldir. Mesel, karagz oyununun perdesinde olduu gibi kadn, erkek
vesir ekiller perde de sylerler, glerler, hlbuki perdenin arkasnda bun

1031
Zeval: Zil olma, sona erme. * Gitmek. Yerinden ayrlp gitmek. * Gnein tam
ortada gibi, ba ucunda bulunduu zaman. * Gnein nsf nehar dairesinden bat
mayadorudnmesi.Seyrininsonunayaklamas.(Gaflettenkurtulanevvelkiadam,
oeditefkatineleminekarulvibirtiryakbulurki;acdbtnzihayatlarnmevt
ve zevlinde bir Zt Bki'nin bki esmasnn daim cilvelerini temsil eden yinei
ervahlar bki grr; efkat, bir srura inklb eder. Hem zevl ve fenya mruz
btngzelmahlukatnarkasndabircemlimnezzehvehsnmukaddesihsas
edenbirnakvetahsinvesan'atvetezyinveihsanvetenviridimyigrr.Ozevl
ve feny, tezyidi hsn ve tecdidi lezzet ve tehiri san'at iin bir tazelendirmek
eklindegrplezzetiniveevkinivehayretiniziyadeletirir.M.)

lar oynatan bir adabn bulunduuna vkf olmayan zanneder ki o sretler
sylerveglerler,gerektebtnbunlaryapanbiradamdr.tebufennn
izzet ve mansap, yeme ve imesi ayn perdedeki sretlerin hareketleri, du
rularvekonumalargibidir.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Gndengnefaziletehlivehlehlieksilmede,
Gitmektecihnnzevkidevamlgelmedecansknts.

mmetimin en hayrl olanlar benim asrmda yaayanlardr (Ashb),
sonra onlar takip edenler (Tbin), sonra da onlar tkip edenler
(Etbauttbin)gelir...
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Niceilimerbbnlmbizdenuzakkld,
Herbirininayrlbizihillgibikld.
lm iyi ve kty ayrmasan alp gtrd. Hepimiz lmeye mahkmuz.

Bir ksmmz yaamn ierisinde kalrken dier bir ksmmz bilinmeyen bir
yerintufannadorusrklenmekteyiz.
lene zlmzn mahiyetinde, lmn; bir gn bize de gelecek olu
unu birden bire hatrlatmasnn sarsc tesiri vardr. Birok musibetten kur
tulduuna sevinen insan lmden kurtuluuna tam olarak sevinemez. Bu
yzdenleninarkasndan alarkenaslndabiraz da kendi istikbalimizeala
rz.
Gidenleriindebedbahtvemesrurolanfazladnrgrnmemizyine
bu nedenledir. syankr ya da kabul eden de olsak hepimizin yazgs olan
lmn, biz yeni gnleri beklerken habersiz geldiinde, hibir eye iltifat
artkkalmamtr.
lm, dost ya da dman, bilmeden herkesin sinesine konmaktadr. n
sanhayatnnennemliolayolanlmzmedenhayatzmekmmkn
deildir. Kulluk ve imtihan iin yaratlan insanolunun imtihan mddetinin
sonbulmasnnsaikiolanlm;birgei,biruyantr.
Bu nedenle lm, tesadf bir hdise, bir yok olu deildir. Allah Tel
KurnKerimde,onundatpkhayatgibi,biryaratl,lahiradevetakdirle
vukuageldiinibelirtir.
Hanginizindahaiyiiilediinibelirtmekiin,lmvedirimi(hayat)
yaratanO'dur.O,gldr,balayandr.
1032
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
Geriinsnakalrbinhasretvederdiylegam,
Herfaziletehlivekemlsahibidnyadangittiinde.
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
AncakazizimeyhMuhammeddnyadangittiinde,
Kalbimiziyakdderdiboyumuzubosumuzu harfigibikld.
Niyazi Msr stanbul'daki zikir ve deverann serbest braklmas ola

yndan sonra daha nce yerletii Bursa'ya dner. Bundan ksa bir sre
sonra da; Niyazi Msryi eyhi mm Sinan ile buluturan ve kendisine
Uak'ahergeliindeyardmcolup,konukedeneyhMuhammedEfendi'
nin vefat haberini alr. Bu haber onu ok zer. Niyazi Msr, eyh Mu
hammed Efendi'ye kar duyduu derin znty, onun iin sylemi ol
duuvefattarihinimanzumesiyleyleifadeetmektedir.
1033
Bunedenle harfieklindekigibikamburukmkiiyedndnan
latyor.
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
SankioPrUkehrindecisimirerhidi,
Vislkasteyleyipruhlarlemineutu.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
hvevhfirktvehicrnegnlmyanmakta,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstkrmz.

1032
Mlk,2
1033
(AKAR,1997),s.83;MustafaLtf,Tuhfe,s.38;

1034
Allah'la
beraberbakatanrtutuptapma.O'ndanbakatanryoktur.O'ndanba
kahereyyokolacaktr.HkmO'nundur,O'nadndrleceksiniz.
1035
HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
GzelhayatnnbitiineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldahiretegt.
"AllahAllahdidivekldbekayairtihalmsras",
Ebced hesabyla eyh Muhammed Efendinin Hakka yry tarihi
olan 1078/1668'i gstermektedir. Anlaldna gre Niyazi Msrnin
dostueyhMuhammedEfendi,butarihteUak'tavefatetmivebuolay
mersiyesindeifadeettiigibi,NiyaziMsryiokzmtr.
1036

1034
Elhkmlillhilkebrlmtel:HkmBykliAllahTeldr.
1035
Kasas,88
1036
(AKAR,1997),s.84
119
Varlnmahveyleyipmeydnagel,
Lvilldangeipmerdnegel.
Gelhakkatilminisendeoku,
Birkadembasmektebiirfnagel.
ZulmeteHzrilegirgevherkar,
bhayvandaniiphemkanegel.
eribaatedipskenderol,
Geoturtahtdileahanegel.
Kntkenzensrrnduydunsager,
Saklasrrdemeherndnagel.
Vahdetinmeydnsrrvariken,
Kesretiregirmesenzindnegel.
EyNiyzibaakdivnesin,
Nicebirdivnesinuslnegel.
Lveilldangeiperkekesinegel.
Kul, Allah Telnn varlnda mstarak olduu vakit, bu istirak iinde

onunbeeriyetimevcutoldukakulluubakdir.Ancakkullukhkmbuhl
iinde muattal olup ondan hakkn sfat zahir olur. Yoksa Hakk, Hak'tr; kul
dahi,kuldur.Buhliindeancaknefyveispatkalkar.Zirabuhliindesabit
olan Hakk'n ispatna ve menfi olan kulluun nefyine hacet yoktur.
Mesnevhn Selanikli Muhammed Es'ad Dede kaddesellh srrahul azz
EfendiTevhdrislesi'ninbirbeytindeylebuyururlar:
NeMevlabdolurneabdMevl
Fakatkalkararadanlveill
Bu beyitler Kelimei Tevhidin esas olan bu iki hecenin sonular ile me

gulolmadansaflamakilehedefevarlacavebunubaaranlarnazlanla
tlmaktadr.
Allah Tel insanlardan kendisini tanmalarn istediinde La (HayrYok)
ile reddettiklerinin yerine koyaca lla (ancak) nn makamndaki ilahn ne
olacanbelirtirkenAllaholmasistediinisyler.FakatbuilholanAllahn
tayini ise insanlar arasnda binlercedir. La ile lla arasnda hakk ilh bulan
ancak tevhid srrna kavumu olur. Allah Tel ise yokluun kendisidir. Bu

yokluksaltmanadakibiryoklukdemekdeildir.
AllahTeliinbumu?Deildir.
umu?Deildir.Yanedir?
Allah Tel cevabn bittii yerdedir. Bu ekilde insan kendini ve btn
lemiyokluadrmelidir.
Allah Telnn beer ifade ile anlatmak mmkn olmadndan bazlar
bumakamdayakendivarlnbulmuveyainkradmtr.
AllahTelvarmdr?Yoktur.
AllahTelYokmudur?Hayr,vardr.
tebusorununcevabnbulmaktevhiddir.
Tevhidisekendiyokluunukabuledereksorulardankurtulmaktr.Ancak
okkiibuiintaklidindekalmtr.
[FahreddiniRzhireteintikalettiinde,malumsualler...Hepsinecevap
verdikten sonra Senin imann nasl bir iman? sualine cevap veremiyor.
Aklna gelmiyor, manevi olarak Necmddn elKbr kuddise srruhulazz
Hazretlerinesoruluyor.NecmddnelKbrdiyorki;
Taklittir, de, taklit. Taklittir, diyor. Kimin taklidi? diye soruyorlar.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin taklidi, diyor. Tamam, getin, di
yorlar.
Bunun iin kelimei ehdette olsun, kelimei tevhdde olsun, baz irfan
sahibibyklerimiz
LailheillallahalmuradillahLailheillallahtanAllahTelnnkas
tettiimuratneise,almuradRasulillahRaslllahsallallhaleyhive
sellem Efendimiz tebli ederken ne kastediyorsa ben de o kastla diyorum
veyasendeyledederler.Vebutaklittir.
Birkssadahavar:Hz.MsaaleyhisselmzamanndaFiravununpalyao
larndan biri (Haman), Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Malum, Hz.
Msaleyhisselmkllvcutlu,gbekli,badazlakbirzterif.teadam,
banaikembegeiriyor,ozamannaylonyoktabi,karnnabiryastkkoyu
yor, elinde asayla Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Niye, Firavunu gl
drecek nk. Hz. Ms aleyhisselm bunu haber alyor. Bir mkleme,
Allah Tel ile konuma srasnda, Bunu kahret Y Rabb diyor. Kahret
memdiyehitapediyorCenbAllahTel
Firavunudeil,senitaklitediyor.
1037
Gelsendeokuhakkatilmini,

1037
(NANER,.Turul,GnlSohbetleri,st,2005,s.13)
Birayakbasirfnmektebinegel.
rfanmektebindeokutulanhakikatilmininhocasAllahTeldanbakas
deildir.
MenkabenintamamsyledinMsaleyhisselmTrDa'ndaduaeden
birobanarastlamt.EyRezzkdiyecekyerdeEyZerrkdiyorve:
Eer seni grrsem koyunun memesinden kacak ilk st sana vere
ceim. En lezzetli yourda sana yedireceim. Bitlerim kracam. diye
devam ediyordu. Msa aleyhisselm obann duasn duyunca, onu byle
duaetmektenmenettiveAllahTel'nnbugibieylerdenmnezzeholdu
unusyledi.SonraRabbinevarnca,CenbHakk
Ey Msa sevdiimi benden alkoymak m istiyorsun? diye nida etti.
Msaaleyhisselmdnerkenyineobannyanmaurad.oban:
Ey Msa anlattn eylerle beni melekta ulatrdn dedi. Msa
aleyhisselmdaAllahTel'nnbuyruunukendisineanlatt.Bununzerine
oban:
Bana Rabbimi anlat! Bana Rabbimi anlat dedi ve sonra dz bir tan
iindekayboldu.Msaaleyhisselmonubirdahagrmedi.
1038
ZulmeteHzrilegirgevher
1039
kar,
bhayvandaniiphemkane
1040
gel.
KaranlaHzrilegircevherkar,
Hayatsuyundaniiphemkaynaagel.
eriatbaatedipskenderol,
Geoturgnltahtnaahayakrgel.

skender (M. . 356323) Aristo'dan ders alm bir imparatordu. sken
deri Rumi de denir. Bundan baka ismi geen bir de skenderi Zlkarneyn
vardr.zerinderivayetleroktur.Neticedernekalnmasveyceliitemsil
edenbirkiidir.

1038
(BAHADIROLU,2003)s.97;(HDAY),c.I,v.21a
1039
GEVHER:f. Akl ve edeb. * Asl ve neseb. * Elmas, cevher, mcevher. nci. * Bir
eyinknhveesas.Hakikat.*Noktalolanharf.
1040
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(niteli
in)bololarakbulunduukimse.

EerKntkenzensrrnduydunsa,
Gelsaklahercahilsrrsyleme.
Vahdetinmeydnvesrrvariken,
okluuniinegirmesenzindnegel.
TAHMSAZB
Bkatelefendaynegel
BdeikHdddanknegel
GelenelHakksrrnaboyanegel
Gelerithkmnsendeoku
Hemtarkatsemtinisendeoku
Marifetnoktasnsendeoku
Bulmasnbirkimsesendeninkisr
1041
Tanaddan
1042
gcenmeetmer
Yokmudurcismindecnnynevr
ZulmeteHzrilegirgevherkar,
bhayvandaniiphemkanegel.
yinhilmuhayayaserverol
Mnidehsuretkimkemterol
kilemireruyuenvrol

1041
nkisar:Krlma.Gcenme.Bedduavelnetokuma.ikesteolma
1042
A'da:(Adv.C.)Dmanlar.
Gevherifehmeyleyipehlieder
Seninhryzmrd
1043
dn
1044
eder
Srrnfeylemesenbihaber
Vuslatpervneninhemnriken
Yreayarolmayreyriken
Meskeniblblleringlzriken
lemiremeerbirdnesin
rharfsanasadefdrdnesin
Azbyabenzerkatmestnesin

1043
Hra:Mermer
1044
Dn:Aa,alak.Kolay.Zayf.Glgeli.Aalk.Altta,aada.

120
Pdihaaknhemhnekl,
Msivyaknbignekl.
Zikrufikrinlebeniprnredp,
Mestimedheyleyipdvnekl.
Benliimdirsendenayranbeni,
Varlmehriniykvirnekl.
Mrgiruhummeylinikesgayriden,
olcemlineminepervnekl,
Gnlmmirtvechiztedp,
Oltecellylebenimestnekl.
Cezbifeyzinarbndoldurup,
BuNiyzbendenimeyhanekl.
Pdihaaknhemhnekl,
Msiv
1045
yaknbignekl.
Pdihaaknarkadakl,
Msivysevmeyiyabancveuzakkl.
Hane,gnlanlamnakullanlanbirkelimedir,nkinsannaslivarl
ruhudur. Beden bir mezar ukurunda ryp gider, ruh hayatta kalr ve
ruh'unevi(hanesi)degnldr.
Mesti
1046
medheyleyipdvnekl.
Zikirvefikrinlenefsiniokparlakedip,
Sarhovearmgibideliol.
Sendenbeniayranbenliimdir,
Ruhkuum!bakasndanmeylinikes,

1045
Msiv:CenbHakkndndakiyaratklar.
1046
Mest: Ayakkab. * Sarho. Akl banda olmayan. Kendinden geercesine haz
duymakmnasndamestolmakeklindekullanlr.
Cemlinnapervneol,
Gnlmmirtvechiztedp,
Gnlmztnyzneaynaklp,
Oltecellylebenisarhokl.
Kim benliinden kurtulursa btn benlikler onun olur. Kendisine dost

olmad iin herkese dost kesilir. Naksz bir ayna haline gelir, deer ka
zanr.nkbtnnaklaraksettirir.
1047
Feyzincezbesiylearbndoldurup,
Meyhaneden murad, kmil mridin gnldr. Zira oras Allah Tel

sevgisininhazinesidir.
1048
TAHMSAZB
kyolundabendekimerdnekl
Bahrivahdettebeniyekdnekl
Srrnilesrrmhemhnekl
Pdihaaknhemhnekl,
Msivyaknbignekl.
Gelbanagsteryznmesruredip
Gencignahmdanbenimafuredip
Bendekifeyzinleaynnuredip
Mestimedheyleyipdvnekl.
Eysoranderdinedermansoran
Merhametummakgibidiruradn
Hakkaulafiilinkesgayriden

1047
Mesnevi,c.V.b.26652666.
1048

Kiemimfehmettinbendesini
Hayfdiriga
1049
yktsenlikmeskeni
Maniivuslatklanbendirini
1050
Eyhakikatderdineolantabib
Senlikvebenlikhevasndangeip
Kalbimifermanbirihkmnklp
Gnlmmirtvechiztedp,
KalbiAzbdensivykaldrp
Hbgaflettendiliuyandrp
Lveillerbetindenkandrp

1049
1050
Bendir:teftenbyk,zilsiz,darplTrkmusikisaz
121
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleykodunapervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Eriticmlemenzileyolehlisendpkaldn,
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Kamnunderdinedermnsenimisinbulemde,
Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleyhakikatlerdenizindesedefleri(incileri)talepklmayan,
Gelcevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleykodunapervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Geleykateinepervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibiinlemesiolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Eygnlmrnfaydaszyerlerdegafletletkendi,
Geleymrtamamoluncauyankolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadn,niindimaakpalar,
Geleyvahdetdeniziniistekliolmayangnl.
Eriticmlemenzileyolehlisendpkaldn,
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Yolehlininhepsieritimenzile,sendpkaldn,
Senineyapaymbuyollarda,banayrolmayangnl.

Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
DertliNiyzderdinereolmayangnl.
122
MerhabaeypeykimatlbCell
1051
MerhabaeygamzmahbbCeml
Sentabbinniceyldryolunu
Gicegndzmuntazrdrbuall
ntizrmhaddenadeyKerm
Eigindedurmadanoldumzell
Ghsabvghnesmilesana
Gnderemdidimbucaneyhall
Sanatefvizolduinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
GelNiyzninvcdharfini
Levhilemdenyedifeyzinlesil
Merhabaeypeyki
1052
matlbCell
Merhabaeygamz
1053
mahbbCeml
MerhabaeyCelliisteyenseyyare
MerhabaeyCemlinsevgiligamzesi
Sentabbinniceyldryolunu
Gicegndzmuntazrdrbuall
Niceyldrsentabbinyolunu
Buhastagecegndzbeklemektedir
ntizrmhaddenadeyKerm
EyKerm!midilebekleyiimsnrmat
Ghsabvghnesmilesana
Gnderemdidimbucaneyhall

1051
Metni,Ankara,1998,s.135;AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmua
s,c.VII,s.203
1052
Peyk:f.Bireyinetrafnda,onatabiolarakdnen.Seyyare.*Habervemektup
getiripgtren
1053
Gamz:Kavegzleiaret,gzkrpmak.*eneveyayanakukurluu

Bazansabrzgrvebazanlatifbirrzgrilesana
Eydost!Bucangndereyimdedim
Sanatefvizolduuinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Feyzemrisanahavaleolduuiin
KimseYrilineklavuzolmad
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
Cancnnateziletkibenim
ntizrnekmeesabrmazald
Levhilemdenyedi
1054
feyzinlesil
Feyzkudretinleleminlevhasndansil

1054
Yed:El.*Kuvvet,kudret,g.*Yardm.*Vasta.*Mlk
123
Allhukerimunverahimunvekafilu
Elmevhibuminindihive'lfazlucazlun
1055
Olgzlerifettandilisengninelinden
1056

Aynikaammivafu'dikafetili
Benkbreniceayrlasenden
Kalbibikabi'ulivesikunvealilu
Dendndehnebizlfndeuyarur
Ke'ssekibilaylenbihinurunvadalilu
EyhcihankapuniigineNiyazi
Kadca'aala'lvechifakrunvazellun

AllahTelKerm,RahmveKefldir.

Hediyelertarafndanvefazloktur.
Olgzlerifettan
1057
dilisengnin
1058
elinden
Olgzlerifitnecidilintalarnnelinden

1055
Sleymaniye Ktphanesi Reid Efendi kitaplar ksmnda nr. 1218 de Niyzi
Msr kaddesellh srrahul azzin kendi el yazsiyle bir mecmuada bulunan ilahi;
1056
1057
Fettan:Fitneci.Kurnaz.Fitnekaran.Kartran.*Hrsz.*eytan.*Altneriten
kuyumcu
1058
Seng:f.Ta,hacer.*Vezin.Tartvetemkin.*Sklet.*Beraberlik.*Arlk

Gzlerimbulutgibikalbimlambafitili
Benkbreniceayrlasenden
Benbreniceayrlasenden

Kalbimseninlemegulvehasta
Dendndehnebizlfndeuyarur
Azdakidilerinkarasalarnuyarr

Gecenursaanveyolgsterenyldzgibi
EyhcihankapuniigineNiyazi
EyhcihankapneigineNiyazi

Yzsrerekgelenfakirvezelilindir.
124
Ycmielesrrvelfedil
Ykifelastrlilavmil
Fehelreeytebahrenevsemiteh
Yermdrrihiilassevhil
LkinnehulyemneulGavvsemin
hrcuhmiktrikeffesevhil
KnkeennemesrreerilMustaf
TeknVeliyyenhdiyyelkavfil
Veltucibanhlikllisil
Belknzemnensilelmesil
Vahzeraniddavbihfeinneh
Ledelkirmuddedavbtl
Veslukbifakrinvehtiycinfittark
Vebilfenianilvcdilhil
HazaminelMsryyituhfetnlekm
Huzhfetmencmletelgavil


AIKLAMA
1059
Eysrlarvefaziletleritoplayan
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz ezel kabiliyetine bakarak sdk
slikehitbetti.nkkmil,eyayaaslekliylebakar.nksuretler,ha
yaller ve vehimlerdir. nk insan yaratl itibariyle btn kemlt kabul
edici,srlarvefaziletleritoplaycdr. Esrarsz,srrnouludurve
o, akl ehline gre, zihinde bulunan akl bir i, kalbde skn bulmu bir lati
fedir ki slik, Allah Telya tevecch nnda onunla yalnz kalr. Hlin srr
ki;ondaAllahTelnnisteibilinir.
sz, faziletin ouludur. Bu noksanln zdddr. Bu da kesb ve
vehbolmakzereikiksmdr.
Kesbolannagelinceo,dinlenilerekveallarakrenilmizahirilimler
veedeblikiidenalnmolanvlmahlaktr.
Vehbolanisevaridat,ilhmt,tecelliytveilhmarifetlerdir.Bumana
ileslikehitaben;
Ey srlara ve faziletlere kabiliyetli olan! Allah Telnn ezelde sana
olan inayetinden gaflet etme ve keml derecesine ykselinceye kadar
aldemektir.
Kiihirhatayaptndakalbindebirnoktaoluur.Eerondankaar,
onuterkederveistifarediptevbeederseonoktader,eertekraro
hatay(gnah)ilerse,onoktabyr,artar.Takikalbikaplayanakadar,
budurumdadakalbipaslanr.
1060
Bazen kalbimi bir perde brr, bu perdeyi kaldrmak iin gnde yet
midefaistifarederim
1061
Eyalanlariinperdeleriaan
slk mertebelerindeki hicablar, rtlerdir. kullar ve
zhidlerdir. Muhakkak ki slkun balangc ibdet ve zhddr. Bu ikisi
ameller snfndandr. Yine bu ikisi, amelleriyle rterler. Allah Tely talep
eden seyrin hallerinde alr ve Allah Tely srrnn miktar lsnde

1059
Bu aklama Mehmed NashiyylHalvetiyylCneyd kaddesellh srrahul
azizindir.(Abdullahaylolu,NiyziMsrierhleri,st,1999,s.2327)
1060
Tirmizi.Tefsir,74:bn.Mce.Zhd.29
1061
Mslim.Zikir,51:EbuDavud..26
hidolurvebilir.Abidvezhidkiibumarifetletarkataliyyeninartlarn
bulunmasylada rhn kuvvet ile nefsn perdeleri aar. Bu mana ile slike
hitaben Ey arif, kemlt kazan. Eer sen kmil olursan mkemmil olur
sundemektir.
BuikibeyittebirstmanaiseilhsrlarveRabbantecellileritoplayana
perdeleriamakiinlazmolanzatMridiKmildir.Yani
Ey srlar ve faziletleri toplamak iin alanlar size perdeleri aacak
olanMridikmildirdemektir.

Senincilerinisahillereatanbirdenizgrdnm?Yhudiittinmi?
Fe harfi gzelletirip aklayan ya da hazfedilmi olan artn cevab
dr.Buradakisoru,olumsuzlukmanasnadr.Sznanlamnagelince:
Senbirdenizgrmezsinveiitmezsin.
Denizinmnskesilipblnmeksizinakanparalarnokluudur.Deniz
den murat hislerle alglama yardmyla akl tebih yoluyla kmilin kalbini
anlatmaktr.Hibireykalbdendahagenideildir.Kalb,btnvarlklardan
daha genitir. Kalbin varl hissedilebilir bir itir, kalbin srr ise mnevi bir
itir. Ona hibir snr ve son yoktur. nk kalb yce Allah Telnn evi ve
ycesrlarnnsanddr.
ncilerinisahillereatarYanideniziindebulunanincilerikendikendine
karmaz.Bilakisonu,iiniiyibilendalgkarr.Bunungibikalbdebulunan,
kendiliinden aa kmaz. Ancak slik ad geen artlar yerine getirmekle
mridin edeblendirici szne dalar. Anlatlmak istenilen u ki: Kul, kalbinin
srlarna ancak iki kla ulaabilir: Gayret etmek ve mrid tarafndan telkin
edilenzikredevamla,almak.

Lkin deniz, dileyenin avu ii miktar inci karmaktan dalgc menet
mez.
Dileyen slik altnda, menedilmez. Hibir dery da mcevherlerini
shillerine atmaz. Lkin o mcevherleri yalvararak az bir miktar karmak
tandaGavvs(Dalg)menetmez.BuradaGavvsdanmuradNakibdir.
Nakb: Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zaman
saadetlarinde oniki Nakbi vard. Bunlardan Hazreti Sad radiyallh anh
nakblerinbavevahyktibiidi.Nakbinhizmeti,mesel,ashabtanbiribir
makmgrmekistediizaman,nceNakbemracaateder:
Niyz ederim, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme rica et, bana bir
makm ihsan buyursun. Nakib de; Raslllah sallallh aleyhi ve selleme

filankiigelmitir,yle,yleihsnnister,diyerekarzederdi.Onuniste
izerinehazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemosahbeninihtiyac
nagremakmgsterirlerdi.
Budurumagremridikmilbirderyadr,fakatarda,pazardagezen
lere gel sana tevhid gstereyim demedii gibi cevahirini kendi darya at
maz.Fakattaliplisioluncadamenedemez.Mracaatedildiivakitkemlatn
mikdar kadar cevahir karp verir. Miktarndan ziyade de vermez ve ver
mekte olmaz. yleki ehli salikin her sorusuna cevap vermemesi de icab
eder.Hattabazyerdeonundasualsoranabilmezgibigrnmesiicabeder.
Ey slik! Allah Tel iin al. almak muvaffakiyyetin ve hidyetin ka
psdr.AllahTelnnuszndeolduugibi:
Ama biz urumuzda cihd edenleri elbette kendi yollarmza eritire
ceiz...
1062
Hafz Hseyin Sezgin Efendinin mridlerine syledii nakledilen u

szlerbuyolunuslnaklamaktadr:
Tarkattabirszvardr.Buyolaintisabedenmrid,Benunuyapyo
rum,bunuyapyorum,benbireyhissetmiyorum.Dahancedahaiyiy
dim,diyednr.Hlbukibyklerbirkeseiindeseninhasenelerini,
yaptklarn kesene doldururlar. Baka bykler bile bunu bilemezler.
Vefat ettiinde kabrine getirirler, orda alr hasenelerin, yaptklarn.
Ordaanlarsn,ordasemeresinigrmeyebalarsn!
1063
Denildiki taleb etmek, czi irdeyi sarf ettikten sonra baar iin ynel
mekvekastetmektir.Bunual!
Mustafasallallhaleyhivesellemineriatnn
esrrnsakla
Yani eer sen Hakkn esrarnn keiflerine ulatnda rubbiyyetin esra
rnaklamaktandilinikoruyucuol.nksrrifabykbirhatveiyile
mez bir hastalktr. nk tasavvuf iddialar terk, srr hlin mnlarn giz
lemektir.Sylemekdeil.
Kfirlereyolgsterenvelol.
YanieersrrsaklarsanvenurlarnbtnniyicetanrsanvelolursunYa
ni nakiblerin makamlarndan bir makama sahip ve sliklerden bir kavmin
mridiolursun.Bunuiyikavravenefsinifazlakonumaktankoru!

1062
Ankebt,69
1063
Bykac,Mlkt;(OKUDAN,Yl:8[2007],Say:19,)
Kadna yaraan en iyi i, evinin bir kesinde kendi iini eirmektir.

Dervieyaraandadervilikvesessizliktir.
1064
Hersoranasrlarsyleme.
Yani esmann srlarn ve sfatlarn tecelllerini her sorana syleme. Soru,
zamanndanncebirhevestir(meraktr).Slikilhamlaryoluylaykselipkeif
vakti geldiinde onun almetleri nce uykularda zuhur eder. Raslllah
sallallhaleyhivesellembuyurduki;
liminuykusuibdettir
1065
kinciolaraktaparltlarkeiflerhalindeortayakar.
Bilakisbzzamanmeselelerisorucuol
Yani senin sz ile kefe anlayn olmad zaman (byle yap). Bilakis il
minden, vehminden ve zannndan fni ol. Nefsini, talebelik etmek derece
sindenvetalebelerinmakamndankarmaveilminideyoksay,chiloldu
unukabulet.Kalbindeolantmbildiklerininherlimeyadatalebeyesor.
T ki bakasnn ilmini kendi ilmine hid getirmekle aynelyakne eresin.
Bylecekmilveyamkemmilolasn.

ddiadankannkobyklerkatndabtlsaylmtr
Yaniszilesrlarkonusundaiddiadabulunmaktankan.nkkmille
re gre iddia haramdr, yasaktr. ddia esas itibariyle btldr. nk iddia
etmek vcd sahibinde olur. Kmil ise Allah Telnn dnda hibir ey
grmez. Hakikatte Allah Teldan baka hibir mevcd yoktur. Mmkin
varlklarnvcduvehimvehayaldenibarettir.
Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz
ancakOnadndrleceksiniz.
1066
Tarktefakruihtiyayolunutut
Bumsrancekibeyitinncsgibidir.Yanifakirinfakryleolur:
OAllahTeldanbakahibireybulamaz.AncakAllahTelyaihtiyac
olurveancakOnunlaberaberolmaklarahateder.Vefakrnalmetisebep
lerin tamamna tevessl etmemektir. Bu mnda fakr, evliyann iar ve

1064
(emsiTebriz,2007),(M.241),s.329
1065
Deiikifadebiimleriolanbuszhadisdeildir.Hadiskaynaklarndayeralmaz
daha ok sfi szlerine benzemektedir. Benzer bir rivayeti. Ebu Nuaym Selmandan
rivayetetmitir.Bkz.AliyulKri.357
1066
Kasas,88

ss, gzel sfatdr. htiya kelimesi aklama maksadyla fakr zerine
atfedilmitir.YaniHakkyolunafakrnhakikatiileynel.Kendinefsinledeil.
nkbuhatadr!
Perdeolanfenile
Fena,Hakkaulamayaengelolanvcdundrlmesindenibarettir.
BudanefsinkaybedilmesiveHakknbulunmasdr. Ancakfenaolgunlama
dansonradr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Allah Tel yznden perdeyi asa yzn ualar ve nurlar gznn
grdhereyiyakarkleder.
1067
BuMsrdensiziniinbirhediyedir
Yanibunualvesakla.YanibutNiyziMsrkaddesellhsrrahul
azizdenbirhediyedir.Muhakkakkiohalleriniksiribiricikifs,entesirli
sebebivesaadetlerkimyasruhunmaddiyttanayrlarakmaneviytage
mesi)dir.
Bunlaraltmskntlardankurtul.
Bylecetalebedilenlereulamayamniolantmafatlardankorunmu
olasn.

1067
Mslim,man,79;bnMce.Mukaddime.13;bn.Hanbel,III/401
125
Sevfeterannurikablelufl
Yehzemsbihiecndigul
Sevfeterzulmetehmtecell
Bihihelkhmaleyhimyahl
SevfetermirGaffreytehm
Hinerehminkarbinyekul
Sevfeterehliseminyc
Yescdbittavilehvelkabl
SevfetertrbetenMsriyyeten
Tenakkuanhardihbilvusl

erati Muhammediyenin nruna kavuulmasna yaklalm olduunu
greceksin.

Hz.saleyhisselmGulyabninaskerlerinihezimeteuratacak
GulyabanolarakbasettiiVaniMehmedEfendidir.

Onlardakaranlklarntecellilerinigrrsn.

Helaklaronlarevreler,kurtulamazlar.

Onlarbalayclngrrsn
NiyziMsronlaryineaffediciolduunubildiriyor.

Yakndangrrsrsnkisanasyleyenilhameden,

Semehliniinerkengrrsn

Kabulveistekliolaraksecdeederler.

Msrnintrbesigrrsen

akkolup(imeingyarpgirmesigibi),cannaulam.
(Limniadasnda)medfundur.
BuradasolarakanlattdurumlarNiyziMsrkuddisesrruhulazizin
seviyetMakamndayaaddurumlardr.
M
126
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,
Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Dtakodubucnyaktklettibeni,
Kloluncayanmazoldunrszanmbenim.
Hruhkienniyetyanalakile
Arkrsdengenialdmeydnmbenim.
runmusesinyerlerealpkrmadan,
VechiHakkolmadheryzdeseyrnmbenim.
Rhatileistedimvaslnkahrettibana,
Derdedpalayncagldcnnmbenim.
Topileevknsundubanacananlutfile
Bendedirammagrnmeztopileevknmbenim.
Hayretenderhayreteyledrdgnlm,
erholunmazbudilileimdihayrnmbenim.
lemolvechimdrhayretandandrbana,
Buvcdumgamrttmihrirahnmbenim.
btidazmeyleyincebucihniklimine,
Birlibsmyokidikimrteurynmbenim.
Hepbirerkaftanverildidostlarmahembana,
Anlarndahidurureskidikaftnmbenim.
Suyavardkanlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettiummnmbenim.
Derlerimihalkaizikregiripdnmezniin,
Bendnerdimlkgzdenmahfdevrnmbenim.
Halkabirgezdnmedenbennicedevreyledim,
Bilmedilerdevrimiyanmdayrnmbenim.
Yrileahdeyledimghdalpghcemolam,
Tezelbudurannlaahdpeymnmbenim.
Anniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecempernmbenim.
DndrrdimMudismitakzsbeni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DevreiAriyyedenherkimhaberdrolduysa,
OlduyarancakNiyzilmirfnmbenim.

Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Evvelimdedinmezidihveefgnmbenim,
Gecegndzbitmezidiiniltimalamambenim.
Tasavvuf terbiyenin ilk dnemlerinde bu tr alama ve szlamalar ok

olur. Bykler tarafndan fazla itibar edilmez. Bazlar bu iptida halini ileri
zamanlarda kaybedince zlrler. Aslnda bu halin kaybedilmesine zlme
meningerekliolduunubilmekgerekir.
Aslndabukemalatveolgunlukiaretidir.
1068
Sonucakavumuolankiiler,yolunbalangcnda,kazandevki,ar
zuyu zleyebilir. iddetli arzunun azalmas makamn daha ykseldiini,
daha yaman olunduunu gsterir. Bu makam korku makamdr. Korkan
kiiningzndenyadmez.Derse,buniyaznsemeresidir.
1069
Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Ate ne kadar hararetli olsa da, pimi testi ter dkmeden kurtul
mutur.
Kloluncayanmazolduyakcateimbenim.
Hr
1070
uhki
1071
enniyetyanalakile
Horvesprntolannefsiminvarlakileyanal
Arvekrsdengenialdmeydnmbenim.
Benliimmahvolalbenimmeydnmarvekrsdengenitir,yaniartan
daha geniim. Kudsi Hadiste Cenb Hak Ben yere ge smadm, ancak

1068
Bukonudayanlmalarolmaktadr.
Hz.EbubekirradiyallhanhbirkimseninKuranKerimokurkenaladngr
d.
Bizdebyleidik,fakatimdikalplerimizkatlatbuyurdu.Busz,ktleme
yebenzeyip,vnmekolanszlerdendir.
1069
1070
Har: f. Hor, hakir, di. Aa. (Dinsiz, imansz ve din dman ahlakszlarn ve
sefihlerinvasflar
1071
Haak:f.Sprnt,p.Yonga.
m'min kulumun kalbine sdm

1072
buyurmutur. nk mmin kulum
(nsn Kmil ) mertebe ve isimlerimi cmidir. Dier yarattklarm ise yalnz
birismimecmdir.
Mesel: Melekler yalnz kuvvet isminin mazhr, madenler aziz isminin
mazhr,insanisebtnisimlerinicmidir.
lk zamanlarda Sofiyye tarikatinde tevhid makmlar yalnz bir isimle,
yani L ilhe illallh kelimesiyle tarif ve telkin olunurdu. Sonradan
brhim Halvet kaddesellh srrahulaziz hazretleri buna alt isim daha
ilve ederek yediye kard: L ilhe illallh, Allh, H, Hak, Hayy,
Kayym,Kahhrdr.
L ilhe illallh ile tevhidi efle iaret etti, yani L hlika illallh
Allhtanbakayaratcyoktur.demekistedi.
Allhismiyle,Tevhidisfatairetetti,nkAllhismibtnisimle
ricmdir.
Hismigaybmutlakadelletetmekle,annlatevhidiztairetetti.
Cemmakmndahalkbtn,Hakzhirolmakla
Hakk ismiyle makm Ceme iret etti. Hazretil cemde Hk btn,
halkzhirolduundan
Hayyismiyletelkineylediki,eratmakmdr.Hvelevvelvelhir
vezzhir vel btn yeti kermesi mucibince evvel, hir, Zhir, btn her
eyinvcduHakknvcduolduundanveHakknvcduylekymoldu
undan
KayyumismiileCemlCemmakmnairetetti.
KahharismiyleAhadiyyetmertebesineiretetti.
rvenmusiesinyerlerealpkrmadan,
Hakkyzolmadheryzdeseyrnmbenim.
Arvenamusisesinefsindolaysylavarlntemsilidir.Heryzde
Hakknisimvesfatlarnbilmedenhakikateulalmayacadr.
Vaslnrhatileistedimkahrettibana,

1072
Bkz.Sehv.589.590:Acln.11/195Hadisinaslmuteberkaynaklardabuluna
mamtr.

Allah Telnn glmesi tevilsiz (yani baka bir man ile tefsir etmeden)
olur. nk Cenb Hak baz zaman mahlk sfatyla sfatlanr ve Gadab
allhialeyhimdeolduugibi.fkelenme,sevinmegibisfatlarbirermah
lksfatdr.Buradakimanaybeeridnmemekgerekir.
AllahTelnnrahatlktabulunmamasinsanlarnskntlariindegaflet
teneminolmalardr.
Ve insana bir sknt dokununca da, yan zerine yatarken veya otu
rurken veya ayakta iken Bize dua eder. Vakt ki, ondan o sknty aver
mi oluruz, sanki kendisine dokunmu olan bir skntdan dolay Bize hi
yalvarmamgibigeergider.temsrifleriinyaparolduklareylerby
lesslenmitir.
1073
Topileevkn
1074
sundubanacananlutfile
Banacananltufiletopiledeneisundu
Bendedirammagrnmeztopiledeneimbenim.
FranzAntonMesmer(17341815)neeskitptavenedeadatpta
kendi yapt kefin karsnda arp kalmt. Mknats yntemi yerine
yenibiryntemkefetmiti.
Kurun, bakr, gm, altn ve kalay; alak ve ayn zamanda dierleri
gibiruhsuzolandemirlerhibircanllkgstermeyipsadeceekimkuvve
tine itaat ederken, mknats bir ruh ierir, bunun yan sra da bir canllk
gsterir. Mknats kendinden farkl olan cansz demirleri kuvvetlice ken
dine eker; bize dier sade nesneler arasnda bir irade gsteren bu m
kemmelvarln,evreninbakadnyadglerinevekurallarnairade
sizce itaat ettiini dndrr. Bir ine ekline getirilmi haliyle demir
parmam emin bir ekilde kutbu gsterir. Gemilerin ve yolunu kaybet
milerinyolgstericisiolur.
1075
Fakat sonra Mesmer'in drste: "Ben yanldm, mknats bir ie ya

ramyormu,ondabulunduunusandmhibirgyokmuvekendimin
de ard anlalmayan nedenler bizzat benden kaynaklanyormu" di
yememitir.
1076
Tedavi iin kullanlan mknats aslnda insandaki animal (hayvani) enerji

1073
Yunus,12
1074
evgan: f. Cirit oyunlarnda atllarn birbirlerine attklar denek. * Baston, ucu
eridenek
1075
1076
olmadan ie yaramad grlmtr. Bu anlatlan durum gstermektedir ki

herolaneydebirbeninetkisivar.
Hayretiindehayreteyledrdgnlm,
Aklamasolmazbudilileimdihayrnmbenim.
bnl Arab, Allah Telnn ztnn bilinmesiyle varlnn ve ilah olu

ununbilinmesiarasndaayrmagider.Maddlemlehibirilikisiolma
diinZtnidrakedilmesideszkonusudeildir.AllahTel,Ztmer
tebesinde her trl zuhrdan ve belirlenmilikten mnezzeh olduu iin
hibir ekilde iht edilip idrak edilemez. Ztn idraki konusunda bnl
Arab,tpkdiersflergibibilinemezcidir.Hakkn ancakvar,birveilah
olduu bilinebilir, sfatlar ve fiilleri asndan tannabilir, fakat nasl bir
Ztolduuasldnlemez.Busebeple,insanbilgisininAllahhakknda
ulaabilecei nih nokta, ulhiyyet ve sfatlar mertebesidir. Onun sfat
larnn bilinmesi ise, ancak Allahn kendisini bize amasyla (kef) mm
kndr.
Ztnbilinemezliivemahluktaaitsfatlarlaherhangibirekil
de nitelenemez olduu hususunda, bnl Arab, geleneksel anlay do
rultusunda tenzihten yanadr. Bu tibrla Zt ancak selb sfatlarla nite
lendirilebilirveinsanaZttecelldeszkonusudeildir.AksitakdirdeAl
lahTelilekulu,Rabbilemerbbubirbirindenayrmaimknkalmazd.
BusebeplehernekadargeneldesflervezeldebnlArab,metafizik
alandadierbilgivastalarndandahageniimknashipolanbirmrifet
teorisi gelitirmi olsalar da, insann bilgisinin her hlkrda snrl oldu
unu vurgulamaktadrlar. Biz kalp vastasyla ancak, her bir ilh sfatn
hakikatinin toplam olan ulhiyet mertebesini idrak edebilmekteyiz.
Ruhn tekml boyunca bir takm fetihler, mhedeler ve tecelller
gerekleir ve bilgi hsl olur, fakat sf Onu, hl biztih deil, isimleri
vastasylaidrakedebilmektedir.
TasavvufbilgininobjesiolanAllahTe
lsonsuzvesnrszolduuiinmrifetullahadanihbirsnrizilemez.
Dolaysyla,ilhisimvesfatlarnntezhrvetecellsvastasyladaol
sa, her nasl idrak edilirse edilsin Zt, mutlak sonsuzluu ierisinde bili
nemez olarak kalmaya devam edecek, Allah tanma ameliyesi de buna
paralelolaraksonsuzolacaktr.
Herbilgi,yenibirbilinemezliideberabe
rinde getirecek ve hl Zta perde olmaya devam edecektir. Hakikati
arayansfninsusuzluudaaslsonbulmayacak,tpkdenizsuyununher
yudumdainsannsusuzluunuartrdgibikeifvemhedeyoluylael
de edilen her mrifet de insann bilgisizliini ve hayretini artracaktr.
nk ilim talebi, kanmas olmayan bir susuzluktur.
Sfnin nh bilgiyi

aramassonsuzbirsretir;bireyinbilgisineshipolduuherdefasnda
dahayksekvedahagizliolanalmayayeteneklihalegelir.Eldeettiibil
gi onda kozmolojik ya dametafizik yeni bir bilgiyi istemek zere yeni bir
istidd da dourur.
Tasavvuf bilgi, hep bilinemezlikbilgi, tenzihtebih

diyalektii eklinde gelitii iin, Zt tibryla Allahn her eyden m
nezzeh ve bilinemez olduunu, tecellleri ve tezhrleri tibryla da
tebih ynden tannabileceini sylemek zorundayz.
Bu tibrla da ta
savvuf bilginin nih noktas, acziyet ve hayret kavramlaryla ifade
edilir. nk Allah Tel kendisine, akln dorudan kabul edemeyecei,
ancak baz uzak tevillerle yorumlayaca bir birine zt sfatlar izfe eder.
te bu, insan hayret ve acziyete drr. Bu hayret makam
mrifetullahnnihderecesinitekilettiiiinRaslllahsallallhaleyhi
ve sellem, lmin artrlmas
1077
ile edeerde olarak Allahm! Senin
hakkndakihayretimiartr.diyeduaetmitir.nkilminartmas,hay
retin artmasn da beraber getirir. Tekmln her bir mertebesinde de
ayr bir hayret vardr; vuslden nce, vusl esnasnda ve rcda hep
bakabakahayretlervardr.
1078
SfkendisinebahedilenilktecelldeMaksdaulathaylinekap
lr. Hlbuki Allah Tel cmiulezdd olarak sonsuz ve bir birinin ayns
olmayan tecelllere ship olduu iin bu yolda durulacak her hangi bir
nih nokta yoktur. Bu noktada bnl Arab sk sk, Ebu Sad elHarrzn
(hyt. 277 / 890) Allah, ztlklar birletirmek (cmiulezdd) sretiyle
tandm
1079
szn zikreder. Pe pee farkl tecelller sonucu sf, Zatn
ihtedilemeyeceiniidrakedervehayretekaplr.Fakatbuhayrethissi
sfye,aklyolunututanlarnhazzylamukayeseedilemeyecekkadarmu
azzam bir haz verir ve insan saadete gtrr. nk tecelllerin farkll
ndan kaynaklanan hayret, delillerin farkllndan kaynaklanan hayret
tendahaiddetlidir.
1080
lemoyzgrmezhayretimondandr,

1077
Th,114
1078
Kueyr, Risle, s. 344. Hayret konusunda mesel Kueyr, Sehl b. Abdullah et
Tusterninusznnakleder:Marifetingayesiikieydir:Dehetvehayret.
1079
(ATA,1993),s.512;Kelimt,193194.
1080
bnlArab,Ftht(thk),c.IV,s.222,223;bnlArab,buikifarklhayretin
ikifarklsonucagtrdnuifadelerlevurgulamayaalr:Aklyoluylahayrete
den, Her eyde Onun bir olduuna dellet eden bir ayet vardr derken;
tecelllerlehayreteden,HereydeOnunhereyinaynolduunadelaleteden
biryetvardrder.
Benimgneinparltsnbuvcdumzntsrtt.
leminAllahTelygrememesibenihayrettebrakmaktadr.AllahTe
lnn grnmemesi sebebi bykl ve yaknlnn idrak dnda olma
sndandr. Bu makam Hz. Musa aleyhisselmn makamdr. Allah Tel
KurnKermdebuyurmaktadrduki:
Mstayinettiimizvakitte(Tura)gelipdeRabbionunlakonuunca
Rabbim! Bana (kendini) gster; seni greyim! dedi. (Rabbi): Sen beni
aslagremezsin.Fakatudaabak.Eeroyerindedurabilirsesendebeni
greceksin! buyurdu. Rabbi o daa tecell edince onu parampara etti,
Ms da baygn dt. Aylnca dedi ki. Seni noksan sfatlardan tenzih
ederim,sanatevbeettim.Beninananlarnilkiyim.
1081
Hz.Msaleyhisselmyetikerimedebeynedildiizere
YaRab!ztnbanagster,senigreyimdeyinceAllahTelbuyurdu
ki;
Beni fni gzlerinle gremezsin; daa bak, da grrsen, beni de g
rrsn..
Hz. Ms aleyhisselm daa baknca, nazarndan her ey kayboldu. n
k tecelli ilhinin karsnda btn lemler bir zerre kadar olmad iin,
tecelliirdezuhurednce,btnvarlklarkendikklnidrketti.
Bu byklk karsnda zerre misli olan kinatnda idrk edilemeyecek
zerreler,paracklarhlinegeldiinianlaynca,hereyonayokhlindegr
d.Yldzlargeceleyingrlr,amagnedouncagrnmezhlegeldikleri
gibi,bumakamaykseleninsanlardatecelliilhnurualtndaikenvarolan
lar,yokhlinegelirlervefenfillhdenilenmakamdr.
Buvcdumgamnefsinvebedenindnyeviistekleridir.Maddistek
lerHakkgrmeyemaniolmaktadr.
ncebucihniklimineniyeteyleyince,
Birelbisemyokidikimrteplambenim.
CenbHak,bunlar,ovahdettenayrdtktensonratekrarvahdete
dnnceye kadar ne hallere gireceklerini bilkuvve bildirip hangi fiillerle
kurtulupaslvatanlarnadneceklerininlet,sebepvedelillerinibunlara
tamamen verdi. Btn insanlarn hakikatleri de, "evet" deyip kabul etti
ler. Hak tal, mesel her kavme, asrndaki nebyi ve bu nebye
vahyedilenRabbnemirleriveherkavme,asrndazuhuredenveliyullah

1081
(Araf,143)

ve o velnin o zamanda kalbine ilham edilen Rabban varidat ve her
nebnin eratini ve her velnin, bu yol vastasyla erknn ruhlar lemin
de takdir etti. Bunlar, btn insanlara delil olarak ve imtihan kasdyla
bedenmlknegnderdi.CenbHakbukonudaylebuyurmaktadr:
"Biz insan en gzel surette yarattk, sonra onu aalarn aasna
gnderdik."
1082
Ozamanadeinbunlara,"hakykinsan"denilirdi.OndansonraHak
tal bunlara hitap edip "rh" yani "yryn", dedi. Sonra deme inin,
dedi.Buszzerineonlarda,rhnbirsaf,Rahmanbirzevkvecisman
biristekmeydanageldi.demiyyetarzusuylaveRahmanilhamnverdii
zevkilebunlardabirakzuhuretti.Kularngklerdeuarkenlhtakdi
rinemriylesemederek(dnerek)yeryznekonduugibi,buruhlarda,
sevinlekendilemlerindensemederekarRahman'aindiler.
1083
Daha sonra bu hakkatler, arta bin yl kaldlar. Lht lemindeyken

Hakk ile ainalklar istirak eklinde idi. Bu inile birlikte, istirak hlleri
rtld. Hakk ile ainalklar, mukabeleye dt. Vcutlar da ar nuruna
dnp ariyyet kabiliyeti bilfiile geldi. dem'e indik sanp (asllarn)
aradlar,bulamadlar.(plakoldu)Bununzerine,Haktal,
"O indiiniz ardr, dem'e inin" deyince, bunlarn her birisi, deiik
birer isimle cevap verdiler. O makamdan da, dem cismine duyduklar
sevgiveilhnamelerinakyla,hareketvesemlarnadevamettiler.Bu
semnnsafsylakrseindiler.Oradadabinylmiktarkaldlarvevcut
larkursnurunadnt.Ariyyettecellsi,ariyyetvcudu,ariyyetilmi
ve ariyyet zevki; krsiyyet vcudu, krsiyyet tecellsi, krsiyyet ilmi ve
krsiyyet zevkinin tahsili, bunlara perde oldu. Cenb Hak ile mukabele
hlleri de rtld. Bnin haline geldi. Yine "dem'e indik" sanp haki
katleriniaradlarvebulamadlar.Haktal,yine,
"oras krsdir, dem'e inin" dedi. Bunlarn vcutlar krs nuruna
dnmekle, arta verdikleri cevap dahi ondur. Her biri farkl bir isimle
cevapverdiler.Krsdende,butertipzerehareketvesemedipyedinci
ge indiler. Arta ve krsde karlatklar hllerle burada da karlat
lar.Bylecealtnc,beinci,drdnc,nc,ikincivebirincigeindi
ler. Her gkte ayn hallerle karlatlar. Oradan da tabyi'hnesine yani
heyulaya(cisminilkhaline)girip,menidenanarahmineindiler.Oetpar
as hayat bulup ocuk oldu. nsan hakikat, maddeye brnerek, byle
ce,esfel(enalakvesflolan)lemeinmioldu.
1084

1082
Tn,45
1083
tesem'nnilkortayaknnaklamasbudur.
1084
(mmSinan,Antalya),s.134135
Benimkaftnmeskidihaldeonlarndahadurur.
Bu cihna geldiim vakit nce tevhid elbisesinden yoksun idim. Dostla

rm ile bana kaftan, yani tevhid makm verildi, anlar hala o makamdadr
lar,ziralmadlar.Benisederdedipomakmgetim,suyahepbirlikte
vardk, anlar oraya vardklarnda az bir ey aldlar, ben ummn denizinde
kendimimahvedipyokoldum.
Suyavardkonlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettideryambenim.
Niinzikirhalkasnagirendnmezderlermi,
Bendnerdimlakingzdengizlidevrnmbenim.
Devrndan murat btn mezhirde birer birer Hakk uhd etmektir.

Ann iin Niyzi Msr Efendi: Benim devrim, devrnm gizlidir. Halk bir
gezdnmeden,bennicedefalardnerim,fakatdostlarmdevrnmnne
olduunuanlamadlar.
Halkabirdefadnmedenbennicedevreyledim,
Yanmdabenimyrnmbilmedilerdnm.
eyh Receb Efendi emseddin Sivs kaddesellh srrahulazizin u

hdisesinianlatmaktadr:
Bir Pazartesi gn vaaz ederken birden vaz kesip duvara yasland.
Uzun mddet o ekilde kald. Cemat endie iinde bekledi. Ancak daha
sonratekrareskihlinednd.Durumusormayakimsecesretedemedi.
Birkagnsonra,bensormakcesretinigsterdim.Banabudurumuy
lezhetti:Bunainsilahdenir!dediveanlatt
Rhun bedeni terk edip, lemi melekta, lemi ceberta oradan
lemilhtaurcetmesidir.Bumakamlardanbirmakmazzbizem
yesservemukadderoldu.Ruhlarntoplandyerde

mefhm erfleri zere talm m
yesser oldu. diyerek geri kalan ksm saklad. nsilah hakknda ise unlar
syledi:
nsilahta ok fayda vardr. Rh, lemi melekttan sonra kuvveti
kudsiyye ile lemi ceberta dhil olur. Oradan cenh lh ile lemi
lhtagirer.Oradandafazllhilefuyuztkudsiyyeahzider.
1085
Yrileszletimghdalpghbirolalm,
Tezelbudurannlaahdveyeminimbenim.
Cemvefarkmakamndanbahsediliyor.Ghdalp,ghcemolam
demek,Hakkileahdimvardr.Ghcemdeveghfarktaolamminelezelilel
ebed(ezeldensonsuzluakadar).
Ezeldedniinszlemeolduuiinfarkgeicidir.
Onuniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecemvepernmbenim.
Perianlk, cem deki kul ve Hakkn beraberliinin etkileimindeki hare

ketliliktir.Yanihlikvemahlkarasndakibereberlikdile,fikreveaklamuva
fktagelmez.Aklncidarlariseifadeedemediiyerlerdeperianolur.
DndrrdimMud
1086
ismitakzs
1087
beni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DndrrdimMudismigereibeni,
Benimsrettedolaanztmnbirnoktasbiledeil.
Mud ismi Hakkn gzel isimlerinden biridir, yani avdet ettirici, geri
dndrc demektir. Cem makamnn iktizas neticesinde kul fen bulunca
hereyHakknileridemektir.

1085
(AKSOY,Sivas)
1086
Mud:Yardmc.Mubassr.*Dersiiadeeden,tekrarettiren.Muallimyardmcs.
*Gerievirtici.*Bireyidetedinmiolan.*Tecrbeli.Hzk.*Gl.Kuvvetli.*
Arslan.*Gazvecihadedenkimse
1087
Takaza(a):htiya,gerekliolma.Lzum,icabetme.
OlduyarancakNiyzilimveirfnmbenim.
Devrei Ariyye (EdDevret'lAriyye)

1088
bolmden oluan Arapa
burisalenin
1.blmnde12burcundevirvetabiatlar,mekkelmelekleri,
2.blmndekyametvecesetlerinnaslharedilecei.
3.blmnde kyamet almetlerinin te'vili ve enfse tatbiki, hatime
ksmnaiselmvekymetikbraanlatlr.
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz bu eserine ok nem verdiini di
vanndabu beyitle medhetmisvehakkndabirdeTrke tarihsylemi
tir.
Burisaleolupturhayretehlinedelil
erbetigaybdirierseifabuluralil
1089
Msryabhayatelfznntarihibu
Aktgyabezmicennetirebsebil
1090
Devir, kelime anlamyla; dnp dolamak manasna geldii gibi, devriye

de dnp dolaan anlamna gelir. Tasavvuf anlaynda, vcd mutlak'tan
ayrlanilahnuruntopraktanmadene,ondanbitkiye,bitkidenhayvana,hay
vandanmahlktnz(zbdesi)ve enereflisiolarakyaratlaninsanainti
kalederek,suretiyleortayakmasnaveinsannda,insnkmil mertebe
sineykselerekilkzuhurettiiaslkaynaayaratcsnadnmesimacerasna
devirdenir.Dierbiranlatmlainsanmeniveemchalinegelmeden,bitki
ler, canllar ve canszlar leminde mfredat, yani zerre zerre, ayn bir halde
vardr.Busafhadanncede,drtunsurhalindedir;dahancesindedegk
lerdedir. Gklerden nce, Allah Tel'nn bilgisinde var olmutur. te insa
nn,AllahTel'nnbilgisindeninsanhalinegelinceyekadar,maddelemin
debirdeviryaparkibuortalamaellibinylkabuledilir.
Devir,ikitrlolur.lki,aadanyukaryadoruolursa,sud(k)veya
devrei ariyye, denir, ikincisi, tersine insandan topraa doru olursa yani
ilhnr,mutlakvarlktanayrldktansonra,dnya'yainiiolaynadadevrei

1088
EserMektebiHarbiyemuallimiGeliboluluYzbaRecepFerdibinMehmedAli
tarafndanTrke'yetercmeedilmitir.BurisaleisimbenzerlisindendolayTrke
"Risalei Devriyye" ile kartrlmaktadr. Tesbit ettirimiz nshalar unlardr. Sl.
Kt.H.Mahmut.2404.3041/3.3346/8.3141(tercmesi:EsatEf.3574/4.3597/1
1089
Hastalkl,sakat
1090
(ERDOAN,1998),s.119

feriyyedenir.
Niyazi Msrye gelince, o mutasavvflar arasnda devrei ariyye hakkn
da mstakil bir risalesi bunu ele alanlarn en gzeli olarak kabul edilmitir.
NiyaziMsr,devreiariyye'yiikiksmaayrr.
1DevreiKlliyye:Budevirbtndevirlereamildir.
2DevreiNev'iyye:Nev'ileregrehususdevirler.
Bunlardanbirincidevre,burdanburca,taonikiburcutamamlayanadek
gerekleen devredir. Ba mizan (terazi) sonu ise snbl (baak)'dir. kinci
devre:Yldzdanyldzatyedigezegenitamamlayanadekgerekleendev
redir. Ba Zhal sonu ise kamerdir. Devre kamerde tamamlannca, tam bir
devreolurveilanihayesrergider.Cisimlerlezelbalantsvardr.
Msr'yegrehenzvarlkkokusunualmamolana'yansabite,srayla
ilmen,sonraaynentbtnvarlkmertebelerininsonuolanehdetlemi
neveoradandainsanleminevaranadek,yavayavaterakkvetedrcile
ilkhkmegeridnarasndayetmisekizbinsenevardr.lkncemaden
lerde sonra bitkilerde, sonra hayvanlarda, sonra insanda zuhur etmi bu
ilemsayszdefalartekrarolunarak,dairesinitamamlayp,HakTeldafiil,
sfatveztlaryokolanadeksrer.Grldgibi,insanngelimesiyleilgili
olarakilerisrdbugrler,ancaktasavvufunkendiiindedeerlendiri
lebilecek konulardr. Ayrca, ifadelerin ounlukla sembollerle anlatlmas,
meseleninanlalmasnoldukazorlatrmaktadr.Mutasavvflar,buhususu
manen yaadklarn leri srmler, ancak bu grlerin shhatinin kontrol
edilmesi,objektifkriterlerdenyoksunolmasnedeniyleglemektedir.Her
ne kadar bu konu tasavvufun kendi stlahlaryla dile getiriliyorsa da, Orta
adaHristiyanveslmuygarlndayayldvebazAraplkelerindehl
srd ekliyle skenderiye Hermesiliinin etkisinin varln hissetmek
mmkndr. lm adan fazla bir deeri olmasa da, bir kltr miras olarak
deeriolduunudnyoruz.
1091
TAHMSAZB
Hneidildegamyroldumihmnmbenim
Gecegndzaladrdbanahicranmbenim
Gzlerimdenkanlyalarakmadacanmbenim
Gecegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Nefsinifehmeylecnolaynruhetsinseni
Klferateylezahidekegelkayduyetini
Dinlehlimdenhikayeteyleyimkuetetbeni

1091
(AKAR,1997),s.220223
Maziimstakbelioldumhayalikile
Sugibididarekarbenakalkile
Varlmeyassdkmykalakile
Hruhkienniyetyanalakile
Dilberaahdingamylayaralymyral
Kaydmedhuzemmiettimsanagnlvereli
Olmuummnendmecnunvechesrrmgreli
Herkesinhalinbilirhakkailticabulmazdua
Eylemezherkdilhastayalutfunata
Hervefvaktindehazrdrsanayzbincefa
Bilmeyenlerbilmedihernnnluftfile
Bilmedimelestieereytanlutfile
Hneitahkikehakkoldumihmanlutfile
Topileevknsundubanacananlutfile
FeyziHakkgeldidilehaddinardbenikim
Kaldrpbisyar
1092
sefergamilepiirdibenikim
Cmlekarmdangeipyleardbenikim
Sanabensendediimiinyinesendendirbana
Tabiemrusafavechitendendirbana
Fnvebkbirolduikimeskendirbana
lemigaybidengelincebenayan
1093
iklimine
ndolatmtgelincebuzamaniklimine
Olmuumhmuazzambenimaniklimine
Srrmpinhnediperheylesembirhoed

1092
Bisyar:f.Ziyade,ok,fazla.
1093

Filmislibirturyana
1094
glf
1095
olureh
Arsaicismegelinceruhacismoldugda
nknurdodubuzulmetiilletinkaldrdlar
Nrunranrnraarzedipbildirdiler
Cahilialattlarkmillerigldrdler
Hakkbenimhalimbilirnbilmeyenbilmezniin
Derbananoldugrenlerbtnnglmezniin
Zhirederdimgrenderbuacepolmazniin
Sretimderviedipkendimebhtaneyledim
Kendiesrarmfettimbenhkneyledim
Kesretirevahdetettimniceseyraneyledim
Hlimehaldaoluryanmdayrimuharrem
Gndebirtrllibasnzenininbulupkim
Kimkibuesrrbildibidisrrnadiyem
Gamgirynmefendighhayrantebed
Ghalarinlerimghizruefgntebed
Ghvahdetghkesretzneseyrntebed
Birszmdenbinhaberherkimararolduise
Ehlisroluryriyrigr
1096
olduise
Azbyaherkimbenimleyrigrolduise

1094
Knndankmklngibi
1095
Glf:klf,mahfaza,rt.
1096
Yr gr: Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin en sdk sahabesi
HazretiEbubekirradiyallhanhnnvan.Hicretesnasndaentehlikelibirzaman
da maaraya girdiklerinde Raslllah sallallh aleyhi ve sellema sadakatla hizmet
ettiindenbunamileanlr.
127
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,
Dirilipghcemolupghpernolurum.
Bucihnnhalknabirbiryolumurarbenim,
Cemedipbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghkar,
Ghnebatughhayvnghiinsnolurum.
GhNasrghYahdghTersnghMecs,
GhiagholurSnnMselmnolurum.
Ghbidghzhidghifiskaderim,
Ghirifghimarufghiirfnolurum.
Gholurbakr,kalayugholuraltungm,
Gholurlemdehermadenlereknolurum.
Gholur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
GhKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimghdarolur,
GhAruKrsdenyeklmeydnolurum.
Gholurbuharmnlemdebenbirdneyim,
Ghkamyucmolmuuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem,
Ghtecelliyleaynughpinhnolurum.
GhDnyaghukbghmaherghsrt,
Ghberzahghcennetghnirnolurum.
GhMlikghteghzakkumghcahm,
Ghhrghglmnghrdvnolurum.
Ghzerreghgneghkamerghnucm,
GharzughsemghArRahmnolurum.
Buncasretlerlibsnghbirbirgiyerim,
Ghsoyunupcmlesindenylerynolurum.
imdikesretteolandemNiyzsylenir,
lemivahdetiindesrrYezdnolurum.
detimbudurezeldenkevnde
1097
birenolurum,
Dirilipghcemolupghipernolurum.
Budurdetimezeldenberikinattabiriteolurum,
Dirilipbazantoplanrmbazanpernolurum.

1097
Kevn:Hudus.Varlk,varolmak.Vcud,lem,kinat.Mevcudiyet
ATHYE
Mutasavvflarn birounun tevecch gsterdikleri "ath" lugatte
ArapaTHkkndenitikakla;sarslma,hareket,titremeanlamnage
lir. Bu balamda, iinde fazla hareket vuk bulduu iin un elenen alete
de'mith'denilir. Mithdenilmesihareketin okluundan,belkidebu
hareketsrasndadnauntamasndandr.
Sfler bununla "vecd ve istirak halinde tecelliyata gark olan
kalb(sr)lerininhareketinivesarslmasnkasdederler.Buhareketvesar
slmayamaruzkalansf,dinleyeninokgaripkarlayacaszlersyler.
tebuekildesylenmiszlereathiyatdenir.
Sflerin en ok tenkide maruz kaldklar hususlardan birisi de, ne
kasd edildii kolay anlalmayan kapal veya sembolik ifadelerden olu
an ve sfyi kuatp ondan taan vecd halinin tasviri anlamna gelen
ruhlisanylakonumasnnalmvehissettiihallerinlafzlarlaifadesi
olanbu"ath/atah"lardr.
Busebepletasavvufehlinazarndakihakikimanasngznnealma
yarak, zahir ekline gre bunlar manaszlkla sulamak yanltr. Bu tr
manzumeler mana derinliine nfz edemeyen "kl ehli"ne gre sama
gibigrnrsede,tasavvufrumuzunalaykylaainaolanlara,onlarnpek
sarihbirmanasvebirokanlamvardr.
Bak'nindebiriirindedediigibi;
"Hneresrrma'nanlamaktrlafzmulktan"
Mistiktecrbeakldeildirsadeceyaanr.Bubakmdanmistiktecr
beninkiilereanlatlmas,nakledilmesizordur.Ancak,nakildearttr.Zi
rahibirbilgigizlikalmaz,kalmayacaktr.Bueyannhakikatineaykrdr.
Varolanbilgitezahretmekiinvarolmutur.Nevarki,insanlnidraki
ayn seviyede deildir. Aktarlan bilgilerin anlay farklarna gre kavra
nlmasmuhakkaktr.Ayrcamuhatabnvekonununseviyesiykseldike,
kelamda tasarruf ve ifadede semboller kullanmay oaltma, bir kinat
kanunudur.
1098
MEVLNANINGAZEL
Dnkignsabhvaktindeerhde
1099
pln
1100
buldum.
Hahdnesininiindersbuldum.

1098
(GNDODU)
1099
erh: f. ark. Dolap. Felek. Talih. Dingil zerine dnen. Gk. Def. Zenberek.
Mancnk.Elbiseyakas.Okyay.akrgzldoankuu
1100
Palan:f.Palan,semer,eer.
Leblebden
1101
birklahmvaridi.Bendenzyi'olmuidi
Monla
1102
Sleyman'ndefteriiindebuldum.
Birkatr
1103
devekh
1104
iKfdagitmekdeidi.
Olkatrbahrbpyn
1105
kenarndaceveln
1106
etmekdebuldum.
Slih aleyhisselmn devesi, Ms aleyhisselmn ass ve dem

aleyhisselmnrhu
Buhernanakarnndadirilbuldum.
Yediiklimiindegendmeden,dardan,arpadan
Pimietmek
1107
yedim,dizahmetsizbuldum.
yzaltmdasrbaaaaslmtr,yaniboynuzlarile.
Drtmazcevizi
1108
tennrede
1109
biryn
1110
buldum.
Yzbinahbuzaski,azlarilmihikemsdiledoludur.
Blblbeyzesinin
1111
iindeefndabuldum.
Dnsehervaktindemeyhnecnibinevardm,
srfl'insrunukpiindeefndabuldum.
Na'lbalarlardbirgndevelerineRm'da,Birhalkazyi'olmuidi

1101
Lbb:.z.Hereyiniyisi,hlsas.*Akl,ilieyinii.
Lbb Lb: zn z; "asl'lusl"; "nefsi klliyei ntkai Muhammediye"dir.
nsanneslininasldr.
1102
Munla:Muhtemelenmevlnkelimesininksaltlaraksylenibiimindenba
ka bir ey olmayan munla (molla) kelimesiyle nitelendirilen Osmanl ulemasnn
gerek eitim, gerekse brokrasi sektrnde sz konusu bu mevkileri birer birer
katedebilmesinisalayanintisapsistemidir.(OCAK,1998),s.113
1103
Katar: Birbiri arkasna dizilmi hayvan srs. * Bir lokomotifin srkledii va
gonlarntamam.Tren.
1104
Kh:f.Da.
1105
Bahrbpyn:okbyksonsuzdeniz.
1106
Ceveln:Dolama.Kaynama.Yerindedurmaypgezme.
1107
Etmek:t.Ekmek.
1108
Mezicevizi:cevizii
1109
Tennur:(C.:Tennir)Tandr.*Frn.
1110
Biryn:f.Kebb,kzarm,yanm.
1111
Beyz:(C.:Byuz)Yumurta.Kuunyumurtlamas.Hayvanlarnbilhassaatnayak
larndakanyumurtairiliindekiiler.

OnuTrkpadiahnnkulandabuldum.
yidedinbuszeyMonlaCelleddnRmki,
BununmanasnnakliKur'anKerimiindebuldum.
1112
Cemedipbuncakumabirbedestn
1113
olurum.
Toplaypbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghikar,
Ghnebatughihayvnghiinsnolurum.
Arasrabulut,bazenyamurzamanzamandoluyumbazandakar,
Bazanbitki,bazenhayvnbazandainsnolurum.
GhiiagholurSnnMselmnolurum.
BazanHristiyanbazanYahdarasraHrstiyanbazanMecsi,
ArasraiabazanSnnolanMslmnolurum.
SuflerinFarklnanlaraBak
Tasavvufun ana kaynaklarndan Kueyr Risalesinde Hz, brhm
aleyhisselm hakknda zikredilen u anekdot, aslnda, sofilerin dier din
mensuplarna bak ve ayn zamanda onlarn bu davranlarnn maksa
dnsanrznetbirekildeyanstmaktavezetlemektedir;
Hz. brhm aleyhisselma bir yolcu gelir. Kendisini misafir etmesini
ister.Hz.brahimaleyhisselmona:
Dininideitirip,tevhidikabuledersensenimisafirederimder.Yol
cu teklifi kabul etmez, gider. Bunun zerine Hz. brahim aleyhisselma
ylebirhitapgelir:Bizonu,kfirolduuhlde,yetmiyldrbeslemek
teyiz.Sen,birgececik,onuinancnabakmadanbesleseydinneolurdu?!..
1114
Dier taraftan, bilhassa brhm b. Edhem aleyhisselmn (hyt.

161/779) bir Hristiyan rahibi kendisine arkada edinmesi ve ondan zh
dn inceliklerini renmesi sflerin dier din mensuplarna ve zellikle

1112
(GNDODU)
1113
Bedestan:f.Deerli,kymetlikumalar,silhlarvemcevherlervs.alveriine
mahsusstrtlvemahfuzar
1114
elKueyr, Abdlkerm, erRisletlKueyriyye, tah. Abdlhalm Mahmud
Mahmdb.eerf,Kahire1966,ss.154,227.
deEhliKitb'abaklarkonusundakaydadeerbirrnektir.
Yukarda en son zikrettiimiz iirin ilk beyitleri Hallc Mansr'a da
(idm 309/921) nisbet edilir. Hallc'n buna benzer baka ifadeleri de
vardr.Halla,birYahdyekpekdiyehitapetmesindendolaykzd
kiinin kendisinden zr dilemesi ve gnln almaya almas zerine o
ahsaylenasihateder:
Yavrucuum! Dinlerin tm Allah Tel'nndr, Her din ile bir kitleyi
megulediyor.Herkitlekendisiiinseilmiolandiniizliyor;kendiirade
leriyle setikleri dini deil. Bir insann bir bakasn, izledii din yznden
thamedebilmesiiin,odininokiitarafndanzgrirdeyleseilmiol
mas gerekir. unu bil ki, Yahudilik, Hristiyanlk, Mslmanlk ve teki
dinlerdeiikunvanlar,deiikadlardr;amahepsininortakamacbirdir,
deimez.
1115
Kfr ve man isim ynnden farkldrlar, ama hakkat ynnden

aralarndafarkyoktur.
1116
lh ak zirvelerde yaayan sflerden Mevln (hyt. 672/1273) da

dier insanlara sonsuz bir rahmet gzyle bakmtr, insanlar arasnda
muhabbetedayalbirbirlikteliinolabileceinidefalarcavurgulamtr.O
btn dinleri ve mezhepleri insan olgunlua erimede bir vasta olarak
grr.
Ona gre yaratcy arayan her dnce, ayn yere kan, ayn
hakkateulatrangizlibirermerdivendir:
Cihandagizlimerdivenlervar;basamakbasamak,tgkleredek.Her
blnbirbakamerdivenivar;heryrynbakabirg...
Herbiribrnnhlindenhabersiz.
Birmlkki,genimigeni;nebavar,nesonu
1117
Hernebininbiryolu,hervelninbirmerebivardr.Deilmiki,hepsi
dehalkHakk'aulatryor;yleysehepsidebirdir.
Dinlerarasndakiihtilf,giditarzndavegrntedir;yolunhakika
tindeiseayrlkyoktur.
1118
Ne var ki, dinlerin hakikatlerinin birliini, insanlarn inanlarnn haki

katinianlayabilmekiinbellibirfikirvegnltekmlneulamolmak
gerekir;

1115
ztrk,Y.Nuri,HallcMansrveEseri,stanbul1996,s.401(Massignon
PaulKraus,Ahbru'lHallc,?1936,s.69'dannaklen).
1116
age.,s.399(Ahbru'lHallc,s.53'tennaklen).Hallc'ngrleriiinayrca
bk.Uluda,Sleyman,HallcMansrDA,stanbul1997,c.XV,s.379.
1117
Mevln, Celleddni Rm. Mesnevi, Ankara 1993, tpk basm,c. V, s. 244, b.;
25572559.
1118
Ayn eser, c. I, s. 14 (504. beyitin konu bal). (Yorumu iin bk. Can, efik,
Mevln'yGre;Bin,mnveKfr5.MilliMevlnKongresiTeblileri,Kon
ya1992,&1927.)

Srgzilegnlgzilem'minede,kfiredebirbak;
Hibirinde, Y Rab! Sesinden. Y Hay! Sedasndan baka bir ey
yok.
1119
Bu bak tarz ak yoludur. Birdir nazar Hak'ta mecs ile

mselmndiyenZiyaPaa'nntabiriyleHakk'nnazarylabakabilmektir.
Bubakasndanbakldndaisekfr,mngibieylergrnmez.Zr
ak mezhebinde kfr ve man yoktur; tpk kta tenin, akln, cann ve
gnln olmad gibi. Mevln'ya gre, bu hakikati kavrayamayanlar,
herkesin eitli dillerde Hakk'a yalvardn gremeyenler gerek Msl
manlaulaamamlardemektir,
1120
Mevlnbufikrinibirbakaiirinde
deuekildeifadeeder:
Bzangizlenen,bzanaikrolanbiziz,
Bzanm'min,bzanMusev,bzandaHristiyanz.
Bugnlmzrneiolmakiinhergnln
Grnrbirbakasurettehergn...
1121
AkkavramnnMevlndncesindemstesnabiryerivardr.Din
anlamda ak mevcut yetmi iki frkadan daha gldr. Dahas, putpe
restliktende,dindendestndr;pheninde,gereindetesindedir.
O ayrl azaltan bir dindir. nsanlar arasnda birlik oluturur. nk b
tndinlerinkaynailhsevgidir,ilhaktr,yadasevgidenkaynaklanan
korkudur.Eflk,bukonuylailgiliylebirrivayetnakleder;
BirgnbirRumustaHdvendigr'nevindeocakyapyordu.Dostlar
aka yoluyla ona; Niin Mslman olmuyorsun? Dinlerin en iyisi slm'
drdediler.O:Elliseneyeyakndrki,sdinindeyim.Dinimiterketmek
hususundaondankorkarveutanrmdedi.BirdenbireMevlnhazretle
riierigirdiveylededi:
mnn srr korkudur. Her kim Tanr'dan korkarsa, o Hristiyan da
olsadinsahibidir,dinsizdeildir.
1122
Mevln'nn dier dinlere bak ile ilgili rnekleri oaltmak mm

kndr.Ancakbubahsiudeerlendirmeilebitirmekistiyoruz:Onagre
bakalarnahakirbirgzlebakmak,bakalarnakfirdeyip,kendisinikfir
olarak yaratmad iin Allah Tel'ya hamd etmek, sapklktan ve halk

1119
Can,efik,Mevln,Hayat,ahsiyeti,Fikirleri,stanbul1995,s.147Mevla
na,DvnKebr,c.V,nr.2578'dennaklen).
1120
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.149.
1121
Mevlna, Celleddni Rm, Hz. Mevln'nn Rubaileri, trc. efik Can, Ankara
2001,rubnr.1527.
1122
Eflk, Ahmed, Ariflerin Menkbeleri, trc. Tahsin Yazc, stanbul 1989, c. 11, s
517.
saptrmaktanbakabireydeildir.Bylesibirdavrannnebilerinveev
liyalarnterazisindeyeriyoktur.
1123
Mevln'nneitlidinlerveinanlarileilgiligrlerinidrtanaba
lkaltndatoplamakmmkndr:
1. Ona gre, dinlerin yollar, yntemleri ayr ise de, gayeleri birdir ve
yoladeil,maksadabakmakgerekir.
2.eitliinanlarnfarklgrnmesininvealglanmasnnaslsebebini,
grntekifarkllklarnzdekibenzerliiglgeleyecekderecedeaslg
rlmesindeveabartlmasndaaramakgerekir.
3 Yollarn ayrlnn bir baka nedeni, yetmi iki milletin birbirini ta
nmamas, aralarnda diyalog olmamas ve birinin tekinden phe ieri
sindeolmasdr.
4Farklinansahipleriarasndakikavgalarnbirdiersebebide,te
kinin dilini anlayamamak, onun dnce ve duygu Dnyas hakknda bil
gisizolmaktr.
1124
nsanlar sevmeyi ilh akn ve gerek k olabilmenin artlarndan

sayanYnusEmre(hyt.721/1321),bukonuyuiirlerindeengzelleyen
sflerdendir.
Yetmiikimilletebirgzlebakmayan,halkamderrisolsadahaki
kattekfirdirdiyenbunlirsfmiz,bylesikimselerier'inevliya
s, hakkatin kfiri eklinde tanmlar.
1125
nk Ynus'un din anlayna
gre, Allah Tel'y gerekten sevenler onun en mkemmel eseri ve
halfesiolaninsandasevmekzorundadr.
1126
Mslmanlar birbirlerini sevmede, birbirilerine merhamet etme ve
efkat gstermede bir vcut gibidir. Vcuttan bir organ ikyet ederse,
vcudundierorganlaruykusuzlukvehummaileonakatlrlar.
1127

1123
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.145.
1124
Fazla bilgi in bk. Yrn, Sdk, bn Arab, Mevln ve YnusEmre'yeGre
tekinin Durumu, slm ve teki ierisinde, editr; C. Sdk Yrn, stanbul
2001,ss.326332.
1125
Ynus Emre, Ynus Emre Dvn, hzl. Faruk Kadri Timurta, stanbul trs., s.
55.
1126
(Dil)
1127
Buhr, Edeb, 27; Mslim, Birr, 66; Ahmed, Msned, IV, 270; Tabern, el
Mu'cem'ssar, Beyrut, 1983,I, 137; a. mlf. erRavdu'ddn ile'l Mu'cemis'sar
li'tTabern,I,230(382);Beyhak,u'ab'lmn,VI,481(8985),a.mlf,esSnen'l
kbr,III,353(6223);Kud',Msned'ihb,II,283(1366,1367).Meseliinbkz.
HakmetTirmiz,KitblEmsl,s.52;Rmhurmz,Kitbemsli'lhads,s.81,82
(40);Ebu'eyh,Kitblemsl,s.237(350).(UYSAL,23Bahar2007)

Merhametetmeyenemerhametedilmez
1128
Kardeinin bana gelen musibete sevinme. Olabilir ki, Allah ona

merhametederdesenihastaladreder.
1129
Hakk'gereksevenlerecmlelemkardegelir.
***
Maukneyiseverselzmdrsevmekonu;
Dostumuzundostunaydendenelyk?!
Sengerekkisendost'undostunadostol;
Gerbyleolmazisen,dostumdemegilbayk.
***
Yetmiikimilletekurbanolkisen,
Tklarsafndaimamolasnsdk..
***
YetmiikimilletesuumbudurHakkdedim,
Korkuhyanetedir,yabenniinkzaram!?..
Hssum,mut,sdostkuludurcmlesi.
Buradabahsedilenlerdendinlerindiyalogveyabakabirekildekarmak
bir ekilde birletirilmesi anlamna gelmemelidir. nk son ve hak dininin
slmiyetolduudahatrdankarlmaypdierinsanlarndadinynlerinden
dolay icbar veya tehdit altnda brakmamaktr. Ancak slmiyetin zne bir
sknt gelecekse tercih edilecek olan Allah Telnn istei olan taraf tercih
etmelidir.nkRaslllahsallallhaleyhivesellemileyenibirdiningn
derilmeespirisininaslanlayacaz.
Muhyiddin ibn'l Arab kaddesellh srrahulaziz Fthtta

hristiyanlnbykbirtehdidialtndabulunanslamlemininsiyaseten
dahamteyakkzolmasn,butibrladahristiyanlarakartavizkrgr
d Seluklu Sultn zzeddin Keykvustan,
1130
mevcut kritik durum,

1128
Buhr,Edeb,18,27;Mslim,Fedil,65,66;EbDvd,Edeb,145;Tirmiz,Birr,
12.(UYSAL,23Bahar2007)
1129
Tirmiz, Kyme, 54; bn Hbbn, elMecrhn, thk. Mahmd brahim Zyed,
Dru'lva'y, Haleb, ty. I, 355 (465); Tabern, elMucemlKebr, XXII, 53 (127), a.
mlf,Msnedmiyyn,I,214(384),IV,305(3379);Ebu'eyh,elEmslfi'lhads,
s.121 (202); Kud', Msnedihb, II,77 (592, 917), 78 (919) (UYSAL, 23 Bahar
2007)
1130
Tarihiler Sultan I. zzettin Keykvusun annesinin aslen Konyal bir Hristiyan
kz olduunu ve yine Hristiyan olan daylarnn da bir hayli siys faaliyetlerde bu
lunduklarnrivayetederler.(Turan,Orhan,SeluklularZamanndaTrkiye,stanbul
1993,s.458)
buhran,krizgereidahadikkatlidavranmasnsalamakistemitir.bnl
Arab, Hristiyanlarn yerli ahali arasndaki dindalarnn da desteiyle s
lam lemine daha fazla zarar vermeleri ynndeki endiesini dile getir
mektevebunakarSultanuyarmaktadr.Diertaraftanonunbuyakla
m,olaylarabtnennekadaryksekbirbakasylabaksadazhiren
eriatngereklerinederindenbalolduunuvemnevsiyasetinyans
ra,dnyevsiyasetingerekleriniihmaletmediinidegstermektedir.te
buvukfiyetisayesindeo,hristiyanlarnhkmranlaltndaolduus
rece Kudse gitme, ya da oralarda oturmann mslmanlara haram ol
duunu syleyerek slam corafyasn tehdit eden unsurlara kar ortak
bir uur oluturmaya gayret etmitir. bnl Arab bu tavsiyelerinde
Keykvustan,mslmanlarileehlikitaparasndakiilikileringeleneksel
kurallara,ynieriategredzenlenmesiniister,Halifemerradiyallh
anhtarafndankonulmuolangelenekselzmmhukukunuonahatrlatr:
...ehirde ya da havalisinde yeni bir kilise ya da manastr ina edil
memesi, harap olanlarnn onarlmamas..., hristiyanlarn hibir casusa
yataklk yapmamas ve mslmanlara kar dmanlaryla ibirliine yel
tenmemesi...
1131
Ghbidghizhidghifiskaderim,
Ghirifghimaruf
1132
ghiirfnolurum.
Zamanzamanbidbazanzhidarasragnahaderim,
Bazenbilenbazanbilinenbazanirfnolurum.
Sendemitinki:eriatiletarikataslabirbirinemuhalifdeildir.eria
ta aykr itibda edilecek bir ey yoktur. Durum bu iken; aralarnda gizli
szleri var O szleri eriat ehlinden saklarlar Muhalif olmasayd; sakla
mayanelzumvard?
Busoruyacevabmzuolur:
Sakladklar ey; eriata muhalif olduu iin deildir. Bu saklamadaki
yegnesebep;meselenininceoluuavamhalknzihninegiremeyiidir.O
meseleleri, herkes anlayamaz; onun iin Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemefendimiz,ylebuyurmutur:
nsanlaraakllarkadar konuunuz.tetasavvufehlininoszleri
saklamalar,buemreuymakiindir.
1133

1131
bnlArabi,Ftht(byr.),c.VIII,s.380;(AKMAKLIOLU,2005),s.31
1132
Ma'ruf:Bilinen,tannm.Belli,mehur.*eriatnmakbulkldveyaemrettii.
*Adl,ihsan,cud,tatldil,iyimuamele.
1133
Niyzi Msr, Risalei Esile ve evcibei Mutasavvfne, ONBENCi SUAL VE CE
VABI

Gholurlemdehermadenlerekn
1134
olurum.
Bazanolurbakr,kalayvebazanoluraltungm,
Zamanzamanlemdeolur,btnmadenlerekaynaolurum.
Bazanolur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
ZamanzamanKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimozamandarolur,
ZamanzamanaruKrsdenbirlmeydnolurum.
zafiyetteorisiilednlnceyarglarnhallerveolaylarkarsndaayn
ekildeolmaddr.
Arasraolurbuleminharmnndabenbirdneyim,
Bazanlemitoplaycolanuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem
1135
Yeryerolurmevcdyokolurbazanvcdiiledem,
Bazanaktecelliylevebazangizliolurum.
BazanDnyabazenahiretbazenmaherbazansrt,
bazanberzahzamanzamancennetarasracehennemolurum.

1134
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(niteli
in)bololarakbulunduukimse
1135
dem: Yokluk, olmama, bulunmama. * Fakirlik. (Vcudun zdd)(Bir zaman
kklmdehayalimdensordum:Sanabirmilyonsenemrvednyasaltanat
verilmesini, fakat sonra ademe ve hilie dmesini mi istersin? Yoksa, bki, fakat
divemeakkatlibirvcudumuistersin?dedim.Baktmikincisiniarzulaypbirinci
sindenh!ekti.Cehennemdeolsabekaisterim.dedi.R.N.)
Bazanmlikbazantearasrazakkumbazancehennem,
Bazanhrbazanglmnbazanrdvnolurum.
Zamanzamantozbazangnearasraaybazenyldz,
Arasraarz,bazansem,bazanArRahmnolurum.
Buncasretlerelbisesinibazanbirbirgiyerim,
Bazansoyunupcmlesindenyleplakolurum.
lemivahdetiindesrrYezdn
1136
olurum.
imdidnyadaolandemNiyzsylenir,
VahdetlemiiindeYezdnnsrrolurum.
Bu beyitlerin aklamasnda grecelik kuram hatra getirilmelidir. nk

beyitlerdesylenenhususlargerekte oluumolmayphallerinsreklidei
im ve dnmdr. Zamann greceli durumu ile hallerin grecelii biri
birleriilebenzerlikgsterir.Yoksainsannilholmasmmknmdr.Eer
budeiimlerolmaskabuledilirsereenkarnasyonudakabuletmekgerekir.
Reankarnosyoniseuydurmabirdncedir.
nsan bu bahsedilen halleri kabul edebilecek ve kapsayacak belki olgun
luunzirvenoktasdr.
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehre
sver. Hlbuki ben dehr (in yaratany)m. Gece ve gndz benim elimde
dir
1137
Zaman hakknda dnlen izf durum ile vahdeti vct nazariyesi iin
kullanlabilir.

1136
Yezdan: f. Cenab Hak. (Mecusilerce) : Hayrlar yaratan hayr ilh dedikleri
mevhummbud
1137
ZAMANVEGENELGRECELKKURAMI
Zamanszlk gereini anlamamza yardmc olacak nemli bir konu,
yzylnenbykbilimadamsfatntayanAlbertEinsteiningelitirdii
Genel Grecelik (zfiyet) Kuramdr. Grecelik, zamann evrenin farkl
noktalarndafarklhzlarlaaktn,hattadurabildiinigstererek,mutlak
birkavramolmadn,deikenbiralgolduunuispatlar.
ncelikle, zamann ne anlama geldiini dnmeye alalm. Zaman;
duyu organlarmz tarafndan art arda gelen birtakm olaylar neticesinde
hissedilen,tarifisonderecegolanbirtralgdr.Zamannakn,etra
fmzda gzlemlediimiz hareket deiikliklerini birbirlerine kyaslayarak
anlarz.rnein;bardakyeredervekrlr,kmryanarveklolur,y
rrz ve bir an nce odann bir ucundayken bir an sonra odann dier
ucundaoluruz.
te sebepsonu ilikileri erevesinde meydana gelen tm bu olay
lar, evremizde gzlemlediimiz tm bu hareketlilik bize zamann geti
inedairbirizlenimverir.Amazamanlmekiinkullandmzkavram
lar, ok deikendir. Yarm saat dediimiz sre, eer skc bir bekleme
iindeysek,saatlerkadaruzungelebilir.Aynyarmsaati,okelencelive
bitmesini istemediimiz bir durumda, be dakika kadar ksa bir sre
gibi alglarz. Yani aslnda zaman algs, bizim iin farkl hzlarda akabil
mektedir.Zamannakhzhakkndabirfikresahipolmamzanedenolan
etken ise, zaman iin kullandmz referanslardr. Gne doar ve batar
ve ertesi gn tekrar doduunda bir gn geti deriz. Bu olay 3031 kez
tekrarlandndabukez1aygetideriz;amasorulduundabubiraylail
gilifazladetayhatrlamadmz,geenzamannsankisadecebirangibi
olduunudndmzitirafederiz.Eergndzgeceyi,gecegnd
ztakipetmeseveelimizdezamanngetiinigsterirbirsaatimizolma
sa,belkidegeenzamannnekadarolduuna,birgnnnezamanba
laypnezamanbiteceinedairdorubirtahmindebulunmamzmmkn
olmayacakt.Buadanzaman,bizimiinbelirlireferanslarolmakszn,ne
hzlaaktkonusundakesinbiryargyavaramayacamzbiralgdaniba
rettir. Ama nemli olan bu referanslarn deimez ve sabit olmamasdr.
Bu gerek bizi Genel Grecelik (zfiyet) Kuramna gtrr.
Einstein'n Grecelik teorisi, hza ve konuma gre uzayda farkl za
man dilimleri olduunu gstermitir. Karadelikler ise zamann durduu
zamanszlk ve sonsuzluk boyutunun meydana geldii fiziksel olaylar ola
rak karmzda durmaktadr. Tm bunlar, Kuran'da bahsedilen zamann
greceliininbilimselaklamalardr.


HIZVEZAMAN
Einstein,zamanngreceliikavramnbilimselolarakortayakoymu
tur. Bu teoriye gre, zaman mutlak ve deimez deildir. Zaman, her
cismin hzna ve konumuna (ekim merkezine olan uzaklna) gre hzl
veyayavagemektedir.
Einsteinagrebirsistemhzlandkaosistemzerindezamanyava
lamaktadr. Ik hzna yakn bir hzla hareket eden bir aracn iinde za
man daha ar akar. Her trl organik, biyolojik ve anatomik yap daha
ardan ilemeye balar. Atom dzeyindeki tm hareketler yavalar. Za
mann hza gre olan bu deiimini, uzayda hareket eden bir arataki
gzlemci, yani bir astronot anlayamaz. nk onun da her trl hcre
fonksiyonu, dolam ve solunum sistemi daha ar ileyecektir. Dnyada
bildiimiz 3 saatlik bir zaman getiinde uzay kapsl iindeki adam iin
sadece3dakikagemitir.
GrecelikKuramolarakbilinenbuteoriyiaklamakiinkullanlanbir
dier rnek ikizler paradoksudur. Bu rnekte ayn yalardaki ikizlerden
biridnyadakalrken,dierikhznayaknbirhzdauzayyolcuuna
kar. Geri dndnde ikiz kardeini kendisinden ok daha yal bulacak
tr.
Bunun nedeni uzayda seyahat eden karde iin zamann daha yava
akmasdr. Rakamlarlaifadeetmek gerekirse,eerikizlerdenuzaydayol
culukyapannroketikhznnyzdedoksandokuzunaeriirse,dnyada
30ylgeerkenuzaydayalnzca2.9ylgeer.Burnekbirbabaouliin
dnlecek olursa uzay yolculuuna kan baba 27 yanda dnyadaki
olu ise 3 yanda olsa, 30 dnya yl sonra baba dnyaya dndnde
kendisi 30 yanda olaca halde olu 33 yanda olacaktr. Dier bir de
yile olu babasndan yal olacaktr. Gne yzeyine ok yakn bulunan
birastronotunsaatidnyadakisaatleregredahayavailer.nkG
ne dnyaya kyasla daha byk ktlelidir. Bu kurama gre hz arttka
zamanksalmakta,skmakta;dahaar,dahayavaileyereksankidur
manoktasnayaklamaktadr.Einsteintmbunlardenklemlerle,forml
lerle haber vermitir. Ayrca Einstein, bir cismin sadece hznn deil, ko
numunundazamanetkilediiniispatlamtr.Bunagre,bykcisimlere
yaklatka zaman yavalamaktadr. rnein, Gne yzeyine ok yakn
bulunan bir astronotun saati dnyadaki saatlere gre daha yava iler.
nkGnednyayakyasladahabykktlelidir.
Zamann greceli oluu, saatlerin yavalamas veya hzlanmasndan
mekanik bir zemberein ar ilemesinden deil; tm sistemin atom alt
seviyesindeki paracklara kadar farkl hzlarda almasndan ileri gelir.
Bakabirdeyilezamannksalmasiindebulunankiiiinarekimbir

filmde rol almaya benzemez. Zamann ksald byle bir ortamda insan
vcudundaki kalp atlar, hcre blnmesi, beyin faaliyetleri dnyaya
gredahaarilemektedir.Kiizamannyavalamasnhifarketmeden
gnlkyaamnsrdrr.
nlyazarLincolnBarnett,GenelGrecelikKuramnnortayakoydu
ubusonularylezetler:Einsteinsonsuzgemitensonsuzgelecee
akan amaz ve deimez bir evrensel zaman kavramn bir yana brakt.
Ona gre zaman duygusu da renk duygusu gibi bir algyd. Rengi ayrt
edecek bir gz yoksa renk diye bir ey olmayaca gibi, zaman gstere
cek bir olay olmadka bir an, bir saat ya da bir gn hibir ey deildir.
Zaman en iyi Einsteinn u szleri aklar; Bireyin yaantlar bize bir
olaylar dizisi iinde dzenlenmi grnr. Bu diziden hatrladmz olay
lar daha nce ve daha sonra lsne gre sralanm gibidir. Bir cis
min hzna ve konumuna gre hzlanp yavalayabilen zaman, belli art
larda tamamen durabilmektedir. Bu durumda zamanszlk ve sonsuzluk
gibi kavramlarla karlalmaktadr. Astrofiziki William Kaufmann,
karadeliklerin olay ufkunda zamann tmyle duracan ve bu durumun
sonsuzakadarsreceiniylebelirtmektedir:Karadeliievreleyenolay
ufkundazamantmyledurur.Eerbirarkadanzkaradeliedorugi
derken izleyebilseydiniz, saatinin gittike yavaladn grecektiniz. Olay
ufkunugetiiandadazamansonsuzadeinduracandanarkadanzn
saati de duracaktr. Grld gibi, insan zihni zamanszl kavrayama
masna ramen zamanszlk kavram fizik formllerine girmi bilimsel bir
gerektir. Ve bu gerek, materyalist felsefenin 19. yzyln khne bilgile
rindenmiraskalanvarsaymlarnakageersizklmaktadr.
1138
Grecelik(zfiyet)kuramanlayncaNiyziMsrkuddisesrruhulazizin
szlerinetekraryorumyapmakuygundur.
TAHMSAZB
Dinlebuknhesarydanicemihmanolur
Nicegeldimnicegittimzneseyranolurum
Gholurumbadolurumghvirnolurum
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,
Dirilipghcemolupghpernolurum.
Zahidcnkuuiledinleahvlimbenim
Niceoldubendeninehrihakikatmeskenim
oktemalargeirdicnoluncabutenim

1138
BAL,etin,BilimAratrmaDergisi,Denizli,2005
Cemedipbuncakumabirbedestnolurum.
Ghdaughtaveghmahzenghgr
1139
Ghbughhkveghaterzgr
Ghvuslatghfirkatghayrghyr
Ghsehbughmatarghdoluyumghkar,
Ghnebatughhayvnghinsnolurum.
Ghrenghzulmetghdumanghps
GhFranszghMaltz
1140
ghHrvatNegrus
1141
GhMikrilghGrcghsveghRus
GhiagholurSnnMselmnolurum.
Ghalarghglermenghevkaderim
Ghyrimghayarghakaderim
Ghkasavetghkesfetghzevkaderim
Ghbidghzhidghfiskaderim,
Ghrifghmarufghirfnolurum.
Ghsatlmghkudurmughdevirmighm
1142
Ghkoyunghkeighkzghku
Ghbudayghbaakghsrgnghyemi
Gholurlemdehermadenlereknolurum.
Ghkapristendolatmtez
1143
bulundumnede
1144
GhTatartohmasoldumgrndmoyunda
GhbadadkiBasrakibulundumKonyada
Ghkmilghbatlgholurdivneyim
Ghgleblblolurumemayapervneyim
Ghsarhokiaykghmestneyim
BsbtnbulemeghzmHnkrolur
Ghbrdinada
1145
hernevarisebendevarolur

1139
Gar:Maara.
1140
Maltiz:Maltal.1.(a)Maltese.2.Maltese,ofMalta
1141
Negros:slandal,slandinthecentralPhilippines
1142
Mu:f.Fare.
1143
Seriekilde
1144
ine:f.Kuyemi.
1145
Brd:Hurmanniyisi.

GhkrmHakkaikrarghceinkrolur
GhdemghHrremghmtemghgam
Ghiretghcilveghsohbetghelem
Gharafghberzhghbirbirem
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem,
Ghsaughhastakiabus
1146
veghneat
Gehmisafirgehmcavirghsahibgehsmad
1147
Ghbli
1148
ghbister
1149
ghcmegehbisat
1150
Gehhayvanghupirveghmasumolurum
Ghmevcudghmezkr
1151
ghmerhum
1152
olurum
Ghtaughtoprakghbirkumolurum
Ghateghakmakghkipritghmum
Ghrdekghturnagehkptrghbum
Ghhayrugherrimghuurlughm
kilemcilveghmghgelirghgiderim
Ghbkighfnighbeterghyiterim
Ghbirdilberolurumghdilberseverim
LaklakylaAzbyabenzerkignlnelenir
Szleriminherbirinenicehikmetgizlenir
Szlerindensahnirfanireokszanlanr
lemivahdetiindesrrYezdnolurum.

1146
Abus:atkehreli.askyzl.Yzeki
1147
Smad:ietpas.
1148
Bali:f.Yastk.Altn.Nakit.
1149
Bister:f.Yatak,dek.
1150
Bisat:(C.:Bst)Dek.Deme,kilim,minder.
1151
Mezkr:Zikrigeen.Zikredilmi.Evvelcebahsigemiolan.
1152
Merhum:(Rahm.den)Kendinerahmetedilmi.Rahmetekavumu.Dnyann
skcahvlindenkurtuluprahmetilhiyeyekavumuolan.
128
Vezin:Mstefiln,Mstefiln,MstefilnMstefiln
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,
Balandherynmehltfeyleaveryolum.
olismiztnhakkncmlesftnhakkn,
zznnhakknltfeyleaveryolum.
Olismiazmhakknolnriekremhakkn,
OlFahrilemhakknltfeyleaveryolum.
Ltfnlaihsneyledinvaslnlahandneyledin,
Hicrinlehayrneyledinltfeyleaveryolum.
SaldnikrehodBendemolupbulamseni,
BaladDnyaydenltfeyleaveryolum.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bucanyinevuslatdilersenhilevahdetdiler,
Varmadilnusretdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Dnpsanayalvarrzltfeyleaveryolum.
KuldanolayRabbenkimsanadoruyolbula,
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzderdmendetmiansrkaydubend,
Bilmemilhgayrifendltfeyleaveryolum.
Eykudretss
1153
,padihltfeyleaveryolum,
Eykudretsahibi,padihltfeyleaveryolum,
Eyeha
1154
balandherynmltfeyleaveryolum.
uztismininhakkiincmlesftnhakkiin,
zzetvennhakkiinltfeyleaveryolum.

1153
Is:(Iss)t.Bayndrlk,mmuriyet.enlik.*Ses.*Shib.Mlik.*Efendi
1154
eha:Bykcsseli

Oismiazmhakkiinolnriekremhakkiin,
OFahrilemhakkiinltfeyleaveryolum.
smizamyalnzbanaAllhkelimesideildir,esasolanAllhkelime
sininmsemmsolanZtlhiyyedir.tebunuhakikatenbileninhermu
radhslolur,zirAllh,Allhzikirdemekdeildir.
Hakkn mahrum brakmas ise ihsandr. Allah Telnn bir eyi men et
mesine zlmek Onu hakkyla anlayamamaktr. Yeterince rzk verip ve az
gnlktanmenetmiisesananimetintamamnnverilmiolduunundelilidir.
SaldnavhayvanlariinezmBenidemolupbulamseni,
AlakDnyaybaladltfeyleaveryolum.
Allah Tel skntda tutmamak iin lutfu, lutf haline evirmek iinde s
kntyihsaneyler.Sonrakulunubakabireyeynelmesindiye seniheriki
halden de karr. Arifler sknt halinden daha fazla korkarlar. nk lutf
zamannda edep hududu iinde ok az arif durabilir. Aslnda skntlar ve
lutflarAllahTel'nnnimetlerininkymetiniretmekiingelir.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bizinefisktyappartthepyollaraengelkoydu,
Eyltfuokyardmsendenltfeyleaveryolum.
Ey benim canmn canan, nefs ile ruh ikisi birdir. Lkin ite kalm
olanacanvezatderler,dardaolanainsanvesfatderler.
1155
Varmadilnusret
1156
dilerltfeyleaveryolum.

1155
1156
Nusret: (Nusrat) Yardm. Cenab Hakkn yardm, hususen ruhani muavenet.
Zafer,galebe,fetih,stnlk,baar,dmanaglibolmak
Varmagnlyardmdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Herneredekmilgrrzbakponakederleniriz,
nsnkmillerehevesleniriz,fakatonlargibiolamayacamzanlaynca
zlmehalimizdenbizikurtar.
"nsanlar, aynen altn ve gm madenlerine benzerler. Cahiliyede ha
yrl olanlar, slm'a girip onda derinleip, (onu hazmettiklerinde) yine en
hayrldrlar."
1157
BuhadisierifileinsankimliindekiyaratlzelliininveAllahTelnn
varlnnispatdr.OnuniinAllahTelyaduaetmekgerekir.
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Sensinbtnderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
Zikriniarkadaetbugnleerietgnldengnle,
Yolgsterevatandanvatanaltfeyleaveryolum.
Zikri arkada klmak ruh ile gereekleir. Nefsini arkada klarsan gaflet
iinde boulur kalrsn. Hali kt olan kii ile arkadalk etmek, kt olmana
ramenkendiniiyisanmavesilesiolupaldanmayasebepolur.
NetsinNiyzderdmendetmiansr
1158
kaydubend,
Bilmemilhgayrifend
1159
ltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzyikelepeylebalanmunsurlardertlietmi,
Bilmemilhsendenbakakoruyucumyokltfeyleaveryolum.
NezamandiltaleplealdiseAllahTelvermeyidilemitir.steklerimiz

1157
Buhr,Menakb,1;Mslim,Birr,160;Msned,2/539
1158
Anasr: elemanlar, unsurlar, elementler; btn meydana getiren paralar;
varlklarnmeydanagelmesinisalayantemelunsurlar,elementler
1159
Fend:(f.),(eski.)esirgemek,muhafazaetmek,korumak.Heavenforfend!Allah
esirgesin!Allahkorusun!Maazallah!(f.),offilekovmak,uzaklatrmak;bireyinbir
yerearpmasnaengelolmak.fendforoneselfkendinigeindirmek.

geciktiinde yaratln skntlar ile Allah Telya dertlenmekteyiz. Bu ne
denlenefishakikatingerisindekaldiinsuludur.NiyziMsr,AllahTe
ldanyardmtalepetmektedir.
TAHMSAZB
Bubendeneeylenigahltfeyleaveryolum,
Verdimbenimholduhltfeyleaveryolum,
Eyleinyetyailhiltfeyleaveryolum,
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,
Olnurupkin
1160
hakknolabdilin
1161
hakkn
Bubinbiradnhakknhememsicihanhakkn
Srrhakikathakknhemkaintnhakkn
BeytiMuazzamhakknhemarzamhakkn
Havvademhakknfeyzimukaddemhakkn
brahimEthemhakknhembzemzemhakkn
rsli
1162
Kurneyledinisliimneyledin
Taatfermneyledinyolunusaneyledin
Dertliyedermaneyledinltfufirvan
1163
eyledin
Fnidetutmameskenibakideistegleni
Savruldumrmharmanbirekaldmgrbeni
Koymamelimdendmeni
1164
maksudumuverban
VerdimehadferdsamedAzbsanaHkktanpesend
Yokbendekibrukinhasedeybzevlbebed
nltfunayokturadedsendenkeremdahimeded
NetsinNiyzderdmendetmiansrkaydubend,
Bilmemilhgayrifendltfeyleaveryolum.

1160
Raslllahsallallhaleyhivesellem
1161
abdilin:Hz.HasanveHseyinaleyhimesselm
1162
rsal:(Resul.den)Gndermek,gnderilmek,yollamak.Havaleklma.Salver
mek.Kendihalinekoymak.Srsahibiolmak.Elignderme.
1163
Firavan:f.Bol,ok,ziyade,ar,fazla
1164
Dmen:f.Etek.Kenar.Taraf.Zeyl.Elbiseveyadaetei
129
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,
SaldolnriNbvvetpertevinfevkalmem.
alnptablberetgeldihEnbiy,
Gulguledolducihnakonduolshiblem.
Nrivechindenalndencmemskamer,
Bahrilmindenbilindihikmetilevhukalem.
MerhabyMustafeynriayniasfiy,
MerhabeyShiblmircfidacizzulem
Gelmeseydinlemesenhalkolunmazdcihn,
DostluunayaratldeyNebiyyimuhterem.
Bizgnahkrmmetesenhirsleyledi,
HamdlillhsanammeteylemiolZkerem.
YRaslallhefatklNiyzmcrime,
olzamankimbaakylnayakkanalyam.
Dodurisletinbabastarzrekadem,
SaldNbvvetnrununmmetlerinenstne.
Sadr,gsdemektir.Emnetedilensrlarinsanngsndedir.Eskiden
hkmet bakanna Sadr zam derlerdi, sebebi devletin btn srlara
vkf olduundan dolay bu isim ona verilmitir. te Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemede Sadr Rislet denildii, btn Enbynn srlar anda
bulunmasndandolaydr,yanidierenbiyaonunvekilleridir.EsasEnbiynn
sultn,baodur.
Bastferzrekademdekibeyittegeenferbirnrdemektir.Hakikat
yolununzerindeizlenilecekyoldemektir.
AbdulkdirGeylnkaddesellhsrrahlazzEfendimizbuyururki;
Heryiit(veli)birayanizindedir,ancakben
KemalinbedriolanNebininayakizindeyim
1165

1165
(GEYLN,2005),s.207
Sufilerayakkelimesiylertbevemakamkastederler,mamGeylnhazretle
rininylebuyurduurivayetedilir:
Her veli bir nebinin ayak izinde yrr. Ben ie dedem sallallhu aleyhi
veselleminayannizindeyim!HazretiMustaf'nnaleyhissaltvesselamaya
n kaldrdyere ben ayak basarm. Ancak nbvvet ayaklar ve makamlar bu

alnpmjdedavulugeldinebilerinh,
Barmavearmadolducihnakonduolemshibi.
Beyittegeenlemsancak,yanibayrakmansnadr.BusebepleHaz
reti Resule Shibi lem , Sancak shibi, denildi. Zir dier Neblerin
zamanndalemyoktu.lknceHazretiRaslllahsallallhaleyhivesellem
efendimiz sancak ekti (Livlhamd). Sancanda bir srr vardr, muhare
belerdeharbedenaskerlerinonugrerekevresindetoplanpbirlemelerini
teminiindir.lemdelhitecelllerdenbirtecelldir.
Yznnnrundanalndyldzlar,gneveay,
lminindenizindenbilindihikmetilevhvekalem.
Yldzlarn, gnein, ayn hakikatlar Nri Muhammeddir. Kasdei

Bre de Hazreti Resle Kamer denilmitir. Ksdeyi erh eden burada
benzetme var diye kelkamer olarak yazm. Burada tebih (benzetme)
yokturkamerinhakikatiNriMuhammeddir,bundatebihkendisidir.
MerhabyMustafeynrvesafiyetvekamalinz,
MerhabeykaranlklariindebiziaranMircShibi
Asfiyhakikatehlininbyklerinederler.ShiblmiryaniMrc
shibidemektir.

nun dndadr. nk nebi olanlardan bakasnn oraya ulamasna yol yoktur
(Behcet'lEsrr, 22). Velilerden bazlar bir nebinin ayak izi, dier bazlar da bir
nebininkalbizeredir.(Bkz:elHukmet'lBtniyye,55vd.).
Bizgnahkrmmetesenhgnderdi,
Hamdlillhokeremsahibisanammeteylemi.
Andolsun ki biz, Allah'a kulluk edin ve Taut'tan saknn diye (em
retmeleriiin)hermmetebirpeygambergnderdik.
1166
mam Hasan ve mam Hseyin radyallhu te'l anhum efendimiz

hazretlerinin uluvv n ve kadri menzileti sa'detleri eer ki yazlmak
lzm gelse, kalem ciz kalr. Ancak bir menkabei mbrekei llerini
nakl hikye edeyim de artk oradan immeyni hmmeyn efendileri
miz hazertnn indallhda (Allah Tel yannda) olan kadr kymet ve
menziletisa'detlerioradanmalmolur.
mam Hasan ve mam Hseyin radyallhu ta'l anhum efendimiz
hazretlerinin sabvet (ocukluk) zamanlarnda Mekkei mkerreme'nin
etrafntemaa(grmek)iinikisieleletutupgezeriken,EbCehil'iniki
olubirdeveyebinmiler,rastgeldiler.mmeynefendimizededilerki
Siz dersiniz ki bizim babamz mam Ali ve atamz Hazreti Muham
med;niinbizimgibidevenizyoktur?Sizyayangezersiniz,bizbylede
ve ile gezeriz dediler. Bu szden cenb immeyn efendilerimiz gayet
mahzun olup Mescidi sa'det'e avdet (dndler) buyurdular. Cenb
Risletpenhefendimizhazretleribuyurdularki
Niin mahzun duruyorsunuz, acaba birisi size bir ey mi syledi?
buyurunca, immeyn efendimiz hazert vukuat (olay) hikye buyurdu
lar. O zaman Cenb Resli Ekrem sallallhu te'l aleyhi ve sellem
efendimizhazretleribuyurdularki
Ben deve olaym size, gelin benim zerime binin diye hnei
sa'dettedevegibidestirisletpenhleriniyerekoyupmamHasanve
mamHseyinefendilerimizizerinealphareketbuyurdularve
Nasldeveniziyimi?diyesualbuyururidiler.Bunlardedilerki;
Onlarndevesiikitarafahfhfediyordu,sizdeyleetsenizede
melerizerinesallallhualeyhivesellemefendimizhazretlerisatarafla
rna re'si (ban) sa'detlerini dndrp af buyurdular. te o an ve
saatteHazretiCebrailaleyhisselmylesratlenaziloldularkihibyle
sratlenazilolmamlaridi.HemenCenbResliEkremefendimizhaz
retlerininre'sisa'detlerinitutupbuyurdularki
YaReslallh,CenbHaksanaselmediyor,habibim,sataraf
na af demesiyle kffei ust m'minni (asi mmin kullar) affettim,
cehennemden azat ettim. Eerki sol tarafna dahi af der ise, kffar
dahi cehennemden azat edip cehennem iptal olacaktr. Sratle beni
gnderdikisolunuzare'sisa'detinizidndrpafbuyurmayasnz.

1166
Nahl,36

O zaman Cenb Resli Ekrem efendimiz hazretleri pek ok Cenb
Hakk'a hamd senalar edip immeyn efendilerimizi zerlerinden indirip
buni'metigayrmtenhiyeonlarnsayesindeolduundanpekokse
vipptlervepekokteekkrlerettiler.
1167
YRaslallhefatklgnahkrNiyzye,
Nezamandanberibaakyalnayak,kanalyam.
TAHMSAZB
Mukaddempkinesecdeeyledibeytlharam
LtUzzayzzereyerleredtodem
annalevlkHakktanmerhabaarldhem
lemedoldusadymerhabasad
1168
merhaba
lemegeldinmbrekmkaddeminledilber
Sanammetolducmleenbiyaveevliy
Kldisbatnbvvetzatnisbthacer
1169
Vechinrupakinehaksndiyesylerecer
1170
Pkineyzsrmeyemtkidicmlesemer
1171
nseninmehdinedeferdi
1172
CenbKibriya
1173
ZtpkinndediDostum,HabibimMustafa
rlafermelik
1174
mukaddemindenprsaf

1167
(A.brahimDede,2006),s.413
1168
Sad:yz:100
1169
Hacer:Ta,kaya
1170
ecer(E):Aa.Ktk.
1171
Semer(E):Meyve,yemimahsul.Verim.Netice.
1172
Birolan
1173
Kibriya.Azamet.CenabAllahTel'nnazametivekudreti,hercihetlebyk
l.
1174
Gkyermelekleri
Ztpkinnbeynageldikafnunayan
Sanaahmcmleervhmukaddesbendegn
Elamnbenderdimendeklefaatelaman
Seniidrketmedezhidkiihmaleyledi
Onunefsiazdrpyolundaidll
1175
eyledi
Seniinkretmediolmsivaleyledi
yevmetblda
1176
benimnmmetimdeildeme
Eytabibimsensezvar
1177
ilemerhemyarama
Azbyembireyimsenreeylederdime

1175
dll.saptrmak,azdrmak.
1176
Srlarnortayerekarlacagn(Trik,9)
1177
sezavar:f.Mnsib,uygun,lyk,yn.

130
Vezin:Mefln,Mefln,Mefln,Mefln,Mefln
Ayatozunusrmeekeldengzmecnm
Grnrolduherghgzmevechicnnm.
Niinsevmeyecnankiandabulducnn,
Ykldkalaifikrimyaplddinimmnm.
bildimvechicnnkamdasezdimAllh,
FenymHakktaVallhinebilimkaldnednm.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
Bulutubirtenbircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilesnm.
Ayatozunusrmeekeligzmecnm
Grnrolduherzamangzmecnnmnyz.
Ykldfikrimkalesiyaplddinimmnm.
Ykld kalai fikrim, yani akl olan ilimlerim (aklm ile bildiim bilgile
rim) mahvoldu. Zir lemi rusm (eskiden medreselerde tahsillerini ya
panlar) denilen kimselerin okuduklar veya okuttuklar ilim efkrdr, yani
dnce mahsul olan bilgilerdir. Mesel, mantk ve buna benzer dier
ilimleridehepdncezerineoturtulmutur.Dinvemnisednceile
bulunmaz. Akl ve dnce Dnyaya it olan eylerden bile izdir. Her
eyin anas Tevhid ilmi dir. Muvahhid olmayann akl da, dncesi de
ksavesnrldr.
MuhyiddinibnArabkaddesellhsrrahulazizbuyururki;
Ehlullahn vechi ayna gibidir. Bir kimse bize bakt zaman eer o
aynadakendinefsininkirini,karanlnmahedeederse,bununefretve
hnla karlar. Aslnda bize izhr ettii bu nefret aynann kendisine yan
stt nefsine kar, bu hdisenin bilincinde olmakszn, izhr ettii doal
nefrettir.Veeerbirkimsebizebykbirmuhabbetvehrmetduyarsa,
budavechimizinaynasndakendirhununnrunuveazametinimahe
deettiiiindir.Obunubilmez;bizekolduunusanr.Oysaonunak
yalnzca kendi rhunun kendisine bu yolla akseden o hrikulde sre ti

nedir,vesselmdemitir.tebununiindirkibuesrravkfolanztlar
kendilerinebhtnedenlerehaklarnhellederler.Hibilenilebilmeyen
birolurmu?
1178
nkbilincecnnnyznAllhhereydesezdim,
VallhiHakktafenymnebilgimkaldnedebilgeliim.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
BildimkihereyHakkimiaradabakasyokimi,
Hereyondagarkiminebenvrmneirfnm.
Caferi Sdk kuddise srruhu bir derviine sana Allh gstereym mi

dimi, kerem iderdn sultnum dimi yannda bir azm gl var imi der
vilerine dir ki tutun un gle taldurun, taldururlar. Biraz elenn dir
elenrler karn dir karurlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz
turdukdansonraemrider karurlaryineemridermndiyegrrbak
mazlar yine basarlar. Birka kerre iderler t ol kadar olur ki mn yeter
dimezolurondansonrabirazbaaaatutarlaraklgelreyh
Allhgrdnmvebildnmi?dirdervidirki
yok,eyhdirki
evvel dervilere yalvardn onlar esirgemedi sonra bana yalvardn
benesirgemedmbendensonragnlnkimetutdunise[98a]ideAl
lah odur, yan halkun ziyde alasndan mdn mnkati oldukda, md
isecnkmadukakesilmeztsofundamidkimdekalrsaAllahodur
demi.
YbirkiiAllhtanmadnhalfetu'llholayumdimekahmaklkdurya
cnndandur,benzorumileolurumdirseAllahonyavadurbilnefya
valkolurhasr'ddnyave'lahireolur.
1179

1178
(AHNLER,2004),nsz
1179
(MISR,1223),v.97b
CaferiSdkkuddisesrruhubirderviine
SanaAllhgstereyimmi?dimi,
keremiderdinsultnumdemiyanndabirazmglvarimidervilerinederki
tutun unu gle daldurun taldururlar. Biraz elenin der beklerler karn
der karrlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz durdukdan sonra emr ider
karrlar yine emr eder mn diye grr bakmazlar yine basarlar. Birka kerre
iderler t ol kadar olur ki mn yeterdemez olur ondan sonra birazba aaa tu

Nekahrdestiadadanneltfuaindanbil
UmurunHakkatefvizetCenbKibriyadanbil
1180
Bulutubirtenvebircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilenm.
TAHMSAZB
CemlinayniYezdandrszndrderdedermnm
Kanmihrabmmettirbenimhemdinimimanm
EsirgebendenilutferMededeyhhubnm
Yeteralattneydilberbubenbirehayran
Yetereycefettinyetereycismincn
nztnsrrazmdrayanfehmeyledimonu
Kapundabendedirehlerveylemlerinh
Cemalinprziyaeylerhakikatemslemh
AyanolsunbizeYRabbhidayetehrininrh
YzndrVedduhTsndudanKfvelKurn
zndraynbeytullahszndrcamiikurn
cisminsureinurdurkanhemyetisbhan

tarlaraklgelireyh
Allhgrdnmvebildinmi?dirderviderki
Yokeyhdirki
Evvel dervilere yalvardn onlar esirgemedi. Sonra bana yalvardn ben esir
gemedimbendensonragnlnkimetuttunise[98a]ideAllahodur,yanhalkun
ziydealasndanmdinikesdiinde,mdisecnkmadkakesilmeztsofunda
midinkimdeolursaAllahodurdemi.
YbirkiiAllhtanmadnAllahTelnnhalfesiolaymdemekahmaklkdrya
deliliktendir, ben zorla olurum derse Allah onu durdurur. Faydasz durmak olur
dnyaveahirethasretiolur.
1180
Nekahrdmanelindenneltfutandktanbil
leriniHakkahavaleet,CenbHakktanbil
131
5+5=10
Aknmeyinebenkanageldim,
eminodunahoyanageldim.
emitevhidigrdmyakmlar,
Gittikararmpervnegeldim.
Halkaizikrikurmuklar,
Bendesahnndacevlnageldim.
MecnnumbugnLeylderdinden,
Neylerimakldvnegeldim
Derdicnnnatyreler,
Barmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
Srmeeyzmsultnageldim.
YremibildimYrimdenimi,
BundaNiyzLokmnageldim
evkinodunahoyanageldim.
Aknarabnabenkanageldim,
Arzularateinehoyanageldim.
arap, demekten muratlar; marifetullahtr. Bunun sonu mahabbetu

llaha gider. Yani irfan duygusudur ve aktr. Ak ve mahabbet ayn ma
nayagelir.
1181
BubeyitleNiyziMsrkaddesellhsrrahulazz1057(1047)'demm
Sinankaddesellhsrrahulazizeintisbederektecdidibatediinianlat
yor. Menakpnamelerine gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin
hayatndaryalaroknemlidir.Builhisindeeyhininceryada,sonrada
gerekhayattagrmesizerinekarlatklarndasylenmitir.
Rivayete gre Msr, sonradan eyhi olan mm Sinan kaddesellh
srrahulazizigrmekiinAntalyannElmalkazasnagiderken,ryasndabir
kalaycyagider.Kalaycmterilerledoluptamaktadr.Odagmn
(Tuhfe'deabdestibriini)kalaylatmakiinverdiindekalayc,dnherkes
kalaylar,maharetiinikalaylamaktadiyerekgm(ibrii)kolaycaikiye
bler,ivednkalaylarveyaptrarakgeriverir.DahasonraUaktam
mSinankaddesellhsrrahulazizigrdndebukalaycustannooldu

1181

unu anlar. eyh Mehmed dervi bu kalayc alacak biri deil mi? diye
rek ryasn kefedince de O'na biat eder. Bu ilhyi bunun zerine syler.
(Tuhfe,s.10;Glzr,s.1112.)
1182
Tevhidnyakmlargrdm,
Kararmkalmad,pervnegibigeldim.
klarzikirhalkasnkurmu,
Bendehararetindednmeyegeldim.
BugnLeylderdindenMecnnum,
TASAVVUFTADELLK
[nsaninsanyapanaklmelekesinedenyitirilir?Bunasebepolaneyne
dir? Bu sorular, insanlk tarihi boyunca toplumlar megul etmi ve en ilkel
dnemlerdenuygarlnenstdzeyeulatdnemlerekadarbusorulara
cevaparanmtr.
Delilik,herdnemdezamanngeerlibilgisidorultusundaelealnmve
buna bal olarak da sz konusu sorulara verilen cevaplar, insanln bilgi
birikiminin art gstermesine ve ilerleme kaydetmesine paralel olarak za
man iinde deimitir. Ayrca deliyi, eytann oyunca oldu diye yakan,
Orta a tarihe en karanlk dnemlerden biri olarak yazdran yine Bat ol
mutur.
slammedeniyetiisedeliyi,enbandanberibirhastaolarakkabulet
mi ve tedavi etmeye almtr. ki medeniyet arasndaki bu byk farkll
ntemelinde,slamdininindeliyevedeliliekaryaklamnnolduusy
lenilebilir.nkslamdini,deliyidinykmllklerdenmuaftutmaksure
tiyle, onun bir sulu veya gnahkr deil, hasta olduunu dolayl yoldan
ifadeetmitir.
Gnmzde psikiyatrinin snrlar dhilinde ele alnan delilik, bir hasta

1182
(brahim RAKIM, 1750), v. 7 Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsane
MenkbeilikisiVeNiyziMsrninMenkabelerineGreBaziirlerininHikyesi
SosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1
lkolarakkabuledilmektedir.slammedeniyetiszkonusuolduunda, du
rumgemitedeayndr.Yanideli,slammedeniyetindeokeskidnemler
denberihastaolarakkabuledilmitir.BuhusustaslammedeniyetiileBat
medeniyeti arasnda ok byk bir fark grlmektedir. Bat medeniyeti,
yzyllarboyunca(18.yzylnsonunakadar)deliyihangistatiineyerleti
receine ve ona kar nasl bir yaklam iinde olmas gerektiine (tedavi,
slahveyacezalandrma)birtrlkararverememitir.Delinindinykml
lklerdenmuaftutulmasnnsebebi,akldanyoksunolmasdr.nkinsan,
akl sahibi olduu iin ilah emir ve yasaklarn muhatab olmutur. Delinin
muafiyeti sadece dinin emirleri ve yasaklaryla snrl deildir. Onun hukuk
kurallar karsndaki durumu da ayndr. nk hukuk kurallar da tpk din
kurallargibi,aklsahibiinsanayneliktir.Akltarafndanbelirlenenveteme
lindeiyiilektnn,doruileyanlnayrmbulunanhukukkuralla
r, ancak akl sahibi olan insan iin sz konusu olabilir. nk insann iyi ile
kt, doru ile yanl arasndaki ayrm yapabilmesini salayan ey, temyiz
gc,bakabirifadeyleakldr.Dolaysyladaaklyetisinivebunabalola
rakdatemyizgcnyitirmiolandelinin,nebukurallarauymasnedebu
kurallar erevesinde yarglanmas beklenebilir. Bu nedenle de delinin din
ykmllolmadgibi,cezaehliyetideyoktur.Yanideli,hemdininhem
dehukukunkarsndamasumvemazurdur.
slammedeniyeti,deliyihastastatsndeelealmaksuretiyleonakar
yaklam biimini de belirlemitir. Delilik bir hastalk olduuna gre tedavi
edilmesi,iyiletirilmesigerekir.Ancakbunoktada,btndelilikeitleriiin
uygulanan bir tek tedavi yntemiyle deil, deliliin sebebine bal olarak
uygulanan deiik tedavi yntemleriyle karlamaktayz. Yani sebebe yne
lik bir tedavi uygulanmas sz konusudur. Mesela, deliliin sebebinin kanla
ilgili olduu durumlarda, kan almak bir tedavi yntemi olarak kullanlm
tr. Yksek hararetin veya beslenme bozukluunun delilie sebep olduu
durumlardaisesouksuveazgdailetedavietmeyolunagidilmitir.]
1183
[TasavvufEdebiyatnda,delivedelilikkelimelerinineanlamlsola
rak fte, sevd, meczb, cnn, cnniyyet, mecnn, dvne, dvneg,
eyd, eyd, bh, bmaz, bdim, nhred vs. kelimeler kullanl
mtr.
Farsabirkelimeolanfte,aklbozulmak,perianolmakanlamn
dakiftenmastarndantremiolanveaklbozuk,periananlamna
gelen bir kelimedir. Akln tamamen yitirilmi olmas durumunu deil, bir
uurbulankldurumunuifadeetmektedir.
Arapabirkelimeolanvesfatolarakkapkara,simsiyahanlamnagelen
sevd,isimolarakdaeskidnemlerdeinsannsalnvemizacnetkile

1183
(AKDEMR,2008),s.23

diine inanlan drt svdan biri olan sevddr. Bu anlaya gre, salk
vcuttaki bu svlarn dengede oluuna, hastalk ise bu dengenin bozulmas
nabaldr.Hastalkvesalkbunlararasndakidengeveyadengesizliebal
olduugibi,mizalardabunlarnnispetinebaldr]
1184
[Yine Arapa bir kelime olan meczb ise (bir eyi) ekmek anlamna
gelen cezb kknden tremi olan ve cezbolunmu, ekilmi anlamna
gelenbirkelimedir.BukelimetasavvufbirterimolanveHakknkendisine
giden yolda ihtiya duyulan her eyi kuluna bahedip abas ve almas
olmakszn onu kendisine ekmesi ve yaklatrmas anlamna gelen cez
beyle ok yakndan ilgilidir. Bu nedenle de meczb kelimesi, sknt ek
meden ve aba harcamadan Allah Telnn kendisine ekmesi neticesinde
hakikate ulam kiiler iin kullanlr. Bu kiiler, akll deliler (ukalul
mecnn)olarakdaisimlendirilenvetasavvufsistemiiindezelbirzmre
yi oluturan kiilerdir. Ancak cezbe akll delilerdeki kadar iddetli olmasa
da manev bir yolculua km olan slikler iin de sz konusudur. Bu ne
denle de meczb kelimesi, tasavvuf edebiyatnda slik i meczb (manev
yolculuunda ilenin hkim olduu slik) ve meczb slik (manev yolcu
luundacezbeninhkimolduuslik)tamlamalariindekarmzakmak
tadr.
Tasavvufbiranlamihtivaettiiiindemeczbkelimesi,aklmelekesi
ni herhangi bir ekilde yitirmi sradan deliler iin kullanlmamaktadr.
Cnn, cnniyyet, mecnn kelime grubu ise (bir eyi) gizlemek, sakla
mak;(gece)kmek,heryerikaplamak,karanlkbasmakanlamlarnagelen
Arapa cenn kknden tremitir. Cenn kk bu anlamlara gelmekle
beraber, bu kkten treyen sz konusu kelimeler, gizli olmak, kapal ol
mak,rtlolmakanlamlarnnyannda,delirmek,ldrmakanlamlarn
da ihtiva etmektedir. Ebul Ksm enNbrnin, mecnnun akl rtl,
kapal olduu iin kendisine bu isim verilmitir eklindeki ifadesi, cenn
kelimesinden treyen bu kelimelerin delirme, ldrma anlamlarn da
ihtiva etmesinin, akln rtlm olmas ndan kaynaklandn gstermek
tedir.
Cnn kelimesi, rtnmek, gizlenmek anlamlarnn yan sra, akln
kaybetmek,delirmek,delilikanlamlarnadagelmektedir.Buhlikendisinde
tayankiiyedemecnn(aklrtlm,deli)denilmektedir.
Farsa dvne (deli) ve dvneg (delilik) kelimeleri de cnn,
cnniyyet, mecnn kelimeleri gibi, genellikle peri kelimesiyle beraber
kullanlmaktavedeliliesebepolanfaktrncinarpmasolduunaiaret
edilmektedir.Ancakdvnelikvecinarpmasarasndakiilgi,sadecebununla
snrl deildir. nk dvne ve dvneg kelimeleri, Farsa cin anla

1184
(AKDEMR,2008),s.1011
mndaki dv kelimesiyle de yakndan ilgilidir. almamz tekil eden me

tinlerde rastlanmam olmakla birlikte, Farsa dv gr (cin tutmu, cin
arpm), dvbd (iddetli rzgar, kasrga; delilik, cinnet), dv lh (cini ok
olan yer; delilik) kelimeleri, dvne ve dvneg kelimelerinin de dv
(cin) kelimesinden tremi olma ihtimalini dndrmektedir. Buna bal
olarak da dvne ve dvneg kelimelerinin cin arpmas neticesinde
ortayakandelilikiinkullanldnsyleyebiliriz.
YineFarsaolaneydkelimesiiseaksebebiylebeynikarankimse,
deli anlamna gelmektedir. eyd kelimesi de sz konusu olan durumu
ifade etmektedir. Akl anlamna gelen h, dim, hred kelimele rinin
banaolumsuzlukbildirenb,nedatlarnngetirilmesiyleoluturulanve
delianlamnagelenbh,bdim,nhredgibikelimelerdedeliliin
ortaya kmasna sebep olan faktr iinde barndrmayan kelimelerdir.
rde (kark, perian, tutkun, akn), fte (kak, dkn, tutkun),
meftn (hayrn, fitneye dm, sihirlenmi, tutkun, vurgun), b hod
(kendinden gemi, lgn) gibi kelimeler ise tam olarak deli anlamna
gelmemekle beraber, bu kelimeyle yakndan ilgili olan kelimelerdir. Sz ko
nusukelimeler,metinlerdedeli/delilikinmteradifiolankelimelerlebir
likteveonlarnbirnevisfatolarakkullanlmaktadr.]
1185
[nsaninsanyapanaklnksmenveyatamamenyitirildiibirdurumolan,
kiiiinbirkusurmahiyetitayanvebunedenledeolumsuzbirdeerta
yan delilik, Tasavvufta ve edebiyatnda niin kullanlmtr ve neyi ifade et
mektedir?
Tasavvuflabeslenmi,sembollerveremizlerzerinekurulubiredebiyat
olan tasavvuf edebiyatnda deliliin gerek anlamda kullanlm olamayaca
, bu edebiyata yabanc olmayanlarn kolaylkla tahmin edebilecekleri bir
eydir. Bu nedenle de delilik kavramnn arka planna inmek gerekmekte
dir.
Tasavvuf edebiyatndaki ikinci delilik trn meydana getiren bu sre,
zahir ve batn olmak zere iki katmanl bir anlama sahiptir. Bu durum, sz
konusudeliliintemelindebulunanakn,ortayakbiiminebalolarak
beer ve ilah olmak zere iki kategoriye ayrlmasndan kaynaklanmak
tadr.
Zahiranlamnmerkezindebeerak,batnanlamnmerkezindeiseilah
akvardr.
Zahiranlam,aynzamandadeliliingerekanlamdr.Yanikiininakse
bebiyle akl dengesinin bozulmas durumunu ifade etmektedir. Batn anla
ma ulaabilmek iin yaplmas gereken tek ey, sz konusu delilie sebep
olan ak, beer dzeyden ilah dzeye ekmektir. Ak sebebiyle ortaya

1185
(AKDEMR,2008),s.1113

kan bir delilik olduu ve yaratl neticesinde ortaya kan ikilik durumu
nunortadankaldrlmassrecinianlattiindebudelilii,BirlikeGiden
Yol:AkDeliliidenilmitir.]
1186
Abdullahb.Mbrekkaddesellhsrrahulazizgenliindebircariyeye
vurulur.Birakamsarhoarkadalarylabirarayagelir.Sonraonlardanbirini
yanna alarak cariyenin evinin duvarnn dibine gider. Evin damna kan
cariye ile sabaha kadar birbirlerine bakrlar. Sabah ezan sesini duyan Ab
dullah, henz yats ezan okunuyor sanr. Ortalk aarnca iin gereini an
lar.Buonuniinbiruyarolur.Kendikendineyleder:
Btngeceboyuhevahevesineuyarakusanmadan,bkmadanayakta
durdun. ayet bir imam namazda uzun bir sre okusayd (camide fazla
bekletti diye) deli divane olurdun. Bu dava karsnda imdi senin mmin
vemslmanlnneredekald?Sylebakalm!.
1187
Derdicnnnatyreler,
Cnnnderdibendeyralerat,
zmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
mmSinnnayanntozuna,
Niyzi Msr eyhi mmi Sinan kaddesellh srrahulaziz hakknda

duygularnifadeetmektedir.
YarambildimYrimdenimi,
Bendekisevgininaslsebebimeereyhimdenoluyormu,diyerekeyhi
nemracatettiinibuekildekurtulacananlatmaktadr.

1186
(AKDEMR,2008),s.79
1187
Alib.OsmanHucvir,KeflMahcb(HakikatBilgisi),(Haz:SleymanUluda),
stanbul1982,s.192
TAHMSAZB
Yaplmakkasdmvirnegeldim
Bilmeeseniseyrnegeldim
Ezellememestnegeldim
evkinodunahoyanageldim.
Varlarnveyoklarnatmlar
Sugibididrakarklmlar
klarmeydanaakakmlar
Vislsrrnalayklayklar
Arzedersdknsadksadklar
Girmimeydanabaryanklar
Yummuumdestim
1188
ferd
1189
derdinden
ikyetetmemcefderdinden
Benbenibilmemmevlderdinden
Biryeregelmihepbireler
Haddiniittigeldiolvreler
Arzuhaletmeeyrevreler
Derdicnnnatyreler,
Mntazrmbirdilberinemrine
Belbaladmonuncmlereyine
GecegndzkulyalvarrRabbine
mmSinnnhkipyine,
Yrlutfubanavarnedenimi
Mihnetimrahatmkrmdanimi
Azbnindermnzrndanimi

1188
Dest:f.El,yed.Mc:Kudret,fayda,nusret,galebe.Dstur.
1189
Ferda:(far.)ka.1.yarn.2.gelecekzaman,ati.3.ahiret,brdnya.

132
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,
Kifigencihakikathemhaytlemim.
Bendemahfoldugayblgaybnesrrhemn,
Bendedirsremnetanakenzimbhemim.
BencemliHakkcmleeydezhirgrmem,
Bumeryyaanniinbaktmcahurremim.
Herszmmifthkuflikntkenzolmudurur,
Hemdemisileherbirnefistemahremim.
Cmlemevcdtverdimbenvcdvhide,
Ztuesmvesftnilehlyekdemim.
Yerdegktehernekimvarbaludurbbana,
ikrevnihnebentlsmzmm.
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,
Hdisimgerivelmandesrrakdemim.
Benkidemilminsrlarnavkfm,
hakikatdefinesinikefetmihemdeleminhaytym.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzin,menkpnmelerinegre,ta
rikattakiseyrislkesnasndakutbiyetmakamverilmesizerinebumaz
hariyetini,builhiileifadeetmitir.
1190
Fakatdahasonrakutbiyetmakamnnokmesuliyetliolduunugrerek
buvazifedenaffedilmesiiinAllahTelyayalvarmvebununzerine
kutbiyetmakamndanalnmtr.Aadakibeyitlebalayanilhisinidebu
sradasylediirivayetedilir.
1191
bnivaktimbenebelvaktolmazm
Abdimahzmbentasarrufbilmezim
1192
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzbuyurduki:
Kendisine Kuran Kerim verilene ilmi kmil verilmitir. Bu yzden

1190
(brahim RAKIM, 1750), v.83. Tuhfe, s.2728; Baha Doramac, Niyz Msr,
Ank.1988,s.78.
1191
M.emseddin(Ulusoy)Efendi(18671936)GlzrMsr,S.7576.
1192
Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsaneMenkbe ilikisi Ve Niyzi
Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal Bilimler Yl:2003
Cilt:1Say:1,s.47
mahlkat ierisinde Muhammedi olanlardan daha tam (etemm) yoktur.

Ziraonlarinsanlklemiierisindeyineinsanlaenhayrlmmettirler.
(li mrn, 110) ve onlar lemin gnei gibidirler(Bkz. elFtht,
11/107).
1193
Herzamanbendegizlikaldgayblgaybnsrlar,
Bendediremnetsrlaronusaklamdefineyim.
Bir hikye: abn Efendi hazretlerinin namazn klmann sevabn
beynidpnaklitdilerki;
Hac Bayram Sultn (kaddesellh srrahlazz) hazretleri hirete
intikl ittikleri gn, bir ifti Ankara ehrine sabn demir yapdurmaa
gelp grd ki dkknlarda kimse yok. Meer Hac Bayram Sultnn na
maznagitmiler.Oldahsabndemirnbelinesokupazizinnamaznklup
badeh (sonra) demrciler sabn demrn ocaa koyup ve ok ikdam
(devaml) idp kzdramadlar. Ve ciz ve mtehayyir kalup, kadya ve
mftiye ilm ettiler. Cevbnda ve kefi srrnda ve hikmetinde anlar
dahcizolupakbetHacBayramSultnhulefsndanilmilednndeehl
olup ve (allemnahu min lednna ilmen)ye mazhr olan Hzr Raslllah
sallallhaleyhivesellemsfatbrazzelmetdklerinde,
sabndemrnikandeiletdndeybiilhmillhsulidpolkimes
nedah
kend de getrp Hac Bayram Sultnn namazna hzr oldun
habervirecek,olazzehlihlhalliiklidppkitikdileHacBay
ram Sultnn namazn klan, ol sultn hrmetine cehennem odna
yanmamaa iarettir dey tahkk itder. Ve dah cmle vilyet halk
sab olancklarn bile getrp azizin namazn klmaa bu kadar meyl ve
rabetleri vriken Muharrem Efendinin bu kelmndan rabetleri dah
ziyde olup Hac Bayram Sultnn ve Byezd Bestm hazretlerinin na
mazgibiziydekesretveizdihamold.
1194

1193
(KILI,1995),s.97
1194
(FUAD),v.68b70a
Bumenkabeninbakabirversiyonudauekildeanlatlmaktadr.
Hz.Kudds,1265/1848tarihindeBor'daHakkayrmtr.Hz.Kudds'ninve
fat ettii gn, kylnn biri de krlan saban demirini tamir ettirmek zere Bor'a
geldiinde, ok kalabalk bir cemaatin cenaze namazna hazrlandn grnce,
abdestini tazeleyerek cenaze namazn klar. Hemen iine dnmek niyetinde oldu
undan, yakndaki bir demirci dkknna girerek, tamir etmesi iin saban demirini
ustaya verir. Demirci, ocaa koyduu demirin bir trl korlamadn, saatlerce
urat halde dvlecek hale gelmediini grnce, akn bir halde dnceye

BenHakkncemlinicmleeydeakagrmem,
Onuniinbuaynalarabaktmdansevinliyim.
Herszmkntkenzinkilitanahtarolmudurur,
Hemsnefesiileherbirnefistegizliyim.
Cmlemevcdtverdimbenbirlikvcduna,
Zt,esmvesftnilehlbiranm.
Yerdegktehernekimvarbbanabaldr,
Benakvegizlienbyktlsmm.
Niyzi Msr, ben lemin devrinde olan merkezi olan tlsm, kibriti
ahmer gibi dt yeri kimya eden, ismi zam gibi tesiri vcud eyleyen
tlsm ilahiyim demektedir. nsan yaratln merkezinde olduu gibi, kamil
insaniseHakkntecellimazharolmasasndanleminmerkezidir.
BenoMsryemvcdummsrnaholmuam,
BenoMsryemvcdumehrineholmuam,
Velgerisonradanolmusamdamanadaenncekisrrm.

dalar.Busrada,yaknbirtand,dkknagirer.Demirci,durumuonaanlatr.Oda,
kylye;
"Sennerelisin,budemirineredengetirdin?"diyesorar.Kyl;
"Benfilankydenim.Budemir,dniftsrerkenbirkayayataklpkrld.Tamir
ettirmekiinbugnburayagetirdim.Bor'agirdiimde,einigrmediimbircemaa
tekatlarakcenazenamaznkldktansonrabudkknageldim."deyince,okii;
"Senin, adn sormadan namazna itirak ettiin zt, Byk Vel, Hakk A
eyh Ahmed Kudds Hazretleriydi. Allah Tel, deil onun namazn klan, o ce
nazedehazrolanaletveedevatdaatetenmuhafazaetmitir."der.mansahibi
olanbukyl,yenibirsabanalpkynedner.(Kudds,Tarihsiz),s.19
[Tevratnilkayeti:
Allah Tel, nce muazzam bir nesne yaratt. Sonra gkleri, sonra
dayeriyaratt.
Bu ayette geen Vehim (muazzam bir nesne) kelimesi byk an
sahibimanasndaolup,EfendimizMuhammed Mustafa(sallallhaleyhi
ve sellem) ruhu demektir. Nitekim Hadsi erifte yle buyrulmutur:
AllahTelilkyaratteybenimruhumveyanurumdur.
TevratnilkayetindegeenElvehimkelimesiniebcetle(harfhesa
b)hesapedilirsedoksanikikar.BurakamMuhammedismininebce
dineuygundur.
MusaleyhisselmTevrattanokuyarak:
YaRabb!Benbirmmetgrdmki,onlarmmetlerinhayrlsdr.
man etmeleri iin insanlara emri maruf ve nehyi mnker yaparlar. lk
ve son kitaba inanrlar. Dallet ehline kar cihat ederler. Bir gz kr
olanDeccalilesavarlar.Bunlarbanammeteylededi.
Allah Tel; Ya Musa! Onlar Ahmetin (aleyhissalt vesselam)n
mmetidir,buyurdu.
YineMusaleyhisselmTevrattanokuyarak:
YaRabbi!Birmmetbuldumki,onlarokhamdederlervehkme
dicidirler. Bir i yapmak isteyince inallah derler. Onlar bana mmet
eyle,dedi.
Allah Tel; Ya Musa! Onlar Ahmet sallallh aleyhi ve sellemin
mmetidir,buyurdu.]
1195
Raslllahsallallhaleyhivesellemvemmetineiaretileonunlaolan
beraberliihaberverenNiyziMsrilksrrnmuhabbetdairesiniaklam
tr.

Deki:eersizAllahseviyorsanzhemenbanauyunkiAllahdasizleri
sevsinvesularnzmafiretlertsn,Allahgafurdur,rahmdir.
1196

1195
(ALTUNTA,2004),s.92
1196
limran,31
TAHMSAZB
Kaydmstakbellemazimihnettebigammbenim
Lveillremzinifehmedelidenekremim
Birmelekisimadanayrldmonuniinsersemim
Eeruysunisteyenztsftahemniin
Bendenrendibugnebcedihemehliyakn
Bendedirharfinsuknuhtemiolduemin
kmbahritevekklirekendimsalmm
Rhaktaomhincmlevrmvermiim
Fakrtammesabrilemnend
1197
mecnunolmuum
Maksadukbayaherkesfnidenermitir
Aynfnidircihandakefti
1198
nefsolmudurur
Olmadanevvelniceklarnolmudurur
Olmadanvkfbenimhlidilprdrdeme
Szlerimgeyleyiphaltkelmetmideme
HerszmbinhccetoldusrrHakktanmahreme
Sanmabirbignevarbendenbanahepina
Onsekizlemeyineyimbenzhid
HemadthemtasavvufHakkbanakldata
TlibirhHdymHakkahemrholmuum
Menrefnsrrnasrrmlagaholmuum
Azbvechimlemeverdiziymholmuum
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,

1197
Mnend:benzer,e,denk.
1198
Keft:Cem'etmek,toplamak.Sarfetmek,harcamak.Evmek.Katkatsrmek.
133
Vezin:MeflnMeflnfeln
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
Odurdemkinefsintanmtr,
OlupturHzrlysilehemdem.
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem.
Eerreermervmirt,
Kamununasldrdemdekidem.
Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem.
Grndbahrkndanbuncaemvc,
Olurzhirgideryinekalryem.
Bulemdebahirdirhemmevlid,
Annemvcdrekiledemem.
Hezrnmevcibirandayokedip,
Ederemslinitecdiddemdem.
Acebmislidemekgayridemekmi
Yahutaynmi,ycemimidesem.
Bilenaynbilmeyengayrdemek,
Budurfcevapallhlem
zevvelkidirsretledrrgayr,
Kiyanicanodurterkibodemem.
Kizircanbirolduoksret,
Budurkavlimuhakkikhemmsellem.
Desenninbilinmezhll,
noldursonraniinderkibilmem.
Tegayyrdenbilinmezlikzuhru,
Birliktendrrdediibilsem.
Niceyseneeiuldagnl
OzevkiarzularSndebkem
Talebevvelkizevkhkmicandr,
Cehlterkibininhkmolepsem.
Kambirnoktadrilmancakeydost,
oaldkadolarkalbehemmugam.
Niyztahtbdanoktaoldu,
Alininsrrnaolalmhrem.
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.

Hdnnsanatkraneiineaynadrbulem,
Yaratanndmaynasdrdem.
dem, beeri lemde Allah Telnn tecellisi zuhur etmi aynasdr.

Rahmannnefesinintecellisiolandem,suretiileHakknbeerdekizuhuru
dur.
demodurkinefsinitanmtr,
Hzrvelysilecancierarkadaolmutur.
Mevln genliinin balarnda bir gn vaiz esnasnda Hzr ve Msa

aleyhisselmnhikyesinianlatyordu.lhdostebrarnkendisiylevn
d emseddini Attr da mescidin bir kesinde tam huzur iinde
oturmutu. Vaiz esnasnda acayip ekilli bir adamn bir kede oturdu
unuveherdefasndabansallayarak:
Doru sylyor ve iyi anlatyorsun, sanki sen aramzda nc bir
ahsmsngibidemekteolduunugrd.Buszleriiitince,onunHzr
aleyhisselmolduunuanlad.Hemeneteineyappondanyardmdi
lemekistedi.Hzraleyhisselm
Biz hepimiz ondan yardm diliyoruz. Btn abdaln, evtadn ve ileri
gelenkutaplarnsultanodur.Sen,onuneteineyap,neistersenondan
iste dedikten sonra birdenbire onun elinden eteini ekip kayboldu.
emseddini Attr: Ben Mevlnnn elini pmee gittiim vakit,
Mevln:
Hzr nebi ve dier btn azizler klarmzdandr, buyurdu. Ben
bununzerinehemenbakoyupmritoldumdedi.
1199
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem
1200
.
Negrrseiyivekt,alakveyksek
Herbaktanznefsinigrr.
nsankmilkinattaiykem(iyikt)vezirbl(alakveyksek)
ne grrse Hakk grd iin ve kendisinin Hakk'da yok olmuluunu bil
diiiinbtnlemdedekendinigrmektedir.Ziragren,grnenveayna

1199
(YAZICI,1995),s.541(256)
1200
Dem:f.Nefes.Soluk.*Az.*Nazar.*An,vakit,saat.*Koku.*Kibir,gurur.*
li,yksek.*Krk
hep o'dur ve dem'deki demdir, yani Allah Telnn kinat dem iin yar
klmayadevametmesidir.
Eerreermervmirt,
Greneermanzaraveaynaolsun,
demdekinefeshepsininasldr.
Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem
1201
Ztderyasnefestirancakharfleri,
Onundalgalarbilkiolbahtiyarvesevinli.
Zt denizi (bahr zt) olan bu lem sanki Hakkn frd bir nefestir.
Ancak onun hurfu ( mnnn harflerde grnr'hale gelmesi gibi grnt
kazanan mazharlan) o denizin emvac (yani dalgalar) dr. Onlar zahir olur,
yanigrnr,sonragiderlervedeniz(yem)yinekalr.uhaldedenizodal
galarnasldr.
Lisan,insnruhunefhedenilhnefesinhakikatizeresadeceinsana
bahedilmi bir ltuftur. Zr insann nefesi, metafizik ilh dzeyde
nefesrRahmn eklinde isimlendirilen mnnn bir sretinden
ibrettir. Nih tahlilde nefesi ilhye dayanan insn nefes ise farkl
mahrelerine gre bu lisann harflerini ve kelimelerini oluturur. Nefes
alan kimse, konumak istedii zaman, farkl mahrelerden kan nefesi
vastasyla, kalben bilip konumak zere karar kld eyleri harf, ses ve
szleredntrr.
1202
Hz. s aleyhisselma, mevcdta hayat veren nefhai ilh ilmi veril

mitir.OherhangibirsretenefhettiizamanosretAllahTelmniz
niylehayatbuluyordu.teRahmannnefesindenibaretolannefhaiilahi
vastasyla Hz. s aleyhisselma lleri diriltme hasleti ve bnl Arab
ninilmisevdediiharflerilmiverilmitir.nkharflerinyndaan
cakkalbinortasndankanvehayatkaynahavadanibretolan nefha
danhslolur.Havamahrelerdeinktayauradndaharflerzuhureder.
1203
lemehakikaticihetinden,rahmnnnefesiolmascihetindenbakld
ndao,ancakAllahTeldrdenilir,diertaraftanlemebuilhnefes
te ekillenmi sretler olmas cihetinden bakldnda ise o, mahlkattr

1201
1202
1203
bnlArab,Ftht(thk.)c.III,s.89,91.204.(AKMAKLIOLU,2005),s.217

denilir. Nefes, Hakk iin btn, halk iin zhir olduundan Hakkn btn
halknzhiri,halknbtniseHakknzhiridir.
1204
lem, Allah Teldan baka her ey (m siv) olduundan Ondan

ayrdr. Ne var ki lem, Rahmann nefesinden zuhr eden kelimeler ol
duundanheryndenbir ayrlkszkonusudeildir.nknefes,nefes
sahibindenayrolmad iinAllahTelnnsonsuz kelimeleriolanlem
Onunnefesiyleayndr.NefesdeRahmannkendisiolduundankelime
ler(lem)Rahmannayndr.Bakabirifadeylelem,Hakknzuhryeri
dir. Zt tibryla Allah Tel her eyden mutlak mnezzeh olmas sebe
biyle lem bu ynden Allah Teldan bakadr. Fakat lemde Allah Te
lnnisimlerinintecellsindenbakabireybulunmadndanlemAllah
Teldan ayr deildir. te bu ekilde bnl Arab, Allahlem
mnasebiti hususunda srekli aynlk ve ayrl vurgular, nihyet bu hu
sustakigrleriniO/Odeileklindekielikilibirifadeylezetler.
1205
Allahilemutlakyoklukarasndabulunup,herikisininzelliklerinita
yanbirberzaholduuiinmnnikiynvardr:Hakkaaitbtnyn,
halkaaitzhiryn.BtnynyleHakknnefesidir,zhirynylebtn
lemin zuhr ettii ilk unsurdur. Bu berzah vastasyla bir taraftan Hakk,
mahlktnn sfatlarn kendine izafe ederken (tebih), dier taraftan
mahlkat,Onunsfatlarylasfatlanabilir.
1206
Deryannkaynandabuncadalgagrnd
Zhirgidince,yinekalryem.(yiyecekerp)
Annemvcdrekiledemem.
Bulemdederyadr,hemdoumlar
pheetmedensylerimkionundalgalardr
Acaba hem deniz hem dalga olan bu lemde veya (Elest gibi) nceki
lemlerdevarolupbirerdalgagibiyokolaninsanlarnkendi,ncekihalleri
nin misli (benzeri) olmalar nedir? ncekinden gayri (baka) varlklar olmak
mdr? Yoksa ayn m veya cem'i mi (yani hem ayn hem farkl) olmalar m
dr?

1204
bnlArab,Ftht,c.IV,s.85.(AKMAKLIOLU,2005),s.352
1205
1206
Hezrn
1207
mevcibirandayokedip,
Binlercedalgasnbirandayokedip,
Hervakitbenzeriniyenidenyaratr.
Hakkn, yn sbiteyi sbttan vcda karmas ifade edilirken

kullanlan bu zaman bildiren kalplar her hangi bir zamansal ardkla
iret etmezler. Zr Hakkn yn sbiteye varlk bahetmesi ezelden
ebedekadar devameden sreklibirameliyedir.Hakkniradesidesade
cebelirlibirzamanataalluketmez.
1208
Mevlnkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
Her nefeste dnya yenilenir. Fakat biz, dnyay ylece durur grd
mzdenbuyenilenmedenhaberdardeiliz.mrsugibiyenidenye
niye akp gider. Fakat cesette bir daimlik gsterir.Elinde hzl hzl oy
nattnucuatelibirsopanaslupuzunvetekbiratehattgibigr
nrsemrdepekabukakpgetiindendaimbirekildegrnr.
Ateli p sallasan ate gzne upuzun grnr. Bu mr uzunlu
unudaAllahTelnnteztezhalketmesindendir.AllahTelnnye
niden yeniye ve sratle halk etmesi, mr yle uzun ve daim gsterir.
Busrrbilmekisteyen,pekbykvederinbirlimbileolsa(kendiliin
denbilemez,onadeki:iteHusmeddinburacktadr.Oycebirkitap
trondanren)
1209
Acababenzeridiyeyimbakasmdiyeyim
Yahutaslm,yhepsimidesem.
Sf, kalb madeleriyle ve aktif hayli vastasyla kintta sonsuz

oklukierisineayrayrsalmolanlhkemli,lhhakikatibiranda,
dorudanbtnclbirekildegrr.
1210
Budurfcevapallhlem
Bilenasldr,bilmeyenbakasdemektedir,
Buduryeterlivedurucevapallhlem

1207
Hezaran:f.Binler.Binlerce.Pekok.*Blbller
1208
1209
1210
Kur'an Kerimde Biz yerin, onlar (in cesetlerin) den ne eksilttiini bil
miizdir
1211
ifadesi yer almtr. Bir nceki yette ise kfirlerin szleri yle
naklediliyor:Bizldmzvetoprakolduumuzzamanm(tekrar,haya
ta dneceiz?). Bu, (ihtimal ok) uzak bir dn''. Demek ki kfirlerin ta
mamentoprakolduunuzannettikleribedendentopranyokedemediibir
eykalmaktadr.Buylebireyolmaldrkikyametsresinin4.cayetinde
debelirtildiigibiinsannparmakularnavarncayakadar,btnayrntlar
ilesabitkalmasgerekenhviyettayin edicizelliklerininyenideniadeedil
mesine imkn versin. O halde topran yok edemedii bu unsurlar belki bir
aknoktarolnoynayacakbirnoktadailemibazifrelerdir.
Demek ki bu ifreleri biz bilmediimize gre bizim iin yeniden halk
edilenvcudeskisindengayri(baka)birvcuttur.
Enncezdr,sretteduranbakasdr.
Yanicanzdr.Terkib(beden)eOdurdemem.
[NakibendHazretleriMuhammedParisakuddisesrruhulazze
Bizim vcudumuzdan murat Muhammedin zuhurudur. Diyerek bir
likteliktekisrrnifasnyapmtr.
Mecnunun Biz bir bedene girmi iki ruhuz sz de tek tenha ol
muuzaremizdir.Aslndaikiruhikibedendeolur.Denilmekistenilenikimiz
ikiliktengeipbirliksrrnaermiizdir,demektir.
KurnKerimdeAllahTelylebuyurdu:Kullarm,sanabendenso
rarlarsa,benyaknm.
1212
Buyaknlkulbirlemeolarakdnmemelidir.
nk Allah Tel, hibir eyle ittihat etmedii gibi; herhangi bir ey dahi
onunla ittihat etmi deildir. Allah Telya hibir ey hulul etmedii gibi;
AllahTeldahihibireyehululetmideildir.
AllahTelnnyaknl,hernekadarkeyfiyetivebenzeriyokise,de;l
kinburadavehminyerivardr.Vehimkavramvehayaldairesidndakalan,
AllahTelnnyaknldr.]
1213
Budurkavlimuhakkikhemmsellem
1214

1211
Kf,4
1212
Bakara,189
1213
1214
Msellem: (Selm. den) Teslim olunmu olan, doruluu eksiz kabul edilen.
Kiziroksretbircanoldu,
Kesinhemkabuledilmiszbudur.
Dersenniinbilinmezbuyksekhl,
nkodur.Sonraniinderbilmem.
bnlArabnindevurguladgibi:(tasavvuftecrbe),fikrinvkf
olamayaca kadar byktr. Fikir mevcut olduu srece mutmain olup
skneteulamakimknszdr.
1215
Haldenhalegeiindendolayvarlbilinmez,
Birliktedurursamdediinibilirim.
Tevhidibilenancakbuszlerianlayabilir.
Niceyseneeiuldagnl
Niceyseuludurgnlveneesi
YaratandasayszcaOzevkiarzular
Canhkmnnzevknceistektir.
Cehaletterkibininhkmisedilsizdir.
Saygdeer karncalar balangtan beri yuva yapma iine karnca yu

vas yaparak balamlar ve hala da yle devam ederek, bu konudaki se
batlarndan dolay byk bir eref kazanmlardr. Oysa insan ayran g
nll,tutarszbiryaratkolduuiin,belkidesatranoyunculargibihe
defideilde,hedefegidenyolusevmitir.

Herkes tarafndan kabul edilip emniyet ve itimad edilen. * Tasdik edilip inkr edil
meyen.*Ayplardanteberriolunmu
1215
bnlArab, Risletn ilelmm erRz, (Resil), s. 224. (AKMAKLIOLU,
2005),s.88

una kesinlikle inanabiliriz, insann yneldii tek hedef, hedefine
ulaabilmek iin harcad srekli abadr; baka bir deyile hayatn
kendisidir. Oysa hedef iki kere iki drtten, bir formlden baka bir ey
olamaz;beyler,ikikereikidrtederisebuaslndahayatnkendisideil,
lmnbalangcdr.nsan,ikikereikidrtederdenhiolmazsabirkor
kuduymuturveuanbenimiimdedebukorkuvardr.
Evet, insann tek yapt bu kesin sonularn peine dmek, bunun
iin okyanuslar amak ve hatta bu uurda lm bile gze almaktr.
Ama dier yandan da aradn bulacandan dolay d patlar. nk
bilirki;eeraradnbulursa,artkarayacakbireykalmayacaktr..
Peki, biz insanlar nereye gidebiliriz? Hedefe doru her adm ayn za
mandabykbirhuzursuzluasebebiyetveririimizde.nkinsanolu
amalarna doru
ilerlemeyi sever, amacn elde etmeyi deil. Gerek

tenokglnbirdurum,ikikereikidrteder,yinedeekilecekbirdu
rumdeildir.
1216
RuhunilkisteiAllahTelyakavumaktr.nkkavutuueyleronu
tatminetmediindenAllahTelybulmakancakhuzurverir.nksonsuz
lukvardr.
Eydostancakilimtamamenbirnoktadr,
oaldkadolarkalbezntvegam.
Hz.Alininsrrnaolalmhrem.
lmi Lednden nasip almak isteyen Hz. Ali kerremellh vecheye muh
tatr.
bni Abbas, Mcahit ve mer bin Hattab'tan naklen, Raslllah
sallallhaleyhivesellembuyurduki:
"ayet aalar kalem olsa, denizler mrekkep olsa, cinler hesap et
se, insanlar da ktip olsalar, Ali bin Ebi Talib'in faziletlerini (erdemini)
saymaklabitiremezlerdi"
1217

1216
(Dostoyevski,2004),s.43
1217
bni Osman elElZehebi'nin "Mizan'l tidal" c.3, s.467 / elKnci eafii'nin
"Kifayet tTalip" s.252 / bni bni Hacer'in "Lisan'l Mizan" c.5, s.65 / elEl
Hz. Ali kerremellh veche ashab kiramn en byk fkh limlerinden

di.Halledilemeyenmevzularonahavaleedilirdi.HattaHz.merradiyallh
anhbuyururki:
ayetAliolmasayd,merhelakolurdu.
TAHMSAZB
MkerremoldunAhmedmukaddem
Mahhirdirmkaddemdirmkerrem
SftztlaHakktrmuazzam
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
OnaLevlkeLevlk
1218
demitir
Onunnnmuazzameylemitir
znfehmetkimenecndemitir
Basiretehlidirsahibitema
Grrbirlikteeyamheyya
Onundersibudurnahnkasemna
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem.
Buremzifemedermiaynibizzat
Seniidrkiindircmleyat
Gelirzvarlndankllzerrt
Eerreermervmirt,
Velilerdiredenlernefsiislah
Ederbirnoktadancevalanervh
Bulurslaholanlaraiflh

Zehebi'nin "Tezkiret'l Huffaz" s.8 / elHamvini eafii'nin "Feraid esSimtayn" c.1,
s.16 / elKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l Mevedde" s.121 / Menakb Hvarezmi
s.2/MenakbAhmetbinHanbel
1218
Senolmasaydn,Senolmasaydn,

znbilmeyenzdrzevyid
1219
znbilmeyenbulamazfevid
1220
EzeldenbyleklmHakkvid
1221
Gecegndzyatpimekyemei
Tuzetmek
1222
hakknbilmemei
AcepMevlayisbateylememei
kilemdekrlet
1223
yemektir
znbilmemekkuruemektir
Bunuidrkeokemekgerektir
Budurfcevapallhlem
Velivahdettevekesrettedirgayr
Dahikesretteveirettedirgayr
Grrmevlyvesohbettedirgayr
Nedirbirvechebuncalutfuizzet
Bumuayyendenbulandbuncakudret
Bizeircihaktangeldihcceti
Budurkavlimuhakkikhemmsellem.
Nedirbuyerdeolurhlila
Niinilletolurykll
Nedirarzederlerkll
Niincebbrolurismigayuru
1224
Nedencnnbucismoldukubru
Buyzdenoldunsni
1225
umuru

1219
zevaid:(Zide.C.)Fazlalklar,fazlaeyler.Faydaszeyler
1220
fevid:(Fayda.C.)Faydalar.Faydaleyler.
1221
Vaid:vaadvetehditkaps.
1222
Tuzekmekhakk:yilikgrlenkimseyekarminnettarlk
1223
let:f.Dayak,ktek.Dvme,vurma.iddetlearpma
1224
Gayur:Hamiyetli.okalkan.Dayankl.okgayretli.Kskan.("Gayyur"diye
yazlmasyanltr.)
1225
Sni:san'atlayaratan.
Mkerremeyledirhbkebl
1226
Nitekimblblisterbuyugl
Niindirilryaldiri
Niceyseneeiuldagnl
Ezeldenbizefermnnkcandr
Diriolmakldenpesayandr
Bukehlinemauktannindr
Gelenmestgidenmestduranmest
Hdnnvarldrniyetledest
Vahdetukesrettedirbizimelest
GnlleAzbhayretirekald
Gnldenkurutecellidenferdibuldu
Halasgamolupdoldugld

1226
Kebl:Balamak.Kovannaznikikatedipdikmek.

134
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,
erhedeanahlimisnemdekiyrem.
Olevkileki,cnudiliprtalebolsa,
DesenezamanaraYaRabdilikram.
nnefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Bumaniyeyokbendeilcmnolarem.
Terkeylesehemrilenmsunuoler,
Olvaktoyrekyarasnamerhemsarsam
DerdsizlerdikengrnrgeriNiyz,
Pervneyeod,blbledimglzrem.
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,
erhedeanahlimisnemdekiyrem.
Acababirkimseyokmukionasnemiyrem,
Hlimisnemdekiyaramonaaklaya.
Yara, derdin iaretidir. Yaradaki durum derdin de bykln zahiren

gsterir.Busepepletabiblerdederdevakfolurlar.
Olevkileki,cnudiliprtalebolsa,
DesenezamanaraYaRabdilikram.
Olevkileki,cnvegnltalepdoluolsa,
DesenezamanYaRabbiberraklaakaragnlm.
nnefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Bumaniyeyokbendeilcmnolarem.
nknefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Buengeleyokbendeilcm,nolarem.
Terkeylesehemrilenmsunuoler,
Olvaktoyrekyarasnamerhemsarsam
Oerhemrilenmsunuterkeylese,
Ovakitoyrekyarasnamerhemsarsam
DerdsizlerdikengrnrgeriNiyz,
Pervneyeod,blbledimglzrem.
GeriNiyzyiderdsizlerdikengrnr,
Pervneyeate,blbledimglbahesiyimdir.
NiyziMsr,bizinaslgrmekisterlerseylegrnrz,demektedir.
EbucehilbirgnRaslllahsallallhaleyhiveselleme
BeniHaimdesendendahairkinsuratlbirigelmemitirdedi.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem her ne kadar haddini atnsa
dayinedorusyledindedi.
Biraz sonra Ebubekir radiyallh anh Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminyannagelince
Ey gne yzl Resul, Senden dahagzel yzl bir yz grmedim
dedi.
Bununzerine
Eyazizdost,eydeersizdnyadankurtulan,dorusyledindedi.
Oradabulunanlarbudurumkarsndaarp,
Ya Reslullah! Bu ikisi birbirine zt eyler sylediler. Sen her ikisine
dedorusyledindedin,bununsebebinedirdiyesordular.
BenAllah(cellecellh)ncilladaynaym,banabakankendi
nigrr

135
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,
Abdimahzmbentasarrufbilmezem.
ndimdirhakkatgnei,
nymbengitmezem,bengelmezem.
Meryemirebendourdumbirgulm,
Hembikirhembirglmkimsolmazam.
Bendourdumatasnsyhem,
ttislimvaranaayrlmazam.
SanmakimMehdbenim,MehdOdur,
AdYahydrannyanlmazam.
VasfdrEsmiHsncmleten,
Buszisbatacizkalmazam.
Srrilebanaiimdensylenir,
Msrybendomazam,benlmezem.
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,
Abdimahzm
1227
bentasarrufbilmezem.
Vaktinocuuyumbenvaktinbabasolmazam,
Safibirkulumbentasarrufbilmezem.
bnl vakt olan kimse, gemi zaman ve gelecek zamana bakmaz, yani
gemiteneolmuvegelecekteneolacak,bunlarabakmaz,belkioimdiki
halinzuhrtnabakarveimdikizamnnhalinegrehareketeder.
Ebulvaktise,herolanzamanabakar,yanigemiteneolmu,haldene
var, gelecekte ne olacak, onlarn hepsini dikkate alr ve bilir. Bunun
makm dierinden daha yksektir. bnil vakt abdi mahzdr (saf ve halis
kul).Ebulvakttasarrufedendir,yanikevnikermet(hrikldeeyler)gs
terir. Hlbuki bnilvakt olan byle eyden holanmaz. Esasnda Ehlullh ve
enbiya kermet gstermee ve mucize izhrna rabet etmezler. nk
mucize ve kermet Allah Telnn iidir. Hlbuki halk ana ind edecek ve
manetmedikleritakdirdefiilullhamanetmediklericihetlekendilerinelh
gazab nzil olacaktr. Bunun iin Nebler mucize gstermekten ekinirlerdi.
ZirmmetlerigsterdiklerimucizeyeinanmadklarzamanTanrsalceznn
da geleceini bilirler, ekinirlerdi. Esasen Nebler efkatla muttasf oldukla
rndanmmetlerinemucizeizhrkendilerinegayetargelirdi.

1227
Mahz:Safivehlis.Katksz.Srf.Hs.Hulusilemuhabbet.Tkendisi.Sadece.
Sukatlmamhlisst
ndimdirhakkatgnei,
Hakkatgneizamandimidir,
An dediimiz udur ki, blnmez zaman demektir. Zaman ise senelere,

seneler aylara, aylar haftalara, haftalar gnlere, gnler yirmidrt saate,
saatdakikalara,dakikalarsniyelerevesireblnerekdevameder.Hlbu
kiHakikatgneindimdir,hiblnmez.YukardaikincibeyitteMsr
efendinin Ben nm, ben gitmezem, ben gelmezem demesi u yeti
celleyemstenittir: YaBizilkya
radlileyoruluverdikmi?(acizmikaldk?)Hayr.Onlaryenibiryaradl
tan iddetli bir ekk iindedirler.
1228
nk Hakkn her anda bir tecellsi
olur,birandaikitecellveyahutikiandabirtecellsiolmaz.Eerbirandaiki
tecell (grnme, gayb leminden baz hususlarn grnmesi) olsa hsl
tahsil (yani tecellnin meydana geliinin bilinmesi gerekir) lzm gelir, yok
eerikiandabirtecellolsaabes(beyhudeey)olur.Ksacashsltahsilve
abesten Cenb Hak mnezzehtir. Allah Tel her anda bir tecellde bulu
nur.Mevcdat(cmleyaratklar)heranyokolur,yinevcdagelir.Vel
kin bu yok olup var olmay Ehlullhtan bakas grmez. Bu unun gibidir:
Mesel bir emeden gayet hzl olarak su akyor ve hzndan su durur gibi,
sankihiakmyormugibi,grnr,hlbukigelenbusubirdahageridner
mi? Dnmez, dima yenisi gelip akmaktadr, giden su geriye gelmez. te
budaanngibidir.

Buyuracaktrki:Yerdenekadarsenelerkaldnz?
Diyeceklerdirki:Yabirgnveyabirgnnbirazkadarkaldk.mdi
sayanlarasor.
Buyuracaktrki:Sizancakpekazkaldnz,eersizhakikatenbilirkim
seleroldunuziseniz.
1229

1228
Kf,15
1229
Muminun,112114

Meryemirebendourdumbirgulm
1230
Hembikirhembirglmkimsolmazam.
Meryemirebendourdumbirgen,
Hemdeeldememiimhemdesolmayanbirglm
Bendourdumataszsyhem,
ttislimvaranaayrlmazam.
Benhemdesybabaszdourdum,
Birliimvardronaayrlmazam.
AdYahydrannyanlmazam.
OnunadYahydryanlmazm.
Mehdnin ve hayat verenin Allah Tel olduu, kendisinin bu szleri

(Mehdyim,Yahyaym..)zahirolduuanlatlmaktadr.
AllahTel,Raslllahsallallhaleyhivesellemehitaben
phe yok ki, sen sevdiini hidyete erdiremezsin. Ve Allah dilediini
hidyeterdirirveo,hidyeteerecekleridahaziydebilendir.
1231
buyurdu
uiaretiylebakalarnaslbunusyleyebilirdenilmektedir.
Yahya:branicedeAllahltufkrdranlamndadr.
VasfdrEsmiHsncmleten,
Buszisbatacizkalmazam.
EsmiHsnnnhepsizelliidir,
Buszisbatacizkalmazm.
Msrybendomazam,benlmezem.
EyMsrbendomazm,benlmezim.
Kudsi hadislerde olduu gibi bu ilahide Allah Tel ile olan bir konuma
vardr.FakatbazlarbuszlerinhepsiniNiyziMsrkuddisesrruhulazize
hamletmilerdir.Bunedenleyanlmlardr.Bucmlelerilehereyiyapann
ve yaptmz sandmz eylerin hepsi Allah Telya ait olduu bildirilmi
tir.

1230
Gulam:Gen,delikanl.Byhenzbitmemigen.Esir,hizmeti,kle
1231
Kasas,56
136
smnmanevninemsnecmmhym
1232
Sretgerigedymakilininhym
Marifetdehrkadrolupedindimktc
Safhaisretmiyimbensofiyullhmym?
Tayyedipnstbahrigarklhtolmuam
Bahrvahdetdemakmmandabenbmhiyim
Kadsiyhmperrblminscinninrehberi
Mazharnrsftmzteynerhym
BahrakagarkolupdrMsriyklarn
TlibiHakkmdiyengelsinbugnghym
smnmanevninemsnecmmhym
Sretgerigedymakilininhym
Manevsemanngnei,yldzveayym
Srettegerikimsesizimamaakilininhym
Marifetdehrkadrolupedindimktc
Safhaisretmiyimbensofiyullhmym?
Marifetdehrkasahibiolupedindimkntcn
BensretsafhasndamymyoksaAllahTelnnsofusuyum?
Tayyedipnstbahrigarklhtolmuam
Bahrvahdetdemakmmandabenbmhiyim
Tayyedipinsanlkderyasngeipilhlemegarkolmuam
Benmakmvahdetderyasndaolanbirbalm
Kadsiyhmperrblminscinninrehberi
Mazharnrsftmzteynerhym
Talihliboyum,gnlkanadminsvecinninrehberi
Ztnaslnayololansftnnrununzuhuruyum
BahrakagarkolupdrMsriyklarn
TlibiHakkmdiyengelsinbugnghym
1233
Msrklarnakaderyasnagarkolmutur
Hakkistiyorumdiyengelsinbusylediklerimhakikattir.

1232
1233
Agh:(Ageh)f.Haberdar.Uyank.Kalbiuyank.Malumatl.Basiretli.Vkf.Bilen

137
Tecellicemlemazhareyle
1234
EfendmHlikumRabbmlhm
Tarkvaslalutfunrehbereyle
EfendimHlikimRabbimlhm
Hdyyoknihayetfazlucda
Giriftareylemezenbivcda
Keremkllykitbezmiuhda
Fyztilekalbimfeyzybet
Mezkasfiydabehreybet
Cemlinkefediprefihicbet
BihakknrpkinFahrlem
BihubbryrZtEkrem
Dernumzikrinileeylehemdem
Cenbundanbudurherdemniyaz
SivdanpkolakalbiNiyz
Kisensnderdmendinresz
1235
Tecellicemlemazhar
1236
eyle
EfendmHlikumRabbmlhm
Cemltecellsinemazhareyle
Allah Tel ululuk ve heybet sahibi, celal sfatlar ile muttasftr. Ululuk,
Allah Telya mahsustur. Onun zat da byk, sfatlar da byktr. Fakat
bubyklk,cisimlerdekigibihacimveyayallkitibarileolmayp,zamanla
llmeyen,meknlarasmayanbyklktr.
AllahTelnncelltecellisindenkanmakvesaknmakgerekmektedir.

1234
1235
VezinzaruretiyleAllhm,lhmokunmal.
1236
Mazhar:Sahibolma,nilolma.ereflenme.Bireyingrnd,izharolundu
uyer.ktyer
Tarkvaslalutfunrehbereyle
Lutfunukavumakyolununarehbereyle
Hdyyoknihayetfazlucda
Giriftareylemezenbivcda
Hdnnfazlvecmertliinenihayetyok
Gnahkrvasflvcdatutkuneyleme
Keremkllykitbezmiuhda
Keremkl,uhdmeclisinelykolaym
Fyztilekalbimfeyzyb
1237
et
Mezkasfiydabehreyb
1238
et
Fyztilekalbimifeyzbulanet
Safiyetitatmadanasipliet
Cemlinkefediprefihicbet
Cemlinikefedipperdeyikaldr
BihakknrpkinFahrlem
Bihubb
1239
ryrZtEkrem
HakkniinpknrunFahrlem
ZtEkremSevgilinindrtyr
Raslllahsallallhaleyhiveselleminmbrekruhlarruhucmoldu
u gibi, cisimleri de cismi kmil idi. Yaratlmlardan ve dier nebilerden
Onun emili ve hilyei eriflerini
1240
derleyecek, toplayacak, kemline
ulaacakvetamamlayacakbirigelmedivegelmeyecektir.

1237
Feyzyab:f.Bollaan,feyizbulan.Feyzenilolan.Yab:f.Yaften:Bulmakmas
tarndanemirkkolup,birleikkelimeleryaplr.Mesel:ifayab:ifabulan,
1238
Behre:f.Nasib,pay,hisse.Teztezsolumak.Vasat,orta
1239
Hubb: (Hibb Hibb Mehabbet) Sevgi, muhabbet, ballk, dostluk. Bir eyi
birisinesevdirmek.Hulus,lzumvesbut.Muhafazaveimsk
1240
Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizinekli,vasflar,huylar,
ahlak,tavrlarvedavranlar

Fakat onun arkadalar Fahri lem aleyhissalt vesselm ve ala lih
Efendimizin zelliklerinden bir ksmn almlar ve nisbetini devam ettirmi
lerdir. Mesela drt halife Hz. Ebbekir Sddk, Hz. mer Fruk, Hz. Osman
ZinnreynveHazretiAliradiyallahanhmEfendilerimizayrayrsrlardan
birsrtamlardr.
Hz. Ebbekir Sddk radiyallh anh Efendimiz aleyhissalat vesselm ve
ala lih Efendimizin arkasnda cemaat olarak uyduu en byk insan, Hz.
merFrukradiyallahanhtebliinzorgnlerindedesteine muhtaoldu
u insan, Hz. Osman Zinnreyn radiyallh anh nc bir kzm olsa Ona
yine verirdim dedii gzde damat ve zenginliini Efendimize ikrm eden
zamann en byk aristokrat Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz ise
hicretteemanetleriyerineteslimetmekiinlm deinde huzuruykusu
nayatrdvesavalardadmanakorkusaldenbykkahraman.
FakatHazretiAlikerremallahvecheEfendimizilmilednsrlarnnkay
na olduundan bugn hala ilgi oda olmaktadr. nk dnyev ilerin
hakktlerini oluturan bu ilim hala insanlar kendine cezp eder. Hz. mer
Fruk radiyallh anh , Hazreti Ali kerremallah veche nin bulunmad
topluluk iinde mkl bir mesele kmasndan Allah Telya snrm
demitir.
TasavvufalanagirdiiiinHazretiAlikerremallahvecheEfendimizze
rineokeyleryazmakgerekir.Ksacaahsiyetihakkndaunlarsyleyebili
riz.
Cabir bin Abdullah elEnsari radiyallah anhden naklen, Efendimiz
aleyhissalatvesselmvealalihEfendimizylebuyurdu:
"Allah Tel, her Efendimizin zrriyetini kendi sulbnden kld, benim
zrriyetimiiseAli'ninsulbndenkld"
Tirmizi bni mer radiyallah anh den yle rivayet etti. Efendimiz
aleyhissalat vesselm ve ala lih Efendimiz ashab birbirine karde yapt.
Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz gzleri yal olarak Fahri lem
aleyhissaltvesselmvealalihEfendimizegeldiveylededi.
Ya Rasulllah, ashab birbirine karde yapmsn, beni kimseye karde
yapmadnz!EfendimizaleyhissalatvesselmvealalihEfendimiz
Ya Ali kerremallah veche, dnya ve ahirette sen benim kardeimsin
dedi.
1241
Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz olaylar karsnda Efendimiz

aleyhissalatvesselmvealalihEfendimizin
YaAli,senKbedurumundasn.Sanagelirler,sengitmezsin.Bukavim
eersanagelipdebiriiteslimederlersekabulet.Gelmezlersesenileriye
varmaemrineitaatederekyaamtr.

1241
Tirmiz,3/328;bnAdiy,1/59,1/69;elHkim,3/14
Sonradan gelecek insanlar sevgilerinde arla kaacaklarn bildiinden

oullarna kabrini bile saklamalarn emretmitir. nk Hazreti Ali
kerremallah veche Efendimiz varln Efendimiz aleyhissalat vesselm ve
ala lih Efendimize borlu olduunu ok iyi biliyordu. Halifelik srasn bile
ensonabraktki,FahrilemaleyhissaltvesselmvealalihEfendimizin
arkadalarnn kymetleri dier insanlara ulasn iindi. Ayrca Hazreti Ali
kerremallah veche Efendimiz aleyhissalat vesselm ve ala lih Efendimi
zin vefatndan sonra doabilecek fitneyi daha ileriki yllara ekerek Fahri
lem aleyhissalt vesselm ve ala lih Efendimizin dnyay terk ediinin
acs yanna ikinci bir acy mmete yaatmad. O fitne dnemlerinde ki ar
yktayacakkiiidi.Ogelecekleilgilihaberleribilenendersahabelerden
di.Mslmanlarndinleritamamlanmolmasnaramen,sosyallemelerive
devletleme temellerinde Onun sabr ve sonsuz ilmi kaynak olmutur. Bu
mmeteihsanedilmibyknimetlerdendir.
Fakaturasdaunutulmamaldrki,siyashayatiindeolaninsanlarndin
leri ile ilgili halleri yneticilikleri ile eletirilmemelidir. nk siyaset Hak
yolunun gerei olmayan ileri insanlara yaptrmtr. Bu sebeple Hazreti Ali
kerremallah veche Efendimiz ok sknt ekmitir. O eit veya birbirine
yakn seviyedeki insanlarn dengelerini salayan kii olmutur. Gnllerin
dnya istekleri ve itihatlar ile kart anda, dinin ycelii ile nefislerin
birbirineaktndaancakilminkapsHazretiAlikerremallahvecheEfen
dimiz tarafndan sakinletirildi. Bu Allah Telnn mmeti Muhammede
aleyhissaltvesselmvealalihbirikramdr.
1242
Dernumzikrinileeylehemdem
imizikrinileheranbirlikteeyle
Cenbundanbudurherdemniyaz
SivdanpkolakalbiNiyz
Cenbndanbudurherzamanniyaz
Niyzninkalbibakasndanpkola
Kisensnderdmendinresz
Ancaksensinderdtlininresinibulan

1242
(smailHakkBURSEV,2003),s.1417

138
lemirybuldumlemiramenm
Mlikikevnmeknmtaciledrbenim
1243
Onsekizbinlemiseyreyledimseyyarevr
Kbekavseyneridimsrrevednbenim
nseryizzetebasdmkademizzetile
DilSleymnzamnmkafileankbenim
Burumuzunnoktasnancakyinearifbilir
VdiikalbimdegyTrileMsbenim
Gervcdumkatreisezhidderyaolur
Serserigezmecihandanoktaimanbenim
GrbugnsmenmMsrcihnlemim
Mrdeyizindeidemolcanlaracnnbenim
lemiry
1244
buldumlemiramenm
Mlikikevnmeknmtac
1245
iledr
1246
benim
Ssleyenlemibuldumrlembenim
KinatnMlikitacilehkmdarbenim
Onsekizbinlemiseyreyledimseyyarevr
1247
Onsekizbinlemigezegengibiseyreyledim

1243
1244
r:f.Ssleyen.Bezeyen.
1245
Tac:Hkmdarlarn balarna giydikleri mcevherli ve kymetli talarla ssl
balk. Mslmanlarn, Peygamberimizin snnetine uygun olarak veya onu temsi
lenbalarnasardklarrt;sark,imame.Gelinlerinbalarnakoyduklarcevahirli
ssl balk. Kularn bandaki uzunca ty. ieklerin ortalarndaki renkli parlak
ksm.
1246
Dara:f.EskiFarshkmdarlarndandokuzuncusuKeykubat'nbirismi.Hkm
dar.CenabHakk'nbirismi
1247
Vr:f. (Tebih edatdr) Gibi,...li, kerre, def'a, shib, mlik, lyklk (yerinde kul
lanlarak birleik kelimeler yaplr). Mesel: Melekvr : Melek gibi. midvr:
midli.
f. (Tebih edatdr) Gibi, ...li, kerre, def'a, shib, mlik, lyklk (yerinde kullanlarak
birleikkelimeleryaplr).Mesel:Melekvr:Melekgibi.midvr:midli
smailHakkBursevkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
1131senesionbirincigecesiteheccddensonraRaslllahsallallh
aleyhivesellemigrdm.Banayneldi,zerindebeyazbirabavard.Ba
na yaklanca eyhim, senedim yce Said Osman elFazli kaddesellh
srrahulazizinsuretinebrnd.Benimyanmaoturdu.Benbirhastalk
tan dolay iddetle alyorum. Arkadalarmdan yanmda olanlarla, haki
kat babndan uzun uzun konuuyorum. Onlara genel tavsiyelerde bulu
nuyorum.Sonradedimki:
EyAllah'nelisi!Bensizdensonraleceimiveyasizevarisvehalife
olacamzannediyordum.Sizdenncedeil.Ancakbenimmuradmsizin
rzanzdr. Gerekten sizden nce veya sonra lmeyi nemsemiyorum.
Raslllahsallallhaleyhivesellembanatebessmederekbakt.Bana,
senvarisimvehalifemsin,ancakbendensonraleceksin,diyeiaretetti.
Hemenbaktm,oanvcudumdahastalktanbirhafiflemevard.Nihayet
kalktmveyenielbiselergiydim.Raslllahsallallhaleyhivesellemde
oradahazrbulunanlarlabirliktekalktveylededi:
Bugecesanamjdelediimeynedir?Dedimki:
Huzurunuz, gelmi olmanz ve lmn yaknl. Bunun zerine ayn
ekilde tebessm etti ve namaz klmaya hazrlanarak oradaki bir safn
yanna oturdu. Ben de ayn ekilde hazrlanmaya baladm ve ayn halde
uyandm.
1248
nseryizzetebasdmkademizzetile
DilSleymnzamnmkafileankbenim
nkizzetayaileizzetyurdunabasdm
ZamnnSleymndili
1249
ankkafilesibenim
Niyzi Msr zamannda herkesin haline vakf olan, srlar bilen vb. za
mannpadiahdr.
VdiikalbimdegyTrileMsbenim
KalbimdekivdidesankiTrileMsbenim
Gervcdumkatreisezhidderyaolur
Zhidayetvcdumkatreisederyaolur

1248
(ETN,1999),s.126;(BURSEV),v.106b,77.Varidat)
1249
Konuan,gnl

Niyzi Msr, nokta srrndaki Hz. Ali kerremallh veche telmihi ile za
mannda kendisine mracat edilmesini tavsiye ediyor. Bu nedenle zahirde
builmialmakvebulmakiinsahibininbulunmas,aksitakdirdemahrumiye
tedeiaretedilmitir.
GrbugnsmenmMsrcihnlemim
Mrdeyizindeidemolcanlaracnnbenim
GrbugnsbenimMsrcihnlemim
lyecanveremocanlaracnnbenim

Ovakitki,havariler:EyMeryem'inolus!Rabbingktenbizimze
rimize bir maide (sofra) indirebilir mi? demiti. s da Allah Tel'dan
korkunuz,eersizm'minlerisenizdedi.
Dedilerki:Bizistiyoruzki,ondanyiyelimvekalblerimizmutmainolsun
veseninbizedorusylediinibilelimvebizonunzerineahitlerdenola
lm.
Meryem'inolusdediki:EyAllah!EybizimRabbimiz!Bizimzerimi
zegktenbirmideindirki,bizimevvelimizveahirimiziinbirbayramve
sendenbiryetolsunvebizimerzketveSenrzkverenlerinenhayrls
sn.
Allah Tel buyurdu ki: Ben onu sizin zerinize elbette indireceim.
Fakat sonra sizden kim kfre derse artk Ben lemlerden hibir kimseyi
tazibetmeyeceimbirazapileonumuazzepklarm.
1250
BiriirindebnlArabkaddesellhsrrahulazizyleder:
Zaman zaman Ms 'nn eratine inanrm da, Yahdinin yolunu kabul

1250
Maide,112115
ederim.
Gh.Kendimisnneratineinanmvekilisedeibadetederbulurum,
Gh,Muhammed'einanmbulurumda,buNebiyesapasalamsarlrm.
Bzandakendimiylebireriatiindegrrmki,Ashb'abenzerim.
ia'nngrnbenimserimkimizaman.E'ariyemezhebinidekabulet
liimzamanlarolur.
1251
Hersuretikabuledicioldukalbim.
Ceylanlarnotlakyeridir;rahipleriinbirdeyr(kilise)dir.
Putlariinbirevdir;tavafedeninKbesidir.
Tevrat'nlevhalardr;Kur'n'nmushafdr.
Muhabbetdininidinediniyorum,nereyeynelirseynelsin
Kervan.Muhabbetdinimveimnmdr...
Bizimiin,Hind'inBir'indeveonunkzkardeinde,
LeylveKays'ta,MeyyveGayln'dagzelbirrnekvardr.
1252
bnlArab'ninbizzatkendisininbubeyitleriyleerhetmektedir:
Kalp, deikenlii dolaysyla bu ismi almtr. Kalp, kendisine gelen
vridtn eitliliine gre farkllk gsterir. Varidat ise kiinin ahvline gre
deiir. Ahvlin eitlilii de, srra gelen ilh tecelllerin eitliliine gre
deiik olur. erat onu (kalbi), suretlerde tebeddl ve tahavvl olarak ak
lamtr.
Eer kalbi bir otlak yeri, mer' olarak vasflandracak olursak, orada
sdece ceylanlarla kuluk vakti dolaan kimselerden kinaye etmi oluruz.
nk szmz, heva (ak) lisanyla azmzdan kmaktadr. Ceylanlar ise
bu lisanda klarn sevgilileri iin uygun bir tebih olur. klar rahiplere
benzetecek olursak, bu durumda kalp bir deyre benzemi olur Zr oras
rahiplerineviveikmetmahallidir.Kalbinputlarnevi,mahalliolmasduru
munagelince;bu,kalp,beerintalepettiihakikatlerinkiinsan buhakikat
diye dnd eylerden dolay Allah Tel'ya ibadet eder orada olduu
iindir.Yceruhlar(ulvduygular)kalbinetrafnkuatncakalp,Kbeolarak
isimlenir. Bu duygular sebebiyle brnMsev ilimler hsl olursa, onlar
kalbi Tevrat levhalarna evirir. Fakat kalbe, kmil Muhammed marifetler
eriirse,budefadaMushafolur;oradaKur'nmakam'naulalr.Buma
kamiseBana'cevmiu'lkelim'verildi
1253
makamdr.
1254

1251
elCezzr, Ahmed Mahmt, elFen velhubb'lilh inde bn Arab, Kahire
1990,s,272(bnArab,elTiyye,Dr'lktbMsriyye,nr.4291,varak156dan
naklen).(Dil)
1252
bnl Arbi, Tercmn'levk, Beyrut 1996, ss. 4445. Beyitler Ruhlar
Karlatbalkliirinsonksmdr.
1253
Buhr,Tbr/11,Mslim,Mescid,5.

Muhabbetidinedinmekbumakamnbirgereidir.Kur'anKerim'de:De
ki; Eer Allah' seviyorsanz bana uyun ki, Allah Tel da sizi sevsin
1255
buyurulur. Muhabbeti din edinmek, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme

ittibaetmektir.Dinimuhabbetzerinekurankiininanlayndandahayce
birdinolamaz.BuiseMuhammedleremahsustur.ZrRaslllahsallallh
aleyhivesellemsairenbiyaiinde,diergzelsfatlarnyansra,muhabbet
makamna da kemal noktasnda sahiptir. Allah Tel onu kendisine habb
edinmitir. Yni o hem seven, hem de sevilendir. Onun vrisleri de elbette
ki,onunyolundagidecektir,
1256
Grldgibi,buradabizzatmellifinkendisinevahdetiedyndan,ne
de dinlerden bahsetmektedir, O baz din duygularn ak lsn'yla teren
nm etmektedir. Bu duygularn konusu ise tabii olduu nebilerinin sahip
olduumakamvegetirdiieriatileilgilidir.Buradakalbimhersuretikabul
edicioldumsrndakikabulediciolduifadesikalbininvs'atini,bakabir
ifadeyle, bnl Arab'nin ulat makam gstermektedir. Ayrca, kalbin her
sureti kabul edici bir hle gelmesi ile kabul etmi olmas ayn ey deil
dir.
Birincide, baka bir ey deil, sdece kalbin eritii kemle iaret vardr.
Onu bu keml noktasna ulatran, ya da her sureti kabul edici bir hle gel
mesini salayan vsta ise, ikinci msrda belirtildii zere 'muhabbet'ten
bakabireydeildir.
bnl Arab bu dncesinde de, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
ittibnn Allah Tel'nn muhabbetine mazhar olmay te'min edeceini be
yan eden yeti esas alr. Ancak burada da hassas bir durum vardr. Bu yet
biryandanRaslllahsallallhaleyhiveselleminKur'anKerim,snnetve
erat olarak getirdii her eyi kabul edecek surette geni bir kalbe sahip
olmaycapettirdiigibi,dieryandandaAllahTel'nnmuhabbetinemaz
har olmann yegne vstas olarak, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
ittiby tek yol gsterdii iin kap araln olduka daraltmaktadr. Dolay
syla bnl Arab, dinde muhabbet merebini benimsemitir. Onun kalbi,

1254
AbdlkerimelCl.CevmilkelimkavramnsyleaklarHernebininilh
kelmn zel bir ynn ortaya koyar ve bu zel ynn diliyle konuur. Bu m
kemmel ilgiyi (buradaki ilgi kavramn biz haslet, zellik gibi anlyoruz) btn
hllerinde gerekletiren veller bylece o nebinin vrisi olurlar. nk bu ilgiyi ilk
nce o nebi gerekletirmitir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ise
htem'lenbiyi olduu iin, btn nebilerin dili onda toplanmtr. (elCl,
Abdlkerm, Kitb'lisfr an Risleti'lenvr; trc. Mahmut Kank, (bn Arabi'nin
NurlarRisalesitercmesiilebirlikle),stanbul1991,s.63)
1255
limran,31
1256
bnlArab,Kitbuzahiru'la'lkerhiTercmni'levk,Tercmni'levkn
haiyesinde,Beyrut;1966,ss.4344.
oraya tecelli edecek her sureti kabul edebilecek bir kemle ulamtr. An
cak, orada tecell eden suretler bu izilen erevenin (Muhammedi keml)
dndaolmayacaktr.
1257
Gerekten de, bnl Arab, Musevliin ve sevliin btn ynden sahih

grd hibir mertebesini reddetmez. Aksine onlar kendi dnce yelpa
zesinin nemli motifleri ve din/tasavvuf fikriyatnn temel aralar olarak
kullanr ve kemle ulamada onlardan azam lde istifade eder. Bilhassa
elFtht'lMekkiyyede pek ok konuyu Musev hazretler
den/makamlardan.... (konusu) Muhammed hazretlerden/ makamlardan
... (konusu) bal altnda lemesi, hatta bzan da bu Msev
Muhammed bir hazrettir gibi ifadelerle bu eratleri birbiri iinde kullan
masoldukadikkatekicidir.
Aslndabu,tasavvuftahideyabancolunmayanbirdurumdur.Tasavvufi
terakkide her velnin ulat keml noktas bir nebnin makam olarak isim
lendirilmitir.Ancak,hemenhatrlatalmki,busnflandrmanenebilerinsa
hip olduklar makamlarn belki burada tasavvufi bir terim olarak hl kav
ramnkullanmakdahauygunolurbirbirindenstnolduueklinde,nede
bir nebinin makamna ulaan bir velnin dier baz nebilerden stn olduu
eklindeanlalmyadakullanlmtr.
Klsik tasavvuf kitaplarnda tasavvufun sekiz hasletinin sekiz raslden
alndrivayetedilir.Bunagretasavvufu8esaszerinekurulmutur:
Seh (cmertlik, yumuaklk) Hz. brahim aleyhisselmn, rza Hz. shk
aleyhisselmn,sabrHz.Eyybaleyhisselmn,iaret(maksadkonumadan
anlama ve anlatma) Hz. Zekeriy aleyhisselmn, gurbet Hz. Yahya
aleyhisselmn, sf (yn elbise giymek) Hz. Ms aleyhisselmn, seyahat
Hz. s aleyhisselmn ve fakr Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin
hasletidir
1258
Herinsannolduugibi,herslikindemizacveyabenimsedi
ihayattarzfarklolabilir.Dolaysylanebilerdegrlenhasletleribenimse
yip ona gre din bir hayat srmeye alan salikler kendilerini slm
diresinindnakmsaymazlar.
Bununyannda,nebilerinsahipolduklarhllerinsfningnlvemarifet
Dnyasnda daha derin anlamlan da vardr. Mesel bnl Arab bu konuda
yle der: Muhammed sallallh aleyhi ve sellem mmetinin velleri ara
sndan ki, bunlar tm enbiya aleyhimsselm makamlarnn cmdirler
bazanHz.Msaaleyhisselmnmakamnavehlinevrisolanbirvelikabi
lir. Fakat o vel bu mrsa Hz. Msa aleyhisselmn nurundan deil de, Hz.
Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin nurundan konar. Dolaysyla onun

1257
elHakm,elMu'cemssfelhikmefhuddlkelime,ss,481482.
1258
elGeyln, Abdlkadir, Adb'sslk (Fthlgayb). tah. Muhammed
GassnAzkl,Dimak1995,ss.187188.

hli Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellemden gelmi olur. Tpk, Hz.
Msa aleyhisselmn hlinin de Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemden
1259
geldiigibi.
1260
Ayrca, bnl Arab, bir velnin lm esnasnda Hz. Msa

aleyhisselmn,yadaHz.saleyhisselmnmlhazasnnondazuhurede
rek,onunburasllerizikredebileceini,oahsyakndantanmayanlarnise
onun Yahd veya Hristiyan olduunu zannedeceklerini syler. Oysa bu
durum o velnin kendi makamn tanmasndan ve kutba ballndan kay
naklanr. Kutup ise dorudan doruya Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin kalbi zerinedir. bnl Arab, Hz. Msa aleyhisselmn, Hz. s
aleyhisselmnveHz.brahimaleyhisselmnkalbizereolankiilerlekar
latn, bu hususlar ancak dostlarn anlayabileceini, dierlerine bir sr
olarakkalmayadevamedeceinisyler.
1261
AbdlkdirelGeylnkaddesellhsrrahulazizn:Hervelbirnebnin
kademi zerinedir; ben de ceddim Hz. Muhammed'in kademi zerineyim.
Oayannereyebasmsabendeorayabastm,neredenkaldrmsaben
deoradanayamkaldrdm
1262
szveelHamriyye'sindegeenubeyit
aynhususadikkatekmektedir:
Herkesbirkadem/izzerinegider.Benise,
AynndrdNebinnkademizereyim.
1263
bnl Arabnin vahdeti edyn inancna sahip olduunu syleyenlerin

dayandklarbirdieriirdeelFthtMekkiyye'degemektedir:
Halk,ilhhakkndabirtakminanlaredindi,
Beniseonlarnitikatlarnnhepsinesabitoldum(baznshalarda:inan
dm).
(Hak)onlaraeitlisuretlerdegrnnce,
Grdklerineinandlarveinkretmediler.
Kukusuz,muvahhideriatenma'zrdur;
Mriklerise,ibadetetselerdahiakidirler.
1264

1259
Burada Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hatem'lenbiyalna,
Htemlevliylna ve dem su ile toprak arasnda iken ben neb idim
(Tirmiz, Menkb/1. Ayrca bk. elAcln, KesflHaf, Beyrut 1997, II/1.18)
hadsineatfvardr.
1260
bnlArab,NurlarRisalesi,trc.MahmutKank,stanbul1991,.s.30.
1261
bnlArab,NurlarRisalesi,trc.MahmutKank,stanbul1991,.s.98.
1262
eettnf, Ali b, Ysuf (bn Cehzam), Behcet'lesrr ve ma'dinlenvr,
Msr1304,s.22.
1263
elGeyln,Abdlkadir,Divn,tah.YsufZeydn,Kahire1990,s.156.
1264
bnlArabi,elFtht'lMekkiyye,c.III,s.132.
139
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,
Knegrnrhemevirneyebaksam.
Mestolupayamnerebastmbilmem
Herbrolikigzlerimestneyebaksam
Mahbubseviindenbizimeneylemeviz,
itmezolurkulamefsneyebaksam.
Cmlebucihnolsaneminvechidirelhak,
GerMescidydeyre,ybthneyebaksam.
HerzerreNiyzhemehurdimnevver,
Herkatreheminlccevderyneyebaksam.
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,
Knegrnrhemevirneyebaksam.
Sevgilineyebaksambanasevgilimgrnr,
Kkgrnrhepvirneyebaksam.
Mestolupayamnerebastmbilmem
Herbrolikigzlerimestneyebaksam
Mestolupayamnereyebastmbilmem
Herdefasndaoikigzlerimestneyebaksam
Mahbubseviindenbizimeneylemeviz,
Viz,sevgiliseviindenbizimeneyleme,
Dn meseleler hakknda talim edilmeyip cehlet zere bulunmak tasav

vufta red edilen bahislerden olduunu biliyoruz. Burada anlatlmak istenen
zahir ve batn uyumu iin gnl zenginliini arzulamaktr. nk zahir alan
batnda kck kalan bir su damlas gibidir. nk hayal lemini de batn
kapsadnagreefsanedahikendinebiryerbulur.Ancakzahirinumumyeti
olduundansnrlardikkatlitutmakgerekir.
354. Mesele Meyihtan ve sflerden ba'zna Zeyd "siz niin salta

ve zekta mte'allik mesil ta'lim etmezsiz" deyicek ilmi zahir ilmi
btnahicabdr,ilmibtnamegulolucakilmizahirkefolur"deseana
nelazmolur?
Elcevap: Ol mlhidedendir ve zendikadandr ann hkm mrted

hkmgibidir,oli'tikdibtladanrc'etmezsekatillzmdr.
1265
Cmlebucihnolsanemin
1266
vechidirelhak,
GerMescidydeyre,ybthneyebaksam.
Muhakkakbtnbucihnosevgilininyzdr,
ayetmescidveykilise,yputhneyebaksam.
[Sen sende olduka, varlndan gemedike, Kbede bile ibadet etsen

meyhane kesilir. Ama varln senden uzaklat m, put tapma bile sana
BeytiMmrolur.]
1267
HerzerreNiyzhemehurdimnevver
1268
Herkatreheminlccevderyneyebaksam.
Niyzherzerreseniniinnurlugnetir,
Neyebaksamherkatreokyanusvederydanibarettir.

1265
(DZDA,1972)
1266
Sanem: Kfirlerin, nnde ibadet ettikleri heykel, put. Mecazi: ok gzel olan.
Putperestlerinlh
1267
(KARABULUT,1984),s.27
1268
Mnevver: Mecazi: Kur'an ve iman eser okumakla ve ibadet ve taatla nurlan
m.Nurlandrlm,kl.Uyank.ntibahagelmi.Aklllim.manveslmtahsil
veterbiyegrm.Parlatlm
VezirFazlMustafaPaayaGnderilenMektup|585
VEZRFAZILMUSTAFAPAAYABELGRADSEFERNDEKEN
GNDERDMEKTUP
1269

(71a)

1270
Ankaisimlikitapta

FSihhilMesbihisimlikitaptabuyrulduki;

1271

1269
NiyaziiMsrninVezirMustafaPaa'yamektub,T816NY1183HBelediyeYaz
malarDepoBEL_Yz_K.000502/06
1270
O gn Allah'n dmanlar cehennem ateine srlmek zere hep bir araya
toplanrlar.Nihayetorayageldiklerizamankulaklar,gzlerivederileri,iledikleri
eye kar onlarn aleyhine ahitlik edecektir. Derilerine: Niin aleyhimize ahitlik
ettiniz? derler. Onlar da: Her eyi konuturan Allah, bizi de konuturdu. lk defa
sizi o yaratmtr. Yine O'na dndrlyorsunuz, derler. Siz ne kulaklarnzn, ne
gzlerinizin, ne de derilerinizin aleyhinize ahitlik etmesinden saknmyordunuz,
yaptklarnzdanounuAllah'nbilmeyeceinisanyordunuz.terabbnzabesle
diinizozannnzsizihelkesrkledidehsranadenlerdenoldunuzFussilet,
1923
1271
KurnKerimefaativeifvericidir.efaatikabulveikyetitasdikolu
nur
AllahTel
1272
Her bir eyin kendine mnasip bir lisn vardr. O lisn ile Allah
sbhneh Tely zikreder. Cferi Sdk aleyhisselm buyurmutur ki,
KurnKerimfasihlisanilesyler.Kimininlehine,kimininaleyhine.
(71b)
EsmiKurnKerimibilen,KurnKeriminsznbilirdemitir.
Kurn zmin cildi (derisi) lafzlar, eti manas, ya da kalanlar ve ilii
deesrrdr.Tarihikiminzerinegelirseehdetionunzerinedir.Yalehine
yadaaleyhineolur.nktarihesmlisndr.
1273
Mide64.Ayetinde
1274
=2287 =2287
1275
Drdnc olal kaynatam geleli. Dnk hrszlkta bu kadar idi. Bu gn

seksensekizdir.Dierbirvecihle harflerinzatisimlriile
2287 dir. Kaynatam mfsid geleli dnk hrszlkta yoktur idi.

1276
yani halife, hakki mfsidleri sevmez. Hangi vali mfsidleri se
verse,hakikihalifedeildir,eytandr.=1290Kaynatamgizlicehrsz
lagelelibukadargnder.
uhur
1277
hesabnca51eder.Senehesabnca4sene2ayeder.Drtsene
iki aydan biri bu ehirde ne kadar fesat oldu ise hepsini benim kaynatam
etti.Elindepadiahfermanvar.Paalardan,agvattan,
1278
askervereyadan
hangibirisinebireyteklifetseodamuhalefetetse,onuyaldrr,yaaz
lettirirveyasrdrr.Padiahfermankuvvetindedir.Overmitir.Kaynatam
ilebildirmitirki,efsattanmnfekolma
1279
tkiokadarylekionunlaMsr

1272
O'nuhamdiletesbihetmeyenhibireyyoktur;fakatsizonlarntesbihlerini
anlamazsnz.DorusuOHalimolandr,Balayan'dr.sr,44
1273
EbcedHesabileeldeedilensonular.
1274
Sava ateini ne zaman krkleseler Allah onu sndrmtr. Yeryznde
bozgunculuakoarlar.
1275
Kaynatam:Kaynpeder
1276
Allahbozguncularsevmez.(Mide,64)
1277
Aylar
1278
Agva:alleteenfazlasapan,giden.Sapk
1279
Fesatlkkarmaktanuzakkalma

gazaba gelsin Ben Mehdyim desin o zaman i tamam olur. Ya alrz, ya
veririzdemitir.EerMsr
(72a)
Tahammleylesegittikefesadoturur.Tamam,gazabagelinceye dekdn
mem. Ey Kpr (l)! Fesad kaynatama kadar ettirsen ki, dnyay baatan
baaateeverseyaksabenonasahipkamazm.Benimhizmetim

1280
ayeti ile ameldir. Bana lazm olan teblidir. Umurda alakam yok
tur.(26ZilkadeCuma5833)
Birhkimki,mazlumasahipkmaz,zalimitezbulur.Velkinbirhkimki,
hrsz muayyen ola, mddeiye isbat teklif, hrsz hrszl isbatla sabit ile
gelmezkiahitolundeyeler.
Hsl,hkimyaramazolursa,mazlumuniiAllahTelyakalr.

1281
ayetgereince,halifeyidesevmez.Ohalifeey
tandr.mdiKprlMustafaPaa!
1282
Zamanndahrszlargmeerliata

1280
sana den sadece teblidir. (ura, 48) Niyzi Msr kuddise srruhulaziz
olarakyazmtr.Onunbuekildeyazmasdamanayfazladei
tirmez.
1281
Allahbozguncularsevmez.(Mide,64)
1282
FAZILMUSTAFAPAA
(d.1637,Vezirkpr,Samsunhyt.19Austos1691Salankamen=Yugoslavya)
168991 arasnda Osmanl sadrazam. Devleti ve orduyu yeniden dzenlemeye
almtr. Kprl Mehmed Paa'nn kk olu, Fazl Ahmed Paa'nn kardeidir.
Drt yanda geldii stanbul'da iyi bir medrese renimi grd ve ilmiye snfna
girdi. Babasnn sadrazaml srasnda padiahn mteferrikalar arasnda yer ald.
Vezirlie getirilinceye dein zeametle geindi. Enitesi Sadrazam Merzifonlu Kara
MustafaPaa'nnsalkvermesizerineyedincivezirolarakDivanHmayun'aalnd
(1680).ErtesiylaltncvezirolduveEdirne'dekalanehzadeAhmed'leSleyman'n
korunmasyla grevlendirildi. 1683'te Nibolu sancakbeyi, ayn zamanda Silistre
(zi)valisiveLehistanserdaroldu.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn yerine sadrazamla getirilen Kara brahim
Paa'yla anlaamaynca 1684'te devlet grevlerinden affn istedi. nce kendisine
Azaz ve Kilis sancaklar arpalk olarak verilip istei kabul edildiyse de, Akdeniz'de
Venedik basks artnca 1684 sonlarnda Sakz muhafzlna atand. Mart 1686'da
Seddlbahir(anakkale'de)muhafzoldu.EnitesiSadrazamSiyavuPaa'nnar
szerine,kapkuluaskerlerininRumeli'dekardklarkarklklarnlemekgreviy
leEkim1687'deikincivezirolarakstanbulagitti.
Ayaklanmalarbastrmasnakarn,dahancekendisinehakaretettiiiinyakn

lk duymad IV. Mehmed'e (Avc) (h.d 164887) kar gelimeleri nleme abasna
girmedi.Kasm1687'deIV.Mehmed'intahttanindirilerekyerineII.Sleyman'n(h.d
168791) geirilmesinde nemli rol oynad. Ama kendisinden ekinen yenierilerin
basksyla 1688'de stanbul'dan uzaklatrlarak, ubatta anakkale, martta Hanya,
hazirandaKandiyevearalktadaSakzmuhafzlnaatand.
Bu srada Mora, Osmanllarn elinden km, Arnavutluk ve Srbistan'daki ayak
lanmalargenilemi,devletRumeli'deoldukazordurumadmt.II.Sleyman,
byle bir dnemde eyhlislam Debbazade Mehmed Efendi'nin nerisiyle Fazl
Mustafa Paa'y sadrazamla getirdi (10 Kasm 1689). Fazl Mustafa Paa ilk i ola
rak, zellikle Rumeli'de halkn ikyetlerine, zaman zaman da ayaklanmalarna yol
aan ar sava vergilerinin bir blmnkaldrd, bir blmn de hafifletti. Yeni
eri aalna getirdii Einli Haseki Mehmed Aa araclyla oca dzene koydu.
Sadrazamlk kurumunu daha bamsz klmak amacyla glerini snrlad Kubbe
altvezirlerininsaysndaazaltt.YenidendzenleyerekglendirdiiorduylaTem
muz 1690'da Macaristan seferine kt. Vidin, Ni ve Semendire'den sonra Ekim
1690'daBelgrad'yenidenelegeirdi.
BelgradSeferi
Ni kalesi tamir edilip iine kuvvet ve harp levazm konduktan sonra veziri
zamorduerkniyleocakaalarndavetederek:
"naallahbenimmaksadmBelgradfethidir,nedersiniz?"diyefikirlerinisordu.
OcakaalaraskerinNimuhasarasndahrpalandndandolayfaaliyetleriazald
n,asker,cephanevemhimmataihtiyaolduunu,Tunayollarelegetiktensonra
Belgrad zerine gidilmesini ve muhasara uzayp kale alnamayacak olursa fena bir
durumhaslolacanvebuylbukadarlaiktifaedilerekgelecekseneyenikuvvetile
hareketedilmesinitavsiyeettilersedevezirizam:
"Allahn inayetiyle frsat ve nusret bizimdir; ben giderim, isteyen gelsin, gelme
yene cebretmem" diye Yavuz'un aldranseferindeyapt gibikesin olarak muka
beleedinceoradakilerinhibirisimuhalefetedemeyip:
"Sizbilirsiniz;emrinizeimtisalengiderizvecanlabalaalrz"diyecevapver
diklerinden harekete karar verilip Fatiha okundu. Fazl Mustafa Paa, Osmanl kuv
vetleriyleTkeliImre'ninErdez'dekimuvaffakiyetlerinivedmanbakumandannn
esir edildiini o srada haber ald gibi Fransa ile imparator arasndaki muharebe
den dolay harbe mncer olan durumdan da istifade ile bu mhim frsat karma
makistiyordu.
BelgradzerineyrnrkenSemendire'nindmanelindebraklarakgeilme
sidoruolmadndanevvelburasnnalnmasnakararverildi;Belgrad'danTuna
vastasiyle Semendire'ye yaplmak istenen yardm muvaffak olamadndanevvel
Sukulesi yaknndaki bir delikten giren bir blk ba ile arkadalar ve daha sonra
askertarafndandkalealnponumteakipmuharebeileikaleigalolunarakyedi
yzesiralnd(24zilhicce1101/28Eyll1690).Burasdatahkimedilipiinekuvvet
konduktan sonra Semendire ile Belgrad arasndaki Hisarck mevkii alnp 2
Ekimde Belgrad nne gelindi, dman, Osmanl ordusunu grnce varou yaka
rakikaleyeekilipmdafaayabalad.

Belgradnzapt
VezirizamBelgradnnegeldiignkaleyikuatarakdvmeebalad;mu
hasarannsekizincign(5muharrem1102/9Kasm1690)BelgradnSavanehri
tarafndabulunan ikalesindeki barut mahzenine isabeteden bir kumbara oradaki
drt bin kiiyi ldrd srada veziri azamn bulunduu taraftan alan asl kale
gediklerigrlncebizzatkendisinin
"YrynmmetiMuhammed"diyebarmaszerinekaleyekaryaplanid
detli hcum dier muhasara kollarna da sirayet ettiinden bu suretle az zamanda
Belgrad dmtr. Bu muvaffakiyetten dman o kadar armt ki Tuna kena
rnda kar sahille muvasalay temin eden on iki gemi iindeki Avusturya kuvvetleri
kaamayarak esir edilmilerdir. Rivayete gre kalede on alt bin muhafz vard.
Belgrad'n zapt zerine byk, kk yz top ele gemitir. Yry esnasnda
alnndankurunlavurulupehitdenRumelibeylerbeisiArnavudMustafaPaa'
nncesediveziriazamnotannegetirilipbizzatveziriazamnimametiylecena
zenamazklndktansonrayinebizzatFazlMustafaPaatarafndankanlelbisesiy
ledefnedilmitir.
Belgrad muhasaras esnasnda akna sevk edilen Tatar kuvvetleri kar tarafa
Sirem sahrasna geip Varadin taraflarna kadar giderek iki binden fazla dman
askerini katlettikleri gibi kalenin zaptndan sonra Kalgay Devlet Giray umum Tatar
askeriyle Sava nehrini geip Esek taraflarna kadar olan yerleri vurup nehirde de
bazgemilereldeetmilerdir.
Belgradn zaptndan sonra hastal geen Selim Giray Han evvel Edirne'ye
gelip sonra da orduya iltihak etmitir; bu srada Sava nehri kenarndaki
Brdelen (Saba) kalesi de elde edilmitir; daha sonra Bosna beylerbeisi Topal
HseyinPaakapshalkveeyaletikuvvetleriyleEsekkalesinimuhasaraedipdd
isedeyaanyamurlardanmetrislersuiledolupyayaaskeriharekettenkaldndan
alnamad.
VeziriazamnbuseferiesnasndadahaevveldmannelinegemiolanTuna
kenarndaki Vidin kalesiyle Fethlislm, Hrsova ve ikisi arasndaki ansi adas
kisszbiradaikendmantahkimetmitieldeedilerekTuna'nnGneyky
sndakiyerlertamamenalnd.
FazlMustafaPaa,Belgradkalesiniiyicetamiredipiineyeterderecedeasker,
mhimmat vezahire koydu.Kendisinden evvel Selim Giray' stanbul'a yolladktan
sonra15KasmdaBelgrad'danhareketettivekrkgnsonraDavudpaasahras
nagelerekhastalsebebiyleorayaarabailegelmiolanpadiahII.Sleymantara
fndankabuledildive
Benmkfatetmeekadirdeilim;AllahTelikicihandayznaketsin.ilti
fatnamazharoldu.
Haziran1691'deII.MacaristanseferinekanFazlMustafaPaaSofya'daykenII.
Sleyman ld ve yerine II. Ahmed geti (h.d 169195). Bu srada geri ekilmekte
olan Avusturya ordusu zerine saldrya geen Fazl Mustafa Paa ihtiyatsz davra
narak Krm glerinin bulunmad bir srada arpmak zorunda kald ve Salanka
menSava'ndaHakkayrd.
benzerler. Tehniye
1283
ederler. Allah Tel Kprzdeye mrler versin.
Ann eyym devletinde
1284
zevk edelim diye gslerini gererek yrrler.
Mehurdur ki, Kffardan bir taife varm ki, ehli slm kimileri galip gelse,
esirolmaktanlmekyedirdediklerigibiateeururlar
1285
imi.Kimininiin
decmlesiyanarimi.Kprlzdedahiakln,amelini,rdnveferase
tini cem edip cmlesiyle rey etmitir ki, eer Msr beni Mehd etmezse,
bakasntayinederseomehdiyebendeolmaktanlmekyedir,diyekayn
atama
(72b)
bu atei yaktrr. Bu kfiri musallat eyledi. buat
1286
haramileri deryada ve
karadaoturdu.Kaynatamikad
1287
nrmusallatkld.
EyKprl!ZalimDeccllinsin,zalimikenbenanamehdiisminitesmi
ye
1288
etsemAllahSbhnehveTelsenimehdietmez.Zalimnaslmehdi
olur.EerMsrben mehdiolurum,halkbenim bamatoplansndesinder
sen, vallhl azm, dnyay cmle harab ve viran etsin, sahip kmazm.
AllahTelacizdeildir.Mlknbanasmarlamad.Banaancak
demitir.Tebliindekusuretmedim.Kolumkanadmyolundu.Yolun
mudoanadndm.Makdurumu
1289
bezl
1290
vemechd
1291
eyledim.Sarf
eyledim.Onsekizsenedir,kuamzpyatmadm.Birtatltaamyemedim.
Birtatlsuimedim.
1292
Bukadarsenedenberitaamm

Fazl Mustafa Paa ileri grl bir sadrazamd. Merkez ynetimde ve orduda
yaptdzenlemelerinyansra,lkeiindekiHristiyanlarnyaamkoullarniyile
tirmekiinbykabaharcam,taradaayanlarnglenmesininlemekamacyla
herblgedeDivanHmayunbenzerimeclisiayanlaroluturmutur.
1283
Tehniyet:Tebriketme,kutlama
1284
Vezirlikgnlerinde
1285
atarak
1286
Bugat:(Bg.C.)Hakszlkedenler,siler,serkekimseler
1287
kad:Kuvvetlendirme,salamklma
1288
Tesmiye:simlendirme.Adverme.
1289
Makdur: G. Kuvvet. Kudret. Takdir olunmu. Allah Tel'nn takdiri. Daha
evveldentakdirolunmu
1290
Bezl:Bol.Bolbolverme.Esirgemedenvermek
1291
Mechud: (Cehd. den) alm uram, didinmi, cehdetmi. Kuvvet, kudret,
g
1292
Onlar iin kuru bir dikenden baka yiyecek de yoktur. Ne besler ne alktan
kurtarr.Gaiye,67

budur.Suyumhamim
1293
vegussadr.
1294
Benimkadarteblietmivarmdr.
Hakayanoldu.Yeterimdidengerihakkasahipkar,hayrolur.(26Zilkade
Cuma5833)
Bundabirzamanaskerokidi.Kaseneulfeleri
1295
gelmedi.Tamam,s
lamaskeri bunald. Sipahi
1296
,yenieri, cebeci
1297
vesiralktan bunaldlar.
Kffara ikier, er paraya bir gn akamdan rgatlk ederlerdi. Kimseyi
dp elinden maln almazlard. Kimsenin evine hrszla girdiini grmez
lerdi.Vaazvenasihate
(73a)
Koyun tuza kar gibi karlard. O kadar zaruret ekerler ve hrszlk etmez
lerdi. Bu sefer ne oldu ki hrsz oldular. Vallahl azim. Emre imtisalen
1298
hrszlk deildir. Benim kaynatam, Filan sen var bu ii ile dedii kimsedir,
bu ii eden. Hsl bir kimsenin hatrna deerseniz ve zulmederseniz ancak
bu vaaz (nasihati) yaz ki, zalim Kprye ilm edin. Kaynatam sipari ettii
atei yakt. Msr bu haberi syledi diye yazn, gnderin. Ne haber gelirse,
ona gre amel edin. Zira bu i dediklerim kaynatam dediklerinindir. Kpr
lnnemriyledir.
1299
Nasihat
Eyaalar,beyler,paalar,slamaskeri!Cmlenizbirbirinizeimandaves
lamda beraber olmanz gerektir ki, birbirlerinizle karde olasnz. Kendiniz
den kce baba olasnz. Kendinizden bye oul olasnz. Bir suluyu
getirdiklerizamanodeminsuunabaknkrektaziri
1300
mlazm,hadd
1301

1293
Hamim:Scakvekzgnsu.Yaknhsm,soysop.Samimiarkada.
1294
Gussa:Keder.Tasa.Gam.Boazataklanyemek.Aa,diken
1295
Ulufe:Yenierilerevesipahileredatlanmaa.Birnevihayvanyemi
1296
Sipahi: Ask: Osmanl askerlik tekiltnda "Timar" namyla r ve rsumunu
aldklararaziyemukabil,harpzamanlarndakendihayvanlarvekanunengtrme
emecburolduklarsilhlaskerlerlebirliktesefereitirakedenbirsnfsvariaske
ri. Bunlar aknclk, apulculuk ve karakol hizmetlerini ifa ederler ve dman kar
snda piyadelerin muhafazasn te'min ettikleri gibi, icabnda hcum ilerini de ya
parlard.
1297
Cebeci: f. Eski Osmanl mparatorluunun ordusunun zrhl snfna mensub ne
fer.
1298
mtisalen:Balolarak,imtisalederek,uyarak,tbiolarak.
1299
Kurtulu,hidayeteuyanlarndr.TH:47
1300
Tazir:Siyaset.Tehditetmek.Tazimvetathir.Temizlemekvehrmetetmek.
Lgatta red, icbar, tahkir, te'dib, hak zere tevkif mnalarna gelen bu tabir, slm
hukukunda: Hakknda muayyen bir er' ceza olmayan sulardan dolay ullemr
(hkmdar, padiah) veya vekili tarafndan tatbik edilen cezalar hakknda kullanlr
birstlahtr.Ta'zirinmeruiyeti;Kitabile,SnnetiNebeviyeileveicmaimmetile
sabittir.Ta'zir;dvmekle,hapisle,hattkatilileolabileceigibiazarlama,sertlakrd
mi lazm, adamna gre gerekir. Baz dil arz ehli vardr ki, ona niin ettin?
Sana dmezdi demek, onu dvmekten etkilidir. Ona tazir o kadar yeter.
Bazna gn, bazsna yedi gn, bazsna dokuz, bazsna daha ziyade
otuzdokuzunadekkrkavarmakgerek.

1302
SenAllahTeldangayretlide
ilsin.BtnhalktanAllahTel
(73b)
gayretlidir.Gayretindenharamngizlisiniaikresiniharameyledi.Zinayave
iki imeye hadd tayin eyledi. Allah Telnn haddinden her kim ziyade
ederse o kimse zlm kendine etmi olur. O zlm sonunda kendi bana
urar. Bir vech ile ki kendinden olduunu bilmez. Hayrola. (26 Zilkade Cu
ma5833)
Bazmnkirlerdermiki,bizimaikreilediimizibilir,gizliolanbilmez
derlermi.AllahSbhnehveTelonlartekzib
1303
eder.

1304
bu tekzib, tekzibi kavldir.
1305
Lakin bin seneden sonra ayna
gnne muvafk acayip tarihler ile esmi Kurn Kerimin ehadeti isbat
tamdr, phe kalmamtr. Bu isbat eden Allah
Sbhneh ve Tel yemin ederek buyurdu ki,

veya bak veya herhangi bir tavr ve vaziyet ile de olabilir. Dvmek suretiyle olan
ta'zir, otuzdokuz denekten fazla olamaz. Bir kavle gre para almak suretiyle de
ta'zircizdir.
1301
Hadd:Hudut.izgi.Snr.Crm.Salahiyyet.eriataverilenceza.Derece.
Son derece. Mnteha. nsana rz olan iddet ve titizlik. Def etme. Men etmek.
Keskin.Sivri.Sert.Gergin.Man:tasavvurdanibaretolankyas.Eki.Tesirli,
messir
1302
BunlarAllah'nsnrlardr.KimAllah'nsnrlarnaarsa,phesizkendine
zulmetmiolur.Talak,1
1303
Tekzib:yalanlamak,birieinanmaypinkretmek,yalanolduunusylemek.
1304
LkinzannetmiidinizkiAllahyaptklarnzdanbirounubilmez.te
rabbnzabeslediinizozannnzsizihelkesrkledidehsranadenlerden
oldunuz.Fussilet,2223
1305
Szdeyalanlama

1306
hrsz benim kaynatamdr. Lakin fermanl hrszdr. Hakkndan
sizlergelmeyekadirdeilsiniz.AllahTelbuyurduki;

1307

BenimkaynatamTarktr.BirTarktrki, (karanldelenyl
dzdr).cemielemdeolannfusunzerinehafzdr.
1308
Yani
(74a)
Hepsi ona mahkmlardr. En stn ve en ala ona itaat ederler. Onun
hakkndansiznicegelirsiniz.(sizbilegelemezsiniz)
Fasl
Kurn Azm btn ehli imann hem kula, hem gz ve cildidir. Allah
SbhnehveTelbtngizliveikreolanbilir.Binsenedensonraola
cakolayayna,gnneuyguntarihleriileKurnAzmeehdetettirir.Bu
ehdeti kabul edin diye ferman eder. Hkim slam ehli ise kabul eder. Et
meziseMslmandeildir.Hadisierifte
1309
yaniefaatikabulveikyetitasdikolunur.AllahTelbuyurduki;
=2287
1310
kaynatamibtidageleli =1489
1311
kayna

1306
NunvekalemveehlikaleminsatradizdiklerivedizeceklerihakkiinSen
rabbnnni'metiilemecnundeilsinKalem,12
1307
Gkyznevetrka(sabahyldzna)yeminederim.Trknneolduunu
neredenbileceksin?(O,karanl)delenyldzdr.Hikimseyokturkizerindebir
koruyucu,birdenetleyicibulunmasn.Trk,14
1308
Hafz:Esirgeyen.Koruyan.Muhafazaeden.MuhafzHfz:Alaltc.nsana
haddinibildiren.Rahattaolan
1309
KurnKerimefaativeifvericidir.efaatikabulveikyetitasdikolu
nur
Hz.Alikerremellhvecheanlatyor:"Raslllahsallallhaleyhivesellembu
yurdularki:
"Kim Kur'n' okur, ezberler, hell kld eyi hell kabul eder, haram kld
eyideharamkablederseAllah,okimseyicennetekoyar.Ayrcahepsinecehen
nem art olmu bulunan ilesinden on kiiye efaati klnr." (Tirmiz, Sevbu'l
Kur'n13,2907H.)
1310
SavaateininezamankrkleselerMide,64
tamsonrageleli
1312
sonra kayna
tamdrdncolal.Buayettarihliileahadetetti.(Hesab)Verirkidnk
hrszlkateiyakankaynatamdr.Bakasdeildir.(26ZilkadeCuma5833)

1313
Ayettekimie(yzsaydeeriisimler)vebinlikmdgamlaruekilde
=3344
2434
10
50

Edirne seferine yarn adedi budur. Bu drt y oku. Beyyinem

(delilim)budur.Bugnyazglarmdr.
1314
(74b)
mamAliradiyallhtelaanhbuyurduki;
801

2572260
yine
..10
170
..27
2289

Kaynatamibtidageleliolukveikiyzlkdrtbirlikdrtisimlerile
444
257
701
hr
szlkgnbukadaridi(2289)bukadardrbeyitinmanas.
Msr der an tahkir etmek szn tasdike acele edin.
meddhna nifak eyleme. Hediye gndermeyi terk edin ancak szn hak

1311
AllahSavaateinisndrmtr.Mide,64
1312
Yeryzndebozgunculuakoarlar.Allahbozguncularsevmez.Mide,64
1313
Apakdelilkendilerinegelinceyekadarehlikitaptanvemriklerdeninkr
clar (kfrden) ayrlacak deillerdi. (Bu delil), Allah'tan gelen bir rasldr, pey
derpey tertemiz sahifeler okur. O sahifelerde en doru hkmler vardr.
Beyyine,13
1314
Kader,mukadderat

bilmekdemekolur.YineHz.Aliradiyallhtelaanh
harflerinisimleriniikiyzlkolanlarn
dnda
2194
91
2289
busahihlerinhepsindensahih(doru)oldu.Kaynatamklllibu
gn adedi budur. Bin deki baka bir yn
harflerinisimlerideeriikiyzszolanlarhemziyeHutbeiSleymana
1315
yarngn
lerinadedibudur.

1316
Btnisimlerhemzelilerile
2000
1196
3196
bizimOsmanlelitamambugeceyebu
kadar olur. =196 bu gn bizim Osman tamam dir.
Dokuzsenetamamdr.Hersene1065gndr.Dokuzsene3195bukadar
olur. toplam2290
(75a)
Kaynatam mfsid ibtida kllli bu gn adedi budur. Allah Tel buyurdu ki;

1317
zatisimsiz=702,deeriikiyzsz
761tatamamdrdncolaldnktahikikdebukadareder.Bukadar
dr. Ruh nefh olduuna zerre kadar phe kalmad. Kprnn inkar
mekbirekuruinattr.OkadarMsriyeinanmyokikenyinetecahl
1318
edip
Ksec
1319
sipahiinkrettirdi.Bakabirynden =702kaynatamdr

1315
CumahutbeleripadiahadnaokunduuveII.Sleymandnemiolduundan.
1316
Elif,Lam,Mim.RummalbolduArznyaknnda,maamafihonlarbu
malbiyyetlerininarkasndanbirkaseneiindemuhakkakgalebeedeceklerbir
kayliindeRum,14
1317
Onutamamlayp,iinederuhumdanfrdmzaman,derhalonasecdeye
kapann!Sd,72
1318
Techl:bilmezliktengelme,.Bilmiyormugibiyapma.
1319
Kse
dnckereispatileolalbugnadedbudur. =702EyKpriradeharf
. ziyade olmaz. Yani bu aded olduu gne msavi bulunduu tesviyedir.
Bu tesviyeyi
1320
grdnde mmin olanlar kabul ederler. Etmeyen kendi
bilir.(28ZilkdePazar5825)

1321
Deeriikiyzszzatisimler=2286olalyarnyarnadedbudur.
=
5050
5052
Kprzde ihtifa
1322
edeli bu gn adedi budur. Fetha illeti eza= 702 budur.
Kaynatamihtifadrtkereihtifaherbilindikebirdahioldu.Yolunainanayd
diye. Msr ise dnya halkn ahitler getirse inanmak ihtimali olmadndan
drdnckereolduunabekere
1323
uhudu adul
1324
getirdi. Sonra olal bugn aded = 702 budur. bir
isbtdahi
1325

= 702 ite bu tesviyede ruh nefh
1326
olunduu ayetle sabittir. Bu ayeti bir
kere de baka bir vecihle gelmi idi. Onda bile alnrd dememi
idim. Bu kerre zamime
1327
yoktur. Bilzam ve biltevil bieyi tahakkuk
zeredir.BiriihtifiKprye,birikaynatayasureierifeninmietinden(yz

1320
Tesviye:dzleme,canllarnzlarngzel,dzgnvetertipliyaratma.
1321
Allah'n yardm ve fetih geldiinde, insanlar blk, blk Allah'n dinine
girerlerkengrdnde.Rabbinierektesbihet,O'ndanbalanmandile,n
kO,tevbeleriokkabuledendir.Nasr,13
1322
htifa:Gizlenme.Saklanma.
1323
Buradan sonra sayfalar eksiktir. Bu kalan ksm ( Kprlzade Mustafa Paa'ya
Gnderilen Mektup / Muhammed b. Ali elMalati Niyazi Msri 894.35 Sleymaniye
KtphanesiHacMahmudEfendi003346)
1324
Adilahidler
1325
Onutamamlayp,iinederuhumdanfrdmzaman,derhalonasecdeye
kapann!Sd,72
1326
Nefh:Rzgresmek.Gzelkokununyaylmas.Kokmak.Vurmak.Def'etmek,
kovmak.Vurumak,kat'etmek
1327
Zamime:Ek,ilve.Artrma,katma,ekleme.

sayl harflerden ) maadas (dierleri) esmi elfiye
1328
olmak zere Msr
adedi zerindedir. Msr dahi, 350 dir. Bu iki tarihlerin tesviyesi fethi mut
laktr.Birfetihdirnmvenbelirmez.Ziramutlaktrhelebil,aslaslamn
cerdir,mevud
1329
deildir.BizimHakklaveresiye
1330
pazarmzyoktur.Paza
rmzdanrazyz.Kprnedersedesin.5Zilkaade6522evhiruEnm

118

10
108
olur zamolunca =128Hse
yinadedihaslolur.
88
30
118
kiyzlisimlerdendieriileHasanhaslolur.

30
buayetehadetederki,( )( )HasanveHseyinhak
nebiolduklarnainanmayannevvelkiimanmenfaatvermeye.Tkibunlara
imangetirinceyeimanlarnnkendileremenfaatolmaya.

1328
Binsaydeerliisimler
1329
Mev'ud:Szverilmi.Vaadedilmi.Vdeli.Vadesimuayyenvemukadderolan.
Evveldentakdirolunmu
1330
Veresiye:zarf1.Karlsonradenmekzere:2.Mecazzensiz,gnlsz,
nemvermeden.
adedi( )Hseyinadedibunaahiddir.Tarihlerbunla
rnhaknebiolduklarnaahidiadildir.
Ey Kavmi Vni! Haberim yoktur.(deme) Drt semv kitap menfaat ver
mez.manmenfaatvermeyincemenfaatneredeolur.(Raslllahsallallh
aleyhi ve sellemin) Hatemiyetine mni olur derlerse, mani deildir. Belki
dahakuvvetverir,AllahTelbuyurduki;
onlarn ncil'deki meselleri (vasflar)
ise bir ekin gibidir ki, filizini karm, sonra onu kuvvetlendirmi,
1331
( )( )HasanveHseyin( )

( ) ( ) kendi czleridir. Zirt adi
1332
aslna (baa
a=Raslllah sallallh aleyhi ve sellem) kuvvet olur ve mani olmaz. Husu
siylekendilerineimangetirenlerevadikerimvardr.
sonra da saklar zerine
ykselmi (istikamet alm) ekincilerin holarna gidiyor, onlar ile kfirleri
fkelendirmek iin.
1333

AllahTel,onlardanimnedipslihslihamellerdebulunmulariinbir
mafiretvepekbykbirmkfaatvaadbuyurmutur.
1334
Ey Kavmi Vn!
1335
mehdine nazar edin
1336
zem
minedahinazaredenfkeyedenkfirlercemaatindenolmuolur.Camii
Sairisimlihadiskitabnda
Raslllah sallallh aleyhi ve

1331
Fetih,29
1332
Filizlerinziraat
1333
Fetih,29
1334
Fetih,29
1335
ekincilerinholarnagidiyor
1336
onlarilekfirlerifkelendirmekiin.

sellem buyurdu ki; Eer o yaasayd nebi olur
dueklindehaberlerrivayetedilmektedir.
Buhari, bn Ebi Evfa'nn yle dediini rivayet etmitir: Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemdensonrabirnebiningelmesimukadderolsayd,
oluyaard,amaondansonranebiyoktur
1337
656
Zilkde
Mesbih isimli kitabn hadislerinde Raslllah sallallh aleyhi ve sellem

buyurduki;

BeyhkiAieradiyallahanhadensenediyleberaberRaslllahsallallh
aleyhivesellemylebuyurduurivayeteder:
ualtkiiye,AllahTelveduasmakbulolannebilerlanetetmitir:
1AllahTelnnkitabnailavedebulunan,
2AllahTelnnkaderiniyalanlayan,
3ZorlamusallatolarakAllahTelnnazizkldkimseyizelil,zelilkl
dndaazizeden,
4AllahTelnnharamlarnhelalklan,
5AllahTelnnyaknlamasnharamkldhelalklan,
6Snnetimiterkeden.
1338
Yezid melundur, mam Hasan aleyhisselm mstahildir. Raslllah

sallallh aleyhi ve sellemin lanet ettiine biz dahi lanet ederiz. Her yezide
lanetetmezseyeziddir.AllahTelhelaledenlerelanetetsin.
1339

1337
Buhr,Edeb,109;bnMce,Cenaiz,27;Ahmedb.Hanbel,Msned,III/133.
1338
Camius Sair:4660; Daiful Sair: 3248; Tahricul Mikat: 1095; Tahricus Sne:
44;FeyzulKadir:4/96.TaberaniEvsat:11/398;Mstedrek:1/36;4/90.
1339
Hadis kitaplar telif edilmeye balanldnda ok ska karlalan uydurma
rivayetler son dnemlere doru azalma gstermitir. Lakin kef ehli gibi (Niyzi
Msrkuddisesrruhulaziz)bazeylerdesraretmeleri,meselaHasaneyninnbv
veti gibi durumlar, aslnda ehli beytin urad eziyetteki, gnahkrlarn haddini
amasdr ki, insanlarn vicdan tahamml seviyesinde dahi kalamam akidede
ifrada gitme halini almtr. Fakat grlen bu ifrat mesabesinde olan akideler dinin
ykma sebebiyet vermesinden ok kuvvetlenmesi ynnde etkili olmas da ayr bir
garipdurumudameydanagetirmitir.

Neticede, Hadislerin uydurulmas ile mcadele edenler sonunda hadisleri inkar
etmeye,hadislerisavunmadailerigidenlerdeuydurulanhadislerikabullenmedeileri
gitmilerdir. Bu durum aslnda ifrat ve tefrit arasnda slmn kudretini artrmtr.
nkinsanlarnnefislerininbirkonudaaryagitmesindeilhynnkuvvetinden
daha fazla etkili olduu grlmtr. Mesela, hayalinde din adna oluan fikir,
Kur'n Kerim ve sahih hadisten daha kavi olmutur. nk her insann anlay
kadar ifade tarzna ulaan hadisler bile Kur'n Kerim'den daha fazla etkili olmas
psikolojik bir nedendir. Bu trl anlaylar ierisinde dinin kuvvetlenmesi genellikle
inancn ulalmaz burlarndaki umdelerin anlaylara den akslerinin ualarndan
bakabireydeolmamtr.
KimdemiharamnedirbilmezHayyam?
Benharamhellkartrmam:
Seninleiilenaraphelaldir,
Sensizitiimizsubileharam.
[Mevzu(Uydurma)Rivayetler
Mevzu: Raslllah sallallh aleyhi ve sellem aleyhine yalan olarak uydurulmu
hadistir.
Hkm:Reddedilmesidir.Bylebirrivayetiancakondansakndrmakmaksadyla
uydurma olduu aklanarak zikretmek caiz olur. nk Raslllah sallallh aleyhi
vesellemylebuyurmutur:
"Her kim yalan olduunu grd bir hadisi benden diye naklederse o, yalan
syleyenlerdenbirisidir."(Muslim)
Hadisinuydurmaolduubirkayollabilinebilir.Bazlar:
1Hadisiuydurannbunuitirafetmesi
2 Hadisin akla aykr olmas. Mesela, iki elikili hususu birarada szkonusu
etmesi,imknszbireyinvarlndilegetirmesiyahutvacip(varolmaszorunlu)
bireyinvarlnaaykrifadelertamasvebenzerihususlaraaykrl.
3Dindekesinolarakbilinenhususlaramuhalifolmas.Meselaslamnrknle
rindenbirisinikaldrmas,faiziyadabenzerbirhkmhelalklmasyahutkyametin
kopaca zaman tayin etmesi yahut Muhammed Sallallahu aleyhi vesellem'den
sonra bir nebi gnderilmesinin mmkn olduunu ifade etmesi ve buna benzer
hususlarihtivaetmesi.
Uydurmahadislerpekoktur.
Snneti savunmak ve mmeti sakndrmak amacyla mevzu hadisler ile ilgili ge
reklibilgilerivermekzerehadislimleripekokesertelifetmilerdir.Mesel:
1bnu'lCevz (vefat 597 H.)'nin elMevzutu'lKbr adl eseri. Fakat btn
mevzuhadisleritoplamadgibimevzuolmayanhadisleridemevzugstermitir.
2evkn(vefat1250h.)elFevidu'lMecma fi'lAhadsi'lMevza.Mevzuol
mayanhadislerimevzudiyegstermeksuretiylebireitgeveklikgstermitir.
3 bn Arrak (vefat 963 h.) Tenzihu'eria elMerfua ani'lAhbari'enia el
Mevdua.Buhusustayazlmenkapsamlkitaptr.
Hadisuyduranlarpekoktur.Onlarnnlbyklerindenbazlar:

Hsl, mam Hasan ve mam Hseyin aleyhimesselmn hak rasl olduk
larn inkr edenler bunlarn kann helal kabul edenler yeziddir. Allah Tel
helaledenlerelanetetsin.
mam Hasan ve mam Hseyin salavatullahi ve selamuhu aleyhima va
afdalu'sSalavati ala ceddihima Muhammedin hatemi'nnebiyyin, sallallh
tela aleyhi ve sellem ve ala cemilenbiya'i ve'lmrselin velhamdlillhi
rabbillemin.
Ey Mnkir! Senin inkrna sebeb mam zam rahmetullhi aleyh bu s
zdr. Yezide lmnden sonra lanet olmaz ancak
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin lanet ettiine bizde lanet ederiz.
mam zamn kelm ile Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin hadisi bir
konudacemolsa,birbirinemuhalifolsahangisinetbiolmakgerekir?Hadi

shak b. Nech elMalat, Me'nun b. Ahmed elHerev, Muhammed b. esSaib
elKelb,elMuireb.SaidelKf,Mukatilb.EbiSleyman,elVkid,bnEbiYah
ya.
Hadisuyduranlareiteittir.
1Mslmanlarnakidesiniifsadetmek,slmbozmak,hkmlerinideitirmek
isteyen zndklar: Ebu CaferelMansur'unldrd Muhammed b. Said elMaslb
(haa gerilerek ldrlen) gibi. Bu Enes'den Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
merfdiyeylebirhadisuydurmutur:
Ben peygamberlerin sonuncusuyum. Allah Tel'nn dilemesi mstesn. Ben
densonranebigelmeyecektir.(Buhadis
Abdu'lKerimb.Ebi'lAvcdabukabildendir.BunudaAbbasemrlerindenbirisi
Basra'da ldrm ve ldrlecei vakit unlar sylemitir: Ben aranzda haram
helal,helalideharamkldmdrtbinhadisuydurdum.
2Halifeveemirlereyaknlamakisteyenler.
3 Avama yaknlaarak gzlerine girmek isteyenler. Bunlar avam tevik yahut
korkutmak ya da mal yahut mevki elde etmek amacyla garip eyleri zikrederlerdi.
Mescidlerde,toplantlardadehetedlecekekildegaripeyleranlatankssaclar
bukabildendir.
4 Din hamaset sahipleri de slmn faziletli grd iler, bununla alakal hu
suslar, dnyaya kar zhid davranmak ve buna benzer hadisler uydurmulardr.
Maksatlariseinsanlarndineynelmelerini,dnyayakardazahidolmalarnsa
lamaktr.MervkadsEbuAsmeNuhb.EbiMeryemgibi.ButektekKurnsureleri
ninfaziletlerihakkndabirhadisuydurmuveyledemitir:nsanlarnKurn'dan
yz evirdiklerini Ebu Hanife'nin fkhyla, bn shak'n Meazisiyle uratklarn
grdm. Bu szleriyle, bu hadisi bundan dolay vazettiini (uydurduunu) syle
mektedir.
5Birmezhep,birtarikat,birehir,birnderyadabirkabileyetaassublabalana
rak, taassubla baland eyin faziletlerine ve onlarn vlmesine dair hadisler uy
durmulardr.](MuhammedSalihelUseymn,HadisUslneGiri,s.14)
se tbi olmak farzdr. Zira mtehide hata etmek olur. Fakat Raslllah
sallallhaleyhivesellemvahyilesyler.Hataeylemez haliondadr.mam
zamn yezide lanet etmeyin dedii geri hata ile deil idi, medr
1340
idi.
Yezdiler (Emeviler) kuvvetli idi. erlerinden syanet
1341
ile dedi. Mudra
1342
haktr, neylesin. Onlara kad olmay da kabul etmedi. Hapiste can verdi.
rahmetullhialeyhrahmetenvsia.
Ey Mnkir! Eer inkrn garz
1343
ile olmasa, insaf ile olayd, hak gn gibi
zuhurettiindecanlakabulederdin.Lakinsizininkrnzhasetveinatinkr
dr.Onaareyoktur,kabuletmezsiniz. Birkim
seyeAllahnrvermemise,artkokimseninaydnlktannasibiyoktur.
1344

Allah Tel o kiiye rahmet etsin ki, bu meclisi yaza vard meclislerde
ulemayagstere,muttasfolanlaroktur,kabulederler.
Yunussuresinde Deki:An
cakAllahnltfuverahmetiyle,itebunlarlasevinsinler.Bu,onlarn(dn
yamalolarak)topladklarndandahahayrldr.
1345

118

da ayetinin kalan ksmnn tekrar etmeyen harfleri 118 dir. Hasan (
:118 ) says hsl olur. esmi rahmet budur.

128
Hseyin (
:128) adedi olur. imdi Kurn zim bunlar ile mesrur olun ki, size
cemmaldanveilimdenbunlaraimanhayrldr,dediibunlaratazimekfi
dir.Msrninitikad

1340
Medar:Sebeb,vesile.
1341
Syanet:Korumaveyakorunma.Himayeveyamuhafaza.
1342
Mdara:Dostgibigrnme.Yzeglme.Bakalarnnfikirlerineuyarcasna
hareketetmek.Sulhvesalhzerebulunmak.(Merubirsuretteveiyibirnetice
iinyaplanmdrmemduhtur.Fenabirneticeiinise,ktdr;slmlayak
maz,slmonumen'eder.)(Bak:Mmaat)
1343
Garz:Doldurmak.Noksanetmek,noksanlatrmak
1344
Nur,40
1345
Yunus,58

Ehedu en lailahe illallah ve ehedu enne Muhammeden resulullah, ve
ehedu enne'lHasene va'lHuseyne sibtahu, reslni min resulillahi
salavatullahi ve selamuhu aleyhima va afdalu'sSalavati reslni min
resulillahi salavatullahi ala ceddihima Muhammedin hatemi'nnebiyyin,
sallallh tela aleyhi ve sellem ve ala cemilenbiya'i ve'lmrselin ve
lihimvesahbihimecmenvelhamdlillhirabbillemin
1346
MsrninhaliAnkiMuribdeyledir.

Anknn ahdeti ile Msr raz olunmu sz ve kr edilmi fiildedir.
KavmiVnikatndamnkirolduugamdeildir.Ziraonlardemdeildirler,
yeziddirler.AllahTelnnlanetizerlerineolsun.
MuhammedNiyziMsr
kaddesellhsrrahulazz

1346
Allah Tel'dan baka ilah olmadna, Muhammed'in Allah Tel'nn elisi
olduuna,Hasan'laHseyin'in,O'nuntorunlarveAllahTel'nnnebilerindeniki
nebiolduklarnaehadetederim.AllahTel'nnsaltveselamherikisine,salt
larnenefdaliikirasulndedeleriolanNebilerinHatemiMuhammmedsallallh
aleyhivesellemEfendimiz'e,btnnebilereveresullereolsun.lineveashabna
daolsun.Elhamdlillhirabbillemin
indekiler|605

NDEKLER
riflereesrrHddanhaberimvar,klaradildrbekdanhaberimvar......7
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,altnsihirlerhabirkurukavgadr..15
PANTEZMVAHDETVCUDMUDUR?...................................................................24
PANTEZMLEVAHDETVCUDARASINDAKFARKLAR..........................................27
ErimizerdirPrimizPrdir,KaramznrduryerimizTrdur...................................34
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,Birhaberverinolbninkandedir...............41
Eygnlgelalamazrizriinleme,Prdenaldmhaberiolbninsendedir..45
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,Nicebireydiniyokmezhebiyokdl
nicebir......................................................................................................................48
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,AskeriazyalerzedtSultan
bhaber....................................................................................................................60
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,Kandedirilmiylehikmetbilan
cnndadr................................................................................................................66
AYNA.........................................................................................................................72
Hakknkullarnbzkuleyler,Ankuleylemezyineoleyler...............................86
radeHrriyeti..........................................................................................................89
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,Srettekomacnetuzletyolunu
gster.....................................................................................................................103
Halvet.....................................................................................................................104
HalveteGiri...........................................................................................................106
unlarkigrpyznbudragelirler,Olahdevefeyleypikrragelirler...113
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,Hernegrrkendiyznger
yahigeryamangrr...........................................................................................120
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,Yineherpresindengrnenry
cemlindir..............................................................................................................126
Anka........................................................................................................................127
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,Herdemdesemvathurfaseferimvar.
................................................................................................................................134
CefrveEbced..........................................................................................................141
TerimOlarakCefrveEbced....................................................................................142
CefrveEbced..........................................................................................................142
EbcedHesab..........................................................................................................144
RakamlarveHarflerMetafizii...............................................................................145
Aknkimeyrolurdimiizrolur,Dinmezgznnyayanariinrolur...150
BRHMBNEDHEM..............................................................................................154
Eysanemnolduncanakasdinvar,Barmdeldinkanakasdinvar..................158
Hazretisinpgktentamamettizuhr,Gersenidrkeylemezsenbelki
sendendirkusr......................................................................................................162
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?.................................................167
nileeyderdlignlinile,Ehliderdininleyecekadr......................................172
Derviolankiininszlerimrnolur,SlikiHakkolannrhnabrhnolur..177
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,Halvetlekliinisfnriziy
halvettedir..............................................................................................................180
HALVETYYETARKATIVEPRLERA.PREYHMERELHALVET.........................180
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,Grnseemsinenvrmehi
tbnneylerler......................................................................................................190
Glman....................................................................................................................191
Huri:........................................................................................................................191
Vildan:.....................................................................................................................191
teihicrinlecandurmazfignabalar,Kaynayupakaroltelegzmden
yalar......................................................................................................................200
Kimkiakndrnaberdrolur,Cmleukireolserdrolur.......................205
Esecekbdsabaklmasannedeer,Zirolesrrdilzlfpernedeer.
................................................................................................................................212
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil....................................................................213
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,EnelHakksrrncandangepber
drolandansor......................................................................................................218
Olduyznsubhisenineynigr, .................................................224
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,Akodunayanklarnelencesitevhid
olur.........................................................................................................................228
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,Yolundabavecnvermekne
gzeldirnegzeldir................................................................................................232
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,Yolundacnterketmekne
gzeldir,negzeldir...............................................................................................238
MEDNEMNEVVERE...........................................................................................239
indekiler|607

KBEMUAZZAMA................................................................................................240
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedirGhhabsughtlakolmadanhsl
nedir.......................................................................................................................243
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,AcebdirkimiHakkister,kimi
butlanadolanur.....................................................................................................249
HhiidnyolanlardimasekrndadurMnkirinimetolanlarbgmn
hsrndadr............................................................................................................255
SrrnndnaizhritmecnneldengiderBlblirdeolmaglsitnelden
gider.......................................................................................................................260
NasuhTvbesi........................................................................................................262
GelenkuldaneerkikimhatdrEfendiminveliiatdur..................................264
HatyaallemelesmrumzsrrvahdetdirNianailmiesrarnokimfehm
eylemezremzin......................................................................................................266
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler......................................................270
DilderdinidildrnatakrrideyindirHlidiliarzetmeetedbrideyindir.......272
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdurYoklabumsrtrh
anladumoolmasun............................................................................................273
Z.........................................................................................................278
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
................................................................................................................................278
Kurban....................................................................................................................279
nsankurbanetme.................................................................................................280
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz........284
Bulanzn,grenyzn,Biryzdahigrmekdilemez...............................288
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,Ezellevhindekiyazsilinmezhem
yuyulmaz................................................................................................................290
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,smimizdirsylenenmnadaAnk
olmuuz..................................................................................................................294
S.......................................................................................................302
VaslHakkolmaaeylersenheves,Akaulagayridengnlnkes................302
........................................................................................................312
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,Brhnsorardmaslma
aslmbanabrhnimi.........................................................................................312
Heryerihsnnglistneylemi,Hertaraftabaubostneylemi.................322
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,
gnlnkermetmi................................................................................................329
S......................................................................................................337
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,Gelriyzetleartbucismucnn
rass.......................................................................................................................337
Z......................................................................................................342
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,Noktayfehmeylemektirilm
irfndangaraz........................................................................................................342
T........................................................................................................346
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,Herlemisrramahremsanmaeyle
ihtiyt.....................................................................................................................346
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,Okuramkitbnbuhalk
aladrviz.............................................................................................................350
A.........................................................................................................354
SdkilegirdnseyolaeycBirkatigerekliszvarklsima.............................354
........................................................................................................357
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,kibetdermnnaeripcan
gnlolas..........................................................................................................357
F........................................................................................................362
Geleysofkarsofuklinsf,Kosretdzmeikliinisf...............................362
Bulancemiyyetikbrolursf,Vcduolurannhailekf.......................368
indekiler|609

K........................................................................................................371
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,Vechizregrneyazmdefteri
Rahmnabak.........................................................................................................371
HLSSURESNBRTEFSR.................................................................................373
ergelanlarisensyleyenirfanabak...............................................................379
Mervanb.elHakem...............................................................................................380
Rumelidekiekyalkhareketleri.............................................................................382
Anadoludakisyanhareketleri................................................................................384
Hakkilminebulembirnshaimiancak,Olnshadabudembirnoktaimi
ancak......................................................................................................................387
ERHBEYANI(ENENOKTATAHTE'LBA)MAMALKERREMALLHVECHE.....390
EygnlgelolmalHakkdanrk,Tendecnnvrikeneyleyrak................396
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyokDernumgayrsevdadabudrire
karrumyok...........................................................................................................401
K........................................................................................................404
HakyolununrehberinefesidirKmilin,DiltahtnnserverinefesidirKmilin....404
Eyblbleydyineefgnamgeldin,Azmigledipzrylagirynamgeldin.
................................................................................................................................414
Kstebektirkstebektirkstebek,Olmnfklarvezrolsunyabek..................417
NifakMnafk.........................................................................................................418
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,Barannyankgerekcan
gzleriakgerek...................................................................................................425
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,Mihnetlerergbolsnaerem
dersen.....................................................................................................................428
Gzlerininoldubdreyledin,huefgnsanayreyledin,............................432
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,Srrmulktrgnldezevkile
vicdngerek...........................................................................................................435
SlikinMrdinehizmetihnegerek,Eiinekoyabndiyehnegerek.
................................................................................................................................447
L.........................................................................................................454
sterisenbulasncnnsen,Gayrebakmasendeistesendebul,......................454
RSALEAHVLHARVEMED...........................................................................457
EygnlgelHakkagidenrhbul,Ehliderdolupdernhbul,.....................463
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,SiviseyetereydilgelAllha
dnelimgel.............................................................................................................471
Bufennnizzchiynubirhayl,Grmedimbirizzetinkimbulmayahir
zevl.......................................................................................................................474
Varlnmahveyleyipmeydnagel,Lvilldangeipmerdnegel................478
Pdihaaknhemhnekl,Msivyaknbignekl..................................483
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,Gelgevherlerindenhemhaberdr
olmayangnl,......................................................................................................486
MerhabaeypeykimatlbCell.........................................................................488
........................................................................................................490
.....................................................................................................492
....................................................................................................498
BuradasolarakanlattvedurumlarNiyziMsrkuddisesrruhulazizin
seviyetMakamndayaaddurumlardr...........................................................499
M......................................................................................................500
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,Gicegndzbitmezidizrgirynm
benim......................................................................................................................500
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,Dirilipghcemolupghpern
olurum....................................................................................................................514
ZAMANVEGENELGRECELKKURAMI..................................................................525
HIZVEZAMAN........................................................................................................526
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,Balandherynmehltfeyle
averyolum...........................................................................................................530
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,SaldolnriNbvvetpertevin
fevkalmem.........................................................................................................534
AyatozunusrmeekeldengzmecnmGrnrolduherghgzmevechi
cnnm..................................................................................................................539
Aknmeyinebenkanageldim,eminodunahoyanageldim.........................542
indekiler|611

TASAVVUFTADELLK..............................................................................................543
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,Kifigencihakikathemhayt
lemim...................................................................................................................549
Hdnnsunnaynelem,Dptrsniinmirtdem..............................554
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,erhedeanahlimisnemdekiyrem.
................................................................................................................................565
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,Abdimahzmbentasarrufbilmezem....567
smnmanevninemsnecmmhymSretgerigedymakilinin
hym...................................................................................................................570
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,Knegrnrhemevirneye
baksam...................................................................................................................582
FAZILMUSTAFAPAAYABELGRADSEFERNDEKENGNDERDMEKTUP....585

Ni̇yâzî - İ Misrî Di̇van - I İlâhi̇yyat Ve Açilamasi 2. Ci̇lt

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ni̇yâzî - İ Misrî Di̇van - I İlâhi̇yyat Ve Açilamasi 2. Ci̇lt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SBN: 9789944 35503 2

dem aleyhisselmn yokluktan varla kmasna sebep olan Raslllah

dem su ile amur arasnda iken ben nebi idim

Fatiha Suresi Allah Telnn esrar ve esm'snn ftihi (aklaycs) dir.

Ebu Hreyre radiyallhu anh anlatyor: "Hz. Raslllah sallallh aleyhi

Eb Hreyre radiyallhu anh bu taksim hakknda Raslllah sallallh

Buras kulumundur. stekte bulunduu kulumundur (kuluma istedii

Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde

Niyzi Msr kuddise srruhulaziz insan megul eden ezel ve ebed so

bo braklm hibir ey olmad gibi kudreti Hakktan zade olmak dahi

Demek ki Allah Tel, ok defa bizlere er suretinde grnen sknt ve

Bu ilahide bahsedilen deccal ile kasdedilen Vani Mehmed Efendi (hyt.

Sonunu dnmeyip dnyaya aldanan insan, ipek bcei gibidir. pek

Bir yaban domuzuyla bir at, ayrda otluyorlarm. Yaban domuzu ot

Vcd kelimesi ile Hakkn varl kastedilmektedir. Varln mertebe

Yedili tasnife gre ise, hazart hamsenin ikinci mertebesi olan

Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak...

Baz kesimlerce Trkede kullanlan Tanr kelimesine kar yaplan tepki

Kesreti emvcdan murat mahlkatta zuhur eden ilh hakikatler ve

luun balangcdr. Fiil, sfat ve esmasnn tecellsi mertebesi ulhiyyettir.

Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda

dem yz demek, insann kinata hkmetme yetisine iarettir. Ancak

Bu msralarda vahdetin neesini grmekteyiz. Her ey Ondan ve

Niyzi Msr, kendine varlk veren aldanmtr. Varlk denen eyin ve

Hazreti Msa aleyhisselm Tr danda Cenab Hakkla konutuu gibi,

Burada vaizlere sitem vardr. nk vaizler krsden hitap ederken

nsan hayat boyunca fikirlerinde devaml olarak deiim gsterebilir. Bu

XVI. Yzylda Hamza Blnin evresinde toplanan ve ondan sonra da

Dostun ili gnl, blbl kalp, gl ise kalbin zerindeki Raslllah

Niyzi Msrnin aray iinde olmas kalbin durumlarndan dolaydr.

Yukarda belirttiimiz zelliklerden dolay kalp kendine hkmeden sula

Bu ilhide bahse konu olan blbl Niyzi Msr kaddesellh srrahul

Doduumuzda hibir ey bilmediimizi bildiren Nahl Sresi'nin 78.

Eflatun'a gre, insan bilgi yaratamaz. Bir zamanlar o gerek bilgiye

Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz lemin yap tala

Tm bilim tarihinin en byk simalarndan olan Dr. Albert Einstein,

Matematiki olmayan biri, drt boyutlu, eylerden sz edildiini

Sultan murad bedende ruhtur. Ruh dnyaya gelince bedene ak olmu,

Kur'an Kerimde korku psikolojisine Hz. Msa aleyhisselmn hayat

kincisi; Hz. Msa aleyhisselm, sihirbazlar bylerini yaptklar za

Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhlEkberin

Bu ema ile lem ve insanda bulunan hayat mcadelesi ve benzerlik

Bu pasajlarn devamnda bnl Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir

byk cihadn ne olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir

Benlikten geersen yzlerce rahmet grrsn. Kendine gelince de bin

Dte irkin eyler gryor, onlardan rkp kayordun; oysa ki

alr. Mmin mminin mridi olarak da dnlmtr. Mminlerin

Kamil, lim, fazl, mteehhir limlerin hatemi, ariflerin feneri, eyhi

[Zamann varl yoktur, nk gelecek henz gelmemitir, gemiin

biliyorum; ama bir soran olur da aklamaya kalkarsam, bilmiyorum"

Ben derim ki: eyhi Ekber kaddesellh srrahlazz Ftuhati

Gemi ve gelecek bir eksenin iki ularysa, imdiki zaman denilen

Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz yle demektedir: K

Ey benim azizim! Byle olunca mademki Hakka fena yoktur, zamana

Doru, nk varl, sureti bakmndandr, grne gre vardr.

Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf sallallh aleyhi

Pervne k olduu iin kendisini atee atar dedikleri doru deildir.

Biri de yeni lm bir erkek mezarna gtrdler, du etti, o da dirildi.

r s demek, ite Hazreti s aleyhisselmn Nhun olunu

Dahi bildiler ki avrad ve oul ve kz ve mal dman imi. Nitekim

Uzlet, yalnzlk, insanlardan ayrlarak bir tarafa ekilip yalnz kalmak

Bu ayet hakknda mfessirlerin izahlar yledir: Elmall Hamdi Yazr

Halvetin snnette delili ise, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin