NİYÂZÎ - İ MISRÎ DİVAN - I İLÂHİYYAT VE AÇIKLAMASI İhramcızâde

SBN:
ismailhakkialtuntas@gmail.com
http://ismailhakkialtuntas.com
Dizgi :H.smailHakkAltunta
Kapak :
Bask :
Cilt :
2011
DAITIM:
NYZMISR
KADDESELLHSIRRAHULAZZ
(16181694)
DVANILHYYAT
VE
AIKLAMASI
TAMMETN
hramczde
HacsmailHakkALTUNTA
a.e. :ayneser
a.g.e. :adgeeneser
b. :beyit
bkz. :baknz
bnz.bk. :benzeriiinbaknz
c. :cilt
d: :doumu
hzl. :hazrlayan
h.:hicri
hyt.:Hakkayrdtarih
mad. :madde,maddesi
m.:mildi
r. :rmi
trc. :tercmeeden
s. :sahife
vb. :vebenzeri
YaRab
Bizlere
zmeyip te
Acizliimiz
Rasl
krmz
Huzuru
tanmzHz.
timizidaim
Niyz
iinyardm
Hakika
ToprakSiva
Destek
dolayonla
Tevfikv

bb!
kendini tan
evbe kapsn
vegnahlar
llahsallallh
ziyadeletir
undaikicihan
.HalidbniZ
meyle.
i Msr kudd
mnzerimizd
at yolunda re
askaddesel
kleriniesirgem
ardanrazolm
vehidyetan

nttn. Hatala
ak tuttun
rmzlabiziaf
haleyhives
r.
nemniyetib
ZeydEbuEyy
dise srruhul
debkeyle.
ehberim ola
llhsrrahu
meyenbyk
mantemenn
ncakSenden

armz ve g
. Azaba ms
ffnalaykkl
sellememm
bulduumuz,
ybelEnsr
azizin mne
n Gavslz
ulazizeminn
kleriminved
nivedualare
ndir.

nahlarmz
stahak olsak
l.
metolmake
yolumuzdak
radiyallh
evi terbiyesin
zam hramc
netimiifdee
dierarkada
ederim.

grdn h
kta hep afv e
erefininasip
kiengellerik
anhnkaps
nden istifade
zde Hac s
etmemiiny
larmnyard
Hk
halde bizleri
eden oldun.
kldniin
kaldranSul
ndahizme
e edebilmek
smail Hakk
yardmcol.
dmlarndan
kPyMsr

lahsenitantanvesendenhaberverenbirdileazabetme!
Seninvarlnadelletedenilimlerebakangzlereazabetme!
Seninhizmetindekoanbiraya,
Rasl'nnhadisleriniyazanbireliazabnahedefetme!
RabbimzzetinHakkiinbeniCehennemesokma.
Ziraerbab,benim,senindininisavunduumubilir.
Allahmmemin,
mambnulCevz
1
NSZ
Yazanlaryazdklarndakendinianlatr.Anlattnda bahsettiieylerisebtn
denkendipaynadenksmizharetmektir.Birkonudabirkakiiayneyianlat
salar da hepsi ayn ekilde anlay gsteremez. er ksmdan dahi olsa, yollar ne
kadarokolursaolsunsonundahepsiAllahTelyavarmaktadr.nkerriner
olmas Hakkn emriyledir. Ancak kendini kaytlad eyler nedeniyle hesap gn
n yaratp bizlere ruhsat vererek hayatmz uzun klan Allah Telya hamd ve
krlerolsun.
Allah Tel insanlar ilediklerine karlk hemen yakalayverseydi, yery
zndebircanlbrakmamasgerekirdi.Amaonlarbellibirsreyekadarerteler.
Srelerigelincegereiniyapar.DorusuAllahTelkullarngrmektedir.
2
Kader gereidir ki her mahlk doru bildii yolda yrdn bilerek seyr ha
lindedir. Yolumuzun eriliini gidermesi iin Allah Teldan yardm dileyerek sz
bayaptk.
nsangereiaramal,hakikateynelmelidir.Gerekvehakikatfarklmdr?
Gnlk hayatmzda, konuma ve yazlarmzda, birbirinin yerine kullanmakla,
ayn anlam vermekle beraber, kapsam ve maksat bakmndan bu ikisi farkl
kavramlardr. Bilim olan tespit eder. Hlbuki insan dncesi, olmas gerekeni
de merak eder. Olan somuttur. Olmas gerekense soyuttur. Olmas gereken
idealdir.deallerinsannyaamasnanlamlklar.
Be duyumuzla temasa getiimiz, daha st melekelerimizle alglayabildii
miz, deney ve tecrbeyle bilgi haline getirebildiimiz, aklla kontrol edebildii
mizhereygerektir.Tabiatbirgerektir.Tabiattaolaneylerveolanbitenler,
yer ve gk, insan ve toplumlar gerektirler. Gerein ierisinde hemen grp
kavrayamadmz birtakm gizli gerekler de vardr. Bunlar da zamanla anla
labilir,renilebilirveaakarlmgereklerolurlar.
Gerekleri grmezlikten gelmek veya gereklere aykr dnmek akla ayk
rdr;insanadatoplumadazararverir.
Bu gerekleri de iine alarak, fakat bunlar aan gerei elde etme yol, me
tot, organ ve melekelerimizi de aan temel geree hakikat diyoruz. Bizi at

1
bnu'lCevz,Nakd'llmive'lUlemevTelbsubls.Kur'anveHadisegreBid'at,nsz,
s.7.H.nal.SabrnSonu,s.9,trcFarukBeer;AbulhayLeknevi,badetlerdeBidat,s.11
2
Ftr,45
8|NiyziMsrkaddesellhsrrahulazz

halde bunun gerek olduunu nereden biliyoruz? Bu alana grecelik (izafilik)
kart dorudur. Fakat bunlarn iinde gerek olan tektir. Bu bize, kendine
mahsus yollarla bildirilir; ama sonuta biz buna inanrz. Gereklerle uyum ha
linde olan her hangi bir ey greceli olamaz. Suyun iinde dz bir ubuu dik
olarak braktmz zaman, ubuk su yzeyine dedii yerden krk grlr.
Onun krk grnmesi gerektir. Oysa hakikatte o ubuk krk ve eri deildir.
Evet, gerekte eri grlen ubuk, hakikatte dmdz ve dosdorudur. Gerek,
bilimin konusu; hakikat dinin konusudur. Gerein dorusu yanl olmaz. Ger
ek gerektir. Hakikat kelimesini Hakk ile beraber kullanrz. Hakk ve hakika
tindeil,hakikateynelmenindorusuyanlolur.Yanlolanabatldiyoruz.
Gereiaramal,hakikateynelmeliyiz.
nsansadecemaddarzularolanvebuyoldayaayanbirvarlkolamaz.G
nn gn etmek isteyen bir kimse isek, gerek ve hakikat bizim iin hibir ey
ifade etmez olur. Byle olmasak bile hakikate ait bir inancmz, onu anlamaya
dnkbirbilgimizveheleazmimizyoksahibireyiyerliyerinekoyamayz.s
tesek de hakikati gremez, doru karlatrmalar yapamaz, elikilerden ve
aknlktankurtulamayz.Bumudoru,omu?diyetedirginlikiindekalrz.
Bir esasa dayanmadan syleyen, hibir ey sylememi demektir. Kuran
Kerim, tekrar tekrar ve srarla bizden, kinatn, tarihin, insann ve toplumlarn
aratrlmasnistervebizibunlaranlamayaynlendirir.
3
Nedenveniin,NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinDivan?
Dilimizdekullandmztrikatvetasavvufherkesinainolduumevzudur.s
terbatlisterhakiktksmndaolsunsreklihayatmznbiryerindebuluruz.Ancak
birok eserlerde tasavvufun kelime manas zerinde ok durulduu halde trikat
kelimesinin Arapa yollar manasna geldii sylenerek basit bir ekilde izahatn
danbakabireydeyaplmamtr.Trikatkelimesiilekastedilenmanannyceli
inigzlernnesermekgerekmektedir.
TrikkelimesininbugnklehemizdekiyeriTrikkelimesibugnkTrk
emizdekiDorukkelimesiyleaynkymettedir.DorukdalarnTepesindekisivri
veplakyerlereverilenisimdir.Ekseriyakayalktrvesivridir.
Trik kelimesini ta ve rik olarak ikiye ayrabiliriz. Kurala gre t kelimesinin
sonunda bir veya o kategoriden bir konson bulunmas arttr. nk zaten
harfininzerindebirdeuzatmaiaretivardr.uhaldetakelimesiaslnda:Ta
idi.
TabtnTrklehelerindebildiimizdayanicebelmanasndadrFigre
manada ise byklk, ykseklik, s, kuvvet ve kudret irade eder. Da gibi
adam grledi gitti. Arkasnda da gibi hamisi var. Szlerinde geen da keli
mesininmanalargibi.
Rikveorijinalekliileirik tamamylavekuvvetle takarrrvetemerkz ma

3
(Heyet,2008),s.14
DivnlahiyyatveAklamas|9

nasverir.
Trke rik kelimesi Arapa ve Farsaya getii gibi, Hint ve Avrupa dillerine
degemitir.rade,kuvvet,hkimiyet,kudret,saltanat,nizamvetremanala
rn o dillerde de muhafaza ettii gibi Tarik kelimesindeki rol gibi sonuna ek
letii kelime anlamnn manasn kuvvetlendirmekte, arttrmakta ve mkem
melletirmektedir.
4
BirycelikolduunuanladmzTrikatvetasavvufurenmemizvebilmemiz
gerektiinihissettik.
Yine ak mektebinin bir snf olan Tasavvuf Yolu hayatmz boyunca insan
kendine mahkm kld. Ak hibir zamanda bendesini kapsndan azade klmad.
Dinlerinbirubesiolmaktasrarldaolmad.Ancak bazlarakvetasavvufehline
o kadar saldrdlar ki hayatn dnda grerek ileri zhd hayatnn temsilcisi tasav
vufuvernleriniinkretmeyebaladlar.

Rasldediki:EyRabbim;dorusukavmimbuKuranKerimiterkedilmi
olarakbrakt.
5
Buterknedir?
Tasavvufehlineyiterketti?
Tasavvufehliyenidenbireymiinetti?
nsannmistikarayverhnihtiyalarherzamanvehertoplumdavarol
duu iin slm kltr ve medeniyeti dairesinin olmazsa olmaz blmlerin
den bir tanesi de tasavvuf olmutur. nsanolunun, deiik corafyalarda ve
farklasrlardakurduumedeniyetlerkendiinansistemleriiindebudnyaya
imknhazrlam,ynvermiveyolgstermitir.
Mistik yorumlarn ele avuca smaz oluu ise her zaman tenkid ve tart
may gndemde tutmutur. Btn bu medeniyetlerde akl yorumlarla kalb
izahlarn farkl kulvarlarda yrdkleri bilinmektedir. Sz konusu durum s
reklikavgaanlamnagelmediigibi,daimsulhvesknmanasdatamaz.
nilivekldemekbelkiendorutespittir.
Bu nedenle, tasavvuf kltr ne btnyle makbuldr ne de maktuldr.
Genel izgi konuya scak bakldn gsteriyorsa da zaman zaman ok zecr
tedbirlerle yz yze gelen tasavvuf ehlinin says da azmsanmayacak kadar
oktur. Tasavvufun tekrar canlanmas iin bir atlm yapmak gerekir. Fakat ta
savvufehlininnndebirokengellervardr.
1. SEVENLER: Tasavvuf hayat ve dnceye toz kondurmak istemeyenlerin
bak. Tasavvuf hayat ve dnceyi btnyle temize karmak. Adeta tasav
vuflaslamzdeletirmek.

4
(TANKUT,1936),s.1923
5
Furkan,30

2. SEVMEYENLER: Baz ilim adam ve aratrclar ise tasavvufla irki zde
letirdiler.ucmlebirlahiyatprofesrneaittir:Tasavvufirktirbyled
nen birinin bu konuda yapt incelemeleri ciddiye almak zordur.
Modernizmin beynimizi altst ettiini, rasyonalizmin sultasn da unutmamak
gerekir.TasavvufkonularaneyzenbaklolanlarnbirgerekesideXX.yzy
ln banda slam dnyasnda grlen kme ve dalmann fatura adresini
bulmateladr.Fakattelapsikolojisiilegereiyakalamakmmkndeildir.
3. YNETENLER: Tasavvuf tarihini aratranlarn zaman zaman kalemlerinin
ucunakadargelipdeyazamadklarmeselelerinbirsebebideresmgrn
durumudur. Yani 1925te tekkelerin yasaklanmasyla beraber makbul halden
maktul hale gelen tarikatlarla ilgili kalem oynatmak zorlamtr. Tarikat
yaftasndankorkmayanvarm?OnbeinciasrdaBedreddin,onyedinciyzyl
daMelm,ondokuzuncu yzyldaBektayaftasdabyletehlikeliydi.Buan
lamdatarihtekerrrediyordenebilir.
4. BLMEYENLER: Tasavvuf ve tarikatlarla ilgili en olumsuz noktalardan biri
de bilenbilmeyen herkesin ahkm kesmesidir. Tarikatlarn yasak oluu onlara
hakaret yadrmay kolaylatrmakta, tarikat sulamas ile insanlar adeta
tehdit edilmektedir. Bu konuyu rant iin kullanan baz gazeteciyazarlarn
yanlveyanlbilgiveynlendirmeleri,gereklerinzerineatlankalnbirper
dehviyetinikazanmaktadr.
5. BLP SYLEYEMEYENLER: Tasavvuf Dalnda alan kimselerin bir bl
mdeerlieserlerkalemealmlar,almaktadrlar.
6. ANKETLER: Gnmz aratrmalarnda sk sk kullanlan metotlardan biri
deanketdir.Anketiyapanvedeerlendirenahsnkltryapsvebakas
dakonununproblemlerindenbirtanesidir.
Hulsa, Tasavvufu ve tasavvuf konular, slmla ve irkle zdeletirme
den, konjonktrel artlara alk tutmadan soukkanl bir ekilde inceleyerek
toplumunnneserenler;serenleritevikedenkiivekurulularkltrtarihi
mizde her zaman sayg ile anlacaklardr. Dn tabu haline getirmek ne ka
daryanliseyoksaymakdaokadarzararldr.
6
nsanlar arasnda dnce ve merep farklarnn bulunmas, yalnzca insan

larn hayatn rahatlatan, yaadklarn hissedilebilir klan bir frsattr. Dnce
vemerepfarklarnnentabiisonucuda,yakndncelerevebenzermerep
lere sahip insanlarn birer bek oluturmas, deiik insan gruplarnn ortaya
kmasdr.
nsanlarndavranlarzerindednceyrtmekisteyenler,budavranla
r birbirine uydurmakta, hepsini bir kalba sokmakta ektikleri zorluu hibir
yerdeekmezler.nkbudavranlarokzamanbirbirineyleaykrdrkiayn
tezghtan bu kadar eitli kuma kmas insana imknsz gelir. Acmazln
simgesi olan Neron'a; sarayn gelecei zerine bir idam ferman imzalatmaya

6
(KARA,2002)

getirmiler;birinsanlmegndermekNeron'unyleyreiniyakmki:
Kekehiyazyazmasnbilmeseydimdemi;gelindebunuaklayn!Byle
rneklereherkeste,hattakendikendimizdeokadarokrastlarzki,aklban
dainsanlarnbizibirkalbadkmeyealmalarnaaarm;naslolurkiinsan
daenokveenakgrlenkusurzatenbirdaldadurmamaktr.
7
Bubakmdanmslmanlarnbirbirindenfarklmezheplereayrlmolmalar,
bir yanlln ortaya kmas ve belirginlemesi olarak anlalamaz. Deiik tu
tumlariindebirlikolunabileceininengzelrneinideyzyllarboyuncaya
ayanyzlercetarikatvermitir.Hertarik,yaniheryol,aynanayolayanieria
tavarr.Tpkherdereninrmaa,rmandaummanavarmasgibi.
Mslmanlar arasnda dnce farkllklar vardr. htilaflarn rahmet olma
sndadikkatedeceimiznokta,bizbtnmslmanlarnemirvenehiylerinta
nnp uygulanabilmesine bizzat hizmet edip etmediimizdir. Gemite gerek
fukaha gerekse meyih, bu konuda rnek alnabilecek tutumlar gstermiler
dir.Eerbirinsannkarlatmeseleler,bavurulankimseninitihatlarnave
ya merebine uyarak zme kavuamayacak gibiyse, o zat, mesele sahibini,
birdierbilginegnderebilmitir.Mslmanlarnkuvveti,anayolaulaanher
hangibiryolubulmaolgunluusayesindeartmtr.
Bir mslmann ilk dnecei de, iinde bulunduu davran tarznn bat
ln tutumuyla benzerlik tayp tamad olmaldr. Batl kovulmu eytann
iidir.Buyzdenbatlbtnkuvvetinikovulma,ayrlma,kopma,ayrmaveko
parma istikametinde gsterebilir. Batl, birlie armaz. Mslmanlarn ak
seik bildikleri gibi, insanlarn Allah Tel'ya olan teslimiyetlerine giden yol
zerine kan eytandr. Yoldan kma fikri ilk eytandan gelir. Onun yapaca,
kullar yollarndan azdrmaktan ibarettir. Bu anlay iinde toplum hayatnda
gzlediimiz birok olaya aydnlk getirebiliriz. Hangi glerin eytana mahsus
tutumu taklid ederek toplum hayatnda varlk kazanmaya abaladklarn anla
yabilirsek, istikametimizin dorultulmas iin kesin bilgilere sahip olmasa bile,
nelerden saknmakla kendimizi yanl istikametlerden koruyabileceimizi
farkedebiliriz.
yleyse deiik oluta, farkl oluta yanl bir zellik aramak uygun olmaz.
Buna karlk ayrlan ve ayran, kopan ve kopartan, azan ve azdran zellikleri
batlnvasflarnayaknsaymamzgerekir.
8
Allah Tely sevemeyen, anlayamayan, bilemeyen ve tanmayan vb. hayatn

hanginoktasndazevkveneeiindeolabilir?
Tasavvufu,birigenilemeolarakgrmekmmkndr.Haricigenilemeler
de vardr. Hangi kurum yoktur ki d etkiler, onun zerinde harici gelimelere
yolamamolsun.Amayinedetasavvufbiranlayilemeselafelsefeyimuka
yese edersek veya tasavvufi bir tevil ile ilmi bir tevil arasnda mukayese yapa

7
(MONTAIGNE),nsannKararszl
8
(ZEL,2008),s.17(Alntkonuyagreuyarland.)

cakolursak,tasavvufanlayveyate'vildeigenilemeninhkimolduunug
rrz.genilemeilemanaudur:
Ortada eyin ak bir manas var; ama yine de onun tesine gitme, mecaz
yakalamavederinineinerekzneyaklama,aslyakalamaabasszkonusu.
Sufiler,genelliklernekolunarakceviziverirler.Bilirsinizonunyeilkabuu,al
tndasertksmsonrabirzan,onuniindeyenilencevizii.zeulama,aynza
manda dini tecrbe ile gelien bir anlama, bir vukuftur. Zaten mutasavvflar
nemli lde bunun zerinde durmutur. Acaba ze ulamak iin ne yapmak
lazm? Bunun madd, objektif artlarnn yerine getirilmesi gerekir. Ama ayn
zamandabununruhanartlarvar.Maddiartlarolmazsaanlamannnken
diliindentkanr.Amazeancakruhanartlargtrr.Ruhanartlaryoluyla
biz anlamay kefederiz. Mesela, manay kefetmek Yani manay kefetme,
derunu kefetme. Bu ise, terminoloji deise bile, bir bakma beeri tecrbe
den,derinbirkaynaktangeleneylerinnekadarevrenselolduunugstermesi
bakmndannemlidir.
9
Yaamn amac da Tm insanlar sevmek, tm insanl karde bilmek

deilmidir?
10
Gnmzde ise insanlar yle karmak iletiim srecinde ldryoruz ve

zulmmzn sonularbizdenylesine titizliklesaklanyorkibu eyleminvahi
liine hibir snrlama gelmiyor. Bazlarnn dierlerine zulm, eine rastlanma
dkboyutlaraulancayadekdevamedecek,olduugrlmektedir.
Zalim Neron'un
bile giriemeyecei bir ie girien sradan bir mteebbis,

okbilmi doktorlarnn tavsiyesine kanan hastalkl zenginlerin banyo yapmas
iin insan kanyla dolu bir havuz yapmak isteseydi, kabul grd ve uygun
usullere riayet gsterdii takdirde hibir engele karlamadan bunu yapabilir
di.Amabunu,insanlardorudankanlarndanvazgemeyezorlayarakdeil,is
tenileni yapmadklar takdirde hayatlarnn tehlikeye girdii ihsas ederek ya
pard.
Bugnn dnyasnn insanlar, on dokuzuncu yzyl teknolojisinin gz alc,
eine rastlanmadk ve muazzam baarlarna ramen hayatlarndan lezzet ala
myor. phesiz ki tarihin hibir dneminde on dokuzuncu yzyldaki kadar
maddi baarya (mesela, insan tabiatnn kuvvetlerinin fethi gibi) ulalamad.
Fakat yine phesiz ki, tarihin hibir neminde, giderek canavarlaan imdiki
dnyamzdaki kadar ahlaksz, insann hayvani ihtiraslarna hibir kstlamann
getirilmedii bir hayat yaanmad. On dokuzuncu yzylda ulalan maddi iler
lemegerektenmuazzam;fakatbuilerleme,Atilla,CengizHanveyaNeron'un
zamanndabileahitolunmayanekildeahlaknentemelartlarnihmaletme
pahasnasatnalndvehalendesatnalnyor.
11

9
(AYDIN,1319Ocak1997),s.322
10
(TOLSTOY,2005),s.6
11
(TOLSTOY,2005),s.30

Hasta den zihne ifa bulamam.
12
diyen madd yolun doktorlarnn aciz
kaldklaryerdekimlerbuinsanlarayardmedebilecek.
Biryandandafikirkirlilii artokadarfazlalatki, herkesherkonuhakknda
yorum yapyor, fikir beyan ediyor. Haberleme ve anlk bilgiye ulama snr ok
hzlanmtr. (Kresellementernet) Merhameti elden karm XXI. yzyl insan
korkutucuekildegemiindenkoparlarakyenidnyadzeninedorubilimkurgu
elemanlar bireylerinden olmas iin gizli bir fikir karmaas iinemi itiliyor. Hayal
dnyassnrlaryaratcykabullenmekteartkzorlanmaktadr.
Gemii olmayan bir nesil ve insanlk. Gemii ktleyen, gelecei de snrl,
duygusuz,sevgisiz,birbirineyaklamaktakorkanbirnesil.
Bunereyekadar?
13
Bizimdnyayagelmemizdekimaksatbirbirlerimizitanmamakm,anlamamak
m?
Dnyaya ne halimiz varsa grelim diye gelmedik: dnyaya geliimiz hali
mizinneolduunurenelimdiyedir.
14
Osmanl ilim geleneinin son halkalarndan biri olan M. Hamdi Yazr'n, yeni
lenmenin (tecdid) zarrliiveuslhakkndayazmolduubir makalesinde Bir
asln gelime seyrini takip etmeyen ve ilk vukua gelenin etrafnda bir tekml
silsilesi olmayan yenilikler tam bir lmdr diyen Yazr, deien artlara gre
lzumlu grd deime ve yenilenmenin artlarn u veciz ifdelerle ortaya
koymaktadr:
Her asrda dinimizin yenilenmesini

15
beklemek hakkmz ve bu yenilii ya
pacak olana nail olabilmek iin almak vazifemizdir (...) unu iyi hatrlamak
gerekirki,herzamansylediimgibi,yenilikdeimekvebozulmakdeildir.s
lam'daenbykdsturAllah'nbirliiolduuiin,btndieresaslarbuBirlik
dsturunun gelimesi bakmndan tesirli olacak ve btn yeniliklerde bu gr

12
(YALOM,etal.,2000),s.18
13
[Bunusylerkenhadisvesnnetitoptaninkretmehareketininilkdefaslmdnyasn
da deil de, Batl oryantalistler arasnda ortaya ktn unutmamak gerekmektedir, ilk
olarak ngiliz asll oryantalist Spenger, mslmanlarn birliini salamada nemli rol ol
duunugzlemlediihadislerintamamnauydurmadamgasnvurmu,diermeslektalar
da onu takip etmi ve zamanla bu dnceyi slm dnyasna ithal ihra edip amalarna
ulatklarn u cmlelerle ifade etmilerdir: Onlarn her eyini tahrip ettik; felsefeleri,
dinleri mahvoldu. Artk hibir eye inanmyorlar. Derin bir bolua dtler. Anari veya
intihariinolgunhalegeldiler.(KAHRAMAN,2002),s.131;Bilgiiinbk.Grmez,Mehmet,
KlasikOryantalizmiHadisAratrmalarnaSevkEdenTemelFaktrler,islmiyat,c.3,sy,
1., Snnet ve Hadisin Anlalmasnda Metodoloji Sorunu, s, 85vd.; Edward Said, Oryanta
lizm,7,46,446.]
14
(ZEL,2007),s.12
15
Yazr,dininyenilenmesiderken,buifadesiyledininaslnndeildednyorumlarnyeni
lenmesini kastetmi olmaldr. Zira dinin yenilenmesi reform anlam artrmaktadr ki,
Yazrbunazatenkardr.

mahfuz tutularak (mmetin Hviyeti) gzetilecektir. Bu suretle her asrda vu
kuagelenfikrvemaddhadiselertecrbeiletetkikedilipesaslarntatbikekil
lerine baklacak ve bu suretle, bir taraftan, tecrb ve istikra, dier taraftan,
amelveistintac
16
ikiynlbirseyirilebulumaeklinevarlacakveneticede,
mmetinhayatnauurluveyauursuzolarakgirenyenihadiselerindiniveer'i
sahih nesebi belirtilip tespit olunacak, tehlikeli araz olan bid'atlerle hayat se
beplerindenilerigelenyenigelimelerbirbirindenayrlp,birksmsilinecek,bir
ksmnda karar klnacak ve nihayet, akllar ile hisler birletirilecek vicdanlara,
yeniihtiyalartatminedenyenibiretaretveemniyetnevesiverilmesineiti
na edilecektir. Nass halindeki esaslar muhafaza edilecek ve fakat teferruat ve
tatbikatbakmndanyenilikleruslegelecek,daha dorusu,benimseyeceimiz
yeniliklerle benimsemeyeceimiz yeniliklerin hududu ayrlmak gibi vicdani bir
gelimeeldeedilecekvebuyoldanitimainefisfetretvenifaktankurtulacaktr.
Yenilik yapacak olan, birlii krmayacak, ikak artrmayacak, iin esasn inkr
etmeyecek, teferruat asldan ayrmayacak, istikametten sapmayacak, mcer
ret heveslere kaplarak mmetin vicdann yabanc vicdanlar gibi yapmaya a
lmayacak ve mmetin ahsiyetini ortadan kaldracak bid'atlere yol amaya
caktr. Yenilik bize nefret deil sevgi alayacak, korku ve endie deil gvenlik
getirecektir
17
.
Yazr'n bu dncelerini, deiim iinde devamllk ve deierek kendisi

kalmak eklinde zetlemek mmkndr
18
. Tarihte slam Medeniyetini kuran
mslman milletlerin kendi varlklarn srdrmeleri, insanla marufta
19
nclk
etmelerideancakbusayedemmknolabilir.
20
Konumuza dnecek olursak tasavvuf bize neyi kazandrmak istiyor. Belki ok

noksantarafdaolabilir.Ancakkeskinliigiderilmemifikirvesistemlerherzaman
kymetlievlatlarnyokederkendorulukvedrstlkadnayapmlarvebundan
rahatszda olmamlardr.
21
Bu trl gidiatlar devletlerin yklmasna sebep oldu
u gibi gerilemenin temellerini atmtr. Mesel; Osmanlnn ilimde gerilemesi
Molla Ltfi (hyt. 1494)nin idamyla balam ve devam etmitir. nk tenkit
edilmeyihazmedemeyenbirilimehlininyanldahasonrakalplancakaldrlmas
mmkn olmayan talar gibi olmu akan nehirleri duraanlatrp kokmu sular

16
stintac:Neticealmak.Neticekarmak
17
Yazr,Dibace(MetalibveMezhb'eyazdnsz),L.
18
Aynvurguiinbk.Apaydn,"NasslarAnlamadaYetkiveYntemSorunu",s,24.
19
Mruf:Bilinen;btnmahlkattarafndanbiliniptannanAllahTel.
20
(KAHRAMAN,2002),s.6
21
slm toplumlar da zaman zaman meden olmulardr. Fakat ne devri saadet ne drt
halife devri ne de Osmanl Devleti'nin ilk iki yz yl meden zamanlar deildir. Osmanl
Medeniyetimildn15.yzylndaenparlakzamanlarnyaamtrkibudnem,Devlet'in
slmumdelerindenuzaklamayabaladdnemdir.YineEmevveAbbasmedendevir
leri,toplumdarefahngetirdiislmdeilimleringlendiidevirlerdir.Debdebelisaray
inaedenveemrindeHristiyanaskerkullanmaktabirbeisgrmeyenSeluksaltanat,hi
phesizmedendiyevasflandrlabilir.(ZEL,2006),s.39

haline getirmitir. Kii, kitaplardan rendiklerini, Molla Ltfi'nin kiiliinden ve
hayatndanrendikleriyletamamlamadkabiryaneksikkalacaktr.Kiininyaa
dka, kendi nefsiyle mcadele iinde olmas gerektiini renmesidir; kr nefsin
kendisinidrtpdurduutemelsizihtiras,kskanl,garaz,kendiyararnabaka
larnnzararnagzyummay,bunlargnahszinsanlarnlmneyolaacakker
teyegidecekolanbirkinderecesinevardrmaybtnbunlarkendisinetleyip
duranNefsiEmmreyiyenmesigerekmektedir.
Molla Ltf kaddesellh srrahulaziz (hyt. 1494) Sahn mderrisliinden

idam sehpasna giden yolda bir kskanlk kurban
22
olurken onun yardm
nayetimeyenkiilerdekinoksanlnneolduunuokiyidnmekgerekir.
Eerresmenzndkvemlhidilanedilmediivebusebeplehkmgiyme
dii iin eyh Bedreddn'i saymazsak, Osmanl ilmiye gelenei iinde 15. yz
yldaresmenzndklkvemlhidlikilesulanarakidamedilenilkahsiyet,Mol
la Ltf'dir. Ama o eyh Bedreddn'den farkl olarak, sfi evrelerle ilikisi ve
yaknlolmasnaramenonlardanherhangibirinemensupdeildi.
YaaddnemdemeslektalararasndaDeliLtfdiyemehurolduuna
baklrsa, kalplam Osmanl ulema tipinin olduka dnda bir karakter izen
MollaLtfinceMedreseiSbi'de,sonraMedreseiSmin'demderrislikyap
tanlalyor.Ancakonunbilgisinidatmakiinkendisiniaramaktavebekle
mekte olan rencilerine ve renmek isteyenlere her gittiinde, bindii hay
vann kapnn halkasna kendisi balayacak ve nne yemini kendisi koyacak
kadartabii;klkkyafetindenbirayrcalkbeklemeyecekkadargsteritenuzak
zavhirekarumursuzolmasarkadalarniledenkaryordu.Sahnmderris
liinin, Osmanl yksek ilmiyesinin hiyerarik sisteminde, nemli brokratik
mevkileregeimakamvebumakamnodevirdesekizkiilikdarbirkonten
janolduunubilmek,MollaLtf'ninrakiplerinekarhareketvedavranlarn,
rakiplerininkendisinekartutumlarnvenihayetbanagelenlerianlamakba
kmndan ok nemlidir. Molla Ltf, Sahn'daki meslektalarn kmse
mektedir. stelik bu konudaki hissiyatn onlarn gyabna veya yzlerine kar
sylemektendegeridurmamaktadr.BumizacsebebiylekaynaklarnLbl
ve ve meczbnak ve melmslb tekellfmeslb, Lbl ve rde
reng diye niteledikleri, biraz klk kyafetine olan ilgisizlii ve pejmrdelii, fa
kat daha ok ineleyici dili, herkesin iinde yapt kaba akalar yznden,
beyne'lmevlDeliLtfdimeklema'rf'MollaLtf,hiphesizkibutavr
larn yalnz meslektalarna deil, baz devlet adamlarna kar da sergiliyor ve
onlar da yldryordu.
zellikle Sahn'daki meslektalar ve tabii ayn zamanda

rakipleri Molla Arap, Molla zr diye mehur Ksm Germiyn, Molla
Ahaveyn lakabyla tannan Molla Muhyiddn b. Mehmed, Hatipzde Molla
Muhyiddn Mehmed ve ksaca Efdalzde olarak bilinen Molla Hamdeddn gibi
ulemannyazdeserlerhakkndaaalaycvekmseyiciifadeleri,onlari
ledenkaryorveMollaLtf'yedibiletiyordu.nkO,FatihSultanMehmet

22
(OCAK,1998),s.205227;(GKYAY,1987),s.115

ve II. Sultan Bayezit'in, meclislerinde, sarayn bir gelenei olarak toplanan ve
setikleri konular zerinde, huzurlarnda kendilerine tartmalar yaptrdklar
bilginler arasndayd. Ktphanesinin banda bulunduu zamanlarda olsun,
dahasonralarolsun,Fatih'leikiarkadagibiakalamalar,zeksnnnaslkvl
cmlar satn gstermektedir. O, kiiliini daha nceki bilginlerin, sonradan
gelenlerce tek elkitab bilinen, dokunulmaz saylan eserlerinde yanllar bula
cakkadarderinbilgisindeyebunlarortayakoyacakkadarcesaretindegsteri
yor deildir. O, bu yanllar doru saymay, grmezden gelmeyi nefsine yedi
remediiiin,aklamadanedememitir.
Ancakonunehidolmasnasebepolacakbirolaybulmakekemeyenlerita
rafndan zor da olmamtr. Her zaman olduu gibi Molla Ltfi, dersini verdik
ten sonra eyh Eb Vefa zaviyesine gider ve ikindi namazn kldktan sonra
oradaakamnamaznakadarSahihiBuhari'denhadislerokurveonlaraklar
d. Sahihi Buhari'yi at zaman gzyalarn tutamaz, bunlar kitabn zerine
iner ve kitap bitinceye kadar alard. Yine bir gn, her gn ikindi namazndan
sonra yapt gibi, eyh Vefa tekkesinde Buhar naklederken Hazreti Ali
kerremellhvecheyeaitbirhikyekt.
Hz. Ali kerremellh veche, gazvelerinden birinde vcuduna ok saplanm,
sava bitmeden ok krlm ve temren
23
vcudunda kalmtr; temrenin ztrab
cierine ilemitir. Alan yara bana iler amtr. Hazreti Ali kerremellh
veche canndan usanp bu tr bir bitmez, onulmaz derde uradndan iyice
dertlenmitir.Okanlhrszgizlendiiyerdencerrahlarkarpelegeirmekis
tedike Hazret dayanamayp inlemektedir. Cerrahi mdahalenin acsna daya
namayacananlayanHz.Alikerremellhveche,cerrahanamazadurmakis
tediini bildirmi ve bylece ok ancak o namazda iken karlabilmitir. Bunun
sebebi, Hz. Ali kerremellh vechenin namazda kendini tamamyla Allah Te
l'yavermesi,huuiindeibadetetmesidolaysylacerrahimdahaleninacsn
duymamasdr.MevlnLtfibukssayanlattktansonraalayaalaya
Hakikatihalsaltbudur.Yoksabizimkldumzamelkurukyamvein
hinadr.
24
Anda fyide yoktur (ite asl namaz budur; yoksa bizim kldmz
kurukalkpeilmedir,ondafaideyoktur),buyurmutur.
25
Ancak bu derste hazr olan ve hocalarna kin besleyen bir ksm talebe, bu
szn vk' hle muhalif nakl deyip bu sz frsat bildiler. Arap Molla,
Hatipzade, zri
26
bunu bir iftira ekline soktular. Zamann vezirlerinden s
kenderPaa'nn
27
gnldeMollaLtfi'yekrkolmasndandolay,MollaLtfi

23
Temren:Oklarnucunademirveyasardantaklanparayaverilenaddr.Menziloklarna
maden yerine kemik taklr ve ona da "soya" ad verilirdi. Temren ile soyann taklnda
farkvard.Temrenoka;okisesoyayataklrd.
24
nhina:Eilme,mnhaniolma,yaybiiminegirme,kavislenme.
25
HocaSdeddn,II,548;Hseyin,II,400b.
26
Mderrisler
27
skender Paa: Fatih Sultan Mehmed'in yakn adamlarndandr. 880/1475'de Bosna
beyi, 885/1480'de Bosna Beylerbeyisi olup 888/1483'de vezir oldu.890/1485'de tekrar

dllvemudilidir,vcududinimbinimuhilldirdiyepadiahateftiolunma
sn arz eder. Padiah kendisine bu uydurma iftira anlatlnca bozulup 'bu, uy
durulmubiriftiradanbakabireydeildirdeyip'hayr,buhaberdorudeil
dir; bu szn ve bu konunun doru olmas ihtimalden uzaktr. Bu husus
grlsn'deyefermanetmitir.
Neticede limlerin en bilginlerinden Hatipzade, Efdalddin, Mevlna
Ahaveyn ve baka ileri gelenlerden meclis kurdular. Molla Ltfi'nin dersinde
hazr bulunan ders arkadalar, Molla Ltfi'yi teftie geldiklerinde ve o mahut
mecliste 'namaz dedikleri kuru kalkp eilmedir, ona itibar yoktur' dedi diye,
MollaLtfi'ninszngereeaykrolarakanlattlar.MecliskurulupdaMolla
Ltfi'yigetirdiklerindekendisinededilerki:
SenAllah'nbukadarlutfunamazharolmubirkiisin.infaziletlerledop
dolu bir bilgi hazinesi olduu halde, hidayet yolundan kp dalalet yoluna y
nelmisin.
MollaLtfi,hzihifiryeibilmirye
28
deyipylededi:
BenimAllahTeltarafndangelenimanmvedoruluum,AllahTel'
nnbundayazlolanemirlervenehiylerhakkndaimanmmuhakkaktr.Ben
esasta slam dinindenim, yedi kat gkler gibi hibir bozuk yanm yoktur ve
benimgzelitikadmngnei,zevalbulmaktanycedir.Benimdindarlmn
tad ilhad
zehriyle aclanmamtr; benim itikadmn kr zeval bulmaktan

uzaktr.Benimiinbuhusustasylenenleryalanvebolaftr.Hbendek
fr ve ilhad olsun, bu kfr kfirlerden baka ileyenler yoktur diye szn
bitirdi.
Bumeclisteikiyzkadarkimsevard.Herbiribirmaddenakledphakika
tenoHakilebatlayrtedenkfibirszdr;o,birakadeildir,diyegerek
mi gibi Molla'nn ilhadna ehadet eylediler. Molla Ltfi, o ahitlerin yalanlar
meydanda olan ehadetlerine kar onlarn, bu syledikleri hakknda hibir
bilgileri yoktur diye yalan ehadetlerini ileri srdyse de orada bulunan ve
onu mahkm etmek zere toplanm olan ulema(!) bu ahitlerin ehadetleri
eriata makbul ve bizim yanmzda geerlidir deyip gereini yapp imzalad
lar...BuulematakmndanHatipzade,Mevlnazri,hiduraklamadankatline
kararveripkannndklmesininmubaholduunahkmettiler.LakinMevlna
Efdalddin, Mevlna Ahaveyn tereddt edip ekinmeden idam edilmesine ve
ldrlmesine hkmetmeye cret etmeyerek haksz yere ldrlmesinden e
kindiler.SonraAhaveyndebirincilerekatld.Buhususpadiahaarzolundukta,
trl aratrmalardan sonra, ulemann ittifakyla hkmn yerine getirilmesine
ruhsatverilmitir.
skenderPaakol
29
olduMollaLtfiyiondokuzgnhapsetti.Kendisineg
cenmiolanbilginlerdenmlekizadeKemalelebivearkadalarbakaey

Bosna valisi 894/1488'de tekrar vezir oldu. 904/1498'de nc defa Bosna valisi olup
912/1506'dalmtr.Cesur,alkan,vazifesinedknbirvezirdi.
28
Bubiryalanszdr.
29
Kolaas:Eskidenmevcutolanyzbailebinbaarasndakirtbe.

leriarzedpbazhususlaradahiehadetederler.SultanBayezitdakatlinebir
eydiyemerekrzagsterir.
Lmiielebibudurumiinukt'aysylemitir:
Mlkn adaletli padiah Sultan Bayezid ki onun kahrndan fitne keye
sinmitir.
ZindanaLtfi'yihabsettikiilhadilesulanmt,onuntutuklanmasnaHak
tarafndanutariherimitir:
DoruyoldankmolanLtfizindanaatld.
30
Molla Ltfi, 1494 rebiylahrnn yirmi beinci sal gn ehid edilip Ebu
EyybEnsri radiyallh anh evresinde ve defterdar merhum Mahmut ele
bi'ninmescidiyaknndadefnedildi.
MollaLtfi,ldrleceiyeregiderkenyolunikitarafndaduranMslman
lar onun tekrar tekrar kelimei ehadet getirerek Mslmanln ve imann
dorulamtr. Hatta rivayet olunur ki ldrlp de can verirken mbarek ba
topraadncetemizdilindenAllahTel'nnbirliineehadetgetirmitir.
Molla Ltfi'nin idamna fetva veren Hatipzade ile onun iddetli aleyhtarla
rndan zri de onun lmnden sonra ok gemeden lmlerdir. Hatipzade
Molla Ltfi'nin katline fetva verip de akam evine geldii zaman yanllarn
meydana karacan iittii Haiyei Tecrid adl kitabn kastederek kitabm
elinden kurtardm demitir. Oysa Hatipzade kat'iyyen gcenmeyeceine ye
min ederek Molla Ltfi'den ekinmeden yanllarn gstermesini istemi; o da
bu kitaba bir reddiyye yazmtr. eyhlislam Efdalddin'in Molla Ltfi'nin ida
mngerektirecekbirsubulunmadnsyleyerekheyettenekilmesizerine;
Hatipzade'nin heyetin bana niin geldii ve Ltfi'nin katline neden fetva ver
dii,'kitabmkurtardm'demesiileakaanlalmaktadr.
nsanlnDeiimSreci
ngiliz tarihi Arnold Toynbee insanlk yolunun tarih ierisindeki deiimleri
hakkndabirbiriniizleyenmerhaledengetiiniaklar.
Tarih ncesine denk den birinci merhalede iletiim son derece yavat,
amabilginingeliimidahadayavailerliyordu,ylekibirbakayenilikarayagi
rinceyekadarheryenilikbtndnyayayaylacakkadarzaman buluyordu;bu
yzden insan topluluklar hissedilebilir biimde ayn evrim dzeyindeydiler ve
saylmayacakkadarokortakzelliklerivard.
kincimerhaledebilginingeliimiyaylmasndandahaabukoldu,ylekiin
santopluluklarheralandagitgidefarkllamayabaladlar.Tarih adnverdii
mizbumerhalebinlerceylsrd.
Sonra,okyakntarihlerdeyenibirdnembalad,bilgininkukusuzgitgide
daha hzl ilerledii ama bilginin yaylmas nn daha da hzl gittii bizim dne
mimiz,ylekiinsantopluluklarkendilerinigitgidedahaazfarkllambulacak
lar.

30
kelebi,106a.AslFarsadr.

Hidurmamacasnayounlaanvehikimseninkontroledemezgibigrn
dbuevrenselgrntvefikirharmannnbilgilerimizi,alglaylarmz,dav
ranlarmz derinden ve ok ksa vadede, uygarlklar tarihi asndan dn
meuratacaaktr.htimallekendikendimize,aidiyetlerimize,kimliimize
bakmz da ayn derecede derinden farkllatracaktr. Toynbee'nin varsay
mndanhareketlehafifegenelletirerek,insantoplumlarnnfarkllklarnvur
gulamakiin,kendileriyletekileraramasnrlarizmekiinyzyllarboyunca
uydurduklar her eyin tam da bu farkllklar azaltmay, bu snrlar silmeyi he
defleyenbasklaraboyuneeceisylenebilir.
31
TarihiMarcBloch,nsanlarbabalarndanok,zamanlarnnocuklardr
diyordu. Bu kukusuz her zaman doruydu, ama asla bugnk kadar doru ol
mamt. Son birka onyldr her eyin nasl gitgide daha hzl gelitiini hatr
latmak gerekir mi? adalarmzdan hangisi eskiden bir yzyla yaylabilecek
deiikliklerinzamanzamanbiryadaikiyliindeyaandnfarkettiiizleni
minekaplmamtr?imizdendahayalolanlarocukluklarndakizihniyetleri
ne geri dnmek iin, edindikleri alkanlklar, artk vazgeemeyecekleri alet ve
rnleri kavrayabilmek iin, hafzalarn byk lde zorlama ihtiyacn bile
duyuyorlar.Genlersedahancekikuaklarnkibiryana,bykannevebabala
rnn nasl bir yaam srdkleri hakknda ou zaman en kk bir fikir sahibi
biledeiller.
Aslndabizleradalarmza,atalarmzaolduundanokdahafazlayaknz.
Size Prag, Seul ya da San Francisco sokaklarnda rastgele evirdiim biriyle,
kendi bykbykbabamla olduundan ok daha fazla ortak eyim olduunu
sylesem,abartmmolurum?Sadecedgrnte,kyafette,halvetavrda
deil, sadece yaam biiminde deil, ite, konutta, etrafmz saran aletlerde
deil,amaahlakkavramlarnda,dnmealkanlklarndada.
32
Bir zaman iin mkemmel bir ekilde ihtiyalar karlayan sistem zaman ieri
sindedeeryitirmesiveyayozlamasvb.durumubelkizamannenbykgetirisi
dir. Eer bir eyin terk edilir olabilirliini kazanmas veya verilmesi, snrnn nasl
izileceini belirlemek hususunda yaplacak essn temelini tayin iin btncl
davranmak en uygun olan gr olacaktr. Alanmz olmas itibar ile meyl konusu
gndeme gelse de ftratn derinlikleri gemiin izleri ile tekrar karlatn unut
mamaktayz.
Tekrar konumuza dnersek, tasavvufun gereklilii, terk edilmesi veya yenilen
mesikonusundaisetabbudiyetielealmakgerekir. Dinihkmlerindeimezliini
ifade eden bir kavram olarak taabbud ve taabbudilik var olduu biline bir husus
tur.

31
(AminMAALOUF,2006),s.78
32
(AminMAALOUF,2006),s.86

Taabbud () kelimesi szlkte, boyun eme, alak gnll olma, itaat et
me, tapma, kulluk etme gibi anlamlara gelen a.b.d kelimesinden tremitir.
Kelime olarak, Allah Tel'ya ibdete ar gayret gstermek, ibdet etmek,
kendiniibdetevermek,boyunemekgibianlamlaragelentaabbud,insanz
ne klndnda, birinin kendisine ibdet etmesini istemek anlamn ifde et
mektedir. Allah Tel'nn zne olduu bir cmlede ise bu kelime, kullarn
ibdetvb.ykmllklerlesorumlututmasanlamnagelmektedir.
Din literatrde daha ok, mkellefin bir hkm alglay biimini, sorgula
madan teslimiyetini ve if edi niyetini ifde etmek iin kullanlan taabbud
33
ye bunun oulu olan taabbudyyt kavram, fkhlarn ve fkh uslclerinin

terminolojisindehkmlerleilikiliolmakzere balcauikianlamdakullanl
maktadr:
1.bdetvezhdeaitameller.
2.Meru klnmasnda, mkellefin kulluk ve teslimiyetini denemek
(taabbud)dndabakabirhikmetingzkmediihkmler.
Kul srf mkellef olduu iin bunlar yaparsa sevap kazanr, yapmazsa g
nahkrolurvecezayaarptrlr.
34
Tasavvuf hayat tarz taabbud olmad halde kulluun idmesinde insann Al

lahTelyakartaknacahalinyksekbirseviyeyekmasnsalamayaalt
grlmektedir. nk ehli tasavvufun aikr niyetindeki umm maksat Allah
Telnnrzasolduumuhakkaktr.
steribdetistersemuamelthkmolsun,slm'dahkmlerinhemdnyev
hem de uhrev yn iin niyete ok fazla nem verildii bilinmektedir. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemden nakledilen bir hadiste, Ameller niyetlere gredir
35
buyrularak niyetin ameller bakmndan nemi vurgulanmtr. slm limleri
tarafndanbuhadishemtasavvufihemdehukukbakmdanyorumlanmtr.Hadi
sintasavvufyorumunagre,amelancakAllahTel'nnrzasnkazanmakniyetiy
le yaplrsa makbul ve sevaba vesile olur. Hatta byle bir iyi niyet mubahlar bile
salih amel deerine ykseltebilir. Mesel, yrmek aslnda mubah bir fiil iken,
namaz klmak iin camiye veya darda kalm birinin yardmna gitmek sevap, her
hangibirktlkyapmakniyetiylebiryeregitmekisegnahtr.Szkonusuhadisi
hukuk bakmdan yoruma tabi tutan slm hukukular, bundan hareketle Bir
iten maksat ne ise hkm ona gredir
36
eklinde bir kural gelitirmilerdir.
Hanefiler bu hadisten hareketle gelitirilen sz konusu kural amellerin uhrevi

33
Taabbudi,er'ibirhkmnnedenveniingibiilletlerebalolmadansabitolmasdr.
Bir baka ifade ile illet ve maslahat idrak olunamayan hkmn sfatna y'y nisbetle
taabbuddenilir.
34
(KAHRAMAN,2002),s.7
35
Buhr,"Bed''lvahy",1;EbDavud,"Talak",11.
36
ibnNceym,elEbh,I,97;Suyt,elEbh,s,38;Mecelle,md.2.

ynyleilikilendirmi,buna,Sevapancakniyetiledir
37
eklindebirkuraldaha
ekleyerek yorumlarn pekitirmilerdir. Ancak, bata Mlikler olmak zere dier
mezheplere mensup hukukular hadisin kapsamn geni tutarak pek ok dnyevi
hkm de kapsadna yani pek ok dnyev hkmn geerliliinin niyete bal
olduunahkmetmilerdir.
38
Tasavvuf yukarda saydmz ve sayamadmz tenkitler muvacehesinde s

lamnyaamasndamuhakkakgreviniyerinegetirmitir.Bubilinenbirgerektir.
Neticeolarak,buyoldangerikalmaktauygundmez.Hayatbiryol,ahiretva
rlacakyurtise,trikatkervanlarnarehberolmukiileriyeninesilleretantmakta
zerimizevazifedir.Ancak,
Ovehmekolan,dorucuysamecazisevgisi,kendisininihayethakikate
eker,gtrr.Busziyiceanlatmak,amaklzm;fakateskidnceliler
den,onlarnkhneanlaylarndankorkuyorum.
39
nsanlk duygularm deitirdiim iin Allah Tel bana duyu, anlay,

gr oldu. nk ben, ben deilim. Bu nefes ondandr. Bu szn karsnda
szsyleyen,inkrdabulunankfirdirdedi.
40
Bunedenle;
Bu sylenen szler yok mu? Senin anlayn miktar ancak ldm iyi ve
doru anlayn hasretinden! Anlay su dur, beden testi. Testi krlnca iin
dekisudklrgider!
41
Saylabilecek birok niyetler ile Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin di

vaniletasavvufunderyasndayolalmakdncemizvaroluncabualmavcu
dagelmitir.
Hlsa,kitabhazrlamakvetercihtekiniyetimiz;
Dedem Gavsl zam Hac smail Hakk hrm Sivas kaddesellh srrahul
aziz(hyt.1969)Hazretlerininokzenginbirktphanesivard.Edebiynkuvvetli
idi.stirahatettiizamanlardakitapokurdu.
Divn Hafz irzi, Sdi irzinin Bostan ve Glistann, Mesnev ve Niyzi
MsrDivn.
NiyaziDivniindehramczdesmailEfendiHazretleri;
Gardalarm! Drt ilh kitaptan sonra beinci bir kitap gelse Niyzinin
Divnolurdu
42
Otuz kusur sene bu divan koynumuzdan hi karmadk. Devaml okuduk,

haladaokuturvedinleriz.
43

37
ibnNceym,elEbh,I,51.
38
(KAHRAMAN,2002),s.136
39
Mesnevi,c.I,2760
40
Mesnevi,c.I,3125
41
Mesnevi,c.III,2098.
42
SeyfiPOYRAZ(hyt:2008)daniittim.
43
smailKILIASLANveTrkeliliMevlanaKkHseyinZDEMREfendideniittim.

NiyziMsrbykadamdr,dorusudabudur.
44
Gnlmznmatkab
45
diyebuyururdu.
GavslzamhramczdeEfendininihvnkirmdabukonudaaynduyarl
ltamokumuveokutturmulardr.Busebepleoyolundevamnsalamakta
birniyetimizolmutur.

44
VeliEN(hyt:1995),OrhanZARFOLU(hyt:2007)ndaniittim.
45
AbdullahKUCURdaniittim.

KTABIHAZIRLAMAKTAKSEBEPLERMZ
Birinci sebebimiz, Fatih Sultan Mehmed Hann trbedrlarndan ve

abniyyetarkatnnsondevireyhlerindenAhmetmkaddesellhsrrahul
azizEfendidebuyururlarmki;
Tasavvuf kitab okumayn. Onlar sizi idll (yanla gtrr) eder. Yalnz
Niyzi Divnn okuyun. Zira O, slk bitirdikten sonra sylemi ve yazmtr.
46
nktasavvufilmiveyolutenkitlerdenkurtaramadgibikitaplariindege
en mevzular kaygan zemin zerinde hareket etmek gibidir. Bu nedenle Niyzi
Msr kaddesellh srrahul azz gibi ehlullhn kitaplarn anlamak ve anlayan
bulmaktabuyoltalipleriiingereklihusustur.merBinelHattabradiyallhanh
buyurduki;
Dindefakiholmayankimsearlarmzdaticaretyapmasn.ZiraOancakfa
izyer
47
Bukelamniaretiiletasavvufubilmeyenlereyolverilmeyecei,bilenle
rindeyolgstermesigerektiibelirtilmektedir.
kinci sebebimiz, Enf Hasan Huls Efendi (hyt: 1724) bir Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azz hayrandr. Msrnin kendisini dorudan tanmam
olmaklabirlikte,yetitirdiivehilafetegetirdiibazkiilerleahbapolmasnetice
sindeodneminenrenkli,cokun,lim,arifveakdaimsahibimutasavvflarn
danolanNiyziMsryeakderecesindebaldr.Hersenebirerbankaranve
Ramaznn sonunda itikfa giren bu zat bir gn bir mecliste Enf Hasan Aa ve

46
Yine nakledilmitir ki: Mevlnhazretleri, emseddin'le bulutuu ilk zamanlarda ge
celeriMtenebbidivannokurdu.MevlnemeddinTebrizi:
"Bu,okumaademez.Bunubirdahaokuma"diyebirikikezsylediysede,Mevln,
dalgnlndan onu yine okuyordu. Bir gece yine byle hararetle divan okuduktan sonra
uykuyadald.Ryasnda,medresedebilginlervefakihlerlebirtartmadabulunduvehep
siniyendiSonra:
"Bunu niinyaptm, buna ne lzum vard" diyerek medreseden kpgitmek istedi ve
tambusradauykudanuyandveMevlnemseddin'inkapdanierigirdiinigrdve:
"Bu biare fakihlere yaptn grdn m, ite bunlarn hepsi Mtenebbi divann
okumannuursuzluundandr"dediiniduydu.
YinebirgeceMevlnryasnda,Mevlnemseddin'inMtenebbi'yisakalndanyaka
layarakyannagetirdiiniveona:"Buadamnszlerinimiokuyordun"dediinigrr.
Mtenebbizayf,nahifvesesikskbiradamm.Mevln'ya:
"BenibuMevlnemseddinTebrizi'inelindenkurtar;artkbudivankartrma"diye
yalvarm. Nihayet Mevln, okutmay ve retmeyi brakt, lli sarn sard, hindiban
farecisinigiydisemveriyazetebaladveuiirisyledi:
"Ben,birmemleketinzahidivebirminberinvaiziidim:
Gnlmnkazas,beni,sanaellerinirppgelenbirkyapt."
(EFLK,etal.,1995),s.
199,b:(1415)
47
Tirmizi,485

KalcDelisi(hyt:1712)veNiyziMsrhakkndaunlaranlatr:
Her sene Ramaznn son on gnnde itikfta olmak detimizdi. 1127 senesi
Ramaznerifinsonongnnde(Kasm1715)itikfagirdik.Beinci,altncgn
bana bir keyfiyyet vki oldu ki, asla kendimi bir yerde bulamam. yle ki, erat
diresinde deil, tarkatda deil, marifetde deil, belki hakikt dairesinde dahi
bulamam. Bu haller ile birka gn geti. Birgn sabah ve irak namazlarn kldk
tansonramurkabeederkenbirkeyfiyyetzuhuretti:Sankivakit,lenamazvak
ti imi. Halk le namazna toplanm zannettim, yle grdm. Tekye kapsndan
ieri Hasan Basr ve Habbi Acem ve Dvud T ve Marf Kerh gibi birok
eskimeyhi,zamanmzagelincenekadarkigelmigemimeyhvarisegel
diler,yerliyerindeoturdular.VeHz.Msryikrsyekardlar.Vazetmeyebala
d.vaazdaZtHakkdanszsylemeyebalad.Hemenmeyhdanbiridediki:
YaeyhMuhammedMsr!ZtHakkdanszsylemekmenedilmitir.Baka
bahsege.deyince,hemenHz.Msr:
Zt Hakkdan ehil olmayan yannda sz sylemek yasaktr. Yoksa burada
olanlar ehlullhdandr. Burada nehl yoktur. Hussan cmlemiz bunu anlaya
cakdurumdayz,nebeisvar.deyip,olkadarZtHakkdanbahsedipszsyledi
ki, tbir olunmaz. Du edip krsden indi ve cmle meyh kalkp gittiler. Ancak
ben hi mihrb tarafna nazar etmemiim. Meer ehryr saf ile Haseneyni
mkerremeyn ve on iki imam ve byk ashb ile Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem mihrb iinde otururlar imi. Onlar dahi kalkmlar, giderken bendelerine
hitbedipbuyurdularki:
Bak a eyh Hseyin! Benim olum Muhammedin hakknda bir daha kt sz
syleme.Varsaelbetteszndenvazge!diyetekrrtekrrtenbhbuyurdular.
Ve ol keyfiyyetden kendime geldim. Ter iinde kalmm, etrafma baktm. He
nzlenvaktinibirsaatgemi.
Ne garib! Bu Muhammed ne asl Muhammeddir ve ben kimseye kimsenin
hakknda mrmde bir fena sz sylediim yoktur. Bu ne hldir? diye iki saat
kadartefekkrdeiken,tekkeninkapsald.Banabirgadabgeldikibenbuelem
vekederdeiken:
Ykimdirbugelen?Yinemahalleihtiyarlarndanbiridmsylesegerek,ne
olacaktr? derken Kalc Delisi Seyyid Mehmed kapdan ieri girip, selm verdi,
reddiselmettim:
Ya eyh Hseyin! Nicesin? Bir dahi benim hakkmda sama sapan szler eder
misin? Benim hakkmda halka ne syledin? Bu saat yzme kar sylediin iste
rim.Yoksayzmesylemedikeafvetmem.dedi.
Bendedim:
Beheysultnm!Bensizinhakknzdadeil,bakasnnhakkndadahiktsz
szsylemedim.dediimde:
YaeyhHseyin!YabenimceddimMuhammedMustafyalanmsyler?
ki saat nce bu tekkeye btn ehlullh ile ehryr ve on iki imam ile terif
edip, eyh Msryi krsye karp, Zt Hakkdan sz syledi, meclis tamamnda
giderkensanademedimiki:

Olum Muhammed hakknda bir dahi yakksz kt sz syleme, diye sana
tembihetmedimi?Benbunda deilmiidim?eyh Msrninvaznbtn bilirim,
nesylediyse!dedikde,yineinkreldenkoymadm.Oisesrarladerki:
Gyabmdanesyledinseyzmedahisylemedikeafvetmem.der.
Birokdefa tefekkrettim.Gile hatrmageldiki, drtbegn mukaddem,
baz ihvan ile sohbet ederken Kalc Delisini zikrettiler. Ve onun hallerinden sul
ettiler.Bendedimki:
Anlar delilerdir. Yeri g bilmezler. Bir alay gt boklu delidir. dedim idi.
Buszbanayznesyletmedikeafvetmedivedediki:
Saknbenimgyabmdabirfenaszsyleme.Benimhacetimdeil.Benafv
ederim. Lkin ceddim Muhammed Mustaf sallallh aleyhi ve sellem afv et
mez.deyip:
Gafil olma! diye tembih etti ve gitti, diye merhum Hseyin Efendi Hazretleri
ninkendilisneriflerindenokkereahbbilebylecedinledik.
48
ncsebebimiz,NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinBursadakald
mahallelerdenAraplarMahallesindeki
49
AraplarCamiinde1988yllarndaimamlk
grevivelojmanndasenekadarkalmolmamzveVelediEnbiyaCamii,eker
Hocamahallesinde
50
teneffsettiimhavabuakmzziyadeletirmitir.
Drdncsebebimiz,NiyziMsrkuddisesrruhulazzesevgimizincokunlu
unudahancedendivnhakkndayaplmaklamalarvegrdmzhikmet
leriyenidentertipvedzenlemeileyenibirerhyazmakisteiitiyakmzartrd.
Beinci sebebimiz, Tasavvufun anlalr bir hale gelmesini de istememizdir. En

son Hakka yryen sahb olmakla hret bulan Ebu'tTufeyl mir elLeys (hyt.
110/728), minberde iken Hz. Ali kerremellh veche den u sz iittiini syle
mektedir:
nsanlaraanlayacaklareylerisyleyin,yadrgayacaklareyleribrakn!Al
lahveRasl'nnyalanlanmasnistermisiniz?
51
nkinsanlarbilmedikleriveanlamadklareyleriinkrdaacelecivesabrsz

48
(YILDIZ,etal.,2007),s.19MetingnmzTrkesinetarafmzdanbirazuyarlanmtr.
49
YineNiyaziMsr,BursadaolduubuyllardaArapmehmetmahallesisakinlerindenve
kendi mritlerinden olan Hac Mustafa adlbir zatn kz kardeiyle evlenmi ve bu hanm
dan ocuklar dnyaya gelmitir. brahim Rakm, Vakiat, v. 1617; Mustafa Ltfi, a.g.e, s.
30;(AKAR,1997),s.71
50
Bugn,BursaUluCamiiningneyksmndayeralanehirpostanesininyerindeXX.asrn
banakadarayaktaolduunuanladmz,ekerHocaMahallesindekibumerkezderghn
birokdefalartamirdengetiinibiliyoruz.(AKAR,1997),s,86
51
Buhr, ilim, 49; bn Abdilberr, Cmiu beyni'llm, I, 540, II, 1003; Zeheb, age. II, 597.
YadrgayacaklareyleribrakncmlesiBuhr'dezikredilmez.(GLER)

drlar.BunedenleNiyziMsrkuddisesrruhulazziniirleriileilkmektebioku
mu bir kii dahi tasavvufun derin manalarna nfuz edebilmektedir. yle ki sde
szler ve adasz cmle yaps kiiye birok menfaati beraberinde sunmas onun
tasavvufun hakiktini anlatrken ne kadar baarl olduunu, meramn halk lisan
ilebeyanonunsahasndanekadaryksekseviyedeolduunugstermektedir.
52
TarikihalvetdekutbyezdnNiyazidir
UlularulusuhemeyhirabbaniNiyazidir
M.MuradNak
Noktannsrrnihsaneyleybzahiriden
SertcmkutbilemMsrdirgayetulu.
M.TbirMsr
Altnc sebebimiz, mridler mridleri iin bir ayna gibidir. Aslnda onlar mn
tesiplerini terbiye etmede ok hrsldr. Fakat bu hrslar talebesindeki kabiliyetin
denteyedegitmez.nkinsanabahedilmiolankmiltabiatntasarrufumr
idin elinde imi grnse de Allah Telnn izni msaadesi miktarnca tasarruf
etme yetkisi vardr. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem dahi mmetinin hidaye

52
BirdneminiirveinshakkndadnceleriniaklayanZiyaPaa;
iir her kavimde tabidir. Ryi arzda ne kadar milel ve akvm gelmi ise, cmlesinin
kendilerinemahsusiirlerivaridi.Osmanllarniirlerinedir?
NectveBkveNefDvanlarndagrdmzbahrremelvehezecdenmahbnve
mctes kasid ve gazeliyyt ve ktat ve mesneviyyt mdr? Yoksa Hoca ve Itr gibi
mskinsnnrabtmakmteyledikleriNedimveVsfarklarmdr?
Hayr, bunlarn hi birisi Osmanl iiri deildir; Zir grlr ki bu nazmlarda Osmanl
irleri urayi rna ve rnler dahi Araplara taklid ile melez bir ey yaplmtr ve bu
taklid,yalnzslbinazmdadeil,belkiefkrmenyebilesiryetederek,bizimuary
yi eslf edy nazm ve ifdede ve haylt ve mende Arap ve Aceme mmkn mertebe
taklidesayetmeimarifdenaddetmilerveacaba,bizimmensupolduumuzmilletinbir
lisn ve iiri var mdr ve bunu slah kbil midir, asl burasn mlhaza etmemilerdir.
n yolunda da hl, tamamyla byle olmutur. Mnet Feridn ve sr Veys ve
Nerkisvesirmnetmutebereelealnsa,ilerindetebirTrkekelimebulunmazve
bir maslahat ifde ederken bedi ve beyan fenleri kartrlarak ibrz belat iin yle
mevve ve mtetbilizft ibreler yazmlarki Kmus ve Ferhenk beraber olmadk
a...manasnistihrcamuvaffakolamaz.
Buhlegrebizimmillettetabihlzreneiir,nedeinvardemekolur.Hayr!
Bizim tabi olan iir ve inmz, tara halk ile stanbul ahlisinin avm beyninde hl
durmaktadr...
(Ziya Paann Numunei Edebiyt Osmnye, (altnc basm, s. 288294den naklen:
FuadKprl,EdebiyatAratrmalar,Ankara,1999,s.302303.)
Ancaksmetzelindivanedebiyatiinolanugrunutmamakgerekir.
Divan edebiyat dnda bir edebiyat Trk milletini ayaklar altna almak isteyenlerin
bunubaaramayacaklarngstermekkastyladodu.TrkairleriTrkmilletininayaklar
altnaalnamayacannbirerkantlamasyd.(ZEL,2007),s.14

tindesnrltutulduubilinmektedir.yleki;
Sen, sevdiini doru yola eritiremezsin, ama Allah Tel, dilediini doru
yolaeritirir.DoruyolagireceklerieniyiObilir.
53
Bu ayeti kerimeden anlalan mrid ayna gibi mridine kendini haber eder.
Mrid de ftrat gerei grdn anlayp onu tercih eder. nsann kendine nazar
etmesi mmkn olmad bilinen husustur. nsann noksann grmesi iin kmili
grmesigerekir.Kmilonaniinnedenlerihaberverir.NiyziMsrkaddesellh
srrahulazzinDivanlhiyyatdaokuyanlarabiraynaolduunubildiimizdenbu
aynann parlakln artrmak iin anlay perdesini aralamak gerekmekte idi. n
kbudivanntmiinaklamayazanlariseokazbulunmaktaolduundanak
lamaihtiyacdahslolmutur.
nsanngnlneyeakar,insanneyiseverse,onuncinsindendir;ancakosev
ginin bir maksada dayanmamas gerek, Sevgi, garezsiz olursa, Elest ahdndan
beri,onlarnbircinstenolduklarnadelildir,nkinsan,sevdiiyledir,Nite
kim Adamn ne biim adam olduunu sorma; kiminle dp kalkyor, onu
sordemilerdir.Herkesiyiyipitiieylerdentanrlarbunlardaikieittir:
Duygugdas,aklgdas.
Duygu gdas ekmektir, ettir, sudur, buna benzeyen eylerdir, Akl gdasysa
bilgilerdir, hikmettir. imdi, baz kiilerin gnlleri, fkha, bazlarnn mantka,
bazlarnn tefsire, bazlarnn da, Allah Tel ikisine de rahmet etsin, Attr ve
Sennin divnlarna akar. Bazlarnn gnlleriyse Enver, Zahri Fryb ve
Nizmniniirlerininbulunduudivanlareker.Envernin,brlerinindivanla
rnameyleden,bulemehlindendir;onubalkkavram,karmtr,AmaSen
veAttrndivanlarna,AllahTelbiziazizsrrylakutlasn,Mevlnnn,zn
dez,iindeiolanveSenileAttrnszlerininzzetibulunanfaydal
szlerine meyletmek, meyleden kiinin, gnl ehlinden ve veliler blnden
olduunadelildir.
54
Epiktetos demitir ki: Eer srlarla domuzlar konuabilselerdi, saman ve

yemdenbakaeykonuanlarlaalayederlerdi.diyor.
Hlsa, bizi de aan bir eser meydana geldi. Allah Tel faydal olmasn nasip
eder.
Bukitapyazmayaniyetlendiimde, netrdenolursaolsunherblmnkop
yalamayazorunluolduumudndmtekbirbiimialmadm.Konuylauzaktan
veyakndanilgilieserverenbtnyazarlarbirarayagetirdiktensonra,enuygun
grnenretilerinherbiriniseipayrdmvebylecedeiikzihinlerdenen m
kemmelfikirleriderledim. Bukaynaklar isterfelsef,istertasavvuf,istersedeher
ikisininkarmolsun.Sadecebirkaynaklasnrlkalmaypvesadecebirkimseyide
takipetmedik.Neyifaydalgrdysekistifadeyesunduk. Ortasn bulalmdiye, zt

53
Kasas,56
54
(VELED),balkCIV

fikirleridahikitabadercettik.nkhereyAllahTelyanlatmaktadr.
Aklamalarda dzensizlik sadece grnten ibrettir. Bir birini takip eden ve
aralarndahibirilgiyokmugibigzkenaklamalararasndayaknbirbavardr.
Fakatoldukagizliolanbumnasebetinfarknavarabilmekiin,bilgilerincesive
sonrasylabirletirebilecekbirnazarasahipolmakyerindeolur.
Aklama yazlrken zaman ve bilgisi ile beraber kendiliinden olumutur. Bu
nedenle hangi bilgi nereye konacaksa Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin
bizzathimmetvetasarrufuileolduunaeminizdir.
Aklamalarda byklerin fikirleri ve eserleri Mr ml
55
olarak grrz. Al
dmz bilgiyi ve cmleyi dahi kendimize mal etmeden beyan etmeyi de unutma
dk. nk kendimize hasredeceimiz bir ilmimiz muhakkak ki yoktur. nk bil
gimizin sermayesi de ancak onlardr. Bu konudaki emsi Tebrzi kaddesellh
srrahulazizin(srlandtarih:1245)dnceleriniaktarmakuygunolacaktr.
VezirNusretuddinbykbirtoplanttertipetmiti.lerigelenbirbyeyh
likyerineoturtmulard.Toplantdabtneyhler,bilginler,arifler,emirler,hkim
ler hazr idiler. Bunlardan her biri trl ilimler, hikmetler, fenlerden konuup tar
tma yapyorlard. Tebrizli emseddn de bir kede sessiz sedasz onlar seyredi
yordu.Ansznkalkarak,ykseksesleonlaraylededi:
Nezamanakadarfalannfilannszleriniaktarmaklavneceksiniz?
BenimkalbimedeAllahTelyleilhamettidiyenezamanhaberverecek
siniz?
Hadis,tefsir,hikmetolarakkonuupdurduunuzbuszler,odeviradamlar
nnszleridir.Buadamlardanherbirikendizamanlarndamevkinsahibikim
seler idiler. Kendi hallerinin derdindenmanalar sylemilerdi. Sizler de bu an
adamlarolduunuzagre,sizlerinsrlar,szlerineredekald?
56
Hz.MuhyiddniArabkaddesellhsrrahulaziz
Herasrda bellibirkiivardr.Buasrdahayattaolanbukiiitebenim
Zamannsonundabizimiingnegibiaakanbirdevletvardrki,or
tlemez.Kimkibizdendirvebizimsylediimizisylyordur,Onumjdele.O,
dnyaveahirettedemjdelenmitir.
57
buyurarak,velayet meydannnbyk birmridi kmiliolduklarnaiaret etmi

lerdir.BuszegrezamannveetrafnaanvestninsanlarnolmasAllahTe
lnnbiremridir.NiyziMsrkuddisesrruhulazizde

55
Miri:devletmal,devlethazinesinemensup.
56
(KK,2001),s.29
ems, bireyin kendi orijinal ve taze fikirlerini unun bunun dedikodularna kurban etme
mesigereineinanmt.Yoksailimlernaslgeliebilirveinsantaklittennaslkurtulabilirdi.
Bu yzden ems, Mevlny bile babasnn eserini okumaktan zaman zaman men dahi
ediyordu.
57
(VASSAF,etal.,2006)(Kadiriyyebl.)SleymaniyeYazmaBalar,23052309,c.1

Her vakitde hatmlevliy birdir, bu vakitde Allah sbhnehu ve tel
hatmlevliyolmaMsriyevirdi.
58
buyurarak durumunu aikr etmitir. Bizimde byklerimiz hakknda ki itikadmz

buekildedir.
Abdulvahhaba'ran,elYevaktve'lCevahirfZikriAkaidi'lEkbir1/9da
unlaryazyor:
Muhyiddn Arab kaddesellh srrahulazizin el Fss kitabndaki: Onun
yaptherey,ancakRaslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurundaizin
aldktansonravukubulmuturifadesihakkndaHafzEbuAbdullahZeheb'ye
sorulmu, u cevab vermitir: Bu eyh gibilerinin yalan syleyeceine inan
myorum. Bilindii gibi Zeheb, eyh Muhyiddn ile Sofiye taifesine kar en
iddetli olan kimsedir. Gerekten bu konuda en kat davrananlardan birisi
Zehebi'ninkendisidieridebniTeymiyeradiyallhanhdr.
mam Syt, Kam'u'l Muarid f Nusrati bni'l Farid adl kitabnda unlar
yazyor:
ayet Zehebinin byle ileri geri konumas seni yanltyorsa, buna ama
mak gerek. nk o bundan daha bykleri olan mam Fahruddin ibn Hatb,
hattabundandabykolanveKtu'lKulbsahibiEbTalibMekkihakknda
vehattabunlardandahabykbirzatolaneyhEbu'lHasanelE'rhakknda
dailerigerikonumutur.HlbukiHasanE'arki,nhertarafaulamtr.Ki
taplarbununakrneidir.BueserlerielMzan,etTarh,Siyeru'nNbel
gibi eserlerdir. Dilersen onun szlerini bunun szleriyle karlatr. Vallahi ye
minlesylyorum,onunbuzatlarhakkndakiszlerigeersizdir.Bizsadecebu
radaonlarnhakknveriyoruz.Bakaeydeil.
inaslndabtnbuargibigzkenhususlar,mamZeheb'ninarvera'
sahibi olmasndan ve din ynnden pek fazla ihtiyata nem vermesinden t
rdr.O,bubakmdanmazurdurvehattaeriatakesinolarakbelliolanesasa
gredeecirbilekazanmtr.
59
Bizedenszisebuyolbyklerinindoruolduunainanmakveonlaryalnz
brakmamaktr.
Bu kara yzl smail, Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin kapsnda
nndeyatpkalkankpeklerigibidir.Onuneiindebenimduruumokpekle
rinduruukadar,fazladadeildir.
60
KtmrNiyaz
hramczdesmailHakk
04.12.2009

58
(EEN,2006),s.39
59
(AbdullahLeknev,1984),s.118119
60
BuszaslndaNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinbykleriinsylediiszden
uyarlanmtr.

Bikudretillhissettr
bizlergrmezseksizlergresiz.
bizimMsriMuhammedDervi
neUkaveneBurusaya
veneahardiyreve
nebtndnyyasardeildir.
Kibarukmmeldenmadd
birmridipritihrolsa
gerekdr.
61

61
(brahimRAKIM,1750),v.12a;(VASSAF,etal.,2006),v.77,(s.76);
HazretimmiSinankaddesellhsrrahlazz.NiyziMsrEfendimiziindubu
yurdularki:
En ok gizleyen ve rten Allah Telnn kudreti ile bizler grmezsekte sizler grr
snz.
BizimMsriMuhammedDervineUakaveneBursayavenebakadiyrlaravene
debtndnyyasardeildir.
Byklervekmillerdensaylanbirbykhretesahipbirmridolacaktr.

NYZMISRkaddesellhsrrahulazzin
YAADIIASRAGENELBAKI
62
ASiyasveEkonomikDurum
Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin yaad dnem (1027/1618
1105/1694)Osmanldevletininsiyasyndengerilemeyebaladdevreyerastlar.
Yedi Osmanl hkmdarnn hkm srd bir dnemde yaamtr. Bu Osmanl
padiahlarnnsaltanatsrelerisrasyla;
SultanOsmanII.(16181622),
SultanMustafaI.(ikincidefaolarak,16221623),
SultanMuradIV.(16231640),
Sultanbrahim(16401648),
SultanMehmedIV.(16481687),
SultanSleymanII.(16871691),
SultanAhmedII.(16911695).
Bu yzylda, IV. Murad dneminde ran, Osmanl iin mesele olmaya devam
etmektedir. IV. Murad 1045/1635 ylnda, Revan Seferine kar ve Revan Kalesini
alp, problemi geici olarak halleder. Daha sonra Badat Seferi yaplm, 1638 y
lnda Badat fethedilmitir. Sultan IV. Muradtan sonra, yerine kardei Sultan b
rahim1049/1640ylndapadiaholur.SultanbrahimdnemindeGiritAdasaln
mtr. Sultan brahimin yetersizliinden dolay limler ve devletin ileri gelenleri
Fatih Camiinde toplanarak bahis konusu durumu bir son verilmesi gerektiine
karar vererek, yerine, ocuk yataki byk ehzade Sultan IV. Mehmedi tahta
geirirler.Yenierivesipahilerinanlaarakdzenlediklerivebirokinsannaslma
sylasonulananVakayVakvakiyye(narVakas),SultanMehmeddneminin
en nemli tarihi olaylarndandr. Hemen bu olaylarn arkasndan, Osmanl devlet
ynetimindeuzunsreszsahibiolacakKprllerDnemibalar.
XVI. mild asrdan itibaren balayan dhil k, d zaferler veiddetli ted
birlerle durdurulmaya alan Kprl ailesi yirmi seneye yakn devlete hizmet
etmilerdir.
XVII. yzyln son eyreinde Osmanl Devletinin saltanat krk yl Sultan IV.
Mehmedkalmtr.Sadrazam,MerzifonluKaraMustafaPaadr.Buesnada,daha
nce Kprl Fazl Ahmed Paa zamannda yaplm Avusturya Anlamas bozul
muveAvusturyayakarsavailanedilmiti.PadiahIV.Mehmedindeordusu
nunbandabulunduuvetariheViyanaBozgunu(1094/1683)olarakgeecekbu
kuatma,ikiaykadarsrerveOsmanlordusuyenilir.

62
MustafaAKAR,NiyziMsrHayat,EserleriveTasavvufAnlay,Ankara,1997,(Dok
toraTezi)s.1939,st.2004;OrhanBAI,NiyziMsrDivanndaDinveTasavvuf,Yksek
LisansTezi,YK41442,Ankara,1995,s,711

Bu dnemde, siyas ve idar yapy etkileyen en nemli meselelerden biri de,
devletynetiminesaraydakiPadiahevevalidelerininkarmassonucuidarenin
bozulmasdr.
BudnemdeOsmanllarniindebulunduuekonomikdurum,siyasdurumdan
pekdeiyideildir.Buekonomikkriz,tabiiolarakdevletinsiyasveitimayapma
dayansmtr.
XVII.yzyl,OsmanlDevletiiin,siyasveekonomikskntlarnyanndayangn
larnokolduuvebuyndedebykfelketlerinatlatldbirdnemolmutur.
Buyzyldaenby24Temmuz1660daolmakzereonbirkezyangnk
mvebudnemtarihkaynaklardaTarihiIhrkKebrbalylakaydedilmitirO
dnemin tarihisi Abdurrahman Abdi Paa, 1062/1652 ve 1070/1660 iki byk
yangndanbahsetmektedir
BlmveEdebDurum
Osmanl Devletinde en yksek lm messese bilindii zere medreselerin Ku
rulu dneminde Molla Fenar (hyt.834/1431) gibi gayretli mderrislerin sayesin
dekurulmumedreselerdeki,kelmvefelsefesaslaradayalFahrettinRazekolu,
zamanlasilinmeyebalam,yerinitepkicibirzihniyetesahip,aklvefelsefilimle
rekarbiranlayaterketmeyebalamtr.Ayrcabazeyhlislmlarntelkiniile
hikmet dersleri denilen matematik, felsefe ve kelam gibi akl derslerin terk edil
mesi, bir ksm ilim adamlarnn ocuklarna on be yandan nce mderrislik
bertnnverilmesi,
talebeleriniyibireitimgrmedenrvetveparailemderris
olmalarmedreselerinbozulmasnadorudanetkietmitir.
XVII. yzyldan nceki yzyllarda tabii ve felsef ilimlerin retim yeri olan
medreselerde, birok ansiklopedik temelli bilgin yetimiti. Bu yzyldan itibaren
medreselerde akl ve msbet ilimler itibardan dm ve dersler daha ok fkh
alanna kaymt. Matematik, astronomi, felsefe gibi dersler, tamamyla ortadan
kalkmasabilenemverilmiyordu.
XVI.yzylnikinciyansna gelindiindeOsmanlmedresesistemindeRazeko
lundan daha farkl bir mektep daha ortaya kt ki, bu ekol Osmanl ilim ve fikir
tarihiboyuncasanldndanokfazlaetkilivenemliolmutur.Tesirlerignm
ze kadar srm olan bu ekolun kurucusu Birgiv Mehmed Efendi
(hyt:981/1573)dir. te bu ekolun zihniyeti bundan byle tarihte hi grlmedik
bir boyutta, Osmanl din ve ilim hayatm asrlar boyu megul edecek, Kadzadeli
Sivas ekimelerinin tohumlarn atacaktr. Dier taraftan medresenin gerileme
siylebirlikteilmiyesnfdabozulmayabalamtr.
OsmanlDevletininDuraklamadnemiiindemtalaedilenbuasrda,birok
sahada grlen durgunluk ve gerileme eitli ilimlerde de kendini hissettirmeye
balamt. Bu dnemde genellikle belli bir konuda mstakil eserler yerine, lim
lerce kabul grm baz eserlere erh ve haiyeler yazldn grmekteyiz. Btn
buolumsuzluklariinde,XVII.asrdalimler,birasrevvelkilergibimdekkik,mu
hakkik olmasalar bile; kalem sahibi mni limler olduka oktur. Ancak btn
bunlararamen,edebiyatdnyasnnetkilenmediiveedebiyattayenibykair

lerin ortaya kt bir devirdir. Bu asrda Nef, eyhlislm Yahya, eyhlislm
BahayveNabgibidivanairleriyetimitir.
CDinveFikrDurum
Bilindii gibi, Osmanl devletinin Kurulu Dneminde devlet ve sufler arasnda
biryaknlktanbahsedilir.Osmanltarihininilkdevirlerindebuekildehkmdarla
rnumumiyetletasavvufakarbirmeyilduyduklargrlr.Dneminilmyapsn
anlatrken bahsettiimiz gibi, XV. yzyl balarndan itibaren ilmye snfndaki ta
savvuf cereyanlar, kuvvetli bir biimde yaylmaya balam, bunlar, Osmanl Dev
letinin muhtelif blgelerinde kendi trikatlarnn inan ve merasimlerini yaymak
frsat bulmulardr. Kadir, Halvet, Bayram ve dier trikatlar, XV. yzyln ikinci
yarsndan,XVI.yzylnortalarnakadarolanzamanzarfnda,memlekettemevcut
fikrmsamahasonucu,yaylmakfrsatnbulmulardr.Aynekilde,Nakibendiye
trikat da, XV. yzylda girmi ve Trk insannn din ve manev hayatnda nemli
bir rol oynamtr. Ayn ekilde ilk dnemdeki ulemmeyih ilikilerine bir gz
atlrsa,oldukayksekseviyedebiruyumgzearpar.nkilkOsmanlmder
risi Davud Kayser (hyt:751/1350), bn Arabnin FususulHikemine bir erh yaz
mtr. Buna benzer bir durumda, ilk Osmanl eyhlislam Molla Fenar
(hyt:834/1431), Sadreddini Konev (hyt:674/1274)nin MiftahulGayb adl tasav
vufeseriniokumuveokutmuolmaklaberaber,kendidnemindekiHalvetiyeve
ZeyniyeTrikatlarndanbizzatistifadeetmi,Osmanlfikirtarihindenemlibiryeri
olanvahdetivcdanlaynbenimsemitir.BurneklerdenanlyoruzkiOsmanl
devletinin kurulu dneminde ulemameayh ayrm gibi bir durum sz konusu
deildir.AncakgerekDevletmutasavvflararasgerekseulemameayiharasnda
ki ilikiler byle devam etmemitir. Geen zaman ve asrlar boyunca dengenin
Mutasavvflar aleyhine bozulmaya baladn gryoruz. zellikle I. Mehmed e
lebi dneminde ortaya kan eyh Bedreddin Olay (823/1420) ile birlikte devlet
adamlarnntasavvufevrelereduyduklargvenazalmayayztutmu,onlarhak
knda mtereddit davranmaya balamlard. 848/1444 ylnda, Sultan II. Murad
dneminde Molla Fahreddin Acemi, bir Huruf eyhini dinsizlikle itham etmitir.
eyhin idam istenmi, neticede eyh idam edilip, taraftarlar datlmtr. Yine
eyhlislamEbussuudEfendininfetvasyla,BosnaleyhHamzaBalkaddesellh
srrahulazz969/1561ylndaidamamahkmedilmitir.Aynekilde,Olaneyh
denilen smail Mauk kaddesellh srrahul azz, zamann eyhlislam
Kemalpaazdenin fetvasyla 935/1529 ylnda on iki mrdi ile birlikte idam edil
miti. Bu idamlarn sebebi, kendilerinden kaynaklanan, an szlerinin cahil halk
tarafndanyanlanlalp,halkdalaletesevkedebileceidncesieklindeak
lanabilir.Buasrlardaulemmeyhilikilerierevesindecereyanedenbuidam
fetvalar, ferd olaylar olup, kitlelere yansm deildir. Mutasavvfulem ilikileri
birgerilimdneminegirmeklebirlikte,yinedeksmbirmsamahadanbahsedile
bilir.
63

63
KemlPaazdekaddesellhsrrahlazzraksvedeveranadakardr.Bukonudaaz
evvelszedilenbirderisaleyazmtr.O,sofiyedenakidesibozukHalvetidervilerinin

XVII.yzylagelindiizaman,izahetmeealtmzbumsamahannokda
ha azalm olduunu ve tasavvuf ehline lzumundan fazla dmanlk gsteren bir
vaizler snfnn ortaya ktn gryoruz. Bir nceki yzylda, risale ve kitaplarla
yaplan mcadele, XVII. asra gelinince fiiliyata dnmt ve bu mcadele, bun
dan byle Osmanl fikir tarihinde asrlar boyu srecek olan, vaiz snfnn ban
ektiiveyzlercebelkibinlerceinsanmeguledecekKadzdelilerHareketiveya
KadzadeliSivasekimesiolarakortayakacaktr.Buolaylarkrkleyenvaizler,
zahiren de olsa Birgiv (hyt: 981/1573) Trikati Muhammediye adl eserini ken
dilerine esas almlard. Birgiv kanaatlerini ekinmeden syleyen, dneminde
grd bidatlarla mcadele eden ve gerektiinde tarikatlarn yozlamaya bala
m ynlerini aka eletirebilen bir kimseydi. Aslnda Birgiv Mehmed Efendinin
kitap ve risale olarak yazd eserler incelendiinde bata bni Teymiye olduu
halde talebesi bni Kayym elCevziyyenin etkileri pek ak ekilde grlr. Her
halkarda Birgiv nin eserleriyle Kadzdeliler hareketinin fikr temelleri hazrlan
m ve bir r alm Sonu olarak talebeleri hocalarnn fikirlerini yayarak belli
birzmreoluturmulard.BirgivininbueserleriXVII.yzyldakibazvaizlerinelle
rinegemiolup,suretihaktangrnerekvebueserleresnarakbazmenfaat
lereldeediyorlard.
Kadzadelilerin banda mehur Kk Kadzde denilen Balkesirli Mehmed
Efendi gelmekte olup, sonradan, kendisi gibi dnenlere bu lakap verilmitir.
KkKadzde1041/1631ylndaAyasofyadavaizidi.Busradadevletingenellik
leskkolandurumundanistifadeedip,eriatsavunmaadnaortayakm,halk
eriata aykr addettii trikatlara cephe almaya davet etmiti. Kadzde hayat
boyunca bidat zerinde ok durmu ve onlardan iddetle kanmak gerektiini
savunmutur. Katib elebinin ifadesiyle Kadzde, raks ve devr hususunda eski
davay tecdid etmiti. Bu arada Kadzde IV. Murada memleketin durumunu
anlatanmanzumbirkasideyazarvetmOsmanltopraklarndattnyasakoy
mu olan IV. Murad destekleyerek, ttnn haramlna dair fetvalar verir. Bu
yzdenhaklhakszpekokadamldrlmtr.
Kadzdenin asl hedef kitlesi mutasavvflar olmutur. Ayrca devran ve se
manharamolduunuiddiaetmitir.KendisiylezamannSivasTekkesieyhlerin
den Sivas Efendi diye mehur mutasavvf Abdulmecd Efendi kaddesellh
srrahul azz (hyt:1049/1639) arasnda tartmalar kmtr. Katib elebi, IV.
Murad dneminde Sivas Efendi ile Kadzdenin Yeni Camiide bir mevld mna
sebetiyle vaaz ettiklerini, halkn Sivas Efendiye, padiahn Kadzdeye tevecch
edip, onun etkisiyle kahve ve meyhanelerini tahrip ettirdiini kaydeder. Btn

kestiklerinin yenilip yenilmeyecei konusundaki bir soruya: elcevb yenmez, haramdr,
diyerekbirtakmsfgrnlkimselerimahkmetmitir.
KemlPaazdevahdetivcdinannnkabaveyanlyorumlarna,maddecipante
izmeklindeanlalmasnakardr.Konuylailgilibirfetvasndayleder:
Zeyd,vcdvhiddrdese,muradmyerinvegn,anungayrununhernekimvar
ise Allah Talnn vcdudur, Allahdur, zr Allahdan gayru ey yokdur, dese eran
Zeydetecddimngerekr.(KONUR,1992),s.13

bunlardan sonra, Kadzde Mehmed Efendinin grnrde bidat ve hurafelerle
mcadeleediyorgrnmesineramen,Mutasavvflarlatarttmeselelerinsevi
yesine bakarak onun mevk ve hret yakalama peinde olduunu rahatlkla sy
leyebiliriz.
Kadzdelilertartmasndavizlerdenvesflerdennplanakanerkii
bulunmaktadr.Bunlar
1. Kk Kadzde Mehmed Efendi (hyt.1045/1635) ve karsnda
AbdlmecdiSivsEfendi(hyt.1049/1639),
2.stvnMehmedEfendi(hyt.1072/1661)vekarsndamellifimizAbd
lehadNrEfendi(hyt:1061/1651),
3. Vn Mehmed Efendi (hyt. 1096/1685) ve karsnda Niyazi Msr (hyt
1105/1694).
64
DnemintartmalarzerineayrcabireserkalemealanKatibelebi,Miznl
Hakk f htiyrilEhakk adl bu eserinde, KadzdelilerleSivasler arasndaki tart
makonularnkitabndabalklarhalindeverir.
1Mspetilimlerinbuaradamatematiintahsilimerumudur,deilmidir?
2Hzrpeygambersam,deilmi?
3Ezanvemevldvesaireylerinmakamlaokunmascaizmidir,deilmidir?
4Trikaterbabnndevranlarmerumu,deilmidir?
65
5Ttnvekahveimekharammdr,deilmidir?
6Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin anne ve babasnn imanl lp
lmedikleri?
7Fravununimanllplmedii?
8eyhi Ekber Muhyiddn ibnl Arab hakknda Kadzadelilerin ve mutasav
vflarngrleri.
9Hz. Hseyin radiyallh anhn ehadetine sebeb olan Yezide lanet edilip
edilmemesi.
10Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraortayakanbidatler.
11Kabirleriziyaretedipetmemek.
12CemaatlenafiIe,Kadir,Beraat,Regibnamazlarnnklnpklnmayaca.
13Byklerinelini,eteinipmeninhkm.

64
(BAZ,2004),s.51
65
Kadzde Mehmed Efendinin lmnden sonra onun krssne oturan vaizler, hret
sahibiolmakiin,haramlkatdelillerlesabitolmayanhalvefiillerihellsayanlarnkfir
olmad muteber kitaplarda aka belirtilmiken Elbette bu fiilleri irtikp eden kfir
olur diyerek tartmalar alevlendirdiler. Saray grevlilerinden de pek ounu etkileri
altnaaldlar.zellikleUstuvnMehmedEfendidiyebilinenbirvaiz,vaazlarndatasavvuf
ehlininkfirolduunusyleyipDevranyaplanbirtekkeyklptemelibirkaarnkaz
larak kan toprak denize dklmedike orada ibdet yaplamaz, diyordu. (KARA,
2002),s.28

14EmribilMarufveNehyianilMnkerbahsi.
15RvetBahsi.

Bu sorulara kar Abdulmecd Sivas kaddesellh srrahul azz, msbet ilim
lerintahsiliningerekliliini,
66
Hzrnhayattaolduunu,ezanvs.gibieyleringzel
seslevemakamzereokunabileceini,devrannvesemancaizolduunu,sigara
ve kahvenin haram olmadn, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem anne ve
babasnn iman ile vefat ettiklerini, bni Arabnin en byk slm mutasavvf ol
duunu,Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraortayakangzeladetle
rin kabul edilmesi gerektii eklindeki kanaatlerini vaaz ve risaleleriyle beyan et
mitir.AyrcaKadzdelizihniyetodnemdeyalnzttnvekahveiendeil,kak
ileorba,billurbardakilesuien,pantolongiyenleri,hattacamilerinebirdenfazla
minare yaptran padiahlar bile kfrle itham ederlerdi. Yine Niyazi Msrnin
Kadzdeliler cephesinden kendisiyle mcadele ettii Van Mehmed Efendi
(hyt:1096/1685)ileilgiliuolay,Kadzdelizihniyetinianlamakiinoldukaarp
cdr.VanEfendininhayranlarndanbirisionavaazlarndadnyannzevkvesefas
aleyhindeiddetlikonumalaryaptn,diertaraftankendisinin,altnvegme,
samur ve ipekli giysilere, cariyelere sahip olmasnn eliki olupolmadn sordu
unda,Vannincevabilgintir.(GnmzTrkesiyle)
Beheynadan,dnyaaslndairkinvektlenmideildir.Herkesindileive
rabeti bir nimete kavumaktr. Ktlenen yn kazanld veharcand yerdir.
Kazanmaveharcamadasenbanabenzervedenkdeilsin.Birlokmayemeksa
naharamikenilmkuvvetveakltasarrufgcmleilebanahellolur
Buradaunudahatrlatmaktayarargryoruz.Buradatartmakonusuedilen
bu meseleler gnmzden bakld zaman, tabii ki ok basit ve yavan konular
olarakkarmzakmaktadr.Ancakmeseleyednemintmdnyaapndakltr
vefikrdzeyindenbaktmzzaman,dnyanndierblgelerindedurumbundan
pekdefarkldeildir.
Kadzdelileriletrikatmensuplararasndakitemelanlamazlknoktalarndan
biri de zikir ve deverandr. Osmanl dneminde Hicr 800 yllarna kadar deveran
hakkndahikimsebireydememitir,lkdefabuhusustaYldrmBayeziddne

66
bn Arab kaddesellh srrahlazzin Firavunun imanyla alkal gryd,
AbdlmecidSvskaddesellhsrrahlazzbugrvecihleaklyordu.
Birinci: bn Arab Mliki idi ve Mlik mezhebinde mn yeis muteberdir. Dolaysyla
bnArabMlikmezhebinigrehkmvermitir.
kincisi:desise(hle,oyun)olmasmuhtemeldir.Svsbuihtimalzerindeyorumyap
myor.
ncs:buszmevveldir.Yanitevlivardr.yleki;Msaaleyhisselmdanmurat
ruh, Firavundan murat nefsi emmaredir. Harun akldr. Karun eytandr. Vcut Msrna
Firavunun pdih olmas, lemi sadrda nefsi emmrenin istils demektir. ecerei
Msann kuvvei sy esma mhedesiyle imana gelmeleri, kuvy nefsniyyenin ruha
tebaiyetiileerhedilir.AsnnejderolupFiravunahamleetmesiesmannkuvvetiileerh
edilir.(KARA,2002),s.27

milimlerindenbniBezzazadylaanlanHafizuddinMuhammedbinMuhammed
bin ihab fetva vererek sufilerin deverann red ve yapanlar tekfir etmitir. Bun
danbylegereksufilertarafndangerekseulematarafndanseslizikrinmeruiyeti
vedeveranhakkndabirokolumluolumsuzfetvalarverilmi,risaleleryazlmtr.
Bunlardan XVII. yzylda Kadizdelileri temsilen aleyhte yazlan en sert risale
lerden birisi stvan Mehmed Efendi (hyt.1072/1661)ye aittir. Buna kar dne
min Halvet eyhlerinden Abdlehad Nur (h.y.t 1061/1658) yazd eserleriyle
Kadzdelilerle kar devran ve cehr zikri savunur. Bu hususta dikkat ekici bir
noktada,butrdeveranvecehrzikrisavunanrisaleveeserleryazanlarn,genel
likle trikat olarak, cehr zikir metodunu benimseyen Halvet, Kadir ve Mevlev
eyhleri olduunu gryoruz. Bu sebeple olsa gerek, Kadzadelilerin karsna ge
nellikle Halvet eyhleri kmlardr. KadzadeliSivas mcadelesinde hemen her
dnemde her iki taraftan da kendi taraflarn savunan bir isim tarih sahnesine
kmtr. Kadzadeli Mehmed Efendinin karsnda Sivas Abdulmecd Efendi
varken, bunlardan sonra, ayn iddette Kadzdelileri temsilen stvan Mehmed
Efendi (hyt:1072/1661)yi, sufleri temsilen de karsnda Halveti eyhi Abd
lehad Nuri (hyt:l061/1651)yi gryoruz. Padiah yannda hnkr eyhliine
kadar ykselen stvan, sarayda elde ettii nfuzu mutasavvflar aleyhinde kul
lanmayaaltysadabaarlolamad.
Bumcadele,itebusralardafiilibirsafhayaintikaletmi,saraydanalnanc
retsonucuKadzdeliler,tekkeleribasmayavedervileridatmayabalamlardr.
Kadzdelilerin bu durumlar gittike daha kt bir ekilde devam ederek, devlet
ilerine mdahale eklini alm; bu hal Kprl Mehmed Paann veziri
azamlnakadardevamedegelmitir.Kprlnnveziriazamoluununsekizin
ciCumagnFatihCamiindeCumaNamazesnasndamezzinler,nterifokur
larkenKadzdelilerdenbirgrupbunlarnmakamlaokunmasnmenetmekistemi
ler,bununzerinekandklmesineramakkalmtr.
Kadzdeliler,buolaydansonra,trikaterbabnataarruzabalamlar,nekadar
tekke varsa ykmlar, sokaklarda rastladklar eyh ve dervilere tecddi iman
teklif edip, kabul etmeyenleri ldrmeye balamlardr. Daha sonra padiaha
giderek,btnbidatlerikaldrmayaizinistemiler,selatncamilerininbirermina
resini brakp dierlerini ykmaya, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem zama
nndan sonra ihdas edilen her eyi kaldrp, leme kendi zihniyetlerine uygun bir
nizam vermeye kalkmlardr. Bunlar kendilerine engel olmak isteyenlere kar
silahlakarkoymayakararvererek,FatihCamiiavlusundatoplanmakzeretaraf
tarlarnahabergndermilerdir.BudurumuhaberalanzamannveziriazamKp
rlMehmedPaa,derhalKadzdelilerinelebalarnahabergndermi,nasihatte
bulunmu, fakat sz dinlenmemitir. Bunun zerine Kprl ileri gelen ulemay
arm ve durumu onlara arz etmitir. Onlar Kadzdelilerin iddialarnn batl
olduunu, bu ekilde fitne karanlarn cezalandrlmalar gerektiini sylemiler
dir.BununzerineKprl,durumupadiahaarzetmi,ldrlmelerihususunda
emiralmtr.Buemrialmasnaramen,Kprl,ldrlmeleriynnegitmemi;
stvanMehmedEfendiileTrkAhmedveDivneMustafaadylahretbulmu

dier iki vaizi 1656 ylnda Kbrsa srm, tekkeleri ve eyhleri bir sre bunlarn
elindenkurtarmtr.
Zamann bakenti stanbulda bu olaylar olurken mutasavvfmz Niyazi Msr
3435 yalarnda olup, Elmalda eyhi mm Sinann tekkesinde manev eitim
den gemektedir. Niyazi Msrnin genlik dneminde stvan ile eyh Abd
lehadNuriliderliindedevameden,KadzdeliSivasatmalarnckuakta
NiyaziMsrileyinevaizolanMehmedVanEfendiarasndasrpgidecektir.
XV.yzyldagerginlemeyebalayanDevletMeayihveUlemailikileriNiyazi
MsrninyaadXVII.yzylagelindiindeiyicekutuplamtr.BudnemNiyazi
Msr de dhil pek ok mutasavvfn devlet tarafndan srgne gnderildii, eyh
ler asndan olduka anssz bir dnemdir. Ayn asrda Karaba eyh Ali
kaddesellhsrrahulazzEfendi(1090/1679)ylndaLimniadasna,yineOsman
FazlAtpazarkaddesellhsrrahulazz(1101/1690)tarihindeKbrstakiMagosa
kalesine, smail Ankarav kaddesellh srrahul azz (hyt: 1041/1631) de kaynak
lardayeribelirtilmeyenbiryeresrgngnderilmitir.
BudnemdedtakibirkayenilgidensonraAnadoludadabirtakmiisyanlar
vardr.1666daMusulcivarndaSeyyidAbdullaholuMuhammed,mehdliiniilan
eder,oketinbirsavasonucundayakalanr,stanbulagetirilirvetevbeeder.
1666 ylnda Sabetay Sevi
67
adnda zmirli bir yahdi Kudste Mesihliini ilan

67
SABETAYSEV
1626 Ylnda zmir'de dnyaya gelen Sabetay Sevi, gen yalardan balayarak kendini
Yahudimistisizmine,Kabbala'yakaptrmt.Bilinciniyitirdii,cokuludnemleryayordu.
Glkiiliiileevresinebirokmrittoplamaybaarmt.Henzyirmiikiyandaiken,
Kabbalacyorumlaradayanarak,kendisininbeklenenmesiholduunuilnetti.
Gelimelerdenhuzursuzolanhahambalk,Sevi'yizmir'iterketmeyezorlad.Sevin
ceeskibirKabbalamerkeziolanSelnik'e,sonraIstanbul'agitti.Bakent'te,saygdeerve
nlbirvaizolanAbrahamhaYakiniilekarlat.Yakini'ninelindeSevi'ninmesiholduu
nudorulayanKabbalacbirkehanetbelgesivard.KsasresonraIstanbul'dandaayrlan
Sevi,nceKuds'evesonraMsr'agitti.Kahire'deOsmanlvalisininhazinedarolangl
vevarlklRaphaelHalebi'yikendidavasnainandrd.
Maldesteksalamolarak,yandalarndanoluanbirmaiyetileKuds'emuzafferbir
biimde geri dnd. Burada, Gaza'l Nathan adnda yirmi yalarnda bir renci, Yahudi
geleneklerinde yer alan Mesih'in Mjdecisi roln stlendi. Nathan, coku iinde, srail
devletinin yeniden kuruluunun ok yaknda gerekleeceini ve Sevi'nin zaferi ile dnya
nnkurtulacanherkeseduyurdu.Nathan,Kabbalahesaplarnadayanarak,kyametgn
iin1666ylnbildirdi.Ancak,KudshahamlartarafndantehditedilenSevi,1665ylnda
sevinle karland zmir'e geri dnd. Bir ka yllk sre iinde, Sabetayclk akm hzla
glenerek Venedik, Amsterdam, Hamburg, Londra ve baz Kuzey Afrika kentlerine kadar
yayld.
1666Ylbalarnda,stanbulagidenSevi,Osmanlyetkilileritarafndantutukland.16
EyllgnEdirne'dePadiah'nhuzurunakarld.ncedenlmletehditedildiiiin,Sevi
dindeitirerekMslmanolmaykabuletti.Padiah,Sevi'ninadnMehmetEfendiolarak
deitirdi ve yksek bir maala kapcba grevini verdi. Ancak, bu din deitirme olay,
mritlerininounuhayalkrklnasrkledi.ZamanlaitibarnyitirenSevi,srgnolarak
gnderildiiArnavutluk'ta1676ylndald.

eder,odayakalanpstanbulagetirildiindetevbeedipmslmanolur.
68
Buara
da stanbulda korkun bir taun hastal grlr. te btn bu menf hdiseler

Sevi'yi din deitirmesine karn terk etmeyerek etrafnda toplananlardan oluan
Sabetayclkadverilenakm,Sevi'nindinselyetkilerihakkndakiariddialarilesonradan
dindeitirerekYahudiinancnaihanetetmesielikisinigidermeabasiindedirler.Sadk
Sabetayclar, Kabbalac bir yaklamla, Sevi'nin din deitirmesini mesihliinin gerekle
mesi iin atlmas gereken son adm olarak yorumlarlar. Bu nedenle, nderlerini izleyerek
Mslmanla gemilerdir. Bu dnmeler (din deitirenler) iin, kiinin kendini kalpten
YahudihissetmesinemlidirvegrnrdeuygulananMslmanlnvebiimseleylemle
rin deeri yoktur. Zohar'n Luriac yorumundan yola karak, bir eit Kutsal Gnah ku
ramna ulaan Sabetayclar, Torah'n amalarnn tam olarak gereklemesinin ancak, ma
nev olmayan eylemler sonucunda Torah'n grnte ortadan kaldrlmas ile olanakl
olacanilerisrerler.(BORANOzan,http://www.sabataysevi.de/s.102)
68
BazsondnemaratrmaclarSabetaySeviileNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzin
grtifadeleribulunmaktadr.
[NaslKabalacSabetaySeviileVahdetiVcudcuNiyaziMsryanyanagelip,bir
birlerinianlyorsa...
Peki,VanEfendiveyandalarnakar,YahudiKabalistlerileMslmansuflerna
slbirittifakyapt?
Sabetay Sevi ile Niyazi Msrnin yapt ittifak, daha sonraki yllarda hangi isimsiz
eyhler/Sabetayistler devam ettirdi? Soner Yaln, Beyaz Mslmanlarn Byk Srr
Efendi2,1.bask/Haziran2006]
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinSebataySeviilebirgrmesiolmusavebir
etkilenme varsa bunu Sevi asndan dnmek gerekir. yleki, Fenton Judaism and
Sufism(YahudilikveTasavvuf)isimlimakalesindebukonuyayleeilimgsteriyor.
[abbatler(Sebetayclar)
Yahudilerle Mslman sfiler arasnda son nemli iliki, trajik kaderi dinini deitirip
slamagirmesineyolaanmistikmesihShabbatayZevinin(SebetaySevi)(.1675)neden
olduudinkarklkesnasndagereklemitir.
ShabbatayZevi,EdirnedezorunluikametetabitutulduudnemdegizliceYahudilikle
ilgili vecbeleri yerine getirirken bir taraftan Hzrlk Bektai tekkesindeki zikir yinlerine
katlmakta ve muhtemelen nl Halvet eyhi Muhammed elNiyaz (Msr) ile de gr
mekteydi. Kendisi gibi din deitiren ve Dnme olarak da bilinen mntesipleri,
yinlerindeokuduklaroksaydaTrkeiirivebazritellerikendilerindendevraldklar,
zellikle Bektai tarikat olmak zere, Trkiyedeki tarikatlarla yakn ilikilerini srdrm
lerdir.]
(FENTON, 2004); Fenton, Paul B., (1988), Shabbatay Sebi and the Muslim Mystic
MuhammadanNiyzi,ApproachestoJudaisminMedievalTimes,3,s.8188.
Aslnda Niyzi Msr kuddise srruhulazizin Yahudileri sevmedii gibi tahkir ettii
kimselerideyahudisfatileaalamasileonundnmelerkonusundafazlatavizkarolma
yacandndrmektedir.ylekimecmuasnda;
Ey taht bana kara olas dinsz yahdi o kdi degldr sensin ey chd sensin ey
mrted sensin benm hasmum kimse degldr ey yahdi olu yahudi oglu. Yahudi
sennbaunabumsrikyametdr.kymetdrkyametnedildentersent.Zalimsaya
senn 'advetn kadimdr sen 'isy rmha eken dinsz yahdisin. (Niyazi MISR,
1223),v.66a

Vn Mehmed Efendi nazarnda bidatlerden kaynaklanyordu. Onun iin
bdatilerle ve bidatlerin ilenildii yerlerle mcdele edilmesi lzmd. Onun
telkinleriyleEdirnedeKanberBabatrbesiyktrld.
Yine bu asrda yaam mehur sfler arasnda Ahmed Cnn Dede, smail
Rm, mm Rabbn, Abdullah Bosnev, Aziz Mahmud Hdy, Himmet Dede,
ChidAhmedEfendi,GavsAhmedDede,SunullahGaybEfendi,smailAnkarav,
Karaba Vel, Mehmed Nazmi Efendi, San Abdullah Efendi, Lmekn Hseyin
Efendi (kaddesellh srrahumlazizn) gibi birok renkli ahsiyetleri grmek
mmkndr.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz de bu alkantl asrn atmosferini te
neffsetmi,tasavvufakvecezbeiledopdoluolarakOsmanldnemininnemli
ahsiyetleri arasna girmitir. Verdii eserlerle etkileri gnmze kadar gelmi ve
aykr dnceleriyle de devrin dikkat ekici sofilerinden biri olmutur. syan ve
karklklarla dolu bir asr ile Niyzi Msrnin dalgal hayat arasndaki benzerlik
lerigrmekphesizzordeildir.
KADIZDELLERNHAKKINDABRDNCE
Bu ekoln insanlarnn k sebepleri hakknda grnen akaidi esaslarn teme

linde yatan Kuran Kerimi kendine mihver alanlarn grleri ile ayn yerde bir
lemeleridir. nk bu kiiler bulamadklar bir hususu ve deeri dine uyumunu
salamaktan ise red yoluna bavurmalar ve iddeti caiz grmeleridir. Bir adan
dinde r aanlarn karsnda olan bu ekol aslnda dininin insandan uzaklaarak
ulalmaz bir yere yerlemesini istemektedir. nk dini halktan uzaklaarak ken
dilerineaitbirkuleyeekmekistemeleridir.
nkBabilKulesineekilensthayatefsaneletirerekulalmazolmasnsa
lamaktr.OgnlerdenbugneaynekolnmasolarakKadzdelereksilmegs
termeden devam etmektedir. Tasavvuf Ehline kar Mutezile, vahhabi ve Arap
Milliyetilii
69
yapanlariledevametmektedir.

69
Irklndinimizdeharamolduunubilenbukesim,TrkMilliyetiinearekildekar
karlarken Arap Milliyetiliini yapmaktan geri durmazlar. Bunu yaparken en ok kullan
dklarmetodiseAsrSaadetDevrinianlatrlar.Dierdnemlerinmesalabudineenbyk
hizmeti yapm olan Trklerden bir kere bahsetmek istemezler. Bu anlatta o kadar ileri
giderlerkislamodevirdenbakabirdnemdeyaamamgsterirler.Aslndabubilinalt
temizlemesindenbakabireydeolmadmuhakkaktr.
Sahaberadiyallhanhmhakkndahibirmslmannaykrdncesiolmadhalde
yalnzonesilinanlatmilekalmakbykbiryalnlkolacakdemektir.nksenelerdirart
niyetlidinmhraklarbiryeriykmakiinncevlmesinisalarlar.Dahasonrakardklar
yksek sivri tepeden aa ayan kaydrarak inanlarn sarslmasn salarlar. Bu her za
manbuekildeolmaktadr.Birilerininzerinearilgiilekazanlacakgveniykmakkolay
olmaktadr.
Meselatasavvuftatabiileritarafndankanlmazbirgerekolarakgstermegayretleri
Kadzdeli bir fanatik gurubu tahrik etmitir. Reddiyeci bir eyi red etmeye balayaynca
bazanburedetmeyeceieyidahireddevardrr.Sevmedededurumayndr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Akabe (talamas) sabah, bineinin zerindey
ken:
Bana(ta)toplayver!dedi.Bende(ehadetvebaparmaklarlaatlabilecekbyklk
te)ufaktalardanonuniintopladm.Avucunakoyduumsrada:
te bunlar gibi. Dinde arlktan saknn. Sizden ncekileri, dinde arlklar helk
etmitir!dedi.[Nes,Hacc217,(5,268).]
limlerDindearolmaynnasihatndahaumummnadaanlayarak:
Hibir eyde ifrat ve tefritedmeyin, sevdiinizi fazla sevmek, sevmediinize fazla
buzetmek yaramaz... Din meselelerin inceliklerine fazla inmeyin, sebep ve illetlerini
aramada ar gitmeyin... demiler, ifrat ve tefritin itikadda ve amelde olabileceine
dikkatekmilerdir.BizdenncekilerdenHristiyanlarnHz.saleyhisselmifratderecede
sevmesonucuilahlatraraksapkladtklerivebylecehelakolduklardamisalolarak
verilmitir.
Birkonudabtnunsurlarelealmannrahatlnakavuanmeselelerizerkenkurtu
luurahatbulur.
Yakn zamancemaatlerindemahede ettiimize gre mntesiplerin kavray ve anla
ma duyumlar srekli olarak tek merkezli tutulmas da ileriye dnk bu rlar tekrar a

Harici zihniyetin temelinde mntesipleri yaptklar zulm Allah Tel rzas iin
yaptklarn unutmamak gerekir. Bu trl frkalarn tahribatlar ve zararlar daha
tehlikelidir. Zihniyetin sorgulamasnda bir yere kadar pheci olmak bazen gerek
lidir.nkzamanlakatmalarnolacabilgilerirdelenmesidegereklidir.Fakatbu
irdelemede arla gitmek ise tahrifat yapmakla da e deerlidir. nk batln
btn czleriyle batl olmas gerektirmez. Onun iin slmiyet itihat kapsn a
mas ile hak olan davasnda dininin ypranmasna kar zamann gerei esneklii
salamakiinmtehidlerinnnamtr.
Olaylarn ve insanlarn tenkidini yapanlarn madd ve mnev ilimleri beraber
kullanarakzmgetirmezlersesonutaelemvekayglardoluhayatnekillenme
sine sebep olur. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin kabrinin gurbet diyar
larda kalmas (Limni Adas)
70
belki bu durumu ok iyi izah etmektedir. Hz. Ali
kerremellh vechenin kabrinin gaib olmas, bu fanatik Kadzdeli dncesinin
deiik versiyonlardr. nsanlar mezarlarn dahi emniyette his edememesi bu se
beptenmidir?Dnmekgerekmektedir.

mas muhtemeldir. Tedrisatlarda kanlmaz unsurlar Kuran Kerim ve Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin snnetidir. Dierleri iin bir mecburiyet getirilirse muhakkak
mntesipolangurupifratvetefritkmazlarndanbirinederekgdkkalacabilinmeli
dir.
70
LimniAdas,YunancaLimnos
EgeDenizindeYunanistan'aaitada.Aynaroz(Athos)DaileTrkiyekysnntamortala
rnda, teki adalardan uzak bir konumdadr. Ynetim asndan Lesbos (Midilli) iline
(noms)baldr.Bykldevolkanikkayalardanoluandalgalbatkesimi,Mrtzeflos
Burnunda(kra)430mykseklieular.Dahadzbiryapsolandoukesimiisekuzeyde
Purnia(Paradisos),gneydedeMondros(Mdhros)adlikiderinkrfezilebatdanayrlr.
Yzlm 476 km olan adann bats tmyle plaktr; ama vadiler ve doudaki ovalar
okverimlidir.
En byk kenti ve balca liman bat kysnda yer alan ve Kastro olarak da bilinen
Mrina'dr (Antik ada Myrina). Limni'nin ve gneydeki yios Evstrtios adl adann met
ropolitiburadaoturur.AdannikincibykkentiolanMondros,aynadlkrfezde,Ege'nin
eniyidoallimanlarndanbirindekurulmutur.Adadabykbirhavaalanbulunur.
4. yzylda Bizans'a bal bir piskoposluk olan ada, VI. Leon'un hkmdarl (928) sra
sndametropolitlikyapld.11.ve12.yzyllardaadayaVenediklitccarlaryerleti.1204'te
Bizans mparatorluu'nun buradaki gcn yitirmesi zerine ada, Venedik grandklerinin
eline geti, ardndan Cenovallarn denetimine girdi. stanbul'un fethinden bir sre sonra
Osmanl Devletinin ynetimine giren (1456) Limni, daha sonra birka kez Osmanllarla
Venediklilerarasndaeldeitirdi.1479'daikidevletarasndayaplanbirantlamasonun
da kesin olarak Osmanl topraklarna katld. 1670'ten sonra Osmanllarca bir srgn yeri
olarakkullanld.BalkanSavalarndan(191213)sonradaYunanistanKrall'nabaland.
I.DnyaSavasrasnda,ttifakDevletleri'ninbaarszanakkaleBoazkarmas(1915)
MondrosKrfezindenbalamt.MondrosMtarekeside(1918)geneaynyerdeimzalan
d.
Limni topra (Lemnia sphragis), Antik ada ylan sokmasna kar ve yaralar tedavi
etmek iin, 16. yzylda da vebaya kar ila olarak kullanld. Toprak, ylda bir kez
Hephaistiayaknlarndakibirtepedentrenlekazlarakkarlrd.

Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin srekli zehirlenecei dncesinin
vezehirlenmesiiinsrekliolaraktertipleretedbir
71
dahionahuzurvermemitir.
Bunedenlesondnemlerdebykvelininskntbunalmektiinihabervermek
tedir.
72
BuAllahTelnnkuluiinbirrahmetolduuanlalmaktadr.
Kii,aklzevalbulmadkakendisizevalbulmaz.Yanikiiakilvebaliol
duka mkellef olma durumu devam eder. Akl zeval bulup gidince
mkellefyyetdeondankalkar.Bundandolaymecnunlarmkellefiyyetsnrn
dankmlardr.ylekiokatilolsaksasedilmez,ocukgibidir.BazAllahTe
l adamlar iin vaki olduu gibi lmlerinden bir gn veya iki gn nce beer
olmazelliklerialnmolsadameczuplardabyledir.Veyagnlercesenelerce
beerolma,onlardayiyen,ien,dokunan,glen,suratasangibieitlisnflar
dr.Bunlarnhepsiyaamanngerektirdiizahirbirdurumdur.Bundaaklnere
finin beyan vardr. phesiz onun lme yakn zamanlarda gemesi temkinin
emaretlerindendir. Temkin ise iki akldan birinin tekine bitimesidir. ki akl:
Aklma(yaamlailgiliakl)veAklmed(lmdensonravaracamzhayat
la ilgili akl) dr. Onlardan birisi tekine, ecelin gelmesine kadar karmaz. Bu
durum,ecelingelmesi,zamanndabirincisigider.kincisikalr.
73
mamGazzl(m:10581111)NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzgibiskntl
dnemlergeirmitir.Buskntlardaonunfikirdnyasndabyketkilermeydana
getirmitir.
[Gazzl dank fikir ve bilgi sahibi birisi olarak grnyor. Kavidul

AkiddetamaklakarbirEarveHanbeloluyor.
ElktisdveMeariculKudsdeisetambirMutezilveMturidolarakakl
ileeriataynveeit,hattaakleriatntemelisayyor.Byleceortadakalyor;
birterkibevebirbtnlegidemiyor.
Gazzlyi izleyenler ve onun zerinde aratrma yapanlarn, Gazzlnin akl
kartl ynn yani hydaki, KavidulAkiddeki eriat tutumunu ne
karyorlar. Ondaki bu akl ve eriat atmasn srdryor ve bylece
Gazzlnin akl kartl slm dnyasnda gnmze kadar srp geliyor. He
nzbunakaraklcldininkaynaklarnntemelineyerletirenMturidzihni
yetiniciddolarakamaedinenvezerindeduruponuanlatmayaalanilahi
yatlarazorunluihtiyaolduunugrmedikevebunaemekvermedike,Ms
lmanlarda bir kalknma olmayacana yz yldan beri yanl abalamalar
kantsaylr.
GazzlBadatageldiindebiledamarlarndaKenzveyaganzbunalm,
(kuruntu,anxiety)hastalnnbelirtileriolduunumerFerruh,TrihulFikril
Arab(392)eserindesylyor.

71
Ehlullhhisynokkuvvetliolduundanentrikalarnemarelerinihemenhisseder.
72
Bkz.(MISR,1223)
73
(ETN,1999),s.72;(BURSEV),v.21a,17.Varidat

Bu kenz veya ganz bunalm hastal, bedeni ve akl kuvvetlerde bir
azalma,iniolupinsandaruhbirkarasevdaveyaendie(melankoli)meydana
getirir.Genellikleotuzbeyalardansonraortayakar;ilealtaykadars
rer. Dr. mer Ferruhun dediine gre tedavi edilebilir bir hastalktr. Hastalk
srecincehastayahafifveyasertherbirineyaknveyauzaksreklinbetlerge
lir. Bu hastalkla, hafzada zayflk, rknt, umutsuzluk, hayatn sorumlulukla
rndan ve olaylardan kamakla beraber fikir dankl yan yana bulunur. Bu
hastalktandolayhastalanannyemesiveuykusuazalr,onaumutsuzlukvek
lelik,gurursuzlukhkimolur.
74
Gazzl Badattan yolculua kmazdan nceki hlini anlattn bir daha

dinleyelim:
(h.488m.195)ylnnilkRecepayndanitibarenaltaykadardnya,arzular
ilehiretinarcnedenleriarasndagittimgeldim.Buaydadurumumsemek
derecesini ap zorunlu oldu. Zira Allah Tel dilimi kilitledi ve okutmaktan tu
tuldu. Bana gelen insanlarn gnllerini ho etmek iin bir gn ders okutmaya
glkle katlanyordum. Dilim bir kelime sylemiyor ve kesinlikle gcm buna
yetmiyordu. Dildeki bu tutukluk gnlmde znt meydana getirdi. Bununla
beraberhazmgc,yemekveimeninholuu,kolaylgitti;ylekitiridibile
yutamyorvelokmayhazmedemiyordum.Budurumkuvvetlerinzayflamasna
sebep oldu. Dostlar tedaviden umutlarn kesti ve dediler ki: Bu kalbe inen bir
durum olup bedene (mizaca) da yaylmtr. Bunun tedavisi yoktur. Baa gelen
bu zntden kurtulmak iin seyahat etmekten baka are olmadn syledi
ler. Sonra aczimi anladm seeneim tamamen gitti. Skntda ve aresiz kalan
biri gibi Allah Telya sndm. Skntda olanlarn Kendisine bavurduu za
man,onacevapverdiigibi,benimmevkiden,maldan,ocuklardanvedostlar
danvazgemeyignlmekolaylatrd.Mekkeyegitmeazminigsterdim.Oysa
arkadalarmn ve halifenin amda ikamet etmemi bilmelerinden saknmak
iin, ama gitmeyi iimden ayarlamtm. Bir daha Badata dnmemek iin
Badattan k oyunlarm nazike tertipledim. Bundan btn Irak limlerini
hedeflemitim. nk onlarn arasnda, iinde bulunduum durumdan dn bir
sebepten dolay insanlardan bylesine yz evirmenin doru olmadn d
nenleri vard. Zira bunun, dinde en yksek dzeyde bir merakllk olarak san
yorlard.Onlarnilimdenulatklarderecebuidi.
75
Gazzlninkendisideanlattgibidnbirendiedenvedntakvdandola
y bunalma girmedii, siys toplumsal veya bilgisel olaylardan dolay rh bir
bunalmaveonunetkisiylebedenbirrahatszlauradndandolayaresizlik
sonucu Allah Telya yneldiini ortaya koyuyor. Bu bunalm Doktor mer
Ferruh, tam da Gazzlnin kendisini anlatt ekilde hastal tehis etmi ve
ona Arapa kenz veya knza ya da ganz adn vermiti. Ben de bu hastaln

74
MustafaGalib,elGazzl,Beyrut,1981,s.2223
75
elMunkz 174175; Abdulhalim Muhammed tahkiki, Msr, 1972.; Mustafa Glib, el
Gazl,2223.

Trkede en uygun karl olarak bunalm kelimesini buldum. Demek oluyor
ki,Gazzlotuzsekizya olanh.488m.1095tarihindenlmolanh.505; m.
1111ylnakadarbuhastalktansonraonyediylyaamtr.ylesanyorumki,
bu srede yazd eserlerde bilimden ok dn yn ar basm ve tasavvufta
karar klmasna sebep olmutur. hyi UlmudDn (Din bilimlerinin canland
rlmas) adl kitabn Badattan ayrldktan sonra, yani bunalm dneminde ve
tasavvufa tam yneldii dnemde yazmtr. Rivayetlerde bir lt ve aykla
maya nem vermeden, sonucunun nereye vardn dnmeden bulduunu
orayaaktarmtr.
76
]
77
Son Osmanl eyhlislam Mustafa Sabri, Gazzl iin, Kuran Kerimde ge

enudeyimikullanyor:Erzeliumuraermi(Engszyanaulamtr!...):
AllahTelsiziyaratmtr,sonrasizildrrveiinizdenkimileridebilirken
bilmez olacaklar mrlerinin en gsz durumuna ularlar.
78
Bilirken bil
mez olan mrn ya belirtilmi olmadna gre, insan her hangi bir yata
unutkanolabilir.Gazzlbazengeliigzel,alakalemyazyorvedahanceyaz
dnunutuyor.
79

76
mmNevev(hyt.h.676m.1277)hykitabhakkndadiyorki:Nerdeiseveyaazkald,
hy Kurn olacakt! (Abdulhalm Mahmud, elMunkize olan tahkiki Mukaddimesi, s. 5,
Msr,972).
Nevevgibibykbirhadislimibylederse,onuKuranKerimeetutmayakalkr
sa; Abdurrahman molla Cmi (, m.1492) de Cellleddni Rmnin Mesnevsi iin Nebi
deildir, ancak kitab vardr. diyerek Mesnevyi Kuran Kerime denk tutmaya abalar.
Oysaherkesbilirki,KuranKerimHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminkitabdeil
di.YaniCelleddniRmyineredeyseAllahTelyadenktutacak!Hadisivetasavvufu
bylederdemslmanlarboyunbker,yaltaklkederse,decekleriukurbugnkslm
dnyasnnvemilletlerinindurumudur.(HseyinATAY,22ubat,2003)
Bu yorum ilk adan baklnca mantkl olmasna ramen unutulan bir husus, tasavvuf
bak as terk edilmektedir. Bu konuda objektif olmak gereklidir. Ancak seneler getii
halde bu bykleri insanlarn terk edememelerinin sebebi aratrlmyor. Bu kiiler yanl
zerindesrarmediyorlar.Budaayrbirsorudur.
Ayrcabykinsanlarnhalleriilebirtakminsanlarncahiliyyeduygularkarsndabu
nu engellemek iin yksek duvarlarn yklmas gerekmekir. Bir nedenle merkezin yklan
duvarndanierigirenbulmakisteidnceyeulaamayncadmanyoketmektenbaka
bir are bulamamtr. Bu nedenle byk kiilerin skntl hayat son dneminde doruk
noktasndadr.Buiseonlarnkorunmasnayardmcolanetkilerdir.
77
(ATAY,1:22003),s.25
78
Nahl,70
79
(ATAY,1:22003)BelkibutrlhallerinolumasndaAllahTelnnrahmetiningenili
ini grmek uygun olacaktr. nk Allah Tel dinine hizmet edenlere yardm edenlere
yardmedeceiszvardr.

Ey iman edenler! Eer siz Allaha (Allahn dinine) yardm ederseniz O da size yardm
eder,ayaklarnzkaydrmaz.(Muhammed,7)
Bu aktarlanlardan anlalan kiilerin hallerinde olan deimeler kader izgisin

de fazla bir deiim gstermediidir. Belki ayn hal konuyu irdeleyen kiilerde de
zuhur edebilecektir. Bu ise kt bir ey olmayp hayrn bir gstergesinden baka
neolabilirki.
Eligndermedikeazapedecekdeiliz.
80
Bu yette geen eli kelimesini Ear nebi olarak alm, Mutezile ve

Mturdiakl olarakalmtr.Ayrcauayetdeaynanlamdadr:Rabbin,ken
dilerine yetlerimizi okuyan bir rasl memleketlerin merkezine gnderme
dike, o memleketleri helk edici deildir. Zaten biz ancak halk zalim olan
memleketlerihelketmiizdir.
81
Buayettekieli(rasl)kelimesininnebian
lamndaolduuaktr.
82
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdularki:
Allah celle nh mahluktn olmasna hkmettii zaman Mslimin
rivyetinde: Allah mahlkat yaratt zaman yannda bulunan, Arn gerisin
deki bir kitaba unu yazd: Muhakkak ki rahmetim gazabma galebe almtr.
83
KuranKerimdedeAllahTeldavermediinivealdndankimseyisorumlu
tutmayacanadairszolduundanbudurumaakmoldu.
Allahkiiyeancakgcnnyeteceikadarsorumlulukykler.
84
Birkimseyeancakgcnnyeteceinegreykmllkveririz.
85
Allahkimseyeverdiiniaanbirykyklemez.
86
Herkesancakgckadarsorumlututulur.
87

80
sra,15
81
Kasas,59
82
(ATAY,1:22003),s.18
83
Buhri,Tevhid15,22,28,55,BedilHalk1;Mslim,Tevbe14,(2751);Tirmizi,Daavat
109,(3537).)
Buhrininbirdierrivyetinde:Rahmetimgazabmagalebealddenmitir.
BuhriveMsliminbirrivyetlerinde:(Rahmetim)gazabmgetidenmitir.
84
Bakara,286
85
Enm,152;rf,42;Muminn,62.
86
Talak,7.
87
Bakara,233.

NYZMISRkaddesellhsrrahulazzinHAYATI
88
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Halvet trikatnn Niyaziyye veya

Msriyye kolunun kurucusu, byk bir mutasavvf ve eyhtir. Yunusun yolunu ta
kip eden Msr, cezbeli ve cokun bir airdir. Gen Osmann tahta kt yl, 12
Rebilevvel 1027 (8 ubat 1618) cuma gn Malatyada domutur. Hatrala
rnda fakir 1027 senesinde dnyaya gelmiim der. Yine ayn eserde Kadir sure
sinden baz yetlerin rakam deerini hesaplarken Arapa; 1027 tarihu viladeti
kemcebihayrilmakdemi1027diyerekcifirhesabyla1027dekendifecrinin
doduunuyanidnyayageldiinibelirtir.
Malatyada doduu kesin olmakla beraber neresinde, hangi ky veya ka
sabasnda doduu hl tartmaldr. Soanl ve Aspozide doduunu sy
lemektedir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin asl ad Mehmeddir. Niyaz veya
Msrisemahlasdr.Niyazmahlasndnemindeyalnzkendikullanmtr.
Ve dahi Hazreti merhum vridt nefisei aybyeden mevzi dent

hikemiyyei vehibeden olan ilhiyytnda evvel Msr tehallus buyururlar imi
birgnesnysohbetlerinde
sultnmsizlereerikhMsrdeyuvekhNiyazdeyutehallusbuyurursz
lkingruhusaznevzndanbirkulunuzundahimahlasNiyzdir.Buhususda
sizlerileitirakimnsibgrmezizdenildikde
varn shibi mahlas merkuma bizden selm ihd idb bizim hatrmz
in bir ahar mahlas ihtiyar eylesin memnun oluruz buyurduklarnda filvk
selm selmet encamlarn tebli emnet ve ahs merkum dahi fera ve
Hazretimerhumakemyenbaarzubdiyyeteylemi
89
Mahlaslarnkullanleklindekirivayetleryledir;
Gece yazd iirlerinde Niyz, gndz yazd iirlerinde de Msr mahlasn
kulland;
Niyz mahlasn sluknden nce ve derviliinde; Msr mahlasn ise slk
sonraseyhliindekulland;
MsrmahlasnalmasuzunzamanMsrdakalmasveCmilEzherde
reniminiyapmasndandolayolduu;
nceleriMsrmahlasnkullanrken,mrnnsonunadorurakamsaldee
riHakkayryya78etekabledenNiyazmahlasnkullandtespitedilmi
tir.

88
Abdulbaki GLPINARLI, Niyzi Msr, arkiyat Mecmuas, c. VII, s, 183; Halil EEN,
Niyzi Msrnin Hatralar, st. 2006, s.15 Orhan BAI, Niyzi Msr Divannda Din ve
Tasavvuf,YksekLisansTezi,YK41442,Ankara,1995,s,1221;MustafaAKAR,Niyzi
MsrHayat,EserleriveTasavvufAnlay,Ankara,1997,(DoktoraTezi),s.41109
89
(brahimRAKIM,1750),v.34b
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzeEfendim,sizbazanMsrbazandaNiyazmah
lasnkullanyorsunuz.Niyazmahlasnkullananbakabiridahavardenilince,sizvarno
zatabenimselammsyleyin,kendisinebakabirmahlassesin.Demitir.
Hazreti merhumun mtekarrib bendei drnelerinden

90
beynenns Kava
la eyhi dinmekle matuf ve hsn slkle mevsf esSeyyid Mustafa Efendi
denbuhakiringuzeddirki
91
HazretieyhMerhumkendlerininmrazizleri
nemikdrseneyebaliolacanabadelttlMsrtehalluslarnaNiyazimahlas
dahi zamm ihtiyar buyurdular. Zr Niyaz lafz mnfinin adedi ebcedsi
yetmi sekizdir ki adedinde mrleriyle beraberdir deyu beyn hikmet itmi
idiler.
92
( =50+10+1+7+10=78)
Babas eraftan Nakibend trikat mensubu Soanczde Ali elebidir. Msr

Hatralarnda; Ey hakm biz drt karndauz drdmz de bu yolda cn virsek
gerekdr. Der. Kendisinden baka kardeinin olduunu belirttii gibi Yunus
adnda bir amcasnn olduunu Hatralar belirtmektedir. Hatralarn eitli yerle
rinde,kardeiAhmedleberabertahsilyaptn,dahaocukdenecekkadarkk
yata iken Hseyin isminde Malatyal bir Halvet eyhine intisap etmitir. Ancak,
eyhininMalatyadanbakabiryeregetmesizerinebabaskendieyhineba
lanmasn isterse de Niyaz bunu kabul etmeyerek ziyaret ve tahsilini ilerletmek
maksadyla seyahate kar. (1048/16389) Diyarbakr, Mardin, Badat ve
Kerbelada dolaarak ziyaretlerde bulunur, buradaki limlerden fkh, hadis, man
tk,maani...vb.derslerokur.
1052/1642de Msra giden Niyaz, Kahirede eyhuniye denilen yerde, bir Ka
dir eyhine balanarak veya drt yl kalr. Bu srada Msrda Camilezhere
devam ederek Arapasn gelitirir, cami ve medreselerde vaaz ve nasihatlerde
bulunur.
Msrda bulunduu, renimini srdrd srada burada da baz yerlere se
yahat ve ziyaretlerde bulunduunu, bu arada bir buuk ay kadar skenderiyede
eyhbrahimadndabirKadireyhininyanndakaldnhatralarndananlyoruz.
Menakpnmelere gre Msrdan ayrlmasna orada iken grd yle bir rya
sebep olur: Kadiriye trikatinin kurucusu ve en byk Piri Abdlkadiri Geylan
kaddesellh srrahulaziz, byk bir ehirde padiah ve Niyaz de onun yakn
larndanimi.Niyazbirarasaraydankmakistersedekbulamazveoksklr.
Bu srada Abdlkadiri Geylan onu grr ve ey sofi gel diyerek yanna arr.
Sonrabirhademesine,Niyaziyiiaretederek,gitbirkesealtungetirvebunaver
diyeemreder.FakatadamdahagitmedenkendicebindenbirkesekararakNiya
ziyeverir.Niyazhemenoradakeseyiatndaiindenhalisaltnvegmpara
lar kar. Bunun manasn sorduunda, Abdlkadiri Geylan kaddesellh
srrahulaziz:Bunlarzahirvebatnilimleridir,senikisinidetakdiredilenkimseden

90
Dirin(E):f.Eski,kadim.
91
Gu:f.Kulak.Mc:itmek.
92

yeterince reneceksin diyerek ksmetinin Msrda deil Anadoluda olduunu
syler. Sabahleyin ryasn eyhine anlatnca, eyhi; ryann ak olduunu syle
yerekhilafetvermekleoradaalkoymakistersedeNiyaz,hilafetinkendisinitatmin
etmediini mnasip bir lisanla eyhine syleyerek, mridini aramas iin kendisi
neizinvermesiniister.eyhininizinvermesizerineMsrdanayrlarakArabistan
ve Anadolunun byk eyh ve limlerini ziyaret ederek onlarla sohbet eder ve
nihayet 1056/1646 ylnda stanbula gelir. Sultan II. Ahmet zamannda erif Sad
isimli birinin maiyetinde stanbula gelerek Kadrgadaki Sokullu Mehmet Paa
Medresesindebirhcreyeyerleir,bu hcreyaknzamanlarakadarMsriyyekolu
ballar tarafndan ziyaret edilerek Msr hcresi diye anlr ve ziyaret edilirmi.
stanbulda fazla kalamayan Msr, daha sonra Bursaya geerek orada Veledi En
biya Camii kayym Sabba Ali Dedenin evinde, bazen de Ulu Cami yanndaki
medresede bir mddet kalr. Ancak Msr burada da grd bir rya zerine,
Bursadan ayrlarak yol zerindeki yerleri ziyaret ede ede 1061/1615 tarihinde
Uakagelir,buradaElmalleyhmmiSinannhalifesieyhMehmedintekkesi
ne misafir olur.
93
Bu misafirlik srasnda arad mridinin Mehmed Efendinin
eyhiSinanmmolduunu,gnlnegelenilhamlaanlar.
Bu arada eyh mmi Sinan kaddesellh srrahulaziz Uaka gelerek eyh
Mehmede,orayaMuhammedMsrismindebirderviingelipgelmediinisorar.O
da:Geldisultanmsizeteslimetmekiinemanetiyzder.SonraMsrye:Filan
yer ve vakitteki kalayc alacak biri deil mi? Diyerek ryasn kefedince de
hemenonateslimolur.eyhbirmddetUaktakaldktansonraMsryideyanna
alarakElmalyagider.
Niyaz, kendisi de mutasavvf bir air olan Elmall eyh mm Sinann manevi
terbiyesinde tam dokuz sene kalr. Burada kald sre iinde eyhinin oluna ve
diertalebeleredersverir,tekkedeimamlkvehatiplikyapar.Biraraeyhinoluy
labirliktestanbulveMalatyayagider.okzahmet veskntlareker.Deirmen
den mutfaa buday ve odun tarken srt yaralar iinde kalr. Nihayet 1066
(1656)da39yandaeyhtarafndanhrkagiydirilerekicazetverilirveiradame
mur edilir. Msr bu arada Uaka gitmeye hazrlanr. Bu srada tekkede bulunan
eyh efendinin mritleri, Niyazinin kendilerine ve Elmal halkna bir konuma
yapmalarnistemelerizerine,eyhinindemsaadesiyle,krsyekangenhali
fe,krsdebtnbildikleriniunutur.eyhimmSinanhazretlerinin;MsrEfen
dibundansonradurmavesusma,daimasyledemesizerinekonumayaba
larvebirokilahhakikatlervesrlardanbahseder.Msr,eyhininbuemrizerine
susmadankonutuunuvebundanbylehikorkmadnsylemitir.
MridininemriilenceUakagelenNiyaz,birmddetoradaeyhMehmed
Efendinin yannda kalr. Karahisarn al kazasndan bir hoca istemeleri zerine
oraya giderse de ok kalmayarak tekrar Uaka dner. Bu arada Ktahyadan bir

93
Rya yledir: Msr ryasnda bir kalaycya giderek abdest ibriini kalaylatmak ister.
Kalaycdkknmterilerledoluptamaktadr.SraMsryegelinceibriiikiyeblereki
vedngzelcekalaylarvesonradakolaycayaptrarakgeriverir.Sonra,Elmaldaeyh
mmiSinangrncekalaycnnoolduunuanlarveteslimolur.

eyh istemeleri zerine oraya giderek bir mddet kalr. eyhinin lm zerine
Uakatekrardner.FakatfazlakalmayarakBursayagiderveoradayerleir.
BursadabirmddeteskidostuSabbaAliDedeninevindekalrvesonraeker
HocaMahallesicivarndabirevetanr.Kendisinetekkeyaplncayakadarbuma
halledekicamideiradilemegulolur.
BursadaMehmedelebiadlbirininkzylanikhlanrsadaevlenmedenayrlr.
SonraHacMustafaadlbirininkzkardeinialrvebirerkekocuuolur.Buocu
un, sonradan yerine eyh olan Ali elebi olduu dnlmtr. Msr, olunun
16 aban 1087de doduunu belirtir. Ancak, Ali elebinin annesinin 1082de
vefatettiigznnealndndaMsrninsznettiiocukbakabirhanmn
danvebakabirocuuolmaldr.BirdeFatmakzocuuvardr.
Bir ara padiah fermanyla zikir, sema ve devran yasaklanr. Tekkeler kapatlr.
(1077/1666) Edirnede Kadiri eyhi, Bursada Erefzde Seyyid erefddin ve Hal
vetieyhiMuhyiddinleNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyasaauyma
yarak zikir ve devran brakmazlar. Niyzi, bu yasaa sebep olan padiah hocas
Vn Mehmed Efendinin (l.1096/1685) iddetle aleyhinde bulunur, vaaz ve soh
betlerinde Zikrullahda Vn olmayn der. Bir rivayete gre de Msrnin stan
bulda bulunduu srada bir cuma gn Ayasofyada, padiah IV. Mehmedin de
bulunduu cemaate, zikrin fazileti, trikat mensuplarnn din ve millete yapt
hizmetler ve tekkelerin birer ilim ve irfan merkezi olduuna dair verdii bir vaaz
zerinezikirvesemaserbestbraklr,camidehemendevranyaplr.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzisevenleringndengneoalmasve
sohbetini dinlemeye gelenlerle ziyaretilerin artmas dolaysyla eski halvethane
kk gelmeye balad. Bunun zerine 1080/1669 ylnda Msrnin dervilerinden
tccar Abdal elebi isimli birisi Msr iin bir dergh yaptrarak trenle aar. Der
ghnkapszerine;
mmidnynngzidemefhariasrbudur
ekkeristnhakykderghMsrbudur
Yazskazdrlr.1083/1673deSadrazamKprlzadeFazlAhmedPaannda
veti zerine Edirneye gider. Edirnede ynetim aleyhinde konuur ve cifir ilmine
fazla deer verir. IV. Mehmed Lehistan seferi iin Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzidaveteder.Msrhalkcihadadavetederveetrafnabykkalabalk
toplar. Bu durumdan rken ynetim, Msrnin bir gn devlete ba kaldrabilece
indenkorkarveonuRodosasrer.DokuzaysonraaffedilerekBursayadner.
RodosagiderkenkendisinigtrengrevliAzbavu,
94
MsrEfendidegrd

94
AZBBABAkaddesellhsrrahulazz
Asl ad Mustafa Ahmet Efendi mahlas Azb= (TatlLatif) olup Ktahyaldr. Do
umtarihiileilgilihibirkaynaktabilgibulunmamaktadrlkreniminivemedresetahsili
niKtahyadayapmtr.Dahasonrabilgisiniarttrmakiinstanbulagitmitir.stanbulla
geldikten sonra Dergh liye saray avuluu ile grevlendirildi. Aada onun, hemen

hemenbirbirinintekrarolanksahayathikyesiningetiiyazmavebasmakaynaklardaki
kaytlarverilmitir:
"Mustafa Dede elKtahyav elRm elSfi minhalifei'eyh Niyaz el Msr el

mtehallis. Be Azb elmteveff senei 1160" Badatl smail Paa, Hadiyyt alrifin,
EsmaalMellifnvesr'lMusannifin,stanbul,MaarifBasmevi,1955:II,446);
"TrkhMustafaDedeelKtahyavelmteveffasenei1160"(BadatlsmailPa
a,KefezZnnZeyli,M.E.B,1947,s.225);
"MustafaEfendi(DerviAzb):DerghAlavularndanikenNiyzMsrHazretlerin
degrdkemaleserlerinebakarakhizmetinibrakm,adgeenztaintisbetmi
tir. Doum yeri Ktahya'dr. 1160'ta vefat ederek skdar'n Nerdban Ky'ndeki
ahkuluDerghnadefnedilmitir."(MehmetTahir(Efendi),OsmanlMellifleri,Meral
Yaynlar,stanbul,2000:1,128)
"(Msr'ninEdirne'debulunuuanlatlrken)...hkmettarafndanAzbavuismin
de bir muhafz yanma tefrik olunmutur... Azb avu Hz. Msri'ye refakat ettike
kemltna meftun olup arz nispet etmi ve emrine mnkad olmutur... Hizmet y
nnden nili lutf olup hilfet almtr. Erenky'nde Merdivn kariyesindeki Bekta
derghndaseccdeninolmudu.Oradamedfundur."(Vassf:V,85),
"MsrRodos'asrlrkenyoldazincirlerinisilkipatarvedenizeatlar.Kendisinig
trenAzbokkorkar.Buaradadenizdebeyazbiratabinmibirer,parmaylaAzb'ye
susmasniareteder.Rodos'ageldiindeAzb,Msr'yilimandabulur."(KamilBEK,b
rahim Rakm Efendi, Vkat Niyz Msr (ncelemeMetin) Bursa: Uluda U. Baslma
mYksekLisansTezi,1997,s.XX)
Azb,NiyzMsryi1083/1673'teRodos'asrgnegtrengrevlimemurdur.Yannda
bulunduusrezarfndaondanetkilenmivekendisinentisapetmitir.Buintisapetmede
btn kaynaklar hemfikirdir. Ancak seyr slkunu onun yannda tamamlayp tamamla
mad,ondanhilafetalpalmadhususutartmaldr.EerMsr'ninRodos'ailksrgn
olan 1673'te onunla beraber olduu varsaylrsa, Msr'nin Hakka yry tarihi olan
1104/1694tarihinekadarbirlikteolmalarmuhtemeldir.Budayaklak21ylsreederki,
bir slikin seyr slkunu tamamlamas iin yeterli bir sredir. Dolaysyla ondan hilfet
almolmasgerekir.
MustafaKara,Azb'yiMsr'nin9.Halifesiolarakgstermektedir.Msr'ninlmzeri
nestanbulagelenAzb,bugnstanbulskdar'abalMerdivenky'debulunanahkulu
SultanBektaiDergh'ndapostninolur.Burada"Babalk"makamnakadarykselir.
Baba kelimesi ii ve Snni tasavvuf evrelerinde ortak kullanlan bir unvandr.
KalenderiyyeHaydariyyeveBektaiyyegibiiimereplitarikatlaramensupeyhlerleonla
rnhalifevedervilerinebabadenildiigibiitiyyeKbreviyyeveNakibendiyyegibiSn
ni tarikatlara mensup baz eyhlere de bu unvan verilmitir. Baba; Bektai, Kalenderi ve
Haydarigibitarikatlardaeyhyerinekullanlanibaredir.
Kimi kaynaklara gre 1149/1736'da kimilerine gre ise 1160/1747'de Hakka yrm
ve ad geen derghta srlanmtr. Bu ki farkl tarihin verilmesinde ve hangisinin kabul
edileceihususundakesindelilleryoktur.
Divan'daAzb'ninsrlannamamMustafatarafndandrlentarih1149'dur.Buta
rih,yinedivandageeneserinyazltarihinigsteren1160tarihiyleortadakielikiyidaha
daartrmaktadr.
TrihiimmMustafaezberyvefatHazreti

Hanedanaeylemicnbahnedimiryr
Birelindetopuevgnbirelindez'lfekr
Hem'Alkurbndrhemsdkileteslimdir
Hazreti'Azbdirolkimeylemiuzletkarr
Bvefadehrinelindennicezehrinedip
steiyleazmiukbaeyledibuaikr
hMansrunernyandrppirakna
Hizmetinicndildeneyledileylnehr
Hemhulskalblebirferdidilgiretmedi
Vrnlemleremebzuledipkldnisar
Htif'laybfevtinetrihiniklmtamm
Senebinyzkrktokuzdaeylediazmigzr
Eserinteliftarihininverildii(215)aadakibeyitegreeserinyazltarihi1161'dir.
Bubeyitteverilentarihindoruluunukabulederseklmtarihininde1160/1747olmas
kuvvetlemuhtemeldir.nktarihingetiibuiirinAzb'ninkendidrdtariholmas
ihtimalifazladr.Hicritakviminmiladiyeevriliinde,arada1ylfarkolabilmektedir,
Azbcihandagelbireserko
Elhattbkvelmrfan(1161)
Azb'ninhayatylailgiligerikalanbilgileriDivan'ndaneldeedebilir.39numaraliirden
onun,muhtemelenirolan"Hakir"ve"Rv"mahlaslikiolununolduunutespitedebi
liyoruz.Ayrcaahkulu SultanBektai Derghndabulunan bir mezar tandaki "AzbDe
dezde"baresibumezartannoullarndanbirineaitolduunugstermektedir.
Yine iirlerinden birinde ifade ettii zere Elvan elebi'ye de intisap etmitir. Bektai
geleneinde "pri sn" olarak kabul edilen Balm Sultan'a da balln bu beyitte ifade
eder.
BudemElvanEfendimridimdir
BalmSultnnazaryladiriyim
Azb,NiyzMsr'ninDivan'ndakiTrkeiirlerinbirksmntahmisederekTrkEdebi
yat'ndaeineazrastlanrbireserortayakoymutur.Bu,hemtasavvufolarakhemdeir
olarak Msrden etkilendiini gsterir. Divan'da da ona balln ve sevgisini ifde eden
syleyileryeralr.
Bukudilininremzidirvcdumannehridir
MsrivcdummsrdrNiyzdirsultnbana
AzbHakkdantoluyumhasbeninglym
Niyzninkuluyumcnmdrmihmnbana
EtkilendiibirdierairdeHseyn'dir.Hseyn,16.yy.'dayaambirBektaozandr.
EdirneliolupgeiminihelvaclklakazandiinHelvacHseyinadylatannmtr.
Divan'daHseyn'ninbirgazeliterb,birgazelidetahmisedilmitir.
Eserleri
"DivanAzb/AzbBabaDerviMustafa"
eitliktphanelerde18adetnshasvardr.Bunshalararasndamellifnshasbu
lunmamaktadr. Umumiyetle pek ounun istinsah tarihi ve mstensihi belli deildir. Di

kerametler zerine grevi brakp ona balanarak mridi olur. Hatta sonradan
eyh olur ve Msr Divannn tamamn tahmis eder. Msr Hatralarnda Rodosta
iken burada bulunan Krm hanlarndan Selim Giray Hann kendisine yemek gn
derdii,Msrnindebunlararkadalarylaberaberyiyerekzikirvedevranadevam
ettiini bilgi verir. Ayn zamanda iyi bir muskins olan Selim Giray Han, Niyzi
Msr kaddesellh srrahul azzin baz iirlerinin bestelenmesinde etkili olmu.
Hatralarnda Osmanlnn aleyhinde, Krm Hanlar lehindeki szleri de bu yakn
lamannbirsonucuolsagerektir.
95
Niyaz, Limniye yine ayn sebeplerden dolay srlm (1087/1676) ve

Limnide on sekiz yldan fazla srgn hayat yaamtr. (1103/1691m.ye kadar)
1691 Zilkade aynda affedilerek tekrar Bursaya dnmtr. Ayrlrken halk sevgi
gsterisindebulunurlar.
[YinebazerbbhasedindelaletiyleikincidefadaLimniyesrgn
buyurulur.Limnlerpekpekzgnolarak:
Efendim,Sizartkserbestbuyruldunuz,bufakirlerinizignldenkarma
yndiyericadabulunurlar.Buyururlarki:
benimmedfenimburadadr,yinegeliriz,grrz.Veyledeolmu
tur.]
96
NiyziMsrsrgnlerinianlatrkenbuyurduki;
Ben ali Osmnun penesine gireli dokuz yldur her ehri hurum
97

vanda toplam 248 adet manzume mevcuttur. Nshalarn pek ounda bu sayda iir bu
lunmamaktadr.DivanArapveyaLatinharfleriylebaslmamtr.
DivanTahmisiNiyzMsr
Msr'ninDivanlniyt'ndabulunanTrkegazelleribatansonatahmisettiidivandr.
TrkiyektphanelerindeyazmanshalarbulunmaklaberaberH.1284ylndaeskiharfler
le"Ktphneimire"debaslmtr.BueserdeMsr'nin142ilhinintahmisivardr.
(Sleymaniye Ktphnesi, Tahmisi Divan Msri / Mustafa DedeKtahyal Azbi

(1284)HacMahmudEfendi894,35003620
stanbulBykehirBelediyesiAtatrkKitaplTahmisiDerviT811.21284H./1868
OsmanlcaKitaplarBEL_OSM_K.01920MC_OSM_O.00871)
erhiGazeliMsr
BueserNiyzMsr'nin"ezeldennraklabenyanageldimcihanire"matlalga
zelininerhidir.SleymaniyeKtphanesiHacMahmutEfendiKitaplno:3056dabulu
nanbueser,43varaktr.
(EROL,2002),s.330denistifadeedilmitir.
95
defaKrmHanolanHacSelimGirayHankahramanbirhanolupRus,LehveAvus
turyallara kars Osmanllara ok byk destek ve yardm olmutur. Ancak kendisi 1086
1095/16771684 tarihleri arasnda Rodosta ikmete memur edilmiti. Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazzinRodostabulunduuylAdilGirayoradaikmetediyordu.Bu
durumda bir isim veya tarih karkl olabilir. (UZUNARILI), c III, s, 1925; (ERDOAN,
1998),s.LXXXVIII
96
(KABAKCI,2006),s.33

geldke, azbum ziyde iderlerdi. Allaha ve kitbu'llaha muhalefet bulunsun
diyiteyineehrihurumgeldiyarninallahzi'lk'dennibtidas
98
olmak
gerekhepsizndema'lmunuzolsungrn,
99
BuaradaAhmedGazzikaddesellhsrrahlazzehilafetverir.
100

97
slmiyettenevvelArabkabileleriarasndavurumannvemuharebeninharamklnd
Zilka'de,Zilhicce,MuharremveRecebaylar.
98
btid:balang,bataraf,evvel,ennce,bata.
99
(MISR,1223),v.7b
100
AHMETGAZZkaddesellhsrrahlazzinHAYATI:
AhmetGazzi,KudscivarndaGazzede1054(1643)ylndadnyayageldi.solu
Mferrecinoludur.DoumyerindendolayGazzdiyeanlmtr.Tamadyledir:
AhmedelGazzib.sb.MferrecPakb.AbdullahPaab.AbdulhalkPaabinAb
dullahb.HaimelHseyni(kaddesellhsrrahmlazz)
OldukaitibarlvedindarbiraileyemensupolanAhmedGazzmal,anvehretibir
kenarabrakarakbtngayretiyleilmeynelmitir.
Rivayetlere gre 24 evlad olmu 3 tanesinin dnda kalan 21 ocuk kendisi hayatta
ikenlmtr.KendileriHakk'ayrdzamanikikzvebirolununolukalmtr.O
daoluAbdullatifin(hyt.1143/1731)oluolanMustafaNesibdir.(hyt.1202/1787)
Ahmed Gazzoniki yanda iken yani (1066 /1655)de Msrdaki Ezhere gitti. Orada
bir odaya kapanp ilim tahsiline balad. Babas Ahmedin arkasndan adam gndererek
hasretinedoyamadngeriailesininyanna;Gazzeyednmesiniistedi.Gazzeyednme
sini istedi. Geri geldii takdirde kendisineher trl imknn seferber edileceini mektup
yazarak,eligndererekdefalarcabildirdi.FakatbuyolakesinkararverenAhmedGazz
gerek eliler vastasyla gerekse mektuplara yazd cevaplarda geri dnmesi konusunda
kendisinesraredilmemesini bildirerekbukararnannevebabasndanzrdileyerekilim
tahsilihususundakararnnkesinolduunubildirdi.
Tahsiline zamann en yetkili limlerinden olan Ahmed Beii (104l1096/16311685)
nin yannda devam etti. Ahmed Gazznin yedi sene tefsirhadis ve sair ilimlerde hocas
AhmetBeii(hyt.1096/1685)denistifadeederekdahasonraEzherehadishocasolarak
tayinolunmutur.
AhmedGazzkaddesellhsrrahlazzinMsrdageirdiisretoplam30yldr.Di
erbirifadeyleonikiyandaCamilEzheregelenAhmedGazzyediyllkbirtahsilhaya
t yaamtr. Onalt yanda iken nce ok mevzu hadis ezberlemi, daha sonra iki yl
iinde seksen bin hadis ezberleyerek onsekiz yanda ilm hadis dalnda mezun olmutur.
Daha sonra tefsir ile fkh ilminde ve sair ilimlerde ve irfanda iyi yetimi bir lim olarak
Msrulemasarasnakatld.CamilEzherdekihizmetlerinebalad.
Gazz, muallim ve mderris olarak dini ilimler de 100 (yz) den fazla kiiye icazet
iverdi.MsraverilenicazetnamelerininoundakisilsilelerdeAhmedGazzkaddesellh
srrahlazzadngrmekhidezordeildir.
Ahmed Gazznin nesebi konusunda da belirttiimiz gibi, dedeleri EmirlHac olup asl
vesekinolanslalesisebebiyledeherkeskatndaikramgren,deerverilensaygnbir
kiiliesahipolmalarndandolayMsristikametindenondrtdefahaccagittiler.Sonhac
seferindevedatavafyaparkengaybdenylebirsesduydu:
YaeyhAhmed,diyarRumdanasibinvar,orayagitkihakikatperdelerininsrla
rikicihandaaynelyakndenhakkalyakneulamaklagnlnadola,

Nitekimkutsaltopraklardavedatavafnyaparkenulatbufikrigerekletirmekiin
grevyaptEzherednphemenbirgniindeoradakitalebelerini,mesaiarkadalarn
ve dier dostlarn brakarak yola kar. Artk Ahmed Gazznin Msrdan ayrl gerekle
mitir.
Ahmed Gazz kaddesellh srrahlazz hac esnasnda kararlatrd Anadoluya git
me fikrini gerekletirmek niyetiyle bir gemiye binerek Msrdan stanbula doru yola
kt. Yolculuk esnasnda hava artlar son derece kt idi. Ahmed Gazzi kaddesellh
srrahlazz geminin kamarasnda oturup Allah Telya ynelerek kasidei mnfericeyi
okumayabaladzamanona,bandaHalvetitacnndekuzukrkolanbirzatgele
rek:
KorkmaEyAhmed,selamettir.KehfsuresinedevametvebiziBursadabuldedi.
[Gelen kii Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzdir. Ahmed Gazz iin fitneden ve
deccliyetinerrindeneminolmasiinbutavsiyedebulunmutur.KimKehfsuresinin
bandan on ayet ezberlerse Deccalin fitnesinden korunurMslim(1/555) Hkim
(2/399)Bizlerindebukonudaduyarlolmamzgerekmektedir.]
Gerektendebirazsonrafrtnadindive1086dastanbulaulat.Birmddetstan
bulda ikamet ettikten sonra Edirneye geerek oradaki meyh ziyaret edip daha sonra
Bursayageldi.AncakBursayagelmedenstanbuldageirdiignleresnasndaAyasofya
Camiindehadisilmiilemegulolduunadairkaynaklardabilgivardr.
Msrdan stanbula gemiyle gelirken tutulmu olduklar frtnadan kurtulmalar iin
yoldakendisinetavsiyedebulunanahsbulmakgayesiyle1087(1676)tarihindeBursaya
gelenAhmedGazzUluCamicivarndabirhocannevindemisafiroldu.Birikignsonra
ehirdenekadarmeayhvarsahepsiylegrt.
BuaraydevemederkenAhmedGazzieitlimedreselerdehocalkyapmayadabalar.
Bursaya geldii (1087/1676) senesinden Niyazi Msr ile bulutuu 1103 (1691) ylna
kadararadakionaltyllkzamandilimindemderrislikyaptyerlervegrevyapmaart
larhakkndakaynaklardabilgibulmakzordeildir.1087/1676daUluCamideilimdersi
nebalayarak,tefsir,hadisvefkhdersleriokutmutur.RivayetleregreoyllardaUlu
Camide5060dersiamvaridi.nceAhmedGazzyidinlerdahasonraisekendileriders
okuturlard.
Buzamanzarfndaehlitarkiledostlukkuramamtr,Hattabazsuflerintavrvedav
ranlarngrdkeonlarknarvemdahaleederdi.BirtaraftanCenabHakkdanozata
kavumaytemenniedipduaveniyazdabulunuyordu.
BuyllardaLimnidebulunanNiyziMsrkaddeselhsrrahulazz(hyt.1105/1694)
lehine ve aleyhine ok eyler iiten Gazzi, merebinde taasub galip olduundan Msrye
ok kzyordu. Limnide srgnde olan Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz
(hyt.1105/1694) hakknda leh ve aleyhinde duyduu szlerden etkilenerek onun Bursaya
geleceiniduyuncakonuylailgilenmez.
Ancak Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz ise dualarnda ona yer veriyordu.
yleki:
Ve dahi Hazreti Rasli Ekrem ve Nebiyyi Muhterem ve efii mem salllahu
tel aleyhi ve sellem Hazretleri evili biletlerinde Rabbi mtel celle celluh Haz
retleriderghndandinimbnikiertimutahharadr.mereyn(ikimer)inbiri
iletakviyevemazarratricasndaolubdularmakbulveHazretiadaletmebmer
ibniHattbradiyallhtelanhhazretleriislmilemmetierbainevslveanlar

yznden bu kadar sr azime hsl old gibi ben kara yz Msri dahi Hudy
mucbddaevt brigh b itibhndan hl bu ehri Burusada rkni rakin ve
tarz u avrlar makbul u gzn iki Ahmed Efendi ki vardr. Biri fahrlmderrisnl
kirmshakHcesidinmeklematufAhmedEfendidirvebiriyinefahrlmderrisinl
zmGazevAhmedEfendidir.Buikidenbirinitakviyeitarikatvetemiyeiyniev
liya rh hidyet in isterim deyu nice (69a) defa taleb ricy manevde oldukla
rndansonrabutalebiilhmilerizibi mesmiahbbolubestizeiasrnefzallemi
musevvid menkb bendelerinin stz velerd mefharlmellifin ve kdvetl
musannifinmumaileyhfazletlshakHocasAhmedEfendimerhumundahibuhuss
guzedleri oldukda Hazreti eyhin bendegn u dostnndan bir mutemed zt erifin
delleti ile hakipylerin ziyarete zim ve sitnelerinde hcrei seniyyelerine vsl u
dhil olduklarnda destmllerin kend gerdenlerine talk ve iki avucun bir idb ve sa
eli ile t pghlarnda sultnm Hazretleri bu Ahmed kulunuz efendimin kemteri
abdi deremi hardesidir. Misilli edi hulsi nian ile desti meymn pirmenlerine
rml olmular. Anlar dahi lyk old vech zre ry dil kabul ve ber deti kadm
tevkr tazim buyurub o meclisleri vahyi lezizi enfs tayyibe ve cevhiri vridat
seniyye ile gzr ve nihayet ve sohbeti eriflerinden memnnen ve mahzzan
mufrakat ve sadethnelerine terif idb lkin badez Hazreti eyhe kemli
tekarrub ve zri dest terbiyelerine girmek myesser olmak zemn bir mikdr bery
maslahat mmtedd ve melhzlar olan fikirleri sedd old ezmn hillinde mrun
ileyheyhAhmedGazzHazretleriHazretieyhetlibribvetestgriinbet(70a)
ve y ruby himmet ve nili kimyy saadet inzr ftvvetleri olub zri desti
terbiyeveerbainvebaedehuhilfetbulubricyHazretieyhanlarhakknaibetey
lediitevatrbulmudur.HattHazretiMerhumdanmenkldrki
benim tarkatimde Ahmed nm benden sonra Br tel celle nuh drt aded
fzl ve biri birinden kmil lim ve mil zt mesned niin i meihat buyuracakdr
deyukefiilhambuyurmulardrkievveliHazretieyhAhmedGazziidgizahirveba
hirdir.(brahimRAKIM,1750),v.69a70a
Bu ekilde oluan muhabbet Ahmed Gazzininhilafetyolunu aacakt.Talebelerine bir

gnevvelMsriyikarlamayadeil,seyretmeyebilekmamalarntembihetmiti.Sabah
namazndansonradetizereCamiiKebiregelipdersebalad.Derstamamlanmakzere
iken Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzi karlamaya kan dervilerin zikir ve tevhid
sadlarylaUluCamideiikbiratmosferegirmiti.
ByleceAhmedGazzninkulaklarnazikirsesigidipdima,canhereyizikirilem
zeyyen olur. Yllardr hasretiyle yanp tututuu zatn vuslat rayihas karsnda mbarek
vcudutitremeyebalaynca dnya ve onun iindekidnyev duygulargzndenkp bir
haleti zaide gelip hemen tahta bandan kalkp sana soluna bakmakszn Niyzi Msr
kaddeselhsrrahulazzinseyrinekar.ylebirkenardameczupsfatolurdu.Gittike
muhabbetiartpdururkenMsriEfenditahtrevaniindegrnr.AhmedGazzninolduu
mahalle gelince kendisi selm verir. Ahmad Gazz grr ki ilk defa Gazzeden gelirken ge
midezuhuredip,
Nasibin benim yzmdedir, gel bizi Bursada bul diyen o zatn ta kendisi olduunu
mahede eyleyince suratla varp tahtrevanda Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin
eliniptzamanGazzinineliniskcatutup:
Ahmedsiziokbeklettik,kaderbugneimideyipelinisalvermedenderghakadar
berabergeldiler.Kaynaklardaittifaklabildirilentarih(1103/1691)dir

NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzbirfatihaokuyarakAhmedGazzyiilehaneye
koyar.Bunugrentalebelerimeseleyikavrayamadklariinhocamzeldengittidiye
zldler.Krkgndeseyrslkgrprtbeikemltanailoluperbaininsonunakadar
rtbesinidoldurupmakamcemiulcemevasloldu.Ziradahancedenkendileritakva
nnkemliylemerrefidi.MridikmilolanMsrninelindenakarabniti.
1104(1693) ramazan aynn 23.gnnde erbainleri tamamlannca Msr, Bursadan
btnmeyhnCamiiKebiredavetediphilfetmeclisiolacanhaberverildi.Niyzi
Msr kaddeselh srrahul azz camiye geldiinde Ahmed Gazz kaddesellh srrahl
azz dervilerle zikir ve tevhid halindeydi. le namaz klndktan sonra krsye kan
Msr, yanlarna Ahmed Gazzyi de alarak oturtup bir miktar srr tevhidden bahsetti.
Daha sonra Taha 2930 ayetlerini Ailemden kardeim Harunu bana vezir yap ayeti
kerimesiniokuyup,buyurdularki:
Hz.Msa aleyhisselmn Firavunla mcadelesinden Hz. Harunun kendisine yardmc
olmasn anlatt. Daha sonra, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem slm anlatrken
kendisineyardmcolansahabeigziniveHz.merradiyallhanhnslamaktantebli
hizmetinianlattvehernekadarbuacizMsrizhartarikatoldumisedemincihetilbee
riyeacizdir.Daima14senedir,
Ya Rabb rahmetinden biri ile bu tarikat aliyyeyi teyid eyle zmrei mnker yine
mukabilolur,ilimveamelveeriatvetarikatvehakikatbirkavizatbanaihsaneyle
Diye niyaz eder idim. Ahmedlerden biri shak Hocas demekle mehur Ahmeddir. Biri
dahi Gazz Ahmed Efendidir. Nasib Ahmed Gazznin Elhamdlillah Gazzi Ahmed Efendiyi
bizeihsaneyledi.Kemlatilmiyyedebendenlimdir,kendizatmdaolansrrtarikatve
hakikatdahibunlaraihsaneyledi,btnvarmAhmedeverdim.Bundanbylebiziisteyen
Ahmedi bulsun. Bursada Ahmed Gazzden baka halifem yoktur. Varisi kmil ve ekmali
Ahmeddir deyip dahi bol tevhid ile Ahmed Gazziyi vasf edip irad meclisine mminleri
rabetattirip, hilfetnameleri okuyup ellerine teslim ve bana tac erif giydirip, tarikat
aliyyehrkasgiydiripduavesemavefatihaokurdu.
Ahmed Gazzi baz kaynaklarda Msrnin beinci halifesi bazlarnda ise yedinci halifesi
olarakgrlmektedir
Hilafetmeclisininnaklindeihtilafyoktur.YalnzMsrinhalifesiolanRakmEfendininri
vayetinegreMsrGazzhilafetmeclisiniIshakHocasAhmedEfendiduyduundaogn
akamlayatsarasndaMsrderghnavarp:
Aman efendim, bu Ahmed senin akn kabul eylemez. Ben de sana am ama bu
ana kadar izhar edemedim. hsan eyle veraset kmileyi bu kuluna ver diye alayarak
ayaklarnakapanpyalvarncaMsrylecevapverdi:
Ahmed Efendi, olan oldu ve veraset kamilen verildi, deiiklik mmkn deildir.,
nasib Ahmed Gazzi Efendinin imi. Bizim elimizde bir ey yoktur. Bizde olan emaneti
kbraysahibiGazzyeihsaneyledi.Amasendemeyusolma,daimamanevvelayete
birazsenideiradedelimdeyipshakHocasAhmedEfendiyedahitelkinizikirbuyurup
zmreibendegndivannakayteylediler.
Msr tarafndan Hilafet makam Ahmed Gazziye tevdi olununca kendi olu Aliyi de
Gazzyeteslimederek:
Ahmedefendievldmzahirenvebatnenterbiyeeylediyerekbtnsevenlerineve
muridlerinebundansonraMsr
debireykalmadbenimtmsrlarmAhmeddedir.Bizi
arayanAhmedibulsun.demilerdir.
Ahmed Gazz kaddesellh srrahlazz Msr derghnda seccadeniin olup olduktan
sonra ilmi faaliyetlerin yannda tasavvufi terbiyeye msait olan insanlar irad eyleyip

halvetiyeesaslarnagreyetitirmitir.
1104/1693 ylnda Ulu Camide hilafet grevi alnca veMsr derghnda eyhlikgre
vine balamtr. Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin olu elebi Ali Efendi
(hyt.1125/1713)ninterbiyesiyledeyakndanilgilenmitir.
Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz evval 1104/1693 tarihindeEdirneye vaaz et
mekzereSelimiyeCamiindebulunduuzamanLimniyesrlmesinedairgelenfermann
zerine camiden alnp Boazhisarindaki Kapudan Paaya sevk olunmu ve oradan
Limniyegnderilmitir.20Recep1105(hyt.17.III.1964)arambagnkulukvaktinde78
yandaikenHakkayrmveLimnidesrlanmtr.
AhmedGazzkaddesellhsrrahlazzinMsrderghndakipostniinliksresiyakla
k bir yl srmtr. nk MsrGazz hilfet meclisi ile (1104/1693) de balayan Msr
dergheyhlii1105/(1694)tarihindeMsrninHakkayrmesizerineNiyziMsrnin
evldelebiAliEfendinin(hyt.1125/1713)sarayamracaatlarzerinegelenemirlesona
ermitir.
1105 (1694) da Receb aynda Limnide Hakka yryen Niyzi Msr kaddeselh
srrahul azzin tek erkek evld olan elebi Ali Efendinin (hyt.1125/1713) etrafnda topla
nanbazkiilerelebiEfendininzaafndandaistifadeederekAhmedGazzininderghdan
kartlarak yerine kendisinin gemesini telkin etmeye balamlardr. Gazzizade
Abdullatifin(hyt.1247/1831)MenakbGazziisimlieserindenaktarlan:
Hz.Pir(NiyaziiMsr)bakayagt.TekkeelebiEfendiyegeti.Bursadaondokuz
kimesne balarna ta giyip biz Hz. Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz
hulefasndanzdiyemeydanakp,Bursadaerbiribirkededavairadavehalvetiye
ayininiicrayabaladlarkibunlarnbazlarnnhilafetisahihidi,amamertebeiiradve
veraset bizzat Ahmed Gazziye ihsan olunduunda, hl silsilei tarikatn bunlarn y
zndenyrdgibiahiddir.
Bu artlar. Hz. Msrnin postunda olduunu ekemeyip oradan ihra olmasna suri
vemanevigayretleolupHz.Msrnineylediivasiyetleriniferamueylediler.
Ahmed Gazzinin Msr derghndan ihrac konusuna Glzar Suleha ile Sleyman Ha
lisinVefeyatndaveGazzizadeninMenakbGazzisindegenieyerverilmitir.
Msr dergh ina olunmadan evvel Niyazii Msr Geliboluda askerlik grevini ifa et
meyealrken,halifelerindenbiriryasndaBursadabirtekkegrr.Ryayagretekke
de Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin muhaliflerinden Ktahyal Mehmed Efendi
adndabirkiioturmaktadr.
BuryayMsryenaklettiklerindeucevabalrlar:
Olum o senin grdn tekke Bursada bizim iin bina olacak bir zaviyedir. Lakin
binasAllahTeliindeildir,mminlerarasndafitnekarmakiindir.Bizimhalifemiz
AhmedGazzyioradanihraederler
Ryann grld yl 1076/(1666) dr. Bundan dolay bu hadisenin btn
kaddesellh srrahlazzin kerametlerinden saylr. Ahmed Gazzinin tekkeden kmas
istendi. Gazzi bunu kabul etmedi. nk kendisini o makama Niyzi Msr kaddeselh
srrahulazzoturtmuidi.KendirzasylaksamerhumMsrruhaniyetimuberolurdiye
insanlarneitliazarlamalarnasabrvetahammletti.Ensonunda19kiininhepsielebi
Efendi(hyt.1125/1713)ninbanap:
Efendim sen Hz.Msr gibi bir zat erifin evldsn. Senin eyh Ahmed Efendiden
ders okumandan, ocuklar ile k oynaman evldr. Sen terbiyeye muhta deilsin.
KemltMsrzterifindeaikdrdiyetrltrlhileleryaptlarGenelebiEfendi
de terbiye altnda bulunmay nefsi istemedii iin teklifler houna gitti. Bunun zerine

II. Ahmed devrinde (11021106 /16911695) Avusturyaya sefer ilan edilince
Bursada bulunan Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Allah Tel rzas iin
gazaya gideceini syleyerek yeni kaplca civarnda Bademli Baheye adr kura
rak200kadarmridinievresinetoplar.Ancak,mritlerioalaneyhlerinzaman
zamanisyanettiklerinidnenynetim,MsryebirHattHmayungndererek
Bursadaoturuphayrduailemegulolmasnister.
101
FakatMsrbuemrekulak

elebi Efendi (hyt.1125/1713) lisanndan o gnlerde sava hazrl nedeniyle Edirnede
bulunansadrazamveeyhlislmaylebirmektupyazdlar.
.Halen pederim merhum Hz. Msriden bana kalan zaviyeme eyh Ahmed Gazzi
mutasarrf olup, bize tasarruf ettirmez. hracna bir emri li niyaz olunur. Arzu hal
gereince
eyh Ahmed Gazziyi tekkeden ihra edin(karn) diye emri sultan geldi. Emir
AhmedGazzikaddesellhsrrahlazzeulanca
.Ha, ite imdi karm, zira ben kutbu batn emri ile oturdum, imdi kutb zahir
dahikmanzemireylemibizdenkabahatgittimemurmazurdurdeyiplempostve
kitaplarnalpderghdankarakekerHocamescidierifinetand.
DahanceMsrderghndabalamolduueyhlikgreviiletedenserisrdrd
ilim tedrisi faaliyetlerini aralksz olarak srdryordu.Ayrlm olduu Msri dergh aley
hine hi bir faliyette bulunmakszn eker Hoca Mescidinde almalarna devam eden
Ahmed Gazzi kaddesellh srrahlazze ahbablar ve akirdleri de daha uygun bir yer
aramafaaliyetlerinebalamlard.
AhmedGazzningyabndayerarayandostlarDuhtererefmescidinitamiredip,avlu
suna odalar ilave ederek derli toplu bir hale getirdiler. ler tamamlannca Ahmed Gazzi
nin hizmetine sundular. O da adetleri zere zikri tevhid ve tedrisi ulma burada devam
etti.(1105/1694).
Duhter eref mescidindeki almalaryla hreti daha da artt. Mescidin yaknnda bir
evalaraksalihabirhanmlaevlendi.
AhmedGazz,songnlerindeyaptvasiyetlerindekrksenedirinzivaeyledim,benim
cenazemi dar karp halka zahmet vermeyin diyerek hemen ykanp namaznn kln
masn ve defnedilmesini talep etmiti. Makamna torunu olan Mustafa (Nesib)in
(hyt:1202/1788) oturtulmasn istemi ve inallah feyzim onun yznden zuhur eder
demiti.(104)
Ahmed Gazznin Hakk'a yrmesi yaklatnda btn halife, talebe ve dervileri der
ghtatoplanmzikirlemegulidiler.BirtarafndaEnarldergheyhiSadrddinEfendidi
er tarafnda ise Nasuhizade Halil Efendi olduu halde iman dualarn okuyarak, Allah
Allah deyip, Kelimei tevhidi son nefesinde syleyerek ruhunu Hakka teslim ettiinde
tarih6evval1150/(6.12.1738)ylPazartesigecesisehervaktiidi.(TEKEL,1991),s.1636
101
Padiahn Niyzi Msr kaddeselh srrahul azze gnderdii mektup aynen y
ledir:
MsriEfendi!
Selammdansonraseferekasdveazimetinizolduumesmuihmayunumoldu.Sefere
tevecchnzdenisehalvetinizdeduayamegulolmanzensebdir.Mahallinizdenharekete
rzayihmayunumyoktur.Huzurihatrilezaviyenizdeoturupasakirislamiyyeveuzati
mcahidine tevecchi tam ile mansur ve muzaffer olmalar duasnda olmanz memuldr
vesselam.

asmaz ve Tekfur Dana kadar gider.
102
Padiah kendisine yeni bir Hatt
Hmynla silahor Arap Beir Aay, bir ko ve derviler iin para gndererek
buradakarlatr.EsasenPadiah,MsrEfendiyisevmekteveordununOnundua
sn alarak sefere kmasnda bir saknca grmemektedir.
103
Ancak eyhin Edir
neyeyaklamasvepadiahaibandabulunanbtnhainleribirbirhabervere
cei ayias, halkn bunu sabrszlkla beklemesi devlet adamlar arasnda byk
sabrszlk uyandrr. Sadrazam Bozoklu Mustafa Paa padiah ikna ederek, byk
fitne kacana inandrr. Bu arada Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz 26
evval 1104 (30 Haziran 1693) Sal gn Edirneye gelip vaaz etmek iin Selimiye
Camiine indii zaman, halk camiin etrafn alm kalabalktan ieriye girilemez ol
mutur. Niyazi Msr, caminin iinde mihrabn yanna oturup, leden sonra
vaazederiz,namazdansonradaPadiahlabuluur,seferegiderizdiyerek,namaz

Niyzi Msr, padiahn bu isteini kabul edemeyeceini u mektubu ile bildirir:
Bismillahirrahmanirrahim.
Elhamdlillahi Rabbillemin. Vassalat vesselam ala Seyyidina Muhammedin ve alihi
vesahbihiecmain.VesselamalahalifetilMehdyyi.
Padiahm! nne mesele s kemeseli dem buyuruldu. Mmasili ilmlesmda y
ld. Kabul edene melek dendi, kabul etmeyene eytan dendi. Kezalik s, nzulnde
ilmlesmatalimeyledi.KabuledenemelekveMehddendi,etmeyeneeytanvedeccal
dendi. Ondan nzuli sya gelince ne kadar enbiya ve rsul geldiyse anlara muhalefet
eden padiahlardan kans behremend (nasipli) oldu, muradna erdi? Cmlesi makhur
oldular.
Padiahm! Muhale ferman vermek akil ii deildir. Bir kevkebe tulu etmesn deyu
fermanversenyahutborusu(ars)tutmuavretdoursapadiahaasiolurmu?
Padiahm!Benseniesirgerim!Sanabenimsuikasdmyoktur.Seninhayrhahnm.Se
nin dmenin, beni sanayanl bildirir. Bu dahi malumun ola ki enbiyada ve evliyadakizb
ve hilaf ve mdahene olmaz. Bizim sana sui kasdmz yoktur. Dediimize itimat edin ve
ndemadanbirisiniunuazlveyakatleyledemem.Buseninhizmetinelaykdeildir.Ancak
umumzreadleyledeyunasihatederiz,kabuledersenseninizzetinziyadeolur;azizolur
sun! Kabul etmezsen zarar kendinize edersiniz. s nzul etmesn deyu ferman verp
geru reddedemezsin. Ancak bir miktar taciz edersen, meyus olunca sonra nazar Hakk
eripolmeyusanecatverir..
ElHslenbiyayamuhalefetteolmaktanmenederim.Nasihatikabuledersen,tahtnda
sabitkadem olursun. s Aleyhisselam, kendi hakknda ala meleinnas haza Mehdyyz
zamandeyu ehadet eder. ehadetini Allah tal kabul eder,cmlehalk dahi kabul eder.
Veillamuhalefetinzararkenduyeaidolur,bilrsn.Nasihatimbudur.Bumektubukendu
eyhinegstermevereyiyleamilolma.eyhulslamaveulemayagster,anlarnreyiyle
amilol.limkavlieyhulslammirdir.AnlarniaretleriylemilolAhmedadedidir254
Vesselamalamenittebealhda.
(Vahdetname / Hseyin (. 1304 H.) Lamekani 297.7 LAM1341 H Osman Ergin Yaz
malarOE_Yz_000059/03AtatrkKitapl,stanbul,)
102
(Silahtar,tarih,II,704)
103
(Reid,tarih,II,216).

vaktinibeklemeyebalar.Budurumkarsndasadrazam,MsrEfendieerderhal
srgn edilmezse, byk bir karklk kacan padiaha tekrar hatrlatr. kar
lan ferman Kaymakam Osman Paa ile Niyazi Msrye gnderilir. Osman Paa,
kalabal tahrik etmeden camiden ieri girer ve buyurun, sizi sultanmz isterler
diyerek dar karmak ister. Bunun zerine Niyazi Msr, naallah, namazdan
sonra varrz diyerek, yerinden kmldamaz. Arkasndan bir blk yenieriyle, bir
yenieri aas buyurun sizi padiahmz istiyor diye koltuklayp, tahtrevana bin
dirirler. Oradan Mirahor Sni Dilaver Aa ve leventlerle Geliboludan
Boazhisarnda Kaptanpaaya teslim edilerek tekrar Limniye srgne gnderilir.
Ancakbusrgnesebepolanlarnhepsicezalarnekmilerdir.20Recep1105(16
Mart1694)arambagnkulukvakti78yandaLimnideHakkayrrveoraya
defnedilir. Dnemin eserlerinden Tezkirei Safayide Niyazi Msr kaddesellh
srrahulazizinadadakikalmaktaolduucamiininmihrabnda,seccadesizerinde
kbleye ynelik iken Hakka yrd kaydedilmektedir. Yine o zaman ayanda
bukaolduuvekendisinibukailebirliktedefnedilmesinivasiyetettiibildirilir.
Mezarbatandazincirinresmivardr.
104
Kendisini sevenler tarafndan na Trkiye'ye istenmise de Yunanllar, o bizim

azizimizdirveremeyiz,diyeisteklerinireddetmilerdir.
105
VasiyetizerinecenazesiniLimnidekiderghneyhi,eyhMahmudEfendiy
kam ve Baltac Mehmed Paann mezar yanna srlanmtr. Kabir ta zerinde
ubeyitlerinyazlolduubildirilmektedir.
106
Mazharfeyzitrikatkifisrrullah
Mridiehlihakikatrifiprintibah,
mrntakvavezikrullahileittitemam
Cayaraydeildirbildikimbuhankh
TekyeghlemiMsrteniterkeyleyup,
lemilahtagittievkilebitibh
DiyiprevkiHasibsyleditarihi,
EyleMsrEfendiyekasriadnicygh
Sene1105
Hakkndabiroktarihdrlmtr.BunlardanKurnKerimdenvesebbit
akdmenveBursalBeli(hyt:1172/175859)inutarihiengzelidir:
KutblemHazretiMsrEfendimenzilin
Tekyegharsaimevdaihrazeyledi
Ddiretrafamatemdidilertarihini
RhMsrmahfeliliyepervzeyledi,

104
(VASSAF,etal.,2006),v.95,(s.89)
105
(AYKUT,1976),s.111
106
(AKAR,1997),s.105

NYZMISRKUDDSESIRRUHULAZZNTRBESNNSONDURUMU
Aada alnt yaptm iki gncel not trbenin vahim durumunu bize haber
vermektevebuekildedeifreolmasbizizmektedir.KomumuzYunanistannn
artk bu konuda tedbir alacan dnyoruz. nk Niyzi Msr Efendimizin
Osmanlya kar memnuniyetsizlii ile ilgili skntlarn neticesi kitabmz ierisinde
gemektedir.EerbukonudaYunanistangerekbirzveridebulunulursaumarm
kiAllahTeldostunayaplanhizmetinkarlnokksazamandagsterecektir.
Deerlidostlar.
Size trbe diye gsterilen yerin eski bir Osmanl hamam olduunu tahmin
ediyorum. Aklnza hamamlarda pencere olur mu? Diye bir soru gelebilir. Ayn
hamam Midilli Adasnda eski liman (kuzey liman yolu zerindeki Ermou cad
desinin yaknnda da grebilirsiniz. Trbe bugn Trk yals semtinde mevcut
olan (kaps ta ilemeli) market olarak hizmet veren binann iindedir. Bu ko
nuda elimde baz eski mbadele ncesi resimler mevcuttur.1930 lu yllarda
mezarbursabelediyesininBursayatamagiriimiolmufakatyunanyetkililer
adadaikametedenhalknsesinekulakvererekmezarnTrkiyeyenaklinekar
kmlardr.ZiraMsriyehristiyanhalktasempatiduymaktayd.Myrinahalkn
danrendiimkadarilezellikleyallardananlattklarkonuokfarkldr.
yle ki: trbe .09.1939 tarihinde belediyece yktrlm. Ayn gn
myrinada bir sinemada byk bir yangn km olup 250 civarnda insann
lmnLimnihalktrbeninyklmasnabalamtr.
Konuyubilgilerinizearzeder.Sayglarsunarm.
107
****
Niyazi Msr'nin kabrinin Limni adasnda olduu 1990 ylnda devrin Baba
kanMerhumTurgutzaltarafndanKltrBakanNamkKemalZeybek'etali
mat verilerek onarlmas istenmitir. Ancak, Kltr Bakanl kabrin bulunduu
yeriancaktespitedebilmivemteakiphkmetleryurtdndakikltrelvar
lklarmza ilgisiz kalnca Niyazi Msr'nin de mezar onarlamaz olmutur. T ki
20 ubat 2008de TBMMde kabul edilen ve 27 ubat 2008de yrrle giren
5737 Sayl Vakflar Kanunu kana kadar. Vakflar Genel Mdrl Yurtdn
daki Trk Kltr Eserlerinin onarlmasn bir btn olarak kabul etmi, bunun
iinbirdairekurmuveVakflarBtesinideyaklak37milyondan600milyon
YTLyekararakecdadn kltrel mirasnkorumayhedeflemitir.Haberioku
yuncasankiNiyaziMsr'nintrbesiyenikefedilmigibihaberyaplmasbuta
rihibilgileriyazmamabeniadetazorlamtr.UmarmVakflarGenelMdrl
Yurtd Daire Bakanl dier eserlerle birlikte planna alm olduu Niyazi
MsriTrbesinideonarmaybaarr.BenceNiyaziMsrninMsrldeilMalat
yal olduunu Yunanllara erkenden sylenmekle onarmn gecikmesine sebep

107
RuhiYGN,http://www.malatyaguncel.com/26Ekim2008Pazar21:32

olunmutur. Zira Yunanistan bizden ayrlm bir lke olmas hasebiyle bize ait
btn eserleri korumasz ve bakmsz brakmay temel politika haline getirmi
tir. Tarihi eserlerin restorasyonu ile Yunan hkmeti ilgilenmemektedir. Onun
yerine bamsz hareket eden Antlar ve Tarihi Eserler Kurulu ilgilenmektedir.
Bukurumdadediimgibibizimeserlereoklakaytdavranmaktadr.BuiLimni
Belediyesinin ii deildir. yle ki Merhum zal 1990 da Patrikhaneye onarm
izni verdiinde Yunanllar Rodosta, aralarnda bir Malatyal Paann da mezar
bulunantarihieserlerinonarmnzamanayayarakkarlkllkilkesierevesin
deonarmaizinvermemilerdir.HattaKOslamMirasnKorumaMerkeziveya
Aa Han Vakf tarafndan Rodostaki camilerin onarm iin gnderilen paralar
dahi bankalarda bekleterek yerinde ve zamannda kullanmamlardr. Bu bilgi
ler zal zaman iindir. imdi Rodostaki Sleymaniye Camii ksmen onarm
grmtr. Bunu da imdiki Cumhurbakanmz Abdullah Gl'n Babakanl
vebilahareDileriBakanlndakltrelvarlklarmzasahipkmasnaborlu
yuz.SonzamanlardayurtdndakizellikleOsmanlEserlerionarlmaktadr.Bu
ii Vakflar Genel Mdrl Yurtd Daire Bakanl yapmaktadr. Bu i Be
lediyelere braklrsa Yunanistann Tarihi Antlar Kuruluna toslar ve 2 senede
yaplacak bir onarm 10 sene sonra yaplr. Bu bilgileri okuyucularla paylama
mn sebebi Niyazi Msr Trbesinin zal zamannda balayan hikyesini anlat
mak ve Rodos'ta bulunan kaptan Derya Murat Reis Paa haziresinde bulunan
vegzelmermerlerleyaplmMalatyalPaanndamezarnnonarmbekledi
inianlatmaktr.BenbubilgileriaynzamandaTBMMDileriKomisyonuye
si olan Malatya Vekilimiz Mehmet ahin'den duyduumda bir Malatyal olarak
sizlerlepaylamayuygungrdm.
108
Yazdeserlerdenbazlarunlardr:
ITrkeEserleri
1Divn
2Mecmualar
SleymaniyeKt.ReidEf.1218numaradakimecmua.
BursaSultanOrhanKt.690noluMecmuaiKelimtKudsiyyediyead
landrlanmecmua.
3Risaleleri
RisleiDevriyye
RisleiEsileveEcvibeiMutasavvufne
RisleiErtsSat
Tabirnme
RisleiHaseneyn
RisleiHzriyye
RisleiAriyye
Vahdetnme

108
AliZeybek,http://www.malatyaguncel.com/11Eyll2008Perembe15:35

Risleiade
RisleiNokta
AkdetlMsr
RisalefDevrnSofiye
EtvrSeba
4erhleri
erhiEsmiHsn
erhiNutkYnusEmre
5Mektuplar
6AitOlduuSylenenDierEserveRisaleler
LbblLbveSrrusSr
CenbHakknhereyimuhitolduuhakkndarisale
ElzSofiye
Risalefiaretilvktfilfatihatierfe
Rsleiuslitrikat
Uslitrikatverumzihakikat
ErefoluRmyeaitbeyitlerinerhi
Birbeyitinerhi
Tefsiriduhakkndarisale
AhvltarkatHak
TuhfetIUakveTuhfetlMtk
EllevyihisulieyhMsri
Gneinmaribdennasldoduuhakkndarisale
Risleimantaklidivetahkiki
Tabrisadynks
Risleiftasvirilecsmvelerhm
Risleitrhiyye
Czilayetecezz
7YazdTefsirler
TefsrisreiYsuf
Tefsriinneradnalemnete
Tefsrilemyeknlleznekefer
Allhunrussemvtivelard
Tefsriyetizkalerabbke
Tefsriyetiinnallahe
IIArapaEserleri
Mevidlirfn;DevreiAriyye;TesbiKasdeiBre(Brde)
TefsriFtihatlKitb;Meclis
eyhleri
TasavvufkimliignmzekadaraksedenNiyziMsrkaddeselhsrrahul
azzbubaarsn,yeteneklerindenziydedeiikiklimlerdenfeyzaldeyhlerine
borludur. Trikatlarn revata olduu ve ehli tark olmann gelenek halini ald
birdnemdeyaamolmasayrbiranstr.Nakbirbabannoluolmaklabirlik

te, Kadiri bir mutasavvuftan istifade etmi, Halveti Mehmed Efendi ile sohbette
bulunmuvenihyetindemmSinankaddesellhsrrahlazzdekararklm
tr.
HseyinHalvetikaddesellhsrrahlazz
Malatyadaikenbalandbumridi,hakkndabilgiyerastlayamyoruz.
brahimKadirikaddesellhsrrahlazz
Msrda CmilEzherde tahsile devam ettii sralarda intisb ettii Kadiri bir
eyhi.
MehmedHalvetikaddesellhsrrahlazz
UaktabulunduusralardammSinannhalfelerindenMehmedHalvetnin
sohbetinden istifade etmi ve Ona intisb etmitir. Dvnnda kendisine yazd
birmersiyesivardr.
mmSinankaddesellhsrrahlazz
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzkendisindekararkldeyhtir.Kendisi
de ayn zamanda bir mutasavvfirdir. Halvetliin kolundan olan mm Sinan,
Elmalldr.KendisiiinMsrnin,eyhim,azzimmmSinanElmalldakalbimin
devasn buldum. Kimyy hakkata vsl oldum.. dedii ve Dvnnda
medhiyyeleri
1
olan eyhtir. Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz, Onun
mneviterbiyesindedokuzylkalmtr.
109
eyhinin Hakka yrmesi zerine yazd tarih manzumesinde bu zntsn

yledilegetirir.
Uradcanyinematemstne
Olmyabirnalenalemstne
Canudilmeksufumahzunoldular
Karagndodubuhanemstne
Feyziminsuyuyerindenodkar
Yaraurbanakiyanemstne
Yklpmeyhanehimeykalmad
Breikbulammyatamstne
GeldieyhiminNiyaztarihi
Sankyametkobdlemstne.
110
Silsilesi
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz,trikatsilsilesinibizzatbelirtmitir.
Mevidlrfnn40.sofrasndabildirdiinegresilsilesiyledir:
mmSinanHalveti
Erolu
AbdlvehhbElmalHalvet
Yiitba
AlauddinUk

109
(BAI,1995),s.39
110
(AKAR,1997),s.68

TacuddinKayseri
MollaPrErzincan
SeyyidYahyaeirvn
SadruddinmerHalvet
HcezzuddinHalvet
AhBayramHalvet
merHalvet
AhMuhammedHalvet
brahimezZhidelGeyln
CemlddinetTebrz
ihbddinetTirmz
RknddinMuhammedesSincn
KutbuddinelEbher
EbuNecibesShreverd
merelBekrelhalvet
VasiyyddinelHalveti
AhmedDineverelHalvet
MmdedDineverelHalvet
EbulKasmelCneydelBadd
SeriyysSakat
MarufelKerhelHalvet
DvudetTelHalvet
HabblAcemelHalvet
HasanelBasrelHalvet
AlibniEbTlibkerremllhveche
Muhammedsallallhaleyhivesellem
111

111
(BAI,1995),s.40

MECMUAKELMTIKUDSYYEHAZRETMISR
NiyziMsrkuddisesrruhulazizinsanata,hayatabakasneniyiyanstan
eserlerinden birisi de kendi el yazsyla yazlm nshas zamanmza kadar gelen
hatrattrmecmuasnnzmlemesiilebudurumdahaiyianlalacaktr.
112
[Gn gn kaydedilen notlardan oluan bu mecmua bir gnlk esprisiyle ya
zlmtr.Eserdeairinyaklak18ylsrensrgnhayatndabandangeenhadi
seler,duyguvednceleri,olaylara,hayatabaktarz,kendisineyaplanlarkar
sndaki dnceleri, tavr ve davranlar, endie, korku, phe vb. i dnyasnn
btn alkantlar, krgnlklar kzgnlklar, dmanlklar kendi ifadeleriyle kaytl
dr. Yani bu eserinde, yaayan, yiyip ien, hayatn iindeki Niyazi Msr ile kar
lamaktayz.Bueserinbirbakazelliideairinbaziirlerininhangiortamlarda,
hangi duygu younluu, hangi dnce atmosferinde yazldn, hangi olaylarn
iirlerin yazlmasnda etkili olduunu anlamamza yardmc olmasdr. Onun Van
Mehmet Efendi ile olan husumetini Kadzdeler denilen hogrszler gurubuyla
olanatmasn,tekkevezaviyelerinkapatlmasn,toplamolarakyaklak18yllk
srgn hayatnda ektiklerini bu hatratndan renemesek birok iirine nfuz
etmemizzorlaacaktr.
BueserindenNiyziMsrkuddisesrruhulaziz:
113
Zehirlendiini, kardeinin kendisinildrmek zere kandrlm olabilecei
ni,sonradakardeininldrlebileceiveikisindenbirdenkurtulunacan,(1b)
114
Souk gnlerde mest giydiini, kapsnn sopa ile dardan dayandn,

dnlerdeevineyemekgnderildiini,budnyemeklerininnormaldendaha
hafifolduunu(1b)
Msa Reis'in geldiini, kapy ald hlde onu ieriye kabul etmediini,9
gndrgemibeklediini,batakiidarecilerinclkyumurtagibiolduunu,(2b)
Kale'den camiye iniinin 1040. gn olduunu, Sleyman Paa'nn
28.gndelimanageldiini,(3a)
Hamzevlere kar olan an dmanln, (3b,4a) Sleyman Paa'nn 10
gnncelmolduunusylediklerihldeonungemiylegeldiini,(4b,5b)
MustafaPaazadeMuhammedBey'inkendisiniziyaretegeldiini,buhare
ketekarmemnuniyethislerini,(5b)
Ziyaretine gelen Bekir Paa'nn Kaptan Paa'dan bir mektup ve 50 kuru
hediyegetirdiini,fakatbunlarkabuletmediini,parann15kuruunubiraderi
ne, 10 kuruunu Ca'fer Bey'e ve Abdurrahman'a verdiini, kalann da Muham
medDede'yevekayymavermekiinayrdn,parannbirksmndaoknime
tiniyediiMustafaDede'yevermekistediini,(5b)

112
Niyazi Msr, Mecmuai Kelimat Kudsiyyei Hazreti Msr, Bursa Orhan Gazi Ktb. No
690.
113
(KAVRUK,2004),XXIVXXXII
114
BuradaverilenyknumaralanBursaOrhanGaziKtbNo:690'dakinshayaaittir.

zniolmadanSultanMustafa'nnhutbebileokutamayacan,padiahlarn
adaletlehkmetmesigerektiini,(6a)
Bursa'da iken eyhlerin kendisine mektup gnderdiklerini, nasl hareket
etmesi gerektii konusunda telkinde bulunduklarn, kendisinin bu telkinleri ka
buletmediinibildiinizdenkalmayndiyekarlkverdiini,bundandolayda
9yldreziyetekmekteolduunu,(6b)
Hkim ardn, kendine eziyet edilmemesi iin ona ihtarda bulunduu
nu,FyzelebimecmuasndanDerviolankgerekilhsiniyazdn,(7b)
Sleyman Paa'nn gemisiyle adaya Abdlcebbr adnda bir dervi geldii
ni,onunkendisineRodos'takieskibirahbabndanselamgetirdiini,(8a)
VanMehmedEfendi'yekarolandmanln,(8b)
Geceevinegirilipcebindenyazlktlarnnalndn(9a)
Sanotu zehiriyle zehirlendiini, hlbuki Slmen denilen zehirin daha
etkili olduunu ve attarlarda kolayca bulunabileceini, etkili olduundan kendi
sinidahaabukldrebileceini,(9a)
Evinintavannndelinerek,oradankendisinindevamltakipvekontroledil
diini(9b)
1027ylndadnyayageldiini(9b)
Birmiktarbademvefndkkrpyediini,(11b)
Ramazan adl bir dinsizin kendisine eziyet ektirmek ve ldrmek iin de
vamlaularverdiini,(12a)
ehzade Sultan Mustaf'nn validesinin, Sleyman adl birini kendisine ezi
yetiinadayagnderdiini,(12b)
Selanik'ten gelen birinin, iirlerinde yanllar olduunu syleyerek, onlar
beraber okumay arzu ettiini sylemesini, airin bu davran, kendini imtihan
olaraktelakkiettiini,(14a)
Eziyetlerden,ktdavranlardaniyicebunaldn,(15a)
Tavanbekisininikigndrkendisiniuyutmadiindayanamaypbirmik
targndzuyuduunu,(17a)
Dmanlarnn kendine su aldrmadklar iin susuzluktan yandn, susuz
luunu gidermek iin karpuz yediini, yedike hararetinin arttn ve karnnn
davuladndn,(17a)
Cuma gnleri zerine amdan koyulmak zere bir sandk yapldn, airin
bunukenditabutugibigrdn,(35a)
ncelericifirvb.eyleribilmediinifakathapsedilipBoazhisar'agnderi
lince btn kitaplarn yrttn, kendinden getiini, akl bana gelince boa
znda zincir, ayanda buka grdn, o anda esmi hurf ve kavidi
cifrinba'zsnnfetholduunu,(35b)
Sabah uykudan kalknca yznn i, dudaklarnn sarkm, yreinin ta
mamenimiolduunu,(38a)
Hediyeolarakevinebirmiktarkurbanetigetirildiini,(38b)
Balkavlamayagidildiini,(38b)
Kendisinehediyeolarakayakkabgnderildiinifakatonlarkabuletmedi

ini,(42b)
ncelemesi iin kitap gnderildiini, fakat rahatszlndan dolay bakacak
takatininolmadn,(43b)
Gnderilen kitaplar sonunda inceleyebildiini, bunlarn en az 500 yllk ol
duunu,(44a)
Kendisine hakaret etmeleri iin dmanlarnn baz ocuklar zerine gn
derdiklerini,(44a)
Bazgecelercamidesabahladn,(44a)
Kendisineeziyetedenlerinkendindenzrdilediklerini,(44b)
Kprlzde Mustafa Paa'nn kendisine biriyle bir kitap gnderdiini,
(45b)
Zehirlendiini, yznn, dudaklarnn iip ayakta duramaz hle geldiini,
(53a)
stanbul'dan ziyaretine gelen iki kiinin Van Mehmet Efendi'nin casusu
olabileceklerinekanaatgetirdiini,(52a,52b)
Talebelerinden birinin, evi civarnda tkrerek kendisine hakaret ettiini,
bunuonayaktramadn,(53a)
Cahiller yapar anlarm, bu kii bu hareketi nasl yapar diye kendi kendine
yakndnveoldukazldn,(53a)
YunusAmcasnnhaccagittiini,(54a)
Nikhleiyleevlenmedenayrldn,(55a)
Hakszla uramasndan dolay ikyette bulunduu kadyla aralarndaki
anlamazl,(55a)
Krkgncamiiinde,skntlvaziyette,minberdeyatmakzorundakaldn,
(55a,56b)
Kald mescidin tavannn kendini kontrol etmek maksadyla dmanlar
tarafndandelindiini,yeretozdkldn,(56b)
Yazdklarnnevindenalnpkontroledildiini,(56b)
Tavannn dvlerek kendisinin devaml huzursuz ve rahatsz edildiini,
(56b)
Her skntsnn, rahatszlnn sebebinin Padiah ve Van Mehmed Efendi
olduunu,hereyinonlarnrzas,bilgisiveemriyleyapldn,(57b)
KendisineLimni'deskntektirenlerin(8'liler)eyh,hakm,Ramazan,kad,
dizdar,hatib,azabaasveVoyvodaolduunu,(59a,93a)
Osmanlpadiahlarndaniddetleyaknmasn,(60a)
Osmanllarn yerine Tatarn (Selim Giray) tahta gemesinin daha uygun
olacandndn,bununiinhalkasesleniini,(61b)
Dmanlarnn yanna gelip gidiini ve kendisinin takibini kolaylatrmak
iinevinintavannnikikapsndaatn,evininkapsndevamlakbrakma
sn,(63a)
Kaynbiraderivekardeininkendiniziyaretegeliini,(63b)
Drtkardeiolduunu,(67a)
Kardeiningelipevdezmyediini,(65b)

Yannda devaml bir beki bulundurulduunu ve ondan ok rahatsz oldu
unu,(68a)
Zehirlenme korkusundan, yatarken yiyecek tabam bann altna koydu
unu,(70a)
Yemeinezehirkatarlarendiesiyletuzsuz,yaszvekarpuzsuyuylayemek
piirmesini,(72a)
Yemek yapmak iin suyundan faydalanmak zere, hayli karpuz aldn,
(72a)
Akamyemeiyemediini,yemekyemedennekadardayanabileceinid
ndn,(72a)
Zehirlenmedendolayiinindnnvurulmukoyungibiitiini,aknbir
vaziyette dolatn, bunun iin de samaladn; samaladndan dolay ma
zurgrlmesidileini,(72a)
Hkim tarafndan sus bire edepsiz diye azarlandn, halk iinde kk
drldn,(72b)
Dmanlar tarafndan yzne tkrldn, kendisine hakaret edildii
ni,(72a)
Cuma gn kendinden srarla nasihat etmesi talebini kabul etmediini,
(75a)
Kendisinitizcekldrmeleriiindmanlarnbazentahrikettiini,(75a,
91a)
Bindiieeitekmeleyipkfredenocuunhlini,(75a)
OluAli'nindoumunun1810'ncugnn,(78a)
Kendinetkrldnekzmasnvezntsn,(78b)
Mestininstnekandamlamasn,(80b)
Ylanzehiriylezehirlendiini,(90b)
Grdeziyetleri,ikenceyiveihaneti,(90b)
brahimadlhatibilearalarndakidmanl,(91a)
MderrisSebzEfendiileBursa'dakiilikilerini,(91b)
Padiahn adaletle i yapmaya baladn kendisine yaplan muameleden
anlamasn,(95a)
Limni'yegemigeldiini,(97a)kignsus
kntsektiini,(97a)
Kandrlarakzehirlikestaneileldrlmeendiesini,(97a)
Rodos'dabandangeenkpekhadisesini,(98a)
DokuzsenedirAliOsman'npenesindeazapektiini,(98b)
Ftratnnehlidnyailekonumaktanhazzetmediini,(98b)
Adaya gelen gemi sahibinin kendisine bir kelle eker ile bir bardak hediye
getirdiini,(99a)
Sabah kald yerden knca sofada bzlp oturan zavall birini grp
zlmesini,(100b)
Dmanlarnnkaldyerintavanndvpkendisinirahatszetmelerinive
kendiniylanzehiriylezehirlemelerini,(101b)

Amcasnn 3 aylk yoldan adaya kendisini ziyarete gelmesini ve buna kar
duyduumemnuniyeti,(102a)
Evinde akma olmad iin mumunu yakamayp karanlkta oturduunu,
dahasonradadarktn,(102b)
Kendisinebirmakreme(havlu,elbezi,petemal)hediyegetirildiini,(102b)
Edirne'deBostancbailebandangeenolayhatrlamasn,(103a)
Geceyarsdmanlarnnanalarakkendisiniuyutmayprahatszetmele
rini,dmanlarnnanelleriylealdklarn,(104a)
Bursa'dadazehirlendiini,ruhununcesediniterkettiihldednptekrar
gerigeldiini,(104a)
Uak'ta da top dokunmas sonucu vcudunun tamamen dalp tekrar
toparlandn,(104a)
Allah ldrp ldrp diriltir inancnn kendisinde hkim olduunu,
(104a)
Mevid'lirfanadleserinin58yandahangidurumdayazldn,(104b)
Eserleriniyazarkendaimaimlhatasyaptn,buhatalaryapmasnnse
bebini,(104b)
merHayyam'danhalineuygunolarakseipverdiirubaimislini,(105a)
1083'tenberidokuzyldrdevamleziyetektiini,(105a)]
115

115
(KAVRUK,2004),XXIVXXXII

NYZMISRKUDDSESIRRUHULAZZNHAYATKRONOLOJS
116

116
KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitliMetni,
Ankara,1998,s.138
Ya Dnem Hicri Milad Olaylar
SultanII.Osman 1027 1618 Doumu
21 SultanIVMurad 1048 1638 Tahsiliinseyahatekmas
22 1049 1639 Diyarbakrdailimtahsili
23 1050 1640 Mardindeilimtahsili
23
Sultanbrahim
1050 1640 TahsiliinMsragelii
2327 Msrdatahsildnemi
27 1053 1644 Msrdanayrl
2730
SultanIV.
Mehmed 1056 1646 Anadoludadolamas
30 1056 1646 stanbulagelii
30 1056 1646 Bursayagelii
33 1057 1647 eyhmmSinanaintisab
40 1066 1656 Hilfetverilmesi
41 1067 1658 UakveKtahyadakihizmeti
42 1067 1658 eyhininvefat
45 1072 1662 Bursayagelipyerlemesi
50 1077 1665
Zikirvedeverannyasaklanma
s
51 1078 1667 eyhMehmedinvefat
53 1080 1670 Bursadaderghinas
55 1083 1672 Edirneyegidii
56 1083 1672
Rodosadasnasrgnedilme
si
57 1084 1673 Affedilmesi
61 1088 1677 Limniadasnasrgnedilmesi
75
SultanII.Sley
man 1100 1691 Bursayadn
76 SultanII.Ahmed 1104 1692 EdirneyegidiiLimnisrgn
78 1105 1694 HakkaYry

TarknbirCneydHazretiMsrEfendiye
KeremlereyleyAllhkermneselmeyle
DikimymerhabMsrsanayzbinselmolsun
Kemlihazretiakilesznaselmeyle
MustafaManev
117
GR
Niyzi Msr kuddise srruhulazizi tasarrufu ve eserleri ile gnmze kadar

varlunutturmayanbirmridikmilolduunugrmekteyiz.
Genellikletasavvufdncesindesfninmanevhlveduygularneniyiyan
stabildii saha, sembolik anlatma bavurulan, iir alandr. Niyzi Msr pek ok
mutasavvf eyh iin de olduu gibi, tasavvuf dncesini yanstan eserleri man
zumDvnvardr.
OnunDvnlhiyyatiinbirokerhleryaplmtr.Tarafmzdandayenibir
aklama istemi ile bir gayret hsl olunca temel dvn metni olarak Sleymniye
Ktp. Mehmed Murad Ef. 43/1 nsha esas alnm ve aklama bunun zerinden
ekillenmitir.
1993 ylnda Kenan Erdoan Beyefendi Dvnn akademik dzeyde tenkit ve
tahlilini yapmtr.
118
Bu almas da bavuru kitabmz olmutur. Bu ekilde baz
nshalardaki farkllklar bilerek asl divna ulamak kolaylamtr.
119
Bu ekilde

117
Mustafa Manev (d.10201611, hyt: Cemziyelhir 1114(EkimKasm) 1702)nin ba
bas, Meyihi Halvetiyyeden Karaba eyhi Ali Alaaddn Efendi olup daha ok
KarabVelismiylemehurdur.BuismibanasardsiyahHalvetsarvesahipoldu
uyksekderecelerebinaenalmtr.
118
Erzurum1993(DoktoraTezi)
119
TespitleregreNiyziMsrDivan,nshasaysbakmndanoldukazenginbirdivan
dr.Divn,batastanbulSleymaniyeKtphanesiveAnkaraMillKtphaneolmakze
re Bursa, Konya, Erzurum, Balkesir gibi deiik yazma eser bulunduran ktphanelere
dalmvaziyettedir.Ayrcayurtdndadanshalarbulunmaktadr.Yazmaeserleriinde
Niyz Divannn kendi tr iinde hayli kabark bir nsha says olduu, bundan da ok
yazlp okunduu anlalmaktadr. Kalabalkbir nsha saysna sahip olanNiyz Divannn
karlatrmal metninin hazrlanabilmesi elbette bir seme ve eleme yapmakla mmkn
olacakt.Busebeplencebtnbunshalarnzellikleritektekmahallindebizzattespit
edilerek zelliklerine gre kendi, arasnda gruplandrma yoluna gidildi. Sonra bunlarn
iinden (biri tabask) 7 nsha seildi. Sonra Mecmuasndaki iirleri ilve edildi. Temsilci
diyebileceimizveesasaldmzbunshalarunlardr:
1SleymaniyeKtp.MehmedMurad43/1
2MillKtp.A.196O/1
3SleymaniyeKtb.MihriahSultan384/1
4S.zeeKtp.A.S.LevendKitaplar254

eksik olan ilhiler metne dhil edilerek Divan lhiyyatn noksanlar ikml edil
meyeallmtr.
Tasavvuf tarihinde nc devre Melm piri olarak bilinen Seyyid Muham
med NurulArab kuddise srruhulazizin (1305/1889) Divan lhiyyat erhi
120
aklamada en ok faydalandmz eser olmutur. Ayrca Abdullah aylolunun

hazrladNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinGazellerineYaplanerhler
121
de yeri geldike gnmz dil ve anlayna uygun olabilecek ekilde yeniden
uyarlanarakilgiliilhiaklamalarnakonulmutur.
Divan lhiyyatn metininde genellikle gnmz Trkesi kullanlmaya all
mtr.Butrldeiikliklervezindebozuklukoluturmuolmasramenokuyana
mana btnl vermesi dnlmtr. Yine manas anlalamayacak olan keli
melerin aklamas ise metin iinde ve dipnotta uygun bir ekilde yaplmtr. Baz
yerlerde tekrarlarn veya ayn konu hakknda deiik yorumlar olacaktr. Bunu
grzenginliiveanlayfarklarnaiaretsaymakuygunolacaktr.
Hz.MevlnkaddesellhsrrahlazzEfendimizbuyururki;
Buszn,tekrarlanmgibigzkmesi,sizinilkdersiniziiyiceanlamam
olmanzdandr.Buyzdenhergnayneyisylemekicapediyor.
122
Alnt yaptmz kaynaklardaki hadisi eriflerin mehazlar faydal olacandan

yaplan tahrileri ve bilgileri ile koymay uygun grdk. Kitaplar ve kaynaklardan
yaplaniktibaslarvezeteklindedahiolsasahibininiibrazetmeyealtk.

5Marburg2522(Berlin)
6SelukEraydnzelKitapl
7Tabask
8BursaOrhanKtp.690
(Kenan Erdoan, Niyzi Msr Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Dvnnn Tenkitli Metni,
Ankara,1998,s.CLXXXVI)
120
SeyyidMuhammedNur,MsrNiyaziDvnerhi,haz.M.SadettinBilginer,st.1982
121
(AYLIOLU,1994)
122
Mevln,FhiMFh,ev:M..Anbarcolu,s.52

79
DVANILHYYAT
VE
AIKLAMASI

Hz. eyh
Kutbulakt
kaddesell
dair aklam
snrnam
phe
AllahT
Bizim N
Onun yard
imanederi
Sulta
ycelik
sininkib
vey
Alla
mannd
der. Bun
rindeki
Daha g
himmeti,a

123
Mide,8
124
Mslim,
125
(YAZICI,1

h Mrids
tb, Ferd
h srrahul
ma yapmaya
mamasiinra
yokkiAllah
Teliinm
Niyzi Msr
dm ile yne
z.
an Veled Haz
veululukile
brideilhdir
yinebuyurdu
ah Telnn
daki seyrinde
nun ise, son
tasarrufuky
zeli ve idr
kniyazile

7
Birr,69(2588
1995),s.499

slikn, Mef
zzamn
azizin ilh
a alana Al
ahmetetsin.
hTelhadd
tevazolan
kaddesell
elerek akla
zretleri buyu
ebabamnte
r,ltfuda;
uki,birgnb
n velisi bu d
en yz bin k
nu yoktur. Bu
yametekad
kin tekrar
H

8);Tirmz,Birr

fhrulvsln
Muhamme
kelimt ku
lah Telnn
.
diaanlarse
birkimseyi
h srrahul
amaya ala
urdu ki: By
ecellisiisetev
babam:
nyadan g
kere fazla ol
u Allah Tel
darkalr.
125
tekrar tevel
r82,(2030);M

n, Sultnle
edlMsriy
dsiyyelerinin
n yardm etm
evmez.
123
AllahTel
azze sonsu
acaz. nk
k Mevln
vazuveltuf
t vakit
lur. nk o
l velisinin, m
5
lld niyeti,
Muvatta,Sada

evly, Burh
ylHalvetiy
n esrar ve ha
mesi, haddin
yceltir.
12
uz bir gven
ltuf sahib
(Bah Veled
fileidi.Allah
onun seyri,
o, Allah Tel
mritler ve
ricli gayb
aka12,(2,100

nlasfiy,
yylKdir
akkatlerine
ni bilmesini,
24
imiz vardr.
bi olduuna
)in tecellisi
hTelveli
, sal za
lda seyre
klar ze
ve erenler
00)


A
126
1
Vezin:FiltnFiltnFiltnFiln
Eygnlgelgayridengeakaeyleiktida,
Zmreiehlihakkatanklmmukteda.
Cmlemevcudatumalmataakakdemdrr,
Ziraaknevvelinebulmadlaribtida.
Hemdahicmlefenabulduktaakbakikalr,
Busebebdendedilerkimakayokturintiha.
DilerimsendenHdayaeyletevfknrefik,
Birnefesgnlmseninakndanetmegelcda.
Masivayaknnsevdasngnlmdenal,
Akneyleikilemdebanaaina.
Akiletamudaolmakcennetidirakn,
Likcennetteolursatamudurakszana.
EyNiyaziMridistersenbuyoldaakauy,
Enbiyavevliyayaakolupturrehnma.
Eygnlgelgayridengeakaeyleiktida,
Zmreiehlihakkatanklmmukteda.
Eygnlgelbakalarndangeipakauy,
Hakkatehlicemaatakimamklm.
127
Ak,sarmakanlamnagelenkkelimesindenalnmtr.Sarmak,sarld
yerinaslkaplarsa,akdagirdiikalbihattainsannvcudunuylecesarar.
128
Ak, hem yaanan duygusal, yani varoluu (egzistansiyel) gereklii hem de

varlksal, yani ontolojik gereklii olan bir kavramdr. Baz airler anlamca ak
szcndendahagenikapsamlolankszcntercihetmitir.k'daha
okduygusalbirsevgiyivemuhabbetiifadeetmekiinkullanmasnaramen,k
ileulvvemanevisevgiyidilegetirmitir.Dolaysylaikieitak'tanszedilebilir.
Birincisiilhak,yanibeeraktr.BakabirdeyileAllahTelyayaratca
knailhakdiyebiliriz.nkvarlklarznbuaktanalmlardr,varlklarnz
AllahTel'nnyaratcak'nntakendisidir;ikincisiisevaroluuveyaananak,
yani egzistansiyel ak'tr. Varoluu ak insann znde gizli bulunan ak gerek

126
DivandakiilhilerindizimiArabElfbesinegredir.
127
Beyitler anlalabilirlii artrlmaya allm ve vezin dzeni aranmam, kelimelerin
gnmz Trkesine yakn olan olan ile tekrar yaplmtr. Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzdenilhilerineuygundecekmanalarvermesiiinlihimmetveaftemenni
ederim.(Yazan)
128
Eraydn,Seluk,TasavvufveTarkatlar,s.236.

duygu ve dncesine gerekse davran ve hareketlerine yanstmasdr. Bu ak,
insannbilgivebilinseviyesinebalolarakkomedikyadatrajikbiimdetezahr
edebilir. Tutku ve ihtiraslarn tatmini esasna dayanan insan gldrp elendiren
dnyalk ak'a biz komedik ak diyebiliriz. Gelip geici olan bu akn tam tersine,
dnyay ve insan dnyevi eylere balayan duygu ve dncelerin btnn yok
sayanbirbakaakvardr.Trajikak,gerekakbudur.Bunagre,insankendisini
dnyevi tutkularndan kurtard lde komedik ak'tan kurtulup, gerek ak'a,
ilahiak'aulaabilecektir.
129
AkkelimesiKurnKerimdezikredilmemitir.AncakMuhyiddnbnlArab
kaddesellhsrrahulazizegre,kinyeyoluylaoradayeraldsylenmektedir.
KurnKerimdekieeddihubb
130
ayetibunaiaretederdenilmektedir.
Kenzi mahf yani Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi istedim, mahlkat
yarattm
131
hadisinegremuhabbet,balangtaAllahTeldanzuhuretmive
btnmahlkatnyaratlmasnasebepolmutur.KurnKerimdekiAllahonlar,
onlar da Allah severler.
132
ayetinde sevginin ve muhabbetin nce Allah Tea
ldangeldiianlalmaktadr.
bnlArabkaddesellhsrrahulazizde,sevgiyivarlnilkmiliveyaratl
sebebi olarak kabul etmitir. Yani Hakkn mevcdtn ayannda halk ile zuhuru
onlarnyoktanyaratlmalardeildir.Hakk,ezeldebilinmekistedi.Bilinmesiiinde
kemltnvarlkaynasndazharetmektenbakabakabiryololmadndanhalk
yarattvemahlkatnsretlerindetecelletti.Haricvcdaraclylazuhraolan
sevgisi,lemiyaratmasnasebepoldu.
133
Bu nedenle ak, her eyin temelidir ve kaintn ruhudur. nsanda ak yzn

denvaroluununilkkaynanageridnmeyeabalar.Akylebiratetirki,par
layncamuktanbakasnyakar.
RisaleiGavsiyedeAbdlkdirGeylnikaddesellhsrrahulazizHazretleri
buyurduki;
YaRabbi!Aknmanasnedir?
YaGavs!kolbana.kbenim,maukbenim,akbenim!Kalbinibenden
bakasndanevirveboalt.
Ya Gavs zm! Akn zahirne arif olursan, aktan da fena bulmalsn! Zira
akhicaptr,kilemaukarasndakihicb.
Gerek anlamda ak Allah Tely talep etmek ve Onu sevmektir. O halde
k bir anlamyla da taliptir. Hakk isteyen ve seven herkes k olabilir. Ancak
kkendignlnmaukiinboaltmas,aklbandankurtulupileminisevdi
inden baka dier btn isteklerden temizlemesidir. Aslnda ak akl aciz brakr.
Fakatonsuzdaolamaz.
Marifete yani ilah bilgiye ulaabilmenin yolu akl ve nazar deil ilh aktr.

129
(KO,2000)
130
Bakara,165
131
KefulHaf,2016
132
Mide,54.
133
EbullAff,Tasavvuf,s.207.

AllahTelyaaklladeilancakaklaulalabilir.
Akntatlvehohibirpnaryokturki
Benimondadahatatlvehobirpaymolmasn
134
Felsefenin de en derin mevzusu aktr. Bergsona gre yaratl, bir heyecan

dan,derinsevgidenfkrmaktadr.
Ahlkvedininikikaynaadleserinde:nsan,kendi,kalbinden,AllahTelo
kalpten faydalanacak kadar temiz olmayan eyleri atmaldr. O zaman insan Allah
Tely kendi iinde hisseder. Fakat bu kfi deildir. Daha st dereceye trmana
rakinsan,AllahTelnnbiraksiyonletiolabilmelidir.Bumertebeyegeleninsan,
kendinde sonsuz bir hayat hamlesi sezer. Byk, iyi ilere sarlr. Ve baarr. Ve
hibiryorgunlukduymaz. Derinbirak iindekendiniaksiyona,insanlarahizmete
verir. Bu ak; insann Allah Telya ak deil, bundan ok daha st olan; btn
yaratklarakarolanAllahTelnnsevgiveakdr.
Ohalde,Bergsonagremkemmelinsan,gnlneAllahTelsevgivedn
cesitamakilekalaninsandeil,iradesini;AllahTelnninsanlarasevgisiyoluna
hizmetevakfedebileninsandr,
135
Aknura,akldaateebenzetirler.Aklnaydnlhernekadardakikveuza
gryorsa da akn atei, daha dakik ve daha fazla uza grebilir. Akln aydnl,
akn ateiyle birlikte hareket etmezse tek bana gnl evini aydnlatamaz. Ne
vakit akln nuru akn atei ile birleince o zaman gnl saray, tam anlamyla ay
dnla kavuur. Buna gre, Hakka ulamak ve ilah hakikati kavramak iin, bir
dereceye kadar akln rehberlii arttr. Akl, bizi madd lemin snrndan karp
manevveulvleminsnrnakadargtrebilir.Fakatondanteyegidemez.Bun
dan sonra akn rehberliine ihtiya var. Zira bizi ilah leme ulatran tek ara
aktr. Akn ykcl, bir anlamda yapclktr. nk akn atei, insann putlarn,
onu hakikatlerden alkoyan masivay yok eder. Bylece onu temizler. Akn atei,
insan, ayrmclktan ve eitli ekillerden alp tevhide ve gerek istikrara, okluk
tan,irktenkurtarpbirliegtrenbirgtr.Aklinsanavarlkkazandrrken,ak
ise insann varln ortadan kaldrr. nsan varlyla kald srece birliin gerek
lemesi mmkn deildir. kilik devam eder. Biri Allah Telnn varl, dieri de
insannvarldr.Hedefbirlikise,birlieulamakiindeakgereklidir.Ak,aklla
birleince yanar. Ak ve akln birlii, vahdet makamna yaklatrr. Dinlerin hkm
etkisindenkendiniuzaklatrr.bnlArabdebukonudaunlarsylemektedir:
SevgivemuhabbetkonusundabnlArabkaddesellhsrrahulazizinba
ka bir ifadesi de yledir: Muhakkak ki kalbim her sreti kabul etti: airlerin me
ras,keilerinhangh,puthaneveyatavafedeninKbesi;TevratnveyaKurn
Kerimin sayfalarn msavi grdm. Ben sevgi diniyle tedeyyn
136
ettim. Onun

134
(GEYLN,2005),s.132
135
MustafaRahmiBalaban,FilozoflarlaBirerSaat:MuhtasarFelsefeTarihi,st.1947,s.219
136
Tedeyyn:Dininisaknmak.(Deyn.den)Borlanma.Borcagirme

aralarnayneldim.Sevgibenimdinimveimanmdr.
137
bnlArabye gre muhabbet, ibadetin asl, srr ve cevheridir. nk

mabdmahbbuntakendisidir.Eersevgiolmasayd,insan,aa,yldzveyaput
gibi hibir eye ibadet edilemezdi. nk kemliyle hrmet duymadan bir
mabda ibadet edilmez. Abid de mabdu sevmedike ve sevgisinde fn olma
dka Ona hrmeti tahakkuk etmez. u halde vasflar farkllasa da mabd ve
mahbb ayn eydir. Bir ynyle mabd, bir ynyle de mahbb diye isimlendi
rilmektedir.Oysaherikitaraftadamsemmbirdir.
138
Akveansarholuuolmasayd
Nedinleyenolurdu,nesohbeteden.
139
Cmlemevcudatumalmataakakdemdrr,
Ziraaknevvelinebulmadlaribtida.
Btnbilinmimevcudattaennceolanaktr,
Ziraaknevvelinebalangbulmadlar.
Ak yolu, bir yoldur ki, ne ucu var, ne kys. O yolda can vermeden baka
birarebulunmaz.
140
Ak,AllahTelnnkendisioluncaevvelivesonudaolmaz.Hakknmahlkt
sevmesi kendini sevmesi, yaratlmlarn biribirlerini sevmeside Allah Tely sev
mektenbakabireydeildir.
Akmakamlidir,akkadimezeldir
Aksznsyleyencmlekudretdilidir
YunusEmrekaddesellhsrrahulaziz
Ak,kendindenbakabireyvermezvekendindenbakabireyalmaz.
Aknmal,mlkyoktur.Fakatkimsenindemal,mlkolamaz;
nkak,akiinyeter.
AkagiriftarolduunuzzamanAllahTelkalbiminiindedirdemeyin,ben
AllahTelnnkalbiiindeyim,demekdahayarar.
Siz,akayolgstereceinizisanmayn.nkak,sizdedeergrrse,her
yolugsterir.
141
Hemdahicmlefenabulduktaakbakikalr,
Busebebdendedilerkimakayokturintiha.

137
EbulAlAff,Tasavvuf,s.203.
138
EbulAlAff,Tasavvuf,s.203204.
139
mamRabbn,Mektbt,c.III,m.no:120.
140
(Hafziraz,1985),gazel.LXVIII,b.497
141
(HalilCBRAN,1970),s.28

Hemdahihereyfenabulsaakbakikalr,
Dedilerki,busebebdenaknsonuyoktur.
imdi velilerin, sevenlerin, sevgililerin hali byle olunca, Son nedir? suali
neCneyd'inverdiicevapuolmutur:
Son,balangcadnmektir.Busznzahirmanalarndanbiriudur:Slik,
mrid, nasl ki, balangta aka ibadet, tesbih ve dua ediyor, bunlar perde
arkasndayapmyordu;bundansonradakendisine birhayranlkgeldiiiinar
tkoibadetleriihtiyarszyapamaz.
142
DilerimsendenHdayaeyletevfknrefik,
Birnefesgnlmseninakndanetmegelcda.
SendenHdayauygunarkadalkdilerim,
Birnefesgnlmseninakndanetmegelayr.
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzeyhUryebilebirdier
eyhi olan eyh Eb mrn elMrtl arasnda tasavvuf ilminde nemli bir
neevetarzfarkolanbirkonuyudayleanlatmaktadr.
nsanln mevcut hli beni ok zyordu. Bir gn bu dncelerle hayli
dertli bir halde Uryebnin huzuruna girmitim. O, halkn Hakka olan muhale
fetlerindendolayzntlolduumuanlaynca
Evldm sen halka deil Hakka bak! dedi. Onun huzurundan ayrldktan
sonra daha ayn skntl hal zerimdeyken bu sefer eyh Mirtlnin meclisine
geldim.Benigrnceoise
Evldmsenkendinebak!dedi.Bununzerinebenartkdayanamadmve
Ey stadm! Biriniz Hakka bak diyor dieriniz kendine bak diyor, ben ikiniz
arasndaarpkaldm,ikinizdebuyolunkmilrehberlerisiniz,pekihangini
zinszdorudur?diyesordum.O;
Her ikimiz de hlimize gre sana yol gsterdik. Ama esas olan eyh
Uryebnindediidorudur.Umarmkibirgnonundediiomertebeyeerer
sin. Aslnda sana da bana da yaraan onun dediine kulak vermektir
dedi.
Ben onun bu drstlne hayran bir halde tekrar Uryebye gittim ve
Mirtlnindedikleriniaynenonanaklettim.Bununzerineoda
Ne gzel demi. Ben Yoldaa (refik) iaret etmitim o ise Yola (tarik)
iaretetmi. imdisenhemonundediinivehembenimdediimiberaberce
alrsanhemyoluhemdeyoldabirletirmiolursundedi.
143
Masivayaknnsevdasngnlmdenal,
Akneyleikilemdebanaaina.
Aknsevdasndanbakasngnlmdenalsn,
kilemdeaknbanatandkklsn.

142
(emsiTebriz,2007),(M.55),s.124
143
(KILI,1995),s.15

Akiletamudaolmakcennetidirakn,
Likcennetteolursatamudurakszana.
kncennetidirakilecehennemdeolmak,
Lakinonaakszcennetcehennemdir
BirgnMevlnnnharemiKiraHatun(radiyallhanh):Cennethalknno
u aptaldr hadsinin manas nedir? diye sordu. Mevln kaddesellh
srrahulaziz:
Aptalolmasalard,CennetveCennetinnehirleriylenaslyetinirlerdi.Sevgili
nin yznn bulunduu bir yerde Cennetin ve nehirlerinin yeri mi olur. Bunun
iinCennethalknnouaptaldrveilliyyniseaklsahipleriiindirbuyurduve
urubaiyisyledi:
Eer Cehenemde senin zlfn elime geerse, cennetlik olmaktan utanrm.
Eersensiz,benicennetearalar,cennetsahrasyreimiskar.
144
[Ak,dinin,hayatnvebenliinmotorgcdr.Akhemsevenehemdesevile
nekiilikkazandrr.Kiilikbydkeak,akbydkekiilikbyr.
Bilim,aratrmaktalezzetbulur,akiseyaratmakta
Dinin ruhunu ak oluturduu iin, sevgiden yoksun gnllerin icra ettikleri
ibadetlerbirgsteridenteyegeemez.Allah'sevgizereveakiindearama
yanlarn,sayyavemeknasanibadetlerierdiriciolamyor.
kbaldiyorkiBenimniyazm,ikirektnamazasmaz.
145
klarnnamaznniyesoruyorsun?Onunrkudasecdesigibimahremdir.
Allahu Ekber'in alev alev yan be vakit namaza smaz. Aklarn namaznda
okuyu, iki dnyaya meydan okumaktr. Bu namazn bir rekt bile Mslman
lmszyapar.Buatesizveheyecanszasrnldrpmahvettiiinsanbylebir
namaznierdiikymetlerinerdenbilecektir!
146
]
147
Enbiyavevliyayaakolupturrehnma.
AkEnbiyaveevliyayaklavuzolutur
Aktan herkes bahseder. Lakin bunu yaayan binde birdir. Ancak adn bilmek
tenbakabirmeramdayoktur.Elemliakyolundacefasnakatlanmasgerektiini
oudabilmektenacizdir.Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Bir addan baka aktan ne biliyorsun ki? Akn yzlerce naz, edas, ululuu
var.Ak,yzlercenazlaeldeedilebilir.
148
Akn rehberlii olarak Aka uy da ki maksat ise akn elinde keml bulann
irdnavasloldemektir.Akmahallesinedelilsizayakatma.Bendelilsizgitmek
iinneleryaptmyinedegidemedim.(Hafziraz,1985),gazel.CC,b.1705

144
(YAZICI,1995),s.614
145
Cavidname,87
146
ArmaanHicaz,60
147
ZTRK,YaarNuri,27Nisan2001tarihliSTARGAZETES
148
Mesnevi,c.V,b.11631164

2
Vezin:MefilnMefilnMefilnMefiln
Zihi
149
kenzihafkiandangelrhervarolurpeyd,
Gehizulmetzuhureder,gehienvarolurpeyd.
Zihderyayivahdetkimkesilmezhergizemvac,
Bukesretlemiandandoupnaarolurpeyd.
Nesihriblacebdirkimbuyzdengrnrayar,
Oyzdengayryoktenhagelirdildarolurpeyd.
Tanurgndeyzbincandemiklimineherdem,
Gelryzbindahiandanbulurimarolurpeyd.
Oyzdengrbenayandneremicemalinden,
Feleklerdegrpandneredvarolurpeyd.
Dniehayalat,iindazuhurat,
Birindenolbirinetuhfelerherbarolurpeyd.
OdevriylegelptrEnbiya,Mrselmeratibce,
Gehimminzuhuredergehikffarolurpeyd.
Tecellieyledikeolsaraysrrahfada,
Busuretlemiiresatpazarolurpeyd.
Annzatnagayet,sununahergiznihayetyok,
Annnherbirismindengelrbirkrolurpeyd.
Tecellieyleroldaimcellgehcemlinden,
Birininhslcennet,birindennrolurpeyd.
Cemalizhirolsatizcelliyakalaran,
Grrsnbirglalsayanndahrolurpeyd.
Busrdandrkibirkmilzuhuretsebulemde,
Kimiikrrederan,kimeinkrolurpeyd.
Veliarifcellirecemlinigrrdim,
Buharistanniindeanaglzarolurpeyd.
Nesrdrkimikikimsenazareylerbuekvana,
Biriancakgrrdr,biredeyyarolurpeyd.
iummanvahdettiryzsahrykesrettir,
Yzngrengrrayariindeyrolurpeyd.
Alanlezzatbirliktenhalsolurikilikten,
Niyazikandebaksaolhemnddrolurpeyd.
Grrolgencimahfidennicezhirolurey,
Bilrhernaksurettenniceesrrolurpeyd.
Zihkenzihafkiandangelrhervarolurpeyd,
Gehizulmetzuhureder,gehienvarolurpeyd.
Negzel;hervarolaneygizlihazinedengelirveaikrolur,

149
Zih:Zehu,bumnasnagelenmennesiaretzamiri.

Bazenkaranlk,bazennurlarmeydanakar.
KenziMahfEdebiyat
Tasavvufta eitli kelime farkllklaryla birden ok rivayetleri bulunmakla
birlikte,busznenyaygnkullanmolan
150

Metni erevesinde geliip ekillenmitir. Hibir muteber hadis kitabnda
gemeyenburivyetleilgiliolarakAIiyylKr(1014/1605)unlarsyler:Fa
katmanasdorudur.AllahTelnn:
Ben, insanlar ve cinleri ancak bana ibdet etsinler diye yarattm
151
yetindenalnmtr.
Nitekim bn Abbas bunu bana ibdet etsinler diye (liyabdn)yerine
benibiliptanmalariin(liyarifn)yarattmeklndetefsiretmitir.
Sz konusu rivayetle ilgili olarak eyhi Ekber Muhyiddn bnulArab (560
638 / 11651240) Kefen sahh, fakat naklen sabit deildir dedii nakledilir.
Esasenbunun,hadisilmikriterlerineuygunolaraknaklensabitolmubirhadis
olduunu iddia eden bir mutasavvf da bilinmemektedir. zellikle bnl Ara
bninyukardakiszndensonra,konuedildiitasavvufliteratrndegenellik
le sahih olup olmad sorgulanmakszn kuts hadis olarak deerlendirme
eilimi belirmi ve bu zamanla genel bir kabule dnmtr. smail Hakk
Bursevinin (1137/1725) bu rivayet hakkndaki u deerlendirmesi, ayn za
mandagenelolarakmutasavvflarnyaklamtarzlarndayanstmaktadr
Kef ehline gre bu hadis sahihtir, isterse, hadis hafzlarna (ezbercilerine)
gresahiholmasn...Zirakefehliolanlar,bizzatRaslllahsallallhaleyhive
sellem Efendimizden alr sylerler. Hadis ezbercileri ise nakil yoluyla rivayet
ederler. Ayrca bir eyin belli bir senedi olmaynca, sabit olmadn icp ettir
mez.udakatdir:Kefitibariylesahiholanbirey,nakilyoluylagelendenda
hasahihtir.Zirakefhlindevehimvehaylolmaz.
152
Tasavvuf ehline gre kint, Allahn isim, sfat ve fiillerinin zuhr ve

tecellsindenibrettir.Mahlukt,AllahTelybilmekveehadiyyetsrrnanlamak
iinbulemegnderildi.Kinttanevarsaogizlihazneninmahsldr.Dolaysy
la Kenzi hafinin zuhruyla, nr ve zulmet ortaya kmtr. Burada ilk grnte
birztlkvargibigsterir.Ancakdnyahayatndahereyzddylakaimdirdenir.
nkerolmasahayrn,irkinolmasagzelin,zulmetolmasziynn,geceolma
sa gndzn kymeti tahakkuk etmezdi. Bir baka adan da srr teklif ve imti

150
Knt kenzen mahfiyyen feahbebt enurafe fehalaktlhalka liurafe Acln.
2/132; Aliyul Kari. 273: Manas doru olsa da hibir senedi olmayan bu szn hadis ol
madaktr.
151
Zriyt,56
152
(GKE,2000)

handr. man ile kfr, mmin ile kfir beraber bulunacak ki imtihan yeri olan
dnynnyaratlgayesineuygundsn.
Mutasavvflar,zulmetvenruntecellsinihemkintta,hemdnyada,hemde
insanda mahede etmilerdir. Kintta Allah Telnn ceml ve keml
tecelllerini anlama kabiliyeti insana verilmitir. nsan mevcdtn z ve zetidir.
Cmi ismine mazhar olduu iin Allah Telnn esm, sft ve ztna tam ayna
olmakeyfiyetiinsandadr.
Zulmet ve ziynn ayn kaynaktan kmas Necmddn Daye kaddesellh
srrahulazizinMirsdlibdadleserindekibirhikyedeyleizahetmektedir:
Birekerciekeribirkakerekaynatpherkaynatndadahakesifbircinse
kereldeeder.Ensoneldeedilenekatare
153
derlerkibusiyahvekababirmaddedir.
Demek ki beyaz ekerde bu siyahlk ve kabalk var imi, gzkmyormu. Bunun
gibiNrMuhammedidenzuhredenmevcdtiinde nrvezulmetmevcuttur.
Ancak sekerdenbirinci,ikinci,nc.. .Derecelerdeeldeedilen maddelerilk kay
natlandan beyazlk ve siyahl nasibine gre alr. Ve her biri kendi makmnda
kemlihizdir,herbirininbirhassasvardr.Biridierininyerinekimolamaz.
154
Burada bahsedilen saf eker Hz. Muhammedin rhudur. Onun rhu, rhlarn
atasdr.Ennceonunrhuyaratlm,mevcdtdahasonrayaratlmtr.
Ben yaratlta nebilerin ilki, nebi olarak gnderilme ynndende sonuncu
suyum
155
hadsi bunu bildirir. Btn mevcdt onun yz suyu hrmetine yara
tlmtr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem vesilesiyle yaratc tantlm,
dieryandankfrnneticesizulmetaikrolmutur.

153
Katare:Kuyudanveyabakabiryerdendamlayansu
154
Ali Nihat, Tarlan, Divan Edebiyatnda Tevhidler, Fasikl IV, stanbul niversitesi Yay.
No:24,(1936).s.34
155
MuteberkaynaklardayeralmayanburivayeteDeylemi,EbuNuaym.Sehavi.AliyulKri
veAclneserlerindeyervermilerdir.Bkz.Deylem.III/331:EbuNuaym,DelailuNbvve.
1/42;Sehavi.386:AliyulKri,269;Acln.II/129

YARATILIMERTEBELER
156
GENEL
DEERLENDRME
DRTL
TASNF
YEDLTASNF KIRKLITASNF
GAYBLEM
LAHTLEM LTAYYN l.Ztllahiyye
CEBERTLEM
BRNC
TAYYN
2.lktenezzlat
KNCTAYYUN
3.kincitenezzlt
4.Ulhiyyet
5.Rahmniyyet
6.Rubbiyyet
7.Mlikiyyet
8.EsmaveSftun
Nefsiyye
9.Cellsimleri
10.Cemlisimleri
11.Fiilisimleri:
a)CellFiilsimleri
b)CemliFiilsimleri
MELEKT
LEM
ERVHLEM
12.lemiimkn
13.Akllevvel
14.RuhulAzam
15.LevhlAzam
16.Krsi
17.UlvRuhlar
18.Mcerrettabiat
19.Hayal
20.Heba
21.CevheruiFerd
22.Mrettebat
23.AtlasFelei
24.ZhreFelei
25.FeleklEflk
26.SemaZll
27.SemaMteri
28.SemaBehrm
29.Semaems
30.SemaZhre
31SemiUtarid
32.SemaKamer
33.KreiAte
34.KrreiHava
35.KrreiSu
36.KrreiToprak
37.Maden
38.Nebat
39.Hayavn
40.nanlarlemi
MSALLEM
EHDETLEM NASTLEM
EHDET
LEM
Zihderyayivahdetkimkesilmezhergizemvac,

156
(YCER,1996),s.61

Bukesretlemiandandoupnaarolurpeyd.
Neiyi;birlikdenizininhibirzamandalgalarkesilmez,
Buokluklemiondandoupmecburvarolur.
Kesretvevahdetilikisi
Muhyiddn ibn'l Arab kaddesellh srrahulaziz ile tasavvuf literatrnde
anlalmaya ve anlatlmaya balanan vahdeti vcd elikili ve ar konumuyla
ok sz sylenen ve neticeye varlmayan tarihi seyri ierisinde, deiik ekillerde
yorumlanmveokrenklibirdncesistemiolmutur.
Bizzat bnl Arab zel bir stlah olarak vahdetlvcd ifadesini kullan
maz.Dolaysylabutabironunyazlarnnmuhtevasndandolaydeil,takipile
rinin ilgisi ve kendisinden sonra gelien slm dncenin ynnden tr se
ilmitir. bnl Arab nin en etkili rencisi Sadreddin Konev (hyt. 673/1274)
bu terimi en az iki vesileyle kullanm, daha sonra Konevnin rencisi
Sadeddini Fergn (hyt. 695/1296), bnlFridin Taiyye si zerine yazd iki
nemlierhtebuterimi birokkez kullanmtr. AmaneKonev, nedeFergn
bu terimi daha sonraki yzyllar iinde kazand teknik anlamnda kullanm
lardr.BuaradabnSebin(hyt.669/1270)ileAzizddinNesef(hyt.700/1300)
gibi bnl Arab okulunun ikinci dereceden belli baz ahsiyetleri bu terimi,
sflerindnyagrlerinidolaylyollardananlatmakiinkullanmlardr.Vah
deti vcdu, bnl Arab nin doktrinini ifade etmek zere teknik anlamda ilk
kullanan kii bn Teymiyyedir. Nitekim o, vahdeti vcd ifadesini vahdeti
vcdehlieklindeteknikanlamdabirdoktrininadolarakkullanmtr.
157
Burada,uhusushibirzamangzdenuzaktutulmamaldr:Buanlayhan
gi ekilde ele alnrsa alnsn Tanrlem dualitesinden biri ypranmak zorunda
dr.nkbylebiranlayta;
YaTanrlemefedaedilecek,
YadalemTanryafedaedilecektir.
158
Bilindii zere yaratl meselesinin en nemli noktas maddenin ezel olup

olmamasnadairdir.EermaddeezeliiseAllahTelnniiomaddeilekinat
inaetmektenibaretolur.
Fakateermaddeezelideilse,AllahTellemiyokluktanhalketmitirki,
bunaibda,icdveihdasdiyorlar.OhldeAllahTelbirvaredendir.
Muhyiddn ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz ise bu iki grn hibi
rineiltifatetmiyor.nkmeseleyidahabasit,dahakuatc,derinveetkilibir
ekildemuhakemeetmektedir.Onunnazarndahakikvarlk,sadeceAllahTe
lyamahsustur.Eyayagelinceonlarmutlakvarlneitlisuretlerdevegr

157
(AKMAKLIOLU,2005),s.7
158
(EVKBA,1994),s.9

nlerdetecellisindenibarettir.Bubakmdanartkmaddevarmdr,yokmu
dur,maddekavramnnmahiyetinedirvemaddeezelmidir?diyednme
egerekkalmaz.
MuhyiddnibnArabkaddesellhsrrahulazizHazretlerininbeyannag
re yaratl, Mutlak Varlkn Ltaayyn (grnmezlik) mertebesinden ta
ayyn(grn) mertebesinegemesindenveya bakabirdeyile,isimves
fatlarnhd(gr)sahasndatecellisindenibarettir.Vebusreklibiritir.
159
Yalnzunuiyihatrdatutmakgerekirkiherbirmertebeyinekadarmstakil
olarak ele alrsak alalm o bir btne aittir, o vcdun bir zsdr ve ancak o
btn ile gvde ile alkas erisinde bir mana tar. Tpk lemin (kozmos)
vcdunun aslnn Vcdu zorunlu (Vcibulvcd) olanla irtibatl (merbut)
olmas gibi o lemin paralar da kendi aralarnda bazs bazsna irtibatl, ba
lantldr. Ve i bunlar arasnda zincirleme(teselsl) bir balantyla gerekleir.
nsan, lem hakkndaki bilgisini her eyden evvel ite bylesi bir irtibatlar yu
mandanhareketlebireydendierbireyiistinbatetmeksuretiyleeldeeder.
tebuirtibatlarkurmabilgisidehssetenehlullhnilmindebulunur.
160
BinenaleyhsflerinVcudaynelikmetafiziktutumlarn,birtbiricaiz
sefelsefantropolojikvecihtendieriseontolojikvecihtenolmakzerekive
cihtenincelemekmmkndr.
Onlar bunu, bir noktadan kp yine ayn noktada biten bir vcd emberi
(diretlvcd) diyagram zerinde tarif ederler. Noktadan kan yarm dire
kavsi nzul (ini kavsi) adn alr. Noktaya doru giden dier yars ise kavs
urc (k kavsi) adn alr. Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz
buyururki:
Bu konuyu anlatmak iin bundan sonra inaallh direler ve cedveller
yapacaz...kitlibolankiidebukonununfaydalanvemanalaryaknolsunve
bunlar kendinde mcessem bir suret hlinde tasavvur edebilsin. ...Vcd,
bir dire dir. Ve bu direnin balangc lk Akln (elAklulevvel) varldr. Bir
hadsi erifte vrid olmutur ki Allahn ilk yaratt ey lk Akldr. Yni bu
cinslerin balangcdr... Yaratl(Halk) ise insan cinsi ile son bulmu ve vcd
diresi tamamlanm, insan bu lk Aklla ittisal etmitir. Tpk direnin sonu
nun balangcna ulamas gibi. te dire budur. Ve bu direnin zerinde le
min cinslerinden yaratlm ne varsa, t ilk akldan ki buna ayn zamanda Ka
lem de denir en sonuncu mevcd olan nsana kadar bu ikisi arasnda her ne
varsa hepsi yer alr... Allah Telnn yaratt btn eyler bu direnin evre
sindekinoktalargibidir.Binenaleyhdireninortasndakinoktadankanizgi
lerin enberin her noktasna msv olarak kmas gibi Allah Telnn da b
tnvarlklaraolannisbetitekbirnisbettir.Buember(dire)aslndabirnokta,
sonrabirizgi(kavs)vebuizgininzhiinaynaltarzda(msenn)almasn

159
(AYN,1995),s.4547
160
(KILI,1995),s.202

danolumutur:
161
Organbakmndansivrisineinfildenfarkyok!..
AdasndanbirdamladaNilgibidir...
Herdneniniindenyzlerceharmandoar;
Birdnya,budaydanesinesdrlm..
162
Nesihriblacebdirkimbuyzdengrnrayar,
Oyzdengayryoktenhagelirdildarolurpeyd.
Nealacaksihirdirki;buyzdenbakalargrnr
Oyzdenbakamevcutyoktur,yalnzsevgilivardr.
YukardaanlatlanlarileberaberVahdetiVcdanlayenakekliyley
leformleedilebilir.
Allahvardr,Ondannceveonunlaberaber,ondansonraveonunlabe
raber bir ey yoktur, Onun, nitelii, nicelii, bir eye gre ncelii ve sonral
da yoktur, Vakitte ve zamanda, bir eyin altnda ve stnde deildir, bir yerde
ve meknda da deildir. Buna bal olarak olutada deildir. (Fenomenol
163
lemdeki gibi bir oluu kastediyorum tecelli anlamnda, her an bir ite olduu
ayrcabelirtilecektir).Oimdidevardrbakabireyyoktur.
164
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Nefsim elinde olan Allah'a yemin olsun ki en alttaki dnyaya, iple bir
adamsarktmolsanz,mutlakaAllahTel'nnzerineder..
165
bnlArabninFtuhatelMekkiyeadleserineatfenNihatKeklikArabnin
...varlktaancakAllahvardr...dediinibelirtmektedir.
...Muhakkak vcutta Allah vardr. Ondan bakas ise hayal, vcuttur. Hak
buhayalvcuttazahirolduuzamanoradaancakkendihakikatihasebiyleza
hirolur,hakikiVcduolanzatyladeil...
166
bnl Arabye gre, Allah Tel ruhlarn gelimelerinin her merhalesi iin
yeni bedenler yaratr; insanlarn berzah lemindeki bedenleri de berzah (ha
yal) bedenler olacaktr.
167
Ve lmden sonra dnyev bedenlerinden ayrlan
ruhlar bamszlklarn bu bedenlerle srdreceklerdir. Kendi ifadesiyle;

161
(KILI,1995),s.170
162
(eyhMahmdebster),b.147148
163
Fenomen:Olay,hadise,hadiseyeait.
164
(EVKBA,1994),s.9
165
Tirmizi Hadisin garib olduunu syler. Tirmizi. Tefsir, 57; bn. Hanbel. 2/370; bkz.
Sehavi.543:Acln.11/153
166
(KEKLK,1980),s.405.
167
bnulArab.elFuthtu1Mekkiyye,c.II,s.627.

ahiretteAllahTelburuhlariin,tpkbudnyadaolduugibi,tabibedenler
yaratr, fakat bu bedenlerin yaps (mizac) farkl olacaktr. Ruhu berzah bede
ninden alp ikinci yaratl bedenine nakleder ve bu ruhlarn bedenleri saye
sinde kazandklar farkllk ebediyyen devam eder, asla bir tek varlk olma du
rumuna dnmezler
168
te yandan, bnl Arab ye gre, insann berzah le
mindeki hayal varolu tarz, hemen hemen btnyle onun bu dnyadaki ya
ay tarafndan belirlenecektir. Hayat, ona gre, insann nefsini (kendini) bi
imlendirdiibirsreolduundan,lmdensonratabibedenaradanekilin
ce, insan da berzahta kazandklarnn elinde bir rehine ve yaptklarnn sureti
iindebirtutukluolarakkalacaktr
169
)
170
Tanurgndeyzbincandemiklimineherdem,
Gelryzbindahiandanbulurimarolurpeyd.
Tanrgndeyzbincanyoklukiklimineherzaman,
Geliryzbindahiandanbulurimarolur.
Varlk ve yokluk meseleleri, varoluu felsefenin ana konularndan biridir.

Bu konuda varlk ile yokluu derinlemesine ele alan Mevln, en doyurucu fi
kirleri ortaya koymutur. Mesel, J. Paul Sartre, yokluktan kaarken, Mevln,
yokluktanvarlnknnnemizerindedurmaktadr.
171
Nihat Keklik, bnl Arabnin Ftuhat Mekkiye adl eserinden bu konuda

unlar nakletmektedir. ...Hakkn vcdu karsnda sabit aynlar vard. Bunlar
ezelolarakadem(yokluk)ilevasflanmtrkibudakendisinde,AllahTelile
beraberhibireybulunmayankevndir.ukadarki,(Allahn)vcuduaynlar
zerine,feyz etmivekendisiiindeilfakatonlarnaynlariin(varlk)tekev
vn etmitir. yan Sabitenin ne olduu bu alntyla akla kavumu oldu
yleki;yanSabite;vasflaryoklukolan,Allahnvarlkarsndabulunan,
istidatlar (herhangi bir ey olmaya eilimli olma hali) dorultusunda Allahn
zerinetecellettiisabitrneklerdir.
172
Oyzdengrbenayandneremicemalinden,
Felekler
173
degrpandneredvarolurpeyd.
Oyzdengrenlercemalingneininetrafndadnerler,
Gklerdeonugrpdnerzamanlarmeydanagelir.
Dniehayalat,iindazuhurat,

168
bnulArab.elFuthtu1Mekkiyye,c.III,s.188
169
bnulArab.elFuthtu1Mekkiyye,c.I,s.307
170
(KO,1990),s.8788
171
(BAYRAKLI,2002),s.249
172
(KEKLK,1980)
173
Felek:Gk,gkkat,devir.Tli,baht.Bykvedireviolaney.Hergkseyyaresi
ningezdiilem.Dny,lem,Birzillilet.Yuvarlakktk,kzak.

Birindenolbirinetuhfelerherbarolurpeyd.
Dniehayalleri,iindak,
Birindenolbirinehediyelerherdefaaikrolur.
ZahiriMnadaHayal
Hayalleriolanlaraslauyumaz.EerhayalleriolmasainsanAllahTelyana
slinanabilecekveahretyurdunahazrlkyapacakt.Hayalleritenyaninefsve
ruhun etkinlii ile olduu gibi, dtan kaintn unsurlar ile etkileerek insana
seyr hali kazandrdn unutmamak gerekir. Hayallerin son bulmas ilerlemeye
demaniolur.
Dnyann ilerlemesini, medeniyetin ilerleme hamlelerini hayale borluyuz.
Gzle grdmz eyleri baz insanlar gzden nce hayallerinde grm ol
masalard hl vahiler gibi maaralarda veya sazdan yaplm atlar altnda
yasayacaktk. Medeniyetin ilerlemesine en byk yardmlar dokunanlar kendi
zamanlarndamevcuteylerindahaiyilerinihayallerindegrmek,sonradaha
yallerinigereeevirmeyealmaksayesindebunlaryapabilmilerdir.
Beeri lemde Mimar Sinann en byk kubbeyi oturtma hayali, Hazerfen
Ahmetelebininumahayali,Edisonun1000denemedebileyaklmayanam
pulicatetmitir.Morsehayalindepostadandahaiyibirhaberlemearacg
rpinsanlatelgrafhediyeetmitir.Belltelgraftandahaiyisinihayaledebildii
iintelefonumuzolmutur.Fieldokyanusarhaberlemeiingemideniyiva
sta bulunabileceini hayalinde grebildii iin bugn ktalar denizalt kablola
ryla balanmlardr. Markoni kendi zamannda mevcut haberleme aracnn
hepsinden daha iyisini zihninde tasarlayp telsiz telgraf bulmutur. Bu keifle
okyanusunortasndabiryolcu,vapurundanektiitelgraflaoteldeodatutuyor
ve arabasn iskelede bekletmek emrini verebiliyor. Radyo, TV ve gelecekteki
dier keifler irade kuvveti ve alma azmi sayesinde hayalin gereklemesin
denibarettir.
Ruhumuzu besleyen mzik aheserleri byk bestekrlarn hayallerinden
kmtr. En nefis sanat eserleri byk sanatkrlarn hayalinde domutur.
Bunlar hep var olann daha iyisini hayallerinde tasavvur etmek suretiyle ahe
serlerini meydana getirmilerdir. Mevcut eylere bulunduklar halde bakmak
basit bir bakma iidir. Onlar bulunduklar durumdan daha iyi halde grebil
mek, hayale hakikat seklini vermek muhayyile gcne baldr. Basit dnen
ler bu gibilere hayalci derler, onlarla alay ederler, akllarnda dengesizlik oldu
unuiddiayayeltenirler.Hlbukienbykkeiflerbuhayalcilerinkafalarndan
kmlardr.Hayalcilerinsanlnetinhayatartlarndzeltmi,bizimaddiih
tiyalarmznstneykseltmi,esaretlerimizdenkurtarmlardr.Buhayalcile
re,budengesizlerednyannnebyknimetlerborluolduunukimsetahmin
edemez.Pekokkiihayallerinintesinegeerekbykkaraktersahibiolmu
lar, maddi ve manevi anlamda byk mevkiler elde etmilerdir. Anababalar
ocuklarn kendilerinden mesut olacaklarn dndkleri iin onlar kendile
rindendahayksekmertebeyeeritirecekekildeyetitirirler.Hayalkuvvetinin

hayat ykselmekte nasl nemli rol oynadn, basarnn ne tesirli mili oldu
unu, salk ve saadete ne kadar yardm ettiini gelecek nesiller daha iyi anla
yacaklardr. Zihinlerimize giren hayaller bizi aldatmak, artmak iin deil; ha
kikatseklinegetirebileceklerinigstermekiinbizeihsanedilmitir.Onlarhaki
katinkabataslakekillerindenbakabireydeildirler.Onlarykselmehrsmz
krklemek,biziileriyedoruyrtmek,varolanndahaiyisinibulmayatevik
etmekiinzihnimizegiriyorlar.Hayalkuvvetiaklnbirhlyasndanibaretdeil
dir,idealinesintisidir.
Byk dnceler, kuvvetli tasavvurlar nce hayalde doar; sonra emekle
rimizle hakikat haline getirilirler. Hayallerini bizlere salad imknlar dn
lnce manevi lemdeki hayallerini yksek ve ulv katnda Allah Telnn
cemlinigrmekiinolacakgayretintemelindehayalolmasmuhakkaktr.
174
Ancak hayalin istenilen bir hedef olmad geilmesi gereken bir kpr olduu
aklanmtr.Kprlerzorolantehlikelimenzilleriemniyetliekildeksazamanda
gemeyeyarar.Hayalleminingerekliliiyanndageilmesidegerekenbirmenzil
olduuunutulmamaldr.
YunusEmrekaddesellhsrrahulazizinseyrslkunuanlattbiriirinde
hayalmakamngemeningerekliliindenbahseder.
Sretdengelsftayoldasafbulasn
Hayllerdekalmaglyoldanmahrmkalasn
Manyolundasafabulmakistiyorsan,grnenbusret(ekiller)tensfata
(osretlesfatlanangerekvcda)gel.Busretler,birerhayl(aslvcdol
mayan birer glge)den ibarettir. Bu glgelerde taklrsan, man yolundan
mahrmkalr,hakikateulaamazsn!
Sretden kelimesi Divnn baz yazma nshalarnda Srtdan eklinde
gelmektedir.Beyitteikianakavramvardr:Sretlervehayller.
Sretler, dnya; hayller de misl (berzah) lemine aittir. Her iki lem de
gayb(zat)lemineengelveperdedir.Btnbulemlerise,sfatlarlemidir.
Sfatlar, (grntler, renkler, desenler, ekiller) leminden geip zata y
nelmelidir.Gerekte,hersretbirsrattr,geilmesigerekir.
175
BatnManadaHayaller
nsanda her seviyedeki bilginin oluma srecine baktmzda, tamamnn
sjedenkaynaklandngrrz.Beduyuyaekolarak,aratrma,hayaletme,
anlama, alglama, zerinde dnme, yarglama, karar verme, vs. tamamyla
insannkendibtnliindetakipettiibirsretir.
176

174
(MARDEN,2007)
175
(TATCI,2/4Fall2007)
176
(DZGN,2:12004),s.37
A.Sc
dakivar
ni, bak
kilded
I.ala
II
I.Bir
lar,obje
II.Di
oluur.
baklara
ropoloji
III. D
hayalin
grlme
yardml
nin, ne
ninkend
IV.B
yasdr.
bal ol
nr.
Tecr
Tenezz
Han
dn y
ketiniv
Allahm
kir. Kes
bu yce
himmel, fen
rlklartarafn
ka bir ifadeyl
avurduun
an:KutsalKit
II.alan
I.Alan:man
rincihalka,d
eler,KutsalK
inihayalvei
Tanrnn g
ak varlmaya
i,gelecekd
Dini tecrbe
resmettii T
elidir. Hrme
aryla,vs.bi
enin, payla
dinigsterdi
Btnhalkala
Buraya iliki
arak ruhsal t
be edilem
ltalMavsi
ngidurumda
ya da dn
esknunu,
mdervehak
sin olarak bil
e isim/sfatla
omenolojiyle
ndanaada
le ilahi olan
utespitetm
tap,Kutsalm
:AllahveVa
n,sevgi,hay
IV.al
ininkendini
Kitaplar,Kuts
mgelemind
rlmeyen va
allr. Alla
nyayailikin
dnyas: Bu
Tanrnn) aks
et, korku, g
zeaanAlla
ma hissinin,
iialandr.
arnmerkezi
in btn yar
tecrbelere
eyen Tevhi
iliyye(s.901
aolursanol,
me, zorunlu
,imknnve
kolansyle
l ki, lahi Za
arlarndan b
eilgili alm
akiemadag
n kendisini a
ektedir:
meknlar.Kut
hiyanlayn
yetveteslimi
an:MutlakT
gsterdiid
salabalola
nyas.Tanr
arlna ilik
ah anlay,
/eskatolojik
ras lahi ola
sine bir kar
ven ve kend
hatambirg
, kar konul
olandinino
rglarmz, bu
ve bu tecr
din son a
)adleserind
,isterhavad
u olarak lah
evarlnbe
er.Bunud
at kendisini s
biri altnda g
Divnla
masnda,Alla
gsterildii
aadaki ha
tsalolarakad
nnkendinig
iyetduygula
Tevhidalan.
nyadr.Kut
ntoplumlar
ryadairima
in yarglara
yaratma d
vb.dnce
ann akli ve h
lama ann
dini kurallar
gveningst
lamaz bir co
objektifdny
u alann da
beleri ifade
amas bala
deuyorum
daistersenk
i simlerin id
elirleyenbui
nnce,Alla
sana olduu
gsterir ve y
ahiyyatveA
hTelnn
ekliyletecr
alkalarda gs
dlandrlane
sterdiiala
rnncanland
salkabuledi
nbulunduu
ajlar,dnc
Onun grn
ncesi, kozm
elerbualana
hayali imajn
n da vurum
yla, ileriyle
terildii,zihi
okunun bir t
yas,ilahihak
vurumlarna
eden kavram
amnda bn
uyapmaktad
karada,bily
daresi altnd
isimdir.Veb
ahuEkber,d
u gibi gster
yine belki b
klamas|99

kendi dn
beedildii
sterildii e
eyleralan;
n;
dalan;
ilenmekn
ualandr.
elerburada
nen ilerine
moloji, ant
aittir.
nn (akln ve
mlar olarak
e, sevgisiyle,
ndinginlii
tama hissi
kikatindn
ve bunlara
mlara daya
Arab, Et
dr:
yadabilme,
dasn. Hare
buisimBen
emengere
rmez, ancak
yle olduu


iinAllahismininanlamnhibirzamanbilemeyeceksin.
177
OdevriylegelptrEnbiya,Mrselmeratibce,
Gehimminzuhuredergehikffarolurpeyd.
Odevirlenebilerverasllerderecelerlegelir
Bazenmminmeydanagelir,bazenkfirlermevcutolur.
Hkim Tirmiz, varln oluumu ile ilgili olarak grlerini ortaya koyarken
yle bir cmle ile ie balamaktadr: Allah vard. Onunla birlikte hibir ey
yoktu.
178
Sonrazikirvaroldu,ardndanilimortayaktvebunlartakiben
meet zuhur etti. fadelerinden anlald kadaryla bunlarn ardndan Hz.
Muhammedeaitniteliklervaredildi.(Hatmulevliy,s.337)
179
Tirmiz Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin dier enbiy arasndan zel

olarak seildiini (meczb) sylemektedir. Allah Tel, onu semi, ayrm ve
cezbetmitir.Dierenbiyyahikmet,beyanvehidayetverilmi,sonradaken
dilerinebiolarakgrevlendirilmilerdir.AncakHz.Muhammedsallallhaleyhi
vesellemAllahTeltarafndanzelolarakseilmitir.
180
Tecellieyledikeolsaraysrrahfada,
Busuretlemiiresatpazarolurpeyd.
Tecellieyledikeookgizlisrlarolansarayda,
Budnyalemiiindealverilermeydanagelir.
Tecell, mutlak vcdun zuhuru mnasna gelmektedir. Mutlak vcd,
Allah Tel nn ahadiyyet mertebesindeki ismidir. Bu mertebede Allah Te
l,gereksrftekvarlktr.Bunusfatitibrolmakszn,ancakkendisininbi
lebileceibirmhiyetteolanzattr.
Allah Telnn drt eit tecellsinin bulunduunu syleyebiliriz. Bu
tecelller:Zattecellsi,sfattecellsi,isimtecellsivefiiltecellsi.Ancak
Allahkulunakarsonderecemerhametliolduundanonazatylatecell
etmektedir
181

177
(DZGN,2:12004),s.32
178
Buhri, Bed'u'1Halk (59), 1, Tevhid (98). 22. Hadisin dier varyantlar iin bak: Durer,
127.Mevduat,263265.Haf,II,130131.
179
(FT,2003),s.256
180
(FT,2003),s.257
181
(ERGL,2002),s.162


Annzatnagayet,sununahergiznihayetyok,
Annnherbirismindengelrbirkrolurpeyd.
Onunzatnagayet,eserlerinehibirzamansonyok,
Onuniinherbirismindengelenbirimeydanagelir.
Her ey zerinde dnn, fakat Allah Telnn zat zerinde fazla dn
meyin
182
AllahTelyesmsiletefekkredecekolursak;
Allah Tel bir tek ilhtr. Ulhiyyetinde ikincisi yoktur. Eten ve ocuktan
mnezzehtir. Her eyin sahibi ve mlikidir. Orta yoktur. yle bir sultandr ki
veziri yoktur. yle bir yapp yaratcdr ki beraberinde ilerinin dzenleyicisi ve
yardmcs yoktur. Vcib'lVcddur. Varl bir bakasnn varlna bal de
ildir. Bir bakasnn var etmesine htiyc olmadan vardr. O tek olarak kendi
kendine vardr. Varlnn balangc yoktur. Nihayeti de yoktur. O Bakdir. Hi
bir eye bal olmayan vcudi mutlaktr. Varlnn devam da kendindendir.
Belli bir mekna san, bir meknla snrlandrlan bir cevher olmad gibi, be
kas dnlemeyen araz da deildir. Ciheti ve yn olan bir cisim de deildir.
MahlkatkoruyupgzetmekO'nazorgelmez.Mahlkatyaratmassebebiyle,
kendisindedahanceden varolmayan birsfat kazanmdeildir.O'nun sfat
larhadisdeilkadmdir.SonradanolaneylerinO'nahulul,yadaO'nunson
radan olan eylere hulul gibi eylerden O mnezzehtir. O, hadis (sonradan
olan) eylerin O'ndan sonra olmas ya da O'nun onlardan nce olmas gibi bir
durumdanmberrdr.Ancak yledenilebilir:Ovard,ancakberaberinde hi
bir ey yoktu. ncelik ve sonralk O'nun yaratt zaman paralarn ifde eden
kelimelerden ibarettir. O'dur uyumayan (her eyin kendisiyle kaim olduu)
Kayym O'dur. Kendisine kimsenin zarar eritiremeyecei Kahhrdr. O'nun gi
bisiyoktur. EyayahkmetmesinidilediikimseyineancakO'nunlahkmeder.
Klliytbildiindepheyoktur.Doruvesalamgrserdedenulemannit
tifak ve icma ile cz'iyyt da tam olarak bilir. Bu varlk leminde ne varsa,
hepsi murad ilhinin bir neticesidir. Taatisyn, krzarar, klelikhrriyet, so
ukscak,hayatlm,elegeirmekfevtetmek,gndzgece,dorulukerilik,
karadeniz, ifttek, cevheraraz, hastalkshhat, zntsevin, ruhcesed, ka
ranlkaydnlk, yergk, birlemeayrma, azok, sabahakam, siyahbeyaz,
uykuuyanklk, akgizli, hareketlihareketsiz, kuruya, kabukz gibi byle
birbirine zt, ayn ve benzer ne varsa hepsi Cenb Hakk'n dilemesi neticesidir.
Nasl olmasn ki onlar hep Allah Tel yaratmtr. Dilemeyen, irade etmeyen
naslfliimuhtarolabilirki?...HaksbhnehuTel,hereyiezelolarakbildi
i gibi, ayn zamanda hkmetmi, murd etmi, tahsis etmi, takdir etmi ve
icad etmitir. Yine bylece, hareket edeni ve duran, grr, iitir. En alt ve en

182
Beyhaki, KitabulEsma vesSfat, s.210; Ebu Nuaym, HilyetulEvliya (el
Camiussairden naklen); Sehavi, Makasd, s.190,ha.342; Acluni, Kef, I,311,ha.1005;
Heysemi,Mecmauzzevaid,I,81

ycelemlerintesindenkonuur.Uzaklk,duymasnaengeldeildir.nkO,
her eyden yakndr. Yaknlk, grmesine engel tekil etmez. Zira O, ayn za
manda uzaktr. Nefsin derinliklerindeki fsltlar iittii gibi, ok hafif bir do
kunmaylakansesidahiiitir.Gecekaranlndasiyahgrdgibi,suiinde
suyu grr. Karm, aydnlk, karanlk O'nun iin bir engel deildir. O Sem,
Basr'dir. Hak Sbhneh'nun konumas, skttan sonra olumu bir kelm
deil,yadavehmedilenbirsuskunluktansonragereklemibirkelmolmayp,
diersfatlargibiezelolan,ezelkelmsfatylaolmutur.Msaaleyhisselma
bu vasftaki sfatyla konumutur. Bu kelmn Yce Allah Tel, tenzil, Zebur,
Tevrat ve ncil diye isimlendirmitir. Bu kelm, harfsiz, savtsz, namesiz ve l
gatsiz olmutur. Yce Allah Tel, seslerin, harflerin ve lgatlerin de yaratcs
dr.NefisleretakvayvefcuruilhamedenOAllahTel'dr.Dilediininhatala
rndan vazgeer, cezalandrmaz. Dilediini de muaheze eder. Dnyada da ede
bilir,ukbadada.Adaleti,fazlveihsaniindedeerlendirilemediigibi,fazlve
ihsandaadaletiiindedeerlendirilemez.lemiikikabza(tecelli)halindevarlk
leminekarmveonlaraikikonakyeriyaratm,sonrada,unlarcennetlik,
unlardacehennemliktir,bakabireyealdrmambuyurmutur.BuradaO'na
hibirkimsekalkpdaitirazetmemitir.ZiraoradaO'ndanbakavarlksahne
sindehibireyyoktu.
183
Dolaysylabtnherey,O'nunesmasnntasarrufu
altnda olmutur. Bir kabzas Cell esmasnn, bir kabzas Ceml esmasnn ta
sarrufualtnagirmi,kiminimetleriinde,kimidebellariindeolmutur.Ken
disinden baka fil olmayan ve varl iin kendi ztndan baka bir varlk bu
lunmayanAllahTel'ynoksansfatlardantenzihvetebihederim.
184
Tecellieyleroldaimcellgehcemlinden,
Birininhslcennet,birindennrolurpeyd.
Herzamanbazencellcemlindentecellivardr.
Birindencennet,birindencehennemhslolur.
Cemalizhirolsatizcelliyakalaran,
Cemalizhirolsahemenonucelliyakalar
Grrsnbirglalsayanndadikenmevcuttur..
Celalvecemaltecellileribirbirindenayrlmazdurumdadr.Birinin zuhurudie
rininvarlnasebeptir.AllahTelbuyurduki;
Demekki,zorluklaberaberbirkolaylkvardr.Evet,zorluklaberaberbirko
laylkvardr.
185

183
Allah mevcut idi. Onunla beraber hibir ey yok idi. (Buhri. Bedul Halk. 1; bn.
Hanbel.4/431;Hkim,Mstedrek.2/341;Acln,II/130,131)
184
Ebu Bekr Muhyiddin bn Arab, elFtuhtulMekkiyye, Darulktbililmiyye, Beyrut
1420/1999,c.I,ss.6265.(COKUN,2008)
185
nirah,56

AllahTeleytandmankldki,AllahTelyasnmak,nefsintahrikinide
yaratmkionaynelmenindevamiindir.Eercelalvecemalintecellisiberaber
olmasaydyaninefsinarzularolmasaydseyrsluktahakkuketmezdi.
[Tasavvuf ehli dikkatleri nce d lemin esrr ve gzelliklerine evirerek

"Tabiatlabark"halegelensfmuhayyilesi,dahasonra"ilhnefha"tayan
"kk lem"e ynelmi, mehullerini ma'luma dntrerek Mutlak geree
doruyolalmayabalam,"insanlabark"olmanndoyumsuzgzelliiniya
kalamlardr.
XXIII. Yzyllarda Anadolu topraklar byk sknt ile dervilerin ifadesi
ilecelaltecellilekarkaryakalmtr.
1.BatdangelenHalseferleri
2.DoudangelenMoolistilas
3.erdeortayakanBabailerhareketi
Sflerinkanatinegrekinattakitecelller,cemalvecelldiyeikieittir.
Ancakbunlarbirbirindenayrvekopukdeildir.Bununiinderviler"cellire
cemli, ceml ire celli" grmeye alrlar. Yukarda sralanan cell
tecellyi,cemlitecelltakipedecektir:
1.Bat'danAnadolu'yagelenMuhyiddinbnArab(hyt.1240)
2.Dou'danAnadolu'yagelenMevlanaCelaleddinRum(hyt.1273)
3.erdeyetienYunusEmre(hyt.1320)]
186
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Mevidlrfn eserinde buyurdu

ki;
Bil ki: Dnyada mevcud olan her eyin iki ciheti (yn) vardr. Bakann
kabiliyyetinegrebiriyitaraf,birdekttarafvardr.AllahTel,insannbir
ey yapmasn isterse o eyin iyi tarafn ona gsterir, o da yapar. Bir eyi yap
mamasn isterse, o eyin kt tarafn gsterir, o da yapmaz. Bundan dolay
EbubekirradiyallhanhRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimize:
DnyadasendengzelkimseyokturyaRasulallahderkenEbucehil:
DnyadasendenktkimseyokturYaMuhammeddiyordu.
Kemalyollarvesebeplerideburadankar.Allahbirkimseyikemalderece
sine ulatrmak isterse ona yollarnn gzel taraflarn ve bunlarn sebeplerini
gsterir. Kul onunla megul olur, onun zddn terk eder. Bu suretle en yksek
gayeye ve makama ular. Mesela zikre devam etmek kemlata ulamann se
beplerindendir. Allah bir insan byklerin ulatklar kemallere ulatrmak is
terse,onazikredevametmeningzeltaraflarngsterir.Onuzikredevametti
rir ve onu mukadder olan kemallere eritirir. Dier vesileler de byledir. Bunu
uzak grme (hayal sanma). nk Allah Tel Hazretleri buna kadirdir. Bunun
bykbiraslvardrkiodaudur:
lemin zerrelerinden her biri zdlarn camidir (kendinde tar). nk Al

186
Geersizkaynakbelirtildi.,s.275

lah Telnn Cemal ve Cell sfatlar vardr. Allah Zlcell, her zerrede tecelli
eder.HerzerredeOnunbtnsfatlarnneserivardr.Masiyetlerveaade
recelerdebyledir.AllahTel,omasiyetinkttarafnrterveonuileme
niniyitarafngsterirveinsandaonuniineder.
Herkesin,uyduubirynvardr
187
AllahTelbiradamiinikikalbya
ratmamtr.
188
Artkkalbleryledursun,herbirkalbi,baklaneyingzelli
ine eviren Odur. Kalb her an, eyadan biriyle beraber, tekilerden gafildir.
Huzuru Allah Tel ile gafleti masivadan olduu bir srada kalbinin tesinden
(verasndan) onu Allah Teldan baka bir dnce aldatr, megul ederse o
kimseninhasmAllahTeldr.Allahgereisyler,O,yolailetir.
189
Burada Allah Telnn celal niteliklerini onun bilinemez ve mutlakln

ifadeedenyn;cemalzellikleriniise,bilinmesivetaayynnifadeedenni
teliklerdir.Bununyansraherikiisminmtedahiloluudadikkateker.
190
Busrdandrkibirkmilzuhuretsebulemde,
Kimiikrrederan,kimeinkrolurpeyd.
Busrdandrkibulemdebirkmilzuhuretse
Onukimiikrrederkimiinkreder.
Bu konuda en gzel rnek bnlArab kaddesellh srrahul azzi (560

638/11651240)verebiliriz.Onaekber(enbykeyh)diyenlerolduugibi,ekfer
(enbykkfir)diyenlerbulunmutur.AllahTelbuyrduki;
AllahveRaslnnhkmetmediibireylehkmedenler,iteonlarkfirle
rintakendileridir
191
Hadisi erifte bildirildiine gre; "Mslmana svmek fsktr, onunla arp

makdakfrdr."
192
.
BunedenleeyhiEkberMuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahulazzit
hamedenlerindediklerindenuzaktr.Ancakszlerinvesylenin mansndan uzak
laldkaeitlianlaylarvenakilleriindenklmazdurumalncadoruvehaki
katkaybolupgitmitir.

187
Bakara,148
188
Ahzab,4
189
(ATE,1971)Ellibeincisofra
bnulArab,. elFtht, III/477; elFihrist, Mukaddime. ..erRhulEmn kalbimin
zerineininceterkibimdalyor...vebanazann,tahminvephedenrolanbilgilerveri
yordu.(etTenezzltulMevslyye,7).
Bu yzden olsa gerektir ki Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz elFtht
ve Fuss kitabnn her blmnn sonunu phesiz Allah gerei syler ve doru yolu
gsteriribaresiyletamamlamaktadr.(KILI,1995),s.27
190
(DEMRL,2003),s.114;Bkz.bnlArab,Kitablcelalvelcemal,s.45
191
Mide,44.
192
Buhar,Fiten8,man36,Edeb44;Mslim,man116,(64);Tirmiz,man15,(2636);
Nesa,Tahrim27,(7,132).

bn Keml Paazadenn (14681534) fetvasnda bnlArabyi u ekilde v
mektedir.
Eyinsanlar!Bilinizki,bykeyh,ereflinder,riflerinkutbu,muvahhidlerin
imam, Endlsl, Htem Tayy kabilesinden Muhyiddin bn Arab kmil bir
mctehidvefzlbirmrid,taaccpedilecekhayathikyeleriveolaandhdi
seleriveoktalebesiolanbirzattr.limlerveilerigelenlerkatndakabulemazhar
olmutur. Onu inkr eden hata yapm olur. nkrnda srar ederse saptm olur.
Sultana, onu terbiye etmesi ve onu inancndan evirmesi gerekir. nk sultan
doruyuyaptrmakvektlktenmenetmeklememurdur.Onunbirokeserivar
dr. Bunlar iinde Fsslhikem ve elFthtlMekkiyye bulunur. Bunlardaki
meselelerin bir ksmnn sz ve manas belli, ilh buyrua ve eri Nebevye
uygundur. Bir ksm da zhir ehlinin anlayna gre gizli olup, kef btn ehlinin
anlayna gre aktr. Meramn anlamayana bu durumda susmak lazmdr. Zira
AllahTel:
Bilgin olmad eyin peine dme, nk kulak, gz ve kalbin her biri bu
davrantansorumludur.
193
buyurmaktadr.
eyhi Ekber Muhyiddn bnulArab, Lbnan Danda pe pee krk kere

halvetkarmt.ylediyordu:
eyhimvefatettiktensonrakmilbirzatiitsem nceykanyorum,elbi
selerimi ykyorum ve ona gidiyorum. Evvela yanmda bulunan eyleri kap
snda brakyorum ve sonra yanna giriyorum. Bylece (bu) mertebeye ula
tm.Sankibenimiinkpeklerevarncayakadarhervarlkeyhti.
194
Bu ekilde bnulArabyi onun peinden gidenleri anlamak biraz zordur.

Anlayamanlariineriatnzahirinesahipkarkentahkirvecahilnehareketlerden
kanarakhareketetmeleriuygundur.
NiyziMsrbubeyitlerdebeyanbuyurduuzereaslndakendidurumunuif
a ediyor. ektii skntlardan biride bu ekilde edilen ithamlardr. Bulunduu
toplumdakendinianlatamayanveyaanlalmayanlariinnekadarokzlnrse
zlsnokazkalr.
Veliarifcellirecemlinigrrdim,
Buharistanniindeanaglzarolurpeyd.
rifibillhlarcelliindecemlidevamlgrr.
Budikenliiniindeglbahesionugrr.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzMevidlrfneserindebuyurduki;
Eyimanedenler,zandanoksaknnz.nkzannnbazsgnahtr.Bir
birinizin gizlisini aratrmaynz, biriniz, dierinizin gybetini etmesin. Biriniz
lm kardeinin etini yemek ister mi? Elbet bundan irendiniz. Allahtan

193
sr,36
194
(BAHADIROLU,2003),s.156

korkunuz.phesizAllahbalaycvemerhametedicidir.
195
Bilki,gnenereyeynelse,karsndakaranlkgrmez.Karsnadenher
eyaydnlk(nur)grnr.Gneingrdnur,karsnadeneyayklan
drankendiyznnnurudur.Amazulmetinkarsndaaydnlkolmaz.Karanlk,
karsnda bulunan eyada daima karanlk grr. Bu karanlk, karsna den
eyaykarartankendikaranldr.Gne,kendinekyasla,btnleminnurdan
ibaretbulunduunuzanneder.Zulmet(karanlk)ise,kendisinekyasederekb
tneyannzulmettenibaretolduunusanar.
Gne,arifibillholanmuvahhidmmininmisalidir.Buzatenbtneya
da,kendiirfannn,tevhidinin,imannnveayannn
Hibir ey yoktur ki Allah hamd ile tesbih etmesin. Lakin siz onlarn
tesbihlerinianlayamazsnz.
196
Ayetininifadeettiigibiaksini,nurunugrr.
Hlbukiaslndaeyannbirksmndacehalet,kfrveisyanzulmetivardr.Fa
kat o mminin baknn nuru, btn eyay kaplar da o, hepsinde sadece nur
grr.Btninsanlaraiyizanbesler.Busfat,birinsana,ancakkemaleeritiren
birmridikmilinterbiyesialtndaitasfiyesiylemmknolur.
Zulmet ise cehalet ile kalbi kararm cahile benzer. Bu adam, btn eyada
bir eksiklik grr, herkeste bir ayp arar. Cahil neye baksa, cehaletinin ve
aybnnsiyahloeyeakseder.Bakteyneolursaolsunondamuhakkakbir
aypvenoksanbulur.Fukarabilmezkio,kendiaypvenoksandr,oradanken
dineaksetmitir.
Binaenaleyh,eyEhlullahyolundaslkedentalip,AllahTeldamcahede
etki,ruhunungneibattyerdendosun,tutulduuyerdenalsn,kalbinin
lemlerinurlansn,nuruyznevursunveseninyzndenkarndabulunanla
ra yansyarak hepsini aydnlatsn. Karnda bulunanlar, senin ilim ve irfannn
nurundanistifadeetsin,seninglgende,yanicismininvebedenininglgesinde
istirahatetsinler.tegzelhuyunkemalibudur.
197
Nesrdrkimikikimsenazareylerbuekvana,
Biriancakgrrdr,biredeyyarolurpeyd.
Bubirsrdr;ikikimsebulemenazareyler
Biriancakyurdu,dieriisesahibinigrr
AllahTelnninsanlarneliylesanaeziyetvermesininnedeniinsanlarag
venmemekiindir.Hereydenincinmeninnedenionlardanuzakkalmakiindir.
mamGazzlkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Karnca,ktzerindekiyazlargrnce,bunlarkalemyazyor,der;nk
bankaldrpyukardakiparmaklar,elivebunlarhareketegeireniradeyi,in
san,sonrainsandairade,kudretyaratangrmez.nsanlarnouda,enaa,

195
Hucurat,12
196
sra,44
197
(ATE,1971)ncsofra

enyaknsebebigrmektedir.
198
iummanvahdettiryzsahrykesrettir,
Yzngrengrrayariindeyrolurpeyd.
ibirlikdenizi,yzokluksahrsdr.
Bazlaryzgrr,bakalariindeyrgrnr.
lem Varlk ve yokluk asndan deerlendirilince, Yce Allahn vcu

dundan bakas,safyokluktur...nkAllahvarl,kendihakikatisebebiyle,
kendiliindenvardr.AllahTellemlegrnektveOnunlabelirlendii
iin,btnvarlklarnaslolarakkabuledilmitir.
199
Vahdetinyoluvardr.
1Vahdetuhd: Mistik birleme burada bir ruh halidir ki onun dnda
eya birbirinden ayr ve Allah Teldan ayr grnr. Farabi ve mam Rabbani
kaddesellhsrrahulazizinnazariyesidir.
2VahdetelKusd: Mistik birleme yalnz bir mefhumlar birlemesi deil,
ayn zamanda insanlar arasnda bir iradeler birlemesidir. Sonunda, insann
arzusuveiradesiAllahTelnnarzusuveiradesiylebirolur.Bununlaberaber
Allahnvekinatnvarlayrtelkkiedilir.
3VahdetelVcut: rade ve tasavvur yolu ile birlemeye varlkta birleme
ilveedilir.Buvahdetinenyksekveenmkemmelderecesidir.
200
Alanlezzatbirliktenhalsolurikilikten,
Niyazikandebaksaolhemnddrolurpeyd.
Birliktenlezzetialan,ikiliktenhalsolur,
Niyzinezamanbaksaolhemensevgiliaikrolur

Allahdabuyurmuturki:ikiilhtutmaynoancakbirilhdr,onuniinben
denyalnzbendenkorkun
201
Grrolgencimahfidennicezhirolurey,
Bilrhernaksurettenniceesrrolurpeyd.
Niyzigizlihazinedengrr,niceeyzhirolur
Bilirhersuretinnakindennicesrlaraikrolur.
Sonuolarak;AllahTelygrememeninsebebiOnaokayaknolmaktandr.
Perdelenmi olmas ise O'nun zuhurunun iddetindendir. Gzlerden gizlenmi
olmasisenurununazametindendir.Gzkuvvetliktagrmeyikaybeder.

198
Gazzl,hy.,cilt:I,s.34.Aynrnekiinbkz.Gazl,KimyaySadet,s.42.
199
(KEKLK,1980)s.383386
200
(SAFA,2003),s.233
201
Nahl,51

3
Merhabaehlenvesehlenmerhaba
Yabeiraladliminsultnina
Leysemengateleledferhart
BelbimehyeyteeralMustafa
nnemallezneetdayfenlekum
Matehillluhmuehliga
Vemnizmllemiillbiladli
Makyamladlibiddem
Kiftddurriytlkitbi
nekmelhkimneevznuh
Menblaftifddnyaelgudti
Medenilifsdifhlirti
Minyedissultniliezliladli
Mistidretfssememsidduha

Merhabahogeldinmerhaba
"Merhaba" aslnda farsa kkenli olup "benden size zarar gelmez" anlamna
gelmektedir.
lhininyazlddnemdepadiahtangeleneliyekarsylenmiilahiolabilir.
Padiahn IV. Mehmet
202
olma ihtimali yksektir. Bu dnemde rvet, jurnal vb.

202
IV.MEHMETDNEM(16481687)(KprllerDnemi)
lkedeisyanlarnsrd,rvetveiltimasnyaygnladvesadrazamlagetirilen

ktlkler artmtr. Niyzi Msr Efendimiz eliye hakknda yaplan iftiralara ina
nlmamas iin gelen eliyi uyaryor. nk ktlk yapan kiiler Niyzi Msrnin
manevhallerevukufiyetiniokiyibilmektedirler.
Ey seilmi, ey Allah Teldan raz olmu ve Allah Tel rzasn kazanm
kii,merhaba!Senkaybolursanhemenkazagelir,fezadaralr.
203

Sultanmznadaletmjdecisi

Sevincimdmanlarmldrendendeildir.
Niyzi Msr hakszlklarn giderilmesi asndan sevincini zhar ederken altta

gelenmsraileadaletintesisinindevletiingerekliolduunuaklamaktadr.

AslndasevincimeriatMustafannihyasndandolaydr.
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzRaslllahsallallhaleyhivesellemin
yolundaolmannvegetirdiiyolunihyaedilmesikonusundakiniyetiilednyevibir
rtbe veya menfaat dncesinin olmamas onun ehli hakikatten oluunun ema
residir. Btn evliyann niyetide hep bu minval zeredir. emsi Tebrizi
kaddesellhsrrahlazzbuyurduki,
KureyileKueyr(465/1072)vedahabakalardayzbinlerleyllargese
yinetatsz,yinezevksizdirler.Onlardabirzevkvebirmnabulunmaz.
204
Buradaki mana hayatn tatl ve gzellii ancak Raslllah sallallh aleyhi ve

sellemleolacadr.BtnkinatOnamedyunvemeftundur.Ehlihakikattebtn
niyetlerOnunevresindegeliir.

Sonrasizemisafirolarakgelenler.

devletadamlarnnbaarlolamad,bunalmnolduudnemdir.IV.Mehmet,devleti
iinedtbunalmdankurtarmasiinSadrazamlihtiyarvezirKprlMehmetPaa
ygetirerekykmnnnegemeyeallmtr.BudnemdeKprlMehmetPaadan
bakaaynailedenFazlAhmetPaa,MerzifonluKaraMustafaPaaveFazlMustafaPaa
larsadrazamlkyaptlar.
NiyziMsrninFazlMustafaPaailemektuplamalardevletilesorunyaadngs
termektedir.
203
Mesnevi:c.I,b.99
204
(emsiTebriz,2007),(M.277),s.367

NiyziMsrkendisihakkndadevleterkannajurnalyapanlarnisimleriniiste
yen elileri Lt aleyhisselma gelen meleklerle eletirdi. Yani Burada anlatlmak
istenenbirsonrakibeytiniaretiylebelkiLtaleyhisselmamisafirgelenmelekle
rin kavmini helak iin ondan izin istemeleridir. nk Allah Tel cemiyet ile ilgili
olangnahlardaazabgenellikleahiretebrakmamtr.Ferdintekynlgnahile
Allah Tel afv kapsn daha ak tutarken cemiyetlerin durumunda azab ilahiyi
erkengndermitir.

ekavet
205
ehlininetleriniistemilerdir.
LtaleyhisselmnkavmiSodomhalkkfrveahlkszlktaokargitmi
ti. Onlarn arasnda her trl ahlkszlk yaygnd ve stelik bunlar alen olarak
yaplyordu. Bu kavim mensuplar, daha nce hi bir kavmin ilemedii byk
birktlkdecatetmilerdi.Ltkavmiylebirlikteanlanbunemliktlk,bi
lindiigibi,livata,yanihomoseksellikti.
Lt kavminin helaki iin grevlendirilen ve gzel yzl delikanl klna
girenmeleklerveonamisafirgitmilerdir.Herbirioldukayakklbirdelikanl
klndakimeleklerinkendisinemisafirolmas,Hz.Ltaleyhisselmsonderece
skmt. nk o, tanmad misafirlerinin melek olduunu bilmediinden, er
kekleredknolankfirlerin,bugzelyzldelikanllarasarkntlkyapmasn
dan korkuyordu. Bu sknt iinde misafirlerini sapklardan nasl koruyacan
dnyordu. Korkusu bouna deildi; nitekim onun evine gen delikanllarn
geldiiksasrededuyuldu.Pekoksapk,onlarasarkntlkniyetiyleonunevi
nin etrafnda toplanmt. Onlarn iren niyetlerini anlayan Hz. Lt
aleyhisselm, misafirlerini onlarn tecavznden korumak iin, onlara kzlarn
nikhlamay teklif etti. Akl banda olanlar kendisini anlamaya ve yardma a
rd. Ancak Sodomlu sapklar, onun bu teklifine raz olmadlar. Ona, kzlaryla
evlenmekgibibiristeklerininolmadn,neistediklerinidekendisininiyibildi
ini sylediler. Ahlkszlkta ne derece ileri gittiklerini, en iren gnah ile
mektenederecearszlatklarnortayakoyanbircevapverdiler.
Hz. Lt aleyhisselm, kendilerini kuatan tehlikeyi gen misafirlerine bildir
mek zorunda kalmt. Onlar savunmaktan ciz olduunu, kendisini destekle
yecek bir taraftar kitlesinin bulunmadn ve kendilerini koruyacak salam bir
snanmevcutolmadnakladvearesizliinidilegetirdi.
Bukavimsapklktaodereceilerigitmitiki,ehirlerinegzelyzlyabanc
delikanllarn geldiini duyunca, sevin iinde Lt'un evinin etrafna koumu
lard.lerindenbuahlkszlakarkanhikimseyoktu.Bylesineirenbir
istei,temizliiveiffetiylema'rufHz.Lt'asylemektenekinmemeleri,busu
un onlarn arasnda ne kadar yaygn ve ne kadar normal saylan bir davran
halinegeldiiniortayakoymaktadr.Onlarncinssapklklarnnderecesi,bui

205
Haydutlar,ekyalar

renfiiliilemekiinbykbirseviniindehemdetoplubirekildegelmele
rinden anlalmaktadr. Bu ahlkszlklarn aka yapmaktan ekinmemeleri,
normalinsanndnphayaledemeyeceibirahlkikntdr.
DiertaraftanCenabHak,busradaelisiHz.Ltaleyhisselm'dinlemeyip
onunevinegirerekmisafirlerinesarkntlkyapmayakalkankfirleringzlerini
krediverdi:
And olsun ki, onlar Lt'un konuklan olan melekleri elde etmeye kalkt
lar, bunun zerine gzlerini kr ediverdik. Azabm ve ikazlarm dinlememe
ninsonucunutadn,dedik.
206
SonutaLtKavmihelakoldu.
NiyziMsrninbukonuyuburadazikretmesininsebebineolabilirdiyed
nrsekmecmusndananlalmaktadr.
..sul ey msri sana emn nedendr bize syle t ki bize yakin hasl ola cevab
egeriemnvahyiledirvelakinhasmisktindelilgetrelmayetbudurLt,
Kekesizeyetecekbirkuvvetimolsaveyasalambiryeresnsam
207
dedi.
mdibenmadmdaLtdurbenilivtayasayetdkleriinAllahvereslLt
ile zikr etdiler. Her sonra gelen evvelkini cmi'dr lsiyyem hatmun ma'nas
odurkicemi peygamberlerivevelilericmi'drherbirinnsrrondabulunur
dimekdr.
208
Yukardaki drdnc msran iaretiyle Niyzi Msr kuddise srruhulazizin

LimnisrgnndeektiiskntlarnancakRaslllahsallallhaleyhiveselleme
olankuvvetlibailetelfiedebildiianlalmaktadr.

Dnyanndzeniadaletlemmkndr.
Kendinegeldeoktdalkes,buda.Bugzeldalasuverdetazelendir.
imdiikisideyeilamasonunabak.
Busonundabireyeyaramaz,brysemeyveverir.
Bansuyubunahelaldir,onaharam.
Aralarndakifarksonundagrrsnvesselam.Adaletnedir?
Aalara su vermek. Zulm nedir? Dikeni sulamak. Adalet bir nimeti yerine
koymaktr,hersuekentohumusulamakdeil.Zulmnedir?
Bireyiyerindekullanmamak,yeriolmayanyerekoymak.Budaancakbela
yakaynakolur.

206
Kamer,37;(Prof.Dr.smailYiit,PeygamberlerTarihi,KayhanYaynlar:279282)
207
Hud,80
208
(NiyaziMISR,1223),v.60b

Tanr nimetini cana, akla ver, i arsna uram, dmlerle, skntlarla
dopdoluolmutabiatadeil.
209

Adaletintesisiisekanlammkndr.
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazzbuyurduki;
Yaraydemeklazm.Deeceinyerdestnemerhemkorsanpisliikkle
tirmiolursun.Yarannaltndakietiyer.Yarfaydasolsaellitaneziyanolur.
210
eriattaihsandavarcezada.Padiah,bakeyegeer;atahrabalanr.
Adaletnedir?Bireyilykolduuyerekoymak.
Zulmnedir?Lykolmadyerekoymak.
Allah Telnn yaratt bir ey abes deildir. Kzgnlk, hilim, t, hile...
hepsi dorudur. Bunlarn hi biri mutlak olarak hayr deildir. Ayn zamanda
mutlakolarakerdedeildir.Herbirininyerindefaydasvardr,yerindedezara
r.Onuniinbilgivaciptir,faydaldr.
211

GamvekederigiderendeKuranKerimayetleridir.
KurnKerimgnllereifadr.AllahTelylebuyurdu;
Kurandan, mminler adna ifa ve rahmet olan ne varsa onu indiririz. O,
zalimlerinancakzarar/kayplarnartrr.
212

ayethkimlerartlarnariayetederlerse
Kurn Kerim, slm toplumunun bavuraca yegne yol gsterici (=hidayet
rehberi)dir.Hkimlerhkmdeonunkstaslarnalrsahkmdeyanlmalarolma
yacak kadar az olur. Kurn Kerimin kapsad ahkm iinde insanln zararna
sebepolacakbirhkmbulmakmmkndeildir.AllahTelylebuyurmutur:
Cahiliyye(t) yargsn m istiyorsunuz? Akleden bir kavim iin Allahtan daha
iyihkmedenkimolabilir!
213
YineAllahTelylebuyurmutur:
Eyinananlar;Allahaitaatedin,Reslevekendinizdenolanyneticilerinize

209
Mesnevi:c.V,b.10861093
210
Mesnevi,c.VI,b.26052606
211
212
sra,82
213
Maide,50

de itaat edin! Herhangi bir ey hakknda tartacak olursanz, onu Allaha ve
Reslne gtrn. Eer Allaha ve Ahiret gnne inanyorsanz, bu (yol) sizin
iindahahayrlveyorumbakmndandaengzelolandr.
214

Dnyadabelalarnkaynayarglardr.
[KendihlindeebedbirmuhalifolanNiyziMsrkaddesellhsrrahulazz
hikemiyat diliyle sosyal hayattaki skntnn birini perde arkasndan zamannda da
grm birisidir. Lisan hl ve kl ile bunlar sylemi: Dnyada ne bel varsa
kaynayarglarvekadlardr.Bozgunculuunsebebidervettir.
Busatrlaryneticelerinrvetleilgiliikyetinihatrlatr.Yanirvetinbirtrl
stesinden gelemediklerinden yaknrlar ve bunun suunu da bakalarna ykler
ler.Acabagerektendervetinstesindengelemezlermi,yoksagelmekisteme
dikleriiinrvetmionlarnstesindengelir?
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazz,dnemindekikadlardanvedolaysy
la Osmanl yarglarndan ikyet eder ve mizac onlarla elbette ki imtiza etmez.
Bununla birlikte onun bu ifadesi aslnda adil yarglarn azlna ve kibriti ahmer
gibi yokluuna iaret etmektedir. Bu da bir hadisi erifi dorulamaktadr:
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki:
Kadlarsnftr.kisnfcehennemlik,birsnfdacennetliktir.Cehenneme
gideceklerden biri bilerek haksz hkm veren kad, teki de bilmeyerek haksz
hkmverenkaddr.Cennetlikolanise,hakkylahkmverenhkimdir.
215
]
216
Bu konu hakknda Hazreti Mevlna kaddesellh srrahulazizin adaletsiz h

kimlerinkazanlarhakkndakidncesinibilmekyerindeolacaktr.
Birahsa,karsNesylersemonuyapacaksnveeeryapmazsan talk
ile bo olaym diye yemin ettirdi. Kocas raz oldu. Kadn: Bir batman domuz
etiyemenlzmdrdedi.OMslmanbuvaziyetkarsndaarpkald.Hibir
bilginonunbumklnhalledemedi.Kalkp Mevlnhazretlerinegeldi.A
laypszlayarakdurumunubildirdi.Mevln
Kadnn (Yarg) mahkemesinden bir batman ekmek satn alp ye de bo
anmavkiolmasnbuyurdu.
217

Bozgunculuunkaynadarvettir.

214
Nisa,59
215
EbDvd,Akdiye;2(3573)
216
ZCAN,Mustafa,YENASYA,JritokrasiveFitne,08.04.2008
217
(YAZICI,1995),s.656(380)

Rvet
SzlkanlamKamus'agrecret'tir(cu'l).Rearvetverdi,irtearvetald,
isterrvetistedianlamlarnagelir.
218
ElMisbahagre;rivet,birkiininhkimeveyabakasna,lehinehkmve
rilmesini salamak veya bir isteine taraftar etmek karlnda verdii maldr.
oulolarakria,raeklindekullanlr.
Rvetkitap,snnetveicm'agreharamdr.
Kur'anKerimdeAllahTelbuyuruyorki:
Aranzda mallarnz hakszlkla yemeyin; bildiiniz halde gnaha girerek in
sanlarnmallarndanbirksmnyemekiinonuhkimlereaktarmayn.
219
Bukonudapekokhadisvardr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdu
ki;
Hkmde rvet alan ve rvet veren ve araclk eden kimseyi lanetlemi
tir.
220
Rvetdrtksmdr;
1) Her iki tarafa da haram olan rvet, yarg olmak iin verilen rvettir. R
veti veren yarg olamaz. Bu ekilde verilen rveti alana da rvet haramdr, bu
yollayargolmakdaharamdr.
2)Birdavadalehindebirhkmalmakiinyargcaverilenrvetde,bumna
sebetleverilenkararhaklolsunolmasn,herikitarafiinharamdr.
3)Canveyamalabirzarargelmesindenkorkularakverilenrvet,alaniinha
ram,vereniindeildir.
4) Bir kimse malna gz dikildiini anlayarak bu maln bir ksmn rvet olarak
verirse,rvetverenbakmndanhell,alanbakmndanharamdr.
Rvetegirmeyenhediyelerdevardr.Bunagre
Hediyelerdeeittir.
221
1)Hediyeeldenvehediyealanbakmndanhellolan.Dostlukvesevgiiinve
rilenhediyelerbumeyandadr.
2)kitarafbakmndandaharamolanhediye.Zulmeyardmiinverilenhediye
lerbudurumdadr.
3)Yalnzverenbakmndanhellolanhediyebirzulmnnnalmakiinveri
lenhediyedirkialaniinharamdr.

Sultannelindekudretoluncaadaletgitmez.

218
(SAHlLLOLU)
219
Bakara,188
220
Tirmiz,Ahkm9,(1336);EbuDvuddabuhadisisadecebnumerradyallahuanh'tan
tahricetmitir(Akdiye4,(3580).
221
(SAHlLLOLU)

Sultann gl olmas adaletin tesisi iin gereklidir. Sultann g bulabilmesi
iindedevletinkurulmasvebulunmasgereklidir.Devletlemeninnemliolduu
nu Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Medineye hicretinden sonra ilk uygu
lamasndananlamaktayz.
slam Devletinin temeli 620 ve 622 yllarnda yaplan Akabe biatleriyle balar.
620ylnda12MedineliMslmanelleriniRaslllahsallallhaleyhivesellemin
avucunakoyarak
gerekskntvemzayakavegereksesevinvesrurhalinde(sz)dinlemek
veitaatetmek(batagelir)ve(sen)bizimzerimizdebirtercihesahipolacaksn
ve biz emretme yetkisini tayan mire bunu kim elinde bulundurursa bulun
dursunitirazvemuhalefettebulunmayacaz.
AllahTelyolunda,bizikkgrenvehorlayankimseninbiziayplamasn
danekinmeyeceiz.
Allaha hibir eyi irk komayacaz, aramzda hibir iftirada bulunmayaca
zveseninhibiriyihareketindesanakaritaatsizliketmeyeceiz
demilerdir.Bubiatle,salambirdevletindoabilmesiiingerekliolanortamn
olumaya balamtr. ki yl sonra bu kez yetmi kii tarafndan ikinci kez biat ya
plmtr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin uygulamasyla anlalan icrann kudreti
bulmusultanileolacadr.

Tkikulukgneisemdakaldmddete
emsd Duha kuluk gnei demektir ki, Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin ruhniyeti gnein en gzel parlad zamandaki durumuna benzetilmi
tir.SultanaeerRaslllahsallallhaleyhivesellemetabiolursakyametekadar
hkmnn srecei iaret etmitir. Fakat tarihi adan baklnca byle olmadn
grmekteyiz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hakknda Allah Telnn byk ihsanlar
vardr. Her halkarda Kurn Kerimde dile getirilmitir. Bunlardan birisi olan
DuhsuresiRaslllahsallallhaleyhiveselleminhakkndainmiveAllahTel
katndaOnaverilendeerianlatmaktadr.
FakihKadyaz(Allahonumuvaffakklsn)derki:Busurealtyndenpey
gamberimizinbykln,AllahTelindindekiyksekmevkiinibelirtmitir.
1AllahTelonunmevkiinibelirtirken,Andolsunkulukvaktine,insan
larnsknavarddemgeceyeki,
222
diyeyeminetmitir.Tabibu,derecele
rinenbydr.Onaverilenpayeninulviyetinibelirtmektedir.
2Nezdindeki yerini, huzurundaki deerini: (Habibim) Rabbin seni

222
Duh,12

terketmedi.(Sana)darlmadda.
223
kavliilebelirtmitir.Yani,buudemektir:
Allah Tel seni brakmad, sana kzmad, seni kendisine eli edindikten sonra
aslaihmaletmedi.
3Cenb Hak; Elbette hiret senin iin dnyadan hayrldr.
224
buyur
mutur.
bnshak'ntefsiri:AllahTel'yadnnde,dnyadasanaverdiklerinden
daha iyileri ve daha stnleri vardr. Seni b. AbdullahTusteri: Yani gerek e
faatveMakamMahmutgibipayelerdenyanmdasakladmeylerseniniin
dnyadandahahayrldr.diyetefsiretti.
4MuhakkakkiRabbinsanaverecekdehonutolacaksn!
225
kavlicel
lindebelirtilenhusustur.Buyet(herikicihandada)Raslllahsallallhaley
hi ve selleme bah edilen birok ltuf, ihsan, saadet ve eitli ni'metleri cami
dir.
bnshak:Dnyadabaaryaerdirmek,hirettede,onabolsevabvermekle
onuhonutklacaktrdiyetefsiretti.Bazlarnagre:OnaefaatveHavzke
birivermeklehonutedecektirdiyetefsirolunmutur.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminlindendiyebazlartarafndanriva
yetedilmitir.
KURNI KERM'DE BUNDAN OK MT VEREN BR YET DAHA YOK
TUR. Allah Resul, tabiidir ki, mmetinden hi kimsenin atee atlmasna raz
olmayacaktr...
5Busureninsonlarnadoru(gelenyetlerdesaylan)AllahTelnnona
hazrlamolduunimetler:
Onuhidyetetmi...Malyokkenkendisinizenginetmi...
nsanlariratetmeyeonumuvaffakklm...
Yahutkalbinetkenmeyenbirhazineyiandrankanaativermekleonuzengin
etmi..Yetimkenonudedesininterbiyesinevermitir...YahutdaAllahbizzatonu
himayesinealmtr.
226
Hulsa; buna benzer manalar verilmitir, mfessirler tarafndan bu srenin

yetlerine,Kimisideumanayvermitir:
Senin sayende, dallette olanlar hidayete erdirmitir. Senin sayende fakir
veyoksullarzenginklmtr.Yetimvekimsesizlerideyineseninsayendehima
ye ettirmitir. Evet, Allah ona, btn bu ihsanlarn hatrlatmtr. Yine bilinen
eylerdendir: Onu kklk, yetimlik annda yalnz brakmayan Allah Tel el
bettekibydkten,helehelerasulleerdirdiktensonradayalnzveyardm
szbrakmamtr.
6 O'na vermi olduu bunca nimeti aklamasn ve ondan bahsetmesini,
AllahTelonaemretmitir.Veylebuyurmutur:

223
Duh,3
224
Duh,4
225
Duh,5
226
Duh,610ayetleri

BununlaberaberRabbininnimetinidurmaypsyle(anlat).
227
Kiininkendisineyaplanin'amdanveyaiyiliktenbahsetmesi,birnevikrsaylr
elbette.Buhitab,pheyokki;Raslllahsallallhaleyhivesellemehasolmakla
beraberonunahsndatmmmetineamildir.
228

227
Duh,11
228
FakihKadyaz,ifierif,trc:NaimERDOANHseyinS.ERDOAN,BedirYay.s
tanbul,1975,s.4345

4
Hamdenilahialamaentemelceuna
Mimmenetvehvegazbnnvemuhlikuna
Veleyseminsatvetissultanilafiun
llimmlHdelMehdyymngizn
Smmesleallellheynezzileh
Bibedrinmeriganveemsnmaribena
Evhileyyebihzelkavlilmelekn
Fhzihlleyletizzalmimelhemn
LtahsebinnezelMsrzveclin
Minkahridecclikumvallhiyensuran

Hamdsnakyerimolanilhmadr.
AllahTeldanbakasnahamdveteekkrmecazidir.Buradakullanlanhamd
snlmaszileAllahTelnnnimetleriniiinkrifadesidir.

Bizigazaplahelaketmekiingelecekolana
Dnya bizim helak olmamza sebep olacak her ey ile doludur. Helak olmakta
kazaileolanisevaktindennceolanyokolmadr.Kyametbuyokolmannenid
detlisidir. Bu korku mmin ve kfir iin dehet ifade eder. Sonsuzluk mmin ve
kfiriinmutlulukvermektedir.Kyametiseimtihanolanhayatnneticelenmesidir.


Sultannvuruunakarbirefaatimdeyoktur.
Sultannvuruufiilekmiradedir.Hkmdensonrakidnolmayanirade
ye ancak teslim olmaktr.Kyametten nce olacak olaylar hakknda kimsenin de
kurtuluu yoktur. nk artk sonu verecek amellerin hepsi sonlanmtr. Artk
iaretler ak ekilde grlmeye balamtr. ok iddetli geecek zamanlarn ve
fitneninnnalacakkurtarciinbeklentilerdenbakabirarederetilmeyecei
anlalmaktadr.
Hz.EbuMsaradiyallhanhanlatyor:Raslllahsallallhaleyhivesellem
buyurdularki:
Kyametten hemen nce karanlk gecenin paralar gibi fitneler var. Kii o
fitnelerdem'minolaraksabahaerer,akamakfirolur;m'minolarakakama
erer, sabaha kfir kar. O fitnede oturan, ayakta durandan hayrldr. Yryen
koandan hayrldr. yleyse yaylarnz krn, kirilerinizi paralayn, kllarnz
da taa vurun. Sizden birinin evine girerlerse Hz. demin iki olundan hayrls
olsun(lenolsun,ldrendeil.)
229

AncakhidayetmamMehdkurtarcmzdr.
MEHDALEYHSSELM
MehdninSzlkAnlam
Arapa kkenli, (doru yolu bulmak, yol gstermek) kelimesinden ismi
mefulolupdoruyolailetilmi,hidayeteulatrlm,kendisine AllahTel tara
fndan yol gsterilen anlamlarna gelen Mehd genel anlamda kyametten nce
ortaya karak dnyada adaleti, dzeni salayacana inanlan ahs olarak tanm
lanmaktadr.
MehdnancnnDouu
Mehd inancnn douu hakknda farkl grler vardr. Bu grlerden birine
greMehdinancilkdefaSmerlilerdeortayakm,BabilveMsrdagelime
yedevamederekbuikimedeniyettendnyayayaylmtr.
Dier gre gre ise Mehd inanc her dinin kendi iinde tarihi, psikolojik ve
sosyolojik artlarna gre domu ve gelimitir. Nitekim Hindliler, Brahmann
tenashnde Vinunun vcuda geliini ve Hindluun Budizme hkim olaca

229
Ebu Davud, Fiten 2, (4259, 4262); Tirmizi, Fiten 33, (2205). Ebu Davud, "koandan"
kelimesinden sonra u ziyadeyi kaydetmitir: "Yanndakiler: "Bize ne emredersiniz (ey Al
lah'nResl!)?dediler."Evinizindemirbalarolun!"buyurdu."

dnemibeklerler.
Moollarnda,CengizHannlmndenncekendileriniinesaretindenkur
tarmak zere sekiz ya da dokuz yz yl sonra tekrar dneceini sylediine hlen
inandklarbelirtilmektedir.
Yahudi inancnda lyas aleyhisselmn semaya kaldrld ve onun adaleti sa
lamakiinahirzamandayeryznetekrardneceianlaynakarnHristiyanlk
taHz.saleyhisselmn kyamettenncekurtarc olaraktekrardneceiinan
mevcuttur.HernekadarYahudilikveHristiyanlktakiMesihinancileslmklt
rndekiMehdinanctamolarakrtmesedeMesihveyaMehdningeliamala
rbakmndanortakolduklargrlmektedir.
slmKltrndeMehdnanc
slmdnyasnda,zellikleiinancnda,kurtarcanlaynemlibiryertutar.
ilikte bata Hz. Ali b. Ebi Talib kerremllh veche olmak zere birok kii
Mehd olarak kabul edilmi, hatta Ali b. Ebi Talib ve Cafer esSadk radiyallh
anhma gibi bazlarnn lmedii, tekrar ortaya kp dnyay slah edeceklerine
inanlmaktadr.
1300 yl
230
itibariyle i inancnn yaygn olduu kltrlerde dnyay yenileye
cek,karanlktankurtaracakenazdrtahsiyetvardr:
1Dokuzuncu yzylda ortadan kaybolan, gizli olarak yaamna devam eden
onikinciimam.
2Hilafetidnemindediniyenileyenbiriolarakortayakacakolanonikincihali
fe.
3Kyametten nce altn bir an gelmesine nclk edecek olan Mehd
aleyhisselm
4Yine dnyann sonuna doru askeri baarlar elde edecek olan Hz. s
aleyhisselm
slm dnyasnda eylem olarak ilk kan Mehdci hareketler olarak bilinen as
kerifaaliyetler,iinancnagreonikincimamnortayakacaiddiaedilenyz
ylda,yanihicri13.yzyldagrlmektedir.Szkonusu
Mehdcihareketlerolarakisimlendirilenisyanlarnmeydanageldiilkeler
KuzeyNijerya(1804)
Hindistan(1820,1828ve1880)
Java(1825)
ran(1844)

230
Malmolakibummetnmrionmie(100)dirkibinyzsenedr(1300).Zir
hlen ki elfi sninn yz otuz biridir.(1131) Tamm mie zuhr Mehd ve nzli s
vk olub nlarun devrleri dahi tamm mie sliseye mntehi (1300) olmadan mnkazi
olub lemi ekvn envr hakikdan cda db birh olan bedeni zulmni gibi kalsa
gerekdr.Zirinsnkmilrhlemdr.(ETN,1999),s.121;(BURSEV),v.98a,69.Vari
dat)

Cezayir(1849,1860ve1879)
Senegal(1854)
Sudan(1881)
OsmanltoplumundadaMehdinanc
Osmanl Anadolusunda Mehdci hareketler olarak kabul edilen Rafz isyanlar
nemli yer tutmaktadr. Bu hareketlerin Trkiye tarihindeki ilk rnekleri 1240 y
lndakiBabaayaklanmas,sonrneiise1665tarihindekiSeyyidAbdullahisya
ndr.
II. Bayezid zamannda Safavilerin tahrikiyle Teke yresinde kan 1511 deki
ahkuluisyan,1520deaynyredekiBozokluCelal(ahVeli)ve1527tarihliah
KalenderisyanlarihtilalciMehdcihareketlerinnemlileriolup15251528tarihle
ri arasnda Adana ve Orta Anadoluda ortaya kan kk apl hareketler de var
dr.
Buhareketlerinyneticilerinintamamnayakn,dnemindeyrehalktarafn
dan eyh olarak grlmtr. Bu kiiler kendilerini Mehd ilan etmeden evvel, bir
maaraya ekilerek uzun bir sre inziva hayat yaar. nzivadan ktktan sonra
AllahTeliletemaskurduklarnveOnunkendisinigrevlendirdiiniaklayarak
Mehdlikleriniilanedipayaklanmaybalatrlar.
Bunun saydklarmzn yannda Osmanl padiahlarndan Kanuni Sultan Sley
mann Mehdi ahir ezzaman (son zamann Mehdsi) olarak sfatlandrlmtr.
Ayn ekilde nl tarihi Peevi brahim Efendi de (hyt. 1059/1649?) IV. Murad
(16221640)Mehdiahirzamanolarakvasflanmaktadr.
HadislerdeMehdnanc
Gerekslmdnyasnda,gerekOsmanltoplumundakyametlebalantlkarak
terlerinenndegeleniolanMehdKurandazikredilmezken,gvenilirhadiskitap
lar olarak kabul edilen alt hadis kitabnda ise Mehd ile ilgili snrl sayda hadis
vardr. Bu hadislere gre dnyann tek gnlk mr kalsa bile Allah Telnn o
gnuzatarak,adHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminadna,babasnnad
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin adna uygun olarak (Ebu Davud 1992:
Mehd1,IV,474;Tirmizi1992:Fiten52,IV,505)Hz.Raslllahsallallhaleyhive
selleminzrriyetindengnderilecekolan(EbuDavud1992:Mehd1,IV,4745;bn
Mace 1992: Fiten 4085, II, 1367) Mehd, daha nce zulm ve hakszlklarla dolu
olanyeryznadaletveinsafladolduracaktr.Mehdfizikiolarakgenialnlolup
ince uzun burnunun ortas biraz yksektir ve yedi sene hkmeder (Ebu Davud
1992:Mehd1,IV,4745).
Yine Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme Mehd ile ilgili u sz atfedil
mektedir:
Horasan tarafndan bayraklar ktn grdnzde, kar zerinde srnerek
deolsa.Obayraklarakatlnz,ziraierisindeAllahnhalifesiMehdvardr
MehdninknnAlametleri

Mehd ncesi devirde dnyada erkeklerin azalaca, kadnlarn oalaca,
emanetehyanetinartaca,ikivebidatlerinoalaca,idareilerininehilolma
yanlara verilecei, erkeklerin karsna itaat edip annesine isyan, dostuna iyilik ba
basna eziyet edecei, kiiye ktlnden korkulduu iin sayg gsterilecei.
Ayak takmlarnn baa geecei, zelzele ve harp felaketlerinin grleceine dair
fikirler ileri srlmtr. Bunun yannda Mehdnin gelmekte olduunu gsteren
iaretlerhakkndadaeitlibilgilererastlanmaktadr.
Bu alametlerden bazlar Frat nehrinden altn bir da kmas. Ramazan aynn
ilkgecesindeay,onbeincignndegnetutulmas,skskdepremlerinmeyda
nagelmesi,doudanbykbirateinkmas,hertarafaydnlatankuyrukluyld
zn domas. Hz. Ali kerremllh veche neslinden byk csseli, gznde siyah
bir nokta bulunan am tarafnda Yabis denilen bir yerden Sryaninin kmasdr.
Mehdkmadanncemilletlerarasndaticariyollarkapanacak,insanlararasnda
kifitneartacaktr.Deiiklkelerdenbiroklimberaberindeki310kadarinsanla,
birbirinden habersiz ekilde Mehdyi aramak zere yola kacak ve sonunda her
kesMekkedebuluacaktr.Birbirlerineniingeldiklerinisorduklarnda.
Fitneleri nleyecek ve Kostantiniyyeyi (stanbul) fethedecek olan Mehdyi
aryoruz derler. Ayrca Mehd gelmeden nce doudan k veren bir yldz gr
necei.Ramazandaikidefaaytutulaca,semadanbirsesinonusesiylearaca
vebusesiuykudabileolsalarherkesinduyacadaiddiaedilmektedir.Mehdk
tnda, onun gerek Mehd olduuna dair iaret saylabilecek olaylarn da ileri
srldgrlmektedir.MehdkarkenbandabirsarkolacakvebirtellalBu
AllahnhalifesiolanMehddir.Onauyunuzeklindenidaedecektir.
MehdninkZaman
MuhyiddinibnArabikaddesellhsrrahulazizFatmaevladndanolacakolan
Mehdnin hicretten yl sonra, yani ebced hesabyla
(H=600)+(Cim=3)+(Fe=80)=683 ylnda zuhur edeceini iddia etmitir. Bu tarih
geldiinde Mehd grnmeyince bazlar bu tarihin Mehdnin doum tarihi oldu
unu,onunhicri710ylndansonraortayakacan,dolaysyla683ylndadoan
Mehdnin26yandaolacansylemilerdir.
231

231
Kimevlideilseam'agsn,nkbakaehirlerdeylekaranlkfitnelerkopacak
kioralardakihalknoununkurtuluugolacak(aynVasyyetnme'denterceme).
Sadreddin'instanbulda,AyasofyaKtphanesinde4849No.lumecmuadaMehdhak
kndabirrisalesivardr.Mecmuannsonrisalesiolanvecilttesahifelerikaranbukk
risale(168.a180.a),Sadreddin,bnlArabileEkberiyyemensuplarnnfikirlerinianla
makbakmndanpekdeerlidir.eyhiKebr,burisalede,
MM HASAN ALEYHSSELM SOYUNDAN OLAN MEHD'NN 613 RAMAZANININ

YRMYEDNCCUMAGECESDODUUNU(187.b),
654HCRDEKENDSGSTERDN(168.b),
666YILINDA,HALKIN,BROKAILACAKEYLEREAHDOLACAINI(180.a),
683YILINAKADARDASA'NINNECENBLDRMEDEDR(179.b).

mam arani de Mehdnin h.1255 yl aban aynda kacan sylemi, tarih
aksinigstermitir.
232
Bistm,CifrulCmadleserindeMehdninktarihiileilgiliuhesaplamay
yapar: Besmeledeki harflerin ebced hesaplamalarna (kk ebced) gre saysal
deeri784tr.Mehdninktarihihicri784olarakdnlsedebudorudeil
dir. nk bu hesaplamada sadece harflerin deeri toplanmtr. Hesaplamada
harflerin okunuundaki saysal deerlerin (byk ebced) gz nne alnmas ge
rektiini ileri sren yazar, bu hesaplama ile 1392 ve 1403 olmak zere iki sonuca
ulatnbelirtmekteveMehdninktarihininhicritakviminegrebutarihlerin
olabileceinisavunmaktadr.AyrcasonrakisayfalardaHz.Alikerremllhveche
yeatfedilenbirszaktarmaktadr:
BesmeledekiharflerinsayshicriylagretamamlansamamMehdnindo
umzamanolur.OnunkRamazanaynnakabindeolurBistmininnceki
hesaplamay Hz. Ali kerremllh vecheye atfedilen bu rivayete dayanarak yap
molmasmuhtemeldir.
Hz.AlikerremellhvechemehurdivanndaHz.Mehdvebazahirzaman
hadsatndan bahsetmitir. Bu divann Mtakzade erhinden aldmz bir ks
myledir:
Tercmesi: y olum! (...) c ettiklerinde (kaynadnda, kartnda...)
Mehdidil'emuntazirol...
...Kudemadan eyh Sa'deddin Muhammed Hamuli kaddesellh srrahul
azizzuhuruMehdhakkndakitakribeleri
YaniZamanhurufzrebesmeleiletamamdedimiktarnabaliolsaMeh
dkaimola.
Savm Ramazan akabinde hurucuna tesadf olundukta benden ona selam
isal eyle demek olur. Hesab bindrtyz tarihini tecavz, eder ki; muhakkikin
...
Yani tahtel lafz: Habibim! Senden sonra onlarn devam ihti
latvelfetlerikatildir. '
Pes mkerrerat hazf ile 1399 olup sinini kameriyenin mddeti
merkumede
233
ksurunuzamilehicretten1422yl3ay24gnolur.
Ehli velayet Hz. Mehd'nin huru zamann bu ayetten kef etmiler. Fakat
hadiseler vuku bulmadan evvel bu ayet ile Mehd arasnda mnasebet grle
miyordu. Bu ayetin evvelinde Cenab Hak Raslllah sallallh aleyhi ve
sellememealenylehitabediyor:

654ylndanbahsedilirken,vaktimizdenylncekayd,risalenin651deyazldn
aklar. Sadreddin'in bu risalesiyle bni Sina'nn risalelerini muhtevi ola bu mecmuada,
81. b ve 87. B de 697 hicrde, yazlan, dier bir nshayla mukabele edildiine dair iki
kaydnmevcudiyeti,mecmuanndeeriniarttrmadadr.(GLPINARLIA.,1985),s.235
232
(ERDOMU,2003),s.25
233
Merkum:Cem'olmu,toplanm,birikmi

Kfirler sana vahy ettiimiz eyden seni evirmek istiyorlar ki eer sen
ta'viz verirsen seni dost tutacaklar. Sakn onlarn nevalarna uyup taviz ver
me,yoksasanadnyaveahirettekatkatazabederiz.Vesenta'vizvermedi
iniinsenimemleketindenkaracaklar.Amaseninardndanomemleketle
rindefazlakalamayacaklar.
234
te bu ayetler iaret ediyor ki Hz. Mehd'ye zemin hazrlayan ve onun bay

raktar olan insanlar, hibir kimsenin knamasndan korkmadan, btn dnya
nnhcumlarnaramentavizsizbirekildeeriatMuhammediye'yitatbiket
tikleriiinmemleketlerindenkarlacaklar.FakatoSfyanlervebid'atlaron
larnarkasndanomemlekettefazlalfetedemeyecekler.
Burada Mehd'nin kyam hakknda verilen tarih olan hicretten 1422 yl 3
ay24gnsonrasise;hicr1423tarihinin3.ayve25.gnetmektedir.Buda
milad2002ylnn6Temmuztarihinetekabletmektedir.
Fakatmetindedebelirtildiigibibuve'bunungibiistikbaldenhaberveren
tarihlertakribdir,tahdiddeildir.Busebeplebirkaayyahutbirkaseneevvel
veya ahir olmas haberin doruluuna zarar vermez. Bununla beraber tam bu
tarihdenitibarenbuhdiseninemarelerigrlmeyebalamtr.
235
BykmutasavvfSibgatullahiArvasi'ninyeeniAllameMuhammedHafid'in
bykAllameHafzMuhiddinenaklettiinegre;
Mehdnindoumu:1385
Zuhuru(kmas):1425'dir
...Mehdnindoumununhicri1385vezuhrununhicri1425olduuzuhurul
Mehd ve deccal adl eserde Mehd ile ilgili nakledilen bir hadiste aka sy
lenmitir.
Ayrca bu eserde; ''Mehdnin srtnda zerinde bu Allah Tel'nn halifesi,
beklenenMehddiryazlbirmhrolacaanlatlmaktadr.AyrcaMehdnin
mtehit(itihateden)okbykbirslamlimiolacadaoeserdegemekte
dir. Zuhrul Mehd ve deccal adl kitap Allame Resul Sibki'nin yazd en son
eserdir.
...MuhakkakAllah'n taraftarlargalipolanlarn takendileridir.Cmlesi
nincifirhesabndananlalyor.Bucmlenincifrhesab,hicri1428ediyor.Bu
tarih Mehdnin kmasndan sene sonradr. nk Mehd ktktan yl
sonrailkbykgalibiyetinialyor.Mehdninilkbykgalibiyetihicri1428ol
duunagreZuhrudaMehdliininilanedilmesihicri1425'tir...
..
...BudelillerdegalibiyetinMehdningalibiyetiolduuhangiverilerdenanla
lyor.ncekitarihlerdeolan,slamiyet'ingalibiyetlerindenherhangibiriolmaz
m?NiinilladaMehdsonucukartlyor...AyettekikelimeleriKur'anBelaga
ti ilmine gre incelediimizde, ayette geen galibiyetin Mehdnin galibiyetin
denbakabireyolmadnakagrmekteyiz.
nk ayette 4 tekid (pekitirme) vardr... En byk tekidin cmle de zikir

234
sra,7376
235
(GMEL,2003),s.1819

edilmesi cmledeki galibiyetin en byk galibiyet olduu aka bildiriliyor...
Tarihtebylebirgalibiyetbugnekadarolmamtr.FakatMehdmjdesinive
renhadislerbylebirgalibiyetinahirzamandaMehdsayesindeolacanak
ahaberverir...
Yaptm aratrmalar Mehdnin 2005'te kacan gsterdiine gre,
Sfyannda2004ylnnsonundakacangstermektedir.(SerkanTekin,Ku
ran'dagizlenentarihler,s.160202,NoktaYaynlar,2002)
236
Sleyman Bakrgani (Hkim Ata) kaddesellh srrahulaziz Ahir zaman Ki

tabkitabndakyametalametleriveMehdaleyhisselmnkzamanhakknda
unlaranlatmaktadr.
Zamanahrolsa,nelerolur,
Dnyaeiteitbelailedolar,
limlerikiier,zinayapar,
Bundanbakagaripeylerdeolur.
Nambyklimlerikiier,
Hellbrakr,haramiebular,
HakTelbelakapsntamamenaar,
Cimrilerharamlataknlkyapar,
Birokkadnelerineharamolur,
slambilmeyenbedbahtlarsevinir,
Zamanahrolsa,limleryoldankar,
Mminlerinocuklaresirder,
Kfirlerdurmadankibirlenir,
MelunDecclkar,Rumagider,
slambilmezbedbahtlarsevinir,
Mehdkar,Badattarafndasavar,
MslmanlarMehdtarafndatoplanr,
Gnetutulur,kavgabyr,lklaratlr,
Muhammedinmmetlerialamayabalar,
Mehdkar,Mekketarafnasefereder,
MuhammedinRavzasnayznsrer,
Ravzadanseskar,sder,

236
(GMEL,2003),s.9899

siner,dokuzyznbitiminde,(900)(Milad:1495)
237
Decclldrrlerbilinbuzamanda,
Mehdniimamyaparsozamanda,
DokuzyzdeonbeteYecckar,(915)(Mild:1510)
Mehdilesvarr,Turuaar,
Okfirlerbudnyayyokederler,
Havadankulariner,talaratar,
OtalarYecclerihelakeder,
OAllahheybetiylehkmsrer,
Dokuzyzdeyinebireylerolur,
DabbetlArzkar,Kuranykselir,
Muhammedinmmetlerialamayabalar,
Dokuzyzdeyinegaripbireyolur,
srafilemirilesurunalar,
GkYerarasndadiricanlkalmaz,
srafilemirilesurunalar,
Azrailkendicannkendialr,
SonsuzbakikalanOAllahkendisikalr,
Krkylsonrasrafilsurunualar,
Onaikincisurunualdenir,
Kullarmyeryzneksndenir,
srafilemirilesurunualar,
Tmruhlarbedenleregir,gelir,
Gen,yalinsanoluayaakalkar,
O,Allahhkimolur,hkmverir,
Muhammedefaategelir,durur,
Melekler,nebilertitrer,durur,
..
KulSleymanitaatet,affeder,
Allahsebepleringlverir,
Ahiretteitaatilerahimeder,

237
Dokuzyzdenkasdedilenaynbirtarihmi?Belki19001915yldaolabilir.Buseneler
de I. Dnya harbinin olmas kyamete e deer olmas gibi mi? Belki 29002915 yllardr.
Allahualem.

238
MehdninFizikiYaps
Mehdnin rengi Arab, bedeni srail olacaktr. Banda sar olacak olan Meh
dninsakalbolvesk,dileriparlakolacaktr.HadisleregreiseMehd,genialn
l, burnu ince uzun ve ortas biraz yksek (Ebu Davud 1992: Mehd 1, IV, 4745)
olarak geerken, 17. yy Osmanl yazar elHseyn (hyt. 1103/1691), Mehdnin
hilyesini, Arapa olarak yazd elratlertissati (Kyamet Alametleri) adl
kitabndauekildeaklamaktadr:
Akalnl,kkburunlu,irigzl,sksakall,uzunuyluklu.Araprenkli,dileri
parlak ve seyrek ve sa yananda inciyi andran yldz gibi yzn aydnlatan bir
iaret vardr. Yava ve ar konutuu zaman sa elini sol dizine vuran Mehdnin
zerinde iki pamuk abas vardr. Beraberinde Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminklc,gmleivezerindeelbiatlillah=AllahTeliinbiatyazlolan
sancabulunur.
MehdninAskerFaaliyetleri
Mehd, her sancan altnda on iki bin askeri bulunan seksen (veya on iki bin)
sancakl Rum askerlerin Antakyaya saldrmasndan sonra am, Hicaz. Yemen. K
fe. Basra ve Iraka gnderilecek, Mslmanlar onun etrafnda toplanarak amda
krk gn savaacaklar ve Rumlar yeneceklerdir. Kind, Mehdnin Kostantiniyyeyi.
Romay. Endls yarmadasn fethedeceini, yeryzne sahip olacan, onun
sayesindeMslmanlarnkuvvetleneceiniveslmiyetinykselerekdierdinlere
galipgeleceiniifadeeder.
Dnya hkimi bir hkmdar olacak olan Mehd. Mekke ile Medine arasnda.
Beydadenilenbiryerdekendisinesaldranbirorduyuyenecek,Arabistanyarma
dasnda hkmdarlk iddiasnda bulunacak olan Sfyannin ordusuyla defalarca
karlaarakonlarsonundayokedecektir.
MehdninHz.saleyhisselmileBulumas
Mehdnin Hz. s ile buluacana dair anlatmlar Osmanl kltrnde erken
dnemlerden itibaren bilinmektedir. 9. yzyl Osmanl yazarlarndan Ahmed
Bcana(hyt.870/1466dansonra)greMehd,Hz.saleyhisselmilebuluacak
tr.NamazvaktigelinceHz.saleyhisselmMehdye
GelyaMehd!Senimamol,namazkldr!dediindeMehdaleyhisselm
Senimamol!Senraslsn,imamolmaksanalayktr.diyecektir.Bununze

238
zbekesi iin bkz. Hakkul, brahimRafiddin, Sayfuddin, Bakirgon Kitobi, Takent
1991,s.5762.(AHMEDOVA,2006)
SleymanBakrganikaddesellhsrrahulaziz
BykTrkmutasavvflarndanbiriolanSleymanBakrganiXIIyzylnilkyarsndayaa
mtr.O,HarezmblgesininBakrganobasndadomutur.Doumtarihinetolarakbilin
memekle beraber tahminen 1186 senesinde olduunu syleyenler vardr. Asl ad Sley
manolupHkimAta,KulSleyman,Bakrganigibiisimlerledeanlmtr.

rine
Sen imam ol, zira sen Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin olusun,
imam olmaya sen layksn eklindeki Hz. s aleyhisselmn cevabndan sonra
Mehdimamolacakvenamazklacaklardr
MehdninHakkaYry
Ahmed Bcann (hyt. 870/1466dan sonra) EnvrulAkn adl eserinde
DbbetlArznkndansonraMehdaleyhisselmninegideceibelirtilmek
tedir. ine varnca evlenecek olan Mehdnin bir olu olacaktr. Bu olan son o
cukolupondansonraksrlkyaylacak,halklmeyebalayacakveimanehlitke
necektir Hadislerde idaresi yedi ya da dokuz yl olacak olan Mehdnin sresi krk
yldr. mam aran ise Mehdnin mrne dair daha uzun bilgiler verir. arani
Mehd aleyhisselmn sresi krk yl olup, on yl batda, on iki yl Kfede, bir yl
Mekkedegeecektir.Dnyadanayrlansznolacaktr.nsanlarbudurumdayken
Decclnkthaberverilecek.
239
MehdlikPsikolojisi
Abdulbki Glpnarl Mehdyim diye meydana kanlar: Tasavvufla, mistik
inanlarla,Cefr,Hurfbilgilerigibiuydurmabilgilerle,griyzatlarlaaklden
geleriniyitirenler,kendikendileriniinandranlarvebazsafkiileridekandran
lar; hiretlerini dnyya satanlar, hkm ve hkmet peinde koanlar olarak
aklar.
Mehdnin bab ve naibi olduklarn iddia edenlerin, Mehdlik davasna giri
enlerin bir ksmnn, yeni bir din kurmaya, kendilerini Tanr tantmaya kalk
malarndan aka anlalyor ki bunlar Hukem tarafndan, Hindran, Yunan
Romadnceleriyleyorulanvezamanagremsbetbirtarzasokulmayaa
llanBtninanlar,buinanlarlakaynaanTasavvufunaranlaylarnbe
nimsemilerdir.Kanatleri,slmesaslarauymamaktadr.
240
BuszlerMehdlikanlaynndintarafolmasyanndapsikolojik,siyas,insn
vb.zelliklerinbiryansmasnnolduudur.
RnesanssonrasbalayanveAydnlanmahareketiiledoruknoktasnakan
Hristiyanlnnnegeilemezzlylebirlikte,Batdnyasndametafizi
i yaayamama gerilimi artm, dar bir varolu alanna skp kalan Avrupa
insanyenibirkurtarc,yenibirraslaraynagirmiti.Yani,metafiziiyaa
yamama gerilimi, insann iinde bulunduu dar varolu alanndan sklmas ve
birstkatakamamasnngetirdiigerilimdenkaynaklanmaktadr.teby
lebirdnemde,bilimvefelsefealanndaraandnrlerortayakmt.
Nevarki,ilahreferansyanivahiymesajortadankalkncahakikatparapar
a tezahr etmi, bilerek veya bilmeyerek her deha kendini rasl sanmt.

239
(YAMAN,Ekim,2002),s.2632
240
(F,2003),s.70

Freud, Marx, Nietzsche, Darvin gibi dnrlerin tarzlar dikkate alndnda,
buraslkompleksiokbarizbirekildegrlmektedir.
Kendisi pek itiraf etmese de Freudun dnce sistemine derinden tesir
edenbirbakafilozofdaF.Nietzscheydi.Fechnerinyaamyksndegzlem
lenentrajediye,F.Nietzscheninyaamndarastlanr.Nietzschebirmddetok
ykseklerde utuktan sonra ar bir ruhsal bunalma girdi. Filozof, gen yata
dramatik bir ekilde Hristiyanlk inancn yitirdikten sonra, kurtuluu felsefede
arayarak, Schopenhauer ve Wagnere hayranlk duydu. Arka arkaya depresif
krizlere duar olduktan sonra, depresyonunun hafiflemeye balad dnem
lerde ki bu dnemler hastalk biyografisi adan byk bir ihtimalle sbmanik
dnemlerdi
241
, yeni ve dhiyane felsefi fikirler reterek kendisini bir kurtarc
gibiizleyenAvrupainsannhayretedrd.Nietzschencelikleognekadar
bilinentmgereklerireddederekgenelbirisyana,birokDalgasnayola
t.Nietzscheninhibirkavramkesinolarakdorudeil,hereymmknve
serbest eklindeki ifadesi, ilk bakta felsefi ve ahlaki bir nihilizmi temsil eder
gibigrnsedeaslndainsannyenidenyaplanmasveyenidendomasiin
tm bilinenlerin bir kenara braklmasnn gereine iaret eder. Bilinenler by
lecesorguladktansonrailerisrlebilecekentabiisoru,gereinneolduuve
bu gerei kimin bilebileceiydi. Nietzsche Mazdeizm dininin kurucusu Zer
dtndilindenkonuuyormugibiyaparakkendigrlerinibirrasledasyla
ifadeetmeyebalad.
Nietzsche, Byle BuyurduZerdt adl bayaptn drt blm hlinde kale
meald.Belirlizamanaralklarndayazlaneserde Nietzschenintemelfikirleri
nin yan sra yaad kanlmaz, trajik ruhsal kntnn izlerini grmek de
mmkn. Kitabn kahraman, ebedi tekrarn stad Zerdt, dadan inerek
mridlerinehayatadairderslerverir.TANRILMTR(GOTTSTTOD!)fa
kathayatdevameder.zmbabokalaninsannbireyselliinivehrriyetini
nasl yaayabileceinde gizlidir. Kitap aslnda yazarn, kendi kendini kurtarma
araynnbiryansmasolduuiin,kavramlarbirbirinekarr;birkasatrnce
sylenenler, biraz ileride inkr edilir. Tanr ld ise insan kendi anlamn yine
kendisi yaratmaldr. Anlatlanlara inanmamal, kendi yolunu kendi bana bul
maldr. Zerdt, Beni bile izlemeyin der! Ancak byle kahramanca bir varo
lubiimisayesindestninsanmeydanagelebilirvebustninsanlen
Tanrnnyerinegeebilir!Btnbudnceler,sonrakidnemlerdeortaya
kacakBatlvaroluufelsefenintemelinioluturacaktr.
Nihayet beklenen maalesef oldu. Tek kanatl ku, yani filozof Nietzsche,
gsterdii onca abadan sonra, kt ykseklikten tepetakla dverdi. Cesur
amabasiretsizbirinsanntrajikhayathikyesi...
242

241
Submanik:Yaadvuslatcokusuilevecd,kendindengemeiindednyayaveinsan
larayaklaanbirinsan,Depresyon:Yaadbuolaansthliiinesindirmekiinkonu
mayan,uzlet,halvet,inzivaarayaninsan,arbirvakashali.
242
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahlazzfilozoflartekkanatlkularolaraktanmlar.

BukonudaNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzisebutrldncelerve
eylemleringereiniaklarkenugerekleridilegetiriyor.
EyVanarkandayandnduvaryklrsagrsnler.Ondansonraneyeda
yanrsn, bire cahil mahlk. Bir Hamziyye eyhi, dinsiz batla dm akabe
kads senin yannda mmin ve mtedeyyindir. Dinsiz kfir melun senin fe
lek benzerini getirmemitir. Hz. s aleyhisselmn, Mehdnin kmasna
sebebsensin.liOsmanntahtnberbdedensensin. denilen
zlimVndeilmisin.DemebirzliminKuranKerimdeadzikrolmam
tr.
243
Ey dinszler murdnuza ermezsiz. Her ne kadar kalkarsanuz yine izinze

dersizmehdinnzuhurisaleyhisselmnnzlsiznhareketnziledr.
sizndehelknzesebebkendialnmanuziledr.
Ehlihakikatderlerkieytnnerdban
244
enbiyveevliydursizdesile
mehdzuhrnavekemllerinnnihayetinebuluasebebsiznekadarhareke
tiziyadeetsenz,olkadarfthtilhiyyezuhrndanhlideldr.
245
Ey Kprl! Zalim Deccl linsin, zalim iken ben ana mehdi ismini tesmi
ye
246
etsem Allah Sbhneh ve Tel seni mehdi etmez. Zalim nasl mehdi
olur. Eer Msr ben mehdi olurum, halk benim bama toplansn desin der
sen,vallhlazm,dnyaycmleharabveviranetsin,sahipkmazm.Allah
Tel aciz deildir. Mlkn bana smarlamad. Bana ancak
demitir. Tebliinde kusur etmedim. Kolum kanadm yolundu. Yolunmu do
ana dndm. Makdurumu
247
bezl
248
ve mechd
249
eyledim. Sarf eyledim.
Onsekiz senedir, kuam zp yatmadm. Bir tatl taam yemedim. Bir tatl
suimedim.
250
Bukadarsenedenberitaammbu
dur.Suyumhamim
251
vegussadr.
252
Benimkadarteblietmivarmdr?Hak

243
(EEN,2006),s.93,(MISR,1223),s.52b(GnmzTrkesiileyazld)
244
Nerdban:Merdiven
245
(MISR,1223),v.76a
246
Tesmiye:simlendirme.Adverme.
247
Makdur:G.Kuvvet.Kudret.Takdirolunmu.AllahTel'nntakdiri.Dahaevvelden
takdirolunmu
248
Bezl:Bol.Bolbolverme.Esirgemedenvermek
249
Mechud:(Cehd.den)almuram,didinmi,cehdetmi.Kuvvet,kudret,g
250
Onlariinkurubirdikendenbakayiyecekdeyoktur.Nebeslernealktankurtarr.
Gaiye,67
251
Hamim:Scakvekzgnsu.Yaknhsm,soysop.Samimiarkada.

ayan oldu. Yeter imdiden geri hakka sahip kar, hayrolur. (26 Zilkade Cu
ma5833)
253
Hz.Mevlnayagre,
uhaldeherdevirdenebiyerinebirvelivardr,busnamakyametekadarda
imidir. Kimde iyi huy varsa kurtulmutur; kimin kalbi sradansa snmtr. te
dirivefaalimam,ovelidir;istermersoyundanolsun,isterAlisoyundan!Eyyol
arayan,MehddeOdur,HadideO.Hemgizlidir,hemseninkarndaoturmakta.
O, nura benzer; akl onun Cebrailidir. Ondan aa olan veli de onun kandilidir.
(Mevlna,beyitII,815820).
Bahsekonuileanlalan,dnyalemindekizddyetprensibigereiolarakMu
dilismininkanlmazkartHdnin birtecellisiolduunuaklamaktadr.nk
budnemde1666daMusulcivarndaSeyyidAbdullaholuMuhammed,mehdli
ini ilan etmi, ok etin bir sava sonucunda yakalanm, stanbula getirilip ve
tevbe ettirilmitir. Yine, 1666 ylnda Sabetay Sevi adnda zmirli bir yahdi Ku
dste Mesihliini ilan eder, o da yakalanp stanbula getirilmi tevbe ettirilmi
mslmanolmutur.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin buyurduu Mehd gelmeden birok
Mehd saf veya hileye ve eytniyete hizmet iin gelmesi elzemdir. Bu Allah Te
lnninsanhayatiingerekligrdbirhususolduumuhakaktr.
bni Haldun Mukaddimesinde Mehd konusunu akladktan sonra konuyu

uekildebalyor.
bniEbVtlylediyor:iilerbukiinin,Hz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemin soyundan gelecek olan iyilerin Mesih
254
olduunu sylyorlar.
MutasavvflardanbazlardasaleyhisselmdanbakaMehdyokturhadi
sini bu ekilde yorumlamlardr. Yani onlarn yorumlarna gre bu hadisin an
lamyledir:
Hz. Msa aleyhisselmn eriatn nesh etmek (hkmn ortadan kaldr
mak)iindeil,onatbiolmakiingelenHz.saleyhisselmnkonumuneise,
Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemineriatkarsndadaaynkonum
daolanMehddenbakabirMehdgelmeyecektir.
tebunungibihibirdayanaolmayandelillerlevedeiikyarglarla,gele
cek kiinin kim olduunu, zamann ve yerini belirliyorlar, sonra belirledikleri
zamangeliportayasylenenlerdenhibirikmaynca,grlerinivesyledik

252
Gussa:Keder.Tasa.Gam.Boazataklanyemek.Aa,diken
253
NiyaziiMsrninVezirMustafaPaa'yamektub,T816NY1183HBelediyeYazmalar
DepoBEL_Yz_K.000502/06,v.(72b)
254
Mesih, hem doru szl hem de yalanc kii anlamlarna geliyor. Hz. s aleyhisselma
Mesih dendii gibi, (yalanc anlamnda) Deccle de Mesih deniyor. Dolaysyla iyilerin
Mesihi Hz. s aleyhisselm (veya buradaki yoruma gre Mehd), ktlerin Mesihi de
Deccloluyor.

lerini yeniliyorlar. Bunu yaparken de yine bir takm lugav mefhumlar, hayal
konulara ve yldzlarla (gk cisimleriyle) ilgili hkmlere dayanyorlar. mrle
rinibugibieylerletketiyorlar.
255
amzdaki mutasavvflarn ou, dinin hkmlerini yenileyip diriltecek bir

adamn kacana iaret ediyorlar ve onun zaman amza yakn olduu iin
kna zemin hazrlyorlar.
256
Bazlar onun Hz. Fatma aleyhisselmn soyun
dan geleceini, bazlar da hangi soydan geleceini belirtmeden sadece byle
biriningeleceinisylyor
Hadis bilginlerinin Mehd hakknda naklettikleri hadislere ise gcmz ora
nndabaklncasabitolangereinuolmasgerekiyor:
Dinveyahkmdarlkadnaortayakanbirdavet,ancakonudestekleye
cekvekoruyacakglbirasabiyet
257
ilehedefineulaabilir.

255
On iki imamdan birisi olan beklenen Mehd, 1200 ylnn banda veya 1204 yllarnda
kyam edecek. Sonra Deccal de Mehdnin kyamnda ve huzurunda yedi senenin geme
sindensonraortayakacaktr.Deccaldenyirmisenesonradagne,battyerdendoa
cak.Bu,hayvanisfatlarn,insanlarzerindekigalebesineiarettir.phesizo,tabii,eh
vanikaranlklardandrtpkDeccalin,leminyarsnaiaretolmasgibi.Odacelaldir.n
k o krdr. s aleyhisselmn Hakk'a yrmesi sonraki zamanda bir hayr yoktur. O, s,
yeryzndekrksenebeklervebykalametlerinoudaOnunzamanndaolur.Yecucve
Mecucunkmasonlardandr.Bu,Rasulullahnuszyleiaretedileninsankmildir:
YeryzndeAllahAllahdenmeyinceyekadarkyametkopmaz.Yaniyeryzndebirbi
rini izleyen zikr ehli kalmayncaya kadar lemin cesedi iin ruh gibi. phe yok ki cesedin
yokolmas,ruhungitmesindensonradr.Mehdningelmesindenncezamannocuklarn
yaarlarsagrebilecekleribirokalametgelir.BeniAsfarnkmasalametlerdendir.Onlar
BosnayasaldranFrenklerdir.KaradeniztarafndanMoskovallar,onlarayardmedecekler.
eitli kfr milletleri de byledir. Bunlarn bazlar Allahn en yakn arzda (Rum, 12)
ayetinde delalet ettii gibi 1098de ktlar. Bu ayet iki kelimedir ve harflerinin says dok
san yedidir. Cihadda galibiyet ve malubiyet arasnda devreder durur. Birka ylda
(Rum,3)Builedokuzarasndadr.Buradabahsedilenbirka,kfirlercihetindenonda
vukubulmutur.Takibykyenilgidendolayolanolmutu.AllahTelizinverirse,galip
gelirler, sznn hkmnn aa kaca zaman gelecektir. Ve mslmanlar tarafndan
galibiyetvakiolacaktr.VeinsanlarAllahTelnnizinvereceizamanakadargvendeve
mutluluktaolacaklardr.SonraBizansehirlerininounda,namazklmannzorlaacabir
zamangelecek.Bilakisorannhalkamaintikaletmedeskntekecektir.Kfirlerinsald
rlar Halebe kadar ulaacak. Allah Tel, Halebi de am da onlarn istilalarndan koru
sun. phesiz mukaddes arz oraya delalet etmeyecektir. (ETN, 1999), s.143; (BURSEV),
v.134b,96.Varidat)
256
Hz.Kuddskaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
imdi1842senesiki,kyametinyaklatzamandr.slmnneredeysesadeceismi
kaldvecihanhalkHz.Mehdhimmetinemuhtaoldular.(Kudds,Tarihsiz),s.32
257
Asabiyyetterimininmahiyeti,bnHaldununsiyasetteorisinincandamannoluturur.
Bu kavramn Mukaddime ierisindeki yerinin nemi ou aratrclar tarafndan kabul
edilmeklebirlikte,zerindekiyorumlarfarkllklargstermektedir.
De Slanenn Mukaddime evirisinde asabiyyeti esprit de corps olarak yorumlama
sndansonraGastoun

BouthoulvedahasoraHowardBeckerveHarryElmerBarnesdaaynyorumusrdrm
lerdir.
A.F.VonKremerinyorumuisetoplulukduygusu(Gemeinsinn),hattamilliyetilik
fikri(Nationalitatsidee)olmutur.
te yandan, Hellmut Ritter, dayanma duygusu (feeling of solidarity) karln
kullanmtr.
SalahuddinKhudaBukshveHaroonKhanSherwanininhemenaynzamanlardakullan
dklarkarlkise,komnalruh(communalspirit)dr.
ErnestGellner,asabiyyetinifadeettiianlamsosyaliltisak(socialcohesion)yada
askerruh
(martialspirit)olarakgrmektedir.
ManfredHalpern,grupdayanmas(groupsolidarity)yorumunu,bazuzantlaryla
birliktebelirtmektedir.
H. Topuoluda tesantba, sosyalirtibatba, sosyabilite tanmlarn kullan
dbirtahliligelitirmektedir.
Ervvin Rosenthal, asabiyyeti bir dayanma (solidarity) ve vurucu g (striking
power)olarakirdelemektedir.
MuhsinMehdi,asabiyyetisosyaldayanma(socialsolidarity)olarakkarlamakta
ancak bu karln, kavramn genel anlam ierisinde deerlendirilmesi gerektiine iaret
etmektedir. F. Gabrieli ise asabiyyeti olduu gibi kullanarak mahiyetini aklamaya girien
yazarlarnbandagelir.
F. Rosenthal, (The Muqaddimah...) evirisi boyunca grup duygusu (group feeling)
teriminikullanmaktadr.
Z.K.Uganise(Mukaddime)evirisiboyuncaasabiyyetkavramnaynenkullanmaktadr.
Grld zere, zellikle ok snrl tuttuumuz bir dkmde bile, asabiyyetin deiik
tanmvekarlklarnarastlamaktayz.Aslndabtnbuvedierkarlklardeiikyazarla
rnyalnzcaasabiyyetkavramnkarlamakiinkullandklarbirerterimolmaktankmak
tadr.Yazarlar,Mukaddimezerineyaptklargenelyorumudorulayabilmekiinasabiyyet
kavramn da yer yer belirli bir deerlendirme szgeinden geirmektedirler. XVIII. XX.
Yzylgelimelerinetarihtengdmlbirbiimdedayanakaramakiinyaplanmilliyeti
lik vb. zorlamayaktrmalar bir yana braklrsa yazarlarn kullandklar karlklarda ve
yaptklar tanmlarda hakikat pay bulunmaktadr. Ancak bu hakikat paylar, ou
halde birer pay olmaktan teye gemektedir. Asabiyyetin; sosyal dayanma,
komnal duygu, asker ruh, sosyal birleimyapma (iltisak), vurucu g gibi
terimlerinifadeettiklerianlamlarbellillerdeiermekteolduusylenebilir.Bukarlk
larasabiyyetinaklanmasnayardmcsaylabilir.Fakatasabiyyetteriminingerekmahiye
tininbtnboyutlarylaanlalmas,bukelimeyibnHaldununkavramlatrmasnnbtn
ynleriyle incelenmesine ve buynlerin iilikilerinin aratrlmasna baldr. Asabiyyetin
bazgrnmleriveortayakbiimleriaraclylagerekilevineiaretedilmioluna
bilir,ancakMukaddimedekisosyalsiyasaldoktrindeincelenendeimesrecinimeydana
getiren ve btnletiren har, asabiyyet, yine de tam anlamyla kavranmam kalr.
Asabiyyetin ekonomik, sosyal ve siyasal gelimeyi belirleyen ve deitiren, bu gelime
karsnda deien bir gereklii yanstmas; Mukaddimede ele alnan retim ve sosyal
hayat tarzlarna, bedevlik (lde yaayan. Gebe. Medeni olmayan ve ehir hayat
yaamayan) ve hazarlik (Kyde ve kasabalarda yaayanlarn yaay ekli ve tarzlarna
ait.ehirli.Sulhveasyi,skunveistirahatzamanlarnamensubvemteallik.Barve
gvenle alkal.) e daha yakndan eilmemizi zorunlu klmaktadr. Bedevlik ve hazerliin

Her taraftaki Fatim, hatta genel olarak Kurey asabiyeti tamamen ortadan
kalkm,bakatoplumlarnasabiyetleri,Kureyasabiyetinestnvehkimdu
ruma gelmitir. Sadece Hicazda, Mekke ile Medinenin civar blgelerinde Hz.
HasanveHz.Hseyinaleyhimesselm
258
veCaferradiyallhanhsoyundange
lenlerasabiyetsahibidirlervedalmbulunduklaroblgelerdestndurum
dadrlar. Ancak onlar, saylar binlere varan farkl blgelere, emirliklere ve g
rlereayrlmbedeviasabiyetlergrnmndedirler.
Eer Mehd gerekten ortaya kacaksa, davetinin baarya ulamas ancak
bu asabiyetler sayesinde olabilir. Allah Tel Mehdye tbi olduklar iin bu
asabiyetleri oluturanlarn kalplerini birbirine sndrp birletirir ve bylece
Mehd iin davasn baarya ulatraca ve insanlara davetini kabul ettirecei
gl bir asabiyet ortaya kar. Bunun dnda Hz. Fatma aleyhisselmn so
yundan gelen birinin, her hangi bir yerde, hibir gce ve asabiyete da
yanmadan, sadece ehli beyte mensup olduu iin byle bir davayla ortaya
kpbaaryaulamasdahanceortayakoyduumuzsahihdelillerdendeanla
lacagibimmkndeildir.Doruyubulacaklaraklvebilgidenyoksunolan
cahil kalabalklar, Mehdnin ne nesebinden ne de ortaya kaca mekndan
haberi olmadan ve konuda sylediimiz gerekleri de bilmeden, sadece halk
arasnda Hz. Fatma aleyhisselm soyundan birinin kacan duymu olmala
rndan dolay, byle iddialarla ortaya kanlarn pelerine taklrlar. Daha ok
Zb,AfrikaveSsgibidevletinmerkezineuzakolanblgelerdebuiddiaylaor
tayakarlar.
259
Basirettenuzakvezayfgrlpekokkiini,Mehdninkacansandk
lar Maribin Mse mntkasndaki bir yere giderler. Gittikleri bu mntka
MlessemnkabilesineaitolduuiinMehdnindeonlardanbiriolduunuve
ya onlarn Mehdnin davetileri olduuna inanrlar. Ancak bu hibir temeli ol
mayanbiriddiadanibarettir.Buiddiayainanmalarnnsebebi,butopluluklarn
cahil ve bilgiden uzak olmalar, o blgenin devlet merkezinden ve etki alann
danokuzakolmasvebuyzdendevletingkullanabileceisnrlarndnda
olanbumntkannMehdninknauygunbiryerolduuvehminekaplmala
rdr.

anlalmasise,insanlngeirdiigenelevrelerin,barbarlkveuygarlkn,birbirleriyle
ilikileri asndan ele alnmasn gerektirmektedir. Uygarln genel konumlan yapldktan
sonradr ki, bedevlik ve hazerliin bu genel ereve karsndaki durumu incelenebilir.
Burada zen gsterilecek nokta; uygarla geici ya da uygarlkla ilikiyi mmkn klan
barbarlk durumunun vurgulanmasdr. Paralel anlamda, bedevliin de vurgulanmas
gerekecektir. (bni Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, mit Hasan, stanbul, 1998,
s.205209)
258
Enbiyadan (aleyhimssalt vesselam) bakas iin sallllah aleyke veya sallllah al
falan ibni falan demek caiz olur. Zira Hazreti Ali kerremellh veche Hazreti mer
radiyallhanhiinsallllahaleyke[Allahsanarahmeteylesindemektir],dedi.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem de: Allahmme salli al li Eb Evf deyip, li Eb Evf iin
bylesalteyledi.(GEYLN,1979),s.62
259
Asabiyetiolumamtopluluklar.

Tamamenaklszlklarnnveahmaklklarnnbirsonucuolarak,(devletinet
kisinden uzak olan bu blgede) baarya ulaacaklar vehmine kaplan pek ok
kii de Mehdlik iddiasyla ortaya kmtr. Bunlarn ou ldrlmtr. sta
dmzMuhammedbinbrahimbalbanauolayhaberverdi:(Hicr)sekizinci
yzylnbanda,SultanYusufbinYakupzamannda,Mseninszkonusumn
tkasnda Tuveyzir olarak bilinen mutasavvflardan bir adam ortaya km ve
kendisininbeklenenFatm(Mehd)olduunuiddiaetmi.DleveKezlekabi
lelerine mensup Ss halknn ou ona tbi olmu ve bylece ii bym.
OnunbuhalininkendidurumlarnazararvereceindenkorkanMasmidereis
lerindenbiriolanSeksev,gecegizliceTuveyziryildrmesiiinbirinignder
mivebylecehareketisonaermi.
Yine hicr yedinci yzyln sonlarnda, doksanl yllarda, Gamrada Abbas
adnda bir adam km, beklenen Fatm olduunu iddia etmi ve Gamrann
cahil kalabalklar kendisine tbi olmu. Sonra kendisine tbi olanlarla birlikte,
iddet kullanarak Fasa girmi, orann arlarn yakm ve oradan da
Mezemmeblgesinegemitir.Ancakoradahileileldrlmtr.Bunungibi
rnekleroktur.
Yukarda adn zikrettiim stadmz bunun gibi garip bir olay daha anlatt.
stadmznanlattolayyle:
Hac yolculuunda iken, Tilmisn dann eteinde bulunan ve eyh Eb
Medyenin kabrinin bulunduu RibtulUbbdta aslen Kerbelada oturan ve
ehli beytten olan bir adamla karlatm ve yolculua birlikte devam ettik.
Adamtabileri,rencilerivehizmetindebulunanadamlarokfazlaolanbiriy
di. Gittii yerlerin ounda insanlar onu karlayp ihtiyalarn gideriyordu. Yol
boyuncadostluumuzgeliti,aramzdakisohbetkoyulatveonlarngerekdu
rumunu anladm. Kerbeladan buralara bu i iin, yani Maribte Ftimlik
(Mehdlik)iddiasndabulunmakiingelmilerdi.AncakMernoullardevletive
ozamankihkmdarYusufbinYakupolaynfarknavarpTilmisnayryn
ce,buzat,adamlarnayledemi:
Geridnn,yanlhesapyapmamzbizikkdrd.Buvakit,hareke
tegeeceimizvakitdeil.
Adamn sylemi olduu bu sz onun, bu iin ancak, o dnemdeki devletin
gcne denk bir asabiyet ile hedefine ulaabileceinin farknda olduunu gs
teriyor.Kendisininoblgedebirgcesahipolmayanbiryabancolduunu,bu
nakarlkMernoullardevletinin,Mariblilerdenhikimseninkarkoyama
yaca gl bir asabiyete sahip olduunu grnce, gerei kabullendi, doru
olan yapt ve g yetiremeyecei hrslarndan vazgeti. Ancak bir eyin daha
farknavarmasgerekiyor.Oda,FtmlerinvegenelolarakKureyinasabiyet
lerini kaybettiklerinin. zellikle de Maribte. Ancak taasublar, bu sz kabul
etmelerineizinvermez.AllahTelbilir,sizisebilmezsiniz.(Bakara,216)
Maribte, amza yakn dnemlerde Mehdlik veya baka bir dava gt
meden,sadecehakkadavetedenvektlkleriortadankaldrp,slmnsn
neteuygunbiimdeyaanmasnaarandavetilerkmtr.Evet,bukimseler

sadece bunun iin ortaya kmlar ve ok sayda tabileri olmutur. Bedevi
Araplarn en fazla iledikleri bozgunculuk, yolcular ve kervanlar yamalamak
olduuiin,bukimselerdeenfazlayollarnveyolcularngvenliiyleilgilenip,
bu sahay slah etmeye nem vermiler ve glerinin yettii kadar ktlklere
engelolmayaalmlardr.
Ancak bu davetilerin almalar sonucu yolculara saldrp onlar yamala
maktanvazgeenvetvbeedenbuAraplardadinduygularvediniyaamsa
lambirdereceyeulamamtr.nkonlartvbeedipdinednmekten,sade
cegaspveyamaybrakmayanlyorlarvedinindieremirlerineyneliponlar
yerine getirmeyi dnmyorlar. Onun iin slm, snnete uygun olarak ya
amayaarandavetileretbiolanbukimseler,aslndadinyaamnherala
nndaonlarrnekalponlargibiyaamayaalmyorlar.Onlarnbtndindar
lklar, yolculara ve kervanlara saldrp onlarn mallarn yamalamaktan vaz
gemek,sonradabtngleriylednyamalkazanmayaynelmektir.
Oysa ahlaklarn dzeltip slah etmenin sevabn istemek ile dnya mal ka
zanmayistemekarasndanebykfarkvardrvebuikisininbirarayagelmele
ridemmkndeildir.Buyzdendindarlklarsalambirkonumagelmiyorve
bir btn olarak ktlklerden yz evirmeleri de istenilen dzeyde olmuyor.
Ancakktlklereokfazladadalmyorlar.
Sonuta dinin hkmlerine salam bir ekilde balanma ve onu yaama
noktasnda,davetiileonabalolanbuinsanlarndurumufarkllayor.Davet
i ld zaman tabileri dalp, asabiyetleri kayboluyor. Hicr yedinci yzylda
Afrikadaortayakan,SleymkabilesininKabboyundanolanKasmbinMrre
binAhmedin(vetbilerinin)durumudabyleolmutur.Ondansonragelenve
RiyhkabilesininboylarndanbiriolanMsellememensupSadeadndakida
vetinin durumu da ayndr. Sade, dini yaama ve nefsini slah etmede Kasm
birMrreyegreokdahaileridzeydeolmasnaramen,sylediimizsebep
lerdendolay,onuntabileride,onunlmndensonrazlpdalmlardr.
Buinsanlarda,slmsnneteuygunolarakyaamaadnakmolmalar
naramen,okazsylediigibiyayordu.Neonlarnedeonlardansonrage
lenlerbirhedefeulaamamlardr.
260

Konuhakkndafarklgrler
Mehd hakkndaki hadislerin tmnn uydurma olmad kesindir. Mehd
hakkndaki uydurma rivayetleri kabul etmeye de gerek yoktur. zerinde du
rulmas gereken asl olup Mehdden bahseden hadislerle ilerin inancnn
temellerindenolanMehdiMuntazarhakkndaonlarnuydurduklarhadisle
rinbirbirindenayrtedilmesigerektiidir.
mam Mehdnin geleceine inanan Mslmanlarn inanlarndaki arpklk
la, mam Mehdyi tamamen reddedenlerin inanlarndaki arpkln gerekle
olan balants ayn dzeydedir. Mslmanlar, hafzalarnda Mehdyi, eski za
mankyafetleriiinde,ruhbangrnl,elindetesbih,srtndacbbeveBen

260
(HALDUN,2004),s.431433

Mehdyim,banauyun!diyebaracakbirisiolarakcanlandrmaktadr.Mehd
ktnda, bu zelliklere uyup uymadna bakp, bylece onun gerek Mehd
olup olmadn anlayacaklarn sylyorlar. Eer bu zelliklere uyuyor ise, ona
biatediponunemrettikleriniyerinegetireceklermi.Mehdningeldiiniduyan,
kedebucaktanekadar dervivarsakponatbiolacakm.Buaradakfre
kar yaplacak olan cihatta silhlar bir sembol olarak tanacakm. nk bu
silhlarkullanmalarnasebepolmayacakm.Kfirlerizikirlerle,dualarla,mari
fetbilgisiyleyerlebiredecek;birbaktaonlarntoplarn,tfeklerini,uaklarn
darmadanedeceklermi...vs.vs.Hlbukiaratrdmzdagreceizki,gerek
okfarkldr.
mam Mehd, geldii zamann en ideal komutan, lideri olacaktr. Buradaki
idealdenmaksatuolabilir.O,annbtngereklerinibilecek,tambiryne
ticiyeteneinesahipolacak,hepsindendenemlisi,kendizamannninsanlar
nn sorunlarn bilip zm yollar getirecektir. Bu ise, elbette ki slm ok iyi
bilmesine baldr. O, parlak bir zekya, geni bir zihn yapya, engin bir gr
yeteneine sahip bir insan olacaktr. Belki, onu ilk reddedecek olanlar gele
nekiulemasnfvesuftakmolacaktr.nkonlargreceklerdirki,buin
sann, tasavvurlarndaki Mehd ile hibir ilgisi yok. Onun kendisinin Mehd ol
duunuilnlaortayakmas,hereydenncekabuledilebilecekbireydeil
dir. yle ki, o kendisinin Mehd olduunu fark etmeyecektir bile. Ancak vefa
tndan sonra bir araya gelen mminler, onun yaptklarna bakp, onun Mehd
olduunuanlayacaklardr.
261
lemislmkitapmtercimininzeylindeBahaSaidBeykapananmedresele
rin,tekkelerin,telkinettikleriveitikatettirdikleriMehd
Felsefei Muhammediyece ne bir ahs ve ne de ahsiyeti mtevrise olup
bunmvesfatancakvastaihidyetveiratolanhakikiveilimvefennintim
salidirdiyor.
262
MehdyiTayinEdennsanlarm?
Tarih boyunca kendini Mehd tantanlardan ok, kabul edilenler olmaktadr.
Mesela Mustafa Kemal Atatrkn Mehdlik gibi itiyak ve gayreti olmad halde
onuMehdkabuledenlerolmutur.Bununaklamasbelkibutrlfikirlerdenge
lerin kaybolduu zamanlarda kmasdr. bni Haldunun yukardaki beyan duru
muengzelekildeaklamaktadr.
tebunungibihibirdayanaolmayandelillerlevedeiikyarglarla,gelecek
kiinin kim olduunu, zamann ve yerini belirliyorlar, sonra belirledikleri zaman
geliportayasylenenlerdenhibirikmaynca,grlerinivesyledikleriniyenili
yorlar. Bunu yaparken de yine bir takm lugav mefhumlar, hayal konulara ve
yldzlarla(gkcisimleriyle)ilgilihkmleredayanyorlar.mrlerinibugibieyler
letketiyorlar.

261
(TEKHAFIZOLU,2005),s.365
262
(BCZDE),s.124125

Mehdlik fikri genellikle tasavvuf ve mistik hayatta yer bulmas da ayrca istis
marartrcunsurlardanbiriolduunugstermektedir.Bunedenledirkihidayetve
kurtulu fikrininin zmleri kii ve guruplarca ayr olunca her cemaat ve milletin
Mehdsideonatezahretmektedir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdu
ki
Bireyisevmengzkr,kulasareder.
263
Budemektirki,birkiihakkndaMehdolabilirliiniisbatedebiliriz.Bunedenle
sebepsonu ve tarih felsefesini ve yorumunu yapanlar iin tevillerin hakikatini
umumbakasilegrmelidir.
MehdninkDevleteBaKaldrmannBirAdm?
Evet,Mehdninkdenenhareketlerbazendevletekaryrtlenisyanha
reketinbiraddaolmutur.BuekildegelmesigerekenMehdninkarizmatikgc
kullanlarak zayf bir topluluk bir devlete kar da kabilmitir. Niyetlerinde sami
miyetin olmas umulan bu kiilerin asabiyetleri yetersiz olunca bu olaylar feci e
kilde de sonulanm ve neticesinde devletin daha iddetli tedbirler almasna ve
dahabaskcbirynetiminhareketegemesinisalamaktanteyedegitmemitir.
Bu arada ezilen halkn bu hareketten bir menfaati olmam ve daha sonrada ge
lime ve ilerlemeye mutaf olacak hareketlere destek vermedii grlmtr. Bu
nedenleolgunlamambirhareketolanMehdlikinanczerineyorumvesylem
lerle hareket eden cemaatler neticede bekledikleri kurtarcy bulmak iin gster
diklerigayretleuzunvadedeyklmaeiliminegirdiklerigrlmektedir.Bunedenle
gayb bir hadise olan Mehdnin kn beklemektense Allah Telya gvenip
kendi grevimizi en iyi ekilde uygulamak daha karl olaca muhakkaktr. Bu ko
nuyuaklayacaksonKbeolaydurumabirazaklkgetirecektir.
Mehd'ninSuudArabistandaHicri1400ylnnilkgnnde,1Muharrem1400
(2021Kasm1979)tarihindekmasgibi.
Cheyman elUteybi ve arkadalar Kbeye snmlar (resmi sylem bas

kn)veburadafasidaddettikleriSuudynetiminekarbayrakamlard.Os
ralarda Kral Halid galiba hastalkl idi ve onun yerine bilvekale lkenin ilerini
Fahdtedvirediyordu.Bukalkmakanlbirekildesonaerdi.Operasyonsonu
cundabirksmlbirksmdacanlelegeirilmiveelebalaridamedilmiti.

263
Eb Dvd, Edeb, 116; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 194; Buhr, etTrhu'lkebr, II,
107 (1853);Tabern, elMucemlKebir, IV, 334; a. mlf, Msnedmiyyn, II, 340
(1454), 346 (1468); Ebu'eyh, KitblEmsl fi'lhads, s. 70 (115); Kud', Msned
ihb, I, 157 (151, 219). Her ne kadar bnlCevz ve San hadisin mevz' olduunu
sylemilersede,IrkveSehavgibilimlerbuhkmmblaalbulmulardr.IrkHa
dishakkndaEbDvd'unsktetmiolmasbizimiinyeterlidir.Mevz'deildir.Kaldki
za'fdaedddeildir,hadishasendirdemi,bnHacerdeIrk'ninbuhkmnekatlm
tr.Sonutaihtiyatlbirhkmleonunenazndanzayfolduusylenebilir.Bilgiiinbkz.
Irk, Tahrc ehdsi'lhy, III, 15; Acln, Keflhaf, II, 79 (1095); Elbn, Silsilet'l
ehdsedda'fe,IV,348(1868).(UYSAL,23Bahar2007)

Kbebaskn'nakatlanlararasndayabanclardabulunuyordu.
264
Olayngeliimiksacauekildedir.
1979 Ramazannda Arabistann byk kentlerinde datlan bildiride Suudi re
jimieletiriliyor,devletindininiteliinikaybettiibelirtiliyor,lkedeyenibirslami
rejimin kurulmasnn gerektii anlatlyordu. Bu bildirilerin Cuheyman elUteybi
nderliindekiradikalbirsnnigrubaaitolduuMescidiHaram'nigalindenok
sonralar anlald. Tarihler 20 Kasm 1979'u gsteriyordu. Kbeye sabah namaz
klmayagelenbinlercekiinamaznbittiiandabiryandanAllahuekbersesleri
nibiryandandahavayasklankurunsesleriniduydu.Eylemcilermescid'inmikro
fon sistemini ele geirdi. Eylemcilerin lideri Cuheyman konumaya balad. Yann
da bulunan kayn biraderi Muhammed elKahtani'nin slam leminin beklenen
Mehdsiolduunusylyordu.Mehdliisalamdelillereoturtmakiinilgilihadis
leri detayyla anlatyordu. Cuheyman Suudi rejiminin dini niteliinin kalmadn
dolaysyla Mslmanlarn rejime itaat etme ykmllklerinin kalmadn syle
di.lkedekiktgidiatnnnegeilmesiiinhayatnheralanndaeraitintekrar
uygulanmaya balamasnn gerektiini vurgulad. Cuheyman bu konumasn ya
parkenadamlardaigaldennce mescidinaltkatlarnasakladklarsilahlarmes
cidinilkkatnakardlar.Silahlareylemcileredatld,dkaplarkapatld,yksek
minareleresilahlnbetileryerletirildi,mevzilerplanlaragrehazrland.eriye
giriklaryasakland.
Taleplerin ilanndan sonra HacerlEsved ile brahim makam arasndaki b
lmde Mehd Kahtani'ye biat etme merasimi dzenlenir. Kahtani'nin eli plp
sonunakadaritaatedileceibildirilir.
Sabah namazna gelen binlerce sivile kmakta serbest olduklar sylenir. o
unluu kar. Yaklak 30 kiinin eylemcilerle kald tahmin edilmektedir. gal
den 3 saat sonra Mescidi Haram evresine gelen Suudi askerleri ieri girme de
nemelerindeyounatelekarlkgrncegeriekilirler.
galin ilk gnlerinde Suudi hkmeti tam bir aknlk ve ne yapacan bile
meme durumu iindedir. eride rehine var mdr, varsa kimlerdir, ka kiilerdir?
Eylemciler kimler ve ka kiilerdir gibi hi bir bilgiye ulaamazlar. Kbeyi kuatan
KraliyetMuhafzAlaymutaaspaskervesubaylardanmteekkildir.nanlarndan
dolay Mescid'de silahl bir atmaya girmeyeceklerini beyan ederler. Suudi h
kmetibudnemdetambiraknlkdnemindedir.Kbeninkandklerekaln
masnnslamlemindeyaratacaolumsuzetkidenekinmektedir.
Suudi kral Halid hemen muhafzlar teftie gider. Kbenin Harici isyanclar ta
rafndan igal edildiini, grevlerinin Allah Telnn Evi'nin temizlenmesi olduu
nu, grevlerini yapmazlarsa Pakistanl paral askerleri kullanacan syler. Baz
muhafzlariknaolurolmayanlarisetutuklanr.
1979 Kbe baskn yapan eylemcilerin says en az 500 olarak tahmin ediliyor.
DevleteyaknSuudiulemasnnfetvasnarkasnaalanSuudiynetimibirazrahat

264
zcan,Mustafa,GerekHayatDergisi,Say:35220.07.2007

lar. Fetva gerei nce igalcilere sre verilip teslim olmalarn ister. Cuheyman
bunukabuletmez.
Ardndanaskerioperasyonigalin6.gnbalar.ncekaplartutandirenii
lereyounateileuzaklamalardenenir.Kaplariyiistihkmedildiiiinbubaa
rlamaz.syanclardanMescid'inminareleriyerleenkeskinnianclarSuudiasker
leriniavlamayabalar.Ardndanarzrhlaralarlamescidinkaplarkrlarakieri
girilir. Bir yandan da helikopterlerden mescide indirme yaplr. ndirme srasnda
gene ok sayda Suudi askeri kaybedilir. Bu arada baz helikopterler mesciddeki
direniilerin zerine bombalar atar. Mescidin zemin ve st katlarndan gs
gsearpmalarsonucundaSuudiglerizeminkatvestkatlarelegeirir.
Eylemdenncekigecelerdebykmiktardayiyecekmalzemesi,ilkyardmmal
zemesi ve cephane Mescidi Haram'n alt katndaki mahzenlerde saklanmaktadr.
Bylece eylemcilerin ok uzun sre d destek almakszn direni yapabilmesi
mmknolacaktr.
Franszlar bu basknda Suud hkmetine yardm ederler. Oparasyona katlan
timkutsaltopraklaragirer.OperarasyondaFransztimiGIGN'dedorudandoruya
Kbeninalt katlaragirmeyidnmez.Bununyerinealtkatlara gzyaartc gaz
larverilirbugazlarnetkisiylekimidireniiteslimolurkimisielindesilahateede
rekdarkarvevurulur.Ancakaltkathalatemizlenememitir.Buseferaltkatla
ra tonlarca su boaltlr. Su iyice ykseldiinde ise yksek voltajl elektrik verilir. 5
Aralk 1979 gn Kbe igalcilerden kurtarlm olur. Mehd Kahtani lm
Cuheyman ise sa yakalanmtr. Franszlarn destei ise bir Fransz gazetesinin
haberizerineaakar.
Bilano:
OperasyondaSuudiglerindenlenlerinsays127,isyanclardanlenlerinsa
ys 117 olarak aklanmtr. Haclardan, namaza gelenlerden lenlerin says
26'dr. Yzlerce de yaral vardr. Yarglamalar sonucunda 63 kii idama mahkm
olur,kafalarkesilerekinfazedilir.Kbebasknbylecebitirilir.
1979 (Hicri 1400)'de gerekleen bu Kbe basknnn ardndan 7 sene sonra
Hicri 1407 ylnda, Hac srasnda ok daha byk kanl olaylar meydana gelmitir.
Bu olayda caddelerde gsteri yapan haclara saldrlarak 402 kii katledilmi, ok
fazlakanaktlmtr.
MehdliinlimlerzerindekiEtkisi
Mehdningeleceifikridevletsiyasetindenemliyertutangrlerdenolduu
kesinlikkazanmtr.Ancakgaybibirbilginindevletvemilletsiyasetindebykbir
yer tutmas insan ve siyaset bilmecesinden baka bir ey deildir. Raslllah
sallallhaleyhiveselleminhadislerini yanlanlayanlimleri bileiknaetmekzor
oluncahalkbutrlfikrisabitlerdenvazgeirmekdahazordur.
HazretiSultanMehmedFatih'istanbul'unfethimeselesindeenziyadete
vikedenve'Fatih'unvannalaykbirkisveyebrnmesindeihtimamvehimme

tini esirgemeyen kii elbette ki Akeyh namyla ma'ruf Akemseddin
kaddesellh srrahul azz Hazretleri (13901459) idi. Akeyh, fethin hem
maddihemmanevi,ikiyzolduununfarkndayd.
nk Fahr lem Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden rivayet edilen
hadisieriflerhemkomutanveaskerlerdenmteekkilbirordununstanbul'u
fethinden, hem de silahsz, kan dkmeden; tevhid, tebih, tahmidlerle, vuku
bulacak; Ali Beyt'ten bir mbarek zatn kumandasndaki manevi bir ordunun
stanbul'u fethinden haber veriyordu. Buna binen Akeyh; stanbul'un, gele
cei hadislerle sabit olan Mehd eliyle ikinci kez fethedileceini gayet iyi bili
yordu.DevrinulemasnnhadislerinifadesindenyolakarakSultanMehmed'in
stanbul'u fethedemeyeceini sylemelerine mukabil, Akeyh bir deil, 'iki
fetih' vuku bulacandan hareketle, ulemann bu yndeki itirazlarna kar k
yor ve mtemadiyen Sultan Mehmed'e fetihname denebilecek mjdeli mek
tuplaryazyordu.
stanbul'u nce Mehmed fethedecek, sonra stanbul ehli salibin eline
geecek, daha sonra da Mehd stanbul'u tekrar fethedecek diye devrin ule
masnacevapveriyordu.(Risalet'nNuriye,Akemseddin,A.hsanYurd,stan
bul,1972).
tehadislerlesabitolanveAkeyh'indemjdelediiikincifethinkuman
dan Mehd ve yine hadisin ifadesi ile hibir knaycnn knamasndan e
kinmeyenkahramanaskerlerdenmteekkilnuraniordusu,evvelemirdekalp
lerdekiAyasofya'nnkaplarnaacakvefethinsembolnnibadetealmasile
ikincifetihgerekleecek.
265
MehdliinHalkzerindekiEtkisi
Gaybimeselelerinokkullanlmasilekitlelerinkontrolyapldbirokmisalle
sabittir. nk mitsizlie dldnde, kahredici, zalim idareciler, istillar, sr
gnler, basklar dneminde insanlar byle bir mide muhtatr. O sayede kt
artlarasabredilir,tahammledilir.OnuniinMehdinancbirnevikullanlmtr.
Mesela; Osmanl imparatorluunun yklmaya balad dnemlerde halk d
ncesinianlatanbualntdurumuokgzelbelirtmektedir.
Buhallerdenhalknruhundakieskiciddiyetiislmiyevecemiyetimilliyede
sene besene dar zaaf ve tebeddl olup seciyelerde meyusiyet ve zillet ve
meskenet temerkz etmeye yol alarak abeshuvrn zaviyedrn ve tekke
ninnn adetleri gnden gne arttka artp, mezarlar yanlarnda kulbeler
ihdsylakimi
Mekkeden,Medinedengelenhaclarngetirdikleridnmelerdengy
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zaman hir gelmi ve kya
met pek yaklam olduundan ve sir gne alamt kyametten bahisle ak
am, sabah Mehdi li resuln zuhr edeceini ve Hazreti snn gkten

265
(GMEL,2003),s.8586

inip Mehd ile birleerek dini Muhammed zerinde dnya ahlisini cem ve
icryadaletvegazvecihadrefleteminiemniyetveselmeteyleyeceini
destaneklindeokumaksuretiylekadn,erkekashabhamiyetvemerhameti
hasis menfaatlerine celp ve daveti i edinmi ve hurfec ve softaglarn
pazarrevcnayardmverabetgstermeealmvemuvaffakolmubu
lunuyorlard.
Hkmetin deviri mtenevviai mteekkilesinde mevki igal edenler ise
byleeylerimenedipdeterakkytmedeniyeizamaniyeyiiltizamvetakibe
ve cahil halk bu yola sevk ve tevike hasr himmet ve irad edecekleri yerde,
bilakis gaflet ve cehleti halktan ekseriyetle istifdei ztiye yollarn aryor
vednyorlard.
266
.halk dahi bir yeis ve mitsizlik iinde bouluyor ve kimseye bir ey diye
meyipyalnztedenberikendilerinevaizler,eyhlertaraflarndantelkinedilen
Mehd li resl intizren hkmet memurlarn daima ayr bir meslekte ve
dinsizlik tavrnda gryor ve onlara asla kalben muhabbeti ciddiye ve
muvenetifiiliyegstermiyordu.
267
zavallhalkbireydemeyevebirhakistemeyecesur,atlganolamaynca
hkmet ne isterse sormakszn onu veriyor ve oluk ocuunu a kalsa da l
meyecek kadar bir ekmek paras bulabilmek gayretinden baka bir ey d
nemiyor ve gecegndz yaknda geleceini haber veren kerametilerin inan
drdklarMehdiAdilibekliyor.Bunadaadaletveitaatkmilemanasverili
yor.Bunamlailnvemensubatnaarzkranbpyn(Sonsuzteekkret
me)olunuyordu.
268
O zaman da padiahn nfuzu stanbuldan baka mahallere cri olamaya

caktr. Bunun zerine dmanlar her taraftan ba gstererek Mehdi li resul
zuhredecek,btndnyahalkzerindeadilnehkmyrtecek,kurtileko
yun o zaman yekdiere saldrmakszn beraber gezecek ve ondan sonra kya
metkopacakderler.Gitgidehlburaddeyibulacakvehafazanallahdmanlar
etrafndansaracakolursastanbulskinleriovakitdryesvenedametola
caktr,
269
Bu anlatlanlarn altnda yatan niyet devletlerin halk kontrol, pasifize ederek,

smrmesidir.Dierbirbakasdayklmasistenendevletleredmandevlet
lerin ykc entrikalarnn alt yapsn meydana getirebilmek iin n hazrlk aama
sdr. Tarihte NGLZ SYASET VE HEGOMANYASI bunu en iyi kullananlardan ol
duuvebaardgrlmektedir.

266
(BCZDE),s.1617
267
(BCZDE),s.109
268
(BCZDE),s.20
269
(BCZDE),s.43

Mehdlik hareketinin iyi olma ihtimali de yok deildir. Fakat hakkati ile zuhur
etmeyince de ok byk skntlar olduu da kesindir. Bu nedenle kiilerin Mehd
profili arkasnda hareket etmelerinin ok sakncal olduunu tarih srekli gster
mektedir.
MehdninTasavvufYorumu
Mehdninortayakveyapacailermanevadandayorumlanr.Bunag
re Mehdnin ortaya kyla kll akln ve en stn rhun tezahr kastedilir.
Maiyyei Muhammediyye denilen bu stn rh Ona rhumdan fledim
270
melindeki yetin srrnca, insn kmil olan mrid tarafndan kendisinden ma

nevrehberlikisteyentalibeflenir.
271
Mehd, Muhammed makamn sahibidir. Onun krk yl hkm srmesi, varlk

mertebelerinin saysdr. Onun dneminde gecelerin aydnlk olmas ve gndzle
rinyeilbahelerebenzemesi,irfansahibininmanengeliimisekr/manevsarho
luk ve beka veren sahv/ayklk iinde srp gitmesidir. Ziraatn bereketli ve bol
olmas, hayvanlarn stnn oalmas, ilah nimetlerin ve kerametlerin pe pee
gelmelerinebenzetilir.Emniyetlivehuzurluolmaktankastedileniseirfansahibinin
velayetmakamnaulamasveorannsslkaftanngiymesidir.
272
SonszMevlnakaddesellhsrrahulazizeverelim.
uhaldeherdevirdenebiyerinebirvelivardr,busnamakyametekadar
daimidir. Kimde iyi huy varsa kurtulmutur; kimin kalbi sradansa snm
tr.tedirivefaalimam,ovelidir;isterHz.mersoyundanolsun,isterHz.
Alisoyundan!
Eyyolarayan,MehddeOdur,HdideO.
Hem gizlidir, hem senin karnda oturmakta. O, nura benzer; akl onun
Cebrailidir.Ondanaaolanvelideonunkandilidir.
Bu kandilden daha aa derece de olan veli de kandil konan yerimizdir.
Nura mertebe bakmndan dereceler vardr. nk Tanr nurunun yedi yz
perdesi vardr. Nur perdelerini bu kadar kat bil! Her perdenin ardnda bir
kavminduravar.mamakadarbuperdelersafsaftr.Sonsaftakileringz
leri,zayflktannsaftakilerinnurunatahammledemez.nsaftakileringz
leri de gr zayfl yznden daha n saftakilerin nuruna takat getirmez.
lk saftakilerin hayat olan aydnlk, bu ann ruhuna azap ve fettir. a
lklaryava,yavaazalr;adamyediyzdereceyigetimidenizkesilir.Demiri
yahutaltnsfbirhalegetirenate,tertazeayvaveelmayayararm?Ayva
veelmanndaazbirhamlolabilir,fakatdemire benzemezler,hafifbirha
raret isterler. Hlbuki o hararet, o uleler, demir iin kfi deildir. nk de

270
Hicr,29;Sd,72.
271
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Tokd,TeviliEhdisiErtSaa,vr.14b.
272
Cl,elnsanlkmil,c.2,s.54.

mir,ejderhagibiolanateinyalmnister.
273
BedizzamanSaidNurskaddesellhsrrahulazizinMehdhakkndakig
rleri
Resuli Ekrem Aleyhissalt Vesselmn istikbalden haber verdii baz hdise
ler,czbirerhdisedeil;belki tekerrredenbirerhdiseiklliyeyi,czbirsu
rettehaberverir.Hlbukiohdiseninmteaddidvecihlerivar.Herdefabirvechini
beyaneder.Sonrarviihadsovecihleribirletirir,hilafvakigibigrnr.
Mesel:HazretiMehdyedairmuhtelifrivayetlervar.Tafsiltvetasvirat,ba
ka bakadr. Hlbuki Yirmidrdnc Szn bir dalnda isbat edildii gibi; Resuli
Ekrem Aleyhissalt Vesselm, vahye istinaden, her bir asrda kuvvei maneviyei
ehli iman muhafaza etmek iin, hem dehetli hdiselerde yese dmemek iin,
hem lemi slmiyetin bir silsilei nuraniyesi olan li Beytine ehli iman manev
rabtetmek iin, Mehdyi haber vermi. hirzamanda gelen Mehd gibi, herbir asr
liBeyttenbirneviMehd,belkiMehdlerbulmu.HattliBeyttenmadudolan
AbbasiyeHulefasndan,BykMehdninokevsafnacmibirMehdbulmu.
274
tebak!HazretiHasannneslindengelenaktablar,hususanAktabErbaave
bilhssaGavsAzamolaneyhAbdlkadiriGeylanveHazretiHseyininneslin
dengelenimamlar,hususanZeynelbidnveCaferiSadkki,herbiribirermanev
Mehdhkmnegemi,manevzulmvezulmatdatp,envrKuraniyeyive
hakaiki imaniyeyi neretmiler. Ceddi emcedlerinin birer vrisi olduklarn gs
termiler.
275
Hembenmteaddidinsanlargrdmki,birnevi Mehdkendilerinibiliyorlard
veMehdolacamdiyorlard.Buztlaryalancvealdatcdeiller,belkialdan
yorlar.Grdklerini,hakikatzannediyorlar.Esmailahninnaslkitecelliyat,Ar
Azamdairesinden tbirzerreye kadar cilvelerivarveoesmaya mazhariyetde,o
nisbettetefavteder.yledemazhariyetiesmadanibaretolanmeratibivelayet
dahiylemtefavittir.uiltibasnenmhimsebebiudur:
MakamatevliyadanbazmakamlardaMehdvazifesininhususiyetibulunduu
ve kutbu azama has bir nisbeti grnd ve Hazreti Hzrn bir mnasebeti
hssasolduugibi,bazmeahirlemnasebetdarbazmakamatvar.Hattoma
kamlaraMakamHzr,Makamveys,MakamMehdyettabiredilir.
te bu srra binaen, o makama ve o makamn cz bir nmunesine veya bir
glgesinegirenler,kendileriniomakamlahasmnasebetdarmehurztlarzanne
diyorlar. Kendini Hzr telakki eder veya Mehd itikad eder veya kutbu azam ta
hayyleder.Eerhubbuchatalibenaniyetiyoksaohaldemahkmolmaz.Onun
haddinden fazla davalar, atahat saylr. Onunla belki mesul olmaz. Eer
enaniyetiperdeardndahubbuchamteveccihise;oztenaniyetemalubolup,
kr brakpfahregirse,fahrdengitgide gurura sukut eder. Ya divanelikderece
sinesukutederveyahuttarkhaktansapar.nkibykevliyay,kendigibitelak

273
Mesnevi,c.II,b.815830
274
Mektbat,s.95
275
Mektbat,s.100

kieder,haklarndakihsnzannkrlr.Ziranefisnekadarmarurdaolsa,kendisi
kendi kusurunu derkeder. O bykleri de kendine kyas edip, kusurlu tevehhm
eder.Hattenbiyalarhakkndadahrmetinoksanlar.
te bu hale giriftar olanlar, mizan eriat elde tutmak ve Usld Din
lemasnn dsturlarn kendine l ittihaz etmek ve mam Gazal ve mam
Rabbangibi muhakkikni evliyanntalimatlarnrehberetmekgerektir.Ve daima
nefsini ittiham etmektir. Ve kusurdan, acz ve fakrdan baka nefsin eline verme
mektir. Bu merebdeki atahat, hubbu nefisten neet ediyor. nki muhabbet
gz, kusuru grmez. Nefsine muhabbeti iin, o kusurlu ve liyakatsz bir cam par
as gibi nefsini, bir prlanta, bir elmas zanneder. Bu nevi iindeki en tehlikeli bir
hataudurki;kalbineilhambirtarzdagelenczmanalarKelmullahtahayyl
edip, yet tabir etmeleridir. Ve onunla, vahyin mertebei ulyay akdesine bir hr
metsizlikgelir.Evetbalarsnnvehayvanatnilhamatndantut,tavamnsnve
havass beeriyenin ilhamatna kadar ve avam melaikenin ilhamatndan, t
havass kerrbiyyunun ilhamatna kadar btn ilhamat, bir nevi kelimat Rabba
niyedir. Fakat mazharlarn ve makamlarn kabiliyetine gre kelm Rabban; yet
mibinperdedetelemmuedenayrayrcilveihitabRabbandir.
276
Cenab Hak kemali rahmetinden, eriat slmiyenin ebediyetine bir eseri

himayet olarak, herbir fesad mmet zamannda bir muslih veya bir mceddid
veya bir halifei zan veya bir kutbu azam veya bir mridi ekmel veyahud bir
nevi Mehd hkmnde mbarek ztlar gndermi; fesad izale edip, milleti slah
etmi; Dini Ahmedyi sallallh aleyhi ve sellem muhafaza etmi. Madem deti
ylecereyanediyor,hirzamannenbykfesadzamannda;elbetteenbykbir
mtehid,hemenbykbirmceddid,hemhkim,hemMehd,hemmrid,hem
kutbu azam olarak bir zt nuranyi gnderecek ve o zt da Ehli Beyti Nebev
denolacaktr.CenabHakbirdakikazarfndabeynessemavelarzleminibulut
larladoldurupboalttgibi,birsniyededenizinfrtnalarnteskinedervebahar
iindebirsaatteyazmevsimininnmunesiniveyazdabirsaattekfrtnasnicad
eden Kadri Zlcell; Mehd ile de lemi slmn zulmatn databilir. Ve
vadetmitir, vadini elbette yapacaktr. Kudreti lahiye noktasnda baklsa, gayet
kolaydr. Eer dairei esbab ve hikmeti Rabbaniye noktasnda dnlse, yine o
kadar makul ve vukua lyktr ki; eer Muhbiri Sadktan rivayet olmazsa dahi,
herhaldeyleolmaklzmgelirveolacaktrdiyeehlitefekkrhkmeder.
277
Veeskidenberive imdideoksafdilvemakamperestztlar, Mehdolacam

diye dava ederler. Geri her asrda hidayet edici bir nevi Mehd ve mceddid geli
yor ve gelmi, fakat herbiri vazifelerden birisini bir cihette yapmas itibariyle,
hirzamannBykMehdnvannalmamlar.
278

276
Mektbat,s.447
277
Mektbat,s.440
278
EmirdaLhikas,s.267

Hulsa:
BugnekadaryazlmkitaplardaherkesMehdaleyhisselmngelmesiveonun
askeriolabilmekkaygsiledoludur.AslndaMehdningelmesidemek,bireylerin
yanlgittiivekyametinkopmasdemekolduuunutuluyor.EerMehdgelecek
se,gelecektir.BizedenMehdningelmeyeceiortamhazrlamakvegayretgs
termektir. Bu ekilde biz gerek manada Allah Telya kul oluruz. Bize kalrsa
Mehdninbiranncegelmesiniisteyenleriinneticelenmesiniisteyereksorumlu
luktankayorlar.Mehdningelmesidemekzgrlmznbittiibirzamanola
cadr. O geldikten sonra almann ve kulluun ierii boalm demektir. Meh
dningelemeyeceiaAllahTeldanisteyipkulluktasrarcolmaknegzelbir
haldir. steyen bir tarih versin, Allah Tel bir kimsenin bulduu ve uydurduu
tarihte Mehd aleyhisselm gndermeyecei aikr olmutur. Bu ekilde bir e
yinolabilirliinikabuletmekhatavegnahtr.
Mehd aleyhisselm ac bir gerei gsterir ki, insanlk artk son bulacak de
mektir.Bugelibelkisevinilmeyecekbirdurumdanbakabireydedeildir.Allah
Tel bizi Mehd aleyhisselmn gelme zamanndaki imtihandan muhafaza buyur
sun.Bizivegeleceknesillerimizidebuolmastakdiredilenvaktinfitnesindenemin
eylesin.
bnu Mes'd radiyallh anh anlatyor: Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
buyurdularki:
DnyanntekgnlkmrbilekalmolsaAllahTel,ognuzatp,benden
birkimseyiogndegnderecek.
279
AllahTelnnkyamettenazncebirzamanMehdaleyhisselmgnderecek
olmasn temenni etmek btn mslmanlarn biricik duas olmas gerekir. Bu
ekildebuskntlgnlerinzahmetindeneminolmakbykbirltufolduu bilin
melidir.
Tek gnlk mr belki Allah Tel katndaki gnler hesab ile olacak olursa bu
ise dnya yllarna gre bin yl
280
, elli bin yl
281
olur ki bu hadisenin olurluu bize
birokyorumlarayrcagetirmektedir.Ksamrldnyannyandadahikesinbir
bilgimizolmadnagrebuzamannhkmnAllahTelyabrakmakengzeli
dir.
HerkesMehdyibeklerken,bekledikleriMehdkimdi?
NeMehdgeldi,nedekendileriMehdoldu.
Bildimki,Mehdbinlerceylsonragelecek.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminksazaman

279
EbuDavud,Mehd1,(4282);Tirmizi,Fiten52,(2231,2232).
280
Btnilerigktenyerekadartedbireder.Sonrao(i)O'nabirgndeykselir.Onun
(gnn)miktar,sizinsaydnzdanbinyl(kadar)bulunmutur.(Secde,5)
Ve senden azabn acele gelmesini isterler. Hlbuki Allah vaadinde asla hulf etmez ve
pheyokki,Rabbinindindekibirgn,sizinsayacaklarnzdanbinylgibidir.(Hac,47)
281
MeleklerveRhorayabirgndekarlarki,orannmesafesiellibinyldr.(Meric,
4)

Dnyannyanagreidi.Onunnbvveti
Diernebilerinzamanndanuzunolmasgerekir.
nkOenfaziletlimizdir.
282

Umulurkisaleyhisselmindirir.
NiyziMsrninsaleyhisselmninmesinimuradederkenumutsuzluunuve
skntl dnemin bitmesini arzulamasndandr. Onun ehli keften olduunu bildi
imize gre bu isteyiindeki karamsarlk ektii skntlarn ar derecede artma
sndandr. Sosyal hayat zaman itibaryla bencillemi, madd ve manevyat ehli
hadleriniamadabiryaragirmilerdir.NiyziMsrdekyametkopsaneolurki,
diyerekdileklerinibeyanetmektedir.
HZ.SaleyhisselmnNZL
283
Hz.snnyeryzneinii ileilgili birdierterimise Mesihszcdr. Mesih

kelimesi. Arapaya ramca Meiha veya brnice HMehadan gemi olup
lmek, mesh etmek, gnahlardan temizlenmi, sddk (tereddtsz inanan),
yryen, seyahat eden anlamlarna gelmektedir. Olduka eski dnemlere uzan
makta olan kurtarc mesih inanc Mecusilik. Hinduizm. Budizm. Brahmanizm gibi
birok inan sisteminde grlmektedir. Eski Ahitte srailoullarndan bir nebi ge
lecei bildirilmekte (Tesniye: 18/3 5). Yahudiler bu kiinin Davud olu Mesih ola
cana, fakat ondan nce Yusuf olu Mesih geleceine inanmaktadrlar. Yeni
Ahitte Hz. s aleyhisselmn bulutlar zerinde ikinci defa geliinden aka bah
sedilmektedir (Matta: 26/64; Yuhanna: 4/2526). Hristiyanlar Hz. snn ahir za
manda yeryzne inerek bin senelik ilahi imparatorluunu Filistinde kuracana
inanmaktadrlar.
Kuran Kerimde ad geen ve srail oullarna gnderilen Hz. s

aleyhisselmn, doumu bir mucize olduu gibi yeryznden semaya kaldrlmas
daayrbirmucizedir.KuranKerimonundnyayageliiniylehaberverir:
Allah Tel katnda snn durumu, demin durumu gibidir. Allah Tel
onutopraktanyaratt.Sonraona:Ol!dediveoluverdi
284
Hz. dem aleyhisselm topraktan anasz ve babasz yaratan Allah Tel, s

aleyhisselmdababaszyaratmtr.Hz.saleyhisselmotuzyandaikenkendi
sine rasllk grevi verildiinde durumu hemen srailoullarna haber verdi. Hz.
saleyhisselmndavetinekulakvermeyenveellerindeki Tevrattahrifedip pek
ok deiiklikler yapan srailoullar s aleyhisselma inanmadlar. Hz. s
aleyhisselmmucizelergsterereketrafnainsanlartoplamayabalaynca

282
Yazan
283
284
Alimran,59

srailoullar kendisini ve ona inananlar durdurmak iin pek ok yol denediler,
sonundaHz.saleyhisselmldrmeyekararverdiler.AncakAllahTelonlarn
planlarn etkisiz hale getirdi. Yahudiler, Hz. s aleyhisselma benzeyen birini ya
kalayp astlar ve Hz. s aleyhisselm ldrdklerini sandlar. Bu durum Kuran
Kerimdeyleanlatlr:
Ve Allah Tel nn elisi Meryem olu sy ldrdk, demeleri yznden
(onlarlanetledik).Hlbukionuneldrdler,nedeastlar,fakat(ldrdkleri)
onlarasgibigsterildi.Onunhakkndaihtilafadenlerbundandolaytambir
kararszlkiindedirler;buhusustazannauymakdndahibir(salam)bilgileri
yoktur ve kesin olarak onu ldrmediler. Bilakis Allah Tel onu (sy) kendi
katna kaldrmtr. Allah Tel izzet ve hikmet sahibidir. Ehli Kitaptan her biri,
lmndennce ona muhakkak imanedecektir. Kyamet gnnde de O, onlara
ahitolacaktr.
285
saleyhisselmnismiKuranKerimdeyirmibeyerdegemektedir.Buayet
lerdenbirksmzerindefarklyorumlaryaplarakfarklanlaylarortayakonmu
tur. ounluk slam limlerine gre Allah onu kudreti ile manevi semalardaki hu
susi mevkiine kaldrmtr, kyametten nce tekrar dnyaya gnderecektir. O za
manbtnEhliKitaponunraslolduunainanacak,yanlinanlarndankurtula
caklardr. Bir baka anlaya gre, Allah Tel onu Yahudilerden korumu, eceli
gelince onu vefat ettirmi ve ruhunu semadaki yerine kaldrmtr. Kyametten
ncegelecekolandaonunruhudur.BizbubalkaltndaKevserninkonuileilgili
yorumvegrleriuekildedir.
saleyhisselmnsemayakaldrlmas(ref)vekyameteyaknyeryzneine
cei hadislerde de yer aldndan ilk kelm kitaplarndan balamak zere her d
nemdeyazlaneserlerdekyametinalametlerindenbirisideHz.saleyhisselmn
yeryzneiniiolduuifadeedilmitir.Konununuzamamasiinbizburadasadece
iki eserden alnt yapacaz. Hicri 150 de vefat eden mam Azam Ebu Hanife
rahmetullh aleyh yazd elFkhulEkber isimli eserinde: Deccln ve Yecc ve
Meccnk,gneinbatdandouu,saleyhisselmnsemadaniniisahih
haberlerle meydana gelecei haber verilen dier kyamet alametleri haktr ve
meydana gelecektir. demektedir. Taftazan (. 797/1395) de eserinde
deccalin,dabbetlarzn,YeccveMeccnk,saleyhisselmnsemadan
inii, gnein batdan douu gibi Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kya
metalametiolarakhaberverdiieylerhaktrdemektedir.
Hz. snn ineceini inkr edenler Allah Telnn: Ey s! Seni vefat ettirece
im, seni nezdime ykselteceim, seni inkr edenlerden arndracam ve sana
uyanlar kyamete kadar kfirlerden stn klacam. Sonra dnnz bana
olacak. te o zaman ayrla dtnz eyler hakknda aranzda ben hkme
deceim.
286
AyetindegeenmteveffkekelimesiileBenonlara,ancakbana
emrettiini syledim: Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha kulluk
edin,dedim.lerindebulunduummddeteonlarzerinekontrolcidim.Beni

285
Nisa,157159.
286
Alimran,55.

vefat ettirince artk onlar zerine gzetleyici yalnz sen oldun. Sen her eyi hak
kyla grensin
287
ayetindeki teveffeyteni kelimesini ldrmek manasna alp,
Hz. s aleyhisselmn lm olduunu iddia ederler. Ayrca bilakis Allah onu
katnakaldrmtr,Allahizzetvehikmetsahibidir
288
ayetindekisemayakaldrl
masn, maddi bir kaldrl deil, manevi bir ykseli olarak yorumlarlar. Konu ile
ilgiliounluun grnekargr bildirenkiilerecevapolmakzerebir eser
yazanZhidelKevser,ilgiliayetleriyorumlayarakyledemektedir:
s aleyhisselmn semaya kaldrln bildiren ayette geen rafea kelimesi
ningerekmanasbireyiaadanyukaryanakletmekdemektirvesemayabizzat
kendisinin kaldrldn ifade eder. Ayette kelimeyi mecaz manaya hamletmeyi
gerektirenbirkarineyoktur.Dolaysylamecazmanayahamledipruhuykselmitir
denilemez
Kevser, s aleyhisselmn semaya rafnn ruhen olamayacan u yorumlarla
iddia etmektedir: Ayet, Yahudilerin: biz sy ldrdk szlerine cevap mahiye
tinde gelmitir. s aleyhisselmn ldrlmeyip semaya kaldrldn ifade eder.
Bazlarnn dedii gibi Hz. s aleyhisselmn ldrlp semaya ref edilenin ruhu
olduunu iddia etmek, Yahudilerin iddiasn reddetmek deil, onlar desteklemek
olur.Hlbukiayetonlarniddiasnrtmekiingelmitir.AyrcaHz.AllahHz.s
aleyhisselm, bedeni ve ruhu ile birlik olarak semaya ykseltmemi olup sadece
onuruhuileykseltmiolsayd,buHz.snnldrlmesineaykrolmazd.nk
nice peygamberler ldrlm, ehit edilmi sonra da ruhlar ykseltilmitir. Hl
bukibuayetteHz.saleyhisselmnykseltilipkaldrlmasldrlmesineztola
rakgsterilmi,ldrlmediinedelilgsterilmitir.Budurumgsteriyorki,Hz.s
aleyhisselmn ykseltilmesi ruh ve bedeni ile ykseltilmesidir. Hz. s
aleyhisselmn lmediini, hayatta olduunu gstermektedir. Kevser, yukarda
mealini verdiimiz ayetlerde geen teveffa kelimesinin lm anlamna deil,
kabzetmekvealmakanlamnageldiinidierayetlerlepekitirerekyleder:Al
lah, lenin lm zaman gelince, lmeyenin de uykusunda iken canlarn alr da
lmnehkmettiicanalr,tekinibelirlibirvaktekadarbrakr.pheyokki,
bunda iyi dnen bir kavim iin ibretler vardr.
289
Bu ayette geen teveffi
kelimesi lm deil almak manasna kullanlmtr. Eer lm manasna gel
seydi mevt kelimesinin, anlamsz olmas gerekirdi, hlbuki Allah Tel nn kel
mnda anlamsz kelimenin olmas dnlemez. Dolaysyla ayetlerde geen
teveffi kelimeleri lm anlamna deil huzura almak manasnadr. Hz. s lme
midiriolaraksemayakaldrlmtr.Kevser,EhliKitaptanherbiri,lmnden
nceonamuhakkakimanedecektir.Kyametgnndedeo,onlaraahitolacak
tr
290
ayetinde geen lmnden evvel kelimesinin yeryzne iniinden sonraki
lmolduunusylemektedir.phesizkio(s),kyametin(nezamankopa
cann) bilgisidir. Ondan hi phe etmeyin ve bana uyun; nk bu, dosdoru

287
Maide,117.
288
Nisa,158.
289
Zmer,42.
290
Nisa,159.

yoldur
291
ayetindeki zamirin Hz. s aleyhisselma raci olduunu syleyen el
Kevser, ayette geen le lmn kelimesinin lealemn eklindeki kraatlarn da
gstererek Hz. s aleyhisselmn yeryzne iniinin, kyametin alametlerinden
olduunu da sylemektedir. Zhid elKevser bu bilgileri verdikten sonra Hz. s
aleyhisselmndiriolaraksemayakaldrldn,ahirzamandayeryzneineceini
syler. Bunun dndaki grlerin delile dayanmayan hayallerden ibaret olduu
nu, mtevatir hadislerin de s aleyhisselmn semaya diri olarak kaldrlp ahir
zamandaineceiniifadeettiinisylervemmetindeayninanzeredevamede
geldiinibelirtir.(Kevser,Nazratnbirah,s.105.)
saleyhisselmarmhtaldvesonrayenidendirildimi?
Asrlarboyuncasaleyhisselmnarmhtalplmediisorununaverilentek
bir doru kesin cevap asla olmamtr. Gerekte tefsircilerin geni apl ve bil
gincednceleriningsterdiigibi,busadeceevetyadahayrilecevaplanacak
bir sorun deildir. Mslmanlarn asrlardr verdikleri farkl cevaplar arasnda, H
ristiyanlarlaortakbirzeminbulmakiingnmzMslmanveyaHristiyanlarnn
sandklarndan daha fazla imkn vardr. Temel tefsirlerde bulunan yorumlarn ks
mibirlistesiaadadr:
1)lmebenzetilmeteorisi
2)uykuteorisi(armhtabilinciniyitirmedhil)
3)kabz
4)kronolojikdnm,eskatalojiklmveyenidendirilmeilebirlikte
5)AllahTelsaleyhisselmndnyahayatnasonverdi
6)AllahTelsaleyhisselmruhvebedenolarakbtnyleald
7)Nezamanveneredelmveykseliinvukubulduunoktasndabilinemez
cilik
8)Benliinvednyeviarzularnlm
9)TpkehitlergibisaleyhisselmgerektenldancakimdiAllahTelka
tndadiridir
10)Gerekzahirilmveyenidendirilme.
Kukusuzbtnbuyorumlarbirbirlerinidlamamaktadrlar.Szgelimi,3.,5.ve
6. klar ayn eyi syleyen farkl szler olarak kabul edilebilir. Bunun Mslman
Hristiyan diyalou ile ilgili imalar nelerdir? 10. k kukusuz Hristiyanlar ile ayn
zemine sahiptir. Ancak 3., 5., 6., ve 9. klar yine yakn zemine iaret etmektedir
ler.
292
saleyhisselmnNzulnnTasavvufYorumu
Mehmed Emin Tokadye gre, Hz. s aleyhisselmn yeryzne inii, akl
medn (uhrev akl) yakn nuru ile insanda grnmesinden kinyedir. Hz. s
aleyhisselmn indikten sonra Deccl ldrmesi ve onun ktlkleri yaymasna

291
Zuhruf,61.
292
CUMMNG,JosephL.saleyhisselmarmhtaldm?SnniTefsirKitaplarndas
aleyhisselmnDnyeviHayatnnSonuHakkndaTarihiDnceler

son vermesi ise akl meadn kt sfatlarn ortaya kmasn nlemesi eklinde
teviledilir.
293
Cilise,Hz.saleyhisselmnAllahTelnnruhu/ruhullaholduunuvehakk
temsilettiinibelirterek,hakbelirincebatlaaitolanlarnortadankalkacanifade
eder. Yani hak/gerek ortaya knca insana phe veren ve karklk meydana
getiren onun dndaki her ey yok olup gider.
294
Buraya kadar anlatlanlardan
hareketleDecclnktlveonuyaymay,Hz.saleyhisselmniseszkonusu
irkinliklerinortadankalkmasnveiyiliklerinmeydanagelmesinitemsilettiisy
lenebilir.
295
Bedizzaman Said Nurs kaddesellh srrahulazizin Hz. s aleyhis selmn

nzlhakkndakigrleri
hirzamanda Hazreti s Aleyhisselmn nzulne ve Deccl ldrmesine ait
ehadsisahihannmanayhakiklerianlalmadndan,birksmzahirlemalar,o
rivayet ve hadslerin zahirine bakp pheye dmler. Veya shhatini inkr edip
veya hurafevari bir mana verip deta muhal bir sureti bekler bir tarzda, avam
mslimne zarar verirler. Mlhidler ise, bu gibi zahirce akldan ok uzak hadsleri
serrite
296
ederek,hakaikislmiyeyetezyifkranebakptaarruzediyorlar.Risalei
Nur, bu gibi ehadsi mteabihenin hakik tevillerini Kuran feyziyle gstermi.
imdiliknmuneolarakbirtekmisalbeyanederiz.yleki:
Hazreti s aleyhisselm Deccl ile mcadelesi zamannda, Hazreti s
Aleyhisselm onu ldrecei vakitte, on arn yukarya atlayp sonra klnc onun
dizine yetitirebilir derecesinde, vcuda o derece Deccln heykeli Hazreti
sdan byktr, diye mealinde rivayet var. Demek Deccl, Hazreti s
Aleyhisselmdanon,belkiyirmimisliyksekkametliolmaklzmgelir.Burivaye
tin zahir ifadesi srr teklife ve srr imtihana mnaf olduu gibi, nevi beerde
cariolandetullahamuvafkdmyor.
Hlbuki bu rivayeti, bu hadsi, h muhal ve hurafe zanneden zndklar iskt
veozahiriaynhakikatitikadedenveohadsinbirksmhakikatlarngzlerigr
dkleri halde daha intizar eden zahir hocalar dahi ikaz etmek iin, o hadsin bu
zamandadaaynhakikatvetammuvafkvemahzhakmteaddidmanalarndan
birmanaskmtr.yleki:
sevlik Dini ve o dinden gelen dt mstemirresini muhafaza hesabna al
an bir hkmet ile resm ilnyla, zulmetli pis menfaati iin dinsizlie ve
bolevizmeyardmedip tervieden dierbirhkmetki,yinehasismenfaatiiin
slmlarda ve Asyada dinsizliin intiarna tarafdar olan fitnekr ve cebbar
hkmetlerlemuharebeedenevvelkihkmetinahsmanevsitemessletseve
dinsizlik cereyannnbtntarafdarlardabirahsmanevsitecessmeylese,
cihetle, bu mteaddid manalar bulunan hadsin, bu zaman aynen bir manasn

293
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Tokd,TeviliEhdisiErtSaa,vr.14b.
294
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Cl,elnsanlkmil,c.2,s.54.
295
(MEK,yl:8[2007],say:19,)
296
Serrite:f.pucu.Emre,delil.Vesile.Baakakmak.Maksad.

gsteriyor. Eer o galib hkmet neticei harbi kazansa, bu iar mana dahi bir
manaysarihderecesine kar.Eertamkazanmasada,yinemuvafkbirmanay
iardir.
297
Hazreti dris ve s Aleyhimesselmn tabakai hayatlardr ki, beeriyet leva

zmatndan tecerrd ile melek hayat gibi bir hayata girerek nuran bir letafet
kesbeder. deta bedeni misal letafetinde ve cesedi necm nuraniyetinde olan
cismidnyevleriylesemavattabulunurlar.hirzamandaHazretisAleyhisselm
gelecek, eriat Muhammediye sallallh aleyhi ve sellem ile amel edecek mea
lindeki hadsin srr udur ki: hirzamanda felsefei tabiiyenin verdii cereyan
kfryeveinkruluhiyetekarsevlikdinitasaffiederekvehurafattantecerrd
edip slmiyete inklab edecei bir srada, nasl ki sevlik ahs manevsi, vahyi
semavklncylaomdhidinsizliinahsmanevsinildrr;yledeHazretis
Aleyhisselm,sevlikahsmanevsini temsilederek,dinsizliinahsmanevsini
temsiledenDecclldrr..Yaniinkruluhiyetfikrinildrecek.
298
te byle bir srada, o cereyan pek kuvvetli grnd bir zamanda, Hazreti
s Aleyhisselmn ahsiyeti maneviyesinden ibaret olan hakik sevlik dini zuhur
edecek, yani rahmeti lahiyenin semasndan nzul edecek; hli hazr Hristiyanlk
dini o hakikata kar tasaffi edecek, hurafattan ve tahrifattan syrlacak, hakaiki
slmiyeilebirleecek;manenHristiyanlkbirnevislmiyeteinklabedecektir.Ve
Kurana iktida ederek, o sevlik ahs manevsi tbi ve slmiyet metbu maka
mndakalacak;dinihakbuiltihakneticesindeazmbirkuvvetbulacaktr.Dinsizlik
cereyannakarayrayrikenmalubolansevlikveslmiyetittihadneticesinde,
dinsizlikcereyannagalebeedipdatacakistidadndaiken;lemisemavattacism
i beersiyle bulunan ahs s Aleyhisselm, o dini hak cereyannn bana gee
ceini, birMuhbiriSadk,birKadiriKllieyinvadineistinadederekhaberver
mitir. Madem haber vermi, haktr; madem Kadiri Klli ey vadetmi, elbette
yapacaktr.
Evethervakitsemavattanmelaikeleriyeregnderenvebazvakitteinsansure
tine vazeden (Hazreti Cibrilin Dhye suretine girmesi gibi) ve ruhanleri lemi
ervahtan gnderip beer suretine temessl ettiren, hatt lm evliyalarn okla
rnn ervahlarn cesedi misalyle dnyaya gnderen bir Hakmi Zlcelal, Hazreti
s Aleyhisselm, s dinine ait en mhim bir hsn htimesi iin, deil semai
dnyada cesediyle bulunan ve hayatta olan Hazreti s, belki lemi hiretin en
uzak kesine gitseydi ve hakikaten lseydi, yine yle bir neticei azme iin ona
yeniden cesed giydirip dnyaya gndermek, o Hakmin hikmetinden uzak deil..
belkionunhikmetiyleiktizaettiiiinvadetmivevadettiiiinelbettegnde
recek.
HazretisAleyhisselmgeldiivakit,herkesonunhakiksolduunubilmek
lzmdeildir.Onunmukarrebvehavass,nuruimanileonutanr.Yoksabedahet
derecesindeherkesonutanmayacaktr.
299

297
KastamonuLahikas,s.80
298
Mektubat,s.6
299
Mektubat,s.57

Nasraniyet ya intifa veya stfa edip slmiyete kar terki silh edecektir.
Nasraniyet birka defa yrtld, protestanla geldi. Protestanlk da yrtld, tevhide
yaklat. Tekrar yrtlmaa hazrlanyor. Ya intifa bulup snecek veya hakik
Nasraniyetin esasn cmi olan hakaiki slmiyeyi karsnda grecek, teslim ola
caktr. te bu srr azme, Hazreti Peygamber Aleyhissalt Vesselm iaret et
mitir ki: Hazreti s nzil olup gelecek, mmetimden olacak, eriatmla amel
edecektir.
300
saleyhisselmnnzliinbizlerneyapmalyz?
Herkessaleyhisselmbeklerkenyukardaanlatlanlarabakarakdnlmesi
gereken Mehd aleyhisselmn gelmemesi ile s aleyhisselmn gelmesine al
mak gerektii gzlenmektedir. Bu nedenle slamn intiar karsnda seviyetin
mslman olmas gayreti bizlere hedef gsterilmektedir. Hz. s aleyhisselm ve
layetin mmessili olmas ile nbvvetin sona ermesi neticesinde slamn dnya
leminicemetmesiiinbatnnhidteyineyardmcolmakhermslmannvazife
sidir.
Beeri bir vcudun indirilmesi Allah Tel iin lemi yeni batan yaratmaktan
ok kolay olduu bir gerektir.
301
s aleyhisselmn diri olmas, srlanmas veya
tekraryeryznegeridnmesinemihaizbirmeseleolmaktanoktadmana
ynyle mslmanlarn istikamet ynn belirleyici bir husustur. yle ki
Raslllahsallallhaleyhivesellembizlerebatygstermivebaarnnburadan
geleceinibeyanetmitir.
Mesela Osmanl Beylii devletten imparatorlua geerken izledii istikamet yi
ne baty kendine katmak sevdas ile olmutur. Eyyb Sultan radiyallh anhn
ihtiyar halinde Medineden stanbula getiren g sy gkten yere indirmek iin
verilengayrettir.BuhareketsevilereHz.saleyhisselmtanrolmaypnebiola
rak anlatmaktr. Bunu onlara anlatacakta mslmanlardr. te o zaman s
aleyhisselmyeryzneinmiolacaktr.nksevilerinHz.sytanr,Musevile
rin tanr soyundan geldikler iin Yahud olduklarn kabul etmelerinden vaz geir
mek iin 1500 yl gemitir. Mslmanlar baarsz kalmtr. Bu durumlar hala
devametmektedir.Buhalinterkinisalamakiinbizmslmanlarnbykgayret
gstermelerigerekmektedir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem dou milletlerinin topraa bamlln
bildii iin batnn srekli hedefte kalmasn salamak iin s aleyhisselmn
nzl ile iaret etmitir. Son zamanlarda mslmanlarn eitli sebeplerle batya
yneliiRaslllahsallallhaleyhiveselleminbirmucizesidir.
Hz.saleyhisselmnnzlsiyasalslamnbatya ynelmesiveonukendine
evirmesiiinverilenbirhedeftir.
smetzelslamBat'yaaitkabuledervederki;

300
Hutbeiamiye,s.113Mektubat,s.470
301
Sizin yaratlmanz da, tekrar diriltilmeniz de ancak bir tek kiiyi yaratp iade etmek
gibidir.pheyokkiAllahbihakkniiticidir,grcdr.(Lokman,28)

Mslman olmak kesinlikle Hintli ve inli olmamak demektir. Bir zihniyet ola
rak.nsanzihnininileyibiimiolarakbizBatllarbirortakpaydayasahibiz.Hintli
ler ve inliler bu paydann dnda. Bizimki, Helenistik kltrle daha doru Atina
Kudseksenindeolumubireydir.
Siyasal slam dnyada daha gerek boyutlaryla yzn gstermedi. imdiye
kadarsiyasalslamadnabildiimizeylerbykldeBat'dakodlanmmuhale
fet olarak karmza kt. Bat kltrnn bir paras olarak slam yznden
domubirsiyasalslam'iermiyorbu.imdiyekadarkimanipleedilmibirsiya
sal slam'd. Henz dnyann kltrel yarasna merhem olmay neren slam si
yasalmanadabiimlenmedi.
302
Mslmanlarn durumu gz nne alnrsa, bu szlerden anlalan hala Hz. s

aleyhisselmnyeryzneinmediiveiniiiindedabinlerceylvarolduudur.

Dolunaydoumuzdagnebatmzdandoar
Gnein batdan domas baz sfler tarafndan rhun bedenden ayr kal
maseklindeyorumlanmtr.nsan,rhunuaalktabiatlardan kurtarpme
lektsemalarnaykseltmesigerekir.nsannbuekilderuhunusemalarayk
seltmeiinigerekletirebilmesiiin,ikikeredomuolmasgerekir.Birikendi
anasndan, dieri de kendinden domasdr. ki kere domayan bir kii, nesne
lerinzn/hakikatinikavrayamadgibi,kendinefsiniveHakkdatanyamaz.
Ancak insanlardan yeterli manev olgunlua eriememi olan avam seviyesin
dekilerin bunlardan haberi yoktur. Bu yzden neblerin ve vellerin szlerini
hakkyla anlayabilmek iin insan kmil olmak gerekir.
303
Fakat burada unu
ifadeetmekgerekir:Sflerinikincidoumlakastettii,ruhg(ruhg,te
nash)anlaynsavunanlarniddiaettiigibildktensonrabakabirbedenle
dnyayagelmekdeildir.
304
Sflerin anlad tarzda ikinci doum, kendi geici varlndan geip fenya
eren sfnin ilah hakikati kefederek bek ile varlk bulmasdr. Ksaca kiinin
kendi znn/hakikatinin farkna varmasyla Kendini tanyan Rabbini tanr
sz tecelli eder. Bylece farkndalk haline eren sfnin kendinden yeni bir
olu ve doum gerekleir. Gerekleen bu yenilenme olay da sfler tarafn

302
http://www.milliyet.com/2000/09/25/haber/hab03.html
303
Tokd,TeviliEhdisiErtSaa,vr.15a.
304
Sflerin devr anlay Biz Allaha aidiz ve sonunda Ona dneceiz. (Bakara, 156)
ayetinden esinlenerek gelitirilmi bir anlaytr. Bu anlaya gre lah varln yansmas
olaninsansonundatekraryansdyerednecektir.Vahdetivcutusflerinsavunduu
bu anlay tasavvuf edebiyatnda Devriye adyla bir tr oluturacak derecede nemli yer
tutar.

danikincidoumolarakdeerlendirilir.
305
Clgneinbatdandomasnvarlnbatsndadoanvekefolarakkabul
edilen insann mahede gneine benzetir. Sz konusu olay gerekleip kii
kendisininneolduunuvekimliinibildiktensonrahakikivasflariletahakkuk
eder.Bylecehakikateerenkiiremizleri(srlar) zerekmanartleriniaar
vekurtulanlarakarr.Kiibuhaleerdiktensonra,ayrlkvevuslatsergisidr
lr. Kyamet annda tvbe kaps kapand ve imann faydas olmayaca gibi
burada da artk baka bir ey sz konusu olmaz. Bir eye iman etmek veya
inanmakiinonungaipteolmasgerekir.Aradanrtnnkalkphereyortaya
ktzamangaiplikhalidegider.Bylecebuaamadaolaybizzatgeekleirve
imann herhangi bir hkm kalmaz. Kyamet esnasndaki gibi byle bir manev
makamda maddi manada tvbe kabul edilmez ve gnah balanmaz. nk
gnah ve balanma ikilik mahalline ait eylerdir. Fakat eriilen teklik/birlik
makamikiliklerdenveonlaraaitolaneylerdenmnezzehtir.
306
Dier bir yaklama gre de gnein batdan douu, ruhun ilk merkezine
dndr. Bu olay gerekletikten sonra tvbe kapsnn kapan ise can bo
aznagelenkiinintvbesikabulolunmazeklindeyorumlanmtr.
307
Daha nce belirttiimiz gibi Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Mehdyi
beyan ederken kendisindeki Mehdyyet ve seviyyetten de haber vermektedir. Bu
nedenle gnein douunun batdan olmasna sebeb yine kendi varl olduunu
daayanetmektedir.Buehlulllahiinnormalhallerdendir.nkonlarAllahTe
lnn btn olarak tecelli ettii kullardr. Onlarda Hd, ve Hay sfatlar tecelli
ederkenkarlolmasgerekenMdilsfatdamecburenzuhureder.nkdn
ya artlarnda zddyet sebebiyettir. Niyzi Msr efendimizde o zamann ss ve
HatmlEvliyasolduunuoukezaikretmitir.
Bu anlattmzn bir benzerlerini smail Hakk Bursevi kaddesellh srrahul
azizuekildeanlatmaktadr.
Arz mukaddeseden sonra muteber olan ehr Konyadur. Zira erefl
mekn bilmekn hasebince hatmlenbiynun srr azmi olan hatml
evliynun ferzendi dilbendi olan eyhi yhuddny Sadreddin (Konevi)
Hazretleriandasdedr.Veanunmakdnolanculmiklliyyevecziyyeve
tecelliytlhiyyevetelifatnefseiaybiyyekimseyemyesserolmamdur.
Pes, hazreti hatmlevliy gibi kendi dahi beynelasfy lem ve feyzi n
mtenhide bir okyanus ve alemdr. Ve andan sonra didei itibrda grnen

305
Sflerin ruh g/reenkarnasyona (tenash) baknn tespiti iin bk. Mustafa Akar,
Reenkarnasyon/Tenash Meselesi ve Mutasavvflarn Bu Konuya Baklarnn Deerlendi
rilmesi,Tasavvuf,Ankara2000,say:3,s.100;AdnanBlentBalolu,slmaGreTekrar
Dou:Reenkarnasyon,KitabiytYay.,Ankara2001,s.141.
306
Cl,elnsanlkmil,c.2,ss.5455.
307
Cl,elnsanlkmil,c.2,s.55.

Kbrsdur
308
srrburadazikrolunmaz.
309

Buszlerimelekbanavahyetti
Melekkelimesininrislet:elilikanlamnagelenikiayrkkten,birdekuv
vet manasndaki melk kelimesinden tredii hakknda aklamalarn olduu
grlmektedir. Melekler, Allah Telnn emirlerini yerine getirmekle ve Ondan
aldklar emirleri yerlerine ulatrmakla grevli olduklar iin onlara bu isim veril
mitir.Bunagremeleklgatbakmndankuvvetli,kuvvetsahibidemektir.
Kurn ayetlerinin iaretine gre melekler, hem ilm ve kelm bir rh tebli
yapmakta, hem de bir fiil, ilh kudret ve yaratmann da teblicisi olmaktadrlar.
Meleklerin, durumlarna gre insanlarla zel iliki ve irtibatlar vardr. Melekler,
nebilerinvemminlerinenbykyardmclardr.Onlarinananlarmanendestek
ler,cennetlemjdelervemminleriinduaveistifarederler.
NiyziMsr,Mehdvesaleyhimesselmileilgiliszlerininnefsniolmad
nbazilhamveiaretlerlebusonucaulatnbildirerek,yanlanlayadmeyin
demektedir.

Karanlkgecedebizeilhamolarakgeldi.
Eb Yezd elBistm (hyt. 234 veya 261 / 874), bu makam ve doruluu
hakkndarusmlimlerinehitabederekderki;
Sizilminizilnnlden(rivayetiolarak)aldnz.Biziselmimizi,hil
meyen diriden aldk. Bizim gibiler; Kalbim Rabbimden rivayet eder ki.. di
yoruz.Sizlerise;
Filanca bana rivayet etti ki.. diyorsunuz. Hlbuki o, nerede? diye sordu
umuzda;Old.derler.Filancadanrivayetetti.dediklerinde de, bu se
feronerede?diyesorulur.Cevap;odald.olur.
310
(Kelimt,
311
152154)
M'mininferasetindensaknnz,nkoAllahTel'nnnuruilebakar
312

308
phesizkiherDeccaliinsveherFiravuniindeMsavardr.Binylndansonraki
yzyln bandaki mceddidi batn ve hatta zahir cihetinden tandk. O da zamannn ala
meti ve vaktinin kutbu, Kostantniyyede oturan hazreti eyhim El Seyyid Osman El Fazl
kaddesellh srrahulazizdr. Ondan, birinci yzden, sonra iki sene iinde Hakk'a yr
d. O, ikinci yzylda ilk Mehddir. kinci ise, ikinci yzyln banda beklenendir.
(BURSEV),v.134b,96.Varidat
309
(BURSEV),v.156b,114.Varidat
310
(ATA,1993),s.412;
311
erhu KelimtisSfiyye verRed al bn Teymiyye min Kelmieyhil Ekber
MuhyidddnbnilArab,MahmdMahmdelGurb,SuriyeDmak,14021981.
312
Hadis bn mer. Ebu Said el Hudri. Ebu Umme, Ebu Hureyre gibi sahabelere izafeten

HacsmailHakkhrmSivaskaddesellhsrrahulaziz;
Gardalarm!Raslllahsallallhaleyhivesellemdebuyurduki:
Bizimle nbvvet son erer, vahiy kesilir, ilham devam eder. Allah Telnn
yeryznde halifeleri olur ilhamla doruyu haber ederler ferasetle gizliyi kefe
derler.
313
Buyurarakilhamndevamettiinimjdelemilerdir.

Msrykorkakbirizannetmeyin
Allah Teldan korkmak, ulu bir duraktr; hls sahipleri pek byk tehli
kededir denmitir. Fare, arslandan hi korkmaz; farenin korkusu kedidendir.
Dnyaehlifaresfatldr,AllahTeldankorkmamertebesineerememilerdir,
Onlar,kendi cinslerinden olanahneden,osestenkorkarlar.Akl,budnyann
terzisidir. Aklsz adamda anlay yoktur; pisi temizden ayrdedemez. Akl da,
yalnzca her eyi ayrdedemez, meerki Hakk derdi, ona yardmc ola. O dert,
akla, dorudzen ayrt edi kaabiliyeti verir de bylece Allah Tel ya varan
yoluaar,kavumaduranaerer.
Dert,hiretdilemek,AllahTelyakavumakiinaklkendisinearaedinir,
Veliden bakas, nerden Allah Teldan korkacak? Bir karncack, ejderhadan
korkmay ne bilsin? Fare, kedinin nne kahramanca gidemez; ama arslann
karsnakorkmadangider.
Pis fare kediye lyktr. nat arslan fareye saldrmaz. Halk, ahneden, o
sestenkorkar.Hakktankorkansaeibulunmayankiidir.Ancak,kzadamdan
veyastemenocuk,ylandan,akreptenkorkarmhi;
Kiminaklfazlaysakorkusudafazladr.Bilmeyenkiiyeysemelhemdebir
dir, yara da. Korkmak, rkmek, akln iidir; akl olmayann iyiden, ktden ha
beri bile yoktur. Akl gerek ki onlarn arasndan aalk kiiyle yce kiiyi
ayrdetsin. Ama akln ayrdedii de tam deildir; nk derdi olmayan akl,
hamdr. Akl, dertle e oldu mu, ondan sonra onun reyi salamlar. Dertsiz
akl,dnyayaklavuzdur;amaderdedtm,hiretinHayderiolur.Akla,be
enilenyoluseecekgz,grveren,derttir,
Bylesiakl,boyunaAllahTelylamegulolur.Boboaz,ktilinefsee
olmaz. Aalk himmeti ycelir; artk ne padiahtan korkar ne validen. Gn
ycesindemeleklerleuar.Hersoluktayenibirbayrakaar.Akmushafncan
dan okur, onun bildiini kim bilebilir, kim anlayabilir ki? Ebed saltanata nail
olur;meknlemindemeknszpadiahkesilir,Byleolureycan,belkideyz
misliolur;onunhliszleanlatlamaz.
314

rivayet edilir. Ancak her rivayette de zayf, metruk ve hadisi kabul edilmeyen ravilerin
olduu belirtilir. Ahmet b. Hanbel. Yahya el Kattan, Buhr, Ebu Davud. Nesa. Darekutn,
bn. Hibban gibi mdakkik ve muhakkik hadisilerde ayn grtedirler. Bkz. bn. Cevzi.
Mevzuat.III/145147:bn.Arrak.II/305.306;Sani.51
313
(ZDEMR,2008),s.8
314
(VELED),balkCXII,b.5040..

YeminolsunAllahTelnnyardmDecclinkahrnakarvardr.
DECCLINIKII
Masdar deveyi katranla oka yalamak oulu Deccl olan
Arapa szlklerde yalanc mesih, bys ve yalanlar ile hakk batl ile kart
ran, yalan syleyen, gz boyayan, hak ile batl kartran anlamlarna gelmek
tedir.braniceszlklerdedeyeralanDeccl,Kzgnlklakarlad,aldatt,terk
etti anlamlarna gelen dagala kelimesinden tretilmitir. Daggl yalanc,
szndedurmayanmanasndadr.KlasikkaynaklardaDecclahirzamandaonaya
kp gsterecei harikulade olaylar sayesinde baz insanlar dalalete srkleye
ceine inanlan kii eklinde tarif edilmektedir. Deccln bir lakap olduu, ok
yalanc, gizleyici, sahtekr olmas, hakk btl ile rtme hususunda olaanst bir
gcbulunmasnedeniylebulakabnyaktrlddasylenmektedir.
Deccllailgiliinanlarnilkdefanezamanveneredeortayaktnsylemek
mmkn deildir. Tarih boyunca dou toplumlarnn anlayna gre yaratc ile
ktler arasnda srekli bir mcadele olmu, onlarn inanlar bu yapda ekillen
mitir.Buanlaynkutsalkitaplardadayeraldgrlmektedir.
Hristiyan kltrnde, s Mesih dmanlarn ifade etmede Antikrist (Mesih
Dman)terimikullanlmaktadr.AntikristaynzamandaahirzamandaHristiyan
l ykmaya alacak olan eytan ahsiyet (Deccl) olarak dnlmtr. Matta
ncilinde Deccln karl olarak mesiha daggala. nabiyya daggala gibi
ifadeler kullanlmtr. akirtleri Hz. s aleyhisselma dnyann sonunun yakla
masnn alametinin ne olduunu sorduklarnda o da mesihin kendisi olduunu
syleyen yalanc mesihlerin kacan, bu kiilerin byk alametler ve harikalar
yapacaklarn,bazlarnsaptracaklarnsyler.
TarihtegerekHristiyandnyasndagerekslmdnyasndaeitliahsiyetlerin
Decclolarakdnldgrlmektedir.
HristiyanlnilkyllarndaNeron(.9Haziran68)Decclolarakdnlrken.
HalseferlerisrasndaYahudilerTrkleriDecclolarakgrm,Trklerinsrailin
intikamn alarak Hristiyan kiliselerini ahra evireceini dnmtr. Vahiy kita
bndaDecclnsimgesi666dr:Hikmetburadadr.Anlayolan,canavarnsay
sn hesap etsin: nk insan saysdr ve onun says alt yz altm altdr
(KitabMukaddes1988:Vahiy.XIII.13).Eskidensaylarifadeiinharfkullanlmas
ve Neronun ismindeki harflerin 666ya eit olmas Neronun Deccl olarak d
nlmesine neden olmutur. Sonraki dnemlerde gerek Martin Luter (14831546)
gerekse John Jewel (16221571) tarafndan Papa ve papaln Deccl olarak tarif
edildiigrlmektedir.
1760l yllarda Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin Deccl olduu id
diaedilmi,hattabuiddialarndesteklemekamacylaMuhammedismini666sim
gesiylezdeletirmekiinMoametiseklindedeitirmilerdir.SondnemHris

tiyanlkdnyasndaDecclolarakdnlenisimlerunlardr:
HenryVIII(12071272),
GreatPeter(12391285),
QueenMary(15151560),
OliverCromwel(15991658),
NapoleonBonaparte(17691821),
NapoleonIII(18081873),
VilademirLenin(18701924),
KayserWilhelm(18781945),
AdolfHitler(18891945),
JosephStalin(18791953),
FriedrichNietzsche(18441900).
Trihi Cihan G yazar Alaaddin Ata Melik Cveyn (. 4 Zilhicce 681/1283)
eserinde Harizm devletinin idarecilerinden erefeddin Harezm yi, Deccle ben
zetmekte,HorasanageliiniDecclingeliinebenzetmektedir.TarihiMustafali
(15411600)III.MuraddnemisadrazamlarndanSinanPaayDeccalolarakgs
terirken zellikle yirminci yzylda Afrikal Mslmanlar Avrupal smrgecilerin
Deccal olduuna inanm, hatta bu inan Mslmanlarn fanatizme ynelmesine
vehareketegemesinenedenolmutur.
315
ERTISAAT(KIYAMETALMETLER)RSALES
Eyilhisrratalipolan!
316
Bil ve haberdar ol ki lemi fakta (dtaki lem) her ne var ise elbette lemi
enfste (i lemimizde) de vardr. nk insan byk nsha olduundan iki yn
de iine alr. Bu sebepten iki lemin sultan Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Hazretlerinin iaret ve beyn buyurduu ert saat (Kyamet almetleri) de i
lemdemevcutolmaklazmdr.mmetinariflerineisevcuttaolanbilmeklzm
dr. Yoksa dta kyamet olacan beklemekten bir ey hsl olmaz. Her nebi
mmetini deccal ile korkutmutur mealindeki hadsi erifde iin enfsi olacan
iaretetmitir.ZiraenbiyaHazretlerideccalnkendizamanlarndakmayacan
bilirlerdi.
EvvelBenAsfarkmas,insandahayvanisfatlarnmeydanakmasndaniba
rettir.nkinsandaenevvelyaratlmolanbusfatt.
kinci olarak Ye'cc Me'cc kmas, insanda yerilmi sfatlarn, bozuk fikirlerin
btnylemeydanakmasndanibarettir.
ncolarakDeccalkmas,insandaaklmaan(Dnyaiinigrenakl)Tanrlk
veycelikisteiilemeydanakmasdr.
DrdncolarakHz.s'nninmesi,aklmedn(Ahretiinigrenakl)kat'inan

315
316
Niyazii Msri, Risalei erat saat [Kitap]. Atatrk Kitapl, stanbul: [s.n.]. Cilt
297.453NYBEL_Yz_K.000502/02;2977MC_Yz_K.000339/06.
NiyziMsrSadeletiren:ErdemMEMOLU,RisleiErtSaat[KitapBlm]//
EhlibeytAkveNiyziMsr.Ankara:maj,2003,s.7174

nuruilemeydanakmasdr.VeDecclldrmesionunhkmnibtletmekten
ibarettir. Nitekim eyh Sadrettin Konev Hazretleri buyurmutur: Deccal dnya
nn hakikatinin mazhardr. Onun iin sa gz krdr. Yani Hakk grmez. Hz.
siseahirethakikatininmazhardr.Onunortayak,Hakkndouuzaman
dr.Zirahernezamankiaklmedzuhurederelbetteaklmaamahvolur.
Beinci olarak Mehd aleyhisselmn k, akl kll (ilhi akl) ve ruh zamn or
tayakndanibarettir.OruhmmetinhaslarnaRahmannnefhas(frmesi)ile
olur. Herkese olmaz. Ve Kur'an'da onu
dzenlediim insan ekline koyduum ve ona ruhumdan flediim zaman, siz
hemen onun iin secdeye kapann
317
buyurduu bu ruha iarettir. Bu cihetle
mridlerinsdktaliplerefledikleriMuhammedimayaruhuiteburuhtur.
AltncolarakDabbetlarz'nkmas.nefsilevvmezuhurundanibarettir.Bir
elinde Msa aleyhisselmn asas, dierinde Sleyman aleyhisselmn mhr ol
duu.Asilemminlerinyznsvaypehlicennetidiivemhrkfiryzne
vurmakla kfir ve cehennemlik olduu belli olmak iindir. Demek nefsi
levvmenin (ktlkten sonra ie huzursuzluk, rahatszlk veren nefis) bir yz
nefsi mlhimeye (ilham eden nefis) dier yz nefsi emmreye (insan ktle
srkleyennefis)dnkolduunuiaretettirmekiindir.Ynisadveakolmaya
istidadveimknvardr.Tabolursasid,solursaakolduuyzdenzahirolur.
Yedincisigneinbatdandomas,ruhunbedendenayrlmasndanibarettir.Ve
ondankinayedir.Ziranezamankiruhcismetaalluk
318
ettiozamandodudemek
tir.Veayrlndaisebatdandodudemekolur.
EytlibiirfanMuhammediolanklar!Buszlerianlayabilmeleriiintabiat
esfelnden melekt semlarna vlc
319
etmeleri yani iki kere domalar ile mm
kn olur. Birisi anadan dieri kendinden domasdr. Nitekim Hz. s aleyhisselm
Men lem yled merreteyni len yelice melektissemvti vel arz. Yani ki kere
domadan eyann cevherini anlayamaz. buyurmutur. Ayn zamanda nefsin
hakkntanyamaz.mdibuartlarnhakikatinianlamakehlislkolmaamuhta
tr.Ziraavambuinceliklerdenhabersizdir,

320
Andolsunki,cehennemiindebirokcinveinsanyarattk;onlarnkalblerivar
dramaanlamazlar,gzlerivardramagrmezler,kulaklarvardramaiitmez
ler,itebunlarhayvanlargibihattadahadasapktrlar.bunlarnanndadr.
Elhaslenbiyveevliyannrumuzunuanlamakinsnkmilemlkiolmaklahsl
olur.Bakatrlolmaz.Vesselam.

317
Hicr,29
318
Taalluk:Ballk.Mnasebet.Alkalolu.Aitolma.Dnyaalkas.Sevme.
319
Vluc:Girme,sokulma,duhuletme.
320
A'rf,179

5
VebadihamdelilhialenNebiyyissalati
Muhammednmustafhvehveefdalun
Velihittayyibnvesahbihittahirn
Ensarudnmubninvekulluhumhayruna
SmmessalatallvelminHimin
Smmiyeismunebiyylllhekvmn
Vednuhhayrudnullhmuntesran
Veseyfuhlazmugufluhmufettihun
Veilmuhilmunvehkemuhuhukmuna
VeadluhadlunmakmuhMsrun

SonraAllahTelyahamdveNebiyesaltolsun
zerimize farz olan vazifelerden biri Allah Telnn Resul, Mevlmz Mu

hammed sallallh aleyhi ve selleme salt ve selm getirmektir. Bu amelimiz iba
detlerimizin kabulolmasnaveAllahTelnnrzasnkazanmayasebepolan ma
yadr.
Saltveselmnzifadesi;RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizeta
zim gstererek, Allah Telya kar kendimizi emniyete almaktr. nk Allah
Telnn Zat yaratlmlardan ayr ve ulalmaz olmas bir uurumun varlna
neden olduundan, bu ayrl Fahri lem Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimizilegidermioluruz.
AllahTelnnhuzurunavaracakbiricikyolEfendimizesaltveselmgetirme
yoludur.SaltveselmlarileOnundostluunukazanrveAllahTelyaularz.
nk kul, salt ve selm dahi yaparken Allah Telnn zatna havale ederek
Onun yapmasn ister. Bu ise Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin
AllahTelnnyanndakibyklnaakarr.Yani,kulRaslllahsallallh
aleyhiveselleminmertebesinikavrayamadgibi,AllahTelyhikavrayamad
ngsterir.

BizimEfendimizesaltveselmgetirmemizAllahTelnnbizesaltveselm
getirmesinesebepolurki,sonucucennettir.YaptmzsaltveselmlarEfendimi
zeulatndanneticesindekyametteefaathakknakavumuoluruz.
Kimbana(birkere)saltokursaAllahTeldaonaonsaltokurveong
nahnaffeder,(mertebesini)ondereceykseltir.
321
YineNes'deEbTalharadiyallhanhdangelenbirrivyetyle:
BirgnRaslllahsallallhaleyhivesellemyzndebirsevinolduuhalde
geldi.Kendisine:
Yznzdebirsevingryoruz!dedik.
Banamelekgeldiveumjdeyiverdi:
Ey Muhammed! Rabbin diyor ki: Sana salavt okuyan herkese benim on
rahmette bulunmam, selm okuyan herkese de benim on selm okumam sana
(ikramolarak)yetmezmi?
322
Hayatmz boyunca salt ve selm okumann frsatlarn aramal bo ve dolu

zamanlarmz bu zikirle doldurmalyz. Salt ve selm zikri bulu ana kavuma
yanlarn ve kendi bana yol gsterici birinin olmadan yapabilecei zikirlerdendir.
Allah Telnn zikri ise, tecrbeli bir kiiye ihtiya duydurur. nk feyzi Cell
ynndenvenuruyakcdr.SaltveselmnnuruiseCemalynndenolduuiin
yakcvezararvericiolmaz.
Byklerimizbuyurdularki;
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizi vesile ederek bir kul ihtiyac
iin Allah Telya dua ederse, bu dua melekler vastas ile Efendimize ulatrlp,
filan kii haceti iin Sizi vasta klarak Allah Tel katnda arac olmanz istiyor.
Efendimizdeonuniinaracolur.AllahTeldabuisteigerievirmez.
Allah Telya hamd edersek, Onun rzasn, Mevlmz Raslllah sallallh
aleyhivesellemesaltveselmedersekhacetimizinolmasndaAllahTelkatn
daefaatveyardmcbulmuoluruz.
Kyametgnbanainsanlarnenyak n ,banaenoksalvatokuyandr.
323
Yine Tirmiz'de Hz. Ali kerremellh vecheden kaydedilen bir rivyette yle
denir:Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdularki:
Gerekcimri,yanndazikrimgetiihaldebanasalavtokumayandr.
324
Naslolurki;birkiipadiahnkapsn,vezirinigemedenalabilir.Maddiyatta
byleoluncamanevlemdebudahameakkatlivezordur.
Kimbanasalvatokumay unutursa,cennetinyolunuterketmi olur:
325

321
Nes,Sehv55,(3,50).
322
Nes,Sehv55,(3,50).
323
Tirmiz,Salt357,(484).
324
Tirmiz,Daavt110,(3540).

badetlerimizi salt ve selm ile ssleyip kabul olmasnn yollarn aramalyz.
yleki;
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz dahi Zat Muhammediye iin
saltveselmederduaederdi.
Hz.Fatmaradiyallhanhadanrivayetedildiki:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem mescide girdii zaman Muhammed
(sallallhaleyhivesellem)esaltveselmokur,sonrada:
Rabbim!gnah m affet,rahmetkaplarn banaaderdi,karkendeyine
Muhammed(sallallhaleyhivesellem)esaltveselmokur,sonrada:
Rabbim!Gnah m affet,ltufkaplarnbenimiinaderdi.
326
Hulsa
EfendimizRaslllahsallallhaleyhivesellemeinsanlarnmrlerindebirke
resaltveselamokumalarfarzdr.
Raslllahsallallhaleyhivesellemokunansalvatkabuledilir.stersegste
riiinolsun.
KuranKerimde
Onlar,nefislerinektlkettiktensonra,eersanagelerek,AllahTeltan
afv dilerlerse, Allah Telnn Resul de, onlar iin afv dilerse, Allah Tely
tvbelerielbettekabuledicivemerhametedicibulurlar
327
buyuruldu.
Allah Telm Seni sevdiimiz gibi sevgilin Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemEfendimizideseviyoruz.Busevgiyznebizleriaffet.

OnunsetiiMustafakibizimenfaziletlimizdir.
Hkim Tirmiz kaddesellh srrahulazize gre nbvvet, perdeyi kaldrp,
gaybn srlarna vkf olarak Allah Tely bilmektir. Nbvvet, Allah Telnn
nuruyla mestur olan eyaya nfuz eden bir gzdr. Byle olduundan dolay
Muhammed sallallh aleyhi ve sellem sdk admyla gelmeye muktedir olabil
mitir.AllahTel,cdvekeremindenonanbvvetverdiiveonumhrledi
i iin hibir dman ona zarar verememi ve nefs de ondan payna deni
alamamtr. (Hatmulevliy, s. 342343) Tirmiz buradaki htem kelimesi
zerindezellikledururveyleder:
Allah Tel, nbvvetin btn czlerini Muhammed sallallh aleyhi ve
sellemde toplam, tamamlam ve mhryle de mhrlemitir. Allah Tel
onun delilini gizli tutmamtr. Zahir mhr iki omuzu arasnda beyaz bir g

325
mam Beyhknin ubul mandan tahri ettiini mam Suyut Menhil s. 70de kay
detmitir.
326
Tirmiz
327
Nisa63

vercineklindeydi.Btnbuhaberlerekarkrolankii,buradakihtemke
limesinin son anlamna geldiini zanneder. Bu ahmaka bir dncedir.
Hatmulevliy,s.340341
Tirmiz,htemulenbiynn,AllahTelnn,insanlaradeliliolduunusyler.
ZiraAllahTelylebuyurmaktadr:
nananlaraRablerikatndayksekmakamlarolduunumjdele(Yunus,
2). Ayetin yorumunda kendine zg slubuyla yle demektedir: O gn Allah
cellveazametiylegrndndeyleder:Eykullarm,bensizikullukiinya
rattm.Kulluunuzugetirin.Bumakamnkorkusundanhikimsedehisvehare
ketkalmaz.YalnzcaMuhammedsallallhaleyhivesellemhari.Obtnne
bilerin nne geer. nk o, kulluun sdkyla birlikte gelmitir. Allah Tel
onu kabul eder ve onu krsnin yanndaki Makm Mahmda gnderir. Bu
nunzerineonunmhrnnzerindekiperdekalkarvemhrnnuruveaydn
lonuaydnlatr.KalbindendilinebirvgykselirkidahancehikimseAl
lah Tely byle tesbih etmemitir. Nebiler anlarlar ki Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem onlara Allah Tely haber vermektedir. O, ilk hatiptir, ilk e
faatidir.Onalivulhamdvekeremanahtarlar(meftihulkerem)verilir.Liva
mminlere, dieri ise nebileredir. Htemi nbvvet derin bir konudur.
(Hatmulevliy,s.338)
328

Tayyib
329
alineveTahir
330
ashabnada
331
saltolsun
nsanlarn en hayrllar benim asrmda yaayanlardr. Sonra bunlar takip

328
(FT,2003),s.256258
329
Tayyib:yi,ho.yidavran.Temiz.Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemeCenab
Allah(C.C.)engzelkokularvermitir.BuyzdenkendisineTayyibdenilmitir.Fk:Hellin
hertrlphelerdenuzak,safvetemizksmnadenir.
330
Tahir:Temiz.Pk.Abdestibozacakveyaguslicabettirecekeylerdenbirisiylezrl
olmayan. Zhir ve btnda btn ayp ve kirlerden temiz, pk olduu iin Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemebuisimverilmitir.Mzikte:Makamismi.
331
Ashab:(Eshb)(Sahib.C.)Arkadaolanlar.Sahipolanlar,kullanmayetkisinesahipkii
ler.Halk,ahali.Sahabeler,yaniRaslllahsallallhaleyhivesellemigrmvemmin
olarakonaveonunmesleinebalkalmolanzatlar.Bukiiler,insanlk,dorulukveher
trlfaziletlerdeenileriseviyedebulunanahsiyetlerdir.OnlarRaslllahsallallhaleyhi
vesellemiheranyaknalkailetakipederlerveOna,hercihetleittibaaalrlard.Dima
sdkvesadakatten,dorulukvefazilettenayrlmamakcehdiiindeidiler.slmiyetinneir
ve tmimi iin her eit fedakarlktan ekinmezlerdi. Risalei Nur Klliyatndan Mektubat
isimlieserdedenildiigibi:lveAshbnmndabuzevatkirm,nevibeerinenbiya
dansonrafersetvediryetvekemltlaenmehur,enmuhterem,ennmdar,endin
darveenkeskinnazarltifeiazimesidirler.

edenlerdir,sonradabunlartakipedenlerdir.
332
Benigrenveyabenigrenigrenbirmslmanaatedemeyecektir.
333
Ashabma sebbetmeyin (dil uzatmayn). Nefsim elinde olan Zt Zlcell'e

yeminolsun(sizden)biri,Uhuddakadaraltninfaketse,onlardanbirinininfak
ettiibirmdd'ehattayarmmdd'ebedelolmaz.
334
Hz.EbuMsaradiyallhanhanlatyor:Raslllahsallallhaleyhivesellem
ile beraber akam namaz klmtk. Aramzda: Burada oturup yatsy da onunla
birlikteklsakdedikveoturduk.Derkenyanmzageldive:
Halaburadamsnz?buyurdular.
Evet!dedik.
yi yapmsnz! buyurdu ve ban semaya kaldrd. Ban ska semaya kal
drdveylebuyurdu:
Yldzlarsemannemniyetidir.Yldzlargittimi,vaatedileneysemayagelir.
Ben de Ashabm iin bir emniyetim. Ben gittim mi, onlara vaat edilen ey gele
cektir. Ashabm da mmetim iin bir emniyettir. Ashabm gitti mi mmetime
vaatedileneygelir.
335
BiryerdelenAshabmdanhibirisiyokturki,Kyametgnorannahalisine
birnurveonlara(cennetesevkte)birrehberolmasn.
336
Said bnu'lMseyyeb, Hz. mer radyallahu anh'tan naklediyor: Demiti ki:

Ben Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi dinledim, buyurmutu ki: Ben, Rab
bimden Ashabmn benden sonra decei ihtilaf hakknda sordum. Bunun ze
rineylevahyetti:
EyMuhammed!SeninAshabnbenimnezdimde,gktekiyldzlargibidir.Ba
zlardierlerindendahakavidirler.Herbiriiinbirnrvardr.yleyse,kimonla
rn ihtilaf ettikleri meselelerden birini alrsa, o kimse benim nazarmda hidayet
zeredir.
Hz.merderki:Raslllahsallallhaleyhivesellem(devamla)ilaveetti:
Ashabmyldzlargibidir,hangisineuyarsanzhidayetibulursunuz.
337

Onlardinimbninensar
338
vehepsienhayrllarmzdr.

332
Buhari,ehadat9,Fezailu'lAshab1,Rikak7,Eyman27;Mslim,Fezailu'sSahabe,214,
(2535); Tirmizi, Fiten 45, (2222), ehadat 4, (2303); EbuDavud, Snnet 10, (4657);Nesai,
Eyman29,(7,17,18).
333
Tirmizi,Menakb(3857).
334
Mslim,Fedailu'sSahabe221,(2540).
335
Mslim,Fedilu'sSahbe207,(2531).
336
Tirmizi,Menakb(3864).
337
Rezin tahri etmitir. (Hadisin birinci ksmn Cmi'u'usSair'de Suyuti kaydeder
(Feyzu'lKadr4,76).kinciksmdabnuAbdi'lBerr,Cmi'u'llm'dekaydetmitir(2,91).

ayetEnsarbirvadiyeveyageideslketsebendemutlakaEnsar'ngittii
vadiye ve geide slk ederim. (Eer hicret olmasayd ben Ensr'dan biri olur
dum.)
EbuHreyreradiyallhanhderki:Onaannemvebabamfedaolsun.(Bus
zyle haddi am, Ensarn hakkndan fazlasn onlara vererek) zulmetmi deildir.
(Zira)onlarO'nubarndrdlarveO'nayardmettilerveyabirbakakelime(ileifa
de edilecek) yardmlar yaptlar. Mallaryla kendisine ve Ashabna muvenette bu
lundular.
339
Benim kendisine sndm srdam ehli Beyt'imdir, dayanam da

Ensar'dr. yleyse onlarn (Ehli Beyt ve Ensr'n) kusurlularn affedin, faziletli
olanlarnadasarln.
340
AllahTel'yaveahireteimanedenkimseEnsr'abuzetmesin.
341
Ensardayanamdr,srdamdr.nsanlarsaycaartarkenonlarazalacaklar.
yleyseonlarniyilerineyapn,kusurlularndaaffedin.
342

SonrasaltHiminVelisiHz.Alikerremellhvecheheolsun.
EyAli,sendnyadaveahiretteVeli'msin
343
Alibenden,bendeAli'denim,kendisitmmminlerinVeli'sidir
344
EyAli,senmminlerinVeli'sisin
345

338
Ensr: (Nsr. C.) Yardmclar. Mdfiler. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Mek
kedenMedineyehicretindeOnunmcadelesineitirakediponayardmc,mdfi,muha
fz vaziyetini alan ve CenbHaktan ve Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemdenyar
dm ve nusret dileyen Sahabei Kiram hazerat. Bu Zevat Kirm Medinedeki Evs ve
Hazrekabilesindendirler.(R.Anhm)Ensrullahdadenir.
339
Buhari,Menakbu'lEnsar2,Temenni9.
340
Tirmizi,Menakb,(3900).
341
Tirmizi,Menakb,(3903).
342
Buhari, Menakbu'lEnsar 11; Mslim, Fezailu'sSahabe 176, (2510); Tirmizi, Menakb,
(3901).
343
Sahihi Mslim c.2, s.24Hz.Ali'nin faziletleri babnda / elHakim'in "Mstedrek es
Sahihayn"c.3,s.109/Tabari'nin"Riyad'ulNadara"c.2,s.203/Tirmizi"Kenz'ulUmmal"c.6,
s.152'dentahricetti./bniHacer'in"Sevaik'lMuhrika"s.107/TalhiselMstedreks.26
/MsnedelBezzar/MsnediAhmetbinHanbel
344
elMttaki elHindi'nin "Kenz'ul Ummal" c.2, s.607 / elMnavi' nin "Knz elHakaik"
c.1, s.71 / elKunduzi elHanefi'nin Yenabi'l Mevedde" s.179 / erh'l Erczat s.293 /
s'aferRabins.177,178/ElZehebi'nin"TalhiselMstedrek"
345
SneniTirmizic.6,s.267/MsnediAhmetbinHanbelc.4,s.468

Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin gzetiminde zel yetien Eb'l
HasenAlib.EbTlibelKuraelHim'nin(hyt.40/661),Allah'nyetlerinin
ve hikmetin okunduu
346
evinde geliip olgunlat bilinmektedir. phesiz
onun iinde bulunduu bu ortam ve yaad evre artlar, Kur'an ve Snnet
konusunda onun geni ilim sahibi olan, Vallhi, Kur'an'dan inen yetlerin ne
hakkndanzilolduunuokiyibilmekteyim.phesizRabbimbanaakleden
bir kalp ve konuan sdk bir dil balamtr
347
ve Benim yanmda olan
ancakAllah'nkitabveyamslmanbiradamaverilenanlamavesezmeka
biliyetidir
348
diyerekAllahTel'nnkendisineltfettiiilim,hikmet,akl,idrak
vesezgigibinimetveimknlardilegetirendir.
Medine'ye hicret edecei srada Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi l
drmeye gelecek dmanlar oyalamak maksadyla Mekke'de Onu brakmas,
hicretinbeinciayndateesssedenmuht
349
esnasndaonukendisinekarde
olaraksemesi,onunBedir,Uhud,HendekveHaybergazvelerineitirakederek
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin sancaktarln yapmas, emsali g
rlmemi kahramanlklar gstererek zafer ve fetihler elde etmesi, Uhud ve
Huneyn gazvelerinde eitli yerlerinden yara ald halde Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemi koruma ve kollamada olaanst gayret gstermesi, Onun
tarafndan ona verilen Eb Trb knyesi/ lakab yannda onun, el
Murtaz ve Esedullhi'lglib gibi lakaplarla anlmas, Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemektiplik/sekreterlikvevahiyktipliiyapmas,hicre
tinaltncylndaFedek'teSa'doullarnagnderilenseriyyeyi,
350
onuncuyln
da da Yemen'e dzenlenen seferi sevk ve idare etmesi, Tebk Gazvesi'nde
Raslullh'n vekili olarak Medine'de kalmas, Mekke'nin fethinden sonra K
be'yi putlardan temizleme iini stlenmesi, Hz. mer'in Filistin ve Suriye seya
hati esnasnda Medine'de asker vali olarak kalmas, slm tarihinin Cemel,
Sffn, Nehrevan gibi talihsiz vak'alar sonunda gzya dkp muhaliflerinin
iman ve hidayetleri iin dua edecek kadar hassas, takv sahibi ve idealist bir
mminveimammzveefendimizdir.
351

AllahTelnnNebsiOnuenkuvvetlimizolarakisimlendirdi.

346
Ahzb,34
347
Suyt, Celleddn Abdurrahman b. Eb Bekr, Trhu'lhulef (thk. Muhammed
Muhyiddn Abdlhamd), Beyrut 1416/1995, s. 210. Kr. bn Abdilberr, Eb mer
YsufenNemerelKurtub,elstibfma'rifeti'lashb(thk.AliMuhammedelBicv),
Kahire,ts.,III,1107.
348
Buhr,lim,39.
349
Muahat:Kardelikedinme
350
Seriyye:Dmanzerinegnderilensvarimfrezesi
351
(GLER)

Hz. Ali kerremellh veche kuvvetlimiz olunca bir imtihan vesilesi olmas da
mukadderoldu.BazlarOnunkuvvetvecazibesinekaplarakoksevdiler.Bazlar
dainkrettiler.nkkuvvetyerinegrebykkazanolduugibibyksorum
luluklardagetirdi.Buekildeifratvetefridaakt.
Hz. Ali kerremellh vechenin u sz, ifrat ve tefritin bir helak sebebi ol
duunugstermektedir:
Benim hakkmda iki ahs/zmre helak olacaktr: Ar derecede seven
kimse ki, beni bulunduum makamn dnda bir yere koyar ve bende olma
yan vasflarla beni ver. ftira derecesinde buzeden kimse ki, beri olduum
eyleribanaatar/isnadeder
352

Onundini
353
AllahTelnnenhayrlyardmedilendinidir.
Cabir radiyallh anhn rivayetine gre Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve

sellem Taif gn Hz. Ali kerremallh vecheh ile uzun uzun yapt zel bir g
rmeyi gren imanlar Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme bu konuma
nnuzunsrmesininhikmetinisoruncaHz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
Onunla gizli konuan ben deilim, Fakat Allah onunla gizlice uzun konu
mamemirbuyurdu.der.
354

Onunazametliklckilitlerimiziacdr.
Zlfekr(Arapadaentikliyada.boumlu),ZLFKRolarakdabilinir,
slam geleneinde Hz. Ali kerremellh vechenin simgesi olan atal kl.
Zlfakar... Fikar deil, fekar'dr aslnda... stndr harekesi... Z, sahib de
mek...Zlfakar;ukurlu,gediklidemek...Yaplndandolay,sanatndandolay

352
Ahmedb.Hanbel,I,160;bnEbi'lHadd,erhuNehci'lbela,V,6;XX,40.(GLER)
353
Din:Ceza,ivaz.manveamelmevzuuolarakinsanlaraCenabHakktarafndanteklif
olunanHakvehakikatkanunlarnnheyetimecmuasdr.Din,kinatn,dnyannhayatn
ve insann yaratl gayeleri ve var olu ekillerini aklyarak, onlar mnaszlktan ve
abesiyetten kurtarr. nsanlarn cemiyet hayatnda bar iinde ve kardee yaamalarn
salar, hakiki saadete ulatrr. Dinin zayflad cemiyetlerde rklk ve ihtillci ideolojiler
yaylr.Milletinbirlikvedirliibozulur.CenabHakknDerghUluhiyyetinekullukeda
snavesilevemedarolanibadet,slm,eriat.Millet.det,hl,siyaset.Hesab.Kahr,
galebe,istil.Mlikolmak.Azizolmak.taatetme.Ver,takv.Msiyetveikrahvehiz
met. Hkm, kaz ve ihsn. Bir eyi det eylemek, deb. Siret ve tarikat. Tedbir ve
tevhid. Melik, mlk. Birisini holanmad eye sevketmek. Ist: Allah ile kul ve kullar
arasndakimnasebetleritanzimedennizam.
354
TirmizibuhadisiHasenGaribolaraknitelendirir.Bkz.Tirmizi.Menakb.20

stnn byle gedik gedik olmasndan, girintili kntl olmasndan dolay
Zlfekardiyeadlandrlm.
355
BedirSava'nda(624)ldrlen mriklerden Munebbih bin elHaccaces

Sehmi'ninyadaoluelAsbinMunebbih'inklcyken,ganimetolarakelegei
rildikten sonra Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem tarafndan Hz. Ali'ye
verilmitir. Gerekte dz ve iki azl bir Arap klc olduu halde, azlarnda
entikler alm olduu iin Zlfekr olarak adlandrld sanlmaktadr. nl
tarihiAsm'i,TsehrindeHlifeReid'i,klcbelinetakmolarakgrdn
veklcziyaretetmekisteyipistemediinisormu,kendisininbylebirarzusu
nun var olduunu syleyince klc knndan kararak kendisine gsterdiini ve
klcn aznda on iki boum bulunduunu kaydeder.
Ama halk arasnda atall

birklolarakbetimlenmiveyleefsanelemitir.
SonolarakAbbasileregeenklcnstndelayuktalmuslimbikfir(hibir
Mslman bir kfiri ldrd iin ldrlemez) biiminde son bulan bir yaz
olduuna inanlr. Hz. Ali'nin ad evresinde yaylan efsanelerle birlikte
Zlfekr'ndanemiartmtr.SffinSava'nda(657)klcnikiucunundman
askerlerinin gzlerini kr ettii, Hz. Ali'nin onunla inanlmaz zaferler kazand
ve500'aknkfirinbankopardyadagvdesiniortadanikiyeayrdan
latlr.
mm a'ran, Bedri Mnir'de klta boumun, ilenip sslenmi olmak
tankinayeolduunuyazar.Hattgzelliiniartrmakiinnaklararasndayer
yerukurlarbulunup,kkcevherlerlesslyd.
mm Hasen Basri, Urfe'den, o da mm Cafer Sadk aleyhisselmn Mu
hammedismindekikardeindenrivayet ederek:Bedirsavannyapldgn,
Rzvan isminde bir melek gkten nida edip yle der: Ali'den daha cesur bir
genveZlfikr'dandadahagzelbirklyoktur.Fakatbuszhalkarasnda
deiiklie urayarak baz irler onu vezin kalplar iinde deiik ekillerde
ifadeetmeealmlardr.
Eskiden slam lkelerinde deerli kllarn stnde la seyfe illa Zlfekr
(Zlfekr'danbakaklyoktur)yazsyeralr,bunugenelliklevelafetaillaAli
(Ali'denbakayiityoktur)szleriizlerdi.
EyFatma,Zlfekr'mbanaverkisavavearpmagnndebenimye
gneyavervearkadamancakbukltr.
Zlfekr,dahasonraHazretiAli'deneldeitirerek,ehitolanHazretiH
seyin'in olu Hasan'n olunun olu Muhammed bin Abdullah'a gemitir.
MansurDevanikileyaptsavaesnasndaehitedilinceeldeitirmiveBeni

355
M.EsatOAN,29.12.1993MelbourneSohbetinden

Neccr kabilesinden birisine drtyz altn bor karlnda teslim edilmitir.
Zlfekr'onaverirken,unlarsylemitir:BuklcEbTalib'inocuklarndan
kimeverirsenver,sana,buklcnkarlnverirler.
CaferbinSleymanbinAlibinAbdullahbinAbbs,YemenveMedine'yevali
tyinedilinceklcelindebulunduranahshuzurunaararakdahancetak
dir edilmi olan paray vererek ondan alm; kl ondan da olu Mehd'ye inti
kal etmi ve Abbas Devleti'ne geerek bu devlet tarafndan muhafaza edil
mitir.
356

OnunilmidirilmimizOnunhikmetidirhikmetimiz
Hz. Ali kerremallh veche Efendimiz sahabeyi kiram arasnda ilmi ve srlara
vukufiyeti babndan en yksek seviyede olduu kabul edilen bir gerektir. Hz.
merradiyallahanhnbukonudazelbeyanvardr.Onuniinlimlerilminiona
dayandrmakmecburiyetindeolduklarndandolayNiyziMsrkuddisesrruhul
azizdebusenediikraretmitir.
Hikmet
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazz,TasavvufveHikmetirti
batnageerekyleder:
Tasavvuf ahlktan ibarettir. Tasavvuf ahlakyla bezenmi kimsenin H
kimolmasarttr,olmazsaonuntasavvuftannasibiyokdemektir.nkta
savvufhikmettir,hikmetiseilminebevdir.
Butespitlerdensonrameseleyimuallktabrakmayarakkendinegredoru
Hikmetinyerinideylebelirler.
lerivehkmlerigerekkonulduklaryere,sebepleridegerekmeknla
rna yerletiren ve yerlerinden oynatlmas gerekenleri de yerlerinden karan
gerek Hukem; melmetiyyedir ki bunlar Allah Tel yolunun yolcularnn
seyyidleri ve imamlardr, nderleridir. lemin Seyyidi de (lemin Efendisi) on
lardandrveonlarladrkiodaAllahTelnnResulHz.Muhammedsallallh
aleyhi ve sellem dir ve ...ite bu Hikmette ve ehlullh yni resuller ve veliler
degerekHkimlerdir.(bnulArab,elFtht,II/16,523)
357
Hikmet mminin yitiidir; nerede bulursa alr.

358
Sz, bu konuda
mslmanlar iin nemli bir uyar niteliindedir ve sz sylemek de dahil, her
iin kuralna uygun, isabetli ve doru yaplmasn tleyen slami bir kuraldr.
Deerlibiraratrmac,birkonferansnda,buszn,hadisdeil,mantkbtn
lnden yoksun uydurma bir sz olduunu, nk mminin hibir zaman
hikmetiyitirmediini,ziraKuranvesnnetinbizatihibirerhikmetolmalarha
sebiyle, bunlarn dnda bir baka yerde hikmet aramann mmin iin mm

356
AnaBritannica,ZlfekarMaddesi.(Hz.Ali,1981),s.194195
357
(KILI,1995),s.88
358
KefulHafa,Beyrut,1351,I/363364.

kn olamayacan sylemiti. Oysaki bu hadiste, hikmetin yitirilmesinden de
il, hikmet karsnda mminin taknaca tavrdan ve muameleden bahsedil
mektedir. Esasen hikmeti, Kur'an Kerim ve Snnet naslaryla snrlamann da,
bizzatKur'anKerimveSnnetegredoruolmadndaunutmamakgerekir.
359

Onunadletidiradletimiz.OnunmakmbizimMsrmizdir.
Aliinsanlarnenhayrlsdr,bundanpheedenkafirolur
360
Hz.Alikerremellhvecheyirahmetveduaileydetmekonusundakendi
sineborlukalndnbirkezdahahatrlatmalyz.
Bizdenistifadeedipdebizirahmetveduaileydetmemek,siziniinhi
dehoolmazvebykbirkusurolur.
361
Onun makm bizim Msrmizdir deki mana maneviyat ilimlerinin kayna

Hz. Ali kerremellh veche Efendimizdir. Niyzi Msr de bu kaynaktan imekte
dir;demektir.Hz.Alikerremellhvechebuyurdularki;
Banasorunuz,vallahiKyametekadarneydensorarsanzsizehaberveri
rim.BanaAllahnkitabndansorunuz,herayetingecemi,gndzm,dalk
tam,dzlktemiindiinibilirim
362
Sorunbendenbeniyitirmeden,banagkyollarnsorunuz,onlaryeryz
yollarndandahaiyitanrm
363
Gayb srlarndan bana sorunuz, mrsel nebilerin tm ilimlerine varisim

ben
364
Bil ki tm semavi kitaplarn esrar Kur'an'da toplanmtr, Kur'an'n tm

esrarFatiha'dadr,Fatiha'nntmesrarBesmelededir,Besmelenintmesra
r'B'harfindedir,'B'harfinintmesrardaonunaltndakinoktadadr.Daha
sonraylebuyurdu:'B'harfininaltndakinoktabenim.
365

359
(ICIK)
360
elMttaki elHindi'nin "Kenz'ul Ummal" c.11, s.625, Hadis no: 33045 / elMnavi'nin
"Knz elHakaik" s.92 / elKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l Mevedde" s.180,247 / el
Badadi'nin"TarihiBadat"c.7,s.421
361
(GLER)
362
Tabari'nin"Cami'lBeyan"c.1,s.114/elSuyuti'nin"Tarih'lHulefa"s.214/Feth'lBari
c.8,s.485/Miftah'sSeadetc.1,s.400/eltkanc.2,s.319
363
bni Ebi Talha'nn "Metalib's Sl" s.26 / elKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l
Mevedde"s.66/Tefsir'lFatihas.52elEzherbas.
364
elKunduzielHanefi'nin"Yenabi'lMevedde"s.69
365
ElKunduzi elHanefi'nin "Yenabi'l Mevedde" s.69 / Kemaleddin elHaleb eafii'nin
"edDarr'lManzum"

6
KaderakteddnyabiemsiMevln
Feemslehbedrunvelbedrusveydn
Velbahrulehkatrunvelkatrulenbahrun
Veddrrlehnecmnvennecmsreyyn
Elalembildersinkelaribilkrsin
Fessadrulehlevhunvellevhumahyanen
Velilmulehhlnvelhllehvasln
Velvaslulehcezbnvelcezbhmynen
Menknelehevkunevetehakun
Felyetihatnenyesterciurayynen
Ezzillesultnvelvuslatirfn
Menknebihhayyenfehvebihahyanen
Kaderagamuyiddnizelkalbibihzaddni
zcekeYMsryykeemsiliMevlna

MuhakkakdnyaemsiTebrizveMevlnaileaydnland.
Mevlna Celleddin Rum kaddesellh srrahulazizi (30 Eyll 1207 Belh17

Aralk 1273 Konya) ksa bir blmle anlatma smayaca iin geni kaynaklara
mracaatedilmesiricaolunur.zrdileriz.
Mevln kaddesellh srrahulaziz, Sultanmz Raslllah sallallh aleyhi
ve sellem hazretleri slihlerin anld yerde rahmet yaar buyurmutur.
Sonra:

FakatbizimanldmzyerdeAllahTelyaardedi.
366
Niyzi Msrnin Hz.Mevlna kaddesellh srrahulaziz hakkndaki grn

buibaresiengzelaklamaktadr.
VedahirvtsahihatalkelimtdanmenkldrkiHazretiMerhumkesri
nefs babnda ol rtbede imiler ki iftihrulbild veleklim olan evliyi kibar
Hazertandan (byk evliyalar) mesel Hazreti Emir Sultn ve Hazreti
ErefzadeAbdullahRmiveHazretiUftdeMehmedEfendirahimehmullh
telvebunlaremsaliekbirimmetzikrolundukda
bukarayzliMsrlanlarkapularnndeyatubkalkankelbcegizlerigi
biyim anlar yannda benim vakm o kelbcegizler vakii kadardr ziyde deil
dir
367
deyu kerraran ve merraran anlara bu uslb zre arz mehabbet ve huls

taviyyetbuyururlarimi.
368

emsiTebrizOnunyanndadolunaydr.Dolunayisekalbininsveydasdr.
369
EMSEDDNMUHAMMEDTEBRZ,(Tebriz?Konya1247).
(emsiTebriz)denir,ranlmutasavvftr.Babas,MelikdadoluAli'dir.ann
bilimlerini rendi. Tebriz'de sepetilikle geinen eyh Ebubekir Selebaf'a mrit
oldu. Onun yanndan ayrldktan sonra birok yer gezdi; Badat'ta Evhadettin
Kirmn, am'da Muhyiddin ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz ile tasavvuf
konulan zerinde grmeler yapt. Allah Tel, din, ibadet konularn eriat yo
lundan farkl biimde yorumlad. Akla dayanan, akln kabul etmediklerini yads
yan felsefecilere kar kt. Hakikat'e ulamann ancak akla salanabileceini
savundu. Bilginin ama deil, insann gerei anlamadaki aczini gsterecek bir
araolduununesrd.
1244'te geldii Konya'da cokulu szleri, takn davranlaryla Mevlna

366
(YAZICI,1995),s.300
367
bu kara yzl Msrl anlar kapular nnde yatub kalkan kpekleri gibiyim onlar
yanndabenimduruumokpeklerinduruundankadardrfazladeildir
368
369
Sveyda:(Sevdlkalb,Sevdlkalb)Kalbinortasndavarlkabuledilensiyahnokta.
Kalbdekigizlignah.BunaHabbetlkalb,Esvedlkalbdedenir.Kalbdekibasiretmahalli
diye bilinir. Eskiden bir ksm muhakkikler, kalbin mezkr mahalline; Mahalli ulumu
diniyyedemiler.Ekseriyyetlemahalliidrakvebasiretolarakkabuledilir.Birksmlimler
de Kalbin dhili olan akldan ibarettir demiler. (Kamus) Kalbdeki bu mezkr nokta:
KfirlerveAllahTelyaisyanedenleriinekavetvegnah,mminleriinise:Basiretve
idrakmahalliolarakbilinir.

Celaleddin Rumi kaddesellh srrahulaziz zerinde etkili oldu. Onunla yakn
dostluu,Mevlna'nnakvecezbeyeynelerekdersi,vaaz,fetvavermeyibrak
masnayolat.rencilerin,mritlerintepkileriyzndenems,Konya'danayr
larak (1246) Halep'e, daha sonra am'a gitti. Onu getirmek zere Mevln' nn
gnderdii olu Sultan Veled'le birlikte geri dnd (1246). Mevln'nn evlatl
Kimya Hatun ile evlendi. Onun Hakka yrmesinden sonra da aralarnda Sultan
Veled'in kardei Aleddinin bulunduu bir grup tarafndan gizlice ehid edildii
rivayetivardr(1247).Mevlna'nnDivankebiradlyaptnadnceleri,Konya'
dan ayrl, srlan esin kayna oldu. Grleri, Mevln ve baka tasavvuf
adamlarylasyleileri,tlykleri,farsaMakalatadleserindedir.
370
Sveyd
Kalbinortasndaolduudnlensiyahbenektir.nanagrekalbiniinde
gnl, gnln iinde sveyd bulunur. Bu siyah benek en stn anlay nokta
sdr.AllahTelveonuntecellsiolankinatanlayansveyddr.lahakbu
radatecelleder.Sveyddagizliolandelilik,yaniayarasdr.Yarakalbiniin
degizlioluncaonamerheminetkietmeyeceidoaldr.nkmerhemstten
srlr.Ayrcaakyarasmerhemle,ilalaiyiletirilemez.Kaldki,elmassertbir
maddedir.Elmaszerresikartrlmmerhemyaraybsbtnazdrr.
371

emsiTebrizderyasOnadamla,odamlaisebizederyadr.
Tuhfat alasri Bursa Mevlevi eyhi Mehmed Dedenin de Niyazinin halifesi

olduunu ve Niyazinin, Mevlevihneye gelip mukabelede bulunduunu, ney
dinlerken alayp feryd ettiini, dervilerini de mevlevihneye gnderdiini
yazarNiyz:

matlailebalayanArapaiirindeMevlnydilegetirmitir.
Yine Niyazi Msrnin trikati aliyyei Mevleviyyeyi medh babnda yle
sylediinigryoruz:
KemaliyleirfnHudacellevealyeintisabtahsilitmekisteyenmerdi
slik Hazreti Mevln kuddise srrahu el aziz Hazretlerinin Mesneviyi erif
lerin g canla istima eylesin bu bbda andan ala bir kitab dahi olamaz
diyerek tevik ederken kendi bendelerinin de her hafta Mevleviye hankahna
gidipMesnevdennasihatvetdinledikleridenaklediliyor.
372

370
BykLarousse.
371
(PEKTEN,1986)
372
(KARA,1997)s.XXVII

emsiTebrizincisiOnayldziken,OyldzbizeSreyyaYldz
373
dr.
PleiadesbirYldzkmesidir.Pleiadesplakgzle6yldzdanoluanokkk
birkepeeklindegrlr.Pleiadesokdikkatekicibirgrupturve"lker","S
reyya","YediKzKarde"gibiisimlerleanlr.
"RaslllahsallallhaleyhivesellemCumasresinitilavetbuyurdu:
"Onlardandierbirgrupgnderdiki(fazilete)birincilereyetie
memilerdir"
374
yetinegelince,birsahabe:
"EyAllah'nResl!Bizekavuamayacakolanbunlarkimlerdir?"diyesordu.
AleyhissaltuvesselmeliniSelmanradiyallhanhnzerinekoyarak:
"RuhumukudretelindetutanZatZlcell'eyeminolsun,eerimanSreyya
yldzndaolsayd,ona,bununkavmindenbazkimseleryinedeulaacaklard.
"Birdierrivayette:"Fars'tanbazkimseler"buyurdu.
375
NiyziMsrburadaemsiTebriziyi,Hz.Mevlanannsemasndaparlayanyl
dzkenbiziminyolgsterendir,demektedir.

Alem
376
izsizolmadgibiartakrsisizolmaz.

GsOnalevhaikenolevhabizehayatolmutur.
[SeyyidBurhneddinkaddesellhsrrahlazzMaarifkitabndadediki;
Allah Tel'nn kitab eyhin gnlndedir. Onun ehli, soyusopu ise eyhin d
ndadr. Kitap, eyhin gnlnde gizlenen manadr. Ehli, soyusopu ise eyhin cis
midir.Sendekitapokumayaehliyetyoksasoysopokitabnsrrnsanasyler.]
377

373
Sreyya:lker(Pervin)yldz.Yedi(veyaalt)yldzlardrki;ikierikierkarlkldurur
lar ve Ayn getii yerlere yakn grnrler. Gerdanla benzemesinden Felekiytta Ikd
Sreyyatabiredilir.
374
Cum'a,3
375
Buhar,Tefsir,Cum'a1;Mslim,Fezilu'sSahbe(2546);Tirmiz,Menkb,(3229)
376
Alem:Bayrak.Nian,iret.zelisim.Mc:Yksekda.Byklim.stdudakta
olanyark
377
(KARABULUT,1984),s.64

lmiOndahaldir.Vuslatdahiondahaldir.
nsanlarnenlimi,bildiiyleameledendir.
378
Kyamet gnnde bir adam getirilir ve Cehenneme atlr. Cehennem bu

adam,deirmentandndreneeinsreklidndgibiateiniindedn
drr.BudurumgrenCehennemhalkbuadamnbanatoplanrve;Eyadam
senbizednyadagzeleyleriemredip,kteylerdensakndrmazmydn,diye
sorarlar.Bununzerineadam;Evet,ancaksizeiyiliiemrederkendimyapmaz
dm,ktlktennehyederkendimyapardm,der.
379
emsi Tebrizinin btn ilmi Hz. Mevlanann hallerinde ve onunla olmasda

kendinekavumasdr.

VuslatOndacezbedir.Cezbeisekalkandr.
Allah Telya en yakn yol cezbe yoludur denilmitir. Allah Telya kavu
turacak yollar yaratlmlarn nefesleri saysncadr. Cezbe ve irfann okluuna
bakp,biridierinegalipgelirse,onanisbetederek,bucezbeyolu;budairfanyolu
derler.Cezbelihaldeedebinmuhafazasokzordur.BunedenleHz.MevlnaMes
nevisinde
EzHodcymtevkfedeb
BedebmahrmmandezlutfiRab
Ezedebprnrgetestnfelek
Ve'zedebma'smupkmedmelek
Allah Teldan tevfiki edeb arayalm, zira edebsiz Allah Telnn ltfundan
mahrumkalmtr.
Bufelek,edebtennurladolmutur,melekdeedebdendolaymasumvepkya
ratlmtrdemitir.
Cezbeyivuslatyollarndambtedileriinaknokunluundanolduuiinku
surlu tutmamak terbiye uslnde uygundur. Ancak sona doru bu cezbeli haller
hokarlanmaz.

KimdeOnakarevkveyasusuzlukderecesindeakvarsa

378
Drim,Mukaddime,32
379
Buhr,Fiten,17,Buhr,BedlHalk,10

Akn olduu yerede hibir sorgu aranmamtr. Hz. Mevlna kaddesellh
srrahulazzbuyurdu;
[ Ve sarholuk o balardaki mahmurluk, ne be vakitle yatr, ne be yz bin
vakitle.Beniazziyaretetszklaragredeildir.Doruzlklarncan,
peksusuzdur.
Beni az ziyaret et sz, balklara gre deildir. nk onlarn canlar, deniz
olmadkahibireylensiyetedemez.Budenizinsuyupekkorkunturamabalk
larnmahmurluunagrebiryudumcuktur.abiranayrlk,birylgibigelir.Bir
yllkvuslatbileoncabirhayaldenibarettir.
Ak susuzdur, susuzu arar. Bunlar, geceyle gndz gibi birbirinin ardna d
mlerdir.Gndzgeceyektr,onsuzolamaz.Fakatbakarsangrrsnkigece,
ona, ondan ziyade ktr. Onlar, birbirlerini aramadan bir lhza bile durmazlar.
Daima, birbirlerinin ardndan koup dururlar. Bu onun ayana yapmtr. O, bu
nun kulana. Bu, ona hayrandr, o, buna k. Sevgilinin gnlnce herkes ktr,
herkesi k grr o. Azra'nn gnlnde daima Vamk vardr. n gnlnde de
sevgiliden baka kimse yoktur. Onlarn aralarnda ne az, ne ok fark edici bir ey
olamaz, onlar birbirinden ayracak kimse bulunamaz. Bu iki an bir devededir.
ArtkburayaAzziyaretetsznaslsar?Hikimse,kendisine
Beni az ziyaret et der mi? Hi kimse kendisine nbetle zamanla dost olur
mu?Bubirlikaklnalacaeydeildir.Bunuanlamak,insannlmnebaldr.
Eerbu,akllaanlalsayd,insannnefsinildrmesinedenvacipolurduki?]
380

yleisesusamolarakgelsinmuhakkaksuyakanmolarakdner.

Zelilliksultanmzdr.Vuslatirfnmzdr.

EerbiridiriiseoOnunladirilmitir.
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazzbuyurdu;
Tanrya kul olan, Tanr glgesidir. O bu lemden lm, Tanr ile dirilmi
tir.
381

NihayetbudindekalpsahibiMuhyiddinolarakdodun.
Muhyiddindinehayatveren,yenileyen(mceddid)demektir.Yaniseninlebu

380
Mesnevi,c.VI,b:26702689
381
Mesnevi,c.I,b:423

dinhayatbulacaktr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Allahbummete,heryzylbandadiniyenileyecekkimselergnderir
382
Buhadisierifteherasrdaveherzamandademektir.Hadistekimenifa
desi,birokmceddidinolabileceiniortayakoymaktadr.Ancak,bidatvehurafe
yedestekverenlerilemukallidlerinmcedditolamayacandapheyoktur.Aksi
ne,szkonusumcedditler,KuranveSnnetilimlerinde mtehasssolanveilim
leriyle amel eden kimseler olmaldr. Bunlarn telif ve eserleri az veya ok olsun,
hretleri kendi asrlarnda bilinsin ya da bilinmesin fark etmez. Yine Kuran ve
hadis ilimleriyle megul olduklar halde, dirayetsiz ve tahkiksiz, sadece rivayet ve
nakil ile itigal edenlerin de mceddit olabilme ihtimali yoktur. Hadisi erif,
mcedditleri ilim ve tasavvuf deil, dini ilgilendiren btn konularda
mcedditolarakdnmeliyizzikretmektedir.

EyMsrsanadaMevlnannemsigibibirigelir.
Hz.NiyziMsriingelendostunkimolduuhususundadierrisalelerindede
birbilgiyekavuamadk.AncakbukiinineyhimmiSinankaddesellhsrrahul
azz(?1657)olmasdnlmektedir.nkNiyziMsronunlakarlatktan
sonrabtndnyasvehayatdeimitir.

382
EbuDavud,Melahim1,no:4291,IV.481

7
Yarahimelusatknrahiymen
lilmznibilfakriczellen
mrmadveleysefeyn
Sivalmefdulivelhevaaslan
Vebyazzavechcmletenvezkn
Veleyseflfudiminheyen
Mataatillrayyavesmate
Femvecedtminhumahulusan
Vemetathalisanlirabb
Vemaalimtmuhlisanmutan
YaRabbabdikezzellet
Bikllienvilhevaallen
Minkesretizzunubileysevechn
Lehuyecuileykeyalimen
Velkinitimadehukaviyyn
Alismikelafvvyakerimen
Azyimzznbiminust
Sairatenledeykeyhalimen
Femlidnadevnill

MinfazlikelammiYHakmen
FecdalalMsryyifazlacdin
Minbahricdikelverammen
Vedllenilrizikemevl
Feentehayrunlirrzadelilen

Eyasilererahmeteden,mehametliolmanistiyoruz.

Zelilliklegelenfakirlerevegnahkrlaradarahmetistiyoruz.

mrmbireyedemezekildegetigitti.
Kur'anKerimdeGerekteninsanzerindenyleuzunbirsregelipgetiki
oanlmayadeerbireybiledeildi?!
383
buyurulmassrizamanndeersizliini
beyandr. nsan gemiine nazar kldnda hep hsran iinde kalmaktadr. Asra
yeminederimkiinsangerektenziyaniindedir.
384

Aslhevavedeersizdir,bakadaolmad
nsannmrtkenmeyedorugittikegemiininskntlarvedeersizliionu
rahatsz eder. Bu hal btn insanlar iinde geerlidir. Raslllah sallallh aleyhi
vesellembuyurdularki:
Bensizingrmediinizigrr,iitmediiniziiitirim.Nitekimsemauuldad,
uuldamak da ona hak oldu. Semada drt parmak sacak kadar bo bir yer
yoktur, her tarafta Allah Tel'ya secde iin alnn koymu bir melek vardr. Al
lah'ayeminolsun,benimbildiimisizbilseidinizazgler,okalardnz,yatak
lardakadnlarlatelezzzetmezdiniz,yollara,lleredklr,(belanzdefetmesi

383
nsan,1
384
Asr,12

iin)Allah'ayalvaryakarolurdunuz.
EbuZerrradiyallhanhilveetti:Kekesklenbiraaolsaydm.
385
nsan, dier bir insann kabrinden geerken: Keke onun yerinde ben olsay
dm!DemedikeKyametkopmaz
386
nsan neden kendine eziyet etmekten, kendini sulamaktan, yaralamaktan

zevkalr?
Zevk alr, nk o an ne kadar alaldmzn, ne kadar deersiz ve nemsiz
biriolduunuzunbilincinevarrsnz.Zevkinizinkaynabubilinceulamaktri
te.
Nekadarmitsizolduunuzu,olduunuzdanbakabirinsanolamayacan
z,deimeyegerekteninanyorolsanzvebununiinyeterlizamannzolsabi
le,bunuistemeyeceinizianlamolmannverdiizevktendahabykbirzevk
olabilirmi?
Diyelimkideimekistediniz,neolacaksnzki?
Belki de sizin iin gerekten baka kar yol yoktur. Yani olduunuz gibi ol
maktanbakaalternatifinizyoktur?
yleysenedenbounadeimekiingayretsarfedesinizki?
Btnbunlar,derinanlayntabiatgereince,kendiliindenortayakmak
tadr. O yzden brakn
deimeyi, yapabileceiniz en ufak bir ey dahi yoktur.

Derin anlay yasalarna gre yle bir sonuca varabiliriz buradan: Sefil bir in
san, sefilliinin derecesinin farkna varabiliyorsa eer, bundan kendine bir
vnmepaydahikarabilir.
387

Yzmnhepsiveenembeyazlad.
mr alevi en ok sa ve sakalda kendini gsterir. Hangi renkte olursa olsun

ateteyananeyalarnbakiyesiklrengiolanbeyazlkiaretiilebelirir.Beyazrenk
safiyeteiaretolduundannureczasdaenok beyaziletemsiledilmitir.Cenne
tintopradahiuneklindebirtopraktr.

KalbimdeiseSendenbakaeydeyoktur.
YalnzlkpsikolojisiveAllahTeldangayrikimseilemuavenetinolmadnan
lamak ancak mrn son deminde anlalr. Kalp dayanaklarn ancak lme yakn

385
Tirmiz,Zhd9,(2313);bnuMce,Zhd19,(4190).
386
SahihiMslim'dekihadisnumaras:5175
387
(Dostoyevski,2004),s.18

kaybettiini hisseder. sterse bu manev haller iinde olsun. nk beerin yok
olmahissiyatntatmasancakihtiyarlktabirazkendinigsterir.Bunedenletopra
n sevgisi arttndan mlk zerindeki isteklerine gem vuramaz. Bu hali terk et
mekiinyksekbirterbiyegereklidir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz bazen kendisinin Mehd ve s oldu
unu sylerken bu hallerin aslnda geici olduunu belki bu makamda daha iyi
tefekkretmektedir.

Taatmdaancakriyavehrettir.
Riya,eytannennemlisilahlarndanbiridir.Riyaibadetteolduugibiherite
olabilir.Bunudaancakihlslkiilerinanlayabilir.Riya,gafletvegybettohumlar
nnyeermesinesebeptir.
Riyaate,amellerisamangibidir.Birateparas,birharmannaslyakarsariya
da gzel amelleri ylece yakar. Yine riya sel, ameller bina; riya yel, ameller kl;
gibidir.
Yokdenecekkadarazbirriyaokagzelamelibirandabitirir.Riyannilacnn
ise,ilimveameldir.
Riyaehlininalmetivardr.
Birincisi;okiihalktanuzakolduundaibadetindenzevkalmazveibadetlerinde
gevektir.
kincisi;okiivgvegzellikleriittiindesevinir.Amelindenyinedegafildir.
ncs; halktan yeterince ilgi grmezlerse onlarda ibadetlere kar bkknlk
vebezginlikbalar.

Buikisin(hretveriya)dendolayihlslolamadm

Bunedenlaihlslaitaatedemedim

taatkrveihlslameldeileyemedim.

EyRabbimhuzurunazelilliklegelenkulunda

Nefsinbtnhastalklarbulunmaktadr.
Allah Tel, Kurn Kerimde kalbin hidyetten uzaklamas

388
, paslanmas
389
,
hastalanmas
390
,katlamas
391
perdelenmesi
392
,krelmesi
393
vemhrlenmesi
394
gibi birok hastal bulunduunu bildirince nefsin hastalklarn saymak ok zor

dur.

Gnahlarnnokluuyzndenbakacakyzyoktur.

YaAlm,sananaslgeldiinideokiyibilirsin.
limsfatinsanlarndanitelendiisfatlardandr.AllahTeldakiilimsfatise
anlam itibariyle birbirine denk deildir. nk Allah Telnn ilmi huzr, beerin
ilmiisehusldir.
AllahTelnndiersfatlardabyledir.

388
Musa milletine: Ey milletim! Beni niin incitirsiniz? Oysa, benim size gnderilmi
Allah'n bir peygamberi olduumu biliyorsunuz demiti. Ama onlar yoldan sapnca,
Allahdaonlarnkalblerinisaptrmt.Allah,yoldankanmilletidoruyolaeritirmez.
(Saf,5)
Rabbimiz!Bizidoruyolaerdirdiktensonrakalblerimizieriltme,katndanbizerahmet
bala;phesizSensonsuzbatabulunansn.(limran,8)
389
Kazanageldikleri ve kr saydklar gnahlar, onlarn kalplerini paslandrmtr
(Mutaffifn,14)
390
Kalblerinde hastalk olanlarn ise pisliklerine pislik katmtr; onlar kafir olarak l
mlerdir.(Tevbe,125)
391
Allah kimin gnln slam'a amsa, o, Rabbi katndan bir nur zere olmaz m?
Kalbleri Allah' anmak hususunda katlam olanlara yazklar olsun; ite bunlar apak
sapklktadrlar.(Zmer,22)
392
Rabbininayetlerikendisinehatrlatlmkenonlardanyzevirenvencedenyaptk
larn unutan kimseden daha zalim var mdr? Kuran' anlarlar diye kalblerine rtler,
kulaklarnadaarlkkoyduk.Senonlardoruyolaarsandaasladoruyolagelmez
ler.(Kehf,57)
393
nksanayetlerimizgeldide,senonlarunuttun.Bugndeaynekildeunutulu
yorsun.DoruyoldansapanveRabbnayetlerineinanmayanlar,itebylecezalandr
rz(Th,123127)
394
Kalplerinikapatpmhrlerizdebireyduymazlar.(Araf,100)

nkSanagvenitamdr.
Tevekkl;acizlikgstermek,bakasnagvenipdayanmaktr.AllahTel'yag
venme,O'nunhkmnnmutlakameydanageleceinekesinolarakinanmaktr.
Her kim Allah'a tevekkl ederse O ona yeter. Kesinlikle Allah emrini yerine
getirir.
395
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin, devesini salvererek Allah Tel'ya te

vekkl ettiini syleyen bir bedeviye "Onu bala da yle tevekkl et."
396
buyur
masndakigizlimana,tecelliedecekolaynhakikatteAllahTelnnbilgisindeve
hkmndebulunmasdr.
Her ne ekilde zuhur edecek eyde isyana dmemek ve Allah Telya kt
zandan emniyette olmak iin tevekkl emredilmitir. nk Allah Tel emin ve
emniyet hususunda kavi ve kuvvet sahibidir. Allah Tel emanete ihanet etmez.
FakatkulkendisorumluklarnnsonucundaacizliiniAllahTelyaykleyipisyana
dmemesi iin Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bu ekilde emir buyurmu
tur.YoksaEfendimizin;
"Eer siz Allah Tel'ya hakkyla tevekkl ederseniz, o sizi kuu
rzklandrdgibirzklandrr."
397
hadisiboszdenibaretkalrd.
Hlbuki Allah onlarn yardmcs idi. Mminler, yalnz Allah'a dayanp g
vensinler.
398

YaKerimSeninisminiindeAfvvdevardr.
AllahTelAfvdr.
AffokolanancakAllahTeldr.
AllahTelgnahlarsilen,onlarhiyokmugibikabuledendir.
Bumanayagrebuisim,Gafurismineyakndr.Ancakaradaufarkvardr:
Gufran,Gnahlarrtvermekdemektir.Afvise,gnahlarkkndenkazmak
tr.Gnahlarkkndenkazmak,oeyirtmektendahaiyidir.Kulunkendisinden
vemeleklerdendahisaklamasdr.

Hernekadarasileringnahlarbykolsada.

395
Talak,3
396
Tirmiz,Sfat'lKyme60
397
bnMce,Zhd14
398
limran,122

YaHalmSeninyanndaokkkkalr.
Allahsevdiiniateteyakmaz
399
Beer yaratl ile noksan olduu iin Allah Tel eer sevgisini baladysa,
balamayacakolsaidi,yaratmazd.Bunedenlemahlkatkendisineyneldiinde
balayc olmaktan baka aresi yoktur. nk byklk nianesi olan zellikler
den biri karlksz ihsan edebilmektir. Burada bir sknt zuhur edecek olursa o
mahlkatn ynelme ve uzlama sorunudur. Bu imkn ise bazen Allah Tel tara
fndangadabtecellisinemazharolur.Meselaeytandaolduugibi.Budurumbize
uzlamasorunuolduundandr.eytankendiniafvettirmekisteiilehibirzaman
Hakkhuzurunavarmamtr.
Eer birkulAllahTelya afviinynelse,AllahTeldaonuafv etmemiol
mas diye bir eyin dnlmesi imknszdr. Muhakkak Allah Tely afv edici
olarakbulur.
EbuZerr(CndebbnuCndeelGfr)radiyallhanhhazretlerianlatyor:
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdularki:
Bana Cebril aleyhisselam gelerek mmetinden kim Allah'a herhangi bir
eyiortakklmadan(irkkomadan)lrsecennetegirermjdesiniverdidedi.
Ben(hayretle)zinavehrszlkyapsadam?diyesordum.Hrszlkdaetse,zina
dayapsacevabnverdi.Bentekrar:
Yani hrszlk ve zina yapsa da ha! dedim. Evet, dedi, hrszlk da etse, zina
dayapsa!
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem drdnc keresinde ilve etti: Ebu
Zerrpatlasadacennetegirecektir.
400

Benimhastalklarmndevasancak

YaHakmSeninummfazlndadr

Msryefaziletvecmertliinileikrmet.

399
bn.Hanbel.III/235
400
Buhr,Tevhid33;Mslim,man153,(94);Tirmiz,man18,(2646).

phesiz Allah Tel bir kulu sevdii zaman, Cebrail'i arr ve: Ben filan
seviyorum, sen de onu sev diye emreder. Cebrail de onu sever. Sonra Cebrail
semadaseslenip:Allahfilankimseyiseviyor,binaenaleyhsizdeonuseviniz!der.
Artk gk ahalisi de onu severler. Sonra yeryzne onun iin (Allah tarafndan)
kabulkonulur.AllahbirkulabuzedincedeCebrail'iarrve:Benfilansevmi
yorum, sen de onu sevme diye emreder. Cebrail de onu sevmez. Sonra Cebrail
gk halk iinde: Allah Tel filan kimseyi sevmiyor, siz de onu sevmeyiniz diye
nida eder. Gktekiler de o kimseyi sevmezler. Sonra onun iin yeryzne (Allah
tarafndan)buzvenefretkonulur.
401

Ummveyksekcmertlikdenizinden
[Kadn deilsen erlik et ve cmertlik elini a! Zira altn erkee ihsan, kadna
zinetiindir.]
402

Deki:Rabbiminrahmethazinelerinesizsahipolsaydnz,tkenirkorkusuy
layinedecimrilikederdiniz.Zateninsanlarpekcimridir.
403

Allah Tel Hazretleri mnezzehtir, (halde ve szde) nezh olan sever;
nziftir, nezfeti sever; kermdir, keremi sever; cevvaddr
404
, cmertlii sever.
yleiseavlularnztemizleyinveyahudilerebenzemeyin.
405
Raslllahsallallhaleyhiveselleminbuhadisierifinsonundabuyurduuav
lularbelkibizimgnllerimizolmaktadr.
AllahTelnncmertliininenokgrleceiyer60ylmrkarlverdii
sonsuzahirethayatdr.AllahTelksabiralmayabaladkarlkgerekten
okfazlaolduunugrmektedir.

401
Buhri, Edeb, 41, Bedul Halk, 6, Tevhid, 33; Mslim, Birr, 157; Malik, age, iir, 15;
Tirmizi,TefsiruSure,19,7;bn.Hanbel,II/267,341,413.480
402
Flk'lEbhrfierhiLcceti'lEsrr;5.lcce:(KARABULUT,1984),s.270
403
sra,100
404
Cevvad:okokihsaneden.okcmert
405
Tirmiz,Edeb41,(2800)

YaRabbibizlerinhalinebakpbizikendindenuzakklma.min

EyEfendimSeninrzanbanagster
Cenb Hak, Kim benim kaza ve kaderime raz olmazsa, benden baka bir
Rabarasn.
406
Rzamakamnnsrralncaolanbtnhadiselerdehonutluunverdiikabul
lenme ile irkinlik kalmaz. er ile hayrn farkna varmak bazen insan terk eder.
Bazen kfre dahi raz olunurmu gibi hal zuhur eder. Aslnda bu rza Allah Te
ldanrazolmaktr.
Ezeldeneoldu,eyhamadam?
Niinu,MUHAMMEDoldu,budaEbuCehil?
Allah'nlerihakknda;NaslveNiin?diyenkimse.
BirmrikgibiO'nayakkszbireyinisbetetmitir...
NeveNiin?diyesormakO'nunnndadr...
Kulunitirazhakkolmaz!
407
Dnmbahaseyisevenbirisi,banabirsualsordu.Dediki:
Kfre raz olmak kfrdr. Bunu Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
syledi,onunsylediiszdedorudur,yerindedir.Sonradayine
Mslman olan kiinin her trl kazaya raz olmas lazmdr buyurdu.
KfirlikvemnafklkdaAllahTelnnkazavekaderiyledeilmi?Fakatbuna
raz olursak( ilk hadise gre) ktlk etmi olmaz myz? Raz olmazsak o da
suPeki,ikisininarasndahangiareyebavuralm.Onadedimki:
Bukfr,AllahTelnntakdiriyledir,amaAllahTelnnhkmyle,Allah
Telnn emir ve rzasyla deildir. Bu kfr yalnz kaza ve kaderin eserlerin
dendir.Hocam,AllahTelnnkazavekaderini,AllahTelnnbilgisiolarakbil
depheve teredddnkalmasn.Kfrederazyz,nkAllahTelnnbil
gisine muvafktr, fakat bizim fenalmzdan, bizim ktlmzden meydana
geldiinden de raz deiliz. Kfr Allah Tel bilgisi olmak bakmndan kfr
deildir,Hakkakfirdeme,buradadur!Kfr,cahilliktenmeydanagelir,fakat
kfrntakdiri,AllahTelnnbilgisidir,(AllahTel,kfirinkfirliiniezeldebi
lir, bildii gibi de zuhur eder). Rya ve mlyimlik mnasna gelen hilm ile s
mkmnasnagelenhilmnaslbirolur?irkinresim,ressamnirkinliiniicap
ettirmez ya. irkini de yaptna, yapabildiine bir delil olur ancak. Hatt hem
irkinresmi,hemdegzelresmiyapabildiindenressamn,kuvvetlibirressam
olduuna delildir. Bu bahsi aar, dzp koarsam sual ve cevaplar uzar gider.

406
Camiussair,II,181;Acluni,KefulHafa,II,102
407

Bendeaknktesininzevkinikaybederim.AllahTelyahizmet,bakabirek
ledner,maksathidayettendalletolur.
408

MuhakkakSenrzagsterenlerinenhayrlsn.
OnlarnRablerikatndakimkfat,iindetemellivesonsuzkalacaklar,ile
rinden rmaklar akan Adn cennetleridir. Allah onlardan razdr. Onlar da Allah'
tanrazdr.Bu,Rabbindenkorkankimseyedir.
409

408
Mesnevi,(V.zbudakTerc.)III,110111,beyitler:13621375
409
Beyyine,8

8
Seknivechimahbubiaraben
Fekntlyevmememlensevben
Fetemmelkastuvettaatindel
Mahyabilginlemmatecell
Felyetilkavlhatrun
Minelesmaivelevsafikatan
Velusiyeilkavlinsivh
Velaynterflkevnigayren
Velfgayrilhubbivesafin
VelfssrrazmngayrMevla
Kelmruyetsmmeistim
Lehiyyhminhintiklen
Fefenhubbehlmsrkllen
Feebkasmmeebksmmeebk

Sevgilininyzbanaarapsundu.
arapolarakbahsedilenadzmdensklanmayideildir.Maneviyatbahsinde
alnan riyasz ve gnah ksmna dmeyen zevktir. Yoksa mahzenlerde akl alan
merubatn bu arapla alakas yoktur. Ancak bir benzerlii var gibi grnen d
yn ile sarholarn halidir ki, akl aldndan riyasz ve kibirsiz bir halin
nevesidir.
410
Bu misal olarak tevd edilmekte olduundan gafleti mucip bir halin

410
Neve:(NiveNve)Sevin,keyif.Bymekveyetimek.Koklamak.Rayiha.Bir
eyitekrarlamak.Mestvesarhoolmak.yiceduyupvkfolmak

itiyaknehlullahhibirzamantemennidahietmez.Onlariinbatntathiretmek
zahirdenkolayolduunubildiklerindeniikirlenmikiilerinkarsndaduyduklar
taaccbsarholardaduymamlardr.
arapla gnl yapmaya bak. Bu harap dnya, topramzdan kerpi yap
masevdasnda
411
Meyhane kapsna gitmek tek renkli kiilerin harcdr. Kendilerini beenip

satanlaraarapsatanlarmahallesineyolyoktur.
Meyhanepirininkuluyumonunltfudim.Yoksazahiteyhinltfubazan
var,bazanyok.
412
Meyhneeiineyolbulanarapkadehindenfezalddatekkelerdealan
srlaranlad.
413
Hafz,doruiarabatapmadr.Kalkdoruiesalamyreklesarl.
414

Bugnonuiyilikledolubuldum

Niyetimtamamlandvetaatm

Hayatbulmularyanndaayettecellietse

Kalbimebirphegelmez.

Katiyyenisimlerdenvesfatlardan

Ondanbakaszedekulakasmayacam.

411
(Hafziraz,1985),gazel.XXXIV,b.305
412
(Hafziraz,1985),gazel.LXXXVI,b.743744
413
(Hafziraz,1985),gazel.LV,b.486
414
(Hafziraz,1985),gazel.CDV,b.3396
Zatn kendisiyle megul olup sfat ve fiiller ile megul olmayacam. nk bu

hallerancakztaulamayavesiledir.

Kinattabakasnadabakcgzmolmayacak
Arifinbak,gr,AllahTelyadr,zhidinsekendimeline;zahit,neyapa
ymder;rifse,bakalm,AllahTelneyapacakder;o,kendiniunutmutur,hatt
varlkalmamtr;AllahTeldayokolupgitmitir.
Arifindilei,gayreti,Rabbine,zhidinsenefsinedir.
415

Sevgilidenbakasvevasfndanbaka(niyetimyok)

imdekiazmimMevlamdanbakasdadeil

Szmbakmsonraiitmem

OnaOndaOndandolar.

OnunsevgisiMsryitamamenfenkld.

Beksonrabeksonrabkioldu
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbekmenzilindenbahsediyor.

415
(VELED),balkXXIX

BEKBLLAHMERTEBELER
aCem Makam: Hakk zahir, halk batn olarak mahede etmek. Bu makam
da,halkaynaolup,oradanHakzahirolur.Bumakamda,vahdetuhdugaliptir.
bHazretlcemMakam:Halkzahir,Hakkbatnolarakmahedeetmek.Bu
radaHakkaynasndan,halkzahirolmutur.
c Cemulcem Makam: Kesret ve vahdeti cemeden bir makamdr. Zahir ol
sun, batn olsun etimle var olann Hakk olarak mahede edildii yer diye ifade
edilir.Zahirolanmukayyed,batnolanmutlaktr.Mukayyeddediimizde,mutlak
dediimizdehepsiHaktrdiyezevkolunur.
Bu makamdan sonra Ahadiyyetlcem Makam gelir. Bu makam, makam
Muhammeddir.Mukayyedolanvarlktankaydnkaldrldyerdir.Gerekimann
son dura burasdr. Bundan sonra bakaca bir makam yoktur. nk buras en
ycemertebedir.
416

416
(KUMANLIOLU,1988)

9
Vezin:MstefilnMstefilnMstefilnMstefiln
Eyderdedermnisteyenyetmezmiderddermnsana,
Eyrhatcnisteyenkurbnolandrcnsana.
Yamaedersinvarlngidergnlndendarln,
Mahveylesenayarlnyrolisarmihmansana.
Sermyebuyoldahemanteslimolurbunainan,
SdkileAllhadayanetmezmigrihsnsana.
Tevhidetapurznkimseyeamarzn,
eyhizinetutyzneyhinyeterbrhnsana.
Eynkiiyolalamazmaksdunuhergizbulamaz,
Beklemarifkapusunyzgstereirfnsana.
Dnyileukbykolileuhryko,
VarolkurusevdykomatlabyeterSbhnsana.
Candantalepklyrinivercanbuldidrn
Yokeylekendivrnkimvarolacnansana.
rklerinhepsaolurzehrinkambalyaolur,
Dalaryemilibaolurcmlecihnbostnsana
GtrkatHakknyoluderghhemgyetulu,
Sdkileolmazsankuluetmezyoluasnsana.
Kulluabelbalarisenmuseheralarisen,
Sulargibialarisentizbulunurummnsana.
Blblolubentegrglgibialttegr,
Akodunacanatagrglzrolurnirnsana.
YznNiyzieylehkderdileklbarnk,
KalbinsaryneylepkyetgeleSultnsana.
Eyrhatcnisteyenkurbnolandrcnsana.
Eycnrahatisteyen,sanacnkurbnolandr.
Derdin ifa oluu zahirde ann varl iledir. Mnev hallerde ise derd insann
hzdr.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbvvetgelmedenncekiderdionu
makamna vasl kld. Senelerce Hirann plak kayalarnda paralanan ayaklar ile
onbeylgeeninzivahayatoderdinifabulmasilenihayeteermi,vahiygeldik
tensonrabirdahaorayakmaihtiyachissetmemitir.
417
Yamaedersinvarlngidergnlndendarln,
Mahveylesenayarlnyrolisarmihmansana.
Varlnyamaedersengnlndengiderdarln,

417
(BNNEB,2003),s.65

Senayarlnmahveylersenyrsanamisafirolur.
AllahTelbirkulunahayrmuradedince,onunnefsininayplarnonags
terir
418
AllahTelkulunvarlndankurtulmasiinkendisrrnkendinehaber
verir.
Sermyebuyoldahemanteslimolurbunainan,
Sermyebuyoldahementeslimolmaktrbunainan,
Teslimiyetdemekvazgemekdemektir.Fikirlerinden,ilerindenvekendinden.
KendiniterkedincedeAllahTelyzgstermekiinkullarnvastaklarakkendi
nibulduracaktr.
[emsiTebrz'nin,Mevln'nnSeyyidBurhneddin'ekargsterdiisevgi
vesaygyadetakskanmaktaveona:
Benimidahaokseviyorsun,yoksaSeyyidBurhneddin'imi?diyesorular
sorard. Hatta emsi Tebrz'nin Mevln Celleddin'le bulumasndan sonra
Mevln'nnriyztlapekfazlamegulolmasnatahammledemeyenems:
Bendenaslaayrlmayacaksn!Beninaslbrakrdakadnlarnaybadetle
riilemegulolursun?diyerektembihtebulunmutur.ZiraVelilerin,riyazatlar
sayesindekerametgstermeleri,yineVelilernazarndakadnlarnaybahalle
rine benzetilerek makbul saylmamtr. Bunun adna da Hayz rical
demilerdr.nkVelilerdeaslolan,havadaumak,denizdeyrmekgibike
rametlergstermekdeil;onlardanistenen,Allahyolunda,dni mbnislm
urundaolaanstgayretlergstererekhalkiradeylemektir.]
419
Tevhidetapurznkimseyeamarzn,
eyhizinetutyzneyhinyeterbrhnsana.
Tevhideuydurznkimseyeamasrrn,
eyhinizinetutyzneyhinyeterdelilsana.
Cneyd dedi ki: Tevhid ilmi Tevhidin vcduna terstir. Tevhidin vcdu da
ilmineterstir...Cneyd,bizimilmimizKitabveSnnetlemukayyettirdedi.te
bu mizandr. Fakat bu mizan her eyin Kitab ve Snnette zikredilmi olmasn
gerektirmez.
demaleyhisselmdanHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemegelinceye
kadarhanginebininlisanzeregelmiseokavminbunlaristerkitabtanolsun

418
Mnvi. I/26: Beyhki. Enesten: Bezzar bn. Mesuddan rivayet etmilerdir. bkz.Acln,
I/78
419

istersnnettenolsunbirarayacemetmesigerekir.Fakatmeseleleroktur.Her
akln kabul etmeyecei baz meseleler de evliyann kefine braklmtr. ...
(Bkz. elFtht, II/316, 597, III/8, 55, 161; Fuss, 225: Ayrca bkz. S.Ate,
CneydiBadad:Hayat,EserleriveMektuplar,79,85.
420
Bazzamanlarkabulmmknolmayanveyayanllkimsverenkelamlarii
tilince eer kii inanmak mecburiyetinde kalnrsa o rivayeti inkr yerine o kiiye
maletmekuygunolur.nkbazeylerinisbatmmknolmamaktadr.Mridin
szlerini kabul etmekte skntl durumlar olma ihtimali ok yksektir. Onun iin
tasavvuf yolunda Allah Telnn yardm ok gereklidir. nk Hakkn yardm
olmazsa eytann ivas ve nefsin naksl ile neticesi ar olan haller meydana
gelir.

Babasunlarsyledi:Oulcuum!Ryankardelerineanlatma,yoksasa
natuzakkurarlar;ziraeytaninsannapakdmandr.
421
AncaksamimiyetveteslimiyetinbereketiileAllahTelkulunayardmedecei
de muhakkaktr. Bu konuyla ilgili olan hadis rivayetleri de ayn ekilde durum arz
etmektedir.
Hz. Ali kerremellh vechenin Bir hadis rivyet ettiinizde onu size rivyet
edenkimseyeisnadediniz.ayetorivyetgerekiselehinize,yalanisenaklede
nin aleyhine olur
422
kelm bu konuda samimiyetin kurtarc olduunu gster
mektedir.
Eynkiiyolalamazmaksdunuhergizbulamaz,
Beklemarifkapusunyzgstereirfnsana.
Acelecikiiyolalamazmaksdunuaslabulamaz,
marifkapsnbeklersenirfnsanayzgsterir.
MridlerHakkyolundailkbatahamveacelecidirler.NiyziMsrbukiilere,
Hakkvehakikatevusuliinaceleetme,demektedir.nkyksekevekmakiin
dahi merdiven zerinde basamak basamak yrmek gerekir ve bu suretle eve
kmakmmknolur.
Pr Veli Dede denilen yal bir mrdi, emseddin Sivs herhangi bir sefere
ktnda gider evinde beklerdi. Yine bir defsnda emseddin Sivs sefere
kmvefakatmrdigeciktiindenkapdakalmt.Kapnnkilitliolduunug
rncedednmeyerek,beklemeyebalamt.Nihyetierden;
Kapdakimvar.diyesesleneneyhininsesiniduydu.Bununzerine;

420
(KILI,1995),s.108
421
Yusuf,5
422
Kleyn,age.,I,103.(GLER)

Kaplardabekleyenkulunum.diyecevabverdi.Sestekrargelerek;
Kaplarda bekleyene kap kapanmaz. dedi. Bunun zerine kap ald.
eriyegirdiindekimseyibulamad.Akabindearatrdkieyhidahaoseferden
dnmemiti.
423
360 halfe yetitiren Kastamonulu eyh abn Veli kaddesellh srrahul

aziz Efendi (d. 1497; hyt.5 Mays 1568) deiik blgelere onlar gndermi ve
onlar vastasyla tarkat ok geni muhite yaylmtr. deti bir yere sadece bir
halifegndermekolmutur.
Ali Dede nm bir halfesi Seccadesinde erkn srerken her yere gidip Sec
cadehli kalmaksemtigrndkdeve dervilerindenbazsyerinehalfeiste
diklerinde hazreti Sultn dah velayet ehrinin hkimi hakimi olmala sakin
olupirdetdiki;
hneghnda hrkasndan ve gayr metndan (onun eyasndan) hi bir
nesnesivarmdrdiyp
vardrdiyecevaplarndansonrahazretdah
Derviler, bir halfenin yerine bir eski hasr ve postu olsa tezide yerine
halfegnderilmez.Olmnsebetlebuyurdularki
bir kk ehirde ve bir kasabada erkn srp ird eder iken bir her
(baka) halfenin ol yere tevecch ve onda oturmas asla caiz deildir. Ma
demki cmleye res olmaya ve res hkmnde olmaya ol kasabaya uradkda
kendiseccadesinbrakpnamazklmakedebemuhlifdir;Meeronlarnfer
mukarrerolupyhudmuhalifhlizuhuredipazlemstehkola.Olvakitcm
leye res olup seremede kimi makam olan red edip yerine gayri kimse
oturmaa hkm ede. Veyhud bir ehri azm olup her mahallesi bir kasaba
hkmndeola.Olvakitcaizdir.Vebuhusustamamedecekyerdirbuyurdular.
424
J. Paul Sartre LEtre et le Neantda, nsan Tanr olmay zleyen varlktr

demektedir.
425
Dnyileukbykolileuhryko,
VarolkurusevdykomatlabyeterSbhnsana.
Dnyileahreti,evvelilesonraybrak,
Varolankurusevdybrak,Sbhnistemekyetersana.
Allah Teldan bir ey istemek onu sulamaktr. Onu istemek ondan gaip ol
maktandr. Allah Tel perdelenmi deildir. Perdeli olan senin bakndr. Allah
Teleyikuatanvestndr.
Drt terkin neticesinde Allah Tel var olacak demektir. Zahir, batn, evvel,

423
(AKSOY,Sivas)
424
(FUAD),v.35b36a
425
(MURDOCH,etal.,1983),s.75

ahirterkedilinceyoklukzuhureder.BudrtAllahTelbirolarakvarikenkullar
da yok olmasyla netice hsl olur. Yokluun varl ile Allah Tel yannda var ol
makmmkndr.
Candantalepklyrinivercanbuldidrn
Yokeylekendivrnkimvarolacnansana.
Sevgilinicandaniste,cemalinigrmekiincanver
Kendivrlnyokeyleki,cnanvarlortayaksn.
Kiisevdiitopluluklaharedilir
426
Kiisevdiiileberaberdir.
427
Kiisev
diinicandansevmeliveistemelidir.Gzelamellergzelhallerinneticesidir.
Ey Msr emn oldum dirsin nin olursn olmam dimedm bunlara sinelim
didm ben lrsem dnm lmez peygamberler malub olmazlar dimek
dnlerini yama itdrmezler dimekdr yohsa s aleyhisselm rmha
ekdiler Circis ve Zekeriy ve Yahya aleyhimsselm ve dahi nicelerini ehd
itdiler maluben lmediler cesedlerini virdiler dnlerini ihya itdiler. Nesimnn
bir dervii isi soylurken savmaasna gelr Nesimyi ulnda grr meydna
varur
derisini soyarlar grr birka kerre varur gelr sonra Nesim dir ki derv
ne ok geldin gitdn dir; sultnum ben hayretde kaldum ne hldur meydnda
derisini soyalar sen bunda fariulbl oturrsn dir ki; bir alay kilbun elinden
hals olmaa bir deri ile sulh olduk deri onlarn olsun ide biz gitdk diyerek
postnesininealupHalebnonkapusndandaselmidpkupgitmi.Bizm
de neb isek muciztumuz vel isek kermetmz ldmzden sonra zuhur
ider elhamdu lillh zlimlerin iltifatlar yzini grmezz grrsek de kabul
itmezzaldanmazuzkibetehdolncasa
yiderz.
428

426
Mstedrekalessahhayn,III/19.
427
Buhr,Edeb,96;Mslim,Birr,165;Ahmedb.Hanbel,Msned,III,104,IV,107.(UYSAL,
23Bahar2007)
428
(MISR,1223),v.62b
EyMsremnoldumdersinniinolursun,olmamdemedim.Bunlarasinelimdidim.ben
lrsem dinim lmez peygamberler malub olmazlar demek dinlerini yama ettirmezler,
demekdir. Yoksa s aleyhisselm rmha ekdiler. Circis ve Zekeriy ve Yahya
aleyhimsselm ve dahinicelerini ehdettiler. Maluben lmediler cesedlerini verdiler
amadnleriniihyaettiler.
Nesimnn birdervii derisi soyulurken ibadet yerihcresine gelir. Nesimyi iinde g
rr,meydnavarr
derisinisoyarlargrr.Grrbirkakerrevarrgelir.SonraNesimder
ki
dervineokgeldingittinder;
sultnm ben hayrette kaldm ne hldir meydnda derini soyalar sen bunda endiesiz
oturursun.derki;
biralaykpeklerinelindenkurtulmaabirderiilesulholdukderionlarnolsunide
bizgittikdiyerekpostunusrtnaalpHalebinonkapusndandaselmveripkpgitmi.

rklerinhepsaolurzehrinkambalyaolur,
Dalaryemilibaolurcmlecihnbostnsana
rklerinhepsalamolurzehrininhepsibalyaolur,
Dalaryemiliba,btncihnsanabostnolur
rk beden ve dnyadr. Zehir kanlamak iin ektiin ile ve rzktr. Bunlar

iindnyanverirsin.Yacennetibulursun,yadacehennemi.
Beden dnyada amel ileyerek Allah Tel rzasn murat ederse kann aslnda
senin iini tiksindiren bir maddeler yn iken sana verdii g ile senden gzel
ameller kmasna sebep olur. Fakat kan bozuk denilen birisi isen kulluun d
nda bir hale vasl olursun ki zehrin daha zehir olarak ahiret hayatnda zakkum
yemiiolaraknnegelir.
Yadabununaksibirhalilecennetmeyveleri.
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
Mminlermaherdederlerki;Eymelekler,cehennemmterekbiryoldeil
miydi?
Mmindeorayaurayacakt,kfirde.Fakatbizbuyoldanedumangrdk,
neate.
te buras cennet, emniyet yurdu. Peki o aalk urak nerede?
Meleklerderlerki:
Hani geerken filn yerde grdmz o yemyeil bahe vard ya. Cehen
nem, o iddetli azap yurdu, ite orasyd. Fakat size balk, bahelik, yeillik bir
yeroldu.Siz,bucehennemhuylu,ktsuratl,atemereplinefsi.alp,aba
layp tertemiz bir hale getirdiniz; Tanr iin atei sndrdnz: ulelenip duran
ehvet ateini takva yeillii, hidayet nuru haline soktunuz; Hrs ateiniz hilim,
bilgisizlikkaranlilimoldu;
Hrs ateini attnz; o ate diken gibiydi, gl bahesine dnd..
Mademki siz kendinizdeki btn ateleri bizim iin sndrdnz, bu suretle de
zehir,balhalinegeldi.
Mademkiateemensupolannefsibirbaheyapporayavefatohumlarekti
niz. Oradaki zikir ve tespih blblleri, yeillikte, rmak kysnda gzel bir tarzda
tmeyekoyuldular.
Tanrya,aranaicabetettiniz,nefiscehenneminesuserptiniz.Bizimcehen
nemimizdesizeyeillik,glbahesi,aalkhalinegeldi.
Oul,ihsannkarlnedir?Ltuf,ihsanveendeerlisevap.
429
GtrkatHakknyoluderghhemgyetulu,
Sdkileolmazsankuluetmezyoluasnsana.
Hakknmakamveyolugtr.Derghgyetuludur,

Bizim de neb isek muciztmz vel isek kermetimiz ldmzden sonra zuhur ider
elhamdulillhzlimleriniltifatlaryzngrmeyizgrrsekdekabuletmeyizaldanmayz
kibetehdoluncayakadargayretederiz.
429

Sadkkuluolmazsanyolukolayklmazsana.
nsanlklemi,ruhleminigereklemlerdendir.Bu ikilemintemasagel
diiyeriseahlklemidir.Ahlklemiruhunarnm,sekinlemivestnbir
hedefeevrilmiolanfiillerininlemidir.Oradayalnzfiillervehedeflervardr.
Buhedeflerunlardr:
1. Hedef birliktir. Orada atmalar, kinler kalkm, her ey birle
mitir.(Fen)
2.Hedefkendineyetmedir:Eksiklerinbirbirinitamamlamas,birlikhalin
deleminyetkinolmasdr.(Bek)
3. Hedef skndur. Ruh, tamln verdii bir skn ve rahatla varacak
tr.(Vahdet)
4. Hedef mertebelerdir.Birbirine geme imkn olan mertebeler kurula
caktr.(Seyr)Hedefadalettir.(TasarruftandpAllahTeldanrazolmak
tr)Gerekdzenevemertebelereuygunhareketetmektir.
430
Kulluabelbalarisenmuseheralarisen,
Sulargibialarisentizbulunurummnsana.
Kulluabelbalarsan,akamsabahalarsan,
Sulargibialarsan,ummnsanatezbulunur.
Suyunvasfakmak,oaldkayolbulmakvevaslolmaktr.Akacakvermak
olacaksuyasahipolaniinderyayakavumakkanlmazsonutur.
Adamn biri yllardan beri kendine bir mrid aryordu. Her kimi iitse ko
ard ama hibir kap almyordu. Bir gn ban bir tula stne koyarak uyu
du.Aradndndegrmt.Uyanncahementulaypmeebalad;kol
tuuna kstrarak her nereye gitse asla yanndan ayrmaz, o olmadan namaz
klmaz,misafirlieonsuzgitmez,basalna,dnehattuyumayaheptu
laileberabergiderdi.Birigelsedekendisinivmekistesederdiki:
Bununcebenimutulama,ucevherimesyle!
Yannabirziyaretigelsedeeliniskmakistese,
nceeliniutulayasr,derdi.
Bunedir?diyenlere,
Bulunmaz bir eydir, ancak iyi kiilerde bulunur, fena kiilerde bulunmaz;
otuz sene idi ki bir eyi kaybetmitim, dn gece bam bu tulann zerine
koyuncaonutekrareldeettim,derdi.
431
Blblolubentegrglgibialttegr,
Akodunacanatagrglzrolurnirnsana.
Blbloluptegr,glgibialttegr,
Akateinecanatagrcehennemsanacennetolur.

430
(SANAY,1986),s.82;AkAhlk,s.117Parantezaklamalarbizimyorumumuz.
431
(emsiTebriz,2007),(M.310),s.399

Blbl/Andelb/Hezr
EnmehurtckuolanblbliinDnyadahibirmzikaletiyokturki,
sukuunazndanktkadargzelseskarsn.denmitir.
Sesiningzelliiylenlbutcku,tanyeriaarrkenter.tarmoni
veseszenginliibakmndanesizdir.
Boyu 16 cm olan blbller kl renginde olur. Blbllerin uular dengesiz
dir. Blbller, aydnlk ormanlarda, korularda, hatta byk park ve bahelerde
bulunur.Dahaokbitkilerlebeslenir
Gzelveyanktyletannanbukudevrigldiyedetabiredilenbahar
mevsiminde(veyanevruzda)grlr.Glendeveyaemenliktekurduuyuva
snskdallveyapraklaadallarna,okaglocaklariineyaparnkby
le yerlerdeki yuvalara ylanlar kamazlar. Ylan, ku yavrularnn etine haristir.
Bakaaalarayaplmyuvalaraylanlar,aacasarlarakkolaycakar
Elemiolanyalblbl,nekadariyibaklrsabaklsn,kafesteyaayamaz,
lr. Elemeden nce yakalanan gen blbl kafeste beslenebilir. Blbller
havalar snmaya, gller amaya balad zaman iftleirler. Diisiyumurtadan
kalkncaya kadar yalnz kalan erkek ekseriya gn batarken balayp gece yar
sndansonralarakadarter.
Blbl, Trk ve ran edebiyatlarnda bata k oluu ve sesinin gzellii ol
makzere eitlizelliklerisebebiyleaden okgeenkutur.AslFarsaolan
blbl kelimesi sonradan Arapaya da girmitir. Trkesi sanalva olan blb
lnArapasandelb,Farsashezrvecemileriandilile
Hezrndr.Blbliinandelbvehezrdanbakasesiningzelliidolaysy
la,hohn(gzelokuyan),hog(gzelsyleyen),hoheng(gzelsesli)ke
limeleri de kullanlr. Bunlarn yannda zendhn (gzel sesli ku), zendvf,
zendbf,zendlf(blbl),mrgibg(bahekuu),mrgiemen(imenkuu),
ebhn(gecetenku),mrgisebhz(geceuyankduranku),hezrvz(bin
birsesli)gyyemengibikelimeveterkiplerdeblblifadeeder.
Ayrcabelbilkelimesi,blbllervetasalar,kuruntular,vesveseleranlamna
gelerekcinaslkafiyeoluturur.
Btn dnya folklor ve edebiyatlarnda geni bir yer tutan blbl motifinin
zellikleDouedebiyatlarndanemlibiryerivardrBumotifdivanedebiyatn
daherairtarafndan,skskkullanlr;halkairi,blbl,dahaserbestbirmu
hayyile ve hassasiyetle iledii hlde, divan airi, onu, daima ayn kadro dhi
linde ele almtr; yani bu edebiyatta, dier unsurlar gibi, blbl de bir maz
mundur.Bumazmunagre,divanedebiyatndadaklasikDouedebiyatlarnda
olduugibi,glnsevgiliolarakdnlmesiileblblsembolizeederve
kendisine daima naz ve cefa eden gle ktr. Terennm ya gle akn ilan
veyastrabnifadeiindir.Budurumuylaaaokbenzeyenblbl,akyla
ryla alayp inleyen, durmadan sevgilisinin gzelliklerini anlatan ve ona ak
szleriarzedenbirntimsalidir.Onungzelsesideangzelszleri,iir
leridir.Naslblblglszolamazsa,kdamauksuzolamaz.Glndikenleri
naslblblncierinidelerse,sevgilinineziyetlerideanbarndeler.Yani

blbltehisyoluylanbtnzelliklerinihavidir.nblbletesbihiise
sevgilininveyayznngle,dudanngoncaya,bulunduuyeringlene(gl
bahesi) tesbihi cihetiyledir. Blbln glendeki t n ahna benzetil
mitir.Gl(sevgili),blble(k)daimacefaettiindenblblsabahlarakadar
uyuyamaz.Edebiyatmzdablbldaimaglilebirliktezikredildiiiineskiair
lerimizneredebirglgrseler,mevsimebakmadan,derhalbirblbltahayyl
ederlermi.Blbldenayrdnlemeyengliseieklerinenmakbulveho
kokulusudur ve saysz nevi vardr. Blbl seher vaktinde gl karsna alarak
ter. Gl, onun iin yapraklar yeni alm bir kitaptr. deta blbl o kitab
okur. Bazen gl yaprandan bazen de mushaftan ayetler yahut Glistndan
beyitlerokuyanblblnbtnneesiglilekaimdir.Gldenayroluncainle
yileriindekalr.Glgrnceisemestolur.Herzamanniyazdurumundayal
varanblblnkarsndagldaimanaziindedir.
Kularn yaadklar yerler farkl farkldr. Kargann lei, baykuun viraneyi
sevdigi gibi blbl de glzr sever. Bada, bahede, iekler arasnda dolasa
da blbl daha ziyade gl dallar ve yapraklar arasnda grlr. Blbln
tahtgh, mahfil, syeban, sgar, kekl adlarn alan yuvas da buradadr. Gl
blbl beraberlii,glnrengiitibariyleateiartrdndan eitlitasavvur
laroluturur.
Gl Hz. Msa aleyhisselma Tur danda grnen atei Msya benzetil
diinde,blblHz.Msannkelimsfatilekarmzakar.Gzelsesindendo
layblblileHz.Davutaleyhisselmarasndadailgikurulur.Ayrcaglcamiye,
serviminareye,blbliseKur'anKerimokuyankiiyebenzetilir.
432
YznNiyzieylehkderdileklbarnk,
KalbinsarayneylepkyetgeleSultnsana.
Niyziyzntoprakeyle,derdilebarnyar,
Kalbsaryntemizlersen,sanaSultngelir.
Kalbin iki yz vardr: Bir yz insann sol brndeki yree mteallik ol

duundan sadr denmitir ki ou eytan havtr buradan girer. Kalbin bu y
znde zulmn perdeler (hicbt) vardr. Dier yz Hazreti Hakka mtevec
cihtirkibunedenlekalpdenmitir.lhfeyzbuyzdengelir.Kalbinbuyzn
dedesaysznrnperdevardr.
433
smail Hakk Bursev, KitabunNetice adl eserinde kalbin kazand ehem

miyetli mevkyi belirtmek ve onun bir takm mhim hususiyetlerinden bahset
mekgayesiyleunlarsylemitir:
nsann yz Rahmann aynasdr. Ayn ise Allah Telnn esrarndandr.
nk ayn, lemi emirden, vcud lemi halktandr. Fakat birbirine ok kuv
vetlebaldrlar.nsannikigz,Hudannnurundanayvegnegibidir.Biri
lemizat,birilemisfataremzdir.Cesedinmaverasndaruh,ruhuntesin

432
(ESKGN,2006),blm4.1
433
(GKE,2000),s.187;YiitbaVel,AtvrnmeiSeba,v.39a

deayn,aynintesindesrvardrkibtnmertebeleribuihataedicisrgizler.
Sr vliddir. Srrn tenezzl rh, ruhun tenezzl ceseddidr. Cesedin batn
lemihalk,ruhunbtniselemiervahtr.Ruhzev,cesedzevcegibidir.ki
sinin izdivacndan kalp ve dier kuvvetler domutur. nsann kalbi, ruhi kuv
vetlerdendir. Kalp ismi azamn tahtgh, vsi Allah Telnn cilveghdr.
Vcudlkesindehilfetkalbindir.Ondanulunesneyoktur.Kalbinruhayaknl
vardr.Buyaknlkyzndenondannuralrveheykeleverir.Kalbinaslme
lekttan,cesediselemimilktendir.
Semavat yedi tabakadr. Herbirinde baka bir emri rahman ve srr
subhanvardr.SftSeba;hayat,ilim,basar,semi,iradet,kudret,kelm
dr.Nzulitibariyleyedisifeleklkamerdir,mazharkelmdr.
Kalbinmertebesideyedidir.Bunaetvrsebaderler.Yedincisisadrdrki
felekikamermertebesidir,mahallihitaptr,akrabmenzildir.Sadr,kalbin
zahiridir,vehmvehayalleykldr.Rahmet,feyzihssilhdir.Onunnzu
lyok,kalptenzuhuruvardr,fakatdsebepleryzndeninzaldenir.Fetih
de kalbin kapsnn fethidir, gaybm kapsnn fethidir. Kalbin batn ruhtur,
gayb izafdir. Ruhun batn srdr, gayb mutlaktr. Kalbin zahiri sadrdr,
ehadetizfiyyedir.Sadrnzahirideceseddir,ehadetimutlakadr.Kalpiki
taraf arasnda araf gibidir. Zahiri nr gibi zulmni, batn ise cennet gibi
nrnidir.Bundanmminincenneteduhlnnbatnilekfirincehennemegi
riininzahiriileolduuanlalr.Zirasonundabn zahir, zahir debtnolur.
434
Kalb saryn temizlemenin gerekli olduuna iaretle remzen Raslllah

sallallhaleyhivesellembuyurduki;
indekpekveyaresimbulunanevemeleklergirmez.
435
Sultanalaykolansaraydaoturmaktr.Mmininkalpsaraytemizlenincesultan
terifeder.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Mmin hurmaya veya arya benzer; ar temiz yer ve temiz retir. Yine
mminsomaltnparasgibidir;ateeatlpzerineflenir,yinesomaltnola
rakkar.
436
Srkargayrgnlden,ttecelledeHakk
Pdihkonmazsaryahnema'mrolmadan
emsSivskaddesellhsrrahulazz

434
(ELK,1994),s.31;A...F.,ED1975/2ErdoanFuat,KitabunNeticevensan,s.216
217.
435
EbuDavud.Taharet.89.Libas.129:Nesai.Taharet.167.Hayl.11:Darm.tstizam.34:
bn.Hanbel.1/80.83.107.139
436
Hkim, elMstedrek ale'sSahhayn, I, 147 (253); bn Eb eybe, Eb Bekir Abdullah,
Msannef, 1. bsk. thk. Muhammed Abdsselm hin, Dru'lktb elilmiyye, Beyrut,
1995, VII, 89 (34414, Hadisin birinci ksm); Beyhak, u'ab'lmn, V, 58 (5765, Hadisin
birinci cmlesi); Kud', Msned'ihb, II, 278 (1354). Rmhurmz, Kitb emslil
hads,III,66,67;Ebu'eyh,Kitblemsl,s.232(343).(UYSAL,23Bahar2007)

10
kikanarasndaektihattistiva,
(Allemelesma)ytalimettiolhattanHd.
ZatilmeMustafa,esmayademdiremin,
kisindenzhirolmuturulmienbiya.
Zatuesmvsfateflusarcmleten,
Herzamandabirvelininvechinebunlarziya.
SecdeeyledemetakimHakkakulolasn,
EdendemdenibHakkdandahiolducd.
Kenzilayefnaybilmezkandedirillafakir,
Bahrbipayanbulmazetmeyenterkisiva.
SuretagrdlerAllahdiyeniolmufakir,
SandlarAllahfakirdirkendilerdiraniya.
RavzayhadraybilmezHzrayoldaolmayan,
Abhayvanbuzulmgrmeyenlersandm.
Bilkiseddeynikikaskenderortasndadr,
CemicemlcemilefetholduebvbHd.
KandebulurHakkinkreyleyenbuMsryi,
ZhirolmukenyzndenriZtKibriy.
kikanarasndaektihattistiva,
(Allemelesma)ytalimettiolhattanHd.
kikanarasndaektidzbirhatekti,
AllahTelbtnisimlerirettiodzizgiden.
Bu beyti tahkik idevz t ki evliyanun [43a] kelmlarn her bir mukallid

zu
c
mncabirmanvirmeyelerdahiveyailhmsuzmuhalidginbiluptahrifitme
yeler.imdiikikadanmurddrdvvdurhkez herikisibirkavsdur,ikisinn
mbeyninde elif vardur zira isimdr, ikisinde yokdur zr ztdur. Lev ce sitte
ba
de sitte dimek sitte bade sitte dimekdr zr altdur mesel vv 13

437
vecede 13
438
Allah 66
439
13+66= 79 vechi her bunlar mertebei mitda

437
=6+1+6=13
438
=6+3+4=13
439
=130+30+5=66

2500+25= 2525 mertebei hdda 25 bu kadardur vechi her hatt
adedde
berberdrmertebeimitdavehddaharfininelifiilekiistivaodurzr
olur.6,9,1,9=9+1+9+6=25mertebeimitdahatmaalelif
2500+25= 25252 istiva istivai hatt vehsl iki alt altm alt olur iki alt bir
elif on olur yan iki alt birbirinn ardna konursa altm alt olur birbirinn
stine karsa on iki olur elif ile on olur haz man kbe kavseyn vechi heri
kbe4kavseyn166166+4=170166ikisibukadardur166+4+166+4=340evedn
harfiednydurzerine koyncayzellioluranunn evile getrdiki yz
krkdayzellideMsradedidridmilevefekkiidmilevechiheredn
altmbedrMsrnnsinniimdialtmbededrbunugrenlerltfidpnsha
sn alabilrse Vnye ve musahibe gndrsnler ki pdihun sevindrmege
mayaladunicenurdursevindrmekmmkinmdrbilsnedebileolursaolsun
olmazsa simden sonra bilmi olsun Allah kendini sevindrr uakl delikanll
kounveillkendibilrfeizsevveytehudaolanikivavbuvavlarairetdrkabul
itmeyeneytandur.
440
Ka lafz ekser kullanta kavs lafz ile tebih ve temsl eder. ki kavsdan
muratkavsvcbvekavsimkndr.
AllemelesmytalmettiolhattanHudadiyebuyrulmas;

440
(MISR,1223),v.43a
Bu beyti tahkik ideyiz t ki evliyann [43a] kelmlarn her bir mukallid zumnca bir
man vermeyeler dahi veya ilhmsz muhal idiin bilup tahrif etmeyeler. mdi iki kadan
murd drt vvdr hkez her ikisi bir kavsdr, ikisinn mbeyninde elif vardr zira
isimdir,ikisindeyokdurzrzttr.Levcesitteba
desittedemeksittebadesittedemek
tir zr altdr mesel vv 13
440
vecede 13
440
Allah 66
440
13+66= 79 vechi her
bunlar mertebei mitta 2500+25= 2525 mertebei hdda 25 bu kadardr vechi her
hatt
adeddeberberdirmertebeimittavehddaharfininelifiilekiistiva
odurzr olur.6,9,1,9=9+1+9+6=25mertebeimittahatmaalelif
2500+25=25252istivaistivaihatttoplamikialtaltmaltolurikialtbirelifon
olur yan iki alt birbirinin ardna konursa altm alt olur birbirinn stne karsa on iki
olurelifileonolurhazmankbekavseynvechiherikbe4kavseyn166166+4=
170 166 ikisi bu kadardr 166+4+166+4= 340 ev edn harfi edn ydur zerine koyunca
yzellioluronuniinevilegetirdikiyzkrkdayzellideMsradedidiridmile
veidmamakilebakabirynileednaltmbedirMsrnnyaimdialtmbededir
bunugrenlerltfidpnshasnalabilirseVnyevemusahibegndersinlerkipdihn
sevindirmee mayalat nice nurdur sevindirmek mmkn mdr bilsin edeb ile olursa
olsunolmazsasimdensonrabilmiolsunAllahkendinisevindiriruakldelikanllkoun
ve ill kendi bilir feiz sevveytehu da olaniki vav bu vavlara irettir kabul etmeyen ey
tandr.

Benyeryzndebirhalfe(banamuhatapbirmahlk,dem)yaratacam...
441
kelamyla meleklerin.. Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip durur
ken, yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek insan m halife klyorsun...
442
ddialarna karlk ... sizin bilemeyeceinizi herhalde ben bilirim...
443
Allah
demebtnisimleri,(eyannadlarnveneieyaradklarn)retti.
444
Beya
nhakikatiledeminyceliiniaikreyledi.
Allah Tel ... eer siz sznzde sadk iseniz, unlarn isimlerini bana bildi
rin...
445
buyuruncameleklerYaRab!Seninoksansfatlardantenzihederiz,se
ninbizerettiklerindenbakabizimbilgimizyoktur;phesizalmvehakmolan
ancaksensin...
446
diyekabulettikleriaklaynca,AllahTelEydem!Eyann
isimlerini meleklere anlat dedi. dem onlarn isimlerini onlara anlatnca, Ben
size muhakkak semvt ve arzda grnmeyenleri (oradaki srlar) bilirim. Bundan
date,gizliveakyapmaktaolduklarnzdabilirim,dememimiydim?dedi.
447
Bubeytdemaleyhisselmdaolanmazhariyyetinilhisimlerin hepsini top

ladna iarettir. Yani Allah Telnn muttasf olduu sft sbtiyyesi zere
halkeyledi.nkhayt,ilim,irde,semi,basarvekelmsfatlarylamuttasfdr.
Bir baka mana iki kadan murd cell ve ceml sfatlardr. Cell sfat kahr
ve gazabla alakal olan sfttr. ceml sfat rz ve lutfla alakal olan sfttr. hatt
istivazlcellivelikrmntmzuhuryeriolanHakkatiMuhammediyedir.Allah
Teln ztnn cell ve cemline sftna mazhar olan ilh isimlerin hepsine ka
vumudemektir.
Ona ekil verdiim ve ona ruhumdan flediim zaman...
448
ayetiyle fle
nen ruhun izafeti cell ve ceml olan feyzi Muhammeddir. Hz. dem feyzi
hakkatimuhammediyyeyemazhariyyetilemazharcellvecemloldu.
yedeynden de murat sfat cell ve cemldir. Bu nedenle cell mazhar olan
eytn,demaleyhisselmasecdedenimtinaedince:
iki elimle yarattma secde etmekten seni men eden nedir? Bbrledin mi,
yoksa ycelerden mi oldun? ...
449
hitbyla muhtab olduu Hz. dem
aleyhisselm cell ve cemli cami olduunu aklamaktadr. Btn ilh isimlerin
merkezi cell ve ceml sfat olduu cihetle Hz. dem aleyhisselm hakkati
Muhammediyyefeyzivstaolmaklaisimlerinhepsinirenicioldu.Yaniisimlerin
hepsinin mazhar tam oldu. Btn isimleri bilmek hilfet gerei olduuda ayr bir
hakikattir. Kinatta bulunan her ey birey ilh isimlerden bir hakikatin terbiyesi
altndazuhureder.Buekildeolmasaidihakkatimuhammediyyeileilhiisimle

441
Bakara,30
442
Bakara,30
443
Bakara,30
444
Bakara,31
445
Bakara,31
446
Bakara,32
447
Bakara,33
448
Hicr,29Sd,72
449
Sd,75

rinmazharnakadirolamayphalifeolmaktanderdi.
BirbakamanaHz.demaleyhisselmveHavvavalidemizolupikisininizdiva
cndannesillerinvcdagelmesidir.
Birbakamana;demdeolanaklvenefisczlerininbulunmasveimtizave
birlemesindenkalbindomasileHakikatiMuhammediyyeyeistidadkazanmasy
la hakkati muhammediyye feyzi ile ilh isimlerin hepsine mazhar olup hakikati
muhammediyyevekiloldu.
ZatilmeMustafa,esmayademdiremin,
kisindenzhirolmuturulmienbiya.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Allah Telnn Zat ilmine, dem
aleyhisselmisimlerinemazhardr.
Enbiyannilmibuikisindenmeydanagelmitir.
zt nefsiyle kim olana denir. sim ve sfat ztn mefhmudur. Beere tam
bir kabiliyet verilmedi ki; Allah Telnn ztnn asln ve hakkatini idrk eyleye.
Onun iindir ki Allah Telnn fiilleri idrk olunur ondan sonra istdd kadarda
sfat ve zt idrk olunur ondan sonra hayretsthayretdir ki; bu dediimiz
sliknin tarkidir. Bazlar idrk olunur derlerse de yine hakikt asndan yine
noksandr.AllahTelnnbildiimizdenbakaolmaskendivasfdr.Onuniindir
kiAllahTelnnsfat,ztnayndeilgayrdahdeildir.
isim: konulan veya tayin edilen bir eyin almeti olan eye derler. Baz
meyih yannda isim lafz ve yazlan ey deildir. Belki isimden murat konulann
kendisidir.
Zt ilme Mustaf, esmaya demdir emin beyti, geen beyti tefsir ve ak
lamas gibidir. Yani Hakkat Muhammediyyeden ibaret olan hatt istivadan
deme esmay talm ettiini bu beyit aklamadr. nk vsta olmada kalem
mesabesinde olan Hakkati Muhammediyye ile zat ilmi levhi mahfuza karp
demaleyhisselmahakikatleriverdidemektir.
Hakkatimuhammediyyeilmiztileruhlarnhakikatlerinibelirsizlikleminden
bilinirlie vsta olduu ve rhun hakkati muhammediyyeden izaf olmasyla
RaslllahsallallhaleyhivesellemebulervhveHz.demAleyhisselmebul
beerolmaklancekilervesonrakileresilsileileenbiyveevliyayaonlardanintikl
etmitirdemekolur.
Zatuesmvsfat,eflusarcmleten,
Herzamandabirvelininvechinebunlarziya.
Ztnisimlerivesfat,eflveeserlerinhepsi,
Herzamandabirvelininyznebunlarziyadr.
Bu beyit tevhidin mertebelerini beyndr. Tevhidin tarfinde birok aklama
vardr. Hepside birbirine yakn ve tasdik eden ekildedir. Bazlar demitir ki;
tevhidlgattabireyintekolduunubilmekvehkmetmektir.Hakikatstlhnda
zt ilhiyyeyi fen ile tasavvur ve zihin ve vehimlerde hayal olunan her eyden

tecridetmektir.
Bazlardemitirki;tevhidokluuvehmolunanveyabilinenvehissedileneyi
tekklmaktrBubilmeisesfattavezttaolur.
Bubeyttevhidinbtnzamanlardakmilbirvelivemkemmilinyzndeai
kr olduunu haber veriyor.. simlerin tevhidi ve hilfet rtbesinin mazhar olan
zt her asrda biri olur. Bu zt Hakikat Muhammediyye verset ile halfetllah
olan kutbulaktb ve gavs azam denilen kiidir. Bu nedenle Her zamanda bir
velninvechinebunlarziyadiyebuyruldu.
TEVHDMERTEBELER
kiblmdeincelenmektevedeerlendirilmektedir.
lkblmFenafillhmertebeleriolarakisimlendirilir.
Bublm3mertebedenmeydanagelmektedir,Bunlara,TerakkiMakamlar
dadenir,Srasyla;
aTevhidiEfl,
bTevhidiSfat,
cTevhidZttr.
kinciblmBekabillhmertebeleriolarakisimlendirilir.
mertebedenibarettir,TedellMakamlardiyedeadlandrlmaktadr.
aCem,
bHazretlcem,
cCemulcem,
d Ahadiyyetlcem: Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimize has
veOnaaitbirmakamdr.Telkinedilemez.Edilsedeanlalamaz.
FENAFLLAHMERTEBELER
aTevhidiEfl:Fiillerinbirliianlamnagelir.Bumertebedegzetilenedebi
Fiillerin hepsini yani bize nisbetle iyisini de ktsn de Hakka nisbet etmek
esastr.nkonlarniyiliivektlbizegredir.YoksaHakkanisbetedil
diinde hepsi hayrdr ve isimlendirilmemitir, Fiillerin iyilii ve fenal, kula
nisbetedildiindebelirlenirvebuzamanda,iyivektdiyeadlandrlr.
b Tevhidi Sfat: Sfatlar Hakkndr. Yani diri olan, iiten, gren, syleyen,
irdeedenveyegnekudretsahibiAllahTeldr.
c Tevhdi Zt: Vcd Hakkndr. Bu makamda salik hissen, aklen ve haya
len gerek efl, gerek sfat ve gerek zt aynalarndan vcdullaha balanp,
cmleeyannvcdHakkolduunumlhazaedervebuesnadaistirakh
slolur.
BEKBLLAHMERTEBELER
aCem Makam: Hakk zahir, halk batn olarak mahede etmek. Bu ma
kamda,halkaynaolup,oradanHakzahirolur.Bumakamda,vahdetuhduga

liptir.
bHazretlcemMakam:Halkzahir,Hakkbatnolarakmahedeetmek.
BuradaHakkaynasndan,halkzahirolmutur.
c Cemulcem Makam: Kesret ve vahdeti cemeden bir makamdr. Zahir
olsun,batnolsunetimlevarolannHakkolarakmahedeedildiiyerdiyeifa
de edilir. Zahir olan mukayyed, batn olan mutlaktr. Mukayyed dediimiz de,
mutlakdediimizdehepsiHaktrdiyezevkolunur.
d Ahadiyyetlcem Makam: Bu makam, makam Muhammeddir.
Mukayyed olan varlktan kaydn kaldrld yerdir. Gerek imann son dura
burasdr.Bundansonrabakacabirmakamyoktur.nkburasenycemer
tebedir.
450
Mridi kmil ve mkemmil Allah Telnn halfesi olur ki; hakikati eriate
tatbkveilahisimlerinhepsinitahkikiledeminmnsdr.
Secde,tazmtevazuileitaatveboyunemedir.Yaniyukardagetiizere
ilhisimlerinhepsinetammazharolandemimnyasecdeeder.
Kim Rasle itaat ederse Allaha itaat etmi olur. Yz evirene gelince, seni
onlarn bana beki gndermedik!
451
Gereince basiretli mrid Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin vekili olduu itibriyle mridine itaat ve balanan
Raslllah sallallh aleyhi ve selleme itaat ve boyun emitir. Raslllah
sallallh aleyhi ve selleme itaat ve boyun een Allah Telya itaat ve boyun e
miolur.
nsannYaratl
452
Btnyaratlolaylarierisindeinsannyaratlbykbirnemesahiptir.
nsann yaratlnn, Kur'an Kerimin zerinde srarla durduu ve iman esas
olarak kabul ettii ahirete imanla ok yakn bir ilikisi vardr. lk yaratl
ahiretteki yaratltan daha hayatidir. Ahiretteki yaratma ise ilk yaratmann
tekrarndanibarettir.
nsann yaratln kelamclar dem aleyhisselmn yaratl ile zdeletir
milerdir. Kur'an Kerimde dem aleyhisselmn nasl yaratldn belirten
ayetlerbulunmaktadrlar.
...Allahdemitopraktanyaratt,sonraonaoldediveoluverdi.
453
Sizibiramurdanyaratan,sonralmzamanntakdiredenancakOdur.

450
(KUMANLIOLU,1988)
451
Nisa,80
452
(GEDOAN,2005),s.72
453
limran,59

...
454
nsann amurdan yaratldn ifade eden ayetler ayn zamanda bu amura

farkl nitelikler yklemektedirler. Yapkan amur, kuru amur, pimi
amur,ekillenmikarabalkifadelerinikullanmtr.
455
nsann topraktan yani eitli sfatlara sahip amurdan yaratldktan sonra

ona ruh flenmesi aamas vardr. Kelamclar topraktan yaratlmay birinci
aama,ruhunflenmesinideikinciaamaolarakdeerlendirip,yaratmanniki
aamadanmteekkilolduunudnmektedirler.
Ayetlerde geen ruhun flenmesi ifadesi insann yaratln anlamada
nemli bir yer igal etmektedir. fleme anlamna gelen nefh kelimesi
Kur'anKerimdefarklayetlerdefarklbalamlardagemektedir.
Ona ekil verdiim ve ona ruhumdan flediim zaman siz hemen onun
iinsecdeyekapann.
456
ffetinikorumuolanmrankzMeryemideAllah
rnekgsterdi.Biz,onaruhumuzdanfledikveRabbininszlerinivekitapla
rntasdiketti.Ognldenitaatedendir.
457
Sonraonutamamlaypekillendirmi,onakendiruhundanflemitir.Ve
siziniinkulaklar,gzler,kalpleryaratmtr....
458
Sura flendii zaman artk aralarnda akrabalk balar kalmamtr,

birbirlerinidearaypsormazlar.
459
...Benimiznimleamurdan,kueklindebireyyapyordundaonafl
yordun,hemenobirkuoluyordu.
460
Bu ayetlerde fleme kelimesi farkl balamlarda kullanlm olsa da, ke

limeye verilen anlam ayndr. Bu ayetlerde geen fleme kelimesi ile nesneye
hareketvecanllnverilmesikastedilmitir.Yukardarnekolarakverdiimiz
ayetlerderuhunflenmesiileilgilibakamzynlendirecekvedierayetleri
anlamamza yardmc olacak ayet Hz. Meryem rneidir. nk bu ayet fle
menin anlamn net olarak aklamaktadr. Meryeme ruhumuzdan fledik
ifadesi klasik ruh anlay erevesinde dnlrse problem oluturmaktadr.
nk bu flenen ruhla Meryemin canlanmas gerekirdi ki bu mmkn deil
dir,ziraMeryemhayattadr.OzamanbuifadedenanlalmaktadrkiMeryeme
ruhunflenmesiilesyaratlmtr.
Sonu olarak ilk insann yaratl hem cins hem de bir ey olarak byk
nem tamaktadr. Yukarda aklanan yaratl evrelerinin en nemli aamas
ruh flenmesi aamasdr ki, bu farkl anlaylara yol amtr. Ancak bu aama
insanncanllnifadeedenbiraamadr.Yoksafelsefikabullerinekillendirdi

454
Enam,2.
455
Sd,7172;Saffat,11;Hicr26;Rahman,14;Saffat,11;Hicr,28;Rahman,14;Hicr,
26
456
Hicr,29
457
Tahrim,12
458
Secde,9
459
Mminun,101
460
Maide,110

iinsaninsanyapan,stnvesoyutbircevherdeildir.
Hz.demaleyhisselmaSecde
Kur'an Kerim'de Allah Tel'nn emriyle meleklerin Hz. dem
aleyhisselmasecdeettiklerindenhaberverilmektedir.Ancaksecdeninkeyfiye
ti ve secde olgusuna eri literatrde yklenen anlam gz nne alndnda,
MeleklerinHz.demaleyhisselmanaslveneekildesecdeetmiolabilecek
lerisorunuilekarkaryakalmaktayz.AynzamandaKuranbirkavramolan
'secde'yeyklenenfarklanlamlardabusorunuyorumaakhalegetirmekte
dir.eriatrfnde,AllahTeliinalnyerekoymakveYceYaratcnnhuzu
runda yerlere kapanmak anlamna gelen secde yalnzca Allah Tel'ya kar
yaplmasgerekenbireylemolarakkabuledilmi,AllahTel'danbakasnaya
plmasiseyasaklanmtr.Halbyleoluncakarmzausorularkmaktadr:
Meleklerin Allah Tel'nn emriyle dem aleyhisselma yaptklar secdenin
mhiyetnedir?Keyfiyetinasldr?
demaleyhisselmayaplanbusecde,biribdetsecdesimidir,yoksadem
'instnlnvurgulamaadnayaplanbirtazimgsterisimidir?
dem'ebusecdeninyaplmasnnnegibihikmetleriolabilir?
Buvebenzerisorulardahadaoaltmakmmkndr.
SecdeKelimesnnSzlkVeTerimAnlamlar
Arapa kkndentremibirisimolansecdekelimesi,itaatetme,bo
yuneme,sayggsterme,baneeme,selamlama,alnyerekoyma,ibadet
kastylaeilme,teslimolma,birkimseninhkmranlaltnagirmegibianlam
laragelir.
Araplar, meyvesinin bolluundan dolay dallar yerlere eilen hurma aac
na,'nahletnscidetn'(secdeeden/sarkanhurmaaac)derler.
Rb elsfehn (502/1108), secde kelimesinin lgatte; eilmek, kendini
kkgrmek,sondereceitaatkrolmakanlamlarnageldiinisyleyerek,sz
konusu bu kelimenin Allah Tel karsnda kendini kk grerek (tezelll),
Ona boyun eip ibdet etmeyi, kulluk yapmay ifade etmek iin kullanldn
belirtmektedir.
Terim anlamna gelince: Ksaca secde, aln yere koymaktan ibarettir diye
tanmlanmtr. Hatta bunun ibadet niyetiyle olmasnn da art olmad sy
lenmitir. Ancak yine de secdenin namaz ibdetinin bir rkn olarak kavram
latn grmekteyiz. Buna gre secde denilince namazda aln, burnu, elleri,
dizleriveayakularnyerekoyarakAllahTel'nnhuzurundayerlerekapanma
akla gelmektedir. Buna gre aslnda terim olarak mutlak anlamda yere kapan
maanlamnagelmesinevegenibiranlamasahipolmasnaramendinilitera
trdesecdeninnamazibadetindekibirrknlezletetirildiianlalmaktadr.

KkVeTrevlerininKurandakiAnlamlar
A.AllahataatEtmek,EmrineBoyunEmek
B.SaygGstermek,SaygleSelamlamak
Meleklerin Hz. dem aleyhisselma ve kardelerinin Hz. Yusuf
aleyhisselmasecdelerindenszedenayetlerdegeensecdekavramnaverilen
anlamlardanbiriside,selamlamakvesayggstermektir.
C.AllahabadetMaksadylaBoyunEmekveAlnYereKoymak
D.Eilmek,BaEmek;AlakGnllOlmak;SayglOlmak
E.NamazKlnanYer
Kur'an Kerimde toplam yirmi sekiz yerde ismi mekn formu ile geen
mescid ve mescid kelimeleri bu anlamdadr. Kuran Kermde secde kavra
mnaverilenbuanlamlarn,lgattabukelimeyeverilenanlamlarladayakndan
ilikiliolduugrlmektedir.
KuranKermdeYerAlanSecdeeitleri
A.ZorunluSecde(TeshrSecde)
Bu grupta yer alan varlklarn secdesi, irdesiz ve zorunlu olarak yaplan bir
secdedir.Bitkilerin,hayvanlarn,dalarn,glgelerin,gkcisimlerininAllahTe
l'yasecdeetmelerindenbahsedenayetlerde,szkonusucemdt,nebattve
hayvantn bizim anladmz anlamda dilsel suskunluklarna ramen, bizzat
varlklarylagereihaykrdklarveyaratlgayelerineuygunhareketetmeleri.
B.steeBalOlarakYaplan(htiyr)Secde
Rbelsfehn(502/1108),zorunlu(teshr)secdeninkartolarakihtiyar
secdeyizikretmivebununyalnzcainsanahasolduunusylemisedemelek
lerinvecinlerinsecdelerinidebugruptadeerlendirmitir.
MeleklerinHz.demaleyhisselmaSecdesi
Kur'an Kerimde Meleklerin Hz. deme secdesi, yedi ayr srede anlatl
maktadr.AllahTelmeleklerdenHz.demaleyhisselmasecdeetmeleriniis
temi,onlardahibiritirazdabulunmaksznbuemriyerinegetirmilerdir.
Kur'an Kerimdeki ayetlerden Hicr ve Sd srelerindeki ifadelerde, melek
lerin secde ile emrolunduklar kimse iin, dem ismi zikredilmemi, bunun ye
rinebeerifadesikullanlm;
Bakara,Arf,sr,KehfveThsrelerindeiseakademismineyerve
rilmitir. Yine Hicr ve Sd srelerindeki ayetlerde meleklerden secde etmeleri
istenenkiiyeruhfrlmesindenszedilirken, diersrelerdeki ayetlerdebu
konudanszedilmemektedir.
Buna gre, kendisine secde edilmesi istenen kiinin dem, demin ise, bi
im verilmek suretiyle yaratl tamamlanan, kendisine ruh flenen, bylece
beden ve ruh birliktelii ile tam ve uurlu bir varlk olan insan olduu anlal
maktadr. Bu deerlendirmeler karsnda asl problem olarak zerinde durul
masgerekensorularmzdauekildesralayabiliriz:

aMelekler ne zaman secde ile emrolundular? Bu secde emri dem

aleyhisselmn yaratlndan ve ruhunun flenmesinden nce mi, yoksa sonra
mdr?Szkonusubuemirmeleklertarafndannezamanyerinegetirildi?
b Secde emri meleklerin tamamn m yoksa bir ksmn m kapsamaktadr?

Meleklerinhepsibusecdeyeitiraketmilermidir?Meleklerinsecdesiaynanda
m,yoksafarklzamanlardamgereklemitir?
Meleklerin Hz. dem aleyhisselma secde etmelerini konu alan tm ayet
lerdemelike(melekler)kelimesininoulolarakgelmesivezellikleHicr,30ve
Sd,73ayetlerindeDerkenbtnmeleklertoplucasecdeettiler.tekidifa
desiolarakyeralankllhm(meleklerintamam)veecman(topluca)kelime
lerinin kullanlmas, sz konusu secdenin btn melekler tarafndan yapldn
gstermektedir. limlerin byk ounluu da bu grtedir. Pe pee gelen
bu tekid ifadeleri meleklerin bir ksmnn secde etmemi olabilecei ihtimalini
ortadan kaldrd gibi, meleklerin tamamnn ayn anda, bir defada ve topluca
secdeettiklerianlamndahadapekitirmektedir.
Gazzl (505/1111), Rz (606/1209), Muhyiddin bnlArab (638/1240),
Mevdd(hyt.1979)gibibirgruplimHz.demaleyhisselmasecdeedenme
leklerin yalnzca yeryz melekleri olduu, bir ksm meleklerin veya gkteki
meleklerin ise dem aleyhisselma secde ile emrolunmad grndedir.
BulimlerdenGazzl,demaleyhisselmasecdeedenmeleklerin,insancin
sinin koruyucusu olan yer melekleri olduunu, gkyz meleklerinin ise Hz.
demesecdeetmediinibelirtirmektedir.
c Secde emri yalnzca Hz dem aleyhisselmn ahsyla m snrldr, yoksa

Hz.demaleyhisselmoradainsannevinimitemsiletmektedir?
Allah Tel insanoluna bahettii nimetleri sayarken, bunlar arasnda me
leklerin dem aleyhisselma secde etmelerine de yer vermektedir. A'rf
sresinin 10 ve 11. ayetlerinde bu husus aka yer almaktadr. Sz konusu
ayetlerin mealleri u ekildedir: Andolsun ki (ey insanlar), sizi yeryzne ger
ekten(bollukiinde)bizyerletirdikvesizeoradageiminizisalayacakeyler
verdik.(Halbyleyken)nekadarazkrediyorsunuz!Evet,gerektendesiziya
rattk, sonra size biim verdik ve sonra da meleklere demin nnde secde
edin! dedik. Bunun zerine, blisin dnda, onlar(n hepsi) secde ettiler. (Bir
tek)osecdeedenlerinarasndayeralmad.Buradagrldzerehitapin
sanlarn tmn iermektedir. Bu durum sz konusu secdenin, sadece Hz.
demaleyhisselmnahsilesnrlolmayp,insanlnbabaskabuledilenHz.
dem aleyhisselmn ahsnda btn insan cinsini kapsadnn bir iaretidir.
Ayrcakonuileilgiliayetlerdeyeralanbeerlafznn cinsifadeedebileceigz
nndebulundurulduundada,busecdeninyinedemaleyhisselmnahsile
snrlkalmayp,insancinsinikapsadsonucunaulalabilir.

d Bu ayetlerde anlatlan secdenin mhiyeti nedir? Bu secdeden maksat e
riat rfnde bilinen ibadet secdesi gibi bir secde midir? Yoksa szlk anlamla
rndayeralanbirselamlamaveyasaygileeilmeyahutitaatetmeeklindebir
secdemidir?BusecdeileHz.Yusufaleyhisselmayaplansecdearasndanegi
bibirbenzerlikvardr?
Mfessirlerimiz meleklerin Hz. dem aleyhisselma secdelerinin tpk kar
delerinin,Yusufaleyhisselmayaptklarsecdegibiibadetkasttamadze
rindeittifaketmeklebirlikte,onlarnbusecdelerininkeyfiyetivemahiyetihak
kndafarklgrlerilerisrmlerdir.
Mfessirlerinbukonudakigrleriniuekildezetlemekmmkndr.
1.Meleklerinsecdesininyerekapanmaksretiylegerekletiigr
2.Meleklerinsecdesininyerekapanmaeklindegereklemediigr
3.Meleklerinsecdesininsembolikbirsecdeolduugr
eBusecdeninhikmetinedir?
Yce Yaratcnn en gzel bir biimde yaratp kendi ruhundan fledii ve
yeryzndehalifekldHz.demaleyhisselmveonunahsndatemsiledilen
insan erefli bir varlktr. Onun bu deeri, stlendii misyonunun da nemini
gstermektedir. Allah Telnn tm emirlerini itirazsz olarak yerine getiren
Melekler,demaleyhisselmasecdeetmekleonunstnlntesciletmiler
vebusayglarndainsanolununyararlardorultusundabirtakmileristle
nereksergilemilerdir.Genelolarakinsanlnhayatnsrdrmesineimknta
nyantabiatolaylarnnbellibirdzenierisindeyrmesinisalamak,zelola
rakdainsanlarkorumakiinde;onlariyivegzeleynlendirmede;onlarnya
pp ettiklerini kayt altna alma ve benzeri pek ok konuda melekler zerlerine
deni hakkyla yapmaktadrlar. dem aleyhisselma secde emrini veren Yce
Allah Tel'dr, dolaysyla bu emri yerine getirmekle bizzat Allah Tel'ya iba
detedilmitir.demesayggsterisiolarak,bakabirritelindeildezellikle
'secde'ninistenmesi,secdeibadetininneminivesayggsterisindekiyerinior
tayakoymaktadr.Buyzdensecde,kulunRabbineenyaknolduueylemola
raknitelendirilmitir.AllahTelnnemriniyerinegetirmediiiindeblis,kf
redenlerden olmutur. blisin kfr, secde emrinin Yce Allah Tel'nn emri
olduunu ve O'nun tm yaptklarnda ve emirlerinde saysz hikmetler bulun
duunubildiihalde,srfinat,kibirvekskanlndantrsecdeyevarmam
olmasndan dolaydr. Buna gre secdenin, meleklerle blisin denenmeleri iin
olduuveimtihanhikmetinemebniolarakemredildiianlalmaktadr.
Sonu
Kuran Kerimde Allah Telnn meleklere, yeryznde halfe olarak yara
tacademaleyhisselmasecdeetmeleriniemrettiinedairayetlerdenvebu
ayetlerin bir arada deerlendirilmesinden ortaya kan hususlar u ekilde
zetlenebilir.
1 Bu secde emri, meleklere Hz. dem aleyhisselm yaratlmadan nce ha

berolarakverilmi,demaleyhisselmnyaratlmastamamlanpruhflenme
sindenvemeleklerdenstnolduunugsterenisimlerinretilmesindenson
ratmmeleklertarafndantoplucaveaynandagerekletirilmitir.
2 dem'e secde emrini veren ayetlerde geen lam harfi ceri, meleklerin
bizzatdemaleyhisselmnahsnasecdeileemrolunduklarngsterir.Buem
riverenAllahTelolduuiinyaplansecde,aynzamandaAllahTelyaita
attir.Buemriyerinegetirmeyenblis,meleklerdenayrlarakAllahTelyakar
gelenlerdenolmutur.
4 Bu secde ibdet secdesi anlamnda deildir. Allah Teldan bakasna
yaplmasemredilensecdeyceltmeveselamlamaanlamndadr.
3 Sz konusu secde, terim anlamnda gereklemi olabilecei gibi, lgav
anlamda veya daha farkl bir ekilde de gereklemi olabilir. Bizim byle bir
eyitespitimknmzyoktur.Hakikatinitamolarakbilemediimizvarlklarolan
melekler ayn zamanda fiziksel bir anlam da tayan secdeyi kendi varlklaryla
mtensipbirtarzdayerinegetirmilerdir.Ancakburadameleklerinsecdesinin
ekilselliideildeonunierdiianlamnekarlmaldr.OdaAllahTelnn
emri gerei meleklerin, dem aleyhisselmn ahsnda, insana sayg sunma,
onuyceltmeveselamlamalardr.AllahTel,meleklerindemaleyhisselma
secdesini, sayg gsterme, yceltme ve itaatn en yksek ekli saylan secde
kavramylabizeanlatmaktadr.
461
Kenzilayefnaybilmezkandedirillafakir,
Bahrbipayanbulmazetmeyenterkisiva.
Tkenmezhazineyibilmeyenfakirdenbakanedir,
Bakaeyleriterketmeyensonsuzderyaybulamaz.
Benimnazarmdaenziyadegbtaetmeyedeerkimseuevsaftayankim
sedir:(Dnyeviykve)hlihafif,namazdannasibifazla,insanlariinde(adem
ihretle)gizlikalmvekendisine(cemiyette)iltifatedilmemimmindir.Onun
rzk(zaruriihtiyalarna)yetecekkadard,obunasabretti,lmdeabukgeldi,
azmirasbrakt,kendisiiinmtemtutankadndaazoldu.
462
SuretagrdlerAllahdiyeniolmufakir,
SandlarAllahfakirdirkendilerdiraniya.
Allah!Diyenizahirdefakirolmugrenler
KendilerinizenginAllahTelfakirdirzannettiler.
En ok belalara denler nebilerdir. Sonra onlara en fazla benzeyenler,
sonraonlarabenzeyenlerebenzeyenlerdir

461
(KESKN)Makalesizetlenerekalnmtr.
462
Tirmiz,Zhd,35;bnMce,Zhd,4;Ahmedb.Hanbel,V,252.

Musibetleriinsylenilmiengzelszlerdenbiriolanbuhadisierifinmanas
iyilik sahibi olmann, doruluk gereine gre yaamann mutlu olmak ile doru
orantlolmaddr.
Herbela,skntbirbahiaar.(Hermihnetilebirhediyegelir).Hakikatte
kahrnaslndaltufgizlidir.HattbirkimseyeduaedenAllahTelslheyleye,
insaf vere dese Allah Tel beln vere demek gibi olur. Terbiye cell perdesi
yznden zuhur etmektedir. Bu nedenle bel lutufun asl olup rahmete kavutu
rur.
Kahrvelutfinsanlarntabiatnagredir.Birkimsenintabiatnakahrolan,te
kinintabiatnagrebirlutftur.
MuhyiddinibnlArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Allah Telnn her bir hediyesi gzeldir; sen hev ve hevesine uygun olan
hayr, hev ve hevesine uygun olmayan da er kabul edersin. Her ey Allah ka
tndandr de. Hevna uygun olan her hediye sknt, hevna uygun olmayan
herskntisehediyedir.
Dnya hayatnda olan olaylar hakknda kesin olarak nedeni udur denilecek
birsebepbulmakokzordur.nkAllahTelO,hergnyenibirtecellidedir
463
buyurarakbirdefatecelli ettiinde ikincisinitekrarklmamtr. AllahTeltek
olduu gibi yaratt mahlukatda her ne ekilde olursa olsun tek ve yalnz bir bi
reydir.nsanlarndahirettikleristandarteyalardahibenzergrnsedehepsitek
vebenzersizdir.Bubahsedileneylerianlamakgnmziinzorolsadagelecekte
dahaiyifarkedeceiz.
YaratlntekolmasAllahTelnntekvebirolmasnnenbykdelilidir.Ki
natta yaratld gnden bei tekrar eden benzer hibir mahlk yoktur. Mesela Hz.
Mevlna kaddesellh srrahul azz bir tanedir. Onun ikincisi bir daha gelmeye
cektir.NiyziMsrdetekdironunbirikincisigelmeyecektir.
BeyitteAllahTelyzikredenlerinfakirolarakgrnnetaklanlarnhakikat
ynne vakf olamayanlarn grdr. Zenginlik ve fakirliin madd boyuttaki
snrlarmseccelisedemanaboyutundabirayrmvesnflamayoktur.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, Allah Telnn sevdii bir kulu iken bildiimiz hayat
dnyev skntlarla dolu olmas gerein grdmzden baka olduunu gster
mektedir.
AllahTelbuyurduki
Gerekten Allah fakir, biz ise zenginiz. diyenlerin szn andolsun ki Al
lahiitmitir.
464
ZenginedendeyoksulklandaO'dur.
465
RavzayhadraybilmezHzrayoldaolmayan,
Abhayvan,buzulmgrmeyenlersandm.
Ravzayhadra(YeilBahe)yibilmezHzrayoldaolmayan,

463
Rahman,29
464
Alimran,181
465
Necm,48

BukaranlktagrmeyenlerAbhayvan(AbHayat)sandbasitbirsu.
Abhayat(Hayvan),Farsabirkelimeoluphayatsuyuanlamnagelir.
slam kaynaklarda ve edeb eserlerde Aynl hayat, nahrl hayat, b
cavidni, b cvan, b zindei, b zindegni, b hayvan, b hayvani, b
baka,hayatkayna,hayatemesi,diriliksuyu,hayatpnar,bengisuisimleriy
le de anlmakta; bazen skendere atfen b iskender bazen de Hzra atfen
bHzrdenilmektedir.
nana gre bu sudan ien kii, ebed bir hayata kavuur, bu suya deen her
nesneveyalmhercanltekrarhayatbulur.
b hayat yni sonsuzluk suyu, btn mitolojilerde mevcd bir kavramdr.
b hayatn varlna inananlar olduu kadar inanmayanlar da bulunmaktadr.
Hayatn ksal, bunakarnyaamaarzusununokkuvvetlioluu,insanadaima
sonsuz olma fikri vermitir. Ve bu eilim eitli toplumlarda baz mitolojik mah
sullerindouunadazeminhazrlamtr.Nitekiminsanlarnebedbirhayatara
makiinverdiklerimcadeleyianlatanGlgamdestanveskenderefsnesi
debukonuyagzelbirmisaltekileder.Burneklerdesu
nplanakarlmtr.
Bu, gerek hayatta da suyun hayat verici, diriltici, yapc ve canllk kazandrc
zelliinden dolaydr. Nitekim, yeti kerme de .. ve biz btn canl eyleri su
dan yarattk
466
buyrulmutur. te suyun bu zellikleri b hayat efsanesinin
douunazeminhazrlamtr.
Btnbuefsnelerindndaslmlahiyatlitaratrndebhayata.ilkde
fa rastlanan yer, Kuran Kerimde geen MsHzr kssasdr. Tasavvufta b
hayat, Allahn el hayy isminin hakkatinden ibarettir. Bu ismi z vasf haline
getirenkimse,bhayatimiolur.ArtkoHakknhayysfatylahayattaoldu
u gibi dier canllar da onun sayesinde hayat kazanr. Bu mertebedeki insann
hayatHakknhayatdr,bhayat,eitlislammilletlerininhalkedebiyatmah
sullerinebirmotifolarakgirmiveyzyllarcakullanlmtr.
b hayat, aslnda cansz nesnelere can veren yda ien kiiye ebed hayat,
baheden bir su deildir. O su, mecazi mnda Allah Telnn hayy sfatdr ki o
dilediine bu sfatyla karlk verir. Artk o varlk, onunla canlanr ve ebedlik ka
zanr.
467
Hzrhakkndabirokszsylenmitir.Enmehuruabhayatsuyunuien
vebastyerleryeerenkiidir.
Yine Hzr aleyhisselm hakknda b hayt sebebiyle diri olduu bazlarn
irdiincesediylezuhurettii,misliolarakrhununcesetlendii,grnd
kiinin ykselen sfatlaryla kendi ruhunun ekillendii ve rhulkudstr de
miler.
Sadreddn Konev kaddesellh srrahulaziz demi ki; Hzr, misl lemin
dedir. Sf stlhtnda Hzr basttan kinayedir ve lys kabzdan kinayedir de

466
Enbiya,30
467
(ZLER,2004),s.66

miler.
Beyitteanlatlmakistenen;
Hzrdanmuratmridikmildir.Mrideyoldaolmayanravzaihadry
bimezvemakmilhamaerimez.
zulmetteki b haytdan murat olan ilmi lednn ne olduunu bilme
yendir. lmi lednnyi grmeyenler b hayat, basit su sandlar. b
haytdanmuratilmilednnolduuiinAllahTelHzrhakkndaYineona
tarafmzdan bir ilim retmitik.
468
Buyurdu. nk ruhun kvam ve de
vamilmilednniledir.lmilednnvstaszilhamlaolduuecildenHz.Hzr
aleyhisselmBenbunudakendiliimdenyapmadm...
469
Deyipkendinini
lediifiileriAllahTelnnemriileyaptnbeyneti.lmilednnnveravza
i hadrdan murat mertebei ilhamn ne olduunu bilmek istersen muhabbet
yolundamrideitaatveboyunemektir.
Bilkiseddeyn,ikika,skenderortasndadr,
CemicemlcemilefetholduebvbHd.
Bilkiikised,ikika,skenderortasndadr,
AllahTelyakavuacakkaplaramakCemicemlcemiledir.
skenderi Zlkarneyn aleyhisselm hakknda gelen, Gerekten biz onu yer

yzndeiktidarvekudretsahibikldk,ona(muhtaolduu)hereyiinbirse
bep (bir vasta ve yol) verdik. O da bir yol tutup gitti. Nihayet gnein batt
yere varnca, onu kara bir balkta batar buldu. Onun yannda (orada) bir kav
merastlad.Bununzerinebiz:
Ey Zlkarneyn! Onlara ya azap edecek veya haklarnda iyilik etme yolunu
seeceksin, dedik. O yle dedi: Hakszlk edeni cezalandracaz; sonra o, Rab
bine gnderilecek; sonra Allah Tel da ona korkun bir azap uygulayacak.
man edip de iyi davranan kimseye gelince, onun iin de en gzel bir karlk
vard. Ve buyruumuzdan, ona kolay olann syleyeceiz. Sonra yine bir yol
tuttu.Nihayetgneindoduuyereulanca,onuylebirkavimzerinedoar
buldu ki; onlar iin gnee kar bir rt yapmamtk. te bylece gerekten
biz,onunyanndaolan(her)eyibilgimizlekuatmtk.Sonrayinebiryoltuttu.
Nihayetikidaarasnaulatndaonlarnnnde,hemenhibirszanlama
yanbirkavimbuldu.Dedilerki:EyZlkarneyn!BumemleketteYeccveMecc
bozgunculuk yapmaktadrlar. Bizlerle onlar arasnda bir sed yapman iin sana
birvergiverelimmi?
470
ayetikerimesive
Ufuklarda ve kendi nefislerinde insanlara ayetlerimizi gstereceiz ki o
(Kuran)ngerekolduu,onlaraiyicebelliolsun...
471
enfsmanasndaniktibas
vehiyle enfsde olan seddeyn ve skenderi murd buyururlar ki; fakta olan

468
Kehf,65
469
Kehf,82
470
Kehf,8494
471
Fussilet,53

seddeyndenmuratenfsteikikatrki;skenderolikikanmeynndadr,dedi.
Zlkarneyn den murat nefsi natkadr. nefsi natkann iki doumu vardr.
Biri anadan domas ve dieri de kalbden doduu zamandr. Bu nedenle Hz. s
aleyhisselm iki defa domayan kimse semvtn melektuna giremez buyur
mutur.
seddeynden murat iki katr. ki ka tan murad rhniyyet ve bee
riyyettir. iki kan ortasnda olan skenderden murat nefsi ntkadr. Ve
rhniyet ile beeriyyet arasnda olan akl, hayl, eytn ve fesat fikirlerden mu
hafazaiinortalarndabireydir.
Gavsl zam Hac smail Hakk hrm Sivas kaddesellh srrahulaziz

(hyt.1969)ikikaarasndabulunanskenderdenbahsedilirkeninsannikika
arasnda bulunan ve grnmeyen aynadan bahsetmi ve bunun adnn sken
derAynas
472
olduunusylemitir.
473
CemicemlcemilefetholduebvbHd.Kullukvazifeleriniyapmaklave
beer hallere layk olan eyden kulun kesbi fark olandr. Fark olmayann
ubdiyyetiolmazvecemiolmayannmarifetiolmaz.
(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz.
474
kulluk ... ve yalnz senden medet
umarz.
475
cemi talebdir. Cem ise onun nihayetidir ve cemulcem, cemden
yksek ve son makamdr. nk cem eyay Hakkla uhddan ibarettir. cemul
cem eyann btnyle fenasndan ibarettir, denilmitir. Bazlar tarifin tersini
syleyerekcem:Hakkhalkszuhddanibarettir.cemulcemhalkHakklabera
beruhddanibarettir,demiler.
KandebulurHakkinkreyleyenbuMsryi,
ZhirolmukenyzndenriZtKibriy.
BuMsryi,inkreyleyenHakknerdebulur
ZtKibriynnnruyzndezhirolmuken.
Hz.merradiyallhanhbirgnKbeyebakarakyleder:
Sennebyksn,seninannneycedir.M'mininAllahTelkatndakie
refiisesendendahabyktr
476
ZtKibriynnnruyzndezhirolmasAllahTel,demebtnisimler

472
skenderAynas:HakmAristo'nunihtiraettiibiraynadr. skenderiyeehrindebir
kalezerinekonmutur.Buaynannhususiyeti, ehrehcumedecekolandman100
milden ziyade bir mesafeden gstermesi idi. Bir gece, nbetiler gafil bulunmu ayna
dmanlar tarafndan alnp, denize atlmtr. Aristo'nun aynay tekrar denizden
kardrivayetolunur.
473
ZekeriyyaAkglisimliihvanndaniittim.
474
Fatiha,5
475
Fatiha,5
476
TirmiziHasenGaribdiyenitelendirmi,ancakbenzerrivayetlerinolduunudabelirtmi
tir.Bkz.Tirmz.Birr.85

(eyannadlarnveneieyaradklarn)retti.
477
demektir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz Allah Telnn sfatlarnn mazhar
olmas ve cemli mutlak nurlar ile cillanm iken hidyet olduunu inkr eden
Hakkn birliini nerede bilebilir. Hlbuki hakkat mertebesine ancak tevhidi zta
mazhar olan mridin yardmyla eriilir. mridi kmili inkr eden hakkat tev
hidenaslyolbulur,demekolur.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz Zt esma v sfat, efl sr
cmleten, her zamanda bir velnin vechine bunlar ziya dedikten sonra Kande
bulurHakkinkreyleyenbuMsryi.Zahirolmukenyzndenrztkibriy.
ilebitirdi.

477
Bakara,31

11
Habsiingeldi,gelrtlkiinfermnbana,
Evvelkikahr,hiriihsnederSultanbana.
Erbinimntammoldudahiongngeer,
Hatmolurmenzilmertibcanolurcannbana.
(Kbekavseynievedn)yzellidirbilin,
DodugnmaribdenatzulmetiSbhnbana.
GeldiHakk,btlfirarettidolatmaribe,
ZhiroldugizlisrlarverdiHakkbrhanbana.
OldumsmilgibiteslimiHakkettihemin,
kibinyzdahiyetmibetebirkurbanbana.
478
Anladmzebhiazmebirirettirbuko,
HemberettirgeleYahyilemihmnbana.
HalklemdedilersyaMsrbirzaman,
DahbundanzgemevhdediKuranbana.
Habsiingeldi,gelrtlkiinfermnbana,
Hapisiingeldi,kurtuluumiinfermnoldubana,
Sultanncekahreder,sonucuihsndrbana.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizinLimnidebulunduundadomubu
ilhzamaniinKarabaVel
479
kaddesellhsrrahulazizinKaraMustafaPaa

478
Bindrtyzkanatatm,altyzdahikotum,
Tonbeedekutum,buhleteerince.
Budediimvakaancakbuyznbandadr
Ellibinyzdhiyzyetmidebirfermanbana
Baz nushalarda olan bu iki beyit Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz tarafndan
yazlmadnzannediyoruz.(KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,Eserlerive
Dvnnn Tenkitli Metni, Erzurum 1993; Niyzi Msr, MecmuaKelimt Kudsiyye, s.84a
(Trkesi:Hatralar,HalilEEN,st.2006,s.129)
479
Karaba Vel (eyh Ali Aleddin Atvel) kaddesellh srrahulaziz (h.y.t. 1097/1686)
479
Halvetaban byklerinden, Karabaiyye kolunun kurucusu ve asrnn mceddidi

eyh Ali Aleddin Atvel, 1020 Muharrem/l611 Martnda Arapgirde dnyaya gelmitir.
KarabaVel,yediyandaozamanDiyarbekirsancanabalolanArapgirdenKastamo
nununankrkazasnabalolanKonrapayagelmiveburadaailesiylebirsreoturduk
tan sonra renim amacyla Ankaraya ve stanbula gitmitir. Kastamonuda abaniyye
erknndan seyru sulkunu tamamladktan sonra tekrar stanbula dnm ve burada
yaamtr.
KarabaVelninfizikzellikleriMenkbnmedeyletespitedilmektedir:eyh,ok
gzel yzl olup sarya mail esmerdir. Kalarnn aras aktr. Gzleri siyah ve ekme bu

runludur. Sakallar beyaz, seyrek ve uzundur. Vcudu nahf ve lldr. Uzun boyludur,
BusebepleAliAtveladylanmsalmtr.Ellerioklatiftir.Halimselimbirtabiatsahiptir.
okgzelkonumaktadr.
Uzun boylu olduu iin AliyylAtvel; manev mertebesinin yceliinden tr Aled
din,bandaabantarkininsiyahtcseriliyledolatiinKarabaVellakabylah
ret bulmutur. Btn bu isim ve lakaplaryla o, eyh Ali Aleddin elAtvel b. Mahmud el
Kastamonknyesiyletannmtr.
GenliindeilimarzusuylastanbulagelenKarabaAliEfendi,birsreFatihMedrese
sinde eitim grd. Medrese renimi srasnda da sfilerin meclislerine devam etmek
teydi.KarabaVelninMuhammedNazmyebizzatanlattnagre,BayezidCamiivaiz
lii yapmakta olan Abdlahad Nuri (h.y.t. 15941651) ile 1647 ylnda grmt. Kara
ba Vel Abdlahad Nuriyle grt 1057/1647 ylnda renimine ara vererek stan
buldan ayrlm ve evvela Ankaraya gitmitir. Burada Hac Bayram Vel derghnda bu
lunduusrada,Hz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminmanevbiriaretiveHacBay
ram Vel kaddesellh srrahul azzin manev feyizleriyle Kastamonuya ynelmi ve o
zamanKastamonudabulunanHalvetabanmridlerindenorumlusmailEfendi(h.y.t:
1057/l6478)ye intisap etmitir. ankrdaki grevinden sonra yeniden Kastamonuya
dnen Karaba Vel, sulkunu tamamlayarak, eyhi Mustafa Muslihddin tarafndan bu
kez bir mridi kmil olarak 1080/1669 tarihinde stanbula gnderilmitir. nce sk
darda Rum Mehmed Paa Camiinde drt yl kadar inzivaya ekilen eyh, sonralar
Atik Valide Camii yanndaki Mihrimah Sultn Halveti zaviyesinde irad ile megul olmaya
balamtr.
Karaba Vel, irad grevini srdrmekteyken, Kara Mustafa Paann sznn kanun
olduu 1090/1679 ylnda Beyazzdenin hccetiyle Limniye srlmtr. Karaba
VelninmntesiplerindenolduubilinenIV.Mehmed(Saltanat:16481678)eramenbu
srgnn nasl gerekletiini anlamak zorsa da, Beyazzde gibi devrin, tasavvuf, devrn
vezikirkartulemasylaKaraMustafaPaaarasndakigizlibiranlamasonucundabyle
birolaynmeydanagelmiolabileceitahminedilebilir.
Yukardabelirttiimizgibi,IV,Mehmed,KarabaVelyegnldenbalbirpadiahtr.
CumanamaznAtkValideCmiindeklmakta,herhaftahemvazdinleyip,hemdeeyh
ilegrmefrsatbulmakladr.eyhinvaazlarnnetkisiylegzyadkmekteveBuey
hinvazbanaokadartesirederki,brahimibnEdhemgibitahtterkedipdalarad
mekisterimdemektedir.
eyhin Limniye srlmesinin dedikodu kabilinden baz sebepleri anlatlmaktaysa da
menkbnme yazan brahim elebinin eyhi nsden duyduuna gre esas sebep,
eyhindevletadamlarnnilgisindensklmasvezellikleIV.Mehmedinsfliemeyledip
siyasiktidarnnzaafauramasendiesidir.
Buyllarda,dnemintannmHalvetimutasavvfNiyziMsrkaddeselhsrrahul
azzde,Limniyesrgnegnderilmitir.KarabaVelninMsrilebelkiMsrstanbula
davetedildiindebalayanilikisiLimnidedevametmitir.
Bilindii zere Niyzi Msr (1617/1694) dnemin siysetinden en ok etkilenen mu
tasavvflarndan birisidir. Aslnda Karaba Vel mntesiplerinden olan IV. Mehmed,
Msrnin de muhiplerindendir. Ancak ehzade hocalndan huzur dersi hocalna ve so
nunda eyhlislmla kadar ykselen devrin tannm vaizlerinden Van Mehmed Efendi
(. 1096/l684) nin de telkinleriyle Padiah ve dier baz yneticiler, Msr ve Karaba
Velninvahdetivcud,sema,devrn,melmet,Mehdlik,kutupluk,Hamzavlik,tekkele

rinkapatlmasvezikrinmenedilmesigibitarikatvetasavvufaaitbazkonulardakigr
lerindentrLimniyesrgnegnderilmelerinekararvermilerdir.
VnMehmedEfendinin,Hamzavlerinvemlhidlerinreisiolduunu,tekkelerinbuzt
yznden kapatldn ve zikrin onun yznden men edildiini syleyen Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulaziz,KarabaVelnindeHamzavlergibidndnvehmeder.
Hlsabutaife,kendisinindmandr.
Msr, Hatralarnda, Karaba Velnin kendisine Nefaht, Tedbrt ilh ve erhi Hikem
adlesergnderdiinisyler.BunlardanerhiHikem,KarabaVelninkendieseridir.
Dier ikisi eyhlEkber Muhyiddin Arab kaddesellh srrahulazize aittir. Msri,
LimnidegnderilenbueserleriincelediktensonraKarabaVelninbirsihirbazolduunu
iddia etmitir. Dier taraftanMsr, hatralarnn baka biryerindeKaraba Velnin, ken
disinin ilhilerinde yanllar var dediini, oullarndan birisini imtihan kasdyla yanna
yolladnsylediktensonra,KarabaVelninsbenimdediinibelirtir.Msryegre
ilmi Kurn ve tevarihi Kuran nzul eder, fakat adam ldrtmekle, hastalk kartmakla
tasarrufatekvnhslolmaz.Nevarki,MsrninzannncaKarabaVelmanevtasarru
funubuyoldakullanmaktadr.
Bu konuda,Karaba Velnin halifesi eyhNashEfendinin yetitirdii Sennin yaz
dMenkbnmededeksacaubilgiverilmektedir:
Karaba Efendi dahi Hz kaddesellh srrahulazizin yanna nefy olundukta bir gn
Hz. Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz yalanc eyh geliyor diyesylerler imi. Ve
bendelerinden olan azzin murad vardr, Bundan, elbette zuhur eder diye mterakkblar
iken Hz. Nash Mudurnudan bir kutuya ine koyup azizlerine getirirler imi, Limniye
geldikdeKarabaEfendihabervermilerki,NashEfenditerifbuyurdular,dedikdeibtid
Hz.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizevarsn,sonragelsindediklerinde,onlardahi
Hz. Msrye vardkda halvet edip esrr lhiyyeye mteallik ok sohbet etmiler. Sonra
azizlerineterifetmiler.Hattahikyeolunurki,herzamanHz.MsrileKarabaEfendibir
yere geldikte hizmeti eriflerine Nash Efendi tayin buyurur imi. Bir gn Hz. Msr ha
mamateriiedipvehamamdanktktansonrayanlarndaakebulunmamvelkinizhr
dahietmemiler,VelkinNashEfendianlaypyanlarndanekadaryzparavarsausuly
lembarekdizlerialtnakoymularveolvakityzparavarimi.Tamamenolparalarver
dikte Nash Efendiye tevecch edip buyurmular ki, Olum, Allahu azmana rica
ederim ki, sana dahi ol derece feyzi Muhammedi versin ki, sen dahi mmet Muham
medebylecetedesin,diyeduabuyurmularveHz.Nashbuyururlarmiki,oztno
vakitduasnnoksrvelutfunmahedeeyledim,diyenaklbuyururlarimi.
MsrninKarabaVelyiolumsuzszlerleanmasnakarlk,NashninMsriyiolum
luolarakanlatmasbirelikigibigrnmekteysede,NiyziMsrkaddeselhsrrahul
azzin tavr, Karaba Vel ile yz yze gelmezden nce iinde bulunduu manev haliyle
aklanabilir
KarabaVelnindrtylkadarsrenLimnidekisrgnhayatl683desonaerer.eyh
yenidenskdaradner.1685ylndadenizyoluylahaccagider.KarabaVel,hacgre
vindensonraMedinedeHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminravzaipkiniziyaret
etmi, onun huzurunda son halifesi Edirnede metfun Mustafa Efendiye hilfet vermi,
MsrkafilesiyleMsradnmtr.
Karaba Vel, Msra konak mesafede krk bin hacnn konakladklar yerde hava
gayetakolduuhldebirselgeleceinikefederekdurumuhaclarabildirmiveselden
kurtarmtr.Buolaydanksasresonrahicrtarihegreyetmiyediyandayken,8Safer
1097/5Ocak1686cumagnsaatsekizdeHakk'ayrmtr.

nn sznn kanun olduu 1090/1679 ylnda Beyazzdenin hccetiyle Limniye
srgn edildii zamana kadar 350 gemi olduunu Hatralar kitabndan anlyo
ruz.
480
phesizhabsiinAllahTelnnfermnsbhngeldiindevcudzindann
dan kurtulmak iin dahi emri eriti. Bu hapsin ncesi kahr, sonu ihsan olmutur;
demekistemektedir.
hsannnmns,AllahTelygrrgibikulolmaktanibarettirkimahe
dedeyerindekullanlmtr.
Cibrilhadisindeslmntarifiyleyaplmtr:
CebrailRaslllahsallallhaleyhiveselleme(gelerek);
slmnedir?diyesordu.Raslullah:
Allahtan baka ilah olmadna ve Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve
sellemin Onun kulu ve elisi olduuna ehadet getirmen, namaz klman, ze
kt vermen, Ramazan orucunu tutman ve gcn yettiinde hac yapmandr,
buyurdu.Cebrail:

Kabri,birrivayetegreMsrnhacyolundaKahireyekonakmesafedekiNahlKale
siiindekieyhMuhammedGazzlnintrbesiyleyanyana;dahadoruolduusylenen
ikinci rivayete gre ise, sz konusu trbeyle Nahl Kalesi arasndadr. Buras Kahireye
konak,yaniyetmisaatmesafededir.
(TasavvufDergisi,6Mays2001,KarabaVelMakalesi,CemalKURNAZ,MustafaTATCI,
s.3559))
NYZMISRKUDDSESIRRUHULAZZN
KARABAIALEFENDYEMEKTUBUDUR.
BSMLLAHRRAHMANRRAHM
Mu'cizt enbiy ve kermt evliya ve cemii havrk dta (bade'zzevk heme
ost)
479
biltevilkabulne,yetienrefvzurefnnayaklaraltnaMsr'ninyztop
raktr.Tevilyknnaltnagirenkmaz.Zirahangiyerinmehurmeselidir.
"Zrva tevil kabul etmez ve isim ayn msemma olduuna bade'lilm aynen ve
zevkan ve kalbinden himmetin ve dildeki zikrin ve iksrnn niyyetiyle ve keyfiyeti
mahssa zere hareketi a'znn hatta eldeki kalemin tesirinin ve eya biribirinin ayn
olduununaynilemahedeetmekzevkiniAllah(azzevecelle)myessereyleye.
Benimcanm!
Heranaakidokunasn,kendisadsndangayrsadvermez.Gayrbildiimizyok
tur.Nazarola.Bundangayrmarifetidahisgdahietmeyiz.
Cemiikmmelin(bade'zzevkhemeost).Bundakararetmilerdir.Nefs'lemirdeka
raryokisededireninnoktaisaniyesinoktaievveleyetimeyincedairetamamolmaz.
Ziracemiiimarifbuemsilmariftir.AllahTelasizevebizezevkinimyessereyleye.
Amin.
MuhammedMsr
480
HalilEEN,NiyziMsrninHatralar,st.2006,s.130

mannedir?diyesordu.Raslullah:
Allaha, meleklerine, kitaplarna, resullerine, ahiret gnne ve kaderin
hayrnaveerrineinanmandr,buyurdu.Cebrail:
hsannedir?diyesordu.Raslullah:
hsan;Allahgryormusungibiibadetetmendir.Senonugrmesenda
hiosenigrr,buyurdu.
Abdullahb.merinrivayetettiihadisteiseutarifyeralr:
slm be esas zerine kurulmutur: Allahtan baka ilah olmadna,
Raslullahn Onun elisi olduuna ehadet getirmek, namaz klmak, zekt
vermek,orututmak,gcyetenleriinhacyapmak.
481
Erbinimntammoldudahiongngeer,
Hatmolurmenzilmertibcanolurcannbana.
Halvettekrkgntamamoldudahiongngeer,
482
Mertebelerbitmicanancanolurbana.
Her kim Allah iin krk gn ihlsl olursa, hikmet pnarlar dilinde zuhr
eder.
483
Hadsierifibudurumadelildir.
Bu krk sabah, mminin gnlnn anahtardr. Yoksa yz bin sabahn bile

onafaydasolamaz.
484

481
BuhadissahihdirBuhar1/49damerfuolarak.8/183demevkufolarak,(rivayetinh
reti sebebiyle merfu olduu tasrih edilmemitir.) Mslim (1/176177). Nesa (8/107108),
Tirmiz (5/56), Ahmed. Musnedinde (1/78), Beyhak. Sneninde (4/199). Humeyd
Musnedinde(2/308)eitliyollarlabnimerdenmerfuolaraktahricetmlerdir.
482
Baz erhlerde mahkmiyetin sebebi olarak s aleyhisselm meselesi yznden Azz
Mahmd Hdynin olduu yazlmtr. Sehven yaplan hatann dzeltilmesi gerekmekte
dir.
AzzMahmdHdykaddesellhsrrahulaziz
(h.948/1541) ylnda ereflikohisarda dodu. Bursada Muhammed ftde hazretle
rindenfeyzald.(h.1007/1598)deskdardacmivederghyaptrd.(h.10381628)de
Hakkayrmtr.Kabri,stanbulskdardakendiderghyanndakitrbesindedir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz ile Azz Mahmd Hdy kaddesellh
srrahulazizarasndabirgrmelerdenbahsedilenrivayetlervardr.Bunlarnyanloldu
umuhakkaktr.Hayatlarileilgilitarihlerbunuakagstermektedir.
A.MahmdHdykaddesellhsrrahulaziz(d.948/1541;h.y.t:10381628)
NiyziMsrkaddesellhsrrahulaziz(d.1027/1618;h.y.t:1105/1694)
AyrcaMevidlrfanisimlieserindeOtuzuncuSofradageeneyhMahmutskdr,
skdarlCelveteyhiGafurMahmudEfendidir.(AKAR,1997),s.116
483
EbNuaymHilye5,189;KeflHaf,II,224;Suyut;CamiusSagr,II,137
484

hls:Bireyibireyekattrmayphlisklmaktanibarettir.Pesihls,srve
efl ve sfat ve ztta olur. Bundan dolay suf stlhnda tevhid mertebeleri drt
olup,tevhidisr, tevhidiefl,tevhidisfatve tevhidizt derler.erbain
485
:
Drthalvettenibarettir ki;drtaded,onadedigerektirdiinden ...
hepsi tam on gndr...
486
hesbnca her halveti on gn olur. nk 4+3+2
adedlerinintoplam10saysnaular.AllahTelnnztondediimizdealtyn
veevvelveahirveczvekldenibarettir.
Halvetinbirincisinefsitezkiyeiindir,neticesitevhidiasardr.
kincisiahlkdzeltmeklekalbtasfiyesiiindir,neticesitevhidiefldir.
ncsruhyceltmekiindir,neticesitevhidisfattr.
Drdncs msivdan temizlemenin srr iindir, neticesi izf sfatlar dr
mekle ile tevhidi zttr. Bu menzile fenafillah ve makam cem tabir olunur ki;
katre olan beeri vcudununu, vahdet denizinde mahv ve mstarak etmekten
ibarettir.BundandolayErbinimntamamolurbuyurdular.
Halvetin beincisi; dah on gn geer buyurduklardr. Bu halvet mahvdan
sahv (ayklk)a ve cemden farka gelip cemi cemi esma ile btn mertebeleri
tamamlamakiindir.Vahdet,kesretivekesret,vahdetiperdelemeolmaksznkes
ret aynalarnda cemli srr vahdeti mahededen ibarettir. Bu nedenle Hatm
olur menzil mertib cn olur cnn bana buyurdular. Nitekim Cenb Hakkn
(Bana ibadet etmesi iin)
Msayaotuzgecevdeverdikveonaongecedahailaveettik;bylecerabbinin
tayin ettii vakit krk geceyi buldu.
487
yeti kerimesi buna iarettir. Onlarn
drt halvetten ibaret olan bir erbain ile olmalar enbiyi izam aleyhimsselmn
sulklar emmreden olmayp mutmainneden olmas nefsin tezkiyesi iin zevke
gerekkalmaz.nkonlarmasumlardr,bizimgibiktahlaknvasflarndanuzak
trlar.
(Kbekavseynievedn)yzellidirbilin,
DodugnmaribdenatzulmetiSbhnbana.

485
ERBAN: Krk gnlk riyzet. Madd balar azaltp, mnev taraf kuvvetlendirmek ve
kalbaynasnparlatmakiin,tasavvufbykleritarafndankonanusllerdenbiri;krkgn
azyemek,azimek,azkonumak,okibdetetmek.Bunaile(krk)dedenir.
Ehli snnet yolunun bykleri, halvet yni yalnz bana kalmak ve erban yerine, in
sanlar arasnda kalbini Allah Tel ile bulundurmak sedetine kavumulardr. Snnetleri
yaparak ok kymetli eyler elde etmiler ve bidatlerden (dine sonradan sokulan
hurfelerden)saknarakyksekderecelerekavumulardr.(mmRabbnkaddesellh
srrahulaziz)
486
Bakara,196
487
Araf,142

(Kbekavseynievedn)
488
yzellidirgndrbilin,
489
gnebatdandoduAllahTelkaranlbendenald.
BubeytAllahTelnn sonra(Muhammede)
yaklat, derken daha da yaklat. O kadara ki (birletirilmi) iki yay aras kadar
hatta daha da yakn oldu. ayeti erifinin kelimenin aded ebced hesab zerine
remz buyururlar. Her kavsda iki kb vardr. Bu nedenle bazlar demiler ki;
kbekavseyn kbeykavsini manasnadr.Butakdirdekavsn
birlii murd olunur ki; kbe eymeni (sa ucu) vcub leminden ve kabe eyser
(sol ucu), imkn leminden ibarettir. yzelli olmas kbe kavseynden murd
kavsivcibiimkndrki;toplamyzdr.Evedndenmurd Nn.
Kaleme....andolsunki
490
deolunnndurki;ebcedhesabndakideerielli
dir.
Baz mfessirler demiler ki; nundan murat zt ilminden alnm olan mu
kaddes kalemden kinyedir. Bu itibr ile kbe kavseyn evedn, yzelli aded
olur.
Dodu gnmaribden diye buyurdular. Ruh gneinin bat, vcud dann
karanlndan ve bulutun bulanklna iarettir. Douu ise, perdeleri benlik kay
dnkaldrp,leminkorkutucueylerdenklandranvevcudglgesininvehmini,
vahdete nuruna katmaya remz ve iarettir. Bu nedenle at zulmetti, Sbhn
banadiyebuyurdular.

488
KBE KAVSEYN: Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Mrac gecesinde bilmediimiz
bir ekilde Allah Telya yaknlndan kinye olan bir tbir.
KurnKerimdemelenbuyrulduki:
O (Muhammed sallallh aleyhi ve sellem) Rabbine Kbe Kavseyn veya daha yakn
oldu.(Necmsresi:9)
Ehli snnet limleri buyurdu ki: Mrc, ruh ve cesed birlikte olarak Mekkei
mkerremeden Kudse ve oradan yedi kat ge, sonra Sidre denilen yere ve Sidreden
Kbe Kavseyn makmna uyank olarak, gece bir anda gtrlm ve getirilmitir. Bunu
yapan,AllahTeldrveancakOyapabilir.(AbdlhakmArvs)
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Kbe Kavseyn makmna varnca ne Cebril
aleyhisselm ve ne de baka hibir vsta olmadan dorudan doruya Allah Tel Ona
vahyetti,bildireceinibildirdi.BevakitnamazbusradaFarzklnd.(FahreddnRz)
KbeKavseyntahtnnSultnsen,benbirhiim,Misafirinimdememisaygszlksaya
rm.(MevlnHlidiBadd)
489
Talaa vel aded fi 2175 yevml isneyn [erbanm Msrdr 340 on gn de geince
Msr350olurveefhemKarabageleliyarn350drbumsradaaertmit350ve
fathazretieyh:1105]HalilEEN,NiyziMsrninHatralar,st.2006,s.130
490
Kalem,1

GeldiHakk,btlfirarettidolatmaribe,
ZhiroldugizlisrlarverdiHakkbrhanbana.
GeldiHakk,btlfiraretti,batyayneldi
AllahTelgizlisrlarakladvebanayolgsterdi
Ruh gnei yce ufuktan doup ve karanlk gecenin arln giderip okluk
zulmetinden vahdet nuruna kavuturur.
Andolsunsenbundangafletteidin;derhalbizseninperdenikal
drdk.Bugnartkgznkeskindirdenir.
491
Gereincehakikatnurununaslnn
gznden srmesi gaflet gznn arsn izle ve Hakk gren gzn penceresi
kudsnurhavalesiileHakkvcudununnruiimibirekildekaplad.Btlvcudun
zulmetine yer kalmayp Yine de ki: Hak
geldi;btlyklpgitti.Zatenbtlyklmayamahkmdur.
492
hakkatyzgste
rip akl deliller ile tasdik ve hccet derecesine kavumu esrr inkiaf ve aikr
oldudemektir.
OldumsmilaleyhisselmgibiHakkaettiteslimoldum,
(hicri:1275m.1859)benimiinHakkakurbankesilir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz Allah Telya gereken emneti tes

lim iin maneviyt yolunda olmalar sebebiyle Hz. smil aleyhisselm gibi Hakka
teslmicnettim,btnskntlararazymdemektedir.
Derhlikibinyzyetmibedebanabirkurbnetti.
Melamiler bu beytin seyyid Muhammed Nur kaddesellh srrahulazizin
mehurolduutarihi1275olaraktebireylediinekanidirler.
493
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin Mecmusnda bu tarihlerin 2175

benzeritarihlerbulunmaktadr.
494
Butarihinkarlkgeldiizamanbirimininmild
olarak karl tam olarak sylemek mmkn deildir. Ancak 1275 olarak d
nldnde,tarihiuolayrivayetederler.
Varyantlararasndabirokkkfark bulunandieryaygn birrivayetisey
ledir:
495

491
Kaf,22
492
sra,81
493
AbdulbakiGLPINARLI,Melmiler,st,1931,s.247
494
HalilEEN,NiyziMsrninHatralar,st.2006,s.130
495
Buradaki anahtarn Fransz, ngiliz ve talyann Osmanl tarafn tutmasn temsil
etttii sylenmektedir. (Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsaneMenkbe ilikisi Ve

anahtargibimasalmotiflerininveformelrakamlarnbulunduuaada
ki1275tarihinden,kurbanvekotan,Yahyadanvegelecektenbahsedenilgin
vekehanetdoluilhihakkndaisebazkkfarklarlaikiayrrivayetvardr.
Biri udur: Krm Savana karar veren Sultan Abdulmecd, baz ulema ve
eyhlerin de duasn almak istemi ve mabeyinci muhasibi Yahyay, devrinin
mehur eyhlerinden Kuadal brahim Halvetye bu maksatla gndermi.
Kuadal, hayattayken kendisine iyi davranlmayan ve Osmanl aleyhinde bed
duasbulunan,hatta
Osmanlnninkraziindrdncsemyabirkazkaktm,bendenba
kaskaramaz
diyen ve ayanda bukas ile defnedilen Niyzi Msr kaddesellh
srrahul azzin gnlnn alnmas gerektiini syleyerek kl (baka bir riva
yette anahtar) vermi. Padiah, Yahyay 40 koyun ve bir ko ile birlikte
Limniyegndermi,bunlarkesilerekfakirleredatlm.Yni,birnevizrdi
lenerek rzas alnm. Msrnin ayandaki buka (pranga) zlm. Sava ka
zanlm.
Buka ile birlikte, orada bulunan ve getirilip tefel edilen Niyz Divan
ndakiuesrarengizilhininanlamdazlm:
Bununla ilgili dier bir rivayette ise Sultan Abdulmecd, 1260da Selanike
giderken frtnaya tutularak Limniye gelmi, trbeyi ziyaret ederek bilgi alm,
duaetmivesavankazanlmasiinmanevhimmetveyardmistemi,orada
bulunan NiyzDivannntefelndeyukardakibeyitleringetiigazelkm.
Savan kazanlmasndan sonra da ko kurban ederek, trbeyi tamir ettirmi
tir.
496
Konu hakknda Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz hakknda bir yabanc
tarihiolanDimitriKANTEMRin
497
kitabnadercettiibuhususubizimyerlitarih
ilerimizin gz ard etmeleri ok ac olduu gibi, birde bu tarih kitabnn 1980 de
Diyanet lerinin Din leri Yksek kurulu tarafndan yasaklanma tavsiyesinin bu
lunmas gariplikler yurdu olan memleketimizin yalnz d gler tarafndan ypra
tlmadkendikendimizeokyaptmznhatalargrmekasndannemlioldu

Niyzi Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal Bilimler Yl:2003
Cilt:1Say:1,s.48)
496
(KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitliMetni,
Ankara,1998,s.XCI)
497
DimitriKANTEMRtrc.Dr.zdemirOBANOLUOsmanlmparatorluu'nunYkseli
vekTarihi[Kitap].stanbul:aYaynlarCumhuriyetKitapKulb,4.Bask2001.

unu belirtmek isteriz. Kitaptan aldmz blmde Niyzi Msr kaddesellh
srrahul azzin Rodosa srgn gidiini bir yabanc gzyle okumanz iin burada
alntladm.
37MISREFEND'NNTAKDREDLMEYEDEERTUTUMU:
498
Sadrazamn sava hazrlklaryla urat ve hatta kentin dnda karargh kur

duu bir srada, Bursa eyhi Niyzi Msri Efendi
499
, kendisinin ilahi yardmna

498
(DimitriKANTEMR,4.Bask2001),c.II,771774;Aklamalar:968970
499MsrEfendi:BiroubununHristiyandininienoksevenlerdenbiriolduunusanma
larna karn, Trkler arasnda dindarl yznden ok tannm birisidir. Bu kany, kendi
sinin yaymlayp da camilerde okunmasn emrettii birok dinsel iir dorulamaktadr.
Birounun kansna gre bedenleme gizine ilikin olan bazlarn, Trkeden szck sz
ckevirdimveburayaaktarmayalaykolduklarnsanmaktaym:

(Orijinalilhibuekilde)
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,
Kifigencihakikathemhaytlemim.
Bendemahfoldugayblgaybnesrrhemn,
Bendedirsremnetanakenzimbhemim.
BencemliHakkcmleeydezhirgrmem,
Bumeryyaanniinbaktmcahurremim.
Herszmmifthkuflikntkenzolmudurur,
Hemdemisileherbirnefistemahremim.
Cmlemevcdtverdimbenvcdvhide,
Ztuesmvesftnilehlyekdemim.
Yerdegktehernekimvarbaludurbbana,
ikrevnihnebentlsmzmm.
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,
Hdisimgerivelmandesrrakdemim.
(Tercmebuekildeyaplm)
"nsansalanlayngizlerinibilenbenim
Adaletinhazinelerinibenlerimvednyannyaambenim
Tmgizlieylervetmgizlieylerinesrarbendesakldr
Banasrverildivebenonuiimdesaklarm
Ben,ilahigzelliiherkestendahaaydrgrdm
Bundantrbugrntygrdkesevintencoarm
Gktekiveyerdekihereybanabamldr
Tmgrlenvegrlmeyeneyleraynayayansrgibiiimeyansr
Ben,tmyaratklarazvebiricikvarlmadadm
Bensonsuzadeks'daymvesonunadekonunlabirlikteyim
Ben,vcudumdanMsr'dakralolanMsr'yim
Kehanetimokderindirveonungizliyorumundaebedibirsriermektedir"

Aadakitalamadaayneyleriimaettiisanlmaktadr:

(Orijinalilhibuekilde)
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,
Herdemdesemvathurfaseferimvar.
Gnlmgnnyldzdrhiadediyok,
Herburtabenimbingnebinkamerimvar.
limlerebcedhacesiolmakolurr,
Alakgrnenebcedelnazarmvar.
Arusemvatulmunbudurelhak,
Hemdahizeminindetkenmezgherimvar.
BununlabiroldudemisileMsr,
Gnlmedahinegelirimnegiderimvar.
(Tercmebuekildeyaplm)
"Allahakna,benimbilgimsonsuzdur
Yaammsresincekutsalbilimleriinalrm
Yreiminsemasndasayszyldzlarvar
Herburtaben,binergneveaysayarm
Bunlarabakarak,gkkubbeninvetekigezegenlerinbilgisikmsenmeli
Zirabenimyeryzndedesreklivarlklarmvardr
Dnyaalfabesininustasolmaktanutanyorum
Fakatdnyadaokazsaylanbualfabeninkymetinibilirim
ZirabununlaMsrilesarasndakibakurulmaktadr
Bundantrhibirarzumyokturvehibireyimeksikdeildir."
Budizelerinierdiiakitiraflar,MsrEfendi'ninsaleyhisselmaduyduuitenduygu
larhakkndabirfikiredinmekiinyeterliolurfikrindeyim.BunakarnMsrEfendihakkn
da bizzat istanbul Patrii Kallinikos'un azndan iittiim any belirtmeye deer olduunu
sanrm.Buyksekrtbelipapaz,Bursa'daruhanireisolduubirsrada,kentinmollasolan
MsrEfendi,bununladostolmuveskskbununevinegidermi.Birseferindemetropoli
tegittiinde,masannstndeYunancabirkitapgrrvebununneolduunusorar.Ruha
nireisdebununncilolduunusyler.BununzerineMsrEfendi,
"Ey pek aziz metropolitim, Allah Tel'nn sana ltuf olarak verdiini yaadka ko
rumalsn;zirasilencil,AllahTel'nnkelamdrlar"der.
Msr'nin bu duyarllndan dolay Trkler, kendisinin yrekten Hristiyan olduunu
sanmalarna karn, yine de nn kltmemilerdir. rnein, yukarda naklettiim bu
dizeler, Hristiyan Ortodoks mezhebine gre mi, yoksa Kuran retisine kart olarak m
dzenlenmi olup olmadklarn kararlatrmak iin mftye gsterildikleri zaman, mft
resmenbildirmektekararszlkgsterirveufetvaylaikianlamlbircevapverir:
"Bu dizelerin anlamn ancak Allah Tel ile Msr bilir. Bu karar, bir kfir tarafndan
verilmesine karn, bunun doru olduuna inanyor ve bu insann derin bilgisi hakknda
yorumdabulunmannokzorolduunuanlyorum."

inananderviadaltndabindenokgnllybayranaltnatoplar.Budervi
ler, kendisinden ne maa, ne de baka geim gereksinmesi istemeyerek, nereye
gtrmekisterseorayagitmeyehazrolduklarnsylyorlard.eyhbudervilerle
denizyoluylaRodos'agider;buradandakarayoluylaEdirne'yegelirvekentevarr
varmaz yandalaryla birlikte doru Selimiye Camii'ne gider. Burada le namaz
iin gelen halka rastlar. Msri Efendi de byk bir gayret ve dindarlkla ibadette
bulunurveaayukarumealdehalkahitapeder:
"Almanlara kar yeni bir ordunun kurulduunu rendim. Bugnk durum
karsndaMslmanlarniyiliivekaniinKuranKerim'inkurallarnagrene
yapabileceimi uzun boylu dndm durdum. u anda Osmanl ordusunun
bugne dek Hristiyanlar tarafndan urad byk kayplarn sebebinin ne ola
bileceiniaratrdm.BudncelerimarasndabizzatAllahTelgkten,aralk
sz sren bu byk bozgunlarn nedeninin, ne Almanlarn cesareti, ne de Trk
halknn gnah olduunu; aksine gvurlarn ruhu, iman ve ananelerinin etkisi
altnda kalarak, kfirlere kar byk saydaki ordu deil, fakat Allah Tel'ya
imanl, temiz yrekli ve uyrua kar doru drst olmak lazm geldiini bilme
yenimparatorluunonyedivaliveilerigelenlerininuygunsuzdavranlarsebep
olmutur.
mparatorluumuzu yok olmaya srkleyen bu kiileri bilmek istemez misi
niz? Pekl, trban ve Mslman giysileri iinde almla aramzda dolamaktan
utanmayanbugvurlarnadlarnilhihikmetbanaaklad.Bunlarunlardr:
Vezir,yenieriaas,kaymakam
500
,defterdar
501
,reisefendiveisimleriylead

Buarada,mftnnbubeyanatndansonraMsrEfendi'ninbudizeleri,halkayaylm
ve tm Trkler, Bunlarn gerek Ortodoks olduklarn kabul etmilerdir. Buna ramen bu
dizelerinihtiyatlaokunmasnaizinverilirveyaymlanannshalarnbandaaadakiuyar
vardr:
"BudizelerinvezlszlerinyazaranlmayadeerMsrEfendi'dir.Bunlarniindes
lamdinineuygundmeyenveHristiyanlarnkulaklarntrmalayanbazkararveanlatm
larvardr.Bununlaberaberbunusaltyazarncokusunavermelidir.Buanheyecansaye
sindebazMslmanlarngerekinanlarnbozmutur.Bablibunlardanhaberiolduu
zaman, mftye Msr'nin arklarn ve iirlerini bir cilt halinde toplatlmasn ve incele
meye gnderilmesini emreder. Mft, bunlar okuduktan sonra yakmtr ve aadaki
fetvayvermitir.
Msr Efendi gibi konuan ve dnenler bu atete yansnlar; ancak Msr Efendi
yanmasn, zira cokunun egemen olduu kimselerin zerine fetva karlamaz. Bu Msr
Efendi'ninhakaretincnalmakiinbundanncesznettiimkarklklarkard
anlalmaktadr.
500
Kaymakam: Yani Osman Paa olup, kken bakmndan Girit'te domu bir Rum'du.
Kandiye'nin kuatlmas dolaysyla Kprl Ahmed Paa'nn eline tutsak olarak der ve
bununtevikiyleMslmanlkabuleder.Bundansonragidereksadrazamlakadaryk
selir.okakllydvedurumagrehareketetmesinibilirdi.
501
Defterdar: Bu sralarda defterdarlk grevini Trklerin devlet ilerindeki byk beceri
sindenvedeneyimindendolay,bugnedekycelttikleriKirliismailEfendigryordu.


landrabileceimtekibykdevletmemurlar.
Btn bunlar lmle cezalandrlmadka, gvurlar yenme midini ta
yamayz. Hatt imparatorluun top yekn yok olmas beklenebilir. Bu amala,
AllahTel'nnemriylesaylanazolmasnavehenzsilahlarolmamasnakarn,
ilahi kudretten hz alarak din bilgisiyle donatlm, gnahsz ve lekesiz bir yn
Mslman toplam bulunuyorum. Bunlar sayesinde saysz kfir ordusuna salt
karkoymakdeil,fakatOsmanlmparatorluu'nunsnrlarndantmyleps
krtebileceimisanyorum."
Buhaberhertarafaokadarabukyaylrki,olaylarameraklbulunansalthalk
deil,fakatbyksaydayenieri,sipahivetekiaskerimemurlarcamiyekoarlar.
Cami ok geni olmasna karn, bu kadar kalabalk dinleyiciyi iine alamayp tm
d salonlar dahi dolar. Bunca kalabaln toplandn gren szc, o kadar ok
coarkidinnasihatleritamdrtsaatsrer.Birayaklanmaolurkorkusuylasadra
zama haber verilir. Vezir de herhangi bir olasl zamannda nlemek amacyla
kaymakam,eyhMsriEfendi'yegnderirvebireylertebliedilmekzerekendi
sine kadar gelmesini rica eder. Kaymakam, en derin sayg ile iltifatlarla grevini
yerinegetirdiktensonraMsriEfendikendisine,
"Ben, Allah Tel'nn bana gkten aklad eyleri kullarna sylemek iin
gnderilmibirkuluyum.Vevezirinnegvuruolabileceinibilememvegrevimi
brakp da onu dinlemeye sebep grmyorum" yantn verir. Kaymakam, kendi
sinidikkatledinleyenbukadarkalabalkbirhalkynnnevresinisarmolduu
nu grnce, toplanty datmak iin kuvvet kullanmaktan baka are olmadn
anlayarak, sadrazama geri gider ve kendisine grdklerini ve duyduklarn syler
ve ayn zamanda ktl nlemek ve bu halk topluluunu datmak iin derhal
gerekli nlemleri nerir. Zira eyhin batan sonuna kadar vaizi salt devletin ileri
gelenlerine kar deil fakat bizzat sultana kar halk ayaklandrmaktan baka
amagtmyordu.Bunlardansonrasadrazam,yenieriaasnveeyhinkfirlikle
sulad tm tekileri artr ve hepsini bekleyen ortak tehlikeyi belirterek, ken
dilerini tehdit eden olay nlemek iin ne gibi tedbirler alnmas gerektiini sorar.
Ortaya atlan tm kanlar gz nne alndktan sonra, nceden sultann onay
alnmadanhibireyinyaplmamasgerektiisonucunaoybirliiylevarlr.Bununla
beraberbuaradaeyhikenttenuzaklatrmakiintmnlemlerinalnmaslazm
dr.Buamaladerhalsultanabirtelhisgnderirlervebununladervigiysisiiinde
byk bir asker etesiyle birlikte bir eyhin kente geldiini ve Selimiye Camii'ne
giderekhalkahitapettiinivekararszcemaatiayaklanmayakkrttnvedevle
tinilerigelenlerinelekesrmektenvehattasultanadahiirenisimlertakmaktan
geri kalmadn; kendilerini kfir diye adlandrarak ve aka Osmanl Almanlar
nn,imparatorlukAlmanlarnakarsavaettiklerinivebundandolayAllahTel'
nn, Osmanl saray zerinde ltf beklenemeyeceini diyerek, sadrazam ve teki
subaylardancnaldnbildiriyordu.Buvebunungibibakayapmackiaretler
yznden sultan o kadar ok hiddetlenir ki, derhal asinin yakalanmasn emreder
ve kulland yeil trbanna olan saygsndan tr kendisini lme mahkm
edemediinden tm etesiyle birlikte Bursa'ya gnderilmesini emreder. Bylece

sadrazam,istediinisultanadnayerinegetirmekyetkisinieldeetmiolduunase
vinerek kaymakam bir defa daha camiye, fakat bu sefer yenieri aas ve byk
saydaaskerineliindegnderir.Kaymakamlayenieriaas,yenierileridarda,
sokakta brakarak hl vaazda bulunan eyhin yanna giderler ve sultan adna se
lamlayarak,sultannkendisininkutsallvenhakkndaokgzeleyleriittiini
vebunlarkendisineduyurmakistediini,bundandolayoyalanmadansarayagel
mesini rica ettiini haber verirler. Msri Efendi ise, ya bunlarn amacnn farkna
varryadasamanaltndakiylangibi
"Burayagelmenizinsebebidediinizgibisultanndeil,fakateytann
502
gn
derdiinisanyorum"der.
Mamafih Allah Tel urunda savatm iin insanlarn ne vgleri, ne de
saldrlarbenirahatszetmez.Buitibarlabuslamcemaatineherhangibirhaka
rette bulunmamak ve sultann emirlerine boyun emek istemiyor sanlmasn
diye istediiniz yere gitmeye hazrm. Bununla beraber btn bunlar ne kendi
isteimlevedefenaamaladeil,fakatilahivahiylekonutuumakanaatgetir
meniziin,ite benimburadan ayrlmamdanbirka saatsonra tankolacanza
daha imdiden bildiririm" cevabn verir. Bunlar syledikten sonra camiden kar
ve kapda kendisini bekleyen sultann faytonuna biner ve muhafzlarn eliinde
her yandan koarak gelen byk saydaki halkn sayg gsterileri arasnda gider.
Fakat halk kendisini izleyemeyecek kadar uzaklatktan sonra kapal bir arabann
iinekoyarlarveilkinRodos'a,sonradaBursa'yagtrrler.
38MISRIEFEND'NNUZAKLAMASINDANSONRAZLENENMUCZE:

eyhin batl kehaneti hakikaten gerekleir, zira onun ayrlmasndan iki gn
sonra leye doru yenierilerin ve subaylarn tm adrlarn devirecek kadar
iddetli bir kasrga kar. Rastlant olarak bu sralarda le yemeini piirmek iin
birok adrda te yanyordu. Frtnadan devrilen adrlar ate alr ve abucak
tekileredeyaylarak,birsaattenazbirsreiindeyksekrtbelisubaylarnpav
yonlarylabirliktebindenfazlaadrklolurgider.Halkbugrntkarsndase
yirci kalyor ve sadece: ite bu gerein kantdr ve kulunun haksz yere srgn
edilmesinden dolay Allah alyor diye haykryor ve atein sndrlmesi konu
sunda hibir yardmda bulunmuyordu. Sonun da askerler byk glkle ordug
hn bir ksmn atein alevlerinden kurtarmay baarrlar. Bizzat sultan bile byk
birkorkuyakaplrveeyhesaygdolubirmektupyazarak,hainvezirleritarafndan
aldatldnitirafeder,kendisiniaffetmesiniricaedervetekrarEdirne'yegelme
siniveorduyukutsamasnistediinibildirir.BunakarlkMsriEfendiise,kendisi
ninsrgniindesultanndeil,fakatsarayarabozucularnnkabahatiolduunut

502
Sultan deil, fakat eytan (sultandan, eytandan): Msr Efendi'nin bu deyii, bundan
sonra iki trl yorumlanmtr. lk nce motamo (kelime kelime) anlamnda, yani sultann
kendikusurlarnayplayanbirinsannyaamnasonvermekiin,eytanibirruhtarafndan
kkrtld;sonraikianlamlolarakyaniMsrEfendi'nin,kendisiniuyarmakiingelenlerin
sankisultantarafndandeilde,kendisinibusuuilemeyeiteneytantarafndangnde
rilmitir.

batan bildiini; buna karn bu hakszl unutarak herkesi baladn, fakat
Edirne'yednemeyeceini,nkilkkezEdirne'yegitmesiyleimdikiarasndaok
farklbirdurumolduunusyler.](DimitriKANTEMR)
Konuzerindebiryabancnnbukadarhasasdavrandolayyerlikaynaklara
uygun anlatna baklnca durumun vahameti aka grnmektedir. Aada
anlatlacak mevzu ile devletimizin Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin
kabrihakkndaalmalarabalamasnnelzemolduugrlmektedir.Ayrcabu
hususun Yunan Hkmeti tarafndan kendileri asndan yine belirteceimiz bil
giler yznden Niyzi Msr kabri hakknda uygulad hakareti bir an nce
telafietmelerigerektiinigrmekteyiz.nkKocaOsmanlydarmadaneden
Ahnonlaradadokunacandnmektenkendimizialamyoruz.
[17MART1694'TEN18MART1915'EVEYAMONDROS'TAATILANMZA]
Bu bal yle de atabiliriz: 17 Mart 1694'ten 18 Mart 1915'e veya aya bu
kalbirerenin30Ekim1918deMondros'taattrdimza.
XVII.asrnsonlarndayz.
Devir kinci Ahmed devridir. Hazreti Niyazi'nin i banda bulunan hainleri Pa
diaha tek tek bildirecei ayias, devlet adamlar arasnda, zellikle de
Kdzdelilerden Vni Cn lakapl Mehmed Efendide tela uyandrr. Sadrazam
BozokluMustafaPaa,MsrEfendininduasnalmakisteyenvesonraseferekl
masn mnsip gren Sultn II. Ahmed'i, bu zt geldii takdirde byk bir fitne
zuhuredeceiyolundakitelkinleriylefikrindenvazgeirir.
HazretiPr,30Haziran1693SalgnEdirne'yegelipva'zetmekzereSelimi
ye Camiine indii zaman, halk caminin etrafn doldurmu kalabalktan ieriye
girilemez olmutur. Bu durumu gren Sadrazam, Niyzi Msr'nin eer derhl
tutuklanp srgn edilmezse byk bir karklk kacan pdiha telkin eder;
Msr'ninLimni'yesrgnhususundabirfermanalr.BununzerineHazretiMsr
tekrarLimni'yesrlr(1693).HazretiPrbuseferincinmitirvegiderken:
"OSMANLI'NIN NKIRAZI (K) N DRDNC KAT SEMYA BR KAZIK
AKTIM. BU KAZII BENDEN BAKA KMSE IKARAMAZ." der ve ayandaki bu
kailebirkouarabayabindirilippalaspandrasyolakarlr.Vebirmddetson
raadada(17Mart1694)vefateder.
Yl18Mart1915ngilizAgamemnonzrhlsanakkaleBoaznagirerveMeci
diye tabyasna lm kusar; ancak anakkale'yi geemez. sabet alp geri ekilir.
Birinci Dny Sava sonunda atekes isteyen Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri
arasnda30Ekim1918ylndaLimniAdasndaNiyziMsr'ningmldyere
bakanMondrosLimanndaAgamemnonzrhlsndayaplanantlamaileOsman
l'nninkraz(k)tesciledilir.
mdi,sadedegelelimvericlidevletednpsoralm:
Biz imdi Hazreti Msr'den zr dileyip Mondros'ta ayamza geirilen bu
kadankurtulalmm,kurtulmayalmm?
Buzat,zamannnbykvellerindenolupkerametlerizahirvebahirdir,nebu

yurmusahepsiayniylevukubulmutur.]
503
Anladmbykkurbanabirirettirbuko,
HemdemjdedirgelirYahyilemisafirolurbana.
Hz.ibrahimaleyhisselmkssasndaAllahTelnn Bizolu
nabedelonabykbirkurbanverdik.
504
KelamnngereinceAnladmzebhi
azmibiriarettirbukobuyurdular.Yanikurbanolankounazimsfatylavasf
nnsebebvehikmetinianladmdemekolur.
HalklemdedilersyaMsrbirzaman,
DahbundanzgemevhdediKuranbana.
HalkdedilersaleyhisselmabirzamanNiyziMsrdediler
DahbundanayrKurnKerimvahyedildidedibana.
Evliyann hepsinin yolu Kuran Kerim, hadistir ve erat sahibi mtehidlerin

ictihadlarylealdklaryoldur.
Beyitlerde zikir olunduu zere hakkn vcd elbisesi kabiliyetime uygun ol
duubuyuruldu.Velyetsrrnnmutlakasevmakamdaolduundanmeshsrra
mazhariyyetimitbariyle benden kanHazretis aleyhisselm srrikensrrna
mahrem olmayan halk bana s demeyip Msr dediler. nk htemi velyeti
mutlakaHz.saleyhisselmndr.Bunedenlesmerebindebiradamdemeleri
nin sebebi, s aleyhisselm gibi kendisine de ilhi vahiy gelir demelerindendir.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyururki;
Bugn bu kadar tevfkt
505
ve tatbikat Allahun kudreti ve Hazreti s
aleyhisselmn mucizat ve Msrnn kermtdur. Kabl iden mmindr ka
buletmeyenhamziyyedrkfirdrmrikdrmlhiddrdinszdr.
506
Dah bundan zge mevh dedi Kurn bana yani seyri slkm
mahbbiyetmenzilindeRaslllahsallallhaleyhivesellemeeriipvarisivelyet
veMuhammedhssailekutbilemoldumdemeyeremzveiarettir.nkba
kalamak ve deimekten beri olan ezel kutb ve ebed bilittifk rhu Muham
med sallallh aleyhi ve sellemdir. Futhtta akland zere Shibi saadet
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz Hazretlerinin teriflerinden
ahirete kadar zaman shibi olan lemin kutbu ve Rahmann halfesi olan gavsi
azam hazretleri her halinde velyeti hssai Muhammediyeye vris olmaya
muhttr.

503
(TATI,2010)
504
Sfft,107
505
Tevfk:C.(Tevfkt)AllahTel'nnkulunayardmetmesi.
506
(MISR,1223),v.4b

12

507

Salikirahhakikatakaeyleriktida.
508
Cmleeyayabirerhletkonulmuturmdm,
Birbirindenbaznaksbaznistidadtam.
Merebialolanneenedirhslkelm,
Aktrolneeikmilkimandandrmdm.
Meydetevirihararetneydetesirisada.
509
Glenivahdetkalbiemrirmaktr,
Lezzetivuslathemanancakmermaktr.
Terkikevneyneyleyenmestimdmaktr,
Vadiihayrethakikattamakamaktr.
nmahhasolmazolvadidesultandangeda.
Arifinakilhdenyeolmazhemdemi,
Nuedipsahbayzatcanolurherbirdemi.
Mazharanaaynizhirgrnrgidergam,
Eylemezhalvetsaraysrrvahdetmahremi.
Akmaukdan,maukuaktancda.
EhliHakkolmakdilersenzerkitaatterkinet,
inisafeyleyigrvarkyafetterkinet.
Pendigueylebasiretlesefahetterkinet,
Eykiehliakasylersenmelmetterkinet.
SylekimmmknmdrtayirtakdiriHd.
Varlnmahvetmekolduayinierknsadka,
Kalbiniyakmakgerekanndemadembrika.
koldurgitmeyeherdembandansaika,
Akkilkiektihatlevhvcudiaka.
KimolasabitHakkisbatndanefyimada.
EyNiyaziibtidaszzevkbuldunaktan,
Yrinisbatnda(La)szzevkbuldunaktan.
Daimbkifenaszzevkbuldunaktan,

507
nnelirRahmanitarfenkadrienfasilvera,
Kllmerinsaliknbehcenkadimenbilheva.
MenlehuaklnselmnyektedibilMustafa,
KadenarelakliluakminhacilHda.
508
Fuzlkuddisesrruhulazizeaitgazelintahmisi.
509
AltizilibeyitlerFuzlkuddisesrruhulazizeaittir.

EyFuzuliintihszzevkbuldunaktan.
ByledirherikiHakkadylaolaibtid.

Rahmanaulatranyollarnefeslersaysncadr.
AllahTelyaulatranyollarnefeslersaysncaolduumehurbirszdr.
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve selleme daima, iman nedir? diye
sorarlard. O da sorann haline gre cevaplar verirdi ki ona layk bir cevap ol
sun.Birdefasnda
Mslman,elindenvedilinden,Mslmanngvendeolduukimsedir
buyururlar.Dierbirdefasnda,
Namazn klan, zektn veren kimsedir, cevabn verirlerdi. Biz de bir
arebulalm,aresizdeiliz.
leminaresinibizbulalm.BirElifinneolduunubilsenbtnKurnKe
rimibiliyorsundemektir.
510
BudurumungerekolduuPsikiyatriasndandageerlidir.Onuniinokolan
yollarnmridlerininbulunmagerekliliikanlmazdr.
rvin D. Yalom, psikiyatr olarak btn hastalarna, hikyeleri ortaya ktka

bir aknlk duygusuyla yaklat. Her hastann benzersiz bir hikyesi olduuna,
buyzdenhepsiiinfarklbirtedaviuygulamakgerektiineinand.Bututumu,
yllargetikeonubugnekonomikglertarafndanfarklynlereekilenpro
fesyonelpsikiyatriden,semptomlaradayaltanveherkesiintektip,ksasre
litedavidenuzaklatrd.
511
Eer ruhn hayatn terbiyesi kitaplar sayesinde olabilecei muhakkak olsa

idiAllahTelnebilerinigndermeyipkitaplarileyetinirdi.BuradanRaslllah
sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin hayatmzn her annda bize gerekli ol
duudaaakmaktadr.

Btnhakikaterenlerindekikadim
512
gzelliklerihevalar
513
iledir.

510
(emsiTebriz,2007),(M.301302),s.390
511
512
Kadm:Eskizaman.Balangcolmayan.Uzunzamandanberivarolan.Evvelibilinme
yenhlvekeyfiyet

Yaratln gzellii nefse yardmc olur. Bu yolda Allah Telnn kullar iin bu
ekildeki muratlarntayin etmekmmkndeildir. Raslllahsallallhaleyhi ve
sellemiin
phesiz sen byk bir ahlaka sahipsindir.
514
buyurulmas yaratl ynn
denmkemmelliineiarettir.Buradausoruaklagelirse
Peki,niin,AllahTelbuimknherkuluiinmuratetmedi?
AllahTelmahlkatyaratrkenolmasgerekenimeiyyetdairesindeengzel
ekilde ve noksansz yaratmtr. Eer bir noksanlk var gibi grnyorsa o Allah
Telnn dilemesi yannda o mahlk iin olabilirliin en yksek seviyesidir. Hz.
Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyuruyorki:
Eer sen ktlkler de ondandr dersen yledir, ama bundan onun kemaline
noksanmgelirki?
Buktlkihsandaonunkemalindendir.Dinleulukii,sanabirmisalgetire
yim:
Meselressamikitrlresimyapar:
Gzellerinresimleriyle,irkinresimleri.
Yusufun, yaratl gzel hurinin resmini de yapar, ifritlerin, irkin iblislerin
resminide.kitrlresimdeonunstatlnneseridir.
Bu,ressamnirkinliinedelilolamaz,bilkisstatlnadelildir.
irkini gayet irkin olarak yapar, o derecede ki btn irkinlikler, onun etra
fnda dner, rlr.Bu suretle de bilgisindeki kemal meydana gelir, statln
inkredenrsvayolur.Eerirkininresminiyapmaybilmezseressam,nkstr.
tebuyzdenTanrhemkfirinyaratcsdr,hemmminin.Buyzdenkfrde
Tanrlnaahittir,imanda.kisideonasecdeeder.Fakatbilkimmininsecde
sidileyerektir.nkmmin,Tanrrzasnarar,maksadonunrzasnalmaktr.
Kfir de istemeyerek Tanrya tapar, ama onun maksad bakadr.
Padiahn kalesini yapar, ama beylik dvasndadr. Kale, onun mal olsun diye
isyaneder,fakatnihayetkale,padiahnelinegeer.Mminseokaleyipadiah
iintamireder,makamsahibi,mevkisahibiolmakiindeil.irkin,Eyirkini
deyaratanpadiah,sengzelideyaratmayakadirsin,irkinideder.
GzeldeEygzellikpadiah,benibtnayplardanarttnder.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nasihat etmesi ve hastaya dua
retmesi.Raslllah,ohastayadediki:
Sen,unusyle;Tanr,senbizeglklerikolaylatr.Dnyayurdundabize
iyilik ver, ahiret yurdunda da. Yolumuzu gl bahesi gibi ltif bir hale getir, ey
YceTanr,konamzzatensensin.
515

513
Heva: stek. Nefsin istei. Dknlk. Gelip geici olan heves. Nefsin zararl ve gnah
olanarzular.
514
Nun,4
515

Mustafaileaklselimtabiiolur.
Akl ile Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin beraber zikredilmesi eriat ma
kamnnaklilesorumlututulmasndandr.
Akl balamak kknden gelen bir kelimedir. Anlamak ve idrak etmek, d
nme ve muhakeme etme ve doruyu bularak onu salam bir yere balamak
anlamna gelmektedir. Akl eyay olduu gibi anlama ve anlamlandrma, gzel ve
irkiniayrtedebilme,doruyuveyanlkavramakabiliyetidir.
Akl selim, ise hkm ve kararlarda iki hayrdan daha iyi olan hayr, iki er
denehvenierribilebilmezelliidirvekmilaklaverilenisimdir.Bunasadu
yudemekdemmkndr.AllahTelbuyurduki;
Yzn Allahn ftrat zere yaratt hak ve hanif dini olan tevhide ve s
lama ynelt. Ki Allah insan bu ftrat zere yaratmtr. Allahn kadim kanunu
olanyaratlndabirdeiimszkonusuolamaz.Doru,sabitvehakdinveyol
budur.Amanevarkiinsanlarnoubunubilemezler
516
Aklselim,yaratltaAllahninsankalbinekoyduuilahhakikatlerivegerei
kabuletmeyeyatknolankabiliyetanlamndadr.

Hdyoluakateiniklarayakt.
Allah Tel kendine kavuma yolununun evk ve itiyakn klarna tattrd.

nk akn hallerinde eriata muhalif hallerin bulunmaktadr. Bu haller k iin
hogrlrkendierinsanlarbuhallerindendolaysorumluolurlar.
Salikirahhakikatakaeyleriktida.
Hakikatyolununsalikiakyolunauyar.
Hakiki kn ak yurduna adm att ilk yer, zahitlerin ve bitlerin gelebil

diklerisonyerdir.Denilmitir.Hakikateulamakisteyenakyolunarapolmal
dr. Ak, ebediyeti arayan ruhun, dnyev aldanmalardan kurtularak derun girda
badmesidir.Akyoluhakikateulamadadieryollardanksadr.Bunuksaln
u sebeple anlarz ki; k hakikat yolunda bir anda uzun mesafeleri at hlde
dnn murad edince ald mesafede ayn masal kahramanlarnn da yllarca
srenyolculuklarnn,birarpaboyunugememesigibidir.Geenzamannuzunlu
unun aksine, alnan yolun ksal hatta hilii, an yolculuunun zahire uygun
olmamasndandr.
NiyziMsrhakikateulamakisteyeneakyolunutarifetmesibundandr.

516
Rum,30

Cmleeyayabirerhletkonulmuturmdm,
Btneyayabirerdeimeyenbirhalkonulmutur,
Eyannasliindrtunsurbahsedilir.Atesuhavatoprak.Buunsurlardanbiri
eyadabasknolursaozellikkendinidahaokgsterir.
nsan ruhu Ben Adem'in yaratln tamamladm zaman ona rhumdan
frdm.
517
ayeti kerimesinin ifadesine gre ilah menelidir. nsan ruhu ten
kafesine girdikten sonra madd ve zulman bir hicab ile perdelenmitir. nsann
hamurundaanasrerbaadenilentoprak,su,havaveatetenoluandrtunsur
vardr. Bunlardan toprakla su, zulman zellie sahiptir. Et ve kemikten meydana
gelen insan vcdunun temel unsuru toprak ve sudur. Bu yzden tasavvufta
zulmanhicabsaylanbedeninvebedenihtiyalarnriyazatvemcahedeileincel
tilmesigerekir.
Budrtunsuramellercihetindedetecellieder.
ahs ruhu tekil eden drt unsur, ruhun tecelli efale nisbetle kalbden
iktibs ettii ansr maneviyedir. Yani toprak mukabilinde olan namaz yemek
gibidir. Hava mukabilinde olan hac ile ate mukabilinde olan zekt ile fi
seblillah verilen bir malda bir kesme maneviye vardr. Su mukabilinde olan
orutur.Zirasavmdabirnevihayatvardr.tebuanasrmaneviyeimesrde
ile ruh kendisine bir vcutu mektebei maneviye yani vcudu imni tekil
eder. Nitekim Cenb Hakk brahim aleyhisselma yle ise drt tane ku ya
kala,onlaryannaal.Sonrakesipparalaherdanbanaonlardanbirpar
akoy.SonradaonlarkendinearkoaraksanagelirlerBilkiAllahazizdir,
hkimdir,
518
buyurdular. Yani Drt da, hakikatte olan kalp, ruh, sr, hafi ze
rinedrtunsurvazolunarakmecmuruhuntasarrufunamutvemunkadolup
daruhamuracaatettikleriveruhvcudunsurutekilettiigibikalpdeniktibas
ettiianasrerbaamaneviyeiiledevcudmuktesibeimaneviyeitesiseder.
Vebubeyandaruhaibrahimitlkiyetmnsibolur.
519
Birbirindenbaznaksbaznistidadtam.
Birbirindenkiminoksankiminininkaabiliyetitam.
EyHakktalipleribilinki,yukardaanlatlanmridikmillerindndakalan
ve eyh denilen kiiler, er'i erifi reten, ilme'lyakn sahibi zhd ve takva
eyhleridir. Bunlar arasnda da yalan syleyip biz falan sultnn ve filn efen
dinintarkatindeniz.Yetkiveseyrslkbizdedirdiyerek,kendilerininbuyo
lun ehli olduunu syleyenler, o gm azizlere ve ilimlerine bhtan ederler.
Kuran'dabugibiyalanceyhleriinYalanlayanlarnvayhaline!
520
denmek
tedir.
Bilinmelidir ki, insn kmiller, kendilerine uymayan kiileri, tarkat

517
Hicr,29
518
Bakara:260
519
Tezkire,v.6a6b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
520
Tur,11

slkundan, ayne'l yakn ve hakke'lyakn bilgilerden mahrum brakrlar. Sonra
bu yoldan sapanlar, o hakkat ehlinin seyr suluklarna, vahdetlerine,
tecelllerine, tesellilerine, muklemelerine, mahedelerine inkra derler.
Bumanlarolsa,bizimeyhimizdedeolurdu.derler.Kmillerdenduyulmu
tur ki, yetmi bin eyh, mridiyle dergha yz kara varp mes'l ve muazzeb
olup cehenneme gireceklerdir. Cenb Hak bizleri, myeli bir mridi kmile
hizmetetmeyenogibikiilerdenkorusun.
Bugibisahteeyhler,mchidolupslketmemitir.Btngayevegayret
leri,mlvemlkedinmek,nmveriyasetiindir.Vaizlergibihalkanasihatede
rek mridi kmilim diye geinirler. Mridi kmile ermeden, ayne'lyakn ile
seyr slk etmeden, yedi direde nefsin yedi ban mchede ve gaza ede
rek kesmeden, ayne'lyakn ile grlen terkiplerin enfs tabirlerini bilmeden
hilfetegelinmez.Veyine,tarkatintekmilinde,beyne'nnevmve'lyakazayani,
uyur uyank bir hlde iken, Hakk'n emriyle, Habibi Ekrem sallallh aleyhi ve
sellem yznden tarkatten ird seccadesi zere hilfet verilmeyen kii
tarkatveseyrslkehliyimdiyedavaklarsa,hemzllhemmuzilldir.Bu
kiilerden gafil olunmamaldr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem,
amelsizilimvebaldirveilimsizameldalldir.demitir.Herilimehlindeng
rlmeklazmdrki,azmaya.
Buna gre eyhlerde bir vebal vardr. Bunlardan, ehli insaf ve ehli takva
olanlar,mridlerine,kardeler,bizsizier'ierifyznden,ilme'lyaknden,
amel, zhd ve takva ile buraya kadar slk ettirdik. Ancak, bundan sonra
ayne'lyaknden seyr slk ile hakikate yol isteyeniniz varsa, gidip bir
mridi hakik bulsun, lem bo deildir. Bizden yana kskanlk sz konusu
olamaz, Biz mrmz ilme sarf etdik. Seyr slku ve btn ird yolunu
ehlinden grmedik. demelidir. Bu gibi kiiler, ancak bu szleri sylerlerse ve
baldenkurtulurlar.
Ey Hak talibi olan klar, eer hakkate ulamak istiyorsanz, mutlaka bir
mridikmilbulmalveonateslimolmalsnz.nsanancakbirkmilerenye
di deryadan geirip darb tevhd ile yuyup artabilir. Zira darb tevhd,
usldendir. Kudret topudur. Nefsi hanns, nefsi emmre, her trl kt ah
lk,aklmaavenefsimaankuvvelerivetahsilleridarbtevhdinveesmann
ateiyleyokolur.Nefsbuzikirlokmaylaslaholur.Nefsihannstevhidikabul
edip m'min olur. Akl maa, akl maada; nefsi maa, nefsi maada dnr.
Darb tevhdin kemli budur. Bu usl nebilerden kalmtr; san'at nebev ve
san'atevliyadr.Nevarki,baznoksanaklllar,darbtevhdevedarbHzik
rine dahi edip kar karlar. Bu tr insanlar nefs davranp, Allah sar mdr
sessizzikredinceiitmezmi?derler.Ogibiinkrclaracevapbudur:
Evet, Cenb Hak, sem'dir, Basr'dir, Alm'dir, Habr'dir, Allame'lguyb
pdiah'dr. Ztn zikretmei gnlmze gelmeksizin bilir. Ancak, bizim nefsi
miz, hannsmz, akl maamz ve nefsi maamz sar, kr ve childir. Zikri,
onlara iittirelim, onlarn gzn aalm, onlara Hakkn emrini bildirelim diye,
candan,ykseksesleveikiyanasalnarakkalbzerehareketleyaparz.Ayrca,

insanlarn kalbi dnya ve msiv fikriyle kararm ve pekimitir. Adeta, taa
veya demire dnmtr. Darb tevhd, kalbin pasn siler. Ta ve demir gibi
kalbleriyumuatr.Zikrikabuleder.
521
mmetimhakkndasaptrcnderlerdenkorkarm.
522
hir zamanda birtakm insanlar kacak, dini dnyaya alet edecekler ve in

sanlara yumuak grnmek iin kuzu derilerine brnecekler. Onlarn dilleri
sekerdentatlkalpleriisekurtgibidir.
AllahTelylebuyuruyor:
Onlarbenimhilmimemialdanyorlar,yoksabanakarscretkarlkmedi
yorlar.Kendiadmayeminediyorumki;onlarakendilerindenylebirfitnegn
dereceimkiilerindenhlimolanbilehayretedrecektir.
523
Merebialolanneenedirhslkelm,
Yksekmerebolangnldesonsznedir,
NiyziMsrenyksekyaratlnedirdiyesoruyor.Bununcevabngelenms
radaakolarakaklyor.
Aktrol,neeikmilkimandandrmdm.
Akgnlnkmilhalidir,devamdaondandr.
Meydeteviri
524
hararetneydetesirisada.
kidegizlibirate,neydeetkilises.
Mevlnakaddesellhsrrahulazizmesnevisinde.
"Ak ateidir ki neyin iine dmtr, ak cokunluudur ki arabn iine
dmtr."
525
Rivayete gre Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ilhi ak srrn Hz. Ali
kerremallh vecheye sylemi. Bu srrn yk altnda ezilen Hz. Ali kerremallh
veche gidip Medine dndakrbirkuyuyabusrr anlatm. Krkuyubusrlak
prpcomuvetamtr.Suheryerikaplayncakenarlarndakamlaryetimi.
Oralardaki bir oban bu kamlardan birini kesip muhtelif yerlerinden delerek
flemeye balam. kan ses kalplere coku ve heyecan verip lahi srr anlatr
olmu. Her mecliste her cemiyette alayan, inleyen ney iyilerin de ktlerin de
dostuolmu.Herkeskendisindenbireylerbulmuneyde.

521
(EroluNuri,2007),s.78
522
Tirmz,2230
523
Tirmiz,37/Zuhd,59(IV,522,h.no:2404).
524
Tevir:indebulunma.inealma,iinealpgizleme.Satlkolanhayvanpazarakarp
gsterme.
525
Mesnevi,c.I,b:10

Mzik
526
Milleti meydana getiren kltr unsurlarn ifade ettik; ama kltrn e

kirdei diyebileceimiz dil, din, mzik zerinde zel olarak durmak gerekir. Dil
vedinfazlacavurgulandiinbunlarbilinenunsurlardr.Mzikdeestetikde
erlerin, kiitoplumtarih btnleme izgisinde, ok nemli bir yere sahip,
duyguyu en fazla ahsletiren ve ahsiyetletiren, millletiren bir karaktere
sahip,kolayifadeedilen,dilvedingibiheryerdeberaberimizdetanabilenbir
kltr unsurudur. Aslnda btn kltr unsurlar dilde toplanmlardr. Dile
yansmayan kltrn yaamas mmkn deildir. Mzik de byledir. Mziin
dilinotalarlaseslendirilir.Buseslerruhagdaverir.Mzikinsannduyguved
ncelerinin, inanlarnn ruhunda seslendirilmi halidir. Ruh bu sese kulak ve
rir; coar, zlr, sevinir, duygulanr. Sokrates, hocasndan rendii u bilgiyi
bize aktarr: Bir toplumu deitirmek istiyorsanz, mziini deitiriniz. Ger
ektentarihtecrbedebunugstermektedir.
527
Mzik,eskizamanlardanberiinsanlarzerindenemlibiryerigaletmitir.
nsanlar zntlerini, sevinlerini, kahramanlklarn, heyecanlarn, sevgilerini,
vbounluklamziksanatnkullanarakifadeetmeyealmlardr.
Mzik insanlar bir hipnoz hali oluturarak etkilemi ve kitlelere zaman za
man yn vermitir. zellikle mzik, duygular younlatran bir zellie sahip
olduundan, pek ok medeniyetlerde dini duygularn glenmesinde, hastalk
larntedavisindeoldukayaygnbiryntemolarakkullanlmtr.
slam Medeniyeti tarihinde zelikle tasavvuf ekol mensuplar(sufiler) m
zikle uram, kullanm ve savunmulardr. Sufiler, akli ve asabi hastalklarn
mzikiletedaviedildiindenbahsetmilerdir.
Bu dnemde yaam byk Trkslam limleri ve hekimleri Zekeriya Er
Razi (854932), Farabi (870950) ve bn Sina (9801037) mzikle tedavinin bil
hassamziinpsiikhastalklarntedavisindeilmiesaslarnkurmulardr.
Farabi, Musikiulkebir adl eserinde mziin fizik ve astronomi ile olan
ilikisiniaklamayaalmtr.
Trk Mzii makamlarnn ruha olan etkileri Farabiye gre yle snfland
rlmtr:
1.Rastmakam:nsanasefa(neehuzur)verir.
2.Rehavimakam:nsanabeka(sonsuzlukfikri)verir.
3.Kuekmakam:nsanahznveelemverir.
4.Bzrkmakam:nsanahavf(korku)verir.
5.Isfahanmakam:nsanahareketkabiliyeti,gvenhissiverir.
6.Nevamakam:nsanalezzetveferahlkverir.
7.Uakmakam:nsanaglmehissiverir.
8.Zirglemakam:nsanauykuverir.

526
(SOMAKCI,152003/2)
527
(Heyet,2008),s.29

9.Sabamakam:nsanacesaret,kuvvetverir.
10.Buselikmakam:nsanakuvvetverir.
11.Hseynimakam:nsanasknet,rahatlkverir.
12.Hicazmakam:nsanatevazu(alakgnlllk)verir.
FarabiTrkmziimakamlarnnzamanagrepsikolojiketkilerinideue
kildegstermitir:
1.Rehavimakam:yalancsabahvaktindeetkili
2.Hseynimakam:sabahleyinetkili
3.Rastmakam:gneikimzrakboyuetkili
4.Buselikmakam:kulukvaktindeetkili
5.Zirglemakam:leyedoruetkili
6.Uakmakam:levaktietkili
7.Hicazmakam:ikindivaktietkili
8.Irakmakam:akamstetkili
9.Isfahanmakam:gnbatarkenetkili
10.Nevamakam:akamvaktietkili
11.Bzrkmakam:yatsdansonraetkili
12.Zirefkendmakam:uykuzamanetkilidir.
Byk slam bilgini ve filozoflarndan bn Sina (9801037) Farabinin eserle

rindenokyararlandnvehattamusikiyideondanrenerektpmesleinde
uyguladnifadeetmiveyledemitir:
Tedavinineniyiyollarndan,enetkililerindenbirihastannaklveruhg
lerini artrmak, ona hastalkla daha iyi mcadele etmek iin cesaret vermek,
hastannevresisevimli,hoagiderhalegetirmekonaeniyimusikiyidinletmek
veonusevdiiinsanlarlabirarayagetirmektir.
bn Sinaya gre ses varlmz iin zaruridir. Ahenkli bir dzen iersinde,
belirlibirekildeayarlanmolansesler,insanruhu zerindeokderintesirler
yapar.Sesinetkisiinsansanatilezenginletirilir.
Yine bn Sinaya gre, ses tonu deiiklikleri insann ruh hallerini belirtir.
Mzik bestelerini bize ho gsteren iitme gcmz deil, o besteden eitli
telkinler karan idrak yeteneimizdir. Bunun iin seslerin dzenli olarak birbi
rine ahengi, besteleri, ahenkli vurularn dzenli ve kaideye uygun olular, in
sanderindenderinecezpeder.
bnSinannmehureseriElKanunfittbbiadleserinitercmeedenTo
katl Mustafa Efendinin talebesi Hekimba Gevrekzade Hasan Efendi (18.yy)
yazd eserinde bn Sinann eserinden ok faydalandn ifade etmitir. He
kimba, Gevrekzade Hasan Efendi Emraz Ruhaniyeyi Negama Musikiye
adleserinde,ocukhastalklarnahangimakamniyigeldiiniylebahsetmi
tir:
IrakMakam:ocuktakimenenjithastalnafaydaldr.

IsfahanMakam:Zek,zihinaklverirvesoukalgnlveatelihastalk
lardankorur.
ZirefkendMakam:Felvesrtarsnaiyigelir,kuvvethissiverir.
Rehavi Makam: Tm ba arlarna, burun kanamasna, az arpklna,
felvebalgamhastalklarnaiyigelir.
BzrkMakam:Beyin,kulunarlarnaiyigelir,kuvvetsizliiortadankald
rr.
Zirgle Makam: Kalp, beyin hastal, menenjit, mide harareti, karacier
ateineiyigelir.
HicazMakam:draryoluhastalklarnaiyigelir.
BuselikMakam:Kala,baarsvegzhastalklarnaiyigelir.
UakMakam:Ayakarlarveuykusuzluaiyigelir.
Hseyni Makam: Karacier, kalp hastalklarna, nbet, gizli hummalara iyi
gelir.
Neva Makam: Blu ana ulam ocua, kala arsna, gnl sevincine
iyigelirdiyeifadeetmitir.
Enderun hastanesinde, ocuk yataki talebelerin mzikle tedavi edildiini,

1675 de Baron Topkap Sarayn tarif ettii eserinde belirtmitir. Musiki stad
Safyiddingnnbellivakitlerinderastgelemakamlarnicraedilmeyeceini,bu
vakitlerde belli makamlarn icra edilmesinin insan ruhunu dinlendireceini, in
sanhuzurakavuturacanyleifadeetmitir:
1.Rehavimakam,fecirdennce
2.Hseynimakam,tanyerininaardzaman
3.Rastmakam,kulukvaktinde
4.Zirglemakam,levaktinde
5.Hicazmakamnamazarasnda
6.Irakmakamikindivaktinde
7.Isfahanmakam,gnbatarken
8.Nevamakam,akamvaktinde
9.Bzrkmakam,yats
10.Zirefkendmakam,uykuvaktinde
Her nekadar gnn belli vakitlerinden, belli makamlarndan sz edilmise

de, ayrca gnn yirmi drt saatinin drde blerek, bu zamanlarda hangi ma
kamlarn okunup, dinlenecei de aratrlmtr. Ayrca makamlarn hangi ulus
lara ne etkisi yapt, astrolojiyle balants da baz hekimlerce aratrlm ve
incelenmitir.
Makam ve fasllarn eitli uluslar zerindeki etkileri olduunu kabul eden

eskiTrkhekimlerinegre:
1.HseynimakamAraplara

2.IrakmakamAcemlere
3.UakmakamTrklere
4.BuselikmakamRumlaradahaokdinletilmitir
Duygusalolarakmakamlarninsanzerindekitesirlerihekimlerceyleak
lanr:
1.Irakmakaminsanatatveeni
2.Zirglemakamuyku
3.Rehavimakamalama
4.Hseynimakamgzellik
5.Hicazmakamalakgnlllk
6.Nevamakamyiitlik
7.Uakmakamglmehisleriverir.
Astrolojikolarakdayineherburcunbirmakambulunmutur.EskiTrkhe
kimlerinden uurinin Tadili Emzice adl kitabnda musikinin btn hastalk
vearlaraiyigeldiiniilimvefenadamlarnndesteinialarakbeyanetmitir.
Sonu olarak, slam medeniyeti dneminde, ErRazi, Farabi, bn Sina gibi
Trkslamhekimleri,psikolojikhastalklarntedavisinde;ilavemzikletedavi
yntemlerini kullanmlar, bu yntemler, gerek Seluklu gerekse Osmanl he
kimleritarafndantatbikedilerek18yzylakadargelitirilmitir.
Mzik sadece bir takm hastalarda tedavi arac olarak kullanlmakla kalma
yp, koruyucu olarak ta insanlara byk faydalar salayabilir. rnein kent ya
antsndaki stresli insan tipi iin, fabrikada iilerin i retim miktarn artra
bilmek iin ve hatta hayvanlarn st ve yumurta gibi retimlerini artrabilmek
iinseilecekuygunmziktrleriolumluetkileryaratabilir.
528
badetindeMzik
Toplucayaplandinibadetler,genelliklemzikeliindeyapldiinibadet
ve mzik birbiriyle yakndan ilikili kavramlardr. Bu balamda mziin, teki
dnya/otherworldly dncesine dalmay simgeledii, dindeki lm tesi
inanc ifadelendirdii, esrar veya sihrin deneyimini belirttii sylenmektedir.
te yandan yinler esnasnda mzik, dans ile birlikte icra edilmektedir. ark
sylemevedansetme;grubundiergruplarayaklamasna,bireylerinduygula
rnkontroletmesineveonlarortakhareketetmekiinhazrlamasnayardmc
olmaktadr (E. O. Wilson, 1975; sh. 564). Bu sebeple ilkel insanlar iin dans
etme, kurban kesmekten ok daha nemli bir riteldir (ayinle ilgili) (Heiler,
1961).
Ayin esnasnda kullanlan mziin, bireyin duygular zerinde yapt etkiye
ilikin yaplan aratrmalarda; mziin, yinlere katlanlar ok rahatlatt ve

528
(SOMAKCI,152003/2)

onlarzerindeglbirpsikolojiketkimeydanagetirdiitespitedilmitir.Daha
sonrabireylerzerindeetkiuyandrmakiinmzik,laboratuarortamndaeit
liaratrmalardauygulanmakzerekullanlmtr.Biz,bireylerzerindemziin
gcnkullanarak,sestonlarnnfarklseviyeleriylemutlu,zgnvb.psikolojik
durumlarmeydanagetirebiliriz.zgnbirey,alaksesle,dahadkbirtonda
ve yavaa konuur. Buna karn mutlu birey ise, daha hzl ve yksek bir per
dedennazikbirtondakonuur(Scherer&Oshinsky,1977).
teyandanbireylerzerindemeydanagelendinbirduygu,dinmziktara
fndan uyandrlm olabilir. Bu balamda Goodwin Watson (1929), yinin er
genler zerindeki etkilerine ilikin yapt bir almasnda; yin esnasnda yo
unveacklbirtarzdaicredilenmziin,ergenlerdeoldukayksekdzeyde
birhuyandrdntespitetmitir.teyandanmzik,bundandahaiyipsiko
lojik faydalar salayabilir. Yani mzik, evlenme ve cenaze trenleri, paskalya
dan nce gelen byk perhiz veya paskalya yortusu rneklerinde olduu gibi
yerinde kullanld zaman, psikolojik adan birey zerinde olumlu farkl din
duygularmeydanagetirebilmektedir.
529
Glenivahdetkalbiemrirmaktr,
Akvahdetbahesindekikalbinitaatidir,
Lezzetivuslathemanancakmermaktr.
Aknisteihemenancakkavumalezzetidir.
Terkikevneyneyleyenmestimdmaktr,
Daimasarhoedenakikidnyayterkettirendir,
Vadiihayrethakikattamakamaktr.
HakikattaHayretvadisiakmakamdr.
ksevgilisinikavrayamadndandolayhayreteder,nkonuntecellleri
sonsuzdur.Buhayretisehayretiilmiyyevehayretiuhdiyyedir(ilmihayretler,
grdklerindehayreteduroluu).
Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz, sfnin hakikat karsndaki

tepkisinin bir eit hayret olduunu belirtmektedir. Bu hayret, bilgisizlikten
deil, hakkatin eliik ve paradoksal mhiyetinden kaynaklanan bir hayrettir.
Bu noktada bnlArabnin grlerine bavurursak, hayretin iki kknn ayrt
edildiini grmekteyiz. Bunlardan birisi, cehalet ve bilgisizlikten doan aklc
kimsenin hayretidir ki, bunu zellikle filozofun slkn tasvir ederken ortaya
koymutur.bnlArabyegrebuhayretinsebebi,aklcnnslkeveyahaki
kate ulamaya balarken umduuyla tam anlamyla elien bir ey elde etmi

529
(ARGYLE,etal.,2000)

olmasdr. Bu durumda ise, tam bir hsran ve aknlk iinde kalmaktadr.
bnlArab, bunu kt bir durum olarak niteler. Bunun karsnda ise, bnl
Arabnin Muhammed hayret diye isimlendirdii ikinci bir hayret vardr. Bu
hayret,hereydeHakkgrensfninhayretidir.Sf,biriok,oubir,evveli
hir,hirievvel,zahiribtn,btnzahirolarakgrr.Bugibielikilidurumlar
mahede etmesiyle de hayrete der. Fakat bu hayret, phe ve anlamama
hayretideil,varlkalanndahareketetmeyealannefsinkendihlindekihay
retidir. Bu nefis, direnin evresinin hangi noktasndan harekete balasa,
direninmerkeziolanHakkaular.Buradazerindedurmamzgerekenbirhu
sus, bnlArabnin bu hayreti Muhammedi hayret diye isimlendirmesidir.
Buisimlendirmeninikisebebivardr:
Birincisi, Allah Telnn mutlak ve kmil bilgisinin tarzn tekil eden tenzh
vetebiharasndakibilgininMuhammedibirtavrolarakgrlmesidir.bnl
Arab, Nuh Fassnda bu meseleyi ayrntl ele alr ve buradan peygamber ve
mmetinin ayr ayr eksikliklerine iaret eder. bnlArabye gre, Allah Tel
hakkndaaklvevehimgleriningerektirdiihkmaynandaverebilmek,Al
lahTelnnbtnmtekbilisimlerininmazharolanHz.Raslllahsallallh
aleyhiveselleministidadnamahsusturvesdeceonuneratbuhkmgeti
rebilir.
BuhayretinMuhammedi hayretdiyeisimlendirilmesininikincisebebiise,
sflerin aktardklar bir rivayettir. Bu rivayette Hz. Raslllah sallallh aleyhi
ve sellem, Rabbim, sana dir hayretimi artr demitir. Bylece hayret,
sdecekarlalanbirdurumveyamruzkalnanbireydeil,aksinetalepedi
lenbireyolmaktadr.Bu anlamdahayretinidealbirmertebeolduudaanla
lmaktadr.
530
nmahhasolmazolvadidesultandangeda.
Ziraovadidesultanvefakirgibiahsiyetolmaz.
Arifinakilhdenyeolmazhemdemi,
Arifinilhaktanbakacancierarkadaolmaz,
Nuedipsahbayzatcanolurherbirdemi.
Sahbayzatien,herzamancanolur.
Mazharanaaynizhirgrnrgidergam,
Kavuuncaaslhakikationagrnrvegamgider,
Eylemezhalvetsaraysrrvahdetmahremi.
Vahdetsrrnnsarayndanmahremhalvetegiremez
Akmaukdan,maukuaktancda.

530
(DEMRL,2003),s.143

Aksevgiliden,sevgiliktanayr.
EhliHakkolmakdilersenzerki
531
taatterkinet,
532
Hakkehliolmakdilersenirkinszletaatisilme,
Hz. dem aleyhisselmdan itibaren enbiyaya stn bir dil kabiliyeti verildi
ini; Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ise muhatap olduu toplumun
zelliinden dolay mkemmel bir dil birikimi ile donatlmtr. Hz. Raslllah
sallallhaleyhiveselleme
gzelliknerededir,diyesorulduundaOnun
dildedir eklinde cevap vermesi, dili ne kadar nemsediinin gstergesi
dir.
533
Beyandabyleyicilikvardr
534
Beyandabyleyicilik,iirdehikmetvardr.
535
inisafeyleyigrvarkyafetterkinet.
inisafeyleyigrvarkyafetilebozma.
Zahirelbiseningzelliisenialdatmasn,demektir.Kiiyeasaletverenkmilta
biatdr.Dierleriiseancakbellibirzamaninsanoyalar.Bakiyesiiseyelgibidir.
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz Enbiynun ve evliyanun ekserisi
mmilerdr.
536
buyurmasanadangeldiigibisafolanlarnbuyoldabaarlola
can beyan ederek, sonradan alnan kyafetin bir deeri olmadn aklamakta
dr.
Pendigueylebasiretlesefahetterkinet,
Basiretlenasihatakulakverelenceilesilme,

531
Zerk:irkinszsylemek.Kuunterslemesi.
532
Terkin:Boyama,yazma.Bozulma,bozma.izme,silmeBellibirsaatteveyerdebu
lumaiinszleme.
533
M. Akif ZDOAN, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 4; bn
Kuteybe, Uynlahbr, nr. Muhammed Abdulkdir, elMatbaatlasriyye, Beyrut,
1999,I,184;elHafc,Sirrulfesha,61;bnRek,elUmdefmehsiniiirvedbihve
nakdih,nr.MuhyiddnAbdulhamd,Drlcl,Beyrut,1972,I,241.
534
M.AkifZDOAN,DinbilimleriAkademikAratrmaDergisiV(2005),Say:4;Chiz,el
Beyn,I,157.
535
M.AkifZDOAN,DinbilimleriAkademikAratrmaDergisiV(2005),Say:4;Kudme
b. Cafer, Nakdnnesr, ne. Abdlhamd elbd, Drlktbililmiyye, Beyrut,
1982,77. Nair, bu eseri Kudame (337/948)ye izafeten neretmisede Kudameye ait de
ildir.
536
(MISR,1223),v.104b
Enbiynnveevliyannoummilerdir
536

Ey
537
kiehliakasylersenmelmet
538
terkin
539
et.
Eykii;akehlinesylediindemelmetileszle.
Yaniakehlininhalininszileifadeedilemediiiinyaplanhareketlerinzahiri
nealdanmademektir.
SylekimmmknmdrtayirtakdiriHd.
SyleAllahTelnntakdirinideitirmekmmknmdr?
Varlnmahvetmekolduayinierknsadka,
Sadkavarlnmahvetmekaslusuloldu,
Kalbiniyakmakgerekanndemadembrika.
Onunkalbiniskskimekparltsyakmakgerek.
Akndeprasyonlarvestresiolmadantazelenmeveolgunlamayoktur.
koldurgitmeyeherdembandansaika,
kherzamanbandanyldrmgitmeyendir,
Akkilkiektihatlevhvcudiaka.
Akkalemiaknvcudunaizgiekti.
KimolasabitHakkisbatndanefyimada.
KimHakkisbatndasabitolursanefyibraka.
lemlemegulolmaybrakmazsanHakkisbatedemezsin.CmleeyadaHakk
grennefyiterketmidemektir.
EyNiyaziibtidaszzevkbuldunaktan,
EyNiyaziaktancesiolmayanzevkbuldun,
Eerbize:Tasavvufuniptidasnedir?Diyesorarlarsa,ylederiz:
mannalterknvardr.Bunlarsrasile:AllahTealannvarlnavebirli
ine, meleklerine, neblerine, kyamet gnne, hayr ve er Allahn takdiri ile
olduunaDilileikrarvekalbiletasdikdir.
540
Akta ise teklif hkmleri yoktur. man konusunda klarn mezhebi yrin

537
Ey: (Arabada) Bak, dinle, dikkat et, yahut, demektir ki mnalarna gelir. Bir ibareyi
tefsiriinkulanlr.Trkede:Yaknnidiindir.
538
Melmet:Knanmlk.tabveserzenilik.Rezillikversvaylk.
539
Terkin:Bellibirsaatteveyerdebulumaiinszleme.Boyama,yazma.Bozulma,
bozma.izme,silme
540
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,BRNCSUALVECEVABI

vechidir.
Yrinisbatnda(La)szzevkbuldunaktan.
Aktanyrinisbatnda(La)szzevkbuldun.
Daimbkifenaszzevkbuldunaktan,
Daimaaktanfenasolmayanzevkbuldun,
EyFuzuliintihszzevkbuldunaktan.
EyFuzuliaktansonsuzzevkbuldun.
ayetbize:Tasavvufunintihasnedir?Diyesorarlarsaucevabveririz:
Tasavvufunintihas;kezabirincisualdegeenalterkn,dilileikrar,kalbile
tasdiktirNitekim Cneydi Badad kaddesellh srrahlazz Hazretlerine bir
gn:
Tasavvufunintihasnedir?.Diyesorduklarnda,ucevabverdi:
ptidasdr.
541
ByledirherikiHakkadylaolaibtid.
HeriHakkadylabalarsabyledir.

541
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,KNCSUALVECEVABI

13
Eyarhdnnettimsanahivermedinrhatbana,
Gldrmedinndensonaahmihnetvahmihneta
Bendindenzadetmedin,ferydmaddetmedin.
Birdembenidetmedinahveyletvahveylet.
ErimedidostaelimRahmnavarmadyolum
kmadbaamenzilimahgurbetvahgurbet
Krmdrrderdilegamgitmezbamdanhielem,
Gldencdbirblblmahfirkatvahfirkat.
MecnnvehedeyimFerhdvevhedeyim,
Buvirdiherghedeyimahhasretvahhasret.
Varmazsayolumeyhime,sarmazsamerhemyreme,
Olmazsarederdimeahhayretvahhayret.
YanarNiyzderdilehikimseyokhlinbile,
Nlnolupgirdiyolahrhletvhrhlet
Eyarhdnnettimsanahivermedinrhatbana,
Gldrmedinndensonaahmihnetvahmihneta
Eyalakdnyanettimsana,hibanarhatvermedin
ndensonakadargldrmedinahskntnavahmusibetine
Burada arhtan murad bahttr, yani ey baht dnum,

542
bana hi rahat ver
medin, beni hi gldrmedin skntdaym vh, vh. Beni benden ayrmadn,
benimferydmaerimedin,benihisevindirmedinvh,vh.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz niin ah ektiini beyan ediyor. Ah
vcudunbiryangsdrkiyakcbirinleyitir.
MuhyiddinibnlArabkaddesellhsrrahulazizbukonudaubilgilerive
rir:
Allah Tel bir kulunun kalbine zikir ve sem hlinde iken vecd vastasyla
birtakmmarifetlerindirmekisterse,onunbildiimizetparasndanmteekkil
kalbizerinebirkurbserinliignderir.Kalbinsttabakasndakibuserinhava
aayadoruiner;kalbinkendiscaklisestekarvebuserinlikilescakl
nbirbiriylesrtnmesindendolaybirate/harretaakar.Buhararetbir
geit bulabilirse dar kacaktr. te zikir srasnda hl sahibi birinin kard
hsadsilebuhararetdarkar.Yok,eerbirkyolubulupdarka
mazsa, kalbin st tabakasnda oluan kurb bulutunun souk ksmndan onun
nemi ile kararak kiinin alamasna sebep olur. Eer bu ate kan vastasyla

542
Dn:sfat,eskimi(du:n)Arapadn
1.Alak,aa,aalk.
2.Altta,aada.

kalptencierlerebulapcieripiirirse,ozamanhlsahibininhdiyekar
dnefestenyankkokusuduyulur.Buateinvehararetiniddeti,tazyiklekalp
boluunu, yni kalbin dier organlara deen ksmlarn ayr ve yarar. te o
zaman tencerede kaynayan suyun fkrtsna benzer bir ses duyulur ki buna
vecbe,sayhaverecfeadverilirvebuvakittehlsahibindensayhazuhur
eder.(bnlArab,Tedbrt,s.419422)
udurumda,zikirdensonraiilecekzelliklesouksu,zikirdenhslolanbu
hararetilebirleirsekalpveciergibiorganlarharapedebileceinden,zikirden
hemen sonra su imemek; mutlaka imek gerekiyorsa da en azndan lk su i
mekgerekmektedir.
543
Bendindenzadetmedin,ferydmaddetmedin.
Birdembenidetmedinahveyletvahveylet.
Kleliktenzadetmedin,ferydmaihsanetmedin.
Biranbenisevindirmedinaheziyetlerinevahyazklarolsun.
ErimedidostaelimRahmnavarmadyolum
kmadbaamenzilimahgurbetvahgurbet
Elimdostaerimedi,yolumRahmnavarmad
Menzilimbaakmad,ahgaripliimvahgurbetim
slamgaribbalad,garibbitecektir.Nemutluogariplere!
544
Ceylanyavrusununeeklerahrnadpmahpusolmas,eeklerinogariple
gh savaarak gh alay ederek elenmeleri, gdas olmayan kuru ot yemeye
mecbur oluu Bu, Allah Telnn has kulunun sfatdr, o da dnya, hava ve
hevesveehvetehliarasndabuhaledmtr.slamgaripbalargaripbi
ter.Nemutlugaripleredenmitir.Raslllahsallallhaleyhivesellemido
rusylemitir.
Avcnn biri, bir ceylan tuttu. O merhametsiz herif, ceylan ahra kapatt.
Ahr,kzlerle,eeklerledoluydu.Oherifdeceylan,zalimlergibibuahrahap
setti. Ceylan, rkekliinden her yana kamakta idi. Avc, geceleyin eeklere
samanveriyordu.Herkz,hereek,alndansamanekergibiyiyor,eker
den de ho buluyordu. Ceylan, gh bir yandan bir yana kayor, gh tozdan,
dumandan yzn eviriyordu. Kimi, zdd ile bir araya koyarlarsa onu, lm
azabna uratm olurlar. Sleyman da Htht, gitmeye mecbur olduuna dair
kabul edilebilecek bir zr getirmezse, Ya onu ldrrm yahut da sayya gel
mezbirazabauratrmdemiti.
Eygvenilirkii,dn,oazaphangiazap?Kendicinsindenolmayanlarlabir

543
(GKE,2000),s.169
544
Muslim, man,232;Tirmizi, man,13; bn Mace, Fiten,15; Darimi, Rikak,42; Musnedi
Ahmed,I,398

kafesekapatlmak!Eyinsan,bukafesteazapiindesin.Cankuun,seninlecins
olmayanlara tutulmu. Ruh, doan kuudur, tabiatlarsa kuzgundur. Doan ku
u,kuzgunlarlabaykulardanyaralanr.
545
Krmdrrderdilegamgitmezbamdanhielem,
Gldencdbirblblmahfirkatvahfirkat.
Bamdanhielemgammgitmez,iimderdile
Gldenayrdmbirblblm,ahayrlkvahayrlk.
kincibeyittegldenmuradedilenrhlarlemidir.Demekistenirkiburhlar
leminde uzak dm bir blblm. Msr efendi eyhi Sinn mm Mehmet
efendinin emriyle hakkat ilimlerini tahsil iin Msra gitmi idi. Orada tahsilde
ikeneyhivefatettiindenseyrislkgsteremedi.tebeyitlerbunuterennm
eder. Ancak Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz yetimek iin gayretini b
rakmam,sonundammiSinankaddesellhsrrahulazizeteslimolmutur.
ki gz olmadka birisi, birini grebilir mi? yahut biri, aa olmakszn

meyva yiyebilir mi? Buna imkn yok. Bilgisizliktendir bunu mmkn grmek;
vazgebundan;birdahadabudnceyehikaplma.Balktandarolang
nl,sendengibidir;gnlnabenzero,Onadorucanlabalakoardu
rursunamaondanhibirhazduyamazsn,uhlde,yenieyharamak,yolsuz
lukturderlerya,buszyanltr.
lk eyhe smsk yap; onu brakp bakasna gitmek erlik deildir. lkinden
hondoldunsa,feyzeerdinseandndadur,vefakrlkdeildir.Ondansonrabir
bakaeyhemridolamazsnderlerya:busz,nazarehlinedorudeildir.Ku
lakasma,busznaslyoktur.Bylesinebirzehirzakkumuserbetdiyeime
ye kalkma da, Allah Tel hazinesinden mahrum olmayasn. Kt kiiler gibi
knanmayasn,Yenibireyhemridoldagamdankurtul.Katren,onunbakyla
deniz kesilsin, Ama olgun eyhe, tertemiz, ar duru, bilgin ve bilgisiyle amel
eden eyhe mrd ol. Onda insan sfatlar lm olsun: onda ereti naktan
hibir eser bulunmasn. Gz, Hakkla grsn: varl tammiyle bitmi olsun:
AllahTelvarlnabulunsun.
Herkeseelvermekcaizdeildir.Byleolmayankiiyemrdolmak,yerinde
birideildir.Yoldayzbinlercedavacvardr.HepsideboyunaAllahTeldan
szederdurur,Soluktansoluabaklardabulunuruz:ihsanlarederiz:yokluk
yolundayzlerceazmzvarderler,Amahalleri,szlerineuymaz.Gecegn
dz bunun aksine hareket ederler. Bir iki lokma ekmek iin bu eit yzlerce
kii,hepbyleszlersyler.Dinyolundaiyiceihtiyatldavran:heraalkkiiyi
ba etme, babu seme. Ondan ilk eyhinin kokusunu ara. O kokuyu buldun
mu,bilkieyhinodur.Ondagrnengerek,eyhinin,eyhindekinintpksdr.
Ondanbakasdeildiro:yaponuneteine.Testideitiysermansuyude
imediya.Ekingibionunardurusuyunuimeyebak.degnlndegller

545
Mesnevi,(V.zbudakTerc.)V,70,beyitler:832842

bitsin:gnln,glbahesikesilsin.Varlndan,tikenebenzeyennefsindenkur
tulasn,Bylecesenindecangzn,onunkigibialsn,onungibisendeherso
lukta ycelesin, Adm atmadan vuslat gne varasn. Noksandan kurtulup ol
gunlua eresin. Ahmaklk eder de onun elini tutmazsan, bil ki gafletle yolu yi
tirdingitti.Ustaslenkuyumcura,gecegndzonuanpdursa,Buan
lakendiniyakaryandrramasanatndandahibireybelleyemez.Onunyeri
nebirbakaustayarakolmadkakuyumculuklagnlsevinceeremez.
546
MecnnvehedeyimFerhdvevhedeyim,
Buvirdiherghedeyimahhasretvahhasret.
MecnngibihedeyimFerhdgibivhedeyim,
Buvirdiheryerdeedeyimahhasretvahhasret.
Varmazsayolumeyhime,sarmazsamerhemyreme,
Olmazsarederdimeahhayretvahhayret.
Yolumeyhimevarmazsa,yrememerhemsarmazsa,
Derdimereolmazsaahhayretvahhayret.
Eer benim yolum eyhimin yoluna varmazsa ve eyhim yarama merhem sar
mazsaveyahutderdimebirreolmazsavahhayret,vahhayretdemitir.
Niyz Msri skdarda oturduklar srada kendisine man leminden bizzat
Raslllahsallallhaleyhivesellemseyrislkettirdi.BazenmmHasanve
mm Hseyin efendilerimiz dahi gelip tevhid makmlarn gsterirler idi. Bir
slik sdkiyle slk ederse, ceml cemde Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
efendimiz ana gelir. Bilhassa Ahadiyet makm n bizzat Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem efendimiz telkin ederler. Zir bu makmn shibi ancak odur,
bakakimsetelkinedemez.tebirkimseninmeylvemuhabbetiolduuvakitson
nefesteolsunanaslkgsterilir,anCenbHakkkabulederveslikisemakm
gsterilir.BirsliktevhidmakmlarndanilkiolanTevhidiEfalgrpdeeyhi
vefatetse,gerekbulemdevegerekhiretleminde,yanikabirde,hairdene
irde ana tekmili makmat ettirilir. Bunu ya eyhi vey dier Veliler yaparlar.
Hazretibrahimaleyhisselmtevhidinbabasolmasitibariylebu gibisliklere en
ncekendisimakmlargsterir,sonradierVelileritayinediposlikinmakmn
tamamlatr.
YanarNiyzderdilehikimseyokhlinbile,
Nlnolupgirdiyolahrhletvhrhlet
Niyzderdileyanarkenhlinbilenhikimseyok,
nleyerekbuyolagirdihsefervhyolculuk

546
(VELED),b.27202750

14
Vezin:MefilnMeflnMeflnMefln
Uyangafletteneygfilsenialdatmasndny,
Yakanalelindenkimsenisonraklarrsv.
Nesandnsenbugaddrkitbyleansevdin,
Anherkimkisevdiysedininieylediyam.
Advetklmakimseylesananefsinyeterdmn
Kiaslasendenayrlmazmrhiroluncat.
ittinHakkRaslndenniceytuahbr,
Velindemkikretmezbutlersanaasl.
Buzhirgznrtpbanatutcnilegnln
Kiherbirszniindeduyasncevheriman.
KelmMustafzevkindimndabulagrkim
Muadilolmazolzevkehezranmenileselv.
KemlidevletistersenokuaytKurn
KiherharfiniindevarNiyzbindrriyekt
Uyangafletteneygfilsenialdatmasndny,
Yakanalelindenkimsenisonraklarrsv.
Eygfiluyangaflettensenialdatmasndny,
Elindenkurtulki,sonraseniklarrezileder.

Firavun,kyametgnndemilletinenclkeder,onlarcehennemegt
rr.Gittikleriyernektyerdir!
547
Nesandnsenbugaddrkitbyleansevdin,
Anherkimkisevdiysedininieylediyam.
Byleonuoksevdiinbuzaliminesandn,
Kimonusevdiysedininiyameyledi.
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hadislerinde kulluu Allah Tel'dan

bakasnahasredenlerinakbetlerindenbahseder:
Yarn kyamet gnnde insanlar bir araya toplanacak. Allah, her kim, her
neye tapyorsa onun ardna dsn buyuracak. Artk kimi gnein, kimi ayn ve
kimilerideTautlarnardnadpgideceklerdir.
548
Advetklmakimseylesananefsinyeterdmn
Kiaslasendenayrlmazmrhiroluncat.

547
Hud,98
548
Buhari,Ezan139;Mslim,man81.

Nefsindmanolarakyeter,kimseyedmanolma
Nefsinmrnbitenekadarsendenaslaayrlmaz.
Dman olarak belirlenmi iin tek yaplacak hedef hazrlkl bulunmaktr. Eer
buhazrlkbirekildetehirveyaertelenirsehelakolmakumulur.
Macchiavelli dman kesinlikle saldrmak niyetindeyse, bir komutan sa

vatankaamaz,
549
demektedir.
ittinHakkRaslndenniceytuahbr,
Velindemkikretmezbutlersanaasl.
Raslllahsallallhaleyhivesellemdenniceayetlerivehaberleriniiittin,
Veli!Neyapaymkibutlersendeetkibrakmaz.
Bir hadisi eriflerinde Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem nbvveti de

erveneminiylebelirtir:
Benimleinsanlarnmislibirateyakankimsegibidirki,ateetrafnaydn
latt zaman atein evresinde bulunan hayvanlar ve kk kelebekler atee
dmeyebaladlar,okimsebuhayvanlarateedmektenmenetmeyebala
d. Fakat hayvanlar o zata galebe ederek dncesizce, sratle atee dyor
lard.Sizdncesizvetedbirsizolarakateederkenbeneteklerinizdenyaka
laypateedmektensizikurtarmayaalyorum.
550
Buzhirgznrtpbanatutcnilegnln
Kiherbirszniindeduyasncevheriman.
Budnyevigznkapatpbanagnlncniletut
Byleceherbirszniindemancevherleriniduyarsn.
Kurn Kerimin Allah Tel tarafndan indiini ve dzenli bir ekilde kontrol
edilerek zamann ihtiyalarna kar ayn ini hz ile olduunu anlamak ile Allah
Tel kelmnn yceliini anlarsn denilmitir. Kurn Kerim nasl Raslllah
sallallh aleyhi ve selleme nzl ediyorsa senin ahsn iin de dzenli bir iniide
vardr.

549
(MaxHORKHEMER,2005),s.430
550
Mnvi,emseddin,Feyzu'lKdirerhuCmii'sSair,Beyrut,1972,c.5,s.518.
Buhesa
uyuum be
olmaktave
aplamalarve
eklenmeksizi
enzulerisi
egrafiinizi
n her halk
itmyleb
midoruysa
rda yeterli
kmszbir
Divnlah
a(ki%100'l
bir yaklakl
izgiolmasa
hiyyatveAk
kbirshhatv
kta sahihlik
dagenelan
klamas|259

vekmilbir
sz konusu
nlamdado


rusalbiryaparzetmektedir)nzulerisininsabitbireimesahipoluuunemli
sonucudaortayakoymaktadr:
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemetmvahiydnemleriboyuncaher
ylnazilolmuvahyinkelimesayssabitolup;budeer,heryliin3670kelime
civarndaseyretmitir.
Herylvehergnndeyeniolaylarvegrevlerinortayakt,slamNebisinin
saysz iman, ahlak, sosyal, idari siyas ve hatta ailev problemlerle kar karya
olduu ok youn Medine dnemlerinde bile; nispeten youn olmayan ve Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin genlik yllaryla e zamanl Mekke dne
mindeki ilk gszlk ve gariplik dnemlerindeki gibi ayn sayda kelime nazil ol
mutur.Buvaka;rnlerikiisel,dartlaravezamanlabalantlmeguliyetlere
gre farkl evresel tepkilere paralel olarak iniklar gsteren ve te yandan
kendi aheserlerinin nemli bir blmn snrl olgunlama ve duyumsay d
nemlerine borlu olan yazar, sanat ve idarecilerin durumuyla elimektedir.
Raslllahsallallhaleyhivesellemiinse,vahiysrecinietkileyecek(busrece
birtrdhidebulunacak)butrkiiselruhihaller,konum,koulvegereksinimler
mevcutdeildir!.Dolaysylabuncllersonucunda,Hz.Raslllahsallallhaley
hiveselleminahsnnvemuhitininstndekibirvarlkvesyleyicinin

Kuran',insanlaraararokumaniin,blmblmindirdikveonugerek
tike indirdik.
551
emri mucibince
Kurn Kerim'i kesintisiz acelesiz, sabit bir

orandavetarihselbirardklklanazilbuyurduuortayakar!
Kur'anieriineitliliivebuKitab'ncmleseldzenligeliimine(2,11dee
rinden 42,13'e kadar art gstermi olan ortalama ayet uzunluklar asndan)
deindiktensonra;KurnKerim'inbuzelliklerineilavetentmbeerikitap,yaz
ve szler karsnda esiz olduu gibi, nzul srecinden yararlanlmakszn tetkiki
olduka g olan vahyin nzulne ilikin zamansal kesitlerdeki kelime saylarnn
dasabitoluugereiylekarlamaktayz.
552
KelmMustafzevkindimndabulagrkim
Muadilolmazolzevkehezranmenileselv.
MustafKelmnnzevkinidimndabulankimseye
binlercekudrethelvasilebldrcnetiozevkeeitolamaz
MENVESELV:
Msa aleyhisselmn duas ile Allah Telnn sriloullarna gkten yadrd
kudrethelvas(men)vebldrcneti(selv).
Bulutlasiziglgelendirdik,kudrethelvasvebldrcnindirdik,Verdiimizr
zklarniyivegzelolanlarndanyiyindedik.OnlarBizedeil,fakatkendilerine

551
sr,106
552
(BAZERGN,1998),s.142143

yazkediyorlard.
553
sriloullarThsahrsnadtklerindeyiyecekistediler.Msaaleyhisselmn
dus bereketiyle Allah Tel onlara men indirdi. Men'in ne olduu hussunda
deiikrivyetlervardr.
Allah Tel bu men'den her gece yapraklar zerine her kii iin yetecek mik
tardayadrd.Bunuyiyensriloullar;
EyMsa!Tatlyemektenusandk.AllahTelyaduetdebizeyiyeceketver
sindediler.Msaaleyhisselmduetti.AllahTelonlaraselvindirdi.Herkii
menveselvdanbirgecevebirgnyiyeceikadaralrd.sriloullarbunimetin
dekymetinibilmediler.Menveselvdanbktk;bakla,soan,gibieyleristeriz
dediler. Nimete kretmediler. Men ve selvy da depo edip biriktirmeye balad
lar.Fakatbunlarkurtlanpbozuldu,yiyemediler.
KemlidevletistersenokuaytKurn
KiherharfiniindevarNiyzbindrriyekt
BykkemlatistersenKuranKerimayetlerinioku
nkNiyzherharfiniindebinlerceesizincilervardr
Kurn Kerim, Allah Telnn kelam olduu iin sonsuz manalar havidir. Bu
iseehlinedahigizlikalmtr.
Vahiymetninin,AllahTel'nnkelmsfatnnmutlakvesonsuzluununbir
aynasolarak,snrszanlaylaramevzuolabilmeyetkinliivardr.rneinSehl
b.Abdullah'n,KurnKerimmetnihakkndakiuifadesi,bugereinbirba
kabiimdeanlatmsaylabilir:
Eerkula,KurnKerim'inherbirharfiiinyzanlayverilsedahio,Allah
Tel'nn, kitabnda tek bir ayete yerletirmi olduu anlamlar (imknn)n so
nunabilevaramazd;nko,AllahTel'nnkelamdr.Kelamise,O'nunsfa
tdr. Nasl ki, Allah Tel'nn sonu, snr yok ise, bunun gibi, O'nun kelamm
anlamanndasonu,snryoktur
554
Hayranlk uyandran ynleri hi tkenmez; onun nihayetine ulalamaz.

Ona,rfkvesempatiyleynelen,kurtulur,sertlikleynelenseayakayaryok
olur.
555
ifadesiilebirbakabyksahabiAbdullahb.Mesudradiyallahanha
atfedilen,
Kim,ncekilerinvesonrakilerinilminesahipolmayarzularsa,o,Kur'an'

553
Bakara,57:Araf,160
554
Zerkei,elBurhanfiulumi'lKur'an,thk.Muhammed,Ebu'1Fadlibrahim,Daru'lMa'rife,
Beyrut,ts.1/9Aynekilde,"Kur'anTercman"ve"Hibru'lmme"(mmetintmDeryas)diye
nitelenen bn Abbas radiyallah anh nisbet edilen, "Kur'an'da eitli dallar (zu cn), fenler
(funn),akvesaklanlamlarbulunmaktadr.
555
Alusi,Rhu'lmeani,Beyrut,ts.1/7

harmanlasn, onu iyice tedebbr etsin
556
tesbiti, Kurn Kerim'in znde,
teki, monist bir anlam dnyasn deil, ama mteaddit ve de ok deiik bir
manalarpotansiyelinikapsadngsterir,
Bu iki anlayn deerlendirilmesine gelince: her eyden nce, nass'n ken
dinde anlamn gzetmeyerek, hkmleri tamamen znel ve greli bir yn
temle oluturmak, bizi tam bir bilinmezlik ve solipsizme [zne'ye gre, bizzat
kendisinden baka hi bir realitenin olmamas
557
srklerken, muhtemel ve
mmkn yorumlan sadece lafzn formuna snarak reddetmek de, tam bir
dogmatizmveibarecilikolacaktr.
558
KiherharfiniindevarNiyzbindrriyektNiyzherharfiniindebinlerce
esizincilervardr,dakimanaiin(Elif)harfineyaplanyorumlarhatrlayalm.
(Elif)harfindeAllahTel'nnsfatlarndanaltsfatbulunmaktadr:
(Birincisi) ibtid (ilk, balang olmak). nk elif ilk harfdir. Nitekim Allah
Teldavarlnilkidir.
(ikincisi) istiva (dmdz, dosdoru olmak). nk elif aslen dmdz olup,
herhangibireyeeimlibulunmamaktadr.NitekimAllahTeldaadalethusu
sundadosdoruolup,bundansapmamaktadr.
(ncs)infird(teklik,birlik).nkeliftektir.(NitekimAllahTelda
tektir)
(Drdncs) inkta (kopukluk) ve ittisal (bitiik olmak) nk elif hibir
harfebitimezken,btnharfleronabitimektedir.NitekimAllahTelda,her
eydenuzakolmasnaramenhereyonabaldr.
(Beincisi) istina (hibir eye muhta olmama) ve ona ihtiya duyulmas.
nkelifhibirharfeihtiyaduymaz,ancakbtnharfleronamuhtatr.Ni
tekimAllahTelda,hibireyemuhtaolmamasnaramen,hereyonaihti
yaduymaktadr.
(Altncs) lfet (yaknlk) nk elif, kelimelerin biribirlerine yaknlamala
rna ve snmalarna sebeptir. Nitekim Allah Tel da, mahlktn biribirlerine
yaknlamalarnnsebebidir.
559
Kn bu hususta yle der : Burada ince bir hakikat bulunmaktadr:

Enbiy aleyhisselm hec harflerini, mevcudatn mertebeleri hizasna koymu
lardr.saleyhisselmAlikerremllhvechevebirksmsahabeninszlerin
de bu hususa iaret edilmektedir. Bundan dolay Mevcudat, Besmelenin ba
'sndan zuhur etti denilmitir. nk bu harf (ba harfi), zatullah in hizasna
konulmu olan (elif) harfine bitiiktir. Bu ise, Allah Tel'nn ilk yaratt ey

556
Gazzal,hyaulmi'ddin,Daruthyi'lKutubi'lArabiyye,ts.,1/290;ezZerkei,elBurhan,
II/154)
557
Paul Foulquie, Dictionnaire de la Langue Philosophique, PUF., Paris 1969, s. 685
solipsisme"mad9
558
(KILI,24ubat1996),s.3132
559
(ERGL,2002),s.150

olanaklevveleiarettir.Bismillhi'rrahmni'rrahmcmlesindetelaffuz
edilen harfler onsekizdir. Yazl olan harfler ise, ondokuzdur. Cmle ierisinde
yer alan kelimeler biribirlerinden ayrldklarnda, harfler de yirmi ikiye ayrlr.
Bunlardanonsekizharf,onsekizbinlemolarakifdeedilenlemlereiarettir.
nkbinrakam,diersaymertebeliniihtivaedentambirsaydr.Busaynn
stnde bir say olmayp, mertebelerin anasdr. Bu say (on sekiz says) ile
lemiceberut,lemimelekt,ar,krs,yedisem,drtunsur(hava,su,ate,
toprak)vemevldiselse(Ma'den,nebat,hayvan)denibaretolanlemlerin
analar (asllar) ifde edilir. Bu lemlerden her biri, kendi ierisinde ksmlara
ayrlrlar.On dokuz harf,mezkrlemlerlebirlikteinsanleme deiaret eder.
nk insan lem, her ne kadar hayvan lemine dhil olsa da, varla hasre
dilmiolmas,hereyiihtivaetmesiveerefiitibariylebalbanabircinsolup,
deerivedeliliolanbakabirlemdir.MeleklerineveCebrail'e(Bakara,98)
yetindeifdeedilenmeleklerarasndakiCebrlgibi.
Kelimelerin biribirlerinden ayrlmalar hlinde oluan (22) yirmi iki saysnn
tamamlaycsolangizlielif(sm,AllahveRahmankelimelerindeyazlmayan
elifler), zat, sfat ve ef'l itibariyle gizli ilh leme iarettir. Bu gizli ilh lem,
tafsiltitibariylelemolmasnaramen,gerektetekbirlemdir.Yazlolan
elifise,bulemlerininsanenbyktecellightazuhurunaiarettir.Builh
lemin gizliliinden dolay, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme Rahman
kelimesinin elifinin nereye gittii sorulduunda, ilh hviyetin, yaygn rahmet
suretinde gizlendiine; ancak ehlinin bilebilecei bir ekilde insan bir surette
zuhurunaiaretolarak,Raslllahsallallhaleyhivesellemonueytannal
dnsylemiveonunyerine(Bismillah)'inba'snnuzatlmasnemretmiti?:
GrldgibiKnonsekizbinleminbulunduunu,ondokuzrakamnn
ise,insanlemlebirliktedieronsekizbinlemearetettiinibelirtmektedir.
Bunlar vcdun, cz'yyat itibariyle olan mertebeleridir. Vcdun kll merte
beleriisezat,sfatvefiilmertebeleridir.
Kaanyegrezat,sfatveeflitibariylegizliolanbulemler,tafsiltitiba
riyleolmasnaramengerektetekbirlemdir.Bulemancakehlininanla
yabileceiekildeinsansurettetecelletmektedir.Budainsankmildir.(Be)
harfi,ztullahnhizasnakonulmuolan(elif)harfinebitiiktir.Buharf,mev
cudatnzuhursebebiveAllahTel'nnilkyaratteyolanaklevveldir.
560

560
(ERGL,2002),s.157158

15
7+7=14
Bahriindekatreyimbahrolduhayrnbana,
Feriindezerreyimarolduseyrnbana.
Dostgrndnaynkalmadbireynihn,
Tfnolursacihnbirkatretufnbana.
Srettenemvarbenimsrettedirmadenim,
Kopsakymetbugngelmezperinbana.
KfdilAnksymsrrninsym,
Endielerhsymadolduinsnbana.
NiyznindilindenYnusdurursyleyen,
HerkesecangerekYnusdururcnbana.
Bahriindekatreyimbahrolduhayrnbana,
Feriindezerreyimarolduseyrnbana.
Deniziindebirdamlaymamadenizhayrndrbana,
Yeryzndeiindezerreyimamaarseyrnoldubana.
Bki bunu u ekilde tasvr ediyor: Kimse grm m ola bahri habb
561
ire
nihn yani (Denizi bir damlann iine sm ve saklanm olarak kimse grm
mdr?)
Evet Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz insan bu ekilde grd ve in
sannhakikatininyceliinibeyanediyor.
Dostgrndnaynkalmadbireynihn,
Tfnolursacihnbirkatretufnbana.
Dostakagrndbireyigizlikalmad,
Tfnolursacihnbirkatretufnolmubana.
AllahTelnntecelliyatnzahirenvebtnenfarketmekdemektir.Zahiren
vucdiyye,batnenuhdiyyemezhebinegirer.
Srettenemvarbenimsrettedirmadenim,
Kopsakymetbugngelmezperinbana.
Aslitedirzmbenimsretteneyimvar,
Bugnkymetkopsagelmezperinlkbanaolmaz.
Srettedirmadenmdemek,hereyomadendenzuhurgelirdemektir.Ya
ratlhakikatinevaslolaniinzntvekederyoktur.

561
Habab:(Habbe)Sonderecemuhabbet.Suzerindekihavakabarc

KfdilAnksymsrrninsym,
Endieler
562
hsymadolduinsnbana.
GnlKfDannAnkkuuyumsrrninsym,
Dncelerhsyminsnadoldubana.
te birinci dnce sahipleri ac bir azap ierisindedirler. nk onlar

kalblerini durmadan deien glgelere balamlardr. Onlar, eriilemeyen bir
glgenin peinden komaktadrlar. te dnyaya ve dnya adamlarna gnl
balayan da byledir. teki tasavvur sahipleri ise daimi bir rahat ve ebedi bir
huzurierisindedirler.nkonlar,kalblerinidevamlolanahiretinsalihamel
lerinevermilerdir.Bu,ylesalambiriptirkionatutunankopupdmez.te
avam,daimaserapgibiyalanc,sslbatlsuretlerleuraarak,letafettarafla
rnkesafettaraflarndamahvettiklerindendolay,sankibuaslndaolmayanal
datcahsiyetlerinvegrnrheykellerinkendilerihalinegelmilerdir.Havass
(sekinler) e gelince bunlar da daima hakikatlere uygun suretlerle uramak
dolaysylakesafetleriniletafetlerindekaybettiklerinden,sankiohakikatlerinve
ovcudunkendisiolmulardr.nkinsan,dndnnayndr.Bununiin
biriArapa,biriFarsa,biriTrkeolanbeyitsylenmitir:
Ey Fazl kardeim, sen dncenden ibaretsin, yoksa byttn et ve
kandeilsin.
Ey karde, sen dncesin, kemik ve akl deilsin. Eer dncen gl ise
glsn;dikeniseklhansn.
demi dedikleri endiedir, gayri dem ustuhan riedir (Adam olmayan
kemikvetydr.)deminendiesiolsalatif,phesizzatolurannerif.
563
Her eyden phe ettiimiz halde varlndan phe etmediimiz bu ruhu

muz veya dncemizden edindiimiz kavram bedenden edindiimiz kavram
danncegelir
564
Dedinkibana:Sylenedirdnce?
nk,anlamhakkndahayretleriindeyim!,.
Dnce;btldanHakk'agitmektir,
Parayda,snrszmutlakbtndegrmektir.
565
NiyznindilindenYnusdurursyleyen,
HerkesecangerekYnusdururcnbana.
NiyznindilindensyleyenYnustur,
HerkesiincangerekseYnusbenimcnmdr.

562
Endie:f.Dnce.Korku.Merak,keder,kuruntu.
563
(ATE,1971)Beincisofra
564
(KO, 1990) s,30; Descartes,Felsefenin lkeleri,(ev, M.Karasan),M.E.G.S.Bakanl
yay.,ist.1988,s.2829; Descartes.Metafizik Dnceler
t
(cev. M. Karasan),
M.E.Basmevi,st.1967,6.dnce.
565

Yunuskelimesini,buradaAllahTelolaraktadnebiliriz.ilhikelimesiile
kasdedilenmanevmenbadanneetedenszlerolunca,herszsyleyen
Hakktr.

16
Hatmicemilmrselininfahrdrfakrufen,
Hatmodurkimbirolayanndahemhged.
Devletidnysenibirrtbeyemuhtaceder,
Devletoldursanaherbirrtbedenveregn.
BelkiMsytelemmzeyleseetmezkabl,
Hzrilehemrholankeseylemeznuer
Dersinaklndanalursunbilsanaolmazdelil,
DersinivarHakkdanalkimilminolarehnm.
zzetistersenyrvarbeklezilletkapsn,
Ateiadilekaynaoluncakimya.
KbeKavseynievedndaikmeteyleme,
Ztbahtnrunayan,bulmakmmnteh.
Msryehatmilmakmatolduhereydenfer,
ZhirubtndakalmadebedillHd.
Hatmicemilmrselininfahrdrfakrufen,
Hatmodurkimbirolayanndahemhged.
Btnmrselerinsonuncusununvncfakrufen,
hveklesonnebininyanndabirolandr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin makam olan fakru fendan bahs

edilmektedir. Varln ve yokluun kymetini kaybettii makam olan fakru fena
vastasyla Raslllah sallallh aleyhi ve sellem miraca kavumutur. Varlk, yok
lukilebilindiinden,kulunyokluubulmasilevarlkaakar.Dahancedebe
lirttiimizgibiAllahTelnnvarlndanbakabireyevarlkvermekyanltr.Her
nevariselemdeHakknvarlnamuhtaolmasileikiliktenbirliedmtr.
Devletidnysenibirrtbeyemuhtaceder,
Devletoldursanaherbirrtbedenveregn.
Dnydevletisenibirrtbeyemuhtaeder,
Asldevletsanaherbirrtbedenyeterlilikverendir.
Yokluk makamna haiz olan iin meselenin bitiidir. Madd ve manev keyfiyet
lervekemiyetlerarttkaskntlardaartar.Unutulmamasgerekenmeselekazan
cnyokluudeil,kavramnyokluudur.okzenginvardrki,gnlmalilemegul
deilken,okfakirinbtndncesikarnndaoyurmaktanbakabireydeildir.
BelkiMsytelemmz
566
eyleseetmezkabl,
Hzrilehemrholankeseylemeznuer

566
Telemmz:Talebeliketmek.mezliketmek.(Bak:Tilmiz)

BelkiMsaleyhisselmrenciklsakabuletmez,
Hzrileyolarkadaolankiidenaslveniinolmaz
lmiLednmektebinearifolannhallerindezahiriilimehlininhalleribulunma
dndanarkadalklarksavemddetliolmaktadr.Nbvvetyoluvelyettenulv
olsadabuyolmecburolmadndanayrlkvkidir.Msahabetiitirazetmektir.
Dersinaklndanalursunbilsanaolmazdelil,
DersinivarHakkdanalkimilminolarehnm.
Bilkidersiniaklndanalrsansanayolgstereciolmaz,
KimHakkdandersinialrsailmionayolgsterir.
limlergkyzndekiyldzlargibidir.Karadavedenizdeonlarsayesindeyol
bulunur.Yldzlarsnverirse,klavuzlarnyoldankmalaryakndemektir.
567
Her ilim sahibinin yldz dieri iin yolkesicidir. Bu nedenle Raslllah

sallallh aleyhi ve sellemin buyurduu zere limin eteini tutmakta esas olan
talebenin okuduu mektebin istikametini tayindir. Burada yol gsterecide hak
olanbulmakgerekir.
zzetistersenyrvarbeklezilletkapsn,
Ateiadilekaynaoluncakimya.
zzetistersenyrvarzilletkapsnbekle,
Macunedenateiledemircioluncakimyaolursun.
Maddeninhakikatineeremeyeninmanevhakikattenhangisineulamasd
nlebilir. Allah Tel bir kulunun yetimesini murat etti mi, ortamn hazrlar de
mektir.
BeeriilkkimyaiiniAllahTeldemaleyhisselmyaratrken,yerzyzndeki
topraklarlsnemuvafkekildemeleklerinetarifederekuygulatt.Mutasavvf
lardankimyaehlioktur.
568
NiyziMsr,dekimyailmiileilgilenmitir.
KbeKavseynievedndaikmeteyleme,
Ztbahtnrunayan,bulmakmmnteh.
KbeKavseynievedndakarareyleme,
AllahTelnnnurunayan,sonmakambul.

567
Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 157; Rmhrmz, Kitb emsli'lhads, s. 87 (51)
(UYSAL,23Bahar2007)
568
Cabir bn Hayyan (721 815 M .), Caferu'sSadk (hyt. 759 M .), Halid Ibn
Yezid(hyt.708),Znnn elMsr (hyt. 859 M .), ahin elHalvet, Abdurrahman esSf
(903 986 M .), Gazali (1055 1111 M .), Erzurumlu brahim Hakk (1703 1780 M .),
Kutbeddineiraz(12361311M.),Akemseddin(13901459M.),MevlanaCelaleddin
iRm(12071273M.)

Bu konuda Seyyid Muhammed Nurul rabi kaddeselh srrahul azzin

RSLEMRDLUK
hatrlamakuygunolacaktr.
mnnmertebesivardr.
1stidll iman: delil getirmek, bir delile dayanarak netice karmak, zihnin
eserdenmessireveyamessirdenesereintikli.Buimanilmelyaknileolur.
kiyeayrlr.
aMisalile;Yan,kulunsfatlarolan;hayt,ilim,kudret,irade,semi,basar,
kelm dell klp benzerlerini Hakka isbt etmektir. Zra keml sfat, yaratclk
ile aa kar. Allah demi kendi suretinde yaratt
569
buna hiddir. Yani,
Allh Tel sretiyle demi halketti. Sreti demek, sfatlardr. Hayt, ilim,
kudret, irde ve gayrileri. Lkin abdin sfatlar cziyyedir ve tesirsiz ve sonra
danyaratlmtr.Hakknsfatlarncesiyok,messiredir,klliyedir.Buneden
le birbirlerine benzemez. Aslnda bir gibidir. Mesel kudret, Hakka ve halka
nisbet olmaynca kadm ve hdis hkmolmaz. Hakka nisbet olmakla kadm ve
messireolur.Halkanisbetlehdisvetesirsizolur.
b Bizzddr. Onun benzeri hibir ey yoktur.
570
Ayeti hiddir. Yan,
bireyHakkabenzeryoktur.Mesel,kul,cizvemuhtavefnvehdis.Hak
Tel Kdir ve Mstan ve Kadm ve Bkdir. imdi, bu delil ile mn ile
mmin olan, Mabd; hayallerinde cd eyledikleri srettir. Lkin manlarnda
mazrdurlar. Hak Tel indnde makbldr. Zra akl gyeti budur. Ben yere
ge smadm, ancak m'min kulumun kalbine sdm
571
kablindendir.
Zrakalbesdsrethayldir.O,Hakkntecellytndandr.Tenzhleritebh
oldu.
2 mn yn
572
dir. Bu aynelyakn ile olur. Mridi kmil telkniyle
makmlarzevkeder.Yedimakamdr.
makmFenfillhtr.
aTevhdiEflveFeniEflveTecelliEfldir.
Omakmdaslik,hissenveaklenvehaylenidrkeylediibtnfiilleriAl
lahTelyanisbetedip,ofiilaynasndanAllahTelyarbtaolupzikrederve
istirkhslolur.Hattbirkimsevursaovururuu,AllahTelyanisbetedip,
vurananisbetetmeyipLFileillllhneticesizhirolup,gfilolmaz.
bTevhdiSftveFeniSftveTecelliSfttr.
O makmda slik, hissen ve aklen ve haylen idrk eyledii keml sft

569
Buhr. stizan. 1: Mslim. Birr. 110. Cennet. 28:.bn. Hanbel. II/244. 251. 315. 323.
434.463.519
570
ura,11
571
Bkz.Sehv.589.590:Acln.11/195Hadisinaslmuteberkaynaklardabulunamamtr.
572
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei.iftiletlerindenolan
sabanokununbilezii.

Hakka nisbet edip, o sft ynasnden Allah Telya rbta olup, istirk hsl
eder.LMevsfeillllhnetcesihslolur.
cTevhdiZtveFeniZtveTecelliZttr.
O makmda slik, hissen ve aklen ve haylen gerek efl ve gerek sfat ve
gerek zt ynalarndan vucdullha rbta olup, cmle eyda bir vcd
Hakkmlhazaeder.stirkhslolur.LMevcdeillllhnetcesihsldr.
Sekritmolur.Vahdetle,kesrettenkurtulmuolur.
Bu kesret nedir? Diye sorulsa cevb vermez. Sonra, sahve
573
, makm
Bekbillhadhilolur.OvakitHazertiHamseilhiyyeolan;
HazretiZtlGayb
HazretiSftlLht
HazretiEsmlCebert
HazretiEcsmnNst,
lebucmlelerbirbirlerinebirbirininmazharolmaamhedeeder.Hull
yoktur.Vahdet,kesretmhedeolduundanittihdyoktur.
HakkalYaknmertebeleriisedrttr.
1 Vahdet uhdu glib olmaa MakmlCem ve SeyrlMuhibb derler.
Bu makmda Kulun lisanndan Semiallah limen hamideh diyen odur. vrid
olur.VebumakmnlisnAllahtanncebakahibireygrmedim.Der.
2 Zahir olmu okluun uhdu glib olunca, buna HazretlCem ve
SeyrlMahbb derler. Bu makmda hadsi kudsde vrid oldu ki:
Kulum kendisine farz kldm eylerden daha sevimli bir eyle bana yak
lamamtr. Kulum bana devaml nafile ibadetleri ile yaklar. Bunun sonu
cundabenonuseverim.Birkereonusevdimmibenonuniitenkula,gren
gz,tutaneliveyryenayaolurum.Eerbendenbireyisterseonuveri
rim.Banasnrsamuhakkakonukorurum.
574
VelisnAllahtansonrabakahibireygrmedim.Der.
3 Hem vahdet ve hem zuhur eden eden okluun ikisini mhede eder.
BunaCemulCemveKbeKavseynderler.LisnAllahlaberaberbakahi
bireygrmedim.
4 Vahdetveokluufnedip,yanvahdetaynikesretvekesretaynivah
detmhedeedip,bunaMakmAhadiyyetlCemEvednmakmdenir.
VelisnAllahtanbakahibireygrmedim.dr.
HakkimnolupHakkalyakndedhilolur.Hakkalyaknbirmakmdr.Buna
Makm Temkn ve Makm Hitm ve Makm ttihd denir. Burada ne kes
retvenevahdetvenetihitbsbitolur.
MakmnlisnGrnenhereyAllahTeldrder.

573
Sahv:Aylma,ayklk,aklbandaolmak.Hastanniyilemesi.Tas:Kendindengeme
hlininsonaermesi,hisleminetekrardnmek.Uyanklk
574
Buhr.Rekaik,38;lbn.Mce.Fiten.16.38

Gkleriaydnlatankerimvechininnurunasnrm.
575
Msryehatmilmakmatolduhereydenfer,
ZhirubtndakalmadebedillHd.
Msrhereydenkurtuluncamakmlarnsonunubuldu,
ZhirvebtndaulalacakancaksonsuzAllahTelkald.
VedahihatmmertibzerinedrcmledenalvuevlReslullhdurcem
kemltinsniyyeondahatmolmdur,
Ondan sonra Ebbekrdr ki onun hakknda buyurdular ki Ebbekrin mn
cemehlimnunmnileveznolnsaEbbekrinmnargelrdididi,
Ondansonraadaletmerdehatmoldkiolnakydadaletiterkitmedi,
OndanhfzKurnvetedebbriKurndahatmOsmnradiyallhanhki
kibet stinde ehd old camiulKurn idi. Sul itdiler Tebbet sresini
hlsunstineningerdndiy.Buyurdlarkilevhimahfuzdaeylegrdm
diy.
ilmi esrr nbvvet ve esrr Kuran da imm Alde hatm old mer
radiyallhanhhakkndalevlAliyylehelekemer
576
didiolvaktdekibir
kimseye bir avrat zina thmet itdi. mer recm emreyledi mm Al tuyd
zniyenn karnnda olana sul eyledi benm babam falan obandur bu adam
mazlumdur didi. [33a] Ol vakt Hazreti mer radiyallh anh buyurdlar ki
levlAliyylehelekemer
ve dahi tufliyyet hlinde mertibi insniyetde hatm imm Hasan ve
imm Hseyndr ki bir gn bir pri grdiler abdest alur ve yanl alur birbirine
didilerkibunabumbirrfkiletalmidelmincinmesndidiler.
mmHasanyediyandaidimmHseynbeyandaidiimmHseyne
sen abdest al bunun gibi ben sana talm ideym bu da grensn didi eyle
itdilerkocacktuydollarsizkimnevldszdidihabervirdilersizngibiglo
bedengayryerdebitmezdiyalayurakgitdi.
577

575
Bu hadisi erif, uzun bir hadisin parasdr. Hadisi Taber Trihinde c. II, 345de zikret
mitir,
576
Aliolmasaydmermahvolurdu.
577
(MISR,1223),v.33a
VedahihatmmertebecezerindecmledenlveevloanRaslllahsallallhaleyhi
vesellemdir.Btninsnkemallerondahatm(son)olmtur,
Ondan sonra Ebubekrdir ki onun hakknda buyurdular ki Ebbekrin mn btn ehli
mnnmniletartlsaEbubekrinmnargelirdidedi,
Ondansonraadaletmerdehatmoldukiolunakydadaletiterketmedi,
Ondan hfz Kurn ve tefekkr Kurnda hatm Osmn radiyallh anh ki kibet
stinde ehd oldu camiulKurn idi. Sul ettiler Tebbet sresini hlsn stne niin
geirdindey.Buyurdlarkilevhimahfuzdaeylegrdmdey.
ilmiesrrnbvvetveesrrKurandaimmAldehatmoldumerradiyallhanh
hakknda levl Aliyy leheleke mer
577
dedi ol vaktte ki bir kimseye bir kadn zina

thmetetti.merrecmemreyledimmAlduyduzniyennkarnndaolanasuleyledi
benm babam falan obandr bu adam mazlumdur didi. [33a] Ol vakt Hazreti mer
radiyallhanhbuyurdlarkilevlAliyylehelekemer
vedahiocuklukhlindemertibiinsniyettehatmmmHasanveimmHseyndir
kibirgnbirihtiyargrdlerabdestalrveyanlalrbirbirinededilerkibunabumbirrfk
iletalmedelimincinmesindediler.
mmHasanyediyandaidimmHseynbeyandaidiimmHseynesenabdest
albunungibibensanatalmedeyimbudarensindedieyleettilerkocackduyduoullar
sizkiminevldsnzdedihaberverdilersizingibiglobedengayryerdebitmezdey
alayarakgitti.

17
EyMuhammedmmetisenHakkaeyleiktid
Bucihnadoduruhennraslsfiy
Gsterphermuciztevvelbildirdi
BuncayazlankimanbikriKurnnola
Birbilinmezemririmedidahibuyzdekim
HattKurneklisylersanabirbirasliy
BuNiyzinpgkdenbirmansyledi
Glleriadfenasndafarkileresmiy
EyMuhammedmmetisenHakkaeyleiktid
Bucihnadoduruhennraslsfiy
EymmetiMuhammedHakkauy
Buasltemiznurcihnaruhendodu
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzdodu,demektir.
Gsterphermuciztevvelbildirdi
BuncayazlankimanbikriKurnnola
Btnmucizelerincebildirdivegsterdi
BuncayazlanmaneldememiKurnndr.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzrisleiHasaneyndebildirdiizere:
Hicri 1103 senedir bu an gelince devir devir mtehidler geldi. Bunlarn
birine mam Hasann ve mam Hseyinin cemi Kur'an Kerim ayetlerine
balang olunan olduklarn bildirmedi ve bildirdiklerine
dahiaklamayaizinverilmedi.AllahTelTakiMsrgelenekadartevkf
578
eylediiiinFahriMsryebykvntr.
579
gibikimseninncedenhabervermediinihaberverdi.
Birbilinmezemririmedidahibuyzdekim
HattKurneklisylersanabirbirasliy
Birbilinmeyecekemirerimedidahibuyzdenkim
KuranKeriminyazeklibirbiresaslarnsanasyler

578
Tevkf:Alkoyma,tutma.Hapisolarakbekletme.Vakfetme.Arafattamevkafolanyer
dedurdurmak.Birkimseninkolunabileziktakmak.
579

Kur'an Kerim hatt kendi bana bir mucizedir. Son dnemlerde kan
tevfuklu Kur'an Kerimler buna iarettir. Bunun srrna vakf olmak isteyen ise
NiyziMsryemracaatetmelidir,denilmektedir.
BuNiyzinpgkdenbirmansyledi
Glleriadfenasndafarkleresmiy
BuNiyzgkdeninipbirmanasyledi
fenamakamndaglleriatfarkileresmhaledt
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz seviyet makamnda olduunu haber

vermek yannda Allah Telnn ilhi ihsan olduuna Hazreti s aleyhisselmn
asleten makm cem makm idi ki, Hakkat makmdr. Buradan farka d
tnizahbuyurdu.


B
18
Mzibetdumiaynteskub
Kadetmineevkiileykmtezheb
Nrulfudulemtendafmensekh
zkllemciretvehiyetetelehheb
Miniddetissevdifleyletilfirak
Malsivhevkimminmzhebin
Hayyertumbilfirakatilkalbilmekbi
Yleytenminbadibadeakrabin
Muhtasaruntahlshalbilbeyni
Magulthmutavvelnvemutnibn
Dlfiragleysemintbbeleh
llmuvasiletelhabbirreyrabi
Ercuminallhilkerimilmsten
lcedihicrinhzelmznibi
Kadvedattilkelkasdetnebezetn
Minelbeynivelbedilerabi
Yevmentezkurunbikummuhabbetin
Hakkatinkelmmehativelebi

Rafetesevbennazmilalykum
Kelhulletilmfeddadilmzehhebi
Cembikumcemunmusahhahnbih
Kulbunamevsletunltuhcebu
Billmiahyakumilhlkinati
Mzerrearikunvelahakevkebun

Sevgilisininkaybolmasndangzmnyadklyor

evkveitiyaktanneredeysesanagidesimgeldi.

Kalbiminateialaymdandolaydasnmedi

Hepsideaktlsaoyinetutuur

Gecevaktindeayrlkaranlnniddetinden

Benimiinyaldzlparlayndanbakabireyfkelenmeleri

Mahzunkuruntularailelereboulmukalbinayrlhayretedrd.

Kekebundansonraakrabiyettendahayaknolayd.
Kocamustafapaa Dergh eyhlerinden Yakub Germiynnin zaman za

man iir sylediinden ve mevzun
580
kelm ettiinden bahseden olu ve
MenkbnmeyazarSinnddinYusuf,babasnn;
Bennehidmetkrnemahdmolaydumkki
Gelmeyeydmlememadmolaydumkki
beyitinisylemesizerineniinmadumiyetitercihettiisorusunaucevab
verdigininakleder:
1Evvel: bu kelm, lemi vahdetin lezzetinden mfrakt
581
elemi te
zekkrolunduuzamandalisnhldenklegemidr.
2sniyen; eryiti nimeti vcd ki edsnda nice ehli uhd ciz ve mer
tebeikemleazkimsehizgrld esndamakmaczdevridolmu bir
kelmdur.
3slisen; bu kelm, makm klde denilmi deildir. Muktedy baz
hldrkibumertebedefahrilemsallallhualeyhivesellem
Keke Muhammedin Rabbi, Muhammedi yaratmasayd. diye buyur
mular.DhHazretiAlikerremellhveche,
hikimseyirek[gpta]etmezemilladnyayagelmeyenlererekederem
demiler.
Dhniceevliyykibrnherbirinnbumakmdabirkelmvardur.
582

Buhaliminbeyannnmuhtasarnmuhtasardr.
Buanlattklarmkelimeyesanlardr.Smayanlariinseszkafgelmedi,de
mektir.

Onunlasylediklerimizuzunvedayanlmazdr.

580
Mevzun:Vezinli.ll.Tartl.Dzgn.Yakkl.Herbirvasfllvei'tidalzere
bulunup,srfiyivegzeleylerenilolan.
581
Mfarakat:Ayrlk.Biryerebrakpgitmek.Dostlarndanayrdmek.
582
Yusuf b. Yakup, Menkb Serif ve Tarikatnmei Pran ve MeayihiTarikat Aliyyei
Halvetiyye,stanbul1290.s.70.

Ayrlkacsnntbdabirilacyoktur.

Ancakrabetedilensevgiliyekavumay

Kerimvemsten
583
olanAllahTeldanmitediyorumki

Ayrlkderdininilacbuarlgidersin

Bukasideyebirparakoydum

Beyan
584
,bedi
585
vegarib
586
eylerden

Birgnkimuhabbetinnaslolduunuhatrlatt.

Muhabbetinhakikatiaynannelervebabagibidir.

Benimiinbunazmngzelliiniycelt

583
Mstean:(Avn.dan)Kendisindenyardmbeklenen,yardmistenen.
584
Beyan: zah.Aklama. Anlatma. Ak syleme. retme. Fesahat ve belgat. Edb:
Belgat ilminin hakikat, mecaz, kinye, tebih, istire gibi bahislerini reten ksm. (Bak:
Belgat) Sz olsun, i olsun; vuk bulan eyden muradne olduunu o ey ile alkas ve
mnsebetibulunanbirszleveyabirfiilileaklamaktr.
585
Bed:eibenzeriolmayanhayretvericigzellikteolan,hrika.
586
Garib:Hayretverici.Tuhaf.Kimsesiz.Zavall.Gurbetteolan.

Altnvegmlebezenmielbisegibi

Onlarnseninletopluluushhatlitopluluktur.

Bizimkalplerimizsanakavutuuiinperdelenmez.
ByezidBistmikaddesellhsrrahulazizdaimahaccagiderdi.Vardbir
ehirde nce oradaki eyhleri ziyaret etmeyi sonra da baka ilerle uramay
detedinmiti.Basra'dabirderviinyannaurad.Dervionasordu:
YaByezid,nereyegidiyorsun?Byezidcevapverdi:
Mekke'ye,Tanreviniziyaretegidiyorum.
Yanndanekadaryolharlvar?
kiyzdirhem.
yleisekalkyedidefabenimevremdedolan.Oparalarbanaver!
Byezidyerindenfrladparaknkuandanzdperekeyhinnne
brakt,eyhtekrarszebalad.Yinesordu:
Ey Byezid! Nereye gidiyorsun? Gidecein yer Tanr'nn evidir ama u be
nimgnlmdeTanrevidir.UluTanrhemoevinhemdebuevinsahibidir.O
evi yaptrdktan sonra orada hi oturmamtr. Ama bu ev yapldktan sonra
hibirzamanburadanayrlmamtr.
587

Kaintilhnnilmiilesizehayatveren

Gneindouuveyldzlarndouugibidir.

587
(emsiTebriz,2007),(M.321),s.411

19
Mevldinsanaherfaslubab,
588

Seninvasfndavardrherbirinde,

Dahdareynileberzahyznde

Ulmsretmanhakikat,

ndensrrmadimeriir,

Kisenbenodemektengeeneyok,

Sftuztuismncehlieydost,

Heminztusftesmnbilmek,

Bunlardangrnenhalknvcdu,

Niyzcismkalbrhkidenir,

ubab,
589
Mevldinsanaherfasl

588
Vezin:MeflnMeflnMefln
589
(Fasl)kieyarasndakiekyeri.Mafsal.Haksz.Hakilebtlnarasnfarkvetemyiz
ile olan hkm ve kaza. (Buna Faysal da denir) Halletmek. Ayrlma. zme. Blm.

Doularnseniniinherblmvealtksmlar
Kitabniinde,onuniindekikitaptaveonuniindekikitaptadr.
lkncensnKmilveVeledikalpterimleriniinceleyelim.
nsanKmil
slmDncesindehicriyedinciyzylakadarkmilyadamkemmelin
santabirikullanlmdeildir.ButabiriilkdefakullananahsnbnlArbol
duukabuledilmektedir.AncakbaziddialaragreisensanKmilfikribnl
Arabye hvan Safdan gemitir. nk hvan Saf iki tr insan bulundu
undanbahsetmektedirler.
Bunlardan birincisi kmil insan olup, bilgi ve yaratl bakmndan mkem
melolanbirvarlktr.
kincisi ise snrl insan olup, yeryznde bulunan insandr. Bu insan, Kmil
insansebebiyleyaratlmtr.
nsan Kmil fikrinin slm Dncesinde farkl biimlerde yorumlandn
grmekteyiz. Ancak biz bu yorumlardan, insann ulamas gereken olgunluk
olarak kabul edilen fikri deil de, lah simler (Esm)in ilk zuhura k sebebi
olmashasebiylemkemmelbirekildeyaratlan,AllahTelnnbtnisimve
sfatlarkendisindemahedeedilen,vahiyveilhmgibihertrlbilgininkay
na olan ve baz ilim adamlarnca Hakikat Muhammediyye, Simurg, Bahri
Muhtdedenilenmetafizikbirvarlkolaraktabahsedilmektedir.
Baz mutasavvflara gre nsan Kmil, bizim bildiimiz manada, bir sretle
varolanvebeeradnalaninsandeildir.nsanKmil,leminvarlnnse
bebivekoruyucusuolanbirilkrnek(prototip)olup,kendisineilkakl(aklev
vel) mertebesi verilmi ve bilmedii eyler retilmitir. Bu varla lk nsan
(elnsanulEvvel) de denilmekte ve bu insann her ynyle cisman insandan
daha kuvvetli olduu kabul edilmektedir. nk cisman insan, ilk insann idol
(sanem) olduu iin derece ve zellikler bakmndan daha az yetkindir. Eer
cisman insan, ilk rnei olan insana benzemek isterse, ilim ve fazilet bakmn
dan kendisini yetkinletirmesi gerekir. nsan Kmilin, Kmil Tabiat
590
ile ben

Mevsim. Ayn makamda alnan ark. ocuu memeden kesmek. Birini zemmetmek.
Gybet.
590
KmilTabiatnneliihakkndatambirgrbirliibulunmamaktadr.Ziraherdnr
bu kavram, kendince tanmlam ve bylece birok gr ortaya kmtr. Ancak Kmil
Tabiat ile ilgili gr belirtenlerin ounluu, Aristotelese atfedilen Estimahs adl eseri
referans gstererek bir tanmlamaya gitmilerdir. ddialara gre bu eserde Aristoteles
KmilTabiat,filozofunilminivehikmetiniartran,onailhamverenveonuilimvehikmet
bakmndan olgunlatran ruhan bir kuvvet olarak tanmlamtr. Aristotelese atfedilen
iddialaragre,bugcefilozoflardanbakasmuttaliolamaz.nkfilozoflarKmilTabiat
gizlibirsr(essrrulmektm)olarakkabulederler.

zetii baz hususlar bulunmaktadr. Hatta A. Bedevnin iddiasna gre, Kmil
Tabiat ile nsan Kmil ayn eydir. Bu iki fikrin benzetii noktalarn banda,
KmilTabiatvemetafizikanlamdakinsanKmilinherikisinindecismande
il,ruhanvarlklarolduufikrigelmektedir.
Molla Sadrya gre nsan Kmil, insan trnn ilk rnei olan semav bir
insandr.Onagrehervarlkgiderekkendisemavilkrneineyaklaacak;by
lesi bir insan berzah olma niteliine ulaarak semav bir insan (insan kmil)a
dnecektir.KmilTabiatilensanKmilarasndakinemlibirbakabenzer
lik de her iki varln Allah Telnn yeryzndeki halifesi olarak grlmesi
dir.
591
VelediKalb
VelediKalbtabiri,tasavvuftaenderkullanlanterimlerdenbiridir.Tasavvuf
terimlerini ihtiva eden eski szlklerin hi birinde bu terim yoktur. Ancak sz
konusu terimi sadece Abdulkadir Geylan kaddesellh srrahulaziz
(hyt.1165)nin kullanmtr.
592
Geylanye gre, bir ksm tasavvuf ehli kutsal
mnhallerine,tflyadaveled(ocuk);buhallerinneticesindeoluandurum
lara ise tfl mn (mn ocuu) veya veledi kalb (kalp ocuu) demilerdir.
Nakbendlere gre, ruhunu riyazet ve gzel ahlak ile temizleyen kiilerin kal
binde bir yetenek olutuu ve bu yetenein, kiiyi ilim ve hikmet sahibi kld
eklinde bir kanaat bulunmaktadr. Bu kanaate gre, uzun yllar riyazet ve
mcahede yapan kiilerde, Rabbn Mevhibe denilen bir yetenek meydana
gelir.Buyetenekmeydanageldiktensonra,bukiiler,deiikklklarkabulet
me yetenei vastasyla istedii biime girebilirler. Tayy mekn ve tayy za

Kmil Tabiat hakkndaki bu farkl grlerin ortak zelliklerinden hareketle onun,
ruhnbirvarlkolduunu,filozoflaraveyatminsanlarabilgivehikmetverdiini,insanl
nilkrneiolduunuveAllahileinsanarasndaelilikyaptnanlamaktayz.
zetolarakKmilTabiat,insannilkrnei,dierbeni,koruyucusu,manevretmeni
olarakkabuledildiigibi,insanruhlardaonunmanevevladolarakgrlmektedir.Ayrca
buterim,ortakzelliklergsterenFaalAkl,KutsalRuh,VelediKalb,RefkiAl,Daimon
veAdamKadmongibiterimlerledebulunmaktadr.
Hermesdediki;
Bananesnelerinilminigetirenmanevbirvarlklakarlatm.
Senkimsin?dedim.
BenseninKmilTabiatnmdedi(ERDOAN,7[2006],say:17)
591
(ERDOAN,7[2006],say:17)
592
Hz. Kudds kaddesellh srrahulaziz, tarikat dersini ilk nce, Nakbend Tarikatna
mensup olan babas eyh Hac brahim Efendi'den almtr. Hz. Kudds, bunu, Nasihi
Kuddsisimlieserindeyleanlatr:
"Ey oullarm! Sizin ceddiniz kmil ve mkemmel bir zt idi. Allah Tebreke ve Tel'nn
tevfkiiledahakkyalarmdaikenbabambanakelimeitevhditelkineyledi.Bana;
"Ahmed! Benim bu gnmde al, gayret et."diye emretti ve ben de altm. Ksa za
manda veledi kalp (kalp ocuu) dodu. Sol mememin altnda veledi kalbin hareket
ettiinirahmetlianamdabizzatmahedeederdi."(Kudds,Tarihsiz),s.7

mangibihareketlerinhepsibuyeteneksayesindeolur.
593
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz kinatn bir doular lemi olduu
nunfarkndadr.Bundantrmevalidkavramnkullanaraksunmaktadr.
Mevalid kelimesi, domular anlamna geldii gibi doulan yerler anla
mna da gelmektedir. Bir olaydan baka bir olayn domasn da dikkate alarak
domular kavramn sadece canllarla ilgili olacak lde dar kapsaml grme
yen Niyazi, btn realitelerin her fasln (yani blmn) ve bunlarn da btn
bablarn (ksmlarn) dikkate almtr. Bunu da aklayan bilgilerde derecelendir
meolduunuhatrlatarakkitaplarntaksimatnyapmtr.
Birolaydanbakabirolayndomassebepsonuilikisidir.Bunagrebueni
ilmibilenlerbtnsebepsonuilikilerindeotevhitilminibulunur.
Kklem(mikrokozmos)insancomposebirvarlktr,yanimlkvemele
ktolmakzereikilemdenmrekkebdir.Mlklemicisimvebeden,melekt
lemicanveruhtur.Mlklemiev,melektlemiiseevsahibidir.Buevsahi
binin mertebeleri ve her bir mertebede de bir ad vardr. Bir mertebede ad
tabiat, bir baka mertebede nefs, dierinde akl, baka birinde de
nurullahdr.
Birincimertebeolantabiattaneymeydanagelir.Biriimaret,bayndrlk
veitaatetmek;birifesat,ykclkvetaatetmemek;dieridekibirlenme,ken
dini beenmilik ve serkelik etmektir. Bundan dolay peygamberler bu ev sa
hibineisimvermi;mamuredip,itaatettiiiinmelek,fesatkarpykt
veitaatetmediiiineytan,kibirlenipkendinibeendiiveboyunemedii
iin de blis adn koymulardr. Bundan dolay, her insann onunla birlikte
olup,onunlaberaberyaayanbireytanvardr,denilir.
uhaldeinsan,hilkatinde blisinhakikati,eytaninhakikativemele
in hakikati olmak zere hakikati cem etmitir. Buna gre her insanla be
rabergrevlibireytandoarhadisindeifadeedileneytan,isterontikbirvar
lk olarak, ister insann tabiatndan bir cz, isterse her ikisi olarak ele alalm,
hepsindedemterekneticevehakikatudur;ktlnkaynaveilkesiolan
eytan insan ile birlikte var olmutur ve insan eytanlar ile kastedilen de
insann grnmeyen, gizli olan, eytan ynleridir. nsan, grnmeyen bu ey
tanetinihalvehareketleriyleizhredinceinsaneytanolarakvasflanmakta
ve ifade edilmektedir. Buna gre Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
eytaninsanolunundamarlarndakannaktyerdenakarhadisinideinsa
nntabiatndakigizlieytanetiolarakyorumlayabiliriz.
594
lkdoumukadderoldu,udnyyageldinya:ikincidoumadaalkinur
olasn,CannHakkyolunakoydabyleceAllahTeldandersal.
595

593
(ERDOAN,7[2006],say:17)
594
(AKMAK,1994),s.34
595
(VELED),b.70

te, insnn Yaratc Kudretle vstasz diyalogu gerekletirebilecei duyu
lar ve madde st plnlara gzn aabilmesi kinci Doum (Vildeti Sniye)
veya Mnev Doum (Vildeti Mneviye) dediimiz olayla gerekleir. Mnev
doum,madddoumunvcdverdiietvekanocuunakarlkbirKalpo
cuu(VelediKalb)vcdagetirir.Bedenseldoumunanayurdurahim,mnev
doumunanayurduisednyadr.MnevdoumunannevebabalnMrid
i Kmil yerine getirmektedir. Kmil bir Mridin eliyle gerekletirilen doum,
sonuta nsn Kmil
i yni Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Vrisi insn

ortayakarr.
nsanbebeklikdnemindemutludur.nkarzularveiktidardengeha
lindedir.Yanieldeetmesineyetecekkadargcesahiptir.
596
lmi Lednn bir hedefi de Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Vrisi

insnyetitirmektirvensnKmiliancakbirnsnKmilyetitirir.
bnlArab,skskinsankmilinaynzamandaKur'anKerimolduunu
syler. Bu sebeple onun Kuran anlaynn ve Kur'an Kerimi yorumlama me
todununbelirlenmesiaynzamandadilvarlk/insanarasndagrdparalelli
intespitiasndannemlidir.
597
BunoktadabnlArab,eyhiEbuMedyeninusznnakleder:Arad
her eyi Kuranda bulamayan mrd gerek bir mrd olamaz. Bu derecede bir
ummlikvekuatclkvasfntamayanherszdeKur'anKerimdeildir.
598
BenKuranmvesebulmesnyim
Zamanlarndeilrhunruhuyum
Mhedeettiiminhuzurundamukmdirkalbim
Onumhedeederim(hlbuki)sizinlelisnm.
599
Seninvasfndavardrherbirinde,

Seninyaratlnnsfatlarnnherbirinde
Bucevaplariieolarakvardr.

596
JeanJacquesRousseau
597
598
bnlArab,Ftht,c.V,s.190;c.V,s.137
599
bnlArab bu iiri, esrarengiz bir vakasnda karlat fetya atfen zikreder.Bkz.
bnlArab, Ftht (thk.), c. I, s. 70. iir iin ayrca bkz., A. mlf., Kitbulsr (Resil), s.
158.(AKMAKLIOLU,2005),s.237

GaybnanahtarlarOnunkatndadr,onlarancakObilir.Karadavedenizde
olanbilir.Denyapra,yerinkaranlklarndaolantaneyi,yakuruyukiapa
kKitaptadrancakObilir.
600
lim konusunda bnu mer radiyallh anhn koyduu u kide herkesce be

nimsenmitir.
"AllahTelbilirdemekkiininilmindendir."ylebuyururlar:
"Kii sorulan eyi iyi bilirse cevap vermeli, iyice bilemezse "Allah daha iyi bilir
(Allahulem)"demelidir.nkkiininbilmediihususlarda"Allahua'lem"deme
sionunilmindendir.Raslllahsallallhaleyhivesellembukonudadahasarihbir
ifadekullanmaytavsiyeeder.
"Bilmiyorum."Aynenylederler:"limtr:"Kur'nKerim,yaayansnnet
vebilmiyorum(Ledri)demek."
Rivayetler, keza sorulara Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin da "bilmiyo
rum"diyecevapvererek,bubabtabataulem,btnmmetinernekolduunu
gstermektedir:bnumerradiyallhanhanlatyor:
"BiradamRaslllahsallallhaleyhivesellemegelerek:
EyAllah'nResul!Hangiyerdahahayrldr?diyesordu.Raslllahsallallh
aleyhivesellem:
"Bilmiyorum(Ledr)"dedi.Adam:
"Pekl,hangiyerktdr?"diyesoruncaRaslllahsallallhaleyhivesellem
yine
"L edr (bilmiyorum)" cevabn verdi. Bir mddet sonra Cebrail aleyhisselm
geldi.Raslllahsallallhaleyhivesellemonasordu:
"EyCibrilhangiyerdahahayrldr?"Oda:
"Bilmiyorum"diyecevapverdi..."NeticedecevapCenabHakk'tangeliyor:
"Hayrlyerlermecsidlerdir,erliyerlerdearpazardr."
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bu konuda da rnek alan slm limleri
kendilerine sorulan sorularn ounluuna "L edr (bilmiyorum!)" diye cevap
vermektenarduymamlardr.
Niyzi Msr burada cevabn iinde cevap diyerek dorunun ou zaman fark
edilemeyeceidir.
Dahdareynileberzahyznde

Dahiahiret,dnyaveberzahlemleri
Birbirlerindenperdeliolarakgizlidir.
Dreyn,dnyavehirettir.Berzahisebirlemdirki,dnyilehiretarasn

600
Enam,59

dadr,anniinonaberzahlemidenildi.
nsandahil,tmyaratklariteyerdetoplanrlar:
Biri dem aleyhisselmn yaradlndaki, dem aleyhisselmn zahrndan latif
suretler halinde kp drt saf tekil etmi olarak Allah Telnn huzurunda top
landmzvakittir.CenbHakkn
Elest biRabbikm, Rabbiniz deilmiyim hitabyle muhatap olduumuz
vakitSaidlerveaklertoplanmtk.
kincisi berzah leminde toplanrz. Bu dnyada hi kimse kalmaz. Bu halde
yzylkalnr,sonrakrkgnyamuryaar,herkestminsanlarkabirlerindedo
rulurlar.
ncsmaherdetoplanldzamandr.
AllahTelnnnikbvardr.
Biri dny lemindedir ki bu nikptan mahcup Onu gremez. Biri de hiret
lemindeki nikptan ki, bu dnyada Onu gremeyen, gerek cehennemde, ge
reksecennetteolsungrmezler.
Kfrehliveirkehlilholarakedindiklerisuretlerilecehennemegirerler.
HicapehliyanibunlarevvelcehayatlarndaHakkrezzaktr,gafurdur,rahmdir,
yledir,byledirdiyeinanmolanlaryalnzcumadancumayaveyaaydabirkere
inanlarvechlegrrler.
Ancakrifler,yaniTevhitehliheryzdengerekdnydagerekberzahlemin
devegereksehiretlemindedimaAllahTelymhedeederler.
manhakikat, sret Ulm

limlerzahir,batnvehakikattenoluur.
Bunlarsrasylaiilmesigerekenaraplardr.
limler de suret (sebepsonu ilikileri), mn (soyut mn eksenleri) ve haki
kat(tevhidgerei)ileilgiliilimlerolmakzeresnftr.
limler lmelyakne, sretler Aynelyakne ve mani hakkat da Hakkal
yakneirettir.
lmelyakn;Tevhidiefal,
AynelyaknTevhidisft,
HakkelyakndeTevhidizattr.
Slik olan kimse nce Tevhidi efalde bir arap Tevhidi sfatta bir arap ve
Tevhidizattabirarapier,yanibumertebedebirermanevarapilemahmur
vemtelezzizolur.Slikmanenitiibuarabtandimasrrnailhmyoluyla
gerekefalgereksfatvegereksezatmertebelerindehitabaeriir.
ndensrrmadimeriir,


Builimdenbenimbatnmabilgilerular.
Bunlarrya,ilhamvevahiyolarakbulurum
lhfeyzsreklidir.Nbvvetinbirblmolanryayoluylamjdelerin(el
Mubeirt)kapskapanmamtr.
601
Bir rivayete gre Niyazi Msr, evresiyle olan bu youn ilikisi nedeniyle
manev eitimini ihmal etmee balar. Bunun zerine eyhi, onu Elmalnn d
na bir i iin gndermek ister. Bunu renen Niyazi Msrnin hatrna, ey
hinden uzak kalaca sre iinde, manen bir zayflk olupolmayaca eklinde
tereddtler gelir. Ayn gece bir rya grr, ryasnda zerine korkun bir ay
saldrr.Ayilebirmddetbouup,midinikestiibiranda,eyhimmiSinan
belirirveNiyaziMsryibuzordurumdankurtarr.Ryasnertesigneyhine
anlatr. eyhi de Niyazi Msrye hitaben, olum Mehmet! o ay yabandan
deildir der. Grld gibi ruh tezkiyesini ve nefis terbiyesini esas alan ta
savvufeitimderyalaroldukanemlibiryertutmaktadr.Buryadaanlatl
mak istenen eyhinin uyarsna kar tereddt geiren Niyazi Msr bylece
uyarlmolmaktadr. Tasavvuf!Yorumlaragre,ryadagrlen hertrlhay
van, insandaki hayvan nefsi sembolize eder ve nefsin olgunlamadnn belir
tisikabuledilir.NiyaziMsrkendiyazdtabirnamesinde,ryadaaygrme
nin nefsin olgunlamadnn ve o kiinin hayvan sfatlarnn insan sfatlarna
stn geldiinin alameti eklinde yorum yapar. (Bkz. Niyazi Msr, Tabiratl
Vaktt, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Bl., no: 3346/10, v.
63b)
602
Raslllahsallallhaleyhivesellemiryadagrme
Ryasndabenigren,(hakolarak)benigrmtr,nkeytanben(imsu
retim)lehayalegiremez.
603
Beni ryada gren, hakikaten grmtr, nk eytan benim eklime gire

mez.
604

601
(ATA,1993),s:413;
Nbvvelin krk alt blmnden birisi olan salih ryaya dair hadisler farkl rakamlar ve
lafzlarla; Ubde b. esSmit (r.), Enes b. MaIik (r.) Eb Hureyre (r). bn mer (r.). Eb
ReznelUkayl(r.),Abdullahb.Mesd(r.),Abdullahb.Abbs(r.).Abdullahb.mer(r.).
Abdullah b. Amr (r.). Eb Katade (r,), Huzeyfe b, Esd (r.). Avf b. Mlikden (r.) rivayet
edilmitir.
Mesela:Ubdeb.esSmit(r.)rivayetiiinbak:Buhar,Tabr(92).4.Mslim.Ry(42),
1. 7. hd. no. 2264. Eb Dvd, Edeb (35), 96, hd. no: 5018. Tirmiz, Ruy (35). 1, hd. no:
2271.Musned,S,316,319.uab,4,186,hd.no:4755.
Nbvvetin krk alt blmnden birisi olan salih ryaya dair hadislerin mtevatir olduu
dasylenmitir.
602
(AKAR,1997),s.82,
603
Buhr,Tabir,10/13.
604
Mslim,R'y,1/10.

Beni ryada gren, hakikaten grm olur. Zira eytan, benim suretimle
temessl edemez. Bir de, benim zerime bilerek yalan uyduran, cehennemdeki
yerinehazrlansn!
605
Tasavvufehliryakonusundasrekliolarakduyarldr.Bunedenleenetkilir
yalardanbiriRaslllahsallallhaleyhivesellemigrmektir.Fakatburyalardaki
uyulmasgerekennemlihususlarbilmekbirmridvemridiingereklimhim
meslelerdendir. nk birok kii bu ryalarna istinaden hayatnn ynn ve
fikirlerinideitirmektedir.
Ryada nemli husus grmek olmayp, doru olmak, tevilini bilmek ve hakika
tine ermektir. nk yalan rya ve yorumunu bilmemek hata yaplmasna neden
olur.
Grmedii bir ryay grdn iddia ederek yalan syleyen, (kyamet g
n) iki arpa tanesini birbirine dmlemekle mkellef klnr ve bunu yapama
masndandolayonaazapedilir.
606
Buhadisieriflerinizahyledir:Birkimse,Hz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemi kendi ekli ve sureti ile grrse, gerekten Hz. Peygamberi grm
olur. nk eytana Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ekline girerek
birini aldatabilme gc verilmemitir. Bu aklamay Muhammed b. Sirin yap
mtr.mamBuharonunusznnakletmektedir:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi ryada grmek, kiinin onu ancak
hayatndavasflandsuretizeregrdzamangerekleir.
607
AllmebnHacer,salamsenetlerleylerivayetetmektedir:Birkimsebn
Sirine,
Ben ryamda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi grdm deyince
ne ekilde, ne biimde grdn sorard. O kimse Hz. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin ekline ve emailine uymayan bir biim sylerse, bn Sirin
ona:
Sen Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi grmemisin derdi. bn
Abbasradiyallhanhntutumuvedavrandaaynyd.NitekimHkim,sene
diylebununakletmitir.Dorusuuki:
Hadisin szleri de bu manay tevsik ve ispat etmektedir. Bu hadisin sahih
senetlerlenakledilenszlerininhepsindenanlalaney,eytannHz.Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin ekline giremediidir. Yoksa herhangi bir ekle gi
rerek,insanHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemigrdnzannettirerek
aldatmasdeil.
608
Demekki,sahiholanryaRaslllahsallallhaleyhiveselleminsahihbir
nakillesabitolansuretinigrmektir.ayet,biribusurettenbakabirsurette
Raslllah ryasnda grdn zannederse; o, Raslllah sallallh aleyhi

605
Buhr,lim,39/51.
606
bnMce,Tabir,3/2907.
607
Buhr,Tabir,10/12.
608
EbulAl elMevdd, Meseleler ve zmleri (Resil ve Mesil), ev. Yusuf Karaca,
RisaleYaynlar,stanbul1990,4/910.

vesellemigrmemitir.
609
Bazkimseler,Eereytannhilesindenkorunmak,Hz.Raslllahsallallh
aleyhi ve sellemi sadece kendi asl ekli ile grlmesi artna bal olsayd, o
zaman bu koruma, ancak salnda Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi
grmolankiileriinmmknolurdu.Dahasonrakidnemlerdegelenkimse
ler, ryalarnda grdkleri ahsn suretinin Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemeveyabakabirkimseyeaitolduununaslbilebilirler?diyesoruyorlar.
Bylebirsorununcevabudur:
Daha sonraki dnemlerde gelen kimseler, ryalarnda grdkleri ahsn Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemolduunutambirgvenlesyleyemezler.
AmaryalarnnmanasnnvekonusununKur'anKerimveSnnetinbildirdik
lerineuyupuymadnkesinolarakbilebilirler.Eerburya,KitabaveSnnete
uygunluk gsteriyorsa, o zaman gerekten ryasnda grd kimsenin Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem olmas ihtimali ok daha fazladr. nk
eytanbirkimseyedoruyolugstermekiindeiikeklegiremez.
610
Rya ve rya tabiri hakknda mam Rabbani kuddise srruhulazzin 273.

Mektubundakiaklamauekildedir.
Sual: Ryada, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem grlrse, o rya do

rudur. eytann aldatmasndan korunmutur. nk eytan, onun ekline gire
mez.Bylebildirildi.Onuniin,kardelerimizinryalarnndoruolmaslazm
dr.eytannaldatmasolmazdeilmi?
Cevap: (Fthati Mekkiyye) kitabnn sahibi, yani Muhyiddni Arab
kuddisesrruhulazz Hazretleri,eytan,Mednei Mnevverede metfunbulu
nan Muhammed aleyhisselamn kendi ekline giremez diyor. Baka suretlerde
de, Raslllah olarak grnemez diyenleri kabul etmiyor. Raslllah sallallh
aleyhivesellemkendiekliniveheleryadatanyabilmekokgolacamey
dandadr. Bunun iin, ryalara nasl gvenilebilir? limlerin ounun dediine
uyarakveRaslllahsallallhaleyhiveselleminyksekannayakacakze
re,eytannhibirekildeoServerinismiilegrnemeyeceinisylersek,oe
kilden emirler almak ve onun beenip beenmediini anlamak kolay deildir.
Meln eytan dmanln burada da gsterebilir. Araya kararak, olmayan
eyi olmu gibi gsterebilir. Rya greni artr. Kendi szlerini ve iaretlerini,
o eklin Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin szleri ve iaretleri imi gibi
gsterir.
oumuzun bildii gibi, bir gn Seyyidlbeer aleyhi ve ala alihi ve
eshabissalatvesselamAshabileoturuyordu.Kureyinilerigelenlerivekfir
lerin efleri orada idiler. Seyyidlbeer aleyhi ve ala lihissalat vesselam
onlara (Vennecmi) sresini okudu. Onlarn putlarn anlatan ayeti kerimeye

609
eyh Aladdn, mam Nevevnin Fetvalarnn erhi, ev. Abdlbari Polat, Kahraman
Yaynlar,stanbul1988,342.
610
Mevdd,Meselelervezmleri,4/1011.(TEKHAFIZOLU,2005),s.1721

gelince, meln eytan putlar ven birka sz, o Serverin aleyhi ve ala
alihissalat vesselam szne ekledi. Dinleyenler, bunlar da o Serverin sz
sandlar.eytannszleriniayetikerimedenayramadlar.Oradabulunankfir
ler barmaya balayarak, Muhammed aleyhissalat vesselam bizimle sulh
yapt,putlarmzvddediler.Oradabulunanmslmanlarda,okunanszlere
aakaldlar.OServeraleyhissalatvesselameytannszlerinianlamad.(Ne
oluyorsunuz?)diyesordu.Ashabkiram,sizokurkenbuszlerdearayakart
dediler. O Server aleyhi ve ala alihissalat vesselam dnceye dald ve ok
zld. Hemen Cebrali emn ala nebiyyina ve aleyhissalat vesselam vahy
getirdi. O szleri eytann kartrd, btn Nebilerin szlerine de kartrm
olduunu bildirdi. Allah Tel, o szleri ayeti kerme arasndan kard. Kendi
kelamnsapsalamyapt.
Grlyor ki, o Server aleyhi ve ala alihissalat vesselam hayatta iken ve
uyank iken ve Ashab kiram arasnda, eytan lan o Serverin aleyhi ve ala
alihissalat vesselam szne kendi bozuk eylerini kartryor ve hi kimse
bunu ayramyor. O Server aleyhi ve ala alihissalat vesselam vefat ettikten
sonra bir kimse uykuda hisleri almaz iken ve yalnz iken, nasl olur da, rya
nneytannkarmasndankorunduunuveonundeitirmediinianlayabilir?
unu da syleyelim ki, mevlid okuyanlarn ve dinleyenlerin zihinlerinde
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bu iten raz olduu yerlemi bulun
maktadr. nk vlen kimseler, venleri beenir. Bu dnce, hayallerinde
yerleerek,hayallerindekiekli,sretiryadagrebilirler.Buryadoruolma
dgibi,eytandakarmdeildir.
unu da bildirelim ki, ryalar doru olsa bile, ara sra grnd gibi kar.
Mesela,ryadabirisigrlrse,okimseninkendisianlalr.Doruolanryalar,
ok olur ki, grld gibi kmaz. Bundan baka bir ey anlamak, yani tabir
etmeklazmgelir.Mesela,ryadaAhmedgrlr.AhmedileMehmedarasnda
skbalantolduundan,buryadanMehmedanlalr.Bubildirdiklerimizgs
teriyor ki, oradaki sevdiklerimizin grdkleri ryalara eytan karmam olsa
bile,buryalarn,grldgibi,olduuneredenanlalr?Bunlartabiretmek
lazm olmad ve baka eyleri gstermedikleri nasl sylenebilir? Demek ki,
ryalarakymetvermemelidir.Herey,insanuyankikenvardr.Bunlaruyank
ikengrmeealmaldr.Uyankikengrlen,bulunaneyleregvenilir.Bun
lar,tabiretmekistemez.Ryadavehayaldegrleneylerde,ryavehayaldir.
611

Kisen,ben,odemektengeeneyok,

Sen,benveodemektenkurtulana

611
mamRabban,Mektubat,trc,H.HilmiIk,stanbul,1977,s.450452

Dnyada,berzahtavemizandahesapyoktur.
Burada btn ilimlerin en i tabakas bize tevhid gereini bildirmektedir.

OnuniinSen,ben,odemektengeenehesapyoktur.

Fitnekalmayp,yalnzAllahndinikalanakadaronlarlasavan.Eervaz
geerlersebilsinlerkiAllahonlarniledikleriniphesizgrr.
612

Allahnnurunuazlarylasndrmekisterler.KfirleristemesedeAllahnu
runumutlakatamamlayacaktr.
613

uismncehlieydost, uzt Sft

Sfat,zatveisimleribilemeyendost
iddetliazab,eziyet,cezaypeepeegrmektir.

nkcehaletnimetinoksanlatrr.Zat,sfatveesmybilmeksevaptr;akid
(itikadolunaneyleryaniinanlar)dir.
usftesmnbilmek, Heminzt

HemenZat,sfatveesmaybilmek
Dnyadahuzur,berzahtarahatlk,ahirettecennetileoyalanr.
MuhyiddinibnArabkaddesellhsrrahulazizbuyururki:
nsan Hakk dell cihetinden asla bilemez. Sdece onun varln ve tek
mabud olduunu bilebilir. nk idrk eden insan, herhangi bir eyi, o eyin
benzerikendisindebulunmadanidrkedemez.ayetbudurumolmasayd,hi
kukusuzoeyineidrkedebilirvedetanyabilirdi.Dolaysylainsan,sdece
kendisinde benzeri bulunan bir eyi idrk edebilir, bu durumda gerekte
sdece kendisine benzer ve ayn olan bir eyi idrk edebilir. Bari Tel ise,
hibir eye benzemez ve hibir eyde onun misli bulunmaz. Dolaysyla Hakk
insan asla bilemez bnlArabnin Allah Telnn hibir eye benzemedii
iinherhangibirekildemhiyetininbilinemeyeceidir.
614

612
Enfl,39
613
Tevbe,32
614
(DEMRL,2003),s.89;bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.II,102

Bunlardangrnenhalknvcdu,

Bugrdnmahlktnvarl
Perdeleraltnadakalmseraplardr.
Varlk yoktur. nsanlar sadece niyetlere sahiptirler. Fakat tek varlk Cenab
Hakktr. sim, sfat ve ahslar olarak grnen halkn vcudu ise serabn iindeki
serabniindekiseraptr.
Sfat, esm, efal ile zat bilinmez, ama zat ile bunlar bilinir ve zt bilmek se
vaptr.nkzat,sfat,esmdangrnenHakkvcdukemlihararettekar
dansugibigrnr,anaserapdenir.Onunyaknnagidersenizbireyyoktur.Biz
ohalihararetinkemlinden(yksekliinden)ylegrrz.Efalaynasndang
rnenHakknvcduiteuzaktangrnenserapgibidir.Efalaynasndanzanne
dersin ki Hakkn vcdu oradadr. Yani sfat ve esmda, hlbuki bunlar birer
tabirdenibarettir.
Allah Telnn ve kulun fail ve mnfil bulunduklar bu bilgi srecinin en

nemlikavramsalifadesi,kurbnevafilvekurbferaizdiyeisimlendirilen
ikiterimdekendisinibulmaktadr.Buterimlerbirhadistenalnmtrvehadiste
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem,kulunbirtakmibdetlerleAllahTe
lyayaklaacan,onayaklancada kendisiniseveceini,bununardndan ise
Hakknkuluniitmesi,grmesi,tutmasvs.gibibtnuzuvlarolacanbelirtir.
Btnbusrecinardndanisekul,artkAllahTelilebilen,AllahTelileg
renveAllahTelileiitenhlegelmektedir.Sfler,budurumueitliifadele
riyledilegetirmilerdirki,bunlarnpekouudur.
AllahTelancakAllahTelilebilinir
AllahTelyaenakdellkendisidir
GrdmhereydensonraAllahTelygrdm

zzet perdesindeki hakikati itibariyle kendisi ve masiva arasnda hibir iliki olmad
iin,iaretedildiigibi,buvecihtenHakkadalmakveonutanmayaabalamak,vakitzayi
etmek,eldeedilmesiimknszbireyiaramakveancakicmlolarakeldeedilebilecekeyi
istemektenibarettir.
Bilinmelidir ki: Kevnin Ztn bilgisine asla taalluku olamaz. Kevnn bilgisinin konusu,
mertebeyi bilmektir ki, o da, Allahtr. Mertebeyi bilmek, lhn bilgisine ve de onun sahip
olmas gereken fiillerin isimleri, celal zelliklerine sevkeden, rknleri korunmu bir delil
dir.;
BizegreZtnbilinemeyeceindehibirgrayrlyoktur.Aksine,hadessfatlar
nntenzihlerionaverilir.Ztnkadimliivevarliinsylenenezelbile,evveliyetvehadis
lielaykolaneylerinnefyindentenzihanlamtarlar.Eariler,bukonudabizekark
mlardr. Onlar, zannetmilerdir ki, Hakkn nefsi sbti sfatlarm bilebilirler. Nerede! Biz
ise,EbuSaidHarazndediigibi,AllahancakAllahbilirderiz.

HereydennceAllahTelygrdm
HereyiAllahTelilebildim
HereyiAllahTeldabildim
Onlar,AllahTelybilmilervehereyiAllahTelilebilmilerdir.
615

rhkidenir, kalb Niyzcism

Cisim,kalbveruhdenentaksimNiyazidir.
Taraflargenindedir.
nsan kendi varlnda yani cisminin, iindeki kalbi ve iindeki ruh da, Hakkn
grntsnniindekigrntnniindekivarlktr:
[Ruh
Ruh kelimesi Arapa bir kelimedir. Kelimenin kk harflerinden
olumaktadr. Arapada bu kk harflerinden oluan kelimelerin temel an
lamvardr.Bunlar:Rzgar,koku,rahatlamadr.
Butemelanlaynyansraruhkelimesining,esenlik,hzgibimecazi
kullanmlar nn olduunu da belirtilmektedir. Ayrca Arapa szlklerde ruh
iininsannkendisiyleyaadeyeklindebirtanmlamadayaplmtr.Ayn
zamanda Arapa szlkler, ruh kelimesinin vahiy, Kuran, Cebrail, s, rah
metgibianlamlardadakullanldnaiaretetmektedirler.Szlkyazarlarnn
ruh kelimesine bu anlamlar yklemelerinde ki en nemli etken Kur'an Ke
rimderuhkelimesininbuanlamlardakullanlmolmasolsagerektir.
Trkede ruh kelimesine canllk, duygu, en nemli nokta, bedeni etkin k
lancanllkilkesi,bedeninhayatgc,esansanlamlarverilmitir.Ruhkelime
si Arapa bir kelime olmasna karn Trkelemitir. Felsefe literatrnde ise
ruhkiininbenliinimeydanagetirenentelektel,ahlakiveduygusalyetilerin
tm,blnmeztz,bedenihareketegeirenaktifilke,pasifvecanszolanbe
den zerinde etkide bulunan g, can ile bir tutulan tinden ayr yaam ilkesi

615
(DEMRL, 2003), s. 117; Bkz. Konev, Fatiha Tefsiri, s. 249da (cz lbeyn, s. 309)
yle demektedir: uhaldekim Hakk tam olarak bilirse, bu durumda tazammun (ier
me) ve iltizam yoluyla her eyin hakikatini bilebilir. Hak ve insn kmilin dndaki
eylerde ise durum, akladmz tarzdadr. nk Allah Telnn kullarndan bzlar,
Hakknfethininkaynaolabilir,bylelikleokimse,HakkHakilebilir.BudurumdaHak
knbilgisivemhedesiyletahakkukedip,bubilgininvemahedeninhkm,okimse
nin varlnn mertebelerine sirayet eder. Bylelikle o kii, kendisine en yakn ey olan
nefsinevarncayakadar,hereyiHakilebilir.Buvebenzeriifadelervebunlarhakknda
deerlendirmeiinbkz.bnlArab,Kitablalm,s.23

olaraktanmlanmtr.
slmdnyasndaruhkonusundadahabakagrlerinolduunudaburada
hatrlatmadan gemeyelim. Bununla birlikte, ok farkl ekillerde anlalan bu
grleri teki ya da ikici nsan anlaylarndan biri iinde mtalaa etmek de
mmkndr.yleanlalyorki,ruhgrnnzarrtdiniyyedenolmad
grnden yola klarak, slam dnce tarihinde bu konuda serbeste fikir
yrtlmtr. Ruhun mahiyeti konusunda ne srlen grleri u ekilde
gruplandrmakmmkndr:
1Ruhbalbanavarolanvecismaniolmayanmcerretbirvarlktr,
2glsuyununglesirayetigibibedenekaranlatifbircisimdir,
3ruhbedendenibarettir,
4ruhkalp,beyinvecierlerdekiglerdir,
5mizatr,
6mizatakidengedir,
7nicelikvenitelikedrtunsurunuyumlubirkarmdr,
8mutedilkandr,
9beyindir,
10latifcisimdenoluanbirtoplamdr,
11beyinyadakalptebulunanblnmezbirparadr,
12havadr,
13tabiisdr,
14manevbirnurdur,
15hayattr,
16arazdr,
17cisimdir.
616
RuhunYaratl
RuhunBedendennceYaratlGr
617
Bu dncenin ekillenmesinde yabanc kltrlerin etkisi ok byktr.

zellikledeYunankltrnnbyketkisivardr.Ruhunbedendennceya
ratldn iddia edenlerin en nemli delili Araf suresi 172 ve 173. ayetleridir ki
buayetler;
Rabbndemoullarnnbellerindenzrriyetleriniald.Onlarkendilerine
ahit tuttu. Ve Ben sizin Rabbiniz deil miyim? dedi. Onlar da Evet, ahit
oldukdediler.Sizkyametgnndebizbundanhabersizdikvedahance
babalarmzAllahaortakkotu,bizdeonlardansonragelenbirnesildik,batl
ileyenleryzndehelakedecekmisin?dersiniz
AncakArafsuresi172173.ayetlerinanlalmasileilgiliikifarklgrmev
cuttur.Bunlardanbirincisiayetinzahirianlamylaanlalpyorumlanmas,ikin
ci gr ise ayetin ftr bir gerei ortaya koyduu yorumudur. Bu konuda ilk

616
(KO, 1990),s,29; Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz, EbulHasen elEar, Kitabu
MakltilslmiyynvehtilfilMsalln,(yav.H.Ritter),st.l929,s.3334vd
617
(GEDOAN,2005),s.76

grdesteklemedeayetlerdenziyadefazlasylahadisieriflerkullanlmtr.
Bu konu ile ilgili hadislerde bu yorumu destekleyen muazzam rnekler sunul
maktadr. Kad Abdulcebbar, bu ayetlerin ruhlarn bedenlerden nce yaratl
ddncesineiaretetmediibelirtir.Onagremisakalabilmekiinhayatta
veakllolmakgerekir.
618
Kelamclarruhlarnbedenlerdennceyaratldan
layn kabul etmemektedirler. Byle bir dnce onlara gre imknszdr. Sz
konusu ayet insann inanma, Allah Telnn varlna ulama duyusuyla yara
tldnbildirmektedir.
RuhunBedendenSonraYaratlGr
619
Bu gre gre beden nce yaratlmtr. Ruhun yaratlmas bedenin varl

ndansonraszkonusuedilebilir.BugrnennemlisavunucusubnKay
ymdr.Onubylednmeyeitenennemlietkeninsannyaratlnelealan
ayetlerdir.nsanlnatasHz.demAleyhisselmnyaratlmasbyledir.yle
ki;YceAllah,Cebrailiarzagnderdi.Yerdenbiravutoprakald.Onuyou
rarakhamurhalinegetirdi.Sonraonaekilvererekruhfledi.Ruh,amuragi
rinceamuretoldu,kanoldu,hayatbularakkonutu.
Ruh kelimesinin stlahi anlamna baktmzda kelamclarn ruhu farkl
ekilde anladklar grlmektedir. Bunlar cevher, araz olarak kabul edenler ve
iseruhulatifbircisimdir.Bufarklgreksacadeinmekgerekir.
1Ruhucisimolarakkabuledenler;
BugrMslmanlararasndaruhuncisimolduugr,onunarazveya
soyutcevherolduugrnegrekronolojikolarakncevedahaarlklola
rakkarmzakmaktadr.Buanlayagreruhbiratom,paralanamayanen
kkparaolaraktanmlanmtr.Ruhblnemeyenenkkparadr.
2Ruhunarazolduunukabuledengr:
Bu gr savunanlara gre ruh cisim deildir, maddi bir cevherin arazdr.
Bu kelamclarn grne gre ruh cismi meydana getiren arazlardan bir araz
dr.Ruhuarazolaraktanmlayanbugr,ruhucisimolaraktanmlayang
rtenayranunsur,bugrsavunanlarnruhuncisimolmadfakatcisimde
kaimbirhal olduunusylemeleridir. Ruh daarazdrvedierarazlargibiza
maniindeyokolur.
3Bu gre gre ruh ne cisim ne de arazdr. Ruh soyut bir cevherdir. Bu
grnkaynaEskiYunanFelsefesidir.Bufelsefeyegreruhcevherdir.zel
likle de Eflatun ruhu ide olarak kabul etmekle bu dnceye kaynak tekil et
mektedir. Ve bu dnce baz kelamclar tarafndan benimsenmitir. bn Kay
ymbugreuekildeiareteder:Bazlarda:Nefisnecisimdirnedearaz
dr.Nefsinbiryeri,boyu,eni,derinlii,rengiveherhangibirczyoktur.Ayr
ca o ne lemin iindedir ne de dndadr. Ona yakn da deildir, ona aykr da
deildir. Meailerin gr budur. Eari bunu, Aristodan hikye etmitir.
Onlar, ruhun bedenle olan ilikisinin, ruhun bedene girmesi, ona yakn olmas,
beraberbulunmas,onayapkolmasyadakartolmaseklindebulunmad

618
KadAbdulcebbar,TenzihulKurananilMetain,Beyrut,thz.,s.153
619
(GEDOAN,2005),s.78

n iddia etmilerdir. Bu grn Ehli Snnet iindeki en iddetli savunucusu
Gazzalidir. Ona gre ruh soyut bir cevherdir ve bunu TehafutulFelasife adl
eserindeayrntlbirekildeelealpaklamaktadr.
Ruhunlmszl
620
Ruhun lmsz olduuna ilikin grler uzun bir tarihi gemie sahiptir.
EskiSemitiklerolarakifadeedilenAsurveSmerlereaittabletlerdekiiaretler
denanlalmaktadr.nsannyapsileilgilibufarkltanmlararamenEskiM
srda da insann ruhbeden ayrmna tabi tutulduunu grmekteyiz. Ayn d
nce Hint kkenli dinlerde de mevcuttur. Brahmanizm, Budizm, Caynizm,
Sihizmbudinlerinennemlileridir.Budinlerderuhbedenayrmnetbirekil
de karmza kmaktadr. Ayn zamanda ruhun lmszl anlay burada
farkl bir anlaya yol amtr ki bu tenash retisidir. nsan ruh ve beden
olarakparalayandalistinsananlaynnmimarlarEskiYunanfilozoflardr.
slam filozoflar da ruhu lmsz olarak kabul etmektedirler. Bunlar ara
snda bn Rd ve Shreverdiyi zikredebiliriz. Mslman filozoflarnn byle
dnmesindeki en nemli etken, Eflatunun fikirlerinden tercme faaliyetleri
sonucu haberdar olmalar ve bu fikirlerden etkilenmeleri olsa gerektir. Ms
lmanfilozoflaragreruhcevherdir.Busoyutcevherinvarlksahasndakendi
ni gsterebilmesi ise ancak bir bedenle bedenlenmesine baldr. Ayn gr
tasavvufulardabenimsemitir.Hattatasavvufunvazgeilmeztemelesiru
hunlmszbiryapyasahipolmasdr.lmszolmasdolaysylaruhaslvar
lk, beden ise ruha arz olan lml bir varlktr. Bu anlayn sonucu olarak in
sann bedeni aalanm, hakir grlmtr; ruh ise stn, yce, lm zle
yen bir varlk olarak kabul edilmitir. Bu anlay dorultusunda tasavvufular
lm;ruhunbedendenayrlmas,ruhilebedenarasndakiilikininsonaerme
siolarakanlamlardr.Mslmanfilozoflarvetasavvufularruhunlmsz
lnkabulederken,bazkelamclarlmleruhundabedenlebirlikteyokol
duu anlayn benimsemilerdir. Mslman kelamclarn ruhun lmszl
ne dair fikirlerine baktmzda kelamclardan bir ksm ruhu araz olarak kabul
etmektedirler. Bu anlaylarnn sonucu olarak ruhun da bedenle birlikte yok
olduunu kabul etmilerdir. Cevher ruh anlayna sahip kelamclar ise ruhun
lmsz olduunu dnmektedirler. Ruhun cevher olarak kabul edilmesi ke
lamclarnfelsefecileringrlerindennekadaretkilendiklerininbirgstergesi
dir. Cevher ruh retisini kabul eden Mslman kelamclarn grlerini de
erlendirmekiinkullandklaraklivenaklibirokdelilbulunmaktadr.
RuhlarnMekn
621
Ruhlarnbirmekndaolacafikriruhunlmszlinancnnbirbakayan
smasdr. Hayat boyunca ruhun bulunduu mekn insann bedeni idi. Ruh her
nekadarbedendebulunmaktan,onahapisolmaktanmemnundeilisedebe

620
(GEDOAN,2005),s.86
621
(GEDOAN,2005),s.93

denle birlikte olmaya mecburdur. Fakat lmle birlikte beden yok olunca ruh
kendineyenibirmeknbulmakzorunda.EskiYunanfilozoflarndansistemlibir
ruh anlayna sahip olan Eflatuna gre daha ncede ifade ettiimiz gibi be
dendenayrlanruhhadesolarakisimlendirilenyeregider.Hadestebelirlibir
sregeirenruhdahasonradnyadakihayatnagretekrarbedenlenir.Ms
lmankelamclarnruhlarnmeknnadairgrlerinebaktmzdabirbirinden
farkl grlerle karlamaktayz. Her ne kadar ruhun lmszl konusunda
Eflatunun anlayn kabul ediyor olsalar da kendi dncelerine gre ruha bir
mekn oluturmulardr. nsan lm sonrasna dair ayrntl bir bilgiye sahip
deildir.nsannlmvetesiileilgilibilgisiKur'anKeriminbizebildirdiiile
snrldr. Kur'an Kerimde de bu konu ayrntl bir ekilde ele alnmamtr ve
verilen bilgiler de olduka snrldr. Durum byle olunca insann en ok merak
ettiilmdensonraneolacaileilgilispeklasyonlardevreyegirmitir.nsan
larn lm ve sonras ile ilgili fikirlerini daha nceki inanlar, felsefi akmlar ve
insann hayal gc ekillendirmektedir. Mslman kelamclarn ruhlarn me
knileilgilinesrdklerifikirlerbirbirindenoldukafarkldr.
Bazlar, Mminlerin ruhlarnn cennetin kapsna yakn bir yerde olduk
larn, cennetten de nimet ve rzklarnn geldiini ileri srmtr. Bazlar da
ruhlarnkabirlerininucundaolduunuiddiaetmilerdir.
mam Malik rahmetullahi aleyh der ki: Bana ulatna gre ruh salveril
mitir, istedii yere gider. Bazlar da Mminlerin ruhlar zemzem kuyusun
dadr.KfirlerinruhlariseHadramevttebulunanBerhutKuyusundadr.
bn Hazm ruhlarn kabirlerin banda olduu grnn AshabulHadis ve
EhliSnneteaitbirgrolduunubildirmektedir.Aynzamandaruhlarnye
il renkli kularn kursaklarnda bulunduuna dair bir gr mevcuttur. Aslnda
bugrehitlerinruhlariindnlrkendahasonrabtnMminleriiine
alacakekildegeniletilmitir.Ruhlarnmeknileilgilibirdiergrise
Mminlerin ruhlarnn dem aleyhisselmn sanda, kfirlerin ruhlar
nn ise dem aleyhisselmn solunda yer alaca dncesidir. Bu grn
kaynaRaslllahsallallhaleyhiveselleminmirahadisesidir.Bugreg
reHz.Raslllahsallallhaleyhivesellem,Hz.demaleyhisselmilekarla
nca Mmin ruhlar Hz. dem aleyhisselmn sanda, kfir ruhlar ise Hz.
demaleyhisselmnsolundagrmtr.Bugrlerinhepsihabervehadis
lere dayandrlmaktadr. Kur'an Kerimdeki hibir ayet bu grleri onayla
mamaktadr.
Ruhlarn mekn retisinin kabul edilmesinin temelinde Eflatunun ve eski
dini inan ve kltrlerin etkisi olduunu grlmektedir. Bunu temsilen birok
durumlakarlalmaktadr.
Kur'anKerimdeRuhKavram
Kuranda ruh kelimesi farkl ayetlerde olmak zere 21 yerde gemektedir.
Bu kelime getii ayetlere gre farkl anlamlara gelmektedir. Genel olarak bu
anlamlar grupta toplanabilir. Bunlar: melek zelde Cebrail; vahiy ve Hz.

sdr. Ruh kelimesi melek anlamnda Kuranda birok ayette gemektedir.
zeldeiseCebrailolarakkullanlmtr.
...Meryem olu sya ak mucizeler verdik ve onu RuhulKuds ile g
lendirdik...
622
O gecede, Rablerinin izniyle melekler ve Ruh, her i iin iner dururlar.
HerikiayettedegeenRuhkelimesiniElmall,Cebrailolarakyorumlamtrve
dier limlerin de ayn grte olduunu belirtmitir. Fakat dier baka ayet
lerde Cebrail anlamnda ruh farkl sfatlarla kullanlmtr. Bu tamlamalarda
Cebrail, RuhulKuds
623
ve RuhulEmin
624
olarak sfatlandrlmtr. Cebrailin
kudsveemingibisfatlarlanitelenmesiniElmalluekildeyorumlamaktadr.
Kfirleriniftiralarniddetlereddetmekzere nebilerintemizliiniveaziz
liiniaklayptespitetmekanlamylailgilidir.Yani:
EyMuhammed!Kuranylemukaddesbirkitaptrki,bunusanahibirnok
san ile lekelenme ihtimali bulunmayan RuhulKuds, yce Rabbinden indir
mekte, hem de hibir yanla yer vermeyecek biimde hak ile indirmektedir.
BusfatlarCebrailiinkullananAllahmesajndoruluunuteyitetmek,vahyin
kfirlerin itiraflarndan uzak olduunu ifade etmek iin bu sfatlarla destekle
mitir. Yukarda geen ayette ifade edildii gibi Hz. s aleyhisselm destekle
mekiindeCebrailgnderilmiveyineKudssfatilenitelenmitir.
Kuranda geen ruhena, RuhulKuds, RuhulEmin kelimeleri Cebrail
anlamndakullanlmtr.
625
Kurandaruhkelimesineverilenbirdieranlamisevahiydir.
626
Kuranda ruh kavramnn dier bir kullanm ekli ise flemek anlamna ge
lennfhfiiliilebirliktekullanlmasdr.ayetteinsannyaratlileilgiliola
rakdierikiayetteiseHz.snnyaratlmasileilgiliolarakbeayettegemek
tedir.
627
Elmall Enbiya Sresi 91. ayeti iki ekilde yorumlamtr; Yani De ki ruh
Rabbimin emrindendir sra Sresi 85 ifadesince emrimizden olan ve deme
flediimiz ruhtan fledik; iinde sy hayatlandrdk. Yahut ruhumuzdan de
mekruhumuztarafndademektirki,CebraildierbirdeyiileRuhulKudsvas
tasylafledikdemekolur.MeryemSresi17.ayetbuanlamdestekler.
628
AslndaruhismiCebraileaitikenbuisimhemHz.saleyhisselmahemde
Kur'an Kerime verilmitir. Bu onlarn Cebrail ile yakn alakalarnn bulunmas
dolaysyladr. Yakn alaka diyoruz; nk btn insanlarn ve hatta canllarn
Cebrail ile alakas vardr; ancak bu alaka Hz. dem ve Hz. s
aleyhisselmnnkinenispetledahauzaktr.Yukardaifadeettiimizayetleribir

622
Bakara,253
623
Nahl,102
624
uara,193
625
Meryem,17;Nahl,102;uara,193
626
Mmin,15;ra,52
627
Secde,9;Hicr,29Sd,72;Enbiya,91
628
Yazr,HakDini,c.5,s.297

btnlk ierisinde deerlendirdiimizde grlmektedir ki, Cebrailin temelde
ikigrevivardr.BunlardanbiriAllahTelnnizniileinsanlaracanflemekdi
eri Allah Telnn kelamn nebilere iletmektir. Yaratlla ilgili olarak Hz.
dem aleyhisselm ve Hz.s aleyhisselmn yaratllarnn zikredilmesinin se
bebi ise ikisinin de yaratllarnn dier insanlarn yaratllarndan farkl ancak
birbirinebenzerolmasndankaynaklanmaktadr.Hz.demaleyhisselmnana
babaszyaratlmas,Hz.saaleyhisselmnisebabaszyaratlmasndaAllahTe
lnnizniyleCebraildevreyegirmiveonlaracanllkvermitir.
MeryemolusAllahnMeryemeilkaettiikelimesiveOndanbirruh
tur.
629
...Onaruhumuzdanfledik.
630
Buikiayetbalamnndndavebu
konu ile ilgili dier ayetlerle btnlk iinde deerlendirilmedii zaman doru
anlalmas zor grnmektedir. Dier ayetlerle btnlk iinde anlaldnda
bu glk ortadan kalkmaktadr. yle ki: Evvela mezkur iki ayeti emrinden
olanruhukullarndandilediineilkaederMminSresi15.ayetiileAllahka
tndasnnrnei,demaleyhisselmnmisaligibidir;onutopraktanyaratt,
sonraonaoldediodaoluverdilimranSresi59.ayetiaklamaktadr.n
k bu ayetler gsteriyor ki, Allah Telnn kelime ilka etmesi eli melei olan
Cebrailiolemriniiletmekzerebazinsanlaragndermesindenbakabirey
deildir.Yaplanbuaklamalardankansonuudur;
Kur'anKerimdeinsannvarliinruhkelimesikullanlmamtr.Buanlam
ifadeetmekiinnefskelimesikullanlmtr.nsanaruhflendiifadesiyanltr;
dorusu ruh tarafndan flendi demektir. Burada fleyen paralanmyor, hulul
etmiyor,sadeceetkiediyor.nsanaruhumuzdanfledikifadesiyukardaakla
dmz tarzda anlalmadnda Allah Tel ile insan arasnda ontolojik bir ba
olmaktadr ki bu da imknszdr. Bu anlaya gre herkes Allah Teldan bir
paratamaktadrkibuAllahTelnnbizeifadeettiianlayatamamenzt
tr. Allah Tel flemekten mnezzehtir. Bu itibarla ruhun Allah Telnn bir
parasolmas,tevhidinancnaaykrdr.BylebirdurumuKurannonaylamas
mmkn deildir. Sonu olarak ruh kavram Kuranda Cebrail'in ad olarak
gemektedir. Baz mfessirler ve kelamclar bu anlam fark etmiler ve
KuranntevhidkonusundakihassasiyetinidikkatealarakruhkelimesiniCebrail
olarak anlam ve yorumlamlardr. limlerin bir ksm ise Yunan Felsefesinin
ve dou dinlerinin etkisinde kalarak Kur'an Kerimin bildirdiinden ziyade ya
banc kltrlerin bak asyla Kur'an Kerimi yorumlamlar ve problemli bir
ruhanlaynbenimsemilertoplumundabenimsemesineyolamlardr.]
631
Buraya kadar anlatmaya altklarmzdan da anlalaca zere, ruhla be

deni birbirinden ayrmak mmkn olmad gibi, mutlak anlamda ayr kabul
edersek, bunlar bir arayagetirmek de imknsz denecek derecede g olmak
tadr. te yandan, bedene bal zelliklerimizle ruha bal zelliklerimiz birbi
rindenayrlmadndanveyabakatrlsyleyecek olursak,kimliimizve kii

629
Nisa,71
630
Sd,72
631
(GEDOAN,2005),s.5867

liimiz asndan beden de son derece nemli olduundan, cevher ruhun
beksn savunmak hi de insann lmszln savunmak anlamna gelme
mektedir.
Ksaca ifade etmek gerekirse, ruhla bedeni birbirinden ayr varlklar olarak
dndmzde, bunlar bir araya getirmek mmkn olmuyor. kisini bir tek
varlkolarakdndmzdedebirbirindenayrmakmmknolmuyor.Buna
ramen,kiiselzelliklerimizinkorunmasasndanaklaenuygunolangrn
ruh ve bedeni birbirinden ayramayacamz savunan gr olduu grlmek
tedir.
632

632
(KO,1990),s.45

20
Vezin:FiltnFiltnFiltnFiln.
sterisenmarifetteolasnlicenb,
Ehliirfaneiindeyzneyletrb.
okdavermekendinidnyyabirdemekelin,
Dndremezsinbeimkatardrbudolb.
Buharbniceleraltmamuretmee,
Biryanntamirederkenbiryanolduharb.
okseirttigafletehlibuserbsusanp,
Bulmadlarhibiribusahradabirkatreb.
Birzamanyzvermednyaehlineuzletteol,
Aklufikrinbiryerecemetyzneeknikb.
Gzkulakdilkaplarnbalamuhkembirzaman,
OlakimHakkdanyanagnlndenolafethibb.
Gerlmdenkurtulamdersenyrvarkol,
Dnedneakoduylecismcnklkebb.
Girbuderdmeyhnesinekomaeldenkseyi,
Hiyrekkanndanzgeayokturarb.
HimmetindimbuolsunkimHakkanlayasn,
Hakkbilmektenyeolmazikilemdesevb.
Gerazbhirettenbulmakistersenhals,
Arifolkicehlodundankopsarcmleazb.
BuNiyzkendindendemezbuszeypser,
Hepansylerduyarsngkteninendrtkitb.
sterisenmarifetteolasnlicenb,
Ehliirfaneiindeyzneyletrb.
Marifetteyksekmakambulmakisterisen,
Yznehliirfaneiindeeyletoprak.
Toprak tevazuyu su sehaveti temsil eder. Tevazu benliin yok olmas olunca
kabn boluuna iaret ederki, onu dolduracak vasf bulmak mmkn olacaktr
demektir.
okdavermekendinidnyyabirdemekelin,
Dndremezsinbeimkatardrbudolb.
Kendinidnyyaokvermedebiraneliniek,
Beimkesinliklebudolabardrdndremezsin.
Sudeirmenin(kalbin)arkzerinedklecekfeyzpnarlarnnakmasveela
lesigrolmasiindnyailebalarnkesilmesigerekmektedir.Dnyaileolanba
larsunnekanbentlergibidir.
Buharbniceleraltmamuretmee,
Biryanntamirederkenbiryanolduharb.
Buharabyerinicekiilerimaretmeealt,
Biryanntamirederkendieryanolduharb.
nsanhayatboyuncadnyasnmamuretmekiinhrslanrvestresegirer.Bu
gerginliksonucumaddvemanevhastalklarader.
insan, stres yaratan yaam tarz seerek farknda olmadan hasta olmay
semi olabilir. Bu stres iyice bydnde ya da kronikletiinde, baz organ
lartepkivermesineyolayor;migrenolmashalindedamarsistemideolduu
gibi. Bu yzden, sizin de anladnz gibi kastl olmayan bir seim vardr. Tam
olarak aklanacak olursa kiinin setii ya da tercih ettii ey hastalk deil,
strestir;hastalseeniseitebustrestir!
Bu yzden bizim dmanmz strestir ve doktorlara den grev de yaa
mnzdakistresiazaltmayayardmcolmaktr.
633
Bunedenledirkimaddvemnevidoktorlaraihtiyacmzvardr.Onlarsayesin
dekurtuluyoluancakbulunabilir.
okseirttigafletehlibuserbsusanp,
Bulmadlarhibiribusahradabirkatreb.
Buserbsusanpgafletehliokkotu,
Hibiribusahradabirdamlasubulamadlar.
Mridhalisniyetilebuyolagirer.Fakatbykbirtehlikeilekarlacaihtimali
ise samimiyeti miktar kadar fazladr. nk teslim olmann kart olan istismarn
kurban olmak ihtimalide o kadar bymeye balar. nk yol sonsuz ve tehlikeli
olmakla birlikte kapal bir kutu iinde bal yapan arnn ileyii gibi gizlidir. Eer
yaplanbaliinezehirkatlrsabununsrrnavakfolamayanHasanSabbahnfeda
ilerigibikurbanolurkengittikleriyolunakibetinibilmemilerdi.Samimiyetbuyol
damkemmelliinolumasnasermayedir.Ancakldekiserabnkymetininbede
liolmaktanAllahTelyasnmaktanemlihusustur.
[Cemaatinlideri,mridlerinibirlkye,birhedefe,birideolojiye,birtutku
yadorucanlandrrve/veyabatankarr.Bellibircanllaulamgrupsre
lerinin (burada, canllk ile dini, siyasi, ideolojik enerjik oluu) ounun teme
lindebunugrrz.Toplulukbirbtnolarak,amaaynzamanda,onuniindeyer
alan bireyler kendi ykleri ile topluluun kaderinin kesime noktalarnda liderin
iaret ettiini arzularlar. Liderin iaret ettii ile bir kondansasyona
634
yani youn
lamayaurar.Butryounlamamisallerinepekokdini,siyasiveideolojikolu
umdarastlarz.deolojimizinhedefi(veyaierii),liderimizinkiiliindesomut

633
634
Condensation:(i.) ksaltma, zet; (kim), (fiz.) younlatrma, sklatrma, koyulatrma;
buu.

lamtr ifadesi herhalde oumuza tandk gelmektedir. Byle bir ynelimin
doas aktarmdr. Cemaat yeleri olduka karmak versiyonlara brnebilen
ekillerde,narsissistik
635
velibidinal
636
yatrmlarlaliderlerinebalanrlar.
Bu topluluk ruhu, bir baka ifade ile, topluluu bir arada tutan bu telkin ve il
lzyon ortam, insanolunun yaz toprak ve mavi gk arasndaki belirsiz varolu
unda bir mitoloji yaratr ve ona belli bir destan verir. nsanlk tarihinin bebeklii
sayabileceimizdnemlerdebutipaktarmlarnyounbirekildevarolmasbou
nadeildir.
nsann doas ve bu doann ierdii drtler her zaman onu bu aktarmn
iindeki hareketlere doru iter. Bu aktarm sabit bir durumda kalamaz. Tatmin

635
Narcissism: (i.) kendine hayran olma, narkislik, narkisizm. Kendi cemaatlerinden baka
kurtulu yolu yok gibi dnceler. Mesela, cemaat liderinin kitabndan baka kitaplar
okumayan mridler gibi. slmiyette kanlmaz kitap Kur'an Kerim iken baz cemaatler
onubileterkekadarilerigittiklerizamanmzdagrlmektedir.
Bazcemaatlerisekitapdahiokutmamaktasrarlarokadarokturki,kendimecmuala
rvedergivb.lerinitavsiyedenilerigitmediklerigrlmektedir.
[lkemizdekibykdinicemaatlergnlkgazetevetelevizyonsahibiolmakistiyor.
Gl bir Mslman medyann kurulamamasnda bunun da rol vardr. Her cemaat,
hertarikat,herfrka,herhizip,hergrupkendigazetesini,kendidergisini,kendiTVsini
kurarsaelbetteglveniterbirmedyayasahipolamayz.
Gazetekonusunatemasederkenaboneyoluylayksektirajeldeetmeyedeparmak
basmalyz.Bugnylegazetelerimizvarki,normalsat30bin,abonelerlegenelsat
500binoluyor.Bupeksalklbirtirajdeildir.Abonelerdeyle:Cemaatebalzen
ginler50er,100er,200ergazeteninparasnveriyorlar,datclarbunlarapartman
lara,dkknlara,iyerlerinebrakyor.ouokunmuyor,hattaKardeim,istemiyoruz,
getirmeyin...diyenlerbilevar.
Mslmanlar,Trkiyedehlmedyasahasndabirinciolamamlardr.Bubirincilii
eldeetmekiinparalelvealternatifyollarbulunmaldr.
HazretiMbarekzihniyetiylemedyameselesinihalledemeyiz.
HazretiMbarekyleistedi,byleistedi...BirtaneHazretiMbarekyokki,bir
ynHazretiMbarekvar.
Bundan elli sene nce slm Gazete kartlabilirdi. Bu devirde artk Trkiyenin
btnnehitapeden,Trkiyeyibtnylekucaklayangazetelerkartlmaldr.Serma
yedarlar ve idareciler Mslman olacaktr, ama gazete Trkiyenin btnne hitap
edecektir.tebunubaarmakokzor...
Sanrm1951veya52idi.GalatasarayLisesindesonsnfrencisiyim,yatlokuyo
rum. stad Necip Fazl Byk Douyu gnlk kartyor. Byk Dou, devaml ka
mazd.Merhumstadtatccar,sermayedarzihniyetiyoktu.teBykDoununkt
aylarda,sabahleyin6.30daalankalkzilindenyarmsaatnceuyanr,elimiyzm
ykar, giyinir, aaya inerdim. Okula gnlk gazeteleri getiren bir hademe vard,
adetBykDougetirirdi,birinibenalrdm.BykDoukmadzamanlar,6buuk
ziliyleyataktandorulamazdm...
Gnlk gazeteler merakla, heyecanla, ak ve itiyakla beklenmeli ve okunmal.
(MehmetevketEygi,MilliGazete,15.12.2007)]
636
Libidinal:ehvetli.Sapktarikatlerdebuhaloktur.

yaantssreklilikarzedemez.Birzamansonra,toplulukruhuetkinindnado
ru tamaya balar. Baz durumlarda, balangta grubu batan karan ve ona
canllkverenaraamalarvebuetkibirevrimeurayamaz,zlemezvetop
luluuzamanszbirbirincilsrefanusunakilitlergrntsverebilir.
Buekildeki durumlarda,liderveonunlazdeletirilenideoloji,inanveyasi
yasetidealizeedilir.Topluluundrtlerkaynakltabiizlmetrevleriisetoplu
lukdnayanstlr.Liderveonunlazdeletirilenideolojitemiz vepakkalr; ze
rine phe bulutlarnn glgeleri dmez. Byle durumlarda, darda kt teki
ler bulunur. Gitgide kapanan topluluk, tekileri paranoid
637
bir ekilde gzet
lemeyebalar.
638
te, serap olan mrid elindeki topluluun aktarm srelerinde topluluun

hipnozuamasnsalayacakkimdir,nedir?
Builevgenelider/lkyounlamasndanmbeklenecektir?
Buradatopluluunbaklksistemialerjikbirtepkioluturabilir(alerjikreaksi
yon metaforu paradoksal bir duruma iaret eder. Bnyeyi hastalklara kar koru
yanbuolgu,bazenbalbanabirhastala,hattalmesebebiyetverir).
639
Top
luluk,tm bugrupiibilinykselmesinibirdalmatehdidiolarakyaayabilirve
hainlerilanetlilerbahesindekitekilerinyannapskrtebilir.Bylebirdurum
da, belli bir sre iin rahat edilir, dmanlar lanetlenir, lidere ve lkye tekrar
sadakat yeminleri edilir. Bir sonraki krize kadar. Ancak endieye gerek yoktur.
nkdnyadahaindenboleybulunmaz.]
640
Hulasa,buyolunenokkurbanverenbiryololduunuunutmamakgerekir.Bu
nuntekvekanlmazkurtarcsiseslamiyetinanakaynaklarolanKur'anKerim
veRaslllahsallallhaleyhiveselleminsnnetiolduunuunutmamakgerekir.
Vuslataermekiinalanlarnhepsimuradnakavuamad.Muradnaerienler
ise alanlar iinden kt unutulmamaldr. Kprler her zaman suya batan ta
larzerinekurulmaktadr.
Birzamanyzvermednyaehlineuzlette
641
ol,
Birzamandnyaehlineyzvermeuzletteol,
Aklvefikrinbiryeretoplayzneperdeek.

637
Paranoid:paranoyak
Mesela, gel bizim cemaate, kurtulasn, bizim efendiyi tanmamak byk anszlk gibi
ifadeler.
638
Cemaatlerininitabuyapanlar.
639
Psikiyatrikhastalar,izofrenlervb.
640
Uygarlk,DinveToplum.ev.SelukBudak.tekiFreudDizisi(1997).bensizbizTop
luluk Zihniyetinin Psikanalizi. Ihtaki Yaynevi, 2002. Yavuz ERTENnin Ben'den biz'e ve
siz'e: "bensizbiz".Topluluk Zihniyeti zerine Dnmeye Psikanalitik Bir Davet. Makale
sindenuyarlanmtr.
641
Uzlet:Yalnzlk.nsanlardanayrlarakbirtarafaekilipyalnzkalmak.

Halvet:(Yalnzlk.Tekbanakalmak.Tenhayaekilme.Gizlilik)kiininkendiile
babaa kalmas ve nefis terbiyesinde gemesi gereken hal ve makamlar daha
abukkatedebilmesiiinzikir,tefekkr,alkvemriditarafndantavsiyeedilen
hareketlerinbtnileterbiyeolmasdr.
nsan iin tavsiye edilen bu uzlet bir mridi kmilin emri ve msaadeleri ile
olmas gereklidir. nk bu trl yalnz kalmalarn ve halvetin usllerinden biri
kontroll olmak artdr. Halvete giren kiinin veya rabta, murakabe ve benzeri
uygulamalarn dier bir kii (mrid) tarafndan takibi elzemdir. Bu nedenledir ki
okkiilerinbireyselolarakbuhalvetlerindezayiolduudabirgrlmektedir.
Byle tam inzivaya ekilmek (olgunlama) gerginliini ortadan kaldrmaz,

aksine bunun kendisi bal bana bir strestir. Yalnzlk, hastalklarn reyebile
ceienuygunortamolur.
642
Normalhayattahalvetisenamaz,rabta,murakabe,zikir,tefekkr,duavb.ksa
sreli halvettir. nk bu trl ibadetlerde insanlarda toplumdan kopmalar var
dr. Bu trl kopmalar srekli olunca halvetteki kazanmlar uzun srelide olsa ka
zanldtecrbeedilmektedir.
Konu ile ilgili olacandan meditasyon konusu hakknda bilgi vermek gereini
uygungrdk.
Meditasyon
643
AnlamndaDua
Gelenekselolarakibadetteveyadintecrbedeyaplanmeditasyonunama
c,dahaokAllahTelileilikiyegiriponunhuzurundahazrbulunmaktr.Ayn
zamanda meditasyon (derin dnme), her ne kadar farkl din inanlar iinde
farkl tecrbeler gibi grnse de temeldeki amac din tecrbeler yaamaktr.
te yandan din muhteva tamayan meditasyonlar da vardr. Bunlar da, ayn
zamanda Deikmann vazo meditasyon deneyinde olduu gibi gl tecrbeler
meydana getirebilmektedir. Bu anlamda zen, yoga
644
ve transandantal medi
tasyon(derindnme)
645
gibibirtakmmeditasyonelpratikler,seklermedi

642
643
Meditasyon / Meditation (derin dnme): Sessiz, ama derin dnme, belli imgeler,
vb.zerindeyounlamailetanmlananvegenelliklesessizbirmekndarahatpozisyonda
oturup, derin ve dzenli soluklanmayla ntr imajlar zerinde odaklanmay ieren bir gev
emetekniiveterapisidir.Buteknikle,psikolojikbalamdaihuzur,dinginlikvesakinlikle
tanmlanan farkl bir bilin durumuna ulald varsaylr. Budizm, Hinduizm gibi dinlerde
deyukardakianlamkastedilir.(Budak,PsikolojiSzl,s.501)
644
Yoga / Yoga: ngrlen ruh ve beden disiplini yoluyla yce varlkla veya yce ilkeyle
btnlemeyihedefleyenbirHindfelsefesidir.(Budak,PsikolojiSzl,s.842)
645
Transandantal Meditasyon / Transcendental Meditation: abasz ve doal bir derin
dnmetekniiolantransandantalmeditasyon,bugnkhaliylealtaamadanoluurve
gndeikikez20dakikasreylegzlerikapalbirekildeoturup,mantradenilenbirsz
tekrarlamaktanibarettir.Mantrannbuekildetekrarlanmas,bireyidikkatdatcdn

tasyon grubu iinde deerlendirilmektedir. Bu meditasyonlarn hepsi bireyde,
deiik bilin durumlarna yolat iinbirrahatlamameydana getirmektedir.
Belki de bu yntemlerden birou, dua ve zellikle de bireysel olarak yaplan
duagibifarklderecelerdedeolsadnceyeodaklanmaabasgerektirebilir.
Dier taraftan meditasyon, din bir aktivite gibi bireye din bir tecrbe kazan
drmayacaktr. Meditasyon tarznda yaplan dua, bavurulan dua eitleri ara
sndadahaazsklklayaplandualardanbiridirancak,butrduanndaduas
recindeglpsikolojiketkisinigrebiliriz.
646
DinPratikOlarakDua
Dinpratikolarakyaplan dualar,genelliklehalkarasndabilinenvemensu
buolduudinindingrevlisitarafndanbirkitaptanveyaezbereokunarakyap
lan dualardr. Bu dua trnde, ncelikle standart din pratik formllerini ihtiva
edenvebuformllerletakviyeedilmiolanistekveyaballkanlamntayan
kalplamifadeleryeralmaktadr.Bu tarzdualar,genelliklezelbirtarzdave
monoton bir sesle okunmaktadr. Ayrca duann ieriine bakldnda, yeteri
derecede ruhan bir duygu hissetmeksizin bu kalplam ifadelerin sylendii
grlr.
647
Ancak kalplam ifadelerle yaplan duayla psikolojik rahatlama an
lamndaki kazancn kaybedilme durumu, bizatihi dua etmenin meydana getir
diiduygusalgveetkilibirpsikolojikkazanmlatelafiedilmektedir.
648
MeditasyonRabta
649
Eskilerinmurakabedediklerikendiiinegmlme,ddnyadantecritolup
ruhsal derinliklere dalma hli demek olan medtasyonun tam bir trifini yap
mak olduka gtr. En klasik anlamnda, kiinin kendi benliinden syrlp bir

celerden uzaklatrr, onda bir geveme durumu yaratr ve bireyin zihnin derinliklerine
dalarak farkl bir bilin dzleminden imajlar ve dnceleri izlemesini salar. (Budak,
PsikolojiSzl,s.766767)
Mantra:Szleifadeetmekveyasreklisylenenveyabirduaveyasihirlisesolanszck
lerinbirlemesi
646
(ARGYLE,etal.,2000)
647
Wulff,D.M.(1997).PsychologyofReligion,2.Edition.NewYork:Wiley.
648
(ARGYLE,etal.,2000)
649
Buikiterimintemeldebenzerlikolmasndandolaybumakaleninfaydasolacad
nlerekalntzeindednrekokumaytavsiyeederiz.
Rabta; mride, Allah Telya kar derin bir sayg hlini beraberinde getiriyor. nk
naslbyklerimizinvesevdiimizinhuzurundalublolmuyor,onuncemliniseyretmek,
onunhrmetinemnfbireyyapmamakiintingsteriyorsak,tesbhttadaaynhli
taknmak ve Onun huzurunda olduunu; Onunyaknndaolduunu hissetmek gerekir ki,
bu, kiiye gre deiir; bazs huzurda, bazs yaknndadr. Rabta, zamane tabiriyle syle
yeceim,tamdaayneyikarlamazgeriamabirkonsantrasyonteminiiindiramamedi
tasyon deildir. Meditasyon baka bir ey. Kendinden gemek yoktur, kendine gelmek
vardrdervilikte.Dervilerkendilerindengemekiinderviolmazlar,kendilerinegelmek
iinderviolurlar.(NANER,2006),s.177

nevi evrensel birlik (vahdet: unity) hissine kavumas iin yaplan eitli uygu
lamalarameditasyon(derindnme)denir;ouzaman,budereceyevarld
nda,birmistikyaantyaanr.BuyaantyaNirvanah,vecd,uniomisticagibi
pek ok isimler verilmitir ve tarif edilmekten ziyade, yaanarak anlaabilecek
birhal,yanibiryaant(experience:yaanlmtecrbe)olduuvurgulanmtr.
Uzakdou meneli pek ok meditasyon (derin dnme) yntemi mevcut
tur;bunlararasndayoga,Zengibipasifolanlarkadar,okatma,bellihaylid
v hareketlerinin yaplmas (kung fu, karate ve taekwondodaki kata ve
pumseler) gibiaktifolanlarsaylabilir.Batllarndahakolayanlamasveuygu
layabilmesiiingelitirilentekniklerdegittikeartarakpoplaritekazanmakta
dr (transandantal meditasyon gibi). eitli slm tasavvuf ekollerinde uygula
nanzikirlerdeaktifmeditasyonlardr.Bugibiritmiksolunumvebedenhareket
leriritellerininkiidehafifbiralkalozvepsiiktranshlimeydanagetirebildik
leri bilinmektedir. Kendi pozitivist episetmolojik anlay ierisinde lemedii,
standardizeedemediivelaboratuara,bilimselalmayadhiledemediiey
ler zerinde speklasyon yapmaktan kanan psikoloji ve psikiyatri bu gibi
mnev disiplinlerin doruluunu, yanlln veya felsefi boyutunu tartmaz
ama bunlar uygulayan kiilerin psiik durumlarn ve yaptklarnn kognitif
davran etkilerini inceleyebilir. Btn meditasyon (derin dnme) yntem
leri,yeterinceciddi uygulandklannda,kiininobjektifrealitedenkopup kendi
idnyasnagmlmesiyle,yaniotizmlekarakterizeyaantlarlasonulanr.B
tn mesele bu otizmin ve geici yaanclamann (alienation) ve
depersonifikasyonunun kontroll bir ekilde kiinin ego btnlne hizmet
etmesi,dissosiyatifdeilassosiyatifetkihasletmesidir.
Pekokgveniliraratrma,ruhsalsalyerindeveyahafifderecedenro
tik problemleri olan kiilerin bu gibi yntemleri uyguladklarnda bedensel a
dandadahasalklvemutluhalegelebildiklerini,hattabirtakmpsikosomatik
hastalklardan kurtulabildiklerini telkin etmektedir. Bilimin pragmatist yanyla
meseleyebakldnda,bununnebirzararvardrnedemahzuru!Fakatyukar
dabelirtildiigibi,kiilerinotistik
650
eilimlerinikamlayanbuyntemlerinza
ten otizm tehdidi veya gerei ierisinde olan kiilerde son derecede zararl
olabileceini asla akldan karmak gerekir. Bu bakmdan, psikotik, borderline,
izoid,izotipal,gereideerlendirmemelekesibozukvebenzerimajrzihinsel
bozukluu olan kiilerin kontrolszce meditasyon (derin dnme) yapmalar
psikiyatrikadandorudeildir.
Piyasada bu gibi disiplinleri reten kurumlarn bnyelerinde mracaat
edenlerinpsikiyatrikdurumlarnlaykyladeerlendirebilecek,uygunolmayan
larn refze edilmelerini salayacak tecrbeli psikiyatrlar veya psikologlarn
mevcutbulunmasgerekir.
651
Uyar

650
Autistic:otistik,iinekapal
651
(DOKSAT,1011Aralk1998)

Meditasyonslamevrelerinhemenitarazettileribirusulolmasnaramen,ne
denirsedensin,yaniibadet,olgu,zikir,eitim,vb.eylerbunlarinsnieriibulu
nan ve her eyi ile inkr edilemeyecek bir yntem olduu muhakkaktr. nk
insan ilgilendiren ve hizmet eden usllerin ounda din hayat ele alndnda
ahslarnfarkllveanlaylarkarsndaokeitlieylereihtiyaduyduumuzu
unutmamalyz.
u konu da unutulmamaldr ki, ibadet kariyeri olmayan bir rabtay meditas
yondan da ok ayr ve farkl grmekte ok nemli deildir. Rabtay din bir emir
veya ibadet gibi grmek nasl yalnsa ve bunu dini temeller ierisinde gstermek
iin uramakta yanl tutumdur. nsann ruh halini ilgilendiren eyleri zorlayarak
kendisi hakknda az bilgiye sahip olduumuz ruh bilgisine, bunlar kartrarak bir
eyleryaptnzannedenlerindeyanlyaptklarkanaatindeyiz.nemliolaney,
Allah Telnn Kur'an Kerim ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellem vastasyla
beyan buyurduu ibadetleri yaparken belki eski dinlerden kazanlm tecrbeler
den istifade etmek uygun bir tarz olsa gerektir. nk namaz ibadeti eski dinler
den beri var olduu dnlrse meditasyon gibi (aslndan uzaklam usuller)
tevhit erevesinde faydalanmaktan geri kalmamak lazmdr. nk Hikmet
mmininyitiidir;neredebulursaalr.
652
mslmannbirincigrevidir.
Tekrarhatrlatmakgerekirsehayatnierisindebazgzelliklerigrmekvebunu
dinin ierisinde hemen bir yere kondurmaktan ok onu insn bir ihtiya olarak
yaamakengzelidir.
Aklkelimesininkktibryla(a.k.l.)balamakhapsetmek,muhafa
zaetmekgibianlamlarvardr.Araplarazgndeveyikontrolaltndatutupmu
hafazaetmekzerekullandklaripedeklderler.
653
Akli(ruhi)eylemlerilecismani(maddi)eylemlerarasndaahenkkurmak,in
sann ftratnda vardr. Bir ekilde bu ahengi kurmayan kii, huzur ve skna
eremez. Sz konusu ahenk iki ekilde kurulabilir. Birincisinde, kii, bir eylemin
yadaeylemleringerekliliiyadaarzuedilirliinekararvermekiinaklnkulla
nrvedahasonraaklnauyguneylemdebulunur.kincisinde,kii,duygularnn
etkisiyle eylemlerde bulunur ve daha sonra eylemler iin akli aklamalar veya
mazeretlericraeder.
654
Allah Tel akl yaratt, sonra ona: ynel dedi. Yneldi; geriye dn
dedi. Dnd; otur dedi oturdu; kalk dedi. Kalkt; konu dedi. Konutu;

652
KefulHafa,Beyrut,1351,I/363364.
653
bnlManzr, Cemlddin Muhammed, LisnlArab, (Drs Sdr), Beyrut 1954, c.
XI,s.458,459;
654
(TOLSTOY,2005),s.37

susdedisustu;SonraAllahTel;zzetimcellim,kibriyam,saltanatmve
ceberutum hakk iin, mahlkat iinde senin kadar bana sevimli birey yok
turbuyurdu.
655
bnl Arab de kelimenin bu anlamndan hareketle akl, insan lkesini mu

hafaza edip kontrol altnda tutan, ekip eviren, ilerini dzenleyen vezir gibi
grr. Yine bu anlamndan hareketle akl, Allah Telnn hibe ettii marifeti
kabuledenvebumarifetibalaypmuhafazaedenbiryetiolarakgrr.
656
Sf, kef bilgisi vastasyla ulhiyyet hakknda tam bir bilgi elde eder. Zr
akl, Hakkn sadece tenzih ynn tanrken, sfnin kalb bilgisini ifade eden
kef, Onu hem tenzih hem de tebihi ynn tanr, hakikatin birlii ve oklu
unu ayn anda kll olarak idrak eder. Akl, tek olan Hakkn lk, Son,
Zhir ve Btn gibi bir birine zt vehelerini idrak edemez. Bu sebeple ras
yonel dnrler, Allah Telnn tenzihen olduu kadar, tecellleri tibryla
tebihynnidrakedemediklerindenAllahTelhakkndagerekvekuatc
bilgiyeulaamazlar.
Dier taraftan akl, dier btn sflerin de ortak kanaati olarak tasavvuf
bilgininmerkezinekoyduklarakidrakedemez.Hikimseaklngzetiminde
AllahTelyaakolamaz.
657
Gzkulakdilkaplarnbalamuhkembirzaman,
OlakimHakkdanyanagnlndenolafethibb.
658
Gzkulakdilkaplarnmuhkembirzamanbala,
SeniniingnlndeHakktarafnabirkapala.
Burada bir zaman krk gn demektir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem

buyurduki;
Krk gn sreyle Allah Tel'ya ihlsla amel edenin hikmet pnarlar kalbin
denlisannaakar.
659
Buradabalademekkelmngeldiiyeribilvesyleneneyinhakikatineg
re gre tedbirini al demektir. Yani szn geldii yerin Allah Tel kat olduunu

655
Ebu Nuaym. Hilye. 7/318; Hadisin mevzu olduu ittifakla kabul edilmektedir, bkz.
Sani,35;Sehvi163;Acln.1/263;Akllailgilitmhadislerinuydurmaolduusylenir.
Bkz.Jbn.Cevzi.Mevzuat.(EKER,1998),s.205
656
bnlArab,Tedbrt,s.157,158;Ftht(thk),c.II,s.100.
657
658
Mhedeanlamagelir:
lkimahlktnAllahTeldamhedeedilmesi,
kincisiAllahTelnnmahlkttamhedeedilmesidir.
ncsisemahluktszkonusuolmaksznAllahTelnnmhedeedilmesidir.Buda
yaknin phesiz bir ekilde mhede edilmesidir. (bnlArab, Ftht (byr.), c. IV, s.
186.(AKMAKLIOLU,2005),s.161)
659
bn. Cevzi, Mevzuat. III/144. 145: Aliyul Kri. 315; Acln. 11/224; Sehavl 62021; Ebu
Nuaym,Hilye.V/189;Hadisinsalamkaynaklardayeralmamasihtiyatlayaklamaygerek
tirmektedir.

anlarsan kzmaz ve sana alan veya ynelen hikmeti zm olursun, demektir.
nkHakkkatndaerdiyebireyyoktur.
Ancakbazaninsanyanlszededer.Takiilimehlibileolsa.
nsanbazen,kendisininhibirsakncagrmedii,fakatAllahngazabnge
rektiren yle bir kelime syler ki, yle szler konuur ki o szlerle birlikte dibi
yetmiyllkmesafedebulunancehennemukurunainer.
660
[...Mevlnam'danKayseri'yegeldiizaman,byklimlerveariflerkar
lamaagittiler.Onuarladlar.SahipemseddinIsfehnMevln'ysarayna
gtrmekistiyordu,fakatSeyyidBurhneddinTirmizi:
Ulu Mevln Baheddin Veled'in (Mevln'nn babas) adeti medreseye
inmektidiyerekMevln'nnsarayagitmesinemsaadeetmedi.MevlnHaz
retlerikalabalktankurtulupyalnzbanakalncaSeyyidBurhneddinHazretle
riinayetyoluile;
Allah'ahamdveminnetolsunki,btnzahiriilimlerdebabandanyzkat
ilerdesin, fakat ledn ilmi nin incilerini de aklaman iin, mnevi ilimlere
de almanz istiyorum. Benim arzum; Senin, benim nmde bir halvet
karmandr buyurdu. Mevln Celleddin, Seyyid Burhneddin Hazretlerinin
buisteinisamimiyetlekabuletti.BununzerineSeyyidBurhneddin:
Yedignhalvetet!buyurdu.Mevln:
Yedi gn az olur, krk gn bri olsun dedi. Seyyid Burhneddin bir hcre
hazrlad, Mevln'y bu hcrede halvete koydu. Hcrenin kapsn da kerpile
kapad.Derlerki:
Hcrede bir ibrik su ve bir ka arpa ekmeinden baka hi bir ey yoktu.
Krk gn sonra Seyyid Burhneddin hcrenin kapsn at, ieri girince,
Mevln'y dnce kesinde tam bir huzur iinde, ban hayret yakas iine
sokmu,mnevilemlerindncelerinedalm,meknszlklemininalacak
eylerinimahedeilemegulve
Nefislerinde de ibretler vardr, fakat bunu grmezler yetinin srrna
ulambirvaziyettegrd.iir:
Senin dnda dnyada her ne varsa yoktur. Her aradm kendinde ara,
nkheraradnsendedir.]
661
Hikmetsahibikiilersktvehalvetyolunutecihetmilerdir.Ancaksktdeni
lincedeHakkkonumamaktadeildir.
Birkuladnyadazhdveazkonumaihsanedildiinigrdnzzamanona
yaklanz.nkonahikmetverilmitir.
662
Kendisinezhdvezhdkonusundava'zetmekabiliyetiverilenkimseyigr
dnzdeonayaklan,ziraohikmettelkineder.
663

660
SahihBuhr,Rikk23;SneniTirmiz,Zhd12;SnenibnMce,Fiten12;Muvatt,
Kelm5;MsnedibnHanbel,2/334,3/369.
661
662
bn.Mce.Zhd.1:EbuNuaym.Hilye.10/405
663
bn.Mce.Zhd.1:EbuNuaym.Hilye.X/405

Gerlmdenkurtulamdersenyrvarkol,
Dnedneakoduylecismcnklkebb.
Yrvarkol,eerlmdenkurtulmakistersen,
Dnedneakateiylebedeninivecnkebbkl.
Hz.AlikerremellhvecheninHabenlmnzerinegitmiimhalm
benim zerime gelmi, umursamyorum! (L bl sekatt ale'lmevt ev
sekata elmevt aleyy)
664
diyerek dile getirdii lm hakkndaki tasavvuru da
onun lme hazr bir rif veya lme meydan okuyan bir cengver ruh halini
yanstmaktadr.
Kebabpierkenevrilmesiileheryaneitpier.Eerkebabnsemasyoksabir
tarafyaokyadaazpierkiistenilendurumdeildir.Akateiilesemayadurmak
iledengeyevevuslataermekmmknolmaktadr.
Girbuderdmeyhnesinekomaeldenkseyi,
Hiyrekkanndanzgeayokturarb.
Koymaeldenkseyibuderdmeyhnesinegir,
ahiyrekkanndanbakayokturarap.
Derdden murad edilen ak, meyhneden murad edilen ise Mridi Kmilin
huzrudur.KsedenmuraddaknMridiKmildenistifadesidir.kkendi
sinitamamenyoketmedenonalezzetliarabyoktur.
HimmetindimbuolsunkimHakkanlayasn,
Hakkbilmektenyeolmazikilemdesevb.
665
HimmetinHakkanlamakdimiinolsun,
kilemdeHakkbilmektenstnsevabolmaz.
Himmet: Herhangi bir eyin ya da keml mertebesinin husle gelmesi iin

kalbin, btn rhn kuvveleriyle Hakka ynelmesidir. Kalb younlamay ifa
deedenbirterimdir.
666
Herkesanlamaktanbahseder.Fakatanlayannanlayndakiisabetnekadarol
duunubilmeknedir,bunubilmeklazmdr.Mesela;

664
Beydv, Nsruddn Eb Sad erz, Envru'ttenzl ve esrru'tte'vl, stanbul, ts., I,
76.(GLER)
665
Sevab: Hayr. Hayrl i. Allah Tel tarafndan mkfatlandrlacak doruluk ve iyilik
karl.AllahTelnnrzasnkazanmaamahsusiyiamel.
666
Crcn, etTarft, s. 258; Kn, RehzZll, s. 116; A. mlf., Tasavvuf Szl, ss.
567569(AKMAKLIOLU,2005),s.133

rihAhmetAvniKonuk,eyhlEkberineserlerindeakladmrifetlerin
nekadarinceveanlalmaszorolduuhususundaunlarsyler:
ou kimseler, eyhin aklam olduu hakikat ve mrifetlerden rkp
onlarinkrederler.
Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip, kulluun gerei olan
tttenuzaklaarakdalletederler.
Buhakikatvemrifetler,kldanincekltankeskinbirsratmstakmdir.
lhtevfikrehberolmadkaaklnayannkaymakorkusuvardr.
667
bnl Arab nin ifadesiyle: Varlk btn ynlerden dim Ona ynelmi
durumdadr; O, bilinemese bile. Her himmetle dim arzulanan Odur; Ona
ulalamasabile.AynekildeherdildekonuulandaOdur,szleanlatlamasa
da. Perde kalkp gz grdyle birleince... insan ne iddetli bir hayret iine
der,nebykbirzlemduyar.teozamanO,kendinideiiksretlerdegs
terirdeKendisinetuzakkuranlaratuzakkurulur(mekr),mnedenkazanr,in
kredenkaybeder.
668
Gerazbhirettenbulmakistersenhals,
Arifolkicehlodundankopsar
669
cmleazb.
Eerhiretazbndankurtulubulmakistersen,
Arifolkicehlateindenmeydanakarcmleazb.
Makmmarifet,rutubetmakamolduundan,marifetindierbiraddafeyz
dir. Makm cehalet ise ybset (kuruluk) makamdr. Bu yzden chile zellikle
dezhid'ehuskvefersude(kuru,kabasabaveeskimi)derler.
Burada ya ve kurunun yan farkn anlamak gerekir. Ya odun kolay yanmaz.
Sadecezahirilimeleregirmektambircehalettir.Hatta
Deki:yleyseAllah'akousun;dorusubensiziO'nunazabileakauya
ranm.
670
daki koutan maksat; cehaletten, (ister hkmler ister hakikatlerle
alkal olsun) ilme koutur. Zira ilim, Cenb Hakk'n sfatlarndandr. Dnyda
ncekilerin ve sonrakilerin sahip olduklar btn ilimler, Allah Tel'nn ilmine
kyaslayedideryadanbirdamlagibidir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem kyamet almetleriden bahsederken ilk
olarak ilmin gizlenmesi ve cehaletin izhr edilmesini haber vermitir. Yine Efen
dimizsallallhaleyhivesellembuyurduki:
Allah Tel ilmi (verdikten sonra), insanlarn (kalbinden) zorla skp almaz.
Fakat ilmi, lemay kabzetmek suretiyle alr. lema kabzedilir, yle ki, tek bir
lim kalmaz. Halk da cahilleri kendine reis yapar. Bunlara meseleler sorulur,
onlardailmedayanmakszn(kendireyleriyle)fetvaverirler,bylecehemkendi

667
Konuk,Tedbrterhi,s.27;(AKMAKLIOLU,72006)
668
bnlArab,KitbulFenfilMahede,(Resil),s.8.(AKMAKLIOLU,2005),s.157
669
Kopsar:1grltlveyatehlikelibireymeydanakvermek;2birdenbirebalamak
veyaortayakmak
670
Zariyat,51

lerinihemdebakalarndalleteatarlar.
671
mamabirahmetullhialeyhdediki:
limcehalet,cehaletteilimoluncayakadarkyametkopmaz,btnbunlarahir
zamandahakikatlarntersinedndveilerinaksinedndeylerdendir.
Kul, ihlas sahibi olmaynca hakikata eremez. nk beeri sfatlar, ancak zat
tecelli ile sona erer. Cehaletin ortadan kalkmas, Allah Telnn zatna kar irfan
sahibiolmaklaolur.Budatahsilleeldeedilmez.AllahTelvastaszretir.Tpk
Hzraleyhisselmaolduugibi.
Kendikatndanilimverir;odaverdiioduyguilearifolurveihsanladaibadet
eder.Cehaletinzararlarsadecebununlasnrldeildir.Amellerinboagitmesine,
sevaplarnn azalmasna veya farknda olmadan haramlara girmeye de sebebiyet
verir.
Ancak;
Mademkioilim.senikendineitaatettiripboyunediremiyor,ohaldeoilim
insanabirzahmetveyorgunluktanbakabireyolmaz.
Seni,sendenalmyanilimdencehaletyzkeredahaiyidir.
672
BuNiyzkendindendemezbuszeypser,
Hepansylerduyarsngkteninendrtkitb.
Eyoul,Niyzbuszkendindensylemez
Duyarsnkigkteninendrtkitbhepbunusyler.
Hz.AlikerremellhvecheninSyleyeninkimolduunabakma,syledii
eye bak! veya Syleyene deil, sylediine bak!
673
kelmna dikkat edil
melidir.

671
Buhari,lim34,'tisam7;Mslim,ilm13,(2573);Tirmizi,ilm5,(2654).
672
(EFLK,etal.,1995),b.53,s.228
673
Ali elKr, Ebu'lHasen Nreddn Ali b. Sultn, elMasn' f ma'rifet'lhads elmevd'
(thk.AbdlfetthEbGudde),Haleb1414,s.169.(GLER)

21
Agzndildrabakrefolduyzndennikb,
Zulmetisrdkardarayerdenfitb.
olsakhmRabbhmhamrnlebindeniegr,
Katresinneyleyenukebedgrmezazb.
Otuzikiharfibildindrtkitbnasldr,
Safhaivechindeyazlmkambirtiyb.
Mektebiirfnagirokubuilminasln
Grkinicedercolupturbuilimdedrtkitap.
Herneokursannotuzikidentaradeil,
Yznnmetninierhederokuyanfaslbb.
HerneszkimsylenrlemdeTrkiyArab,
Tutkulankimsanadrcmledillerdenhitb.
Hernekimgrrgznandancemliyrebak,
nkgittieyNiyzkalmadaslahicb.
Agzndildrabakrefolduyzndennikb,
Zulmetisrdkardarayerdenfitb.
Agznsevgiliyebakyzndennikbperdeyikaldrd,
parlakyzarayerdenkaranlsrdkard.
Agzndildrabak,dildrdanmuratHakktr.Seninyzndenrtkalkt.
Hakzulmetisrd,kardaradan,ozamansendehereydeHakkapakgrr
sn.
AllahTelhalknkaranlkiindeyaratmtr.
674
bnl Arab hakikati iki adan grr. Allah Tely btn grnen eylerin
z sayar ve Hakk adn verir, ya da bir adan grnen madde sayar ve
Halk olarak adlandrr. bnl Arabye gre, tek ve ok yalnzca bir hakikatin
ikiayrifadesininisimleridir.Butekhakikat,hakikibirlik,fakatdevrendem
ahedeedileneitliliktir.
675
Hakkdeimedenkaldhaldehalkodeimeyenvarlndeienvesayl
mayacakkadareitlilikgsterenzuhurvetecellisidir.bnlArab,Hakknok
eitliekillerialmasnurnekleizaheder:Su;buz,kar,buhar,dolu,yamur,
eme, dalga, rmak, deniz gibi ekiller ve adlar alr. Grntler farkl olsa da
bunlarnaslsudur.
676
bnl Arab Hakk ve evren ilikisini Hakkn dnda, evren denilen ey

674
Tirmz,2644
675
EbulAlaAfif,MuhiddinbnlArabdeTasavvufFelsefesi,stanbul1999,s.35
676
bnlArab,Fuss,s.26,68,122;SleymanUluda,bnArab,Ankara1995,s.124.

Onunglgesigibidir,itebuglgemmknvarlklarnznoluturur.yley
se,esaseninsannidrakettiisadeceHakknvcudundan,buevrenolarakya
ylaneyden,yaniOnunzatndanibarettir.Ziraondanbakavarlkyoktur.
677
olsakhmRabbhmhamrnlebindeniegr,
Katresinneyleyenukebedgrmezazb.
sakhmRabbhmikisinidudandaniegr,
Katresinienklarebedigrmezazb.
Burada Rablerionlaratertemiziecekleriirir.
678
yeti kerimesine iret olunuyor. nk cennet ehli en nce cennette st

iecektir, zir st ilmin sretidir. Hatt bir adam rysnda st ise lim olur,
arap ise fsk, bal ise dim bir kararda durur, yani doduu gibi deimeden
vefateder.tearabtahrdan(temizarap)muradaknarabdr.Aknilk
katresiniiendnyvehiretazbndanber,yanislimolur.
Otuzikiharfibildindrtkitbnasldr,
Safhaivechindeyazlmkambirtiyb.
Drtkitbnaslnnotuzikiharfoduunubildin,
bhesizhepsiyznnsayfasndayazlm.
slmlemindeiseharflerinbazhussiyetleresahipolduuinancoldukaes
kidir.BuitibarlaKur'an'nyirmidokuzsresininbasndakiharflereeitlianlamlar
verilmitir. slm ulemas arasnda hurf ile uraanlarn banda Hallc Mansr
(hyt. 922) bn Nedim (hyt. 987)'den sonra bn'lArab (11651240), bni Haldn
(13321406), Abdurrahman Bistm (hyt. 1454) ve Sar Abdullah Efendi (1584
1660)gelir.
slm Dnyas'nda Hurflii bir inan sistemi, bir frka halinde yayan
EsterbdlFazlullhiHurf'dir.XlV.asrnsonlarndaran'daTimur'unsaltanatn
da (1370 1405), tarikat ehlinin byk msmaha grd zamanda Fazlillhi
Hurfi, bugn Gurgan diye bilinen, ran'n Hazar Denizi'nin gneydou kylarna
yaknEsterbdehrindefrkasnyaymayabalamtr.
Eski devirlerden beri batn akidelerin kk sald ran'da kendi fikirlerini bu
batn metodlarla kurmaya alm olan Fazlullhi Hurfi Btniyye'den eyh Ha
sani Cr (hyt. 743/13423) ve O'nun halifelerinin tesiri altnda kalarak frkasn
kurmutur. Fazlllh, Btnlerin te'vil metotlarn en iyi bir ekilde deerlendire
rek, harflerin nemini ve onlarn saylarla olan mnasebetlerini ortaya koymu,
dn emr ve hkmleri Arap ve Fars alfabelerindeki yirmisekiz ve otuziki harfe
irca etmitir. Allah Tel'ya ait srlarn harf ve saylarda gizlendii kabul edilen

677
bnlArab,Fuss,s.47.
678
nsan,21

manalarnzmeealm;gelecektekihadiselerincedenkefiinfaydalanlan
UlmigaribeveUlmiharfiyeyanndailmihurf'unesaslarnortayaatarakbu
bilgiyiorijinalbireklesokmutur.
FazlullhiHurf,otuzikiyandaikenkurduufrkay,nceleriTebrizvesfa
han'da yaymaya balam ve yapt ry tabirleriyle byk hret kazanmtr.
KurduuHurflikfrkasksabirzamandaran'nhertarafnayaylmtr.
679
FazlullhArapAlfabesindekiyirmisekizharfyerineFarsAlfabesindekiotuziki
harfi esas almtr. Kur'n Kerim'e karlk olmak zere, Farsa, Cvidnnme
ismiylekendifikirlerininanakaynakkitabolaneserinitelifetmistir.
Fazlullhi Esterbd'nin dini grleri yani akdesi eriata muhlif grld
nden,tevkifedilerekAlncakKalesi'ndeyaplanmuhkemesisonunda,Timur'un
oluMrnh(14041407)'nemriyle(796/1394)'deboynuvurularakkatledilmi
tir.
680
Bu beyitte Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz, eski trke harflerin

yirmidokuzu Arap harfleridir, de yani pe, e, je Farsca harfleridir. Bu
otuzikiharfdrtkitabnasldr.Bunlar:
Zebr,Tevrat,ncilveKuranKerimdir.Arapharflerininherbiriilhmerte
beleribildirir.MeselhemzeNriMuhammediyyeye,beharfiNefsikl
e,teharfiHeylayavesireye,yaniherbirharfilhmertebelerdenbirmer
tebeyibeyneder.FarsaharflerdendeUlhiyyet,Ahadiyyet,Vhidiyyet
mertebelerinibildirir.
Mektebiirfnagirokubuilminasln
Grkinicedercolupturbuilimdedrtkitap.
rfnmektebinegirbuilminaslnoku
Drtkitabnbuilminasliinealdngrrsn.
retim ksmdr: okuma yazma, ihtisaslama eitimi ve irfan mektebidir.

lmin asln renmek istiyorsan irfan mektebine gir. Orada sana Mridi Kmil
evvelce rendiklerinden mesel, hemze budur, be udur diyerek ayr ayr
beyneder.
Gzn her ne grrse, andan hicb, yani perdeyi kaldr, Hakka bak, nk
herneeyegzneriirse,oeysanahitbeder(yleder):
Sakn bize aldanma, bizim mstakil vcdumuz var olduunu zannetme.
BizimhakikatimizolanHakkabak.Bizfitneyiz,senialdatrzdiyerekhepnid
ederler.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizrfnsofralarndabuyurduki;
EyimanedenlerAllahtankorkunuz,OnavesilearaynzveOnunyolun
damcahedeedinizkifelahaeresiniz.(Maide35)

679
AbdulbakiGlpnarl,HurfilikMetinleriKatalou,s.7.
680
DnimandnAzerbaycan(s.387)Hurfyn(s.232)

Bilkiahiretyolcusunaikiilimlazmdr:Zahirilim,batnilim.Zahirilim;sarf,
nahiv, mantk, maani ve dier alet kitaplarn okumak veya erbabndan dinle
mekle renilebilir. Batn ilim: halis amel, tehzibi ahlak, zikir, riyazet ve gece
gndzAllahTelyolundamcahedeilekalbitemizleyerekeldeedilebilir.Bi
rinci ilim kalbin cehaletini giderir ama nefsi emmarenin kibir, kendini been
me,kin,hasedgibiktsfatlarnmeydanakarr.kinciilim,nefsiemmares
fatlarngiderir,ruhun,af,ezziyetetahamml,ktlkedeneiyilik,herkesiniyi
liiniistemekgibisfatlarnortayakarr...
Birinci ilim, evin duvarna izilen nak gibidir. kincisi, birinci duvarn kar
sndakiduvardabulunancilagibidir.Bundakinakondagrnr.Onda,lem
deolanhereygrnr.HattaondaAllahTelnncemalidegrnr.
681
lmiZhirlmiBtn
lim, bilmek manasna gelen Arapa bir kelimedir. zerinde oka durulan
bukelimeyisfiler,ikiyeayrrlar.Birincisikazanmaklaeldeedilen(zhir)ilim.
Bunakesbilimdedenir.kinciside,vehb(batn)ilimdir.Mutasavvflar,ilmi
lednn(btn)szyle,kulavastaszverilenilmikastederler.Onlaragrebu
ilim, Allah Telnn ilham ve kuluna bir retisidir. Nitekim Allah Tel Hzr
aleyhisselma,Msaaleyhisselmvastaklmaksznbirilimvermitir.lmile
dnn,kulluun,emreuymann,AllahTel'yakarsamimivedoruolupOna
tambirekildeboyun emeninveRaslllahsallallhaleyhivesellemin me
alesindeilimeldeetmedebtngcsarfetmeninmeyvesidir...
lmibtndeninceeritndndaonaztbirilimanlalmamaldr.Zirailm
ibtn,eritnhakikati,zdrveerit'auymaksuretiileancakeldeedilebi
lenbirilimdir.Nitekimbukonudamama'ranyleder:eriatnahkmyla
halisane ibadet eden sf, zhir limlerin bilemeyecekleri yle ilimlere vakf
olurlar ki tarifi mmkn deildir. O, Kur'an ve Snnet'in zahirinden hkm
karmayamuktedirolduugibizhirbilginlerinanlamayacamanalaradaai
naolur.
682
Sfiler, ...Allahsizenimetlerinizahirvebtnola
rak bol bol ihsan etti...
683
yetinde geen btn nimetler'den, btn ilmini
anlamlardr. Bunun iindir ki bnl Arab kaddesellh srrahulaziz, insan
bilgisini akl ve marifet olmak zere ikiye ayrr. Ona gre bilginin kayna akl,
marifetin kayna ise nefs (ruh) dir. Marifet, Allah'a yaknlk kurmak sureti ile
eldeedilirveaklbilgidendahadeerlidir.Aklbilgi,ihtimalliiken,marifetkesin
bilgidirvelahkaynakldr.
lmiBtn'ner'iYn:
a) Kur'an Kerim'den Deliller: Yusuf aleyhisselmn ta Msr'dan kokusunu

681
(ATE,1971)Krkbeincisofra
682
(DZ,2006)
683
Lokman,20

alan Yakup aleyhisselm kendisini ayplayanlara
Yakup,'BensizeAllahtarafndan(banaverilenbirilimlle)sizinbileme
yeceiniz eyleri bilirim, demedim mi? 'dedi.
684
Bu yet ve zellikle Hz. H
zr'n, Hz. Msa aleyhisselma verilenden ayr gizli bir bilgiye sahip olduunu
gsterenHzr'laMsaksas,AllahTel'nnbazkullarnaltfettiimanevbir
kavrayvelednnbirilimolduunuispateder.
Yukarda belirttiimiz gibi, mutasavvflar, Biz ona (Hzr'a)
katmzdanbirilim(btn)rettik
685
yetinedayanarakzhirilmindenbaka
birdeledunnilim(btn)olduunukabuletmilerdir.OnlaragreHz.Msa'ya
melekvastasylagnderilenveyaherkeseteblietmekzereverilenilmibilgi
ler,zhirilimveeriatilmi;Hz.Hzr'adorudanvezelolarakverilendinibil
gileriseledunnilim,hakikatilmiveyabtnilmidir.
b)HadisieriflerdenDeliller:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Harise radiyallh anha Her hakkn
bir hakikati vardr. Senin imannn hakikati nedir.? Diye sorduunda yle
cevapvermiti?:
Bennefsimidnyadanmenettim.Geceleriuykusuz,gndzlerisusuzge
irdim.SankibenRabbiminarnakagryorgibiyim.EhliCennetinbir
birlerini ziyaret edip durduklarn temaa ediyor gibiyim. Cehennemliklerin
barp birbirleri stne ykldklarn seyrediyor gibiyim Raslllah
sallallhaleyhivesellembucevapkarsndaylebuyurmutu:
Seniinfarknavarmsn.Anladnaiyisarl
686
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurdu ki: Eer siz benim bildikle
rimi bilseydiniz, az gler, ok alardnz, dekte kararnz kalmaz, dalara
kardnz.
687
Buhadisierif,Raslllahsallallhaleyhiveselleminbellibir
hutbesindesylenmitir.Serracderki:
'Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminiaretettiibuilimherkesinbi
lecei halkarasndamutearefilimlerdenolsayd.'Benimbildiimibilseydiniz'
dediizamaniitenler,'seninbildiinibiliyoruz'derlerdi.
DemekkiRaslllah
sallallhaleyhiveselleminbahsettiiilimherkesebilinmeyenzelbirilimdi.
Mnlarkesinlikleharfleresmazlar,

684
Yusuf,96
685
Kehf,64
686
Ebu Nuaym, Hilyetul Evliya, Msr, 1933, X, 273; Suyut, Celaluddin Abdurrahman, ed
DrrlMensur,Beyrut,1993,III,163
687
Buhari,Kusuf,2,Nikah,107,Rikak28;Mslm,bnHaccacEbu'lHseyin,elCamiu's
Sahih,Kahire,1955,Kusuf,I,

Okyanusubirkabakoymakmmknolmaz!..
Bizki,kendiszlerimizasndanskntdayz,
688
YineHz.Raslllahsallallhaleyhivesellembakabirhadisieriflerinde
yle buyurmulardr: lim ikidir, biri kalpte gizlidir ki, faydal olan da bu
dur.
689
uhadisdeinananlariindekendisineilhmolunankimselerbulunduunu
bildirmektedir.
Muhakkakki(eski)mmetleriindemuhaddesler(ilhamlkiiler)vard.
Eermmetimiindebunlardanbulunacaksa(kiphesizbulunacaktr);on
lardanbiriside,mer'dir.
690
Buna dayanarak bni Abbas radiyallh anh Hac sresinin 52. Ayetine
(Muhaddes)kelimesiniilaveederek ek
linde okumutur. Demek ki Muhaddes; peygamberliin altnda bir vahiy ve
ilhm mertebesidir. Ve bu yksek paye Hz. mer radiyallh anha tevcih edil
mitir.
691
MuhaddesundanolanHz.merradiyallhanhdemitirki:
BeneydeRabbimemuvafakatettim:YaResulallah,brahimmakam
n namazgh edinelim, dedim. Mteakiben 'Siz de brahim makamndan bir
namazghedinin!'
692
ayetinaziloldu.
Bir de hicap ayeti ki, 'Ya Resulallah, kadnlarna emretsen de, onlar perde
iinegirseler!nkhayrlhayrszkimseleronlarlakonuabiliyor.'dedim.Bu
nun zerine hicap ayeti (Ahzb, 3233) nazil oldu. Yine Raslllah sallallh
aleyhiveselleminzevceleri,birkeresindekendisinekarkskanlkgstermek
zereittifaketmilerdi.Eero,siziboarsa,yerinizeRabbininonasizdenhayr
llarnvermesimitedilir,dedim.Derkenbu(Tahrm,5)ayetinaziloldu.
693
MehmedSofuolununuizahokmanidardr:
Hz. mer radiyallh anhn bu szleri, ayetlerin inmesinden nce olduu
hlde,Rabbimbanamuvafakatettidemeyipde,BenRabbimemuvafakat
ettim demesi, Allah Tela kar bir edeptir. Fkhnn ve ilminin ak bir nia

688
689
EbuTalipElMekki,Ktu'lKulb,Msr,1966,I,244245
690
HadisdeiiklafzlarlaHz.Aie(r.),EbHureyre(r.)veEbSadelHudr'den(r.)rivayet
edilmitir. Hz. Aie (r.) rivayeti iin bak: Mslim, Fedilu'sSahbe (44), 23, hd. no: 2398.
Tirmiz,Menkb(50),18,hd.no:3693.Musned,6,55.EbHureyre(r.)rivayetiiinbak:
Buhar, Fedilu Ashbi'nNebi (62), 6. Hadisin Eb Sad elHudr (r.) rivayeti iin bak:
Zevid,9,69.Ayrcabak:erhuNehci'IBela,12,177.BirrivayetteHz.Ali(r.);Mmin,
muhaddestir.demitir.Bak:erhuNehci'IBela,20,320.
691
(DZ,2006)
692
(Bakara,215)
693
Buhr,Salt,32/52.

nesidir. Benim reyim, zuhurlar muayyen vakitlere kadar teahhur eden ezel
hkmemuvafkdtdemekistemitir.
694
eytan, ilhama mazhar olan Hz. mere Hudeybiye Antlamas srasnda;

Furkan suresinin okunuu ile ilgili olarak Hkim b. Hizamla olan tartmasnda
veRaslllahsallallhaleyhiveselleminvefatsrasndabirtakmaldatmalar
da bulunmu ve Hz. merin nefsine arz olan bu dnceler ve yanllar n
bvvetnuruylaizaleolmutur.
695
c)SahabeveBazlimlerdenDeliller
Btnilminedairiaretler(deliller),sahabeninhayatndadamevcuttur.
EerKur'n'dakiFatihasresihakkndakonusaydkyetmideveykki
tapolurdu.
696
Yine Hz. Ali kerremellh vechenin yle dedii rivayet edilir: Bir kimse
dnyadan yz evirirse Allah Tel ona renme olmadan retir. Hidayet
olmadan hidayet eder, gzn aar, onu ktlkten kurtarr. Bende,
Kuran Kerim hakknda, bir kiiye Allah tarafndan verilen bir anlaytan
(fehm)bakabireyyoktur.
697

694
MehmedSofuolu,SahhiBuhrveTercemesi,tkenNeriyat,stanbul1987,1/490.
(TEKHAFIZOLU,2005),s.26
695
bnTeymiye,age,2/91.
Hudeybiye Antlamasnn mriklere taviz verir gibi gzken baz maddeleriyle ilgili
olarakHz.mer,Raslllahsallallhaleyhivesellemeitirazetmive
Sen hak rasl deil misin ey Allahn Resul! demiti. Yine, Hakm b.Hizm, Furkan
suresinikendiokuyuundanbakabirtarzdaokurkeniitinceonuapartoparHz.Raslllah
sallallhaleyhiveselleminhuzurunagtrmveRaslllahsallallhaleyhivesellem;
Byle de okunur, Kur'an yedi harf zere nazil olmutur, buyurunca sakinlemitir. Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hakka yry ile sanki ok geiren Hz. mer
radiyallh anh sokaa karak Kim Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ld derse,
boynunu vururum demi, Hz. Ebu Bekir radiyallh anhn Kur'andan ayetler okuyarak
Raslllahsallallhaleyhivesellemindabirbeerolduunuvebirgnbufandnyadan
geceinihatrlatmaszerinekendinegelmitir.
696
bnEbCemreyoluylaHz.Ali'den(r.)nakledilmekteolanbuszveaklamasiinbak:
Risletu'lLedunniyye,106.tkn,2,12231224.
697
Hz. Ali'den (r.) nakledilen bu cmlenin deiik rivayetleri iin bak: Buhr, lim (3), 39,
Cihd(56),170,Diyt(88),23,30.Tirmiz,Diyt(14),16,hd.no:1412.Nese,Kasme(45),
12, hd. no: 47174718. Drim, Diyt (15), 5. Msned, 1, 79. Ayrca Hz. Ali'ye (r.), bir kii;
Sana gayb ilmi verilmitir. deyince, nce glm ardndan da ona cevap olarak, gayb
ilmininKyametinkopacavakitanlamndaolduunu,bildiiilminise,gerekilimsahibin
denrenme(Veinnemhuveteallumminzilm)olduunusyleyerek,Lokman(31),34.
yetiniokuyupaklam,builmindndaise,Allah'nRaslllahsallallhaleyhivesellem
rettiivekendisinedeHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminrettiibirilimoldu
unu ve bu ilmi sadrnn anlamas ve gnlnde toplanmas iin Hz. Raslllah sallallh
aleyhiveselleminkendisineduaettiinisylemitir.Bak:erhuNehci'lBela,8,215,11,
137141,13,317318.

Bu kelm, Harise radiyallh anhn Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
verdii cevapta sayd hususlar teyit eder derecededir. Harise de: Ben, dn
yadannefsimimenettim...Ar,cehennemlikvecennetliklerigrrgibiyim.
diyordu. Hz. Ali kerremellh vechede dnyadan yz eviren kiiye,
AllahTel'nn kendisine verdii (btn) ilimle, renme olmadan bilebileceini
sylemektedirkibuilmibtnagzelbirdelildir.
698
bn Abbs'n radiyallh anhn Yedi kat g ve yerden de bir o kadarn

yaratanAllah'tr.Allah'nfermanbunlararasndainer.
699
yetihakkndaki;
Eer ben bu yetin tefsirini syleseydim, beni taa tutup ldrrdnz. di
er bir rivayette, Kesinlikle benim kfir olduumu sylerdiniz.
700
sznn
biranlamolmazd.
Eb Hureyre'nin radiyallh anhn Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemden iki kap hfzettim. Onlardan birini yaydm. Dierine gelince, eer
onudayaymolsaydm,benimuboazmkesilirdi.
701
kelamnhatrlamak
gerekir.
Sonu olarak lmi zhir ile ilmi btn arasndaki mnasebeti maddeler ha
lindeuekildeifadeetmekmmkndr:
1lmizhirileilmibtntemeldeKur'anKerimveSnnetedayanan,bu
ikikaynaktanzuhreden,kkbirolanikidalgibidir.
2lmi zhir ile ilmi btn birbirine zt olmayp, biri (ilmi btn) dierinin
(ilmizhir)kemaleermieklidir.
3Btnsz zhir, zhirsiz btnn olmas dnlmemelidir. kisi birlikte ve
bireyiniiiledgibianlalmaldr.
4Zhireaykrdenbirilmibtnbatlolurvekabuledilemez.Bylebir
iddia,saptmolanbtnleriniddiasolabilir,Mslmanndeil.
5lmi zhir, ilmi btna alan kap ve onun girii mahiyetindedir. lmi
btniseilmizhir'inkemaleermieklivesemeresidir.
6lmi btna nil olan kimse, zhir ilimleri daha iyi anlar. Ancak ilmi
zhirdekalan,ilmibtnbilemez.
7lmi zhir kesb iken, ilmi btn balang itibar ile kesb olmakla bera
bersonuitibarilevehbdir.
8Btnynolmayanzhirilmi,iibokabukmesabesindedir.
9lmi btn elde edememi, ancak zhir ilimler snrnda kalm olan
kimsehakikattevarolanilmibtninkrakalkmamaldr.

698
Ate,Sleyman,arTefsirOkulu,AnkaraniversitesilahiyatFakltesiYaynlar,Anka
ra,1974,s.2935
699
Talak,12
700
bnAbbs'n(r.),Talak(65),12.yetihakkndakibuszyukardakigibideiiklafzlarla
rivayetedilmitir.Bak:bnKesr,8,183.Buyetteifadeedildiiekliyle,inmekteolanilh
fermanhakkndabnu'lArabninyorumlariinayrcabak:Futht,1,141,156,2,455,3,
28,382,398,4,397.
701
Buhr,lim(3),42.

10lmizhiraklileirtibatlvebeduyuileilgiliiken,ilmibtngnlve
ilhamlailgilidir.
Belkidahadikkatlibirincelemeilebumaddelerdahadaarttrlpveyaazal
tlabilir. Ancak sonu itibari ile her iki ilim de slam ve birbirini tamamlayan,
birbirineztolmayanikiilimolduklarbilinmelidir.
702
Bu nedenle lmi Ledn eitimin kurumsallam ekli karmza Tarkatlar

karmaktadr. nk insnlarn yaratl ve kabiliyetleri ok deiiktir. yle ki
her insn bal bana birevren saymakta mbala yoktur denebilir. O hlde
herferdikendiyapsiindeelealmakveitecrbesinibuyapnngereklikld
usllerle imkn dhiline sokmak icbeder. Bu yzdendir ki Kurn, Allah Te
lya varmak iin vesileler edinin
703
diyor. Vesile, vahyin verileri ile atma
yanhertrluslvereolabilir.Kur'anKerimbunumutlakolarakzikretmi,
hibirkaydabalamamtr.teTarkatlar,essen,buvesileedinmeesprisinin
mizac ve mereplere gre tekiltlanm ekillerinden baka eyler deiller
dir.
704
Herneokursannotuzikidentaradeil,
Yznnmetninierhederokuyanfaslbb.
Mademkiherneokursanotuzikiharfdenharideil,
Tafsilblmokuyanyznnmetninierheder.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbakayerdebuyurduu
Dalaterkibimotuzikiharfolatamm
Noktaisrrmkamununcevherineknola
Beyitleriileotuzikiharftenkastilebtnilimlerehavivakfolanninsanoldu
unuvekendisiniiaretbuyuruyor.Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazizin
kikiiyiaanhersryaylr,otuzikiditenotuzikiorduyaduyulur.
705
buyur
duuzeredezamanndaHakkatilimlerininmerkeziolduunaiarettir.
HerneszkimsylenrlemdeTrkiyArab,
Tutkulankimsanadrcmledillerdenhitb.
lemdeszTrkeveyaArabasylenir,
Kulantutarsanbtndillerdenhitbsanadr.
Hz.Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Konuan,szsyleyenikikiibilebirbirininhalindenhaberdarolmazsadu
varlakap,naslbirbirinianlar,duyar?
Ben,szsyleyenadamnbiletespihindengafilolursamgnlm,sessizseda

702
(DZ,2006)
703
Mide,35
704
(AHNLER,2004),s.84
705
Mesnevi,c.VI,b.197

szbireyintespihininaslduyar?
706
Anlayszolaniinhereylvecansz,aksiiinisehereykonuur.Ancakbu
beyitkulaksahibiolanlariingeerlibirszdr.
Hernekimgrrgznandancemliyrebak,
nkgittieyNiyzkalmadaslahicb.
Gznnegrrseondancemliyrebak,
nkEyNiyzaslaperdekalmad,gitti.
eytan,demiadamakllsrtrd,amademinarkasAllahTelidi,eli
nitutanHakkt.
707
NiyziMsrburadakendisiniyanlanlayanlarasitemederekhakkatideifa
etmektedir.

706
Mesnevi,c.III,b.14991500
707
Mesnevi,c.VI,b.1344

T
22
Oldummahvmahzzt,buldumvcdumdannect,
Benimiembhayt,irmezbanahergizmemt.
Bendostyolundavrmterkeyledimndensona,
Kfrilemndangepayndabulmumsebt.
Herkandebaksamgrnrgzlerimesrrezel,
HereyulaupHakknaktaradankint.
Dostilebendostolalzevkileiretbulal,
Zayfimkerremdirbucanhepyediimkandinebt.
Halvetteettimrhleti,kesrettebuldumvahdeti,
Bzardadzdmhalvetirzuebimydbert.
Grdmbulemlerkambenimvcdumladolu,
Birolmuumavetamcmlebanaolmusft.
Herneyanakimeilemolyanehereyeilr,
OlmuNiyzhepseninsyelerinsitticiht
Oldummahvmahzzt,buldumvcdumdannect,
Benimiembhayt,irmezbanahergizmemt.
Ztzndemahvolduumiinvcudumdankurtulubuldum,
Benbhaytidiimdenbanahibirzamanlmerimez.
Beyittegeennkmahvmahzztoldumdemek,yaniHakklaHakkol
dum, vcdumdan vesir vcdlardan kurtuldum demektir. Bu sebepten ben
aslalmem.

Sendenncedehibirinsanlmszklmadk,senlrsndeonlarbakika
lrm?
708
Bendostyolundavrmterkeyledimndensona,
Kfrilemndangepayndabulmumsebt.
ndensonabendostyolundavrmterkeyledim,
Kfrileimandangeiphakikattesebtbulmuum.
nkkfrveimndaikilikvardr.Mmin,mnolarakbunlarnsaylmasy
laisneyniyet,yaniikilikolur.

708
Enbiya,34

Herkandebaksamgrnrgzlerimesrrezel,
HereyulaupHakknaktaradankint.
Heryerdebaksamgzlerimeezelsrrgrnr,
HereyHakknaulaparadankintkt.
Srrezeldenmurat,yaniezelinsrrndanmaksadeynnhakkatdr.
Dostilebendostolalzevkileiretbulal,
Zayfimkerremdirbucanhepyediimkandinebt.
Bendostiledostolalzevkileikilemindeolal,
buzayfcanaikramedilirhepyediimbitkiekeridir.
Yeryznisimleriyle,dostudadostuyladeerlendirin.
709
kinci beyitte geen Zayfi mkerrem demek, yani bu canm Hakka

misfirdir,demektir.
Halvetteettimrhleti,kesrettebuldumvahdeti,
Bzardadzdmhalvetirzuebimydbert.
Halvettengedincebirliiokluktabuldum,
ardahalvetiyapncagecemvegndzmbayramvekurtulutur.
Halvet ise drt duvar arasnda edilen halvet deildir. Belki halvet, bu
sretlerdenhalvet,busretlerdenhalvet,yaniFenfillholdum,benartk
sretgrmem,Hakkgrrm.Ozamangndzmbayram,gecemdeBerat
gecesidir.
Harrza sormular Sen Allah Tely nasl buldun?diye. O da Onun
zdlarbirarayagetiricioluugereiylediyecevaplam.YaniOnun,ondave
onunla bir araya geliini, onun suretinde olduunu mahede eden birisiydi o,
nkOnunhemezZhirvehemelBtnolduunubiliyordu...BirgurupEar
kelmcsonunbuszntenkidettiler.Heyht(Bkz.elFtht,I/160.II/379,
512,605IV/325).
710
Bayram ince ve yumuak elbiseler giymek, iyi ve leziz yemekler yemek de

ildir. Sevgili dostlara ve gzellere sarlmak, ehvet gdas almak ve vermek de
deildir. Bilkis bayram, tat ve ibdetlerin kabulne almet ve iaretlerin be
lirmesi,gnahvehatlarnafvolunmas,gnahlarnsevabadnmesi,derecele
rinykselmesi,mjdelerekavumas,mnnuruilesneninalmas,yaknkuv
veti ile kalbin sknet ve itmi'nana kavumas, kalbden dile ilimler denizinin,
hikmet,fesahatvebelagatnehirlerininakmasiledir.Nitekimbirkimsebayram

709
Suyt,CmiusSar,Beyrut,1410/1990,s.74,nu:1136.
710
(KILI,1995),s.108

gn Hazreti Ali kerremellh vechenin huzuruna gelip, Hazreti Alinin kuru
ve sert ekmek yediini grdnde: Ey Ali, bugn bayram gndr. Sen ise,
kuru ve sert ekmek yiyorsun deyince, Hazreti Ali kerremellh veche
cevbnda:
Bugnorucukabul edilmi,almasnnmkfatngrmvegnahlar
mafiret edilmi olanlarn bayramdr. Bugn ve yarn da bize bayramdr. Al
lah Telya isyan etmediimiz, yan gnah ilemediimiz gn bizim bayra
mmzdr buyurdu. Bundan anlalyor ki, akll olanlar da, grne bakma
mal,grnekanmamaldr.Bilkisbayramgn,dnme,uyanmaveibret
gz ile bakmaldr. nk bayram gn, kyamet gnne benzer. Bu yzden
bayram gecesi, hkmdarlarn kapsnda boru sesi duyulduunda, kyamet g
nndekisr'afrlmeihatrlamaldr.Bayramgecesioluphalkbayramhazr
lileuykuyavardklarnda,sr'akiflemekarasndaki,yanlmletekrardi
rilmearasndakikabirhalleriniaklnagetirmelidir.Bayramsabah,ihsanlarayr
ayr,hallerde,giyinmeleri,kuanmalar,sslenmeleri,renkrenkelbiseleriileev
vesaraylarndankm,kimizntl,kimine'eli,kimiyaya,kimiatstnde,
kimifakir,kimizengin,kimiskntda,kimisrrdagrdnzaman,kyamette
insanlarn deiik hallerini hatrlamaldr. nk orada ibdet yapanlar ne'eli,
gnahkrlar zntl, takva shibleri binekler stnde, mcrim ve mrikler
yzkoyun srnmektedir. Nitekim Allah Tel Meryem sresi seksenbeinci
yeti kermesinde: Takva shiblerini, binekler zerinde Cennette toplad
mz, mcrimleri susuz olarak Cehenneme srdmz gn hatrla buyuru
yor.
711
Grdmbulemlerkambenimvcdumladolu,
Birolmuumavetamcmlebanaolmusft.
Bulemlerinhepsibenimvcdumladoluolduunugrdm,
Hereyiilecennetvecehennembenimbirsftmolmu.
Hereyzddylayahudeidiyle,benzeriilebilinir.FakatAllahTel'nnneben
zeri, ne kart ve ne de zdd vardr. Allah Tel lemleri iftlerin birlemesi ile
yaratmtr.Kendisiiseztlarcemedendir.Bunedenlevahdetsrrnaereninhalin
deiftlerindeeriyoktur.Hereyilebirlikdeminekavuur.AslndaAllahTel;
Tanradaleti,herkesieiyleiftetmitir;filifille,sivrisineisivrisinekle.
712
Buradaki ift olmak madd lemin gerei olandr. Tevhid leminde ift yaratl
kalmaz.Nekadarztlkvarsaartkyokoldudemektir.
ZtlarnazariyesideFarabiyeztlardansorulur;
Zt kendi zddnn yokluu mudur? Mesela beyaz siyahn yokluu mu
dur?Yoksadeilmidir?
Hayr,beyazbireydirveyalnzsiyahnyokluudemekdeildir.Fakatsi

711
(GEYLN,1979),s.318
712
Mesnevi,c.VI,b.1894

yahn yokluu beyazn varlnda dhildir. Ve her zddn iinde kendi zddnn
yokluudhildir.
Sualolunuyor;
Ztlarnilmibirmidir?Biriseneyndendir?Farabidiyorki,
Bu bir tartma meselesidir. eitli cihetleri ihtiva eden maddelerin baz
sndatekhkmdoruolacagibionunzttdadiertaraflardadoruolabilir.
Mesela bir kimsenin ahsiyet ve mahiyetleri birbirinin ztt olan eylerdeki ismi
tekisimolamaz.Siyahnbilinmesi,beyaznbilinmesindenadilinbilinmesi,za
limin bilinmesinden bakadr. Fakat bir zdda, zddnn zdd olmak itibariyle
baklrsaozamanikizttaaitolanisimbirolur.nkoztlarbireyinikikendi
izafetikabilindendir.
Ztlardan kartlar ayrmaldr. Kartlar iki eydir ki, bunlarn bir konuda
birzamanvebiryndebirliktebulunmalarmmkndeildir.Kartlarbabave
oularasndakiorangibidir.Ztolanlargrelikaksamndadr.Tekveift,yokluk
vesahipolmak,grmekvegrmemekgidermevegerektirmegibidir.
713
Herneyanakimeilemolyanehereyeilr,
OlmuNiyzhepseninsyelerinsitticiht
Herneyanakimeilirsemolyanahereyeilir,
Niyzhepseninglgelerinaltcihetolmu.
Bu beyti Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz Hakkla olup, Hakkn

lisnndansylemiolmasdr.
AllahTelbireyetecelledinceoeyHakk'aboyuneer
714
Hi yldzlarn glgesi olur mu glge emsndr saklanur glge uzanur zu

hur etdke glge ekilr. Ey padiah imdiye kadar Msr idi seni izhar iden.
imdiden sonra bu ayetdr seni fa eyleyer, s aleyhisselm. Sensin katlna
kasdetdin.Hemenigrsenn.Seniniindegrildi.Bundansonraldme
gam yemem. benm ilmm katnda mctehidler ciz oldular veli ilm
ilhnnilh.
715

713
DEMR,Necati,M.AliAyni'ninMuallimiSaniFarabisimliEserinden
714
bn.Mce.kamet.152;Nesa.Ksuf.16
715
(EEN,2006),s.53;(MISR,1223),s.15a

23
SrrHakknicesifeyleyemben,eysikt,
Knancakremzileetmibeynehlinikt.
Hernedenlikretsemhafsnartturur,
Olaynikenanrterdelilbeyyint.
Antevhideylemezillkiirkehlieder,
VahdetiHakkduyanndililldiraklmt.
Hernekimfevkalultahtesserdavardurur,
Ztvhiddirveligrndnicebinsfat.
Ztbirdirlkevsfnagyetyokdurur,
Grbufnusukiannemioldunrizt.
Zhirbtnkamusubirfenerdirgayriyok,
emiinsnoldufnusucemimmkint.
EyNiyzdemolduncihnnulesi,
Baholurdemdemindenlemerhulhayt.
SrrHakknicesifeyleyemben,eysikt,
Knancakremzileetmibeynehlinikt.
Eygvenilirkiiler!BenHakknnicesrrnaklaym,
rfanehlionlarancakremzilebeynetmi.
Ey kendilerine gvenilen Zhir ulems! Hakkn srrn ben nasl aklayaym,

irfnehlionuremizleyaniiaretlebeynetmitir.
Hernedenlikretsemhafsnartturur,
Olaynikenanrterdelilbeyyint.
Hernedenliaklamayaalsamgizliliiniarttrr,
Olapakikeniaretedendelililleronurter.
AllahTelkihsanolunduuvakit,oaktankonumabiter,birhayretvebir
durgunluk meydana gelir. Artk dedikoduya ve u yle demi, bu byle demitir,
bitervebahsetmeetakatikalmaz.Hlbukibuszlergzndeboszolur.nk
avahdetsrralr.
Allah Telnn zuhru hicbtr, rtldr. Ehli olmayana Hakkn srrn if
etmek pek fendr, elinin kesilmesine mstahak olur. Esasen eratta hrszlk
yapannelininkesilmesicezsnaarptrldgibibugibilerindetevhiddenelikesi
lirvetardedilir,yanitevhiddenkovulur.
Antevhideylemezillkiirkehlieder,
VahdetiHakkduyanndililldiraklmt.
Onuancakirkehlitevhideder,

Hakkbirliiniduyandilsizvedelidir

Allahabenzerlerkomayakalkmayn.phesizAllahbilir,sizbilmezsiniz.
716
Rabbinizikredenkimseilezikretmeyeninbenzeri,diriilelgibidir.
717
Anirkehlitevhideder,yanigizliirkteolankimseHakktevhideder,n
ktevhidirkten(Allhaekomaktan)gelir.Zikirgaflettengelir.Yoksarifkim
seninirkiyokturkitevhidetsin,gafletdahietmezkizikretsin.rifkimseesasen
dimzikirdedir.Busebeptenannhigafletiyoktur.
Hernekimfevkalultahtesserdavardurur,
Ztvhiddirveligrndnicebinsfat.
Enyksekderecedeolankimseendkderecede(yeryz)durur,
Tevhidehliolanvelidebinlercesfatgrnd.
Artan yeryzne kadar her ne ki var zt vhiddir. Hazreti Raslllah

sallallhaleyhiveselleminmircartavakoldu.HazretiYunusaleyhisselmise
balkkarnndaikentahtserdamircetti.Bumiraclarnikisidebirdir,zirher
yerdeolanZtvhiddir.
Hz. Ebu Hureyre radyallahu anh anlatyor: Raslllah sallallh aleyhi ve
sellembuyurdularki:
Bir kulun: Benim, Ynus bnu Mettdan hayrl olduumu sylemesi uy
gunolmaz.Onunnesebidebabasnadr.
718
Ztbirdirlkevsfnagyetyokdurur,
Grbufnusukiannemioldunrizt.
Ztbirdirancakvasflarnanihayetyoktur,
Ztnnrubulambannkaynaolduunugr.
BeyittegeenEvsfnagyetyoktur,yanionunvasflarnasonyoktur.n
kbtnlemlerinmayasNriMuhammeddir,hepsiNriMuhammedden
yaradlmtr. Mmin ve kfir herkeste Nri Muhammed mevcuttur, hem de
mstekillenmevcddur.Mminolannhiretionriletenevvreder,yaninur

716
Nahl,74
717
Buhr,De'avt,67;Mslim,Msfirn,211;bnHbbn,Sahh,III,135(854);EbYa'l,
Msned,XIII,235(7306).Meseliinbkz.Ebu'eyh,Kitblemsl,s.324(219).(UYSAL,
23Bahar2007)
718
Buhari, Enbiya 35, Tefsir, Nisa 26, Tefsir, Enam 4, Tefsir, Saffat 1; Mslim, Fezail 166,
(2376);EbuDavud,Snnet14,(4669,4670).

lanr,aydnlanr,kfirindednyastenevvr
719
eder.
Zhirbtnkamusubirfenerdirgayriyok,
emiinsnoldufnusucemimmkint.
Zhirvebtnhepsibirfenerdirbakasyok,
nsanbtnkinatnlambasoldu.
HazretidemaleyhisselmncebuNriMuhammedzuhuretti.Sonragelen
evld da o nr ile zhir oldu. Bu sebepten Hazreti dem aleyhisselm cesetler
cihetiyleHazretiRaslllahsallallhaleyhiveselleminbabasvelkinruhlarcihe
tiyledeHazretidemaleyhisselmnbabasdr.
Buna gre zhir ve btn hereyin mayas Nri Muhammeddir. Bu lem bir
fnusolupiindekimumuyaninruNriMuhammeddir.
EyNiyzdemolduncihnnulesi,
Baholurdemdemindenlemerhulhayt.
EyNiyzmademkicihnalevlendirendemoldu,
demnefesindenlemeihsanolurhaytrhu.

719
Tenevvr:Parlama,ldama.*Bireyhakkndabilgisahibiolma.*Mnirvemnevver
olmak.Aydnolmak.Nurlanmak

24
7+7=14
Cankuunherzamnezkrdrvridt,
Akluhaylinhemnefkrdrvridt.
idicekHakkadnduyducnmhubdadn,
Bildimkamuriflerinesrrdrvridt.
Sdkilegnlmsevergrmeehemcnmiver,
AnninkimHakknenvrdrvridt.
Oldrriyekdneninkadribilinmezann,
Budilivrneninmimrdrvridt.
Geriktpokyazarilmiledndenhaber,
Cmlesibirbahedirglzrdrvridt.
lmiFsslatamuodlarsynrkamu
Annyerindebitenezhrdrvridt
MuhyiddinBedreddinettilerihyyidin,
DeryNiyzFssenhrdrvridt.
Cankuunherzamnezkrdrvridt,
Akluhaylinhemnefkrdrvridt.
Herzamncankuunzikirleridir,vridt,
Aklvehaylinhemnfikirleridir,vridt.
Vridat:Osmanlcabirisimolanvaridatkelimesi,Arapabirsfatolan
veya kelimesinin ouludur. Kelime anlam; gelir, hatra gelen, ie doan
eylerdir. Gelen, varan, inen, gelenler, varanlar, inenler. (Tasavvufta) Kulun
kasdolmakszngaybten(Hakkdan)kalbegelenmanalardr.
Hemmaddiythemmaneviyttakullanlr.Maddiytta,hazineidevleteya
hut bir kimseye gelen nakit ve hslat mnsnda; maneviyatta ise fikre vrid
olaneylerhakkndakullanlmaktadr.
720
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin bu ilahide geen vridt lar ile ey
Bedreddin kaddesellh srrahulazizin Varidtn kasdettii gelecek beyitler ile
anlalmaktadr. Ancak u husus unutulmamaldr ki, varidtlar ehli tasavvufun
meyveleri ve huzur kayna olan meselleridir. Bu ekilde kabz halleri bast, havf
hallerinsiyetesebepolur.

720
(ETN,1999),s.1

idicekHakkadnduyducnmhubb
721
dadn,
Bildimkamuriflerinesrrdrvridt.
Hakkadniitincecnmduydutadn,
Bildimkibtnriflerinesrrdrvridt.
Sdkilegnlmsevergrmeehemcnmiver,
AnninkimHakknenvrdrvridt.
Sdkilegnlmsevergrmeecnmiver,
OnuniinkimHakknnurlardrvridt.
Oldrriyekdneninkadribilinmezann,
Budilivrneninmimrdrvridt.
Obiricikincininkadribilinmez,
Buykkgnlnmimrdr,vridt.
Yukardaki beyitte geen drri yekdne den murad drri yetimdir (Hazreti
Raslllahsallallhaleyhivesellemefendimizdir).
Geriktpokyazarilmiledndenhaber,
Cmlesibirbahedirglzrdrvridt.
Gerikitaplarilmiledndenhaberokyazar,
Hepsiibirbahedir,amaglbahesivridttr.
lmiFsslatamuodlarsynrkamu
Annyerindebitenezhrdrvridt
FssHikemilmindecehennematelerininhepsisynr(sner)
Onunyerindebiteniekleridirvridt
Niyzi Msr eyh Bedreddinin Vridtn anlatrken, bnlArab ve mehr

eseri Fussa da temas ederek, Fussun ilmiyle cehennemin btn atelerinin
sneceiniveonunyerineVridtglleribiteceinibildirir.
Cehennemin veya azabnn ebedilii hususunda drt farkl grten bah
setmekmmkndr:
1. Cehenneme giden kii ebedi olarak cehennemde kalr. (Havaric ve
Mutezile)
2.Cehennemegidenlerebediolarakoradakalrlar.Fakatbirsuresonraaza
ba baklk kazanrlar. (Hiam b. Hakem, EbulHuzeyl elAllaf, Muhyiddin
ibnlArab)
3.Cehennemazabebedideildir.(Cehmb.Safvan)
4. Muminler cehennemden karlarak cennete yerletirilirler. Kfirler ise
ebediolarakcehennemdekalrlar.BudaEhlisnnetingrdr.
722

721
Hubb: (Hibb Hibb Mehabbet) Sevgi, muhabbet, ballk, dostluk. Bir eyi birisine
sevdirmek.Hulus,lzumvesbut.Muhafazaveimsk.

MuhyiddinBedreddinettilerihyyidin,
DeryNiyzFssenhrdrvridt.
MuhyiddinArabveeyhBedreddindinidirilttilervehayatverdiler,
NiyzFssuHikemokyanusvridtnehirlerdir.
[Tasavvuf tarihinde sflerin yapp ettiklerini izah etmek iin ikili bir tasnif
kullanlmtr.
1.Tahalluk:Ahlakkemlpeindekomak.
2.Tahakkuk:Gereiyakalamayaalmak.
Birinci terim suflerin ahlak olduklarna iaret etmekte, insan ahlak iin,
insan eitimi iin ortaya koyduklar esaslarn gelitirdikleri tekniklerin altn
izmektedir. kinci stlah ise, bu hayatn tefekkr ve felsefe boyutu iin kulla
nlmaktadr.BudnceninyakndnemmimarlarolanbnArab,Mevlnve
Yunuskaddesellhsrrahumlazzanaynzamandaslmmedeniyetinin
dilinitemsiletmektedir.bnArabArapa,MevlanaFarsaveYunusTrkeile
bufelsefeyiilemi,gelitirmivednyayasunmutur.Buehlullahhayatla
rnn bir blmn Orta Anadolu'da geirmitir. bn Arab'nin Fussu'lHikem'i
Mevlana'nn Mesnevsi, alt asr boyunca okunmu, okutulmu, erh ve terc
meedilmi,Yunus'unDvn'isedildendileaktarlmtr.nsanvekinatbizim
terimlerimizle ifade eden bu eser, o gn bu gn deerinden hibir ey kay
betmeden hkimiyetini srdre gelmitir. Osmanl dneminde yaayan sufler
bu gelenein bu silsile ve zincirin bir devam olduklarnn her zaman farknda
drlar. Niyazi Msr'nin bn Arab'nin Fuss'unu denize eyh Bedreddin'in
Vridt'nnehrebenzetenifadesidebunaiaretetmektedir.]
723
FUSSULHKEM
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz Fsusl Hikemi Hakkaa
yrmedenonbirylnceolgunlukandayazmtr.Kendiifdesiyle,Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi ryasnda grm ve bz hakikatleri halka akla
iretinialarakyazmayabalamtr.
Eseryirmiyediblmden olumaktadr.Herbir blmde birResuleverilen en
belirgin hikmeti yorumlamaktadr. Hikmetler farkldr. Fakat tm hikmetleri varl
nsadeceAllahTelyaaitolduubilinciyleaklamaktadr.
EYHBEDREDDN
Osmanl fakh ve mutasavvf, nemli bir isyan ve ihtill hareketinin balatcs
olarak n kazanmtr. Edirne yaknlarnda bugn Yunanistan topraklarnda bulu
nanSimavnakasabasndadodu.Doumylolarak740/1339ile770/1368arasn
dadeientarihlergsterilir.
ehzadeler mcdelesinde Yldrm Bayezdin oullarndan Ms elebinin

722
(BAKA,2008),s.13;Topalolu,Bekir,CehennemDA,VII,232
723

kardei Sleyman elebi ile yapt savata Edirneyi ele geirmesi zerine
Bedreddin, kazaskerlie tyin edildi ve bylece aktif siys hayat balam oldu.
Daha sonra Ms elebi kardei Mehmed elebiye yenilince eyh Bedreddin
1413teailesiylebirlikteznikesrld,gzhapsine alnd.Ancak siysihtiraslar
yzndenbudurumukabullenmedivegrntedntasavvuf,gerekteisesiys
tekilatlanmay salamak zere harekete geti. eyh Bedreddin ve mridlerinden
Brklce Mustafa, Torlak Kemal gibi ihtillcilerin baarlarndan kayglanan elebi
SultanMehmed,eyhinzerinebykbirkuvvetgnderdi.BayezdPaakomuta
sndaki devlet gleri eyhin adamlarn datmaya ve kendisini ele geirmeye
muvaffak oldular. Pdihn huzuruna gtrlen eyh, kurulan heyet kararyla
1420deSerezdedmedildi.
724
EYHBEDREDDNNDNCEYAPISI,FKRLERVEVARDAT
725
eyh Bedreddn (d.7601359; hyt. 2 Ocak 1416)) gibi byk bir lim ve sfiyi
Osmanl merkezi ynetimi tarafndan idama mahkm ettiren gerekenin zendeka
ve ilhad sulamas olmad hem torununun ifadesinden, hem de olaylarn geli
mesinden aka ortaya kt halde, neden eyh Bedreddn daha sonralar Os
manlmerkeziynetimininvebazulemavesfevrelerinnazarndabirzndkve
mlhidolarakdamgalanmvebylekabuledilegelmitir?
eyh Bedreddnin idamndan 16. yzyla kadar, Rumelide eskiden isyan saha
sniinealanDobrucave Deliormanblgelerinde, Bedreddne ballklarn gide
rek kuvvetlendirip kendi heterodoks slam yorumlaryla ilgili pek ok eyi onun
adnasrdrerekvarlklarnkoruyangenibirkitlevardr.
Bedreddnller veya Simvenler diye anlan bu kitlenin slamla badamaya
cakbirhayattarzlarveinanlarbulunduukonusundahkmetmerkezinesksk
ihbarlaryaplmakta,zendekaveilhadileithamolunanbuinsanlar,buyzden s
rekli gzaltnda tutulmaktaydlar. Bu kitlelerin belirtilen heterodoks slam anlay
veyaaylar,eyhBedreddniprtandklariindolaylolarakonundabirzndk
ve mlhid olarak dnlmesine yol ayordu. Hi phe yok ki onun slamn te
melinanesaslarvekavramlarhakkndakiksmenVaridataraclylabizekadar
gelebilenyorumlar,anlaylarvednceleriydi.te,bizburadabuikincisebebi
tekiledenVridatincelemeyealacaz.
insanlarnbucirmikkcrmbykrisalehakkndakikanaatleri,duyguve
dnceleri, hi phesiz kendi bilgi seviyeleri ve tasavvuf anlaylaryla doru
orantldr. Bu sebeple pek ok kiinin anlamadan okuduu Vridattan kard
anlamlar dorultusunda syledikleri szlerin, yaptklar hareketlerin sorumluluu
nunzamaniindeeyhBedreddneykld,dolaysylabelkionunaklnabilegel
meyenyorumlaryzndenzndkvemlhiddamgasnyediidebirgerektir.
Nitekimbubelirttiimizsebeple,fazlasaydaolmamaklaberaber,gerekresmi,
gereksezelktphanelerdebaznshalarnarastlanabilenbukkAraparisa

724
(ETN,1999),s.8
725
(OCAK,1998),186202Ksmdanzetlenerekyazlmtr.

lenin, daha o devirden itibaren btn bir Osmanl tarihi boyunca ulemann ve
sfiyyeninilgisiniektii,mspetveyamenfibaztepkilereyolatgzleniyor.
16.yzyldaSofyalBlEfendinin,17.yzyldanlCelveteyhiAzizMahmud
Hdykaddesellhsrrahulazizin,dnemlerininpadiahlarnaverdiklerilayiha
larda,VaridatyzndeneyhBedreddni
eyhBedreddnelmaslbindallhilmadb(AllahTelkatndagazabau
ram olmas sebebiyle aslm eyh Bedreddn) olarak nitelendiriyorlard.
Vridatn bir ksm ilmiye mensuplar arasnda aforoz edilmi bir kitap olduunu,
16. yzylda Takprlzde ilgin bir anekdotla belgeledii gibi,
726
bu yzylda ve
daha sonraki dnemlerde, phesiz Vridattak dnceleri dolaysyla eyh
Bedreddninveonabalananlarnzndkvemlhidolduklarnadairfetvalarveril
mekteydi. Hatta 19. yzylda dahi Vridatn hl byk tedirginlik yarattn, in
sanlarn inanlarnn bozulmasna sebebiyet verecei endiesinin yaandn, bu
yzdentoplatlpyakldndaAhmedCevdetPaannKsasEnbiyasndanre
niyoruz.
te, bu farkl tepki ortamnda her eye ramen Vridatn deiik evrelerin
olumlu ve olumsuz anlamda ilgi oda olmaktan kurtulamad, evirisinin yapld
,iindekidnceleritasdikveyaretmakamnda,birbirindenokfarklyaklam
larla stne baz erhler de kaleme alnd grlyor. Mesela son devir eyhlis
lamlarndan Msa Kzm Efendinin bir Varidat evirisinin bulunduunu biliyoruz.
Ktip elebi KefuzZunnda, Vridata yaplan erhleri sralar. Ondan rendi
imize gre, Vridat olumlayan erhlerden ilki, stelik Nakibendiyye trikatn
Anadoludailktantanveyayan,MollalhdiyemehureyhAbdullahSimavye
(hyt. 1491) aittir. kincisi, bizzat eyhlislam Ebussuud Efendinin babas eyh
Muhyiddn Muhammed Yavsnindir (hyt. 1514). Bir nc erh ise, 19. yzylda
yaam olup nc Devre Melmliinin kurucusu olarak tannan Seyyid Mu
hammedNrelArab(hyt.1888)tarafndankalemealnmtr.nlHalvetieyhi
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzdeVridatnokmhimbireserolduu
nudilegetirmitir.Vridatnsrfeletirmek,dahadorusureddetmekmaksadyla
kalemealnanmalumtekerhiise,aslndaksmibirerholup16.yzyldayaam
Nureddnzde eyh Muhyiddn Mehmed (hyt. 1573) tarafndan yazlmtr. Molla
lhveeyhMuhyiddnYavsningzndeDininparlakay,arifleringneiolan

726
Bkz. Takprlzde, akayk, 174. Burada, Fatih Sultan Mehmed devri ulemasndan
HaleptengelmeAleddinAliArabisimlizattanbahsederken,ylebirolayanlatyor:Bir
gnAleddnAliArabninmeclisinekendisiniziyaretiinbirkyimamgelir.mamtam
oturmaya hazrlanrken Aleddn Ali Arab ona vcudundan necaset kokusu geldiini,
temizliinedikkatetmesigerektiinisyler,imambykbirmahcubiyetiindeelbisesinin
tesini berisini yoklarsa da bir ey bulamaz ve tekrar oturmaya ynelir. Tam bu esnada
koltuundanyereeyhBedreddninVridatder.KitabhemenfarkedenAleddnAli
Arab, imama kt kokunun bu kitaptan geldiini, onu derhal yakmas gerektiini bildirir.
mamyakmayayanamayncaberikisraredervebukitabnkendisinefelaketgetireceini
syler.Tamosradaimamnkytarafndanykselenbirate,kydeyangnktngs
terir,imamhemenkynednerveevininyanpklolduunubykbiracylagrr.

eyh Bedreddn, eserini insanlar sapknlktan kurtarmak amacyla yazdn be
lirtenNureddnzdeningzndetambirzndkvemlhidolarakdeerlendirilmi
tir.
Hakkndabirbirinebukadarztdeerlendirmeleryaplan,belkidahahacimliki
taplarn koparacandan daha byk, stelik daha srekli bir grlt koparan bu
yirmi beotuz varaklk kk risale gerekte nedir, nasl bir eserdir, iinde neler
denbahsedilmekte,negibikonularayerverilmektedir?
Bilindii gibi varidat, tasavvuf terminolojisinde ilahi ilhamlar anlamna gelen
oul bir kelime olup yalnzca eyh Bedreddnin bu kk eserinin ismi deildir.
Tasavvuf tarihinde zaman zaman bu ismi tayan, iinde baz sfiyne dnce ve
grler dile getirilen eserler grlmektedir. Hatta bu ad tamamakla beraber,
13. yzylda emsi Tebrizye ve Hac Bekta Velye ait bulunduu sylenen
Makalt (Szler) isimli eserlerle, Mevln Celleddvi Rmnin Fhi M Fh 17.
yzylda Sunullah Gaybnin kaleme ald, Melm eyhlerinden Olan eyh bra
himin szlerinden oluan Sohbetnmesi de bu trden saylabilir. Burada dikkat
edilmesivezellikleunutulmamasgerekenhusus,bueserlerinbizzataitolduklar
sylenen kiilerin kaleminden kma olmayp, sohbetlerinde u veya bu vesileyle
sylenmiszlerininyahutkendilerinesorulansorularaverdiklericevaplarnbazan
yerindeveannda,bazandahasonra,hatrdakaldkadarylamridleritarafndan
yazya geirilmek suretiyle meydana getirilmi bulunduklardr. Bunlar eli kalem
tutan mridlerce oaltlarak yine mridlere datlr ve okunmalar salanrd.
Nitekim eyh Bedreddnin Vridatnn yle basite bir gzden geirilmesi bile,
standartbirkitabndzeniyleilgisizbulunmas,sistemsizlii,konularnrastgele,bir
oradabirburadaelealn,bylederlemebirrisaleolduunuokaksergiliyor.
Bu derleme ne zaman yaplmtr? Bu konuda Vridatn grebildiimiz nsha
larnn hibirinde mstensih kayd bulunmad gibi, bir tarih kayd da mevcut de
ildir.Bunundnda,kesinolmasabileyaklakbirtarihbelirlemeyeyardmcola
cak bilgiler de yoktur. Her ne kadar A. Glpnarl iinde geen bir kere 808/1405
1406,birkereSafer810/Temmuz1407vebirkeredeeviliCumdelhire810/2
12Kasm1407tarihlerinden,enazndanbuzikredilentarihlerdolaylarndadzen
lenmi olabilecei grn ileri srerse de, bu mmkn deildir. nk bu ta
rihler, eyh Bedreddnin yaadn naklettii baz mistik mahedelerinin vuku
bulduutarihlerigstermektedir.
Vridatn baz yerlerinde eyh iin kullanlan Rahimehullh (Allah ona rah
met etsin) ibareleri, mehul derleyicinin risaleyi eyh Bedreddnin vefatndan
sonra kaleme aldn aka gsteriyor. Bununla birlikte, Vridatn eyh
Bedreddnin bizzat kaleminden kan bir nshasna henz rastlanmad gibi, o
devirde kopye edilmi herhangi bir nshas da bugne kadar ele gememi olup,
halenktphanelerdemevcutnshalarneneskisi,grlebildiikadaryla16.yz
yldan daha geriye gitmemektedir. Bu itibarla, mevcut nshalarn bile henz bir
tenkitli metin neri yaplmadndan, aralarnda ciddi farklar bulunup bulunmad
n, varsa bunlarn neler olduunu iyi bilmiyoruz. Kanaatimizce Vridatn bu du
rumuonungvenilirliiniciddiolaraksorgulamakgerektiinigsteriyor,Bumese

le,bizceeyhBedreddnindncednyasndorutanyabilmekasndankana
atimizce byk bir nem tayor. Bu halledilmedike, bizim burada syleyecekle
rimizdhil,onundnceleristnesyleneceklerinbilimseldeerlerininkesinlik
kazanacagrndedeiliz.
Her ne kadar Vridat en iyi ve tarafsz gzle deerlendirmi birka bilim ada
mndanbiriolarakA.Glpnarl,bizzateyhBedreddneliylekalemealnmolma
sa bile, kitabn derlendikten ve Arapaya evrildikten sonra onun tararndan g
rldne,hattabizzatkendisitarafndanArapayaevrilmiolabileceine,ksaca
eyhin bizzat kontrolnden getiine, dolaysyla itimada ayan bulunduuna kani
olduunubelirtiyorsada,bunagetirilecekbazitirazlarbulunduunudagznne
almak lazmdr. Bir defa merhum Glpnarl bu kanaatini, Vridatn eyh
Bedreddnhayattaykendzenlendiinivarsayarakdilegetirmektedir.Oysayukar
da da gsterildii zere bu doru olmad gibi, asl nemlisi, lmnden ka yl
sonradzenlendiinindebelliolmamasdr.Aradangeenzamanierisindeacaba
eyhBedreddninszlerinekadaraslnauygunkorunabilmi,nekadarbozulmaya
uramtr? Eer eyh Bedreddn gerekten Vridat gzden geirmi, hatta bu
nunla da kalmayp gerekten bizzat Arapaya evirmise, o zaman Vridatn sis
temsizliiniveiindekielikilerinaslaklamaldr?
stelik eyh Bedreddn gibi, sistem gerektiren bir bilim dal olan fkh formas
yonu da alm, sistematik bir kafa yapsna sahip ve teki eserlerinde bunu gs
termi olan byk bir limin, hem de gzden geirdii yahut bizzat Arapaya e
virdiibumhimrisaleyidzenlemeden,iyibirtasnifetbitutmadan,enazndan
bana dier kitaplarda da normal olarak bulunmas gereken bir giri ksm ekle
meden,hattaelikiliksmlaraklakavuturmadan,nnegetirildiigibibrak
m olmas dorusu zor aklanabilir bir durumdur. O halde Varidatn eyh
Bedreddnin kontrolnden getii varsaym bizce ok zayf bir varsaym olarak
dnlmelidir. Bu itibarla, bu risalenin yalnzca, grnd ekliyle mridlerden
biri tarafndan eyhin lmnden sonra hatrda kald gibi derlenerek oluturul
duudncesiarlnkaybetmiyorBuisebizce,tpkHacBektaVelyeizafe
edilmekte olup, yine zeride o kadar ok speklasyon retilen Makalt gibi,
Vridatn da bugnk durumuyla, eyh Bedreddnin dncelerinin orijinal bi
imleriniyanstantamanlamylagvenilirbirbelgeolarakkabuledilmesinigle
tirmektedir. Risalenin Osmanl dneminde, daha sonraki yzyllarda kopya edilen
nshalarnabakarakodevirdehisorgulanmadandorudandoruyaonaaitkabul
ediliidebizcebudurumudeitirmez.
Her durumda, bugnk haliyle Varidat; fikrimizce eyh Bedreddnin dnce
lerini dorudan yanstmak bakmndan, vaktiyle hakl olarak Cemil Yener ve Bilal
Dindarn da syledikleri gibi, olduka pheli bir kaynaktr. En azndan biz bunu
byle kabul edeceiz ve iindekileri ihtiyat kaydyla deerlendirmeye tbi tutaca
z. Burada unu da belirtelim ki, eyh Bedreddn gerekte temel espri itibariyle
Vridatn yanstt imaja fiilen uygun olabilir; hatta bu ok muhtemeldir. Ama
bunukesinbirveriolarakdeerlendirmenindoruolmayacandnyoruz.
te,belirtmeyealtmzbuendielerle,zellikledeVaridatgibiuzunyzyl

lar Osmanl toplumundaki okumu kesim iinde eyh Bedreddnin bir eseri oldu
unainanlarakokunmu,nemlipolemiklereyolambirkitabn,mutlaksurette
tenkitli bir metnine ihtiya olduunu sylemeliyiz. Hlbuki bugne kadar Varidat,
zerindeincelemeyaymlaypevirisinineredenlertarafndanbile,belirtilenzel
lii gz nnde bulundurulmak suretiyle tarihsel bir kaynak olarak herhangi bir
eletiriye tbi tutulmam, herhangi ciddi bir muhteva bitiine ve analizine konu
olmam,slamntemelinankavramlarhakkndaburadailerisrlengrlerin,
slam tasavvuf ve dnce tarihinde daha nce de yazlanlarla ilgisi, benzerlikleri
veyaayrlklarhususundahibirirdeleme,tahlilvekarlatrmayaplmamtr.Bu
ise onun en az metin kritiine olduu kadar, belirtilen ynde ciddi bir muhteva
kritiine de ihtiyac olduunu ispat eder. Ancak bu takdirde Vridatn tasavvufi
veyafelsefideericiddiyetleszkonusuedilebilecektir.Bizukadarnsyleyelim
ki, dikkatle bakld zaman, Vridatta bulunan hemen hibir grn orijinal ol
madn, Abbasi dneminde zendeka ve ilhad ile itham olunmu bir ksm muta
savvf veya feylesoflarca da bunlarn yzlerce yl evvel dile getirildiini grd
mz gibi, Hurflikteki ayn kavramlarla ilgili anlaylarla karlatrldnda da
aralarndakibayakalamakzordeildir.
Vridatorijinalbirdnceeseriolarakgrmekbilimseladanbizcembala
al bir yaklamdr. Zaten Vridat Osmanl dneminde ve gnmzde tartma
konusu yaparak ne karan zellik, bir dnce eseri olarak orijinalliinden veya
yksek niteliinden deil, kanaatimizce iindeki grlerin, resmi slam anlay
karsndaki aykr konumundan ileri gelmektedir. Ama eyh Bedreddnin kiilii
asndan nemli olan bu deildir. Zamannn ve meknnn ilim ve lim anlay
erevesinde olmak kaydyla, eyh Bedreddnin bir slam limi olarak deer ve
nemi, bize gre mutasavvf kiiliinden daha orijinal ve daha ileridedir. nk
eyhBedreddn,FussulHikemzerineerhyazmbirisfatyla,yukardadasy
lendiizere,tasavvuftaMuhyiddniArabmektebininpanteizmekayanbirtakip
isidir.Hattabuokadaraktrki,AhmedCevdetPaaVaridatiinFussutaklid
yolluyazlmbirrisaledirder.ByleceAhmedCevdetPaadaVridatnorijinal
bireserolmadndolaylolarakbelirtmiolmaktadr.Amabuonunbirmutasav
vfolaraknemsizolduuanlamnakesinliklegelmez.
GrldkadarylaVridattakiszlerikigrubaayrlr:
1)slamntemelinanlarnadairkavramlarhakkndakigrler,dncelerve
yorumlar:
Esas itibariyle en ok tepki ekmi olup ulema ve sufiyye arasnda Varidatn
mahkm edilen ynleri bu ksmla ilgilidir. Bunlar sistemli bir ekilde sralanm
olmayp uraya buraya dalm vaziyettedir. Bu grlerde slamn temel inan
esaslarnn, dnemi iin ok cesur saylabilecek bir slup ve aklkla tartld
grlr.
Bunlarn banda Allah kavram gelir. Vridatta bu konuda ilk dikkati eken
ey, bir ikilem iinde bulunulmasdr. Baz yerlerde bu lemden ayr soyut bir Al
lah kavramna inanldn gsteren eyler anlatlr. Ayetlerden bahsedilirken,
YceAllahbuyurmuturkiifadesikullanlr.AllahTelnnnebilergnderdiive

bunebilerinveonlaragelenvahyinhakolduuifadeedilir.Bazyerlerdeyse,Allah
Telnn bu lemin kendisinden baka bir ey olmad fikri yanstlr. Ezeli ve
ebedi olan bu lemde, her ey Odur, O da her eydir. Bu sebeple biri Ben Al
lahm dese, her ey Onun cevherinden meydana geldii iin doru sylemi
olur.Grnrdehernekadarlemdekivarlklarsonradanolmugibialglanrlarsa
da, aslnda Ondan baka bir ey olmadklarndan, kadm ve ezelidirler, yaratlma
mlardr. Grnen mutlak varlk, fiil ve tesir itibariyle yaratc ilh, o fiil ve te
sirden etkilenen olarak da yaratlm olan mevcudattr. Bu itibarla Allah Telnn
zuhura,yanigrnmeyemeylivardr.AllahTelnnzuhuruiseinsandadr.nk
en gzel suret insanndr. Nasl insann tek tek organlar insan olmayp ancak hep
birlikte insan tekil ediyorsa, bu lemdeki tek tek hibir ey de Allah Tel deil
dir,amabtnAllahtr.BuyzdenAllahniradesi,lemdekivarlklarnkabiliyet
leri erevesinde cereyan eder. Yani Allah, ancak olabilecek olanlar diler, olma
yacak olanlar dilemez. Bylece Allah Telnn iradesi, varlklarn istidatlaryla s
nrlolmaktadr.
te,busuretlelemin,yanikinatnezeliveebediolduunukabulnoktasndan
yola klarak Kyamet denilen olayn da meydana gelmeyecei, yani kinatn yok
olmayaca sylenir. Daha nce Kyametin zamanyla ilgili pek ok tahmin yapl
m,amahibirikmamtr.Bundansonradabinlerceylgesebile,yinebylebir
ey olmayacaktr. Zaten esasnda Kyamet, insann lm demektir. lm olan
beden topraa karp dalnca, bir daha sanld gibi bir araya gelip dirilmez.
Byle olunca Hairi ecsd denilen ey, halkn zannettii gibi gerekten cesetlerin
maddetendirilmesideildir;Ztn(ilahitecellinin)zuhuruvesfatlarnsaltanatnn
yklp gitmesi demektir. Bu meseleyle balantl olarak Vridatta ruh konusunda
dailgindncelerdilegetiriliyor.Bunagreruh,bedeninyaamakabiliyetinden
bakabireydeildir.AllahTelnnbedeniyaratmasylaruhdahslolmuolur;
lm olayyla bedenin yaama kabiliyetini kaybetmesi sonucu, ruh da yok olur.
Ksacaruhbedenlekaimdir,onundndamstakilbirvarlkdeildir.Byleolunca
CennetveCehennem,huriler,nehirler,kklervscahilhalknsandgibideildir.
ocuklar bir ie sevk etmek iin nasl onlarn houna gidecek birtakm semboller
kullanlrsa,bunlardayletemsilikavramlardr.EsasndaiseCennet,insanasrr,
huzur veren hallerdir, Cehennem ise ona sknt, ac ve keder veren durumlardr.
DolaysylaayrcabirCennetveCehennemyoktur,ikisidebudnyadadr.nsanlar
doruyoldansapmasnlar,ktlemeyletmesinlerdiyebukavramlarkonulmu
tur.
Vridatta.Melek,Cin,eytanhakkndakifikirlerdedikkatekicidir.nsando
ruya,iyiye,gereesevkedenkuvvetlerMelek,ktle,zarara,ahlkszla,ger
eklerden yz evirmeye ynlendiren eyler ise eytandr. Cin denilen varlklara
gelince,bunlaraslndainsanlarnkendihayallerinegretasavvurettiklerimevhum
eylerdir. Bu sebeple insanlar bunlar kendi istidatlarna gre ekillenmi olarak
grebilirler veya gremezler, ama bu onlarn gerekte var olduklar anlamna gel
mez.
u ksa zetten anlald zere (Vridatn, eyh Bedreddnin dier eserleri

gibikendikalemindenkmadzenlibirtelifeserolmamassebebiyleonunfikirle
riniyzdeyzkendiazndanyanstmad,dolaysylatahrifedilmiolabilecekleri
ihtimalini her zaman iin sakl tutmak kaydyla) bu grlerinin, tam anlamyla
materyalist bir yaklamn rn olduunu sylemek gerekir. Eer bunlar hakika
ten eyh Bedreddnin ifade ettii biimde, bozulmadan kaydedilmilerse, bu tak
dirde yalnzca bunlar dikkate alndnda karmza, hakikaten slamiyetin telkin
ettiibirbiimdeneAllah,nedeahirethayatnainananbireyhBedreddinkar.
te,onuouOsmanlulemasnn,hattasfiyyesininbilegzndeasrlarcazndk
ve mlhid yapan bu fikirlerdir. in tuhaf yan, yzyllar boyu eyh Bedreddin de
nildike hatra Letyiflrt ve CmilFusleyn yazar lim eyh
Bedreddnden ok, Varidat yazar zndk ve mlhid eyh Bedreddn gelecektir.
eyhlislam Arif Hikmet Bey ite bunun iin bulabildii Varidat nshalarn ucuz
pahaldemedensatnalpyakyordu.
eyh Bedreddn yalnzca bu mudur? phesiz ki hayr. Bu materyalist kiiliin
yannda, spiritalist de diyebileceimiz, koyu mistik karakterde bir ikinci kiilik
dahavardrki,odaugrntlerlekendiniaavurur:
2) Deiik zaman ve meknlarda yaand sylenen baz mistik haller, ma
hedeler,keifvekerametler:
BugruptayeralananekdotlarbizimiineyhBedreddninmistikahsiyetinive
zelliklepsikolojikyapsnanlamakbakmndanfevkaladedeerlidir.nkbunlar
aklc, hatta materyalist bir feylesof izlenimini kuvvetle veren birinci kiilie ra
men zaman zaman ne kan gl mistik karakterdeki bir ikinci kiilii, kuvvetli
cezbehaliniyaayanbirbakaahsiyetiyanstmaktadr.Varidattakibumistikm
ahedelerdenbazlarnylesralayabiliriz:
Bir kere eyh Bedreddn velayete, evliyann gsterdii keif ve keramete inan
makta,bunlarreddetmemektedir.Birgngaybdangelenyeilelbiseliikikii,eyh
Bedreddne Hz. snn l bedenini gsterirler. eyh Bedreddne gre bu olay,
Hz.saleyhisselmnbedenenl,amaruhendiriolduunuanlatmaktadr.
Birbakagn,yanndakiadamlardanbirinibirdenbirebirbakasolarakgrr,
biraz sonra o adam tekrar asl kiiliiyle grnr. Bu ise ona gre, sz konusu iki
kiinin ruhen ne kadar birbirine yakn olduunun gstergesidir. Bazen kitap oku
makta iken birden hayalinde tanmad herhangi biri canlanr. O kii ertesi gn
canlbirkiiolarakonuziyaretegelir.Birgece,yanuyankbirhaldeyken,ruhunun
ocakta yanmakta olan bir odunun kard sesin aynsn kardn duyar. Kendi
ne geldiinde hakikaten orada yanmakta olan odunun ayn sesi kardn gzler.
Onagrebu,kendivarlylaodununaynilahicevheritamasndanilerigelmek
tedir. Yine bir gece hafif bir uyku halindeyken, birdenbire btn kinatn Allah
olduunu fark eder; coar ve Ya Allah! diye haykrr; dili Allah Telnn kelam
olmutur.
Bir baka gece ise hastalanm, lmek zere olduu izlenimine kaplmken,
kendini kurtarmas iin Allah Telya yalvarr. te tam bu srada Allah Telnn
kendisineSenibuhastalktankurtaracamdediiniduymutur.
Bir perembe gecesi de, sabaha doru karsnda Muhyiddni Arabyi grr.

Bubykeyhkendisineeytanbulemdenbakabirlemeattn,bulemde
yalnzizininkaldnsylemitir.
Vridatta, eyh Bedreddnin son derece gl mistik ve cezbeci yann yans
tanbunlarabenzerdahabakaanekdotlardavardr.Dikkatedilirsebumahede
ler, onun hep yar uykulu yar uyankken grdn syledii eylerdir. Bunlar
eerryaiseler,ryalarndncelerinbireryansmasndanbakabireyolmad
n syleyen aklc eyh Bedreddnin bunlar birer keramet olarak nemsemesi
gerektentuhaftr.BtnbunlardeerlendirenA.Glpnarl,bizcedehaklolarak
eyhBedreddnininanlarndabocalayanbirruhhaliiindeoluuylayorumluyor.
Ona gre eyh, btn aklclna ramen, kendisini mn leminden kurtarama
m,olemedeinanmbiradamdr.
teVridatbirproblemyapanhususlardanbiri,belkiennemlisi,buikieyh
Bedreddnibirlikteyanstmasdr.
NETCE
Yukarda ksaca tahlilini ve deerlendirmesi yaplm olan eyh Bedreddnle il
gilibtnbu meseleler biraradadnldnde,eserlerivegiritiiisyanhare
ketiyle karmza hem bir bilim ve dnce, hem de aksiyon adam olarak eyh
Bedreddnindrtcephesikaryor:
1)SnnislamnHanefilikyorumunabalolmaklaberaber,dahaaklcveda
harahatdnpitihadyapabilenlimBedreddn(Buimaj,fkhlailgilieserle
rininveksmenVridattayeralan,ibadetlerleilgilifetvalarndankyor),
2)slamnbaztemelinanesaslarn,buaradaahiretveonabalkavramlar
tamanlamylaaklc,hattabirldemaddecibirgrleyorumlayanmateryalist
feylesofBedreddn(bunu,eyhBedreddninVridattakibirksmfikirvegr
leridndryor),
3) Sk sk cezbeye giren, gayba ait bir takm durumlara vakf olduuna, hibir
arac olmadan Allah Telnn dorudan hitabn iittiine, l hayvanlar dirilte
bilme gcne sahip olduuna, ksaca kendi keif ve kerametlerine samimi olarak
inanankoyusfiBedreddn(buimajdaVaridatiziyor),
4)Venihayet,busaylanBedreddninhibiriyleuyumayan,zamannMeh
dsisfatyla,dzeninbozukluunuvetoplumsalrahatszlklardzeltmeklegrevli
bulunduunainanaraksiyasaliktidaratalipihtilalciBedreddn.
te, eyh Bedreddni henz zlemeyen bir problem yapan, byle drt cep
heli bir kiilik ve kimlii temsil eden gerekten mstesna bir tarihi sima oluudur.
Bununlaberaber,dikkatedilirse,budrtcephelikiiliintemeldebirimateryalist,
aklc, dieri spiritalist, mistik olmak zere iki zt yn bulunduunu grmemek
mmkn deildir. Bu iki ynn de aslnda balangta gizli bir eilim olarak eyh
Bedreddnde mevcut bulunmakta oluu bizce son derece kuvvetli bir ihtimaldir.
Bunlardan hangisi gerek eyh Bedreddni yanstmaktadr? Bu ikili grnt eyh
Bedreddnin ahsnda birbirini takip eden iki ayr aamay m gsteriyor? Bu aa
malardanhangisinceki,hangisisonrakieyhBedreddnitemsiletmektedir?Yok
sa eyh Bedreddn bu ikili ahsiyet arasnda zaman zaman gidip gelen, baka bir
ifadeyleherikisinidebiraradabarndranbirkarakterimiyanstmaktadr?

AhmetYaarOcak,B.NusretKaygusuzveA.GlpnarlgibieyhBedreddnde
buikiztkiiliinbiraradaolduunudnrler.Bylebirdurumpeklpekok
insan iin mmkndr. stelik bn Hacerin verdii bilgilere baklrsa, hocas eyh
HseyniAhltnindeaynizgidebulunduuanlalyor.Hatrlanacazereoda
kendisinin Mehd olduuna inanmaktayd. ok muhtemeldir ki eyh Bedreddn
felsefeyle uraan bu zatla olan uzun ve yakn temas sresince gerek yaptklar
konuma ve tartmalar yoluyla, gerekse okuduunu kuvvetle tahmin ettiimiz,
bnrRvendi, Eb Hayyn etTevhd ve Ebbekir Zekeriyy erRz gibi eski s
lam filozoflarnn kitaplarnn evkiyle, iindeki materyalist eilimi gelitirmi ve
tpkhocasgibimateryalizmeeilimlibirmistikolmuolsun.
O, dneminin nde gelen bir Hanef fkh limi olarak bu formasyonunun ve
statsnn gerektirdii bir slup ve yaklamla fkha dair eserlerini kaleme alm
tr. Bunu yaparken sorumluluk tayan, kazaskerlik yapm bir bilim adamnn psi
kolojisiylehareket etmi,statsnngerektirdiidavransergilemi,belkio ma
teryalizme eilimli yann ne karmaktan kendisini alkoymakla beraber, onda
ok belirgin bir biimde var olan aklc yann yazd fikh eserlerinde, ele ald
konularayanstmaktandagerikalmamtr.Busebepledahancekifikhlimleri
ninhkmveitihatlarnsorgulayarakonlaraalternatifhkmlerretmektende
ekinmemitir.AmaenindesonundaobueserlerierevesindeHanefilikizgisinin
dnakmamSnnibirfkhlimidir.
DieryandaneyhBedreddndekibuaklclnvemateryalisteiliminonuns
laminanlarylailgilitelkkiveyorumlarna,alglamalarnayansyacadamuhak
kakt. Onun, iindeki bu gl eilimin nne gemesi, bu yaratlta olan btn
insanlargibimmkndeildi.Buglaklclonukanaatimizce,slamn,Melek,
Cin, eytan, Kyamet, Hair, Neir, Cennet ve Cehennem gibi, akldan ok iman
gerektiren, en azndan duyularla alglanamayacak kavram ve konularn da, ken
dindenokncebumeselelerdeaynyolagirmibazeskislamfilozoflarnneser
lerini okumaya yneltmi, onlar zerinde uzun uzun dndrm ve hi phe
yokkieyhHseyniAhltiledebunlarzerinekonuturmutur.teVridattaki
eyhBedreddn,iindeartkiyiceolgunlambueilimleAllahTelkavramnda
zaman zaman materyalist bir yorumla, panteist bir erevede ele almtr. Hatta
VridatntemelizgisininVahdetiVcdudeil,panteist(VahdetiMevcdu)
kavray olduu sylenebilir.Bununla beraber bu Materyalist, aklc eyh
BedreddininiindekuvvetlicezbesahibimistikbirBedreddinvardr.Buikikuvvetli
g arasnda gelip gidereken kendini tayin edemeyip suknete erememesi onun
ve mntesiplerinin skntya dmesine sebep olmutur. Bu iki kiilik onun ayrl
maz bir parasdr. Harrzde eyh Bedreddine, Bedriyye adl bir trikat nisbet
etmekteyse de eyhin vefatndan sonra byle bir trikatin olmad grlmekte
dir. Ancak onun sempatizanlarndan olup Bedreddin sfleri diye anlan bir zmre
zamanla Alevkzlba kesime kararak erimitir.
727
Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzbilebudurumlaryaadndanhayatndaskntlaradrolmutur.

727
(ETN,1999),s.8

25
Vezin:MeflnMeflnFeln
Seryidinessdrerat
TarkiHakhedsdrerat
BudurevvelkapuderghHakka
Kiyolunibtidsdrerat
Dahibununlahatmolurbuyollar
Burhnintihsdrerat
Sratmstakmedaveteden
Mndlernidsdrerat.
eriatenbiynnsnnetidir,
Kamnunihtidsdrerat.
HdnnleyleiMirciinde,
Habbineatsdrerat.
YirmiyladekCebrlin
AnavahyiHdsdrerat.
Cihndaokturenviulmun
Kamsununhmasdrerat
Bunefsikfirikatletmekiin
Hakknhkmikazsdrerat.
Cihdekberedenehlidiller,
Kulbununsafsdrerat.
Tarkatkrbnnnnnce,
Delilmuktedsdrerat.
HakkatgeriSultanlktramm,
nndeannlivsdrerat.
erattanvelydolmazasla,
Velnininsdrerat.
eratledururarzusemvat
Bubnynnbinsdrerat.
Nebilsneripkiehliilhad
Oladnnadsdrerat.
Hemenanlardaaklncasanrkim
Nizamiinolasdrerat.
Sakncnsaknanlarauyup
Demesendenolasdrerat.
eratszhakkatolduilhad
Hakkatnrziysdrerat.
Ziyolmazisenrudayokbil
Hakkatlakyasdrerat.
Cihnabirvelhigelmezill,
Elindeannssdrerat.

Dahbandatc,lukisve
Hemenindeabsdrerat.
Hakkatcndrancakvelnin,
Canndanmadasdrerat.
kcakcanbedenldgibi
kcaksrkalasdrerat.
Karretmezbedenolmaycakcan
Hakkatnbeksdrerat.
Hakkatdilberirangibidir
Annzerrnlibsdrerat.
Saknsoymaannamahremire
Yznsuyuhaysdrerat.
Hakkatarldrmuhakkak
Oarnstvsdrerat.
CemiEnbiyvEvliynn
Niyzrehnmsdrerat.
Seryidinessdrerat
TarkiHakhedsdrerat
Dinsaraynntemelidirerat
Hakkyolunuhediyesidirerat
Her biriniz iin bir yol ve eriat kldk

728
ayetinde, her asrn mceddidinin
kendisine has zel bir yolunun olacana dair bir iaret vardr. Tasavvuf bykleri
arasndakizikirvevirdlerinfarklolmasdabundandr.Onlar,aslkonulardaittifak
iindeolup,mereplerinegreKitapveSnnettenkardklarvuslatyollarfarkl
farkldr.
BudurevvelkapuderghHakka
Kiyolunibtidsdrerat
Hakkderghnabirincikapbudur
Yolunbalangcdrerat
[eriat ile hakikat arasnda olan nispet, nbvvet ile velyet arasnda olan
nispetgibidir.Kuliinikiynvardr:
Velyet,nbvvet.Nbvvetvastasylaumumiinsanlaratebliolunan,e
riat hkmleridir. eriat, umumi insanlarn hakikatlerinin neticesidir. eriat bir
kapdr ki, bu kapdan niceleri hakikat sarayna girip marifet dayanaklarna ka
vutular. Yine bir ksm insanlar, eriat kapsndan hakikat sarayna girdikleri
halde, habersiz kaldlar; marifete kavuamadlar. Ve niceleri hakikat sarayna
dahi giremeyip eriat kapsnda kaldlar. Bundan anlalan odur ki, nbvvetin

728
Maide,48

bidayetvenihayetikurbvelyetolduugibi,eriatndahibidayetvenihayeti,
hakikatvemarifetolur.]
729
eyhim mlk ve melekt da bulunan eylerin tamam size kef olunsa era
uydurmaya gcnz yetiyorsa ne l. Yok, eer yetmiyorsa o kefi terk edin,
fakateriatterketmeyinderdi.
730
Kefiterkedinsznnmns,slikineriatlatelifvetevfiketmeyemukte
dir olaca zamana kadar kefinden bahs etmemesi, onunla amel etmemesi, bu
esnadatevhidlemeguloluperiatariayetetmesidir.Ziratevhidsayesindemerte
beykselirveslikokefinaslndaeriatauygunolduunumahedeeder.
731
EbulHaseneazelkaddesellhsrrahulazizbuyururki;
Kitabn ve Snnetin getirdii esaslarda bize hataszlk garantisi verilmitir;
fakatkeiflerveilhamlariinbylebirgarantiyok...
732
Dahibununlahatmolurbuyollar
Burhnintihsdrerat
Buyollarbununlasonbulur
Buyolunsonudurerat
[MuhyiddinbnulArab,eratkavramnnnaslanlalmasgerektiini,eri
atnhakkatlaolanilikisiniyleizahetmektedir:
erat;fiilinsananisbetiylebirlikte,kulluuiltizmetmektir.
eratbirsnrdryokturerisi
Trmandonayksekmakamlarehli,
Aklvehimmetlerleyksekmerdivenleri,
Girdilerfakatkmadlar,birhuzurki,
Geldilerbiremirle,ycedirkadri,
Deildironlarazorluk,getirdikleri.
erat;rasllerinAllahnemriylegetirmiolduuzahirbirsnnettir.Cenb
Hakkncadettikleriruhbniyet
733
diyebuyurduu,(insanlartarafndan)Al
lahayaknlkiinbidatolarakicadedilensnnetlerveHz.Raslllahsallallh
aleyhi ve sellem Kim iyi bir r aarsa..
734
hadisinde ifade ettii snnetler

729
730
(HDAY),c.I,v.18b
731
(BAHADIROLU,2003),s.92;(HDAY),c.I,v.18b
732
Takyyuddn Ahmed b. Abdulhalm b. Teymiye, Klliyat, ev. Kurul, Tevhid Yaynlar,
stanbul1986,2/91.2/238.
733
Hadid,27
734
yi veya kt r aan veya hayra dellet eden kimsenin mkfat ile ilgili olan bu
hadis deiik lafzlarla Eb Hureyre (r.), Cerr b. Abdillah (r.), Huzeyfe (r.). Bill b. elHris
(r.), Enes b. Mlik (r.), Eb Mesd elBedr (r.), Eb Ms elEar (r.), bn Mesd (r.),

debireriattr.ZiraHz.Peygamber(s.)buhadisinde,bizlere,gzelolanbireyi
ortaya koymay caiz grm, bunu icad edene ve onunla amel edene mkfat
olacan bildirmitir. Yine Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem itihadnn
sonucuyla Allaha ibadet eden bir kiinin, Allah Tel katndan belirlenmi bir
eratagreolmasada,Kyametgnndetabiolacabirimamolmakszn,tek
banabirmmetolarakharedileceinibildirmitir.NitekimCenbHakkcelle
cellhHz.brhmaleyhisselmhakknda;
Hi kukusuz brhm, Allaha itaat iinde, tekbana bir nder idi.
735
eklindebuyurmaktadrki,bu,Hz.brahimaleyhisselmhenzvahiygelmeden
nceydi.
736
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Gzel ahlak tamamla
mak iin gnderildim.
737
buyurmutur. O halde kim gzel ahlak sahibiyse, o
bunubilmesede,Rabbisindenbireriatzeredemektir.BylebirdurumuHz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem de hayr olarak isimlendirmitir. Nitekim
Hakim b. Hizam radiyallh anh hadisinde, onun cahiliyye dneminde, kle
azat etme, sadaka, sla rahim ve cmertlik gibi yapm olduu iyi amellerin
hkmn sormas zerine Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Sen ge
miteilediinhayrlarzerinemslmanoldun.
738
buyurmuvebunlarbir
hayr olarak isimlendirmitir. Yani Cenb Hakk (c. c.) onu bunlar nedeniyle
(islmla)mkfatlandrmtr.]
739
AllahTeldinolarakgnderdiicmiolanesaslarnhepsideslmeriatiin
demevcuttur.Raslllahsallallhaleyhivesellemingetirdiibtnesaslardier
nebileringetirdiklerinidekapsar.
(Kur'an Kerimde) her sonra gelen (nebi) evvelkini cmi'dr lsiyyem

740
hatmun ma'nas odur ki, cemi peygamberleri ve velileri cmi'dr. Her birinn
srr onda bulunur dimekdr. kurn 'azimde cemi' kssas enbiy hatmun

Hassanb.Atiyye(r.)veBureydeelEslemden(r.)rivayetedilmitir.EbHureyre(r.)riva
yetiiinbak:Mslim,lim(47),6.16,hd.no:674.Tirmiz,lim(42),15.hd.no:2674.Eb
Dvd, Sunne (34), 7, hd. no: 4609. Nese, mn (47), 16, hd. no: 49714973. Drim, 1,
130131,Mukaddime,44.Musned.2,397.505,520
735
yetiinbak:Nahl,120.Buyetintefsiriiinayrcabak:Futht.1,722,(Thk.O.Yah
ya,10,446448.)
736
bnulArabninbugrn,Nahl,120.yetininsiyakolan121.veEnbiy,51.yetler
de isbatlamaktadr. Bu yetin tefsiri iin bak: bnKesr, 4,530531; 5, 341342. Bidye, 1,
168169.
737
Hadis deiik lafzlarla Eb Hureyreden (r.) rivayet edilmitir. Bak: Muvatta, Husnul
Huluk(47),1,hd.ho:8.Musned,2,381.uab,6,230231,hd.no:7978.CmiusSagr,2,
257258.Haf,I,211212.
738
Hadisiinbak:Buhr,Zekt(24).24,Buyu(34),100,Itk(49),12,Edeb(95).16.Ms
lim,mn(1),55,194196,hd.no:123.Musned,3,402.
739
(ATA,1993),s.524525
740
Lsiyyem:bilhassa,hususan,zellikle.

hlidr.Herbirhlinibirnebinnyzndenbeyanetmidr.
741
Sratmstakmedaveteden
Mndlernidsdrerat.
Doruyoladaveteden
aranlarnnidsdrerat.
Hakiktsiz eriat gsteri, eratsz hakikt de riyadr. Bunlarn birbiriyle

ilikisi,bedeninruhlaolanilikisiilekyaslanabilir.
Ruhbedendenayrlnca,canlbedenbircesethalinegelir.Ruh,birrzgr
gibiyokolur.
slmn kelimei ahdeti her ikisini de iine alr. Allah Teldan baka
ilah yoktur szleri hakikt, Muhammed Onun resuldr szleri de erattr.
Her kim, hakikti inkr ederse kfir, her kim de, erat inkr ederse
mlhiddir.
742
Hz.merradiyallhanhylediyor:eriatnedeplendirmediini,Allah
Teledeplendirmemitir.
743
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdularki;Tekbirfakih,eyta
nabinbiddendahayamandr.
744
eratn muhafazasnn gereklilii muhakkaktr. Ancak burada sorun aynlik ve

gayrlnnaslolduuneredehatayapldnbilmektir.
Menkabe,HallacMansur'un,eidostutarafndankendinetevcihedilen
Niintvbeetmiyorsun?sualine:
Biz eriatn duvarndan bir ta drdk, oraya bamz koymamz
gerekdir deyi cevap verdiini nakleyliyor.
745
Hakkatde Mansur oraya ban
koyabildi mi ki? Bu garb sofiden sonra asrlar boyu eratin duvarna tecvz
ahvli diyeden
746
oldu, ne var ki; Nesm mstesna, kimsenin kafasn kes
mediler.

741
(MISR,1223),v.60b
742
NCHOLSON,a.g.e.s.65
743
bniHaldun,Mukaddime,trc.HalilKENDR,st,2004,s.168
744
bniMceTirmiz,lim
745
eriatkim,sarayKibriyadr
Hakiktmlkdr,muhkembinadr
Annbirtanherkimkoparsa
Yolunabankoymakrevdr.
Binaydinemebndrerit
eriatszTarkatsabitolmaz
OnuHakkileicradrTarkt
Tarkatszdahiirfanbulunmaz.
eyhlislmibniKemlkaddesellhsrrahulazz
746
eriatateccavzbasitolaylardanoldu

Tasavvuferat mnsebeti byk sofler tarafndan iice ve yekdierinin
ayrlmaztamamlaycsolarakgsterilmesineramen,hakikatdetekkemescid,
dervizhid ikilisi olarak belirmi, imknsz bir uyumazlk hlinde devam ede
gelmitir. Bu ikilik ve zddiyet bilhassa edebiyatda kendini gstermektedir:
eratneyiharamklmsaveyasflmekruhkabuletmise,tasavvufonusem
bolize ederek kelimeyi aynen alp ma'n ve mhiyetini deitirerek m,
amele ve itikada dir birok hususlarda yeni ve ok defa baka istikmetlerde
yorumlamalara girimitir.
747
phesiz bu ihtilfda, bata slm dnrlerinin
dinin btn uygulanma kabiliyetini ve berrakln bozucu neticesiz
mnkaalarolmakzere,biryandaneratadamlarnnsertlikvemsamaha
szlnn, dier yandan mutasavvifenin en cidd ve hayat din kaidelerini ciddi
yetle talkk etmeyilerinin de te'siri vardr. Garb olan, artc olan urasdr

747
ylebirsoruaklnagelebilirvedersen:
Tasavvufehlieriattaharamolanbazeylerinhelalolduunazahibolmugibigeliyor.
Ziravyorlar.
Mesela;arapvemeyhaneyi,kadehivekadehverenmahbubu,omahbubunzlfn,
halini ye yanan methederler Hatta yzndeki hatlar Kuran Kerime tebih ederler
Bunlarnedirvenedemektir?Cevabmzudur:
Busofilerzmresi;taklidiimandan,tahkikiimanagemilerdir.Busebepleonlar,e
yannzahirindenbatnna,suretindenmanasnagemilerdir.Cmleeyayaslndaoldu
ugibigrmlerbilmilerdir.Busebepleouszlerimanalemindengelir.
arap,demektenmuratlar;marifetullahtr.Bununsonumahabbetullahagider.Yani
irfanduygusudurveaktr.Akvemahabbetaynmanayagelir.
Meyhanedenmurad,kmilmridingnldr.ZiraorasAllahTelsevgisininhazi
nesidir.
Kadehtenmuradise;HaktalibineyaptismiCelaltelkinidir.Yadadilindendklen
marifetiilahiyeyedairszlerdir.
Salikonlardinledikeverdikleri,zevklemestolup,aklbireyeermezolur
Mahbubagelince;mridikmilinkendisidir.
Gnl;onunmanevihalinitamveherbirnaknyerliyerindebulduundanmahabbet
eder. Salike; mridi kmilin derununda sakl maairifi ilahiye yz gsterip her bir iini,
ayrcabatnisfatlarniyicebilipanlaynca,kendisine,zahirdekisevgilidenbinkatstn
grnr.Zirabu,candr;briseten.
Zlfise,mridintalipmertebesineiniionacazipkelamlaretmesidir.
Hal ise; mridin, baz baz, istina lemine geii ve oradaki misal denizine daldr.
Oandamrid,iraddanmstaniolur.
Yanaktan murad ise; mridin talibe grnd zaman, iki cihan fikrini iinden sker
hattakendivcudunudahiyokgsterir.Odabudur.
YzndekihatlarKuranatebihetmelerinegelince;yleanlatabiliriz:
Buradayzdenmurad;dtangrnenyzdeildir,mridingnlyzdr.Kuran
Kerimdenmuradiseahlakilahiyedir.Kiomrid:
AhlaklahiyeileahlaklannzHadisierifininmanasndaznbulmutur.
Obykzatlarnyukardageeniaretliszlerdenmuradlar;itebuahlakderecesinibul
maktr.(NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVA
BI)

ki,btnbuekimelereramen,MhirzBey'in(hyt:1950)ifadesiyle
Bin yldr, yani Trk'n slmiyeti kabulnden itibaren kurulmu olan
MslmanTrkdevletlerindeveTrk'ngayrbtnislmmemleketlerin
dehemenherehirdecamiileberaberbirtekkenin,birzaviyeninkuruluuna
ahit oluyoruz ve kimse bu zahir beraberlii grerek ibirliini de salamaa
teebbs etmiyor. yle ki, bugn bile Mehmed Akif Ersoy gibi birisi iin bile
Maalesef tasavvuf nevesi yok deyip dolaysiyle Ge onu! demek isteyen
tarkat mensubu cidd, mnevver kimseler gryoruz. Dier tarafdan
Muhyiddin ibn'l Arab kaddesellh srrahulaziz hakkndaki mnakaalar
KemalpaazdegibiMftissakaleynunvanverilenbirbykliminfetva
sna ramen durmam, Vnzde'nin Mevln ve btn mutasavvife aleyhin
dekihkmlerizamanmzdadahimnkaaedilegelmitir.
YeniehirliAvniBey:
Hakkaticihetikalbghbilmezler
Namazahzrolurlarhuzurabakmazlar
derkenkimlerdenyaknyorveneyiifdeetmekistiyordu?
Zhidbubrdetleeerdzaha
748
girsen
Birlleduhan
749
yakmaatebulamazsn
diyenairinda'vsne?Diertaraftan:
Irzehliolansarhoameyhaneyakmaz
Hatrlierfudolabndagerekdir
diyenirve;
Gelseninleedelimehlifesadtaksim
BabaSultnsanavkocaeytanbana
diyenirkimlerikasdetmektedir?
Aslndabudrtbeyitinmuhtevasdaeriatnhudutlariindebulunmakta
dr. Btn mesele bak zviyesindedir ki, bu zaviye iki olup biri tekke dieri
mesciddir. Mahirz,buikisininbirolmasgerektiini,aslndadabirolduunu
ileri srm, byk sofilerden deliller getirerek onlar yetlerin ve hadslerin
muvacehesindedeerlendirmitir.Hakkatde,MuallimNaci'nin:
Birharfimizinmahrecitaynolunurken
Ma'nyerinearbede
750
kmdiinden

748
Dzah:f.Cehennem.Tamu.Mc:Keder.Klfet.
749
Duhan:Duman.Ttn.

beytindeifdeedildiigibi,tasavvufunveeratinmahrecindeittifakyerine
birkurugrltasrlarcadevametmi,phesizbundanzarargrenmmetin
eriatvetasavvufanlayolmutur.
tedenberi Snn tasavvuf diye adlandrlan bir cereyann yannda snn
vehattbirksmi'Caferulemnnbilereddettiibirtasavvufcereyandaha
vardrki,hibirkayttanmayvetelkinettiimerebvehkmlerbakmndan
airane oluu dolaysyla edeb muhitlerde tutunmu ve btn klsik edebiya
tmz byk nisbette etkilemitir. Bu ikincisi btinliin mahsuldr. Usl bak
mndantamma'nsiylezevzeklii,mblatszl
751
;tatbikatcihetindendekayt
tanmazl, btn er messeselere dolayl olarak ve bzan da akdan aa
tecvz,tehzili
752
belirticivasfedinmitir.Btncereyanlarnenbykzel
lii olan te'vil, bu cereyann bilhassa edebiyatta arkasna sakland husus ol
mutur. Gide gide btn trikatlere nfuz eden btn tasavvuf onlardan
bzlarnn hviyetini tannmaz hle getirmi, bzlarna da bambaka hviyet
kazandrmtr.
753
slmdahakkat,hikmetveeratayrmyapanlar,slmparalamapein
de olanlardr. Bunu Allah Tel adna yapanlar ise dpedz slma ihnet et
mektedirler.Ziraslmdahakkaterat,aklerat,dindnce,ilimvebilim
ayrmyoktur.
754
Busylenenszlerhakikatinkendisidir.Hibirehlullahbunundndabirmana
tevehhmedecekszsylememitir.Belkisylenenzahirinaldatcldr.
Sizegerekfakihin/aliminkimolduunuhabervereyimmi?sualinisora
rak balayan Hz. Ali kerremellh veche, gerek fakihin/alimin bariz husu
siyetiniuszleriyleortayakoymaktadr:
nsanlarAllahTel'nnrahmetindenmitsizliesevketmeyen,AllahTe
l'nn azabndan onlar emin klmayan, ilh yasaklar konusunda onlara
ruhsat kapsn amayan ve Kur'an Kerimi brakp da baka bir eye rabet
etmeyen kimsedir. Haberiniz olsun, anlay ve kavrayn olmad bir ilimde
hayryoktur.Dikkatedin,dnpibretdersikarlmayanbirKur'anKerim
okuyuundahayryoktur.Yinetefekkrnolmadbirkulluktadahayryok
tur
755
En byk felket, Allah Telnn emir ve yasaklarn bilmemektir. Bu se

beple mslmann birinci derecede vazifesi cehaletini yok etmek ve zellikle
fkh bilgisinde kuvvetli olmaktr. eytann en byk dman, Allah Teldan
korkan limlerdir. Bir limin yaamas eytana kar bin bidin yaamasndan
dahatehlikelidir.nkeytan,insanlarakfryolunu,AllahTelyataatiz

750
Arbede:Cidal,kavga,patrt.
751
Mbalat:Kayrmak.Dikkatetmek.tinagstermek
752
Tehzil:(c.:Tehzilt)Zayflatma.Alayaalma.Alayeklinesokma.
753
(AVUOLU,1981),s.120123
754
(ATAY,1:22003),s.37
755
Kleyn,age.,I,86.Ayrcabkz.bnAbdilberr,age.,II,811;Suyt,age.,s.211.(GLER)

gisindendarkmay,sapkyollaremreder.Fkhbilginiimamise,AllahTe
lya itaati emr eder, insanlar eytann yolundan uzaklatrp Allah Telnn
yolunaynelmeleriniemreder.Cahilolanbdde,busaylanlardanhibirig
rlmez.Cahilolanbidbunlardanhibiriniyapamaz.
Velilik derecesine ulasa da, bir fkh bilgini byle cahil bir bidden daha
stndr.eytancahilsofuyuyoldankarmaktazorlukekmez.
Rivayetedilirki,birilim dieri cahilolanikiadam cahilbireyheintisab
ederekondandersaldlar,ibadetettilervevelilikderecesineulatlar.Birgn
eytan,limolanahavadabircennetgsterdive:Bucennetsenindir.Yalnz
birartla.eyhini,nebilerdendahastntutacaksn.dedi,Odaylecevap
verdi:phesizhibirvelinebilerderecesineulaamaz.Belkibirnebi,btn
velilerden stndr. Bu sz zerine eytan, o limden midini kesti. Sonra
aynicenneticahilolanveliyegsterdi.Onasylediininaynsnarkadanada
syledi.Cahilolanarkadaise,ocennetieldeedebilmekiineyhininebilere
stn tutarak, mertebesinden dt. Sonra eytan eyhinin yanna giderek
aralarnda geenleri anlatt. eyhi abide: ilim ren, zira velilik bir kimsede
ilimsizolarakyerlemez,dedi.
756
Fkhszbirtasavvufzndkla,
757
tasavvufsuzbirfkhfasklagtrr.Fkhve
tasavvuf,zahirvebatnberaberoluncahakikiilimmeydanagelir.
Ahmed Rifi kuddise srruhulazz der ki; Tarkat, ayn eriat, eriat ayn
tarkattr.Aralarndakifarklafzlardanibarettir.
erit,illlzmdr.eriatolmadanTarkatolmaz.
758
EttarkatvelhakkatihdimnerihTarkatvehakikteriatnhizmet
isidir.
759
mam Mlik Hazretleri yle buyuruyor: Tasavvuf bilmeyenler zndk olur,

eratbilmeyenlerkfirolur.
760
HacsmailHakkhramikaddesellhsrrahulazizSivaseriatvetarkathak
kndabuyurduki;

756
mamBurhanddinEzZernc,TalimveMteallim,trc.Y.VehbiYavuz,st,1993,s.19
757
Zndklk: Mani'nin Zerdtn kitab Avastay kendi grne gre yorumlad (Zendi
Avesta)iinzndkdenilmitir.slmdnemdeiseZendkelimesizndkolarakdntrl
mveslamncesikitaplarkendigrlerinegreyorumlayanManiheistleredenilmitir.
Terim Emevlerin son zamanlarndan itibaren belirginlemeye balamtr. nce
Maniheistler iin kullanlm, daha sonra Mazdekileri ve dier ran dinlerini de ihtiva ede
cek ekilde genilemitir; Marsiyoncu, Mazdeki, Deysan ve zellikle Maniheist olanlara
deniyordu. Fakat VIII. ve IX. yzyllarda Abbsler zamannda zndklk ile zel olarak
Manihesistlerkasdedilmitir.(Bkz.Cahz,elHayavan,I,55).Bukonudaokdeerlialma
lar yaplmtr. bkz. Ghulam Huseyn Sadighi, Les Mouvements Religieux Iraniens au II'e et
III'e Sicel de l'Hicre, Paris 1938, s. 8485; Abdurrahman Bedevi, ellhad fi'lslam, Kahire
1945, s.3234; Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Zndklk, stanbul 1998, s. 6 vd; Melhem
Chokr,ZndklkveZndklar,trc:AyeMeral,stanbul2002,7199.
758
MustafasmetGaribullah,RisaleiKudsiyyeTercmesi,stanbul,2003,c.1,s.291
759
MuhammedHikmetEfendi,MarifetilahiyyeTarkatAliyye,st,s.17
760
NANER,merTurul,Sohbetler,st,2006,s.116

eriatgzetmeyenintarkatolmaz.
Buyolunevvelieriat,ortastarkat,sonuyineeriat.
Gardalarm!Bizimtarkatmznekadarbyrsebysn,nekadarincelirse
incelsin,eriattanklkadarayrlmasnaimknyoktur
eriattaklkadarnoksanolann,havadautuunugrrseniz,vurupkana
dnkrn.stidratan
761
bakabireydeildir.
762
Hz.Alikerremellhvechebuyurduki;nsanlar,dnyahayatlarngelitirme
adnadinlerininesaslarndanbireyterkedecekolurlariseAllahTel,yaadk
larartlarndahabeterinionlaramusallateder
763
eriatenbiynnsnnetidir,
Kamnunihtidsdrerat.
eriatnebilerinsnnetidir,
Hepsininhidayetidirerat.
Ehlullhn, limlerin gittikleri yol Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin yolu

olduugibi,hidayetvesilesiolduklarhusustur.
limlernebilerinvarisleridir.
764
MuhyiddinibnlArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
[Eykardeim!Allahcellecellhakna,sanasylediklerimkonusunda,bana
karinsaflol!Hikukusuzsen,Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemCenb
Hakka celle cellh ait olarak rivayet edilen; sevinmek (elferah), glmek (ed
dhk), hayrete dmek (etteaccub), neeli olmak (ettebebu), kzmak (el
gadab), tereddt etmek (ettereddud), holanmamak (elkerhe), sevmek (el
mahabbe), arzu etmek (eevk) ve benzeri sfatlardan sahih olanlar bir araya
getirdinvebunlaraimanvetasdikinvacipolduunukabulettin.
Nitekim Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden rivayet edildii ekliy
le, velilerin kalblerine, bu ilh makamdan (elhadratulil hiyye), sadece Allah
Telnn bildirmesi ile bilecekleri ve Allah Telnn mahede ettirmesiyle
mahedeedecekleriilhbirtarif,tecellvekeifolarakbazlutuflar(nefeht)
esmiolsa,bunlarnhepsinesende,bendeinanrz.Fakatbenzeribireyi,bir

761
AllahTelnndinsizlerinkfrnartrmakiinverdiiharikuldeiler.
762
(ALTUNTA,2007),s.265270
763
Hz.Ali'yenisbetedilenbusziinbkz.EbHibetillhsmailelHasenelEzher,Tahzru
ehli'lmnani'lhukmibigayrimenzele'rRahmn(Mecmat'rresili'lmnriyyeiin
de),nr.MuhammedEmn,Beyrut1970,I,155.(GLER)
764
Buhr. lim. 10: Ebu Davud. lim. 1: bn. Mce. Mukaddime. 17; Darimi. Mukaddime.
32; Aclun ktbi sitte imamlarnn Ebu Derdadan rivayet ettiklerini belirtir. Ayrca bn.
Hibban ve Hkmin sahih savdklarn Kattan nin de Hasen kabul ettiini syler. Bkz.
Acluni,II/64

velisylediinde,elCneydindesyledii gibi,onazndkdemezmisin?Ona,
buputatapanmebbihedendir,demezmisin?O,CenbHakkcellecellh
mahlklarn sfatlaryla nasl tavsif eder demez misin? Ali b. elHuseynin
radiyallhanhndediigibi,oputatapanlardandr,diyerekonuldrmezmi
sin? Veya bn Abbsn radiyallh anhn dedii gibi, onun katline fetva
vermezmisin?
OhaldesenAllahcellecellhhakknda(rivayetedilmiolansfatlar),her
nekadarelEar,kendizannncaeitlitenzihynleriyletevletsede,aklde
lillerinmuhalgrerektevilinikabuletmediikonularHz.Raslllahsallallh
aleyhi ve sellem iittiinde, hangi kuralla onlara iman edip, kabul ediyorsun?
Buradainsafnerededir?Hlbukiilhkudretin,nebilereverdiisrilimlerini,bu
velyedeverecekkadargeniolduunukabuletmelisin!nkbu,nbvvetin
hususiyeti eriyle ilgili deildir. Ayrca kanun koyucu (durumunda olan Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bunu mmetine yasaklamam ve bu ko
nuda bir ey sylememitir. Aksine; Muhakkak ki (eski) mmetler iinde
muhaddesler (ilhaml kiiler) vard. Eer mmetim iinde bunlardan buluna
caksa (ki phesiz bulunacaktr);onlardan birisi de, merdir.
765
buyurmu
tur. Bununla Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin mmetinden, nebi ol
madhaldeilhamalacakolankiilerolacanisbatetmitir.Buekildeilhama
mazharolmuolankii,helalveyaharamolarakhkmvermeyetkisinindn
dadr. nk kanun koyma yetkisi, nbvvetin zelliklerindendir. Hlbuki ilh
ilimlerin inceliklerine vakf olmak, sadece kanun koyucu nbvvetin zellikle
rinden deildir. Aksine bu, rasl, veli, tbi olan ve tabi olunan tm kullar iin
geerliolanbirhusustur.
Ey dostum! Senin insafn nerede? Allah Telnn salih kullarnn deccallar
ve velilerin firavnlar olan fukah ve fikir erbabnda byle eyler yokmu?
766
Hlbuki Cenb Hakk celle cellh aramzda bulunanlar ierisinde eriatyla

amel edenler ve iyi amellerinin sonucu olarak, onlara retmei zerine ald
ilimlerleilgili;
AllahTeldansaknn!ZirasizeAllahretiyor.VeAllahhereyibilir.
767
AllahTeldansaknrsanz,Osizeiyiyiktdenayrdedenbirl(furkan)
verir.
768
buyurmutur. mer b. elHattb radiyallh anh ve Ahmed b.
Hanbel radiyallh anh bu makamn kutuplarndandr. Nitekim Hz. Raslllah

765
HadisdeiiklafzlarlaHz.Aie(r.),EbHureyre(r.)veEbSadelHudrden(r.)rivayet
edilmitir. Hz. Aie (r.) rivayeti iin bak: Mslim, FedilusSahbe (44), 23, hd. no: 2398.
Tirmiz,Menkb(50),18,hd.no:3693.Musned,6,55.EbHureyre(r.)rivayetiiinbak:
Buhar, Fedilu AshbinNebi (62), 6. Hadisin Eb Sad elHudr (r.) rivayeti iin bak:
Zevid,9,69.Ayrcabak:erhuNehcilBela,12,177.BirrivayetteHz.Ali(r.);Mmin,
muhaddestir.demitir.Bak:erhuNehcilBela,20,320.
766
Bu szn aklamas iin bak: Futht, I, 272, (Thk. O. Yahya, 4, 224227.) Ayrca bak:
Kelimt,3638.
767
Bakara,282
768
Enfal,29

sallallh aleyhi ve sellem Cenb Hakkn celle cellh mer b. elHattb
radiyallhanhavermiolduubugchatrlatmakzereylebuyurmutur:
Ey Hattab olu! Nefsim elinde bulunan Allah Telya yemin ederim ki,
eytan,seningittiinbiryolda,aslakarnakmazda,seninyolundanbaka
biryolaynelir.
769
Bu,masumolanHz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
ehadetiyle,Hz.merradiyallhanhnismetinedelaletetmektedir.Vebizke
sinolarakbiliyoruzki,eytanbiziyalnzbatlbiryolagtrr.Vebuyolda,Hz.
merradiyallhanhngirmediibiryoldur.Hz.merradiyallhanhngirmi
olduu hak yollar ise, ancak nas ile (sabit) olan yollardr. Zira o, hakk urana
atldvegirmiolduuyollarnhibirinde,Allahcellecellhiin,hikimse
nin knamasna da aldr etmeyenlerdendi.
770
Nefislerin tahamml ve kabul
etmedii, reddettii ve itici olduundan; her hususta hakk gzetmek zor ve
nefislerekabulettirmekgtr.tebusebebtenHz.Raslllahsallallhaley
hivesellem,Hz.merradiyallhanhhakkndaylebuyurmutur:
Allahcellecellhmererahmetetsin.Acdaolsa,daimahakksyler.
Nitekim Hakk ona dost brakmad.
771
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem hem zahiren, hem de btnen doru sylemitir. Hz. mer radiyallh
anhnbirdostununolamamasnnzahirsebebleri;
nsafszlk,
Baolmasevdas,
KiininCenbHakkakulluubrakmas,
Kendisiyleilgiliolmayaneylerlemegulolmas,
Kendisineemrolunanlarbrakmas,
Kendikusurlaryerinensanlarnkusurlarylamegulolmasdr.
Hz.merradiyallhanhnbirdostununolamamasnnbtnynise,Hz.
mer radiyallh anhn kalbinde, Cenb Hakk celle cellhden baka bir
dostun kalmamas ve Cenb Hakk celle cellhden baka hi bir kimseyle
ilikisininkalmamasdemektir.]
772

769
HadisfarkllafzlarlaEbHureyre(r.)veEbSadelHudrden(r.)rivayetedilmitir.Eb
SadelHudr(r.)rivayetiiinbak:Buhr,BedulHalk(59),11,FediluAshbinNebi(62),
6, Edeb (78), 68. Mslim, FedilusSahbe (44), 22, hd. no: 2396. Musned, 1, 171, 182,
187. HadisinEb Hureyre(r.) rivayeti iinbak:Mslim,FedilusSahbe (44),22, hd. no:
2397.
770
Nitekim Hz. merin (r.) ilk defa getirmi olduu yeniliklerin saysnn 150 civarnda
olduu sylenmektedir. Bak: [Hz. Peygamber sallallh aleyhi ve sellemi Anlamak: Se
meci ve Eletirel Yaklam veya Hz. Peygamber sallallh aleyhi ve sellemi Anlamak, Do.
Dr..HakkNAL,I.A.D.HadisSnnetzelSays(M.TayyipOkiveA.EbGuddeArma
an),c.10,sy.123,sh.4258,Ankara,1997.]s.49.
771
Hadis Hz. Aliden (r.) rivayet edilmitir. Bak: Tirmiz, Menkb (50), 20, hd. no:
3714.Ayrcabak:Haf,II,183.
772
(ATA,1993),s.469470

Acdaolsagereisyle.
773
HdnnleyleiMirciinde,
Habbineatsdrerat.
HdnnMircgecesiniinde,
Habbineihsandrerat.
YirmiyladekCebrlin
AnavahyiHdsdrerat.
YirmiylayaknCebrlin
OnaHdvahyidirerat.
Cihndaokturenviulmun
Kamsununhmasdrerat
Cihndaokturilminsnflar
Hepsininsaadetidirerat
eriathukukmeselelerihaizdeolduu iindnyanndzenininsalanmasnda
etkin rol vardr. Adalet ve hukuk sistemi cezayda iinde barndrsa da huzuru
salamasasndanelzemdir.
Bunefsikfirikatletmekiin
Hakknhkmikazsdrerat.
Bukfirnefsildrmekiin
Hakknhkmkazsdrerat.
Nefsiniktleyenkiiyenemutlu
774
ktlemektenmuratonuterbiyeetmek
iingayretgstermektir.Nefismcadelesineticesindebirbedeldenirodanefsin
lmesidemekolanruhatabiyetidir.

Eytemizaklsahipleri!Ksastasiziniinbirhayatvardr.mitedilirki,koru
nursunuz.
775
Nefs

773
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 159; bn Hbbn, Sahh, II, 76 (361); Eb Nu'aym,
Hlyet'levliy, I, 168; bn Askir; Trihu Dimek, XXIII, 278; Kud', Msnedihb, I,
378 (422, 651) Eb Zerr'in merf olarak rivayet ettii hadisin hitleri de bulunmaktadr.
Bilgiiinbkz.Acln,Keflhaf,II,884(1890).(UYSAL,23Bahar2007)
774
Beyhki uabul man. III/225: Sehvi. 443: Deylemi Enesten merfu olarak. Bezzar da
Hasenolarakrivayetetmilerdir.BkzAcln.2/46
775
Bakara,179

slm filozof ve mutasavvflar insan ahsiyetini l bir sistem olarak ele
alp, inceliyorlar: Zihin, Kalp ve Nefis. Kur'n Kerm'in onlara k tuttuunu
aka gryoruz. Bat felsefesi, insan ahsiyetinin merkezine zihni koymu,
kalp ve nefis unsurlarn ihml etmitir. Byle bir yol izlediindendir ki, insan
zihinihakknda,doyurucuneticelereulaamamlardr.
776
Nefs, Arapa bir bir kelime olup kk harflerinden olumaktadr.

Nefese kelime kknden tretilmitir. Bu kelimeye u anlamlar verilmitir:
Nefs; bir eyin zat, varl, kendisi, ruh anlamlarnda kullanlmtr. Ayrca
nefskelimesibireyinhakikati,btnl,ruhanlamndadr. Butemelan
lamlarn yan sra bu kelimeye verilen dier anlamlar ise kan, karde,
dabalamakazan dr.
Nefs kelimesi Trkeye nefis eklinde geip geni bir kullanm alan kazan
mtr. Trkede nefis kelimesine verilen anlamlar ise z varlk, insann yeme
imegibiihtiyalarnnbtn,isteklerineuymak,gnahilemektir.
Felsefeliteratrndeisenefsinsannvarlnnbedenselyadadahaokbi
yolojik ihtiyalarnn btnne verilen ad, insan dnyadaki geici varlklara,
gsterie, maddeye tutkulara ynelten, bundan dolay da her zaman iradenin
kontrolaltndatutulmasgerekenbirieilimolaraktanmlanmtr.
Arapaszlklerdegrdmznefskelimesineverilenruhanlammecazi
biranlamdrvesonradanbukelimeyeyklenmitir.
Nefskelimesiinsannvarln,hakikatini,kendinehaslnifadeetmektedir.
Bizzat insann kendisi anlamndadr. Nefs kavramnn stlahi anlamna bakld
ndaruhvenefszdeliiilekarlalmaktadr.Ancakbugrdahasonradan
nefs kelimesine yklenen bir anlamdr. Bu grn olumasnda dalist insan
anlaynnbenimsenmesininbyketkisivardr.
Kur'anKerimdenefskelimesiruhtanayrbiranlamdakullanlmolmasna
ramentarihisretebukullanmdikkatealnmamtr.zelliklebuikikavram
zde olarak kullananlar kelamclardr. Ruh, neseme ve nefs ayn anlamda
mterekisimlerdir.Bununla,bedeneflenenve bedeniyneteneykastedil
mektedir.
Kelamclara gre genel olarak ruh ve nefs kelimeleri ayn anlamda kullanl
mtr.Ancakfilozoflaragrebuikikavrambirbirindenfarkldr.Ruhcisimdir,
nefs cisim deildir. Ruh bedenin ierisinde, nefs ise bedenin iinde deildir.
Ruh bedeni terk ettiinde yok olur, nefsin ise bedendeki faaliyetleri yok olur
fakatonunzyokolmaz.Nefsbedenihareketettirirveonuhislereulatrr,
ruh bunu his olmadan yapar. Nefs, bedene ve hayata ruh vastasyla ular,
ruhisebunuaracszyapar.
Gazali ruh ve nefs konusunda kelamclarn grnden ziyade filozoflarn
grn benimsemitir. Gazaliye gre nefs ve ruh kavramlarnn iki anlam

776

vardr:Bukavramlarlainsannruhukastedildiigibi,kalpvegsnsolya
nnda bulunan et paras, ruh ile cismani kalbin boluundan doan latif ci
sim,nefsileinsandakigazapveehvetkuvvetleriniierisinealanyaniinsann
ktsfatlarkastedilir.
Bilin ki beden iinde bir et paras vardr. Bu et paras shhatli olursa
bedendeshhatliolur:Obozulursabedendebozulur.Buetparaskalptir
777
Ruhvenefskavramlarnnbirbirindenfarklolduugrnsavunanlardan
bir grup ise sufilerdir. Genelde nefsi ktlklerin kayna olarak grrlerken
ruhu iyiliklerin kayna olarak kabul etmektedirler. Sufilere gre ehvetin ve
kt arzularn kayna beden yani nefs iken, ruh insani erdemlerin kaynadr.
Buanlaynsonularndanbirideruhunyceltilipstngrlmesi,bedeninise
aalanmas ve isteklerinin yerine getirilmemesi gerektii anlaydr. Nefsin
eitimi,ancakisteklerininyerinegetirilmemesiilemmkndr.Dorusubuan
laya Eflatunun ruhu ide kabul etmesinin ve Hint felsefesindeki ruhun stn
lnnkaynaklkettiigrlmektedir.
Kur'anKerimdeNefsKavram
Kuranda kknden tretilmi iki fiil kullanlmaktadr. Bunlardan
birincisi
Aarmaya balayan havaya and olsun ki
778
ayetinde sabahn olmasn,
havannaarmasnifadeedenteneffesekalb,dierkullanmise
iyieylerdeyaranlar,bununiinyarsnlar
779
ayetindegeenyetenafesefiilidirkibufiilinsanlarnyarmasanlamnda
kullanlmtr. Kuranda nefs kelimesinin getii ayetler dikkate alndnda ve
btnlk ierisinde deerlendirildiinde grlmektedir ki Kuranda nefs keli
mesineinsan,birey,kimse,oveyaonlarzamiriolarakcins,zihinanlamlaryk
lenmitir.
Hernefislmtadacaktr.
780
Hernefsinkazandkendisinedir.
781
...AllahTelnnyasakladnefsehakszyerekymayn...
782
Yukardaki ayetlerde geen nefs kelimesinin anlam insan, birey, insann

varlnifadeetmektedir.Buayetlerdegeennefs,dalistinsananlaynah
kimolannefsbedenikiliiniifadeedentarzdaanlalmaktadr.nkbuanla
yta nefs lmszdr. Oysa Kur'an Kerim srarla nefsin lml olduunu,

777
Buhr.man.39:Mslim.Muskat.107:bnHanbel.IV/271.275:
778
Tekvir,18
779
Mutaffifin,26
780
Iimran,185
781
6Enam,164
782
Enam,151

lm tadacan vurgulamaktadr. Fakat Razi bu ayette geen nefs kelimesini
filozoflarn anlad tarzda dalist bir yaklamla ele almaktadr. Ayette geen
nefs kelimesinin beden olduunu iddia etmektedir. Ruh ise bedenin lmn
densonravarlndevamettirmektedir.
Kuranda nefs kelimesinin dnl zamir olarak kullanld ayetlerde bu
lunmaktadr.
Onlar fena bir ey yaptklarnda veya nefslerine zulmettiklerinde Allah
Telyanarlar,gnahlarnnbalanmasndilerler...
783
...Fakatonlarbizedeilsadecenefislerinektlkediyorlar.
784
AllahTelonlarazulmetmiyordu.Fakatonlarnefislerinezulmediyorlar
d.
785
Yukarda rnek verdiimiz ayetlerde geen nefislerine kelimeleri dnl

zamirolarakkullanlmtr.Ancakbazayetlerdegeennefskelimesi
Allaha izafe edildii iin mfessirler arasnda gr ayrlklarna neden ol
mutur.Buayetlerunlardr:Sennefsimdeolanbilirsin,fakatbenseninnef
sindeolanbilmem.
786
Senikendimiinelisetim.
787
Rabbinizkendinerahmetiyazd.
788
Nefskelimesininkullanldbirdieranlamisezihin,akl,uurdur.Buan
lamifadeedenayetlerernekise:Onlaryalnzcakendilerinisaptrrlar.
789
Onlarnefislerindegizlediklerieydendolaypimanolacaklardr.
790
BilinizkiAllahnefislerinizdeolanbilir.
791
Yukarda ifade ettiimiz ayetlerde geen nefs kelimesi insann zihnini, d

nce gcn, bilinliliini ifade etmektedir. Nefs kelimesinin bir dier anlam
isecins,trdr.Aadarnekolarakvereceimizayetlerdegeennefskelime
si insan cinsinin, yaratklar arasnda ayr bir tr olduunu ifade etmek iin kul
lanlmtr.
Eyinsanlar!Sizibirteknefistenyaratanveondandaeiniyaratanveiki
sindendebirokerkeklervekadnlarretipyaratanRabbinizdensaknn.
792
Osizibirteknefistenyaratandr.
793
Sizibirteknefistenyaratanondandayanndahuzurbulsundiyeeiniya

783
Iimran,134
784
Nisa,57
785
Ankebut,40
786
Maide,16
787
TH,41
788
Enam,54
789
Nisa,113
790
Maide,52
791
Bakara,235
792
Nisa,1
793
Enam,98

ratanOdur.
794
Bu ayetler, Havvann dem aleyhisselmdan yaratldna dair bir anlay

ifade etmez. Bilakis onlarn ayn cinsten yaratldn yani insan cinsine, trne
has olarak yaratldklarn ifade eder. Razi bu konuda iki grn olduunu bil
dirir. Bu grlerden ilki Havvann dem aleyhisselmdan yaratld, ikincisi
isedemaleyhisselmncinsindenHavvannyaratlddr.
Cihdekberedenehlidiller,
Kulbununsafsdrerat.
Bykcihdedengnlehilleri,
Kalplerinsafsdrerat.
mmetimhakkndaendieettiimhususlarnenkorkunolan;hevvehe
veseuymakvetliemeldir.Nefsinarzularnauymakinsanhakyoldansaptr.
Tliemelisehiretiunutturur.
795
Kkcihattanbykcihadadnmbulunuyoruzsznekarlkbyk
cihadnneolduusorulunca;Dikkatedino,nefismcadelesidirbuyurdu.
796
Tarkatkrbnnnnnce,
Delilmuktedsdrerat.
Tarkatkervannnnnce,
Uyulacakdelililidirerat.
Tarikatneriatnzahirindenayrolmasgibirvasfolmadgibi,tarikateriat
yamadahakikisineulamayveihlssalamasasndanvucdnkollargibidir.
eriatsztarikatolakinsangibidir.
nndeannlivsdrerat.
Onunnndesancadrerat.
Savatakazanlmaiaretisancangeekilmesidir.Hakikatsultanlkolmasna
ramen eriat sancan indirenler iin devlet olma nasibi yoktur. Devletin gc
sancanduruundagizlidir.
erattanvelydolmazasla,

794
Araf,189
795
Suyuti.CamiusSair.I/50:Acln.I/6889:bn.AdiyCabirdenfarklbirifadeylerivayet
etmitir.TabernideKebirindeAvfb.Mliktennakletmitir.
796
Suyt.CmiusSagr.II/253:bn.Hacer.bn.Aliyeninszolarakrivayetederken.Irk
veBeyhakzayfbirsenedleCabirdenrivayetetmilerdir.;bkz.Aclun.I/424.425

Velnininsdrerat.
erattanvelayrolmazasla,
Velnininsdrerat.
Hemen bu hussda lzm olan budur ki onlara mrd ve onlardan slik ol

mayp teslmle onlardan ird olamayalar. Zra bu mukarrerdir ki erat ve
tarkatle amel etmeyip ve sbikan zikr olunan almeti vel bulunmayan ki
mesneden dervi hli irfanla behremend (nasibi olan) ve bermurd olamayp
amali sliha ve ibdti zahireyi bulunmakla elyz billh giderek dellete
veilhdaveyanlitikadadmekhavfivardr.ZratarkiHakkdaukbtve
ya kalacak yerler okdur. Kalb bir kere meyl etdikten sonra defi mkil olup
deme mrdi kmil onu ol vartadan kurtaramaz. Ve eer tahsli
marifetullah ederse de o dab erat ve tarkate riyet etmeyip nefsin sft
zemmelerimchedeilegitmediiiintahslvetekmlikuvettinefsniyyeile
olup kuvveti hliyesi ve rhaniyyesi olmaz. mdi hal byle olacak marifetinin
vehlininkuvvetivesafsvebnydvebaksdaholmaz.Vebirtlibkisdk
veehliistikmetvelimveehligayretolupbirmrdikmilvelimimili
rifibillhazzdenteslmitamlairdetsezahirvebtnmamrolurvebal
yaakatpve(nurunalnr)haliylezmreikmilndenolur.Vezahirvebtn
iki ilimle lim ve arif olman iki kanatl olup ve bu iki kuvvetle makmt
liyeyepervazedipgngibihereyenefiveziyasolur.
797
eratledururarzusemvat
Bubnynnbinsdrerat.
eratledururyervegkler
Buesasbinsdrerat.
Ahkm ve hukuksuz dzenin salanmas mmkn deildir. Kyametin kopmas

iinbelirtilenhadisieriflerdedinyaaynbitiindenhaberverilmitir.
Kyamet kopacazaman hakikateyanimaddalem maneviboyutaokyakla
m durumdadr. Bu dnemde insan ilh olma duygularnn esiri olarak haddini
ap Allah Tel ile boy lmeye varacak kadar snrlarn zorlayacaktr. Bu min
valdeeriatnkaybedeninsanlkdnyasnnyklmasnasebepolacakfesadyaya
caktr.
Nebilsneripkiehliilhad
Oladnnadsdrerat.
Temizslamnebilisindinsizler
Oldmanndmanerat.
Tasavvufun dinler st olduuna inanmak en byk yalnlardan biridir. Din

797
(FUAD),v.15b

eriatolmayanbirsufizndkla,tasavvufsuzbirdiniinansafasklagtrd
birgerektir.Dinvetasavvuf,zahirvebatngibiberaberoluncahakikatmeydana
gelir.MlhitvezndkmarifetlehakiktifarkedemediindenHakkanlaypbilmek
ile baz Marifeti hakikt zannederler. Yani sz z zannetmektedir. Dini noksan
olann hakikti de noksan olmaktadr. Hak din slam bulamam bir sufi neticede
eytann kandrd sarho ve divane yolunda oynayan mecnundan bakasda ol
maz.
Hevavehevesinitanredinenkimseyigrdnm?
798
Sakn kyamete inanmayp, kendi heva ve hevesine uyan kimse seni, ona
imanetmektenalkoymasn;sonrahelakolursun.
799
Hemenanlardaaklncasanrkim
Nizamiinolasdrerat.
Hemenonlardaaklncasanrkim
Dzeniingereklidirerat.
Sakncnsaknanlarauyup
Demesendenolasdrerat.
Eysevgili!Saknsaknanlarauyup
Sendegereksizdirdemeerat.
Nefsimi elinde tutan Allah Tel'ya andolsun ki siz, ya iyilii emredip kt
lktenmenedersiniz,yadaAllahTel,kendinezdindensizinzerinizebirazap
gnderir.Sonraduaedersinizfakatduanzkabuledilmez
800
Hz.Alikerremellhvecheninusz,emirbi'lma'rfnehiyani'lmnkerva
zifesinindeeriniortayakoymaktadr:
Ya iyilii emreder ve ktlkten menedersiniz ya da Allah size ktlerinizi
musallat edecektir. Sonra iyileriniz dua ederler de onlarn dualarna icabet edil
mez
801
eratszhakkatolduilhad
Hakkatnrziysdrerat.
eratszhakkatoldudinsizlik
Hakkatnrundrerat.
Fakh, lim zzeddin b. Abdisselm (hyt.660/1261)n bnlArabyi tan et

798
Casiye,43
799
Th,16
800
Eb Dvud, Melhim, 16; Tirmiz, Fiten, 9; bn Mce, Fiten, 20; Ahmed b. Hanbel, V,
388.VI,159
801
Zeydb.Ali,Msned(elMecmelfkh),Beyrut,ts.s.374.

tiini,Ozndktrdediiniduydum.Birgnbazdostlarona:
Bize kutbu gstermeni istiyoruz,dediler. zzeddin b. Abdisselm bn Ara
bye iret etti. Ona, Sen bn Arabye tan ediyordun ya. diye sorunca,
zzeddin:eratinzhirinikoruyordumvebunabezereylersyledi.
Muhakkik bn Keml Paann (14681534) fetvasnda bnlArab
kaddesellhsrrahulazizivdgayetaktr:
Ey insanlar! Biliniz ki, byk eyh, erefli nder, riflerin kutbu,

muvahhidlerin imam, Endlsl, Htem Tayy kabilesinden Muhyiddin bn
Arabkmilbirmctehidvefzlbirmrid,taaccpedilecekhayathikyeleri
veolaandhdiseleriveoktalebesiolanbirzattr.limlerveilerigelen
ler katnda kabule mazhar olmutur. Onu inkr eden hata yapm olur. nk
rndasraredersesaptmolur.Sultann,onuterbiyeetmesiveonuinancn
dan evirmesi gerekir. nk sultan doruyu yaptrmak ve ktlkten men
etmeklememurdur.Onunbirokeserivardr.BunlariindeFsslhikemve
elFthtlMekkiyye bulunur. Bunlardaki meselelerin bir ksmnn sz ve
manasbelli,ilhbuyruaveeriNebevyeuygundur.Birksmdazhireh
lininanlaynagregizliolup,kefbtnehlininanlaynagreaktr.Me
ramnanlamayanabudurumdasusmaklazmdr.ZiraAllahTel:
Bilginolmadeyinpeinedme,nkkulak,gzvekalbinherbiribu
davrantansorumludur.
802
buyurmaktadr.
803
Ziyolmazisenrudayokbil
Hakkatlakyasdrerat.
Ikolmazisenurudayokbil
Hakkatlakyasdrerat.
Hz.Alikerremellhvechebuyurduki:
Sen ahslar hak ile tan, hakk ahslarla tanma. Yeter ki sen hakk tan,
onunehlinidetanrsn('riferriclebilhakkvelta'rifelhakkabi'rriclii'rifel
hakkata'rifehleh)
804
Cihnabirvelhigelmezill,
Elindeannssdrerat.
Birvelcihnahigelmezancak,
Elindeonunssdrerat.
nsankmil,"eriatlareste(sslenmi),tarikatvehakikatlapreste(be
zenmi)"eklindetarifedilmitir.AllahTeldostlarbirandahieriatnahkmn
danzadeveayrkalmamlardr.

802
sr,36
803
(YCER,yl:9[2008],say:21),s.342;s.351
804
Ksm, Muhammed Cemleddn, Kavd'ttahdts min funni mustalah'lhads (thk.
MuhammedBehcetelBaytr),Beyrut1407/1987,s.291.(GLER)

Dahbandatc,lukisve
Hemenindeabsdrerat.
Dahbandatc,lvekisve
Hemomuzundaabsdrerat.
Canndanmadasdrerat.
Canndandahailerisidirerat.
eriatkoyanAllahTeldr.AllahTeldiniinyerigelir,savamayemreder.
Buiseeriatyaamanncandandakymetliolduunugsterir.
kcakcanbedenldgibi
kcaksrkalasdrerat.
Bedenldgibikcakcan
kcaksrrnkalesidirerat.
Karretmezbedenolmaycakcan
Hakkatnbeksdrerat.
BedenolmayacakcanKarretmez
Hakkatinbeksdrerat.
Hakkatdilberirangibidir
Annzerrnlibsdrerat.
Hakkatgzelsevgiligibidir
Onunaltndanelbisesidirerat.
Saknsoymaannamahremire
Yznsuyuhaysdrerat.
Mahremolmayaniindesaknsoymaonu
Yznsuyuvehaysdrerat.
HallacMansurunidamedilmesininsebebihakikatingiydiieriatelbisesini
cahilleresoymasdr.Cahillersoyulmuhakikatiuryangrnceonatecavzetme
yekalktlar.Bununmisalikadnnplakoluncauradtacizgibidir.rtlmesi
emredilenbireyizinsizuryanklnrsabedelidemektengayribirareyoktur.
Mahremiyetteaslolansakltutmaktr.
Hakkatarldrmuhakkak
Oarnstvsdrerat.
MuhakkakHakkatarldr
Oarndirekleridirerat.

CemiEnbiyvEvliynn
Niyzrehnmsdrerat.
BtnnebilerinveEvliynn
Niyzklavuzuerat.
Hz. Ali kerremellh veche buyurdu ki,Nimetin tamamna erimek, slm

zerelmektir
805
(Temmu'nni'metielmevtale'lislm)
Evzde,(707774)buyurduki;
Kendisine tb olunmaya ve snnetine uyulmaya en ok layk olan kii
Raslllahsallallhaleyhivesellemdir.
806
NiyziMsr,buradakendisihakkndaeriatamuhalifbirhalolmadvargibi
grlenlerin ise yanl anlama olduu beyanyla klavuzunun eriat ve ahkm ol
duubildiriken,diervelilerveenbiyanndabuekildeolduunuhabervermekte
dir.Bunedenlebusylenenszlerindndakimsekalmaz,sendeeriatasahipk
demektedir.
eriat olmayann tarikati, tarikati olamayann hakikati, hakikati bulmayannda
vuslat yoktur. Klavuzu olmadan yola kanlar hayatnda ve seyri sulukunda bir
girdabamaruzkalacaklaraikargrlmektedir.

805
Beydv, Nsruddn Eb Sad erz, Envru'ttenzl ve esrru'tte'vl, stanbul, ts., I,
95.(GLER)
806
Eb Ysuf, erRedd al SiyerilEvz, tahkik, EbulVefa elEfgan, Lecnetu hyil
MarifinNumaniyye,Msr1357,s.131.

26
Yakupakodunacnmemnbyitevhidet,
Kamyayeknazarbirleuhdunryitevhidet.
umhilergibikendiniderydancdsanma,
htaeylemiheryanabaksytevhidet.
Salnmachtaklidesudetartahkka,
Sanasendensefereylesenisendyitevhidet.
zftbrakgzdenalsnddeiHakbn,
Temycemlihididilcyitevhidet.
SaltehlikurbunkblesidirSemmevechullh
Niyzdurmadimsecdeiebruyitevhidet.
Yakupakodunacnmemnbyitevhidet,
Kamyayeknazarbirleuhdunryitevhidet.
Cnakateineyakpkoklaburunlatevhidet,
Hereyibirbaklabirleuhdunkokusunutevhidet.
Ateeyannvarlnyokedipkledincekl(btn)olur.
[Tevhd:Birgrme,birbilmehlidir.SfsadeceBir'igrr,sadeceBir'ibilir.
O'ndan baka varlk olduunu ne grr, ne bilir. Tevhdin hakikatine eren Bir'den
bakasnunutur.
AllahTel'nnbirliinikefenvezevkenbilmeye tahkikve tahakkuk,bunu bu
yoldanbilenedemuhakkikvemutehakkikdenir.Buanlamdamuvahhidvetevhid
ehli nefsinden fn ve Hakk ile bak, ak, cezbe ve vecd ehlidir, istirak ve mest
olansaliktir.
Tevhidtrldr:
1Hakk'n Hakk iin tevhidi, Allah Tel'nn kendisinin bir ve esiz olduunu
bilmesi.
2Hakk'n halk iin tevhidi. Allah Tel'nn bir ve esiz olduunu insanlara bil
dirmesi.
3HalknHakktevhidi.nsanlarnAllah'nbirveesizolduunudilegetirmele
ri.
En mkemmel tevhid Hakk'n Hakk iin olan tevhididir. Bu tevhd anlatlamaz,
buradadillerlalolur.Bunatevhdimcerreddenirkionudilleanlatmayakalkan
mlhidolur.]
807
Tevhidinmertebesivardr:
TevhidiEfl,TevddiSft,TevhidiZt.
Bunlarurc,yaniykselmemakmlardr.

807

TevhidiEfl:Hareketeden,skinolan,alan,verenHakktr.
TevhidiSft:Gren,.iiden,syleyen,muradedenHakktr.
TevhidiZt:Buvcdbizimdeildir.
Vcd, Hakkn vcdudur. Biz Onun mazharyz. Zhir olan Hakkn
vcdudur.
MuhyiddinibnlArabkaddesellhsrrahulazizFthatMekkiyyesin
de:
Sbhan (Allah Telnn noksan sfatlardan mnezzehlik ve mkemmellik
sfat) eyada en ak ekilde grnendir ve eya Onun grndr ibaresi
buzannbsbtnkuvvetlendirmiti.Hlbukieyhimizinvarlvcib(zorunlu)
olana Mutlak Varlk demekten murad, VciblVcud (Varl Vcib Olan)un
sebep ve sonu olmadn anlatmaktr. Eyann Hakkn ayn (grn) oldu
umeselesinegelince,eyhimizbunudabakabiryerdeyleaklyor:
O, zuhurda olan her eyin ayndr. O, ztlarnda eyann ayn olmayp,
noksansfatlardanmnezzehvemkemmeldir;O,Odurveeyaeyadr.
808
umhilergibikendiniderydancdsanma,
htaeylemiheryanabaksytevhidet.
ubalklargibikendiniderydanayrsanma,
htaeylemiheryanabakbiryniletevhidet.
u mhiler gibi demek, u balklar gibi kendini derydan uzak sanma. nk

birdefabalklartoplanparalarndakonumularvedemilerki,iidirizsuvarm,
busunasleydir?
lerindebunubilenbulunmaynca,demilerki,birbykbalkvardrbilsebil
se o bilir, ona gidip soralm. Byk bala gidip sordular. O da bunlara cevap
olarak:
Sudanbakabireyibanagsterindebendesizesuyugstereyimder.Bu
temsilde olduu gibi Hakkn vcdundan baka bir ey yoktur ki Hakkn vcdu
grlsn.
MsrdaUlemarasndabiranlamazlkvkiolmu. Ulemnn birksm Hakk
bu lemleri ilmiyle kaplamtr, dierleri, hayr Hakk bu lemleri vcduyla kap
lamtr.SonraEzhercamiindetoplanpbumeseleyizmeekararvermilerve
hangitarafhakliseotarafauyalmdemiler.Bunlarncamidetoplandklarsra
da zamann Vellerinden bir zat oraya gelmi ve toplanma sebebini sorup ren
mek istemitir. Onlar aralarndaki anlamazl kendisine aklaynca, buyurmu
ki:
Ey aknlar Hakkn ilmi ztndan ayr mdr? lemleri ilmiyle ihta eden
(kaplayan)ztylaedemezmi?.
Salnmachtaklidesudetartahkka,

808
(AYN,1995),s.48

Sanasendensefereylesenisendyitevhidet.
Taklitmakamndayrmehakikatarnayksel,
Sendensanasefereylesenisenikiyibiret.
Eymahcup!(eygereklerigrmeyen,gzperdeli)taklidedme,tahkikaha
kikatek,sanasendensefereyledenilmektedir.
slm filozoflarna gre, insan zihninin en byk putu Taklittir. Kur'an

Kerimyetlerine
809
gre,insandorudnmektenalkoyan,geminesillerin
grleriniolduugibi,hitenkitszgecindengeirmedenkabuletmektir.
Bacon, The Idol of the Tribe dedii grup putunu, asrlar evvel Kur'n
Kerm, Muminn Sresi'nin 53. yetinde yle gstermitir: Nihayet millet
ler,dinlerihususunda,aralarndaparalarablndler.Hergrupkendidinve
mezhebinegveniyor,yanihakolduunainanyor.
Bu ayet una iaret ediyor: nsan iinde bulunduu grubun dnce tarzn
taklit eder; yanl olsa bile, tenkit edemez. Grubun iinde kaybolan zihinlerde,
taklidegtrenveonaboyunedirenputlaroluur.Ferdinhrdncesiyok
tur,grubunarzularvardr.
Csiye Sresi'nin 23.
810
yetinde, duyu organlarn ve kalplerini altrama
yanlarn, kafalarndaki sabit bilgiden dolay, yanl takip edecekleri, aka
ifde edilmitir. Gemi nesillerin, hatta kendimizin az nce gaflette olduu
muzu dnerek, gzmzden taklit perdesini kaldrmalyz. te gafletin yeni
lip,zihinlerdekitaklitputununyklmasnisteyenKfSresi'nin22.yeti,
811
in
sanndahancegafletteolduunudahaakvenetgrebilmesiiin,bugaflet
perdesinin kalkmas gerektiine iaretle, slm eitiminin esas gayesini ortaya
koymuoluyordu.
812
Hakiktesefer(yolculuk)betir:
1lallhki,Tevhidiefl,Tevhidisft,Tevhidiztmakamlar.
2Billhki,cemmakmdr.
3FillhkiHazretilcemmakmdr.
4Lillhki,Cemlcemmakmdr.

809
Onlara: Allah'n indirdiine uyun denilince, Hayr, atalarmz yapar bulduumuz
eyeuyarzderler;yaatalarbireyakledemeyenvedoruolmayankimseleridiyseler?
(Bakara,170)
Onlara, Gelin Allah'n indirdii Kitap'a ve peygambere uyun dendiinde, Atalar
mz zerinde bulduumuz yol bize yeter derler; ya atalar bir ey bilmeyen ve doru
yoldaolmayankimseleridiyseler?(Maide,104)
810
Heva ve hevesini tanr edinen, bilgisi olduu halde Allah'n artt, kulan ve
kalbini mhrledii, gzn perdeledii kimseyi grdn m? Onu Allah'tan baka kim
doruyolaeritirebilir?Eyinsanlar!Anlamazmsnz?
811
Ona: And olsun ki, sen, bundan gafildin; ite senden gaflet perdesini kaldrdk, bu
gnartkgrnkeskindirdenir.
812

5Maallhki,Ahadiyyetmakmdr.
Bu be makmdan tenzil dahi olur. Bunlardan birincisi tabiattan ilmel
yakne sefer, ikincisi ilmelyaknden aynelyakne sefer, ncs de aynel
yakndenHakkalyakneseferdir.
zftbrakgzdenalsnddeiHakbn,
Temycemlhididilcyitevhidet.
BantlarbrakgzdenHakkgrengznalsn,
Cemlitemvehidgnlarayan,tevhidet.
Beyitte geen izfattan murad suver, yani sretlerdir. Sretleri braknca

AynelHakkalr.eyhKterikaddesellhsrrahlazzhazretlerininnamazda
iken hatrna Ar, Krs vesire gibi eyler gelirmi. Acaba namazm doru ve
makbulmdr diye dnm. Ona demiler ki, Ummn memleketinde bir zat
var,oseninmklnhalleder.Orayagiderveozatamklnarzeder.Ozat:
Kalbin Hakka secde ettimi ? diye sormu. Evet etti deyince ol vakit hatra
geleneylerinzararyoktur.OhatragelenleridehalkedenHakktr,nkyz
nyerekoymakancakyznsecdesidir,kalbinsecdesideildir.
SaltehlikurbunkblesidirSemmevechullh
Niyzdurmadimsecdeiebruyitevhidet.
YaknlkbulanlarnnamazlarnnkblesidirSemmevechullh
DurmaNiyzkasecdesinedevamlatevhidet.
mirbnuRebaradiyallhanhanlatyor:
BizkaranlkbirgecedeRaslllahsallallhaleyhivesellemilebirliktebirse
ferdeidik.Kbleistikametinibilemedik.Herkeskendiistikametineynelereknama
zn kld. Sabah olunca durumu Raslllah sallallh aleyhi ve selleme durumu
atk. Bunun zerine u yet indi. ...Nereye ynelirseniz Allah Telnn yz
orasdr.
813

813
(Bakara,115).Tirmiz,Tefsir,Bakara(2960),Salt

27
7+7=14
Bakupcemliyrearramdostdost,
Diloldupreprearramdostdost.
Akniledolmuamzhdmyanlmam,
Mestimdmolmuamarramdostdost.
Mescidmeyhnedehnedevirnede,
Kbedeputhanadearramdostdost.
Sulargibiauadolarmdauda,
Hayranbanasayrusaarramdostdost.
Geldimcihnagarib,oldumgleandelib,
Herdemcierimdelibarramdostdost.
Dnyagamndangepyokluakanataup,
Akiledimuuparramdostdost..
Aradmcandadrcandavehemtendedir,
Bilrikenbendedirarramdostdost.
Ghderimmutlakaghaslugehmlhaka,
BakupkamdanHakkaarramdostdost.
Dolanmazolhlhadminelezeltebed,
Onulmazaslbuderdarramdostdost.
Hepgrnendostyzandanayrmamgz,
Gitmezdilimdenszarramdostdost.
Deryoluncanefesprelenincekafes,
Tkesilincebusesarrmdostdost.
Gklergibidneremgngibidolanrm,
Devrileeleniremarramdostdost.
Neyerdeyim,negkte,nemrdeyim,nezinde,
Heryerdeherzamandaarrmdostdost.
Geldimodostilindenkokakokaglnden,
Niyznindilindenarramdostdost.
Bakupcemliyrearramdostdost,
Diloldupreprearramdostdost.
Bakpyrincemlinearrmdostdost,
Gnlolduparaparaarrmdostdost.
Akniledolmuamzhdmyanlmam,
Mestimdmolmuamarramdostdost.
Akniledolmuamzhdmdehataetmiim.
Devamlmestinolmuumarrmdostdost
Zhddeyanlma

Bunailkolarakblismisalolabilir.yleki;
Asl ad Azzil olan ve Hz. dem aleyhisselm yaratlmadan nce 600 bin
sene ibadet eden blis meleklerin hocas idi. Fakat daha sonra kendisinden s
tn olan dem aleyhisselm yaratlp ona secde ile emredilince, balangtaki
mtevziliinaksinemazharolduucellsfattezahretmi,byklenipki
birlenmi
814
ve Allah Telnn, deme secde etmesi emrine itaat etmemi,
dahasbugurur,kibirveitaatsizliindenaslapimanlkduymamveAllahTe
lnnaffntalepetmemitir.
Bazehlitasavvufagreblis,hirettedeAllahTelnncellsfatnnmaz
har olacak, korkmayacak, pimanlk duymayacak ve yine Allah Telnn affn
talep etmeyecektir. nk o, Allah Telnn dilediini yapacan, Onun dile
diinideitirmeyeareolmadnbilir.(Als,c.I,s.230).
815
blisismihakkndakigrleryledir:blise,ilhrahmettenmeyuskln
diinblisdenilmitir.EsasenismisryaniceAzzilvearapaHarisdir.
Fakat isyann izhr edince ameline gre ismi deimi ve sureti tebeddl et
mitir. Nitekim Kurn da, blisi, Allah Telnn emrine kar gelen bir si ola
rak tavsf eder. lk tefsrcilerden bazlar ise, blis isminin, hayrdan midini
kesmekvekederliolmakmanalarnagelenblsmasdarndanArapabirisim
olduunusylerler.bliside,isyannakarlkolarakAllahTel,btnhayr
lardanmidinikesmi,talanmbireytanklmtr.uhaldeblisismi,ha
yrdansonderecemitsizdemektir.
Elmalltefsirindeise,blisilecinlerinortakhususiyetlerindenbahisleblisin
de cinlerden olduu vurgulanmakta ve blis, cin denilen gizli yaratklardan idi
ki, bunlarn kfirleri de vardr. Cin esasen lgatte, gizlenip saklanarak g
rnmeyen her eydir. Buna karlk gizli olmayp da meydanda olana da ins
denilir,denilmektedir.
Als de, tefsirinde, blis hakknda Eb Ubeyde ve bazlarnn blsdan
mtak ve hayrdan uzak olma veya Allahn rahmetinden midini kesme
manasnda Arapa bir kelime olduunu sylemelerine ramen, blisin acem
bir isim olduunu syleyenlerin de bulunduunu zikreder ve Zcccn; blis,

814
AllahTeldemikokumuvezamaniindekurumubirbalktanyaratt.demkrk
geceveyakrkseneboyuncacanszbirbeden(ceset)olarakkald.Buzamanzarfndablis
onun yanna gelip ayana vuruyor, demin henz cansz olan bedeni de tn, tn ses
karyordu. Yine blis dem aleyhisselmn kh azndan girip makatndan kyor, kh
makatndangiripazndankyordu.Bunuyaparkendedeme,
Sen aslnda hibir eysin! Zaten ne olduun ortada! Eer ben musallat olursam seni
kesinlikle helk ederim. ayet sen bana musallat olursan hi phesiz seni bir isyankr
yaparm. diye meydan okuyordu. Derken, Allah deme ruhundan frd. lh ruh
demin bedenine ba taraftan girip btn vcuduna yayld. Bylece demin amurdan
bedenietvekanadnt.Taber,CmiulBeyn,I.291,293;Suyt,edDrrlMensr,
I. 111112. (ztrk, Mustafa, (2004). dem, Cennet ve D, Milel ve Nihal, 1 (2),151
186.)
815
(AKMAK,1994),s.9

lemolmakzeregayrmunsarifacembirisimdir,dediinikaydeder.
blisinismiAzzlidivevarlklarnyaratlmasndanbinlerceseneevvelAl
lahTelyaibadetederdi.AllahTelona,YaAzzl,bendenbakasnaiba
det etme! buyurdu. Ne zaman ki Allah Tel dem aleyhisselm yaratt ve
meleklere Ona secde etmelerini emretti. Bu emir blis zerine mltebis oldu,
yanipheligeldi.Zannettiki,eerdemesecdeederse,AllahTeldanba
kasnaibadetetmiolacak.Hlbukibilmediki,Allahnemriylesecdeedenkim
se,muhakkakAllahTelyasecdeetmiolur.tebununiinsecdedenimtina
ettiveo,kendihakkndavkiolanbutelbis(phe) nktesinden dolayblis
ismiyle msemm oldu( A. Avni Konuk, Mesnevi Tercme Ve erhi, c.II/3,
s.738.)
816
Ehlitasavvufunanlaynagreblis,Azzlikenmelekleredlik(rehber
lik)yaptgibiblisikende,insanlaradlikyapmaktadr.Azzlinhalihak
knda ok sz sylenmitir diyen Hallcn ifadesiyle o, hem gklerde hem
yerdedidi.Gktemelekleredlikyapar,onlaraiyilikleri,gzelliklerigsterir
kenyerdeise,insanlarndsidir.Fakatonlarafenalklar,irkinlilerigstermek
tedir (Yaar Nuri ztrk, Hallac Mansr ve Eseri (KitbtTavsn), s.114
115.). eytann dlik yaparak insanlara gsterdii irkinlikleri iradesiyle aabi
len insan, yine iyiye, gzele ular. Bylece eytan, menfi ynden insanlara
dlikyaparakonlarmsbeteynlendirmektedir.MevzuylailgiliolarakA.Avni
Konukun Mesnevi erhinde de u izaha yer verilir: Mevln bir beyitinde
yleder;
Herneredemeyveliaagrrsem;
Bendyelergibiterbiyeederim.
Burada, meyveli aatan murd irfan sahibi ztlar, iblisin terbiyesinden
murd ise, onun gsterdii dallet yoludur. Zira ehli irfan zevken irkin gr
dkleri hallerden kaarlar. (Konuk, Mesnevi Tercme Ve erhi, c.II /3, s. 756.)
817
Mescidmeyhnedehnedevirnede,
Kbedeputhanadearramdostdost.
Mescidvemeyhnede,hnedevirnede,
Kbedeputhanadearrmdostdost.
Kbeden,puthanedenmaksadmsensin!
Benimputhanedenmaksadmseninyanannhayalivecemalindir.Buiirin
kelimeleri,istediimomnalarvermekbakmndangnlmeyardeilseelbet
de bar olacaktr. imdi nereye gidelim? Kendimizi nerede kurtaralm. Bir ayra
nniinedmz.Onaslayrandrki,ucubucayok.Onuevreleyenbirkse
deyok.Taki ayrandanbirkenarakalm.Yahutbal iindeyiz.Kanadmz rp
tkadahaokyapyoruz.EbuNecip'e(Shreverd)dedilerki:

816
(AKMAK,1994),s.28
817
(AKMAK,1994),s.2829

Mademki sen Allah Tely gremiyorsun, bu sana myesser olmuyor, bari
ileyi boz da dar k. Her taraf dola. Ola ki o seni grr; onun nazarna u
rarsndaetinilerinkolaylar.
818
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz Tanr kavramn izah

ederken bu hakkata her milletin kendi diliyle bir karlk bulduunu ama ma
nanndelletininhepsindedeortakolduunubelirterekyleder:
Onun muhtelif esms olduu gibi mahlktnn dillerinde de farkl farkl
isimlerle arlr. Mesel Araplar Y Allah! diye Ona nidada bulunurlar.
Frisler Ey Hd! derler. Rumlar y!, Ermeniler Ey Asfh! [Asdvz],
Trkler Ey Tengri!, Franklar Ey Kreyetr! [Creator], Habeliler Vk! der
ler. Bunlarn hepsi bir tek mnnn muhtelif lafzlardr. Btn mahlktn
maksdu birdir. Bundan dolay Ona mehlulesm da denilir. Sevilen sev
diini hangi isimle arrsa arsn O buna icabet eder (Bkz. elFtht,
II/360,683,III/300).
819
Kalbin puthneye benzetilmesi; beerin peinde olduu hakikatlerin Al

laha tapmann yerini almasndan dolay onlarn sanki birer put olmasna
binendir.(Bkz.bnulArab,ZehirulalkferhiTercmnilevk,40).
Kalb ulv ruhlar tarafndan kuatlnca Kbe adn alr. O ulv ruhlara ey
tandanbirpislikdokunacakolursabuseferbunlaramelekfetlerdenir.(Bkz.
bnulArab,ZehirulalkferhiTercmnilevk,40).
Bu tecelliyt neticesinde kalbde ibrnmsev bir ilim hsl olacak olursa
kalbdebuilminlevhalarhlinialr.(Bkz.bnulArab,a.g.e..40).
Eer kalb, mkemmel muhammed marifetlerin vrisi olacak olursa bu se
fer bu marifetler onu mushf hline getirir ve makm Kuran onda ikme
eder(Bkz.bnulArab,ZehirulalkferhiTercmnilevk,40).
820
Sulargibiauadolarmdauda,
Hayranbanasayrusaarramdostdost.
Sulargibidadandaaalayarakdolarm,
Hastavesabanahayranarrmdostdost.
Geldimcihnagarib,oldumgleandelib,
Herdemcierimdelibarramdostdost.
Cihnageldimgarib,blbloldumgle,
Herzamandelipcierimiarrmdostdost.
Dnyagamndangepyokluakanataup,
Akiledimuuparramdostdost..

818
(emsiTebriz,2007),(M.250),s.339
819
(KILI,1995),s.70
820
(KILI,1995),s.126

Dnyagamndangeipyokluakanatap,
Devamlakileuuparrmdostdost..
Sizden evvelki mmetler iinde bir adam vard. Tevhid hari ie yarar hi
hayrlbirameliyoktu.Birgnailesinedediki;ldmzamanbeniyaknz.Ke
miklerimihavandadverektozediniz.Sonrarzgrlbirgndebutozunyarsn
karaya,yarsndenizeatnz.Vasiyetyerinegetirildi.Allahtelrzgravesuya
Dattnztozlartoplaynbuyurdu.Suverzgrtozlartoplaypilhhuzura
getirdiler. Hak tel adama bunu niin yaptn sorunca adam; Senden hay
ettiimiindedi.BununzerineAllahadama;Senibaladmbuyurdu.
821
Birkimsebuniyetlebedeniniyaktrsa,bugnbuekildeyaktranlarncennetlik
olmaihtimallerivardr.BufiilinbizeiaretiyokluunkymetinintakdiriAllahTel
katndabtnamelleredenkolduunugsterir.
Bilrikenbendedirarramdostdost.
Bilirikenbendedirarrmdostdost.
Ghderimmutlakaghaslugehmlhaka,
822
BakupkamdanHakkaarramdostdost.
Ghilhakaghaslaveghmutlakaderim,
Hakkahereydenbakparrmdostdost.
AllahTelnnyarattidrksahibivarlklarsnfolarakdeerlendirebi
liriz:
Birincisnf,Allahasolmazlar
823
yetiylemutlakitaathalindeolduklar
beyan olunan ve Allah Telnn ceml sfatlarnn mazhar olan meleklerdir ki
melekler,mazharolduklarcemlsfatnnveyaratllarnngereiniyerinege
tirirler. drkleri ve iradeleri Allah Telya itaat ynnde olup isyan ynnde
iradeleriyoktur.
kinci snf ise, Ben, cinleri ve insanlar sadece bana ibadet etsinler diye
yarattm
824
yetiylebeyanedildiigibi;AllahTelyakulluk,itaatveibadet
iinyaratlanvarlklardr.Bunlardan,yanicinveinsanlardanzellikleilgioda
mz oluturan insan, yaratl itibariyle ne birinci snf oluturan melekler
gibimasum,nedencsnfolarakzikredeceimizblisvetebaasgibisibir
varlktr. nsan, Cenb Allahn ki elimle yarattm....
825
diye beyan bu

821
Buhr.Enbiya.54;Msim.Tevbe.24;bn.Hanbel.I/398
822
Mlhak:lhakolunmu.Sonradankatlm,zamveilveolunmu,eklenmi.
823
Tahrim,6
824
Zariyat,56
825
Sd,75

yurduuvehileherikisnfnvasatnda,itaatveisyanakabiliyetlibirvarlkola
rakyaratlmtr.
Rhvebedendenmteekkilbiopsiikbirvarlkolaninsannruhvemelek
yncemlsfatnnmazhar,nefsvebeerynisecellsfatnnmazhardr.
dem aleyhisselmn ezeldeki yaratl bu esas zerine idi. Tedbrat
lhiyye de beyan olunduuna gre, vuslat makamna eren ehli tasavvuftan
bazlar halifeye Hakkn Ayinesi yani, Hakkn sfatlarnn temsilcisi demitir.
Zira onun hakknda Allah Tel, Ben yeryznde bir halfe yaratacam,
826
buyurmuturvehalfe,halfetayinedenintamtemsilcisidir.
ncsnfise,cellsfatnnmazhar,gurur,kibirveitaatsizliihv,isyan
ynndebiriradeyesahipolaniblisvetebaaski,AllahTelyakullukiinya
ratlanvebuyaratlgayesineuygunhareketedecekmidiyeimtihanedilenin
sana, bu imtihanda melein ilhamna karlk iva vermek suretiyle insann
olumsuz tarafn deerlendirmeye yardmc olan bir imtihan aracdr. Yaratl
maksadveyaratlnngereiolarakmisyonu,insanamnkertgstermekve
insanmasiyetilemeyesevketmektir.Mevlnkaddesellhsrrahlazzbir
beyitindebunu,blisindilindenuekildeifadeeder.
Benahidim;ahidehapisnerededir?
Zindanehlideilim,Yezdanahiddir!
Mana: Ben ezelde ekavet ehli olanlarn fiillerinin ahidiyim ve ahidlerin
ahadetinde bir kabahati olmad iin onu hapse koymazlar. Binaenaleyh ha
pis ehli deilim, zira ben vazifemi yapyorum, buna halikm ahiddir (Konuk,
MesneviTercmeVeerhi,c.3,b.n.2683)Yaratllarndakiilhsfatlarnteza
hrnnazaritibaraalmadanbusnfvarlabaktmzdaunumahede
etmekteyiz:
blis; Allahn emrine itaatsizlik etmi, dem aleyhisselma tazmi kerih
grm, bu yzden ilah huzurdan uzaklatrlmtr. Sicili temiz olmasna ra
men,ilemiolduubuhatadandolaytevbeedipafdilemekyerinegururaka
plmvehatasndadiretmitir,blisinbutavrayetikermedeyleifadeedi
lir:
oyzevirdivebyklktaslad,bylecekfirlerdenoldu
827
yettenan
laldna gre blis iledii hatadan dolay deil, taknd tavr ve byklk
taslamasnedeniylekfirolmuvelanetlenmitir.Zahirdebtnbunlarasebep
olarak grd dem aleyhisselm, kendisine dman belleyen blis, taat ve
isyana,iyilikvektlekabiliyetliolaninsan,kalbineivavermeksuretiyleis
yanvektlesevketmek,bylecekurduutuzaklarlaonunayankaydrp
imtihan kaybetmesine sebeb olmak iin Allah Teldan mhlet istemi ve Al
lahtarafndandakendisinebumhletverilmitir.
Meselenin zahiri byle olmasna ramen, bir dier adan baktmzda u
husus ortaya kmaktadr: Mahlkattaki hsn ve kubh, yani eyann tabia
tndakigzellikveirkinlikizafiolup,bizegredir.OysakiyaratmaasndanAl

826
Bakara,30
827
Bakara,34

lahTelnnnazarndabylebirelikiszkonusudeildir.Yaniyaratmacihe
tiyleAllahTelnnnazarndahereymsvolupbirfarkllkyoktur.Buhusu
suMuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzuekildeizaheder:
Bizdelillerarzetmeksuretiylemevcudattazahirolanhereyhaktrdedik.
Bu deliller, her eyin hak olduunu izah etmektedir. Fakat bu delillere muarz
olarakbirisizihindebelirenylebirsorusorarvederse;Bulemdekelb,hn
zr ve neces gibi hass eyler vardr, bunlara da m hak diyelim? Bu sualleriyle
delillere muarz pheler ortaya koyar. Hlbuki bu sualler hakikate muttali
olamamaktan neet eder. Zira mevcudatta hasset ve erfet itibar ve nisb
bir eydir. Mesela, gl dediimiz iek insanlara nazaran eriftir, fakat necaset
bceine nisbeten hasistir. Zira onun kokusundan bu hayvan helak olur.
Binenaleyhinsananazarannecesneise,buhayvananazarandaglyledirve
diereylerdebunakyasedilir.(Konuk,Tedbrtlhiyye,s.85).
uhaldehereyyaratlnngereiniyerinegetirirken,yukardadazikredil
dii gibi bu snf varlktan melekler srf itaat ynnde bir iradeye sahiptirler
ve onlardan isyan sadr olmaz. Allah Telya kulluk iin yaratlan varlklar olan
cin ve insan ise, iradesini yaratl gayesi ynnde kullanabilecei gibi, aksi
ynde de kullanabilir, zira czi iradesi buna imkn vermektedir. blisin duru
munagelince;imtihaniinyaratlaninsannhemitaata,hemdeisyanairdesi
olduuna gre,hadiselerincereyanediiveeytann etkinlii,bu irdedenge
sine etki ederek imtihan ortam oluturmaktan baka bir ey deildir. Nitekim
onuninsanlaolanmnasebeti,insanamnkertyapmasntelkinveonuisya
na tevik etmek suretiyle, insann imtihannda rol oynamaktan ibarettir. ayet
byle bir etkiye lzum olmasayd, blisin insanlar saptrmak iin mhlet iste
mesiveAllahtarafndanonabumhletinverilmesiszkonusuolmazd.
Ancak blisin meleklerden mi yoksa cinlerden mi olduu hususunda ihtilf
sz konusudur. Onun cinlerden olduunu kabul ettiimiz takdirde, kendisinde
cellsfatnntezahrnnarlklolmasgibibiryaratlhususiyetinesahip
olmakla birlikte Ben cinleri ve insanlar sadece ve sadece bana kulluk etsinler
diyeyarattm
828
yetininhkmgereincekendisideitaatve kulluklamkel
lef olduundan syannda her hangi bir mazeret sz konusu deildir, itaasizlik
veisyanetmitir.
829
Dolanmazolhlhadminelezeltebed,
Onulmazaslbuderdarramdostdost.
Ezeldentebedeohlisnrdolanamaz,
Buderdaslifabulmazarrmdostdost.
Bil ki, (takdiri ilahiye gre) bana gelmeyecek olan ey sana isabet

828
Zariyat,56
829
(AKMAK,1994),s.712

etmeyecektir.Sanaisabetedecekeydendesenkurtulamayacaksn...
830
Bu nedenle zerimde cereyan eden her eyin bende znt verecek hali yok
tur, demektir. Eer bu rza haline kavumamsa bir insan iblisin dt hataya
derekyorumyapar.Buekildehelakolmaktankendinikurtaramaz.
blis,AllahinkrettiiiindeilAllahnemrineitaatetmediiiinkfirol
muvebunanazaranfarzolanherhangibirvazifeyiyapmayannkfrnehk
medenlerbulunmutur.(ElmallM.HamdiYazr,HakDiniKurnDili,sadele
men;smailKaraam,EminIk,NusrettinBoleli,AbdullahYcel,stanbul1993,
c.I,s.272.).
Ancakdikkatedilmesigerekenbirhususvarkiblis,ZahirdeAllahinkret
memeklebirlikte,Allahnemrinehatanispetetmivebuynylekfirolmu
tur. Yoksa emri kabul edip muhalif davranmaktan, yani secde emrinin hak bir
hkm olduunu kabul etmekle birlikte, emre itaatsizliinden dolay kfir ol
mudeildir.
831
Hepgrnendostyzandanayrmamgz,
Gitmezdilimdenszarramdostdost.
Hepgrnendostyzondanayrmamgz,
Szdilimdengitmezarrmdostdost.
Ehlitasavvufunanlaynda,mahlkatnyaratlAllahncemlvecell
sfatlarnn tezahr eklindedir. Yaratlanlarn tm lah sfatlarn tezahr
olduundanvedehasislikvestnlkizafeylerolduundanistererfisterse
hass eyler olsun kinatta bulunanlarn hepsi haktr. Butlan ve eyadaki
er ise izaf eylerdir, nk tasavvuf dncesinde yaratlm olan her ey,
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin hakikatinden yaratlmtr. Ehli ta
savvuf tarafndan Hakikati Muhammediyye olarak ifade edilen Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin hakikati, btn hakikatleri kuatmtr.
Yaratl seyrinde bir mertebe, varlk plannda bir tenezzl kabul edilen Haki
kati Muhammediyyenin cami olduu hakikatlerden biri de blisin hakika
tidirki;RhulMenitefsirininsahibiAls,buhusustayleder:
Btn mahlkat ulvsiyle, sflsiyle, sadiyle, aksiyle Hz. Muhammedin
hakikatinden yaratlmtr. Bunlar kuvvetlendirecek deliller vardr. Ulv melek
ler (sema melekleri) ceml ynnden, iblis ise cell ynnden Hz. Muham
medin hakikatinden yaratlmtr. Bundan da u sonuca varlr; blis, Allahn
cell sfatnn mazhardr( ElAls, ihbddn Mahmd, Rhul Men,
Beyrut, 1985, c.I,s.230). Onun varln oluturan unsurlar ate ile havadr ve
onunenbykunsuruolanateise,cellsfatnnzuhurghdr.uhaldeb
lis, hem zahir ynyle, hem de btin ynyle cell sfatnn mazhar oldu
undan yedi imal yani sol el tabir olunan cell sfatlar ile mahlktur.

830
Heysem,I/55
831
(AKMAK,1994),s.19

(A.A.Konuk,FusslHikemTercmeveerhi,Hazrlayan:MustafaTahralS.
Eraydn,M...F.Y.No:25,stanbul1989,al,s.166).te,blisinsecdeileem
redilmesive byklktaslaypsecdeetmemesi,blisincellsfatndanyara
tlmolmasndandolaydr.
Baz ehli tasavvuf evrelerinde blisin mazhar cell, yani cell sfatnn
zuhurgh bir varlk olarak yaratlm olmasndan dolay onun bu hususiyetinin
tavr ve davranlarna yansd ve dolaysyla blisin masum olduu anlay
mevcuttur. Sleyman Uluda, Feridddin Attarn eserlerinden bahsederken
lhnme hakknda u bilgileri verir: lhnmedeki hikyeler zhd ve ta
savvufimahiyetteolup,bunlarnennemlisiblisleilgilidir.Attar,eytanvefa
kr bir muhib, sadk bir k ve fedakr bir yiit olarak tasvir eder ve Haktan
bakasnaboyunememevesecdeetmemeurundaebedazabgzealanbir
akkahramanolaraktantr.uifadelerdeAttaraaittir:
Bir gece Msa aleyhisselm Tur dana gidiyordu. blis uzaktan, Msa
aleyhisselmnyannakageldi.
Msaaleyhisselm,olane
Nedendemesecdeetmedinki!Dedi.LanOna,
EyAllahTeltapsnnmakbuldedi,benhibirsebepyokkenAllahTel
kudretininmerduduoldum.Eersecdeedebilseydim,buelimdeolsaydbende
seningibiAllahTelkelimiolurdum.FakatUluAllahTelbylediledi...,de
di.Kelimonadediki;
Ey balara dm, bukalara mbtela olmu kii! Hi Allah Tely
anarmsn?Landediki;
Hibenimgibibirk,birdost,Onubiranbileunutabilirmi?(Feridddin
Attar.lhnme,eviren:AbdlbakiGlpnarl,stanbul,1988,s.191192.).
Artar ve onun gibi baz sfiler tarafndan sylenen; Gel! Eer hakiki er
isen, hakiki ak blisden ren! (Attar, lhnme, s.183.), gibi ifadelerden
belagatyoluylaumanalardaanlalabilir:
Gel! lh aka balan! Kendini ilah iradeye teslim et, mutmain ol ve sebat
et!Eermspetyndenbunaulaamyorsan,menfiyndenyakla!bliskadar
damolamyorsun?Onuninkrdakiinatvesebatnabakdaibretal!
Ehlitasavvuftanbazlarnazarndablis,yinedecellsfatnnmazharolan
ve yaratlnn gereini yerine getiren, Allah Telnn yaratt bir varlktr ve
hibirzamanbizatihiktdeildir.DolaysylaAllahntahtkudretinde,insan
larn imtihan iin gerekli bir aratr. blis, nce niyaz etmi, Hakkn yoluna
armt,lkinsonundakendigcnesnddiyenHallcnifadesinebak
lrsablis,balangtamtevaz,AllahTelyayakn,niyazediyorvehakkada
vetediyor,nkkendisininstnolduunuiddiaedecekbirdurumszkonu
sudeil.AncakHz.demaleyhisselmyaratldktansonraonasecdeileemre
dildiinde bu mtevazli kaybolup gurur ve kibirle dolmu, batla davet et
meyolunusemitir.
832

832
(AKMAK,1994),s.78

Deryoluncanefesprelenincekafes,
Tkesilincebusesarrmdostdost.
Deryoluncanefesparalanncakafes,
Buseskesilinekadararrmdostdost.
Kafes
Farsa olan kafes kelimesi kular ya da kk hayvanlar kapal tutmak iin
kullanlan telden ya da tahta parmaklklardan yaplan tanabilir bir barnaktr.
Ayrca vcudun etsiz, kemiklerden ibaret iskeletine de kafes denir. Kafes, ede
biyatmzda daha ok blbl, tt ve tavus gibi kularla birlikte zikredilir. ok
zaman da gnl, gs kafesinin arkasnda esir olarak zikredilir. Tasavvuf a
sndan bakldnda da, ruh beden kafesinin iinde tutsak olarak grlr. Bu
dnyadahepbirlikte,beraberolaneylervardr.Bunlaronlarnbirlikteolduu
veya olmak zorunda kald eylerdir. Bu kaderdir, nasiptir; buna zlmemek
gerek nk bu dnyann kanunudur: Gl dikenlerle bir arada olmak zorunda
olduugibiblblnyeridekafestir.
833
Gklergibidneremgngibidolanrm,
Devrileeleniremarramdostdost.
Dnerimgklergibidolanrmgngibi,
Devrileelenirimarrmdostdost.
Elenmekksamddetlihallerolduuiindevirnazariyesineiaretlebirkarar
dadurmamayaiaretedildi.
DevirveDevriyye
Bilindii gibi varlklarn Hakk'tan zuhur edip tekrar Hakk'a ulamasn izah
edenmistikgrdevrkavramylaanlatlagelmitir.
Devr, varln maddeden insan mertebesine ve oradan Allah Telya ula
mas;devriyyebutekmlfikriniileyenmensurveyamanzumeserlereverilen
isimdir.
Deviranlay,slmmutasavvflarnnlednnanlamverdikleri,
Sizi topraktan yarattk, oraya dndreceiz ve baka bir sefer yine ora
dankaracaz.
834
OysaO,sizieitlimerhalelerdengeirerekyaratmtr.
835
Onlar Allah'tan geldiler ve yine Allah'a dnerler

836
gibi yetlerde daya
nakbulmaktadr.
Bu anlaya gre, Hakk'n zatndan tecell eden ilah nr, cisimler leminde
manev bir tertip dhilinde, madenlerden bitkilere; bitkilerden hayvanlara;
hayvanlardan insana ve bu makamdan da insan kmil mertebesine ulaarak,

833
(ESKGN,2006),bm5.4
834
Th,55
835
Nuh,14
836
Bakara,156

yineilkzuhurettiiaslna,yaniHakk'arcedecektir.
Varlk ve nesneleri sudur ve tecell fikrine gre izah eden sfilere gre
Cenab Hak'tan zuhur eden bir sfat, eitli merhalelerden getikten sonra
topraainer.BuradantekrarykselerekCenabHakk'aular.
Mutlakvcuttantecellilenzuledenbirsfatsrasylakllakl,dokuzfe
lek,drttabiatvedrtunsuragelir.Buradanitibarenykselerekmadenler
den bitkilere, hayvanlara ve Sfiler bir sfatn Hak'tan tenezzl edip Hakk'a
ulatbuyolculuadevirderler.
Devir fikri bir daire (yuvarlak bir izgi) ile aklanr. Bu dairenin sol ksm
batanortanoktayakadarkavsinzul (mebde'),saksmdaortanoktadan
baakadarkavsiurc(med)eklindeisimlendirilir.Sfimelliflertarafndan
kaleme alman Nokta erhleri veya Mebde' ve Med erhleri sz konusu
dairedenkinayeyazlaneserlerdir.
slm sfilerinden baka mistiklerde devir fikrine benzeyen tenash ve
benzeri tekml grleri varsa da, bunlar slm devr anlayyla elimekte
dirler.Buelikilerinennemlisiudur:
Devir, bir devri daim olmad halde, tensh grler, daim bir devri
kabulederler.Diertaraftandevirdegeriyetekmlyoktur.Tenashveben
zerlerindebudurumszkonusudur.
Devirfikri,ilk(klasik)dnemmutasavvflarncaelealnpilendiigibi,Trk
mutasavvflar tarafndan da deerlendirilen ve hakknda pek ok eserler kale
me alnan yaratl dncesiyle ilgili nemli bir konudur. hvan Safa
Resailinde,bnMiskeveyhTehzib'lAhlk'nda,bnlArabFtuhatvedier
baz eserlerinde konuyla ilgili dncelerini yazmlardr. Daha sonralar
Sadreddini Konev, Mevlan Celaleddini Rm, Nsr Husrev, Feyzi Hind,
Yunus Emre vebunlartakipedenbirokmutasavvfKur'an bir tekml anla
y zerinde durmulardr. Edebiyat tarihimizde tasavvuf edebiyat bnyesi
iinde deerlendirilen bu tr eserlerin, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Nesim,
Erefolu, Ahmedi Sarbn, Erolu Nuri, Vhib mm, mm Sinan, Seyyid
Seyfullah, Olanlar eyhi brahim, Niyzi Msr, Gayb, Erzurumlu brahim
HakkveBursalsmailHakkgibionlarcamutasavvftarafndanyazlanrnekle
rivardr.DiertaraftanskdarlHimBaba'nnkavsinzulanlattDevrei
Feriyye'si ile Niyzi Msr'nin Devrei Ariyye'sinin nemi edebiyat tarihile
rimiztarafndanvurgulanagelmitir.
Trkiye'de, dintasavvuf bir anlay ve edeb bir tr olarak devriyyeleri ilk
defa dikkati eken ve bu konudaki ilk mukayeseli aratrmalar yapan bilim
adamlar, Rza Tevfik ve Fuat Kprl'dr. Daha sonra bu konu Abdlbaki
Glpnarl, Sleyman Ate, Amiran Kurtkan Bilgiseven, Amil elebiolu, Yaar
Nuriztrk,MustafaTatc,smailYaktveAhmetYaarOcakgibibilimadamla
rtarafndaneitliynleriyleincelenmitir.
837
Her Nokta'dan bir devir balar; Hem kendisi merkezdir, hem de arkta

837
(MustafaTATCICemlKURNAZYaarAYDEMR,2000),s.2527

dnen...
Eerbirzerreyiyerindenalsan,Batanbaabtnlembozulur!..
Herey'inbadnmveonlardanbirtekparabile,Olabilirlik snr
nndnaadmatmamtr..
Somutlama, her birimi hapsetmi. Btnn paras olmaktan yana
mitsizklm.
Sankidimaseyirhalindeler..Ki,sreklisoyunupgiyinmedeler...
Hepsidimaharekethlindevedimadinlenmede...Hibirininbada
sonudabellideil!..
Her biri haberdardr, Ztndan her zaman Oradan dergha yol bulma
da...
Her zerreyi perdenin altnda gizlemi, Canann cana cn katan gzelli
i!..
838
Neyerdeyim,negkte,nemrdeyim,nezinde,
Neyerdeyim,negkte,nelym,nesalam,
nsan bilmelidir ki her halinde Allah Telnn tasarrufu altndadr. Raslllah

Aklveaczevarncayakadarhereykazavekaderiledir.
839
Niyznindilindenarramdostdost.
Niyznindilindenarrmdostdost.
YukaddakibeyittegeenGeldimodostilindenszlerinde:nkvatannasl
Allah Teldr. Onun iin Hazreti Resul: Hubbl vatan minel mn, Vatan
sevgisi Allhtandr buyurdu: Yani Allah Telya muhabbet (sevgisi) imandandr
demektir.

838
839
mamMalik,Kader,4;Mslim,Kader,18;bn.Hanbel,II/10

28
Hidayetnkemletbierhikadmzicet
Vecmletilmetnifesnaihidricet
Maahsenetbehetlkitabiiknekab
lenshateynifesrenshatncmiat
Keennehmecmeulbahrayniyeltegiyn
Aleyhsicinlefhminsecet
Feekmelellhierhankalbecmiih
Biekmelililmikelmetnlletrihat
DakmlMsriyyiyedlekm
Anzahragaybinbidevtinlakathalusat

Tamamlananhidayetbuaklamailebtnleti

Metnincmlesitoplandzaman

Kitabngzelliinegzeloldu.kinshadannce

Bunshadabunlartoplaycdr.

Bahsedilen iki kitap dnya ahiret yatatlmadan nce yaratlan Hakikati
Muhammediyedir. Btn hakikatler ve ilimler Muhammed hakikatten kar. Hak
ve batl gibi btn ztlar onun zt maneviyesinde toplanm ve birbirinin snrna
tecavzetmedenAllahTelnnemrinetabidirler.eytan,eytaniyetiniicraeder
ken ald zevk ile Cebrail aleyhisselmn itaatndaki zevk birbine zt gibi grnr
kenherikisidehalindenmemnunekildehayatbuldular.

Sankibirbirinekavumuikidenizgibi

840

Herikisindendncegemileriyaplmtr.
Ztlarnvarlilednceleroluur.Sonutadnceleriledebireydeime
sedeinsanyorgunluuilealdzevkinpsikolojiketkisiilekalpzelliiolandnerli
(halden hale gei) durumu hayat tatllandrr. Aslnda btn hakikatler bilinmesi
ile Allah Tel iradesinde bir deiiklie sebep olacak etki oluturmaz. Yalnzca
insan ftratndaki boluklar dolabn arklar gibi dolar dolar ve taar. Sonuta bilgi
vednceninyeriyineboalmtr.

AllahTeltoplayckalptebuerhitamamlad

Kmililimilekionunmetnierhedilmitir.

hlssahibiMsrsizeduaetmekiinaryor
Dua makakam kulluk iaretidir. Dua, baka bir aresi olmayan insann kendisi
ve bakas iin retecei tek aresidir. ster kmil olsun, ister naks olsun btn

840
( )Dokumak

kullar Allah Telya dua etmektedir. Hrsz hapishanede, zahid mescidde, arho
meyhanededuaeder.AllahTelbuyurduki;
Deki:Duanzolmasayd,Rabbmsizedeerverirmiydi?Gerektenyalanla
dnz.Ohaldeazabyakanzbrakmayacaktr.
841
AzizveCellolanAllahTelylebuyurur:
Kulum byk abdest bozup da abdest almad vakit, Bana cef etmi olur.
AbdestalpdanamazklmadvakitBanacefetmiolur.NamazklpdaBana
du etmedii vakit, Bana cef etmi olur. Bana du edip de, Ben ona icabet et
mediim vakit, kendisine cef etmi olurum; oysa Ben cef edici bir Rab dei
lim.
842
Bir gn Mevln emseddin hazretleri buyurdu ki: EbulHasanilHarakn

kaddesellh srrahulaziz: Bir admm Arn zerine, teki admm da yerin
altna koydum; fakat aradm kap kapalyd, hi almad. Niyaz eiine eil
medenkapalmad.Niyaznstneibadetyokturdedi.
843

Gaybngizlitarafndanbirtamamlanmdavetle.

841
Furkan,77
842
bnulArab,MiktEnvrdabuhaberi,IbnlCerrhdiyebilinenAbdullahb.Hane
elKinndenmerfolarakrivayetetmitir.
843
(YAZICI,1995),c.2,s.264,(87)

S
29
Barmprhnederolemimestniylebahs,
Datraklmolzlfiperinilebahs.
Leblerinfeyzinemutadeyledinnazm,
Dilemezkimeyleyeolbhayvnilebahs.
Drrykutdehnnsevelidilbersenin,
Gelmezoldudilehergizlalmercnilebahs.
VechinzereyazlanmanyKurngren,
EylemezevrakiindelafzKurnilebahs.
Cmlefitnekanilekirpiindenolduun,
Bilenedermicihandannefseytnilebahs.
olruhunlahattnnsrrnzhidanlasa,
Krszreeylemezdikfrmnilebahs.
Pertevinricemlinaksidiremsicihn,
Nemnsibideolnrmhtbnilebahs.
ZerreikensenNiyzRhizamnruna,
Haddinibilklmaolemsidrahnilebahs.
Cemtafsilinneydginrumzunanladnsaepsemol,
Etmeandansonraaslkulvesultnilebahs.
Barmprhnederolemimestniylebahs,
Datraklmolzlfiperinilebahs.
Onunsarhogzylebahsederekgsmkanladolar,
Onundalmsalarnnbahsiaklmdatr.
Sevgilinin sa gnlleri avlamak iin kurulmu tuzaktr. Ku avlanrken iplik

ya da sa teli kullanlr. San ucundaki kvrmlar, halkalar ilmiktir. Sevgilinin
yanandakibendedanedir.Buiirdeokkullanlanbirbenzetmedir.
klarngnllerisevgilininsalarnaaslmtr.Gnl,arlolmayanso
yutbirkavramdr.Beyittegnllerearlkverilmi.Salartarannca,yadarz
gr esince dalr, perian olurlar. Salar arlanca dalmaz ve gnller de
perianolmaz;vahdetolanyanakzerindekalrlar.
844
Leblerinfeyzinemutadeyledinnazm,
Dilemezkimeyleyeolbhayvnilebahs.
Azmdudaklarnntadnaalkeyledin,
Dilemezkimseyilmszlksuyuilebahsden.

844
(PEKTEN,1986)

Beyitte geen lebden murad edilen lhi hayattr. Tasavvufta dudak ve az
isekkveinceolmalarylayokluk,yanifenfillhtr.stenenokluktankurtu
lup birlie, vahdete ermektir. Vahdet olan dudak konumaya, yani sz sahibi
olmayabalaynca,kirpiklersihirleonususturupfenfllahaengeloluyorlar.
b hayat, kutsal bir su olmakla birlikte dnyaya aittir. Btn kutsal eyler
Allah Tel akn kazanmak ve Allah Tel'ya ulamak iin birer aratr. Allah
Tel'ykendivarlndaduyanlarnartkbhayatistememeleridoaldr.
845
Drrykutdehnnsevelidilbersenin,
Gelmezoldudilehergizlalmercnilebahs.
Dilberinkrmzazlincisinipeli,
Hibirzamankrmzyakutvemercnilebahisdilegelmezoldu.
VechinzereyazlanmanyKurngren,
EylemezevrakiindelafzKurnilebahs.
YznzerineyazlanmanyKurngren,
MushafiindekiKurnlafzilebahseylemez.
Yz,tasavvuftavahdet,yzgzellii:Cemlimutlaktr.Canlarvegnller,yani
maddvemanevbtnvarlklarKbegibionaynelir,onunevresindednerler.
Vechin zere yazlan Kuran Kerimin manlar ki, bu zhirde grlen suretler
KuranKeriminsretleridir.Busretlernelerdir?Busuretler:
Hakkn Efal, Sft, Ztndan ibrettir. Kuran Kerimin her bir yeti ya
efli,yasftler,yadaztbeyneder.Mesel,BizbuKurnbirdaaindir
seydik..
846
Daburadabirsrettir.BusretlerdehernevarsaKuranKerimde
mevcddur.BusretlerdeKuranKerimiokuyankimseKuranKeriminlfzyle
bahsetmez. Bununla beraber hayr ve erri Allah Teldan bilen nefis ve eytn
ile bahsetmez. nk yeti cellede: Syle Y Muhammed, her
eyAllhdandr
847
vridoldu.
YzndekihatlarKuranatebihetmelerinegelince;yleanlatabiliriz:
Burada yzden murad; dtan grnen yz deildir, mridin gnl yz
dr.KuranKerimdenmuradiseahlakilahiyedir.Kiomrid:
Ahlak lahiye ile ahlaklannz Hadisi erifinin manasnda zn bulmu
tur.Obykzatlarnyukardageeniaretliszlerdenmuradlar;itebuahlak
derecesinibulmaktr.
848
Cmlefitnekanilekirpiindenolduun,
Bilenedermicihandannefseytnilebahs.

845
(PEKTEN,1986)
846
Har,21
847
Nisa,78
848
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONUNCUSUALVECEVABI

Btnfitnekanilekirpiindenolduundan,
Bunlarbilencihan,nefsveeytndanbahsedermi?
Tasavvufta gz ve kirpik kara ve ok olmalaryla kesret, yani okluk manasna

geldiinden skntlarn varlndan konu amaktadr. Bu skntlarn hepsinin Allah
Teldanolduunubildiinibahsediyor.
olruhunlahattnnsrrnzhidanlasa,
Krszreeylemezdikfrmnilebahs.
uruhunlahattnnsrrnzhidanlasa,
Vaazkrssndekfrveimandanbahseylemezdi.
Arafatta dem aleyhisselm yaratldktan sonra melekler onun vechine secde

ile emrolundular. blis ve cinin kfirleri secde etmediler. Sonra zrriyeti (nesli
gelecekahfd)zahrndan(srtndan)karld,drtsafmeydanageldi.
BirincisafEnbiy,
kincisafEvliy,
ncsafMminler,
DrdncsafEkiy.
Elest biRabbikm, Rabbnz deil miyim?
849
diye hitab edildi. Cmlesi
Bel, Evet dedi. Kfirler hitb iitmedi, ancak mminleri taklden anlar da
evet dediler. te o zaman lemi zerre yani herkes orada suveri latfe (latif
suretlerle)ileidi.Hattakfirlerinozerrelemindekidurduklararafattakimahal
debugnbilehaclardurdurmazlar.
BensizinRabbinizdeilmiyim?sorusunaekinmedenevet!dediiiin
insanteklifedilenbinlercebelveazabsemitir.
Pertevinricemlinaksidiremsicihn,
Nemnsibideolnrmhtbnilebahs.
Cihngneicemlinnrunnnaksidir,
Parlakaynnurundanbahsuygunolmaz.
Gne, gerek sevgili olan Allah Tel'dr. Kyamete kadar ilah akn ve tecer
rdnkokusunuverir.emsvecihnnrucemlininaksidir,yanignevecihan
cemli nrunun yansmasdr. nk gnee nr ismiyle tecell olundu. Ancak
nrunkeyfiyetimalumdeildir.nrluolmakveparldamakgneinnitelikleridir.
Buemse,yanignelhnrilemukbilvebenzerolabirmi?Olamaz.
Cem makmnda (tevhidin) hepsi birdir, nk Sultan da kul da Hakkn maz

849
Veozamanki,Rabbindemoullarndan,onlarnsrtlarndanzrriyetleriniald.Ve
onlar kendi nefisleri zerine ahit tuttu. Ben sizin Rabbiniz deil miyim? dedi, (onlar
da)Evet.ahidizdediler.(Buda)Kyametgn,Bizbundanmuhakkakkigfilleridik,
demeyesiniziindir.Araf,172

harlardr. Ancak tafslde kul kuldur, Sultan Sultandr, kul sultan olmaz, Sultan
dakulolmaz.
ZerreikensenNiyzRhizamnruna,
Haddinibilklmaolemsidrahnilebahs.
NiyzRhizamnrunagresenzerreiken,
Haddinibiloparlayangnetenbahsklma.
NiyziMsr,bizimanlatmzeyleryanndaanlatamadmzokeyvardr.
Bunedenleokeydensizihaberedemeyiz,demektedir.
Cemtafsilinneydginrumzunanladnsaepsemol,
Etmeandansonraaslkulvesultnilebahs.
Cemvetafsilinneolduunrumzunanladnsadilsizol,
Etmeondansonraaslkulvesultndanbahs.


C
30
Canbuildengmedincnnbulmazsaneg
Yriniterketmedinyrnbulmazsaneg.
Sretiinsaniihayvanolursakiinin,
Talarilednpinsnbulmazsaneg.
demingnlevindebahrummngizlidir,
Daimsusuzgezpummnbulmazsaneg.
olfakrolupgezenlerdehazinedopdolu,
Sayedipolkenzibpynbulmazsaneg.
FakrifahrdevletineerienSultnolur,
FakritmmeeriipSultnbulmazsaneg.
Herkesinderdinedermnyinederdindedir,
Derdininiindekidermnbulmazsaneg.
BundagelmektenmuratnkimHakknirfndr,
EyNiyzikiiolirfnbulmazsaneg.
Canbuildengmedincnnbulmazsaneg
Yriniterketmedinyrnbulmazsaneg.
Canbuildengmedencnnbulmazsaneg
Yriniterketmedenyrnbulmazsaneg.
nsaniintrllmvardr.
Birincisi,ztitibarylainsannherlahzalpdurmasdr.
kincisi, mevti ihtiyaridir. Bu da insana mahsustur. Bu lm cmle hevy ne
fisten,cismnilezzetlerden,tabiatmuktezsndanfniolmaktr.Bumevtiihtiyari
insn kmilin terbiyesi altnda bulunmakla mmkn olur. Tasavvuf stlahnda
buna mevti ahmer derler. Ve lmeden nce lnz. hadisi erifi bu mevti
ihtiyariyeiarettir.
ncsdeeceligeldiindeisteristemezlmektir.Bunamevtiztrrider
ler.Bundabtnmevcudatmterektir.
Bulmekarlktrlhaytvardr.
BirincilmekarlkVcdHakikininherannefesirahmanisiilecmlemev
cudatahayatvermesidir.
kincisi, yani mevti ztrariye mukabil olan insann intikal edecei berzah ale
mindekihayattr.
ncs mevti ihtiyariye mukabil olandr ki, kalbin ebedi hayat bulmasyla,
sonsuzhayatakavumasdr.

nsann iinin deiik olmas orannda sfl lemden yararlanmas, manevi ha

yattanfaydalanmasnengelleyendnyahayatnnbirtecellisidir.hirethayatnn
kemli ise, insann iinde var olan ulv lem oranndadr. Bir tezat durum olursa
insandakinifaksrrnaakarrkineticesihsrandr.
Gece uykudan uyannca elleri ykamak gerektiine dair hadisin

850
yoru
munda bnl Arab (638/1240) Geceyi, uykuyu, uyanmay ve elleri ykamay
hepmecazianlamdakabuletmiveuilginyorumuyapmtr:
Gece uykusu gayb leminin ilminden gaflet etmektir. Gndz uykusu da
ehdetlemininbilgisindengafletetmektir,ikielcimrilikyeridir.Onlartemiz
lemekten maksat, infakta bulunmaktr. Onlar kerem ve cmertlik ile temizle
mekgerekir.stincaaypyerleritemizlemektir.Yaniiindekipislikveeziyeti
karmaktr. Bu pislik ve eziyetler insann iine sinmi kt dnce ve saptrc
phelerdir.Ruhanistincadabuphevetereddtlerdentemizlenmektir.
851
nsanniiiledntemizlenmesinedemekolduubuekildeaklanmtr.
demingnlevindebahrummngizlidir,
Daimsusuzgezpummnbulmazsaneg.
demingnlevindebykbirderyagizlidir,
Daimsusuzgezipummnbulmazsaneg.
nsanruhusemavimeleklerincinsindenolup,temizvesafbircevherdir,be
denilebirlemesindendolaykararmtr.nsan,bedenzevkveehvetleriterk
eder,ilimveihlssahibiolur,dnveiinitemizleyerekgnlaynasnsaflat
rrsaruh,tekrarsaflar.Ruh,temizve safolunca,nsannruhuilesemavime
leklerarasndamnasebetmeydanagelirvemnasebetoluuncadakarkar
yaduranikisafaynagibiolurlar,ondanevarsa,insanruhunadaakseder.
852
Madd lemdeki boyutlar manev lem ile hibir ekilde kyaslanamayacak e

kildedir. Ben yere ge smadm, ancak m'min kulumun kalbine sdm
853
hadisierifidegnldekigeniliinbyklneiarettir.

850
Buhr. Vud. 26, Bedul Halk. 11: Mslim. Taharet. 87, 88: Ebu Davud. Edep. 99:
Tirmz.Taharet19;Nesai.Taharet.72:bn.Mce,Taharet.40.112mamMalik.Muvatta.
Taharet.9
851
(EKER,1998),s.85;EbuCemreElEzdi.BehetunNfus.111/144
852
(AKMAK,1994),s.98
853
Bkz.Sehv.589.590:Acln.11/195Hadisinaslmuteberkaynaklardabulunamamtr.

olfakrolupgezenlerdehazinedopdolu,
Sayedipolkenzibpynbulmazsaneg.
ufakrgibigezenlerdehazinedopdoludur,
alpolsonubulunmazhazineyibulmazsaneg.
Burada fakir olarak bahsedilen maddi fakirler deildir. Fakru Fen devletini
bulmuRaslllahsallallhaleyhiveselleminAllahTeldostlardr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurdu ki; Fakr, benim vn kayna

mdr
854
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz, fakr'n tanmn Allah'tan baka
her eyden varl almak eklinde yapmtr. O'na gre Vcut kalknca, Hakk
grnr ve hi kaybolmaz. Fakr tamam olmaynca dorudan doruya Hakk'n y
znebakmakmmknolmaz.
855
FakrmertebesitamamolanancakAllahdr,gibibinlercebeyhudeszle
re gelelim. Yani Fakr tamam olunca Allah yz gsterir, onu bulur ve grr
sn,szndekfryoksabusznmanasodeilse,seninleHristiyanarasn
danefarkolabilir?NihayetHazretis,HallacMansur'dandaBayezid'dende,
tekilerdendedahaltifbirzatidi.
uhaldeHristiyansAllahdrveyaAllahnoludur,dediiiinknamak
neden? Hlbuki sen de ayn eyi sylyorsun. u halde, Fakr tamam olunca
Allah Tely bulursun, sznn manas, Her kimin nefsi lrse, eytan da
lr;kthuylardantemizlenerekAllahTelyakavuur,szndekimanagi
bidir. Ama bu kavuma h Allah Telnn zatna kavumak deil, belki onun
yoluna girmektir. Kul, Allah Telnn kendisine kavumadn, ancak Allah yo
luna girdiini anlar. Aksi halde Allah Tel yolundan sapm olur. Sonra onun
nefsi de dirilir, eytan da! Allah Tel yolunun nuru ile Allah Telnn zatnn
ruhunuayramayan,daimakaranlktadrvekrlemitir.
856
NitekimilminkapsHz.Alikerremallhvechebukonuyuyleifadeetmitir:

854
bn.Hacervebn.Teymiyyebatlvemevzudurderken;Bkz.Acln.II/87;Buifadelerden
sahiholmadanlalmakladr.
855
(ATE,1971),1.sofra
856

Dermann sende, fakat senin haberin yok; derdin de sende; fakat sen gr
myorsun. Kendini kck bir beden sanyorsun; oysa en byk lem iinde
durulmu bilmiyorsun. yle apak bir kitapsn ki gizli eyler, onun harfleriyle
meydana kmada. Darya bir ihtiyacn yok senin; gnlnde yazlm yazlar;
hereydenhaberverirsana.
857
Eygzel,senkibanaderdidermanedensin;
imdi:ekilnmdendiyefermanedersin;
Seninyzncanmnkblesiolmubirkez;
Neyapsn,kblemideitirsinbucandersin?
858
Yreim,kimselerdenihsandileme;
Buamanszfelektenamandileme;
Bilki,dermanaradkaartarderdin:
Derdinlehaldaol,dermandileme.
859
[Derdin derman olmas i lemin terbiyesine yardmc olmak ile mmkndr.

Topluluklarndinamiindeskarastladmzakld,histeri,kutsalvesa
may aklayabilecek baka bir araca duyulan gereksimin bizi bilindna ve
psikanalize yneltir. Nefsini bilen rabbini bilir
860
hadisi erifi psikanaliz yolunu
bizeamaktadr.Terbiyeedilmeminefishastademektir.Terbiyeedilminefisler
denoluancemiyetlerancakhuzurvehidayetyolununtemsilcisiolur.
Psikanaliz
861
bireyi odak alan incelemelerini yaparken, bir taraftan da dikkatini
insan topluluklarnn psiik varoluuna yneltmitir. Bu zmlemenin odanda
insannmaddvemanevilikilerayeralr.Builikilera,geialanadverilen,
iveddnyalarnortakbirolgudatoplanmaseklindekendinigsterir.Buyz
den i ve d gereklii birbirine yanstan ilikiler a perspektifinden bakarak,
bireyinpsikolojisinindorudanveaynzamandabirsosyalpsikolojiolduunuileri
srer.Herbireykendimikrovaroluunda,topluluunmakrovaroluunubarnd
rr.Buvaroluiieemberlerhalindebireydenbalayarak(kuaklaraknykle
ri),kltr,tarihivediliiermektedir.
Bireyin zmlemesi tm bu yklerin i dnyada image
862
, olarak yaayan
keltilerinihesabakatmamzgerekir.nkRaslllahsallallhaleyhivesellem

857
(AREFEOLU,2005),s.19
858
merHayyam,Rubailer,85
859
merHayyam,Rubailer,297
860
Muteberhadiskitaplarndabulunmadgibibtnmevzuatkitaplarndamevzuolduu
belirtilirbkz.Acln.2/262;AliyulKari,352:Saan,35,36;Sehav,198
861
Psychoanalysis:(i.)psikanaliz,ruhzmleme.
862
mage: (i.), (f.) ekil, suret, tasvir, heykel; sanem, put; fikir, hayal; timsal; (bir kimse
hakknda) toplumun kanaati; (fiz.) Inlarn etkisi veya mercek vastasyle meydana gelen
ekil, grnt, hayal; (f.) tasvirini yapmak; yanstmak, aksettirmek (ayna); hayal etmek,
zihnindeekillendirmek.

buyurduki:
Herocukftratzerinedoarbuyurduvesonradauayetiokuyundedi:
Allah'nyaratltaverdiiftrat...
863
SonraRaslllahsallallhaleyhivesellem
sznyletamamlad:
ocuu anne ve babas Yahudiletirir veya Hristiyanlatrr veya Mecusile
tirir. Tpk hayvann dourunca, azalar tam olarak yavru dourmas gibi. Siz
kesmezdennce,kulakesikolarakdomuhayvanarastlarmsnz?Dinleyen
ler:
Ey Allah'n Raslu, kkken lenler hakknda ne dersiniz (cennetlik mi, ce
hennemlik mi?) diye sordular. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem u cevab
verdi:
(Yaasalard)naslbiramelileyeceklerdiAllahdahaiyibilir.
Bir baka rivayette: Doan hibir ocuk yoktur ki, konumaya balayncaya ka
darudin(slm)zereolmasnbuyurulmutur.
864
Ancak Aristo, insanlarn doutan iyi olup olmadklar hususundaki fikirleri

tartr.Bazlarinsanndoutan,bazlardaalkanlkyoluyla,dierbazlarda
eitim yoluyla iyi olduunu syler, insann iyi olmasnda ftratn pay bizim
kudretimizin dndadr diyen Aristo, lh etkilerin bahtl kiilerde bulundu

863
Rum,30
864
Buhr, Ceniz: 80, 93; Mslim, Kader: 22, (2658); Muvatta, Ceniz:. 52, (1, 241);
Tirmiz,Kader:5,(2139);EbuDvud,Snnet:18,(4714);brahimCanan,KutubiSitteTer
cmeveerhi,AkaYaynlar:2/316317.
Bu hadiste kiinin kazanaca din, meslek, ilm vs. her eit ahsiyette terbiyenin,
hususenannevebabannroldilegetirilmektedir.Gerektenmilletleriniyiveyakther
istikamettekaderinitayinedenmillerinbandaterbiyegelir.
Terbiyev gayretler terbiyev messeseler, terbiyeye ayrlan vaktin miktar neticeye
tesreder.Hadste,terbiyeyoluylaevreninkiiyevereceieylere"din"rneindedikkat
ekilmitir.
Dikkatekilenikincibirhususocukftratdr.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem
btn ocuklarn ayn ftrata ship olduunu ifade etmektedir: Zengin ocuu da, fakir
ocuuda...siyahocuuda,beyazocuuda,Avrupalailedendoanocukda,Afrikal
yamyamiledendoanocukdaaynftrataship.Demekki,doduuandikkatealndkta
btn insanlar ayn yaratl zeredirler, ayn temel kapasite ve temayllere sahiptirler.
Raslllahsallallhaleyhivesellem"Allah'nyarattaverdiiftrat"yetinidedelilgeti
rerek mevzuyu iyice kuvvetlendiriyor. Kavimler, milletler, rklar arasndaki farkllklar, d
artlarnvebilhassaterbiyesisteminintesiriylehusulegelmektedir.Terbiyesistemideyin
ce,retilenmuhteva,retimeverilenciddiyet,retimmddeti,retimtechizat,tek
nikvemetodlar,nazariyat,pratiklervs.vs.anlalacaktr.
limlerdenbazlar:
"ocuk,Allahbilgisinesahipolarak,Allah'ikraredecekbiryaratlladoar.Kendisinin
biryaratanbulunduunuikraretmeyecekhikimsedomamtr,bunubakaekildeisim
lendirsevehatt,O'nunlabirliktebirbakaeyetapnsada"demitir.
Nevev, muhtelif grleri kaydettikten sonra "En dorusu, her ocuun slm' kable
hazrbiryaratlladomuolmasdr"der.Hadisibyleanlamalyzdemekister.(brahim
Canan,KutubiSitteTercmeveerhi,AkaYaynlar:2/317318.)

unusavunmutur.BugrileAristo,insaneitimindeftratnyeriniileribir
vukuflagstermioluyordu.
865
Dertlertedavisiolanpsikanaliz,insannvetopluluklarn,rgtldavran,re
timtketim ilikilerini, toplumsal dzen, kaos ve atmalar aratrma, zmle
me (ve mdahale etme ?) olgusunu, klasik psikoloji uygulamalarna her gn biraz
daha medikalleen
866
bir bireysel psikolojiyi tedavi yntemi ve disiplinine dn
mtr.
Buolaanstzenginpsikanaliziniindevurgulananpekokkavramvardr.An
cakkonumuzileilgiliolarakennekankavramlarolarakhipnozveaktarm
ele alalm. zellikle iinde yaadmz toplumun kltrel, tarihi ve siyasi balam,
zihniyetimizinzmlemesiniyaparkenbukavramlariyianlamamzgerektiriyor.
Mesela; Sigmund Freud, kariyerinin ilk yllarnda Charcot'dan etkilenerek kul
lanmaya balad hipnoz teknii yardm ile bilin dndaki travmatik anlar bi
lince kartyor ve histerik
867
hastalarn yaknmalarn ksa srede gideriyordu.
Ancak yakn alma arkada olan ve hipnoz tekniini youn bir ekilde kullanan
Breuer'in bir vak'as olanAnna O.'nun bu hipnotik terapide yaadklar (ve dokto
runa yaattklar) Freud'un hipnoza bakn deitirdi. Freud hipnoza eskisi kadar
gvenmiyordu.Etkisi geicibirsreiindi;Freud'un peindeolduusaygnlkrt
besineulamasnengelleyecek kadarfantastiktiveonuninsananlamayamala
yanbykkuramsalyryiinfazlapratikvedebusebeplekstlaycyd.Ama
tm bunlardan daha nemlisi, hipnotik terapide hasta ok passif ve baml bir
duruma girip, doktoruna youn duygularla yneliyordu. Anna O. sk sk belirti
retmeye balamt. Bu belirtilerin arkasnda Breuer'e duyduu youn ehev
duygular yeralyordu. Balangta Freud, aktarm (transference)
868
adn verdii
bu duygularn tedaviye cevap verip iyeleme srecini engellediini ve bozduunu
dnd. Ancak hipnozdan uzaklatka aktarm olgusunun ierdii zorluklarn
kendi iinde farkl bir tedavi edici umudu tadn farketti. Tasavvuf'umuzdaki
derman arardm derdime / derdim bana derman imi anlayna uygun bir e
kilde,adaktarmolanbuolguyuiyilemesrecininmttefiiilanetti.
Freud bu yeni anlayn yaratt kuramsal farkllamaya paralel olarak, psika
naliz temellerini de att. Sre iinde, tedavi sresinin hipnotik terapiye gre
oldukauzamas,hastanndivanauzanarakserbestarmhalindekonumas,
yorumunanaiyiletiricimdahaleolarakkullanmagirmesigibideiimlerorta
yakt.Buteknikdeiimleringbeindegeneaktarmolgusuvard.

865
866
Medical: (s.) tedaviye ait, (tb.)bba ait, (tb.)bi; iyiletirici, tedavi edici. medical botany
(tb.)bi bitkiler ilmi. medical jurisprudence adli tp. medically (z.) (tb.)bi maksatlarla,
(tb.)ben,(tb.)ynnden.
867
Hysterical:isterik;(duygular)kontrolsz,cokun
868
Transference:nakletme(i.),(psik.)hislerinpsikolojikolarakbirbakasnaynelmesi.

Freud psikanalitik uygulamann imkn tand annalisthasta
869
konumunda,
hastann aktard duygularnn, hipnoz uygulamalar ile karlatrldnda, ze
rindeallmayaokdahauygunekillendiinidnyordu.Bu,hastanndaken
di duygular zerine analistiyle beraber yorum yaparak alabilecei daha
kontrollu bir regresyon
870
du. Hasta artk hipnozda olduu gibi tedavinin passif
nesnesideil,nesnelikveznelikarasndasalnanbirsrecinaktryd.
Buderecenemliolanaktarmkavramilekastedilentamolaraknedir?Freud'a
gre,analitik
871
srecinbellibirnoktasndaiyicegrnrhalegelirki,hastapsika
nalistine ocukluu, gemiinde ve iinde (dolaysyla bastrlm ve unutulmu
olduklar yerde, bilindnda) yaad arzular, bu arzularn yaratt atmalar,
geliimde doyurulmas eksik kalan etrefilli gereksinimleri aktarr. Onu, yaamn
dakinemlifigrlerle(anne,baba,kardeler,byklervb)yaadklarnnbirversi
yonu
872
ilealglar.Bualglamaaklar,nefretler,kayglaryaratr.Birbakadeyile,
bu srete, gemi
873
kapal durduu i leminden kp, gnceli yani analitik
ilikiye yansmaya balar. Bu noktaya gelindii zaman, analitik odada analistin
nndecanlananvecanlandrlanbugemienzenginbilgikaynaveenelve
rilimdahale(yorum)alandr.
Freud'a gre analitik odann dnda, toplumsal yaamn her alannda aktarm
sal olgular grrz. Aklar, nefretler, kskanlklar ve dier nefsni duygularn
olduupekokyerdeaktarmarastlanabilir.]
874
Mrid aktarmlar en gzel ekilde pasifize ederek veya edilmesine yardmc

olarakmridiniengzelseviyeyeintikaledilmesinisalamolur.AllahTelkfr
halindekikiileri
Kalblerindehastalkvardr,Allahhastalklarnartrmtr.
875
Onlara: nsanlarn iman ettii gibi siz de iman edin, denildii vakit Biz hi,
sefihlerin(aklszveahmakkiilerin)imanettiklerigibiimanedermiyiz!derler.

869
Annalist: (i.) tarihi olaylar kaydedenkimse tarihi (doktor) . annalisthasta:Doktorve
gemiinihikyeedenhasta.
870
Regression: geri ekilme, gerileme, regresyon; deniz gerilemesi, Mridin, mridin
hallerinikendiaynasndagstererekonayardmetmesidir.
871
Analytical:zmlemeli,analitik
872
Version:(i.)belirlibirgredayananaklamaveyatanmlama;eviri;uyarlama,adap
tasyon.
873
Gemi ile misal lemi ve bulunduu zamana kadar gelen dnemdeki olumsuzluklarn
terk edilmesinde yardmc olunan imajlardr. u konu unutulmamaldr ki ehli tasavvufun
btn bireyleri bu yolu tercih ettikleri zaman ok rahat ruh durumlarnn olduunu zan
netmekhatadr.nkbudert,akveileyoludur.Dolaysylaruhnhalleriniyivegzele
seyridir.
874
Uygarlk,DinveToplum.ev.SelukBudak.tekiFreudDizisi(1997).bensizbizTop
luluk Zihniyetinin Psikanalizi. Ihtaki Yaynevi, 2002. Yavuz ERTENnin Ben'den biz'e ve
siz'e: "bensizbiz".Topluluk Zihniyeti zerine Dnmeye Psikanalitik Bir Davet. Makale
sindenuyarlanmtr.
875
Bakara,10

Biliniz ki, sefihler ancak kendileridir, fakat bunu bilmezler (veya bilmezlikten
gelirler).
876
Buvebenzeriayetlerileaklarikenhastalkolarakbeyanetmitir.
slmnbugnekadarintiarummiyetleinsanvastasileolduubilinenger
ektir. nk dinin temeli yaamak ve misal olmaktr. Bunun en gzel temsilcileri
ehlitasavvufolduunuunutmamakgerekir.
Hulsa: Derdinin iindeki dermn bulmazsa ne g ile anlatlmak istenen
aktarmnengzelekildeyaplmasndanbakabireydeildir.
BundagelmektenmuratnkimHakknirfndr,
EyNiyzikiiolirfnbulmazsaneg.
DnyayagelenkimseiinmuratHakknbilinmesidir,
EyNiyzi!Kiioirfnbulmazsaneg.
Mevln Pervanenin evinde bilgi sayor, gkler, yer, yldzlar ve dnyann

yaratlhakkndaaklamalardabulunuyordu.Buarada:
Hak ehli ve mna bilen iin bu dnyann sureti Allah Telnn yzdr
dedi.BununzerineTaceddiniErdebil:
O halde, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Mustafa niin dnya bir
letirdidedive:
Bunaslolur?diyesordu.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz:
Dnyann sana bir le gibi grnmemesi ve senin de kpeklerden saylma
maniinonuistiyenlerdenolma.nkAllahTelsevgisindenbakaneileu
rarsanoletirveletendektdr.DaimaAllahTelyaraycol.Onuara
ki.AllahTelnnyznelykolasnvebtneyadaAllahTelygrebilsen
ve Hibir ey grmedim ki, onda Allah Tely grmeyeyim sz senin z
malnolabuyurdu.
Yine nakledilmitir ki: Bir gn zanaat erbab arkadalar, ahiret evleri harap
olanzlimlerinzulmndenikyetediyordu.Mevln:
Kasaplarpazarndahikpekkesiyorlarm?Onlarldrlmeyelykolduk
larhaldekoyunlarkesiyorvekesilmekzahmetinionlaratattryorlar.AllahTe
lnn yardm mminlere daha ok olduu iin mminlerin zahmeti oktur.
BunakarlkAllahTelnnonlarhakkndakirahmetionisbettesayszdrde
di.
877

876
Bakara,13
877
(YAZICI,1995),c.2,s.67(485486)

31
Hepgzellerarasndabulduhsnnnrevc,
Cemolupuakbirbirsanaeylerihtiyc.
Hsniindebuneehliktirkihncihn,
Canverirleryolunayakandekaldtahttc.
Nicezahmetlerekpftdelervaslnumup,
Akibetdermnyerinederdinikldnil.
Nimetivaslnatklsannolaklara,
Hnfazlndannegiderdoysalargercmle.
EyNiyzeremezsinlmeyincevuslata,
AdetoldurYrilindecnalurlarhsnebc.
Hepgzellerarasndabulduhsnnnrevc,
Cemolupuakbirbirsanaeylerihtiyc.
Hepgzellerarasndabulduuniingzelliingeerli
klarbirleipsanaihtiylarnbirbirsylerler.
Hsniindebuneehliktirkihncihn,
Canverirleryolunayakandekaldtahttc.
Gzelliiniindebuneehliktirkicihnpadiahlar,
Yolunacanverirlerdetahtvetneredekalr.
Nicezahmetlerekpftdelervaslnumup,
Akibetdermnyerinederdinikldnil.
klarnvaslnumupnicezahmetlerekip,
Sonutadermnyerinederdinikldnil.
Nimetivaslnatklsannolaklara,
Hnfazlndannegiderdoysalargercmle.
Nolurklarakavumanimetiniihsanklsan,
Btnlardoysalarfazlnsofrandaneeksilir.
Rabbnaonugryormugibionaibadetet
878
namveihsannartmassreklibymeyesebeptir.nkeriyenmumum
kendinikaybederkenbakabirtaraftaaydnlasebepolduuiinsevilenolur.Bu
nedenle evin ierisine ate almaktan korkanlar onu bakede yakmaktan ekin
mezler. Her nur bir zulmetin ifnsdr. Kararan nur aslnda varln bulmu olur.
Karanlnparlaklnakavumakileartksknetzahirolur.

878
Buhar.man..17.Tefsirsure31,2:Mslim.man.1.5.7:Nesa.man.5.6

EyNiyzeremezsinlmeyincevuslata,
AdetoldurYrilindecnalurlarhsnebc.
EyNiyz!lmeyinceeremezsinvuslata,
Yrilindebugzelliehara(vergi)cnalmakadettir.
Hedefi byk ve yce olann varlndan bir eyleri feda etmeden kavuaca
bir ey yoktur. Btn nebiler eitli skntlar ile karlanca bulduklar devletin
bahas olarak dert ve elemden azde olmadklar gibi raz oldular. Hibir zaman
Allah Tely thmet altnda brakmadklar gibi dnya hayatnda iyi ve kt
aranmadanskntiindeolunacanadairmisaltekiletmilerdir.

32
MeflnMeflnMeflnMefln
MuhakkiklerdimilerdrBenAsfardururEfrenc
879
Dellimntehsduremnilegelrsve
Benasfarzuhrundadalletlerolurpeyda
TulkevkebiarkdanmeslibdranunMec
Milelkfrndebukfirnicesleyleyepervz
MukaddemdenoluranunremniyleBisenc
KaraEflakilezddeynolurbunlardahiol
Tatardahiideryamageersuyugzna
CivrTunadaolankarndalarekerzahmet
Dhlierbaniresakndurmahemnka
Tetebbueyletrihintokuztarhitbirinal
Muhakkikevsatnahzitmzekkerleolurihrc
MuhakkiklerdimilerkiBenAsfardururEfrenc
880

879
(KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitliMetni,
Ankara,1998,s.36)

Velkinmntehsduremnilegelrsve
Lkkfridekfirdirnicesleyleyepervz
Mezellettenolaneyyamn
881
zeminvaveylailebec
882
Benasfarzuhrunadallettirolurpeyda
Tulkevkebimerikmeslibdranuneclec
883
KaraEflakileanlardahiolzddndr
CivrTunadakiolankarndalargeerzahmet
Dhlierbaniresakndurmabiraderka
Tetebbu
884
eyletrihintokuztarhitbirinial
Muhakkikevsatnahzitmezkrlaolurihrc
MuhakkiklerdimilerdrbenasfardururEfrenc
885
Dellimntehsduremnilegelrsve
MuhakkiklerBenAsfar(Hristiyanlar)Avrupadadururdemilerdir
Dellinihayetlerisveemniyetleilegelir
[YeryzndeAllahAllahdiyenbirkimsebulunduumddete,kyametkopma
yacaktr.
886
Yaniyeryzndebirbiriniizleyenzikrehlikalmayncayakadarlemin
cesediiinruhgibi.pheyokkicesedinyokolmas,ruhungitmesindensonradr.
Mehdningelmesindenncezamannocuklarnyaarlarsagrebilecekleribirok
alametgelir.BeniAsfarnkmasalametlerdendir.OnlarBosnayasaldranFrenk
lerdir. Karadeniz tarafndan Moskovallar, onlara yardm edecekler. eitli kfr
milletleri de byledir. Bunlarn bazlar Allahn en yakn arzda (Rum, 12) aye
tinde delalet ettii gibi 1098de ktlar. Bu ayet iki kelimedir ve harflerinin says
doksanyedidir.Cihaddagalibiyetvemalubiyetarasndadevrederdurur.Birka
ylda (Rum, 3) Bu ile dokuz arasndadr. Burada bahsedilen birka, kfirler
cihetindenondavukubulmutur.Takibykyenilgidendolayolanolmutu.Allah
Telizinverirse,galipgelirler,sznnhkmnnaakacazamangelecek
tir.Vemslmanlartarafndangalibiyetvakiolacaktr.VeinsanlarAllahTelnn
izin verecei zamana kadar gvende ve mutlulukta olacaklardr. Sonra Bizans e
hirlerinin ounda, namaz klmann zorlaaca bir zaman gelecek. Bilakis orann

880
Bu ilhinin bu versiyonun kayd stanbul Byk ehir Belediyesi Atatrk Kitapl stih
ralarisimli(T8111297HOsmanErginYazmalar001892)eserinvarak3bdekaytldr.
881
Eyyam:(Yevm.C.)Devirler.Gnler.G,iktidar,nfuz
882
Becce:ocuk,uak,erkekocuk.
883
Eclec:Yumruvegenialnl
884
Tetebbu:derinlemesinearatrma,okuma,dnme,renme.
885
EFRENC(Franszca.dan)Bukelime,Ortaadateekklederek,osralardaFranklarnve
bilhassaCharlemagneinhkmaltndabulunanlaravezamanlagenileyerekbtnAvru
pallaradenmitir.Frenk.AvrupalvehassetenFransz
886
Mslim. man. 234: deiik rivayetler iin bkz. Buhri. Zekt. 47. Hac. 47. Cihad. 94.
Fiten.22.25,Hudud,20,Rekaik.40;EbuDavud.Fiten.1.Melahim.8.9:Tirmizi.Cemaat.1.
Fiten19.21.35

halk ama intikal etmede sknt ekecektir. Kfirlerin saldrlar Halebe kadar
ulaacak. Allah Tel, Halebi de am da onlarn istilalarndan korusun. phesiz
mukaddesarzorayadelaletetmeyecektir.AncakAllahnuszonadelaleteder:
Hibirmedeniyetyokturkikyamettennceonunykcsveyaiddetlibire
kildeazapedicisibizolmayalm.
887
Btnbeldelerinhalk,amellerininbirsonu
cu olarak, ahir zamanda afetlerden emin olamaz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminbuszdeonadelaleteder:
phesizkiAllahheryzseneninbandadininiyenileyecekbirisinignderir.
Ayrcauhadisdebunadelaleteder:
Dnyannvarolmasndanberiyzsenegemesinkibandabiremirgelme
sin.YzseneoluncahayrnveerrinbirbirinitakipetmesiynndenDecclkt
s aleyhisselm indi. phesiz ki her Deccl iin s ve her Firavun iin de Msa
vardr.
.slamiyetin zevalinin sonlarna doru Osmanl Devleti hakikat ehlinin ittifak
ileMehdninzamanndasonaerecektir.Naslkisaleyhisselmnhilafeti,umumi
hilafetin sonu ise, Mehdnin hilafeti de hususi ve Muhammedi hilafetin sonudur.
Evliyannhilafetininsonuisehususihilafetinmertebelerindenbirmertebedir.Ona
inanmaklakaimolmanancakAllahTelnnazndan,aznanefesverdiikimse
ilekaimolur.Bunubil.AllahTelonuslahettiktensonrayeryzndefesatka
ranlardanolma.
phesizAllah,birkavmindurumunu,onlarnefislerindekinideitirmedike
deitirmez.
888
]
889
Benasfarzuhrundadalletlerolurpeyda
TulkevkebiarkdanmeslibdranunMec
Benasfarzuhrundasapklklaraakar
DoudanbiryldzdoarmeslibdiranunMec
890
AhmedBcan,eseriEnvrulkndeHz.Muhammedeatfedilenurivayetive
hadiscilerin yaptklar yorumu aktarr: Hz Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
ylesylemitir.
Kyametaltnesnedensonrakopar:Vebayaygnlar,BeytlMukaddesalr,
tm lemde lm olur, 100 altnn bile kiilerin ihtiyacn karlamayacak ekilde

887
sra,58
888
Rd,11
889
(ETN,1999),s.143;(BURSEV),v.134b,96.Varidat
890
MEC: adam, arkada, ahbap; ene, yanaklar, adam, herif, tip, acayip klkl tip, herif,
herifiolu(Argo)
Mac:(nek),(sko),(rlandal.)olu,zade(bazenMcveyaM'olarakyazlr)
Mecc:Azlasupskrmek.Sulueyleratmakvesamak.
Mac:Tuzlusu. - :Atmak,firlatmak;(parti,yemek,vb.)vermek,dzenlemek,atmak;
soketmek,afallatmak,saskinaevirmek;atma,atis,firlatma

zenginlik olur, Araplar arasnda fitne yaygnlar, Mminler lemi ele geirir ve
Beni Asfar ile anlama yaparlar. Daha sonra kfirler anlamay bozarlar ve galip
gelirler. Bundan sonra benim mmetime fitne ve sava girer ve kyamet kopana
kadar fitne ve savasrer. Muhaddisler der ki, Ben Asfar ile Frenkler birleip her
bir sancan altnda 12000 askerin bulunduu 80 sancak ve toplamda 960000 as
ker ile Batdan hcum ederler. Fakat Mslmanlar, Kostantiniyye, Roma ve
Amriyye dnda Batdan ve doudan btn dnyay kfirlerin elinden alr. Fa
katbundansonrahkimiyetkfirlerinelinegeer(AhmedBcan1301:368).
891
mamMehdleAsfaroullarnnBykSava
BistamninCifrulCmiisimlikitabndaMimharfiileHristiyantaifesiarasnda
byk bir harp olacan belirtir. Mim harfinden maksadn mam Muhammed
Mehd aleyhisselm olduu da aklanmaktadr. Daha sonra Kk Sava da deni
lenCezireiRumiyye(RumAdas)CengiolacaveMehdaleyhisselmnRumada
snfethedeceiifadeedilir.Kitaptakiresiminkonumetnideuekildeaklanmak
tadr:
Mellif,Rumiyyeadasnntasviriiindeolanehirlerihisarlarilealtnkaplve
iinde altndan maksure li kilisesiyle bu mahalde birka surete iaret edip sonra
tasviritmeyipbirbiriaretolundu.BumahaldemamMehdileAsfaroullarara
sndakibyksavatasvirolunduveortadakiyksektepeninsolunda,haalemli
siyah sancak ve zerine sark sarlm fesleriyle Asfaroullar taraftarlar bekleir
ken tepenin sanda krmz sancaklaryla Mehd taraftarlar yer almaktadr. Tepe
nin n tarafnda atl Mehd askerleri, kaan, atl Asfaroullar askerlerini kovala
maktadr.YerdeiseAsfaroullaraskerlerineaitkesikkolvekafalarsalmtr.
892
Mehd aleyhisselmn kndan evvel onun devletinin belirmesi amacyla her

tarafaydnlatankuyruklubiryldz
893
doacaeklinderivayeterastlanmaktadr.
Hatta Gn, ak bir dumana getirecei gn gzetle. (Duhan: 10) ayetinde
geen dumann kuyruklu yldza iaret ettiinin de iddia edildii grlmektedir.
Hicri 175. m. 791 ylnda kuyruklu yldzn grld ve iki ay durduktan sonra
tekrarkaybolduugrlmtr.
894
Milelkfrndebukfirnicesleyleyepervz

891
892
893
KuyrukluyldzlailgiliBykLaroussedeuaklamalaraktarabiliriz:Kuyrukluyldzlar,
grnm ve hareketleri ok zel olan ve Gne sisteminde dolaan gk cisimleridir. Bir
dzlemiindetutulumagreherhangibireimesahipolabilenyrngelerielplsler,para
boller ya da hiperboller biimindedir ve bunlar Gnein hemen yaknnda birbirlerinden
ayrt edilemeyen uzun dolanm srelerine karlk gelir. Ksa dolanm sreli ad verilen
kuyrukluyldzlar.200yldandahaazbirzamanaralndadzenliolarakgnberinoktasna
geri dnerler (Byk Larousse 1986: XIV, 7236) ayn kaynan 123. sayfasnda kuyruklu
yldzn en son grld tarih h. 175/791 olarak geerken 200. sayfada bu tarih 75/694
eklindeyeralmaktadr.
894

MukaddemdenoluranunremniyleBisenc
Milletlerkfrndebukfirnicesinitarafnaveyannaala
nckuvvetlerioluranunremniyleBisenc
KaraEflakilezddeynolurbunlardahiol
BunlardahiKaraEflakilebirbirineztolur
Tatardahiyamaedergeersuyugzna
Hele lrm br u vasiyyeti yine ideym; taht Ttrn dur, taht

Ttrndur, taht Ttrndur. Bunlar slh olmakdan kalmdur clk olmu yu
murta gibidr bunlarda hayr kalmamdur taht Ttrndur bilmi olun her ne
kadarhilafnitmeealursanuzolmazmlkTtrndur,Ttrndurbeyt:
VetemmesaltlHakkitetralellezi
BihilemezelfhletAllhurahim
895
Benden selm eylen Tatara Allah Tel onlarn imnndan ve islmndan

honddur, amellerini de Allah Tel slh eyleye zr dn rk olmaynca
islm pdihna duc okdur dn u adalet ameli de slha sebeb olur.
Pdihlara asl lzm olan dndr ve adletdr bu ikisi Tatardan memldur
grimesem bilmezdm ben ehdet iderim; dnleri ve mezhebleri sahhdr.
Benegerilymvelkinnefesmhaydr,bunefesTtrahaytvirrmlk
onlarnolursadetonakionlarayardmidenlerdenbuluna.
896

895

te burada yani bu iin sonunda Hakkn beyan salt kendisine hayat ve lmde
RahimAllahTelyaolsun.
(Srr MektumAnkai Murib, s.5, Osman N.ERGN, no: 1700, Atatrk Kitapl, Taksim
stanbul)Yazmadaikicimsrahataldr.Mecmudakiniesasaldk.
896
(EEN,2006),s.35;(MISR,1223),s.2b

TatarSipahilerininMehdAskerlerileBulumalar
Kyametin Mehdnin lmnden krk gn sonra kopaca belirtildikten sonra
Mehdnin ortaya kndan nce Maverannehirde Haris isimli birinin ortaya
kacagemektedir.BukiiaskerlerininnclnMansuradlbirTataryiidi
ne verir. Mansur askerleriyle memleketinden karak Mehd askerlerine karr.
MehdaskerleriileEdirnezerindengelenTatarsipahilerinbuluurlar.
AhirZamannMehdsi(Mehdiahirezzaman)olaraksfatlandrlanKanuniSul
tan Sleyman fetih hareketleri iin Tatarlardan askeri yardm istemi, Tatar Han
Sahip Giray Han da bu istek zerine stanbula kalabalk bir ordu gndermitir.
Ayrca daha sonraki yllarda Tatarlar, Ruslarn Osmanl devletine kar byk bir
saldrsnengelleyerek(1554),Ruslarbozgunauratmlardr.OsmanlTatariliki
lerinindzeyineiaretedenbirolaydaSeyehatnmedegemektedir.Evliyaele
bi Seyahatnamenin banda grd bir ryay anlatrken Tatarlara yaplacak bir
yardmdanbahsetmektedir:RyasndakendisiniAhielebicamisindegrenEvliya
elebi,camideaynzamandaHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemindrthali
fesivearkadalarnndabulunduunufarkeder.KendisiniSadVakkasolarakola
raktantanbirinetopluluunburadatoplanmanedeninisorar.SadVakkasTatar
larnaskeribakmdanskntdaolduklarn,onlarayardmiinstanbulageldikleri
niveoradanTatarHannayardmagideceklerinsyler.
TatarlarnSultanSleymanzamanndaOsmanllarayardmagelmiolmas,me
tindegeenMehdninbukezSultanSleymanileilikilendirildiinidndrmek
tedir.KanuniSultanSleymannaynzamandaMehdiahirezzamanolarakvasf
landrlmasbufikridesteklemektedir.MetindeMehdileTatarlararasndabalan
tkurulmas,dolaylanlatmlaSultanSleymannMehdliinivurgulamaktadr.
897

897

404|Niyz
CivrTun
Dhlierb
TunaNehri
Sakndurm
Tuna n
Brege ve
(Donauein
kasabasnd
tadanitiba
Donaue
2779 km'd
corafi bak
Gny'den
kadar aa
ya, Avustu
ya,Moldov
dir.
Tuna N
balayan s
edilebilir.
Tetebbuey
Muhakkik
Trihiniiyic
iMsrkadd
nadaolanka
banireak
icivrndaol
makrkgni
nehri, Alman
Brigach da
ngen)'de bir
dan fkrarak
renbunehri
eschingen'de
dir. Bunun 2
kmdan e
n Turnu Seve
tuna (931
rya, Slovaky
vaveUkrayn
ehri nehir t
seyahat kana
yletrihinto
evsatnahz
cearatrdo
esellhsrra
arndalare
kndurmahe
lankardeler
indehemen
nya'nn gn
a rmaklar
lemesiyle m
k ufak bir ka
inisminiTun
en Karadeniz
2415 km'si
ayrlr kayna
erin'e kadar
km). Kayna
ya, Macarist
naolmakze
tamacln
al geileri i
okuztarhitb
itmzekker
kuzkarbir
ahulazz
ekerzahmet
emnka
rimizekerz
nka
eyinde Kara
rnn 678 m
meydana ge
anal sayesind
nadiyedei
z'e dkld
zerinde Sey
andan Gn
Orta Tuna (
ndan deniz
an, Hrvatist
eretoplam1
a ok uygun
ile Tuna ze
birinal
rleolurihrc
inial
t
zahmet
aorman (Sch
m ykseklik
elir. Tuna ka
de Brigach n
tirir.
Sulina lim
yrsefer yap
ny'ye kadar
(860 km) bu
e dkld
tan, Srbista
10lkeninto
ndur. Hollan
erinden Kara
c
hwarzwald)
kteki Donau
ayna Dona
nehrine dk
manna kada
plmaktadr.
r yukar Tuna
radan nehir
noktaya ka
n, Bulgarista
opraklarnka
nda'dan Ren
adenize kad
blgesinde
uEschingen
aueschingen
ld nok
ar uzunluu
Tuna nehri
a (988 km),
az Sulina
dar Alman
an, Roman
atetmekte
nehrinden
dar seyahat

Muhakkakortasnalmzekkerle
898
olurihr
Niyzi Msrkuddisesrruhulazizinbubeyitlerdebahsettii tarihiolaylariin

yeterli bilgimiz olmadndan tam olarak yorum yapamyoruz. Fakat zaman ieri
sinde bu bahse konu zuhratlarn olutuu veya olduu kesin olma ihtimali ok
yksektir.nkNiyziMsristihrakonusundayeterliilimesahiptir.

898
Mzekker: Erkek, er. Gr: Mennesin zdd. Kelimeyi erkek gsteren. (sim, zamir, sfat,
fiil).

H
33
Vezin:FiltnFiltnFiln
sterisenolasnehlifelh,
Kullukeylebilgadatverrevh.
Dnyailebalanpkalmakneden,
stemezmisinkibulasnnech..
Nefseytandaneminolmamdm,
detinolsungecegndzsalh.
Yolagidersensanarehbergerek,
Hemyanndadmanalzmsilh.
Zikirletevhideerersegnl,
Marifetlebulasadrninirh.
Alupgnlgznnperdesi,
Hayretindeeyleyesinoksiyah.
Gresindomazdolanmazbirgne,
Gicesiyokdimolmusabah.
Kammkilleryanndahallola,
Cmleyanlilerinolashh.
EyNiyzdostilineumaa,
Herkelmnoldunrdanbircenh.
sterisenolasnehlifelh,
Kullukeylebilgadat
899
verrevh.
900
Felhehliolmakistersen,
Bilki;gnebatndansabahakadarkullukeyle
Ehli felh demek, her eyden korunmu ve hirette de zararl kmayan krl
olankimselerdir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
nsanlarnenfaziletlisi,amelasndanenfaziletliolandr.
901
badettekifaziletisenedenveniindenkurtulupAllahTelnnrzasnumarak
ibadetetmekdemektir.
Dnyapierisindeibdetlerinyerivenedendeimezalanoluturduklarn
dahaiyianlamakiinutespitindikkatlibirekildeokunmasgerekmektedir:
Dinin ikinci unsuru olan ibdetler (ritel), Tanr'ya itaatin biimsel gster
geleri saylr. Yaln ve teorik bu Tanr inanc yeterli olmayp, bu inancn pratik
olarak eylemle gsterilmesi ve sergilenmesi gerekir. Tapma, tapnma eylemi

899
Gadat:Sabahnerkenzaman.Sabahvakti
900
Revah(ara.) er. 1. bir eyi elde etmeden doan nee. 2. gne battktan sonra gece
oluncayakadargeenzaman.
901
Tabern,10531

olan ibdetin z ve genel yap itibariyle kayna da vahiy olduu iin belirli
ibdetler,Tanr'yaitaaterevesindevebirinanvekanaatgereiolarakyap
lrlar.Tapma ihtiyac, beerdncesininrnleriyle karlanamaz.Kald kibe
erinbualanamdahalesiasgariolarak,dininesaslunsurlarndanbirininzede
lenmesi anlamna gelir. Bu bakmdan Tanr, bizim ibdet olarak ne yapmamz
gerektiinibelirlemivekendisinebuekildeibdetetmemiziemretmitir.
badetler biimsel olarak basit grnseler bile Tanr'nn tasarm olduklar
iin, aslnda onlarn gc ve gizemi bu dnyann telerine uzanr ve her biri
Tanr ile balantnn deiik biim ve boyutlarda gerekletirilmesine hizmet
edecekmahiyettedir.Hattabiribdetebalolarakbelirlidualarnezberlenme
si ve okunmas da ibdetin bir parasn tekil edebilir ve bu okumann etkisi
salt bir zihn kavray artna ba deildir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin namazlarda zellikle Fatiha'nn okunmas ynndeki direktifi bu a
dandeerlendirilebilir
902
Gazzl'ninhyuulmiddinadleserindeortayakoyduugrleriniuekilde
zetlemekmmkndr:
Allah Tel kullarna, ruhlarn alk olmad, mahiyetini akllarn tam ola
rakanlayamadbazibdetekillerinivazifeolarakyklemitir.Hac'daeytan
talama esnasnda cemreleri atmak, Safa ile Merve arasnda tekrar tekrar sa'y
etmek ve benzeri ibdetler byledir. Teslimiyet ve kulluun kemali bu gibi
ibdetlerle ortaya kar. Zira zekt, keyfiyeti bilinen bir yardmlamadr. Akln
buna meyli vardr. Oru, Allah dman olan eytann aleti durumunda olan
ehvetin krlmasn salarken, ayn zamanda btn megalelerden uzak dur
mak suretiyle kendini tamamen ibdete verme anlamn da tamaktadr. Na
mazdaki secde ve rk tevazuun ekli olan fiillerle Allah'a kar sayg ve alak
gnlllsergilemektir.BuibdetlerdeAllah'asaygbulunduunuaklkolay
lklakavrar.Fakatsa'yetmek,cemreleriatmakvebenzeriHacfiillerininhikme
tiniaklidrakedemezvebunlarinsantabiatkolaylklabenimseyemez.Ohalde
insanbunlaryapmayasevkedensaik,srfilahiemirdirvesadeceuyulmasge
rekenemreuymaniyetidir.Bugibiibdetlerdeaklntasarrufunuengellemek,
ruhuvetabiatalpbenimsediieyindnakarmaanlamvardr.Ziraak
lnmnsnanladhereyeinsantabiatbirderecemeyleder.Bumeyilemri
yapmayayardmcvesevkediciolur.Buibdetleriyapmakladatambirboyun
eme ve kulluk hemen hemen ortaya kmaz. (Zira bu hareketlerin gerek se
bebini akl kavrayamaz). Bundan dolay Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
zel olarak Hac ibdeti hakknda yle buyurmutur: Allah'm! Kul olarak se
ninhachakkndakiemrinehakkylauydu
903

902
(KAHRAMAN,2002),s.173;Bardakolu,"Kur'nveHukuk",s,9495.
903
Hadisi Bezzar tahric etmi, merfu ve mevkuf olarak nakletmitir. bn Hacer'in hadisle
ilgili deerlendirmesi yledir: Darekutni bu hadisi elilel'de merfu bir senetle zikr etmi
ancakmevkufolduunutercihetmitir.

Hlbuki namaz ve benzeri ibdetler hakknda byle bir ey sylememitir.
Allah Tel'nn hikmeti, insanlarn kurtuluunu, arzularnn hilafna olan bir ta
kmamelleriyapmayvekendileriniAllahTel'nnhkmnebalamaygerek
tirmitir. Bylece onlar, boyun emenin usllerine uygun ve kulluun gerei
olanibdetleriyapardururlar.nkmahiyetinianlayamadanarzularnnhila
fnaolarakyaplanbugibiibdetler,insantabiatvehuylarnngereindenay
rp,kulluunicabnasevketmevenefsinitezkiyeetmekonusundadahames
sirdir
904
KulluubuzirveyekarancennetvecehennemkorkusundanazadeklanAllah
Tely akl ve nefsin esiri olmaktan kurtarp akn derinliklerinde bularak ibadet
etmektir.
stemezmisinkibulasnnech..
steinibulmakistemezmisin?..
Mevlanakaddesellhsrrahulazzbuyurduki;
Efendimvecanbamemseddin(Tebrizi),birkimsedenincindiivakitona:
AllahTelsanauzunmrveokmalversin.diyeduaederdi.
DNYANEFRET
DnyayaNefretinYahudilikveHristiyanlktakiDurumu
Yahudilik, materyalist bir dnya tasavvuruna sahiptir. Hayatn telere,

hireteuzananbirboyutuszkonusudeildir.Bubakmdanlm,insanbiricik
hayatsahnesindenayrdiin,istenmeyenkorkunbirsondur.Ksaca,Benim
memleketimyalnzbudnyadrcmlesi,Yahudiliindnyagrnnenksa
ifadesidir.
Hristiyanlktaise,tarihininbtnnkapsayacaktarzda,tekdzebirdnya
anlayndanszetmekkolaygrnmemektedir.Budin,tarihininilkdnemin
de,dnyadaneletekekmeyiteklifedenmnzevbirkarakteresahiptir.lkH
ristiyanlarn dnyadan vazgemelerinin temelinde, onun sonlu olduuna inan
malar yatmaktadr. Dnya ile arasna byk bir mesafe koyan ve Ruhbanlk
kelimesiyleifadeedebileceimizbuanlaynyaygnlamasnda,ncilintahrifini
dehesabakatmakgerekir.Bugnelimizdekincillerde,budnyayaaitbirdee
rin bulunmadna, kadnn ve her trl dnya nimetinin kanlmas gereken
bo eyler olduuna dair birok sze rastlamak mmkndr. Hristiyanln ilk
dnemleriningelitirdiiburuhbanlkanlaynnenolumsuzsonularndanbiri
de,ailekurumunuyerlebiretmesidir.Kadntehlikelibirvarlksayarak,hertr

904
Gazzali,hya,I,274.

l ftr ve beden arzuyu ldrmeyi neren bu anlay sonucunda ortaya kan
olumsuzluklar, birok kitabn veya filmin konusu olabilecek zenginliktedir. Ta
rihilerinbildirdiklerinegre,rahiplerkadnlarnglgesindenbilekayor,onla
rayaklamaygnahsayyorlard.Kadnlarayollardabilerastlamak,onlarlako
numakitikatlarnca,amelleriniveruhmcadelelerinimahvederdi.
Zamanlaslmdnyasndadayeryeryansmalarnatankolacamziin,bu
olumsuzluklar,ruhbanlkanlaynnbiretkilenmesiolabilmektedir.nkruh
banlk, insann tabi igdlerine alan ama yerine, onlar kreltmeyi veya ta
mamen yok etmeyi tercih ettii iin, bir baka anlatmla ftrata aykr olduu
iin, toplumda bir dzeltme ve olgunlama arac olmak yle dursun, toplum
ahlknbozanbirileviyerinegetirmitir.
Sonuta, Yahudiliin aksine, ana karakteri itibariyle dnyay dlayan, ebed
mutluluunhertrldnyadeerindenvazgemektengetiinisavunanilkH
ristiyanln dnya grn en zl ekilde dile getiren cmle, Bu dnya be
nimmemleketimdeildirszdr.
905
slamdaDnyayaNefretinkNaslOlmutur.
slmn ilk dnemlerinden itibaren konuya yaklarsak grnen odur ki, Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hakka yrmesinden dan sonra, onun
esiz rehberliinden mahrum kalan insanlk, ilerleyen zaman iinde, zellikle de
Emevlerdnemindeortayakandnyevlemevesefahatyaantskarsnda,
dnyaya ve dnyevlemeye kar tavr koymaya balamlardr. Tasavvuf Tarihi
kitaplar, balangtan beri, tarih sre iinde mslmanlarda gzlenen dnyev
leme temayl ile tasavvuf hareketlerinin glenmesi arasnda, bir eit doru
orant bulunduunu gstermektedir. slmn ilk iki asrnda zhhad ad verilen
zmrenin dnyaya baklarnda, genel olarak yadrganacak bir durum sz konusu
deildir.Dikkatekiciolanyegnehusus,dnyanimetlerinekarsoukvemesa
felidurmalar,bunlarnayartcveazdrczelliklerinidahaokdilegetiriyorolma
lardr.Zamanilerledikeveahlkanlamdayozlamavebozulmalarortayaktk
a, sflerin zhd konusundaki srarlar artm; dnya ve nimetlerini yerme husu
sundaslplarndayeryersertlemelervekastaanifadelergrlmeyebalam
tr.
Dier taraftan, Muhasibnin eserlerinde, Hristiyan kltrnn etkisinden sz
edilmi,ncekikitaplarndahadislerisenetleriyleverdiihalde,sfevreleredahil
olduktan sonrakilerde, senetli hadis sevkinden vazgetii belirtilmitir. Devrinin
nl hadisisi Ahmed b. Hanbel (241/856) kendisine yz vermemi, Ebu Zra er
Rz (264/877), eserlerini, uzak durulmas gereken bidatlarla dolu kitaplar ola
rak deerlendirmitir. Bu ise hakkndaki bu tespitlerde, baka sebepler yannda,
onunzhdanlayndabelirleyiciolmutur.
906
Dnyaniinsevdirilmekistenmiyor?

905
(BN'LARB),s.8697
906
(BN'LARB),s.107

DnyazellikasndanAllahTeldanuzaklatraneylerdenolumutur.Bu
nedenlekorkuverenbirzelliivardr.Fakatdnyaysevmedekisnrnasltespit
edilmeliobalbanabirsorundur.Raslllahsallallhaleyhiveselleminhaya
tndakiusulvedengebumeseleyigzelzmlemitir.Buisednyayterketmek
deilde,gnldeonayervermektenkanmakeklindedir.
Allahm,dnyafitnesindensanasnrm.
907
Dnyammininzindan,kfirincennetidir.
908
Allahm,hayat,ancakhirethayatdr.
909
EerdnyannAllahTelkatndasivrisinekkadardeeriolsayd,AllahTe
londankfirebiryudumsuiirmezdi.
910
Allahm,Muhammedailesininrzknihtiyacgrecekkadarver!
911
Fakirlik,neredeysekfrolacakt.
912
Bu ve benzeri hadisler iin temelinde Allah Telnn gnlden karlmamas ve

dnyann hedef nokta olmamasdr. nk dnya hayatna gelmemi bir kul iin,
ahiret hayat denilen bir hayat yoktur. Neticede Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminUnutturanfakirlikveazdranzenginliktenAllahTelyasnmas
913
Ecelinkuluaraypbulduugibi,rzkdakuluaraypbulur.
914
Dnyakonusun
damihenktamzolmaktadr.
mam Rabbn kaddesellh srrahlazz (1034/1624) bu konudaki sz u
ekildedir: Dnya, seni Allah Teldan uzaklatran eyler demektir. Kadn, mal,
rtbe ve mevki dncesi, Allah Tely unutturacak kadar zihninizi doldurursa,
dnyahalinegelir.
915
Dindensonrazenginliktendahahayrlsngrmedim,
Kfrdensonrafakirliktendahaktsngrmedim.
916
Dnyann nefret edilmesi gereken bir yer olduu bu anlatlanlardan anlald.

Ancak dnyada sevilmesi gereken bir ey yok mu diye bir konu hatra gelirse
Banadnyanzdaneysevdirildi;kadn,gzelkoku,namaz
917

907
Buhar,Cihad,25;Deavt,37,41,44,57;Mslim,Zikir,76;Nes,stize,5,6,7.
908
Mslim,Zhd,1;Tirmiz,Zhd,16;bnMce,Zhd,3;Ahmed,II,197,323,389,485.
909
Buhar,Cihad,33,Rikk,1;Mslim,Cihad,126,129,Tirmiz,Menk_b,55;Ahmed,III,
381,V,332.
910
Buhar, Tefsir (18) 6; Mslim, Mnfikn, 18, Tirmiz, Zhd, 13; bn Mce, Zhd, 3;
Ahmed,V,154,177.
911
Mslim,Zhd,19.
912
Beyhak,uabulman,IV,267;EbuNuaym,Hlye,III,53,VII,253.
913
Tirmiz,Zhd3
914
Heysemi,IV/72
915
mamRabbn,elMektbt,I,83(73.Mektup).
916
Mverd,EdebudDnyavedDn,146.
917
Nesai.AretnNisa.1:bn.Hanbel.III/128.199.285

Kadn:noksanlmza,gzelkoku:tabiatmza,namaz:kulluaiaretoldu.
Kadn hakknda dnlmesi gereken erkeklerin noksan halleridir. Aliyyl
Havvaskuddisesrruhulazzbuyurdularki;
Kar ve kocann ahlakn inceleyince kadnnn ahlak ve davran erkeinki
gibidir.nkkadnondanyaratlmtr.Birkimsekendihuyundanhabersizise,
kendieininhuyveahlaknabakmaldr.Ozamankendihuyveahlaknaynada
grmgibi,kendisinegzkrppbaktngrr.
918
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, Hz.Hatice radiyallh anha ile geen
gnlerindekihatralarnunutmamherfrsattaonuanmveiyiliklerinianlatm
tr.YineOnunhatrasnandbirgndeHz.ieradiyallahanha:
O yal kadn ne anp duruyorsun, Allah Onun yerine sana daha iyisini verdi
deyince,Raslllahsallallhaleyhivesellembunasitemetmive
Allah Tel, bana Ondan daha hayrlsn vermedi. O, kimsenin kabul etme
dii bir zamanda bana iman etti, herkesin beni yalanlad bir zamanda, o beni
tasdiketti,kimseninbanabireyvermediibiresnada,Omalnbenimiinkul
land ve kimsenin ocuk vermedii bir dnemde o bana ocuk verdi diye cevap
vermitir.
919
Buekildeerkeinsevdiivesevildiikadnaolanihtiyaaklanmak
tadr.
KokununArapadakarlTybtabiatdemektir.nsannsevdiikokuonun
vasflarn aa karr. Mesela yerin altnda ilehanede ibadet eden ehli keml
yerinaltndatopranzilekarphalvetedinceaslnbulmuAllahTelyakul
olduuzahirendeisbatetmektedir.Buekildevuslatmakamolannamaznaslna
erimitir.
Namaz ise kulluun zirve noktas olup Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
en stn sfat olan abd (kulluk) in iaretidir. Bu sebeple namaz klmayp Allah
Telysevmektenbahsedenbirindenhazeretmekgerekir.
BusevgiRaslllahsallallhaleyhivesellemeemredildiisebusevgilerden
noksan olanlar Muhammed makamda olamayp daha alt makam sahipleri oldu
unudaanlamakgerekir.
Nefseytandaneminolmamdm,
detinolsungecegndzsalh.
Devamlnefsveeytandaneminolma,
iyilikgecegndzdetinolsun.
Birkeresindeiblis,Hz.saleyhisselmahtiyargrnmndebirahsola
rakgelmiti.
nk iblis, nebilerin (aleyhimsselm) btnlarna etki edecek bir yol bu

918
(ALTUNTA,2007),s.740
919
(VAROL, 1990), s. 135; bn Askir, Menkb, 9697, bn Kesr, elBidye, III/128; bn
Hanbel, Msned, VI/117,118; Tabern, XIII/23; ie Abdurrahman, Tercim Seyyidti
Beyti'nNbvve,Kahire,1987,s.234;Haleb,33,34.(VAROL,1990)

lamaz. Ayrca nebilere (aleyhimsselm) gelen havatrn tm, ya Rabbn, ya
melek ya da nefsdir. Ve eytann, nebiler aleyhimsselmn kalblerinde bir
nasibiyoktur.Vellerden,Allahnilmindemuhafazaolunmuolanlarda,eyta
nnilkasnnkendilerineulamasndadeilde,korunmadanebilerkonumunda
drlar.Korunmuolanveli,eytannilkaedeceivesveseyibilmehususundaAl
lahtan bir almete sahip olur. Bunun nedeni, velinin kanun koyucu konumda
olmamasdr.Nebler(aleyhimsselm)ise,konunkoyuculardr.Bunedenleon
larnbtnlardakorunmutur.Bununzerineiblis,Hz.saleyhisselmEys!
Lilaheillallah,de!dedi.Byleceiblis,Hz.saleyhisselmnkendiemrinebu
kadaritaatetmesinebilerazoldu.Hz.saleyhisselmda;
Bukelimeyi,seninLilaheillallahdemenledeil,kendiszmolarakdi
yorum.Deyecevapverdi.Bununzerineiblis,berbatbirbiimdegerisingeri
dnd.
920
Silahkuvvetileizahedildiindenyolhazrlaamasndagereklitedbirtve
emniyetinsalanmasdr.Yolemniyetindeenbykncelikrehberdir.Birordu
saldrhareketindenncerehberlervastasylaistihbrathazrlklarilenaamay
geerekhazrlkyapar.Buyoldaisemridnceliksahibidir.
Bilginin biri bir gn uykudan uyand. Eya, kitap her nesi varsa att. nliyor,
alyorveylesylyordu:
mrmz kadnlardan ayr yaamak, onlardan kanmakla tkettik. Allah
Tel kitabn arkamzda braktk. Allah Tel bizden mrmz nelerle tket
miolduumuzusoruncanecevapvereceiz?Gzmzlenegrdmz,ku
lamzla ne iittiimizi, kalbimizden ne gibi dnceler geirdiimizi soracak
lar...
Bilginin burada Allah Tel kitab demekten maksad Kurn Kerim de
ildir.YolgsterenadamyaniMrid'dir.AllahTelkitabodur,yetodur,
sre odur. O yet iinde yetler vardr. Bu ak Kurn Kerim'de, bu ak ki
taptaneleryok...
Bu mesele bize bir ka kere Badat'ta kadlk yapan Yahudi'yi hatrlatt. Ya
hudi hazineler elde etti, yer altnda gizli maaralar yaptrd. Silhl yiit kiiler
bularakpusuyayatrd.Halifeyitahtndanindirecek,Badat'kuatacakt.Hik

920
(ATA, 1993), s. 625; Futht, 1, 281283, (Thk. O. Yahya, IV, 278287.) Bu konu iin
ayrcabak:Futht,
3, 93. Havtrla ilgili olarak elGazzlnin (hyt. 505 / 1111) yorumlan iin bak: Ravdatut
Tlibn, 7880. AbdulKdir elGeylnnin (491561 / 10971165) de havr hakknda
benzerigrlerivardr.Bak:Behe,6768,7576,7778.

yeuzundur:
Halife Yahudi'nin dzenlerini haber ald. Onu yakalatt. u hale gre kadlk
meslei,dinbilgisiveKurnKerimylebirhalegetirilmitiki,birYahudiBa
datkadsolmutu.HlbukioiindenbirYahudivebirmahlktu.imdianlattk
ki seni kurtaracak ancak Allah Tel kuludur. Yoksa o yiyecek ve azk fayda
vermez.(Karanlktayryenarr)
KadirGecesi'nigecelerarasndagizlediklerigibiAllahTelerlerinideiddia
clararasndagizlemilerdir.Bunlarngizlenmiolmasdknlklerindendeil,
belli ki ok ak ve parlak olduklarndan dolay gizlenmilerdir. Nasl ki, gne
yarasa kuu iin gizlidir. Yarasa, gnein tam karsna geer de ondan hi bir
eyanlayamaz.Dnyasevgisiperdesionudilsizvesaretmitir.
921
Marifetlebulasadrninirh.
Marifetlegsnala
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemnamazklarkengsndensankikay
nayanbirtencereninsesiningelmesihadisi
922
sadrnzikirlealmasngstermek
tedir.
Alupgnlgznnperdesi,
Gnlnvegznnperdesialp,
CenabHakkzhirvebhirdir(grnmektevebelliolarakdimnrsamak
tadr). Lakin gznde perde bulundurman dolaysyla o nru gremezsin ster ki
bir gz doktoru gznden o perdeyi kaldrsn, Bu gz doktoru Mridi Kmildir.
Ancakgzndekimaneviperdeyiokaldrr.
Siyah: Tasavvufta zt Hak anlamna gelir. Karanlkta hibir ey birbirinden
ayrtedilemediigibi,Hakknzatndadahibireydiereylerdenayrtedilemez.
Bahtsiyaholanlar,seyrslkteyoldakalan,Hakkaermedenyoldandnenlerdir
Gresindomazdolanmazbirgne,
Gicesiyokdimolmusabah.
Grrsngnedomazdolanmaz,
Gecesiyokdimsabaholmu.
O zaman domaz ve batmaz dim bir gne grrsn. Burada gneden

muradHakknztdr.Ognedomazevveliyok,dolanmazhiriyok.

921
(emsiTebriz,2007),(M.366368)s.450451
922
Buhrman37:Tefsirsure312:Mslim.man1.5.7:Nesi.man.5,6;Tirmz,man.4

Kammkilleryanndahallola,
Cmleyanlilerinolashh.
Btnmkilleryanndahallola,
Cmleyanlileringeerliola.
teozamanbtnmklveyanlinanlarnhepsihalolurvehattabakala
rnndasenozamanmkllerinihalledersin.Okvmagelirsin,yeterkisenger
ekMridiKmilibul.
Herkelmnoldunrdanbircenh.
Herkelmnoldunrdanbirkanat.
Allah Tely bulduun her hal ve yer senin iin Dost ilidir. er ve hayr sende
bir etkiyi meydana getirmelidir. Bazen mescidde zikirde iken Hakk ayan klarken,
bu bazen meyhnede iret meclisinde ekilen ahlar ilede olabilir. Btn bu haller
ileAllahTeliinkanyolculuunkuvvetvekudretidir.

34
Leyseliddnybeknfihiruhunveirtiyh
nnehsicnnalehlissalhilberh
Klliaklinslikinbizzhdianhyehted
Klliklbinsliminbilbudianhyesterh
Tafrahlerrulilelvniminlezztih
Tecalleyymeleylenvhidenhattessabh
Tahzenlahyrumimmyesterihzlhev
Tecallefrhugammenbirriyzetivessalh
Yenselzlleltensbiehlilitirzi
Kulilhbaidehlilizzeanhbissiyh
Lysihhulakluillbittahayyribeynehm
Lemyahliskalbmerinminhmillbilcenh
MrecminkeyRahmnillhazretik
YvislallhlilMsryyiyhayrelfelh

Dnynnbeksyoktur,yanidnykalcdeildirveondarahatyoktur.
rahat yoktur demek mmin kii dnyada rahat edemez demektir. nk

mmin kiinin hedefi dnya olmaynca srekli skntlar iinde kalr. Raslllah
Allah Tel bir kulunu sevdi mi, onu muhtelif eylerle mptela eder. Sabre
dersesekinklar,kredersetemizekarr
923
Bir adam Raslllah sallallh aleyhi ve selleme, ben seni seviyorum de

923
bn.Mce,Fiten,23;Tirmizi.Zhd,57;bn.Hanbel,V/427,429

yince,Raslllahsallallhaleyhivesellem
yleyse fakirlie hazrlan buyurdu. Adam: ben Allah Tel'y da seviyo
rumdeyince:Raslllahsallallhaleyhivesellem:
Ohaldebelayadahazrlanbuyurdu.
924
Allah Tel bir kulunu sevdiinde, onu belaya duar eder, sabrederse onu
korur,razolursaonuterciheder
925

nkdnyamminlererahatlkvermeyenbirhapishanedir.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki:Dn
ya,mminehapishne,kfirecennettir.
926
nkmminbudnydamahpusisedegerekberzahleminde,gerekhiret
leminderahatedecektir,kfiriseolemlerdeazabgrecektir.Onuniindny
mminlerehapishne,kfirleredecennettir.
AllahTeldandilenenafiyetinsonucuhepolumluolmaz.lmdahimmine
birafiyetolur.MeselaHz.Alikerremallhvecheefendimizinehitedilmesionun
afiyetiolmutur.

Akllolandnyyakendinikaptrmazsahidyetbulur
Allah Tel'nn Rab olduuna raz olanlar, imann lezzetini tatm olurlar.
927

Slimkalbancakdnydanuzaklamaklaistirahatbulur.
Dnya sevgisini kalbden karmadka rahat edilemeyecei bilinen gerektir.

Kalplerin, kendisine iyilik yapan sevme, ktlk yapan sevmeme zellii
vardr.
928

924
Tirmiz,Zhd,36
925
bn.Hanbel,V/427,429;Heysemi,II/291
926
Mslim,Zhd1,(2956);Tirmiz,Zhd16,(2325).
927
Mslim,man,11;bn.Hanbel,1/308,Mnav,11/29
928
EbuNuaym,Hilye,IV/121

erirlerise,yanisarholardnynnlezzetvetrlhususlarylaferahlarlarzevk
alrlar

Sabahlarakadarikiierekdnynntadnbirgecedekarmakisterler.

Bunlargrenhayrshiplerideoerirlerinbuhallerindenmahzunolurlar.Na
slolurdaerirlervakitleriniboyeregeirirlerdiye.

Hlbukihayrshiplerininferahancakriyzetvesalhileolur.

Zelilolan,yanieniselzlbulunannefsiniaziztutanvenefsinibyktutan
(kendinibeenen,kibirli,azamettaslayan)kimselerlegrmearkadalketme
sanaonlarzararverir.
Hz.Alikerremellhveche,kendinibeenmevebyklenmeninintaede
ceivahimdurumuuszleriyleformleetmitir:
nsannkendinibeenmesi,aklnkskaaltnaalanveonuakletmezdu
ruma dren amillerden biridir ('cbu'lmer'i bi nefsih ehad hussdi
aklih)
929
ve Kendini beenmek akl ve kalbin afetidir (el'cbu fet'l
elbb)
930
Kendinibeenmekinsannznde,yaratlndaolanbirhastalktr.nsanyara
tklarn en zavalls, en clzdr yleyken en maruru da odur. urada, dnyann
amuru ve pislii iinde oturduunu, evrenin en kt, en l, en aa katnda,
gklerinkubbesindenenuzakta,cinstenyaratklarnenkthaldekileriilebir
likte,dnyaevininenaltkatnabalveaklolduunubilir,grrveyinehayaliy
le, aydan yukarlara kp gkleri ayaklarmn altna indirmek sevdasyla yaar.
Ayn hayal gcyle kendini tanryla bir grr; kendisine tanrsal zellikler verir;
kendinitekiyaratklarsrsndenayrpkenaraeker,arkadalar,yoldaolan
varlklara yukardan bakar; her birine uygun grd lde gler ve yetenekler

929
bnEbi'lHadd,erhuNehci'lbela,XIX,21.
930
bnAbdilberr,age.,I,571.(GLER)

datr.Bizinsanlartekiyaratklarnnestndenealtndayz.Bilgederki,gk
lerinaltndakiherey,aynkanununveaynyazgnnbuyruundadr.
931
mansn bilmedn mi gzi tor yoldan gnli Hakdan amad gzi ve

kalbi birbirinden ayrlmad dimekdr. Sen de ey zlim gzni ve gnlni
birikdr gr buileriidebilrmisin bunungibiolmaz,olmazsanlarameylider
misin?
Dervnbirisieyhinedirkisultnumbenbugicebirvkagrdm.
senigrdmkiolkadarbydnkicesedindnyyatoldsonrakldn
olkadarkibirkarncakadarkaldundimi.eyhalam
oulsendemigrdnondimi
ysultnumaslnedr?onuneyhidimiki
kutb hirete gitdi beni kutb iderler sandum tlib oldum ol vakt grdm.
Firengistndanbirpapazgetrdilerkutbitdileronunapkasnbenmbauma
giydrmeselerbrkutbolmakdangedmdiyolkadarkldmkizerreye
beraberoldumdimi.steyenevirmezleristedklerinevirrlerkulkullukdage
rek tanrla mahsus olan ie karmamak gerek ki sonnda kii hacl olmaya.
932
RuslideriStalin'inoluYakov'unnaslldnancak1980ylndaSunday
Times gazetesinde okuyabildik. kinci Dnya Sava srasnda Almanlara tutsak
denYakov,birgrupngilizsubayylabirliktebirkampakonulmutu.Aynke
nefipaylayorlard.Stalin'inolu,kenefilegibibrakpkmaalkanlndayd.
ngiliz subaylar, dnyann en gl adamnn olunun dks da olsa kenefleri
nin dkya bulanmasna ierliyorlard. Yakov'un dikkatine sundular konuyu.
Yakovalnd.Tekrartekrardikkatiniekipkenefitemizlemesinisalamayaal
tlar.fkelendi,tartmakard,kavgaetti.Sonundakampkomutanylabirg
rmeistedi.Komutannaracolmasnistiyordu.AmakibirliAlman,dkkonu
su konumay reddetti. Stalin'in olu iine dt yz kzartc duruma daya
namad. En korkun Rusa kfrler haykrarak, kamp evreleyen elektrikli di

931
(MONTAIGNE),nsanvetesi
932
(MISR,1223),v.97b
manasnbilmedinmigzdoruyoldangnlHakktanamadgzvekalbibirbi
rindenayrlmaddemekdir.Sendeeyzlimgznvegnlnbiriktirgrbuileriedebilir
misinbunungibiolmaz,olmazsanlarameylidermisin?
Dervinbirisieyhinedirkisultnmbenbugicebirryagrdm.
senigrdmkiolkadarbydnkicesedindnyyadoldusonrakldnolkadar
kibirkarncakadarkaldundimi.eyhalam
oulsendemigrdnondimi
ysultnmaslnedir?onuneyhidemiki
kutb hirete gitti beni kutb ederler sandm, tlib oldum ol vakit grdm.
Firengistndanbirpapazgetirdilerkutbettileronunapkasnbenmbaumagiydirmese
lerbrkutbolmakdangedimdeyukadarkldmkizerreyleberaberoldumdemi.
steyene vermezler istediklerine verirler kul kullukta gerek tanrla mahsus olan ie
karmamakgerekkisonundakiiutanmolmaya.

kenlitellereattkendini.Hedefivurmutu.ngilizlerinkenefiniartkbirdahahi
dkya bulamayacak olan bedeni tele aklm kalmt. Stalin'in olunun ii
zordu.
EldekibtndelillerbabasStalininolanpeydahladkadnldrdn
gsteriyor. Oul Stalin, hem Tanr'nn Olu (babasna Tanr gibi tapld iin)
hem de O'nundladdkidi.nsanlarondan iftyanlkorkuyorlard;onlara
hemgazab(nedeolsaStalin'inoluydu)hemdeltfuile(babas,dlado
lunucezalandrmakiinonunarkadalarncezalandrabilirdi)zararverebilirdi.
tilmilik ve ayrcalk, mutluluk ve strap kimse kartlarn nasl kolaylkla
birbirlerine dnebileceklerini, insan varoluunun bir kutbundan tekine
gemek iin ksack bir admn yeteceini Yakov'dan daha somut olarak anla
yamamtr.Derken, tam savan banda Almanlara tutsak dt ve ona zaten
her zaman tiksiti gelmi anlalmaz, burnu byk bir ulusun yeleri olan teki
tutsaklar onu pis olmakla suladlar. Omuzlarnda en yce bir dram tayan
(dmbir melekve Tanr'nn Oluolarak)kendisi,ycebireyiin (Tanrye
melekler katnda bir ey) deilde dk yznden mi yarglanacakt? Dramlarn
enycesiileenalabudenlibadndrecekkadarbirbirineyaknmyd?
Ba dndrecek kadar birbirine yakn ha? Yaklaklk, yaknlk ba dnmesi
ne yol aar m ki?Aabilir. Kuzey Kutbu, Gney Kutbu'na deecek kadar yakla
rsa, yeryz kaybolur ve insanolu kendini ban dndren bir bolukta bu
lur,der.Eeritilmilikveayrcalkaynkapyakyorsa,eeryceiledeersiz
arasndabirfarkyoksaeerTanr'nnOludkyzndenyarglanyorsa,insan
varoluuboyutlarnkaybedervedayanlmazldehafifler.Stalin'inoluken
dini elektrikli tele attnda, tel rg amas biimde havaya dikilmi, bolukta
sallanan bir terazi kefesi gibiydi; onu havaya kaldran ise boyutlarn kaybeden
birdnyannsonsuzhafiflii...
Stalin'in olu dk yoluna can vermiti. Ama dk yoluna lmek sama bir
lm deildir. lkelerinin snrlarn douya doru geniletmek iin canlarn
gzden karan Almanlar, lkelerinin gcn batya doru yaymak iin len
Ruslarevet,onlarbudalacabireyurunaldlervelmlerininnebiranla
mnedebirgenelgeerliivar.Savadeneneyingenelbudalaliinde,Sta
lin'inolununlmtekmetafiziklmolarakbeliriyor.
933

Duet;Ylhnefsinibyktutanlarbizdenuzaktutdiyehaykr.
Kim Allah Tel'ya kavumay dilerse Allah Tel da, ona kavumay diler.
934

933
(KUNDERA,1986),s.247248
934
Buhr, Rikak. 41; Mslim, Zikir, 14,16,18; Tirmiz, Cenaiz, 67, Zhd , 6,; bn. Mce,
Zhd,31;Nesai,Cenaiz,20;

Onlarnarasndaaklnsahiholmaz,hayrettekalr.
Buradakihayretliminhayretidir.nkbusaylanvasflarnntecellisinince
den bilmektedir. Burada dnlen, bu gafletin Allah Teldan m yoksa onlar
tarafndan m olduunu anlamakta hayrettir. Gafletin k noktasnn Allah Tel
olduunu anlaynca korkar. Onlar Allah Tely unuturlar, artk O da onlar
unuttu.
935
buradaunutanlarnmnafklarolduubildirilirkenaslndaAllahTel
onlarabirekilderahmanverahimsfatylaazapetmemektedir.

Birkimseninkalbibugibilerdenkamadkakurtulubulamaz.
eyhn biridebirderviinekerametgstermekinbirtenhyerdeum
derviedimiki
sendeumakistermisin?
Hysultnumydahineisterimdimieyhdimiki
Ey dervi istedgn in uamazsn eer mstani olaydun.
ubudiyyetdenayrbireyetlibolmayaidnuardndimi.
936

Benimricamsenden,yRahmnancakhazretindir.
Niyzi Msr, niyeti safinin Allah Telnn yalnzca ztn olmasdr. nsanlar
iinHazartlhiyyetr:Efl,Sfat,Zatki,Bismillhirrahmnirrahminde
srresasenbudur.Ehlihakikatiinisezttanbakabirniyetyoktur.

Eykurtuluakavuturan,vuslataerdirenAllahTel!Msr(iinbudur.)

935
Tevbe,67
936
(MISR,1223),v.97b
eyhinbiridebirderviinekerametgstermekinbirtenhyerdeumderviede
miki
Sendeumakistermisin?
Hysultnmydahineisterim.demieyhdemiki
Ey dervi istedin in uamazsn eer mstani olaydn. ubudiyyetten ayr bir
eyetlibolmayaidinuardn.demi.

H
35
Eykarndabirszmvartutsmh,
Zikremegulolsaknolmairh.
Kimkizikregicegndzsayeder,
Nrignlndeediserirtish.
olgnldekimdevamaireol,
Ermezannsretineinfish.
kadprhatmihnetolur,
Derdiyrileederdimsurh.
EyNiyzkibetolyrile
Vahdetederdarlkolurinsilh.
Eykarndabirszmvartutsmh,
Eykarndabirszmvarkulakver,
ZikirhakikatteiseAllahTelilesohbetetmektir.Raslllahsallallhaleyhi
vesellembuyurduki;
Rabbinizikret,istersesanadelidesinler.
937
Zikirkurulmusaatgibidir,birkerekurdunmudnyvehiretartkdurmazve
bir daha da kurulmas gerektirmez. Bu zikir de acaba nasl bir zikirdir: Zikri haf
(gnldenzikir)Allh,Allh,Allhdr.nkzikricehri(seslizikretme)devaml
olmaz.Raslllahsallallhaleyhivesellem:
Cenb Hakkn iki nimeti vardr, verdimi, bir daha geri almaz. O
nimetlerinbirizikirdir.Biradambirkerezikrikurdumubirdahadurmaz.Dier
nimeti de gzndeki perdeyi kaldrmasdr. Bir adamn gznden perdeyi
kaldrdmbirdahagzneperdekoymazbuyurmutur.
HerkimmevlsilesohbetedemeziseAllahTelonakullarilesohbetetme
belsnverir.
OsmanKurekaddesellhsrrahulaziz
Kimkizikregicegndzsayeder,
Nrignlndeediserirtish.

937
Crcn, elKmil fiduafai rical isimli eserinde (c. III, 980) Derrcdan aktarmtr. Bu
Derracgvenilirbirrvideildirvehadiszayftr.

Kimkizikregicegndzalrsa,
Gnlndenurusabitolur.
Mesela: Bu trikat, muhabbetle ondan tevbe ve (zikir) telkin ile aldk,

tevhide megul olduk; t bu muhabbet ile kalbimize inip devama erince. Zira
muhabbet ile balanan zikir dinmez ve zikirle balanan muhabbet zl olmaz.
938
olgnldekimdevamaireol,
Ermezannsretineinfish.
ugnldekimonadevamederse,
Onunhalinevekarakterinebozulmaolmaz.
kadprhatmihnetolur,
Derdiyrileederdimsurh.
kadnceskntrahatolur,
Yrinderdiiledimadelikdeikolur.
EyNiyzkibetolyrile,
Vahdetederdarlkolurinsilh.
EyNiyzsonundaoyrile
Vahdetederdarlkderigibisoyulur.
.

938
(GKE,2000),s.48;YiitbaVel,CmilEsrr,v.6a

D
36
Vcdunkadbedfkllimevcd
Nukunkadbedetminaynimehd
Fekllinbiitibriaynihalk
Vefittahkkiztuayninmabudin
VemfilkevnigayrlHakkiasl
Vemfizzhiriillaslmaksd
Yurbahrnlehulfumevcin
Hvelmevcduvelemvcumefkud
FeyinsnuveminsnuHakkun
Lefkllilavlimientemahmdn
Lifnsilmezhirienteemn
Likllilvridtentemevrd
Lekelkfulekelankcemn
Lekelkahrulekelltfulekelcd
Vefdavkemarzulemneti
Vefmankemarufunvemescd
Velilesmileysetaynnasl
Msemmelklliayngayrimadd

VemelMsrillbitibrun
Veinnkllimevcdinvemahd

Hakknvcduherbirmevcuddazhiroldu
Bzkimselerniineyayaibadetetmi?
Bazkimselerniinulhiyetiddiasndabulunmu?
eyhi Ekber, insann yaradln ve asl kaynani inceledikten sonra diyor
larki:
nsanRablkvekulluksfatlarnkendindetoplambulunduundan,bazin
sanlar kendilerinde bulduklar Rablk kudretini kendilerine dayandrarak yanl
mlarveFiravungibi:
EneRabbiyyelal(Benycerabbm)!Dvasnadmler.
Bzlardayinebukudretsebebiylenefislerinibrakmakveonunhakikisa
hibinibilmekleberaberyaMansurgibi:
Enelhak(Benhakkm)!
YadaEbuYezidiBestamgibi:
Sbhnmazamen(BenSbhanm,benimnmokbyktr)!
demiler.
AncakFiravununBendemesiyleBestamninBendemesiarasndabyk
farkvardr!
BunungibibazkimselerdeuszettiimizRablkkudretinibakabireyde
grrgrmezderhalonunulhiyetine(ilhlna)hkmederekonakarkulluk
gsterisinebalamlar!Mesel,gneineyadakihayatvericitesirinigrnce,
onu, her nimeti kendisine borlu olduklar ve her hizmetin de kendisi iin ya
plmasgerekenbirmabudolarakkabuletmiler!Vebunungibiputlara,cisim
leretapmlar!Bununlaberaber,hakikatehlinazarndaonlarnbuibadetiyine
Hakkayneliktir.
939
Mansr"Ene'lHak"syledi
Hakk'tr,szHakksyledi

Bunuk(naklar)yanibugrnensretlermehudunaslndanzhirdir.
Vahdetuuhd:

939
(AYN,1995),s.61

Yalnzcabirigrme,birimahedeetme.SlikinhereyiAllahTelnntecel
lisi olarak grmesi, Ondan bakasn grmemesi hli. Allah Telya muhabbet ve
ibadetinzevkiylemahbubundanbakasngrmez.Vahdetiuhud,slikearzolan
bir zevktir, bir hldir. Mutasavvflar nezdinde vahdeti uhud, vahdeti maksud ve
vahdetivcudayrayrmakamlardr.
Bu akm mam Rabbani Ahmed Faruk Serhendi(hyt.1624), aslnda Vahdeti
Vucudu tenkit ederek kurmutur. Ona gre Vahdeti vucutular tenzih(Allah ya
rattklarnnnoksansfatlarndanberitutma)akidesinireddediptebihi(AllahTe
lyyarattklarnabenzetmeanlay)savunmulardr.
Binenaleyh, bu iki makamn stnlnde ve hakiktlerindeki ihtilaf kalk
mamtr.Herikigrnmmessilleribulunmaktadr.ubirgerektirki,vahdeti
uhud anlay vahdeti vcut merebi zerine kurulmutur. Bu konuya Abdlziz
Mecdi kuddise srruhulazz Efendinin u aklamas farkn durumuna aydnlk
getirmektedir.
Birslik,slkesnasndakavsiurucu(ykseliyollar)geerkenhemen
ilk mertebelerde, makamlarda vahdeti uhuda urar, fakat orada durmaz,
geer. Srr zat makamna knca vahdeti vcut tahakkuk eder. Ondan sonra
Hazert Halkiyeye inmek zere kavsi nzul (ini) geerken de, bu kavsin
sonlarna doru bir kere daha vahdeti uhud hali kendisinde tahakkuk eder.
Fakat onda da durmaz. Halden hale geerek nihayet Hazert Halkiyeye iner
veslktamamlamolur.
Bununlaberaber,herslikaynekildeseyirveslkedevametmez.Baz
s,vahdetiuhuda,kavsiurucu,bazsdakavsinzulgeerkenurar.Gerek
uruta, gerek nzulde uranlan vahdeti uhud mertebeleri srr zattan, yani
vahdetivcuttanaabirmertebedir.nkvahdetiuhud,lemimelekt
tadrvesfatmertebesindedir.uhut,isneyniyeti(ikilik)icapettirir.Yanibira
hit, bir de mehut ister. Bu takdirde Zt Bri (Allah Tel), nur eklinde bile
mehutolsa,yinebirsfat,bireklivardrvebirgrenlebirdegrnenolmak
lzm gelir. Grmek ve sylemek hep sfat mertebesindendir. Ulhiyet ve n
bvvet de bu mertebedendir. Baka bir tabirle Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem, Kuran Kerimi bu mertebeden tebli etmitir. Muhyiddin Arab
kuddisesrruhulazzvebtnEhlullheserlerinihepbumertebedenyazm
lardr.
Vahdetivcduntahakkukettiisrrzatagelince:Bundabtnesmave
sfatZtHaktayokolmutur.Bumertebedeszyoktur.Bireysylenmezve
sylenemez.
BununlaberaberVahdetivcut,seyirveslknhermertebesindevardr.
Hibirmertebeondanhlideildir.
HkimSenibuyururki;
Szde hakikt, hakiktte sz olmadn anladm anda sustum de
mekle,bumertebelereveonlararasndakifarkaiaretetmitir.Yanisfatmer
tebelerinde sylenen szlerde hakikt olmad, zat mertebelerinde ise, sz

sylemeeimknbulunmadiinsustum,demitir.
mam Rabbani kuddise srruhulazz seyir ve slk tamamlamamtr.
Yani uru etmi, fakat nzul eylememitir. rat ise, ancak seyir ve slk ta
mamladktanveHazertHalkiyeyeindiktensonratamolur.EsasenNakler,
(yanimamRabbanitaraftarlar)bumeseleyi(yanivahdetivcudu)anlama
mlardr.
940
Bamzmeydanakoyduk,kefiesrareyledik;
Enbiyavevliyannketmettiimnabudur.

DahaakasparmanylekaldrsanHakkavkiolur.(vsulbulur).
BumsradaiseVahdetiVcudhalinemudrikolmaktanhaberedilmektedir.
VahdetiVcud
Temeli ilk dnem suflerince fena beka (fen fillh bekbillah) terimle
riyleatlanbudncesistemi,sondnemtasavvuffelsefesininennemliko
nusudur.zellikledebnlArab(638/1240)'yemaledilenvahdetivcutna
zariyesi ne gariptir ki isim olarak bnl Arab (638/1240) 'nin ne Ftuhat'nda
nedeFuss'undagemez.
bnlArabzerineyaplanaratrmalardakitesbitleregrevahdetivcud
tabiriniilkdefabniTeymiyye(728/1328)kullanmtr.Bazlardabuterimiilk
kullanan kiinin bnl Arab (638/1240) 'nin talebelerinden Sadreddin Konev
(673/1274)olduunusylerler.
Sondnemsfilerinegreasltevhid,AllahTel'nnma'bud,failvevcd
olarakbirlenmesiylegerekleir.Onlarvahdetivcutanlayilegelitirdikleri
tevhidilminin,sadeceiitme,okuma,dnme,akliistidlalvezihnitefekkrle
elde edilemeyeceini, bunun ancak mahede zevk, hl, ve fenafllah yoluyla
eldeedilebileceiniiddiaederler.
Aslndavahdetivcut dncesindehemtenzihhemde tebih vardr.bn.
Arab (638/1240) tebih cihetiyle her eyin esasen Hak olduunu belirtmekte,
fakat aksini yani Allah'n, btn eyann toplamndan ibaret olduunu syle
memektedir.
594
Dolaysyla vahdeti vcud ehlinin, Hakikatte Allah'tan baka
mevcutyoktur,(lamevcudeillallah)szn;HermevcutAllah'treklindean
lamamaklazmdr.Zirabirincisisrftevhid,ikincisibtnyleirktir.
595
Vahdetivcudunanlamnagelince;Vahdetivcud,varlnbirliidemek
tir. Bizatihi kim olan vcd birdir. O da Hakkn vcdudur. Bu vcud, vacib,

940
ERGN,O.Nuri;BalkesirliAbdlazzMecdiTolunHayatveahsiyeti,st.1942,s.225
226

kadmveezeldir.Taaddt,tecezzi,tebeddlvetaksimkabuletmez.Onunek
lisuretivehaddiyoktur.Bunavcud'umutlakdenir.AllahTelmutlakolmak
tan kmakszn, bir deiiklik ve tebeddle uramakszn sfat ve fiilleriyle b
tnsuretve eyadatezahrvetecell etmektedir. Bucihetleeyaonunayna
sdr. Btnyle kinat onun vcuduyla kaimdir. Eyann hakikatleri bizzat
kendilerinde sabit deil, Hakkn vcuduyla sabittir. Onlarn asl yoktur. Eya,
yaniHakknvcudundagrnensuretler,hakikattehayalveserapgibidir.Hat
ta dalar ve talar da byledir. Bunlarn keif ve mevcut grnmeleri akl ve
hissegredir.
Vahdetivcudpanteizme(vcudiye)benzersedeonunayndeildir.Vah
deti vcudda ittihad ve hulul yoktur, yalnz bir tek mevcut vardr; O da Allah
Teldr.Panteizmdeiseittihadvardr.BunlarAllahkldr,kllAllahtrde
diklerihalde,vahdetivcutumutasavvflarLamevcudeillah(yani,Allah
Teldanbakahibireyyoktur)derler.
AllahTelinsanlemeksenindednenvahdetivcudfelsefesikuku
suzmesnetsizbirnazariyedeildir.Buanlaytaolansuflerkendilerinebirok
ayetikerimeyivehadisierifidelilgetirmilerdir.
941
TamReformasyoncu
942
birslupla,kendikendisininbileefendisiolmayan
vehereyebamlolanbusefilvezavallyaratnkendini,onaegemenol
makbiryana,enkkparasnbiletanyamadkinatnefendisiveustas
olarakadlandrmasndandahaglnbireydnlebilirmi?
943
VahdetiMevcud:
Vahdetlvcud kinatta Allah Teldan baka hibir varln bulunmad an
layiken,vahdetimevcutisehereyimaddedegrme,ulhiyetiondamezcetme
ve kinat hesabna ulhiyeti inkr etme anlamna gelir. Vahdeti vcudda Allah
Tel adna kinat inkr edilirken, vahdeti mevcutta kinat hesabna Allah Tel
inkredilmekgibibirdurumvardr.

TahkikteiseayniMabuddur.
Hakknvcdundanbakavcdyoktur.LkinherbiriAhmed,Mehmed,Ha
san,Hseyin,Bitki,hayvanitibariylehalktr.

Mkevvenatta(yaratlmbtnmahlkatta),Hakktanbakasaslyoktur.

941
(EKER,1998).s.117118
942
Reformation: i.) nefis slah, daha iyi vaziyete koyma veya girme; ahlakn dzelmesi;
(bh)16.yzyldaProtestankiliselerinintesisiileneticelenendinseldevrim.
943

Zhirde(grntlerde,grnenlerde)Hakktanbakayoktur,ancakovardr,
aslmaksuddur,yaniistenenOdur.
BulemdenDahaGzeliMmknDeildir
Muhyiddin ibn Arab kaddesellh srrahulaziz, mmknler leminde
mevcut olan eylerden daha iyi ve daha gzel bir ey yoktur, buyurur. Ondan
be asr sonra gelmi ye Batnn en nl filozoflar srasna gemi bulunan
Leibnitzindetamamenbufikirdedir.HattbnulArab,AllahTelnn,le
miRahmansuretizereicatettiiiinekmel(enmkemmel)olmasgerekece
ine nasl hkmetmise, bir matematik bilgini olan Leibnitz de: Mademki her
ey Allahn suretidir, en mkemmel olmas gerekir diyor ki, Batllarn
Optimisme(iyimserlik)dediklerifelsefekolndayandnoktabudncedir.
944

Denizdengrlrnicebindalgaolur
Allaholasndemiyorumsana!Kfrszsylemiyorum.
Canlvarlklar,canszeyler,felekboluunungzellii,bunlarhepinsanlar
davardr,insanlardaolanhassalarisebunlardayoktur.Ycelemsensin,ger
ekbudur!NaslkiAllah,Gklerimveyerimbenikapsayamad,amaimanlbir
kulumungnlnesdm,buyurmutur.
945

Hlbukihavaskinoluncadalgalardaneserkalmaz,geriyedeniz kalr,dalga
larkaybolur,
nkdalgalardenizdenbakabireydeillerdi.Sentuttunonlaravcd
verdin.

Eyinsan,insanHakkdeildir
Felsefenin en nemli problemlerinden biri bilgi meselesidir. Bilgibilimi

(epistomologie) ad altnda mnakaa olunan bu mesele, hep bilgilerimizin
prensiplerinivekurallarnaratrr.

944
(AYN,1995),s.56
945
(emsiTebriz,2007),(M.250),s.339

MuhyiddinibnArabkaddesellhsrrahulazizNuhKelimesindekiSubbuh
Hikmetfassnda,diyorki:BirkimseehdetlemindegrlensuretiHakktr
zannedip Hak mahede ettim diye tahayyl ederse, o kimse arif deildir.
ZiraeyamazharlarndangrnenVcudVhid(TekVarlk)oeylerinzel
likleri arasndan grnd iin o zelliklerle boyanmtr. Bundan dolay O
deildir. Fakat bir kimse, o grd eyin kendi nefsi olduunubilirse, ite o
ariftir.
946
nk insan mukayyeddir (insan olarak ona isim verilmi kaytlandrlmtr.)

Mukayyed olana Hakk demek kfrdr. Ancak bnul Arab, Fssunda ilhi hik
meti,demkelimesinetahsisediyor.Niin?nkyaratklariindeensonyara
tlmolan(tr)demoluncaesrarlhalinealdanmamaktammkndeildir.
bnlArabherbirvesileyle,herhangibirekildeikiayrztnbirbiriylebir
leip karmas anlamna gelebilecek ittihd reddeder. Zr ona gre byle
birkarmannolabilmesiiinncelikleikiayrzatnvarolmaslazmdr.ttihad
halinde de iki ayr zatn var olmas imknszdr. Hlbuki onun vcd anlayna
gretekbirVcd,tekbirZtveonunfarklmertebelerdekizuhuruvardr.y
leyseittihdkulun;AllahTelyahasolanilim,irade,kudretgibisfatlaryla
vasflanmas; Hakkn da mahlkata ait olan, el, yz, glmseme, taaccb gibi
vasflarlanitelendirilmesindenibarettir.Butibrlaittihdikiayrztnbirbi
rine karmasndan deil, Hakk ile halk arasnda tedhullevsafdan ibaret
tir.
947
BunedenleHullveittihadkelimelerihernekadarbirbirlerineyaknanlam
lar tasalar da aralarnda nemli derecede nans fark vardr. Bu farkl gs
termekbakmndanHz.Mevlnkaddesellhsrrahulazizinuszlerinemli
biralmimknvermektedir:
Firavun ben Hakkm dedi, alald; Mansr, ben Hakkm, dedi kurtuldu.
O, ben demenin ardnda Allah Telnn lneti var; bu ben demenin ardnda
AllahTelnnrahmetivar.
Eysevenkii!nkokarataidi,buiseakik.Ondmanyd,buise
ak.Eybo,boazbubendeyi,iyzdeodemekti;hemdehullyoluy
la deil klarn birlemesi yoluyla. al abala da talk vasfn azaldka
azalsn;laloluyzndentalkvasfn,parlparlaydnlansn.
948
Mevln, hull kavramnn ifade ettii anlamn Mansrun sznde bulun

madna; aksine onun ifadesinde Allah Telnn nruyla bir olma (ittihd
nr) halini aramann gereklilii zerinde durmaktadr. nk hull iki ayn cins
arasnda olmay iltizam eder. Oysa mutlak vcd yannda mukayyed olan, an
cakmutlaknsfatlarylaboyanabilir,mutlakanlamdabirittihadvehululolmaz.

946
(AYN,1995),s.58
947
bnlArab,KitbulMesil,(Resil),s.398,399.
948
Mesnevi,c.V,b.10352039

Bir baka ifade ile insn kmil, bakr kimyada eritir gibi varln Hakkn
varlnda eriten
949
bir ahsiyet olarak, benliini fen etmektedir; yoksa
Onda hull etmez. Bu durum, enenin hve hvenin ene olmas halidir ki mu
hakkiklerindindegerekanlamdatevhidiidraktenkasdedilendebudur.Bune
denle dir ki, Mansrun enelHak demesi, ben fani oldum Hakk kald an
lamndabirtevazgstergesindenbakabiranlamagelmez.
950
AllahTelaslaEnel Hakk,yaniben Hakkmdemez.Allah Tel,herza

man beni kutlayn, beni kutlayn! da demez. nk bunlar hayret ve taaccub
ifadeedenszlerdir.Hakknaslolurdahayretvetaaccubbeyaneder?Eerku
luna ait bir ilgi dolaysyle taaccp ifade eden sbhan
951
kelimesini kullanrsa
doruolabilir.
952
Yaratlm olan kimse Tanr olamaz. ster Muhammed sallallh aleyhi ve

sellemolsun,isterMuhammed'denbakas.
953

LkinlemlerdemahmudHakktr.
nk Hakk ve Rabb manlar itibariyle sabit, yani deimez demektir.

MevlnCelleddiniRmkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Kul varlndan mutlak olarak yok olmadka Onun katnda birlik gerekle
emez.Tevhid(Birlik)hulldeildir;seninyokolmaklndr.Yoksasamaszler
le,olmayacakilerlehak,batlolmaz.

949
Mesnevi,c.I,b.3020
950
ErdalBaykan:BirDinFelsefesiProblemiOlarakMevlndaTanr.DoktoraTezi,Konya
1999,s.134
951
Cenab Hakk'n mahlkat ve eserleri karsnda duyulan hayret ve taaccb ifade et
mek iin sylenir. Cenb Hakkn ztnda, sftnda ve ef'alinde btn kusurlardan
mnezzehiyetiniifadeeder.
(Sbhanallah ve Elhamdlillah cmleleri Cenb Hakk' Celal ve Cemal sfatlaryla zmnen
tavsif ediyorlar. Celal sfatn tazammun eden Sbhanallah, abdin ve mahlukun Allah Te
l'dan baid olduklarna nazrdr. Cemal sfatn iine alan Elhamdlillah, Cenb Hakk'n
rahmetiyle abde ve mahlkata karib olduuna iarettir. Mesel: Biri kurb, dieri bu'd ol
makzerebizenzremsinikicihetivardr.Kurbcihetiylehararetveziyayveriyor.Bu'd
cihetiyle, insanlarn mazarratlarndan thir ve sfi kalyor. Bu itibarla insan, emse kar
yalnzkabilolabilir,filvemessirolamaz.Kezlik,biltebih,CenbHakrahmetiylebize
karib olduu cihetle Ona hamd ediyoruz. Biz Ondan uzak olduumuz cihetle Onu tesbih
ediyoruz. Binenaleyh, rahmetiyle kurbne bakarken hamdet. Ondan baid olduuna ba
karken tesbih et. Fakat her iki makam kartrma. Ve her iki nazar birletirme ki, hak ve
istikametmltebisolmasn.Lkiniltibasvemezcolmadtakdirdeherikimakamveher
ikinazarhemtebdil,hemcem'edebilirsin.Evet,Sbhanallhivebihamdihiherikimakam
cem'edenbircmledir.
952
(emsiTebriz,2007),(M.259),s.348
953
(emsiTebriz,2007),(M.355)s.441

Bumazharlarnfenerlerininmumusensin.

Herbirhalinilebulemegelirsin,gelensensin.
Muhyiddin ibn Arab kaddesellh srrahulaziz eyann hakikatlerinin

idrk olunamayp ancak eyann mahiyetlerinden baz gerekli eylerin bilinebi
leceinibildirmektedir.
954

Kfsenindir,Ankhepsisenindir.
Gerekvehayllemdenevarsahepsiseninvesendendir.

Kahrsenindir,ltfsenindir,cd(cmertlik)senindir.

Senindavandaarzedilenemanetvardr.

HiphesizAllahsize,emanetleriehlineteslimetmeniziveinsanlararasn
dahkmettiinizzamanadaletlehkmetmeniziemreder.Allahsizenegzel
tveriyor.phesizAllahiitirvegrr.
955

Ondakibilinenseninmananvesecdevardr.

954
(AYN,1995),s.56
955
limran,58

simleriinaynyoktur.
YaniAhmet,Mehmed,Hasan,Hseyin,BitkiHayvan,aa,tagibieyleriin
ayn(bireyincevheri,asl)yoktur.

Bunlarnaksininmsemmsayndr,yalnzsayszolarak,
Zir saylrsa o zaman halk olur. nk Cem makmnda oalma yoktur,

zir oalrsa o zaman halk olur. Lkin Hazretl cem makmndaki erat
makmdr, orada teaddd, yani oalma vardr. oalma grlmedii halde,
yani insan, hayvan veya bitki grlmedii vakit Hakktr. nsan, Hayvan, bitki g
rldvakitdeHalktr.AksihaldeonlaraHakkdemekkfrdr.Yanidahaak
birifdeileinsanveyabakaeyeHakkdiyenkimsekfirolur.
956

Msrdenilenancakbiritibariledir.
Msrninitibar
957
AllahTelnntakdirettiiiledir.BunedenleAllahTelba
zeylerdekendizatnatandhakkdilediiekildetasarrufetmesidir.

Muhakkakbenbtnmevcudvebilinenim.
NiyziMsrAllahTelyaolanyaknlnbundandahagzelifadeedilemez.
VahdetiVcudnazariyesiilebuyaknlanlayabiliriz.

956
Seyyid Muhammed Nurul Arab kaddesellh srrahulaziznin Vahdeti Vcd hakkn
dakibuvecizaklamasdikkatleokunmaldr.OnunHakvehalkarasndakifarkbukadar
akbirifdeilebildirenszlerine,bizbirtekkelimedhiletmekistemiyoruz.
SrasgelmikenSeyyidinczvekllirdehakkndakiuvakasdailgiekicidir:
Sultan Abdlmecid han zamann eyhl slmn konanda yaplacak toplantda
kendisininde bulunmak istedii fakat kendisinden bakasnn bilmemesini irde eder. lim
toplantsndaszAllahTelnnsfatlarkudret,hayatveilimgibibahislerdensonrasra
irdebahsinegelir.Seyyid:
Allhnkemalsfatlarinsandaczdeolsavardr,fakatAllahTelnnhuzurunda
olanlardairdeolmaz.Dinleyenler;
Acababunubirmislileaklarmsnz?diyesormalarzerine;Seyyidkefinigste
rerek:
Baknz,bizhlenPadihnhuzurundabulunmaktayz,ahsiirdemizemlikdei
liz, Bize gel derler, kalkp gideriz. kn gidin derler, kar gideriz. Ne zaman huzru
hnedenkarsak,ozamanirdemizemlikoluruz.EhlullhiseAllahTelnnhuzu
rundanbiranayrlmolmazlarkiirdelerineshipolsunlar.demitir.
957
tibr: eref, haysiyet. Ehemmiyet vermek. Hrmet, riyet ve hatr saymak. Kulak as
mak. bret alp uyank olmak. Birisini veya szn makbul farzetmek. Taaccb etmek.
Bireyingerekdeil,kararlatrlandeeri.Ticaretteszveyaimzayaolanitimad.

37
MklmvarsizeeyHakkdostlar,eylenred,
KimcevbnvereolsunHakkkatndabermurat.
Olnekesrettirkiannhaddiyokpynyok,
Kesretiindenevahdettirkianayokidd.
okturenvbuhalknbiriinsnblk,
Biriehlihayme,birisikur,biribild.
blktenblkdhiblnmeyhoca,
Birikfir,birimminbiriehliinkyd.
KangsHakkdaniraolmubunlarnsylegel,
KangskdirkiHakkemrineeyleyeind.
Hakknikenhertasarrufbuabesszlernedir?
Nefseytndediinkimlerdireylerlerfesd.
Dnyvukbdahihemharnerolmaknedir?
Bunlarbildirbanahemnedrrmebdemed.
Ahirettecennetinirnberzhkimdenir?
Bunlarnaslnedendirolsaryevmttend.
Kahrltfunilletibirdemeninaslnedir,
Buikininvahdetimidiraceprhsedd.
Yanirhataynmihnet,mihnetirhatmdr,
CmledenrzmdrHakkbertrikittrd.
HakkTeldanyakninsnabireyyokdenr,
LikbildirkimdrrAllhyakimdiribd.
Menareflemremeyteizremeyteremzini,
Farkedegrmmknisebersebliinfird.
MklokturNiyzninvelibiridebu,
ZhidanlasaHakkzhdnedenolurkesd.
MklmvarsizeeyHakkdostlar,eylenred,
Kimcevbnvere,olsunHakkkatndabermurat.
EyHakkdostlarbenimeguledensorundankurtarn.
BusorumcevabnverenAllahTelkatndamuradnakavusun.
Soru sormak bilene has bir durumdur. Bilmeyen soru soramaz. nsn kmilin
sorusormastalimniyetiiledir.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz Mklm var size ey Hakk dostlar,
banaHakkyolunugsterindiyeszebalayarakistikmetinyineAllahTeldost
lar ile olacan bildiriyor. Eer biri bunun cevbn verebiliyorsa Hakk katnda
muratbulmuvemuradverendemektir.
Olnekesrettirkiannhaddiyokpynyok,
Kesretiindenevahdettirkianayokidd.

Buokluktasnrveleminbirliiyok.
Naslbiroklukkisaylamayanbirbirliivar.
Kesret bir kelimesinin zdd olacak btn okluk, fazlalklardr. Burada kul
lanlanmanaesmavekullardatecelliedensftlarnsonsuzluunaiarettir.nk
AllahTelnntecelliedenesmavesfatnihayetsizdir.

De ki: Eer Rabbimin kelimeleri iin deniz mrekkep olsa elbette Rabbimin
kelimeleritkenmedendeniztkenirbiter.stersedenizinbirmislinideyardmc
getirecekolsak.
958
Kesretiindesayszolanvahdettenkasdedilenhereydeonuniinbiriaret
vardrki;onunbirolduunadelletederdemektir.Birodurki,ondanancakbir
meydanagelir.kstasncavarlkgerektebirdir.Bunagreherkesrettebirvah
det itibr olunacak. Vahdet dah sonsuz olur. Bu itibr hakk vahdete zt deildir.
Nitekim insniyyet birdir. Lkin huss zellikleri itibariyle ok gibi olup Bekir,
mer,OsmanveAligibigrnr.eyhiEkberMuhyiddinkaddesellhsrrahul
aziz Hazretlerinin Eyay aa karan kimse tm eksikliklerden uzak ve btn
ycelikleresahiptir.O,kendisidir.buyurduklarbunaiarettir.Bunuanlamakiin
basiretgerektirkiyanlanlaytansaknmakgerekir.nkAllahTelcevherle
rinaynveparalarolmaktanmnezzehvemstesnadr.AncakherzerredeAllah
Tel kemli zere mevcddur. Fakat bu aynalarda zahir olan vcudun glgeleri
dir,gerekdeildir.tesaylamazvahdetbudemektir.Bumakamdayanladen
okolmaktadr.
okturenvbuhalknbiriinsnblk,
Biriehlihayme,birisikur,biribild.
Biriinsanveblkolamakzeremahlkatntrlerioktur.
nasanlarda hakikatlerine gre gebe, kyl ve ehirli olmak zere yerde
makamtutarlar.
Halkdrttr.Melekler,eytanlar,cinlerveinsanlar.
nsansnfyzyirmibeczdr.Biritevhidehli,gerikalankfrehlidir.Tevhid
ehlidahyetmifrkaolupbirincfrkas,kalanbidatvedalletehlidir.
Ehlihayme(adrehligebe)farka;
Kyller,ceme;
ehirliler,cemulcemeiareteder.
bnlArab ise insandaki aklhev atmas noktasnda lkenin

l/krsalndan(bdiye)veehrinden(hdra)bahseder.lkeninbublgelerine
akln ya da hevnn hkim olmas, insann iyiliini, saadetini ya da ktln,
bedbahtoluunubelirler.Zrehiraslolan,tevhidiveman,l/krsalisetl

958
Kehf,109

olanamelisimgelemektedir.Bunagre:
1.Mahfzvemsummmin:ehrinevekrsalnaaklnhkimolduukim
se.
2.Gnahkar/s:ehrineakl,krsalnahevhkimolankimse.
3.Kfir:ehrinevekrsalnahevhkimolankimse.
4.Mnafk:Krsalnaakl,ehrinehevhkimolankimse.Buradaifadeedil
dii ekliyle her ne kadar mnfn krsalna/ameline akl hkim olsa da asl olan
ehir/tevhidhevnnhkimiyetialtndaharapolduuiinbununbirnemiyoktur.
Onlarnamellerildekibirserapgibidir.Zraslharapolursaferolannbirfay
dasolmaz.
959
blktenblkdhiblnmeyhoca,
Birikfir,birimminbiriehliinkyd.
Bu blkte kfir, mmin ve inkiyad (Boyun eme. Muti olma. Teslim olma.
taatetme.mtisal)ehliolanmukarrebler,enbiyvevellerolarakeblnm
tr.
KangsHakkdaniraolmubunlarnsylegel,
KangskdirkiHakkemrineeyleyeind.
Bu saydklarmdan hangisi Allah Teldan uzak ve ayr olduunu sylebilir mi
sin?
HangisiAllahTelnnemrinekarkabillir.
blk cell, cemal ve kemalin grntsdr. Bu blkten hibiri de

Hakkdan rtl deillerdir. Hibiri Allah Telnn emri olmadan yz gstereme
mivemeydanagelememitir.Nitekimtb
960
buyururnsanlarntamamkle
saylr.nkAllahkleninilerindehrolmasnuzaklatrd.

961
..Sonraonaveyeriinbuyurduki:steyerekveyaistemeyerekgeliniz.On
larda,steyicilerolarakgeldik,dediler
Cellingrntseytanlarda,cemlinhizmetimeleklerevekemlinzuhurun
da Allah Tel fark edilir. Fakat hakikatte hepsinde messir olan yine Allah Te
ldr. dilediinisaptrr,dilediinidedoruyolailetir
962
Uzaklk kula nisbetle ve zahirine izafetledir. Hakka ve btna nisbetle uzaklk

yoktur.Perdeolangafletperdesidir.AllahTelhereydezahiriken,herhangibir

959
bnlArab,Tedbrt,s.137,138.(AKMAKLIOLU,72006)
960
tbi, (538/1144590/1194) Eb Muhammed elKsm b. Frruh b. Halaf b.Ahmed er
Ruayn:Kraatvetefsirilmindekigenibilgisiylemehurdur.
961
Fussilet,11
962
Nahl,93

eyinonuperdelemesinasldnlebilir.
Fakat bu makamda hakk cevap
nkyryenhibirvarlkyokturki,O,onunperemindentutmuolmasn.
phesizRabbimdosdoruyoldadr.
963
ayetikermesizerinebinaolunur.Bu
srrnfazlaizahatharamdr.
Mfessirlerin sultn bni Abbs radiyallh anh Allahn gizlediini gizleyin,
akladnzdaaklayn.Demitir.
Hakknikenhertasarrufbuabesszlernedir?
Nefseytndediinkimlerdireylerlerfesd.
BtntasarrufAllahTelnnisebuboszlerneiinsyleniyor.
Nefsveeytndenileneylerdenevarkifesdasebepolur(diyorsun).
Mmindeikizellikvardr:Birikullukdieritevhtdir.Bunlardankulluunneti
cesi edebdir. Bu nedenle Noksan benim, keml Allah Telnndr. demek ge
rekir. Tevhidin gerei tefrddir ki; Cmle tasarruf Allah Telnndr demek ge
rektir. ...HepsiAllahTeldandr.de!
964
eriat ve hakkat ikisi terzinin iki keffesidir. Bu iki keffeyi ayn sevide tutmak
gerekir.Birisinitercihetmekhatadanuzakdeildir.
NefseytnilemuratDoruyoldansaptranhereydir.
..nkyryenhibirvarlkyokturki,O,...
965
yetinibilme
yen nefis ve eytnn ne hizmette olduun bilmez ve ne iin yaratldn ve tayin
olunduklarvazifelerinianlayamaz.
Dnyvukbdahihemharnerolmaknedir?
Bunlarbildirbanahemnedrrmebdemed.
Dnyveahret,kyamettensonrainsanlarntoplanpvedalmalarnedir?
lkyaratlveahiretiinyokolmanedirbunlarbanabildirirmisin?
Dnya ve ahiret ve har ve neir almaya ve gizlenmeye iarettir. Ahiret,

dnynn kalbidir. Avamn hari zahir ve sekin insanlarn hem zahir ve hem
btndr. Onun iin Kymetlrifne dimetn Ariflerin kyameti sreklidir
buyrulmutur. Bu nedenle kyamet hari avam olanlaradr. nsanlar uyumakta
drlar,ldklerizamanuyanrlar.
966
Bulemdelemikendiihtiyariledirilenler
mecburdirilitenncetekrartekrardirilmitir.lmedenncelnz.busrra

963
Hd,56
964
Nisa,78
965
Hd,56
966
Acln,KeflHaf,II,312

iarettir. len kiinin kyameti kopmutur.
967
Yani arif olanlar hair ve neri
dahabulemdegrrler.lmedenncelnz,hkmnceoTevhidieflde
fiileriniHakkaverir.TevhidisfattasftHakkaverir.TevhidiZattaztHakka
verir. Cem makmnda zt giyer, Hazretl cemde sft giyer ve Cemlcem
makmndaefligiyer.HakktangeldiimizcihetlebalangcmzHakktr.Hakka
gideceimizdendnmzdeyineHakktr.
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemkyametinnezamangerekleece
inibilmediini,ancakonunalametlerindenbirinincariyeninsahibinidourma
svebazplakayaklkoyunobanlarnnyksekbinalardaoturmasolduunu
belirtmektedir.
968
Sfler bu alametin byk kyamete ynelik boyutunu kabul ettiklerini be

lirtmekle birlikte, onun insann manev geliimi asndan da yorumlanabilece
ini ifade ederler. Cilye gre Allah Tel z olarakinsann zatnda mevcuttur.
Buradahakikatinmerkeziolaninsannztkyametalametindezikredilencariye
olarak yorumlanr. Ayn metinlerde bahsedilen cariyenin gerekletirecei
efendisini dourma olay ise gizli emrin/hakikatn batndan zahire kmasdr.
Dierbirdeyileinsannzndevarolanhakikatinkefedilmesidir.Dahasonra
cariyenin efendisi olacak bu yeni ocuun doumundan nce olutuu yer in
sann btndr. Gerekleen doumla birlikte btn/i lemde var olan ilhi z
zahirdekihisleminekar.
969
.. Ben onu sevince duyan kula, gren gz, tutan eli, yryen aya, d
nen akl ve konuan dili olurum
ifadelerinde anlatld gibi ilah hakikat,

insan vcudunda zuhur eder ve tasarrufunu gsterir. Bu durumdaki kiinin
kendi zat cariyeye, zatnda gizli olan hakikatin ondan tezahr edip ortaya k
mas douma ve sz konusu kiinin haline hkim olan Hakkn rablnn izleri
isecariyeninefendisinebenzetilerekteviledilir.rifinbirbinekhkmndeolan
isimler leminden soyutlanmas ve kendi nefs zelliklerini terk edip benliini
ilaholanladeitirmesiplakayaklolmayabenzetilir.Nefsininhakikatinitan
yaninsannilahkorunmayaalnmasdaonunobanlnahamledilerekyorum
lanr.Manevhayatngelitirmekiinbtnyappetmelerinikapsayanmanev
seyir esnasnda elde ettii cezbe halindeyken yksek derecelere/makamlara
ulamasdahadislerdekyametalametiolarakszedileninsanlarnoturaca
yksekbinalarabenzetilir.
970

967
Acln,Kefulhafc.II,s.379380.
968
Buhar,Sahh,man37,Mslim,Sahih,man1,5,6;EbuDavud,Snen,Snnet16;bn
Mace,Snen,Mukaddime9,hno:6364;bnHanbel,Msned,c.1,ss.37,319,c.2,ss.395,
426,c.4,129,139,164.
969
970
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Cl,elnsanlkmil,c.2,ss.5152.

LMNNEL
lm,
971
insann hayatnda kabullenmekte glk ektii ok nemli feno
mendir. nsann lecei hususunda sahip olduu bilgi, varl hususunda sahip
olduu bilgi kadar kesindir. nsanda kendisinin lml bir varlk olduu bilgisi
ninftriolduusylenebilir.BuhkmeKur'anKerimdeki
Derken eytan onun akln kartrp ey dem dedi, sana ebedilik aacn
ve sonu gelmez bir saltanat gstereyim mi?
972
dedi. dem aleyhisselm
eytann bu arsna ebedilik, lmszlk arzusuna kaplarak uydu ve yasak
meyveyiyedi.Buayetgstermektedirkiilkinsandadalmszlkfikriftrdir.
lm grmeden, tecrbe etmeden, lme olumsuz bir tepki gelitirmitir.
lm;hayatnzdd,canllnyokoluu,bitmektkenmek,hislerinyokolmas,
snmek,ruhunbedendenayrlmasolaraktanmlanmtr.Bylecelmnya
ratlmvarlktameydanagelecekbirdurumolduunuifadeederler.
spanyol filozofu Miguel de Unamuno, nsan arzularnn en by olduu
kadareneskisideolanebediyetumuduveyaamazlemiyledoluolarak,haya
tnsrrnbirbyksoruilebalantlgrr.
Ben,diyorUnamuno,
u kanaatevardm ki, bir ve btn insanlar iin ayn olan bir tek etin i
var.nsanilgilendirenaslsorun,herbirimizldktensonra,seninbenimbi
linciminbananelergeleceisorunudur
Yokolmannkrtalihindenkurtulupvarolmayadevamedebilmekurun
da insanlarn her trl ikenceye katlanabilecei duygusu ile ilgili olarak da,
yineaynfilozof,yokolmaktansaebediyyencehennemdeyanmayarazoldu
unu, nk hibir eyin hiliin kendisi kadar korkun grnmediini sy
ler.Zira
eer bilin iki karanlk ebediyet arasndaki bir imekten baka bir ey
deilse, bilelim ki bu bir adalet deildir ve hayattan daha iren hibir
eydeolamazozaman
973
Kur'anKerimdeDiriliinMahiyeti
974
nsannlmndensonratekrardiriltilmesiahiretinancolarakifadeedilen
imanesaslarndanbirisidir.Kur'anKerimdebuinancnhemahlakihemdein
sannvarlkolarakyaratlacanbelirtmektedir.Kur'anKeriminindirildiid
nemdeahiretinancyaygnbirinandeildi.
Birksm,insannlmndensonraebediyenyok olacana,birksmda
tenasheinanyordu.
Kur'an Kerimde insann tekrar yaratlacan bir iman esas olarak vurgu

971
(GEDOAN,2005),s.80
972
TH,120
973
(KO, 1990), s.1; H.H.Titus. Liyin; Issues in Philosophy
New York 1970,s.452; A.Seth

PrlnglePattison,TheIdeaofImmortallty,Oxford1922,s.l31.MigueldeUnamuno,1asamn
TrajikDuygusu,(trc.OsmanDerinsu)stanbul1986,s.202450,
974
(GEDOAN,2005),s.115

lanmaktadr.nsannlmdensonrayaratlpdnyahayatndayaptklarndan
dolayhesapvereceineinanmaktr.Aynzamandayenidenyaratlmainancin
sanlardaahlakibilincingelitirilmesineynelikbiranlaydaifadeetmektedir.
Onlar gelmesinde phe edilmeyen bir gn iin topladmz ve hibir
hakszla uramakszn herkese kazand eyler tastamam dendii zaman
halleriniceolur.
975
Biz, kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir e

kildehakszlkedilmez.Yaplanibirhardaltanesikadardahiolsa,onuada
letterazisinegetiririz.Hesapgrenolarakbizherkeseyeteriz.
976
nsann lmden sonra tekrar yaratlp hesap verecek olmas hayatn an

lamlbirekildeynlendirmesineyolaacaktr.Bugerekinsandaahlakbilinci
ni gelitirecektir. nsann yaratln ifade eden ayetlerin bir dier zellii ise
vahyinindiidnemdekiinsanlarnahiretinancnveyenidendiriltilmeyialaya
almalarna verdii cevaptr.
977
Bu ayetler insanlarn yeniden dirilme ile ilgili
pheleriniifadeetmivesonrasndabudirilmeninnaslolacakonusunavur
guyapmtr.Andolsunki,siziilkdefayarattmzgibitekertekerbizegele
ceksinizvednyadasizeverdiimizeyleriarkanzdabrakacaksnz.
978
Ve hepsi sra sra Rabbinin huzurunakarlmlardr. And olsun ki sizi ilk

defayarattmzekildebizegeldiniz...
979
Bu ayetler yaratln cismani olacan ifade etmektedir. Yaratln dnya

dakinebenzerbirbedenleolacanbizebildirmektedir.Kur'anKerimdeyara
tldzamaninsannya,durumuhakkndabilgiverilmemitir.Bukonudaileri
srlen fikirler speklasyondan teye gitmeyecektir. Ama nemli bir nokta
vardrki,budakiiselkimlikproblemidir.
ldmzdekiiselkimliimiznaslkorunacak?
Yenidendirildiimizdekiiselkimliimizvarlndevamettirecekmi?
Eervarlndevamettireceksebunaslolacak?
Dnyada kiisel kimliimiz ile yaptmz fiillerimizin ahirette de bilincinde
olmalyz ki karln grelim. Ancak ayetler bu durumun mahiyeti hakknda
bilgi vermiyor ancak insan mutlak olarak yaratlacana gre, kiisel kimlii de
korunacaktr.Amanaslolacanbudzenibelirleyenbilmektedir.
980
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ise hadislerde bildirdikleri ise bu sorusu

olan ve beyan buyurduu kii ve cemaat ilgilendiren snf kapsar ve ierik
olaraktabykbirgeniliktearzetmektedir.

975
limran,25;Nisa,109113
976
Enbiya,47;Yunus,54
977
Mminun,83;36Yasin,7980;Mminun,37;Neml,67;Saffat,16,53
978
Enam,94
979
Kehf,48
980
(GEDOAN,2005),s.115119

Ahirettecennetinirnberzhkimdenir?
Bunlarnaslnedendirolsaryevmttend.
Ahirettecennet,cehennemveberzhneyedenir,
Bunlarnbirbirlerinebarmagnnnaslnedir.
Buradaberzahilemuratcennetvecehennemarasolanraftr.Berzahsnrl
deildirvelemimislebaldr.Onuniinhiretlafzbununiinkullanlmaz.Bu
makamnhakkivetafsiliizahatudurki;
Cennetkmilininsannruhvesrrtecellsidir.
Cehennem,nefisvetabiatmertebesinintecellsidir.
Cennetzorluklarla,Cehennemdeehvetlerlesarlmtr.
981
rf, kalb makamnn tecellsidir. nk kalp, nefis ve rh arasnda berzah ve

vstadr. Bu izahtan cennet, cehennem ve rf ehlinin kim olduklar aklanm
oldu.
Kmilinsndacellinkarlsolelolduugibicemlinkarlsaeldir.Yine
birinci ayak ile cehennem ve ikinci ayak ile cennet doldurulur. Ahirette Cehen
nem,CebbaronaayankoyuncayakadarDahayokmu?demeyedevameder.
Hadsierifibusrraiarettir.
Kahrltfunilletibirdemeninaslnedir,
Buikininvahdetimidiraceprhsedd.
Kahrveltfunbirdemeninsebebininaslnedir,
Acababuikininbirliimidirdoruyol.
Kahr riz ve itibar ve lutf asl ve hakkdir. Rahmetim gazabm geti.

982
Bumanayaiarettir.Kahraslsfatolsarahmniyetsfatnaaykrvezttr.Her
bela, sknt bir bahi aar. (Her mihnet ile bir hediye gelir). Onun iin kahr
hakikatte lafzda gizlidir. Hatt bir kimseye dua edip Allah Tel slh eyleye,
insaf vere deseler Allah Tel beln vere demek olur. nk genellikle ilh
terbiyecellperdesiyzndenzuhureder.Beliselutufunasldrrahmetekavu
turur. Cellin ve cemlin kudreti zttadr. Lkin ceml, ztn sfatlar ile muteber
dir. Cellde ise yalnz zt ile muteberdir. Cennet ehli zahir nimetler ile
gdalanrkenvecehennemehligdannyokluueziyetinieker.
Kahr ve lutf insanlarn tabiatna gredir. Bir kimsenin tabiatna kahr olan,
tekinin tabiatna gre bir lutftur. Mesel: ehirlerde oturanlara gre ssz bir
kyde oturmak kahrdr, hlbuki orann halk iin bir lutftur. Ann kahr ehirde
oturmaktr ki, bu halde ehirlerde oturanlar iin bir lutftur. Dier bir misl: a
lmakbirzahmettir,ancakalmaaalmbiriiyiiindeneksenaylaklkona

981
Buhr.Rikak.28:Mslim.Cennet,1:Tirmizi.SifatuCennet.21
982
Buhar,Tevhid,15,22,28,55;Bedlhalk,1;Mslim,Tevbe,14,16,Tirmiz,Davat,99;
bnMce,Mukaddime,13;Zhd35;bnHanbel,II,242,258,260,313,358,381,397,433,
466

azap verir, ancak o kimse alrsa rahat bulur. te rahat mihnet, mihnetide
rahatbilmekbudemektir.
AzizveCellolanAllahTelylebuyurur:
KendisinebedensalvegeimrahatlverdiimvebeylboyuncaBana
ynelmeyenkulmutlakamahrumolacaktr.
983
Filozoflara gre, cezann sebebi kulun fiilleri olup cezaya fiiller sebep olur.
Ceza kullarn fiillerinin gereklerindendir ve hastalk gibidir. nk insan gda
yemeyemuhtaolupherbirsindirmedeinsanvcudundabirmiktarpislikkal
sa, insan bedeninde atlmas gereken ok madde toplanr. Vcudun harareti,
atlmasgerekenomaddelereetkietse,omaddeleryanpstmameydanagelir.
Ya da o maddeler vcudun organlarna karp organlar veremli olur. nancn
halidehastalnhaligibidir.nkinsandaortayakanktfiillerdenherbi
ri,insannnefsinebirktalkanlknakeder.Bundandolaygnlervezama
nn gemesiyle insan nefsinde birok kt alkanlklar toplanr. Fakat ruh be
dene bal olduu srece o kt alkanlklardan habersiz olur. Ruh bedenden
ayrldktansonraoktalkanlklarsebebiileazapeker.Bucezaknananfiil
lerin gereidir. Bu durumda ceza fiillerin zerine dardan deil, fiillerden gel
mektedir.
Kulun fiilinin kuldan kmas Allah Telnn bilgisine uygun olduuna gre,
kulfiillerindendolaynedencezalandrlr?
Filozoflara gre, bu sorudan maksat, Vacibl Vcudun ceza vermekten
maksadnn ne olduu ise soru hkmszdr. nk Allahn fiilleri maksatlar
danuzaktr.Eersoru,cezannsebebihakkndaisecevap,kulktlenenfiilleri
ilediiiinVaciblVcudisyannnkarlolmakzerecezaverir.
984
Kullar ceza greceklerdir ve kullarn ceza grmelerinin sebebi hr iradeleri

ileyaptklarfiilleridir.AllahTel,kullarnbufiillerinincedenbildiigibi,ayn
zamanda o fiillerin sebebidir. Ancak Allah Telnn kullarn fiillerini bilmesi ve
sebebiolmas,kullarnfiillerinihriradeleriileyapmalarnamanideildir.Kul
lar kendi iradeleri ile inanszlk ve ahlakszl tercih ederler. nansz olanlar
ebedi cezaya urar; ahlakszlar ise kt ahlaknn karl kadar ceza ektikten
sonraebedisaadeteularlar.
985
Yanirhataynmihnet,mihnetirhatmdr,
CmledenrzmdrHakkbertrikittrd.
Yanirahatmihnetinasl,mihnetterhatnhakikatimidir?
Hakkbubirbirineuygunvedzenlikldyoldahereydenrzmdr?
Mihnet,anlrtbedir.Rahat,enbykfazlettir.Aslndaikisidekemle

983
bnul Arab, Mikt Envrda bu haberi, Ebu Bekr b. Eb eybe Eb Sad elHudr
(ra)dentahrcetti.
984
(LGER,2007),s.246
985
(LGER,2007),s.247

dir bir mndr. Kahr ve mihnet hakikatte rahat olduu
Soldakiler;neyazkosoldakilere!
986
yetindenveimmnsaaselamn
dananlalmaktadr.ncebirsrveifasharamdr.

987
Allah Tel sizden mstanidir. Fakat
kullar iin kfre rz olmaz Yani Hak Tal kfrn kazsna rzdr, Hkm ve
kazeder,velkinicrsna,yanikfredilmesinerzdeildir.
Bunubirmislleaklayalm:Mesel,BirHkiminolubireyalar,yanihrsz
lkyapar, onunbu halierenisbt edilir. KarsnagetirilenolunaHkimelinin
kesilmesinihkmeder.HlbukiHkimolununelininkesilmesinerzolmaz,yani
Hkimhkmvekazyarzdr,lkinhkmnicrsnarzdeildir.KezlikAllah
Tel da kfrn kazsna rzdr, hkm ve kaz eder, velkin icrsna, yani (in
sanlarn) kfr icr etmesine rz deildir. Allah Teldan daha insna yakn bir
ey yoktur. O sana boynunun damarlarndan daha ya
kndr,
988
nkvcdAllahTelnndr.
Halinneisemterisenoldunohle
Noksnmeeradlilhdemisandn
KennRifkaddesellhsrrahulaziz
HakkTealdanyakninsnabireyyokdenr,
LikbildirkimdrrAllhyakimdiribd.
AllahTeldanyakninsnabireyyokdenir,
yleysebanabildir,Allhkimkulkimdir?
Raslllahsallallhaleyhivesellemhicretesnasndamaarayagizlendiin
deyanndakiHz.Ebubekirradiyallhanhayabuyurduki;
zlmeAllahbizimleberaberdir.
989
AllahTelyanisbetlegizlibireyyoktur.Gizlilikkulanisbetledir.Nitekimia
retolundu ...Vebilinki;AllahTelkiiileonunkalbi
arasna girer...
990
Kelmndaki yaknlk manas aktr. Allah Tel kulun vcu
dundazahirolmasyla,hakikattekulunAllahTelolmaslzmgelmez.

986
Vka,41
987
Zmer,7
988
Kf,16
989
bn.Kesir,Tefsir.4/95.96.
990
Enfl,24

Ebu Msa el E'ari anlatyor; Bir gn seferde Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem beraberdik. Dnmzde Medine'ye yaklatk, insanlar sesli olarak tek
bir getirmeye baladlar. Bunun zerine Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
ylebuyurdu;
Kendinize acyn, siz ne sara ne de gaib olana dua ediyorsunuz. Sizi gren
ve iiten zata dua ediyorsunuz. O sizinle beraberdir. Dua ettiiniz zat, birinize
bineinizinboynundandahayakndr.
991
Nitekimaynadagrnensuretin,bakannhakkvcududeildir.Belkiglgesi
dir. Biri birinin aynsdr denilse bir ynden kabul, baka cihetten red edilir. Bu
konuda tam bir anlay gerekir, yoksa ayaklarn kayd yerdir. Vahdet demekle
slikinvcudu,AllahTeloldudemeklzmgelmez.Belkitecellilevcduma
lupoldudemeklazmgelir.Ancakhululveintiklvartalarndakalmoktur.
MuhyiddinbnulArab kaddesellhsrrahulaziz AllahTelilekulubirgr
mektedir.
Nicezamanlarolmukiyledemiimdir:
RabHaktr,kulHaktr,
Ahbilseydim,mkellefkimdir?
KuldurdersenOyoktur,
Rabdrdersenonaslmkellefolur?
Nicezamandayledemiimdir:
Kendisinin yapt bir eyi bana teklif etmesinde hayret ettim. Benim yapt
m bir i yok (bende o i hep) O(nun yapt) n gryorum. Ah bilseydimm
kellefkimoluyor?HeryerdeancakAllahvar,Ondanbakasyok.
Bylesylemekleberaberbanadenildikiyap.
Eerinsanlmszolacaksa,onuntekumuduTanrdaveOnunyeniden
yaratlvaadindedir
992
Menareflemremeyteizremeyteremzini,
Farkedegrmmknisebersebliinfird.
NefsinibilenRabbisinibilirleY,Muhammedsallallhaleyhivesellemk
firleretoprakattnvakit,senatmadnancakAllahTelattremziile
Birolmayfarkilegrmekmmknmdr?
Men arefe nefseh fekad arefe Rabbeh, Nefsini bilen rabbini bilir
993
hadisi erfini tefsirciler telakki etmediler, nk bu hadisi erif Hazreti

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem vefatndan sonra nakledilmi olup, rvisi
Hazretimerradiyallhanhdr.
Bir defasnda Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz Hazreti mer ile

991
Buhr.Megzi.38;Mslim.Zikir.44:EbuDavud.Sebat.361
992
(KO,1990),s,29;bnRd.MenhiculEdilliefiAkaidilMille,s.9596
993
Muteberhadiskitaplarndabulunmadgibibtnmevzuatkitaplarndamevzuolduu
belirtilirbkz.Acln.2/262;AliyulKari,352:Saan,35,36;Sehav,198

grtklerindebuhadisisylemilerdir.BuhadisindoruluunaKurnKerim
debiryetvarmdr?Diyesorana;
Evet vardr.

994
Nefsine ihanet edenlerden baka kim brahimin millet(din)inden
kanr?pheyokkiBizOnudnyadammtazkldkvephesizahirettedeO,
muhakkakslihlerzmresindendir.yetikerimesidir.YaniMilletibrahimden
olan kimse tevhidden yz evirmez, muhalefet etmez. yetteki, Men sefihe
nefseh demek men cehile nefseh yani Nefsini bilmeyen tevhidden yz e
virdi.tebuayetbuhadisindoruluunadelildir.Bukonuileilgiliayetveha
disler ok gelmitir. Allah Tel, demi kendi suretinde yaratt.
995
Allah
Teldemikendisurelindeyaratt
996
buyurulmutur.
TanrSretindeYaratlma:
997
[Suriye ve Irakn fethinden sonra geen yaklak iki asrlk ilk ekillenme
dnemi iinde slam dini, bu topraklardaki eski kltrn sahip olduu bilgi mi
rasnnznkendindetoplamolduu,gnmzdebatlslmaratrmaclar
arasnda genel kabul grm bir dncedir. Kur'an Kerim kendine has bir
yaklamlaYahudilikveHristiyanlaaitennemlibilgilerizatensunmaktayd.
Fakat bu, ilk aamada Mekke ve Medinenin snrl ufuklarna uyan bir sunum
idi.Fetihlervefethedilenyerlerdeyaayanpekokinsanndahasonradinde
itiripMslmanolmas,farklbirdurumunortayakmasnanedenoldu.Yeni
Mslman olan bu insanlar, eskilerine gre daha kltrl ve din konularda
farkl tasavvurlara sahip idiler. Zamanla kendi dncelerini slma sokmann
bir yolunu buldular. Tek yapmalar gereken, kendi dncelerini uydurduklar
bir hikye ile Raslllah sallallh aleyhi ve selleme syletmekti. Bu hikyeler,
toplumun vahye dayal ynn tekil eden hadislerin ok byk bir ksmna
nfz etmitir. Bu metotla Yahudi ve Hristiyanlara ait tasavvurlar, Gnostik ve
dier gayri slm dnce ve uygulamalar slma sokulmutur. Nitekim
Raslllahsallallhaleyhivesellemmmetini,aslndaHristiyanlaraaitRab
binDuasnokumayatevikedenbiriolaraktasviredilmektedir.
slmnOrtaDoununkadmkltrnkendindetoplamasvebukltrn
tek taycs olmaya almas ile ilgili bu sre, byleyici bir alma konusu
olarak hep dikkat ekmitir ve ekmeye de devam etmektedir. Tekvnde yer
alanAllahTelnninsankendisretindeyarattfikrininslmasokulmas

994
Bakara,130
995
Buhri, stizan, 1; Mslim, Birr, 115; Cennet, 38; bn Hanbel, III, 344, 351, 315, 323,
434,463,519;Acln,Kes/lHaf,I,379
996
Buhr.lstizan.1:Mslim.Birr.110.Cennet.28:.ibn.Hanbel.II/244.251.315.323.434.
463.519
997
(WATT, et al., 21 Bahar 2006) Faydal olacan umduumuz iin bu makaleyi almay
uygungrdk.

ynndebirteebbstebulunulmutur.iddetlibirmuhalefetilekarlaanbu
dncenin, baz deiikliklerin ardndan Snn gr tarafndan reddedildii
sylenebilir.MuhtemelenYahudilikveyaHristiyanlkgemiibulunanbirMs
lman, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bir defasnda Allah demi
kendisretindeyaratt
998
dediininakledinceilkadmatlmoldu.Buhadisin
bir mhted tarafndan uydurulduu noktasnda dorudan olmasa da dolayl
delillerinolduukesindir.Budolayldeliller,hadiszerindedahasonrayaplan
almalarn izah iin gereklidir. Bunlar bn Kuteybe (hyt. 855) gibi daha sonra
gelenmelliflertarafndandaakabenimsenmitir.Tekvndenalnandn
ceninbubasitformuM.700ylndanhemensonrahadisolaraktedavlekm
olmaldr.
kinci adm hadisin, sratih ibaresinde yer alan he zamirinin deme
dellet ettii ynndeki iddiay destekler tarzda yeniden yorumlanmasdr. Bu
durumda hadis, Allah, demi dem imajnda veya formunda yaratt
mnsna gelir.
999
(Bu kelimelerin Arapadaki karl sret kelimesidir. Bu
kelimenin Tekvnde geen imaj kelimesinden ziyade form ile tercme
edilmesi, genellikle daha uygun olmaktadr. Bu kelime baz balamlarda yz
mnsnadagelmektedir).
1000
Buyeniyorumtarzhadisinanlamnn,ncadmoluturacakekildege
niletilmesinden nce ortaya atlm olmaldr. bn Kuteybenin de ifade ettii
gibikelimelerinbuekildeyorumlanmasileilgilitemelzorluk,okfazlamny
ihtivaetmemesidir.Dahasonragelenmellifler,eitliekillerdebuitirazlau
ramlardr. Bu itirazlar iinde en baarls, hadisin demin cennette, daha
sonra yeryznde sahip olduu eklin tpa tp aynsyla yaratld mnsna
geldiiniifadeedengrtr.
1001
Burasaktr.

998
Buhr.. stizan. 1: Mslim. Birr. 110. Cennet. 28:.ibn. Hanbel. II/244. 251. 315. 323.
434.463.519
999
bnKuteybehadisin,varsaylanilkformuileilgilibuameliyeyikelmclaraizafeetmek
tedir (Tevl muhtelifilhads, Kahire 1908/1326, 277). Kr. Kastalln, Buhr erhi, s
tizn,79/1;Nevev,Mslimerhi,Birr,45/115.
1000
(Meksika Tabletlerindeki )Yedinci Emir: Dier emirlerin icrasndan sonra idrak kuvveti
dedi ki; nsan kendi tarzmzda yaratalm ve arz idare edecek kudret ve kabiliyetlerle
techizedelimbununzerinekinattamevcuthereyinhalikiolanyedibalidrakkuvveti
insanyarattveonunvcudununiineyaayanvefenabulmayanekoydu.Byleceinsan
idrakkuvvetiitibarylahalikinebenzetti.
Bizim kendi suretimizdeki cmlenin manas nedir? Bu hi phesiz Hlikin ekil ve
suretindedemekdeildir.nkyazlardadahasonraHlikinsantarafndanidrkoluna
maz.Onunnesuretiyaplabilirnedeonaisimverebilir,oisimsizdir.Denilmektedir.
HerinsanAllahTelnnsuretindeyaratlsayd,oAllahTelnntasviriolurdu.Fa
katmademkiAllahTelanlalmayanvetasavvurolunamayanbireydir.MademkiOnun
ne sureti yaplabilir, nede Ona isim verilebilir. u halde Tevratn (tabletleri) tercmede
imagekelimesinikullanmaktahataetmitir.(CHURCWARD,1934),s.91)
1001
Badd,Uslddn,7476.Badd,demingeliiminitamamlamolarakyaratld
n,spermden

Gerektendehadisinbuyorumu,slmdnyasndagerektenvarolanveya
olmas muhtemel deiik dncelerin reddi anlamna gelecektir. Bu yorum
ayn zamanda, cennetten kovulduu zaman ylan ve tvus gibi dem
aleyhisselmn da deiime uradn, fiziksel ve embriyolojik olarak doal
aamalardan gemek suretiyle hayat bulduunu ve olgunlaabilmek iin gelii
meuramakzorundakaldndaredmnsnageliyordu.Hattabuyorum,in
sanlk formu veya dncesi, insan zihninin sadece bir soyutlamasdr eklin
deki kanaatin de reddi kabul edilebilir.
1002
Bu dnceleri savunanlar ve daha
entelektel
1003
Mslmanlar iin bu yorum, itiraz edilebilir grdkleri Allah
demi kendi (Allah) sretinde veya eklinde yaratmtr
1004
iddiasyla m
cadeleetmenindetatminedicibiryoludur.Fakatbuerhleilgilibyleincelikle
rin, sradan insana hitap etmesi zordur. Bu sebeple merkez gre mensup
veya muhafazakr insanlarn ki bu grler, sradan Mslmanlarn ve genel
liklehadisilerdenilenkiilerinbakasnayakndralternatifbiraklamage
tirmi olduklarn grmek artc deildir. Hadisiler, hadis nakli ile uraan
yegne insanlar deildi. Fakat daha sonra gelen hadis tenkitileri tarafndan
gvenilirkabuledilenlerdeyinebuhadisilerolmutur.Bunancadmde
nilebilir.Mslmanlar,AllahTelnndemikendisretindeyarattiddiasn
kabul edip bu meseleyi Yahudi ve Hristiyanlar gibi anlaynca, ikinci admn
atlmasnanedenolandahaentelektelinsanlargibibuhadisilerdenbirksm
dabykihtimallerahatszolmuolmaldr.Buncadmatldtarihteve
muhtemelenM.750ylndanksabirsrence,bureddedilebiliriddiayyalan
lamak iin yardmc olabilecek hadis tenkidi ilmi mevcut deildi. Dier pek ok
yerdevednemdeolduugibibirsz,hikyeyadabiryalanbirkeretedavle
kt m, artk sadece bir yalanlama onu durduramaz. Bylece insann Allah
Teleklindeyaratlddncesininmuhalifleri,bumnyadelletetmeme
si iin, kelimeleri yeniden yorumlayacak ustaca bir yol buldular. Bu metot ke
limelere, Arapadaki sratihi kelimesinde yer alan he zamirinin Allaha ve
deme deil de nc bir ahsa izafe edilecek ekilde bir balam atfetmeyi
ieriyordu.
1005
Bylece Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Allah Tel,

olumadnbelirtir.
1002
FahrddnerRz,Essttakds(Kahire1354/1935),8486.
1003
ntellectual:(s.), (i.) akli, zihni; akll, yksek zek sahibi; ok okumu, lim, bilgili, m
nevver;(i.)mnevverkimse,entellektelkimse.intellectuality(i.)mnevverlik,zihnikabi
liyet.intellectually(z.)zekaileanlayarak.
Aydn: Entelekteller eitli dnemlerde ve toplumlarda farkl zellikler gstermilerdir.
Balca ortak zellikleri toplumdaki yenilikleri salayan bir kesim olmalardr. Bu kesim,
toplumun eitli tabakalarna yaylm ilim adamlar, din adamlar, sanatlar, yneticiler,
elitlergibibulunduklarsahalarvekurumlarlabirlikteanlanaltgruplardanolumaktadr.
1004
Buhr.stizan.1:Mslim.Birr.115.Cennet.28:bnHanbel.II/244251
1005
Muhyiddin rb kuddise srruhulazz ok kimseler tarafndan bilinen ve insiyaki
olarak: Allah, Hz. demi, Allah suretinde yaratt eklinde tercme edilen mehur bir
hadisielealarakdiyorki.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemderki;
Allah,demikendisuretindeyaratt.

onun ve onabenzeyenlerin yzn irkinletirsin, demeyin. nk Allah Te
l,demionuneklindeyaratmtrtarzndabiremirveyatverdiiiddia
edilmioluyordu.BuhadisinbirvaryantEerbirinevurursanzyzndensa
knn.nkAllahdemionuneklindeyaratmtrtarzndadr.
1006
Buradaki
onunzamiridoalolarakbedduaedilenveyavurulanadamadelletedecek
tir. Beddua edilmesi durumunda da yasan hikmetinin, insanlarn deme ve
nebilerebedduaetmesiniengellemekolacasylenebilir.
1007
Hadisin yze vurulmamas gerektiini ifade eden formu, kk bir hikye

iine yerletirilmitir. Bu hikyeye gre Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
klesininyznevuranbiradamnyanndangeerkenYznevurma.ZiraAl
lah demi onun eklinde yaratmtr demektedir.
1008
Hadisin bu ekli, daha
sonrakidnemlerdeenyaygnhalegelmiversiyonudurveenge875ylciva
rnda tedavlde olmaldr (nk bn Kuteybe 885 veya 889da hakka yr
mtr). Fakat bu srm, bn Huzeyme (hyt. 923) tarafndan dikkate alnma
mtr. Buna karn iki asr sonra Gazzli, hadisin kendi dneminde bilinen for
munun bu srm olduunu m eder. Bu kesinlikle, sradan insann houna
gitmesi en muhtemel srm idi. nk mphem kelimelerle net ve zararsz
mnlarifadeedecektarzdavekolaycatasavvuredilebilecekbirbalamihtiva
etmekteydi. Aydn Mslmanlar iin ise bu, biraz anlamsz kalyordu. Nitekim
konu Fahrddn erRz (1209) tarafndan ihtimamla incelenirken hadisin ta
mamylaihmaledilmiolmasartcdeildir.
Drdnc adm denilebilecek aama, hadis tarihinde baz hadisilerin, (bi
zim burada ikinci ve nc adm olarak nitelendirdiimiz) orijinal Yahudi H
ristiyananlaynnksmenveyaekil deitirerekbenimsenmesineengelolma
teebbsleriniihtivaetmektedir.Budrdncadmnatlmasnasebebiyetve
renler, slma herhangi bir ekilde ihanet etmi veya Yahudilie ya da Hristi
yanla dnmeyi savunan kiiler olarak dnlmemelidir. Bunlar slm iinde
yer alan ve genelde tebh veya antropomorfizm
1009
denilen belirli bir ei
limintemsilcileridir.Budurumksmendeolsa,marjinalYahudilikveHristiyan

Buradaki zamir (kendi sz) bizce Hz. deme avdet etmektedir. Baka bir deyile:
Arapasintakskurallarnagre,metindekisretihiszndekihezamirihemAllahTelya,
hem de deme ait olabildii iin, bnlarab, (teaml hline gelen ve sonu itibariyle:
AllahTelnninsaneklindeolduunuzannettirenAllah,demi,Allahsuretindeyaratt
eklindekiyanlanlamaydzelterek:
Allah,demi,dem(insan)suretindeyaratttarzndadorubiranlay(=tercmean
lay) getirmektedir. Hemen ok kimse tarafndan fark edilemeyecek olan bu incelik,
bnlArabnindikkatlivenafizzeksnneseridir.(KEKLK,Nihat,ElFutuhtElMekkiyye
Kriterleri,st,1990,s.188)
1006
Mslim,Birr,45/115.
1007
FahrddnerRz,83.
1008
bnKuteybe,a.g.e.,277;Gazl,ml(Zebdninthfussdesininhmiinde),I,219.
Ayrcabkz.F.Jabre,NotiondelaMarifachezGhazali(Beyrut1958),204.
1009
Anthropomorphism:(i.)insanbiimcilik,antropomorfizm.anthropomorphous(s.)insan
eklinde.

lkta varln srdren ve bu dinlere tamamen adapte olamam olduka basit
dncelerin slm iinde srarla savunulduunu gsterir. Antropomorfizme
meyledenbuhadisilerarasndabuhadisinAllahTeldemikendi(dem)
eklinde,altmziruzunluundayaratttarzndabalayanyenibirformuor
tayakt.
1010
Hadisinbuversiyonuzamirin,vurulanveyabedduaedilenadama
hattadem aleyhisselmnbizzatkendisineizafeedilmesineengelolmahusu
sundaaynsonucuverecekdierversiyonlarileaynkategoriyekonulabilir.Bu
versiyonlarn en basit formunda Rahmn kelimesine yer verilir: Allah
demi Rahmn sretinde yaratt.
1011
Bir dier versiyon da Ben dem,
Rahmn sretinde yaratlmtr ibaresiyle, insann yzne beddua etmenin
yasaklandndorularmhiyettedir.
1012
Rahmnkelimesineyerverenbtn
versiyonlar, ekil veya sretin Allah Telya izafe edildiini aka ortaya
koymaktadr.Ancakbudurumunkabuledilmesidahitartmaybitirememitir.
nk bazlarna gre Rahmnn sreti, Allah Telnn kendisinde bizzat var
olduu veya isbt vcd ettii sret deildir. Aksine bu sret, Onun katnda
bulunan bir srettir. Nitekim Allah Tel katnda, yaratt dier eylere ait
sretler ve modeller de bulunmaktadr. Hadisiler arasnda demin Allah
sretinde veya eklinde yaratld ynndeki standart yorumu benimseyen
bir grup varln srdrmtr. Bu grubun temsilcilerinden biri de Hanbel ke
lmc bn Battadr (hyt. 997). Onun akdesinde hadisin yze beddua etmeyi
yasaklayan versiyonuna kk bir atf vardr. Hemen sonra da Raslllah
sallallhaleyhiveselleminAllahyleylegrdmdediibirbakahadis
gelmektedir. Btn bunlar, Allah Telnn demi kendi sretinde yaratt
n ifade eden hadisin tarihini ana hatlaryla ortaya koymaktadr. Buradaki su
numtarz,bykorandahadisingeliimihakkndaBatdaortayaatlanenson
teorileregreekillenmikanaatleredayandrlmolsada,temelnoktalarnIX.
yzyldabnKuteybetarafndansylenmiolduukaydadeerbirhususturve
bnKuteybeyegeneldebirhadisigzylebaklr.
Aslnda bu geni entelektel abann arkasnda zekice hazrlanan bu al
malar,nedenbunemsiznoktayaynlendirilmitir?Konuyanedenbukadaril
gigsterilmitir?nsannAllahTeleklindeveyasretindeyaratlmoldu
u anlayna engel olmak, pek ok Mslman iin neden bunu ifade etme
hakkndan(droitdecite)dahanemlidir?
bnKuteybeninkonuileilgilitavrnabakldndabusorularndahanemli

1010
Buhr,stizn,79/1;Ahmedb.Hanbel,Msned,II,315.Buhrnin,aslndaaynhadisi
farkl bir rvden ve kendi sretinde ibaresi olmakszn naklettiini belirtmek gerekir.
Bunaoldukabenzeyenbirhadis,Ahmedb.Hanbel,II,323devebnHuzeyme,29,12de
de bulunmaktadr. Fakat Ahmed b. Hanbel rivyetinin sonunda yer alan bir ifade, altm
ziruzunluundaibaresininziyadeolduunudndrmektedir.
1011
bnKuteybe,278.
1012
bn Huzeyme, 27. Kr. Gazl, Miktlenvr (Kahire 1322/1904), 24, 34 (W. H. T.
Gairdnertercmesi,65,75vd.);FahrddnerRz,87.Buversiyonlargeneldebnmere
izafeedilmektedir.

birhlaldgrlr.O,hadisinbuversiyonlarnveyorumlarnhemenhemen
yukardazikrettiimiztarzdaelealr.Sonrabtnbunlartatminedicibulmad
n szlerine ekler. Zira bn Kuteybe, Tevratta dem aleyhisselmn yaratl
hikyesini okumu ve hadisin bizzat Allah sretinde mnsna geldiini an
lamtr. Bununla beraber bn Kuteybe lfzda olaanst bir zorluk grmez ve
antropomorfizm artrdn dnmez. Allah Telnn nasl eli olduu d
nlyorsaaynekildesretsahibiolduudadnlebilir.Onuneliinsa
nnelinebenzemez.Fakatbizeliolduunukabuledervebunubilkeyfyani
varlnn tam eklini izah etmeksizin dnrz.
1013
bn Kuteybenin bu bak
tarz, genel kabul grm slm doktrinlere zarar vermeden hadisi, orijinal
formu ve mnsyla slma kabul ettirmenin basit bir yoludur. Bu durumda,
hadisin orijinal anlamnn niin kabul edilmediini aklamak daha da zorla
maktadr. Bu probleme hemen cevap bulmaya almadan nce, slm iinde
insannAllahsretindeveyaeklindeyaratlddncesinibenimseyenbaz
bidatgruplarnavekiileregzatmakgerekir.Mrciedenkabuledilenve750
yllarndayaayanbiri,AllahTelnninsansretindeolduunuilerisrmve
bu grn desteklemek iin de dem aleyhisselmn Rahmn sretinde ya
ratldnaiaretedenhadisidelilgetirmitir.
1014
Yaklakayntarihlerde,ann
Rfiziyyeveyammiyyekoluna
1015
mensupbazkiilerdebenzergrleribe
nimsemilerdir. Bunlar grlerini desteklemek amacyla bu hadise ilveten
Kur'an Kerimden bir yeti
1016
de delil olarak kullandlar. Hristiyanlktan ol
duka etkilenmi bir bakas, Gult a taraftar bir Mslman olarak tavsif
edilmesineramen,saleyhisselmmertebeolarakAllahTelnnaltndabir
eit yaratc (demiurgos) olarak grm ve s aleyhisselmn dem
aleyhisselm bizzat kendi sretinde yarattn iddia etmitir.
1017
Bu ikinci g
r, yaygnlk kazanamamtr. Ancak yine de hi phesiz kaba hatlaryla bir
antropomorfizm grlmektedir ve bu gerek, dem aleyhisselmn yaratlma
syla ilgili hadis hakkndaki tartma ve maniplasyonun arka plannda nemli
biryertutmaktadr.SretkelimesinintamamenfarklbirkullanmMslman
lar arasndaki felsef hareketlerde de grlmekteydi. Bu kullanm, Yunanl filo

1013
Hanbeller ki bn Kuteybe bu gruba yakndr, genel olarak ayn gr benimsemi
grnmektedir.
1014
Bu ahs, ehristnnin Milelinde (Kahire 1368/1948) I, 224de, Ubeyd b. Mihrn el
Mukattibeklindegeer.Kr.Ear,Maklt,I,153.
1015
Maklt, I, 34, 152 vd.; Badd, elFark beynelfrak, 216; Uslddn, 7476;
Nevbaht, 61. Bu gr, Muktil b. Sleyman (hyt. 767) tarafndan ileri srlm gibi g
rnmektedir.MuktildenhemensonraHimb.SlimelCvlikveonunrencisiDvd
elCevribgelmektedir.MuktilveUbeyd,Mchidin(hyt.722)rencileridir.
1016
Tn 95/4. Biz insan en gzel ekilde (takvm) yarattk. Bu hadis Uslddnde al
sratihieklindeverilmektedir.
1017
Ahmedb.Hit(.8416).Kr.Badd,Fark,260(Halkintercmesi,99vesonrakinot
lar); Hayyt, Kitblintisr, Nyberg basm, 223 vd. Allah Telnn insan sretinde oldu
unusyleyendieryazarlar,Mukanna(.779)veEbHulmndr(.951).Kr.Fark,243
246vs.

zoflardan yaplan tercmelere dayanmaktadr. Kelime bu balamda Aristocu
luktaki form veya eidos kavramlar yerine kullanlm ve cevherin zdd
mnsndadnlmtr.Bununlabirlikte,kelmvefelsefgrlerarasnda
birtakmetkileimlerdeoluyordu.MeselfilozofKind(hyt.866)Rhsaflat
zaman temiz, parlak bir ayna gibidir ve yaratcnn nurundan gelen bir
sretilebirleirdemektedir.BununlaKindmuhtemeleninsannaklvezihnini
kastetmektedir. Kindnin Yunan kaynaklarna dayand kabul edilse bile, bu
cmlenin hadisi erifle olan yaknl dikkat ekmektedir.
1018
Daha sonra bn
Tufeyl(hyt.1185)debenzerekildeylediyecektir:
Parlak bir yzeyin gnein n ve sretini yanstmas gibi baz canllar
ve zellikle insanlar da rhu yanstr ve rhun sretiyle ekil kazanrlar. bn
Tufeyl,dahasonradabunun,hadisierifteiaretedilenhususolduunuszle
rineekleyecektir.
Filozoflarla kelmclar arasnda sflerde ise dikkat ekici bir misal de
Hallcdr(hyt.922).Hallc,insanileyaratcarasndatemeldebirztlkolmad
n iddia eder. dem aleyhisselma, secde etmeleri iin meleklere arz edildi
inde ilh bir srete sahip idi. Bu durum, saf olmas durumunda insann Allah
Tel ile olan gerek benzerliini temsil etmektedir. Buna benzer anlaylarn
felsefvetasavvufdncedeoynadrolndikkatleincelenmesiilginsonu
lar verebilir.
1019
Ancak burada sadece, kelm izginin felsef ve tasavvuf izgi
ilekiherikisidebellibirsonucaularbulutuuGazzliyeksabirtemaset
mekgerekir.
Gazzlininpekokkonudakigrlerikomplekstirvefarkedilmesizorince
ayrntlarierir.Bizimelealdmzbuhadisinyorumuileilgiligrleridefarkl
deildir. Zaman zaman kendi iinde elikiye dyor izlenimi uyandrr. Fakat
isterbyleolsunistersebaktarzndabazgelimelermeydanagelsin,herhal
de baz problemler iermektedir. Yzne vurulan kle ile ilgili kssada geen
kendisretindeibaresininAllahTelnnsretindemnsnagelipgelme
yeceini tartmakla birlikte Gazzli genel olarak, demin Allah Tel
sretindeyaratlmolduudncesinidesteklemektedir.
1020
Fakatbylebir

1018
ResillKind elfelsefiyye (Kahire 1369/1950), 276. Kind, Yunanl bir mellife atfta
bulunmaktadr ki muhakkik bu yazarn Pythagoras olduunu sylemektedir. Kind, sayfa
273te ruhun cevherinin ilh ve kutsal bir cevher olduunu sylemektedir. yle gr
nyorkibundanhareketle,parlakbiraynanngrlebilirbtneylerinsretlerinikendin
debulundurmasgibiruhda,temizlendiizaman,dierbtneylerinsretlerinikendinde
bulunduranbirvarlkolaraktasavvuredilmitir.
1019
Gazlyegre(bkz.ml,I,172)ibl(hyt.945),hadisindem,kendinehasbirnite
likte deil Tanrnn isimlerine ve sfatlarna uygun bir tarzda yaratlmtr mnsna
geldiini iddia etmektedir. Bu anlay, kelmclara daha yakn bir hareket tarzna dellet
etmektedir.
1020
ml,I,219vd.(BuradakiparagrafntamamJabre,Marife,204206dayeralmaktadr).
hyda (IV, 251 vd. ve Jabre, Marife, 192 vd.), Gazl, insan ile Allah Tel arasnda bir
benzerlik ve bir ilikiden (mnsebet, mkelet), insann grevinin Allah Telya benze

bak asnn kar karya olduu zorluklarn da farkndadr. Bazen sretin,
zhirbirsretolmaypmelektlemineaitbtinbirsretmnsndaanlal
masgerektiinisylemekleyetinir.
1021
Birbakayerde yanihynn eletirisi
neverdiidikkatekicibircevaptaise,konuileoldukafazlailgilenirvekendi
sretinde ibaresinin Allah Telnn sretinde eklinde yorumlanmasnn iki
adandoruolabileceinisavunur.lkolarak;eerAllahTelnnsretiifa
desi,AllahTelnnkatndaolanbirsretmnsnagelecekseinsan,kk
birlemveufakaptabirkinatolarakdnlebilir.BuGazzliyegretercih
edilengrtr.
1022
kinciolarak;eerAllahTelnnsretiifadesikendisini
karakterizeedenbirmntayorsabu,ayneninsangibiOnundahayatsahibi
olduu, bildii ve dilediine dellet eder ve bu sfatlarn birleiminin btin
sretioluturduusylenebilir.Ancak budurum,btinsretinAllahTelnn
ztnn bir parasn veya bir ynn oluturduuna dellet eder. te bu bn
Kuteybenin hata yapt noktadr ki Gazzli kendini bundan kurtarabilmitir.
Gazzli, bu sfatlarn hem Allah Telya hem de insana ait olduklar sylendi
inde benzerliin sadece lfzda kalacan; ayn ekilde hem Allah Telnn
hem de insann sret sahibi olduu sylenince de benzerliin yine sadece lfz
olacan savunmaktadr. Allah Telnn sahip olduu sretin zhir ve gzle
grlebilirolduunuvarsaymakphesizantropomorfizm(tebh)olacaktr.Bu
anlay felsefe ve tasavvuftaki insann Allah Tel sretinde veya eklinde ol
duuanlaynnaltndayatansebebemuhaliftir.DolaysylaFahrddnerRz
deolduugibi,kelmdakihkimeiliminbunureddetmekiinharcadyoun
abaydikkatealmamzgerekir.BuredhareketiningcveGazzlinintasavvu
f bak as ile Ear kelmclar arasnda hissettii gerilimin derecesi, iine
daldtartmannayrntlarndakendinigsterir.
Buradacevaplanmasgerekensoru,buredhareketinenedenneticedegn
kurtarmak iin bavurulduudur. Bu noktada slm (Hanbeller hari) neden
YahudiHristiyangeleneindenyzevirmitir?Busoruya
Allah Tel insann tamamen dnda ve mutlak olarak ondan farkldr,
eklindeki gr, temeli itibariyle buna muhalif olan grten daha kuvvetli
dirtarzndakolayyoldanbircevapverilemeyebilir.EerAllahTelnnmutlak
farkll,birelesahipolmasilebadatrlabiliyorsabirsretesahipolmasile
de kolaylkla badatrlabilir. Dengeyi insann Allah Tel sretinde olduu
dncesininbenimsenmesialeyhinebozaney,sretkelimesivebukelimenin
Kur'an Kerimde kullanlan tremileridir. Dikkate alnmas gereken iki temel
nokta vardr. Birincisi, Kur'nda Allah Tel dan musavvir yani ekil verici,

meye almak ve Allah Telnn ahlkyla ahlklanmak (tahalluk bi ahlkillh) olduunu
syler.Kr.elMaksadlesn,kitabneitliyerleri(Jabre,Marife,196203).
1021
hy,IV,205
1022
Miktlenvr,34(tercmesinde75).BuradaGazl,byleyorumlanmasdurumunda
hadisingerekversiyonununRahmnsretindeeklindeolacaniddiaeder.Fakatayn
eserin 7. sayfasnda tamamyla reddetmemek iin hadisin kendi sretinde eklindeki
versiyonununakleder.

ekilverentekvarlkeklindebahsedilmesivebuekilvermeilemininya
ratmavezelliklededemaleyhisselmnyaratlmasileyakndanilikiliolma
sdr.
1023
Bunagreeeryaratmaveekilvermeilemleribenzerveyabirbirle
riyleyakndanilikiliise,sretkelimesiyaratlmbireyizlenimiuyandrrve
dolaysyla Allah Tel iin kullanm uygun olmaz. Dikkate alnmas gereken
ikinci nokta ise, sret kelimesinin paralardan oluan bir eyi dndrme
eiliminde olmasdr. nk bu kelimenin kullanld bir Kur'an Kerim
yetindeSeniistediisretteyarattdenmektedir.
1024
Batllarsretkelime
sinibirliintemeliolarakdnsedeAraplar,muhtemelenbuyetinetkisiy
le, paralardan mrekkep bir ey eklinde kabul etmi grnmektedir. Allah
Telnnbirsretesahipolmas,buadandauygunolmamaktadr.Bukendi
ne has konunun incelenmesi bizi, slm dncesinde yer alan ve Allah Te
lnn mutlak farklln savunanlarla Allah Tel ile insan arasnda bir ben
zerlik olduunu iddia edenler arasnda yaanan derin tartmalardan birine
ahitklmaktadr.]
1025
Konuyubalamakvetasavvufcephedengrniseuekildedir.
Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz, yle demektedir nsn

kmil ga
1026
illet ve son varlktr. lklik, onun mertebesinden ortaya kar, o,
kevn ve rabbani iki denizin bileimi, imkn ve vcb iki makamn aynasdr.
1027
Ksacasurethadisidiye isimlendirdiimiz bu hadis dahaoksondnem

de olmak zere tasavvf retilerin bir anlamda bel kemii mesabesindedir.
Deiik konularla ilgili yorumlarn ilgili yerlere havale ederek insann mnevi
kimliiileilgilideerlendirmeleredeinmekistiyoruz.:
SflerbuhadisedayanarakHz.demaleyhisselmninsankmilinilkmi
sali olduunu sylerler. Onlara gre btn insanlar temsilen dem
aleyhisselm lemi kebir olan kinatn mecmuundan ibaret olup onun muh
tasar olanlemi sardir. nsan hacmi itibariyle kktr, fakat idrakiyle le
mi ihata edebilecek kapasitededir. Allah Tel, lemden kan her eyi onda
tertip etmitir. Bu tertiple Allah Telnn isimleri arasnda ilgi kuran sfiler
sonuta Hz. dem aleyhisselmn Allah Telnn isimleriyle ortaya ktn
sylerler.Hz.demiaynzamandainsankmilolarakkabuledensfleregre

1023
Arf,11;Mminn,67(Tebn,3);Har,24;limrn,4.Beydvnin,bublmn
balarndabelirttiinegre,AllahTelnnyaratmasvesretvermesi (tasvr),meleklere
demaleyhisselmasecdeetmeleriynndeemirverilmesindenncedir.
1024
nfitr,8.
1025
(WATT,etal.,21Bahar2006)
1026
Ga:Gaye,Maksat,sonulailgili
1027
(DEMRL,2003),s.116Bkz.bnlArab,FussulHikem,s.49vd.;AvniKonukunizah
iin bkz. FussulHikem Tercme ve erhi, c. I, s. 109 vd.; Tasavvuf Metafizii, s. 13
(MiftahlGayb,v.6b)

bu hadisin anlam; Allah Tel dem aleyhisselm insan kmil suretinde
yaratt. eklindedir. Hakm Tirmz bunu izah ederken insan kmilin bizzat
akolarakAllahTelyadelletettiiniyleifadeetmeyealr:
dem (insan kmil) evveli, hiri, zahiri ve btnyla tm halinde Allah
Telnnkemalinigsterir.Yanitabiatyla,aklyla,latifeleriyleveterkibiyle,fi
illeri,harflerivemnlarbirlikteolarakonugsterir,onadelleteder
Ara dnem temsilcisi sayabileceimiz mam Gazali kaddesellh srrahul
aziz(505/1111)kendisinebuhadisinanlamsoruluncasuretkelimesinintah
lilizerindedurarakucevabvermitir;
Buradakisuretmterekvebirkamnayaolanbircisimdir.Bazenekil
lerin terkibine, terkibin eitliliine bir ksmnn bir ksm zerine konulmas
na denir. Bu da sreti mahssa (hissedilen, anlalan, bilinen suret) dr. Ba
zendemahssolmayanmnalarntertibinesuretdenirMnalardaayne
kilde tertib, terkib ve tenasb (uygunluk) den mteekkildir. Yukarda zikre
dilensuret,aklvemanevsurettir.YaniAllahabenzerlieveonunlauygun
lua iarettir. Ayrca zta, sfatlara, fiillere ve ruhun zatnn hakikatine
racidir.
Son dnemin ba mimarlarndan bni Arab kaddesellh srrahulaziz
(638/1240) ise bu hadisin ifade ettii anlamn, sadece Hz. dem aleyhisselm
iindeil,btninsanlariingeerliolduunusyler.Onagrebtninsanlar,
yaratl itibariyle ayn olup her insan, btn isimleri kendinde gsterebilecek
kabiliyetteyaratlmtr.Ancakherinsandabukabiliyetleraakamamakta
dr.Buzelliksadeceinsankmilemahsustur.
Dahasonrainsankmilinsu
reti ilhye zerine mahlk olduunu syleyen bni Arab kaddesellh
srrahulaziz(638/1240),bulemdekihertrlmkemmelliininsankmilin
varlyla ortaya ktn, onun varlnda btn ilh mertebelerin topland
n,onundndakilerinkemaldenoksanolduklarnsyler.
SadreddinKonevikaddesellhsrrahulazizdevahdetivcutubiryakla
mla hadise yapt uzun yorumun sonunda dem aleyhisselmn zahirinin,
leminsuretininbirnshas,batnnndaleminbatnnnbirnshasolduu
nu, ruhunun ve mnasnn da yle olduunu syler.
Ona gre Allah demi

kendisuretindeyaratt
1028
ifadesindenmaksad,AllahTelnninsancinsiyle
ilgiliolanhereyikendizatiinbirayna,sfatlarnnbirgrntsvefiillerinin
tecellighklmasdr.
1029

1030
yetinegelince;rivayetolu
nuyor ki; Bedir savanda Kurey ordusu, Akankal den knca Raslllah
sallallhaleyhivesellemdemitikiiteKurey,gururveiftiharilegeldi,Resu
ln tekzib ediyorlar, Allahm, bana vadini Senden isterim derken Cebrail

1028
Buhr.. stizan. 1: Mslim. Birr. 110. Cennet. 28:.ibn. Hanbel. II/244. 251. 315. 323.
434.463.519
1029
(EKER,1998),s.167
1030
Enfl,17

aleyhisselm geldi bir kabza toprak al onlara at dedi, iki taraf savaa balad.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bir avu akl ald yzlerine doru att ve
gzylemegulolmadkbirmrikkalmad.Binaenaleyhbozuldular,mminlerde
enselerine bindi ldryorlar ve esir ediyorlard, sonra tki harb bitti ekildiler,
Ashabradiyallhanhmiindeyle kestim,yle esirettim diyeiftihareden
lerolmutu, buayetbununzerinenziloldu.Yanisiziftiharediyorsanzunu iyi
bilmelisiniz ki onlar kendi kuvvetinizle siz deil Allah Tel ldrd Vem
rameyte iz rameyte attn vakit da sen atmadn ya Muhammed, at sure
tinde bir fiil yaptn vakit dmanlara isabet ve tesir eden, hepsinin gzlerine
batanatsenatmadn,oatvelkinnallheram,velkinAllahTelatt
zira at emrini veren o, mermiyi hedef gayesine erdiren ve dman bozup sizi te
pesine bindiren ve arkasn aldran Odur. Bu nedenle; Zerreden kk olanda
ancakklde(btnde)olanvardr.Nefsibilmek,AllahTelybilmeyesebeptir.
nknefszuhuryeridir.AzizMahmudHdykaddesellhsrrahulaziz:
VcdunmazhartammHuddryRaslallah
MklokturNiyzninvelibiridebu,
ZhidanlasaHakkzhdnedenolurkesd.
Veli,Niyzninmklokturbiridebudur,
Hakkanlasaydzhidzhdbukadarkalmazktlkgibiazalrd.
AzizMahmudHdaykaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Hakkanlamakmerdiidir
Akldeilnerdiidir
ZhidHakkanlasarifolur.Ovakitnamazkl,KurnKerimoku,hayrile
diyezhdedireyleridurmadanteklifetmez,nkzhtzatenkalmaz.O
bilirkifil,mevsufvemevcdolanancakHakktr.

38
Vezin:MefilnMefilnfeln
YinedilnaatnsylerMuhammed,
DilcanmlkntoylarMuhammed.
Nekdirimsenimethetmeyeben,
KemhimethiHakksylerMuhammed
Senolsultnkevneynsinkimahlk
SeninmedhindecizlerMuhammed.
Giyiphilatlevlkgiyip
DptrsyeservilerMuhammed,
Alremskamernruyznden,
SanvelleyliyeldalarMuhammed.
KandrKbekavseynievedn,
DrrndenalrgllerMuhammed.
Boyunemidurureminehayrn,
emensahnndasnbllerMuhammed.
Lebilalidehnnmadenidir,
LisnnvahyiHakksylerMuhammed.
uvaktinkimkpgezdinsemy,
BulupHazretterifatlerMuhammed.
Kamervhpeygamberhemmelik,
SeniicllegeldilerMuhammed.
Senihlemklpolanda,
KamsummetoldularMuhammed.
NinolmayalarmmetkiHakkn,
RzsnsendebuldularMuhammed.
Nenoksanirechnaklursan,
NiyzyeefatlerMuhammed.
YinedilnaatnsylerMuhammed,
DilcanmlkntoylarMuhammed.
YinedilmethinisylerYaMuhammed,
DilvecanmlknnenliidirYaMuhammed.
VcduMuhammedksmablnr:
VcuduNrn,VcuduMislveVcduUnsurdir.
VcduNurn
Cabirb.AbdullahnrivayetinegreHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin
AllahTelnnennceyaratteyinneolduusorusunaverdiicevapudur:
AllahTel,kendinurundannceseninnebininnurunuyarattveylededi:
O nr Allah Telnn kudretiyle diledii yerlerde devredip gezerdi o zaman

ne levh, ne kalem, ne cennet, ne cehennem, ne melek, ne gk, ne gne, ne ay,
necin,nedeinsvard.Hslmahlkattanbirnesneyaratmamt,(devamla):
AllahTelmahlkatyaratmakistediizamanda
1031
onurutaksimedipdrt
para yapt; ilk paradan kalemi yaratt, ikinci paradan levhi yaratt, nc
paradanaryaratt,drdncparaytaksimedipdrtparayaayrdilkinden
gkleri, ikincisinden yerleri, ncsnden cennet ve cehennemi; drdncsn
yine taksim edip drt para yapt, birincisinden mminlerin gzlerinin nurunu,
ikincisindenkalplerininnurunu,ncsndendillerininnurunuyaratt(kalplerin
nurundanmaksadAllahTelybilmedir.Dillerinnurundanmaksatdakelimei
tevhiddir.
1032
Tasavvuftakiilkyaratlileilgilitartmalardadaenokkullanlanhadis
lerdenbirisi olanburivayet,ilkdnemtasavvufklasiklerindebulunmadhal
de son dnem suflerinin en ok kulland hadislerden birisidir. zellikle
Muhyiddin ibn Arabi kaddesellh srrahulaziz (638/1240) n birok yerde
kulland deiik varyantlar vardr, rnein ; Allah Telnn ilk yaratt ey,
benim nurumdur. Allah Telnn ilk yaratt ey, benim ruhumdur ya da

1031
AllahTelnnistemesi:
bnl Arabye gre, Allah Telnn her eyi ayan sbite aamasnda bulunduu du
ruma gre belirlemesi Onun irade sfatyla gereklemektedir. Grnen her eyin zaman
asndan konumlar tamamen onun iradesinin bir hkm olarak belirlenmektedir. O, her
varln,balangcnnvesonununmutlakiradesahibiolanAllahTeltarafndanbelirlen
diini ifade etmektedir. Ona gre, lh iradeyi Meiet ve Yaratc irade olarak iki blme
ayrmakmmkndr.
bnlArab,meietkavramilehereydevarolanilahbilintrndenbireyi,kuvve
yadafiilhalindeeylerinolduklargibiolmalarndileyenAllahTelnnezelkudretidir.
Buiradetrzamanzamanilhbuyrukveyakaderdir.Meiet,AllahTelnnhviyetidir
ve Allah Teldan sudur eden ilk akla ok benzemektedir. (bnl Arab, Ftuht, c. IV, s.
55;Afif,MuhiddinbnulArabdeTasavvufFelsefesi,s.155.)
radesfatzerindeslamdncetarihindehararetlimnakaalaryapldnbiliyo
ruz.Bizburadaneirademeietalakasn,nedeilahiiradeilefiilarasndakiilikiyiele
alacaz.
slam dnce tarihinde Farabi ve bn Sina gibi filozoflar, sdr nazariyesini kabul et
tikleriiiniradesfatzerindedurmaygerekligrmemilerdir.Filozoflarniradesfatna
yer vermeyiinin bir dier sebebi ise AllahTel'nn bilgisi hakkndaki grleridir. Onlara
gre, Allah Tel'nn ilmi nesnesini hemen var klan bir bilgidir. Baka bir deyile, Allah
Tel'nnbilmesiyaratmasdemektir.Budurumdaayrcabiriradesfatna,kudretsfa
tna, gerek kalmyor. Filozoflar irade ve kudret sfatlarn inkr etmiyor, onlar bilgi
sfatlar ile uyumlu olacak ekilde yorumluyor. Onlarn tarif ettikleri irade, pasif bir irade
dir,yanirzagstermedir.
lahi bilgide sujeobje ilikisi yoktur, nk lem, Allah Tel'nn karsnda duran bir
muhalefetunsurudeildir.lem,ilahihayatiindebirandr.AllahTelbireyeolder,o
ey de olur. Dilimizde, kendi nesnesini yaratan bilgi kavramn anlatacak bir kelime
yoktur.(TURGUT,2004),s.106107
1032
Hkim.Mstedrek.II/60;Ahmetb.Hanbel.IV/127;Acln,I/265.266;

AllahTelnnilkyaratteyakldrbirbakarivayettenefistirOnunb
tn bunlardan kastettii ey Hakikat Muhammediyedir. Btn kainatn
Onun hakikatinden geldiini ve ruhundan zuhur ettiini, Hakikat
Muhammediyenin varlk leminin balangc olduunu bu hadise dayandrr.
Bir baka yerde yine ayn hadisi yorumlarken yle der: Allahn ilk yaratt
eyonunruhuveyakalemdir.
1033
Dierruhlaronunruhununczleridir.Onun
iin Raslllah sallallh aleyhi ve sellem efendimize Ebul Ervah derler. Bu
ruh kll akln suretidir ki demi hakikidir. Havva ise klli nefsin suretidir.
Vcutkllaklnsataraf,imknisesoltarafdr.Btnmevcudataklikllve
nefsi klln izdivacndan meydana gelmitir. Bu duruma gre insanolunun
ebeveynidemiHakikiolanaklkllileHavvaihakikiolannefsiklldr.
Sondnemdenbirbakasufi,yorumundayinebuhadistekinr,ruh,kalem
veaklkullanrvedrdnndebirolduunubelirtir.Aynaynisimlendirilmele
rininhikmetinideyleaklar;Akldenmesininsebebi;hereyi,hibireye
ihtiya duymadan bilmesidir. Nr denmesinin sebebi, btn nurlarn asl ol
masndandr. Dier bir yorumda da bu drt unsur uzlatrlarak ikiye indirilir;
Kalem,aklcinsiden;nrdaruhcinsindenolarakkabuledilir.
1034
Muhyiddn ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz Fthtn giriinde le

min yaratl, ayet ve hadislerden mlhem olarak olduka canl bir ekilde,
haylbirsluplauekildeanlatmaktadr:...sonrairadekaleminiilimmrek
kebine daldrd da korunmu, saklanm olan levhi mahfuza kudret sayla;
olan,olacakolanvehalihazrdaolmaktaolan,hattolmayacakolanhereyi
yazd...
tebuycekalemin,dierisimlerdenayrolarakyazdilkisimuoldu:Ey
Muhammed!Ben,seniniin,seninmlknolanbirlemyaratmakistiyorumve
su cevherini yaratyorum. Bu su cevherini esiz izzet perdesi olmakszn yarat
tm.VeBen,amdanaslisemyleyim,Benimleberaberhibireyyoktur.Yce
Allahsuyusoukvedonmuolarak,tpkdairebiimindednenbircevhergibi
yaratt.Vebucevhere,cisimverzlarnztlarnbilkuvvetevdetti.Sonraar
yarattveRahmanismibuarkaplad.
1035
Sonrakrsydiktiveikiayakona
dorusarkt. Sonrasouk vedonukolanbu cevhere cellnazarylabaktdao,
utancndan eridi, paralarna ayrld ve su olup akt. te, yer yz ve gkyz
varolmadannceOnunarbusuzerindeydi..
1036
SonraAllahTel,busuya
birnefesgnderdidesu,bunefesinsarsntsndandalgalandvekprd.Dal
galar ar sahiline vurunca Hakkka, vlm bir hamdle hamdederek nid etti.

1033
Allah Telnn ilk yaratt ey kalemdir. Ebu Davud. Snnet. 16: Tirmz. Kader.
17.1 bn Hanbel. V/3 17: Tirmz Ubdeb.Samit yoluylagelen rivaeteHasenGaribder
ken (bkz. Tirmz Kader 17 ) Ebu Hureyre tarikiyle gelen rivayette btl ve mnker olduu
sylenir.Bkz.Suyti.LealilMasnua.130131;Acln,1/309
1034
(EKER,1998),s.134
1035
Taha,5
1036
Hud,7

O zaman incik (essk) titredi ve ona Ben Ahmedim dedi. Su utand, hemen
geri ekildi, saf z olan ve eyann pek ounu ihtiva eden kpn sahilde
brakt. Yce Allah, boyu ve eni vgye deer bir bykle ship olan arz yu
varlakolarakitebukpkteninetti.Sonradaarznondanayrlrkenkisr
tnmesinden oluan ateten duman in etti. O duman iinde de yksek
semlaryarlpmeydanageldi...
1037
KemhimethiHakksylerMuhammed
KemlimethiniHakksylerYaMuhammed
Benimsenimethetmeegcmyoktur.GerekolarakseniYRaslallhHakk
metheder. nk Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin vechi saadetlerine hi
kimseningcyokidi.
Rabbimbeniengzelekildeedeplendirdi.
1038
Hatta Hazreti Ali kerremellh veche efendimiz: Kim Hazreti Muhammedin

gzyle,kabylederseyalansyler.Bendamadolduumhaldehiyz
nebakamammdrbuyurmulardr.KitaplardayazlolanemiliNebEb
Revvhann rivyet ettikleridir. Bu zat Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminveyoluidi.DahakkyalarndaikenRaslllahsallallhaleyhive
sellemin kucanda dikkat edip yazarlard. te eldeki Hilyei Saadet onun
rivyetiileyazlmtr.
Biraziz,Mevlnkaddesellhsrrahulazizden:
eytan, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Muhammedin kalbine
vesveseler verir ve hi phe yok ki, merin glgesinden kaar buyurduu
vehile mer radiyallh anh hazretlerinin glgesinden kaard. Bundaki hik
metnedir?diyesordu.Mevln:
Muhammed sallallh aleyhi ve sellem bir deniz. mer radiyallh anh
isesudolubirkadehdi.
Denizi kpein azndan korumazlar; nk bir okyanus, kpein dili ile
pisolmaz.
1039
Senolsultnkevneynsinkimahlk
SeninmedhindecizlerMuhammed.
Senyaratlmoikicihannsultnsn

1037
1038
TirmizininSnenindegeenveAskerninHz.Alidenrivayetettiibuhadsebn.Hacer
garib hads demitir.. Semani bn. Mesuddan munkat bir senetle naklederken: bn.
Esir.Nihayedemanasnndoruolduunusylemitir,bkz.Aclun,I/70
1039
(YAZICI,1995),c.2,s.172,(587)

SeninmedhindecizlerYaMuhammed.
AllahTelbuyurduki;
Sen olmasaydn bu kinat yaratmazdm
1040
Bu hadisi kudsiyi teyid eden
baka rivayetler de nakledilir. Bunlardan birisi bn Abbas'n rivayet ettii Cibril
bana geldi ve dedi ki: Ey Muhammed! Sen olmasaydn cennet ve cehennem
yaratlmazd.
1041
Rabbimbanabugeceengzelekildegeldi,(tecellettigrnd)
1042
BuhadislerkinatnyaratlndaRaslllahsallallhaleyhiveselleminvarl
nnkonumunubizebildirmektedir.
Giyiphilatlevlkgiyip
DptrsyeservilerMuhammed,
Giyiplevlkkaftann
ServilergibiglgesidmtrYaMuhammed,
Senolmasaydnbukinatyaratmazdm
1043
Hadisierifiilebukonuanla
lr.
Ahmed'denAhad'ekadarakbirmimdenfazlabireyyoktur.Bumimise
mnannperdesidir.
1044

1040
Hadis kitaplarnda asl bulunmayan bu veciz ifade hadis mnekkitlerince de red edil
mitir. AliyulKri. Acln ve evkn,Saannin mevzu dediini naklettikten sonra mana
snnsahiholduunukabulederler.Bkz.AliyulKri.288;Acln,II/164:evkni.Fevidul
Mecmua,326;Deylemininbn.Abbastan;bn.CevzininSelmandannaklettikleririvayet
lerin her ikisi de mevzu kabul edilir. Suyti de mevzu olduunu tasdik etmitir. Elbni de
yukardakileri naklettikten sonra mevzu olduunu aklar. Btn bu deerlendirmeler iin
Bkz. Saan. 52: Aliyul Kri. 295. 296; EIbni. Silsileni Ahdisi Daire. 1/282
(YerTutucu1),s.138
1041
AclnburivayetiDeylemninnaklettiinibelirtmektedir,bkz.Acln,I/45,II/232
1042
HadiskitaplarndabulunmayanburivayetKueyriveHucvirgibisflercedeiikvesi
lelerle zikredilir. Duafa ve Mevzuat kitaplarnda zayf ve uydurma olduunu belirtilir; bkz.
Sehv,565;Aclun.I/73:AliyulKari,291
1043
Hadis kitaplarnda asl bulunmayan bu veciz ifade hadis mnekkitlerince de red edil
mitir.AliyulKri.Aclnveevkn,Saanninmevzudediininaklettiktensonramana
snnsahiholduunukabulederler.Bkz.AliyulKri.288;Acln,II/164:evkni.Fevaidul
Mecmua,326;Deylemininbn.Abbastan;bn.CevzininSelmandannaklettikleririvayet
lerin her ikisi de mevzu kabul edilir. Suyti de mevzu olduunu tasdik etmitir. Elbni de
yukardakileri naklettikten sonra mevzu olduunu aklar. Btn bu deerlendirmeler iin
Bkz. Saan. 52: Aliyul Kri. 295. 296; EIbni. Silsileni Ahdisi Daire. 1/282
(YerTutucu1),s.138
1044
(emsiTebriz,2007),(M.250),s.339

Alremskamernruyznden,
SanvelleyliyeldalarMuhammed.
Ayvegnenrunuonunyzndenalr,
SanvelleyliuzundurYaMuhammed.
EbuHreyreradiyallhanhbuyurduki:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden daha gzel hibir ey grmedim,
sanki gne olanca parlakl ile yznde parlyordu. Gld zaman, dileri
duvarlaraaydnlksaard.
1045
Berab.zib(radyallahuanh)buyurduki:
Al elbise iinde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zlf kadar gzel bir
zlf(hayatmda)grmedim.
1046
DrrndenalrgllerMuhammed.
TerindenvegzyalarndanglleralrYaMuhammed.
bnl Arab, bu hususta mesel Kur'an Kerimdeki tebih ve tecsim teveh

hmuyandranbazayetlerizikreder.nkAraplar,akltesihakikatlerian
cak, ina olduklar eylerle birletirilmek sretiyle anlayabilecekleri dzleme
indirildiinde anlayabilirler. te bu sebeple Kur'an Kerimde bir takm
tebihvr ayetler bulunmaktadr. bnl Arab bu hususta u ayeti rnek verir:
Sonra yaklat ve sarkp daha da yaklat. O kadar ki bir yayn iki ucu kadar,
hatta daha da yakn.
1047
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Rabbine
olanyaknlayettebuekildeifadeedilmitir.nkArapmeliklerisevdikleri
klelerini kendilerine bu derece yakn oturturlard. te bu tarz bir hitap ile
Araplar,Hz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminRabbineolanyaknlkdere
cesinianlayabilmilerdir.
1048
Boyunemidurureminehayrn,

1045
mamTirmizi,Snen.EbvablMenakibBabunSratiMeyinNebiyysallallhaleyhi
vesellemdeEbuHreyreradiyallhanhdanmamAhmedb.HanbelMsnedC.3,shf.25
ve28ebkz.
1046
mam Mslim; Sahih. KitabulFadail Babn fi SfatinNebiyyi sallallh aleyhi ve
sellemvennehukneahsenunNasivehendeBerab.zibradiyallhanhdanMslim
Hads No. 92/2337. Ebu Davud KitabtTerecel Bab9da Hads No. 26, man Tirmizi
SnenindeEbvabMenakibBabuSfatnNebeviyyedeyineBerab.zib(r.a.)danBb.
16, No.3639.Ayrca Kitab EbvabilLibas BabuMacae fi1Ruhsati fi SevbilAhmer lil Rical.
No.1724.bnMce;KitablLibasBabuLbsilAhmerlilRicai.No.3599.
1047
Necm,8
1048
bnlArab,Ftht(thk.),c.II,s.,68.Ayrcabkz.,EbuZeyd,FelsefetTevl,s.272.

emensahnndasnbllerMuhammed.
Boyunemidururgzlerinehayrndr
Yeilbahelerinsnblleri,YaMuhammed.
Yeilbahelerinsnbllerievliyullahdr.Onlarnhallerivedurmlarancakhay
ranolupboyunemektir.
Allah erlerinin iyi amelleri, ona yakn erenlerin yaramaz ileri derecesinde
dir.(Bayezid, Cneyd, Hallac) .ad geen kimseler Hazreti Raslllah
sallallhaleyhivesellemintenindebirtybileolamazlar.
1049
Lebilalidehnnmadenidir,
LisnnvahyiHakksylerMuhammed.
Krmzdudaklaraznmadenidir,
LisnnHakkvahyinisylerYaMuhammed.
Tasavvuftaazvedudak;yokluk,vahdetvefenafillhnsemboldr.
1050
Vah
detolandudakkonumaya,yaniszsahibiolmayabalaynca,AllahTelnnsr
larnndaldmerkeziolur.Buekildeilim,irfanveihsanhalizuhureder.
uvaktinkimkpgezdinsemy,
BulupHazretterifatlerMuhammed.
uvakitkikimkpgezdinsemy,
HazretteyksekmertebelerbuldunYaMuhammed.
Allah Tel Kuran Kerimde Miracn sr

1051
ksmn, yani Mekkeden Ku
dseolanyolculuunuaka,fakatsemalardakiseyrinirumuzlarileanlatm
tr.BizbuyolculuuRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizinkelamn
dan dinlemitiriz. nk manevi lemi beerin anlayna uygun olarak Onun
anlatmasdahauygundu.NecmSuresindeanlatlanksabirblmebileokyo
rumlar getirilmi iin iindende klamamtr. Kuran Kerimde ki, hakikate
iman etmeyen kfr zere olacandan rahmet nebisi Raslllah sallallh
aleyhiveselleminbirefkatidahaaakmtr.nkAieradiyallahanha
validemizbilebukonudateyakkuzdakalmtr.O,
Her kim Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Allah Tely ba veya
kalpgzilegrdderseyalansylerdemitir.
BurivayettekimanaHakkHakkgrrdemektir.Dahasonrakimakamla
raulancaAieradiyallahanhaValidemizbuszndenvazgemitir.YaniAl
lahTelyaulamannRaslllahsallallhaleyhivesellemileolduunu;
Ulatrann Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, ulalan Allah Tely

1049
1050
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246);(PEKTEN,1986)
1051
sr,1

bilmedenkavuturamayacananlamtr.Hirehberbilmediiyoluanlatabilir
mi?
Zahir ve batn Allah Teldr. Allah Telnn zahir oluu isim ve sfatlarla,
batnoluuzatiledir.Onunisimlerizatnaaslndaaynadr.
YaratlanlarancakRaslllahsallallhaleyhivesellemleOnubilebilirler.
Allah Tel dardan bir eyle gizlenmemitir. Fakat isimleri ve sfatlarn
bilmeyenevezndebulmayanakendinigizler.
Hz.Alikerremallhvechenin;
Ben grmediim Allah (celle cellh)a ibadet etmem buyurmas Allah
Telnngrleceineiarettir.Fakatbugrlmebusrlarbileneolmaypbu
nu znde bulanadr ki; oklar grme konusunda bir eyler syleseler de, on
lardabuhaldenhabersizdirler.
AllahTelybeerlemiileancakmeczianlatrz.Hakikatikendindesakl
dr. Kuran Kerim bile bu ilh konuyu beerin idrakine az bir mana ile aktar
mtr.HakikibilgiRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizeaittir.Onun
iinYetiminmalnayaklamayn
1052
ayetindekibatinsrbudur.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminhususmertebesineaityaknliste
yemeyiz.Yetimolmakinsaniineksiklikolmadgibikymetininyceliiortaya
kar.
FahrilemMuhammedMustafasallallhaleyhivesellemEfendimizObir
nurdur,benOnugrdmbuyurdu.
MirataRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizebtnnimetlerve
azaplargsterildide,hlindebirzerredeiiklikolmad.KuranKerimdeG
znekayd,nedeat.
1053
buyruldu.
Bir eyden etkilenmek eksiklikten olur. Eksiklik yaratltan olursa tedavisi
olmaz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin yaratl tam olduuna gre
Onunbukonudahatayadmesiolmamtr.
Bireyemerakduyanyahasretindenveyarabetindenolurki,bueksikliktir.
Onun bu halden uzak olmas, grd eyleri nceden bilmesi veya kendinde
onlarbulmasdr.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminbilgisiyaratlileberabermevcuttu.
FakatObeeregnderildiindenbeerinsfatgibisonradanretilirgibire
tildivebildirildi.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem aknlktan ve cahillikten korunmu
tur.O,kavutuumakamlarahakkylalaykt.
Bu yaknlktan dolay sarho olup yannda kalmak arzusuna da dmedi.
GzelsevgilinkulluunaynelipSenitercihetti.
1054
YineRaslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Benim Allah ile beraber olduum yle bir vakit vardr ki, benimle birlikte o

1052
Enam,152
1053
Necm,17
1054
(ALTUNTA,2004),s.6063

vakitiinenebirmukarrebmeleknedebirmrselnebisar.
1055
Kamervhpeygamberhemmelik,
SeniicllegeldilerMuhammed.
Btnenbiyaruhlarhemmelekler,
SeniululamayageldilerYaMuhammed.
Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimiz,demaleyhisselmilekar
lanca beer yaratl ynnden evldm, hakikat ynnden babam olan
Fahrilem(sallallhaleyhivesellem)Efendimizesaltveselmolsundemi
tir.OnuniinHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizeRuhlarnBaba
sdenilmektedir.
Mira gecesi Efendimiz (sallallh aleyhi ve sellem ve ala lih)ye dem
aleyhisselm,EySalihOuldiernebileriseEySalihKardedediler.Beeriyet
itibariledemaleyhisselmbabasfatnkulland.Fakatdiernebilerbukonuda
nesepynilebirbabalkiddiasndabulunmadlar.
1056
Senihlemklpolanda,
KamsummetoldularMuhammed.
Senileminpadiahklpoanda,
HepsimmetoldularYaMuhammed.
Onuneriatilemlkayaktadurabilmitir.
BtnnebilerindinindeAllahTelrasllereemrettiki;
MuhammedMustafa(sallallhaleyhivesellem)sizinzamannzdarasl
olursa,onaimanetmelerinimmetlerinizedeemrediniz
GelmiolanbtndinlerdeOnunmjdesitemelalnmtr.
Seilmiadileereflenmitir.Onungeleceimidiiletevhidinsalamca
yerleecei, rasller ve mmetleri de Onun efaati bekleyerek inan yolunda
emniyetbulmulardr.Eerbumitolmasaidi;hibirraslvazifesiniyapmakta
g bulamayacakt. nk kyamet gnnde efaat konusunda btn insanlk
Onunyardmnabavurmutur.
1057
Evrendekivarlklar,Onadoruyolculuketmedeler...BuyoldaRasller,ka
file balar gibidir; Kervana yol gsterir, klavuzluk ederler. Efendimiz ise, onla
rnncsdr;Buite,badaOdur,sonda...Ahad,Ahmed'inmimindeken
dini gsterdi. Bu dngde ilk, sonun ayns oldu... Bu yol, O'nunla son buldu;
Allah'a aryorum! buyruu O'na indi. ac makm, herkesin topland

1055
MuteberhadiskitaplarndaolmayanburivayeteilkolarakKueyrininRisalesinderast
lanmaktadr. Duafa ve mevzuat kitaplarnda zayf ve mevzu olduu belirtilir. Bkz. Sehav,
565;Aclun,1/173,174;AliyulKari.291
1056
(ALTUNTA,2004),s.50
1057
(ALTUNTA,2004),s.55

yerdir, Cana cn katan gzellii, herkesin elindeki mumdur. O, ndedir; btn
canlar, O'nun izinde Btn gnller, O'nun eteine tutunmulardr, Bu yolu
katedenVelilerinndeolanlardaarkadaolanlarda,O'nungzellikmenzille
rindenninlarsergilerler.
1058
Ahmed (Efendimizsallallhaleyhivesellemadlarndanbiri)in Mimi kal

karsaovakitAhadolur.Mimkalkarm?Kalkarsaovakitsenkalmazsn.
1059
MuhammedsallallhaleyhivesellemdeAhad'i(tekAllahTel'y)bulabi
lirsinamaAhad'deMuhammed'ibulamazsn!
Sofievdendarkar,hrkasnnyeninebirdilimekmekyerletirir.Yzn
o ekmee evirerek: Ey ekmek der, eer baka bir ey bulabilirsem elimden
kurtulursun,yoksazatenelimdesin!
OnlarhepAhad'euyanlardr,bizdeMuhammedsallallhaleyhiveselleme
uymuuz. sterse Kbenin damna gtrsnler, hayr deriz. Muhammed'e uy
mak daha dorudur. Bu, Kbenin damnda namaz klmaktan daha stn
dr.
1060
NinolmayalarmmetkiHakkn,
RzsnsendebuldularMuhammed.
Niinmmetiolmayalarki,Hakkn
RzsnsendebuldularYaMuhammed.
Efendimiz (sallallh aleyhi ve sellem) ne gzel bir insandr. Onun gibisi

domadvedorulmayacaktr.Okullarnihtiyakapsdr.
mmeti Muhammed her trl ihtiyac iin Onun kapsna gider.
1061
yle ki,
yz sene nceye kadar Medinei Mnevverede doktor bulunmazd. Efendimiz
sallallh aleyhi ve sellemin duas vard. Bir kimse hastalannca ona suyundan ii
rirler.EergemezseHuzuruSaadetevarpduaederler.Eeryinegemezsevakti
tamamoldudiyehazrolurlar,lmkorkmadanhuzurlabeklerlerdi.nkonla
rnhepsicennetlemjdelenmigibidir.

1058
1059
1060
(emsiTebriz,2007),(M.315),s.405
1061
VahhabihkmetikurulmadanncedoanocuklarMedinedetincekrkgnlkiken
temizlenipvegzelcegiydirilerekEfendimiz(sallallhaleyhivesellem)inHcreiSaadete
desturla (izinle) konulur. zerine trbe rts rtlerek yirmi dakika kadar beklenirdi.
Daha sonra izinle alnrd. Ne kadar ok alayan bir ocuk bile olsa alamad herkese
grlmtr. ocuklar knca azlarnda bir hareket bulunur. Bu da Efendimiz (sallallh
aleyhivesellem)inocuunaznahurmaverdiimahedeedilmitir.Yenidoanocua
hurmayazdayumuatpeziinivermeksnnettir.
Kamer aylardan Zilkdenin on yedinci gecesi akam ve yats namaz arasnda btn
ehirhalkEfendimiz(sallallhaleyhivesellem)inhuzurunavarpborlarnarzederlerdi.
Ya Raslallah! (sallallh aleyhi ve sellem) u kadar borcum var, ihsan eyle diye
ebikedenieriyebudaybrakrlar.Dahasonratoplananbudaylardanekmekyaplpbaz
kimselerehediyeedilirdi.OnuniinMedineiMnevveredeborlukimseyoktur.

Byklerimizinbildirdiizere,MedineiMnevverekrkgibidir.nsanniin
deki kiri, pas darya atar. Bu beldenin insanlar diri olsun lm olsun saadet
ehlindendir.
AllahTelmbubeldeninehlindenolmaybizlerenasipet.
BirokmahedeleregrebakamemleketlerdelenimanlkimselerMedinei
MnevveredeBakiKabristannanaklolurimi.
1062
Sevgideuzaklkveyaknlkyoktur.Kiisevdiiileharolacaktr
Ey Allah Telm! Kalbimizde Onun akn stn edip, lmden nce mahe
desiyle,lmdensonravuslatylaereflendir..
1063
KendisineAllahTelveRasulhereydendahasevimliolmadkakiiiman
etmiolmaz.
1064
Ben nefsinden, malndan ehlinden vebtn insanlardan kendisine daha se

vimliolmadkakiiimanetmiolmaz.
1065
SizeverdiinimetlerindendolayAllahTel'yseviniz,Benide,AllahTel
sevdiiiinseviniz,benimehlibeytimidebanaolansevginizsebebiyleseviniz.
1066
Rzsn sende buldular demek Allah Telnn rzasn Sende buldular de

mektir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
BengrengerektenHakkgrmtr
1067
Nenoksanirechnaklursan,
NiyzyeefatlerMuhammed.
Makamnanoksanlkgelmez,klarsan,
NiyzyeefatlerYaMuhammed.
Ey merhamet edenlerin en ok merhamet edeni Rabbimiz, phesiz ki Sen,

her eyi lykyla duyar ve bilirsin. Duamz; bizden kabul buyur. Bizlere yararl
birmarifetihsanet.phesizkiSeninhereyegcnyeter.Tvbemizide,kabul
buyur.Muhakkakki,Sen,tvbeleriokakabuledenRahmsin.

1062
BakiKabristanndayetmibinsahabegmldr.ehitlerinsaysbelirsizdir.Hicretten
bugne kadar gml olan Medineli ve hacnn hesab yoktur. Bu mezarla gmlen
mslmann zerine ertesi gn bakasn gmseler, ncekinden eser bulunmaz. Topra
tuzludur. Kokuma olmaz. Bykler buyurdular ki; maher gn hesapsz ve azapsz gl
sepetisilkelergibiBakiKabristanndayatanmminlericennetesilkeleselergerektir.Oraya
defnolunmakherkiiyenasipolmaz.
1063
(ALTUNTA,2004),s.93
1064
Buhr,man,9,14;Mslim,man,66,67;Tirmizi,man,10;Nesai,man,2,4;bn.Mce.
Fiten,23
1065
Buhr,man,8;Mslim,man,70;Nesai,man,19;bn.Mce,Mukaddime,9
1066
Tirmizi, Menakb, 32: Hkim, Mstedrek, 3/150; Yorumu iin bkz. Kelabz, Bahrul
Fevaid,vr.1a.
1067
Buhr.Tabir.10;Mslim.Rya.2:Darim.Rya.4

EyAllahTelmcanmzdandahasevimli,nefsimizdenveailefertlerimizden
dahaazizolanEfendimiz(sallallhaleyhivesellem)esaltveselamederiz.
Ey btn yaratlmlarn en stn ve en cmerdi olan Yce Efendim

(sallallh aleyhi ve sellem) son nefesimde, snacam senden baka kimse
yoktur
1068

1068
KasideiBrde

39
Knnzevterrdglnhaytlebed
LemmbedminAhmedeenvrisrssamed
ReslunaMuhammednhabbnMuhammedn,
efinMuhammednkadcenbilmeded.
ehrissymkadetbilcdiminbahrilat,
EhlenveSehlenmerhabenvrsrrussamed
ReslnaMuhammednNebiyynMuhammedn,
efinMuhammednkadcebilmeded

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem nru yaratld zaman ben de o direde
rdshibiidim.(rdshibidemekhakikatyolundayryenlerdendim).Bende
odiredebulundum.
Cibril,Mikil,srfil,Azril,Enbiyaleyhimsselmveonlarnvarislerinincm
lesi, Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem diresindedir, zir bu dire
asletenReslllhamahsustur.
Filozoflarnvesflerin,zellikleilkyaratlkonusundakihadislereyaklam
lar birbirine yakndr. Her iki ekol de akl hadisinden yola karlar. Sfler
1069
ilkyaratlaneyinHakikatMuhammediyeveyaNurMuhammediyeolduunu
izahveisbatetmeyealrlarken
filozoflardabuhadistenyolakarakilkyara
tlan eyin akl ve akl evvel olduunu, sonra ondan ukulu aere, ondan da
tedricen dier mevcudatn yaratldn sylerler, adna da cevher veya saf nur
derler.
1070
bnl Arab (638/1240) Allah Tel'nn ilk yaratt eyin. Hz. Raslllah
sallallhaleyhiveselleminruhuolduunu,tekiruhlarnsonradanondans

1069
Mesela: Vhib mm (hyt. 1004/1596) Bu lem yoiken Ahmed olupdur bunlara
illet diyerek Tasavvuf felsefesine gre ilk yaratlann Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminruhuolduunubelirtir.(Vhibmm,Dvn,s.107.)
1070
(EKER,1998),s.61

dr olduklarn syler. Onun varlnn lemi ehdette deil de lemi gaybda
sz konusu olduunu, ona nbvvet mjdelendii vakit Hz. dem
aleyhisselmnhenzsuileamurarasndaolduunuifadeeder.Hz.Raslllah
sallallhaleyhivesellemvarlktakitekveesizvarlkolmasn,Onunstnde
mutlakzattanbakahibirvarlnbulunmadnhepbunr'a,balar.
BtnbuvebenzeriifadelerdenkartabileceimizsonuNrMuhammedi
veya Hakikat Muhammediye terimi Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
iin kullanlm ve onun ahsnda sembollemitir. O bir mnevi varlk, bir nr,
birhakikatveyabircevherolarakkabuledilir.Hereydennceonunyaratld
,diermmtazruhlarndaondankt,OnunAllahTelkatndaensevgili
vedeerlibirvarlkolduu,btnyaratklarnondanfeyzaldkabuledilir.
1071

Srrsamednrlar,yaniHaksrrnnnrlarHazretiResldenzirolduuvakit,

DedemerRen(hyt.892/1487),Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin
gzharfine,agzharfine,zlflerideharfinebenzetmitir:
Sdaynu,mmagzudlzlfgreli
YNebgitmezdilmdenbirnefeszikrisamed
YaniHazretiReslunnruyaratldvakit,bizhayatanilolduk,demektir.

BizegelenRaslMuhammedsallallhaleyhivesellembizimsevgilimizdir.

efatimizMuhammedsallallhaleyhivesellemmededlegeldi.
stimdad
1072
Szlkle bir adamdan meded ve inayet istemek'' anlamna gelir. stimdd

takviye ve destek anlamna da gelir. Hokkadan mrekkep (midad) almaya da
istimdd denir. mdd, yardm ve destek anlamndadr. Bir kiinin baka birine
nc kii veya kiiler araclyla yardm etmesine ve mal yardmda bulun
maya,dardakalanvedestekisteyenbirkimseninyardmnakomayadaimdd

1071
(EKER,1998),s.132
1072
(ULUDA)

denir. Bu kelimelerin kk olan medd ekmek ve sel anlamna gelir. Suyun ak
masnavetamasnadameddenir.Gelgitolaynamedcezirdenmesibundan
dr.
1073
Mededyardm,destekveimkndemektir.
Trkedeimddtehlikedeolanayaplanyardmvebudurumdaolanbirinin,
yetiin!, kurtarn! diye acele olarak yapt yardm arsdr. mdd iste
meyeveyardmaarmayaistimdddenir.
Meded,imddveistimddkelimelerigenellikleKur'anKerimvehadislerde
din bir kavram ve terim olarak kullanlmamtr. Szlk anlamnda kullanlm
tr.Dahasonrakidnemlerdekavramhlinegelenistimddbirkimseninyann
dabulunmayanhayattakibirkiidenveyalbirkimseninruhundanyardmis
temesi, meded beklemesi ve bu maksatla ona: Yeti!, mdd!, Meded!
diyehitapetmesidir,Bununsebebikendisindenyardmistenenkiininveyaru
hunAllahTel'nndostuvesevdiibirkulolduuna,busebepleduaveistei
nin Allah Tel katnda makbul sayldna inanlmasdr. Byle kiilere ve
li/evliya,aziz/eizze,azizn,ermi,erenveHakerengibiisimlerverilir.ldkten
sonra gmld yere ziyaretgh/ziyaret yeri, trbe; kendisine de yatr denir,
isterdiri,isterlolsunermilerindoastbirtakmkuvvetleresahipoldukla
r inanc ve klt btn toplumlarda vardr. Bu klt daha ok da halk arasnda
vezellikledemistikevrelerdeyaygndr.
Buharunurivayeteder: Hz. merradiyallhanh yamur duasnakm
veHz.Abbasradiyallhanhyannaalarak;
Ya Rabb! Muhammed (aleyhisselm) sa iken onunla istisk ederdik
(onunyzsuyuhrmetineyamuristerdik).imdiamcasAbbas'nyzsu
yuhrmetinebizeyamurvermeniniyazediyoruz.
1074
Demekkikiileriarac
klpAllahTel'danyamuristemekcaiz,faydalvelzumludur.
bn Teymiyye tevessln anlama geldiini, bunlardan ikisinin caiz ve
meru,ncsnniseslm'dabahiskonusuedilmediinisyler:
a) Bir mminin Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem iman ve ona itaat
etmiolmasnvesileetmesidorudur,hattabuanlamdatevessldininzdr
vefarzdr,
b)Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminzatnveahsndeilduasn
ve efaatini vesile edinmesi de meru ve salihtir. Hz. mer radiyallh anhn
Allah'm, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hayatta iken onu vesile edi
nir. Sen de bize yamur verirdin. imdi efendimizin amcasn vesile ediniyo
ruz, bize yamur ver demesi bu trden bir tevessldr. Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemhayattaikenbutrtevesslsahihidi.Kyamettee
faatiyle de tevessl byledir, meru ve sahihtir. Bu, mminin Allah Resulne
itaatini Allah Tel'nn yaknln kazanmak iin vesile edinmesidir. Allah
Resl'neitaat,Allah'aitaatsaylrvemminintaatveibadetinivesileedinme
si caiz ve merudur. Allah'n yaknln kazanmak iin vesile araynz
1075

1073
AsmEfendi,Kamustrc,c.II,ss.1922
1074
SahihiBuhar,stisk,3;Fazailuashbi'nNeb,11
1075
Maide,35;sr,57

mealindekiyettebahiskonusuolanvesilebutrdendir,
c)RaslllahsallallhaleyhivesellemzatylaAllah'akasem/yeminveO'n
dan bir ey isteme Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve sahabe zamannda
bilinen ve yaplan bir ey deildi. Hz, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
hayatdaykenveyaHakkayrdndekabrindeveyabakabirmekndabyle
bireyyaplmazd.Sahihhadislerdebylebirduayoktur.Butrdualarngeti
ihadislerzayftr,delilolacakniteliktedeildir.Butrvesileveduannhkm
nedir,sorusunabnTeymiyyeucevabveriyor:
Ebu Hanife demitir ki: Doru olan Allah'a Allah Tel ile dua etmektir.
Bihakkfulan,bihakkenbiyikeverusulke(Falannyzsuyuhrmetine,
Neb ve Resullerin yz suyu hrmetine, Nebi hakk iin, Beyt
lharam'm
hakk iin) eklinde dua etmek mekruhtur. Ebu Yusuf un gr de byle
dir.
1076
Grlyorkikyasvereytaraftanolanfkhlimleri,zellikleEbuHanife
ve Ebu Yusuf sonradan ortaya kan bir tevessl ve vesile ekli iin ihtiyatl bir
dilkullanyor,bununirkvekfrolduunusylemektendikkatlekanyorve:
Budorudeildir,hovekdeildirdemekleyetiniyorlar.Sonradanortaya
kantevessl,vesile,istine,istimdd,istigaseveistfakonularndaenfazla
sylenmesigerekeneybudur,buolmaldr.Kimsebuanlamdakitevesslka
bul etmek zorunda deildir. Bunu kabul etmeyenler, edenleri kfir, mrik ve
sapkolarakgsterenifadelerdenkanmakmecburiyetindedirler.htiyatamu
vafk,slmterbiyesinemnasipolanbudur.
Bukonudauhususlarndindenolduukonusundaittifakvardr:
a) Mmin mmine dua eder. Bu sevaptr. Radiyallahu anh, rahmetullahi
aleyhveselmnaleykmifadelerignlkdildekullanlanveslmhayattar
znn ayrlmaz bir paras ve simgesi/iar olan dualardr. Bu dualarn Allah ka
tndakabuledilmesidaimaumulurvebeklenir,
b) Bir mminin kendi ameli ve ibadetini vesile edinerek Allah Tel'ya dua
etmesiittifaklacaizdir.
c) Bir mminin Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin taat ve efaatini
veyasalih,takvasahibibirMslman'ntaatveibadetinivesileedipduaetmesi
decaizdir.Hz,Abbasradiyallhanhmisalindeolduugibi.
d)BirmmininbirMslman'nkabriniziyaretediponaduaetmesideitti
fakla caizdir. esSelm aleykm y ehle'lkubr (Ey kabirde yatanlar, Allah
Tel'nnselmveselmetizerinizeolsun)demeninllerefaydasvardr.Bu
dua bouna tavsiye edilmi deildir. Hz, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
birkabristanauram,kabirdegmlolanikikiininazapekmekteolduklar
kendisine malm olmu, ya bir aa daln ikiye blp birini birinin, dierini
brnn kabrine dikmi ve; Umulur ki bunlar ya olarak kaldklar srece
bunlarn azaplar hafifletilir buyurmutu.
1077
Kabri ziyaret ziyaretinin kalbini
yumuatarakveyufkahlegetirerekonadafaydasalar.

1076
(bk. Merginn, Hidaye, Kitab'lkerhe; bn Teymiyye, Kaidetn Celleh fi'ttevessl
ve'lvesile.Kahire1374,ss.49,50)
1077
Mslim,Taharet,III;EbuDavud,Taharet,II;Nes,Taharet,26;bnMce,Taharet,26

kilemdetasarrufehlidirrhuveli
Demekibumrdedir,bundannicedermanola,
RuhimiriHuda'dr,tenglafolnuana
Dahia'lakrederbirtkimryanola.
Bilirsinruhehlullahkimsahibitasarruftur
BusmailRummehedidireyleistimdd
Eyleyenruhundanistimdderiirmatlaba
HalledenhermkiltHazretiftdedir.
AzizMahmudHdkaddesellhsrrahulaziz
MridirhHakk'akblegbkndrbu
Edeplegir,gznatrbeimmSinan'drbu
Ka'beiukbedinmakam
Herkinksmedincudtemam.
Bumakamklarnkblesidir,
Burayaeksikgelentamamlanmolarakgider.
1078
HlsaRaslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
...stediinde, Allah Tel'dan iste, yardm talep ettiinde Allah Tel'dan
yardm talep et..
1079
dstru hibir zaman unutulmamal ve byklerin vesile
klnarakistenilenindeAllahTeldanolduunubilmekgerekir.

Ramazancmertliiilecmertlikderyasndangeldi.
Ramazan ay oru ile beeri hallerden mstani olmak ile rububiyetin

samediyyet sfatyla Raslllah sallallh aleyhi ve selleme ittiba olunmay kazan
drdiinberaberzikirolundu.
Cmertlik samed
1080
sfatndan zahir olmaktadr. Bu sfat Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem ve mmetinde cmertlik zirvesinin ifadesidir. Bu nedenle aa
dakimsrazikredildi.

Hogeldinsamedsrrnnnrlar.

1078
(ULUDA)
1079
bn.Hanbel,1/293,303,307;Tirmizi,Kyamet,59
1080
Samed: Her eyin kendine muhta olup, kendisi hi kimseye ve hi bir eye muhta
olmayan.(Allah)Pekyksek,dim.Refi'veliveiidoluey.Kavminulusu
BuaynzatndaesmiHsnzikrivardr.

BizegelenRaslMuhammedsallallhaleyhivesellembizimsevgilimizdir.

efatimizMuhammedsallallhaleyhivesellemmededle
1081
geldi.

1081
Meded:nayet,yardm,imdad,eman.Eyvah

40
ZlmetihicrinlebdrolmuumYRabmeded,
ntizrsubhdidrolmuumYRabmeded.
Glenivaslnnesminirgrpbdsab,
AndelbibglzrolmuumYRabmeded.
Kalmamzindncismirebugntenhgarib,
BukafesterzuebizrolmuumYRabmeded.
olarbkimansundunbanarziElest,
OlzamandanmestihyrolmuamYRabmeded.
Hernevarsamyakarbucnmaktei,
YanayanakllipryanolmuumYRabmeded.
Vahdetilindeseninleyridimnoldubana,
KesretirebendiayrolmuumYRabmeded.
BuNiyzdtvarlkchnaYsufgibi,
AlelimkurtarkinrolmuumYRabmeded.
ZlmetihicrinlebdrolmuumYRabmeded,
ntizrsubhdidrolmuumYRabmeded.
YRabbi!Ayrlnzdrabylauykusuzkalmmyardmet,
YRabbi!Eyvahbanasabahlarakadaryznngrmekistedim.
Hazreti Mevlnya dimiler sultnum seni Allah sbhneh ve Tely g

rrdirlergerekmidr?diybuyurmlarki
benkimmkiAllahsbhnehveTelygrebilemvelkinAllahTel
kendini kendi gsterrse, grmemee kadir delm dimi. Msr sizn
didgnzden dahi kemterdr amma hakk zuhur itdke rtmee setr itmee
kadir olamaduumdan sylerm su benm midr hakkun midr kimndr?
1082
Glenivaslnnesminirgrpbdsab,
AndelbibglzrolmuumYRabmeded.
Sabarzgrvuslatglbahesininesintisiniulatrnca,
YRabbivaybana!Glbahesiblblolmuum.

1082
(MISR,1223),v.100a
HazretiMevlnyademiler
sultnmseniAllahsbhnehveTelygrrderler
gerekmidir?deybuyurmlarki;
ben kimim ki Allah sbhneh ve Tely grebileyim ve lkin Allah Tel kendini
kendi gsterirse, grmemee kadir deilim dimi. Msr sizin dediinizden dahi aa
kuldur amma hakk zuhur ettike rtmee gizlemeye kadir olamadmdan sylerim su
benimmidirhakknmdrkimindir?

Sab
Arapaolansabkelimesineszlklerdeeitlikarlklarverilmektedir.Sz
lklerde yer alan sab ile ilgili aklamalarn bir blmnde sabnn rzgr an
lamdndaedebmetinlerdekianlamlarnadadeinilmitir.Sabnnfarklan
lamlarnnverildiibazszlklerdeyeralankarlklardanbirkanylesrala
yabiliriz:
MtercimsmKmusTercmesindeSabya:Sadnfethiveelifinkasry
larzgraksmndanolrzgradinrkimatlaSreyyileBentnabey
nindenhbbiderola.karlnverir.(Mtercimsm,1305:C.III,853)
Kms Trkde: ark iml cihetinden esen haff ve latf rzgr. Bd
sab.Eskiirimizesermyeimaklolankelimtmaddedendir.Sabreftr:
Bdsabgibihaffveseryrylaklamalaryeralmaktadr.(emseddin
Sm,1989:816)
Osmanlca szlkte de: Gn dousundan esen haff ve latf rzgr karl
nn ardndan; Esbi sabreftr: Rzgr gibi uan at. Sabberber: Sab rz
grgibihafifvelatf.Sabreftr:Rzgrgibihafifveabukgidentamlamala
rnnanlamlarverilmiayrca,Trkmziinineneskimakamlarndanbirininde
sab makam olduu sylenmitir. Mziktesabarn, sabpselik, sab
uk, sabzemzeme ya da sabkrd makam adlarnn da bulunduu ak
lanmtr.(Develliolu,1986:10841085)
Farsaszlkteise,Sabyaukarlklarverilmektedir:
1k ve mak arasnda peyktir ve maktan haber getirir veya onun
iinhabergtrr.
2Sabrzgrsevgilidenhabergetirdiiiinfitnecidir.
3Sabbaharnevilindeolduuiintrkokuludur.Edebgelenektesevgili
ninkyundangeldiiiingzelkokuludur.
4Sabrzgrsabaherkendenestiiiinsabahrzgrdr.
5Sabrzgrsfendaynnsonundavebaharnevvelindeolduuiinzayf,
hastavetakatsizdir.
6 iml rzgrnn bahar rzgrna yaknl vardr. (Srs ems, 1998:
C.2,785787).
Aklamalardan da anlalaca gibi bu szlk bir edebiyat terimleri szl
olduu iin sabnn daha ok iirdeki anlamlar, edeb terim olarak kazand
anlamlarzerindedurulmutur.
Sab, gn ile gece beraber olduunda, gn dousundan esen latif rzgr
olarak da tanmlanr. Ancak iir dilinde sab, daha ok sevgilinin semtinden
esenrzgrdr.
Sab;bahartavsifinde,canannzlfperianlvekokusunutasvirdebirok
mazmunlaryaplmasnsalamtr.Bazlarnagresehervaktikbletarafndan
esenrzgrdrki,HazretiYusfungmleininkokusunuYakupaburzgrg
trmtr. airler bu rzgr kla muk arasnda haberleme arac sayarlar.
Sab ayn zamanda peyki uardr. Canann makamna ancak sab ve imal
ular(Onay1992:353;BykTrkKlasikleri,1988:C.7,401).

Sab, deiik kaynaklarda sralanan yukardaki anlamlarn dnda tasavvuf
terimiolarakdaeitlianlamlaryklenmitir.Sabya,tasavvuftanefsinkurun
tular ve vesveseye dalmasyla bir eit i huzursuzluu duymas ve perian ol
mas,feyizvetecellinimetlerinemazharolma,rhnlemindousundanesen
ve hayra vesile olan nefhalar, manev esintiler, nefsin vesvesesinden meydana
gelenperianlkyahutfeyizvetecelligibideiikanlamlarverilmitir.(Uluda
1996:445;TDEA1990:C.7,379;BykTrkKlasikleri1988:C.7,401)
Sabnnbuzelliklerindenbiricanvermekolaraknitelenir.Buadans
nefesliolaraktasviredilir.Sevgilininkynde,mahallesinde,evindevegetii
yollardadolar.Buyollarntozuilearkadalvardr.Sabtozlaolanilgisiba
kmndanseferdengelmiayatozlubirkiiyebenzetilir.Bazendebser
p olarak nitelendirilir. Suyun yzn iekler ve yapraklarla doldurur (Pala
1995:417;Tolasa1973:482483;TDEA1990:C.7,374,379;BykTrkKlasik
leri1988:C.7,401).
Sab,kuzeydoudanhafifhafifesenbirrzgrdr.Enoksevgilininiziveya
ayatozunu,zlfkokusunugetirmesi,yanihabercioluuileszkonusuedil
mektedir.Bazende,uzaklardansevgilinindiyarndangelmibirtccareklinde
tasavvur olunur. k can nakdini vererek, ondan sevgilinin aya tozunu ser
mayesine almak isterse de o vermez. k o kadar zayf dmtr ki, sab
elindentutuponuyrineiineiletir.Mecnunudaldndeoalpgtrm
tr. Sabnn yrin kapsndan getirdii toprak n derman, ilcdr. Gl, onu
hastanergisingznesrmeyapar.Sabsevgilininzlfndedolamaktadr.Bu
durum, el oyunlar oynamak deyimi ile anlatlr. Sab, sralanan zellikleri
erevesindepeyk,eli,suba,tarak,k,h,demipr,dyevb.unsurlarile
benzerlikiindeifadeedilir(Kurnaz1987:499500).
1083
Kalmamzindncismirebugntenhgarb,
BukafesterzuebizrolmuumYRabmeded.
Bugnbedenzindniindekimsesizgaribkalmm,
YRabbieyvah!Bukafestegecegndzinlemekteyim.
Kafes,bedenintemsiliolupgelengafletinhabercisidir.Benimbtnhallerim
gafletilekurtulmakiinrpnmaktaymdemektedir.
olarbkimansundunbanarziElest,
OlzamandanmestihyrolmuamYRabmeded.
uarbbanaElestgnkibanasundun,
YRabbiyardmet!Ozamandanberiaklmsarhoolmutur.
ElestgnKbedeArafattaHazretidememeleklersecdeettiktensonrazr
riyeti(geleceknesilleri)latifbirsurettesrttarafndankarlpdrtsafoldu.
Birici safta Enbiy durdu. kinci safta Evliy durdu. nc safta Mminler
durdu.DrdncsaftaEkiy(akler,imanszlar)durdu.

1083
(BATSLAM,2005)

Birinci saftan Elest biRabbikm, yani Ben Rabbnz deil miyim? nids
SultnlEnbiy Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden zuhr etti. kinci safta
bulunan Veliler arasnda bulunan Gavs tarafndan dahi Elest biRabbikm
hitab ird edildi. Mminler iitip, ekiy Hakk iitmedi. Bu kitaplara saf
birden Bel yani Evet dediler. Yalnz ekiy saf ise mminleri taklid ederek
evetdediler.
BayezidiBistmkaddesellhsrrahulazizhazretleri
Ohitaphalakulamdadrdemitir.
Ehlullhtan da bazlar bugn bile ayn hitap olmaktadr. nk hitap ile ahid
alt defa oldu. kisi eflde zhir ve btn, ikisi sfatta zhir ve btn ikiside zatta
zhir ve btn olarak yaplr. Bylece efli zhire efli btna, sft zhire,
sftbtnaveztzhireztbtnaolmakzereahidaltdefayaplmolur.
Hernevarsamyakarbucnmaktei,
YanayanakllipryanolmuumYRabmeded.
Hernereyevarsambucnmakteiyakar,
YRabbivahbana!Heryanmyanayanakebapolmu.
Vahdetilindeseninleyridimnoldubana,
KesretirebendiayrolmuumYRabmeded.
Noldubanavahdetilindesenininyrinidim,
YRabbivahbana!Dnyalemindebakalarnabendeolmuum.
BuNiyzdtvarlkchnaYsufgibi,
AlelimkurtarkinrolmuumYRabmeded.
BuNiyzdtvarlksaltanatnaYsufgibi,
YRabbiyardmet!Biareninelindentutvekurtar.
Yusuf aleyhisselm Yusuf: Rabbim! Hapis benim iin, bunlarn istediklerini
yapmaktandahaiyidir.Eertuzaklarnbendenuzaklatrmazsanonlarameyle
der ve bilmeyenlerden olurum. dedi.
1084
dedii halde Msra sultan oldu. Yine
dnyannzulmetinden,babas,anasvekardelerininkendisinesecdeetmesinden
kendinikurtaramad.
Anasyla babasn tahta kartp oturttu ve hepsi de ona kar secdeye ka
pandlar.
1085
YusufaleyhisselmnbusecdehalindekidurumunuNiyziMsrkaddesellh
srrahulazzdnyannaldatcbyklnbuekildehabervermektedir.

1084
Yusuf,33
1085
Yusuf,100

Z
41
Ylhsanasendenelyz,
Sensinhircmlemizemstez.
Derdsenindermnsenindirpheyok,
Derdlikullarayinesensinmelz.
Cemifarkeylegilmehdumuz,
Cemulcemindenbizeveriltizz.
Zevkikllpdihmoldurur,
Bizetevhidinoladimmelz.
BuNiyzbendenietmegarb,
Eylegeltevhidisrfdaonuz.
Ylhsanasendenelyz,
Sensinhircmlemizemstez.
Ylhsanasendensnrz,
HepimizesnlacakensonSensin.
Hz.Alikerremallhvecheanlatyor:
"Raslllahsallallhaleyhivesellemvitrininsonundaunuokurdu:
"Allahm! Senin gadabndan rzana snrm, cezandan affna snrm. Sen
den sana snrm. Sana (layk olduun) seny saymaya gcm yetmez. Sen,
kendinisenettiingibisin."
1086
Yaratlmn yaratcsn bilme, tanma ve kulluk etme oran say ile ifade edile
cek olursa sfr makamndadr. Sfrn kudreti yoktur. Deerini saylarn yannda
ikenkazanr.KulunAllahTelyasnmasveyanamasonunkadirvekymetini
ziyadeletirir.Saysistemindesfrngeliynsavesoltarafadorukyaseder
sek sa tarafta byrken sol tarafta klmesi artar. Onun iin hep bir olan Allah
Telnnsatarafndabulunmakveonuncellsfatlarndancemalinedorumey
letmekgerekir.OndanOnasnmakgerekir.
Derdsenindermnsenindirpheyok,
Derdlikullarayinesensinmelz.
pheyokderdsenindermnsenindir,
Derdlikullarayinesensinsnlacakyersin.
Cemifarkeylegilmehdumuz,
Cemulcemindenbizeveriltizz.

1086
EbDvud,Salt340,(1427);Tirmiz,Da'avt123,(3561);Nes,Kymu'lLeyl51,(3,
248249)

Grmzcemifarkeylegil,
BizeCemulcemindenlezzetver.
Vuslatolmayannmarifetiyoktur.Farkolmayanndakulluuyoktur.Ya
ni,birkimseHakkaulamadkaeriatyolundakalmtr.OkimseAllahTely
bilmez.BirkimseHakkaulatktansonragerifarkagelipkulluunuvezayfln
bulmamsa,okimseninkulluuyoktur.ncekihligizliirkti,ikincisidalletve
dinden dnme yoludur. Tevhit ehli hem ceme varm hem de farka gelmi ol
maldr.NitekimHdySultanbuyurur:
ununkimcemiyokirfanyokdur
ununkimfarkyokilhdokdur
BiriolTrkebenzerehregelmez
Biriehrdemikaryeyegelmez
Hakikattekemlehlihemkyehemehregelendir.imdi,tevhidinaslhem
cemevarmolmalvehemgerifarkagelipkulluuveilhlbirbirlerineperde
yapmayp zayfln anlamal ve kullukta bulunmaldr. Nitekim Hz. Ali
kerremellh veche buyurur: Cemsiz fark irk, farksz cem zndklk; ilhad,
cemvefarktevhiddir.
Evliyullahtan bir k, Hakka demi ki; Y Rab, ben youm, sen varsn.
AllahTel,okula:
Eykulum!Gzel,benitevhdettin.Yahaniseninkulluun!demi.
imdi, Hakka kavutuktan sonra geri farka gelip kulluu bulup kulluunu
ulhiyyeteperdeetmemekhernelindengelmez.Sonderecezordur;kmil
mrideihtiyavardr.
Ey benim canm! Niyzi Msrnin; Mkili okdur Niyazinin vel biri de bu
Zhid anlasa Hakk zhd neden olur kesd dedii, cemden sonraki farka ia
rettir. Zira cem makamnda secde edenle secde edilen bir olur. badet eden,
ibdetedilenbirolur.Harf,sesveszkalmaz.Bumakamdaslik,eriatgere
inceyapamaz,ilhdameylederekgerekinantansapar.
Buraya ulaan n yapt zhd niindir? nce yapt Hakka kavumak
iinidi;Hakkakavutu,istediineulat.Ebrrniyilikleri,mukarreplerinsey
yiatdr.Yani,Hakkisteyeniniyilikleri,yaniibdeti,Hakkakavuanag
nahtr.nkHakkakavuanagerekibadetlergerekseslkbunlarnhep
siirktir.Byleoluncasonaulaanlarnibadetineiindir,demektir.imdi,sona
ulaanlar insan kmildir, insan kmil sadece bir kuldur. Niyazinin u msra
bunaiarettir:
Abdimahzambentasarrufbilmezem
1087
Zevkikllpdihmoldurur,
Bizetevhidinoladimmelz.
1088
Btnzevkimvepdihoolsun,

1087
(eltik,2004),s.118
1088
Melaz:Snlacakyer.Melce'

Bizetevhidindimasnlacakmakamola.
Cneyddenarifveirfaniribthakkndasordular. OdaSukonduukabn
rengini alr diye bunu cevaplad. Yni tbir caizse aslnda O, o deil, O, Odur
ama arifin sanki O oluncaya kadar Allahn ahlakyla ahlaklanmasn
kasdetmitir
1089
Eylegeltevhidisrfdaonuz.
Gelonutamamiyletevhidteeibulunulmazkl.
Aradanekilirsebirkul,zuhureyleryceyaratan.BirliivesonsuzkudretiAllah
Telyaver,aradansenekildemektir.

1089
(KILI,1995),s.108(Bkz.elFtht,II/316,597,III/8,55,161;Fuss,225:Ayrcabkz.
S.Ate,CneydiBadad:Hayat,EserleriveMektuplar,79,85.

R
42
YSeyyidenfazlehfinnsikelbahr
Venerehetyabuminnesemetisseheri
Vemenzehhadduhuhsnenlehuvelehu
Kaddunizmseyahkilgusnefinnadr
Vemenizmbedafennreminvechihi
Davemineemsiahftalatelkameri
Vemenalkadruhfilhalkimertebeten
Kelbedrifkacemalencmzzeheri
EnteibnemssSivsilemyeknycedu,
Fasrihimisluhfilbedrivelhadari.
FeenteunkdzkelkeremiySeyyid,
Navillenkadhanminzlikelhamri
teddeevkilnnedmnimkesekm
Venhelledemalhaddiyekelmatari
Enedtfhubbikmzennazmimutezirn
Lealleyukbelunazmncebiluzri
Yrabbzidfazlehufinnsimtalat,
emsnvemseceatvarakunalaeceri.

Medhsenlehminhlisilkalbi
VeleysebilmedhilMsryyiminhatari

YSeyyid,seninfazlnmahlkatadenizgibidir
Seyyid esmi hsndandr. Her ne kadar bilinen Doksandokuz gzel isim

lerde yok ise de saylan isimlerden mmehattr, furuunda vardr(esas kaynak bir
isimolupuslenvardr).
Aada gelen msralarn iareti ile burada bahsedilen kii emsi Sivas
kaddesellhsrrahulazizin(hyt:1597)evlatlarndanbiriolduudur.tarihiolaylar
ve mehur olan zevat incelenince yeeni Abdlehad Nur Sivas (hyt: 1651)
kaddesellhsrrahulazizdenbahsedildiiihtimaliyksektir..emsiSivasbaba
snnamcasdr.

Veihsnnsabahrzgrndandahagzeldir,
Yanikalbeferahlkhayatverir.

BirkimsekiOnunlagzellikyzndeparlad.

Onunendamgzelliinprltlarisabetettiivakitsarar

BirkimsekiOnunyznnnuruksamayabaladnda

Gneinnrundanziyayaylncaaynziyskaybolduugibidir.
klarnmuhafazaederdemektir.Yanipervanelerinaldanpateedmeleri
nemaniolmakiinziyasndahaakeyler.

Birkimsekiyaratltakymetivemertebesistnveyksektir.
nsanlarmadenlergibidir.Mayalarndakihallerileinsanlarderecedeerkaza
nr. Abdullah radiyallh anhdan rivayet edildiine gre, Raslllah sallallh
aleyhivesellemylebuyurdu;
Allah Teal, aranzda rzklar bld gibi, ahlklarnz da aranzda bl
mtr,(ahlklarnzbirbirinizinkindenfarkldr).YineAllahTel,mal,sevdii
nevesevmediineverir.Fakatmanancaksevdiineverir.Kimmalharcamak
tacimrilikederse,dmanlamcahededenkorkarsavegeceninuykusuzlukgibi,
kendisinemeakkatvermesindenkorkarsa:
L lahe llallah, Sbhanallah, Elhamdlillah, Allahu Ekber, szn ok syle
sin.
(Allah'dan baka hi bir lh yoktur, Allah btn noksanlklardan mnezzehtir.
HertrlhamdvevgAllah'amahsustur,Allahhereydenycedir.)
1090

Aynbtnparlayanyldzlardanstnaynondrdndekidolunaygibi
Yaniaynndrdgibi,dierleriiseyldzlargibidir.
Ahlk
Arapada hulk veya huluk kelimesinin ouludur. elHulku ve el Huluku
kelimeleri lgatta; seciye, tabiat, huy, insann i ve d dnyas gibi anlamlara gel
mektedir. ounlukla insann fizik yaps iin halk, manevi yaps iin ise, hulk
kelimelerinin kullanlmaktadr. Hulk, kelimesinin tabiat (huy) ve ftrat manasnda
dakullanlmaktadr.Huyiseruhtameydanagelentabiibirolay,birbakaifadeyle
tabiata sonradan arz olan tabiatn gelimi ve tekml etmi ekli olarak mana
landrlmaktadr.Ahlklarbunedendendolayhulkuikiksmdaelealmlardr.
Bunlar:
a)TabiHuy:nsanntabiatnda,ftratnda,yaratlndagizlivesaklolanah
lktr. Bu huy anlayna gre fert tarafndan yaplan fakat iradenin dorudan
devreye girmedii bir durumda davranlarn ortaya kdr. Kzgn, aceleci, tem
belvb.
b) Kazanlm Huy: Fiil ve davranlar eklinde meydana gelip istikrar kazana
rak, srf grp kaynamaya ve dete dayal huydur. Bu tip ahlk kazanmnn
ferdveitimayndenbykfaydalarvardr.

1090
A.FikriYAVUZ,mamBuharininDerlediiAhlakHadisleri(EdeblMfred),Snmez
Neriyat:1/289290.

AhlaknDeiipDeimeyeceiProblemi
[Dnce tarihine baktmzda baz filozoflar ahlakn deiebileceini kabul
ederlerkenbazlarisedeimeyeceinikabuletmilerdir.
Frb (870950), bn Miskeveyh (9361030), Ibn Sin (9801037), Gazl
(10581111), Birgiv (15231573) gibi slam dnrleri ile Aristoteles (M 384
322),I.Kant(17241804),J.Locke(16321704),J.J.Rousseau(17121778),J.H.
Pestalozzi(17461827)gibibatdnrleriahlakneitimlesonradandeiebile
ceinikabuletmilerdir.
Buna karlk, slam dnyasnda Yusuf Hs Hacib (hyt. 470/1077), Sadi Sirz
(hyt. 691/1292), Nasreddini Ts (1201 1274) ve Ktip elebi (16091657); bat
dnyasnda ise A. Schopenhauer (17881860), Lamarck (17131784) ve Ch.
Darwin (18091882) gibi dnrler huyun doutan geldiini, dolaysyla dei
meyeceinisavunmulardr.
1091
DeiebileceiniiddiaedenlerdenolanE.brahimHakkkaddesellhsrrahul
azz deimeyeceini iddia edenlerin grlerini reddeder. Bedeni siyah olan
ykanmakla beyazolmaz. Huycanaltndadr,kmayncadeimez.diyenlerinbu
grlerinin din ile de rtmediini ifade eder. nk ona gre, din; gadap,
ehvet ve riyann kalpten tamamen yok edilip giderilmesini deil belki onlar,
aklvekalbintasarrufveemrialtndabulundurmasnemretmitir.Buisemm
kn,myesservetecrbeiledesabittir.
1092
O,konuileilgilibirayeti
fkesini yenenler ve insanlar af edenler
1093
nakleder. E. brahim Hak
knnayetleilgilidegerlendirmesinegre
gayz ve gadabn yenmekle akln galip getirenler vlm; gayz ve gazab ol
mayanlarisevlmemitir.nkinsanbusfatlarolmadankmilinsanmertebe
sinekavuamamtr.
1094
Onuniinfkeveehvetintamamenyokedilmesideil,
bilakisonlarnslahedilmesidurumundainsanahlakbakmndanolgunlaacaktr.
Ksaca,kmil(olgun)birinsanolabilmekiinfkeveehvetegereksinimvardr,
fakat onlarn slah edilmesi gerekir. Bununla birlikte insanlar yaratl itibariyle
farklyetenekvezellikleresahiptir.Ayniekildeonlarbazeyleriyapmadabirbir
lerine gre daha eilimli ve yatkndrlar. ste, doutan gelen bu farkl yetiye, po
tansiyeleilimdiyebiliriz.
Psikolojinintespitlerinegrebazocuklardadoutangelenliderlikvasfmev
cuttur. ocuk, ileriki yaslarnda uygun ortam ve imkn bulunca bu potansiyel ei
limvegcn,pratikhayatageirebilmektedir.Doutangelenbupotansiyelei
limler,kiininiyiyadakthuyuzerindeynlendiricibirroloynamaktadr.
Arnan, muhakkak ki mutlulua ermitir
1095
ayetinde belirtildii gibi kii
sonradan kendi abasyla arnabilir, huyunu iyi ynde deitirebilir. Dolaysyla
ahlakndeiebileceinidindekabuletmektedir.

1091
bkz:Erdem,Hsameddin,AhlakFelsefesi,s.6466.
1092
E.IbrahimHakk,Marifetname,s.451.
1093
limran,134
1094
E.IbrahimHakk,Marifetname,s.451.
1095
Al,14;bkz:Maide,105;Rad,11.

Ahlakn dzelten bir gnl, ayna gibi saf olup, her eyi kendinde bulmutur.
1096
Sonuolarak;kiininkuvvetolarakyaratltangetirdiiahlakieilimlerikontrol
edilemez,etkisindenkurtulunamazvedeitirilemezdeiller,aksineonlardeie
bilir;iyiikenkt,ktikendeiyihalegelebilirler.Fakatkiikendihalinebraklr
veeitilmezse,doutangetirdiibuftratyadaeilimionukendiynneekebi
lir.]
1097
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ''iki dan yer deitirdiine inann,

insann huy deitirdiine inanmayn''sznde ki "huy" kelimesi, "ftrat" anla
mndakullanlmtr.
NiyziMsrninburadabahsetmekistediiAllahTelnnbazkullarnakar
ftrat ynnden baz ihsanlarnn bulunabileceini aklamaktr. Bu ihsan Allah
Telnn adalet sfatna ters dmez. Onun bilgisindeki ilm derecenin sonsuzlu
undan gelen bir ayrcaln tecellisidir. Bu ise onun yaratc olmasnn ve ilh ol
masnngereidir.

SenbenzeribulunmazemsiSivasninolusun
emsi Sivasnin olusun emsi Sivas kaddesellh srrahulazizin

(hyt:1597)yeeniAbdlehadNurSivas(hyt:1651)kaddesellhsrrahulaziz.
emsiSivasbabasnnamcasdr.Ayrca;
Abdlehad Nr kaddesellh srrahulaziz Efendiden sonra,

Kadzdelilere kar mcedelede ismi n plana kan Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazzindeonuneserveiirleriniokumutur.Aadakii
irlerdekibenzerlikbunadelilolarakgsterilebilir:
AbdlehadNr:
esSalgelsngelenmeydnkaessal
Bucnabakmayanmerdnkaessal
bniEdhemgibitcutahtnterkeyleyp
Kulolangelsnbersultnkaessal.
1098
NiyaziMsr:
esSalherkimgelrbzrakaessal
esSalherkimyanarsanrakaessal
bniEdhemgibitcutahtnterkeyleyen

1096
E.IbrahimHakk,Marifetnme,s.219.
1097
(KARADENZ,2006),s.103106
1098
A.Nr,Dvn,vr.18b.

Soyunupabdlolanhunkrakaessal.
1099
Yine Abdlehad Nrnin Hakka yrmesinden sonra Niyazi Msr gibi

sfilerindesrgnegnderildiinigryoruz.
1100
Bu durum itibaryla nce emsi Sivas Efendiyi daha sonra Abdlehad Nur
Sivasefendileriinceleceiz.
EMSEDDNSVSkaddesellhsrrahulaziz
1101
I.HAYATI
XVI. asrn ikinci yarsnda olgun ahsiyeti yannda, bilhassa Menkb mm
Azam, Menkb ehryr Gzn, Glsenbd ve Mevlid adl eserleri ile hret
yapm olan emseddin Sivs hakknda, kaynaklarda teferrutl bilgiye rastlana
mamaktadr. Halvetiyye trikatnn emsiyye kolu messisi olan emseddin Sivs
ilelkalolarakkaynaklardayeralanmlmt,nihyettebirikieseredayanmakta
olup,gerikalanlartekrardantegidememektedir.
TamadAhmedemseddinEbsSenb.MuhammedEbilBerektb.rifHa
sanezZlesSivsdir.
BirazesmeroluudolaysileKaraemsdiyehretyapty
sada
bugnSivastaemsiAzzadylaanlmaktadr.
Babas EblBerekt Muhammed ezZl, Amasyada eyh Habb Karamn

halfelerinden olan Hac Hzrn halfesidir. Horasan taraflarndan 28 sofusuyla
Zileye gelmi ve orada Hakka yrmtr.
emseddin Sivs dnda Muharrem,

brhimvesmiladlarndaoludahavardr.

BunlardanMuharremvebrhim
kendisindenbyktr.Aabeylerinin,onunyetimesindebykyardmolmutur.
MuharremEfendi1000(1591)deveftetmitir.
emseddin Sivsnin dier aabeyi EbulMan brhim Efendi, eyh Receb
Efendi(NecmlHdmellifi)ninbabasdr.emseddinSivsileberaberZileden
Sivasa hicret etmitir. Bir ara stanbula gelerek burada mderrislik de yapmtr.
emseddin Sivsden sonra Sivasta Hasan Paa (Meydan) cmiinde immette
iken1000(1591/2)tarihidolaylarndaveftetmitir.
Mevln smil, EbulBerektn kk oludur. emseddin Sivsden her ba
kmdanistifdeetmitir.FkhveHadsteileriidi.Mltekyahiyetelifetmitir.
VeftnayaknsenelerdeSivastamftlkyapmtr.
Abdlmecd Sivs (v. 1049/1640) yeeni olup (Muharem Efendinin olu),

mrdi ve halfesidir. eyh mahls ile iirler sylemitir. Dvn vardr. Ayn za
mandaveldbirmelliftir.Hakkayrdyerstanbuldur.
eyh Abdlahad Nr (hyt. 1061/1651) emseddin Sivsnin kardei smil
Efendinintorunuolup,Sivsiyyetarkatmessisidir.
eyh Receb Efendi ise aabeyi brhim Efendinin olu olup, ayn zamanda

1099
(ERDOAN,1998),s.298.
1100
(BAZ,2004),s.47
1101
(AKSOY,Sivas)Makalesindenzetalntyaplmtr.

dmddr.ArapaNecmlHdadleseritelifederek,emseddinSivshakkn
da en deerli mlmt elde etmemizi salamtr. emseddin Sivs Hakka yr
mesineyaknRecebEfendiyivastayinetmiti.eyhRecebEfendikkyandan
itibren,elliseneyeyaknbirmddetemseddinSivsninhizmetindebulunmu
tur.
emseddin Sivsnin doum trihi hakknda bir iki sene farkla eitli rakamlar
ilerisrlmekteisedeekserkanat,926(1520)zerindebirlemektedir.
Kaynaklarn verdii malmta gre dorum yeri Tokatn Zile kasabasdr. Bu
yzdenkendisineZileyenisbetedilerekZldedenilmektedir.Zilededomasnda
mukabil,hayatTokatvebilhassamrnnsonunakadarSivastagemitir.
lk tahsline balamadan nce babas tarafndan 7 yanda iken (1527) Amas
yaya eyhi Hzr Efendinin dusna mazhar olmak iin gtrld.
Dnn
mtekib Zilede bulunan limlerden, ilk tahsline balad. Bilhare Tokata
birderleri Muharrem ve brhim Efendilerin yanna gnderildi. Orada zamann
limlerinden Arakiyecizde emseddin Mahv Efendinin derslerinden istifde
ederek,ilimdehaylimesfekatetti.Aklvenaklilimlerdebellibirseviyeeldeetti.
Tahslini ikmli mtekib 20 ya civrnda, stanbula gelerek Sahn medre
selerinden birinde mderrislik vazfesi yapmtr. Bir mddet sonra istif ederek
amagitti.Birseneyeyaknbirzaman sonrahacfarzasndaedederek,Zileye
dndvevaaznashatebalad.Buaradakendisindeslkisteiartmasnetcesi
Amasyaya giderek Ezine Pazarnda babasnn eyhi Hac Hzr halfelerinden
Muslihuddin Efendiye bit etti. Normal sraya gre Tavr rbide nce mcz,
sonradamstahlefoldu.eyhininveftzerineTokatavesonraZileyednerek
tedris faliyetine devm etti. Ksa bir mddet sonra Tokata eyh Mustafa Efen
diyebiatiingeldiysedeMustafaEfendiyallsebebiylebunukabuletmedive
kendisinehayrdudabulundu.BuaradaemseddinSivsyemjdevererek,ey
hi olacak ztn 6 ay sonra Tokata geleceini syledi. Bunun zerine ems, tekrar
Zileyeavdetetti.6aysonrahocasArakiyecizdeemseddinMahvEfendi,ken
disine bir mektup gndererek eyh Abdlmecd irvn (v. 972/1565)nin Tokata
geldiinibildirdi.BilhareTokatagelenems,Abdlmecdirvnyeintisbetti.
Slk sonunda eyhi kendisini talebe irdna memr kld. Hediyyetlihvn
(55
b
)daAbdlmecdirvnye;
11 sene hizmeti yannda 50 sene kadar da seccdei iradda kim oldu de
nilmektedir. Buna gre emseddin Sivs, 30 yalar civrnda (3032) eyhine
intisb etmi ve aa yukar 35 yalarnda da iradvazfesine balayarak, izin alp
Zileyegelmiolmaldr.
Sivas vlisi Hasan Paa (v. 975/1567), Sivasta 1564te in ettirdii Yeni cmi
(Meydan cmii) iin eyh ve viz aradnda kendisine emsyi tavsiye etmilerdi.
Bunun zerine Hasan Paa tarafndan Sivasa dvet edilen emseddin Sivs, bu
dveti,ZiledekiyalbabasnnveTokattakieyhininiznidhilindeveayrcaevld
yli ile talebelerini de yanna almak artyla kabl edeceini bildirdi. artnn
kabl zerine Sivasa hicret etti. Bir tekke bin edip, cmide vaaz nashat ve
tekkededetat,ibdetveriyzetilemegloldu.

Bir ara Karahisar
erfnn eliler gnderip kasabalarna dveti zerine oraya

vaaznashatagitti.
Kaynaklar emseddin Sivsnin hayatnda kere hacca gittiini ileri sr
mektedir.Bunlardanbiristanbuldanayrlnmtekibvkolmuolupsonuncu
su ise 999 (1591)da yaplmtr. Bunlardan ikincisinin ne zaman olduu hakknda
herhangi bir malmta tesdf edilememitir. Bu sonuncu hac seferine erf,
halfeleri de itirk etmilerdi. Hatt Sivas dnda bulunan halfeleri de bu sefere
katlmlardr.
Hayatnn sonlarna doru Osmanl Devletinin Avrupa hudutlarnda mevct
hcmvemslmankatlimnakarbirhareketlzmgeldiiniilerisrm,sefer
hazrlklarna girimiti. Nitekim bu sralarda Osmanl Devletinde de Sultan III.
Mehmet (v. 1012/1603)in emriyle ayn sebebe binen Eri seferi hazrlklarna
balanlmt. emseddin Sivsnin (19 Safer 1005 / 11 Ekim 1596)de fethedilen
Eri kalesi ve hemen arkasndan (6 Rebulevvel 1005 / 27 Ekim 1596) kazanlan
Haovameydanmuhrebesiseferinekatlpkatlmadhussukesinlikkazanama
mtr.
Menkbnmelerin hemen hepsinde sefere katld ve hatt Haovada ordu
nun bozulmas srasndaki stn gayreti syesinde muhrebe seyrinin
mslmanlar lehine dnmesini salad kaydedilmektedir. Hatt trih kitaplarn
da Hoca Sadeddin (v. 1008/1599)e atfedilen gayret ve szler, bu kitaplarda
tammenemseddinSivsyeisndolunmaktadr.
Menkbnmeler dnda eitli yerlerde mevct bz kaytlar, emseddin Si
vsninileridenecekbiryata
bylebirsefereitirkettiifikrinikuvvetlendirecek
mhiyettedir.TrihiSelnik
1102
de;
(1004Ramazan/1596Nisan)RamaznerfinilkgnlerindePadihnem
riyleMeydnTrsahrsndaistisknamazkldlarvesonundaSivsvizMevln
emseddinEfendiminberekpduyaptdenilmektedir.Bukayttanemseddin
Sivsnin Eri seferine k trihi olan (24 evval 1004 / 21 Haziran 1596)dan
yaklakbirayncesindestanbuldabulunduuanlalmaktadr(NecmlHdve
Hediyyetlihvnnverdiimalmtbuhususutekrarlamaktadr).
TrihiPeev(II,290)deisebuhususlalkalolarak;
Akemseddin stanbul fethinde Sultan Mehmedi evvel ile bulunmular. Kara
emseddinSultanMehmedislisileEridebulunsalaracebmidir?Buyurduklarn
nakliderleridi.
denilmektedir. te yandan Eri seferi iin nemli kaynaklardan saylan Fethi
BildEngrs(Eri)
teEriseferinekatlanmehrzevtarasnda;
... Kazasker efendiler ve kutb direi sliki tarkat ve mridi rh hidyet
eyhuuyheyhemseddinSivsvemefharuuyhAyasofyaeyhiMehmed
EfendivekudretsslikneyhHzrDede...
eklindezikredilmektedir.
Eriseferidnndeseferyorgunluuvekiddetindenbirazrahatszlanm

1102
Mustafa Selnik, Trihi Selnik, Yazma ksm (Topkap Saray Ktphanesi, Revan
Kk,1138),vr.151
a
.

ve stanbulda bir mddet istirhat etmiti. Dn iin izin istediinde Sultan III.
Mehmed emseddin Sivsyi stanbulda alkoymak murd ettiyse de makl se
beplerneticesindeSivasadnmesinemsadeetti.
emseddin Sivs, Sivasa rc ettikten ksa bir mddet sonra Hakka yrd.
1103
Gmeden nce defin, cenze, trbe, borlar vs. iin Recep Efendiyi vekil
tayinetti.
Gyerihakkndaittifakedenkaynaklar,Hakkayrytrihi zerindebir
leememektedirler. Ancak kaynaklarn ekserisi, Onun (1006 Rebulevvel / ekim
1597)de veft etmi olduu istikmetindedir. Nitekim yryne drlen
trihlerdebuseneyigstermektedir:
kimsrileHtfveftnadiditrh
Kihermsrehbeytiiriirold
Meknucycilveghkurblht
Tolndhayfemsmanyddemdennihnold(1006)
Recep Efendi tarafndan kldrlan cenze namazna 60.000e yakn cemat ka

tld rivyet edilmektedir. Vaaz ve iradda bulunduu Meydan Cmii hazresine
defnedildi.Merkadi,zamanmzdadanemliziyretghlardandr.
Srlanndan sene sonra trbe in edilmitir. Trbeyi kimin yaptrd belli
deildir. Meydan cmii avlusunun kuzey tarafna dmektedir. Kaps dou tara
fnda bulunmaktadr. Kapnn zerinde sls (50 32 cm. ebadnda) yaz ile u
kitbemevcuttur:
ehriSvsirecnibudur
eyhemseddinkutbunmehedi
DidiFevrknbeditrhini
Nrlaolsunmusaffmerkadi (1009)
emseddinSivsninaynzamandaiyibirilereisiolduu,erkekvekzceman
57evldveherbirindendeoksaydatorunshibibulunduuilerisrlr.Erkek
evldndan birou da seccdenin olmulard. Bunlardan byk olu Mehmed
Efendiuzunyllarkadlkyaptktansonrababasnnyannadnerekondanfeyzve
el almtr. Babasnn yannda medfundur. emseddin Sivsnin stanbulu terk
ediini mtekib gittii hac seferinden Zileye dnnde evlendii sylen
mektedir(takrben2025yalararasnda).
II.AHSYYET,TKDIveFKRLER
emseddin Sivsnin ahsiyeti hakknda malmt veren kaynaklar, Onun iyi
huylu,gzel yzl,ihsnshibi,ilimveirfanehli,herkeseiyilikyapmaysevenbir
ahs olduunu belirtirler. Fakirleri doyurmay, misfirlere ikrm etmeyi severdi.

1103
emseddin Sivsnin son sz; phesiz ben sadece Hak dne boyun eip yzm,
gkleri ve yeri yaratm olan Allaha evirdim ve ben Ona ortak koanlardan deilim.
(Enamsresi,79)yetioldu.

Hibir zaman bo durmam, gnn her vaktinde halka bir eyler vermek iin u
ramtr.lnceyekadar,gecegndztekkesindezikrierfearavermemitir.
NecmlHdyazar,emseddinSivsninmerebivemezhebihakkndayle
syler:
Muhammed (s.a.v.) merebinden, Hanef mezhebinden, Halvet tarkatndan
idi.
AynzamandakaynaklarOnunzszdoru,olduugibigrnenveherke
sindebyleolmasnisteyenbirahsiyeteshipolduunuilerisrerler.
Arapa telftndan anladmza gre Arap gramer ve lisnna hayli vkft.
Farsadan tercme eserler meydana getirmesi, Farsa edat ve harfleri hakknda
ksa bir risle telif etmesi ve ayrca Ramazan gecelerinde Mesnevyi Mnevyi
mrdnna okuyup aklama detinde oluu, Onun ayn zamanda gyet iyi dere
cedeFarsabildiinigstermektedir.
Usl fkhta MuhtasarlMenra hiye yazacak kadar iyi bir fkh mal
mtnashipti.
EserlerinintetkkindendeanlalacagibiileridenecekseviyedeKurnKerm
veHadsilminevukfuvard.
Selefetamtamnauyard.Salambirtikdgrvardr.Rfizlere,iyave
Bektlerekarsonderecesertklaryapmtr.Ehlisnnetvelcematinan
cnatbidi.
erat ii bir mutasavvftr. Tasavvuf ahsiyeti ok kuvvetlidir. Marifet ve
kemlde,kiinin,kmilbirmridnndedizkerekseyrveslknutamamla
ma yolunu (usln) benimsemitir. Bunun yan sra ilim ve ahlka verdii nem,
bizzateserlerindenanlalmaktadr.
emseddin Sivsnin hreti Sivas dnda Osmanl hudutlarn da am, n
okyaylmtr.Semerkand,Buhragibiilimmerkezlerindedeismindenbahsedilir
olmutu. Hayat boyunca herkesten hrmet, tat ve muhabbet grmtr. Zama
nn lim ve irleri arasnda iyi bir yeri vard. Drt Osmanl sultn Knn Sultn
Sleymn (hyt. 1566), II. Selim (hyt. 1574), III. Murat (hyt. 1595) ve III. Mehmet
(hyt.1603)devirleriniidrketmi,hepsindendehrmetveilgigrmtr.
Kaynaklarda Eri seferi iin stanbula geldiinde Azz Mahmd Hd (hyt.
1628)tarafndankarland,Hdninbykbirhrmetvemuhabbetgsterdii,
elini pt, gn mddetle Hd tekkesinde kalp, bu esnda stanbulun b
tn ileri gelen zevt tarafndan ziyret edildii kaydedilmektedir. Buna ilveten
Sultn III. Mehmedin kendisi iin Sinn Paa kknde ziyfet verdii, ziyfette
bulunanlar ve eyhlislm Hoca Sadeddin (hyt. 1599) Efendi tarafndan byk bir
saygyamazharolduudabelirtilmektedir.
III.TARKATI
emseddin Sivs, Halvetiyye tarkatnn kollarndan kendi adyla anlan
emsiyye tarkatnn kurucusu olarak kabul edilir. Kaynaklarda emsiyye hakknda
belirli,akvefazlabirmalmtarastlanamamaktadr.
Sivs tarkat ise emsiyyenin ubelerinden olup, silsilesi emseddin Sivs,

AbdlmecdSivsveAbdlehadNriSivseklindedir.
Halfeleri:
emseddin Sivsnin haytnda 29 halfe nasbettii ileri srlmektedir. Bun
lardan NecmlHd mellifi Receb Efendi, Hediyyetlihvn (40
b
)n belirttiine
gre,efdalhulefsdr.
emseddinSivs,veftettiktensonra,yerineoluPrMehmedEfendiikisene
mddetle postnin oldu. Ondan sonra da Onun en yaknlarndan biri olan eyh
RecebEfendiseccdeninoldu
IV.RL
iirlerinde ems mahlasn kullanan emseddin Sivs, bir dvn tekil edecek
kadariirnazmetmesine, manzmeserlerkalemealmasnave Mevlidtelifetme
sine ramen, birinci snf irler arasna girememi ve hatt tezkirelerde adndan
dahibahsedilmemitir.
Hereyerameniirlerivemanzmeserleritetkkedildiindedegrleceigi
bi, iirleri son derece vzh ve sammi bir ifdeye shiptir. Sde bir slbu vardr.
Manzmelerindederindengelenbirhisslikhkimdir.Onungyesi,dahaokhalk
iradolduundan,adal,sanatl,giriftvemazmnlarladolumsrlaryerine,kolay
anlalr olmay tercih etmitir. Fakat bu kolay anlalrlk yannda, son derece
rifnevesalambirslbuvardr.BusebepleArapaveFarsakelimeveterkip
lerkullanmaklaberaber,ummiyetlesdebirTrkeyidierlerineyetutmutur.
iirlerinde zaman zaman tasavvuf kelime ve stlahlar yer almakta ve derinliine
ilenmektedir.
Onun iirlerinde mn, msr veya beyit snrlar iinde kalmaz; aksine iirle
rindebtnlkgzearpar.iirleriniyekhenktarzdasylemitir.Vezinvekfiye
hususlarnda da ummiyetle muvaffak olmakla birlikte zaman zaman gerek vezin
ve gerekse kfiyede zorlamalar gze arpmaktadr. Gazel ilhleri ise daha akc
olup, ounda redifli kfiyeyi tercih etmitir. te btn bunlar sebebiyledir ki ga
zelilhlerioktutulmu,dildendiledolamvebirksmdabestelenmitir.
V.EMSEDDNSVSNNESERLER
BizzatkendisininveNecmlHdmellifieyhRecebEfendininverdii
malmtagre21adeteserivardr.Yaplanktphanealmalarndabirkad
ndagerikalanlartesbitedilebilmitir.
Bueserlerdenonbirimanzmdierlerimensrdur.Mensreserlerindenikisi
Arapadr.BazkaynaklardaemseddinSivsyeit30eserdenbahsedilmekteise
debusaydaeseretesdfedilememitir.
A.ManzmEserleri:
1.Sleymnye(Sleymnnme):
2.bretnm(TercemeilahinameiAttar):
3.Glenbd(Bahrussfiyye):
4.Mevlid:

Aruz vezninin Remel bahrinde Filtn / Filtn / Filn kalbyla nazmedil
mitir. Yaplan nsha karlatrmalarndan edilen netceye gre, 1217 beyittir.
Esere,bizzatemsnindebelirttiigibiRebulevvel988(Nisan1580)detamam
lanmtr.
emseddinSivsMevliditelifediinihlsatenuekildeanlatmaktadr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimize hizmet etmek maksadyla
kalbime mevlid yazmak fikri dt. ok sayda mevlid yazlm olmakla birlikte
bunlardakizorlukveihtilfbenimenetmeyekoyulduysadanetcedekalemi,kd
vekitaplarelimealdm.Osrada;
Ey yazmay ok arzu eden sana yardm edeyim mi? eklinde bir ses geldi. Bu
ses doularn ve batlarn efendisinin sesiydi. Kalem ve ktlar elimden dt.
Kalbime harret kt. Bam nme edim ve aladm. Namaz klp, salt se
lm getirdim. Yzm Allha ve Reslne evirip, Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin istirak denizine daldm, uyudum. Bu halde kendimi Makm asgarda
ayakta duruyor grdm. lerde bir cemat vard ki, onlar Raslllah sallallh
aleyhivesellemEfendimizveashbidiler.Onlardanbiribanatevecchetti.Zan
nederim o kii Hz. Ali kerremellh veche idi. Kucanda kokular saan bir ocuk
vard.Hz.Alikerremellhveche:
Bunu al. Sana Reslullah verdi, dedi. Sonra uyandm. Kalbim nr, hikmet ve
ilimle dolu idi. Yazmaya baladm. Allh Tel bana mevlid hussunda daha nce
kimseye almam kaplar at. nk insanlar Peygamberin mevlidi apaktr.
diyorlar. Hlbuki ben diyorum ki, Onun mevlidi hem zhir ve hem de mnevdir.
Buhususbalangtansonakadarhepbyledir.NitekimRaslllahsallallhaley
hi ve sellem Efendimiz mmetimden bir topluluk, kymet gnne kadar dim
hak zere bulunacaklardr buyurmutur. Bu kiiler limler, sultnlar ve kadlar
dr...
emsMevlidieitlikerelertabedilmitir.Ancakbumatbnshalarnhibirisi
de tam deildir. Asl nshadan ok eksiktir. Matb olan bu ksmlar herhalde
mevlidvetoplantlardaokunanyerlerdir.
5.HetBehit:
6.Mirtlahlkvemirktlevk:
7.Mensikihac:
8.Dvnems(lhiyytveGazeliyyt):
9.TercemeiKasdeiBrde:
10.erhiGazeliyytSultnMurdSlis:
11.Menkbmmzam:
B.MensrEserleri:
1.ArapaMensurEserleri
a)Hallmakdilkavid:
b.Zbdetlesrrfierimuhtaarilmenr:
2.TrkeMensurEserleri
a)rdlavm:

b)esSafyhftercemetilLevyh:
c)Menzillrifn:
d)MenkbehryrGzn:
e)Umdetledbfttalimvettedib:
f)Diretlusl:
g)Emrilhvehccetilh:
h)Nakdlhtr:.]
1104
ABDLEHADNRSVSKADDESELLHSIRRAHULAZZ
1105
1Doumu,Ailesivesmi
Abdlehad Nr Efendi kaynaklarn ortak ifdesine gre Sivasda
dodu. Do
um trihi Vicdnfnin Tomar Turuk Aliyyesinde 1014/1605 Sefnei Evliyada
1013/1604 ve 1003/159495 dier btn kaynaklarda ise 1003/159495 olarak
belirtilmektedir.
Abdlehad Nr Efendinin babas, Kad Muslihiddin Mustafa Safy, Ebul
Berekt Muhammed Zlnin drt olunun en k ve Ahmed emseddin Sivs
(hyt. 1006/1597) nin kardei Mltek rihi, Sivas Mfts smail Efendinin o
ludur.
Annesi ise yine EbulBerektin byk olu Molla Caminin Kfiyesini

erhedenMuharremEfendininkzSafaHatundur.
AbdlehadNrEfendi,doumyerinenisbetedilerekSivasdiyetannmiir
lerindeNrmahlasnkullandiinbuunvanlahretbulmutur.
Knyesi;Ebul
Mekrim,lakabiseEvhaddDndir.
2ocukluu,TahsiliVeTrikataintisab
Doum yeri ve ailev durumu tibriyie iyi bir ekilde yetimesine hayli msait
birortamiindebulunanAbdlehadNrEfendiocuklukyllarnSivasdageir
di,ilkilimleritahsleKurnKerm,SarfveNahvokuyarakburadabalad.
Daha yalarnda iken Halvetiyyenin emsiyye kolunun kurucusu ve de
delerinin kardei olan emseddin Sivs onun ileride byk bir ahsiyet olacan
uhdiseilekerametenhaberverdi:
mrnnsonvakitlerinde,Abdlehadbanagetirinbuyurur,Meyyede
lebiyigtrrler.Yine
Abdlehadgetirinder.merelebiyigetirirler.
Emnete hyanet olmaz, Abdlehad getirin dediklerinde mecburen Abd
lehadgetiripelineverirler.Alpbarnabasar.Birsaatkadargslerinebast
raraktevecchettiktensonraiadeeder.Birsaatkadaryanndakilerlecehrzikirle
megulolduktansonradaruhunuteslimeder.
AbdlehadNrEfendi,eyhMehmedNazmiEfendininifdesiile
himmeti aliyye ve emneti azzeyi ihsandan sonra, yedi gn ve yedi gice
yimeybveimeyb,hayranvesekrnolur.
Kk yata babasn kaybeden Abdlehad Nr Efendiyi Sultan 3.
Mehmedin daveti zerine stanbula giden days, hocas ve mridi

1104
(AKSOY,Sivas)
1105
(YILMAZ,1993),s.1246

Abdulmecd Sivas (hyt. 1049/1639) himayesine alr. Annesi Safa Htn ve kar
deleriAbdssamedEfendiveKmilAailebirliktestanbulagtrr.
Buradadevrinndegelenulemsndanzahirilimleri,daysndanisezahirilim
leryanndabtnilimleritahsileder.Dahakkyalardaikenbuilimlerdetema
yz eder ve henz yirmi yalarna geldiinde her kesimden insann istifde ettii
yirmiyiaknesermeydanagetirir.
3SeyrSlk
Abdlehad Nr Efendi kendi days ve emseddin Sivs hazretlerinin
postnini Abdulmecd Sivsye intisab etmi ve seyr slkn byk
mchede, uzun riyzt ve halvetlerle tamamlamtr. Tarkat Pirleri olan mer
Halvet(hyt.750/1349)ninyolundagiderekdrtylbeayongndepepeekrk
erbainkard.BununsebebiniAbdulmecdSivsEfendi
Bizim iradmz zamannda skdr Mahmud Efendi ve Mehmed Paa
Asitnesinde tib Emir Efendi ve Byk Kadzde ve Mustafa Paa Asitnesinde
Necmeddin Hasan Efendi ve Adl Efendi ve Tercman zaviyesinde, Sultn
MfessirinmerEfendivebunlaremsalimridikmilmeyhvefirevekesre
var idi. Amma, Abdlehad, sana bu kadar riyzt ve mchedt ile testkimize
sebeb,birzamandasenistanbulehrindeferdivhid,muridkmilolup,zama
nndaolaneyhler,cmlesanaserefrveilticavemracaatedecekler.Pes,cm
leye tefevvuk, bu kadar sayi beli itmeye muhta idi. eklinde fade etmi ve
icazetletaltfbuyurmutur.
4MidilliyeGnderilmesi
AbdlehadNrEfendinintahsilettiiilimlervehocalarhakkndakaynaklar
da bilgi mevcut deildir. Fakat evresi, iinde bulunduu muhit ve yazd eserler
gz nnde bulundurulduu takdirde ok deerli ilim erbabndan devrin zahir
ilimleriniokuduuanlalmaktadr.
Btn ilimleri ikml edip ird icazetiyle de taltf olunduktan sonra eyhi ona
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ireti erfeleri ile Midilliye
halfe
nasb ve tayin olundunuz. diyerek seccade, as, rid, kemer verdi ve halk irad
etmesiiinMidilliyegnderdi.Ankarib,stanbulanaklolunursunuzdiyerekde
kerametgsterdi.
Annesini yanna alp Midilliye giden eyh Efendi orada Ftih Sultan Mehmed
tarafndanyaptrlmolancamidevazuirdgrevinebalad.Sayesindeyetmi
kfir mslman olmu ve kendisine bat edip tekmli tarkat etmilerdir. Hazretin
hretiksazamandaMidilliAdasnnhertarafnayayldvehalknoukendisine
mrid ve muhib oldu.
Bu mridierinden birisi olan Derya Beylerinden Blizde

HasanBeyeyhiiinbircamivezaviyeinetti.
Zaviyeninbtngiderlerinitekef
fl ederek tammn eyhine havale etti. Abdlehad Nr Efendiden sonra da
onunhulefsnntekkeyikullanmasnartkoydu.
5MehmedAaTekkesineeyhOluu
ncedenberiAbdlehadNrEfendiyemuhibolaneyhlslamYahyaEfendi,
Abdulmecd Sivsyi ziyaret ederek, Abdlehad Nr Efendi
stanbula davet
etmesini Mehmed Aa Zviyesini kendisine vermek istediini belirttiinde,

Abdulmecd Efendi seman ve taten diyerek Abdhehad Efendiye bir davet
namegnderdi.BuemreimtislenhemenstanbulagelenNrEfendiyieyhlis
lama gnderdi. eyhlislam Abdlehad elebi, sana merhum Mehmed Aa
Zviyesinitevcihitdik.Birerfzaviyedir.dedi.eyhininhuzurunagelipdurumu
anlatanNrEfendiyeeyhi:
AllahTelmbarekeylesn;CezreiMidilliyifethitdin,okmurdedilleriih
yaittin.inallahstanbuldadahitlibndencemmigafirvecemikesrinhayt
ebediyyesine bis olursun. Heman durma yerine bir hatfe nasb idb, valideni ve
dervilerindenmurdidenlerialubgelb,zaviyendeterbiyenfukarailemukayyed
olemriniverdi.
Hz.eyhMidillideAlmEfendiismindebirkiiyiyerinehalifetyinederek,an
nesivedervilerindenbirkakiiileberaberMehmedAaZaviyesindeikametve
insanlar1033/1623iradabalad.
Nr Efendinin Midilliden arlarak kendisine tevdi edilen Mehmed Aa Ca
mii ve mtemiltn DrsSade Aas el Hc Mehmed Aa (hyt. 9991590)
kendi adna yaptrmtr. Cminin mimr 1619 tarihinde kt itikat thmetiyle
katlolunanDavutAadr.
Camietrafndabirtekke,birdrlhads,birhamam,birmedrese,birsebil,bir
dektphanesibulunmaktadr.
DrulHadsin bulunduu yer bugn odun sat yeri olarak kullanilmaktadr ve
bazduvarlarmevcuttur.
Hamam,iftehamamlardandrvebugnfaaldurumdadr.
KtphaneyeriCami
iinde parmaklklarla ayrlm ksmdadr. Kitaplar 1914de Sultan Selim Ktpha
nesine, 1920de Murat Molla Ktphnesine ve 1949da Sleymniye
Ktphnesinenakledilmitir.
6Vaizlii
stanbula dndkten sonra srasyla Sultan Mehmed, Byezd ve Ayasofyai
KebirCamilerindevaizlikyapt.SultanMehmedCmiinevaiztyinolunuuileilgili
olarak kaynaklarda (1035/162526)27, (1040/1630)28, (1041/1631)29 gibi eitli
tarihler verilmitir. Sultan Byezd Cmiine (1051/164142)30, Ayasofyada ise
(1057/1647)31 trihlerinde vaiz olmutur. Sefnei Evliyada Sultanahmed Ca
miindedevaizlikyaptihtimalizerindedurulmutur.
7Vefat
Abdlehad Nr Efendi son senelerinde ders ve vazlar brakm kendisini ta
mamen sdk mrid ve tliblerini irada adam, yerine halfelerinden Blblc
zdeAbdlkerimEfendiyivazuirdiingrevlendirmifr.1061Muharreminin
sonlarnda (m. 1651 ) hastalanr. Valide Sultan, Sultan 4. Mehmed, Vezri Azam,
eyhlislm ve dier sevenlerinin gnderdii onbe yirmi doktor ila vermek iste
diklerinde kar kar. Lokman zaman diye mehur olmu olan Kazganzde
Sleyman Aann isrr zerine ise A Sleyman Aa, siz hod bizim ahvalimize
vakitsiz. Biz davet olunduk ve muhtarz. Melei al da bize muntazrlar. Biz hod
huzrRabbtlemniihtiyaritdik.Teklifibariditmendiyerekreddederveson
kelm da bu olur. Abdest ve iki rekat namazdan sonra hastalklarnn yedinci 1

Safer1061(4Ocak1651)cumagnikindivaktisonunadoruteslimiruheder.
Kendisini,MehmedAaZaviyesiCmiindeimamolanTatarAliEfendigusletti.
Gusl esnasndaki ahvlinden bahs ederken Her br ki Hz. Azzi tahvil murd it
sem, alimellh ve ehidallh kendiler mtehavvil olup ve hni guslde mbarek
ddelerin kerre feth idp, tebessm buyurdular demitir.
Sultan Mehmed
Cmiinde Abdulmecd Sivs Efendinin olu eyh Abdlbk Efendinin kldrd
cenaze namazna krk bin civarnda insan katlmtr. Namaz mteakip eller ze
rindetanarakEyb,Niancadakieyhininkabriyannadefhedilmitir.
eyhEfendininvefatnaaltmkadartrihdrlmdr.Halfelerindeneyh
Nazmnindttrih:
HasretleNazmdidimtihifevtinann
AbdlehadEfendiolsunmukmicennef
YinehalfelerindeneyhFeyziEfendinin:
Feyziytrihifevtinididim
GitdibezmicenneteAbdlehad
MuhiblerindenYusufAazadeMustafaAakabrizerinebirtrbeinetmi
tir. Kaynaklardan ismini renemediimiz Abdulmecd Sivs Efendinin kz olan
hanmdaayntrbeiinedefnedilmitir.
BazMenkbeleri
Menkbe lgatte bir ztn fazl meziyetine dellet eden fkra
mansnadr.
Bata sahbler olmak zere zellikle dn ahsiyetler hakknda Menkbnme
ad verilen, TezkiretlEvliyaya benzer manzum ve mensur birok eser kaleme
alnmtr. Bazan ar sevgi ve ballktan dolay baz ahslarn menkbeleri fazla
abartlmsa da bu eserler anlattklar kimselerin ahsiyetlerini aksettirmede ol
dukanemlidir.
Abdlehad Nr Efendi hakknda mstakil bir menkbnmeye yoktur. Onun
hakkndabatahalfesieyhMehmedNazmEfendinin
Hediyyetlhvnolmak
zeredierkaynaklardabazmenkbevekerametlerindenbahsedilmektedir.
BirgeceikikiigelerekHz.Peygamberdenselmgetirdiklerini,uandaAyasof
ya Cminde oturup kendilerini davet ettiklerini sylerler. Seman ve taten
diyerek kalkar, beraberce Ayasofyaya gelirler. Her bir tarkat erbab bir kapdan
Halvetiyye tarkat mensublar ise harem kapsndan girip, mihrabn karsndaki
bykkapdangirerlerimi.AbdlehadEfendidebukapdangiriphuzurerfe
vardndaRaslllahsallallhaleyhivesellemona:
Oul Abdlehad, Tarkat Halvetiyye ashabnn ird ve slhn sana ha
valeettim.stadndangrdngibiterbiyeeyledediktensonra
Fatiha der. Evine dnp eski hli ile megul olurken, o iki kii tekrar gelip
selmverirlerveHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminyenidendavetettiini
sylerler. Seman ve taten diyerek tekrar Ayasofya Camiine gelirler. Bu defa
Nakbendiyye mensublarnn girdii Erdebil Tekkesi yanndaki kapdan girerler.
Huzru Rase vardklarnda yine Oul Abdlehad, Tarkat Nakbendiyye dah
sana sipari olunmutur. buyurup, Fatiha derler. Bu hal on sekiz defa tekrar
eder. Her bir seferinde ayr tarkatn mensublarn terbiye ile emr buyururlar.

Herbirinde ayr bir kapdan girer ve o kapdan kar. Bundan sonra Anadolu ve
Rumelimeyh,dervileriileberabergelirlerveNuriefendiyebatederler.
1060 trihinde Rumeli Hisrnda baz dervileriyle beraber bir eve yerleirler.
Bir ka gn kaldktan sonra seccade zerine dervilerle oturup boazdan gelen
gemileri seyrederken bir fakir eyen lillh diyerek el aar. Abdlehad Nr
Efendi yannda para olmad iin fakre bireyler verin buyurur. Fakir: Azizim,
evleyullah topra altn ederler, ben de sizden isterim deyince. eyh Efendi
Bismillhirrahmnrrahmdeyipyerdenbiravutoprakalrvefakirinavucuna
dker.Bunlarbirkatanehlisaltnolur.Birtanesifakirinelindenyereder.Onu
daKdiriyyedenKlhnDerviAliDedealpkoynunakoyar,teberrkenmuhafa
za eder. Sonra altn ne yapt sorulduunda ise: Azizen yadigrdr, canm gibi
saklarm.Bukadarzenginolmamasebebdeoaltndr.der.
Bir pazar gn Sleymniye Camiinde vaaz ederken krsiye bir kt konulur.

deti olduu zere vaazdan sonra kd okurlar: Size lemin kutbu, gavs
azamdiyorlar.HakkTelnnemriilekutbolankimsehereyekadirimi.Eer
kutbiseniz,beniburadahemanhelakedin.diyeyazar.BununzerineNrEfen
di: Taassub kiiyi ne makama gtrrm. Sbhnallh! Biz bir ciz hakriz. Halk
bizikutbdiyebiliyor.HakkTealonlartasdiketsin.Lkin,kutbolanlarYtabi
deyip kadir olduu eyi yapar m sanrsnz? Kutublara cefa edildike onlar afv ile
muameleederler.Omertebeleredebuvesleileeriirler.Lkinevliyullhkabzas
yerde bir kltr. Bir adam kendini o klca vurursa kabahat klcn mdr, vurann
mdr?der.BuaradacemaattenAman!Hay!diyecamiyiinletenbirsesduyulur.
Nr Efendi dar karken yanna gelir ve alayarak Aman Sultnm! Hatm an
ladm.AfvnzricaederimdersedeCenbHakkkurtulmularnmnileruhu
teslimettirsinderDahacamidenkmadanokimseruhunuteslimeder.
Abdlehad Nr Efendinin hayatta ken Hz. Hzr ve Hz. llyas ile grmesi
mehurdur. Abdulmecid Sivs Efendinin olu Nr Efendinin kaynbiraderi olan
eyh Abdlbk Efendi bir gn Nr Efendiyi ziyarete gider. Kzkardei: Birader
Efendi,eniteniziddetlibiralamahalinde.Sordum,hicevapvermedi.Belkisize
sylerder.AbdulehadNrEfendininyannavardndabahsedildiihaldegrr.
Sebebini sorduunda eyh Efendi : Ekseriyetle Hzr ile grrdk. Bizi ltuf ve
cemlileterbiyeederlerdi.Bugnlyasterifetti.Cellileterbiyeleribenialatt
diyecevpverir.
eyhEfendininAnkaralhalfesiKarabaMahmdEfendianlatr:
BufakriAnkarayahalfegnderdiktensonra,stanbuladavetetti.Birmd
dethizmetlerindebulundum.Sonraocuklarstanbulanakletmemiemretti. Bir
avuakeverdivesayma,mrnnsonunakadarsanayeterbuyurdu.Oake
lerleocuklarstanbulanakledipyediseneharcadm,hiazalmad.Amadevaml
kalbimde sayma arzusu var idi. Sonunda saydm be yz aka imi Bir ka gn
sonraazaldvebitti.
9GnlkHayt
Tezkire ve menkb kitaplar ele aldklar ahslarn gnlk hayatlar hakknda

bilgivermeyidegenellikleihmletmemilerdir.AbdlehadNrEfendinindisip
linli ve dzenli bir hayata sahip olduu gnlk hayat programndan anlalmakta
dr.
Gnn her saatini ibdet ve tatla geirmeye alan Abdlehad Nr Efendi,
zel gnler hricinde yats namazn kldktan sonra kimse ile konumaz hemen
ibadethanesine giderdi. Her gece iki saat uyku uyur, sonra kalkar on iki rekat
teheccd namaz klard. Arkasndan Tekke, Cami ve DrulHadsde bulunanlara
haber verilir her gece cemaatla tesbih namaz klnr, vakit msait ise zikri cehr
yaplrd.
Sabah namazndan sonra evrd ile megul olur gne doduktan sonra alt
rekat irk namaz klar ve halvethnesine girerdi. Duh vaktinde buradan kar
sekizrekatnamazkldktansonramrdnnsorularncevaplar,ziyaretegelenler
variseonlarlagrrd,lenamazndansonrakindiyekadaryineaynekilde
devam ederek, ikindi namazndan sonra evde tefekkr, murakabe ve mtla ile
megulolurdu.
Akam namazndan sonra alt rekat evvbn klar, mrdnla beraber yemek
yerdi. Yz adet Ftihi erfe okuduktan sonra yats namazn ed etmek zere
dnerdi.
Nafile oru tuttuu zamanlarda, eer bir ziyaretisi gelirse beraberce kahve
ieryadayemekyer,dahasonraorucunukazaederdi.
Kahvezerineuzun tartmalarnyapldozamandakendisikahveier,ien
leriyasaklamazd.
Vaaz gnlerinde Cmie giderken, dervilerinden haznedrlar yanlarna er
yz ake alarak eyhleri ile beraber giderler rast geldikleri fakrlere birer, bazan
Hz.eyhinemriileer,beer,sekizerakeverirlerdi.Aynhaldnerkendevki
olurdu.
BTARKAT
AbdlehadNrEfendiHalvetiyyetrikatnnemsiyyekolunamensubbir
ahsiyettir.
EDEBAHSYET
Nr Efendi ilm ve tasavvuf eserlerinin yanra iir ve ilhler de sylemitir.
Aruzla syledii iirlerinde dvn edebiyat geleneini srdrmtr. Hece ile sy
lediiiirveilhlerindeisedilioksdeveanlalrdr.AdetYunusEmrenins
lbugrlr.lhlerininbykounluubestelenmitir.
ESERLER
AbdlehadNrEfendi,yolundagittiimridierivedevrindiermeayhgibi
birok eser kaleme alm lim bir ahsiyettir. Onun eserlerinin saysn Bursal
Mehmed Tahir Bey yirmisekiz,
Hseyin Vassaf yirmi,
Brokelman ise on alt
olarak
verir. Ktphanelerden tesbit edebildiimiz dokuz adet eserinden drt tanesini
Arapaolaraktelifetmitir.
AARAPAESERLER
1MirtlVcdveMlrkthd:lgiliblmdeincelenecektir.
2RiyzlEzkrveHyzlEsrr:
3HikmetiTerdfiSretidTenkud:
4TedblMtemerridn:Yzcildimtecavizktbimutebiredenedillenin
akvsnveakvlinevlsncem
ederekmeydanagetirilenbueser,birmukaddime,
bbvebirhatimedenolumaktadr.
Mukaddime;Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminannevebabasnnfazi
letleri ve onlarn mslman olduklarna dir, birinci bb; Hz. Raslllah sallallh
aleyhiveselleminebeveynininmslmanlklarveHz.brahimindniolanHaniflik
zere olduklarna dellet eden yet ve hadisler, ikinci bb; ebeveynin mslman
olmadklar grne sahip olanlarn delillerine verilen cevaplar, nc bb; Ne
bevnuruntemizkimselerdenyinetemizolankimselereintikalettiinedir,hati
meiseHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminnesebierfihakkndadr.
5RisletnfTayyilMekn:
BTRKEESERLER
1TercemeITedblMtemerridn:
2RisletnfHakkDevrnsSfiyye:Devranvesemannslmdakiyeriveca
izolduunadirkkbirrisaledir.
3TercemeiRisleifDevrnsSfiyye:
4SilsilenneiAbdlehadNr:
5Divn(lhiyyt):
Kaynaklarda Abdlehad Nr Efendiye it olduu kaydedilen fakat tesbit
edilmeyendiereserleriunlardr:
1erhiErbaniyyt
2RisleiBeynMertibiMarifetirRahmn
3RisleifierhiKelmEmrlMminnAlib.EbTlibfilCevbanSul
KmmeylfilHakka,
4RisletltriyyefilHakkatilKaderiyye,
5HccetlViddveHccetlFud,
6KassmmMbtedin,
7Varidat
8sbtlllmveurfManKneminEhlilKubur
9elAdlvelAksatBeynetTefrtvelfrat
10InkztTlibn
11RisletlEvliyaveHaytilHzrvellys
12RisletnfNefMesilAhyililEmvt
13RisletnfCevziEdinNevfiibilCemati
14RisletnferitisticbetidDu
15RisletnfMunabbetinlAbdiLirabbihi
16RisletnfHakkatLeyletilKadr
17RisletnfurtTalebilminNf

18RisletnfMArefnke
19erhiKelimtKmmeylbnZiyd
20DreriNr,
21RislettTc
22Slk,

Onunzamanndaehirlerdevellerdedolunayvardr,

EyEfendimSenkeremsahibigzelbirbahesin

Oakarabndan,birbardakihsanbuyur.

kiarkadamlaiilenarabaarzumziydeoldu
Sarholukksmdr:Birincisarholuk,ikincisarholuk,ncsarholuktur.
Birinci sarholuk Tevhidi Efal makm ikinci sarholuk Tevhidi Sft
makm, nc sarholuk Tevhidi Zt makm dr. nk iki ienlere de
ikilerhalverir.
Birinci halde bir az sarho olunca insan lemi fk (tm evresini) kaybeder.
te birinci sarholukta bulunan slik da efali Hakka havale edince (yapt ileri
Hakknuhdesineverince)bufkleminikaybeder.
kinci halde iki ien kii bir miktar daha iince, gz grmez, kula iitmez,
sz syleyemez ve hibir ey yapmaa kudreti olmaz. kinci sarholukta olan
slikin de sftn Hakka havale edince, gr, iitii, syleyii, dileyii, bilii
kalmaz.
nchalde,oikiiendahadaokierse,kendindengeer.Yinenc
sarholukta bulunan bir slik dahi Zt Hakka havale edince kendinden geer,
ondabireykalmaz.

Gzyamyanaklarmayamurgibiakt

Gzya
Duygularn suyu diyebileceimiz gzya; ayrlk, hasret, yalnzlk, aresizlik,
sevingibi duygularnoluturduuyounluununifadesiolarakdayansr.n
sanolununtepkileriniifadedezelbiryeresahipolangzyanndinivetasav
vufhayattadanemlibiryertuttuunugrrz.KuranKerimdedeiikyer
lerdeazglmek,okalamaktavsiyeedilir.ncevehassaskalpvlrken,kaba
ve duygusuz kalp taa benzetilerek yerilir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminskskaladvealamaytevikettii,sahabelerindeskskgzya
dktkleribilinmektedir.Hz.demaleyhisselm,ilediizelledendolayyery
zne indirilince pimanlk gzyalaryla Allah Teldan af diler. Hz. Yakub
aleyhisselm, Yusuf aleyhisselm iin o kadar ok alar ki sonunda gzleri ra
hatszolur.Hz.Davudaleyhisselmngnlercealadrivayetedilir.
Hassaskalpliliinvedevamlmahzunolmannbirbakmadstursayldta
savvufdncesinemensupilkzahidvemutasavvflararasndaokalamase
bebiyle mehur olmu kimseler vardr. Gerek lemde yaanan skntlarn ifa
desiolangzya;airinmuhayyilesindegzpnarlarndandklentuzluvelk
bir su olmaktan kp zihinde grsel ve iitsel armlara yol aan bir estetik
birobjeyednr.
Sevgiliiindklenyalarbudnyadaileninifadesiolsada,ahirettebunun
mkfat alnacaktr. Gzlerinden seller aktan k, ahirette buna karlk bu
lamayncagzyalarylaadetamaheralannseleverecektir.nkdnyaday
ken ektii skntlara ve halkn knamalarna aldrmayan n yegne gayesi
Hakknrzasnkazanmaktr.
k,akurunadnyasndanvazgemi;aklsahiplerinindeerverdiiey
lereyzevirmitir.Istrabndandolaydurmadanahedipalayannhalini
anlamayanlar onu knarlar. Bu sebeple k, melmet mlknn sultan sayar.
nk onun imek gibi akan ah, altn ta; inci gibi gzyalar da fildii bir
tahttr.Gzya,maddileminkesafetindenbirtahtgibikaldrpykseltir.
Biyolojik benden yksee kalkarak manev benin daha yksek bir merte
besineulamak,gndelikmryceliktengeenyolaveebediyetinsaltanatna
hazrlamaktadr
1106

Onunsevgisindenbuzrmbeyanedenmedhiyeyiyaptm

Umarmkibenimkusurumabakmyarakbuirimikabuleder,
Onunmedhindencizim,demektir.

1106
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)

YRabb,naslgneindouugibiinsanlariindefazlnzerimeoalt

Veaalarzerineyapraklarbirintizamiindeoalttngibi.
Onundabenimzerimdeikrmnarttr.

Annmedhinitemizbirkalbeyaptm.

Msryemedhindendolaykabahatolmaz.
Sevenvesevilenarasndasuvezrkalktgibiedebbilearanmaz.Sevime
de asl olan birlemektir. Birlemek ile aradaki btn ayrlklar kalkar. Vahdetin
olduuyerdesonsuzhuzurzuhureder.Artksu,kabahat,zrveedeparanmaz.


43
Vezin:MeflMeflMeflFeln
riflereesrrHddanhaberimvar,
klaradildrbekdanhaberimvar.
Eyfirktodunayanubenbardelinen,
Gelkimyaranetrldevdanhaberimvar.
Gellisenszlerimetutkulankim,
Canbahedicinefhiniddanhaberimvar.
demyzolyremukbildediAhmed,
Buszdeolanremzumndanhaberimvar.
Girmektebiirfnaokudeminilmin,
lemlerebuilmikndanhaberimvar.
VechindeyediFtihytyazlm,
demdekiytHddanhaberimvar.
demdebulupvasfilhyiNiyz,
Olmecmaievsfiamdanhaberimvar.
klaradildrbekdanhaberimvar.
klarabeksevgilisindenhaberimvar.
AllahTelnnsrrinsandr.nsantanyanAllahTelyengzelekildetanr.
nkztnsfatlarnntecellighinsandr.
Bek sevgilisi Hakikti Muhammediyedir. Allah Tel alemleri ona duyduu
sevgiyleyaratt.Onuyarattvehayranoldu.
Sultnrslhmmeccedsinefendim
BareleredevletisermedsinEfendim
DivanilahidesermedsinEfendim
MenuriLeamrklemeyyedsinEfendim.
SenAhmedMahmudMuhammedsinEfendim
HakkdanbizeSultanmeyyedsinEfendim.
Hutbenokunurminberiiklmibekda
Hkmntutulurmahkemeirzicezda
Esmyerifenanlrarzusemda
GlbangkudmunalnrArHudda
SenAhmedMahmudMuhammedsinEfendim
HakkdanbizeSultanmeyyedsinEfendim.
eyhGALBkaddesellhsrrahulazz

Eyfirktodunayanubenbardelinen,
Gelkimyaranetrldevdanhaberimvar.
Eyayrlkateineyanpbardelinen,
Gel!Yaranatrldevdanhaberimvar.
nsann ruhni lemden devri ile beeriyete intikali ile geen zamanda srekli
ayrlk onu zmekte ve tekrar Hazrete varamamann ezginlii ile zlmektedir.
Niyzi Msr, devri ariyenin kat edilmesinde gerekli olan bilgi ve himmete
kdirimdemektedir.
Canbahedicinefhiniddanhaberimvar.
Canbahedicinidnefesindenhaberimvar.
Olnidasndanhaberimvardemektir.Yaratlnolduuzamandaevresin
de ben gafil deildim. Eer benim ile sohbet edersen seninde bu halden haberin
olacakdemektir.
demyzolyremukbildediAhmed,
Buszdeolanremzumndanhaberimvar.
demyzolyrebedeldediAhmed,
Buszdeolanimnsrrndanhaberimvar.
dem aleyhisselmn yokluktan varla kmasna sebep olan Raslllah

sallallhaleyhivesellemolduundanbahsediliyor.
RaslllahsallallhaleyhivesellemBen,Hz.demaleyhisselamyaratl
mazdan ondrt bin yl nce, Rabbimin yannda bir nur olarak mevcuttum.
buyurdular.
Bilindii zere, hakikatlerin aslna akllarmz vakf olamaz. Onlar ancak Al
lahTelveilahnurdanpaysahibiolanlarbilir.
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemim sahip olduu yksek mertebe
nedeniylebeerbatnnsrlarilensiyetsalayabilmitir.
nsanolundan, cesetleri yaratlmazdan nce, ruhlarndan sz alnmt. Al
lahTeldemaleyhisselmnsrtlarndanzrriyetlerinialp,onlarnefislerine
kar ahit klp, Rabbiniz deil miyim? deyince, buna Evet, Rabbimizsin!
diyeilkcevapverenRaslllahsallallhaleyhivesellemolmutur.Dierruh
larda Ondan grp bu cevab syleyebilmilerdir. te bu surette O, en son
gnderilen olduu halde, btn nebilerin nne gemitir. Bu sebeple
Raslllahsallallhaleyhivesellem,kendisininilknebiolduunusylemi
tir.
1107

1107
(ALTUNTA,2004),s.57

dem su ile amur arasnda iken ben nebi idim
1108
hadisi erifi buna
telmihdir.
1109
Girmektebiirfnaokudeminilmin,
lemlerebuilmikndan
1110
haberimvar.
Girirfnmektebineokudeminilmin,
lemlerebuolilmindenhaberimvar.
YokluunvarlageiindenhabervermekAllahTelyalayktr.Builimlerden
bahsedebilmekteAllahTeldakendinibulanlaramahsustur.
Menkabe:
GavslzamhramczdeHacsmailHakkToprakSivas(hyt.1969)Hazretle
ribirsohbetlerindeanlatmtr.
CibriliEminhazretleriCenbHakkailticaediyor,
Yarabbimsaadeetde,Seninulemlerinibenbirdolaaymdiyor.Cenb
Hakk;
Ettim,YaCibriliEmindiyebuyurmaszerineCibriliEminepeycebirzaman
dolatktansonra;
AmanYarabbibenhataetmiim.Seninlemlerindolalmaklabitmezmidi
yor.AllahZlcelalHazretleri;
YaCibriliEmin,filanyerdepirifanibirkulumvar.Onagit,uandaCibrili
Emin nerede diye sor diyor. Cibrili Emin denilen yere varyor. O zat muhteremi
buluyor,
Sendenbireysoracamdiyor.Ozatta;
Sorbakalm.Nesoracaksndediinde;
CibriliEminnerededir? diyor. MbarekZatmuhteremylebirrabtaedi
yor,birankadardurduktansonrabankaldryor;
Btnlemleridolatm,hibiryerdeyoktu.CibriliEminsenolsangerektir
diyor.BuseferCibriliEminCenbHakkadnyor,
AmanYarabbibundakihikmetne?NasloldubuiAllahTel;
YaCibriliEminonudaondansordiyor.Buseferdnp;
Evet,CibriliEminbenim,hereysanamalm.Ozamannasloldubuide

1108
Buhri,Edeb,119;Ahmetb.Hanbel,IV,406;Mslim,Fezailussahabe,28;AliyulKari,
272.273;Acln.II/187
1109
Telmih:(C.:Telmiht)Lykiylevekmilenkefedipnazaraarzetmek.Bireyiaka
sylemeyip baka bir mna ifade iin sz arasnda mnal sylemek. m ile sz arasnda
bakabirmnayifadeetmek.Edb:bredebahsigemeyenbirkssaya,fkraya,atasz
neveyamehurbiriire,birszeiaretetmek.
1110
Kn:"Ol"mnasndaemirdir.AllahTelbireyeKndese;oeyolur.
Kna:f.Arzi.Tarla.Etrafevrilerekekilenyer.
Knan: f. "Ederek, yaparak, eden, yapan" manlarna gelerek kelimelere eklenir. Mesel:
(Handeknn:Glerek)

mesizerine,ozattabuyurduki;
YaCibriliEmin!SenAllahAzimanalemlerinidolaaymdedin.Kendi
arzuveisteinledolatn.Muvaffakolamadn
Biz ise, hini sebvetimden beri kendi arzumla hi hareket etmedim. Biz ii
oraya havale ettik. Bilen de Odur, bildiren de Odur. Hepsi Odur. Ya Cibrili
Emin
Bunubilenbirkulimi.Odabizimiiz.Gardalarm
VechindeyediFtihytyazlm,
demdekiytHddanhaberimvar.
YzndeFtihnnyediyetiyazlm,
demdekiHdyetlerindenhaberimvar.
FatihaSuresiAllahTelnnesrarveesm'snnftihi(aklaycs)dir.lemle
rin yaratlmasndaki ilk sebep; "Allah Tel'nn tannma, bilinme ve ibdet olun
ma, zuhuru ve vcdu ile mahede olunma irdesi ve muhabbet" dir. Fatiha
Suresi Kurn Kerimin ba mesabesindedir. Ba vcudun en nemli ynetici
organ olduuna gre Allah Telnn yzde yani bata tecellisi umum ve husus
bakmdantamzuhuryeridir.Hz.Cabirradiyallhuanhdemitirki:
"KimFatiha'yokumadanbirrek'atnamazklarsa,imamnarkasndabulun
madtakdirde,namazklmsaylmaz."
1111
EbuSadbnu'lMuallradiyallhuanhanlatyor:
"BenMescidiNebev'denamazklyordum.Raslllahsallallhaleyhive
sellembeniard.Fakat(namazdaolduumiin)icabetedemedim.Sonraya
nnagelerek:
"EyAllah'nReslnamazklyordum(busebeplecevapveremedimdiyezr
beyanettim).Bana:
"AllahTelKitab'nda:"Eyimanedenler,AllahveReslsiziardklar
zamanhemenicbetedin"buyurmuyormu?"
1112
dedivearkasndanilaveetti:
"Senmesciddenkmazdannce,sanaKur'nKerm'in(sevabca)enbyk
sresinireteyimmi?"dediveelimdentuttu.Mesciddenkacasradaben:
"Sanaenbyksureyireteceim"dememimiydiniz?dedim.
Bana:"OsureElhamdlillhiRabbi'llemindirki(namazlardatekrartekrar
okunan)yediyet(esSeb'u'lMesn)vebanaverilenyceKur'n'dr"buyurdu.
1113
Ebu Hreyre radiyallhu anh anlatyor: "Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve

sellemUbey bnuKa'bradiyallhuanhaurad.Onamazklyordu...devamnyu
kardakigibiaynenkaydetti.Ancakuziydevar:

1111
Muvatta,Salt38,(1,84);Tirmiz,Salt283,(313)
1112
Enfal,24;BuradakiicabetkonusundabizlerebildirilendierbirhususAllahTelnn
diniyaayRaslllahsallallhaleyhivesellemsizkabuletmediigibionunvarisleri
olanehlullhadaaynekildeitibaredilmesihaberiverilmektedir.
1113
Buhr,Tefsir1;Nes,ftith26;EbDvud,Vitr15.

"NefsimikudretelindetutanZtZ'lCell'eyeminederimki,Allah,Ftiha'nn
bir mislini ne Tevrat'ta, ne ncil'de, ne Zebur'da, ne de Furkn'da indirmemitir. O
(namazlarda)tekrarlaokunanyediyetvebanaihsnedilenyceKur'n'dr."
Tirmizihadisinsahiholduunusylemitir.Nes'ninyineEbHreyre'denyap
tbirrivayette:
"O(Fatihasresi)benimlekulumarasndataksimedilmitir.Kulumaistediive
rilmitir"ziyadesivardr.
1114
EbHreyreradiyallhuanhbutaksimhakkndaRaslllahsallallhaleyhive
selleminylebuyurduunurivayetetmitir.
AllahTelbuyurduki:
Ben,namazkulumlakendiaramdaikiksmaayrdm.stektebulunduuk
smkulumaaittir.KulelHamdlillahiRabbillemndediinde,AllahTel:
Kulum bana hamd etti. buyurur. Kul: erRahmnirrahim dediinde Allah
Tel:
Kulumbenisenetti(vd).buyurur.Kul:MlikiyevmiddndediindeAl
lahTel:
Kulumbenitemcdetti(yceltti).buyurur.Birrivayettede:
Kul:yykenabuduveiyykenestendediindeAllahTel:
Bubenimlekulumarasndadrveistektebulunduuksmkulumundur.diye
buyurur. Kul: hdinassrtalmustekm, srtallezne enamte aleyhim, ayril
madbialeyhimveladdllndediinde,
Buraskulumundur.stektebulunduukulumundur(kulumaistediivardr).
diyebuyurur.
1115
Hz.Alikerremallhvecheylebuyurdu:
"BilkitmsemavikitaplarnesrarKurnKerimdetoplanmtr,KurnKe
rimntmesrarFatiha'dadr,Fatiha'nntmesrarBesmelededir,Besmelenintm
esrar'B'harfindedir,'B'harfinintmesrardaonunaltndakinoktadadr."Daha
sonraylebuyurdu:"'B'harfininaltndakinoktabenim."
1116
"steseydimyalnzFatiha'nntefsirindeyetmideveykkitapyazardm"
1117
NiyziMsr,Fatihasuresininsrrnamazharoluu,hz.Alikerremallhveche
ileolanmanevibalantsnaiarettir.nkbusureninilmiHz.Alikerremallh
vecheyeverilmitir.Bukapybulmayanbuilmevasldaolamaz.

1114
Tirmiz,Sevbu'lKur'n:1,(2878);
1115
Mslim(395)
1116
ElKunduzielHanefi'nin"Yenabi'lMevedde"s.69/KemaleddinelHalebieafii'nin
"edDarr'lManzum"
1117
bn Eb Cemre yoluyla Hz. Ali'den (r.) nakledilmekte olan bu sz ve aklamas iin
(Bkz:Risletu'lLedunniyye,106.tkn,2,12231224.mamGazzali'nin"hyauUlumiddin"
c.1, s.803 / elKunduzi 'nin "Yenabi'l Mevedde" s.64, 407, 524/ Tefsir'l Fatiha s.57 /
KemaleddinelHalebieafii'nin"edDarr'lManzum")

demdebulupvasfilhyiNiyz,
Olmecmaievsfiamdanhaberimvar.
Niyzdemdebulupilhzellii,
Oamdatoplanmsfatlardanhaberimvar.
Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde

Raslllahsallallhaleyhiveselleme;
Rabbimizmahlkatyaratmazdannceneredeidi?diyesorar.
Raslllahsallallhaleyhivesellemde;
FevkindevetahtndahavaolmayanAmadaididiyebuyurur.
1118
NiyziMsrkuddisesrruhulazizinsanmeguledenezelveebedsorunlarna
cevapverebildiindenbahisileAllahTeldafni,bekiletevhidinsonmerhale
sindeahadiyyetinularntebliedeceiniizharediyor.Buradahatrlanlmas
gerekenudur.Builiminsatrlarileifadesiyoktur.Neredebukonuileilgilibir
mevzuvarisenoksanolduukesindir.nkhdisinmutlakifadesimmkn
deildir.Butatmadiyeifadeedilenvefemisedetileihbarvekalbenazaryoluile
olduuiinRaslllahsallallhaleyhivesellemdahimirahadisesiilebubilgiden
haberdroldu.Buyerindegrmedenilenhusustur.Onuniinyazlarnkifayeti
yoktur.

1118
Timizi,Tefsirsure11.1;bn.Mce.Mukaddime.13;bnHanbel.IV/11.12

44
7+7=14
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
MuhittirAllhseniheriinolhalkeder,
MekriHddansaknbalsandnbeldr.
Mstedricnkeydinikeydiniindegzet,
Kazmaderinkuyuyuboyuncavarkazadr.
Hasmndabirgzetvarmsanahilesi,
BhodolandansaknkimshibiHddr.
Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Dudkazznaskerihernekadarokise,
Beyzyagirinceolaskeronagdadr.
amurdasenMsryiokgrdkebasmakim,
MazlmasenkyarsnAllhsanakydr.
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,
altnsihirlerhabirkurukavgadr
VallhiDecclseninemeklerinzayiolmutur,
altnsihirlerhabirkurukavgadr.
(EyMuhammed!)Deki:Hakgeldi,batlyokoldu.Elbettebatlyokolmaya
mahkumdur.
1119
Deccalbatl temsilettiiiinyklmaya mahkmdur.Dahancedeccalhakkn

dayorumyaptmzkimliihakkndautespitleritekrarelealrsakYahudilerhak
knda olduunu syleyebiliriz. nk Yahudiler sihirle anlmaktadr. Hz. Musa
aleyhisselmn mucizeleri sihir ynnden tecelli etmesi bu gerei ispat etmekte
dir.
MuhittirAllhseniheriinolhalkeder,
MekriHddansaknbalsandnbeldr.
HereyievreleyenAllhseniheriinideyaratandr,
Hdnnhilesindensakn!Tatlzannettiinbeldr.
AllahTelKurnKerimdebuyuruyorki,
Allahhereyinyaratcsdr
1120
Sizide,yaptnzilerideyaratanAllahtr.
1121
bunedenlekinattababo
braklmhibireyolmadgibikudretiHakktanzadeolmakdahiyoktur.Yara

1119
sra,81
1120
Zmer,62
1121
Saffat,96

tl perdelerinin kalnl gaflet verdii iin sebep msebbip arasnda oluan ikili
etkininneticesinikavramaktabeeriinmmkngrnmemektedir.
Her frsat verilenin ve yapann Allah Tel tarafndan takdir edilip edilmedii
tahkikerevesiiindetayinimmkngrnmediindenerrinvehayrntespitide
zahirin batn amaznda, tevili de arif olandan bakasna kapaldr. Kur'n Kerim
bukonuyayleiareteder:
"Belkisevmediinizeyhakknzdahayrldr.Bazendesevdiinizbireysizin
iinerolur.Allahhereyibilir,sizbilmezsiniz."
1122
Demek ki Allah Tel, ok defa bizlere er suretinde grnen sknt ve musi

betlerihayravesilevebirbalangklabiliyor.
Mstedricnkeydinikeydiniindegzet,
Kazmaderinkuyuyuboyuncavarkazadr.
Mstedricn
1123
tuzantuzaniindegzet,
Boyuncaderinkuyuyukazmatakdiredilmimusibetinvardr.
Muhyiddinibn'lArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
AllahTelnnherbiratyyesigzeldir;senhevvehevesineuygunolan
hayr, hev ve hevesine uygun olmayan da er kabul edersin. Her ey Allah
katndandrde.
Hevna uygun olan her atyye sknt, hevna uygun olmayan her sknt
iseatyyedir.
1124
BhodolandansaknkimshibiHddr.
kendindengemiolandansaknonunshibiHddr.
Bu ilahide bahsedilen deccal ile kasdedilen Vani Mehmed Efendi (hyt.

1000/1592) dir.
1125
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz ile ok urat iin bu
sfatlavekendisinindeAllahTeltarafndankorunduunuonuihtarediyor.
Yaprayerdudkazzglegledutalar,
Yaprantutbulurddunsonufendr.
Glegleipekbceiyaprayerdutaacalar,
Yapransakla.Bulursaddunsonufendr.

1122
Bakara,216
1123
stidrac: Derece derece ykselmeyi isteyi, hakk ve hakiki deeri olmad halde ve
kabiliyetsizbirkimseninoknimetekavumasvebusebeplekfrveisyanadevametme
siyleazapve.gazablahiyeyeyaklamas.Mstedric:stidrac
1124
1125
Kiihakkndagenibilgiilerikiilahilerdemevcuttur.

Sonunu dnmeyip dnyaya aldanan insan, ipek bcei gibidir. pek bcei
kendineyuvarervesonunubilmez.Sonraoradankmakister,kacakyerbu
lamaz,rdyuvasndalrvealmasbakalarnayarar.pekdnya nimeti
olduu ve erlik elbisesi olmad iin mneviyat ehlince itibar yoktur. Bu nedenle
Vani Mehmed Efendi (hyt. 1000/1592) nin uramalarnn neticesinin kt oluu
bildirilmektedir.
Dudkazznaskerihernekadarokise,
Beyzyagirinceolaskeronagdadr.
pekbceiaskerihernekadarokise,
Yumurtayagirinceobcekonagdadr.
Decclnaskerivekuvvetinekadarokisede,onagveniphareketedenonun
esiri olur veya cann kaybeder. Onun btn yaptklar erden teye gitmez de
mektedir.
Biryabandomuzuylabirat,ayrdaotluyorlarm.Yabandomuzuotlarbo
yuna kknden skp kurutuyor, suyu da bulandryormu. At kzm, cn
almakiingitmibiravcbulmu:
"Kurtarbeniuyabandomuzundan!"demi.Avc:
"Peki, kurtaraym, kurtaraym, ama ben tek bama o ii baaramam ki!
Gel, senin azna bir gem vuraym, stne bineyim, sen de yardm et!" At o
kadarfkeliymikihidnmedenrazolmu.Avcatnstnebinmi,yaban
domuzunasaldrm;onunhakkndangelmiamaatdaevegtrpahraba
lam. Birok kimse de fkelenip dmanlarndan almaya kalkar, ama kendi
balarndabelayasoktuklarnhidnmezler.
1126
amurdasenMsryiokgrdkebasmakim,
MazlmasenkyarsnAllhsanakydr.
Sen!amurdaokgrdkeMsryebasma,
Allhsanahiddetlekzmaktadrsenmazlmakyarsn.

1126
(ASOPOS,1998),s.162

45
HerneyebaksagznbilsrrSbhnandadr,
HerneiitsekulanmazKurnandadr.
Hereyemahlkgzylebaksanolmahlkolur,
HakgzylebakkibeknriYezdnandadr.
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
Hernemevcikimgrrsnbahrummnandadr.
Vahdetikesrettebulmak,kesretivahdettehem,
Birilimdirolkikamuilmirfnandadr.
bretileecihettengrneneyyabak,
CmlebirynedirkimvechiRahmnandadr.
Syleyenol,sylenenol,grenol,grnenol,
Hernevarlveesfelbilkicnnandadr.
Mazhartammvelidemyzdrphesiz,
Knhzthemsftcmleyeksnandadr.
HarunerileSrtudzahumlikazab,
HemdahiRdvnucennethruglmnandadr.
GrnensanmaNiyzninhemansenmlkn,
Gnlbirvirnedirgencipinhnandadr.
HerneyebaksagznbilsrrSbhnandadr,
HernereyebaksarsanbakAllahTelnnsrrondadr,
Herneyeyaniherneeyedemektir.Baksagznyanizahirigznbak
ilekinattasrrSbhngrrsn.Yanibirsrvardrki;onaezelsrrderler.
VcdkelimesiileHakknvarlkastedilmektedir.Varlnmertebelerimu
tasavvflartarafndandeiiktasnifleretbitutulmutur.
Vcdbirdir,odaHakknvcdudur.Vcdunmertebeleripekoktur.An
cakbumertebeleranahatlaryladrt,be,yediv.s.gibibirbirindenayrmerte
beleretasnifedilmitir.
Drtltasnifegrevcdunmertebeleri:
1Laht,zat;2Ceberut,sfatlarveilhisimler;3Melekt,ruhlarvemisl,
4Nastveehdetlemlerineayrlmtr.
Hazarthamsedenilenbelitasnifteiseyukardakitasniftenbirazfarkl
olarakMelektlemiikimertebeolarakkabuledilmitir.
Bylece 1 Zatsrf ltaayyn, ahadiyyet; 2 Vhidiyyet; 3 Ervah; 4 Misl;
5ehdetveinsankmilmertebelerineayrlmtr.
Yedilitasnifegreise,hazarthamseninikincimertebesiolanvhidiyyet

mertebesivahdetvevhidiyyetdiyeikiayrmertebe;beincihazretdeyine
ehdetveinsankmildiyeikiayrmertebeolarakitibredilmi,bylece
mertebesaysyedikabuledilmitir.
1 Ltaayyn, ahadiyyet, zat srf; 2 Vahdet, hakkati muhammediyye; 3
Vhidiyyet, hakkati insaniyye, ayn sabite; 4 Ruhlar; 5 Misl; 6 ehdet
lemi;7nsankmil.
1127
HerneiitsekulanmazKurnandadr.
KulanherneiitseKurnzondadr.
BuradaKurndanmuratOnuvgiletesbihetmeyenhibireyyoktur.Ne
varkisiz,onlarntesbihinianlamazsnz...
1128
BtneyaAllahTelyzikre
der.Yaniszle,halle,srlazikrederler.
Hereyemahlkgzylebaksanolmahlkolur,
Hereyemahlkgzylebaksanomahlkolur,
BuradaBanatbiolursanzAllahsiziseverkavlierifineiaretvardr.Bu
yzden bu din Ak dini diye isimlendirilmitir. Ve bu dinle dinlenen kii
mahbbunun tekliflerini kabul, rz ve sevgi ile karlarsa o zaman o kiiden
hangi ynden gelirse gelsin btn meakkat ve klfetler giderilmi olur (Bkz.
bnulArab,ZehirulalkferhiTercmnilevk,40).
1129
Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak...

1130
Allah Tely grmek
basiretlecaizdir.Yanizahirgzzahirivebtnnazarhakikatigrr.
HakgzylebakkibeknriYezdnandadr.
HakkgzylebakkiphesizAllahTelnnnruondadr.
Yezdan: Zanni galibe gre Zerdt iin bilinen en salkl isim Pehlevce
Zrathestraismidir.ErdeblerbuismitahrifederekZrastrodemilerdir.simlerin
sonlar, Pehlev dilinde de, Sanskritede olduu gibi mutlaka hemzeli olur ve fet
hal olarak okunurdu. Bu hemzeyi belirtmek iin gnmzde Elif harfi ko
nulmaktadr. Buna gre Zrtistra kelimesinin sonu fetha sesiyle okunur. Klasik
Pehlevi dilinde T harfinin yerini Sasan Pehlevce sinde Dal harfi almtr.
rnein Pehlevcede Yezata kelimesi Sasan Pehlevcesinde Yezd eklinde
yazlmtr.ZamanlabukelimedetahrifedilerekYezdaneklinialmtr.Budei
iklik Pers dininin kurucusunun isminde de yaanmtr. Nitekim onun ismi de
Zrahestradan Zerdeht ekline dnmtr. Araplar bunu da tahrif ederek

1127
(ERGL,2002),s.155
1128
sra,44
1129
(KILI,1995),s.126
1130
Araf,143

ZerleitveyaZerdtdemilerdir.
1131
BazkesimlerceTrkedekullanlanTanrkelimesinekaryaplantepkibuke
limeiinyaplmadgibiokrahatAllahismiyerindekullanlmaktadr.Bunedenle
banazlksnfndanyaplanitirazlaryerineiinhakikatinibilipAllahisminiyalnzca
AllahTelyaduyduumuzsevginianesiveKuranKerimde kendinelaykgr
disimizikretmekuygunolduunubilmekdahanemlidir.
Hak gzyle den murat basret nurudur. Ona can gz ve kuvveti kalb de
denir.BasiretnuruAllahTelnnnurundaniktibsdr.Nurtrldr.
a Gznurudur.Grramagstermez.
b Gnevekamer,ay,yldzlarveateteolannurdur.Gsteriramagrmez.
c Allah Telnn nurudur, hem grr hem gsterir. bu grp gstermek de
zahirvebtnnuruAllahTelileberaberbulunur.
Gizliyiveabilendir...
1132
Eergznurubasiretetbiolursahkmbasi
retin olup basiret dah Allah Telnn nurundan feyz almakla zuhura gelen nazar
eyannbelirmesindekisrrndandahaaktr.
NriYezdanondadr.Murateyadaolanilhisimlerdir.Gzlyegizliolmaz
dedikleribudur..Yanigz,basiretetabivebasiretiAllahTelnnnuruilemnev
verolanbasiretsahipleri varlklaratayinolanilhisimlerigrr.Allah,gklerin
veyerinnurudur...
1133
Kesretiemvcabakmacmlebirderydrr,
okluundalgalarnabakmahepsibirderydr.
Kesreti emvcdan murat mahlkatta zuhur eden ilh hakikatler ve isimler

dir. Cmle bir deryadan murat hakkatlhakyk olan Hakkat
Muhammediyyedir ki; yaratln evvelidir. Bu mertebede Allah Tel okluun
balangcdr.Fiil,sfatveesmasnntecellsimertebesiulhiyyettir.Yaratclk,rzk
vermek ve sir isimler kemltn zuhuru mertebesidir. Allah Telbu ulhiyyet
mertebesinde kemlt olan ztna verilen isimdir. Btn eyann mahlk olmas
bumertebeninzuhrtndandr.BumertebedeAllahTelnnismineAllahder
ler.Allahismiismizamdr,belirlenmibirhakkattirvebtnisimlerinmerci
idir.
Hereyin mlk kendi elinde olan Allahn n ne kadar ycedir. Siz de Ona
dneceksiniz.
1134
Her ne mevcudat var ise denizin dalgalar gibi hakkat
Muhammediyyedenizindenzahirolupbirtaraftanvarolurkenvebirtaraftanyok
olmaktadr.
BtneyannvarlklarfniveAllahTelnnztiylebakdir.nkztnken
disidir. Nitekim buyurur Ondan baka ilh yoktur. Onun ztndan baka her ey

1131
EbulKelmzd,ZlkarneynKimdir?,zYaynlar,(2.Bask)stanbul2004:86.
1132
Enam,73
1133
Nur,35
1134
Yasin,83

yok olacaktr...
1135
Bunun iin dalgalara (emvca) hayran olup kalma, belki
suretden manaya ynel. Yani bu mahlkat lemi mahabbeti ilhiyye suretidir.
HalknvcdundanAllahTelyaynelveonubil.nkmahlkilhkemltn
zuhurudur.AllahTelnnbilinmesimahlkatnvarliledir.
Hernemevcikimgrrsnbahrummnandadr.
Hernedalgagrrsenokyanusondadr.
Allahhereyiihataedendir
1136
Sflere gre bu ihata, zarfn iindekini ihata etmesi gibi deil, gnein k
ve glgeleri, ruhun bedenleri, suyun dalgalar hata etmesi gibidir. Allah Tel
buyuruyor ki; Onlar Allah gerei gibi deerlendiremediler. Btn yeryz,
kyamet gn Onun avucundadr; gkler Onun kudretiyle drlm olacak
tr.O,putperestlerinortakkomalarndanycevemnezzehtir.
1137
Yni,Ci
simleretbiruhlar,yoksaruhlaratbicisimlerideil.Kbz,cisimlerikabzettii
zaman ruhlar da kabzetmi demektir. nk onlar o cisimlerin heykelleridir...
Btncisimlerruhlarnnarzdrlar.Buyzdenruhsuzcisimolmaz.Cisimlerde
ikiyeayrlr.Unsrvenr.Tabkibirdetabatlarvar.Allahruhlarnvcdunu
cisimlerin vcduna, cisimlerin beksn ise ruhlann bekasna balamtr... Bu
radaki kabz: tutma ii hakikatinde Allah Telnn Allah her eyi ihata eden
dir
1138
yetinin mnsdr. Bir eyi ihata eden o eyi kabzna almtr. nk
ihataedileneyinbirkayerikalmamtr.Aksihaldebuihataolmazveokii
de Muht olmaz. Btn bunlar demek oluyor ki Allah Teldan baka, hi bir
mmknvarlkyokkiesmihsndenilenilhnisbetlerverabbnhakikatler
ile irtibatl olmasn. Btn (Kll) mmknler hakkat ilhiyyenin kabzasnda
drlar. Ve zten btn (Kll) bile kabzadadr. (bnulArab, elFtht (Thk.),
XIII/6466.)
1139
Vahdetikesrettebulmak,kesretivahdettehem,
Birliiokluktabulmak,okluubirlikteberaber,
Bilki:Hakikatveaynbirdir.Ondakesret(okluk)yoktur.Herhangibirekil
detezahredenhakikatebaksan,HakikatolmasitibariyleHaktr,dardag
rnitibariylehalktrdersin.AhadiyyetebakarsanZat,yahuthakikatder
sinkafi.Zatitahakkukuna(hakikatine)bakarsanHakdersin.(Kulumbanade
vamlnafileibadetleriileyaklar.Bununsonucundabenonuseverim.Birke
re onu sevdim mi ben onun iiten kula, gren gz, tutan eli ve yryen

1135
Kasas,88
1136
Nisa,126
1137
Zmer,67
1138
Nisa,126
1139
(KILI,1995),s.136

ayaolurum.Eerbendenbireyisterseonuveririm.Banasnrsamuhak
kakonukorurum.
1140
)Hadisinmanasnabakarsan:Btnkuvvelerinveuzuvla
rn,kulunaynolduunugrrvekulaizafetidolaysylabunlarahalkdersin.
Hakkn da o kuvvelerin ve uzuvlarn ayn olduunu grrsen bunlara Hakk
dersin. Vahdetin (tekliin) oklua orann dnrsen (oun bire balln
gz nnde tutarsan) lah dersin. Tek hakikatten ibaret olan gerek varln
d grnnn, i varln daima bir aynas olduunu dnrsen O, tecelli
edenvetecelliedilmidersin.Bu,enokalacakeylerdendirkibirtekhaki
katebukadaritibarlargirer.Vehakkndabtnitibarlardadoruolur.(Birtek
varlk bu kadar isim alr). O, hakikatiyle, ilelebet sonsuz suretlerde tecelli et
mektedir.Otekhakikat,belirlibirsurettetecelliedersedierbtnsuretlerde
grnenin de o olduunu unutma. O grnyle beraberdir. Her aynda (var
lkta) O vardr. Her varlktan grnen Odur. Bir eyde grn, mutlakiyetini
bozmaz. O bir eye hasderilemez. Hereyin z Odur. Ama bu ayn (varlk)
larda,eyada,tecelliedensuretler,Onunmutlakzatdeildir.Mutlakzat,her
surettenmnezzehtir,Onunzahiri,herayndaveherayniindir.Btnbunlar,
Onunmahiyetiveitibaredeninitibarnagredir.(Mahiyetimutlaktr,ekilsiz,
zamansz ve meknszdr, ama taayyn, yani grn ekillere ve suretlere
baldr).
Bundan hayret et; iyice bunda yerletin ve anladnsa hayret etme; Zira O,
zatndakendindenbakavarlkbulunmaktanmnezzehtir.Ondanbakailah
yoktur.Hereyyokolucudur.YalnzOnunvechibakidir.HkmOnundurve
Onadndrleceksiniz.
1141
Ohaldeeyveli,iinleAllahTelilebirlemeninartmasnaalrken,dnla
da ayrln bilmelisin. Yani iinle cem tarafnda, dnla fark tarafnda olmal
sn.Vahdetilekesretten;kesretiledevahdettenperdelenmemeli,kulluktama
rifetarasnbulmalsnkitehlikelerdenkurtulasn.
Mutasavvflar dilindeki cem , tefrika ve cemulcemin manas udur: Tefri
ka,sananisbetedilendir.Cem,sendensoyulupalnandr.Bu,udemektir:Ya
nikulun,kullukvazifelerine,beeriyeticaplarnagreyaptamellertefrikadr.
Hakktarafndanonagelenmanalar,ltufveihsaniseCemdir.Herikisidekula
lazmdr. nk tefrikas olmayan kimsenin kulluu olmaz; cemi olmayan
kimsenin de marifeti olmaz. Kulun ancak sana ibadet ederiz sz, kulluu
gstermek suretiyle tefrikay isbattr. Ancak senden yardm dileriz sz de
cemi istemedir. Tefrika, iradenin balangc, cem sonudur. Cemulcem daha
tamvedahayksekbirmakamdr.
Cem, eyay Allah Tel ile beraber grmek, kuvvet ve kudretin Allah Te
lyaaitolduunubilmektir.
CemulcemisetamamenhelakolmakveAllahTeldanbakahereyden
fenabulmaktrkibu,Ahadiyyetmertebesidir.
alpmcadeleetmelisin.Vcudunugzndenkaybetmeli,Zataynelme

1140
Buhr.Rekaik,38;lbn.Mce.Fiten.16.38
1141
Kasas,88

li,hakikatleuramalsnki,btnvarlklar,Onuncemalinincevlangahveb
tnkinat,Onunkemalininaynasdr.Ruhunubumertebeyeykseltmeyecid
diyetle almal, mcahede etmelisin. Varln ylesine kaybetmelisin ki sana
bakman Ona bakman olsun; senden bahsetmen, Ondan bahsetmen olsun.
Nerede ve ne zaman olursa olsun, yemede, imede, konumada, susmada, gi
dipgelmede,hareketveskndaheranOndanbokalmamalsn.
1142
PANTEZMVAHDETVCUDMUDUR?
1143
Panteizmkelimesinietimolojik
1144
yndenelealrsak,kelimeolarakkullanl
nn ok yeni olduunu grrz. Oysa mahiyet itibari ile panteizm, antik a
dan beri vardr. Andr Lalande (18671963)a gre panteist terimini, ilk defa
1705ylndaJohnToland(16701722)kullanm,pantizmteriminiise,Tolandn
hasm Fay, 1709da kullanmtr. Panteizmi, iki ana tanmla ifade etmek ister
sek:
aTamanlamile:HereyinTanrolduunu,Tanrilekinatntekveayn
cevher olduunu kabul eden doktrindir. Bundan da temel iki anlam ortaya
kar:
1) Tanr tek gerek, kinat sadece, ne devaml gereklie, ne de farkl bir
cevhere sahip olmayan, grnmlerin veya sudurlarn btndr. Tabiat Tan
rda,sonluyusonsuzdaeritenpanteizminbutrneidealistpanteizmdenilir.
2) Kinat tek gerek, Tanr sadece var olan her eyin toplamdr. Sonsuzu
sonluda,Tanrytabiattaeritenpanteizminbutrnenaturalistveyamaterya
listpanteizmdenilir,sonundaateizmevarr.
bKapalveyafelsefolmaktandahaziyadeedebbiranlamda,tabiat,bir
eittaplmannretildiicanlbirbirlikolaraktasavvuretmektedir.Buadan
panteizmilahlatrlmtabiattr.
Panteizme gre Tanrnn lemden ayr ve mstakil bir ahsiyeti yoktur. O,
birkanundur,birkuvvettir.Bundandolaypanteizm,ahsiyetkavramnvehr
riyetinvarlnkabuletmez.Budurumdainsan,fiziklemininbirparas,ahlk
databiatdzeninezarurvepasifbiritaatolur.Ayrcayaratanla,yaratlanara
sndakifarkkaldrdiinbtndinleriykar.
Grld gibi panteizmin birok eitleri bulunmakta ve deiik tanmlar
yaplmaktadr.Bunlarn,hemenhemenhepsindedeimeyengerekudur:
Sonsuz varlkla sonlu varlklarn, yani Tanr ile tabiatn ezelden beri tek ve
ayn ey olduunun kabul edilmesidir. Bu bakmdan panteizmin eitleri, esas
itibariylebirbirininayndr.Bunlarnfarkllklarylebelirtilebilir:Birannke
narlar uzadka aradaki mesafenin almas gibi, panteizmin muhtelif eitleri
tekmledorugittikearalarndakiuzaklkartar.

1142
(ATE,1971)Krkyedincisofra
1143
KORLAEL,Murtaza,FelsefeDnyas,s.4450
1144
Kelimeninkk,ilikisi,geldiiyerlevb.ilgilenenbilim

Tanrlem zdeliini kabul edip, savunan panteizmin, Arapa bir ifade ile
vahdeti mevcudun durumunu, ksmen de olsa, belirttikten sonra slm tasav
vufunda yer alan Vahdeti Vcud ilkesi hakknda bilgi vermenin yerinde olaca
dr.
Aratrmalarn bugnk durumuna gre Vahdeti Vcud deyimi, ilk defa
Konevnin eserlerinde ve onun yaad devirde ve kendisiyle Msrda g
rm olan bn Sebinin (669/1270) eserlerinde kullanlmaya balanmtr
.
1145
Bu gibi iddialarn yannda, bn Arab (560/1165 638 /1240)nin, Vahdeti
VcudifadesiniFenaRisalesindekullandgrlmektedir.O,ylediyor:
Hikmet ehli olduunu iddia eden ve hep akl nazariyeler ileri sren biri,
Vahdeti Vcud ehlinden olan hakikat ehlinden birine gelip bir mesele sordu,
bendebulunuyordum()OysakiVahdetiVcuddncesinesahipolankim
sebildiieylerdentrsonderecemutludur.
1146
Vahdeti Vcud ilkesine taraftar olanlar, bu dnce tarznn Kuran ve Ha

dislere dayandn ileri sryorlar. Bu iddialarn delillendirmek iin de birok
yet ve hadisleri delil gsteriyorlar. Bu yetlerden birka tanesini yle srala
yabiliriz:
Bizona(insana)ahdamarndandahayaknz.
1147
Gklerdeolanlarda,
yerdeolanlardaAllahndr.Allah,hereyikuatr.
1148
O,evvel,hir,zahir
ve btndr. O, her eyi bilicidir.
1149
Zikrettiimiz bu son yeti kerme yle
tefsirediliyor:
Zahir, varl her eyden aikr, nk her ey Onun vcuduna delildir.
Hibir ey yoktur ki vcutta zuhur ederken daha evvel Onun vcudunu isbat
etmiolmasn.MamafihherzahiriO,zannetmemelidir.nko,zahirolmakla
btndrda,havassilehis,hayaliletahayylolunamayacagibihakikatiaklla
rn idrak ve ihatasna smaktan mnezzehtir. Binaenaleyh ne yalnz zhir, ne
de yalnz btn diye hkmetmemeli, hkm atftan sonra yaparak zhr btn
demelidir. Evvel ve hir de byledir. () Mamafih hepsinde hkm rabttan
sonra olmak daha evldr. nk Hve zamiri Allah ismi Celline rcidir. Al
lahismiisebtnesmavesfatnmertebeicemidir.Hlbukibiroklarbundan
gafletederekVahdetiVcudnamnahatalaradmektedirler.VeO,hereye
limdir. Binaenaleyh kendini de bilir. Btn isminden, kendine nazaran da
btnolduuzannedilmemelidir
1150
.
smail Fenn Erturul, tefsirini belirtmeye altmz bu Ayeti Kerme iin
yle diyor: cizane grme gre bu Ayeti Kermede, Vahdeti Vcud var

1145
AhmetAvniKonuk,Fusus'lHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralve
Dr.SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
1146
AhmetAvniKonuk,FususlHikemTercmeveerhi,Haz.Dr.MustafaTahralveDr.
SelukEraydn,ciltI,stanbul1987,s.XLIX.
1147
Kaf,16.
1148
Nisa,126.
1149
Hadid,3.
1150
ElmallHamdiYazr,HakDiniKuranDili,cilt7,1st.Tarihsiz,s.4731.

dr,budaKuranamahsusmeziyetlerdendir.
VahdetiVcudilkesiiin,zikredeceimizugrnen belirleyicivekabul
edilebilir olduu inancndayz: Tanr ile lemi bir ve ayn sayan monist misti
sizmi,slmadansavunmakmmkndeildir.Savunulabilecekolanveasrlar
boyunca da kabul edilegelmi olan fikir yle zetlenebilir: nsan Allahn da
yardmile(vevahyinrettiklerinedayanarak)kendisindekiilhyankefede
reknazarveamelkemalieldeetmekiinbykbirmcadeleyekoyulur.Nef
sinindvebayaglerinihkimiyetialtnaalr.Manevimknvekabiliyet
lerininidrakiyolundaadmadmilerler.Sonundaylebirkemalnoktasnagelir
ki,kendisindeilhsfatlarn,beerimknlarnelverdiiseviyedegerekletii
nihisseder.Ozamanhereylevehereyinyaratanilebalantl,ilikiliolduu
nu fark eder. Hangi kaynaktan geldiini ve hangi kaynaa dneceini bilir. Ne
reyebaksaAllahnyzngrr.Onundaimhuzurundadnrvehare
keteder.Beeriradeileilhiradearasndakigerilimyokolur.Birinciderecede
kmilinsanngnl,ikinciderecedeiseherey,ilhtecellyemazharolur.Ar
tksfherzaman,hereydeOnunlaolduunuidrakeder.
Kinattaki,zerredenkreyehermevcud,Allahnvarlnnvebirliinin,ki
natlazdeolmadnnakbirdelilidir.yidnebilenzeklarbilinendenbi
linmeyeni; grlenden grlmeyeni; hissedilebilir kuvvetlerden ana kuvveti
kefedebilir. nsana den, h Allahla kinat zdeletirerek Allah inkr
etmekdeil,yaratlnsrlarninceleyerekyaratklardan,AknveMutlakYara
tannvarlkvebirliinigrmektir.
Bylece belirtilmeye allan Vahdeti Vcud ilkesi ile panteizm arasnda
birok farklarn olduu kendiliinden ortaya kyor. Bu farklar eletirel bir e
kildeortayakoymannyararlolacadncesindeyiz.
PANTEZMLEVAHDETVCUDARASINDAKFARKLAR
Panteizmhereydennceelimezlikilkesiniykyor.nkAllahinsanve
dnyaytekbircevherkabulediyor.Buevrenselcevheraynzamandasonluve
sonsuz,mkemmelvegayrimkemmel,izafvemutlakolacaktr.Eerbuhipo
tezdesonsuzvarsa,yerkaplamailedncenin,ruhlavcudunsadecebirkar
m olacaktr. Fakat yer kaplama ile dnce, ruhla cisim birbirine indirgene
mezvebiribirinemuhalifzellikleresahiptir.
Sonsuzilesonluarasndakifarkhibirzamankapatlamayacaktr.Birtarafta
sonsuz var, dier tarafta sonlular kolleksiyonu var. Bunlarn birleme noktas
nerede? Spinoza bunu bulamad. Ne sonsuzdan sonluyu karmay, ne de son
luyusonsuzabalamayisbatedemedi.Yaratmainkredilirse,Allahlemiliki
siniaklamakimknszlargibigrnyor.
Panteizm, aknlk fikrini reddettii iin ateizme yardmc olmaktadr .
Panteist, inkr yolunun yarsn ateist iin tesviye etmektedir sz, panteizm
tenkid eden eserlerin pek ounda geer.() Panteizm Tanr her eydir de
mekle varlk mertebeleri arasndaki ayrm kaldrmakta, szgelii tala insan
bir tutmaktadr.() uurlu fert kendi kendini bildii, kendisini teki fertlerden

ayrabildii, kendisini bakasndan ayr grd takdirde fert olmaktadr.
Penteizmdebunaslmeydanagelecek?radem,szgelii,benimirademmidir?
Yoksahembanahemdeklliolanamaittir?Semavdinler,kuluniradesinin,
Tanrnniradesinetabolmasnisterler.Fakatevvelabanaaitbiriradeolmal
ki,onubakasnniradesinetabiklmaydnebileyim
Panteizm, cevherin mutlak birliini dorulayarak ferdiyat ve ahsiyeti yk
yor. ahsiyet yklnca, uurlu ahsa ait olan gerek lmszlk de yklyor.
lmle, beni oluturan eler, yeni bir birleim iin byk btnde dala
caktr.Yenidendirilme,cennetvecehennempanteizmiinszkonusudeildir
Panteizm,ahlkadanbirtakmhususiyetleriyokediyor.Bunlardanbazlar
unlardr: Sorumluluk: Hrriyet ve ahsiyeti kaldrd iin, zorunlu olarak so
rumluluudakaldryor.Benolmadiin,benincevapvermekmecburiye
tindeolduufiillerdeyokdemektir.
yi ile kt, faziletle gnah, deerlilikle deersizlik arasndaki fark yok edi
yor. nk panteizme gre her ey, ilhlemitir. Oysaki her eyi ilhletir
mek,hersamaydorulamaktr.
Panteizmde akn ulhiyet anlay olmad iin yaratma fikri de yoktur.
Teizminenbarizvasf,iradesiolanbirhryaranafikrineyervermesidir.Pante
izmde her ey Tanrda olup bitmektedir. Ondan ayr bir lem yok ki yaratma
olsun.
Panteizmdintecrbeninanlalmasndaoldukagdurumasokmaktadr.
Eer,Tanrbirzatdeilse,ibadetin,duannneanlamvardr?Dintecrbe,Tan
rinsan mnasebetine dayanmaktadr. Tanrinsan ayniyetine deil .() Pante
izm ile Vahdeti Vcud fikrini savunanlar arasndaki en nemli farklardan biri
burada karmza kyor. Panteizm din tecrbenin deil, nazar dncenin
nesrdfelsefibirteoridir;oysadieri,yaananbirtecrbedir.Birihayatn
somut vehesinden kopmu bir sistem, teki ise, birok mutasavvfa gre, bu
somutluun,btnderinliiiinde,yansmasdr.
Panteistlere gre Allah iin hibir zat sfat sz konusu deilken, Vahdeti
Vcud ilkesini kabul edenlerin tamamna gre Allahn ilim, irade, kudret, ya
ratma v.s. gibi zat sfatlar mevcuttur. Bunlarn hibirisi Cenab Allaha, d
nce ve yer kaplama gibi sfatlar isnat etmemitir. nk bunlar, mahlkata
mahsussfatlardr.Felsefibirteoriolanpanteizmle,dinbirtecrbeolanVah
detiVcudarasndaenaz,isimilemsemmaarasndakifarkkadarayrlk
vardr.
Mesela dnya kresi zerinde kk bir nokta ile isim olarak gsterilen bir
ehir,fiilenziyaretedildiizamanismiileoehrinimardurumuarasndakifar
knnekadarbykolduugrlr.Fikirvenazarlazevkveuhuddabyledir.
VahdetiVcudilepanteizmarasndakimanevifarkdabyledir.Bumanevifark
iman ile ilhad arasndaki farkn ayndr. Felsefedeki tevhidi grp de slm di
nindenyzevirmekneise,panteizmdenilenfelsefsistemigrpde,Vahdeti
Vcudakailolanevliyalardanyzevirmekodur.
Spinozaya gre Tanrnn tezahr zarurdir. Onda irade ve ihtiyar yoktur.

Tanrhrolaniradesiylevedilediigibincedentakdiretmemitir.
MutasavvflaragreAllah,lemikendiiradesiileyaratmtr.Kinatnhepsi
sonradan olma, muhdes ve mmkndr. nsan cz iradeye sahiptir. Ceza ve
mkfat,cziradedenmtevellidsemeyedayanr.
Spinozaya gre din, Tanr tasavvurundan yahut ilh aktan doan emel ve
fiillerin btndr. Dinin yin ve ekle ihtiyac yoktur. Onun din dedii ey srf
akladayananbirsistemdir.Dinhkmlereitaatesarettir.
Mutasavvflara gre din, Allahn vahyettii ilh bir nizamdr. Orada durur,
ondan ilerisi iin nebilerin iradna muhtatr. Hidayete, selmete ve saadete
ancakonlaratabolmaklaulalr.
Vahdeti Vcud yet ve hadislerle beraber, kalb keiflere dayanan din
birmezheptir.Panteizmisesrfakladayananfelsefbirsistemdir
PanteizmileVahdetiVcudarasndabelirtmeyealtmzfarklardahada
artrlabilir. Bununla beraber Vahdeti Vcudda, panteizmin birok etkilerinin
grlddebirgerektir.Btnbuetkileimlereramen,birmslmanpan
teist olamaz; dolaysyla bir mslmana, mslman olduu srece panteist
demek, hi te uygun dmez gibi grnyor. Ayn ekilde Vahdeti Vcud de
yimini, panteizm olarak ifade etmenin de slm kltrne uygun dmeyecei
grndeyiz. Grld gibi bu iki deyim, ihtiva ettikleri anlam itibariyle ta
mamen farkldr. Bu durumda slm kltrnde, panteist ve panteizm te
rimlerini kullanrken ok dikkatli olup, cmerte davranmamak gerekiyor. Bir
Mevln,birYunusszkonusuolduuzamanbudurumdaimagznndebu
lundurulmaldr. Bunlar gibi vellere panteist demek, bir bakma, slm adan,
buzatlara,mmindeildirdemekkadaryanlgyihtivaedergibigrnyor.
Birilimdirolkikamuilmirfnandadr.
Birilimdirki,bubtnilimveirfnondadr.
Bahsedilenilimhakikatilmidir.ehlininkavutuububilgisayesindemarifet
haslolur.Bunutahsiletmekiinkesblikartolmasnaramenbykksmvehb
olupkavuanlarazolmaktadr.
bretileecihettengrneneyyabak,
bretilealtyndengrneneyyabak,
Burada eya ey manasna kullanlm, eyann hakikati olan Allah Telnn

eyadazuhurediinianlavefarketdenilmektedir.AllahTelnnzuhuru,perde
dir zuhuruna demektir. Eya hem zuhura sebep hem de engel olmakla perdeleri
insanngzneekmektedir.
CmlebirynedirkimvechiRahmnandadr.
BtneyabiraynadrhepsindeRahmnnyzondadr.

GrmeninsrrnaerimekyineAllahTelnnyardmsayesindedir.
"Sadecegktengeleneylerinhakkveotoritesivardr;sadeceonlarhakika
tin gstergesini tarlar: Bu yzden hakikati kendi gzlerimizle grmeyiz, onu
kendi yntemlerimizle de yakalayamayz: Bu kutsal ve byk ide
1151
, tanr onu
bu ama, iin hazrlamam olsayd, tanr onu inayetiyle ve zel ve doast
ltfuylaoluturupglendirmeseydi,bylesefilbiryerdeaslabarnamazd."
1152
Syleyenol,sylenenol,grenol,grnenol,
Syleyenolsylenenolgrnenolgrenol
Bumsrakadersrrniareteder.MeselKaragzoyunu;hayalveglgededik
leriperdedezahirolanoyundurki;herhangibirsuretvetrltrlszler,ekiller
vehayallerzuhuragelip,onlarabakaninsanlarnzanilemeguleder.Bucnbn
oynatcsolanztperdeninengelolmasndangrmezler.
te dnyay bir eit rya lemi olarak anlamak mmkndr. Uyuduu

muzda duyu uyaranlar le balant kesilir veya her halkarda bunlarn beyin
merkezlerineolanetkileriengellenir.Fakatbiz,yinedetecrbeetmeyedevam
ederiz.Artkduyualglarnnkesildiidorudur;fakatyeterikadarbunabenze
yenbireydedevametmektedir.Bizim,uyankkenduyuuyaranlarnnaralksz
bombardman altnda geri ekilen
hayal reten glerimiz (imageproducing

powers)uykudabuengellerdenkurtulur.Bundansonrabirokeyinfarknava
rr,onlarnzerindednrveonlarakaristekduyarz.Farkndaolduumuz
bu eyler yle bir harekette bulunurlar ki, uyandmzda bu durum bize ok
tuhaf gelir. Onlarn davran yasalar fiziin yasalar deildir. Bununla birlikte
bunlarn davranlar, ne kadar acayip olursa olsun, o srada bizim dzenimizi
bozmaz ve bizim kiisel kimliimiz de kesintiye uramaz. Baka trl sylemek
gerekirse, eer te dnya olacaksa, ben bunun bir zihinsel hayaller lemi
(worldofmentalimages)olacagrndeyim....Dorusuhayallemionuya
ayanlar asndan , bu dnya kadar gerek olacaktr; hatta buna o kadar ben
zeyecektir ki, insanlar orada, lm olduklarnn farkna varmakta son derece
glkekecekler.
1153
Hernevarlveesfelbilkicnnandadr.
Hernevargzelvekt,bilkicnnandadr.
Gklerde,yerdeveikisiarasndabulunaneyleriletopranaltndaolanlar
hepOnundur.
1154
yilikktlkbizegredir.AllahTelkatndaktlkveiyilikyoktur.

1151
ide(a):ideafikir
1152
1153
(KO,1990);s.82;H.H.PricePersonalSurvivalandtheIdeaofAnothers.367.
1154
Taha,6

Mazhartammvelidemyzdrphesiz,
phesizvelidemyztamzuhuratyeridir.
demyzdemek,insannkinatahkmetmeyetisineiarettir.Ancakinsann
AllahTelnnhalifesiolmasvednyadahereyinonaitaatetmesievliyakullar
na verilmitir. Sradan insanlar iin bu durumdan bahsetmek mmkn deildir.
AllahTelbuyurduki;
Andolsunki,birokciniveinsancehennemlikolarakyarattk.
Onlarnkalplerivar.Fakatanlamazlar,gzlerivar,fakatgrmezler,kulaklar
var,fakatiitmezler.
ONLARHAYVANLARGBDRLER.HATTAHAYVANLARDANDASAPIKTIRLAR.
Onlargafletiindedirler.
1155
Knhzthemsftcmleyeksnandadr.
Hereyinasl,ztvesftheponunladr.
Allah Tel birdir, orta yoktur cisim deildir, zira cisim paralarn birleme
siylemeydanagelir.Cevherdeildir,nkcevheruzaydayerkaplayandr.Hlbuki
Allah Tel yer kaplamaktan (bir yerde bulunmaktan) mnezzehtir, aksine her
yerinveyerkaplayannyaratcsdr.Arazdeildir,ziraarazikizamandabulunmaz
(bir zaman diliminden fazla varln srdremez). Allah Tel bkilii (sreklilii)
zorunluolandr.Nebirleir,neayrlr,nedeparasvardr
1156
HarunerileSrtudzahumlikazab,
Har,nerileSrtvecehennemveazabbekisimlik(ondadr)
Bu msralarda vahdetin neesini grmekteyiz. Her ey Ondan ve Ondadr. Bu

sebeplecezavemkaftiinyorumyapanlaryanlmaktadr.
HemdahiRdvnucennethruglmnandadr.
Rdvn,cennet,hriveglmnondadr.
GrnensanmaNiyzninhemansenmlkn,
uansenNiyzningrnenvarlnsanma
Niyzi Msr, kendine varlk veren aldanmtr. Varlk denen eyin vehimden
ibaretolduunubilirsennekazandnanedekaybettiinezlrsndenilmekte
dir.
Gnlbirvirnedirgencipinhnandadr.
Virnegrnengnlndegizlidefinesivardr.

1155
Araf,179
1156
EbunNecibSuhreverd,dblmrdn,Kahire,ts.(DrulVatanilArab),s.15;
(VASSAF,etal.,2006),s.49

46
5+5=10
ErimizerdirPrimizPrdir,
KaramznrduryerimizTrdur.
steyenyriizlesunPri,
PrdenayrlanHakkdanayrdr.
PrdirenvrmHakkdretvrm,
DmanmbekHakkdanoldrdur.
olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
AzdrrhalkbezdirirHakk,
Kizbioksdkbindebiryokdur.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
Msrnindindeizzetizinde,
CmlemilletteHamzavhordur.
1157
KaramznrduryerimizTrdur.
KaranlmzktryerimizTrDadr.
Hazreti Msa aleyhisselm Tr danda Cenab Hakkla konutuu gibi, ayni

muvahhid olan tevhid ehli de her yerde Hakkla konuur. Bu durumda her bir
tevhidehlibirTrdur.
steyenyriizlesunPri,
YriisteyenizlesinPri,
PirAllahTelnntecelliettiimakamdr.PireittibaetmekdolaysylaHakk
bulmaktr.
PrdirenvrmHakkdretvrm,
DmanmbekHakkdanoldrdur.
NurlarmPrdir,hallerimtavrlarmHakkdr,
phesizHakkdanuzakolandmanmdr.

1157
Msrninbundaizzetizinde,
DinleriindeHamzavhordur.
BubeyitiNiyziMsrkuddisesrruhulazzdahasonraelyazsylavarakkenarnayazm
tr.(AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.216)

olkiSfynartttuyn,
Oldureytnbirgzkrdr.
uSfynnin
1158
arttazgnl,
Obirgzkrolaneytndr.
VanMehmedEfendininverdiiskntlariledecclnzuhuruileeletirilmitir.
AzdrrhalkbezdirirHakk,
Kizbioksdkbindebiryokdur.
HalkazdrrHakkbezdirir,
Yalanokbindebirdoruluuyoktur.
Buradavaizleresitemvardr.nkvaizlerkrsdenhitapederkengnlehi
tapetmeyiunutup,AllahTelnnyerineunutupdinbezirgnoluncahalkbezdi
rir.DinsahibiAllahTel yerinehkmleriradederkenbirokkiiyidinden ka
rr.
Hakkakulol,kulolasnmakbul,
Dilmslmanhidizordur.
KulolHakka,makbulkulolursun,
Mslmanldildeolannhidizordur.
Dilde mslman olmak nifak alametidir. Onun dinini ispat etmesi iin zorluk
yani kuvveti kullanr. Van efendi gibi devleti arkasna alr. Bu tr insanlarn dini
hakknda yorum yapmak yle dursun can emniyette deildir. Onun iin Niyzi
Msrhakkndasreklisrgnvegurbetkaderolmutur.
Msrnindindeizzetizinde,
CmlemilletteHamzavhordur.
Msrninizzetidindesalamdr,
BtninanlariindeHamzavhordur.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki;
Mminlere cennet hak mnafklara ve hamziyyelere cehennem hak.
1159
Hamziyyekeferevefeceresineramen.Veyazdmkicemenbiyveevliyacmle
mahlukatilesulholurlarammahamziyyeilezddiyetlerizatiyyeolmakileebed
onlarilesulholmazlardedimdahiszokhelefehvabuidi.
1160
hemchilimhem
fskuim hem mfsidim hem ahmak ve ebterim hem merkeb hem kpek hem

1158
Sfyan: Sfyandan olan, Sfyana mensub, Sfyana mteallik. Zbdetl Buhar
Tercemesine gre, Sfyan: Mslmanlara ktlk eden, sefil, kt, alak olan kimse de
mektir.
1159
(MISR,1223),s.2b;(EEN,2006),s.34
1160
(MISR,1223),s.9a;(EEN,2006),s.43

kedihemdomuzumherneolursamolaymancakhamziyyeolmakdanAllahTe
lyasnrm.
1161
nsanhayatboyuncafikirlerindedevamlolarakdeiimgsterebilir.Budurum
o kiinin bugn doru diyebildiine yarn yanl demesi gibi olabilir. Bu nedenle
mslman kii dncelerinin temelini dini kstaslar ile oluturduu iin sonunda
hakikatmuhakkakgrrbilirvehatalarndanvazgeer.BudurumAllahTelnn
ikramlarndandr.nkAllahTelkullarnherzamanvelisidir.
AllahTelimnedenlerinvelsidir.Onlarzulmetlerdennrakarr.Kfir
olanlarnvelleriisetauttur.Onlarnrdanzulmetlerekarrlar.teonlarce
hennemehlidirler.Onlaroateteebedolarakkalankimselerdir.
1162
Mesela:
HikmetlaydnagreAbdulbkiGlpnarl,birmaneviyatyolcusuolarak,
yaamnnuzuncabirblmndezikzaklaryapmaktankurtulamamtr.Mevle
vilik gibi, Bektalik gibi apayr trikatlarn dervii olmu, sonralar Melmlie
ilgiduymutur.HattabirzamanlarAtheismeesaptnbilesylemitir.Fikirve
sanatalanlarndakialkantlarada,uzuncabirsrekarkoyamamtr.Kopma
d eksen, Mevln Celleddin kaddesellh srrahulazizin cokusu ve onun
byktemsilcisisaydYunusEmrekaddesellhsrrahulazizsevgisidir.Drt
be ay nce, mrnn seksen ikinci (kendi hesabyla) seksen nc ylnda,
imdiki huzuruna, ancak bu elikileri yaamak suretiyle erdiini sylemi ve
hamdetmitir.
1163
XVI.YzyldaHamzaBlninevresindetoplananveondansonradaHamzev
adyla anlan Bayram melmleri, melmeti tam mns ile temsil eden kiilerdi.
Bunlar trikat erbabnn tekke, esma ile slk, evrad, hussi kisve ve kendilerine
it yinlerle, trelerle halktan ve dier trikatlerden uzaklam, vakfla geim
esaslarn kabul etmemi, tasavvuf ehlinden ayrlmlardr. Vahdeti, bir zevk, bir
uhdvetahakkukolarakkabuletmiler;herzamanbirkiiyimuktedtanypona
ballkla, ak ve cezbe ile yol alnacan, trikatin, eratle hakkat arasnda bir
berzah olduu kanatini gtmlerdir. Trikatlere, bu inanla Turuku
berzahiyye demiler, geim hususunda da almay esas tutmulardr, (bk. A.
GlpnarlMevlnCelleddn,ncbask,istanbul,1959,s.140152).
Trikatlere bile ehemmiyet vermeyen Hamzevler, elbette Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzi ho gremezlerdi. Ancak Niyzi Msr kaddesellh
srrahul azzin bir aralk Hamzevlerle msbet mnsebeti olduunu da biliyoruz.
MeselenyaknolanveLimnidekendisiyleberaberbulunanKavalaeyhiMusta
fannelyazsylayazlmfatihatefsirininsonundaylebirfetvasvar:
Bu fetvay mftye gtrsnler, sahih ise imza edp sultan Muhammede
versnler;ziydeihsanamazharolmakmukarrerdir.

1161
(MISR,1223),s.48b;(EEN,2006),s.79
1162
Bakara,257,bkz.
1163
(F,2003),s.45

Sul: Msryi Sultan Muhammed Hamzevlere cebren tasarruf ettirirse cemii
dvasbtlolurmu,olmazm?ZiraAllahuTelnnrhikudssiilekoydumder
kentasarrufolunursaLhtisyansutolabilirmi?
elCevb:Tasarrufakadirolurlarsabtldr;Hamzevlermezhebihaktr.
Burada ad geen Sultan Mehmed, IV. Sultan Mehmed (10581099 1848
1687)tir. u hlde bu yaz da, saltanat srasnda yazlmtr. Niyzi Msr
kaddesellhsrrahulazz,mecmuasnda
birtaifeninamelinedeil,ilminekanarak
1164
arasnakatldnsonraonlar
dankurtulduunuyazyor.Sonradaniddialarnkabuletmeyen,belkideruhhalet
lerini anlayp ilerinden atlan bu taifeye, yni Hamzevlere iddetle dman ol
mutur. Onlarndinsiz,imanszolduunusyleyerek,olmadkeylerionlaraisnad
edecekkadardabudmanlktailerigitmiveiirindeCmlemillettehamzev
hordureylerisylemitir.
Hatta Llzde Seyyid Abdlbki (1159 h. 1746), Sergzeti Melmiyyesinde,
emrigaribdirkiehliHakkgeinennadanlar,Hamzevlerdir,drdncesmada
kalmlardrvenaksolmalarylailhdadmlerdir,deygnegneifkuiftira
ya cret ederler; Msr Efendi cmle millette hamzev hordur deyu ilhi syler;
bilen bilmeyen, tifei aliyye mezemmetinde kl u kale mbtellardr diye
HamzevleredahledenlerivebilhassaMsryianmaktadr.
1165
Yine; Ve dahi Merhum eyh Ysuf Sinan Umm Efendi hazretleri kendilerinin,
veledi necbet eserleri ile Msr Efendiyi erefyb hizmeti (49b) aliyyeleri iken
mean bery maslahat mahrsai slmbola irsal eyleyb anlar dahi bilyemn
vessedet badelvusl ol vakitde slmbolda hreti irr olub Olan eyhi din
mekle maruf eyhi ne bilisle ve ne bittebi ziyaret mlktdan Msr Efendi
ictinb tm ile ib ve bu hl zre musrr badelitmmilmeslih yine Hazreti
Sinan Umm Efendi hkipylarna rml olduklarnda Msr merhumun eyhi
mezbr ademi ziyareti Sinan mmi Efendi Hazretlerinin mesmi erifleri
oldukdabervechiyetistihsnbuyurmular.
1166

1164
Hatralar 105 b de bir taifenin ameline deil, ilmine kanarak Hak din sanup kabul
etmi idim; elhamdulillahi tel inyeti ilhiyye yetiip tartt, bu fakiri ol amurdan
kard...dokuzyldryanarm,dahihalsumarm.Binseksentarihindenberiyanarm;
bu evvalin ihtidasnda dokuz sene tamam oldu, onuncuya geti. Canm da berk imi,
lpkurtulamadmdiyor.
(AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,
s.216;Halileen,NiyziMsrninHatralar,st.2006,s.158)
1165
AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.220
1166
(brahimRAKIM,1750),v.50a
NiyaziMsr,ziyaretetmektenvazgetikleribueyhinkimolduuhususundahibirbilgi
vermemekle beraber, brahim Rakm Vakt Msrsinde Niyazi Msrnin eyhin olu ile
birlikte ziyaretten vazgetikleri bu eyhi, olan eyhi demekle maruf ifadesiyle ipucu
verirkibuodnemdestanbuldayaayandnemininmehurlarndanOlaneyhibrahim
Efendi (hyt.1065/1655) olabilir. nk bu eyh o tarihlerde stanbulda yaamakta ve he
menherkestenhrmetgrmektedir.(Bkz.B.MehmedTahir,OsmanlMellifleri,c.I,s.26
27; Fevziye Abdullah Tansel, Olanlar eyhi brahim Efendi ve Devriyesi, AF Dergisi,
Ankara1971,c.XVII,ss.185190),(AKAR,1997),s.62

1253 (1827/l828)te stanbulda vefat eden ve htralarn, grdklerini, duy
duklarn birka mecmuada kaydeden mevlev ve Hamzev Sleyman Faik Efendi,
aynHediyyetulihvnnaynsayfasnnkenarna,
Malumolakibumahaldedhi,shibirisaleMehmedNazmEfendimerhum
hakk tarka riyet buyurmamlar; bilmem nin byle Hazreti Msr hakknda
nbeckelmtahrirbuyurmular?
Zannolunan budur ki hasbelbeeriyye miynelerinde bir ve vukuu ola. Haz
reti Msr, mazhari hsni zan ve icmi mteahhirn ile esrr velayete mazhar
ve nice nice hrika ve keramete masdar bir zt lkadr; caiz ki bir muktezy
neei ezel bu makale hlt ve kelimt memuren ola ve Nazm Efendi merhum
srrna vkf olamam ola. Yoksa Hazreti Msr kemlt manevye sahibi
idnde sfiyyenin shib keml olanlar mttefiklerdir ve icmi sfiyye bunun
zerinedir;fefhem.Faiksatrlarnyazm.
drsiMuhtefbahsindeHediyyetulihvnnifdelerinihaklolarakcerheden
haiyeleryazmbulunanFaikEfendimerhum,Msrnin,hamzevyehakkndaki
yazlarngrseydi,bilmemkigenememurenyazmdermiydi?AncakMsryi
incelemeyensonzamanhamzevlerininCmlemillettehamzevhordurmsran,
btnmilletleriyniinansahiplerinicennete,hamzevlerideocennetiinde
hurilerebenzettiinizannederekMisryimdfaaettiklerinidebiliyoruz.
1167

1167
AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.223

47
7+7=14
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,
Birhaberverinolbninkandedir.
Kandedirdostunilikandealurgl,
Dostbahesiblblglihandnkandedir.
Aradmbahruberribulmadmbenbusrr,
Cismcandanierigizlisultnkandedir.
Mademkicantendedirtencanlazindedir,
Ammanidembilmedimcnacnnkandedir.
Niyzyecanolansrrndasultnolan,
Dinhemimnolanolbmeknkandedir.
Birhaberverinolbninkandedir.
Birhaberverinoiaretsizeynerdedir?
Niyzi Msr haber verin demekle kasd bildiini bilen var m diye meydan
okumaktr.nksorankiibilmediieyisoramaz.Tarikattasorusormaktehlikeli
yerileneylerdendir.
Nakledilmitir ki: Bir gn Mevln emseddin Tebrizi buyurdu ki: Bistam
mahcuptu.Altmsenekavunyemedi."Niinyemiyorsun"diyesordular.Oda
"Mustafahazretlerinin,onunaslkestiinibilmiyorum"dedi.
O halde onun nasl kavun kestiini bilmeyen kimse, bundan daha gizli ve
mklolanilimlerdennaslhaberverebilir.
Yineemsbuyurduki:
Ben yz yllk bir kfire svsem mmin olur. Mmine svsem veli olup
Cennetegider.Yinebuyurduki:Biribana:
"bliskimdir?"diyesordu.Bende:
"Sensin,nkbizbusaattedris'tegarkolmuuz.Eersenblisdeilsenni
in dris'te gark olmadn. Eer sende dris'ten bir eser varsa blis'ten ne korkun
olabilir? Eer sen: "Cebrail kimdir?" diye sorsaydn, ben de: "Sensin" derdim.
1168
Buszlerdenanlalansorannyceliisorusukadardr.Bilenlerinkonumad,
konuanlarnisebilmediibuyolunsrltarafoktur.
Kandedirdostunilikandealurgl,
Dostbahesiblblglihandnkandedir.
Nerdedirdostunilinerdealurgl,

1168
(EFLK&trc:TahsinYAZICI,1995),s.204,b:(22)

Dostbahesiblblalmglnerdedir?
Dostun ili gnl, blbl kalp, gl ise kalbin zerindeki Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin bahsettii noktadr. Gnl ve kalp ok zaman ayn manada
kullanlsadaaralarndafarkbulunur.Gnlkalbikapsar,kalpgnlihataedemez
olarakbilmekuygundur.
demoullarnn kalplerinin hepsi Rahmann parmaklarndan iki parman
arasnda bir kalp gibidir. Onu diledii gibi evirir.
1169
Bu nedenle, Efendimiz
sallallahualeyhivesellemokaylederdi:
Eykalplerieviren!Kalbimidininzerinesabitkl.
1170
Niyzi Msrnin aray iinde olmas kalbin durumlarndan dolaydr. nk

kalbin dneklii her zaman iin bulunmaktadr. Gnl ise dneklii hibir zaman
talep etmez. Sevdiine ve meylettiine her zaman sadktr. Raslllah sallallh
aleyhivesellembuyurdularki;
Ademolunun kalbi kaynad zaman tencereden daha ok altst olur.
1171
Kalp, ancak (takallubu) dnmesi dolaysyla kalp olarak isimlendirilmitir. Kalp,

biraagvdesindekitygibidir.Rzgronunaltnstnegetirir.
1172
Aradmbahruberribulmadmbenbusrr,
Cismcandanierigizlisultnkandedir.
Benaradmyerigbusrrbulamadm,
Cisimvecandanieriolangizlisultnnerdedir?
Yukardabelirttiimizzelliklerdendolaykalpkendinehkmedensulatanndan
kendinikaybeder.Araypbulmakiingayretedenyinegnldr.
Mademkicantendedirtencanlazindedir,
Ammanidembilmedimcnacnnkandedir.
Mademkicantendedirtencanlahayattadr.
Ammanidembilmedimcnacnnnerdedir?
lhininamaznabubeyitleizahediliyor.Techlirifne
1173
sanatile
bildiinidesylyor.

1169
mamAhmedveMslim,bnimerdenmerfuolarakrivayeteder.Bkz.Nevevinin
Mslimerhi(16/204)
1170
Tirmizi,Enestenmerfuolarakrivayeteder.Bkz.TuhfetulAhvezi(6/349),Sahihul
Cami(7864)
1171
Ahmed;Msned(6/4),Hakim;Mstedrek(2/289)Bkz.esSilsiletusSahiha(1772)
1172
Ahmed;Msned(4/408)Bkz.SahihulCami(2361)
1173
Techlirifne:Edb:Bildiibireyibilmiyormugibigsterme.Bilenbirkimsenin,
bilmezgibidavranmas.

Dinhemimnolanolbmeknkandedir.
Dinvehemimnmzolanmeknsznerdedir?
Builhidesorulansorularncevaplardabirsonrakiilahideaklanmaktadr.


48
7+7=14
Eygnlgelalamazrizriinleme,
Prdenaldmhaberiolbninsendedir.
Sendedirdostunilisendealrgl,
Sylerbucanblblglihandnsendedir.
Gezmegelbahruberrkendindenistesrr,
Cismcnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnuteni,
Gayrinevareygnlcnucannsendedir.
Tentahtdrbucnn,cantahtdrcnnn,
EyNiyzphesizolbmeknsendedir.
Eygnlgelalamazrizriinleme,
Prdenaldmhaberiolbninsendedir.
Eygnlgelalamazayfvedermanszinleme,
Prdenaldmhaberiolninolmayansendedir.
nsanayardmyineinsannkendindendir.BunaiaretedenAllahTelKurn
Kerimde
Vededilerki:"BuResliinnevarki,yemekyiyorvearlardayryorona
birmelekindirilmelideilmiidiki,artkO'nunlaberaberbirkorkutucuolsaidi!
1174
syleyenlerebuyurduki;
Vesendenevvelderasllerdengndermedikki,illonlardaelbettetaam
yerlerdivearlardagezerlerdivesizinbaznzbazsiinbirfitnekldk.Sabre
decekmisiniz?VeRabbin(hereyikemaliyle)grcbulunmaktadr.
1175
nsanolanainsandanfaydagelir.AllahTelinsanabiriyilikmuradetseyine
insanileyardmedecektir.
Deki:"Eeryeryzndemutmainlerolarakyrrmeleklerolsaidielbette
onlaragktenreslolanbirmelekindirirdik.
1176
Bazlartasavvufagirerkenbekledikleriinsanstbeklentilerinolmayacayine
insanainsandanmenfaatolacadr.
VeeerO'nu(peygamberi)birmelekklsaydk,elbetteO'nuyinebirerkek
(suretinde)klardkveonlaryinedmolduklarpheyedrrdk.
1177
Saliklerin dt hatalarn en banda olan hallerin banda gelen, teslim ol

duupirininebilerdenstngrmehalidir.nsandtbuseyryolundabulaca
Allah Telnn ihsan kld meziyettir. Onun iin aradn kendinde aramayan
vebulamayanbuyoldabireybulacanzannetmemelidir.

1174
Furkan,7
1175
Furkan,20
1176
sr,95
1177
Enm,9

Sylerbucanblblglihandnsendedir.
Sylerbucanblbliaanglsendedir
Gezmegelbahruberrkendindenistesrr,
Cismcnahkmedengizlisultnsendedir.
Gezmegelyerigkendindenistesrr,
Cisimvecnahkmedengizlisultnsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnuteni,
Gayrinevareygnlcnucannsendedir.
Anladnsasenseni,bildinisecnveteni,
Gayrinevareygnlcnvecannsendedir.
EyNiyzphesizolbmeknsendedir.
EyNiyzphesizolmeknszsendedir.
Allah Tely kendinden uzak gren iin vuslat yoktur. Vuslat yolu hakikatte
sendensanadr.nklemdeAllahTeldanayrvegayrbireyyoktur.
Futuhati Mekkiyye'nin banda bnl rab kaddesellh srrahl azzin
ylebirbeytivardr:
RabHakk'tr,kulHakk'tr.Ahbilseydim,kimdirmkellef.
Kuldurdersen,oldr.Rab'drdersenohaldeOnaslmkellefolur?


49
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,
Nicebireydiniyokmezhebiyokdlnicebir.
Nicebiradlkatlfitneiihyedesin,
Benildrsunaymboynumugellnicebir.
Hkmeridahikendineuydurdunise,
Hkiminhkmyeterfitneilelnicebir.
Hzrmbenhnerinvarisegelgrelim,
lmiLednokunugrzngelslnicebir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Msryvarisehlinoyeterklnicebir.
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,
Nicebireydiniyokmezhebiyokdlnicebir.
NezamandrDecclfelaketibirtuzaktr,hilesihangisidir,
Diniyok,mezhebiyok,azgnvesapkn,naslbiridir.
FitneyesebepolanherkesDeccldr.NiyziMsr,Decclolarakgrdkii
lerinartndanbizrolarakkendincebirsorgulamaiinedmveDecclnahs
maneviyeolacandnmeyebaladnngrmekteyiz.
Nicebiradlkatlfitneiihyedesin,
Benildrsunaymboynumugellnicebir.
Nicebirmanivekatilfitneyiihyedersin,
Sunaymboynumugelkesnetrlbenibirldr.
Hkmeridahikendineuydurdunise,
Hkiminhkmyeterfitneilelnicebir.
eriHkmdahikendineuydurdunise,
Fitnelibirhileolarakhkiminhkmyeter.
lmiLednokunugrzngelslnicebir.
lmiLednokunugrzngelnaslslarsn.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinyirmiseneliksrgnhayatnnsebe
binintemelindebumeydanokuyularvardr.Zamanndaonakarszsylemekte
ekbirtakmacizkaldklarveilmiledn,cifrvegizliilimlerevukufiyetinibildikle
rinden bir yandan da ekinmeleri bu tedirginlikleri yaratmtr. Devlet erkn dahi
srgnolaylarvezehirlemegibiarelerileNiyziMsryibertarafetmekistemi

lerdir.
Hayatnnbykbirksmsrgnilegetiihaldesilinmeyenbirahsiyetoluu,
kanaatimizce birok olay ve durumlarda Niyzi Msr kaddesellh srrahul
azzinhakllkynndenbakabireydeildir.
erriDecclidefimmknolamszile,
Msryvarisehlinoyeterklnicebir.
Decclinerrisziledefimmknolurmu?
Msryhlinvariseoyeter,sznediye.


50
Eygaribblbldiyrnkndedir,
Birhaberverglizrnkndedir,
Senbuildekimseyeyrolmadn,
Varseninelbetteyrinkndedir.
Arttgndengneferydnsenin,
huefgnoldumutdnsenin,
Akiindekimdirstdnsenin,
Buseninsabrukarrnkndedir.
Birenisinyokacebhasrettesin,
Rahatterkeyledinmihnettesin,
Gecegndzbilmeyphayrettesin,
Yseninleylnehrnkndedir.
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Kimsemahremolmadhirzna,
Bilmedilerehsvrnkndedir.
Gkteuarkenseniindirdiler,
runsurbendlerineurdular,
NrikenadnNiyzdediler,
olezelkiitibrnkndedir.
Eygaribblbldiyrnkndedir,
Birhaberverglizrnkndedir,
Eygaribblbldiyrnnerdedir?,
Birhaberverglbahesinerdedir?
Bu ilhide bahse konu olan blbl Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin
kendisidir.
Varseninelbetteyrinkndedir.
Varseninelbetteyrinnerdedir?
huefgnoldumutdnsenin,
detinhveefgnoldusenin,

Buseninsabrukarrnkndedir.
Buseninsabrvekarrnnerdedir?
Birenisinyokacebhasrettesin,
Birdostunmuyokacebhasrettesin,
Gecegndzbilmeyphayrettesin,
Yseninleylnehrnkndedir.
Gecegndzbilmeyiphayrettesin,
Yseningecevegndznnerdedir?.
yleki:AllahTelmahlkatyaratm,hereyitamyerliyerincekoymu
tur. Bir kul, Allah Telnn fiillerinden kendi ilmine, zevkine ve tabna aykr
olan bir eyi sormak isterse Allah Tel onun basiret gzn aar ve kul Allah
Telnn o eydeki hikmetini grr. Bu suretle kul, zaruri olarak kalbinden ni
in,naslsorularnkarrveartkondanhayretetmez.Onuyerinelaykgrr.
Artk hi bir eyin sinek kanad kadar fazla yahut eksik tarafn dahi Rabbna
sormaykendineyaktramaz.Elbettebirhastaln,birkusurun,bireksikliin,
birfakirliin,birzararn,bircehlin,birkfrnkaldrlmasndorubulmaz.Allah
Telnn insanlara ezelde taksim ettii rzk, eceli, kudreti, aczi, taati ve
masiyetideitirmeyiistemez.Eyayolduugibigrr.Bunlarnhepsini,iinde
hi zulm olmayan, srf adalet ve eksiksiz srf kemal, hi bozukluu, erilii
brl olmayan tam doru kabul eder. Her er sandnn altnda bir hayr
vardr ve her zarar sand eyin sonunda bir fayda vardr. Bir zaman zulmetin
kaplad bir eyi, baka bir zaman nur kaplar. Allah Tel cmert, kerim ve
merhametlidir. Yaratklarna asla cimrilik etmez. Onlarn yararna olan bir eyi
kendine alkoymaz. te bu, ikinci bir soru daha meydana karr ki kef erbab
bunusormaktanvebunacevapvermektenmenedilmiler,bilginlerbundahay
retedmlerdir.
BizibunailetenAllahahamdolsun.Allahbizehidayetetmeseydi,bizhida
yeteeremezdik.
1178
1179
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,
Negrndglekargzne,
Nebrndbaktncazne,

1178
Araf,43
1179
(ATE,1971)Onuncusofra

Eflatun Devlet isimli eserinde, ideler lemi ile madde leminin ayrlndan
bahseder,idelerlemienykseknoktasnda"iyiye"sahiptir.Buiyitmgerek
bilgininkaynadr.Devamldeienmaddeleminegvenilemez.nsanniyiye
ulaabilmesi iin, maddeden alkasn kesmelidir. Bu da ancak, gerek bilgiye
geii temin edecek olan "Diyalektik metodu"
1180
kullanarak maddeyi amakla
mmkn olabilir. Diyalektik, "madde" ile "ide"yi
1181
birbirinden ayran izgiyi
geebilir. Bu metot, madde leminde beyni, dili ve elleri kullanarak balar;
hakkatkefetmekleidelerlemindesonbulur.
Mehur "Maara Benzetmesinde Eflatun, karanlklar leminde zincire vu
rulmu mahkmlar, maarann uzaktaki duvarnda grdkleri glgeleri ger
ekzannedeceklerdir.
Mahkmlardan biri, zincirden kurtulup dar knca, gerek k kayna
nngneolduunuanlayacaktr.
Gerek bilgiye ulatndan mutlu olacak ve dardaki gerek dnyay ar
kadalarnaanlatmakiindnecektir.
Onlarglgedenteekkletmibilgilerineztbilgilerverenidinlemeyecek
lerdir.
Hattamahkmlarserbestbraksalar,onuldreceklerdir.
Plato'nun Maara Benzetmesi'nin anlam udur: Biz bir glgeler maara
snda cehalet ve ilgisizlik zincirine vurulmu olarak yayoruz; zincirlerden
kurtuluumuzgerekeitimimizinbalangcolacaktr.
Gerek bilgi lemine ykselmi olan filozof, arkadalarna aydnlk getir
mekiinmaarayadnmelidir.
1182
Kimsemahremolmadhirzna,
Bilmedilerehsvrnkndedir.
Kimseainaolmadhigizlisrrna,
Bilmedilerbabinicinnerdedir?.
Doduumuzda hibir ey bilmediimizi bildiren Nahl Sresi'nin 78. yeti

kermesininmnsnagrehkmyrtenslmfilozofuFrb'yegre,herfi

1180
Diyalektik Eski Yunan dilindeki, konumak, tartmak anlamna gelen dialego szc
ndenkmtr.Eskizamanlardadiyalektik,muhaatabntezindekielikileriortayakoyup
buelikilerinstesindengelmekyoluylagereeulamasanatdemekti.Eskizamanlarda,
dncedeki elikileri ortaya karmann ve kart grlerin atmasnn, geree ula
mada en iyi yntem olduunu kabul eden filozoflar vard. Dncenin bu diyalektik yn
temi, sonralar tabiat olaylarn da kapsad;tabiattaki olaylar srekli birhareket ve dei
me iinde gren, tabiattaki gelimeleri, tabiattaki elikilerin gelimesi sonucu olarak ve
tabiattakikartglerinbirbirlerinikarlkletkilemelerisonucukabuleden,tabiatndiya
lektikkavranmasbiimindegeliti.
Diyalektik,zndemetafiziintamkartdr.
1181
dea:dnce,fikir;tasar,plan,neri;kani,gr,kanaat
1182

kirduyulardaneldeedilir.Balangtazihin,hibireyyazlmambobirlevha
gibidir.Onunzerinehereyiyazanduyulardr.Duyuorganlar,grme,iitme,
koklama,tatmavedokunmadanibarettir.Bunlardanherbirikendiobjeleriiin
mkemmelduymazelliinesahiptir.Herduyumdaduyuorgan,duyulabilecek
nesnelerin ekli veya trlerini, madde olmakszn alr; tpk maddesi olmadan
mhrneklinialanbalmumugibi..
1183
runsurbendlerineurdular,
Drtunsurhkmnevurdular,
lhileminbireyiikendnyevleminunsurlarileskntyadldanlatl
yor.
Eflatun'agre,insanbilgiyaratamaz.Birzamanlarogerekbilgiyesahipti.
Bilgiyimahvedenmaddbedeneyerleince,onukaybetti.Bylece,insannen
bykgrevi,birzamanlarbildiinihatrlamasdr.
Sokrates, kendisini, insanlarn bilgiye gebe olduklarn tesbit eden bir ebe
olarak tantyor. Asla bilgiye sahip olduklarn bilmeyen insanlarla, bilgiyi do
urmalarndayardmetmekiintartmalaryaparak"HatrlamaDoktrini"nior
taya koydu. Bilgi, rencinin zihnine "Aktlmaz = Poured into", ama "Skp =
Wrungout"alnr.
Ayn gr, dn kisveye brnm haliyle, M.S. IV. asrda yaam
Augustine'degrlr.nsanbilgiyaratamaz,bilgiyiAllahTelyaratr.nsanAl
lahTel'ybulmayaalrken,onukefeder.Augustine,ruhumuzuniindevar
olan gerek bilgiyi aramamz gerektiine inanyor. Bylece o, eitimde sezgici
bir yaklam yceltmi oluyor. Kendimizi fizik lem zerine teksf etmemizin,
bizigerekbilgidenuzaklatracagrnEflatunilepaylayor
29
.
NrikenadnNiyzdediler,
olezelkiitibrnkndedir.
AdnNrikenNiyzdediler,
uezelkiitibrnnerdedir?
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzleminyaptalarnizah
ederken drt rknn
1184
(erkn erbaa) asl olan bir beinci mevcddan
1185

1183
1184
Ate,su,havavetoprakolarakdndmzeyien,boy,genilikvezamanolarak
mutealaetmekdahauydundur.
1185
Sonra bu erknn asl olan bir beinci mevcd olutu. Yalnz bu konu zerinde
tabiat limleri arasnda gr farkllklar vardr. Hakm Ustukusstnda bunu anlatm ama

(Mevcd hmis) bahseder ve bunun Hakmin Ustukusst
1186
isimli eserinde
getiinisyler.
1187
Fakatbunu,szkonusukitabbizzatokuyarakdeildeonu
okumuvetptahsiledenbirarkadann,bubeincimevcthakkndakefi
niz asndan ne derseniz? eklindeki bir sorusuna muhatap kalmas zerine
syler.ZtenbnulArabningeneldebueitmetafizik
1188
meselelerievrensel

bunu okuyana doyurucu bir aklama getirememi. Biz bunu tabiat ilimlerini bir staddan
okurken falan renmi deiliz. Tb ilmiyle megul olan bir dostum elinde bu kitapla bana
geldi. Ve bu eyann hakknda bizim sahip olduumuz ilmimiz yani kraat ve nazar dnda
olanbizimkefimizasndandurumlarnsordu.Szkonusubukitabnilgiliyerinibanaoku
duvemerakettiibunoktadadurdu.Bukonudaokitaptakibilgilerbizimilmimizintersine
idi.tebendebukonudabizemuhaliflerdevarmymyokmuymuancakozamananla
dm. Eer bu arkadam bana bundan bahsetmeseydi benim bu ihtilflardan haberim asla
olmayacakt. Oysaki bizim indimizde hi bir hilafl ey yoktur, bizde her ey dorudur
(Bkz.elFtht (Thk.), I/250). Beinci mevcdu ise yle aklar: Eflkn tabiatlar yani
beinci tabiat hakkndaki ilmimiz drt ana (mmuhtlerbaa) hakkndaki bilgimiz olma
sayd olmayacakt. Feleklerin bu tabiatlarn hricinde yani bu drt anada olmayan bir
hkme de tbi olduklarn anlaynca gerek hava ve esirde olan atmosferik hareketlerden (el
Harektululviyye) ve gerekse su ve toprakta olan arz hareketlerden (elHarektus
sufliyye)bubeincitabiatnvarolduubizemalumoldu(Bkz.elFtht,II/86).
Fiziki lemin drt rknne dair alt farkl gr olduunu anlatrken antik filozoflarn
grlerinizetlemektediraslnda.Kimisiateasldrder.Kimisihavaasldrder.Kimisisu
vekimisidetoprak.Oiseendorugrnkendilerinde(inden)bulunduunuyleak
lar:
lemitabiattanolanerkndrttr.Budrterknlemiulvilebirleincedoumlar
olur.Asl;budrdndenolmayanbirbeincisidir.Bumelekiyemnmesabesindedirveonlar
labirleir.Bizimeriatmznaklamalarentamamgrtrveaslndadierbtngrle
riiindebarndrr.(Bkz.elFtht,II/309310).(KILI,1995),s.91
1186
Ustukuss:GrekeaslndaaslmanasnagelenbukelimeArapayadagirmitirveasl,
rkn, esas manalarna gelir. Cisimlere ustukusslar denilmesi mrekkeblerin onlardan
meydanageldiindendolaydr.Yerinegreaslevvel,mahallievvel,ansrerbamana
larndakulanlr.
1187
Bu bir beinci soma veya ousiann varl meselesi genelde Aristoe atfedilmekle be
rabershakb.Sleymanelsrlninaynadlabireseri(Kitbulustukusst)veHuneynb.
shakndafi1Ustukstalreyibukrt(GAL,1/369)adndabirtercmesininbulunduu
bilinmektedir. Dolaysyla burada geen Hakim ile tam olarak kimin kasdedildii belli de
ilsedesonuncuihtimldahakuvvetlidir.(KILI,1995),s.91
1188
Metafizik, insanlarn felsefe kelimesi ile karlatklarnda hemen akllarna gelen bir
kelimedir. Metafizik teriminin kkeni, Aristotelesin tabiat (fizik)hakkndaki kitabndan
sonra(meta)yazdbireserineonuisimolarakvermesinedayanr.
Bununla beraber metafizik kavram; deneye dayal, olumsal (contingent)dnyay aan
ya da bu dnyann temelini oluturan eyi, evrensel ve niha olan eyi ve btn eylerin
zorunlutemeliolaneyianlamakiinyaplanteebbslerinortakadolagelmitir.Metafi
ziksahasndafilozoflar,temelrealiteyi,kendindevarlbelirlemeyeveonunmahiyetinin,
btneylerinyapsn,amacnveanlamnnaslbelirlediinikavramayaalrlar.Metafi
zikhakkndaTillich,hereydeortakolarakbulunanvarln,ilkelerini,yapsnvemahiye
tini kefetmektirder. Whitehead ise metafizii, ilk ilkeleri kavrama teebbs olarak

konular olarak grp muayyen bir kiiye atfetmekten ziyde esas dikkati konu
zerine eken bir tavr dikkat eker. Tabi ki bu, bizzat kendi aynlar bilgi
olannebilervevellerszkonusuolduundabyleolmamakta,onlarnisimleri
deobilgiylezdevemerbutolmakhasebiylenemarzetmektedir.
1189
Konuileilgiliolmasasndanubilgilerihatrlamakuygunolacaktr.
Tm bilim tarihinin en byk simalarndan olan Dr. Albert Einstein, uzayn

en,boyveykseklikte(x,y,z)belirtilenzelliklerinedrdncbirboyutolarak
ZAMANdaekleyerekuzayfiziindeyepyenibirramt.Ondansonrage
lenbilimciler,birbeinciboyutudauzayadhilederekEvreninkarakteristikle
rineolaanstbiryorumdahagetirdiler.BubeinciboyutaBLNdiyoruz.
Zamann madde ile birlikte ayn anda yaratlmas, maddenin zellikleri ile
zamann zelliklerinin uyuabilir olmasnn en belirgin zelliidir. Zamann,
maddenin iine nfuz ederek sinmesi, maddenin zamandan ayrlamaz olmas
demektir. Baka bir anlatmla madde ile zaman birdir, birliktedir, birbirinden
soyutlanamaz,ayrayrdnlemez.
Zamann kinttn maddesi gibi 15 milyar yl nceden yaratlmas demek,
zamannplanlanmasanlamntar.Buplanlamannbirbakavesesgetiren
birismidahavardr.BunaKADERdenir.Bunagreevremizdekitmmaddeile
olaylar,ncedenbelirlenmibirkaderin(plann),uandayrrlkteolang
rntsnn bize gre nisb (izaf, relatif) ve sbjektif bir deerinden baka bir
eydeildir.
Zaman, en kk lek olan hcre ve molekl gruplarndan; en geni lek
olan yldzlar ve galaksiler boyutlarna kadar uzanp yaylan ve DAMA gemi
tengeleceedoruakanbirzelliesahiptir.
Zamannn nehirde akan bir su ktlesi gibi srekli olarak akmas, son dere
cede ilgi ekici bir zelliktir. evremizdeki mekn grr; dokunur, ler bier
veiindebizzatyaarz.Ancakzamannaslgrpneyledokunupalglayalm?
Ama bir gerek var ki asla gzard edemeyiz. Mekn gibi zamann da bizzat
iinde yaamaktayz. Meknn hareketsiz ve statik olmasna kar, zamann
akc, hareketli ve grnmez bir zellie sahip olmas; onun abucak idrak
edilmesiniengellemiolmaldr.Biliminensoneritiigereklere gre,zaman
artk drdnc bir boyut olarak tanmlyoruz. Bilimciler, zaman byle tarif et
tikten sonra akllarna hep taklan soruyu tekrar gndeme getirdiler. Acaba en
kkbirzamanparasnekadarsrekaplyordu?Evrendeartkylekck
birzamanaralolsunki,buzamanaralndandahakkbiraralkolmasn.
Artkdahafazlablnemeyen,paralanamayanenufakbirzamandilimineka

tanmlar.Builkilkeler,varolanvegnnbirindevarolacakolanherbireydenkartla
bilirdirlervebylecetutarl,mantksalvezorunlubirgeneldncelersistemiolutururlar
kionunterimleriaraclylatecrbelerimizinherbirparasnyorumlayabiliriz.
(PALN,et
al.,2005/12,cilt:IV,say:78),s.143)
1189
(KILI,1995),s.90

darolmaldr?
Bunun iin yine evrendeki u mehur 3 sabiteyi ele alp onlarla uygun bir
denklem serisi oluturdular. Sonular ortaya ktnda hepsinin gzleri fal ta
gibiald.Evrendeenkkzamandilimi10
43
saniyeidi.
Evren iin en byk say onun yayd. Evrenimizin 15 milyar yl yanda ol
mas demek, onun 10
17
saniyelik bir mr tketmi olmas ile e anlama geli
yordu.Evrendekienkksayise,10
43
saniyeyigsteriyordu.Bukadarkk
birsaniyearal,bizimzihnimizindarackmoleklkalplariindenaslanlala
cakt?
10
43
saniye demek, 1 saysn, 1 saysnn yanna 43 tane sfr koyduktan
sonra elde edilen sayya blmek demektir. Bu cmlenin anlam, aadaki say
ileverilir:
0.0000000000000000000000000000000000000000001. Bu deer, BR SA
NYENNmilyondabirinin,milyondabirinin,milyondabirinin,milyondabirinin,
milyondabirinin,milyondabirinin,milyondabirinin,ondabiridir.
Tm kinatitebuzaman aralndayaratlmtr!
1190
Matematikiolmayan
biri, drt boyutlu, eylerden sz edildiini duyduu zaman doast dn
celerekaplmgibititrer.Amayinedestndeyaadmzdnyanndrtbo
yutlusreklisiolduunubelirtmektendahadoalbircmleolamaz.
Uzay,boyutlubirsreklidir.Bununla;birnoktann(duraan)durumu
nu say (koordinatlar) x, y, z ile tarif edebilmenin mmkn olduunu ve bu
noktann yaknnda durumlar x, y, z, gibi koordinatlarla tariflenen ve birinci
noktann koordinatlar olan x, y, z deerlerine istediimiz kadar yakn olabilen
sonsuz sayda nokta vardr demek istiyoruz. Bu zellik sayesinde bir srekli
denvekoordinatolmasndandolaydabununboyutlu,olmasndansz
edebiliyoruz.
Ksaca dnya, diye adlandrlan fiziksel olaylar dnyas, uzay zaman an
lamndadoalolarakdrtboyutludur.nkherbiridrtsayyaniuzaykoor
dinatlarx,y,zvebirdezamankoordinattzamandeeriiletariflenenolaylar
dan olumaktadr. Bu anlamda dnya da bir sreklidir. nk buradaki her
olaynyaknndakoordinatlarx1,y1,z1,vet1,olanvebataszedilenx,y,z,
t olayndan sonsuz kk uzaklkta bulunan birok sayda (gerek, ya da en
azndan dnlebilen) olayla doludur. Dnyada bu anlamda drt boyutlu bir
srekli gzyle bakmaya alk olmamzn nedeni, ilikinlik (izafiyet teorisi) ku
ramnnortayakmasndanncefiziktezamannuzaykoordinatlarylakarla
trldndadeiikvedahabamszbirroloynamasdr.Yinebunedendendo
layzamanbamszbirsrekliolarakkabuletmekteydi.Aslndaklsikmekani
egrezamanmutlaktr.Yanikoordinatsistemininhareketkoulundanvedu
rumundan bamszdr. Dnyay drt boyutlu olarak grme biimi, ilikinlik
kuramna zgdr. nk bu kurama gre zaman bamszlndan uzaklat
rlmtr.
1191

1190
(TUNA,1995),s.2829
1191
(ENSTEN,1976),s.69

51
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,
AskeriazyalerzedtSultanbhaber.
Gndebirtabinymrmndtyere,
Canyaturgfilbinsolduvirnbhaber.
Dilbeksn,dostfensnistedimlkitenin,
BirdevszderdedtmahkiLokmnbhaber.
Birticaretklmadnbennakdimrolduheb,
Yolageldimlkgmcmlekarbnbhaber.
ngelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Ddegirynsinebrynaklhayrnbhaber.
Azmyok,yazmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolagerdivvueytnbhaber.
Yoleriyoldagerektiriraveplakautok,
Msrygeldedisanankcannbhaber.
Kus
1192
irihletaldmevtammhenzcnbhaber,
AskeriazyalerzedtSultanbhaber.
Seferdavulualdlm
1193
fakathenzcnhabersiz,
TitremedtazaaskerlerineSultanhabersiz.
Sultanmuradbedenderuhtur.Ruhdnyayagelincebedeneakolmu,aslva
tannunutmahalinedmtr.Fakatlmdncesiisebuunutkanlaykla
evirmitir.Ruhvatanaslyiarzuederhalegelmitir.
Gndebirtabinymrmndtyere,
Canyaturgfilbinsolduvirnbhaber.
Gndemrbinamnbirtayeredt,
Cannbinasharaboldugfilyatarhabersiz.
Dilbeksn,dostfensnistedimlkitenin,
BirdevszderdedtmahkiLokmnbhaber.
Tenmlkignlbeksn,dostfensnistedi,
AhdevszbirderdedtmkiLokmanHekimhabersiz.
Manevihastalklarndoktorumridikmillerdir.

1192
Ks:f.Ks.Eskidenmuharebelerdedeveveyaarabastndetanarakalnanbyk
davul
1193
Mevt:lm.hireteg.Dnyadangitmek.*Mevt,m'minleriindnyavazifelerin
denveimtihanndanbirpaydostur.

Birticaretklmadnbennakdimrolduheb,
Yolageldimlkgmcmlekarbnbhaber.
Benbirticaretklmadmmrsermayesiolduheb,
Yolaktmlakinbtnarkadalargmhabersiz.
Meclisteoturankiilerbirbirlerinruhhallerindenokzamanhaberiolmaz.
HerkesKbeyitavafederken,kimisitavafnsaysylamegulolurkenkimisideha
kikatinenazareder.TavafederkenAllahTelytavafederdeyanndakilerinha
beriolmaz.
DilK'besinieydostdillertavafederken,
Ngholgamzelerincanikrekm.
Dostkandedeygzlerherdemnighederken,
Canlarmeerseninleolbirkenarakm.
Kimhergzbilmemilersaydettiininlar,
Bezmiezeldeeminmeerbukrekm.
Hulkhuyunugrencmlemelekdemiler,
Dilsaydnavahdettenbundakarrakm.
Mlkiferagatiresultnikenvcdun,
Bulemihdugetgzrakm.
DiyrdemdehkipyinikenHULS,
SenbezirgnHakk'acanpzrakm.
SeyyidOsmanHulusiDarendev
kaddesellhsrrahlazz
ngelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Ddegirynsinebrynaklhayrnbhaber.
Nezamangelolduyalnzgirdimyolatenhgarb,
Gzyalgsmkebapaklhayrnhabersiz.
dnRabbine,sen
1194
hitabilekarlancahayretleriindekal
dm.nk gnlerceekilenzahmetlerinkarlverilecek,fakatben neyapaca
mbilemiyorum.
Azmyok,yazmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolagerdivvueytnbhaber.
Azmyok,zntmokyoldatrlkorkuvar,
Yolumalrsanolaayetdevveeytanhabersiz.

1194
Fecr,28

Kur'anKerimdekorkupsikolojisineHz.Msaaleyhisselmnhayatileia
ret edilmekte ve bu psikolojisi nedeniyle Allah Tel tarafndan korkmamas
noktasndauyarlmaktadr.Kur'anKerimonunbukorkularnaiaretettiigibi,
onun kama eyleminin de korku psikolojisi nedeniyle ortaya kard bir tepki
olduunuiaretetmektedir.
Korku ve endie, canl organizmalarn duygusal nitelikleridir ve gerek bir
tehlikeveyatehlikedncesikarsndainsandanoluankaygduygusunaia
retederler.Korkuveendieninileridzeydeoluu,davranbozukluklarnaia
ret eder ki bu bozukluklar psikiyatri biliminin inceleme ve iyiletirme alannda
kabuledilmektedir.Bununlabirlikte,korkuduygusutehlikedenuzaklaarakg
venli alana kama eylemini oluturur ki bu her insanda var olan savunma me
kanizmalarndanbiridir.
nsandakorkuveendieyioluturannedenler,nesneveolaylarntehlikeve
zararlar konusunda bilgi sahibi olmasdr. Hz. Msa aleyhisselm, Firavunun
kendiotoritesineka kanlarnveotoritesinisarsanlarakarzulm konusun
da ve asa mucizesinde asann dnt ylann insana zarar konusunda bilgi
sahibidir.
Kur'an Kerim Hz. Msa aleyhisselmn psikolojik bir nitelii olarak korku
veendiesinevurguyapmaktadr.yleki;
lk olarak; Allah Tel, Msay Firavuna dinsel ilkeleri tebli etmek iin
gnderdii zaman, onda korku ve endie duygusunun var olduu grlmekte
dir.Buduygusunedeniyleo,ailesindenkendinebirdeyardmcvermesiniAllah
Teldan istemekte ve her ikisi de Firavuna giderken korku ve endielerini
akaifadeetmektedirler.
1195
kincisi;Hz.Msaaleyhisselm,sihirbazlarbyleriniyaptklarzaman,onla
rnbylerikarsndabirkorkuyakaplmtr.BununzerineAllah,stngele
cek olann kendisi olduunu ona bildirmitir.
1196
Onun, sihirbazlarn bylerini
grdandakorkuyaveendieyekaplmas,kendielindegerekleecekby
leriyutanniteliktekigcnbilgisinesahipolmadnimaetmektedir.
ncs; Hz. Msa aleyhisselmn asas bir ylan haline geldii zaman
Msann ondan korkmas ve bunun zerine Allah Telnn ondan korkmadan
asasnalmasnistemesinde
1197
grlmektedir.Gerektekorkuduygusu,kiinin
mahiyet ve ilevi hakknda bilgi sahibi olduu bir nesnenin baka bir nesneye
dnmesikarsndaherinsandaolabilecekbirduygudur.
Drdncs;Msaaleyhisselmnasamucizesininanlatldbakabirba
lamda,asasnnylanadntngrdndearkasnabakmadankatve
bunun zerinde de Allah Telnn kendisine korkma; nk benim katmda
peygamberlerkorkmaz
1198
dediianlatlmaktadr.
1199

1195
Th,2436,4246;Kasas,3335.
1196
Th,6570.
1197
Th,1721;Kasas,31.
1198
Neml,10
1199
(YAR,4:22006)

Korkuyu yenebilmenin en byk yardmcs baka bir korkunun yerlemesine

baldr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Neredeolursanol,Allahtankork!
1200
buekildedierkorkulardaninsan
kendiniemniyetealr.
Yoleriyoldagerektiriraveplakautok,
Msrygeldedisanankcannbhaber.
Buzamanyoleriplakavetokolsunyoldagerektirir,
YMsrsanageldedinkcannhabersiz.
Yol eri yolda gerektir... de yol eri gibi slk ehlinin slklerinin seyri esna
sndaalk,tokluk,plaklkgibidnceleriolmamaldr.Malzenginliiniveren
CenbHakktr.Yineinsanlarnnafakavekisvelerini(giysilerini)deverenOdur.
Habersizcanandanmaksatruhunakolduubedendir.Bedenmanevilem
lereolanseyirdenokzamanhabersizdir.

1200
Drim,Rikk,74;Hkim,elMstedrek,I,54.(UYSAL,23Bahar2007)

52
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,
Kandedirilmiylehikmetbilancnndadr.
Zlmeticehlibraksenistenrihikmeti,
Cennetinzevkindilersencmleirfnndadr.
Sretabuharmanlemdesenbirdnesin,
Mnayzndenekimvarcmleharmnndadr.
Zhirahkmeflkinvelmahkmusun,
Btnygnfeleklercmlefermnndadr.
Aleleevknzikrihemsvrolnefsine,
Kapagrtevhidtopununkmeydnndadr.
Saykalurmirtkalbetarayabakmako,
Sensanabakcmlelemhalkdivnndadr.
BilkivechiHakkamirttrznbirhogzet,
Menarefsrrndakimadenseninknndadr.
KntkenzenremzinibuldunsasenMsry,
Klleyevminhyuanlakimseninnndadr.
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,
Kandedirilmiylehikmetbilancnndadr.
Herneredecehaletilekaranlkbykylannefsindedir,
Herneredeilmiylehikmetbilonucnndadr.
Nefsin ylan ile anlmas nefsi kklemek iin deil ondaki kuvveti beyan iin
dir.Nefsinkudretininanlalmasiinbuekildeifadeedilmitir.
[Ylanndinlertarihindekiroliseoldukafarklmahiyettedir.Nitekimolum
suzluklarn kayna ylan, Cennet'in ortasndaki bilgi ykl aataki meyvelerin
yenmesi yasak edilmesine ramen, Havva'y kandrm; Havva da dem
aleyhisselm, "bunda kt bir ey olmadna inandrarak yasak meyveleri
yemilerdir.
MsrKralFiravunuAllahTel'danbakatanrolmadnainandrmakiste
diinde, onu "sihirbaz olarak nitelendirip, lkenin en nl sihirbazlaryla ya
rmas" istenir. Beklenen gn geldiinde Hz. Musa aleyhisselmn, ss, ylan
klnagirerekbtnhileleriyutar.Taber'ninrivayetettiibirhadisegrede,
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem cinleri e ayrr ve bir ksmn ylan
olarak nitelendirir. Ayrca Hz. Osman radiyallhu anhn ve Hz. Muhammed
sallallh aleyhi ve sellemin kllarnn kabzasnn ylan eklinde olduu bilin
mektedir. Hz.Cafer'iHaydar'nklcndadagrlen bu"ylanlba"motifi, Hz.
Muhammed'inkullanmassebebiylesnnetsaylmtr.

slmdnyasndadervilerinellerindebir"mucizesimgesi"halinegelmitir.
YlanOrtaAsyaTrkleritarafndansaadetsembololaraktelkkiedilmi;On
ikihayvanlTrkTakvimindedeyerinialmtr.in,UygurTrklerininkinata
has grlerini izah eden ve Seluklularda da rastlanan ylan motifinin eitli
yaplarmzdakivarlise,herkesebilinmektedir.Yurdumuzdakiylanlmaara
veylanlkuyularnvarlyannda,stnesylenenataszvedeyimlerinbol
luuyladagzearpan"ylan",halkhekimliindepekokhastalntedavisinde
halenkullanlmaktadr.
"Ylan"ileilgilibilgilerin,ilkelveeskikltrlerdengnmzekadargeliiise
insan zihniyetini, ona bal olarak da totemistik
1201
ve animistik
1202
dnemler
denHz.Musa,Davutvesa(aleyhimsselm)rasllerleslmiyetin,yanibug
nedoruuzananizginintekmlngstermesibakmndan,bykbirnemi
haizdir.]
1203
Zlmeticehlibraksenistenrihikmeti,
Cennetinzevkindilersencmleirfnndadr.
Cehaletinkaranlnbraksenistehikmetinnrunu,
Cennetzevkinidilersencmleirfnndadr
Sretabuharmanlemdesenbirdnesin,
Mnayzndenekimvarcmleharmnndadr.
Sretabulemharmanndasenbirtanesin,
Mnayzndenekimvarhepsiharmnndadr.
bnlArab kaddesellh srrahulaziz insan ve insanlem benzerlii hu

susundaki grlerini dier birok eserinin yan sra zellikle EtTedbrtl
lhiyye f Islh Memleketilnsniyye de etraflca ortaya koyar ve lemi
ekber diye isimlendirdii kintta, dier bir ifadeyle makrokozmozda bulu
nan btn unsur ve zelliklerin lemi insnde, yni mikrokozmozda bu
lunduunusyler.
1204

1201
Totem:Bireyinyadabirgrubuneskialardaboygstermeyebaladkendinikoru
duuna inanlan; mistik, bysel duygularla bal bulunduu hayvan, eya, herhangi bir
maddevegrlmeyeneduyulaninan.
1202
Animizm: Psikolojikolaylarda olduu gibi hayatla ilgili olaylar da dnen bir ruhun
ynettiine inanan sistem (Stahl doktrini).Stahl'n animizmi hem mekanizme hem
devitalizmekardr; mekanizm,hayat olaylarn yalnz fizikkimya olgularndan ibaret sa
yar;vitalizm ise hayat olaylarn yar maddi yar manevi olan,hem fizikkimya olaylarndan
hem d e dnen ruhtan ayr bir hayat ilkesiyle aklar.uur ve bitkisel hayat gibi iki ayr
ilkeyivarsayanvitalistleriniftedinamizminin(dodinamizm)aksineanimistlerhemhayat
la ilgili olaylar hem de psikolojik olaylar tek bir sebebe,dnen veya akll bir ruha
balarlar.(Canlclk)
1203
KSE,Nerin;SeyflmlkHikyeleriVeocuksuzluk;turkoloji.cu.edu.tr
1204
(AKMAKLIOLU,72006)

bnlArabTedbrtdainsanlembenzerliihususundakigrlerinietraf
lca ortaya koyarken lemde srekli gelien eylere karlk insandaki kl ve tr
na, tuzlu, tatl, ac ve kokmu suya mukabil insann gzlerinde tuzlu, burun
deliklerindekokmu,kulaklarndaacveazndaisetatlsuvardr,demektedir.
1205
Yine, Tedbrtda ruh ve nefs ile gne ve ay arasndaki sfat benzerlii ve

tekbliyetihususundasylediklerikaydadeerdir:
Mesel; gnee ve aya bakarsn, gnei insann ruhuna, ay da
nefsine benzetirsin. nk nefsin hem mkemmellik ve hem de eksiklik yn
vardr. Mkemmellii akl ve ilim, eksiklii ise cehalet ve ehvet iledir. Ruh ise
mkemmelvesrekliaydnlktr.Ayiseaslndasrekligneemukabilolupon
dan srekli aydnlanr. Fakat yeryz ikisi arasna girmesinden dolay ayn ay
dnln eksiltir. Ay tutulmas esnasnda ise bu eksilme hat safhaya ulamtr.
nkyeryzlemlerinenaasdr.
1206
Grld gibi burada insan ile kint arasnda olduka ince bir benzetme
yaplmtr. Bu benzetmede Ruh, mkemmelliine ve srekli aydnlna iret
etmekiingneebenzetilmi,nefsiseaydnlkvemkemmelliinyansraek
sikliivekaranldakendisindebarndrdiinayabenzetilmi.Eernefs,s
rekliaydnlkolanruhaynelirseonunndanistifadeylemkemmellikdere
cesineular.Eerkaranlkolanmaddleme,maddhazvelezzetlereynelirse
eksikolanynortayakarvekemlinigerekletiremez.
1207
lemileinsanarasndakibenzerliiifadeedenbuekildekibirokifadesiile
birlikte bnlArab, bu benzerlik ve tekbliyetin her ynden bir ayniyet ol
madn Fthtda vurgular ve insann kuatc olan bu ynn, bnyesinde
her bir mahlkttan bir vehe barndrmasyla aklar. Sz gelimi insanda
semdan, arzdan, ardan ya da ansr erbaadan bir yn vardr. Bir ynden
semya,biryndenyere,biryndenate,hava,suyadatopraabenzer.Yoksa
bu kuatc ynne binaen insan; semdr, arzdr vs. denilemez. Zr nih tah
lildeodamahlktcinsindendir.
1208
Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhlEkberin

vcdvevahdettasavvurunadayanmaktadr.
Vcd,aslvemahiyettibrylatekolupmakamvemertebetibrylafarkl
grnmlereshipolduuiin,leminfarklherbirmertebesiarasndakihaki
kattekiteklikvebunabalolanbenzerlikveparalellik;insan,hayvanyadab
tnylekintaaitsfatlarnbirbiriyerinekullanlmasnaimknsalar.
1209
Muhyiddinibn'lArabikaddesellhsrrahulazizinsanlembenzerlii
hususundakiEtTedbrtllhiyyefIslhMemleketilnsniyyedekigrle

1205
bnlArab,Tedbrt,s.108vedevam,ayrcabkz.,s.123vedevam,s.132,138,178,
185189,194,210213.(AKMAKLIOLU,2005),s.203
1206
bnlArab,Tedbrt,s.110,111.
1207
(AKMAKLIOLU,72006)
1208
bnlArab,Ftht(tahk.),c.III,s.328.
1209
(AKMAKLIOLU,72006)

rinematikzmuekildedir.
Bu ema ile lem ve insanda bulunan hayat mcadelesi ve benzerlik ile

vcdvevahdetgrtekraraklanmolmaktadr.tebnlArabnin
buekildetasvirettiiinsanlkesindesreklibirsavavukubulmaktadr.
emada anlatlmak istenen manaya gre bu lkenin kudretli hkmdrnn
karsndaonamuhalefetedebilmegcnesahipbirdmanvardr.Dahasbu
dman hkmdrn eine ktr ve btn gcyle halifenin bu deerli eine
meyletmekte,onungnlnalmakiintrltrlhlelerebavurmaktaveona
endeerlihaznelerinisunmaktadr.Hkmdrbundanhabersizolmaklabirlik
te vezri/ akl bu durumun farkndadr. Akl belki halifenin haberi olmadan bu
kuvvetli komutan/hev isteklerinden vazgeer diye durumu hkmdardan giz
ler ve durumu kendi idare etmeye alr. Bu durumda lkenin ynetimi
vezr/aklnelindedir.Hkmdrndeerliei/insnnefisiseikiamanszgcn,

aklilehevnnotoritesialtndakalmtr.Herikiotoritedeonasrekliseslen
mektedir.Busebepleo,ayette(sr,20)ifadeedildiizere,hemfcrunhem
de takvnn mahallidir. ehvetin de etkisiyle hevya cevap verirse aslndan
uzaklar, deiir (tayr), fcr hasl olur ve ktl emreden (emre) nefis
diye isimlendirilir. Vezr/akla cevap vererek kudretli eine ynelirse temizlik,
saflk,takvhaslolurvehuzuraermi(mutmainne)nefisdiyeisimlendirilir.
1210
Bu pasajlarn devamnda bnl Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir d

manla kar karya olup etn bir savaa mruz kalmasn ve bundan kendisinin
habersiz oluunun sebebini aklar: Keml zere yaratlan hkmdarn acziyetini
idraketmesivemutlakgvekuvvetsahibiRabbikarsndakifakirlikvezilletinin
farknavarmas,birlkeyesultanolmaklabirliktekulluunu/kleliiniikrretmesi.
Ruh/sultan arr kendi ei/nefis ona icbet etmez. te bu acziyet zere ruh kul
luunuikrrederekRabbinemncaattabulunur.Zrasreklinmet,ihsan,kolay
lkvehayrlarierisindemrsrenkendimertebesininveacziyetininfarkna va
ramaz.. Ancak zorlukla imtihn edilirse kendi mertebesini ve kendisine sonsuz
ihsandabulunanEfendisininkadrinibilir.
1211
Zhirahkmeflkinvelmahkmusun,
Btnygnfeleklercmlefermnndadr.
Velizhirdeyldzlarnhkmndemahkmsun,
Btndyvegnfeleklerhepsifermnndadr.
Aleleevkn
1212
zikrihemsvrolnefsine,
Kapagrtevhidtopununkmeydnndadr.
Elealzikirdeneinihemdenefsinebin,
Tevhidtopunututmayabak,nkmeydnndadr.
Kkcihattanbykcihadadnmbulunuyoruzsznekarlkbykci
hadnneolduusorulunca;Dikkatedino,nefismcadelesidirbuyurdu.
1213
Mevlnakaddesellhsrrahulazizdebuyurduki;
Onunyzndenbugzeldnyasanadargeliyor.OnunyzndenAllahTel
iledesavayorsun,halklada.Nefsinildrrsenzrserdetmedenkurtulursun,
lkedehibirdmannolmaz
1214

1210
bnlArab,Tedbrt,s134,135.(AKMAKLIOLU,72006)
1211
bnlArab,Tedbrt,s.135,136.(AKMAKLIOLU,72006)
1212
evgn:f.Ciritoyunlarndaatllarnbirbirlerineattklardenek.*Baston,ucueri
denek.
1213
1214
Mesnevi,C.II.b.784785.

Saykalurmirtkalbetarayabakmako,
Sensanabakcmlelemhalkdivnndadr.
Cilaaletinikalbaynasndaryabakmabrak,
Sensanabakbtnlemhalkdivnndadr.
Benlikten geersen yzlerce rahmet grrsn. Kendine gelince de binlerce

zahmet ekersin. Hep Firavun gibi sakaln tarayp durma. Bir ey taramak isti
yorsanbynayaraacakbirtarakbulmayabak.
1215
BilkivechiHakkamirttrznbirhogzet,
Menarefsrrndakimadenseninknndadr.
HogzetvebilkiznHakkyzneaynadr,
Menarefsrrndakimadenseniniindekiocaktadr.
AYNA
Farsabirkelimeolanyne,karsndakiekliverenkleriaksettirenmaden
levhaveyaarkassrldzcamolansslenmeeyasnnaddr.Arapasmirt,
Trkesiaynavegzgdr.ynevedierkarlklar,meczen,birnesneyive
ya bir hali aksettiren ve gz nnde canlandran ey, kavram ve hal manasna
dakullanlmtr.
Tasavvuf iirinde, tecell, varlk, gibi tasavvuf kavramlar, derviin haleti
ruhiyesi,hayal,heyecan,hayretgibiduygular,yanisoyutkavramlarolanhalve
durumlar,somutunsurlarlabirletirilmi;soyutkavramlarsomuteyalarilebi
imlendirilerekzihindecanlandrlmtr.Byleceaynadabazkavramveunsur
larn sembol olmutur. Sadece iirde deil, tasavvufun nazariyatnda da vah
detivcd,eyannveinsannmahiyeti,yaratlvetecellgibikavramlarizah
edilirkenaynasembolkullanlmtr.
Mistisizmin zn ifade etmeye en uygunu ve ayn zamanda temelinde
irfn (gnostik) veya akl zellie sahip olan ayna simgesidir. Ayna manevi te
fekkrn en dolaysz simgesidir; nk znenin ve nesnenin birliini temsil
eder.
Tasavvuf iirde ayna tecellghtr. Sevgilinin grnd, kendini gster
dii yerdir. Tm lem, lemdeki eyann, yaratlmn her biri, insan, insan
kmil, mmin, insann gnl, kalbi Allah Telnn mazhardr; grnd yer
dir;yaniaynadr.Aynabtnbunlarnbenzetilenidir;semboldr.
Anlamokluubirsimgeninzndedirveaklc(rasyonel)tanmlamalardan
stnolduuynbudur.nkaklctanmlamabirkavramaklcbalantlar
nagredzenlerkenaynzamandaonubellibirdzeylesnrlarken,simgenite
likveaklndanzerrekadarkaybetmedenyukarya(stdzeylere)akka

1215
Mevln Rubailer, ev. Nuri Genosman, M.E.B. Yay., stanbul. 1974, C. II, s. 306. R.
1477.

lr.Hepsindente,simgeakltesigerekliklerinanahtardr.
1216
Ayna simgeciliinin bu kadar aklayc olmasnn nedeni, aynann bir an

lamda simgenin simgesi olmasdr. Aslnda simgecilik en iyi, salt kavramsal te
rimlerletamamylaifadeedilemeyenfikirlerinveyaprototipleringrnenyan
smas olarak tanmlanabilir. Tasavvuf inannda, lem tecell ile meydana
gelmitir. Mutlak ve gerek gzellie, iyilie, kudrete, ululua sahip olan Allah
Tel kendini grmek ve gstermek istemi, bu ak zt ile cihan yaratm
tr. nsan nasl kendini grmek iin aynaya bakarsa, Allah Tel da kendi g
zelliini grmek ve gstermek iin, ayna durumunda, lemi meydana getir
mitir.
lem,AllahTelnnkendinigsterdiiaynadr.ylebiraynakiiindelem
var,hereyvar,amabuvarlkyokluktanibaret,sadecebirgrnt;gerekgibi
grnyor, fakat gereklii yok. Allah Teldan baka mevcut yoktur. Tek ve
gerek varlk Allahtr. Kinatta grdmz ve var zannettiimiz eyann, ay
nadaki grntnn bir cisminin bulunmamas gibi, gerek ve kendine mahsus
bir varl yoktur; Allah Telnn birer ekilde grntsnden ibarettir. Allah
Tel lemde isim ve sfatlaryla tecell etmitir. sim ve sfatlarn lemde be
lirtmi, gstermitir. Vahdet (birlik), kesret (okluk) halinde belirmitir. Allah
Telnn isim ve sfatlaryla onlarn ztlar lem aynasnda birlikte grnrler.
Her ey zddyla belli olur. irkin olmadan gzel; yokluk olmadan varlk; alk
hissi, yeme ihtiyac olmadan rzk vericilik; affedilecek gnahkr olmadan rahm
edicilik; verilecek muhtalar olmadan cmertlik kavramlarnn belirmesi mm
kn deildir. Birincileri kesretin, ikincileri vahdetin sfatlardr. Vahdet kesreti
meydanagetirir;kesretvahdetigsterir,bellieder;karlklaynalardr,birbi
rini aksettirirler. Bu nesneler leminin okluk, ztlk ve elimeler eklinde be
lirmesi, vahdetin kavranmas ve anlalmasn salamaktadr. Bu duruma Hz.
Mevln kaddesellh srrahulaziz, Mesnevide bir ayna temsiliyle rnek ve
rir.
Birisinin, Hz. Yusufu ziyarete giderken ona, hediye olarak ayna gtrd
veSeningzelliinelaykbireybulamadm;aynayabakpkendigzelliini
grdkebenidehatrlarsndediianlatldktansonraMevlnunlarsyl
yor.
Varlnaynasnedir?Yokluk.
Varlk yoklukta grlebilir; zenginler yoksula cmertlikte bulunabilirler. Bir
yerdeyokluk,noksanvarm,oras,btnsanatlarnhnerlerinaynasdr.
Elbisebiilmidikilmiolursaterzininhnerinaslgrnr?
Marangozaalaryontupbirletirmeli kibiriyapmolsun.Bakrnhorlu
u,bayalmeydandaolmazsakimyanaslgrnr?
Noksanlar olgunluun aynasdr; o horluk stnln, ululuun aynasdr.
Gerektendezddmeydanakaranonunzddolaneydir.Kendinoksanng

1216
(Burckhard,Titus,1997,AklnAynas(GelenekselBilimveKutsalzerineDenemeler),
trc.VolkanErsoy,nsanYay.stanbul.127)

renolgunlamayaonatlakoar.
1217
Mesnevide,temiz,saf,parlakaynanngereiaksettirdiine,hereyi,gze
liirkini,iyiyikty,noksanolgunu,olduugibigsterdiinedairbakahik
yelerdevardr.Bunlardanikisiyledir.
Gzeliirkinletirebilirmiyim?
Rab deilim ya; irkine de bir aynaym ben, gzele de. Hintli, bu, adam
kara yzl gsteriyor diye dertlere dt de aynay krd. Ayna dedi ki: Su
benimdeil,benimyzmcilalayanakabahatbul.
1218
Dteirkineylergryor,onlardanrkpkayordun;oysakigrdkle
rinseninhalindi,seninyaptklarnd.
Hani kendi yzn aynada irkin grp aynaya tkren zenci gibi. Sen
demiti,nedeirkinmisin,laynbudurancak.
Aynada,akraalkkiidemiti,bendegrdnirkinlikseninirkin
liin.
Sen kendi irkin yzn kirletmektesin; bu pislik bana bulamaz; nk
apaydnmben
1219
Her taraf aynadan yaplm bir eve benzeyen bu lemde misafir, yani bu
aynada geici bir grnt olan insan, hangi yne baksa sevgilinin, Allahn
tecelllerinigrecektir.Sevgiliningzelliinibtnynleriylegrmeninzevkiki
iyihayretedrr;ondanbakabireygremezvekonuamaz.
Tasavvufiirdeaynatecellghdr.
Allah Telnn delili olduu dnlen her ey, ayna sembolyle gste
rilmitir.AllahTelnngrndyerler:
a) lem, halk, Allah Telnn tecellsiyle meydana gelmi; Allah Tel,
lemde isim ve sfatlaryla kendini gstermitir. O kendi isim ve sfatlarnn bi
linmesiiinztlarndahalketmi;teklik,oklukhalindebelirmitir.oklukbir
lii,yoklukvarliareteder.
b)AllahTelnngrnd,kendinigsterdiibiraynadainsanveinsan
kmildir.nsanAllahTelnnhalifesidir.AllahTel,zat,sfatvefiilleriyleen
mkemmelekliyleinsandatecellietmitir.DolaysylainsanAllahTelygs
teren en mkemmel aynadr. Allah demi kendi suretinde yaratt hadisi de
bunu anlatr. lemde bulunan her eyin insanda bir rnei vardr. Allah Tel
kendisinde bulunan btn isimlerden bir pay da insana vermitir. O, isimlerini
insanda gstererek insan vastasyla lemde grnmtr. Yani toptan lem,
AllahTelnnisimvesfatlarnntmolduugibi,insandakinatnbirkk
nshas olarak Allahn btn isim ve sfatlarnn yeknudur. nsan lemi
ekberdir; lemin z ve lemlerin gz bebeidir. nsan ezelde, lemi ervahta
AllahTelilebirveberaberiken,bedeniyaratldndavahdettenayrlp,kes

1217
(Glpnarl, Abdulbaki, 1989, Mesnevi ve erhi, Kltr Bakanl Yay. Ankara.,c.I:533
535)
1218
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.II:386)
1219
(Glpnarl,Abdulbaki,1989,Mesneviveerhi,KltrBakanlYay.Ankara.,c.I:551)

rete dmtr. Yeniden ak ile vecd ile bedeninden, kesretten kurtulup vah
deteerebilir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz en st derecede insan
kmildir.Hz.demaleyhisselmdanbalayarakbtnnebilerdeinsankmil
dirler.
c) Ayna sembolyle ifade edilen bir kavram da mmindir. Mmin szyle
inanan insan ve insan kmil kastedilir. Ayn zamanda mmin, Allah Telnn
ismidirde.M'minm'mininaynasdr
1220
hadisitasavvufidnceyeuyar
lanmveYrnynesidildirdilinynesiyrmsrandagnlileAllahTelnn
mukabilaynaolduklarhayalineulalm;byleceaynaAllahTelnnsembo
lolmutur.
Mritaynadr.Buaynadanmritleriningnlnenuryansr.Mridingn
l aynadr; o ayna da mritten gelen feyzi grnt gibi iine alr. Mmin
mmininmridiolarakdadnlmtr.Mminleringnllerikarlklay
nadr;birbirlerineirat,feyizvelahsraksettirirler.
d)Allahngrndengeniaynagnldr.GnlAllahTelnnevidir.
AllahTelmminin,insankmilingnlndetecelleder.Bylebirgnlb
tnlemlerikapsayanbiraklasahiptir.
Gnl insandr yahut insan gnldr. nsan, insan kmil, mmin, gnl
birbiriyleokilgili,zamanzamanbiridierininyerinegeenkavramlardr.
Tasavvuf hayatn merkezi kalptir. duyulara bal btn faaliyetler gnl
demeydanagelir.Gnl,tasavvufbilginin,marifetveirfannkayna;keifve
ilhamnmeydanageldiiyerdir.Kalptecellaynasdr.AllahTelisimvesfat
laryla gnlde tecell eder. lemlere smayan Allah Tel, insann gnlne
smtr.Byleoluncadainsanngnllemleresmaz.Gnlakileakst
rab ile saflatrlan bir aynadr. Allah Tel bu aynada tecell ederse, gayb le
minin,Cebrailindahibilmediisrlargnldebelirir.
1221
KntkenzenremzinibuldunsasenMsry,
Msrsen,Kntkenzenremzinibuldunsa
Zamankonusu,felsefenintartmalbirokkonusuyladorudanyadadolay
lilikiliolmassebebiyle,filozoflarnuzunvederintartmalarnanedenolmu
tur.Bununnedeniisezamannvarolupolmadnnvarlkdoktriniyle,hareke
te bal olup olmadnn hareket teziyle, anlardan meydana gelip gelmedii
ninatomculukla,ezeliolupolmadnnyaratmadoktriniylevekozmolojiyleok

1220
Taberni ve Bezzr Enesten: Ebu Davud da Ebu Hureyreden nakletmilerdir. Eb
Dvd,Edeb(35),57,hd.no:4918.Hadisindierrivayetleriiinbak:Tirmizi,Birr:18.
Cmius Sagr, 4, 338. Durer, 155. bni Mbarek Hasan Basrinin sz olduunu sy
ler;bkz.Acluni.II/294
1221
(GLER,2004)

skilikiierisindeolmasndankaynaklanmaktadr.
1222
SadrettinKonevikaddesellhsrrahlazzFatihaTefsirindediyorki:
Gnlerin,devirlerinasl,merkeziveruhuCenabHakk'nO,heranbaka
bir andadr.
1223
Szyle iaret buyurduu (An) gndr. Blnemeyen tek
zamandan ibaret olan An'a itibar et. nk o, gerek varlktr, Rahmani nefes
tir, Ama gaybdir. Ondan bakas, ister mazi ister istikbal farz edilsin, yoktur.
VarlnAn'vardr.Birtekanvardr.MutlakAmamertebesindenRahmanine
fese Mutlak An domutur. An srryla nefes, btn olulara ve zamanlara ya
ylmtr.Devrin,tabiioklukhkmlerivardr.An'dandakikalarmeydanagelir.
An genileyince gn adn alr. Gn genileyince haftalar, aylar, seneler ve de
virlerdoar.OhaldeAnzerineeklenenhereyzaiddir.Hakikivarlk,zamann
sari, klli burlar ve mertebeleri hep Allah Tel'ya aid olan bu An'dan ibaret
kalrkiO,heranbirandadrayetiylebunaiaretedilmitir.teKudsiHadis
teZat'nisimlerindenolanDehr'imeydanagetirenzamannhakikatibudur;
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.
demolu dehre sver. Hlbuki ben dehr (in yaratany)m. Gece ve gn
dzbenimelimdedir
1224
Kamil, lim, fazl, mteehhir limlerin hatemi, ariflerin feneri, eyhimiz

Fususerhindeylediyor:
Mtekellimleregrezamankendisiylebakabirmteceddidinlld
bir mteceddidden ibarettir. Yani ne zaman sorusunun cevabnda bir olay
bakabirolaylakyaslamaktr.Mukarenet(kyaslamak),izafibireydir.Birbiriy
lekarlatrlanikimteceddidin(tazelenenolayn)birdurumunabaldr.
Filozoflara gre zaman Atlas Feleinin hareketinden ibarettir. Bize gre
AtlasFelei,Artr.Demekkifilozoflaragrezaman,mevhumbirsredir.Bunu
byk felein hareketleri meydana getirir. Gne, devrinin kemalinde bir ala
mettir.Enyksekkuatcfelein,birdevresigndr.
Muhakkiklerden baz eyhlere gre zaman Allah Tel'nn isimlerinden
biri olan An Daim in grnnden ibarettir. Nitekim Hadiste: Zamana
smeyiniz,zaman(dehr)yceAllahTel'dr.denilmitir.yleki:
[Zamann varl yoktur, nk gelecek henz gelmemitir, gemiin artk

varl kalmamtr, imdiki zaman da ortalkta deildir. Oysa bizler zamandan
sankivarmgibiszederiz:Gelecektekieylerinilerideolacaklarn,gemiteki
eylerineskidenvarolduklarn,imdikieylerinisegemekteolduklarnsyle
riz. Gemek bile bir hi deildir. Var olmama savna direnii geici olarak des
tekleyenin,dilinkullanm olduunugrmekdedikkatedeerbir zelliktir.Za
mandan sz ediyoruz, hem de akla yatkn bir biimde sz ediyoruz; bu da za
mann varl konusundaki bir sava temel oluturur: "Zamandan sz edince,

1222
(LGER, 2007), s. 218; Hasan Akkanat, Kad Siraceddin elUrmev ve MetliulEnvr
Tahkik,eviri,ncelemeBaslmamdoktorateziAnkara2006C.III,s.202203
1223
Rahman,29
1224
Mslim.Elfz.5;bn.Hanbel.II/237.272

onuanlyoruzkesinlikle;birbakasnnondanszettiiniduyuncadayineanl
yoruz"(Augustinus,TRAFLAR24,17
6
).
"Nedir gerekten zaman? Eer hi kimse bana sormazsa ne olduunu bili
yorum; ama bir soran olur da aklamaya kalkarsam, bilmiyorum"
(Augustinus,TRAFLAR14,17).Byleceontolojikparadoks,diliyalnzcaoku
kucu kantla kar karya getirmekle kalmaz, dili de kendi kendisiyle kart du
ruma sokar: "gemi olmak", "birdenbire meydana gelmek", "olmak" gibi
fiilerinolumluluu,"...artkyok","...henzolmam","...hep...deil"gibibe
lirtelerinolumsuzluuylanaslbadatrlabilir?Demekkisorununsnrlarbel
lidir: "Eer gemi artk yoksa, gelecek henz olmamsa, imdi de hep imdi
deilse,budurumdazamannaslvarolabilirki?
Bubalangparadoksustndedistentiotema'snndoacaanaparadoks
ykselir.Olmayanbireynaslllebilir?lmeparadoksudorudandoruya
zamannvarolmavevarolmamaparadoksutarafndanretilmitir.Buradada
dilgreceolarakgvenilirbirrehberdir.Uzunzamanveksazamandiyoruz,bir
biimdeuzunluugzlemliyorvelmleryapyoruz (bkz.TRAFLAR15,19'da
ruhunkendikendineseslenii:"Sanazamannyavavearilerleyiinialglama
ve lme yetenei verilmitir. Ne yant vereceksin bana?"). stelik yalnzca
gemi ve gelecekle ilgili olarak uzun ya da ksa olduklarn syleyebiliriz.
Aporinin "zm"n ne almak iin yle diyebiliriz: nsanlar gelecein ksal
dn, gemiin ise uzadn dile getirirler. Ama dil, lme iini dorulamakla
snrlar kendini; nasl olduuna ise, yine yant veremez; "nasl oluyor da...",
"hangisfatla"(sedquopacto,15,18)diyesoraryalnzca.]
1225
BuanlatilezamannAllahTelileaklanmasnedeninebirazktutuldu.
Zamann iki ucu birer andr.
1226
An ise iki zaman arasnda bilkuvve
1227
bulu
nur ve ancak vehimi tasavvurla idrak edilebilir. Zaman meydana getiren hare
ketdairevidir.
bnlArabAllahTel'nnmutlakzaman(Dehr)olarakisimlendirebilecei
ni,Ancakburadanbilinenzamanndnlemeyeceinidesylemektedir.
1228
Hz.Alikerremllhvechebirduasnda:
YaDehreDaim:EyDehriDaimdemitir.AnidaimilahiHazretin(merte
benin)imdad(yardm,yaylmas)dr.An'daezelebedegirervetececddeder.
Buan,zamannasl,batnveruhudur.Zamann btnanlar,dereceleri, daki
kalar bu ruhun bedeni durumundadr. Nasl ruh bedenin btn uzuvlarna gi

1225
(PaulRICUR,2007),s.33
1226
bniSina,arat,s.149;
1227
Bilkuvve:dahafiiliytagememi,kbiliyetvepotansiyelhalinde;fiilmertebesine
varmadan,niyetolarak.
1228
(KEKLK,1980)s.389

rerse,daimi,mcerredAndaylebtnzamanlarasirayeteder.Buan,daima
hali zeredir. Asl deimez. Zamanlarn, ANi Daime nisbeti, Klln, czlerine
nisbetigibidir.SoyutluucihetindenANiDaim,indiyyetmertebesineizafeedi
lir. Yani Ana nde denir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz
Rabbn indinde sabah akam yoktur sz gibi. Buradaki zaman ANi Daim
gndr ki Cenab Hakk'n u szyle buna iaret edilmitir: O, her an baka
birandadr.Artksenanla.Allahdahaiyibilir.
Bil ki: Zamann hakikati, kinattaki hakikatlerin en bydr. Buna ilahi fi
lozofa HAKKATLERN HAKKAT, her eyi iine alan ilahi, klli heyula denilir.
BundankinattabulunanA'yaniSabite(ideler)ninkabilityelerinegreasrlar,
devirler, tavrlar meydana gelir. Her lemin bir an, an, gn vardr. ehadet
(dnya) ehlinin kesif bir gn vardr. Dar, skk bir mekn vardr. Ayn yerde
iki cisim bir anda beraber bulunamaz. Bir de latif bir zaman ve bunun latif bir
mekn vardr. Orada izdiham ve skklk, darlk yoktur. Onun, kesif zamann
hkmlerinden tamamen ayr hkmleri vardr. O zamanda Tayy (bir anda bir
yerden dier bir yere gitmek), Kabz (darlk), bast (almak, genilemek) vardr.
Yanioradaaynandabtnzdeylerberaberbulunabilir.
Bilki:Zamannmertebeleriolduugibimeknndamertebelerivardr.Bun
lardankimikesif,kimidahakesiftir.Kimilatif,kimidahalatifdir.Zamannbirde
berzahiyyet (ara) mertebesi vardr ki cinlerin ve eytanlarn ve baz ruhlarn
mertebesidir. Soyut (ruhlarn), manalarn ve tecellilerin soyut bir gn vardr.
tebugn,EN'nmazharolanAN'dr.Birdemtehayyiz(yerkaplayancisim)
lere mahsus mukayyed gn vardr. Demek zaman, soyutla soyut; mtehayyiz
(yerkaplayan,mrekkep)lemtehayyizdir.Soyutgn,ruhlara,mtehayyizgn
cisimlere mahsustur. Kime zamann srr alrsa, Kuran Kerim'in ruhu alm
olur.Veozat,KulleyavminHuvefien:O,heranbakabirandr.ayeti
ninsrrnaerer.
Ezeli ve zaman anlamakta filozoflarn ayaklar kaymtr da bilgileri olmad
ndan ve er'i burhanlara eremediklerinden lemin kdemine (ezeliliine)
hkmetmilerdir. Zamann hakikatleri hakknda daha fazla tafsilat almak
istiyen,eyhiEkber'in(Kitabu'en,Kitabu'lEzelveKitabu'dDurrati'lBayza')
sn okumaldr. Arifler katnda zaman ve mekn bilgisi, bilgilerin en yksek ve
parlaklarndandr. Zamann ve meknn srrna vakf olan kimseye Zat ve Sfat
Tevhidininsrralr.Bilvebunuyaa,AllahTelbaaryaulatrcvefeyizve
ricidir.
Ben derim ki: eyhi Ekber kaddesellh srrahlazz Ftuhati
Mekkiyye'sindezamanaayrbirbapayrmtr.Elli dokuzuncubap,bunaaittir.
Orada mevcut, mukadder, mevhum zamanlar ve gnler hakknda mtalaasn
beyanetmitir.Diyorki:
Gnler oktur. Kimi byk, kimi kktr. En k Zemeni Ferd (tek
zaman) dr. Bu, Kulle Yevmin Huve fi e'n: O, her an baka bir endedr.
ayetinde ifade edilmitir. Zemeni Ferd'e gn de denir. nk EN onda mey
danagelir.Bu,zamanlarnenkveenincesidir.Bynnbirsnryok

tur.Bunlardankimiellibinyl,kimienevesonsuzluavaranbirsenedir.K
kgnilebykgnarasndaaracgnlervardrkibunlarnbarfen(insan
larca) bilinen gndr. Bu gn saatler ayrr. Saatler, derecelere, dereceler da
kikalara ayrlr. Bylece sonsuza gider. Bu suretle zaman tek grlr ki bunun
nennesonu,neezeli,neebediyoktur.Bumakamgrenderki:demza
manndanbuzamanakadargelenler,bizvekyametekadargelecekolanlarhe
pimiz biziz. Biz, sonrakiler ve ncekileriz. Hatta bu dem aleyhisselm za
man, bu Muhammed sallallh aleyhi ve sellem zaman demee de aar.
nk nceliin ve sonluun kalktn grr. Zaman deimez. Hepsi bir tek
AN'danibarettir.Yinebuzat,uvelidir(dosttur),udmandr,buzehirdir,u
panzehirdir,bukaranlktr,uaydnlktr(nurdur)demeedeaar.
Btnmeknlariindedurumayndr.Hslomakamdaisimlerinvesfatla
rn tekabl yoktur. nk o, Ama'dr. (Hakikatlerin hakikati) dir. Ne stnde
nealtndahevayoktur.O,yer,gkyaratlmazdannceyleidi,imdideyle
dir. Daima da yle olacaktr. Zamann deimesiyle AN deimez. Meknlarn
deimesiyledeMEKNdeimez.
1229
Geometride, gerekte paralel izgiler olmadn biliyoruz. nk meknn

kreseleiminedeniyle,herizgi,buizgiyisonsuzadoruuzattmztakdirde,
bir daireye tamamlanr (Riemann Geometrisi). Bylece her dz izgi gerekte
birdaireyaynnkesitidir.Bubilgiyiyukardayeralanzamaneksenineoturtur
sak,gemivegeleceinbirdaireyaparakbulutuunugrrz.Bununanlam
udur: Bizler daima gemiimize doru yaarz, dolaysyla gemiimiz gelece
imiz tarafndan belirlenir. Bu model zerinde nedensellik dncemizi kulla
nrsak, girite tartlan problem aklk kazanacaktr: Nedensellik de ayn e
kildehernoktadaikiyneakar,tpkzamannyaptgibi.Budnceallma
dkgelebilir,amabalangnoktamzdandevamluzaklatmzhalde,dn
yaevresindeuaraktekrarknoktamzaulamamzgereindendahazor
deildir.
1230

1229
(ATE,1971)Ellidrdncsofra
1230
(DAHLKE,2002),s.74

WernerHeisenbergylediyor:okkkzamanmeknalanlarndaoldu
u gibi, temel paracklarn dzeninde da zaman ve mekn garip bir biimde
kaybolur,yleki,dahancevedahasonrakavramlar,okkkzamandilim
lerindedoruolaraktanmlanamaz.Byklkarttnda,zamanmeknnyap
sndabirdeiiklikolmamasgerekir,amaokkkzamanmeknalanlarnda
yaplandeneyler,belliolaylarn,nedenselsralamalarnnaksine,zamandater
sineaktngsterebilir.
Heisenberg,birfizikiolarak,gzlemleriniakamadikkatlibirekildeifade
ediyor. Oysa bu gzlemler, bu dnyadaki tm bilgeler tarafndan eskiden beri
retilenherdnyagrneuymaktadr.Temelparacklarngzlemlenmesi,
zamanvemeknnsnrndabiralandammknolabilir.Burasmaddenindo
umyeridir.Heisenberg'indediigibi,buradazamanvemeknkaybolmakta
dr.Ancakmaddenindahabykvedahakabayaplarnadorugirdike,daha
nce ve daha sonra, gittike netleir. Ters yne doru gidersek, Zaman ve
Mekn,nceveSonraarasndakinetayrmtamamenyokolur.tebuaama
dabirlikvefarkszlnhkimolduuyereulamoluruz.Buradanezamanne
meknkalr,buradaSonsuzBuradaveimdivardr.Bu,hereyiiinealan
vebunaramenHilikolannoktadr.
1231
Kinatta gemi ve gelecein birlikte var olduu hipotezini ne srebiliriz.

tebunoktada,usorularortayakabilir:
Gemivegelecekbirliktevarsa,imdikizamanvarmdr?
Gemivegelecekbirekseninikiularysa,imdikizamandenileneyine
reyekoymakgerektir?
Acabaimdikizamandediimizey,durmakszndeien,tektekanlardan
molumaktadr?
Acababizinsanlarnzamangerei;hepimdi,uandayaadmzksa
ksaanlardanmmeydanakyor?
Kuantum fiziine gre evet! Kuantum fizii ile tanmadan nce sorduu
muz bu sorunun karln, bu kuramda zaman kavram yerine an kavram
kullanldngrerekalyoruz!
Kuantum Kuramna gre evrende sreksiz bir btnlk vardr ve her nesne
dierhernesneileanndaetkileir.
Demekkiehlitasavvufundasrarla,imdininzerinedikkatlerimiziekmek
istemeklebizevermekistediklerimesajbuolmaldr!
Mevlnakaddesellhsrrahulaziz:
Yok,olannyolu,bakayoldur;nkaklbandaolmakdabakabirg
nahtr.Aklbandaolu,gemilerihatrlamaktanilerigelir.GemiindeAl
lahTelyaperdedir,geleceinde.Herikisinideateevur.
1232
Demek ki bunca zamandr, gemi ve gelecek konusunda gereksiz yere zih

1231
(DAHLKE,2002),s.77
1232
Mesnevi,c.I,b.2200

nimizinoyunlarilebounamoyalanmolabiliriz!merHayyamisediyorki:
Gemi,gelecee;suyunsuyabenzediikadarbenzer!
(Hepaynyollardantekrartekrargeiyorolmamz,busebeptenolmasn?)
'imdikian'iindeyaayanbizinsanlariinzaman,hemgemitenhemde
gelecektenetkilenenbiryapyasahiptir.Sadecetekynlakanbirzamankav
ram, bizim iin sadece pratik nemi olan bir yaklamdan ibarettir. Gerekte
zaman,sreksizanlardanolumaktadr.Herankendiiindebirbtndrvebir
aniledieranarasndasreklibirilikininbulunmaszorunludeildir.Anadn
verdiimiz zaman sresi son derece ksa, adeta sfra yakn olmakla birlikte ta
mamensfrdadeildir.BuokksasreKuantumkuramndakiPlancksabitiile
orantlolupPlanckzamanolaraktanmlanmtr.TmevrenbuPlancksreleri
arasndabirvarolmakta,biryokolmaktadr.
1233
Sadreddin Konev kaddesellh srrahulaziz yle demektedir: Kmiller,

tecellsi tekrar etmeksizin Hakkn diledii kullarna srekli tecell ettiinde it
tifaketmilerdir.Hakk,isterbirkiiye,istersedebirdenfazlakiiyetecellet
sin, tecellsi tekrar etmez. ; Kmil keif, varlkta asla tekrar olmadn
ifdeetmitir.
1234
Hereybir"Nokta"datoplanm,
Zamanndevri,gnler,aylarveyllar...
EzelileEbedayndr;
s'nniniiiledeminyaratlaynandaolmutur.
1235

1233
(ZDER,2006),s.153155
1234
(DEMRL,2003),s.254
1235

Hlasa:NiyziMsrkuddisesrruhulazizzamankonusundabuyuruyorki:
Hadsi kudsde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin gizli haberlerinden
biri budur. Raslullah'tan Hz. ah Merdan ondan mm Caferi Sdk
aleyhisselm, ondan mam Ali Rza aleyhisselm, ondan mam Msa Kzm
aleyhisselm nakl ederler ki Allah Tel buyurmutur: Dehre (zamana) sv
meyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehresver.Hlbukibendehr(in
yaratany)m.Gecevegndzbenimelimdedir
1236
Ey benim azizim! Byle olunca mademki Hakka fena yoktur, zamana dahi
fenayoktur.ZirazamannfaniolmasndanHakknfaniolmasicapedeceima
naskar.(Burasniyianla)nkburasayaklarnkayacabirnoktadr.
1237

1236
1237
(NiyziMsr,2003),s.28

53
Hakknkullarnbzkuleyler,
Ankuleylemezyineoleyler.
AlanverenOdurbzriinde,
Kiminbyvekiminiyoksuleyler.
Kimininbakrnederaltun,
Kimininaltununkarapuleyler.
Kiminigldrrdimcihnda,
Kimininhuefgnnboleyler.
Kimininsevdiinalurelinden,
Kimininerinialrduleyler.
Kimineistemezkenverirevlad,
Kimiisteronaydouleyler.
Kimibulmazgiyeculdanabay,
Kimininatnaatlasuleyler.
Kiminintatlbalnederac,
Kimininacsntatlbaleyler.
Ederakgneingehkarabalk,
Karabakaarghgleyler.
Kiminekimyailminiretir,
Nevarsabakrlarnaltnyapar.
Kiminblbledergleklurzr,
Kiminpervneveyakpkleyler.
Kimisnefestirederihy,
KimiDecclolupsaaleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
Ayabaeder,bagehayak,
Dilikulak,kulahemdileyler.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
karrghyoldanniceyolcu,
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Ghsszharbenlikedp,
Ghenliidatpyeleyler.
Ansripliintabinesinden,
Geirponububunuoleyler.
Yelighletfetleederod,
Odughkesfetleyeleyler.
Suyudondurupedertautoprak,
Tatopraaktrseleyler.
Seliderykartatlsuondan

Suyuyelyelidahivabileyler
Hurfcarregibicmleey,
Birbirineuzanpeleyler.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
BusznYunusuMsrdeildir,
Lgazbundamuammsnoleyler.
Ankuleylemezyineoleyler.
Onukuleylemezyineoleyler.
Doru,nkvarl,suretibakmndandr,grnegrevardr.Fakats
fatlar, Allah Tel sfatnda yok olmutur. O, gnee kar yanmakta olan
mumabenzer.Mumunalevidevarsaylramagneinnndeyoktur.Fakat
mumabirpamuktuttunmuyanaruhaldevardr.yleamasanabiraydn
lkvermezki;gne,onuyoketmitir.Bubakmdandayoktur.kiyzbatman
balabirokkasirkekoydunmu,sirkebalniindeerirgider.Tattnmsirkelez
zetiolmadndanyoktur.Fakattarttnmbalnokkasartmtr,vardr.
1238
Bir gn Mecnn hasta olup yataa der. Tedv iin bir doktor arrlar.
Doktor:
Damardan kan almak gerek! diyerek Mecnn'un kolunu balar. Tam i
neyibatracasradaMecnnbarr:
Ey doktor, brak!. cretini al ve git!. Bu hastalktan leyim, zarar yok.
Vazgekanalmaktan..
DoktorMecnn'a:
Sen llerde kkremi arslanlardan korkmuyorsun da koluna bir ine bat
masndanmkorkuyorsun?diyesorar.Mecnn'uncevabuolur:
Benneterdenkorkmuyorum.Benimvcdum,varlmLeyliledoludur.
KorkarmkibenimkolumuyararkenLeyl'yincitirsin,itebenbundankorku
yorum...
Birsevgiliaknsnamakistedidebirseheradediki:Eyfalanolufa
lan, Ey dertlere uram k, beni mi daha ok seversin kendini mi? doru
syle.kdediki:Ben,sendeylebirfaniolmuumkitepedentrnaakadar
seninle doluyum. Varlmdan bir addan baka bir ey kalmad. Ey gzelim,
vcudumda senden baka bir varlk yok. Bu sebeple sirke bal denizinde nasl
yokolursabendesendeyleyokoldum.Hanitahalislal(yakut)halinege
lir,gneinsfatlariledolarya,Artkondatalkkalmaz.Onunndegne
in sfatyla dolar, ard da. Ondan sonra kendini severse o gnei sevmektir

1238
Mesnevi,c.III,b.35703575

civanm. O, canla bala gnei sever yine phe yok ki kendisini sevmi olur.
Halislal,isterkendisinisevsin,istergnei.
1239
Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf sallallh aleyhi ve

sellem, parmandaki yz dndrdnden seni oyalanmak.oynamak iin
yaratmadk diye payland. Var, bundan kyasla da gnn, sula m geiyor,
ibdetlemi,birdn.Msaleyhisselmhalklaoyalandrd,budaAllahTel
emriyleydi,aynzamandaAllahTeliledemeguld;fakatbiryandandayle
gerektiinden halkla oyalandrmt onu. Hzr'yla tmden kendisiyle megul
etmiti.AllahTelrahmetetsin,esenliklerversin,Mustafaleyhisselmnce
tmden kendisiyle megul etti; ondan sonra halk ar, halka t ver, onlar
dzene sok diye emretti. Allah Tel rahmet etsin, esenlikler versin, Mustaf
aleyhisselm, ah, ne su iledim de beni tapndan sryorsun? Ben halk iste
mem diye alayp inlemeye de beni tapndan sryorsun? Ben halk istemem
diyealaypinlemeyekoyuldu.UluAllahTel,
Ey Muhammed dedi, gam yeme, seni halkla oyalanmaya koymam ben;
onlarla oyalanr, urarken de benimle megul olursun; imdi neysen halkla
urarkendebenimlemegulolursun;imdineysenhalklaurarkendebu
halindenbirklkadareksikbirhaledmezsin;neilemegulolursanol,vus
latntakendisindesin,benimlesinsen.
1240
AlanverenOdurbzriinde,
Kiminbyvekiminiyoksuleyler.
AlanverenOdurpazariinde,
Kiminbeyvekiminiyoksuleyler.
merNesefyleder:BirkiihalknsfatylaHakk'nsfatnfarketmezse,
o kii sapmtr; saptrmtr. Yani bir kimse halkn sfat ile Hakk'n sfatn
farkedipayramazsa,okimseazmtr;halkdaazdrr.Halknsfatdemekun
surlarn tabiat demektir. Nefis dedikleri budur. Hakk'n sfat dedikleri vlen
huylardr. Yani rhaniyettir. nk ruhlar, irkin grlen btn sfatlardan
uzaktr.Allahkorusunzinavelivtaedip,ikiiipbenaradayoum,bunuHak
yapt, diye nefsin isteklerini ve irkin ilerini Hakk'a isnat etmek deildir. Eer
sendenbirnoksanzuhurederse,kendikusurunbilerekHak'tanbununaffnis
te. Nitekim demi saf gnah iledi. Eksiklii kendinden bildi; baland. ey
tan,Hakk'nemrinitutmad.KendinindalletiniHak'tanbildi;kovuldu.
Geri hidyetin ve dalletin hakikatte faili Hak'tr. Fakat edep gzetmek l
zmdr. Y Rab! Bu noksanlk bendendir, benim unsurlarmn hidyete kabili
yeti olmadndan dallete kullandm diyerek noksanl kendinde bil. Ama
kendinezerremiktarhareketvekudretisnatetmeki,irkolmasn.Gerekcz'
vegerekkllhepsiHakk'ndr.Grnealdananlarncz'iradeisnatetmeleri

1239
1240
Mevlna,FhiMaFh,15.Blm

Hakk'n kudretini bilmediklerindendir. Byle desen, onlarn aklna ters geldi
indencebriyyesanrlar.Zorlamaileisteianlaypayrtedemezler.
imdi,bunu bildiktensonraunuda bil:Nebileringnderilerek emirvene
hiylerin bildirilmesinden maksat, Hakkn rzsna uymaktr. Hakk'n rzs, dal
letibrakphidyethareketiylehareketetmektir.nkHakk'nbuhalkyzn
den zuhuru Hd (hidyet verici) ve Mudil (dallete drc) ismiyledir.
Evliyullah, Hd isminin mazhardr. Sradan insanlar, Mudili isminin mazhar
dr. Bunlar fark et. Geri hidyet ve dallet hakkatte Hakk'n vcudundan
meydana gelir. Fakat dallete rzs olmadndan peygamberler ve mridler
gnderip halk hidyete davet etmitir. Bunlar fark edip hidyet hareketiyle
hareketedenveeriatariyetedipdrtkapdanbagsterenaakolsun!
1241
radeHrriyeti
radehrriyetimeselesiileilgilikesinvegenelbirsonucavarmanngl
aktr. Bu glk ksmen terminoloji probleminden ileri gelmekte, ksmen de
iradkararvedavrankonusundakiilmaratrmalarnhenzdoyurucubirye
terlieulamamasndandomaktadr.
radehrriyetimeselesi,zorunluolaraksebeb,dnme,karar,seim,illiyet
vebenzerieitliterimlerinakseiktanmngerektirmektedir.Bukonudaise
dnrlerarasndabirbirlikbulunduukolaylklasylenemez.Bununyannda,
determinizm
1242
ilkesiningeerlii,meseleileilgilitartmalaretkilemektedir.
rad davranlarn belli sebeblerin zorunlu sonular olduu kabul edildii
zaman bile, psikolojik alandaki illiyetin tabiatta var olan illiyetten farkl bulun
duu bir gerektir. Bu farkll douran sebebler eitlidir. rade meselesinde
seim ile karlalmaktadr. Hlbuki genel olarak tabiatta seim den sz
edilmemektedir. nsann ancak belli bir irad hareketi yapmaya balamasndan
sonra hareket dier insanlarn duyu organlaryla bilebilecei bir zellik kazan
maktadr, te yandan, muhtemel olarak neyin doru olduu veya devimizin
neolduudncesidedavranlarmzatesiredebilmektedir.
radenin hrriyeti esas kabul edildii takdirde dahi davranlarmzn belli
lde de olsa i ve d artlar tarafndan belirlendii bir gerektir. nsann fiz
yolojik ve psikolojik yapsnn ve iinde yetitii itimi ortamn karakterin be
lirmesinde ve karakterin de davranlarn yneltilmesinde rol oynad kabul
edilmelidir.
Ayrca,karakteribelirmiveduyguhayateitilmi,olgunbirkiinindavran
nnnaslolacanncedentahminetmeninounluklammknolacasy

1241
(eltik,2004),s.130
1242
Determinizm: (Gerekircilik): Tabii ve itimai btn varlklar arasndaki ball ve zo
runluluunu savunan retilerin genel ad. Her olayn baka olaylar gerekli ve kanlmaz
olduunu ileri sren doktrin. Her olayn bir nedeni olduunu ileri sren bir gr. Ayn
artlardaaynsebebleraynsonularverir,bundandaolaylarnzorunluvetabiikanunlara
gremeydanageldiianlalr.

lenebilir.Ancakbutahmininkesinbirgerekliiifadeetmediiaktr.Mesela:
Bir insann karakter zelliini belirtmek iin onun cesur olduunu gnlk
konuma dilinde zaman zaman syleriz. Acaba cesur olarak nitelendirdiimiz
kiinin belli bir durumda davrannn ne olacan kesinlikle tayin etmemiz
mmknolurmu?Busoruyakesinveolumlubircevapveremeyiz.nkou
zaman cesaretle hareket eden bir kiinin bazan cesaretle badamayacak bir
davrantabulunmasmmkndr.Budavrandouransebebinneolduunu
bilemeyebiliriz. Tuzun suda eridiini sylediimiz zaman cmlemizde bir ke
sinlikvardr.Fakatdavranlarlailgilitahminlerimizhibirzamanbukesinlikde
recesine yaklaamaz.
1243
Bununla beraber davranlar, kiinin karakterini ve
ona tesir eden faktrleri bilmek artyla ounlukla tahmin etmeye muktedir
olabilmemiz,deterministgrnkuvvetliyanngstermektedir.
nsanniraddavrannnsebepsizolmadnbuvesileilesylemektefayda
vardr.EeriradehrriyetiSebebsiz hareketetmek yeteneiolarakanlalrsa,
iradehrriyetigrnsavunanlarnokadarzerindedurduklarsorumluluu
belirtmek imknszlamaktadr. nk Sebebsiz bir hareket, zorunlu bir sebe
bin tesiri altnda yaplan bir hareket lsnde ve hatta daha fazla, sorumlu
luu gstermek hususunda yetersiz bulunmaktadr. Tartlmas gereken nokta
insannkendisinetesiredensebeplerarasndabirseimyappyapmaddr.
radenin hr olduu tezine inananlarn en byk dayana, irade hrriyeti
olmadan ahlki ve hukuk sorumluluktan sz edilemeyecei noktasnda belir
mektedir.Bununiradehrriyetigriinnemlibirdelilolduuphenind
ndadr.Ancakiradehrriyetiproblemini,sorumluluktanayrolaraktartmak
mmkn olduu gibi, insann ahlki benliinin ve karakterinin zorunlu sonucu
olanhareketlerdolaysylasorumlusaylmasnngerekliolduunusylemekde
mmkndr.
rade hrriyeti meselesi, akln beden zerinde hkim olup olmad husu
suylailgilideildir.nkhemdeterministlerhemdeiradehrriyetitaraftarla
r,aklvebedenarasndakikarlkltesirlemede,belirlibirdeterminizminvar
lnreddetmemektedirler.nemliolanhusus,davrantanncegelenveakl
tarafndan yaplan dnme ve tartma iinin ve zellikle insann davranta
bulunmasn salayan kararn belli sebeplerin zorunlu ve kanlmaz sonucu
olupolmaddr.Psikolojialanndagzlemyapanbilimadam,gzlediikiinin
kesinbirilletegremi,yoksasebeplerihrekildedeerlendirerekmidavran
dnbulmayamuktedirolamamaktadr.
Bazpsikologlar,kiininikitrlilletinetkisialtndabulunduunusylemek
tedirler. Bu illetlerden birisi kiinin karakterini etkilemekte, dieri ise belli bir
davran dzenleyen illet olarak ortaya kmaktadr. Dier bir psikolojik gr
ise,insannkararverirkenyalnzcakarakterinvedsebeplerindeil,dahaba
kaunsurlarndaetkisialtndakaldnsavunmaktadr.Eerbugrdorusa
ylrsa,henzbilinmeyenveiradhareketlerderoloynayanbuunsurlarnfaali

1243
Belirsizlik:Heisenbergtarafndansrlenilke;mikrofiziktebellibiranda,birparacn
konumunuvehareketinibelirlemekmmkndeildir.

yeti,iradkararmekanizmasnnileyiiniaydnlatmaktaroloynayabilirveirade
hrriyetisorununaktutucuneticelerdourabilir.
Determinizm ilkesinin olaylar arasndaki ilikileri dzenleyen bir kesinlik ta
mad yolundaki itiraz bugn de ileri srlmektedir. Determinizmin hi ol
mazsa makroskopik alan bakmndan geerliinin tartma konusu olmamas
gerektiini sylemekte fayda vardr. Zaten genellikle, determinizm ilkesinin
mikroskopik alan bakmndan doruluu gr tenkidlere sebeb olmaktadr.
Ancak mikroskopik alanda kesin kanunlarn henz bulunmamasnn, lme ve
aratrma hususundaki yetersizlikten ileri gelmesi kuvvetle muhtemeldir. De
terminizmolmadanbilimdenszedilemiyeceakbirgerektir.
radehrriyetimeselesi,Malebranche'indediigibibirsrolmaktadevam
etmektedir.Busrraklayacakveinsanniraddavrannbtnayrntlaryla
belirterek, problemi, kknden zecek bir psikoloji teorisi henz ortaya ko
nulmudeildir.
1244
Kimininbakrnederaltun,
Kimininaltununkarapuleyler.
Kimininbakrnederaltn,
Kimininaltnnkarapuleyler.
Kiminigldrrdimcihnda,
Kimininhuefgnnboleyler.
Kiminigldrrdimacihnda,
Kimininhveefgnnboleyler.
Keder insanlar iin bir deerde olmayp eitlilik gsterir. Birinin zldne
bakas ok sevinebilir. Aslnda Allah Tel insan grdnden geri brakmamas
dr.
AllahTelokbykmutluluklarverir,
nsanlarniyiniyetindenmi,hayr,
Ellerindenalnncanaslmutsuzolacaklarngstermekiin.
1245
Kimininsevdiinalurelinden,
Kimininsevdiinalrelinden,
Kimineistemezkenverirevlad,
Kimiisteronaydouleyler.
Kimineistemezkenverirevlat,

1244
(GRZ),s.217219
1245
(ARSTOTELES,2006),s.151

Kimiisteronaevlatlkeyler.
AllahTelylebuyuruyor.
Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Dilediini yaratr, dilediine kz
ocuk, dilediine de erkek ocuk verir. Yahut hem kz hem erkek ocuk verir, di
lediinideksrklar.O,bilendir,hereyeKadir'dir.
1246
Kimibulmazgiyeculdanabay,
Kimibulmazgiyeuldanabay,
Ederakgneingehkarabalk,
Karabakaarghgleyler.
Akgneinederbazankarabalk,
Karabakaarbazangleyler.
Kiminpervneveyakpkleyler.
Kiminpervnegibiyakpkleyler.
Pervnekolduuiinkendisiniateeatardedikleridorudeildir.Pervne
vekelebekgibihayvanlarngzlerindekirpikolmadndangrlerindeyanlrlar,
gzlerinde kirpik olanlar ise yanlmazlar. Pervne de gnn nuruna alr, gece
olup karanlk basnca nerede bir k grse, bir mum grse, onu nrlu bir kap
sanr,gemekister,atetekavrulupklolur.
Kimisnefestirederihy,
KimiDecclolupsaaleyler.
Bazssnefestirederihy,

1246
ura,4950

BazDecclolupyalandansaaleyler.
Hazretisaleyhisselmnmucizesilleridiriltmedir,birkzlaikierkekdirilt
mitir.Vefatetmibirkzncenzesinigtrrlerken,ardncaanavebabasok
gzyadkmekteidiler.AnavebabaHazretisaleyhisselmgrnce;
Rica ederiz, evladmz yalnz bu kz idi. o da ld, ne olur du et dirilsin.
Hazretisaleyhisselmduetti,kztabutiindenkalktvekonumaabalad.
Birideyenilmbirerkekmezarnagtrdler,duetti,odadirildi.Sonra
dediler ki, bunlar yeni llerdi, eski bir ly dirilt de grelim. Hazreti s
aleyhisselm
kimi isterseniz dirilteyim dedi. Nh aleyhisselmn olu Sm aleyhisselm
diriltmesiniistediler.amnbirkasabasndagmlbulunanHazretiSmnme
zarnagidildi.Hazretis:Kumbiiznillh,AllahTelnnizniylekalkdeyin
ceSmmezarndandoruldu,sakalaarmt.HazretisaleyhisselmSma
Niin sakaln beyazlam, sizin zamannzda bu hal yoktu, zira sakal aar
mashazretibrhimaleyhisselmzamanndanberidir,onaikrmolmakzere
CenbHakkullarnabunutecellettirir.HazretiSm:
Kalk sads kulama geldi, zannettim ki, kymet koptu zannettim. Ann
iinsakalmaard.Sonrahazretisaleyhisselmtekraryatdedi,veyatt.
kici beyitte sa demek yalanc demektir, nk Deccl yalancdr; maiye
tinde cinler bulunur. Birini arp, senin anan ve baban dirilteceim ve tutar
cinleriokimseninanavebabaskyfetinekoyar.teobugibiyalanclkilelemi
aldatr.
rsedipsrkhem,
Solusvesghsoleyler.
rsedipsrkhem,
Solusvebazenssoleyler.
r s demek, ite Hazreti s aleyhisselmn Nhun olunu rm

ikensaetti.Yanidirilttidemektir.CenbHakcisimlerryptoprakolsave
madenlerekarpmeseldemirolsa,kymet gnndeoinsannherbirorgann
toplaypdiriltir.Sarkdemek,iteinsansaikenlr.
kincibeyittesolusa,sasoldemekise,meselbirmemurkkbirmer
tebede iken yksek bir mertebeye, terfi ettirilir, kez byk bir mertebede iken
iledii bir hatadan dolay rtbesi aaya indirilir. Gerekte btn mertebeleri
verenHakktr.
Ayabaeder,bagehayak,
Ayabaeder,bazenbaayak,

Aya ba, ba ayak demek fakiri Sultan, Sultan fakir eder. Buna misal
olarak; ite brhim bin Edhem kaddesellh srrahulazizin hikyesinde olduu
gibiobirbeldeninSultniken,tahtnvetcnterkedibfakiroldu.
Dier bir misal de, Hazreti Msa aleyhisselm zamannda olmutur: Msa
aleyhisselm Allah Tel ile grmeye giderken yolda byk bir tan stne bir
adamnoturmudimaoradayatpkalkdngrr.Nezamanoradangesefakir
ona:
Y Msa, Allah Tel ile grrken beni hatrla ve benim iin rica et, bana
malversin.HazretiMsaaleyhisselmgrmeninsonunda,fakirinhaliiinrica
etti.CenbHakk:
OnunhakkndafakirlikhayrldrdemiisedeHazretiMsa:
AmanyRabbbunamalverdeyince,lhhitapvkioldu:
O fakir stnde yatt ta kaldrsn, altnda define var, alsn. Dnte
Hazreti Msa aleyhisselm bunu fakire bildirdi. Fakirde ta kaldrp defineyi alp
ehre gitti ve kendisine mkellef bir konak yaptrd ve evresinin en zengini oldu.
Bu srada oras hkmdrsz kalr, halk da ok zengin olan bu adam balarna
hkmdryapt.
Birgn Hazreti Msa aleyhisselm onun saraynn nnden geerken fakir
adam ziyret etmek ister. Yeni hkmdr olan adam vekil vkelsyla oturmu
grmeyapyor.SaraynmerdivenlerinikmaktaolanMsaaleyhisselmgren
adamhizmetkrlarna:
Bir dilenci geliyor, ona vurun ve saraydan kovun diye emir verir. Derhal
hizmetkrlar Hazreti Msa aleyhisselm hakaretler ederek saraydan uzaklatrr
lar.
HazretiMsaaleyhisselmtekrarAllahTelilegrmesinde:
YRab,ofakiradambanayleyleyaptonunmalngerialdiyericaet
ti. Sonra Cenb Hak o memleket halkna adamn hkmdr olmasndan dolay
pimanlkverir,onuazlederler,maln,mlknyamaedip,adameskihaline
getirirler. Adam gelip tekrar o eski tan stnde yatp kalkar, Hazreti Msa
aleyhisselmgrr,budefaHazretiMsaona:
Allh buyurmutu, fakirlik senin iin hayrldr. te aya ba, ba gh
ayakeylerbuyurduubudur.
Filighkarncakursana,
Koyupkarncayghfileyler.
Filidhkarncakursana,
Koyupkarncaydhfileyler.
karrghyoldanniceyolcu,
Gehyolcuyugstermezyoleyler.
Arasrayoldankarrniceyolcuyu,
Zamanzamanyolcuyugstermezyoleyler.
Herhangibirkimse,insanlarhidayetearrdaonatbiolunursa,onatbi

olanlarn mkfatlarndan bir ey eksilmeksizin davet edene de ayn mkfat
verilir.Bunakarlkdalaletedavetedenbirkimsedesapklaarrda,kendi
sine tabi olunursa, ona tabi olanlarn gnahlarndan bir ey eksilmeksizin ayn
gnahpeindengidilenkimseyedeyazlr.
1247
Gehsszharbenlikedp,
Gehenliidatpyeleyler.
Bazansszharbyerienlikedip,
Bazanenliidatpyeleyler.
Ansripliintabinesinden,
Geirponububunuoleyler.
Unsurlaripliininedeliinden,
Geiriponubu,bunuoeyler.
Ansrdadrttr:Ate,su,toprak,havadr.tetabiatnyaradlolanslk,
soukluk,katlkvenemlilikbudrtunsurdanikisininbirlemesiylemeydanagelir.
Yelighletfetleederod,
Odughkesfetleyeleyler.
Yelibazanletfetleederate,
Ateidhyounlatrphavaeyler.
Suyudondurupedertautoprak,
Suyudondurupedertavetoprak,
Tuzvediermadenlerinkatlamasndandolaydr,nksutalar.
Seliderykartatlsuondan
Suyuyelyelidahivabileyler
TatlsuondanSeliderykar
Suyurzgrrzgrdahiyamureyler
Hurfcarregibicmleey,
Birbirineuzanpeleyler.
CerHarfleri
1248
gibicmleey,
Birbirineuzanpelsallar.

1247
mamNevev,erhuMslim,IXVIII,DrlKtbillmiyye,Beyrut,1411,lim,15.
1248
HarfiCerr:Gramer:Kelimeninsonunuesreile(idiye)okutanharf.BunlarArapadau
ekilaltndatoplanmtr.(Vavkasem),(Taykasem)

Eydaharficerlergibibirbirlerinebaldrlar.
Ederkilleriokideciz,
Ederylebirisankileyler.
Ederaklllarokideciz,
Ederylebiriazizkileyler.
Her ide kili dan olanlar ciz brakr, nk i akl ve tedbir ile olmaz,
Hakkntesiriyleolur.Hakkntesiriolmadkaaklveliykatvetedbirfaydaver
mez.Aklcizkalr.CenbHakylebiriederki,sanrsnonuakletti,hlbuki
tesir eden yalnzca Odur. yleki yaratln hikmetinde dahi kendi srrndan aciz
kalr.NiyziMsrkuddisesrruhulazizVahdetiVcutRisalesindeanlatt.
Tefsirlerdebuyururlarki,Sleymanaleyhisselmbirgneyitti
1249
:
Ey Bri Hud, eytan niin demoullarna musallat eyledin ki dima
gnahilerler?Sendendilerimkionuhapseyle.Yaniartkdemevladnaves
vesevermeyipazdrmaya.
Hakktan izin olup eytan tutup bir mahfaza iine koyup denizin dibine at
trd. Bunun zerine herkesin basireti alp grdler ki bu cihanda bak deil
lerdir.Buoulvekz,emlkveerzak
1250
dediklerihepoyuncakvehevimi.
NitekimKur'an'dabuyurulur:

Bilin ki, dnya hayat oyun, oyalanma, sslenme, aranzda vnme ve
dahaokmalveocuksahibiolmaktanibarettir.Bu,yamurunbitirdii,eki
cilerin de houna giden bir bitkiye benzer; sonra kurur, sapsar olduu gr
lr, sonra erp olur. Ahirette etin azap da vardr. Allah'n honutluu ve
balamasdavardr;dnyahayatisesadecealdatcbirgeinmedir.
1251
Dahi bildiler ki avrad ve oul ve kz ve mal dman imi. Nitekim Kur'an'da

buyurulur:

Eyinananlar!Elerinizveocuklarnzdansizedmanlkedenlerolur,on

1249
Syledi
1250
Rzklar
1251
Hadid,20

lardan saknn; ama siz affeder, sularn rter ve balarsanz bilin ki Allah
dabalarveacr.
1252
Pesbunlarnkalblerinelmgussas
1253
musallatolupdaavesahralarada
lpmaaralaragirdiler.Btnlemvebuhotavrnefsinefsiolupanasevl
dn, koyun kuzusunu terk ve her biri ibdat Hakka yaptlar. Nizam ve inti
zamkalkt.Sleymanaleyhisselmgrdkinbvvetvesultanlkvecmlesa
adetlerkikendineverilmitir,hepsieytannsayesindeimi.
Sleymanaleyhisselmnsan'atzembil rpsatmak idi,kimseler almazol
du.ByleoluncaSleymanaleyhisselmyznsecdeiRahman'akoyupitti:
"Ey Brii hd senin her iin bir hikmete mebn (dayanmakta) imi, ben
kusur eyledim. Senden sana niyazm budur ki eytan salver. Herkes umu
ru
1254
ile megul olsun." deyp Hak tel da izin verip hemen eytan kurtulup
serbestbrakldktaherkesacabaevimizdenbireyimizgaipoldumu?dediler.
Divnsaltanatvenbvvetyinekuvvetbuldu.Peseytanvehayvancmle
mahlkatinsannmaslahatgrlsniindir.nsandahiherhlibiliphernetek
lifedersegerekltufgerek,kahronuilesegerektir:
Beyitmeali:
Banabuimendekimderkikendireyinle
1255
bittin,
Ziranicebitirirlerseylebiterim.
1256
Lgazbundamuammsn
1257
oleyler.
Bilmeceyi
1258
bundaanlalmazeyeyler.
Yunus harfleri(Yinunsin)Yasinkelimesinedeiaretediyorolmaldr.BuSure
bilindiigibimutasavvflarcakmilinsanaveyaMuhammednuraiareteder.

1252
Teabun,14
1253
Gam,keder,znt,
1254
iile
1255
Grnle
1256
1257
Muamma: Divan iirinde, bata Esma l Hsna (Allah Telnn doksan dokuz gzel
ismi) olmak zere konusuinsanismi olan manzum bilmeceler. Kelime gizli, rtl, anla
lmas g veya iaret remiz yoluyla sylenmi sz anlamlarna gelir. Muammalar
lgazlardanfarkldr.MuammalarAllahnisimlerindenbiriveyainsanismiiindzenlenir
ken lgazlar her ey hakknda dzenlenirler. Yalnz muammalarn bazen lgaz, hatta k
edebiyatndabireitbilmece(kmuamma)karlolarakdakullanldgrlr.Mu
amma alannda en ok eser veren airimiz Emri (Edirneli Emrullah elebi) olmutur. Mu
ammanndzenlenmesindeebcedhesabkullanlr.
1258
Lgaz:Edebiyat:Manzumbilmeceleredenir.Lgazzlrseinsan,hayvan,eyaveya
baka bir mn kar. Mesel: (Hikmetullah ehrinin bir tnesi Olunun karnnda yatar
annesi.)Bumanzumzlrsecevapolarakpekbceikar.

Lugz sz, zhir mnsndan bir ey anlalmayacak derecede sylemektir.
Mesel,Fakhler,tuzuokyersenorubozulur,kefretlzmgelmez.Azyersen
orubozulur,kefretdahilzmgelir,nkkefrettetadduymaarttr.Hlbuki
tuzunouiletadalnmaz,ancakazyenirsetadalnr,busebeptenkefretlzm
gelirderler.telugzbudur.
Niyzi Msr kaddesellh srrahl azz, bu beyitlerde belittii paradokslarn
hepsindeheriiedeneyleyenAllahTelolduunu,kuvvetvekudretinkendin
debakivekimseyetevdiedilmediinibeyanetmektedir.

54
Vezin:MeflMeflnMeflMefln
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,
Srettekomacnetuzletyolunugster.
Eyledihevgretolduiimizdet,
Derghnulugyetkudretyolunugster.
Nefsimihevdankes,kalbimiriydankes,
Meylimisivdankeshalvetyolunugster.
Candansanatlipklhertaterpkl
BirPremushibklhizmetyolunugster.
Tlimedipesmybildirbizeeyy,
DuymayaEvednyhikmetyolunugster.
Hrirebiterglzr,zriredoarenvr,
Hereydetecellnvarryetyolunugster.
ukimolavuslatta,halvetbulacelvette,
BuMsryekesrettevahdetyolunugster.
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,
YRabbi!Bizeihsnetvuslatyolunugster,
Uzlet, yalnzlk, insanlardan ayrlarak bir tarafa ekilip yalnz kalmak manala
rna gelmektedir. Zahirde bunun yaplmas kolay ilerdendir. Ancak gnln uzleti
hemzorvegtr.Maneviuzletiseeitliisimlerdeanlmaktadr.
1259
Eyledihevgretolduiimizdet,
Hevmzauydukyamaclkdetiimizoldu
Birayakkabcvard.HazretiRaslllah sallallhaleyhivesellemiingzel
birpabudikti.HazretiRaslllahsallallhaleyhiveselleminhounagitti,
Gzeldikmisin,buyurdular.Ustasusmad,dediki:
Bundan daha iyisini de dikebilirim ey Allah Resul! Dikmeyi baarabilirim.
Buyurdularki:
Ohaldeonukimiinsaklyorsun?Budahaiyipabucukimedikeceksin?

1259
(NAL, 2006 ), s. 30 Halvet, [Srekli murakabe, Nakbendiyenin esaslarndan nemli
biresastr.(RisleiBehiye,164.)Mevlevlerdedizstoturarakvegzleriyumarakkalbe
ynelmek, ie dnmek, buradan msivay karmaya almak, eyhin yzn gz nne
getirip ondan feyz beklemek (rabta). MelmHamzevlerde buna gnl, beklemek de
nir.]

Mademkibenimiindikmedinkiminiindikmekistiyorsun?
1260
Meylimisivdankeshalvetyolunugster.
Meylimidardankeshalvetyolunugster.
Halvet
1261
Kelime anlam olarak bir kimse ile yalnz kalmak, ssz yerde yalnz kalmak gibi
manalaragelir.Tasavvufmanadaise,birkenaraekilip,kimseyekarmadanzikir
vevirdilemegulolmaktr.
Kan,halvetikimseningremeyeceiyerde,gnlnAllahTelilekonumas,
Onayalvarmas,eklinde tanmlar. Yanibuiinz AllahTelileberaberolmak
veyalnzolmaktopluluklardanvekalabalklardanuzakkalmaktr.
Halvet,kiininyalnzkalarakhalktanuzaklapRabilebabaakalmavekendi
nimanevykseliehazrlamaolaydr.eitliriyzatlarlaalk,susuzluk,zikir,fikir,
tedebbrvetefekkrgibifaaliyetlersonucukuluAllahileyaknlamayahazrlayan
birnhazrlkkonumundadr.
HalvetinortayakndabazKur'anKerimayetlerivehadislerinmotiveedici
olduunugryoruz.SflerbukonudaKurnKerimdekibazayetlerikullanm
lardr.Mesel:
Mus ile otuz gece (bana ibadet etmesi iin) szletik ve buna on gece daha
kattk.ByleceRabbinintayinettiivakit,krkgeceyetamamland.Ms,kardei
Hrna dedi: Kavminin iinde benim yerime ge, slh et, bozguncularn yoluna
uyma. Ms tayin ettiimiz vakitte bizimle bulumaa gelip de Rabbi ona konu
unca:
Rabbimbana(kendini)gster,sanabakaym!Dedi.Rabbibuyurduki:
Senbenigremezsin,fakatdaabak,eeroyerindedurursa,sendebenig
receksin! Rabbi daa grnnce onu darmadan etti. Ms da baygn dt.
Aylnca:
Senycesin,sanatevbeettim,beninananlarnilkiyim!dedi.
1262
Buayethakkndamfessirlerinizahlaryledir:ElmallHamdiYazrerbanke
limesiniBakaraSresindegeenekliyleizaheder:
Hz. Mus aleyhisselm Allah Tel dmanlarn yok ederse, Yahudilere bir ki
tap getireceini vaat eder. Neticede Firavun helak olunca, Hz. Mus aleyhisselm
AllahTeldankitabister,AllahTeldaonaotuzgnorututmasnemreder.O
srada zilkdedir ve zilhicce ile beraber Hz. Mus aleyhisselm tam krk gn oru
tutar.Elmallyagrebuifadelerden,AllahTeldostuolanlarnaydnlktecelli

1260
(emsiTebriz,2007),(M.236),s.323
1261
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)
1262
Arf,142143.

lereermesiiin,gecegibikaranlkilelerveaclarekmesigerekir.lhtenezzl
lergeceolurvezdraplveaclgeceleribtnbaarlsabahlartakipeder.Buileli
gecedensonra,Hz.Musaleyhisselm,AllahTelilekonumayanailolmuveu
tecelliye ulamtr: Allah Tel meleklerle olan konumas gibi, Hz. Msaya da
vastaszamaperdearkasndanonunlakonutu.Hz.MsaaleyhisselmAllahTe
lnnkelmnheryndeniitiyordu.Budagsteriyorki,AllahTelnnkelmn
iitmek yaratlmlarn kelmn iitmek gibi deildir. Allah Telnn szn iitti
inde Hz. Msa aleyhisselm da Allah Tely grme istei uyand. Bylece o,
kendisine grnmesi iin Rabbine yalvard. Rabbi katiyyen Beni gremeyecek
sindedi.Lakindaabak,Eeryerindedurursasendebenigreceksin.Bunun
zerine Rabbi, tecelli edince (bu izaf bir tecellidir.) Zatndaki mutlak kudret ve
azametiyle olmakszn da paraland dmdz oldu. Hz. Msa aleyhisselm, bu
manzarakarsndadayanamayarakbayld.AllahTelygrmeyesadeceodeil,
bu dnyada hi kimse dayanacak ekilde yaratlmamt.
1263
Beni gremezsin
ifadesininhikmetibuidi.YoksaAllahTelnntecellisindenkanmakyadaltuf
tacimrilikszkonusudeildi.Benzerifadeler,MuhammedAliesSabnnintefsi
rindedemevcuttur.adabilimadamlar,tehannsnkelimekkenivemanas
konusundaeitlifikirlerilerisrmlerdir.AyrcaKurnKerimdeitikfveonun
trevleriylebirliktedokuztaneyetmevcuttur.
1264
Halvetin snnette delili ise, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kendi
sine nbvvet gelmeden nce daha ziyade Ramazan aynda Hira Maarasnda
ibadeteekilmesiveyiyeceibitenekadarburadakalpgecelemesidir.
1265
Grnrdehalvetinsanlardanayrlmak,gerekteisesfatlardan,huylardanay
rlmaktr. nemli olan yer deitirmek, yalnz kalmak, tenha yerlerde bulunmak
deil,huylar deitirmekvegzel huylaryerineikmeettirmektir.rif,grnr
dehalklaberaber,amagizlideonlardanayrHakkileberaberdir.Kul,ihlsileyap
t amel sonucunda bu amelin bereketiyle Allah Teldan kendisini uzaklatran
perdelerden, engellerden biri kalkarak krk gece sonunda krk perde, engel orta
dan kalkar. Bu erbin sonunda, bir hikmetin kula verilmesi, onun dnyadan ve
iindekilerden uzak durmas, ebediyet yurduna ynelmesi ile olmaktadr. Dnya
danveonunsevgisindenuzaklaamayankimse,erbininartlarnauymam,ken
disini Allah Telya tam olarak vermemitir. Bunu yapmayanda ibadetinde ve
AllahTelyayneliindeihlslsaylamaz.nkAllahTel:
DiniyalnzAllahazgklarakOnakulluketmelerikendilerineemredilmi
tir.
1266
Buyurmutur.Buayettedeanlatldgibikulibadetindeyaayndaher
hlinde Allah Tel rzasna ulamay gaye edinmelidir. Ve ihsan mertebesine
ulamayagayretetmelidir.Riyvegsteritenuzak,ihlsierindeibadetiniyerine
getirmekenbykhedefolmaldr.

1263
ElmallM.HamdiYazr,HakDniKurnDili,rYay.,stanbul1993,c.4,ss.4547.
1264
raf,138;Hc,25;Tah,97;Bakara,187;Enbiy,25;Bakara,125;Tah,91;ur,
71;Fetih,25,bkz.M.FuadAbdulbk,Mucem,ss.595596.
1265
MansurAliNasf,etTc,stanbul1961,c.III,ss.251254.
1266
Beyyine,5.

Amabuncaylkalpboellednmekyakkalmazbize
1267
HalveteGiri
Halvete girmek isteyen kimse, gnln mal, mlk sevgisinden arndrmaldr.
Namazkldyerinveelbisesinintemizolmasnadikkatetmelidir.Girmedennce
abdestalr,ikirekatnamazklarvegnahlarndantevbeeder.indekiktduygu
ve hislerden arnmaya alr, bu esnada yalnz Cuma namaz iin dar kar ve
namazdan sonra tekrar halvete devam eder. Slik halvet esnasnda vaktini yalnz
Allah Telya tahsis eder. Yalnz Onun rzasn kazanacak ileri yapmaya alr.
Kur'anKerimokur,AllahTelyzikreder,namazklaryadamurakabeilemegul
olur.Bunundndayorulduundauyurvedinlenir.
Erban halvetine giren slik yeme ime konusunda ll davranmal ve ar
yemekten kanmaldr. Midesini fazla lzumsuz eylerle doldurmamal ki, gece
rahatibadetedebilsin.Halvetegirenkiininyemesineveimesinedikkatetmesi
tavsiyeedilmitir.Mideyidoldurmaktansaknlmasvcuduidareedecekseviyede
bir gda almna msaade edilmitir. Balangta daha fazla bir yemekle balayan
kii daha sonra tedricen yemesini azaltmaldr. Sfler Rabbi ile beraber olan o
ferahlk ve sevin ierisinde al hissetmez demilerdir. Yine mutasavvflar nefsi
alkla terbiye etmenin kiiye eitli faziletleri kazandracan belirtmektedirler.
Halvet esnasnda baz sfler aknlk yaamlar ve yanl ifadelerde bulunmu
lardr.Buradadikkatliolmanngerekliliiortayakmaktadr.
Baz kimselerin daha nceki meayh ve mutasavvflarn baz vaka ve keiflere
mazharolduklarniitmelerineticesindehalvetegirmeyiistediklerigrlmektedir.
Budaniyetleriihlslolmayankiilerinbylemanevibirolayistismaragitmelerine
nedenolmutur.Sadkmridhalvettengayeninzamanndeerlendirmekveuzuv
larn mekruh eylerden uzak tutarak Allah Telya yaklamak olduunu bilmeli
dir. Halvet esnasndaki evrad ve zikir konusunda sf guruplar farkl grlerde
bulunmulardr. Mrid halvet esnasnda btn zamann, kendisini Allah Telya
yaklatracak amellere tahsis eder. Bu iler Kur'an Kerim okuma, Allah Tely
zikir,nafilenamaz,murakabegibiibadetlerdir.Bufiilleridnmlolarakyerine
getirir ki kendisinde bir bkknlk sz konusu olmasn. Halvette dikkat edilmesi ge
rekenbirbakahusustaAllahTelnnilhmevhibelerinefsiabrakmayamn
hasrdeildir.Heryiyipienbirinsanyemeiazaltanakalandandahastnola
bilir.EbYakbSsninhalvethakkndakigrdedikkatekicidir.
Yalnzla(halvete)ancakricldenglkiilerdayanabilir.Bizimgibilerebirbi
rinden grp amel etmek iin toplum iinde kalmak, halvetten daha yararldr.
Burada da grld zere halvet olay belli bir manev arla sahip bir hadise
olarak herkesin stesinden gelecei bir i deildir. Baz madd ihtiyalar azaltma
gibi grlse de bu iin d tarafdr. Esas i manay ilgilendiren yndr. Halvet
uygulanmas zel kurallar olmas nedeniyle zor bir i olduu muhakkaktr. Kendi
sini buna hazrlamayan gerekli yeterlilii olmayan kiilerin yapabilecei bir fiil de

1267
lyada,ii298;(ARSTOTELES,2006),s.55

ildir.
brahimHavvskaddesellhsrrahulazizldegzelbiredepvekalphuzuru
ierisindebirzatgrrveokiiyebudurumunusorarozatncevabiseyledir:
Ben halkn iinde ve tandklarmn yannda tevekkl, rza, tefvz umr ile
amelediyordum.Nezamankitandklardanayrldm.Bendebunlarnzerresibile
kalmad.Burayageldimkibildikvetandklardanuzakolduumzamanda,nef
simdeniddiaedegeldiieyleriisteyebileyim.
Burada dikkat ekici husus kii toplum ierisinde tandklar yanndaki hali ve
davranlaryla yalnz olduundaki durumunun kyaslanmasdr. Her zaman ayn
haldekalabiliyormu?Yoksafarklgrnmleregirebiliyormu?Yaptilerderiya
ve gsteri, kendini beendirme ve bakalarnn vgsn kazanma istei mi var.
SfyanesSevrdehalvetiilgilendirenuszlerindekonuyaktutmaktadr:
Kim halka karrsa, onlar idareye (onlarla gzel geinmeye) alr. Onlar
idareye alan; onlarn hal ve hatrn grp gzetmeye mecbur kalr. Onlara
grehareketedende,onlarndtklerihatavetehlikelereder.Sonuta, on
largibihelakolur.Buradaokdikkatliolunmasgerekenbazhususlardakendili
indengndemegelmektedir.
1268
Birkiitoplumhayatndanaslinsanlardanuzak
veonlarlailikiiersindeolmadanyaayacakbummkngzkmemektedir.Fakat
nemli olan husus ll olmak ve insanlardan kt etkilenmenin nne geebil
mektir.
Candansanatlipklhertaterpkl
BirPremushibklhizmetyolunugster.
Candansanatlipklhertaterbetkl
BirPrlesohbetklhizmetyolunugster.
PrdenmuradedilenMridiKmildir.Hakkbulmakpekkolaydr,ve
lkin Hakk bulduran Kmil insan bulmak gtr. Bunlar kimy gibidir, velkin
bulunmaskimydangtr.
Tlimedipesmybildirbizeeyy,
DuymayaEvednyhikmetyolunugster.
simleritlimedipbildirbizeeyy,
Evednyduymayahikmetyolunugster.
Esm, yani isimlerden murad edilen taayynattr (insann grnen vcdu),

KulumMuhammedbanayaklat,dahafazlayaklat,tkibenimlearasikiyay
boyumu kadar.
1269
yetlerin btn manlar ise: Den Seyri illallhtr (Allah
Telyayaklama),yanitevhidmertebelerindeFeniefl,FenisfatveFeni
zttr.
Bunlar tevhidde urc (ykselme) makmlardr. Tedell ise nuzl, yani rc

1268
(SOYSALDI,yl:8[2007],say:19)
1269
Necm,89

(avdet edici, geri dnme) makmlar ki, Cem, Hazretl Cem makmlardr.
Kaabe kavseyn ise Ceml Cem makmdr. Ev edn da son makm olan
Ahadiyyet makmna irettir. nk Feni efl, Feni Sft, Feni Vcd
makmlar,BekiZt,BekiSft,BekiEflolarakbekmakamlardr.Esa
sen fen (yok olma) ve bek (tekrar kavuma) iki kavistir. Bu iki kavis (ykselme
makm) Ceml Cem makmnda birleirler. Evedn ise son makm olan
Ahadiyyetmakmdr.
Beyitte geen Hikmet yolu tasavvuf yoludur. nsanlar Allah Telya vsl
edenikiyoldanbiridir.Dieryoldaeryoldur.Kur'anKerimde
Birkimseyedehikmetverilirseonadabirokhayrverilir
1270
buyurulmutur.
Burada hikmet shibi kimse tasavvuf ehli olan kimselerdir ve onlara birok hayr
verilir. Esasen tasavvuf demek hikmet sahibi olmak demektir, bunlar hakk hak
olduuiinveiyiyiiyiolduuiinyaparlar.
Hz.Alikerremellhveche"Derinlerdekihikmetaklileakldahikmetile
karlr. Hsni siyasetle salih edep zuhur eder. Tefekkr ise kalbin hayatdr"
1271
demek suretiyle, akl, hikmet ve tefekkrn icra ettii fonksiyonun nemini be

lirtmitir.Ancakbuhikmetanlaydahasonradeimitir. Olaneylerve hadise
lerdeki Allah Tel ve kullar nezdinde olmas gereken ve gerekmeyen hallerdeki
hikmetin durumun halli iin Mutezile ve Earler arasndaki kelam tartmalara
balam ve Ear anlayn slm dnyasna hkim olmas ve bu durumdan ehli
tasavvufundaarekildeetkilenmesine,mridlerineyhleriveilerihakkndatek
tarafl bir hikmet izgisi ile vahdeti vcud retisinin getirisi olan bir ekilde akl
yn tamamen bertaraf eden bir sonuca ulamtr. Hz. Ali kerremellh
vecheninbuyurduukelmndnaklmtefekkrhayatinkrazauramslam
Medeniyeti istenilen seviyeye ulaamayp tabiri caizse yerinde saymtr. Belki
hikmeti vardr birok sorunun zmn salad gibi naks olan kii ve halle
rindeistismarnasebebiyetvermitirkineticelerindenoksanhallerhusulegelmi
tir.BudurumuSleymanUludauekildeizahetmektedir.
AllahTelnnfiillerindebellibirgarazveilletbulunmadnsavunanveira
desfatnnplanakardklariiniradecilerdiyeadlandrlanashbmeiyetibu
ekilde dnmeye sevk eden mil, Allah Telnn meiyet ve iradesini sonsuz
geniliktegrphikmetsfatylabiletehditetmeyeyanamamalardr.Tabbiidirki,
ilahi irade mutlak ve bu derece kapsaml bir ekilde ele alnrsa, sebep, illet ve
hikmettelakkisini,neticededeaklvednceyisilipsprr.Geriyeancaktesa
dfler, geliigzel vukua gelen, maksat ve gayesi bilinmeyen ve hikmete dayan
mayan bir takm hadiseler kalr. Bunun sonucunda da kinat bir kaos eklini alr.
Allah Telnn iradesini ve dilemesini insan akl veya madd illetlerle snrlandr
makAllahTelyzaruretvemecburiyetprensibininaltndaeklenfaaliyetgste
ren irade sahibi bir varlkolarak grmek caiz deildir. Ancak Allah Telnn irade
sfatn yine Onun bir sfat olan hikmet prensibiyle snrl ve uyumlu grmekte

1270
Bakara,269
1271
Kleyn,Sikat'lslmEbCa'ferMuhammedb.Ya'kb,Usl'lKf(thk.Muhammed
CevdelFakh),Beyrut1413/1992,I,76.(GLER)

hibirmahzuryoktur.ZiraKuranKeriminbirokyerindekendisininhakmoldu
unuhaberverenbizzatAllahTeldr.Bundandolayiradesfatnn,hikmetsfa
tnn red ve inkr edilmesini gerektirecek bir genilikte anlalmas doru deil
dir.
1272
Mutezilenin, insann menfaatine ve maslahatna en uygun olan ey ne ise,

Allah Telnn onu yaratmas lazm gelir, demesi Erleri byle bir kmaza it
mi, meseleyi kkl ama tek tarafl derinletirmelerine yol amtr. Erler ilahi
iradeyiherhangibirmecburiyet,zaruretveilletaltndagrmemekiin,hikmetide
hi olmayacak ekilde tevil edip reddetmek ihtiyacn duymular veya byle hare
ket etmeye hasmlar tarafndan zorlanmlardr. Sonradan illiyeti esas alan felse
fenin glenmesi de Erleri bu konuda zor durumda brakm, tesi aydnlk ol
mayanvegittikedekaranlklaanbirsahayasrklemitir.DiertaraftanMutezi
lenin ortadan kalkmas ve felsefenin de Er bir kelamc olan Gazzl tarafndan
kertilmesi,slmlemindebatanbaaErliinhkmranolmasnaverakipsiz
bir dnce tarz olarak istedii gibi faaliyet gstermesine yol amtr. Sebep ve
illetfikrininbukadarokzayflamasancakmutasavvflarniineyaram,keramet
ler ve olaanst hallere ait menkbeler alabildiine artmtr. Artk ermilerin
hikmetleriveiradeleridahitabiatkuvvetlerindenvekanunlarndandahatesirli
dir, daha kolay ve abuk netice alr, diye inanlmaya balanmt. Aslnda Gazzl,
var olan lemden daha esiz (bedi) bir lemin yaratlmas imknszdr demek
suretiyle bu yolda Mutezileyi ve felsefeyi bile geri gerilerde brakan bir illiyet,
nizamvehikmetanlaynaulamt.Amaondansonraslmfikirhayatndaonun
butelakkisideil,illiyetvehikmetfikrinekarolantelakkilertesirliolmutur.
1273
Hrirebiterglzr,zriredoarenvr,
Hereydetecellnvarryetyolunugster.
Dikeniindebiterglbahesi,nurlarperdeiindedoar,
Hereydetecellinvarbakmayolunugster
Gklerin,akllarnhazineleribilenebiningznebirpkadarehemmiyetsiz
grnrse.ArtkMekke,amveIrakneoluyorkionlariinsavasn,onlaraiti
yakeksin!Ancakgnlktolan,onunilerinikendibilgisizliine,kendihrsna
gre mukayese eden kii onun hakknda byle bir pheye der. Sar camdan
bakarsangneinnurunusapsargrrsn.Ogkvesarcamkrdaerivetozu
gr! Atl bir er, atn kotururken tozu dumana katar, etrafta bir tozdur kalkar.
Sen,tozuAllahTelerisanrsn.blisdetozugrd,Butopranferidir.Benim
gibiatealnlbirisinden naslstnolur?dedi.Senazizleriinsangrdkebil
ki bu gr blisin mirasdr. Be inat, blisin olu olmasan o kpein miras
naslolurdasanader?Benkpekdeilim,AllahTelaslanym.AllahTel

1272
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.31
1273
ULUDA,Sleyman,EmirveYasaklarnHikmeti,Ankara,1988,s.3132.(KAHRAMAN,
2002),s.7778

aslansurettenkurtulandr.
1274
ukimolavuslatta,halvetbulacelvette,
BuMsryekesrettevahdetyolunugster.
ukimsedirvuslattaola,celvettehalvetbula,
BuMsryeokluktavahdetyolunugster.

1274
Mesnevi,c.I,b.39553964

55
unlarkigrpyznbudragelirler,
Olahdevefeyleypikrragelirler.
Anlarkiezelgzlerisandakaluptur,
Bundasenihibilmeypinkragelrler.
eminkadehinnedenabdlilh,
Olakilebulemidevvregelirler.
Zlfntelineandakimingnldolat,
Mansrgibimeydnagirpdragelirler.
oldnelerigrbitererolur,
Srryleiindenyineesmragelirler
Hertohumunedenaldniseeksenanbil,
Hercinsiyinebittiieregelirler.
Hibiriizindenkpheryolagitmez,
Herbirisibiryolilebazragiderler.
Yolarnevarayrisehepsanak,
Cmleseniistersanadidregelirler.
ElbettebubaiinekimgirseNiyz,
Hrngezpevvelsonuglzregelirler.
unlarkigrpyznbudragelirler,
unlarkigrpyznbudra
1275
gelirler,
NiyziMsr,builhidedevirnazariyesiniaavemeyveistiaresiileilemitir.
Tasavvufbirtabirolarakdevir,varlklarnAllahTeldangelipyineAllahTelya
dnn aklayan bir nazariyedir. Bu nazariyeye gre mutlak varlktan ayrlan
ilh nur, ini (kavsi nzl) ve ykseli (kavsi urc) olarak adlandrlan birtakm
mertebelerdengeerekyineaslnadntr.
Devriyyelerilediklerikonubakmndanikiksmaayrlr.
Vcdmutlaktanayrlannurilhninlemisflolandnyaya,topraainti
kalinekadargeensreyianlatandevriyyeleredevriferiyye;
lh nurun srasyla topraa, madene, bitkiye, hayvana, insana ve nihayetinde
kmil insana intikal ederek ilk zuhur ettii asl kaynaa (Allah Telya) dnmesi
sreciniileyendevriyyelereisedevriyyeiariyyeadverilir.
Feriyyelerde mutlak varlktan ayrldktan sonra dnyaya inie kadar katedilen
yolculuk, ariyyelerde ise dnyadan tekrar yce leme, huzr ilhye kadar yk
seli,fenfillhaerikonuedilmitir.

1275
Dr: Dnya,ev; Dra: Eski Fars hkmdarlarndandokuzuncusuKeykubat'nbir ismi.
Hkmdar.CenabHakk'nbirismi
Anlarkiezelgzlerisandakaluptur,
Bundasenihibilmeypinkragelrler.
Onlarezeldegzlerisandakalmtr,
Budnyadasenihibilmeyipinkragelirler.
nkredenleraslndainkrederkenezeldegrdkleriAllahTelyaradlar.O
grdkleriekildeanlatanbulamayncaanlattklarilhinkrettiler.Bunaengzel
rnei Muhyiddin rab kaddesellh srrahul azz Fususul Hikemde Nuh
Fassndaonuntebliinianlatrkenbuyurduki;
Yalnzcatenzih
1276
edecekolursan,kaytlaycolursun;
Yalnzcatebih
1277
edecekolursan,snrlaycolursun.
Hemtenzihhemdetebihedecekolursan,
Dosdoruyoldaolursunvebilgideimamveseyyidolursun.
mdiikivarlktanszeden,ortakklcoldu
Ve(okluuntesinde)tekolandanszeden,birleyicioldu.
Eerikileyiciisen,tebihtensakn!
Veeerbirleyiciisen,tenzihtensakn!
mdi,senOdeilsinvesenOsun;
VesenOnueylerinaynnda
Kaytlanmamvekaytlanmolarakgrrsn.
Eer Nuh aleyhisselm, kavmi iin bu iki daveti birletirseydi, elbette kavmi
kendisineicabetolurdu.
Birrivayetteise,AllahTel,kyametgnztndabulunduuhalzerekulla
rna tecell eder. Fakat hi kimse Allah Tely kabul etmez ve Sen bizim Rabbi
mizdeilsindiyekarlar.BununzerineAllahTel,herkeseherkesinzthak
kndakitasavvurunagretecelleder. Byleceherkes,kendiinancnagregrd
Allah Tely kabul eder. Ve Onu ikrar ederler. Ancak Allah Tely hakkyla
bilmekten aciz kalmlardr. Sadreddin Konev kaddesellh srrahl azz, bunu
yleifadeetmitir:
Hakk,kyametgnmminleretecelleder,onlardaHakkilekendileriara
sndakialmetigrmediklerisrece,Hakkinkrederlerveondankanrlar.Sz
konusu bu almet, Hakka dir o yledir, yle deildir eklindeki inanlardr.
Hakk, onlar iin suretlerde bakalar (tahavvl) ve her birisi, kendi almeti ile
Onutanr.
1278

1276
Tenzih:AllahTel'yhereitkusur,noksanveortaktanuzakbilipsylemek,eksikve
kusurdanuzaksayma.
1277
Tebih:(C.:Tebiht)Benzetmek,benzetilmek.Benzeti.Birvasftavehmetmek.
1278
bkz. Suad elHakim, elMucem, 87 vd; EbulAla Afifi, Fussu'lHikem Okumalar in
Anahtar(trc.EkremDemirli,zYay.2000),s.54vd.Vahdetivcdveilhmutekdhak

Herkeskendisibakmndanbirinancasahipolurvebylecekendiningrd
persfektiftenRabbinenazareder.
eminkadehinnedenabdlilh,
Olakilebulemidevvregelirler.
GznkadehinitadanAllahnabdlkullar
1279
Oakilebulemidnmeyegelirler.
Abdal ilh Hakk deryasna dalm kii, anlamna gelmektedir. Onlar beden
klflarnagirmezdenncedeHakkderyasiindeolduklarhaldeoderyaygrebi
lenkiilerdir.Bundantronlar,olemdedemngzile(hertaraftankendi
lerini kuatm olan) Hakk nurunu grdkleri iin, bu lemi devvara (devreden,
dnenbulemeyanikinata)gelirkendebuakladoludurlar.
Kadehtenmuradise;HaktalibineyaptismiCelaltelkinidir.Yadadilin
dendklenmarifetiilahiyeyedairszlerdir.
Salik onlar dinledike verdikleri, zevkle mest olup, akl bir eye ermez
olur
1280
Zlfntelineandakimingnldolat,
Mansrgibimeydnagirpdragelirler.
Kimingnlsanntelineondadolat,
Mansrgibimeydnagiripdraacnagelirler.
Eskiedebiyatmzdakbalayanyrinsannonadolananteliolduusksk
dilegetirildiiiinkkuluhertaraftanevreleyenHakknuruderyasnfarkeden
lerinbulemdedeMansurgibidaraacndaolduklarn,yanikendivarlklarnnda
Hakknurundanibaretolduunuanlayarakyoklukidrakineulatklarnbelirtmitir.
oldnelerigrbitererolur,
Srryleiindenyineesmragelirler
utnelerigrbiteraalarolur,
Srryleiindenyinemeyvelerlegelirler
Mutasavvflartarafndandalemaaveinsanmeyvemnasebetiszkonusu
edilmitir. Burada, aslnda aacn kendisi deil, bu aatan hsl olan meyve, yani

kndabkz.Abdlgan en Nabls, Gerek Varlk, 76 vd; Konevde lhmutekd vesb
jektif Tanr tasavvuru iin bkz. Nihat Keklik, Sadreddin Konevnin Felsefesinde Allah
Kainat ve nsan, s. 51 vd.; Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Mrifet ve Vcd, s. 145
(doktoratezi,M..S.B.E.,2003)
1279
Ebdal:Evliydan,ziydenuraniyyetkazanmolanlar.Evliyzmresindenbircemaat.
Arapadahalknlzumluilerinintasarrufunamemurbircemaatadenir.(Msivalkasn
danmcerretveCenabHakk'nmuhabbetindefnivemstarakolanztlar.O.S.)
1280

yaratlnenstnveensonnoktasolaninsandr.
leminbiraaolarakdnlmesitasavvuru,meyveninaslekirdek,ekirde
inaslmeyvedirvedeviremrininvarlbudurumabaldr.Biraatanmaksadn
meyvesiolmasgibi,leminyaratlsndanmaksatdainsandr.
Meyvenin kendisine vcut veren aacn btn varln ve zelliklerini ihtiva
etmesigibi,insandakinatntmzellikleriniahsndabarndrr.Birbaskaifadey
lelemdemdir,demlemdir.NiyziMsrise,heraacnaslkaynaolane
kirdeininzelliklerinitayacan,oaatanmeydanagelenekirdeinyineayn
cinsaacmeydanagetireceinibubeyittedilegetirmitir.
Mridderviinekarkanaatkrolarakhareketetmesiyanndahizmetederek
ve yetitirerek rzkn Allah Teldan alp kula ihsan ederek ferten ara seyrini
tamamlamasiinyardmeder.EhlullahOnlaraverdiimizrzktan(Allahyolun
da)harcarlar.
1281
Srrncaesirgemevekorkudaneminolarakhareketederler.
Bilkirzkksmdr.
Birincisi, cisim rzkdr ki o, yenilen, iilendir. Onunla beden taat zere kuv
vetlendirilir.
kincisi,nefsrzkdrkio.kurallarvehkmlerdir.
ncs,ruhrzkdrkioda,hakikatlervesrlardr.
Birincisi pazarlardan talep edilir; ikincisi okullardan ncs ise tekkeler
dentalepedilir.
1282
Hertohumunedenaldniseeksenanbil,
Hercinsiyinebittiieregelirler.
Hertohumunerdenaldniseeksenbilonu,
Hercinsiyinebittiiaacagelirler.
mam ebster kaddesellh srrahl azz, Allah Tel dostunu bir tohuma
benzetmekte ve devri ariye ve feriyenin srekliliinde insan kmili merkeze
alrakifadeederki;
TohumgibidirAllahdostu.
Suvetoprakla,ylegrbzbiraaolurki,
yedincikatgbileaar.
Ayntohumyenidendertopraa.
AllahTelnizniyleyzlerceaaolur,Meyveverir.
Birnoktaolantohum,olgunlanca
izgiyebenzeyenaahalinegelir.
Noktaykenizgiolur,
izgiykentekrarklrvenoktalar.
Buseyahatyenilenir,yenilenirde
Yolcukemleerince,artksonnoktayavarr.
1283

1281
Bakara,3
1282
1283
Sebster,GulseniRaz,(Haz.SadkYalszuanlar),stanbul1999,s.99.

Hibiriizindenkpheryolagitmez,
Herbirisibiryolilebazragiderler.
Hibiriizindenkpbakayolagitmez,
Herbirisibiryolilepazaragiderler.
Her sfattan srekli olarak devredenin Allah Teln ztdr. Zt bazen azizler
denbazendeekyalardantecellieder.
Yolarnevarayrisehepsanak,
Cmleseniistersanadidregelirler.
Nevarsayolarayrisehepsanak,
Hepsiseniistersanayzegelirler.
nsanlarn yollar birbirinden farkl olsada hepsi birer meyvedir. Yani hepsi ol
gunyadahammeyvedir.Hammeyvesuretindeolanlarekya,olgunmeyvesure
tindeolanlariseevliyaolarakHakkagelirler.
ElbettebubaiinekimgirseNiyz,
Hrngezpevvelsonuglzregelirler.
ElbetteNiyzbubaiinekimgirse,
ncedikenliigezipsonraglbahesinegelirler.
()Tecellyi insanda devir tamam oldu, durdu; (Rahman) istiv etti! nsann
vcudu artr. (Allah Tel) Kelm, akl ve idrak, kemliyle insanda grnd ve
zuhretti.
Binaenaleyh kenzi mahf (gizli hazine) ikr olmu oldu. Yani kendini idrak
edip bilmek isteyen tabiat klliye, terkibi kuva (kuvvetli melekelerle yaratnca)
ederek, insan vcuda getirince, insan akl ve idraki sayesinde kendini de bilmi,
tanmoldudemektir.
Kuvay tabiyenin byle bir insan vcuda getirecek surette toplanmas
hardr.Mevtizhirilefenpezr(lnce)olupdaeczybedeninyinetabiat
cmideyercuda(canszvarlklaradn,toprakoluu)nerdir.
Ohaldeinsansahihenhilkattemaksdyegnedir;maksdasldir,detaaa
cn meyvesi gibidir; meyve nasl btn bir aacn kabiliytn cmi ise nshai
kbrveberzhcmiolaninsandahibtnukinatmaddiyeninzbdesidir,
zdr.Aklveidrakiitibariyledekuladr,gzdr.
d ve ak adamlar ham yemie (meyve) benzer, kmiller olgun yemitir. On
dan tekrar bir aa vcuda gelebilir ve binlerce yemiler verir. nsandan bir koca
kinatkar.Cennet,cehennem,arvekrshepondadr.Tabiiekirdektenaacn
aatanekirdeinpeydolmasdadevirdemektir.
Tabiatta btn bu kevn fesd (dnya lemi) bir insan kmil yetitirmek
iindir.
1284
1284
UMAN, Abdullah, Rza Tevfikin Halk Edebiyat le lgili Makaleleri, Kltr ve Turizm
BakanlYay.,Ankara1982.s.202203.

56
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendiyzngeryahigeryamangrr.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
olchilndngrrterHakkinkreder,
Kmilolanlarkmilinherbirszbrhngrr.
Medhilezemmileminkymettebirhardaldeil,
Hrodururharmandaolbudaykorsamangrr.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Kmilolansultngrderviiolsultngrr.
DerviiHakkyakmikenanyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmezgzklhngrr.
OldilberinMehdadskkerdururhalkatad,
MsrekerbumihnetiolrhatRahmngrr.
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendiyzngeryahigeryamangrr.
Halkirebiraynaymherkesbakarbirangrr,
Hernegrrkendizngeryahigeryamangrr.
M'minm'mininaynasdr
1285
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten murad kendilerinin

makm cem iinde olup mertebei irdda olduklarn beyndr. Halk ire bir
yneyim buyurduklar yani nefsn mertebelerde olan kt ahlknn hepsini
gzelahlka tebdiledipzahirenvebtnencilalanmbiraynaoldum.Herkesha
kik ve manev kendi sfatn mertebeleri miktarnca benden mahede eder ve
ondan maksd .. O her n yaratma halindedir.
1286
yeti
kermesinemazharolduunuifdeeder.
Meselbiryneyimhernki;baksalarbirsuretteakislerinigrrlerHangi
mertebedeiseosfatilezuhureder.Eerbakannnefsindektahlakvariseya
man (ktkorkun) grr. Eer nefsin kt ahlak dzelmise yahi (iyigzel)
grr.Benbiraynaymki;kmilkemli,naksnoksanngrr.Bubeyittenanla
lan budur. Yine benim vcdum lemi kbrdr. Bu onsekizbin lem iimde
tecelli eder. Benden bana bakarlar. Mkemmel kabiliyeti olan kemlimi grr

1285
Taberni ve Bezzr Enesten: Ebu Davud da Ebu Hureyreden nakletmislerdir. Ebu
Davud.Edeb.29:bn.MbarekHasanBasrininszolduunusyler;bkz.Acluni.II/294
1286
Rahman,29

noksnolanisenoksanmgrr,demektir.
Bu beyit istekli olanlara bir uyardr ki; keml sahibi kemle bak ve her halini
kemle tatbik eyleye ki; keml sahibi olup ve eksik grmeden kurtulup kendi ek
siklerinidzeltmenesebepolur.
AllahTelbtnyaratlmlarihataetmitir.Fakatbunuherkesgremez.Ca
hil Hakk grmemekle beraber inkra dahi gidebilir. Mesela bunun inkr unun
gibidir. Bir devlet reisi ki tebdili kyafet ederek ar pazar gezer. Bunu herkes g
rr. Fakat kimse bilmez. Ancak an yaknen tanyanlar bilir. Raslllah sallallh
aleyhivesellembuyurduki;
Ruhlar toplu cemaatlardr. (Ruhlar leminde) birbirleriyle tanrlar, lfet
ederler.Tanmayanlarisebirbirlerindenayrlrlar
1287
te Allah Telda byledir. Hakk ilk yaratlta tanyan hem grr hem bilir.
Tanmayan cahilde grr amma bilmez. imdi o tebdili kyafet etmi olan devlet
reisinicahilesylesenyleder:
Haydi,yahubyledevletreisiolurmuder.Budevletreisideildirdiyeinkr
eder.Ehlizahirdeaynbunungibidir.HakkelinletutsangstersenbenbyleHakk
tanmamder.nkonlarnzevkinegreAllahTelmkemmelekillidir.Tevhid
ehlizevkindeiseAllahTelekildenmnezzehtir.
Dediulularlevnimelevniindrphesiz,
KanaboyanmgzheminNlFrtkangrr.
Ulukiilerphesiz,Suyunrengikabnrengidirdediler
KanlanmgzNilveFrtnehrinikangrr.
Cneyd Badad kaddesellh srrahulaziz Hazretlerine Hakk nasldr diye

sualetmiler.ylebuyurmu:levni melevniinYani:Suyunrengiyoktur.
Suyunrengikabnrengidir.Meselabardakmaviisesumavigrnr,krmzise
krmz, yeil ise yeil grnr. Bir insann gz ki kana boyanmsa her bir nehrin
suyunu kan grr. Hlbuki nehirler kan deildir. Onun gz kan grd iin kan
grnr.
Levni m, levni indr. buyurduklar buna iarettir ki: Nri Hakk mutlak
olup renkten rdir. Renk ancak eyada bulunur. Bundan dolay Hz. Msa
aleyhisselm mmeti Nilden su alp ierlerdi ve Firavun milleti suyu aldklarnda
gzlerine kan grnyordu. Hz. Msa aleyhisselmn mmetinin kalpleri pk ve
basiretlerisfolduundansuyusafgrdler.Firavununmilletininkalpleriirkve
grleribtlvebeyinlerikfrkaranliledolduundansuyu,kangrrdler.
olchilndngrrterHakkinkreder,
Kmilolanlarkmilinherbirszbrhngrr.
chilvehaddinibilmezHakkinkrederverter,
Kmilolanlarisekmilinherbirsziaretvedelilgrr.

1287
Buhri. Enbiya. 2: Mslim. Birr. 159. 160; Ebu Davud. Edeb. 16: bn. Hanbel. II/ 237.
295.527

ol chili ndn buyurduklar nefsi emmre ve dnyevi akln sfatdr ki;
dimasahibiniHakkdanmenedipmasivasevgisinerabetedendir.Btnmana
largnldenzuhureder,onugizlervekenditarafnaeker.Hattkendigibikt
edincegayreteder.Kmildenmuratahiretiarzulayanaklsahibivesafnefistir.
Bu dima gnlden zuhur eden ilh srlar kabul ve hakikatlerine yol bulmaa
gayretedipherzamangnlkapsndanayrlmazlar.Belkikendileriniyokyereko
yupgnlhanesindenbiradmdarkmazlar.yleolurkignleilhamoluronu
Allah Tel tarafndan bilip her ne zuhur ederse maz Kurandr (Kurn Ke
riminz)diyekabulederler.Cahilkrdr,Hakkgrmez.Mesel;
Hmilekadnzindanolduuhaldetadbebekmasumolsada,oanasndan
ve rahminden bakasn bilmez. Padiah ve dier mahlkat ve b ve baheleri
teklif etsen inkr eder. nk doana kadar anas ve rahmini grd. Bu nedenle
vcud zindannda hapis olmu olan chil dahi bu dnya leminden bakasn bil
mez. Mutlak lemden sylesen sesi soluu kesilir ve hayran olup hayrette kalr,
belki kmil insan, childe dahi Hakk mahede eder ve her bir szn Hakkn
szdrdiyekulakkabartr.
Gnl, nefsini Hakk grr, amma nefsine kendini bildirmek gayet zor iitir.
Hidyetediciyemuhtatr.
Medhilezemmileminkymettebirhardaldeil,
Hrodururharmandaolbudaykorsamangrr.
leminvmesivektlemesikymettebirhardalkadardeeriyok,
Dikengibihaliyleharmandaolanbudaysamangrr.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten muratlar keml

sahiblerini yannda medh ve ktlemek hardal mikdar deildir. nk onlar
Tehallakbiahlkillah(AllahTelnnahlakileahlaklanmlar)drlar.Buzt
Allah Telya aynadr. Sknt ve geniilik, noksanlk ve keml, medh ve ktle
mek,sevinvegamonlarnyanndabirdir.nkbirlikmakmnakavumuolan
ztnkemliniinkrveikrardanzerrekadarkalbinezntgelmez,mirtHakk
olmutur.Medhvektlemekkonuannkendisfatdrbilir.Kemlsahibikemli
ve naks noksan grdn bilir. Bundan medh ve lemin ktlemesi onun ya
nnda hardal mikdar kadar deeri kalmamtr, ayn Hakk olmutur. Medh ve
ktlemedenartkhizlmez.
Harodurdediinefsiemmreilevasflolanzttr.(Eek)
Harmandanmuratbudnyalemidir.
Budaydanmurathakikatmcevherleridir.
Samandan murat hakikate ulaamam mecaz sfattr. Bu dnya leminde
varlk sfatm tevhid rzgar ile savurup ve asl cevherim olan kendimi yani bu
daypkediperatlei ilelphakkatanbrolankalbekoyuptakvamhr
ilemhrleki;Dnyahiretintarlasdrbuyurulmutur.

Dnyadagaripgibiveyayolcugibiol.
1288
Szntut.Dimaniyetinhakk
gevher olup eek gibi samana bakan gibi mecaz srete iltifat etmeyip ve eek
sfatlarndan kurtulmaya al. nk harn budaya iltifat lmdr. Hakkatan
eekbudayyesekendisinihelakeder.Ancaksamanhazmedebilir.
Tutturikbnrifinnicesaltiniulu,
Kmilolansultngrderviiolsultngrr.
Ycebyklerrifineteinituttu,
Kmilolansultngr,derviidesultngrr.
Niyzi Msr kaddesellh srrahulazizin bu beyitten muratlar hakiki olma

yan saltanatta bulunup mnya kavuamam, tozlanm kalb ile gz apaklan
msa bir rifi billahn eteini tutup yani yoluna balanp ve marifetine tabi ol
maklafenafillhatalipoldemitir.
DerviiHakkyakmikenanyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmezgzklhngrr.
DerviiHakkyakm,senonuyakansultnabak,
Hamamiindedilberigrmeyeningzklhngrr.
Dervii Hakk yakm iken demek Hakkn tecellsi btn eyada zahir olup
derviinvcdimecazisinimahvedipmakmcemdeolmaklaHakkdankendini
farkedemeyipbelkikendindenbakasnbulmaz.
kinci msrada Hamm iinde dilberi grmez gzklhan grr buyurduk
larHammdanmuratderviinkendivcdudur.
Dilberdenmurathakksevgilidir.
Klhndanmuratgnldr.Meselgnlsurettevcdiindegizlidir.An
cak hakikatte vctta tasarruf eden gnldr. Klhana benzetmek gayet ince
tebihtir.nkhammklhandansnr.
Ancak slik henz gnl klhannda Hakk aknn tei ile varlk odununu
yakm ve kalb zikre kavumu, fakat vcd zikrine nail olmamakla vcut
hammndahakksevgiliyetecellettiinifarkedemeyipancakgnlklhannda
ahidimahedeeyler.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizklhangrr
buyurduklarbudur.
OldilberinMehdadskkerdururhalkatad,
MsrekerbumihnetiolrhatRahmngrr.
OldilberinMehdadekerdirhalkatad,
MsrmihnetiekerondaolanRahmngzelliinigrr
Ad mehd olan dilber, mukaddes ruhtur ki ol mazhar hidyettir. Herkes o

1288
Buhari,Rikak,3;Tirmizi,Zhd,25;bnMce,Zhd3;bnHanbel,II,24,41,131;Acln,
KeflHaf,II,134vd,

sevgilinin vuslat ekerine kavumak isterler. nk onun tad btn eyay mest
etmitir.Ancakekeryemeklenefsineklinipapaanadeitirir.
Msr eker bu mihneti buyurduklar nefsi mihnette alamaktadr. Ol
rhat Rahman grr buyurduklar mukaddes ruhdur ki; dima vuslatta ve ra
hattadrvehernayrlyoktur.nkzerregneinayndrvegnetenayrl
yoktur. Varl gneledir. Gne durduka ona dah fena yoktur. Baks yine g
neledir.

57
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,
Yineherpresindengrnenrycemlindir.
Annntnemindemdemeksiketmezkim,
Yorulupyoldakalmayaokimazmivislindir.
NicesibaksunetrfayaahkfayahutKfa,
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.
Bulunmazlmekndirbilinmezbnindir
Heminancaksanakuldurseninehliiylindir.
Daldmimsadra(Msr)bozuldunispetisur,
Benimbunispetimimdinemhndr,neslindir.
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,
Yineherpresindengrnenrycemlindir.
Kalbiesinisoyupbinparaedencellindir,
Yineherprasndangrnencemlyzndr.
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,yanicelltecellilerininkalbegelii
AllahTelnnsonugelmeyenbirltfudur.Yinehertecelldeonuncemlininyz
grlr.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
M minin kalbi Allah Telnn iki parma arasndadr. Allah Tel diledii
gibitasarrufeder
1289
MmininkalbiRahmannikiparmaarasndadr
1290
Annntnemindemdemeksiketmezkim,
Yorulupyoldakalmayaokimazmivislindir.
Onuniinzamanzamaneksiketmezgznoklarn,
Yorulupyoldakalmayaonakavumaazmimdir.
Onunokgibidelenbaklarbenimhzmdr.Yorulupyoldakalmaypazmimiar
trr, demektir. Sevgilinin cevr cefas aka muhabbet okunluunu artrmaktan
bakabireyesebepolmaz.
NicesibaksunetrfayaahkfayahutKfa,
uAnkakimanngnlnazarghhaylindir.
YakumtepelerineyahutKfdandanbakanetaraflarabaksn,
uAnkaKuukianngnlnazarghhaylindir.

1289
Mslim.Kader.17;Tirmz.Daavat.90:bn.Mce.Dua.2:Hkim.Mstedrek.IV/321
1290
bn.Hanbel..11/173.IV/419;

Anka
Ankakelimesibraniceanakkelimesindentremitir.Anak,isimolarakger
danlk,uzunboyunludevanlamlarna,fiilolarakisegerdanlktakmak,bomak,
boazskmakanlamlarnagelir.
Anka; uzun boyunlu, ismi olup cismi olmayan byk bir kutur. Simurg,
Zmrd anka adlaryla da bilinir. Cennet kuuna benzer yeil bir ku olduu
iinbuadverilmitir.BuadlarndndaAnka,Semender,DevletKuu,Phoenix,
Turul, Hm adlaryla da bilinir. Bulunduu yerdeki kular avlayarak batya
doru utuundan Ankay murib de denir. slm tasavvuf ve edebiyatlarnda
Anka'ya verilen, baz kaynaklarda yutucu, yok edici eklinde de yorumlanan
murib gurub eden, uzaklaan, gzden kaybolan sfat bu efsanev kuun
gzlegrlmeyiiyleilgilidir.okyksektenutuuyolundakiinandabundan
kaynaklanmaktadr. Bu zellikleriyle Anka'nn dnyann en iri, en yksekten
uan ve havada en fazla kalabilen (200 gn) kuu albatros arasnda bir ben
zerlik aramak mmkndr. Anka Hint mitolojisindeki Garuda gibi kular padi
ahdr. Baz efsanelerde de yine onun gibi Kaf dandan baka denizin orta
snda ulu bir aacn tepesinde de oturur. Yz insan yzne benzer, boynu
uzun, tyleri renk renktir. Kendisinde her hayvandan bir almet bulunduu ya
davcudundaotuzkuunrenkvealmetiolduu,bunedenleranllarnAnka'
ya Sirenk, Simurg dedikleri sylenir. Krmz ve altn renkli, uzun tyl, gzel
sesli ve erkektir. Bir rivayete gre diidir. Tanr sonra buna bir erkek yaratm
tr. Msaaleyhisselmzamannda meydanagelen buku,oalpNecidveHi
caz taraflarna yaylmtr. Msrllarn efsane olarak anlattklarna gre Anka,
kartalbyklndebirhayvanolupboynununtylerialtngibisarvekuyruu
beyaz ile kark pembe renkli ve gzel gzldr. Gzle grlmeyecek kadar
yksekteuanveKafdanntepesindeyatanAnka'nnlm vedoumuyla
ilgili eitli rivayetler vardr. ran destanlarnda Simurg adyla anlan Anka,
Firdevs'nin ehnme sinde Zl'i yetitiren ve olu Rstem'e yardm eden ku
olarak bilinir. Ayrca ran mitolojisinde Anka, Rstem'in cerrah, babas Zl'in
dadsolarakdaanlatlr.
slm mitolojisinde ise, Anka kularn padiah olarak anlr. Hz. Msa
aleyhisselmzamanndayaratlm,Hicaz'agitmi,Hz.Sleymanaleyhisselmn
meclisincebulunmutur.KsasEnbiya'nnHz.Sleyman'lailgiliblmndede
AnkaKuununyksadlbirykyeralmaktaolupbuykdeAnkaileHz.
Sleymanaleyhisselmarasndageenolaylaranlatlmaktadr.Ayrcarivayetle
re gre Anka Hz. Zlkarneyn ile Kaf danda grmtr. Hz. Muhammed
sallallhaleyhivesellemdenncebirnebininbedduasylayokolmutur.
Arapada Anka, Farsada Simurg ad verilen; Trkede ise, bu iki isimle ya
dabuikiisminbirlemesindenmeydanagelenZmrdAnka(SimurguAnka)
adyla anlan, slm tasavvuf ve sanatnda da nemli yer tutan efsanev ku,
benzer nitelikteki baka kularla kartrlmtr. n Asya efsanelerinde Anka
pek ok kaynakta birlikte ele alnd Batdaki eski Msr kkenli Phoenix ve s
lam evrelerdeki Hm devlet kuundan tamamen, Hint mitolojisindeki ift

bal kartaldan ise ksmen farkl zelliklere sahip tasvir edilir. Boynunun ok
uzunolduunaveboynundabeyaztylerdenbirhalkatadnainanlanAnka
ile Anadolu Seluklu sanatnda baz ift bal kartal tasvirlerinin boynunda bir
halkabulunmasnedeniylebuikiefsanevkuunbirletirildiiveiftbalkarta
ln Anka sayld sylenir. Araplar arasnda Anka hikyesi semender ile kart
rlm, semender de bazen ku olarak tasvir edilmitir. eitli efsanelere gre
Anka, insanlar gibi dnr ve konuur. ok geni bilgi ve hnerlere sahiptir,
kendisine bavuran hkmdar ve kahramanlara akl hocal yapar. Tyleriyle
svazlaypyaralariyieder.KafdanaabilmekvegeykselebilmekiinAn
ka'ya binmek gerekir. Nitekim Zlkarneyn de Anka'yla ge kp yldzlara
ulamtr.eitlidinsel,byseletkileriolduunainanlanAnkaileilgiliinan
lar,kaynaneskiMsrinanlarndanalmaklabirlikte,in'denranmitolojisine
veMslmanlktanHristiyanlakadargenibirinanalannayaylmtr.Hris
tiyanlar Phoenix adn verdikleri bu ku mitinin yorumunu yaparak onu ldk
tensonrayenidendirilmeninsimgesiyaparlar.inlileriseAnka'yraksvemzi
inmucidiolarakkabulederler.YahudiinanlarnagreiseAnka,ocuklarka
ppboduuiinHz.Msaaleyhisselmnbedduasylayokedilmivesoyuku
rutulmutur. O gnden beri yeryznde grnmez. Bir efsaneye gre be yz
yl yaar. Dnyada her dnemde yalnz bir tane Anka kuu olduuna inanlr.
Ankann nl Arap masallarndan Bin Bir Gece Masallar'nda da sz edilmi,
Anka ortaa Arap ve Fars bilim kitaplarna da girmitir. Yzyllarca yaadna
ve hep yksekten utuuna inanlan Anka, divan iirinin dnda halk hikyele
rinde, halk edebiyatnn eitli rnlerinde ve ada edebiyatmzn deiik
edeb trlerinde de eitli zellikleriyle karmza kar. Halk hikyelerinde ve
masallardadanemlibiryertutanAnka,masallardadahaokKafdailebirlik
teanlr.
Tasavvufta da Anka deiik anlamlarda kullanlm, efsanev zelliklerinden
yararlanlarakbaztasavvufgrlerinanlatlmasndasembolgrevistlenmi
tir. lk suflerde rastlanmayan Anka ad Ruzbihn Bakli gibi air ve k muta
savvflarca tebih ve temsil unsuru olarak kullanlmtr. Anka kavramnn ta
savvufaiyiceyerlemesindeAttar'nMantku'ttayradleserindebukuuayrn
tlbirekildeelealmasetkiliolmutur.Dnyaedebiyatndavebizimedebiya
tmzda zellikle didaktik, ahlak hikyelerde hayvan motifleri sklkla kullanlr.
Fikirvedncelerinhayvanlarnazndanaktarlmasnnsaladkimiyararlar
buyoluntercihedilmesinderoloynamtr.zellikledintasavvufieriklieser
lerdeanlatmndahaakveanlalrolmasnsalamakiinkumotifindenya
rarlanlmtr. Baz felsef manalar anlatmak, soyut kavramlar somutlatrmak
iineitlikuisimlerinisembololarakkullananbnlArab'densonraefsanev
bir ku olan Anka'nn zellikleri eitli tasavvuf manalarn sembol olarak kul
lanlmtr.
1291
Beyittegeenetrf(taraflar)ahkfdadatepeleri,KfdaKfdadr.imdi

1291
(BATSLAM,2002),s.195198

zhirehlininindindebuleminvcdubaka,Hakknvcdubakaolarakkabul
edilir.YanilemindahiHakknvcdundanbakamstakilvcduvardr.Tarkat
ehlinin indinde ise bu lemin vcdu vcdu zill ve hayaldir. Vcd Allahn
vcdudur. Bu halkn vcdu Hakkn vcdunun zill, yani glgesidir. Mesel,
bir adamn gnein nrundan glgesi yere yansr. te o yere den glgeden
adamnnaslbirkimseolduuanlalr.tebulemdeHakknvcdununglge
sidirvemstakilolarakvcdlaryoktur.MsrefendininNazarghhaylindir
demesibuszegredir.
bnlArabhayli,eyannhemengenivehemdeendarolan;nevardr,
ne yok; ne bilinendir, ne bilinmeyen; ne ispat edilendir, ne de reddedilen ek
linde paradoksal (elikili) ifadelerle aklamaktadr. Hayl, eyann en geni
olandr,nkoaklenimknszolanbiletasavvuredebilir.Dahancedebah
sedildii gibi ztlklar birletirir ve mdmu tasavvur edebilir. Yine hayl eya
nnendar,fakatkapsamlolandr.
1292
Hayalinztlklarbirletirmesihakikatinebinaenaznok,oundaazgste
rilmesi ancak hayal ile mmkndr. Burada bnl Arab, Karlatnzda on
lar sizin gzlerinizde az gsteriyor, sizi de onlarn gznde azaltyordu...
1293
Ayetini ve Bunlarn gzne tekiler iki misli grnyordu...

1294
ayetini zikre
der.Budurumuancakhayaltakdiredebilir.nkhissilemdeaznok,oun
daazgsterilmesigerekd,hayaldeisehakikattir.
1295
bnulArab, hayl ilmine dhil olan konular nce ana balklar altnda ele al
m, daha sonra bu konularn ortaya koyduu problemleri zmek zere hayl
kavrametrafndauterimlerikullanmtr:
Haylilmi(ilmu'lhayl),
haylmertebesi(hazretu'lhayl),
haylmakam(makmu'lhayl),
muttaslhayl(elhaylulmuttasl),
munfaslhayl(elhaylulmunfasl),
tasavvurgc(elkuvvetu'lmusavvire),
tahayylgc(elkuvvetulmutehayyile),
haylgc(kuvvetu'lhayl),
mutlakhayl(elhaylulmutlak),
gerekletiricihayl(elhaylu'lmuhakkik),
nefes(ennefes),
Rahmn'nnefesi(nefesu'rRahmn),
am,kendisiylehereyinyaratldHakk(elhakkulmahlkubhkulluey),
berzah,hal(elHal),

1292
1293
Enfal,44
1294
limrn,13
1295
bnlArab,Ftht,c.VI,s.307.

hakkvarolu(elvucdulmuhakkak),
hayalvarolu(elvucdulhayl),
varlmmknolmayanadem(ademunlyumkinvucduh),
sabitaynlar(ela'ynu'ssbite),
yokluunyokluu(ademuladem)veilkyokluk(elademu'levvel).
Muhyiddinbnu'lArab'ninhaylilmivehayl'inmuttaslvemunfasllem
leri
hakkndaengeniaklamasyledir:
Marifetullah'a dir ilimlerin altncs, hayl ilmidir (ilmu'lhayl). Ve ayn
zamanda hayl'in muttasl ve munfasl lemlerini bilmektir (ilmu lemi'l
muttaslve'lmunfasl).
1296
bnlArabninbuekildemelekt,rhniyadahayalsretlerlekarla
ma tecrbesi oktur. Nitekim o, tavaf esnasnda Kbenin ya da Kur'an Ke
riminhakikatinibirgen(fet)sretindemahedeeder.Kendindennceya
amevliyayadanebilerinruhnisretleriylekarlar.
1297
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz bnl Arabnin Anki Murib Kitabna de

er verir ve ondan istihralarda bulundu. Hasaneyn Risalesinde ve Kelimat
Kudsiyesinde birok alntlar yapmtr. Sleymaniye Ktphnesinde
1298
bulunan
nshakendi elindebulundurduuanlalmaktadr.Yaptmzincelemedekapan
ilksayfasnda(H:1071M:1660)
1299
kaytdlmtr.sayfalardahemenhe
menhepsindesrralmayetlerin,gnlerinvukuagelenolaylarnkitabngster
diiiaretlerileuygunluuilekenarnotlarilebelirtilmitir.
Mesela:12adaYusufunhapsegirii1087
16a da 1086 da hapisten ktm gn Bu trl birok kayt bulun
maktadr.
Bulunmazlmekndirbilinmezbnindir
Heminancaksanakuldurseninehliiylindir.
Bulunamazmeknszdrbilinemeziaretiyoktur
Ancakseninailendendirvesanakuldur.
Hakikat ehli katnda vcd ancak Allah Telnn vcdudur. lh vcddan

baka vcd yoktur. Ondan dolaydr ki, Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
efendimizAhadiyyetmakmnnasletenbizzatshibiolduundanglgesiyokidi,
yaniglgesiyeredmezdi.

1296
(ATA, 1993), s. 479; Hayl ilmine Hayal keif bilgisi (ma'rifelu'lkefi'lhayl) de de
nilmektedir.Bak:Futht,I,34,II,299.
1297
1298
AnkauMuribfiMa'rifetiHatmi'lEvliyaveemsi'lMarib/MuhyiddinMuhammedb.
AlietTaielEndelsibnArabi297.7SleymaniyePertevPaa(Selimiye)000314
1299
MuhammedMsrElMalat,ElHalvet,ElUk

Seninehliylindirdemekokendikendinehizmeteder,kendikendinesy
ler. Yani rubbiyyetle rubbiyyetine hizmet eder, nk Cenb Hak ve gayb
Mutlakzhiroldu,yaniCenbHakhicbrubbiyyetlezhirdir.
Daldmimsadra(Msr)bozuldunispetisur,
Benimbunispetimimdinemhndr,neslindir.
Kkisim(Msr)bozuldumimvesadveradiyedald
Benimbunispetimimdineaydr,neyldr.
Msrninvcdudald,yanivcdHakknvcdudur.Msrlikkalkt.imdi
oMsrliknispetineayndrnedeyllarndr.
NitekimHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemBeytullah'agirmeeengel
olan mriklerle anlama yapaca zaman byle yapmtr. Bu esnada mrik
lerden Sheyl b. Amr adnda biri, anlamay yapmak zere geldiinde, Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellem
imdi iiniz kolaylat. deyerek, bunu bir uur sayd. Nitekim Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin uur sayarak sevindii gibi, problem
Sehl'inelindezlmoldu.
1300
Hlbukibabasonabuismitaktnda,baka
larndan ayrt edilmesi iin bir lem olarak vermi veyahut da, hayrdan baka
birgayeolmaksznonabuismivermitir.
1301

1300
Hudeybiye bar anlamasna atf yaplan bu uzun rivayet iin bak: Buhr, urt (54),
15.
1301
(ATA,1993),s.414

58
Vezin:MeflMefilnFeln
lhiisimlerdesonsuzhnerimvar,
Herzamanharflerinsemasnaseferimvar.
[Esmi Hsn Zikri ve Adbnda A'rf sresi 180. yette, "O'na (Allh'a) o
isimlerleduedin."buyrulduunu,birhadsierfdedeAllahTel'nngzel
isimlerini ezberleyip sonuna kadar sayanlarn cennetle mjdelendii ni be
lirtmitir. te bu Allah Tel buyruu ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
mjdesi, Esmi Hsn'nn tarkat mensbu olan veya olmayan btn
mslmanlarndilindendrmediklerizikri,yanivirdiolmutur.Buhusustari
katlarca daha sistemli ve tertipli hle getirilmitir. Allah Tel'y zikretmek
Kur'an Kerim'de eitli yerlerde emredilmitir. Bu yetlerden birisi yledir :
"Eym'minler!Allh'okzikredin.O'nusabahakamtesbhedin."
1302
teKur'anKerim'dekibuyetler,mslmanlararasndaAllahTel'yzik
retmenin, bir ibdet olarak mslmanlar arasnda yaynlamasna vesle ol
mutur.EsmiHsnzikriyetlerindeiretiylezikiribdetinayrlmazbirun
surudur.Zikritarkatlarbirsistemebalamlardr.Hertarkatnkendimensup
larna tavsiye ettii bir zikir dab, usl ve says vardr. Bu, o tarkatn virdi,
yanibellizamanlarda,bellimikdardatekraredilerekokunaneylerolarakkabul
edilir.EsmiHsnzikridebaztarkatlarnvirdleri(evrd)arasndadr.Mese
la,HalvetiyyetarkatndauyediEsmaslkabuledilmitir:
Kelimeitevhd,Allh,H,Hak,Hayy,Kayym,Kahhr.
ubeisimdefr'(ek,ilave)kabuledilmitir:
Fetth,Vhid,Ehad,Samed,Allh.
Busonbeisim,aslkabuledilenlereilveedilir.
1303
Esmai Hsn hakknda birok eserler telif edilmi ve yazlmtr. Niyzi

1302
Ahzb,41,42.
1303
M.SdkVicdn,TomarTurukAliyye(HalvetiyyeSilsilenmesi),s.29.

Msr kaddesellh srrahul azzin erhu'lEsmi'lHsn Rislesi de bulun
maktadr. Bu eserlere rnek olarak bni s'nn
1304
Esmi Hsn erhi isimli
eserinde
1305
esmzikrinebalamadannceartlarnbulunduuvebunlariin
artlarn olduu ve yerine getirilmesini tavsiye etmektedir. Ondan sonra zikre
balanabilecektir. O, eserinde her ismin hangi vakitte ve ka adet zikredilmesi
gerektiinide,genelliklesonbeyittebelirtmitir.Bunagreherisminzikredile
ceivakitveadetbellidir.
bnis'nnbelirttiibuvakitleryeditnedir:
1.Gne,
2.Mteri(Jpiter,Mars),
3.Zhre(Vens,obanyldz),
4.Mirrh(Merih),
5.Kamer(Ay).
6.Utrid(Merkr),
7.Zuhal(Satrn).
Grld gibi, Allah Tel'nn isimlerinin zikredilecei vakitler baz geze

genlerinisimleriyleanlmaktadr.bnis,eserinde
1306
,emahlinde,buvakit
lerinhangignnhangiksmnaisbetettiinitakdmetmitir.Gnnbuksm
lardaunlardr:
1.Sabah,
2.Kuluk,
3,Zevl(Gneintamtepenoktayaulatn),
4.le,5.Mbeyn(leileikindeiaras),
6.kindi,
7.Akam.
simlerinzikredileceivakitler,hergnnbuksmlarndanfarklbirineisbetet
mektedir.Onlarnisbetettii,gnnbuksmlardaunlardr:ESMLHSN

1304
bnis'nunasladlyas'tr.AncakbabasNecdddins'yAkhiss'yeizafeten"bni
s" (solu) diye tannmtr. 902/1496'da Akhisar (Manisa)'da domutur. Akhisar, o
sradalivolanSaruhan'abalbirkasabaolduuuun"Sarhn"nisbetiyleanlr.Dodu
uyervememleketiolanAkhisar'anisbetedilerek"Akhisr"diyedeanlr.
1305
(Saruhn)
1306
Bkz.erhiEsmiHsn,A,vr.42b;C,vr.30;H,vr.27b;K,vr.1a.

Gne : Pazartesi, mbeyn ; Sal, kuluk ;aramba, ikindi ; Perembe,

zevl;Cuma,akam;Cumartesi,le;Pazar,sabah.
Mteri:Pazartesi,zevl;Sal,akam;aramba,le;Perembe,sabah;

Cuma,mbeyn;Cumartesi,kuluk;Pazar,ikindi.
Zhre : Pazartesi, ikindi ; Sal, zevl ; aramba, akam ; Perembe, le;

Cuma,sabah;Cumartesi,mbeyn;Pazar,kuluk.
Mirrh:Pazartesi,le;Sal,sabah;aramba,mbeyn;Perembe,ku
luk;Cuma,ikindi;Cumartesi,zevl;Pazar,akam.
Kamer : Pazartesi, sabah ; Sal, mbeyn ; aramba, kuluk ; Perembe,

ikindi;Cuma,zevl;Cumartesi,akam;Pazar,le.
Utrid : Pazartesi, akam ; Sal, le ; aramba, sabah ; Perembe, m

beyn;Cuma,kuluk;Cumartesi,ikindi;Pazar,zevl.
Zuhal:Pazartesi,kuluk;Sal,ikindi;aramba,zevl;Perembe,akam;
Cuma,le;Cumartesi,sabah;Pazar,mbeyn.
erhiEsmiHsn'dabelirtilenslegrebuvakitlerdeokunacakisimler
veadetleriunlardr:
Gne : 1. Allh (66), 2. erRahmn (298), 3. erRahm (386), 4. elMelik
(90),5.esSelm(131),6. elHlk(731),7.elBr(204),8.elBst(72).9.er
Rfi (351), 10. elMuizz (117), 11. elBasr (300), 12. elHakem (68), 13. elAdl
(104), 14. elGafr (1286), 15. elAliyy (110), 16. elHafz (998), 17. elMukt
(550),18.elCell(73),19.elBis(573).20.elMuhs(148),21.elHayy(18),22.
elKdir (305), 23. el Muktedir (744), 24. elEvvel (37), 25. elVl (47), 26. el
Afvv (156), 27. Z'lCelli ve'lkrm (1100), 28. elGan (1060), 29. elMni
(161), 30. enNr (256), 31. elHd (20), 32. elBk (113), 33. erRed (514),
34.esSabr(298).
Mter:1.elKudds(170),2.elMheymin(145),3.elMtekebbir(662),
4. elKahhr (306), 5. elAlm (150), 6. elKbz (903), 7. esSem (180), 8. el
Kebr (231), 9. elMter (55), 10. eehd (319), 11. elHamd (62), 12. el
Mbd (56), 13. elKayym (156), 14. esSamed (134), 15. etTevvb (409), 16.
elMukst(219),17.elCmi(114),18.elBed(86).
Zhre : 1. elM'min (136), 2. elGaffr (1281), 3. elVehhb (14), 4. er

Rezzk (308), 5. elLatf (129), 6. eekr (526), 7. elHasb (80), 8. elKerm
(270),9.erRakb(312),10.elMecd(57),11.elVekl(66),12.elMetn(500),
13. elMuhy (68), 14. elMcid (48), 15. elBirr (202), 16. elMun (1100), 17.
elVris(707).
Mirrh:1.elAzz(94),2.elCebbr(206),3.elMzill(770),4.elKav(110),
5. elVel (46), 6. el Mmt (490), 7. elVhid (19), 8. elEhad (13), 9. elhir

(801),9.elMntakim(630),10.edDrr(1001).
Kamer:1.elMsavvir(336),2.elHabr(812),3.elVsi(137),4.elHakm
(78),5.elVedd(20),6.elBtn(62).
Utrid : 1. elFetth (489), 2. elAzm (1020), 3. elMud (124), 4. erRaf

(286),5.Mlik'lMlk(212).
Zuhal : 1. elHfz (1481), 2. elHalm (88), 3. elVcid (14), 4. elMukaddim

(184), 5. elMuahhir (184), 6. ezZhir (1106), 7. elMtel (551), 8. elNfi
(201).]
1307
Gnlmgnnsaysyokyldzlardr,
Herburtabenimbingnebinaymvar.
Gnlgndenmuradkalptir.Yldzdanisehatragelendncelerdir.Hat
ra gelenlerin hi sonu yoktur. Bin gne ve bin kamerden maksat o hatra gelen
lerdenalanilhzevklerdir.
limlereebcedhocasolmakarolur,
limler ebced hocas olmaa utanrlar. Hlbuki Niyzi Msr kaddesellh

srrahul azz diyor: Ebcede l nazarm var, zir Ebced Ben sril zamannda bir
Melk idi, onun mazharndan nice bu kadar lem nizam ve intizam bulmu ve o
zamannnebisitarafndandvetolunmuveonunlanicevakalarolmutur.
Siz beni habs idp Boazhisara gelince bir hal galebesiyle kitblar yrtm
atmum. kulukdan vakt 'asr
1308
olnca 'aklum bauma gelince grdm.
boazumda yine zencir ayaumda buka bu hlde iken esm'i hurf ve
kav'idi
1309
cifrnbazsfethold.Elhamdulillahitelolgndenbugnege
lince yevmen feyevmen
1310
ziyde olmakdadur. hatt baz stlh cifre Allah
sbhnehuvetelvzevvelkld.
1311

1307
(Saruhn)(YILMAZ)
1308
kindivakti
1309
Kaideleri
1310
Gndengne
1311
(MISR,1223),v.35b

VedahiaribivrdtdanolmakzremenkldrkiHazretimerhumben
delerinden birisi kendi diresinden birine iktiz itmi iken Hazreti eyhden
istifgneolubbirmacnterkibiMerhumHazretleriistivbbuyurubvarimdi
bu eczay mektbetlesmyi sk u attrndan bitemmih itira idb in
AllhuTel badelistimlsrifbedidrolarakdefikeder vekafilelve
meni ekl olur, misilli buyurub ol dahi mtevekkilen alarrabblhakm
mubyeiai merkuma semtine itbn ve eczy devay tedarik niyyeti ile
revnoldukdaekserinitiralkinbirinebirtarklezaferybolamayubmnendi
kimya ve anka mevcdlism ve madmlcism kaldkda yine Hazreti eyhe
arz hacet ve sebli tekmli istifsar idince anlar dahi eyi matlubun adedi
ebcedisinihisbbuyurubdevymezbrailhakkabilkesrlvcdolanlardan
adediadedisabkamutbkbirisiniihtiyarvemadmmerkumabedeliahh
olmakzretekmilineiaretveistimline(34a)tenbihlerindensonraoldahibir
minvalmeramilolubhulsatlmlolanmurdlardahibkudretihazeve
cellehaslolmudur.
1312
YukardabahsigeenkonudabirisiifaiinNiyziMsrkaddeselhsrrahul
azzden ifa iin bir macun istemi. Niyzi Msr Efendi, macun mfredatn yaz
m. Ancak birisi atarlarda bulunamam. Oda Ebced hesabyla onun adna uyan
baka bir ecza yani bitki veya maddeyi bulup, koyuverin demi. yle yapmlar;
macunu yiyen iyilemitir. Bu mevzudan iaretle maddelerin isimleri ve msem
malararasndakimkemmelbirliktelieiaretolduubununyksekbirilimmer
tebesininbeyandr.
EBCEDTABLOSU
1313
1314

1312
(brahimRAKIM,1750),v.34a
1313
Kaynak: Trkslm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, Do. Dr. smail Yakt,
tken,stanbul,1992.
1314
bnlArabyegrebuharflerinbazsaydeeriuekildedir.
gaynharfininsaysaldeerihakknda,bizevesrehlinegre900,nurehlinegreise
1000dirder.
ddharfininsaysaldeerihakknda,bizegre90,nurehlinegreise800drder.
nharfininsaysaldeerihakkndabizegre1000,nurehlinegre300drder.
y harfinin saysal deeri hakknda on ikinci felek iin 10, yedinci felek iin ise 1dir
der.
lamharfininsaysaldeerihakkndaonikincifelekiin30,yedincifelekiinise3tr
der.
ra harfinin saysal deeri hakknda on ikinci felek iin 200, yedinci felek iinse 2dir
der.
sdharfininsaysaldeerihakkndabizegre60,nurehlinegre90drder.
sinharfinin saysal deeri hakknda nur ehline gre 60, bize gre ise; byk ebcette
300,kkte3trder.
zharfininsaysaldeerihakkndanurehlinegre900,bizegrebykebcette800,
kkebcette8dirder.(AKMAKLIOLU,2005),s.208209


CefrveEbcedHarflerveRakamlarMetafizii
1315
Cefr ve ebced, harflerin rakamsal deerleriyle tarih drmede kullanlan

yntemeadnverenkelimelerdir.Cefrveebced,birszsanatolduugibiayn
zamanda ilh metinleri yorumlamada kendisine bavurulan bir metot olarak
grlr.Buyntem,farklmilletlertarafndandeiikdnemlerdeapayrama
lar iin kullanlmtr. Mslman topluluklar tarafndan da bu ynteme bavu
rulmu ve slm kltr zemininde geni bir uygulama alan bulmutur. Episte
molojisini btn tevil zerine kurgulayan mukassdlarn kullandklar cefr ve
ebced,harfverakammetafiziibalamndadeerlendirilmelidir.Bunu,biran
lamda harf ve say gizemcilii olarak da niteleyebiliriz. lh mesajn muhatab
olan insan, metinleri anlamaya ynelik olarak her dnemde farkl yorum yn
temleri gelitirmitir. Bu abann amac, ilh murad anlamaya yneliktir. Ya
amn ilh kastlara uyarlamak iin aba gsteren insann, ayn zamanda kut
sal, farkl yorum yntemleriyle, yaamna/duruuna uydurmay hedefledii de
olmutur.Bunu,rahatyaamak,tatminolmakvedahafarklsebeplerleyapt
grlr.lhmetnikendiduruunauyarlamaabas,dindeifsadedicibirame
liye olarak kabul edilir. Bu yaklamlar farkl frkalar tarafndan yaan
lr/savunulur olmusa da asl tahribat Kur'an Kerimin zhirini hie sayarak
btn yorumu merkeze alanlar, ar yorumlarn asl kabul edenler oluturur.
lhmetinlerincefrveebcedebavurularakyorumlanmasnsavunanlar,bunu,
btnkastlaranlamaabasolarakmeruhattagerekligrmektedirler.Buy
nelimin kutsaln snrlarn zorlar boyutta; hatta bizatihi ilh mesaja aykr ol
masdahionlarengelleyememitir.Ziraonlaragreyaplan,deerlerintabiat
gereidirdolaysylameruhattalzmludur.
TerimOlarakCefrveEbced
Arapabirkelimeolancefr,szlkte,sttenkesilmidrtaylkkuzu,olak,
ii tala rlmemi yuvarlak geni kuyu, hizmeti ocuk, alt ayn doldurmu
kk deve, kk buza anlamlarna gelir. Terim olarak cefr/cifr, deiik me
totlarlagelecektenhaberverdiiiddiaedilenilimveyabuilmikapsayaneserle
riifadeedenbirterimolarakanlr.Harflereverilensaydeeriilegeleceeve
yageenhdiselereibarelerdentarihveyaismedairiaretlerkarmailminede
cefr denilmektedir. Ebced kelimesi ise Arab alfabesindeki harflerin kolaylkla
ezberlenebilmesi iin harflerin birletirilmesiyle meydana getirilmi sekiz ma
naszkelimeninilkiolanbirterimdir.Ebced,busralamadailkkelimeninadol
duu gibi ayn zamanda dier kelimelerin tmne de ad olmutur. Bir baka
ifadeyle ebced, eski alfabeye verilen isimdir. Buna, abcad, ebicad, ebiced,
abucadda denmektedir ancak tutunmu ekli ebceddir. Ebced, Arapa, Eski
SmAlfabesindekiharfsrasnnsaydeerinegretertiplenmitir.Budizginin
brnveSrynAlfabesindekiharfleriiinealdvedizgideyeralankelimele
rinaynzamandabirermanayadageldiikabuledilir.Buformldeyeralanke

1315
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)

limeler unlardr: ebced, hevvez, hutt, kelemen, safas, karaet, sehaz, daza
(zazlen). Bu kelimelerin gerekte Arapa kklere dayanmay ve bu suretle
kelimelerinbellibiranlamnndaolmay,Araplarnbunlarbakakavimlerden
almolduklarnnakbirdelilidir.Kaynaklardabugrdesteklemektedirzi
rabueitbirsralamannFenikeAlfabesindegrldtespitedilmitir.Esas
itibariylecefrveebced,mahiyetvesonuasndanaynieriesahiptirler.Ke
lime ve tasnif bakmndan farkl deerlendirilmelerine ramen aslnda bu keli
meler iin biri birinin nevdir de denilebilir. Harflerin saysal deerleriyle tarih
drmede kullanlan bu yntem, aslnda szharf ve say btnlnden do
an bir sanattr. Ancak lh metinlerin yorumu ve gayb haberlerini bildirmek
iin kullanm, tarih drme metodu ve sz sanat oluunu glgelemitir. Cefr
ynteminikullananlaracefrveyaceffrdenilmektedir.
CefrveEbcedBatnYorumunTarihineTopluBak
Ebcedinmeneinedairyaplagelenrivayetveyorumlar,konuyadairsyle
negelen efsaneleri gstermesi bakmndan dikkate ayandr. Ebced diziminde
geen kelimelerin, uayb aleyhisselmn kavminden olan alt kiinin ad,
Medyen lkesinin ahlar, ilk alts alt eytann ad, haftann gnlerinin adlar,
Hz. dem aleyhisselmn yaratl ve cennetten ayrl hikayesinin evrelerini
gsterdiine inanld gibi, insan meydana getiren anasr erbaa (drt un
sur)nndaebcedinkarlolduukabuledilmektedir.Yineebcedinilhisim
lerin alt anahtar; ilh isimlerin karl olan kelimelerin ba harflerinin bir
arayagetirilmesiyleortayakanbirdzenolduunadainanlmaktadr.Birba
kainantabunun,Tanrnnilhkitaplarndayeralanemirveyasaklarnak
layan kelimeler olduu kabul edilir. Yine ebced dzenindeki sekiz anlamsz ke
limenin, kimler olduu bilinmeyen sekiz filozofun ad olduuna da inanlr. Yu
nanllarn saylar zaptetmek iin koyduklar kelimeler olduuna dair rivayete
rastlandgibi,busekizkelimeninPershkmdarSbrunocuklarnnadlar
olduuna da inanlmaktadr. Bu inanlar tarihte kalm yaklamlardan ibaret
deildir.rneinRenGunon,ebcedinsaysaldeerleriylealfabedekiharfle
rintoplamnakarlkgelensekizismin,sekizmeleinadolduunusylemekte
ve benzeri yaklamlar gelenek eilimince geni kabul grmektedir. Ebced d
zenini oluturan kelimelerin ne olduuna dair efsanev rivayetleri daha da
uzatmakmmkndr.iadabeklenenMehdinancnauyarlanancifirgiriimi
ilkkezCaferiSadkailhlkatfedenve mamCafertarafndantekfiredilipko
vulan, Gult iadan Hattabler tarafndan slm dnyasna sokulmutur. Cifir
hakkndakirivayetlerEhliSnnetegvenilirsaylmamaktadr.nkbunlarn
senetleri muteber olmad gibi Caferi Sadk radiyallh anhn yaknlarndan
olan Malik b. Enes, Sfyan b. Uyeyne gibi limler tarafndan da benimsenme
mitir.BurivayetlerinkaynaKuleyndir.KuleynElKfiisimlihadiskitabn
da bugnk Kur'an Kerimin tahrif olduunu, Caferi Sadkn Hz. Msa
aleyhisselmdandahabilgiliolduunuiddiaedecek kadartutarszgrlerbe
nimseyen bir kiidir. Gnmz mutedil ia limleri cifiri kullanmamakta,
Kur'an Kerimin ifre kitab gibi alglamann yanl olduunu vurgulayarak; el

Kfininphelisenetleredayandnvemuteberolmadnsylemektedirler.
Cefr ile ilgili szlerin mam Caferi Sadk radiyallh anha nisbet edilmesi ve
cefrinshhatiyleilgiliolarakMuhammedEbuZehraunlarsylemektedir:Biz
cefr ile ilgili szlerin mam Cafer Sadka nispetini kabul etmiyoruz. nk
cefr,gaybilmiilealakalbireydir.GaybilminiiseAllahkendizatnahasret
mitir. mam Cafere nisbet edilen cefr ile ilgili rivayetlerin ou elKuleyni
yoluyla gelmektedir. Bu elKuleyni, ayn zamanda mam Caferin Kuranda
eksiklik bulunduunu sylediini de rivayet etmitir. elKuleyninin Kuran ile
ilgili bu rivayetinin yalan olduunu, mam elMardi ve rencisi et Tusi gibi
IsnaAeriyyeninbykimamlarortayakoymuvemamCaferdenburiva
yetin tam aksini nakletmilerdir. Aslsz bir eyi byle bir imama nisbet eden
kimsenin hibir rivayeti hakikat aratrclar nazarnda kabul edilmeye layk
deildir. Bana gre cefr fikrini, IsnaAeriyye mezhebine sokanlar
Hattblerdir.
1316
EbcedHesab
Harflerin rakam deerleriyle tarih drme eski dnemlerden beri yapla
gelmitir. Bunun bir zevk halini almas insanlarn ilgisini ektii gibi zamanla
adetatutku halinialmvebuyntemnerdeyseaklagelebilecekheralanauy
gulanmtr. Yeryzndeki hemen hemen her alfabedeki harflerin ayn zaman
dabirerrakamolarakkullanldveyaherharfinbirsayyakarlkolduubili
nenbirgerektir.rneinLtin,Fransz,Yunan,brnveSrynalfabelerinde
debubyledir.ukadarnsylemekgerekirki,eerebcedmefhumu,harfle
rin rakam karl olarak kullanlmasdr eklinde deerlendirilirse, bu durum
da Ltin, Fransz ve Yunan ebcedlerinden bahsetmek mmkn hatta zorunlu
olacaktr. Ne varki farkl alfabelerde harflerin rakam deerleri deitii gibi
ebcedinkendiiindedehesaplamaekillerivardrvebunlardadarakamde
erlerideimektedir.Bunlar,Aslebcedhesab(cmelisair),enkkebced
hesab (cmeli asar), byk ebced hesab (cmeli kebir) ve en byk ebced
hesab(cmeliekber)dir.
Tarihdrmeebcedin enyounkullanldalandr.Tarih drme,padi
ahlarn tahta kmalarndan tannm kiilerin mhim mevkilere tayinlerine,
doumtarihlerinden,nemlikabuledilenhemenaklagelebileceksayszolayn
tarihlerinin belirlenmesine kadar; fetihler, hastalklar, yangnlar gibi geni bir
alana yaylmaktadr. Bunlarn yannda ebced, gnlk ihtiya ve haberlemeler,
isim sembol olarak, ocua isim verilirken, kitap ve makalelerin sayfa
nolarnda, ay ve sene kaytlarnda, yaz blmlerinde, madde balklarnda,
resmidevletkaytlarnda;vakanviskaytlarnda,vakfkaytlarnda,saymlarve
envanter hesaplarnda, fizik, matematik, mimarlk ve astronomide kullanlm
tr.Yineebced,cifrvevefkilimlerinde,byvemuskalarda,burlarrenme

1316
MuhammedEbuZehra,slmdaFkhiMezheplerTarihi,ev.:Abdulkadir
ener,HisarYaynlar,stanbul(Tarihsiz),s.178179.

de, define aramada, Tasavvuf yorumlarda, zikir saylarnn belirlenmesinde,
Btn Tefsirlerde, kadir gecesinin tespitinde kullanlmtr. Hatta ebced,
musikde, ebced notas olarak da kullanlmtr. Ebced alfabe dzeninin her
harfinin bir rakama tekabl etmesi zelliinden faydalananlar, bu yntemi e
itlisahalardakullanmlardr.teCefrilmibuyntemlerdenbirisidir.Buhesap
yntemi henz Kuran indirilmeden nce de kullanlmaktayd ve eskiden beri
ok yaygn olan bir yazm eklidir. Arap tarihinde geen tm olaylar, harflere
rakam deeri verilerek yazlr, bylece her olayn tarihi de kayda geirilmi
olurdu.Butarihler,herkullanlanharfinzelrakamdeerlerinintoplanmasyla
elde ediliyordu. Mslmanlar da bu yntemden farkl alanlarda faydalanm
lardr. Buna gre sembolik ekiller ve harflerin ebced say karlklar zerinde
yaplan yorumlar, bu sahayla megul olanlarn bavurduklar yollardan biridir.
Ebcedilecefrarasndaennemlifark:ebcedgereklemiolann,cefriseger
eklemesi muhtemel olann ilmi olarak grlmesindedir. Tasavvufta
fizyognomoni denilen bilimin bir dal olarak grlen Kef ilmi de lml
firseyekarlkgelirkibununlailhisimlerilmininkarlandnainanlr.Bu
nunla el, avu, parmaklar, bilek ve yz ekillerine farkl anlamlar yklenilerek
snrsz manalar kartlr. Bunlarn ierisinde dini tanmlamalardan tutun da
mstehcen kartmlara kadar hezeyanlar vardr. Btn bunlar; Tasavvufun,
Btn Yorum yntemiyle bavurduu, metafizik atmosferde yaplan yntem
denemeleridir.Tasavvufeilimbunlarmerugrrvesonularnkendiman
tkrgsierisindekesinteolojikkarmlarolarakdaislmdirdiyetescil
ler. Nitekim bu ar yorumlarn delili kendinden menkul olup sahipleri delil
sunmaya dahi gerek grmemilerdir. Buna karlk farkl ilim ehli ve disiplinler
isebuyntemiou kez dikkatedahi almamlardr.Arapedebiyatndabirsz
sanatolarakkullanlanebcedsistemleri,ilhmetinlerdegeenibarelerinharf
lerine saysal deerler vermek ve kan saylardan gelecee ait yorumlar yap
makolarakgelimitir.Zateniinendikkatekiciyandabiredebisanatveko
laylk olarak gelitirilen bu metodun tamamen insan rn olmas, dolaysyla
birden fazla, farkl harf saysal deer sistemlerin mevcudiyeti ortadayken ilh
metinlerinyorumundatescilleyiciolarakkullanlmayakalklmasdr.AllahTe
lnngaybResulullahaveOnunvekiliolaraksetiievliyasnfnabildirecei
nisavunaniavetasavvufgruplar,cifrindebunundolaylyoluolduunuiddia
etmilerdir.MuhyiddinbnlArabFutuhatMekkiyeadleserindecefrzeri
nemstakilbirblmayrmtr.
Niyzi Msr de cefr metoduyla Hz. Hseyin ve Hz. Hasan aleyhisselmn
nbvvetsahibiolduklarnisbatlamaktadr.
RakamlarveHarflerMetafizii
Rakam ve harflerde gizem aramann tarihi eski kadm dnemlere kadar gi
der. Hindistanda Caynizm ve Budizm, inde Taoculuk ve Konfyanizm gibi
Uzakdou dinlerinin yan sra Msr, Yakndou ve Yunan uygarlklar ile Yahudi
veHristiyanevrelerdebuinancneitlivaryantlarnarastlamakmmkndr.

Yahudi,Hristiyanveslmkltrndesaylaravesaylarnzelliklerinegsteri
lenilgininfikrtemelleriPisagorcufelsefeyedayanr.Rakamlarveharflerileilgi
li ilk felsef telakkilerin, Pitagoros (Pisagor)la balad bilinmektedir.
Pisagorcular,leminesasnnsayvesestenibaretolduunusyleyerekdalist
bir anlay savunmulardr. Pisagorcularn asl dncelerinin temeli felsef ol
maktan ziyade matematik, musik ve astronomi ile ilgilidir. Bir baka ifade ile
onlara gre saylarn ilmi, felsef bilginin esas anahtar olup; ontolojik dzlem
deki her fenomende ikin olduuna inanlan bir dzen fikri hkimdir. Bu fikir
den hareketle kutsal metinlerin yorumu, gelecee ynelik kehanetler, ynte
min kullanmnda cazibe merkezi olmutur. Hermentik sistemde say spek
lasyonlaryla nemli bir yer tutan Philo, Eski Ahitten mlhem fikirlerle
Pisagorcu gelenei birletirmi; bylece, ortaan alkl olarak say gizemcili
inedayananncilyorumlarnntemeliniattbildirilmitir.Harflerinverakam
larn mukaddes saylmas ve onlarn ilh bir mahiyete haiz olduklar gr,
felseftelakkilerdendeteeskikabile kltrlerinde yeraldnailikinpek ok
eysylenmitir.zellikleAkad,SamveTurankavimlerindesaylar,leminve
varlklarnyaratlvemukadderatylailgilihususlarbelirtmekteydi.Gelecei
kefetme merak, slm ncesinde yaayan eski milletlere kadar uzanr.
Keldnler,Asurlular,Babilliler,MsrllarvedahasonraYahudilerleHristiyanlar
arasnda yaayan khinler, mneccimler ve baz mistiklerin kinatn sonu ve
devletlerin kibeti gibi konularda eitli haberler verdikleri bilinmektedir. Bu
nunyannda,TevratnbtnyorumlarndaveAzizAgustinusgibiKiliseBabala
rnnyazlarndadaoksaydacefrrneklerinerastlanr.Yahudimistikhareketi
KabalanntemeleseriolanveTevratnbtnyorumunuihtivaedenZoharda
da harflerin srlarna dayanan bir ilimden sz edilir. slm dncesi, tarihi
seyri iinde kendine has bir geliim izleyerek, rakamlar ve harfler metafiziini
bilinenlerin fevkinde ok daha deiik bir slpla aklar. zellikle harfler, sz
lerinveseslerinsembolikiaretleriolarakgrldtasavvufyorumlarnodak
ve arlk noktasn tekil eder. Nitekim slm tasavvuf anlaynda harflere
nem atfedilmesi ve lmi Hurf, KitablHurf gibi yzlerce eserin mey
dana gelmesini salayan mil, harflerin ve varlklarn meydana geliine izafe
edilen srr ve tasavvuf yorumlarn neticesidir. slm Tasavvuf dnyasnda
eyhi ekber (en byk eyh) unvanyla tannan Muhyiddin bnlArab, el
FtuhtelMekkiyyeadlnleserindekonuylailgilibirbabda,harflerimer
tebelere ayrmtr. Bununla harflerin, yalk, kuruluk, scaklk ve soukluk gibi
drt temel tabiata iaret ettiini syler. Ayrca harfleri kendi balarna ayr bir
millet olarak telakki eden bnlArab, onlarn iinde kendi cinslerinden nebi
leri, lemleri vs. vardr diyerek her bir harf hakknda derin yorum ve tevillere
giriir.Ardndanbutevillerideancakehlikefolanlarnanlayabileceinisyle
yerek ular ak bir alan oluturur. Ar yorumlarnn Kur'an Kerime muhalif
olduunun sylenmesi durumunda ise sufiler, delil ikame etmekten mnez

zehtirsyleyerekyorumlarnsavunmutur.
1317
MuhakkakArvegklerilimleribudur,
Hemdahiyeryzndetkenmezcevherimvar.
Msrsnefesiilebununlabiroldu,
Gnlmedahinegelinedegidiimvar.
NiyziMsrninHz.saaleyhisselmilebenzemelerisrekliilhilerindegel
mesizamanndahidayetevesilebirgnlesahipolmasndandr.Genellikled
manlarnDecclebenzetmesidebusebeptendolaydr.
OnunbuekildekihallerinmeydanagelmesiAllahTel2nnztndakitecellile
rininiddetindendolayolmasdr.
Gnlmedahinegelirimnegiderimvardemesiisehakikattenesa
aleyhisselmbenimleoldu,gelmesivegitmesidebizimdevrimizdeolmad,bens
aleyhisselmnkendisiyimdemektir.Onunsaleyhisselmolmas,velayetteki
kademine,makamnndurumunaiareteder.
Hz.saleyhisselmhakkndaAllahTelbuyurduki;
O,srailoullarnabireliolacak(veonlaraylediyecek:)SizeRabbinizden
bir mucize getirdim: Size amurdan bir ku sureti yapar, ona flerim ve Allah'n
izniileokuoluverir.YineAllah'nizniilekrvealacalyiyiletirir,lleridiril
tirim. Ayrca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiinizi size haber veririm. Eer ina
nankimseleriseniz,bundasiziniinbiribretvardr.
1318
BuayetiniaretiileNiyziMsrnindesevkerametlerehaizolduudur.
Cumagecesigeceninyarsndansonrauyutmadlar.Ghkydangezdirdi
ler an. an elleri ile alarlar uyumasn diye. Birazdan uyandm sonra kuv
vetlibirmumyakmlarsabahsandm.ndimsabaholmayayazd.stduda
mbbreednmbuldum.
Bursada dahi ederlerdi va'za zayf dsn diye. Velkin onda ylan yok
idi. bir gece uyandm. Cesedim kurumu lmm. Ve yine kendimi anladm,
(tandm)veevindrtduvaralmsahraolmu.Ruhumusuzbucakszbir
nur imi. Benden ayrlm. Her taraftan ekilip gklere doru giderken, geri
dnd, geldi, beni kuatt iinde kaldm. Birden uyandm, gzm adm ki,
cmle ceset ve azlarm yine hareket eder grdm. Nolayd o zaman geri
dnmemiolsayd.Veukadarrahattaimiimkitabirolunmazd.
Bir kere de Uakda iken bir top (mermisi) dokundubeni zerrelere evirdi.
Her zerremi dnyaya datt. Ve yine kendimi anlar imiim ve bundan bana

1317
(YAZEK,yl2say1Aralk2004)
1318
Alimran,49

bir elem gelmez imi. Dahi durmayp dalp giderken zerrelerim geri dnd
ler.Cmlesibiryerecem'olunca(toplannca)kendimiyineMsribuldum.
teAllahTelldrpldrpdiriltirbilmemmuradnedir.
1319
AyrcabedenininLimniadasndakalmasHristiyanlarabirlutfuinayetidir.

1319
(NiyaziMISR,1223),104a

59
Vezin:MstefilnFilnMstefilnFiln
Aknkimeyrolurdimiizrolur,
Dinmezgznnyayanariinrolur.
Sevdyzlfnkimintaklsagerdnna,
Mansrgibikibetyolundaberdrolur.
Leylyaknseninherkimimecnneder,
Firktodunayanuphergicebmrolur.
Varlkciblinkespdostilineyoleder,
Ferhatleyingznnyalarpnrolur.
olbrahimEdhemiderviedenakndr,
Derdinedenhntahttrmrolur.
Benderterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtysebirolur.
Buyoldacnnverencnnaluryerine,
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Eydilberirhnalkomaibucn,
Sevdnadelidendnybanadrolur.
TerketNiyzseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolvslyrolur.
Aknkimeyrolurdimiizrolur,
Dinmezgznnyayanariinrolur.
Aknkimeyrolurdimiialamakolur,
Dinmezgznnyayanariiateolur.
Aknmertebesivardr:Bunlardanmuhabbet,yanisevgiistikrareder,yer
leir ve her bir kuvvet ve organlaryla, hatta vcdunun her bir klyla makuna
(Sevgilisine) tevecch ederse buna ak denilir. te bir insan ak yolunda tam bir
btn halinde sevgilisine bal olarak kendisini kaybederse muztarib, mkedder
(ac ekenacl)derler.Yinekemliyle mkunadnkvekendisinibuyolda yok
edecek derecede ayn mkunu kendisinde mhede ederse, ona heymn
(mecnn) denilir. Mesel, Mheymiyun melekleri gibi. Hatta dem
aleyhisselma melekler secde ile emrolunduklar vakit Mheymiyun melekleri bu
lh hitb iitmeyerek secde etmediler. te aktaki bu mertebeye heymn
(cnn)mertebesidenirki,brhimaleyhisselmnmakmdr.
kincibeyittegeennrdanmurad,buradabildiimizatedeildir.lknceya
ratlan Nri Muhammed dir. Bunun Rhi Muhammed, Akli kl ve Kalemi
Algibisirisimleridevardr.
Rhrihtenmtaktr.nkrihrzgrdemektir,yanihavadr.tehavayso
lunumla iine aldn vakit ona nefesi dhil (iri alnan solunum) denir ki hayatn
mayasdr. Nefesi (darya verilen solunum) souktur. Nemlilik ve kuruluk bun

danmeydanagelir.ArveKrsveFelekiAtlasvesirbtnyaratklarnhepsibu
RuhiMuhammeddenhalkolundu.Isfazlaolursaate,souklukfazlaolursayel,
kuruluk fazla olursa toprak ve nemlilik fazla olursa su denilir. te insan nefsini
ieriatptadaryaveremezse,yaniiindekalrsaonefessnrvebununsonucu
adamlr.
Sevdyzlfnkimintaklsagerdnna,
Mansrgibikibetyolundaberdrolur.
Zlfn
1320
sevdskiminboynunataklsa,
Mansrgibikibetyolundaidamolur.
Berdrn manas aslarak idm demektir. Mansr kaddesellh srrahulazizin
ehid edilmesi hakknda doru olan onun klla katledilmi olmasdr. nk
MansraknfazlalndanEnelHakdedi.Sonranceonuhapsettilervetevbe
etmesini teklif ettiler ve Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bunu yasak
ettiini kendisine anlattlar, ikna olmad. Days Cneydi Badad ve eyhi
Hazreti ibl kaddesellh srrahumelazizn eran ve hakikaten katli lzm
geldiine fetv verdiler. Abbasler devrinde zamann Melkinin emriyle ve Ebul
Hrisinklcylakatledildi.nkaslmakcezasyolkesicilerincezasdr.Yolkesici
insanlarnparasndaalrelikesilir,hemdeaslr,yalnzparasnalrsaelikesilir,
aslmazparasndaalmaz,yalnzkorkutursamemlekettendarkarlr.Hallc
Mansr kaddesellh srrahulaziz ise diliyle yol kesmi sayld ve bu cezaya
mstehakoldu.
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz Hallcn szlerine el

Fthtndaepeyceyervermitir.
ibldediki:BenveHallc,aynksedenitik.Benaykkaldmamaosar
ho oldu. Bunun zerine hapsedildi, dvld ve nihayet vefat etti. iblnin bu
szlmezdennceHallcaulancademikiiblylesansn.ayetodabe
nimitiimiiseydi,odabenimoturduumyerdeoturur[hapiste]vebenims
zm sylerdi. Biz iblnin ayk kalmasn Hallacn sarholuuna ve iblnin
szn Hallcnkine tercih ederiz. (I/169,219, II/15.122, 126,165, 337, 364,
370, 413, 445, 478, 720, III/17, 22. 40. 51, 52, 117,155, 626, IV/84, 105,156,
194,241,309,328,332,367)
1321
Leylyaknseninherkimimecnneder,
Firktodunayanuphergicebmrolur.
Leylyaknseninherkimidelieder,
Ayrlkateineyanphergecekalbihuzursuzolur.
Klsik Trk edebiyatnda bir tr olan mesneviler, yazl uzun manzum hik
yelerdir.BumesnevilerdenbirisideTrkedebiyatnnklsikleriarasndaanlan
vekonusudeiikairlertarafndandailenenFuzlninLeylveMecnunadl

1320
Zlf:(Zlf).Farsa.Yznikiyanndansarkansallesi
1321
(KILI,1995),s.108

eseridir. Fuzl tarafndan yeniden kaleme alnan hikye artk onunla beraber
anlmaktadr.Hikyeninkonusuksacayledir.
Mecnn(Kays),hertrldnyavarlnasahipolduuhalde,cihandavarisi
olmayan bir Arap beyinin dualar sonunda dnyaya gelen oludur. On yana
gelen ocuk byk birtrenlesnnet ettirilirve bilimrenmesiiin gnderil
diimektebessverir.
Kays okuldaki kzlardan biriyle (Leyl) muhabbete balar. Bir sre sonra
KaysLeylnnesiriolmu;Leyldahionamailolmu!dedikodularnnkmas
zerine Leyl, annesinin isteiyle okuldan ayrlr. Bu durum karsndaki h u
zrlarnedeniyleKaysartkMecnunolarakanlmayabalar.
Bir nevruz gn karlaan iki sevgili birbirlerini grnce kendilerinden ge
erler. Ayldnda arkadalarnn Leyly gtrdklerini renen Mecnn, ba
basna zr beyan eden bir haber gnderdikten sonra ln yolunu tutar, in
sanlardan uzaklar. Babas, Leyldan vazgemesi ynnde yapt nasihatler
kr etmeyince oluna Leyly istemeye karar verir. Leylnn babas ise,
mzcn deitirmesi artyla kzn Mecnna vereceini syler ki, bu
Mecnnun ihtiyarnn tesinde bir tekliftir. Derdine are aramak iin Kbeye
dahi gtrlen Mecnn gittike insanlardan uzaklar, derdini tabiattaki varlk
lara (daa, emeye, ceylana, gvercine) anlatr, onlarla hasbihl etmeye ba
lar.
DurumuMecnnunkindenpekfarklolmayanLeylisebazenmuma,bazen
aya, bazen sabah rzgrna iini dker. tibarl, halkn sevdii, kavray stn
bni Selmn Leyly istetmesi zerine, Mecnn gibi ak yolunda ok komu
olan, savalarda hi yenilmeyen Nevfel, Mecnna yardm edeceine dair mit
verir. Lkin Mecnn iin Leylnn kabilesiyle iki defa savaan Nevfel,
Mecnnun muradna erimesini salayamad iin yalanc duruma der.
midiazalanvekendisinizincirevuranMecnn,deiikbahanelerlesevgilisine
mukaabil olmak suretiyle halini arz eder. Ancak bni Selm Leyly alr. Leyl
uydurduu bir yalanla (Leyl, kendisine mektepten beri peri soylu bir cinlinin
musallat olduunu ve bu cinlinin yanna demolu almasn istemediini, aksi
halde ikisini de yok edeceini sylediini belirtir) bni Selmn kendisine sahip
olmasnengeller.
KendisideakderdiekmiolanZeyd,LeylnnmacerasnMecnnaanla
tncaMecnnsevgilisinesitemdolubirmektupgnderir.Leylisezrdileyen
ve iin asln anlatan bir cevap verir. Bu arada olunu lde tekrar bulan
Mecnnunbabasonunslhnnmmknolmadnanlar.Oluylavedalaan
bababirsresonralr.
Babasnn kabrini ziyaret eden Mecnn yzn gldremedii babasndan
affn diler. Btn hayvanlarn dilinden anlamaya balayan Mecnn, dert ml
knn ah olmutur. Vahi ve evcil hayvanlar onun askerleridir. Leylya olan
aknartrmasiinAllahTelyayalvaranMecnnasevgilisindenhabergeti
ren Zeyd, onun Mecnna olan vefasn bildirir. Leylya, ayrln gamn orta
dan kaldrmay teklif eden Mecnn, eer bni Selm buna engel olursa, bir ah

ileonuntahtntrumredeceinisyler.DerkenbniSelmlr.
lde karlaan iki sevgili ancak maceralarn anlattktan sonra birbirlerini
tanyabilirler.Leylya,ktlkarayanlarnaznama,benimgibiakyolu
nu elden tutma, namusunu eksiklikten sakn diye nasihatler eden Mecnn,
Leylnn kavuma talebini geri evirir, ona akn mahiyetine dair, kendi duru
munudaanlatanbiriirokur.BudurumkarsndaLeyl,
aferin sana, tertemiz bir kiiymisin; topraktan yaratlm hlis bir varlk
imisin.nsf,kanatdediinbukadarolur.Hevvehevesisusturmayakabi
liyet bu kadar olur szleriyle sevgilisini takdir eder. Mecnnun faziletleri git
tike artar. Nihayet dost ydyla len Leylnn ardndan Mecnn da hasretle
dnyayterkeder.
Zeyd onlar ryasnda, Rdvanda grr. Zeydin anlattklarn dinleyen halk,
ikisevgilininmezarnziyaretetmeyidethalinegetirir.LeylveMecnnmes
nevsinde,anlatlanlarngenelerevesiykboyutuitibariylebuekildedir.
1322
Varlkciblinkespdostilineyoleder,
Ferhatleyingznnyalarpnrolur.
Varlkdalarnkesipdostilineyoleder,
Ferhatgibigznnyalarpnrolur.
Derdinedenhntahttrmrolur.
Derdinedenhntahtdarmadanolur.
BRHMBNEDHEMkaddesellhsrrahulaziz
Tbinin mehr limlerinden ve evliynn byklerinden. 714 (H.96) te Belh
ehrindedoup,779(H.162)daam'daHakkayrd.
smi,brhimbinEdhembinMansr,knyesiEbshk'tr.
Nesebi hazreti mer'e dayanr. Fudayl bin yd, mrn bin Ms bin Zeyd Ri
ve eyh Mansr Selmi'nin sohbetinde bulunup, Veysel Karn radiyallh anh
hazretlerininrhniyetindenistifdeetmitir.
Badt,mveHicaz'damehroldu.ktannlimlerininoundanilim
rendi. mm A'zam radiyallh anh hazretlerinin sohbetleriyle olgunlat. Dinde
fakih ve mctehid oldu. Rumlarla yaplan cihadlara katld. Arap lisnn ok fash
konuurdu.
Babas Edhem, Belh ehri pdihyd. Kendisi ehzde olup, tahtta oturur, av
lanmayseverdi.Hertrlimknaship,heristediiniyer,heristediinigiyer,her
emrihemenyaplrd.Biryolaktzaman,krkaltnkalkanlaskernnden,krk
altngrzlaskerarkasndanyrrd.ObtnbunlarterketmiveAllahTelya
gnl vermitir. Mbrek szleri ve kermetleri dilden dile dolam, muhabbeti

1322
(YILDIZ,Bahar/2004)

hepgnllerdeyaamtr.Dnysultnlarunutulmu,fakatOunutulmamtr.
Benderterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtysebirolur.
Bendekibriterkedipgirdimbudervilie,
Herkimseninaknadtyseutanmazolur.
mdi, utan, saygszln sonularndan deil de, kendisinden rktmz,

ekindiimiz ruhsal bir ayp tablosu olduuna ve bizim hakkmzda neler d
nldnyalnzcabunudnecekkimselerdendolaynemsediimizegre,
karsnda utan duyduumuz kimselerin, dncelerine nem verdiimiz kim
seler olduu sonucu kar ortaya. Bu gibi kimseler: bize hayranlk duyanlar, bi
zimhayranlkduyduumuz,kendileriyleyartmz,hakkmzdakidnceleri
ne sayg duyduumuz kimselerdir. Herkesin saygyla karlad bir eye sahip
olanlara, ya da bize verebilecekleri eyi elde etmeyi ok istediimiz kimselere
hayranlk duyarz ya da bize hayranlk duymalarn isteriz bir n duyduu
gibi.Bizedenkkimselerleyarrz.Byklerimizyadaiyieitimgrmkimse
ler gibi akll insanlarn grlerine, gerek diye, sayg duyarz. Herkesin gz
nnnnde,akayaplmbireydendahaokutanduyarz.'Utangzler
deoturur'deyimiburadangelir.Bunedenle,herzamanbizimlebirlikteolacak
larnvebizimneyaptmzanemverenlerinnndeokbykutanduyarz,
nk her iki durumda da gzler zerimizdedir. Bizimle ayn sulama altnda
olmayankiilerinkarsndadabylehissederiz:nkonlarnbudavrankar
sndakidncelerininbizimkininaynolmayacaakbireydir.
1323
rdanmuradkibirlenmedir.Kiikibriterketmesiileetrafnilgisinihissedemez.
Ayn suyun iindeki baln suyu fark edemedii gibi; tevhid lem iinde onu gz
denartksaklamtr.
Buyoldacnnverencnnaluryerine,
Akdkknndaanncanylabazrolur.
Buyoldacnnverencnnalryerine,
Akdkknndaonuncanylaalveriolur.
Beyittegeencnnki,yanimahbubki(sevilen),bundanmuradHakktr,onu
alr.
Bu yolda can vermek yledir: nsan nce fiillerini, sftn ve vcdunu ifn
eder. te cann vermi olur, nk onda bir ey kalmaz. Sonra efline karlk
lh efl gelir, sfatlarna karlk lh sft gelir, vcduna karlk lh vcd
gelirdemekolur.
Ebediolanndanbakagerekakyoktur.
1324

1323
1324
Euripides,Troades,1051;(ARSTOTELES,2006),s.137
Eydilberirhnalkomaibucn,
Sevdnadelidendnybanadrolur.
Eyrhndilberalkomaibucn,
Sevdnadtktenberidnybanadarolur.
Niyzi Msr, hayat boyunca skntlar, srgnler ve aclar iinde kalmasnn

sebebiolarak,AllahTelyaolanakolduunuitirafetmektedir.
TerketNiyzseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolvslyrolur.
Niyzterketseni,bulandaoSultan,
Herkimcanndangeerolyrakavumuolur.


60
5+5=10
Eysanemnolduncanakasdinvar,
Barmdeldinkanakasdinvar.
Bamnndecevknelinde,
elmedengayriyanekasdinvar.
Benigrnoldumsararupsoldum,
Vaslnumarkenhicranakasdnvar.
Buvcdumuodlarayakdn,
Bendebildimbiryanakasdinvar.
Tiigamzenledoradnbarm,
Cismucnkurbnakasdinvar.
Onmadkbamkavgyasaldn,
Pdihmseyrnakasdinvar.
BuNiyzyialattndan,
Anlanurkimihsnakasdinvar.
Eysanemnolduncanakasdinvar,
Barmdeldinkanakasdinvar.
Eysanem
1325
nolduncanakasdnvar,
Barmdeldinkanakastnvar.
Beyittegeensanemisednydr.Putperestlikbirgnahtr.Putperestliktahta
vetatanyaplmsanemlere,putlaratapmaktr.TavetahtaAllahTelnnbirer
czolduunanazaranputperestlikAllahTelnnczlerinetapmaktr.
1326
Put
perestlikdahademoullarndankalmadr.nkozamanlardadainsanlarHazre
ti dem aleyhisselmn Ved, Sugar, Yegus ve Nasr adlarndaki drt olunun
sretleriyle ayrca bir ku sreti yaptlar, gerdanlarna birer an astlar ve kilise
gibiyerlerekoydular,kapsnnyannadabykbiranastlar.Birkimsebunlara
ibdet ve du etmek iin buraya geldiinde nce kapdaki byk an alar, gy
ierideki putlar uykuda ise onlar uyandrr, sonra ieriye girip, batakinin gerda
nnda asl an sallayarak du ederdi. Sonra bu mihval zere dier putun da
yanna giderek dularn yaparlard. En nceki bidat budur. Sonralar chiliyyet
devrindebunlarnyerineEvsndenilentalarputittihazedildi. Evsnsretolma
yp,mezartalargibidir.imdikiBeytierifinevresindeanlarnyerlerindedirek
lervar,kandillerasarlar,iteEvsndenilenbutalaroralardadikiliidiler.Herbir
kavimgelir,nceBeytierifitavafedervesonramensupolduutanyannagel
diivakitonasecdeederdi.
Bamnndecevknelinde,

1325
Sanem:Kfirlerin,nndeibadetettikleriheykel,put.Mecaz:okgzelolan.Putpe
restlerinlh
1326
(CHURCWARD,1934),s.33

elmedengayriyanekasdinvar.
Bamnndecevkn
1327
elinde,
Drmektenbakanekastnvar.
Kulunelindebirkudretyoktur.Topgibioynuyorsun,diyerekAllahTelyanaz
makamndaniyazedilmektedir.
Buvcdumuodlarayakdn,
Bendebildimbiryanakasdinvar.
Buvcdumuatelereyaktn,
Bendebildimkepabyapmayakastnvar.
Tiigamzenledoradnbarm,
Cismucnkurbnakasdinvar.
Bakoklarnladoradnbarm,
cnmvebedenimikurbnakastnvar.
Onmadkbamkavgyasaldn,
Pdihmseyrnakasdinvar.
Talihsizbamkavgyasaldn,
Pdihmseyretmeyekastnvar.
BuNiyzyialattndan,
Anlanurkimihsnakasdinvar.
BuNiyzyialattndan,
Anlanrkiihsnakastnvar.
Niyzi Msr, Allah Telya bunca ekilen eziyetlerimizden haberin olduu

halde, niin vaz gemediini ve muradnn ne olduunu sorgulamaktadr. Bu du
rumsevenvesevilenarasndaolandurumdur.Olmasnnsebebiolarakaknger
eklik dercesinin tebarz etmesinden baka bir ey deildir. klarn cevr cefa
dan gemesi Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin mmilik vasfnn tecellisidir.
nkefendimizsallallhaleyhivesellemdeileileolgunlatgrlncekla
rabuhallerinzevkindenbakabireyolmaddnlmektedir.

1327
evgan:Farsa.Ciritoyunlarndaatllarnbirbirlerineattklardenek.Baston,ucueri
denek.

EYNEB
Hicranlayandgnlmhlimisormazmsn?
Dilucuylaolsunmellimisormazmsn?
Bilmemkiyoksa,dostvefsndanphenmivar..!
Ltfedipbirkerehaylimisormazmsn?
Dostlaralfetyad,bizlereiltifatyokmu?
Kebapoldusnemhmaitimatyokmu?
Yzmizindesenibeklediimgndenberi!
YoksabendeSeninsevgineistidatyokmu..?
Gzlerimyolunusnemdekitepelerde,
Gnlmdebelirdindedaldmkaldmyerde;
Hayalinaarrkenrhumdaperdeperde,
Gzlerimyolunusnemdekitepelerde...
Sen,oktanikliminleentatlry,
Sen,mor,pemberenklerlerhumusaranhly..
Kararr,SeniduyupSenigrmezsemdny,
Dostlarnlaelelegezdiintepelerde...
FethullahGlen
1328

1328
Fethullah Hoca Efendinin gurbet diyarlarnda vatan hasreti ile yanp tutumas da r
nekverilebilir.
Hz. Ali kerremallh veche mektebinde tedris gren btn evliyalar gurbetlerde, me
zarlar da kayp ekildedir. Beni en ok zen olaylardan biride Raslllah sallallh aleyhi
veselleminkzFatmaaleyhisselmnkabrinindahineredeolduunubilememektir.Vefa
szlk rnei olan bu trl durumlar aslnda Allah Telnn sevdii kullarn kskanarak,
insanlardansaklamasdr.
Sevileninankskanmasaknenyksekmertebelerindendir.

61
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
Hazretisinpgktentamamettizuhr,
Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.
Hazretisinipgktentamamenmeydanakt,
Eersenanlayamyorsanbelkinoksanlksendendir.
Bu beyitlerde Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz bahsederken kendinin

manevhalindekitasarrufunvehalinHazretisaleyhisselmilezdetirmesidir.
s aleyhisselm bir dahi nzul eylemez. Sen onu anlayup bildgnden bu

ezay idersin. Peygamberlerin, beddus yerde kalmaz dirler. Bana bu
beddu'y etdren Allah Teldur. Bu du'anun icabeti mukarrerdr bi
ihtiyarum. Ben du'y sana dern dilden
1329
etdm. kabl kendine
mfevvezdr.
1330
Eydnszbendensanaimdengerhayryokdur.
1331
Butrlhallerinbtnevliyaullahtabirebirtezahrbulunur.Bazlarmakam
larda karar klarak ilerleyemez. Fakat Niyzi Msr Efendimiz son dneminde bu
gibiiddialarkalmamtr.nkonuninzivahayatolarakgeensondnemleribu
gibi tevilleri sylemediini gstermektedir. nk artk iine kapanm ve ahret
hazrliindedir.
Hazreti s inip gkten de, Hazreti s aleyhisselm tebihe dvet ederdi
(Cem makmna), Hazreti Msa aleyhisselm ise tenzihe (Hazretil Cem
makmna) davet ederdi. nk Hazreti Msann kavmi tebih ehli idi. te her
vakitteherpeygamberinmerebvemehedinde(gidivevetutumlarndavegel
dikleri zamanlarnda) eitli insanlar vard. Beyite geen hazreti sdan murad
edilenCemmakmshipleridir.

1329
Gnlden
1330
Mfevvez:(Tefviz.den)Sipariveihleolunmu.
1331
(MISR,1223),v.53b

Tevhd,Tenzih,Tebih
Kur'an Kerim, bizi srekli olarak basiretli ve keskin grl olmaya davet
ediyor:
Banzkaldrpgklerebirbaknz:Yldzlarnasldouyorvebatyor,bu
seyir ve hareketlerinde hibirisi yollarndan amyor! Yere bir baknz: Ya
murlarnaslkurumutopraklardiriltipiindeneiteitotlarveaalarbi
tiriyor!Canlolaneylerebirbaknz:Birdamlanutfenaslncekanphtsna,
sonraetevekemiednpnihayetsonderecegzelbirbiimdeinsanolu
yor! Ey gafil insanlar! Bulunduunuz yerden biraz Uzaklara seyahat ediniz:
imdiiindeinsanvecinkalmamhldegrdnzyksekstunlu,sonde
rece salam ve muazzam binalarn sizden ok daha kuvvetli sakinleri ne ol
mu?Bunlarabakpdnnz!
Bizifkveenfsteki(dmzdakiveiimizdeki)delillerleyetleriaratrarak
dnmeye ve bu sayede hakikate ulamaya tevik eden Yce Rabbimiz'in u
yce fermanna uyarak Muhyiddin ibni Arab kaddesellh srrahulaziz de,
Allah Tel'y grmek iin eyaya bakmay tavsiye ediyor. Me (gezimcilik
Aristo okulu) filozofu ve eyh'rRes bni Sina ile Hccet'lslm Eb Hmid
Gazl'yi, yaratklara nazar etmeksizin Allah Tel'nn aklen bilineceini iddia
ettikleriiinbeenmiyor.
BudncelerbnulArabyegreyanltr.Ziraulhiyyetibilmekonunge
rektirdii varl bilmee baldr. Mademki ulhiyyet btn ilhi isimleri ve
Rabbnsfatlarkendindetoplaycdronlarngrnmevegrlmesahasolan
ekvn(varlklar)bilmeyincenaslbilinebilir?
Fakat efkatli bnul Arabye, kendisini okuyanlara sevgi ve acma gzyle
baktngstererek:
BrTel'yaortakolduunukabuledenlerenemvermeyiniz,onlaraAllah
Tel'nn birliini isbat iin delil getirmee kalkmaynz! Zira mrik olan (Al
lah Tel'ya ortak koan) kimse sizinle beraber Yce Yaratc'nn varln kabul
ediyor,fakatsizdenfazlaolarakbirdeoYceYaratc'nnortaolduunuiddia
ediyor.Ohldebubtl(geersiz)iddiasnisbatetmekonader,buyuruyor
lar.
Neincebrdnce!..
bni Arab, Allah'n tevhidi ile tenzih'i de tavsiye ediyor. Tenzihten
kasdettii,hibireyinHakk'abenzemediineinanmaktr.Yahutlemgrn,
sahasna kmadan nce Allah Tel her ne hlde ise lemin varlndan sonra
daO'nunyineohldebulunduunukabulveteslimetmektir.
Tebh'egelince,buhusustayetvehadslerdeveyageminebilerinszle
rindetesadfolunankelimelerinanlamlarnAllahTel'nnilminehavaleede
rekhepsineinanmakgerektir.
KsacabnulArabyegretenzihiletebiharasnbirletirmek,ariflerin(Al
lah'kesinbilgi,grveolulatanyankimselerin)sndr.
Ohldeeersentenzihedersenbalaycolursun,

EertebihineinanrsanOnusnrlandrmolursun,
Eerherikisinebirdeninanrsandoruyolagtrenolursun,
AllahTel'ytanmayolundakendisineuyulanimamveefendiolursun.
(Fssu'lHikem,NuhKelimesindekiSubbuhHikmetfassndan)
1332
BuhusustabnlArab,birbeytindeyleder:
Hakk,bucihetlehalktr,dnnz!ucihettendehalkdeildir,anlaynz!
..
ster birletir, ister tefrik et! Zr asl (ayn) birdir. Ayn zamanda okluktur
da;buhalizeredurupbakkalmaz.
1333
Dirilpacbizenebdenhemcmlemevtserteser,
Naraisrfilolducmleyealndsr.
Btnlleracbizenebden
1334
batanbaadirilir,
HereyesrfilSesiulatsralnd.
BirkabirdenbinMuhammedherbirisiYzbine,
Baolupgittinncezlikeyevmnnr
BirkabirdenbinMuhammedkpherbirisiyzbine
nndebaolupgittizlikeyevmnnr
telleridiriltmekdebyledir.
1335
zlikeyevmnnrBudirilmegnbuekildeolur.
Bir kabirden Bin Muhammed demek Muhammed olanlardan Bin kii zhir
olur demektir. nk s merebinde olanlara sev derler, Msa merebinde
olanlara Msev derler. te Muhammed merebinde olanlara da Muhammed
derler.
Enbiynn szlerini Evliy tezyin eder, yani enbiyann szlerini Veller kendile
rindenherhangibirkatkdabulunmadannoksanszolarakssleyerekbildirirler.
EnbiynnsmnHakkgibidirszleri,
Evliynnszleritezyindrretmegurr.
NebilerinsemasHakkgibidirszleri,
Evliynnszlerissleyicidiretmegurr.
Ediplerin sultan ve arkadalarn bilginlerinden olan Mevln Fahreddini

Dvdesden nakledilmitir ki: Bir gn Mevln hazretleri: Bizim makbulmz

1332
(AYN,1995),s.8688
1333
bnlArab,Fuss,s.79.
1334
Acbz zeneb: nsann kuyruk sokumunda bulunan ve ikinci yaratla ekirdek hk
mndeolacakkkkemik.
1335
Fatr,9

olan her sz bizim szmzdr. Nitekim yce Allah Tel mecid olan Kelmn
da:
Ben sizin yce rabbinizim
1336
buyurmutur. Her ne kadar bu sz Fira
vundan naklen sylenmi ve bir mahlkun sz olmas bakmndan namaz
bozmas lazm gelirse de. Yce Allah Tel onu zikretmi ve KuranMecidde
sylemiolduuiinbusznamazbozmaz.nko,AllahTelyabaldr.Bi
naenaleyhbundanakaanlalyorki,uluAllahTelhazretlerininbeendii,
hovemakbulgrdhereyonamtealliktir.BylecemahlkunAllahTel
tarafndan nakledilen sz, namaz bozmaz, Allah Telya ait olan bir sz
peygamberlerden veya velilerden beer bir mahlk sylemi olsa, o sz yine
AllahTelnnszsaylrdedi.Nitekimbuyurmutur:
Kuran nebiin dudandan kmsa da, her kim onu Allah Tel syle
medidersekfirdir.
1337
AbdullahnboazndankmolsadaosesAllahTeldandr.
1338
MsryhersznHakkdaniithaksylekim,
Ricatilebaksalardagrmeyekimsefutr
YMsrhersznHakkdaniitHakksyleki,
Dnpdnpilebaksalardakimsenoksanlkgrmeye
Hakka vasl olan kullarn her sz hak ve burhan olunca kimse itiraz edemez.
nkonlarhevalarndankonumazlar.
Kur'n Kerimin bakna gre Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin konu
masAllahTel'yaaityaniilhkaynakldr.
O, kendiliinden konumamaktadr. Onun konumas ancak, bildirilen bir
vahyiledir.
1339
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemebirokbilginin,haberlerinvahiyyo
luyla verildii bildirildii Kurn Kerimde yer almtr
1340
. Ona gnderilen gayri
metlvvahiylerKurnKerimdeyeralmad
1341
,birksmndaeitliekillerde

1336
Naziat,29
1337
Mesnevi.c.IV.b.2122
1338
(Ahm95),s.700(442)
1339
Necm,34
1340
Nr:24/1116;Muhammed:47/16;elHar:59/1112;etTahrm:66/3.
1341
GayrMetlvVahiy
OryantalistlerinbalattvebazmslmanlarcadakabulgrenKurnKerimdn
davahiyolmadvesnnetinvahiyolmadbellibirmesafekatetmivemslmanlarn
dncelerinibulandrmtr.Snnetihafifealanveyainkredenbukimselerinitirazlarna
bakacak olursak, btn meselenin zm noktasnn Kurn Kerimden baka vahyin
Raslllah sallallh aleyhi ve selleme inip inmediidir. Bunu Kurn Kerim u ekilde
aklar.
Nebi,elerindenbirinegizlicebirszsylemiti.Obununebinindierbireineha
ber verince, Allah da bu durumu nebiye bildirmiti, o da bir ksmn yzne vurmu bir
ksmn da yzne vurmad. Nebi bunu ona haber verince ei Bunu sana kim syledi?
dedi.Nebi,Bilen,hereydenhaberiolanAllahTelbanasyledidedi.(Tahrim,3)

bildirmitir.

Tefsirlerde beyan edildiine gre Raslllah sallallh aleyhi ve sellem gizli tutmak
kaydyla ei Hafsa'ya bir sz sylemi; ancak o, bu sz saklayamayp Hz. Aie'ye sy
lemitir. Bunun zerine Allah Tel durumu Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem bil
dirmi,odaHafsa'yaanlatmtr.Hafsa,Raslllahsallallhaleyhivesellemebunukimin
haber verdiini sormu, O da Allah Telnn bildirdiini sylemitir. Ancak Kur'n'da bu
bildiriminkendisiyeralmyor.DemekkibubildirimRaslllahsallallhaleyhiveselleme
gayrimetlvvahiylebildirilmitir.
KurnKerimdebunabenzerbirokayette(Ahzab,37;Bakara,144;Har,5;Fetih,15;
ura,21;Hakka44,47;Yunus;15;Enfal,5;Nur,62;Enfal,9)gayrimetlvvahyinolduuna
iaretler mevcuttur. te bu hakikati ifade ederek Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
ylebuyuruyor:DikkatedinbanaKuranvebenzeriverildi.(EbuDavut,6)Bunedenle
Resul,buikikaynainsanlaraulatrmaklamesuldr.(Maide,67)

62
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?
Zerrezerregrnenlerhatmdurreyhanmdr?
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Cemlimigresimgeldidvnndadurasmgeldi
Tazetazealanglmcemlinmisenin
Yaneyaneinleyenblblmyahudcnmdr?
Halkahalkasalnankklmyhabllmetn
SresreyazlanlarhatmdurKurnmdr?
Parepareeyleypbarumkzlkanedeli
Kanakanaidigimsahbmdrykanmdr?
Dnednegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddnmiymercanmdr?
Dnedneyanmadandermanumardmderdime
Gnegnemihnetinderdmiydermanmdr?
AtaatakirpikokunbuNiyznindilin
erhaerhaeyleyencnummycnanmdr?
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?
Zerrezerregrnenlerhatmdurreyhanmdr?
Katrekatredklenlerincimidiryamurmudur?
Zerrezerregrnenlerizgimidirhokokumudur?
Niyzi Msr, taklid ve tahkikin hkmne dem vurarak vahdetten haber ver
mektedir.Varlnaslngrmeningerekliliineiaretediyor.
eyhlislamAhmedenNmekelCm(10491141)kaddesellhsrrahul
azzhazretlerininhuzurunabirgnHert'nbyklimlerigeldilervearalarn
da tevhd ve ma'rifeti ilhye dir bahs atlar. eyh'lslm hazretleri buyur
du:
Sizbuszleritakldilesylersiniz.limlerbuszdencanlarskld.Dediler
ki:
BizimherbirimizinelindevcdHakk'nisbtnadirbindellvardr.Bize
naslmukalliddiyorsun?
eyh'lslm:
Eerherbirinizinelindeonbindelilolsayinemukallidsiniz.limler;
Bizebusznzispatetmenizicapeder.
eyhhazretlerihizmetisine:"incivebirdetasgetir"diyeemretti.Hiz
metidegetirdi.Hz.eyhulemayahitabendedi:
Buincininaslneidi?limler:

Sadefn azna den nisan yamuru katreleridir ki, onun havsalasnda
Hakk'nkudretiyleincioldu.
Hz.eyhoincileritasiindekisuyaatt.Dediki:
Herkimtahkikyzndenbutaszerinebesmeleekebilirseeksin.Bu
incisuolsunvebirbirinekarsnlar.
limler:
Buacayibidir.Sizsyleyiniz!Hz.
eyh:
Evvelsizdeyiniz!Nbetbanagelincebendederim.
limlernbetlebesmeleektiler.ncilerdebirhareketolmad.Sraeyhe
geldiivakit,onunzerindebirhlzahirolduvetastantarafatevecchettive
besmeleekti.Oincisuolupbirbirinekartvefakattasiindedevretti.Sonra
Cenbeyh:
"Allah'nizniiledur!"dedi.Hemenbirdelinmemiinciolduveulemann
hepsihayrettekaldlar.Hz.Mevlanabuyurduki;
Aklenstn,anlayenkeskinolan,kokudananlar.bryseancakdu
dana,diinedeincefarkeder.
1342
Karretmezbucnumkalmadhdermanm
Cemlimigresimgeldidvnndadurasmgeldi
Karretmezbucnmkalmadhidermanm
Cemlimigresimgeldihuzurundadurasmgeldi
Tazetazealanglmcemlinmisenin
Yaneyaneinleyenblblmyahudcnmdr?
Tazetazealangl,cemlinmisenin?
Yanayanainleyenblblmyoksacnmdr?
Alayan ve alatan kimdir? Bunu fark eden kimdir? Bu sorularn cevab bilin
mektedir.YaniAllahTeldr.nemliolansebeplerineolacadr.
Halkahalkasalnankklmyhabllmetn
SresreyazlanlarhatmdurKurnmdr?
Halkahalkasalnankklmysalamipmidir?
SresreyazlanlarhatmdrKurnmdr?
Parepareeyleypbarumkzlkanedeli
Kanakanaidigimsahbmdrykanmdr?
Paraparaeyleyipbarmkankzledeli
Kanakanaidigimkrmzarapmdryoksakanmdr?

1342
Mesnevi,c.I,2585

Dnednegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddnmiymercanmdr?
Dne
1343
dnegrnenhlmiyvahdetsrrm?
Llellekzaranhaddin
1344
miymercan
1345
mdr?
Benin felsef adan ele alnd beyitte ben, vahdet srr olarak nitelendiri
lirken somut bir abartma yerine, yorumlama yoluna gidilmi. Tasavvuf felsefe
sindehl(ben),ztilah;hlisiyh,lemigaybolarakkabuledilir.Gayble
mide,ztlahdevahdetkuramylailgiliolupancakduyuorganlarveaklla
kavranamayacak varlklar srla izah edilebilecek sezgileri temsil etmektedir.
Beninalmndasonsuzluayaylacakbirgeniletmeszkonusudur.Zira,gayb
lemidenilendokuzuncufelek,duyularlemininbittiiyerdebalayanatlasfe
lektir, Buras metafizik lem olduu iin bilinmeyen, ulalamayan zelliinden
dolaysrolaraktanmlanr.
Sonutabirnoktadanibaretolanben,edebiyatmzdabirokekildeyorum
lanmtr. Geometride eni, boyu olmayan en kk geometrik birim olarak
tanmlanan nokta, dier ekil, yaz ve rakamlarn ekirdeini yan atomunu
oluturmaktadr. Tasavvufta vahdet srr anlam yklenen noktann yorumu
da Ayvazoluna gre yledir: Nokta, birin farkl bir ifadesidir ve soyut bir
mekn unsuru olarak karmza kar. Bir ve nokta, ayn zamanda eskilerin
czn layetecezza (blnmez cz)ya yani atoma ve na tekbl etmekte
dir.
1346
Dnedneyanmadandermanumardmderdime
Gnegnemihnetinderdmiydermanmdr?
Dnedneyanmadanderdimedermanumardm
eitlieitlimihnetinderdmiydermanmdr?
AtaatakirpikokunbuNiyznindilin
erhaerhaeyleyencnummycnanmdr?
BuNiyznindilindenataatakirpikokun
Dilimdilimeyleyencnmmycnanmdr?

1343
Dane:(Diyn.den)taatetti.taatlioldu,boyunedi,azizoldumnasndafiil.Tohum,
ekirdek.Kurun,glle,tne,Kuyemi.
1344
Hadd:Hudut.izgi.Snr.Crm.Salahiyyet.eriataverilenceza.Derece.Sonderece.
Mnteha.nsanarzolaniddetvetitizlik.Defetme.Menetmek.Keskin.Sivri.Sert.Ger
gin.(Mantk)tasavvurdanibaretolankyas.Eki.Tesirli,messir.
1345
Mercan: Denizde geni resif meydana getiren ve mercanlar takmnn rnei olan
hayvan ve bunun kalkerli yatandan karlan ou krmz renkte ve ince dal eklinde bir
madde.Bumaddeboncukgibisseyasolarakkullanlr.Mercanlarancak40metrekadar
derinlikteyaayabilirler.
1346
AYVAZOLU,Beir,AkEstetii,tken,st.2002.s,106
Tasavvufta gz ve kirpik kara ve ok olmalaryla kesret, yani okluk; dudak

veazisekkveinceolmalarylayokluk,yanifenfillhtr.stenenokluktan
kurtulupbirlie,vahdeteermektir.Vahdetolandudakkonumaya,yaniszsa
hibi olmaya balaynca, kirpikler sihirle onu susturup fenfllaha engel oluyor
lar.
1347

1347
(PEKTEN,1986)

63
nileeyderdlignlinile,
Ehliderdininleyecekadr.
Geltimretyarenisenakile
Yarelerinonulacakadr.
olkigafletleyatupetmeztalep,
Gvdesindeyokmuolacanaceb.
tevahdetgllerialdhep,
Blblnefgnedecekadr.
Sennedmidinezelolhile
mtihniingelipsenbuile.
nlemeksanayaraurderdile
Hemgznkanalayacakadr.
Yokkarargnlmnbilmemneden,
Kasdederbinpreolabubeden,
Varisegitmekgerekbuareden,
Aslnaazmeyleyecekadr.
EyNiyzdnydaetmezhuzr,
olkiikimolmayaehligurr,
Hakkanlaetmedenbundanubr,
Mevtinelisigelecekadr.
Geltimretyarenisenakile
Yarelerinonulacakadr.
Gelsenyaranakiletedaviet
Yaralerinifabulacazamandr.
GelyaranaklatedavietChilkimsehastadr.Muvahhidolanisesalkldr.
Cehlethastalnailanedir?Aktr.
olkigafletleyatupetmeztalep,
Gvdesindeyokmuolacanaceb.
ukigafletleyatptalepetmez,
Acabagvdesindeyokmuolacan.
olkimsekigafletleyatpkalkarvehiderdetmez,meraketmez.Anngv
desindecanyokmudurdiyealr.nkyeticelledeCenbHak:

O'nayedigkveyerveonlardaolanlartesbihtebulunurlarvehibireyyoktur
ki, ill O'nahamd ile tesbihte bulunur. Fakat siz onlarn tesbihlerini anlayamaz
snz.pheyokki,Ohalmdir,gafrdur,anlayamazsnz.
1348
Gerekcemdtdenlencanszsanlantalarvesirevegerekhayvanlarvegerek
sir her ne kim var hepsi Hakk anar. Bak vcdun bile anar. te nabzn zikri
zt ile ALLAL ALLAH der, zir hereyin zti zikri vardr. mdi nice insandr ol
insanki,vcdununzikrindenhaberiolmayaninsanataaccpolunur,yanihayret
edilir,alr.
Blblnefgnedecekadr.
Blblnferyatedecekzamandr.
Sennedmidinezelolhile
mtihniingelipsenbuile.
Ohilesensobetarkadaidinezelde
Senbudnyayaimtihniingeldin.
Nedm, dost ve sadk kimse demektir. ki dost bir vcd olursa ona nedim
derler.tesendeCenbHakileezeldebirvcdidin.
nlemeksanayaraurderdile
Hemgznkanalayacakadr.
Derdileinlemeksanayarar
Hemgznkanalayacakzamandr.
Yokkarargnlmnbilmemneden,
Kasdederbinpreolabubeden,
Bilmemnedendirgnlmnkararyok,
Bubedeninbinparaolmasnister,
Varisegitmekgerekbuareden,
Aslnaazmeyleyecekadr.
Varisegitmekgerekburadan,
Aslnaazmeyleyecek
1349
zamandr.
Arkadalgerektireneyayncinstenolmakvetabiimnasebettir.Nitekim
denilmitirki:
Allah Telnn yeryznde ehli ehle sevk eden melekleri vardr. Tab'nda

1348
sra,44
1349
Azmetmek: (e durum ekiyle kullanlan fiil) Arapa azm + Trke etmek
Biritekiengelleriyenmeyekararvermiolmak:

nebilerin ve velilerin tabiatnda bulunan kemallerden bir para mevcut olan
kimse, onlar grp iittii zaman hemen onlara meyleder. Onlarn bilfiil mev
cut kemalleri, kendisindeki bilkuvve kemali eker. Bunun kemalinin onlara ka
plmas (incizab) k ve mauk misali gibidir. Mayasna bu kemalden katlma
m kimse, onlarn grd zaman yarasa gneten nasl kaarsao ekilde on
lardankaar.NitekimAllahTelylebuyurmutur:
Habis kadnlar, habis erkekler iindir; habis erkekler de habis kadnlar
iindir.yikadnlariyierkekleriindir,iyierkeklerdeiyikadnlariindir.
1350
Birtemsilvardr:KuyuyaatlmolanYusufaleyhisselmancakkuyuyakova
salannipine yaparakkt.Nebilerve veliler,Allah Tel'dan gelipAllah Te
l'yagidenkervanlarvekafilelerdir.KendisindeRabbanibilgilervebilkuvveila
hiinsanlk kemalleribulunanYusufaleyhisselmdatabiatzindanndahapsedil
mitir.Dnyaahiretkonaklarndanbirkonaktr.Kova,insanlarainenAllahTe
lnnkitabdr.Kervanclarn(yaninebilerin)kovaysarktmalar,insanlarAllah
Tel'nn kitabna davet etmeleridir. Ona yapmak, o kitab getiren kimseye
inanp onu kabul etmektir. Ama kuyuda olan; kurbaa, iyan, akrep, ylan ve
daha kuyuda yaayan dier haerelerden biri ise o, sarktlan ipe aslmaz, ona
yapp kuyudan kmak istemezse (kim ne yapsn?). nk insanlardan bazla
rnnruhlargzel,yksekmereplidir.Alakkimselerlensiyyetetmez.Yksek
vatannagitmesinearaclkyapacaksadkbirarkadaarar.Bazlarnnruhlarda
habistir, alak mereplidir. Ancak kendi merebinde olanlarla nsiyyet eder.
Tabiat leminde vatan tutar. lemi A'la (yksek lem) ya kan sefer ehlini ve
seyyahlarsevmez.Hidavetkabuletmez.YceAllahTelylebuyurmutur:
Bizinsanengzelbirsuretteyarattk,sonraonuaalarnaasnaat
tk.Ancakimanedipsalihamellerileyenlermstesna.
1351
olkiikimolmayaehligurr,
Gururedenkiiolmaya,
Niyzi Msr, dnyada huzuru bozann gurur ehli olacan belirtirken, bunun
dnyailekstlolacanbeyanediyor.Mevlanabuyurduki;
Farzedelimki,Hz.AlikerremallhvechedenZlfikaradlklcmirasolarak
aldn,AllahTel'nnArslan'nnkolusendevarsagster.
1352
Buszdnyadagurursebebininancaksebebininhakikatleilgiliolduugeici
hallerde bir deer olmadn aklar. Yaratl eytan olann meleklii mmkn
olmadna gre varlnn hakikatine ermek ile gurur edebilirsin. Niyzi Msr de
dnyada bize sknt veren kendine varlk verendir, demesi ile Hakkn varln ka
bul edebiliriz. Ancak Hakk bulmayann gurur etmesi yaramaz. nk kulluk ma

1350
Nur,26
1351
Tin,16
1352
Mesnevi,c.5,b.2502

kamndakigururaptallktr.KibriyalkancakAllahTelyaaitolupkullarnbundaki
pay ancak Onunla olan yaknlnn artmas iledir. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemkudsihadistebuyurduki;
"Kibriyaridamdr,azametdeizarmdr."
1353
Kurtubhadishakkndadediki:"Buradahislerlealglanan elbise kastedilmiyor.

Ancak izar ve rida Arap muhataplar nazarnda birbirinden ayrlmaz olduklar iin,
azametvekibriyaybuikisiyleifadeetti."
bnuHacerdediki:
"Sadedinde olduumuz hadisin manas, Allah Tel'nn izzet ve istinasnn
muktezas hi kimsenin onu grmemesi olduu halde, Allah Tel'nn m'minlere
kar rahmeti, nimetinin bir kemali olarak vehi lahsini onlara gstermesini ge
rektirmektedir.Manizailolunca,insanlara,kibriyasnngereiyleameletmekteve
sankiTelhazretleri,onlarlaaradakiengelolanperdeyikaldrmaktadr."
NiyziMsr,buhaleermemiolup,bumakamdandemvuranlardanhuzursuz
olduunuanlatmakistemektedir.
Hakkanlaetmedenbundanubr,
Mevtinelisigelecekadr.
Hakkanlabundanvazgeme,
lmnelisigelecekzamandr.
lmnelisihastalktr.

1353
Byklkizarm(etek),kibriyalkridam(cbbe)dr

64
Vezin:MfteilnFilnmfteilnFiln
Derviolankiininszlerimrnolur,
SlikiHakkolannrhnabrhnolur.
lmiledndersinirifolankiiler,
HastadilolanlarnderdineLokmanolur.
Herseherefgnedpblblhayrneder,
Dideyigirynedpsinesibrynolur.
BeytidilipkolurzikriHakkiiten,
Sabrukarrgiderileridevrnolur.
emicemlednerpervnedirkn,
Zannederolchilndevriyleisynolur.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
SanmaNiyzzndervioluptursenin,
Derviolankiilerylecesultnolur.
Derviolankiininszlerimrnolur,
SlikiHakkolannrhnabrhnolur.
Derviolankiininszlerisaadetolur,
Hakkyolcusuolannyolunadelilolur.
Derviler hakikati bulduu iin kelamlar Hakka tercman olduu iin lemi
imaredenolur.Zararlbirdurumonlarilehusulegelmediigibi,belnndanne
sedtekilederler.
lmiledndersinirifolankiiler,
HastadilolanlarnderdineLokmanolur.
lmiledndersinibilenkiiler,
GnlhastaolanlarnderdineLokmanHekimolur.
Dideyigirynedpsinesibrynolur.
Gzalaredersengnlkebabolur.
Sabrukarrgiderileridevrnolur.
Sabrkarrgiderileridevrnolur.
emicemlednerpervnedirkn,

Zannederolchilndevriyleisynolur.
Cemlgneinednerklarnpervnedir,
Chillerzannederki,halleriyleisynederler.
Pervanelerin mumun etrafnda canlarn esirgemeden dnlerini, ak bilme

yenleryanlyorumlargetirirler.Dnlerindekimanaybilmeyenlerisyanettikle
rinizannederler.ntiharettiklerinidnrler.
Mnkirleridahlederkimkisznzdemez,
Yineiianlaraltfileihsnolur.
Mnkirleriitirazedervesznzdemez,
Yineiionlaraltfileihsnolur.
Cihanapadiaholmakkurubirkavgaimi
Birmridebendolmakcmledenevlaimi..
1354

1354
YavuzSultanSelimeatfedilenbirsz.

65
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,
Halvetlekliinisfnriziyhalvettedir.
Nefsinisanabildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduygururfakrufenhalvettedir.
Deryolupdurmazcoartalazlanupbatanaar,
Kendisinibilmezaarakhevhalvettedir.
Encmileemskamerteleredmyanar,
Yeroturupgklerdnerarzusemhalvettedir.
Agznibretlebakbirdirkamuyaknrak,
Deprenmezolurdildudakvaslulikhalvettedir.
Firkttevuslatisteyenmihnetterahatisteyen,
Vuslattairetisteyenaybekhalvettedir.
TerketNiyzsensenibireylegelcnuteni,
DuysamdiyenHakksrrnsrrHdhalvettedir.
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,
Buhalvetiinsylenenboszebakmagzfzevkvesafhalvettedir,
HALVETYYETARKATIVEPRLERA.PREYHMERELHALVET
kaddesellhsrrahlazz
Zhidiyyetarikatnnbirkoluolanhalvetiyyetarikat,adnkurucusuEbAbdul
lah Sircddn mer elLahc elHalvet (hyt.800/1397) den almaktadr. Bu zt
Hazar Denizinin gneybatsnda bulunan Geylan blgesindeki Lhcnda doup
bym ve burada yetimitir. Tahsilini burada tamamladktan sonra Harizme
amcas eyh Ah Muhammed b. Nr elHalvet (hyt.717/1317) nin yanna gelerek
ona intisap etmitir. Amcas Ah Muhammed tasavvuf yolunda halvet zikrini ok
sevdii ve mrnn ounu Halvette geirdii iin insanlar arasnda Halveti diye
anlmtr.
SilsilebyklerindenHalvetlakabnalanlkztbudur.merelHalvetamca
snnvefatzerineonunenkmilhalfesiolarakyerinegemitir(hyt.717/1317).
Olgunve kabiliyetliolanmerelHalvet,Allah Telyakullukta gsterdii byk
azimve irdesebebiyleyksekmakamlaraererekHalvetiyyetarikatnnkurucusu
veilkpiriolmutur.rdmakamnaturduktanbirmddetsonramerelHalvet,
Karakoyunlu hakimiyyeti altnda bulunan Tebriz civarnda Hoy kasabasna giderek
ird faaliyetini uzun bir sre burada devam ettirmi, daha sonra Msra oradan
HicazagidiphaccnedetmiveSultanveysindavetizerineHeratagelmive
orada(hyt.750/1349)veya(hyt.800/1397)devefatetmitir.

Rivayet edilir ki, mer elHalvet tarkat sulkunu tamamlayp kendisine
halfelikiczesiverildiinde,irdgrevinikabuletmezvedalarakar.Oradabir
aakovuunayerleir.Buaakovuundapepeeerbankarr.Hattakrkkere
erbaini st ste kararak (1600 gn) kendisine Halveti ismi verilir. mer el
Halvethayvngdalaryemez,daimatevhidvezikrzereolur,tevhidzikriniyap
maya balaynca dalardaki kular ve dier hayvanlar aa kovuundaki mer el
Halvetnin etrafn evirip halka oluturarak tevhid zikrini sonuna kadar dinlerler
di.
Kymetliszlerinden:
Derviolanndrttrllmvardr.Slik,lmgrpondandersalmaz
sa,dervilikonaharamdr.
Derviinkonumayanveidrkiyksekolanmakbuldr.Zrasktherhal
den stndr. Sonra halktan uzlet gelir. Bir nesne ki Hakkdr, ibareye smaz,
ondangayriolansylemeyedemez
merelHalvetMsrdabulunduuyllardayedikerehaccetmitir.Tebrizya
knnda Mr Ali trbesi civarnda gmldr. Yerine Ah Emre elHalvet
(hyt.812/1409)postninolmutur.
PrSeyyidYahyairvnveHalfelerimerelHalvetninvefatndansonratari
katnsilsilesi;
AhEmre(hyt.812/1409),
Haczzeddin(hyt.828/1425),
Sadreddini Hyav (hyt.860/1455) eklinde devam ederek tarikatn ikinci pri,
birbakmagerekkurucusuolanSeyyidYahyairvnyeular.Halvetyetarika
tnn kemli bu ztta toplanm, slm leminin eitli blgelerine bu yolun feyzi
onun vastasyla yaylm ve tarkatin en byk pri saylmtr. Yahya irvn ir
vann merkezi olan emahde domutur. mam Msa Kzm radiyallh anhn
torunlarndan olmas hasebiyle kendisine Seyyid denilmitir. Yahya irvn kk
yata tahsile balam, bir mddet sonra Tebrize yerlemi ve burada tahsilini
tamamlamtr.Birarayineburadamderrislikdeyapmtr.lmiyle,dnineball
ylavetakvsylaherkesinsevgivehrmetinikazananYahyairvnninalnlarn
daseyyidlikveveliliknuruparlar,yzlerinigrenleristeristemezkendilerinevg
ler yadrmak mecburiyetinde kalrlard. Sadreddin Hayyvden feyz ve tarkat
alarak hilfet alm ve bu zta damat olmutur. Halfe olduktan sonra doduu
yere emahye geri dnm, oradanda Bakye geerek lmne kadar burada
ird faaliyetine devam etmitir. Vefat tarihi Canini Cennet terkibinin gster
dii (hyt.862/1472) dir. Kabri Bakdedir. Krk kadar ube kurucusu yetitiren
Halvetyye tarikatnn bugnk feyz ve tesiri, Yahya irvnnin etrafa gnderdii
halfeleri sayesinde olmutur. Zahir ve er ilimlerde yksek derecede bir lim
olduundan pek ok eseri vardr. Halvetyye ubelerinde zikir esnasnda okunan
Virdi Settr onun tertib ettii bir eseridir. Dier eserlerinin isimleri Osmanl
Melliflerindekaytldr.Yahyairvnninhalfelerininenmehurlarunlardr:
Dede mer Ren, Ali Aladdn, krullh elEnsar, Habib Karaman, Mu
hammed Erzincandir. Hazretin vefatndan sonra yerine Muhammed Erzincn

gemitir. Baka bir rivayete gre de mer Ren gemitir. Halvetyye tarikat
drtanaubeyeayrlmtr.Bunlar:
1Renyye:DedemerRen(hyt.892/1487)tarafndankurulmutur.
2Cemliyye:CemalelBekr(hyt.899/1494)tarafndankurulmutur.
3Ahmediyye: Ahmed emseddin Marmarav (hyt. 910/1504) tarafndan ku
rulmutur.
4emsiyye: emsddn Ahmed esSivs (hyt. 1006/1597) tarafndan kurul
mutur.
c.HalvetyyeTarkatiSilsilesiveKollarSilsile:
1.Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellem(hyt.632)
2.Hz.Alib.EbTlibkerremllhveche(hyt.41/661)
3.HasanBasr(hyt.111/728)
4.HabbAcem(hyt.150/767)
5.DvudT(hyt.184/800)
6.MarfKerh(hyt.200/815)
7.SeriyysSakat(hyt.253/867)
8.CneydBadad(hyt.298/910)
9.AhmedMimdDnever(hyt.299/911)
10.AbdullahMuhammedDnever(hyt.370/980)
11.MuhammedBekri(6.487/1094)
12.VechddinmerelKdelBekr(0.503/1109)
13.EbnNecbAbdulkhirShreverd
14.KutbddnEbher
15.RknddinMuhammedAliesSencs
16.ihbddnTebriz
17.CemleddnTebriz
18.brahimZhidGeyln(hyt.690/1291)
19.SadddnFergn
20.AhMuhammedNrelHalvet
21.PrmerelHalvet
22.AhMuhammedHalvet
23.HaczzddnHalvet
24.SadreddnHyvelHalvet
25.SeyyidYahyairvnelHalvet
26.PrMuhammedErzincnelHalvet
27.MollaPrErzincan
28.TacuddinKayseri
29.AlauddinUk
30.Yiitba
31.AbdlvehhbElmalHalvet
32.Erolu

33.mmSinanHalveti
1355
HalvetliinUslvedab
Harrizde, Tbyannda Halvetyye tarkatnn esaslarn yle aklamaktadr.
Halvetyyenin esaslar, kelimei tevhid, gizli ve ak Esm Seba zere zikre de
vam,rytabrvetevil,olaylarnkalpvenefszerindeki tesirlerinidikkate ala
rakgnlmsivdantemizlemekdir.
EsmaiSeba:Lilheillallh,Allah,H,Hakk,Hayy,Kayym,Kahhrdr.
Seyr slk Allahn bu yedi ismiyle yaplr. Daha nce sadece kelimei tevhid
ileyaplanseyrslkilkolarakbrahimZhidGeylankaddesellhsrrahlazz
tarafndanaltisimeklenerekyediyekarlmtr.
Baztarikatilerigelenleribuyediismiitihatlarnagreazaltpoaltmlardr.
Halvetyyetarikatndazikiruslyledir:
Mrd kbleye kar oturur, kalbini her tr dnceden boaltarak zihni temiz
bir ekilde nce kelimei tevhid zikrini 33 veya 165 defa tekrar eder sonra Allah
sonrasraylaH,Hakk,Hayy,Kayym,Kahhrisimlerinieyhingsterdiigibizik
reder.
1356
Yeni bir mrd iin bu isimlerin hepsiyle birden megul olmak uygun grlme
mitir. Evvel kelimei tevhid ile zikre balanr. Bu zikrin srlan ve tesirleri grl
meye balaynca lafzai cell olan Allah ismine geilir. Bu sra ierisinde mridin
kabiliyetineveeyhinizninegreyediisimtamamlanr.Allahzikretmeyeistifar
ilebalanrvebutam100keretekraredilir.Dahasonra100adetsalavtgetirilir.
Sonra yedi ismin ilkinin esrarnn kefinden sonra dierine gemek suretiyle zikir
tamamlanr. Bu tertip seyr slkun manevi kanununudur. Bu tamamlama iine
tekmlimertipvekatmenzildenir.Buekildemanevimenzilleriap,mer
tebeleritamamlayanbirmrdhalifeliehakkazanmolur.Bumrideicazetveri
lerektarikattavehrkasgiydirilir.cazetsiziradaizinyoktur.
eyhininyanndabulunamayanbirmrdebuyediismintamambirdenverilir.

1355
BusilsileNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzedorudevamededir.
1356
Cenb Hak, insan, ruhlarve hakkatler leminde, yani lht leminde nce ahseni
takvm zere, mahbb ve mahbbe suretinde yaratt. Yani, nce, Habibi Hz. Muhammed
sallallhaleyhivesellemitlkiyetleminde"LilaheillH"kelmnnnurundanyaratt.
Bu nuru bir kandile koydu. Sonra bu nura, zt diliyle evvela tevhdi telkin eyledi.
Hakkati Muhammedi, o kandilde, tevhitle bin yl megul oldu. Sonra, srasyla ikinci zt
ismini(Allah),nczatismini(H),drdncismi(Hakk),beinciismi(Hay),altncismi
(Kayym)veyedinciismi(Kahhr)telkinetti.Herisimlebinerylmeguloldu.
Hakikatehlirehberlerbuna"UsliEsma"demilerdir.
Hakk tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul olduu tevhdin ve
isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati Muhammediyye vastasyla istirak
leminde "L ilahe ill H" kelmnn nurundan, enbiyy mrselnin hakikatlerini, onlar
vastasylada,enbiyygayrmrselninhakikatleriniyaratmtr.
Bunlarntamam,birbirlerilerininvastasylaztnurununmazhardrlar.(mmSinan,
Antalya),s.133

Oda bu zikirleri 100.000 dete ulatrr. Bunlar eksiksiz olarak yerine getirebilirse
hilfet icazeti almaya hak kazanr. Toplu yaplan zikirlerde herkes zikre katlr.
Mridin idaresinde zikir ayakta veya oturarak yaplr, ardndan devrna balanr.
Devrn, esmhan bulunduu halde saa veya sola doru topluca yrmektir. Kul
ileAllaharasnda70.000perdevardr.Bunlaryediismetekableder.Herbirismin
sonunda10.000perdekalkar.Esmisebailemrdyedimertebeyiaarak70.000
perdenin kalkmas sonucunda Allah Telya yaknlk kazanr. Bu zikredilen yedi
mertebenefsenispetleunlardr:
1NefsiEmmre:Bukalnvekaranlkzulmetperdeleriylertlbulunannef
sinmakamdr.
2NefsiLevvme:Hafifzulmetperdeleriylertlnefsinmakamdr.
3 Nefsi Mlhime: Nur ve zulmet arasndaki perdelerle rtl nefsin makam
dr.
4NefsiMutmainne:Nrnyeteykselenperdelerlertlnefsinmakamdr.
5NefsiRdiyye:Perdelerindevamlincelmeyeyztuttuunefsinmakamdr.
6NefsiMardiyye:Hissedilirolanvehissedilmeyenhibirperdeninkalmad
nefsmakamdr.
7 Nefsi Kmile: Nefislerin nihayet bulduu makamdr. Halvetiyye tarikatnda
mridinhergntekbanaokuduuzikirler,dualarvevirdlervardr.Bunlarhafta
nn gnlerine gre deiir. Yahyay irvnnin VirdisSettrnn okunmasna
nemverilir.Ayrcahaftannbellignlerindetekkelerdecehr(sesli)olaraktopluca
zikiryaplr.Bunayukardadagetiigibidevrndenir.Devrndailhilerokunur.
Zikiryaplrkenmsikyenemverilirvebata ney, kudmvedefolmak zere
eitlimsikaletlerikullanlr.Bundandolaykendilerinekarkanbazlimlerin
itirazlarn red etmek iin halvetler devrn savunan eserler yazmlardr.
Halvetyyetarikatndanefstezkiyesiasldr.Bununyoludadille,kalple,ruhvesrla
yaplan zikirdir. Bu sebeple az yeme, az konuma, az uyuma, inziva, zikir, fikir ve
eyhe ballk ilkelerine halvetlikte hassasiyetle uyulur. Mchede (vazifeleri fa)
mahedeye(AllahTelyavuslat)ulamakiinvazgeilmezbirarttr
1357
Halvetksmdr:
1 eriattehalvet.
2 Tarkattehalvet.
3 Hakkattehalvettir.
1 eritte halvet: Camide Ramazan erfin son on gnnde yaplan itikftr

(mukaddesbiryerekapanpibdetlemegulolmak).tikfyerinindimacemaat
le namaz klnan cami olmas ve zrsz dar klmamas arttr. zr mesel,
bircenzesiolurveyayiyeceinitedrikiingibieylerolabilirveocamideotura

1357
(OKUMU,1998),s.2128

ca yerin bir rt ile sarlmas lzmdr. Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem hasr ile sarmt. Ziyretine gelen erkek ve kadn olduklarn ayrt edebil
mesiiinkadnlarntrnaklarnaknasrmelerini emirbuyurmutu.Fakatsonrada
birkadnbileinekadarknakoyupelinipmekisteyincebunuyasaklad.Snnet
olmakzereelineknakoymannaslyoktur.
2Tarikattehalvet:Birinsanndrtduvararasndakrkgnkalarakoradaibdet
ve riyzat ile megul olmasdr. Bu camiye mahsus deildir, camide de tekkede
de veya kendi evinde olur. Yalnz erbain vakti denilen (19 Aralktan 17 Ocaa
kadar sre) zamana mnhasr deildir, sair zamanlarda da olur. Hazreti
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem yiyecek ve ieceini alarak Hira danda bir
maara iinde 1517 gn veya daha fazla kalarak halvet ederlerdi. Hatta Tarkat
ehlininhalvetyapmalarnnistindettiklerihususbudur.
3Hakkatte halvet: Feni Efl, Feni Sft ve Feni Vcd etmektir. O za
manHakkdangayrkalrm,kalmaz.BumevcdatnvcduHakknvcdudur.
BulemdeHaktangayrmevcdyoktur.
Zevk saf halvettedir szlerinden maksad, sen bu halvete hakaretle bak
ma,iinisafkl,yanikalbinihalvetleirktentasfiyeeyle,ozamanseninkalbinde
Allahnnrudoardemesidir.
BurayaMtkableentemtereflihadisineiaretolunmaktadr.yleya
halvetfakrfenyicettirir,nkhalvetehlininefl,sftveztHakknefl,
sftveztndafndir.
Nefsinisanabildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduygururfakrufenhalvettedir.
Sananefsinibildirirlmezdenevvelldrr,
Yoklukyolunuduydururfakrufenhalvettedir.
Kendinihiesaymazsanhiliktenkurtulamazsn
1358
Birisi, kzgnlkla anasn hanerleyerek, dverek ldrd. Biri, ona Huyunun

ktlyzndenanahakkngzetmedin.irkinherif,anannedenldrdn!
Niyesylemiyorsun,osananeyaptki?dedi.Adam,
okaypbiriiledi,bendeonuldrdm.Aybntoprakrtsndiyecevap
verdi. Knayan Be adam, anan ldreceine o kiiyi ldrseydin deyince dedi
ki: Her gn baka birisini mi ldreyim? Onu ldrdm, halkn kanna girmek
ten kurtuldum; halkn boazn keseceime onun boazladm, bu daha iyi! O
kthuyluana,fesadhertaraftazahirolannefsindirHeranaonuniinbirazize
kastedipduruyorsun;kendinegel,onuldr!.
1359
Yiitba Vel Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahulazizin

konuileilgilibirmenkabesiudur:

1358
MevlnDvn,c.V.b.1118
1359
Mesnevi,cII.b.776783.

Bir kimse Yiitba Efendi hazretlerine gelip inbet rica etti. Ol dahi inbet
veripognhalvetekoydu.ognikindidensonraieridenbirsadgelip:
Mslmanoldum,vazge!demi.Azzdemiki:
Yalan syler. Var, yine megul ol! ikinci gn ikindiden sonra yine cevb
gelmiki:
Vallahibenmslmnoldum,vazge!demi.Azzde:
Buna yine inanma! T ldm, deyip ses kesilince kadar vaz geme! de
miler.ncgn:
Benldmdeyucevbgelmi;
imdensonrakurtuldundeyucevbeylemiler.Okimseazizinkuvvetiyle
eytanHanns
1360
nerrindenkurtuldu.
1361

Deryolupdurmazcoartalazlanupbatanaar,
Kendisinibilmezaarakhevhalvettedir.
Deryolupdurmazcoardalgalanpbatanaar,
aarkendisinibilmezakvehevhalvettedir.
Encmileemskamerteleredmyanar,
Yeroturupgklerdnerarzusemhalvettedir.
Yldzlar,gneveayateleredmyanar,
Yeroturupgklerdneryervesemhalvettedir.

1360
Vesvsil Hanns Vesvasn anlam, tekrar tekrar vesvese verendir. Vesvesenin
anlam insann kalbine ona hissettirmeden pepee kt dnce sokmaktr. Vesvese
kelimesindeyaplanfiilinsreklilii,tekrarszkonusudur.
nsan,Allahzikrettiindeeytansiner.AllahTeldangafilolduundaiseonavesve
severir.BubakmdaneytanaSinsivegizlenenmanasnahannasdenilmitir.Abdullahb.
AbbasradiyallhanhagreeytaninsanAllahTelyaisyanetmeyedaveteder.Kendi
sine itaat edildiinde siner. Yani eytana ibadet eden kul, hesaba ekildiinde eytan ona
sahipkmaz.Bilakisondankapuzaklar.
BukonudaKur'anKerimdeylebuyurulur:Eereytannsenikkrttnhissedersen
AllahTel'yasn!(Araf,200,Fussilet,36),
De ki: eytann kkrtmasndan Sana snrm (Mu'minun, 97). Muttakilerin du
rumu, eytandan kt bir dnce geldiinde hemen Allah' hatrlayarak doru yolu
bulmalardr.(A'raf,201)
Buradabirbakanoktayadadikkatedilmelidir.Oda,insannkalbinesadecedardan
cin ve eytanlardan vesvese gelmediidir. nsann kendi nefsi de vesvese verir. Yanl d
nce ve sapm akln da vesvese verecei ihtimal dnda deildir. nsann gayri meru
istek ve hevesleri, irade gc ve muhakemesinin de onu saptrabilecei bilinmelidir. Bu
konu Kur'an Kerim'de yle aklanmtr: Biz onun nefsinin ne vesveseler verdiini bili
riz. (Kaf, 16). Raslllah sallallh aleyhi ve sellem cuma namaz hutbesinde okunmas
snnet olan duada yle buyurmutur: Nefsin er ve fitnelerinden Allah'a snrz.
(Neuzu billahi min ururi enfusina.) (MevdudiTefhimulKuran, nsan Yaynlar: 7/327
329.)
1361
(GKE,2000),s.76

Yldzlar,gne,ayatelerednpyanarlar,yanidnerler.Yeroturupdeme
si de yerin dnd grlmediinden dolay sylemi, yoksa yer dnmektedir,
fakatyerinhareketidevr,gklerinhareketiufkdir.
Arzu sem halvettedir demek, nk onlar da Hakktr, yaknda da uzakta
daolanHakknvcdudeilmidir?
EvetHakknvcdudur.
Agznibretlebakbirdirkamuyaknrak,
Deprenmezolurdildudakvaslulikhalvettedir.
Agznibretlebakbirdirhepsiyaknveyauzak,
Deprenmezolurdildudakvaslvekavumakhalvettedir.
Firkttevuslatisteyenmihnetterahatisteyen,
Vuslattairetisteyenaybekhalvettedir.
Ayrlktavuslatisteyenskntdarahatisteyen,
Vuslattaimekisteyenzevkvebekhalvettedir.
DuysamdiyenHakksrrnsrrHdhalvettedir.
HakksrrnduysamdiyenHdnnsrrhalvettedir.
Halvetyalnzkalmakdeil,yalnzlktaAllahTelybulmakiindir.Balarok
olaninsannbubulumaykolaylatrmasiindir.Yoksahalvetbedenizevkve
kuvvetlerinhapsedilerekeziyetekmekiindeildir.

66
Vezin:MeflnMeflnMeflnMefln
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,
Grnseemsinenvrmehitbnneylerler.
Bugnkcennetiirfnadhilolsalaruk,
Yarnkivadolanhriveyaglmanneylerler.
Bugnmolanyarndahimolurelbet,
Aagrcngznkimbbasarndnneylerler.
Slkehlineinsansohbetinbulmakdururmaksud,
Osohbetkimbulunsasohbetihayvnneylerler.
GnlduymazsavicdnileAllahhakkate,
Mcerreddildekiilmiveyairfnneylerler.
Nehslolibdettenriyveucbolaanda,
GiderirkignldenHakkakimtuynneylerler.
Saltehlirfnkblesidirsemmevechullh
Ovechekulolanlartatnoksnneylerler.
Niyzkntkenzensrrnkendindebuldunsa,
Sleymentahtn,yahikmetiLokmnneylerler.
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,
Grnseemsinenvrmehitbnneylerler.
Bilenlercnnnyznbubedenvecnneylerler,
Grnsegneinnurlarparlayanayneylerler.
BirkimsebirmridikmilelinitutupveihlslaAllahTelyakavumakniyeti
olan,sevgiliyitandkabucismcanneyler.
Bugnkcennetiirfnadhilolsalaruk,
Bugnkirfncennetinegirenklar,
slmdinindeahireteimanarttr.AhiretteCennetveCehennemibulmaktabu
inancn gereidir. Ceza yurdu olan ahiret iyilere verilecek olan mkfat cennet
ukbatisecehennemolaraktecellieder.
Naslarn,ahireteaithalleritasvirederkendnyadakilerebenzeterekanlatmas
insanlarn idrak edebilmeleri iindir. Hi phesiz ki ahiret halleri ve nimetleri,
mahiyetleri ve temel zellikleri itibariyle dnyadakilerden ok farkldr ve dnya
lleriiletarifedilemez.Secdesresindebuhakikateiaretedilmitir.
1362
CennetnimetlerihakkndaKurnKerimde

1362
Secde,17

Orada onlar iin her eit meyve vardr. Btn arzular yerine getirilir.
1363
bugenellemeyanndaHuri,GlmanveVildanisimlivarlklarninananlaraikramve
hediyeediliindenbahsedilir.Bunlarhakkndaeitliyorumlaryaplmtr.
Glman: Allah Telnn cennet'tekilere hizmet iin nrdan yaratt hizmeti
ler.
Etraflarndakendihizmetlerinetahsisedilmi,sedefiindesaklincigibiprl
prlcivanlardolar.
1364
Huri: (Ahver veHavrkelimelerininC.) Ahugzller.Gzlerininakkarasndan

okolan,pekgzelvegzellikleritarifvetavsifedilemeyecekderecedegzelolan
Cennetkzlar.
Oralarda gzlerini yalnz elerine evirmi dilberler var ki, bunlardan nce
onlaraneinsannedecindokunmutur.
1365
Vildan:(Velid.C.)ocuklar.Kullar.Kleler.M'minlerinbuluaermedenvefat
edenevldlar,kfirlerinocuklar
Onlarnzerlerinedaimaaynhaldekalangenhizmetilerdolar.
1366
Ksaca bahse konu olan bu varlklarn erkek ve kadnlara nasl verilecei konu
sundabirokihtilafvekapaldurumlarvardr.Teklifteeitolankadnerkekarasn
daki taksimatn nicelii ve nitelii hakknda tam bilgi bir ve ikna edici bir beyan
halayokdenilebilir.
"Orada (cennette) nefislerin arzu ettii ve gzlerin holand her ey vardr
vesizoradaebedikalacaksnz."
1367
Dolaysyla ayet, cennette cinsel hayatn da bulunduuna iaret etmektedir.

Cinsellik de nefislerin arzu ettii eylerdendir. Ancak dnya hayatndaki kskanlk
vehukukunahirethayatndaolabilirliidnlebilirmi?Sorusununcevabntam
vermekmmkndeildir.
Ahiret hayatnda dnya hukukundan bahsetmek yoktur. Ancak Allah Tel
ahirethayatndainsannruhtahammlnngyetiremeyeceieyleridemk
fatolarakvaadetmedi.nkvaadedileninakla tabiolannefsinkabullenmesine
zt olmas, davete icabet edecek nefsin tahamml olmayacak eydir. Muhakkak
mkfatndnyevbirtemsiliolmasgereklidir.nkAbdullahb.Abbas,Cenne
tinhibirnimetidnyannkinebenzemez,yalnzbirisimbenzerliivardreklinde
kibirifadesi,cennettekicinselliknimetiiindegeerlidir.
Menkbe:Zarfarkadalarveyakndostlarrivayetettilerki:
Bir gn gnl sahibi, bilgin, fakir bir kadn, elebi hazretlerinin ziyaretine
gelmi ve bir hayli de nimet, hediye ve elbiseler getirmiti. Uzunca bir sohbet

1363
Yasin,57
1364
Tur,24
1365
Rahman,56
1366
Vaka,17,nsan,19
1367
Zuhruf,71

vecandanballktansonrabukadn:
"Kyametgnndebizzavalllarndurumunaslolacakvebizimakbetimizo
dnyadaneolacak"diyesordu.Bununzerineelebi:
"Yce Tanr bir inayet buyurur, sen de Cenneti Berin'e gidersin. Cennetin
hurilerisizinhizmetilerinizolacak"diyecevapverdi.Kadn:
"Ltfusayesindebizidar'lmakamasokanAllahTelyahamdolsun.Daha
bakaneolacak"dedi.Arifelebi:
"Renk renk hlleler giyecek, kymetli araplar iecek ve iyi bir hayat sre
ceksin"buyurdu.Kadntekrar:
"Bakaneolacak"diyesordu.Arifelebi:
"her gn mminler, derviler nebilerin ve velilerin, mesudlarn, ehidlerin
ve slih dostlarn ziyaretine gidecekler. "Orada nefislerin istedii ve gzlerin
lezzetaldhereyvardr"
1368
yetindetavsifedilenCennetteiretlerdebu
lunacakkpgezinecekler"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.Arifelebi:
"SonundaAllahTel'nnyznmahedeedecekler,yleki"AllahTe
lnn velileri iin hazrlad bir arap vardr" sznde geen temiz araptan
sonsuz seneler sarho olacaklar ve o ebed holuk iinde kendilerinden gee
ceklerdir"dedi.Kadnyine:
"Bakaneolacak?"diyesordu.elebi:
"Huldi Berin'de bulunan son nimet kudretten yaratlm minare boyunda
tenaslletleriolacakvebunlarladulveiveiledoluolanfakirkadnlartat
minedilecekler.
Oradakendileriiindilediklerihereyvardr.Katmzdadahafazlasvar
dr.
1369
yetindebuyurulannimetlelezzetalacaklarverahatedecekler,bun
dandahahobirineolabilir"buyurdu.Bununzerineosamimkadnhemen
bakoyduvegiydiinevarsagyendelere
1370
balaypsevinerekgitti.
1371
Kaynaklar itibar ile bu konuda yeterli derece sz sylemekten insanlar kan

mlar,kapalkelamlarilekonugeitirilmitir.Ahirethayatndaverilecekmkfat
larnerkekvekadniindnyevtekliftekiummilikgereinceoradadaerkeinve
kadnn bulaca karlk eit olmas gerekir. Bu nedenle nasl dnya hayatnda
yetitirdiimiz ve gzmzden sakndmz kzmz byynce bir yabanc ile izdi
va kurmasndaki nefsn tahammlmz iktizsyla ahirette Allah Telnn bir
emridir, diyerek bu konuda kullarda birbirlerine kar duygularda olumsuzluklar
kalkacaktr.
Ahirette,AllahTel'nn,birnemliihsanveltfuda,cennetehlininkalplerin
den kin ve haset (kskanlk) duygusunu kknden skp karmasdr. Kurn
Kerimbuhakikatiuekildeaklyor.

1368
Zuhruf,71
1369
Kf,34
1370
Guyende:f.Syleyici.Syleyen.Kailolan.
1371
(EFLK&YAZICI,1995),Menkbe97,s.558(SultanVeledoluUluArifelebi
Menkplarnda)

(Cennette)onlarnaltlarndanrmaklarakarken,kalplerindekindennevarsa
hepsinikarpatarz.
1372
Yaptm aratrmalarda bu konuda bekrlarn ifadeleri ok rahat olmaktadr.

Evli erkekler iin bir sorun olmad, evli bayanlarda ise kocalarna dkn olanla
rn kendilerine tannan haklarnda dnyadaki kocalarn tercih ettikleri, ok nadir
olarakbelkibakaeleridnenlerkmtr.
Buradan kan sonu dnyev olgunlama ve hallerin ahiretteki talepler ile uy
gunolduudur.YunusEmrekaddesellhsrrahulazizin
Cennetcennetdedikleribirkakklebirkahuri
steyeneveranlarbanasenigerekseni.
Beyitleribudurumuaklamaktadr.Kiidnyadaneyiarzuluyorsaahiretteg
receikarlkodur.
Bugnmolanyarndahimolurelbet,
Aagrcngznkimbbasarndnneylerler.
Muhakkakbugnkrolanyarndahikrolur,
Aagrcngznkimbasiretsizcahilineylerler.

Aralarndasanabakanvardr.Senkrleri,grmezlerkendoruyolailetebilir
misin?
1373
Bu dnyada kr olan kimse ahirette de krdr...

1374
yeti kerimesince
bugnbulemdekrvebasiretsizolanyarnahirettedahiylesineolur.
..iteonlarhayvanlargibidir;hattadahadaakndrlar...
1375
Cicero dedi ki; "Hepimize insan deniyor, ancak sadece insan bilimler
araclylauygarlamolanlarmz,insandr."
1376
Slkehlineinsansohbetinbulmakdururmaksud,
Osohbetkimbulunsasohbetihayvnneylerler.
Slkehliningayesiinsansohbetindebulmaktr.
Kimosohbettebulunsanefsinsohbetinineyler.
Yanislkerbbnngayesikmilinsnnsohbetinenailolmaktadr.nkon
lar cm olan bir kitapdr ki; ruhu ve akl itibarndan ona mmlkitb kalbi

1372
A'raf,43
1373
Yunus,43
1374
sra,72
1375
Araf,179
1376
(DRKEN,2001),s.54

haysiyyetinden ona kitbullevhilmahfz, nefsi haysiyyetinden kitbulmahv
velisbtdenir.
Hudvendigrdaimadostlara:
Allah Tel sizi grnen kazadan saklasn diye dua ederdi. Dostlar bu
nunmnasnsordular.Mevlnkaddesellhsrrahulaziz:
Grnen kaza yalanclar ve sizden olmayanlarla sohbettir. Gerekten
sohbetazizdir.Kendicinsinizdenbakasilesohbetetmeyinizbuyurdu.
1377
GnlduymazsavicdnileAllahhakkate,
Mcerreddildekiilmiveyairfnneylerler.
GerektengnlimanileduymazsaAllah
Yalnzdildekiilmiveyairfnneylerler.
...Onlarkalplerindeolmayandilleriylesylerler...
1378
yetikermesivrid
olmutur.
Abdullah b. Mbrek kaddesellh srrahulazizin Biz ok ilimden ziyade
azedebemuhtacz.szmanidardr.
Nehslolibdettenriyveucbolaanda,
GiderirkignldenHakkakimtuynneylerler.
Riyvebeenmeolanibdettennehslolur.
irkignldengiderHakkakartaknlakimsesahipkmaz.
Rabbimizancaksanakullukederizveyalnzsendenmedetumarz.
1379
...
ArtkherkimRabbinekavumayumuyorsa,iyiiyapsnveRabbineibdettehi
bireyiortakkomasn.
1380
Saltehlirfnkblesidirsemmevechullh
Ovechekulolanlartatnoksnneylerler.
Ehlirfnnnamazdakblesisemmevechullh
Oyzekulolanlareksiktatneylerler.
[Yaknlavslolanrifibillh,herneyeteveccheylesekblesiAllahTe
ldr. Onun namaz o yaknla kavumasdr. O hle kavutuu takdirde, artk
ona ayrlk ve kesilme yoktur. O kimse, hakk kblede daima ve edeben mte
vecciholup,dimsaltamdvimveodimsaltmuhafazayakdirveosa
ltilemakamsahibiolur.nkAllahTel,ezeldenebede,varlileherhal
demakamveztylavardr.Busebebtenulhiyyetisbittir.

1377
(Ahm95),s.481(195)
1378
Fetih,11
1379
Fatiha,5
1380
Kehf,110

Neredeolursanzolun,O,sizinleberaberdir.
1381
buyurduubunadelldir.
Nereye dnerseniz Allah Telnn yz(zt) oradadr
1382
ile iret olu
nanyzekulolanlar,yanioyztalepilekullukedenler,tatveibdetlerinde
kusurvenoksanetmezler.Ancakonlarngayretlerihakkkbledeoyzemte
veccih olup, dim salta mdvim olmakla ol yaknla kavumaktr. (v. 117)]
1383
Hangi yne giderse, gitsin demek; Onun raz ve honut olaca her ne ey
varsa biz de ona rz gsteririz demektir. Benim dinim imnm orada demek;
Muhabbetveevkzerinebinaedilmeyendindendahastnyokturvekimodin
ile dinlenirse btn gayba muttali olur. Bu da ancak Muhammedlere mahsstur.
nkdierbtnnebilerierisindebtnkemliylebirmuhabbetmakamancak
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemeverilmitir.AllahTelonu,irnebiler
de bulunan safi, neci, hall v.b. gibi nbvvet makamlar sfatlarna ilveten
Allah onu kendisine sevgili olarak ald kavlinde olduu gibi onu Seven ve Sevi
len ve bu yolun vrisi yapt (Bkz. bnulArab, Zehirulalk f erhi Tercmnil
evk,40).
1384
Kurbiyet,sddkiyetmertebesiilenbvvetmertebesiarasndabirmertebedir
ki; Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hakka yrdkten sonra Hz. Sddki
Ekber Ebubekir radiyallh anh sddkiyyet mertebesinden kurbiyyet mertebesine
kavuurlar. Bu hilfet mertebesi ve veraset makmdr. Bu mertebeye kavuan
mridi kmilin kblesi Nereye dnerseniz Allah Telnn yz (zt) oradadr.
1385
yetikerimesinceherneyeteveccheyleseonunkblesioldurveonunnama
z o yaknln vuslatdr. Bu vuslat karar klnca ona ayrlk ve kesilme yoktur. Ol
kimse kblei hakkde dima vechi ztullha mteveccih olup salt daimye de
vam eder ve o Halide muhafazaya kadir olur. Nerede olursanz, O sizinle bera
berdir...
1386
srr zahir olur. Dou da Allah Telnndr bat da. Nereye d
nerseniz Allahn yz (zt) oradadr...
1387
yeti kermesiyle iaret olan Allah
Telnnvechiztnakavuansdklaribdtvettndaaslanoksanlkyapmaz
lar.Onlarngayretihakkkbleyedimamtevecciholmaktadr.
Sleymentahtn,yahikmetiLokmnneylerler.
Sleymantahtn,Lokmnnhikmetinineylerler.

1381
Hadid,4
1382
Bakara,115
1383
(NAL,2006),s.9
1384
(KILI,1995),s.126
1385
Bakara,115
1386
Hadid,14
1387
Bakara,115

Benbirgizlihazineidim.Bilinmemisevdim,mahlkatbilinmemiinyarat
tm.
1388
hadsi kudssi gereince Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk
etsinlerdiyeyarattm.
1389
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazze gre Allah Telnn her

birnebisi,avamnbaktbeerynlerinintesindeaynzamandabtnzellikleri
asndankinatnmetafizikilkelerini,kozmikprensiplerinidemeydanagetirenve
Ulhiyyet ile nstiyyet arasnda deta birer berzah olan hakiktlerdir. Her bir
nebiyeKelime(logos)adverilenveVcdunenstdzeydetezahrnveren
birhakikattekableder,tebuKelimelerdekiilhtecelllerolmasaydHakkn
varlnn(vcdulHakk)mhiyyetiebediyyenbilinemezdi.Builhtecelliytnen
ls Adem Kelime veya dier bir ifdeyle nsn hakkidir. te bu insann
varla gelii de lemin varoluunun sebebi ve temint olacaktr. Her gerekliin
kayna bulunan Vcd aslnda blnmez, ezel ve daimdir. Muhyiddn bnul
ArabbuMutlakVcdunbilinemez,tavsfedilemez,srmertebesiolanAhadiyyet
vehesiyle, bir Rabb, bir Hlk ve bir Mbd olarak lemle mnsebette olduu
Rubbiyyet yni Vhidiyyet vehesini ancak mertib bakmndan izah sadetinde
aynmtlaeder.
lkinde, (yn Ahadiyyette) ne kesret ne tezat ve ne de her hangi bir taayyn
vardrkibucihettenO,srfnr,srfiyi(hayrmahz)vegayblargaybdr(gaybul
guyb).
kincisinde ise (yn Vhidiyyette) Allah Tel yaratc sfatyla (elHlk) birok
eyin yaratlmasnn faili olunca ortaya bir okluk (kesret) ve farkllk (tefrik)
kmolacakvebirlik(vahdet)bozulacaktr.Ancakgrleceizerebumertibte
HakkntezahrveokluuZtyladeilancaksfatlarvastasylaolmaktadr.Bu
durumda Zt asndan bakldnda ayn hakkate o Hakktr ama sfatlan asn
dan bakldnda o halktr denebilir. Yaratma fiilinin (halk) asl (ayn)
1390
da zten
ayn sabite denilen o ilk ezel arketipler serisi olarak ilmi ilhde mevcuttur.
Bu gizli bir hazne gibi kendi kendinde mstarak halde bulunan Hakk bilinmeyi

1388
Acln,KeflHaf,II,132
1389
Zariyat,56
1390
Muhyiddn bnulArab stlhtnda ok nemli bir anahtar terim olan bu ayn
kelimesi Gnlk Trkede ok sk kullandmz ayn anda, ayn zamanda, ayns, ay
nen, ayn ekilde, ayn ey v.b.gibi tpk, misli, benzeri manasndaki ayn ile metafizik
manadaki
aynarasndakelimeninetimolojikkkenindeberaberlikvarsadakullanmsahalar
farkllamtr.
AslArapaolanbukelimeninlgatmns,asl,z,kk,gz,nazar,kuyu,menb,ileri
gelen kiiler(ekbir) v.b.gibiokgenimanalaragelenbu terimMuhyiddnbnulArabde
teknikbirstlaholmuvez,asl,hakkat,esas,kk,zat,anakaynak,menb,kken,gz,
gzbebeimanalarndakullanlmaktadr.
MeselO,leminayndr(aynlem)dediimizzamanO,leminasldr,hakikati
dirdemekistenilmektediryoksaO,lemleayndrmanasndadeildir.

arzulaynca,bilinmeyisevinceitebusevgi(Ak)yaratlnilkessoldu.By
lece Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazze gre ulhiyyet ve
nsutiyyet Vcdun deiik mertebelerindeki iki tecellisinden baka bir ey
deildir. Ulhiyyet her varln gizli, i (btn) yzne, beeriyyet, nsutiyyet ise
onun grnen, d (zhir) yzne tekabl eder. Hakkn tecellsi btn mertib
ierisindeancakmertebeiinsandakemleular.Buyzdeninsankkbirlem
(lemisagr)vebtnleminbirhlsasolarakgrlrveitebuhususiyetinden
dolay da ancak o Allah Telnn halifesi olabilir. Mahlkat ierisinde asaleten
insn kmil rtbesi Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme ait iken dier
kmillereaitolaniseonavekletendir.
1391
yle ki Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem btn nebilerin makamlarn

biliyordu. Ama onlar ise onun makamn bilmiyorlard. Hatta onun makamnn
bundandolaymakamszlkolduusylenir.Dolaysylaonunyolunutakipeden
lerinbilgisidierlerininyolunutakipedenlerinbilgilerindendahamullvedaha
genitir.Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellembirmncatndaRabbimbana
eyann hakikatini gster diye dua etmiti. Binenaleyh mstecb bu duann
muhatab olan Muhammedler iin ztiyyun evliyas da denilir. Dierleri ise en
fazlaefliyynveyasftiyynevliyasolabilirler.
1392

1391
(KILI,1995),s.55
1392
(KILI,1995),s.66

67
teihicrinlecandurmazfignabalar,
Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanodun,
lemiutanucayakaydhepteler.
Harfesavtedokunaydbuiniltimemmesi,
nleridiyergkdalarileheptalar.
teimyminiltimcniindegizlidir,
Zhirimdeyokiimdehslolduyalar.
Bkesembulemiresrrmayokmahrem,
Bilmediderdimbenimnekavmunegardalar.
Hlimehaldolanhemsrrmasrdolan,
Cmledaldbamdankalmadhaldalar.
Mahvsrradtndilbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadkoldlar.
Vechimutlakgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteanyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
Adniitmekledthalkabusavalar.
teihicrinlecandurmazfignabalar,
Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.
Hicranateiylecandurmazfignabalar,
Kaynaypakarotelegzmdenyalar.
Zerresizhirolaydgerbeniyakanodun,
Zerresizhirolaydgerbeniyakanatein,
Harfesavtedokunaydbuiniltimemmesi,
1393
nleridiyergkdalarileheptalar.
Harfesesedokunaydbuiniltiminbirparas,
nleridiyervegkdalarileheptalar.

1393
emme:Birdefakoklamak.*Enkkmikdar.

Bkesembulemiresrrmayokmahrem,
Bilmediderdimbenimnekavmunegardalar.
Kimsesizimbulemiresrrmayokmahrem
1394
,
Bilmediderdimbenimnekavmvenegardalar.
te ahrarn srlarn ve hikmetli szlerini herkese sylemek doru deildir.

Onlarsaklamakvegizlemekvacipolaneylercmlesindendir.nk:
Ehli olmayana hikmeti vermeyiniz. Sonra o hikmete yazk etmi olursu
nuz denilir. O srlar saklayamayan ve Allah Tel yzn grmee kabiliyeti
olmayankimseyehikmetgstermekvenamahremibozmakdorudeildir.
1395
Yaknlk insan psikolojisnde ayrln temelini atabilir. nsiyet edebi kaldrnca

perdelerincelir,hatalhallerinmeydanagelmesinesebepolur.Onuniinyaknln
fitnesindenemniyetteolmakuzaktaolmaktandahazordur.Yabanclarileoturun
cainsangenellikletedirginolduuiindikkatliolur.Yaknlatkabutedirginlikve
sayg dzeyi der, deerlerin ou deersiz hale gelir. Bu nedenle insanlar birbi
rindenkoparlar.
Mahvsrradtndilbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadkoldlar.
Mahvsrradtngnlbundabenoldumgarib,
Yalnzkaldmtkendikalmadarkadlar.
Vechimutlakgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteanyazarcmletennakkalar.
AllahTelnnyzgndeyzbinehredenyzgsterir,
Yerdegkteonuyazarcmletennakkalar.
NicesitkatgetrsnanakarMsrkim,
Adniitmekledthalkabusavalar.
NicesitkatgetrsnonakarMsrkim,
Halkadniitmeklebusavalaradt.

1394
Mahrem: Gizli. * Dince ve er'an msaade olunmayan. * Birisinin hususi hllerine ait
gizlisr.*Nikhdmeyen,evlenilmesiharamolanyaknakraba.(Baba,dede,anne,nine,
erkek ve kz karde, amca, day, hala ve teyzeler arasnda bir neseb yaknl, bir ebed
mahremiyetvardr.Bunlararasndanikhaslacaizdeildir.)*oksamimiveilidlolan
kimse.
1395
(Ahm95),s.674(408)

HalkadniitmekledekimanaAllahTelnnisimsfatlartecelliedincesa
vavehareketlilikmeydanageldi.Hz.Mevlanakaddesellhsrrahulazzbunuu
ekildeaklamaktadr.
VarlemriyleyaratanAllahTelnnevgnlarnndemeknleminde
dekoupduruyoruz.Lmeknlemindede.
Renksizliklemi,rengeesiroluncabirMusbrMusilesavaadt.
RenksizliklemineularsanMusileFiravununkartlemeeriirsin.
Bunkteyzndenhatrnarenk,naslolurdakylkaldenkurtulur?
alacakey...Burenk,renksizliklemindenzuhurageldiihalde,renksizlik
lenaslsavaagiriir?
Yanaslsudandrvesuileartar.Sonundanaslolurdasuyaztolur?
Mademkiyasuileyourdular;yasudanoldu;suileyanedenbirbirinezt
oldu?
Gl dikenden meydana meydana gelmitir, diken de glden... byle olduu
halde niin savaa, maceralara dmlerdi?.. gibi bir sual hatra gelirse (bil ki
bu)
Yahakikattasavadeildir,birhikmetiindir,eeksatanlarnkavgalargibi
birhiledir.Birsanattr;
Yahutnesavanehikmet...
Hayrettenibarettir.Bu,viraneliktir,iindedefinearamakgerek.
1396

1396

68
Kimkiakndrnaberdrolur,
Cmleukireolserdrolur.
Bundaukyakanodkibet,
Nrbrahimgibiglzrolur.
Bundaayrkesretindenkurtulan,
Vahdetillerindevslyrolur.
KorkmaTmudaneerkisen,
Blblolannyeriglzrolur.
Cennetiirfnadhilolann,
Kandebaksagrddidrolur.
Gzszolanlaroyzgremez,
Angrenhepullebsrolur.
Dnynnlezztnaaldanmakim,
Birgnolacmlezehrimrolur.
Sengerekseolcihndapdih,
Birbeongndeotrmrolur.
Tctahtkulluunaolehin,
Veririsendevletintekrrolur.
Gerkabuloldunsaholdunebed,
Kandebyleasslbazrolur.
lltcutahtaolmazvaslyr,
detolduranacnirolur.
Kimkikendinyoederse,Msriy,
Yokluuntgyetindevrolur.
Kimkiakndrnaberdrolur,
Cmleukireolserdrolur.
Kimkiakndrnaaslmolur,
Cmleklariindeokumandanolur.
Herkimakyolundacanverirse,okimseklariindeserdr(Batac)olur.
Bundaukyakanodkibet,
Nrbrahimgibiglzrolur.
Bundaklaryakanatesonunda,
brahimaleyhisselmyakmayanategibiglbahesiolur.
Buradaklaryakanatebrhimaleyhisselmnateigibisonundaglbahe
si olur. Malumdur ki, Nemrd, brahim aleyhisselm iin o kadar byk bir ate
yaktrd ki, bir mil mesfeden yani drtbin admdan daha yakna kimse yaklaa

mazd. Sonra eytann retmesi zerine onu mancnk ile atee att. Bir de dr
bnle bakp grd ki, Hazreti brahim aleyhisselm atein iinde biriyle oturmu
muhabbet ediyor. Hazreti brahim aleyhisselm bir sandk iinde atee atlm,
sandk yanm brahim aleyhisselm yanmamt. te k yakan ate byle gl
bahesiolur.
Bundaayrkesretindenkurtulan,
Vahdetillerindevslyrolur.
Bundadarnnkargaasndankurtulan,
Vahdetillerindeyrevaslolur.
CenbHakkylebuyurmutur:
"Eykullarm,beniokzikredinki,felaha(kurtulua)eresiniz."
1397
Hakkatehlinegrefelahnmertebedemansvardr:
1eratta felah, sfatlara kar duyulan sevgiyi tevhitle yok edip Hakk'a
yaklamakvesrlarnavakfolmaktr.
2Tarkattefelah,likullah(Hakk'ncemlini)bulmaktr,
3Hakkattefelah,Hakk'nztderyasndayokoluphvehveolmaktr.
1398
KorkmaTmudaneerkisen,
Blblolannyeriglzrolur.
Eerkisenkorkmacehennemden,
Blblolannyeriglbahesiolur.
Bu beyitteki gibi cehennemi tezyif

1399
eden ifadelerden maksat hakikatte ol
maypaknyceliiniisbatetmektir.
353. Mesele Bir zaviyenin mescidinde ehsi muhtelife ile mteh olan
lar muhtelit olup, env'i teganniyt ile tevhd ederlerken tevhidi tayir edip
gh"dilimen"gah"canimen"deyipghbeyt
"senbirulusultansncanlariindecansn,
niyangrdmsenipinhankapsdeil"deyip,ghbeyt
"cennetcennetdedikleribirevilebirkahuri,
steyene ver sen an bana seni gerek seni" deyu gslerin dp evz'i
garibeettiklerinde,ehlimahalledenba'zkimselerzviyeimezbreyeeyh
olan Zeyde "bu makle evz' niin ettirip raz olursun" dediklerinde Zeyd "ne
lzmgelirdemeklecevapverseer'anZeydimezbranelzmolur?
Elcevap: Evz' ve akvli mezbre kemal mertebe fuh olduundan gayri,
cennethakkndadediklerikelimeien'akfrisarihtir,katillerimubahtr,eyh
leri olan bdin hikyet olunan akvl ef'le "mbaeret dahi ederse ne lzm

1397
Cuma,10
1398
1399
Tezyif:rtme,kkdrme,kkgrme,alayaalma.

gelir" demekle kfir olduundan gayri, ol kabyihi ibdet kabilinden addedip
yetikermeyianadelilgetirmekletekrarkfirolur,bui'tikattanrc'etmez
sekatillerivacipolur.
1400
hirettedeSratcehennemzerinekurulacaktr.Birmminsratstnden
geerken,cehennemnidedecek.abukgeymmin,zirseninnrunbenim
ateimisndrd.
Cennetiirfnadhilolann,
Kandebaksagrddidrolur.
rfnCennetinedhilolann,
Nereyebaksagrdsevgiliolur.
Angrenhepullebsrolur.
Angrenhepgrsahibiolur.
Hakknyzngzszolanlargremez.Ancakanbsiretsahiplerigrr.Bu
granlaytr.AllahTelybeerinbeerhaliylegrmesidnlmez.
Dnynnlezztnaaldanmakim,
Birgnolacmlezehrimrolur.
Dnynnlezzetlerinealdanmaki,
Birgnolacmleylanzehriolur.

Sava,hounuzagitmediihaldesizefarzklnd.htimalkiholanmadnz
eysiziniyiliinizedirveihtimalkisevdiinizbireysizinktlnzedir.Siz
bilmezsiniz,Allahbilir.
1401
Sendnynngeiciolanlezzetlerinealdanma.Birgnolurolezzetduyduun
eylerylannzehiriolur,zirdnyehligerekmezardavegereksehiretteylan
larnsretleriyleazabgreceklerdir.
Sengerekseolcihndapdih,
Birbeongndeotrmrolur.

1400
(DZDA,1972)
1401
Bakara,216

Sen,gerekseocihndapdih,
Birbeveyaongndeoperianolur.
Tctahtkulluunaolehin,
Tcvetahtkulluunaopadiaha,
brahimEdhemkaddesellhsrrahulaziztcvetahtnterkedipsonsuzdev
letekavutu,nkbtndevletliinyanndazhirdevletionunyanndahibirey
deildir.
Gerkabuloldunsaholdunebed,
Kandebyleasslbazrolur.
Eerkabuloldunsaholdunebed,
Nerdebylebalsatlanpazarolur.
lltcutahtaolmazvaslyr,
detolduranacnirolur.
lltvetahtlayrakavumakolmaz,
detolduronacnhaberdarolur.
Kimkikendinyoederse,Msriy,
Yokluuntgyetindevrolur.
YMsri!Kimkikendinyokederse,
Yokluuntnihayetindevrolur.
nsannyokolmasdemeknefsinterbiyeedilerekHakkakavumasdr.Buetin
savangalibiolmaklaHakknhkmranlaakar.Raslllahsallallhaleyhi
vesellembuyurduki;
Kkcihattanbykcihadadnmbulunuyoruzsznekarlkbykci
hadnneolduusorulunca;Dikkatedino,nefismcadelesidirbuyurdu.
1402
Nefsin isteklerden uzaklaarak kazand kazan ise yokluktur. stememeyi is

temek en byk erdemdir. Bu yokluun biati Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminhuzurundayaplmtr.AvfbnuMlikelEca'radiyallhanhanlatyor:
"BizHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurunda7veya8veyahutda
9kiiydik.
"AllahResul'nebiatetmiyormusunuz?"dedi.Ellerimiziuzatarak:
"HangiartlarauymakzerebiatedeceizeyAllah'nResl?"dedik.ucevab
verdi:

1402

"Allah'a ibadet etmek ve O'na hibir eyi ortak komamak, be vakit namaz
klmak(verilenemirlere)kulakveripitaatetmekvebusradagizlibirkelimefsl
dayarakdevamla"Halktanhibireyistemeyin"buyurdu.
AvfbnuMalikilvetenderki,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemibenim
le dinleyen o cemaatten ylelerini biliyorum ki, bineinin zerinde iken kazara
kamsdsekimseye
"unubanaverirmisin?"diyetalebdebulunmaz(inerkendisialr)d."
1403
YinebukonudaSevbanradiyallhanhanlatyor:
"Raslllahsallallhaleyhivesellem(birgn):
"Cennetigarantietmemmukabilinde,insanlardanhibireyistememeyikim
garantiedecek?"buyurdular.Sevbanradiyallhanhatlp:
"Ben,(EyAllah'nResul!)"dedi.
Sevban(bundanbyle)hikimsedenbireyistemezdi."
1404
[Kyametgnndemertebenyksekolmasnistersenkesesibool.nksfr
boolduuiinsaylarnstndedir.]
1405

1403
Mslim,Zekat108,(1043);EbuDavud,Zekat27,(1642);Nes,Salt,5,(1,229);bnu
Mce,Cihd41,(2867).
1404
EbuDavud,Zekat27,(1643);Nes,Zekat86,(5,96)
1405
Flk'lEbhrfierhiLcceti'lEsrr;6.lcce:(KARABULUT,1984),s.270

69
Vezin:Feiltnfeiltnfeiltnfeiln
Esecekbdsabaklmasannedeer,
Zirolesrrdilzlfpernedeer.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Lebdendnhevsiyleakangzyann,
Birisimndabinllmercnadeer.
Gamhicrilehanakolann,
kareflkeinertyedinrnadeer.
Yznnmihrinekarudolaandrlerinin,
Birininnrunicemihridirhnedeer.
Eiindebaurupsdkayanberkbasann,
BaaraayakrsiRahmnadeer.
Limenilmlknidsniitencankula,
Ancnndaniitiryinecnnedeer.
Olnidyiitirmenarefevkfolan,
Lkolmrifetisanmaherinsnadeer.
SanabircezbeNiyzkiodosttanyetie
Dkeliinsilecinneolanihsanadeer.
Esecekbdsabaklmasannedeer,
Zirolesrrdilzlfpernedeer.
Eseceksabrzgraklmahretnedeer,
Zirodalmsalarngrmekgnlsrlarnadeer.
Bd sab, dou ruzgrdr. Bundan murad edilen mezhiri aliyyenin

zuhrudur,yaniCenbHakknmevcdattagrnmesidir.
Zlfmkiylemuattaroluroldemdedima,
Geerandangnlehemyetiircndeer.
Miskkokulusannperemikokusunuduyuncadima,
Geerondangnlehemyetiircndeer.
Tasavvufta az ve dudak; yokluk, vahdet ve fenafillhn semboldr. Vah

deteulamahevesindeolankalbinyann,gzdenakankanlyalarifaeder.
Kanl ya, n iinde bulunduu gerilimi yanstan en etkin ifadedir. Ayn za
manda maddi hayatn devamlln ifade eden kan, kesreti ifade etmektedir.
Akan kanl ya, airin kesretten kurtulmakta olduunu belirtmektedir: Yz
(ruhsr,ruh,rz,yanak),boy(kmet,serv)davahdetsemboldr.Yanakveya
yzvahdetinsembololunca,bunlarnzerinikapatanveyadeiiknedenlerle
dikkatleri zerlerine eken sa ve san deiik biimleri (kkl, turra), hat

(ayvatyleri), gz ve gzden kan bak, gamze (yan bak), tasavvufta kfr ve
kesret semboldr. Kesret lemindeki geici gzellikler insann ban dnd
rr.Fakatbununyanndakesretperdesialtndagzkrpanvahdetdeaken
disine arr.Buikilemierisindekian,aresizlik haliniyanstmayaalama
eylemikoacaktr.
1406
Lebdendnhevsiyleakangzyann,
Birisimndabinllmercnadeer.
Dudaklarvedilerinhevesiyleakangzyann,
Birisimndabinincivemercnadeer.
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil
nsanda doumla birlikte bir igd halinde bulunan ve kendisine bilim di
linde libido ad verilen cinsel arzu, susuzluk ve alktan sonra en iddetli
motivlerden biridir. Hatta Freud'un psikanalizine gre cinsellik motivi, insann
btn faaliyetlerini tayin etmektedir. ilk tezahrnn ocuklarda parmak em
me ve kulak memesini ekme eklinde kendisini gstermekte olduu, dudak
mukozas ile ritmik emme temasnn elde edildii gibi, kulak memesi de, avu
lamahissinintezahrolarakkabuledilmektedir.Byleceilketaptagdafonk
siyonuna dayanan, bilhare mstakil bir duygu haline dnen cinselliin ilk
kaynaolarakdudaklargsterilmekte,bunlar,ilkcinstembihinnahiyesioldu
u iddia edilmektedir. Bu duygunun yeterince bunlar vastasyla tatmin edil
memesihalinde,ileridedudaklarntemasylaalnacakolansigaraveyemekhu
susunda tiryakilik ve oburluk gibi zararl eylere temel tekil ettii ileri srl
mektedir. Ana memesinden akan lk st akntsnn ise, dorudan tembihin ilk
sebebi olarak kabul edilmekte ve stten ayrldktan sonra da bunun gelierek
mstakilbirehvethalinialdsavunulmaktadr.
1407
Cinselliin, etki kaynaklarndan birinin de, canl varlklarn nesillerini devam

ettirmearzusuolduudasylenilmektedir.
Bu duygunun ruhlar zerindeki tesirini gstermek asndan u yet hayli
nemarzetmektedir:
"Sizibir tek candan(demden)yaratan,ondandayanndahuzurbulsun
diyeeini(Havva'y)yaratanO'dur."
1408
Cinsellik vcuda ynelik ve zaman zaman ba gsteren bir ey olmakla bir

likte,sevgiveakise,kiilieynelikolupetkisibirmrboyusren,sreklibir
duygudur. Bundan dolay ak ve sevgi hususu, srf insana has olan bir zellik
olup,aynzamandainsanbumevzudahayvanlardanayranbirlmetifarika
dr(ayrdedicizelliktir).
nsangnlndekarcinsemeyiloderecebykolurki,bazenbundanta
pnma dahi meydana gelebilmektedir. Bu dereceye gelmi olan balla

1406
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
1407
Songar,Ayhan.eitleme,GryayMatbaas,stanbul,1981
1408
Rm,21

teteyymdenilmektedir,
1409
Buaamada,insangzndesevilenkii,tanrgibi
veya ondan daha fazla sevildii iin, irk olarak kabul edilmitir.
1410
nk bu
aamayagelenbirinsan,sevdiininrzasntanrnnrzasnatercihedebilmekte,
onunistekleriniyerinegetirmeyiAllah'aibadettendahaziyadenplandatuta
bilmekte;bylecesevgi,btnibenliinehkimolabilmektedir.
1411
Dudak ile ifade edilen sevgi gerekten cinsellii ne kadar artryorsa tersi
olanaktaolankuvvetindebirhabercisidir.Onuniinairlerinbuszleifadeettii
manann, karsndaki insana verdii duygu ile durumunu belirgenletirmektedir.
Dudakaknbelkiengzelcismanlemdekiuyarcsdr.
Gamhicrilehanakolann,
kareflkeinertyedinrnadeer.
Ayrlkgamilehonakolann,
karyldzlarainertyedicehennemedeer.
Sevgiliyle olan bulumada cehennemi bile bulsa k gam yemez. Ak bunlarn

hepsinedeer.
Yznnmihrinekarudolaandrlerinin,
Birininnrunicemihridirhnedeer.
Aygibiyznnkarsndadolaanincilerinin,
Birininnruniceparlayanaylaradeer.
indeyaadleminaynadakiyansmaolduunuanlayankiin,herbir
varlkzatyladeil,sevgilidenhabervermesicihetiyledeerifadeeder.Dolay
sylas,k,hayatkaynaolangne deaavcdmutlakolanAllah Te
lnncemalinihatrlatr.
1412
Eiindebaurupsdkayanberkbasann,
BaaraayakrsiRahmnadeer.
Eiinebavurupsdkayansertbasann,
BaaraayaRahmnkrssinedeer.
Bir tevhid ehli ki, tekmil fen makmlarna eriince kendisinden eser kalmaz.
Ann ba ara, aya da Rahmnn krssine deer. Krsden ara kadar Bebin
yllkyoldur.

1409
bn Kayym elCevziyyeMuhammed bnEbi Bekr, gaset Lehfan minMasayidi' ey
tan,Dar'lMa'rife,Beyrut,1975,II.150
1410
bnKayyimelCevziyye,gase,II.150
1411
(AYDIN,1999),KadnDknlblm
1412
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)

Limenilmlknidsniitencankula,
Ancnndaniitiryinecnnedeer.
Bugnmlkkiminnidsniitencankula,
Onucnndaniitiryinecnnedeer.
rifolankiiheran yaniBugnmlkkimindir?(di
yesorulur.Cevaben):TekvekahharolanAllah'ndr.
1413
nidsniitir.
Cnndanyinecnnedeer.nktevhidehlininvcdu,sfat,eflivarm,
yoktur.HakktarafndanyaplanLimenilmlklyevmnidsyinecnnede
er.Cnndannidolunur,yinecnniitir.
Olnidyiitirmenarefevkfolan,
Lkolmrifetisanmaherinsnadeer.
OlnidyiitirKimnefsinibildiyevkfolan,
Ancaksanmaomrifeteherinsndeer.
Her insanda bu iitme marifetinin bulunduunu sanma, yoktur bulunmaz.

Ancak aada zikredilen makmlara erienler iitir. Bu makmlara slk
makmlardenir:Feniefal,Fenisft,Fenizttr.Cezbemakmlar:Cem,
Hazretil cem, Ceml cem makamlar ki bunlara ayn zamanda Tedell
makmlardadenir.
SanabircezbeNiyzkiodosttanyetie
Dkeli
1414
insilecinneolanihsanadeer.
Niyzsanabircezbeodosttanyetiirse
Btninsanilecinneolanihsanadeer.
Hakkin cezbelerinden biri bile btn insan ve cinlerin ameline denk gelir.
1415

1413
Mmin,16
1414
Dkeli(t):Btn,hep,cmle,hepsi,herkes.
1415
KeflHaf,1069

70
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,
EnelHakksrrncandangepberdrolandansor.
Yrvarehlitecridialikehlinesorma,
Ancnucihnterkedpdeyyrolandansor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayooluphemvarolandansor.
DilbuMantkuttayrfeshatehlianlamaz,
BunuancakyaAttrveyahutTayyrolandansor.
Anadandomagzszlerkemhigrmezeyy
Niyzvechidildrullebsrolandansor.
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,
EnelHakksrrncandangepberdrolandansor.
Nebilersrlarnniaretlerinevkfolandansor,
EnelHakksrrncandangepaslmolandansor.
Hazretimerradiyallhanhbuyurmutur:
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile EbubekirisSddk radiyallh
anh birbirleriyle sohbet ederlerken aralarnda Arapa konutuklar halde, sanki
benArapabilmiyormuumgibikonuulanlaranlamazdm.BununsebebiHazreti
Ebbekir radiyallh anhn Sddkiyyet makmnda olmas idi. Hazreti mer
radiyallh anh ve dier sahbe ise ancak Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin Hakka yrmesinden sonra Sddkiyyet makmna vasl oldular. Hazreti
Ebbekire Sddkiyyet makm Medinei Mnevvereye hicret etmek zere
RaslllahsallallhaleyhivesellemileMekkeiMkerremedengizlicekpkrda
bir maarada gizlendikleri srada verildi. Hazreti Ebbekirin oban her gn ak
amsabahkoyunlarngetiripsaarveonlaraikramederdi.Birgnbeklenenko
yunlar gelmediinden Ebbekirin kalbine korku dtn Raslllah sallallh
aleyhivesellemefendimizkefetti.tebusradaTevbesresinin49.yetinzil
oldu:

Eer siz ona yardm etmezseniz, biliyorsunuz ya, o kfredenler onu kardk
larsradamaaradabulunanikininbirikenAllahTelonayardmetmitiki,o,
arkadana: zlme, nk Allah Tel bizimle beraberdir! diyordu. Bunun
zerine Allah Tel ona manevi g ve huzur verdi, onu grmediiniz ordularla

destekledivekfredenlerinkelimesinienalaketti.Allah'nkelimesiiseenstn
olandr. Allah, gldr, hikmet sahibidir.
1416
te bu yeti cellenin nzlyle
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem tarafndan Ebbekiri Sddk
radiyallhanhhazretlerineSddkiyyetmakmtelkinolundu.
Velyet makm (velilik makm) halk ile olduu vakit halk ile Hak ile olduu
vakit Hakk ile olmaktr. Sddkiyyet makm ise yalnz Hak ile olmak, halk ile ol
mamaktr.
Kurbet makm (yaknlk makm) ki, Sddkiyyet makmndan daha ldr,
hemHakkilehemdehalkileolmaktr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzkurbmakamnavarncaken
disine:
Bizenehediyegetirdindiyenidaolundu.Oda:
Eyahhazinendeolmayandrteygetirdim:Yokluk,ihtiya,zr,g
nahdiyecevapverdi.EbYeziddediki,byledeyince,bana:
Kapdangir,nksenbizebykbirhediyegetirdindenildi.ierigirin
ce,bumakamdakendimdenbakasngremedim.Bununsebebinisordum.
Banadenildiki:
Buherkesinmakamdeil,bilakiso,vcutlarnyokedenvevarlktani
ankalmayanferdlerinmakamdr.
EbYezidiBistmkaddesellhsrrahlazzdahasonradabuyurmutur:
Ben otuz yl Hak ile konutum, halk zannederdi ki, ben anlarla konuuyo
rum. Bu da kendisinin Sddkiyyet makmnda bulunmasna bir delildir. Hazreti
Ebbekir radiyallh anh Kurbet makmna Halifelii zamannda nil oldu. te
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Rumzu Enbiyy vkf esrr olandan
sordemesibudur.Baknzmeselikitevhidehlibirbirleriyletevhidzerinemu
habbet ederlerken avamdan (bu hususlara vkf olmayan bir kimse) biri gelse,
muhabbetlerine vkf olabilir mi ve onlarn konutuklarn anlayabilir mi? ayet
dinleyenlimolsunanlayamaz.
Allah Tel'nn yle kullar vardr ki onlar ne nebidir ne de ehiddirler. An
cak Allah Tel katndaki derecelerinden dolay kyamet gnnde nebiler ve
ehidleronlaragptaederler.Onlarnkimolduusorusunada;
Onlararalarndanenesebnedemaddibirbaolmamasnaramenbirbirle
rini Allah Tel iin sevenlerdir. Allah Tel'ya yemin olsun ki onlarn yzleri
nurludur ve onlar nr zeredirler. nsanlar korktuu zaman onlar korkmazlar,
insanlarzldzamanonlarzlmezler
1417
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz;

1416
Tevbe,40
1417
EbuDavud,Buyu.76;EbuDavutHz.merdenmerfuolarakrivayetetmitir.Bkz.bn.
EsirCamiulUsul.VI/553

Avam halk ile tasavvuf ehli arasndaki fark nedir?. eklinde bir soru ile
karlarsak,ucevabveririz:
Avam halkn; yukarda anlatlan alt erkna imanlar, taklidi bir imandr.
Ama tasavvuf ehlinin iman tahkikidir. Tbk byk limlerin; ilmi istidilali bir
ekildeeldeettiklerigibi.
1418
ayetbize:Taklidiimannedir?Denirse,ucevabveririz:
Taklidi iman una derler: Bu iman; babasndan, mahalle imamndan veya
limlerinbirindenrenmiveinanmola.Buekildebirimansahibi;nedeno
alterknasllarnasloldubilmezyinebilmezki;oalterknaiman;nedenbir
kurtulusebebidirveyainanmamakebedibirazabasebeptir.umisal,taklidi
imansahibinegredir:Sokaktagezenbiri,bircevherbulur.Amagelgrki;ni
cednyapadiahlarvednyaybirutanbirucazaptedenlerveheristediini
bulanlar, o kimsenin bulduu cevherden mahrumdur. nk o aramakla bu
lunmazhaddizatndao;ylebirnuraerimiki,onunyanndagne,gndze
kalanaygibidir.Veylebirkimyaybulmuki;binyllkkfrbakrnaalnsao
andaaltneder.Amahalebakki;oadambunubilmez,boncuksanr.htimal
ki; gnn birinde susayacak olursa; bir iim suya deiir te, taklidi imana
sahipolannmisali
1419
Yrvarehlitecridialikehlinesorma,
Ancnucihnterkedpdeyyrolandansor.
Yrvaryalnzkalmkiilerleolanlarasorma,
Onucnvecihnterkedpyeryurtsahibiolandansor.
Hallac Mansrun EnelHak dedii kitaplarda yazldr. Hlbuki Mansr

kaydilebuszsyleyebilirmi?MansrunmazharndanEnelHakkdiyenHakk
deil midir? Bu szn Mansra isnd kfrdr. imdi Mansr sa olsayd ve
kendisinedesorulsayd,EnelHakkimdedi,obilirondansordiyecektir.
Tecridehlini(AllahTelyagnldenbalananlar),yanimakmsahibibirkim
seyialikehli,yanimakmgrmeyendierkimselerbilebilirmi,bilemezler.Yine
onuancakmakmsahipleribilir.
Cnu cihn terki, cnn ve cihn terkeden bilir. Cn ve cihn terk etmeyi
senterkicnveterkicihnedendensor.
Gehikahrgehilutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayooluphemvarolandansor.
Bazankahrvebazanlutfunkemlinbilmekistersen,
Fenenderfendayokoluphemvarolandansor.
Fenybilen(Fenmakmlarngren)fenolupbek(bekmakamlarngren
)bulandr.

1418
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,NCSUALVECEVABI
1419
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,DRDNCSUALVECEVABI
DilbuMantkuttayrfeshatehlianlamaz,
BunuancakyaAttrveyahutTayyrolandansor.
Eydil,eygnlbukudilinigzelkonuanlaranlamaz,
BunuancakyaAttrveyaTayyrolandansor.
Bukulisnnfeshatehlibileanlamaz,onuseneyhAttrdansor.Buzatn
Mantkut tayr adl tevhide dair yazd bir kitb vardr. te o kitab eyh
Attrdansorszkinayeli(ikieydenbirinidierininyerinekullanma)birszdr.
BirdeMantkuttayrkulisanolarakitibarolunursa,ansenouandan,yaniku
olandansor.nkkonuulanszlerkulisandr,anancakkuolanbilir.
Sufimecazanladyremahabbetim
lemdekimsebilmedigittihakikatim
EdirneliEmiri
Anadandomagzszlerkemhi
1420
grmezeyy
Niyzvechidildrullebsrolandansor.
Anadandomagzszlerolduugibi(tammanasyla)grmezeyy
Niyzsevgiliyzngrebilecekolandansor.
Bunegibidir?Mesel,anadangzszolarakdoanbirievresindekieyyg
rebilir mi? Mesel, u krmzdr, bu karadr, bu filn renktedir diye sayar, ama
bilmez.Anlarancakgzlerigrenbilir.Bunungibignlgzkrolansevgilisi
nin yzn grebilir mi, gremez. Onu ancak bsiret sahibi (gnl gz ak
olan)olandansor.
Nitekim Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz buyururlar ki

"ehl'nnrbi'nnr"Yanicehennemehlioradaateileoynarlar,hiekinmez
ler.yleya!Fsknfskonalemolduktansonraseninktgrmekliininona
neziyanvar?HakknbinbirismindenbiriMudilidir.Yaniazdrcdr.Seninb
tn eflinden (ilerinden) her biri Allah Telnn bir isminin meydana kt
yerdir.O,kendioyununukendioynar.molanbudaykorsamangrr.
1421

1420
Kemhi:(Kemhve)Onungibi,nitekimolduugibi,tammanasyla
1421

71
Vezin:MstefilnMstefilnFiln
Olduyznsubhisenineynigr,

Kalmadbudildesenigreli,

Ltfedpetmebenibincevrile

Sanaatlaryaraurbendene,

Sendecemolduhsnivesi,

Yetmievardyaeyledin,

YolundanesivariseolurMsrnin

tmeNiyzgedymeded,

Olduyznsubhisenineynigr,

Eysevgiliyznaydnlseninoldu,
afakatt,atyorveatacak
Kalmadbudildesenigreli,

Senigrelibugnldekalmad,
Sabretti,ediyorveedecek

Ltfedpetmebenibincevrile

Lutfunuartretmebanabincevrile
Haberetti,ederveedecek
Sanaatlaryaraurbendene,

Sanabendeneihsanetmekyakr,
Sevindirdi,ederveedecek
Sendecemolduhsnivesi,

Sendetoplandiingzelliinedas,
Saklad,saklyorvesaklayacak
Yetmievardyaeyledin,

Yetmievaracakyaverdin,
htiyarlad,ihtiyarlyorveihtiyarlyacak

Tuhfatalasri,NiyziMsr'ninikincidefaLimni'yesrlnde,camiminbe
rinde, yz gnden fazla bir mddet bir ey yemeden halvet ettiini, Kavala eyhi
Mustafa'dan naklen yazyor ve gene ondan, Msr mahlasn kullanrken mrnn
ne kadar sreceini kefen anlayp, Niyz mahlasn kullanmaya baladn ve
Niyzsznntutanolanyetmisekizyandavefatettiini,bunuda
Yetmisekize erdi yam eyledik Ihtayara

yahtayiruihtiyar
beytiylehaberverdiiniyazyor.
lkmsradavezinbozuluyor.Yetmienerdiyameyledikgibibireyol
sagerek.Sonradanbukerametiispatiinyetmisekizeevrilmiolmaihtima
lisylenilmektedir.
eyhl Ekber Muhyiddin ibnl Arab kaddesellh srrahulaziz hazretlerinin
deYetmisekizyalarndalemidrlbekyaintiklettiklerinibildirmektedir.
YolundanesivariseolurMsrnin

Msrninnesivariseyolundaolur

Aakt,kyorvekacak

tmeNiyzgedymeded,

DilenenNiyzatmamededkl,
Kapnbekledi,bekliyorvebekleyecek
Hadisikutsidebuyrulduki;
Kulumda benim zikrim ve taatmla megul olma hli fazlalat zaman;
onunbtngayretvelezzetinizikrimdetoplarm,btnlezzetvehimmetinizik
rimdetoplayncaobanakolur,bendeonakolurumvearamzdakiperdeyi
kaldrrm.nsanlaryanldklarzamanonlaryanlmazlar.Onlar,szlerinebilerin
szleri gibi tesirli olan kimselerdir. Onlar Allah yolunda gerek kahramanlardr.
Yeryzndekilere bir ceza ve azap vermek istedigim zaman, onlar grrm ve
yeryzndekilereazapetmektenvazgeerim.
1422

1422
AlielMuttak,Kenzulumml,I,433(h.no:1872)

72
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,
Akodunayanklarnelencesitevhidolur.
Durmazisimsrerdilisorarmdmdoruyolu.
Gerekerediyenbelelencesitevhidolur.
zindenayrmazgzncanlatutarszn,
Grmeeiveryznelencesitevhidolur.
Halknarasndankartevhidigrmeyecanatar,
Blblgibidaimterelencesitevhidolur.
Malmenlinterkederehliylinterkeder,
Hlileklinterkederelencesitevhidolur.
Dnyauukbperdesinardnaatarcmlesin,
Komsivelencesin,elencesitevhidolur.
Msryeuyankiiningiderriinin,
indekicankuununelencesitevhidolur.
Akodunayanklarnelencesitevhidolur.
Akateindeyanmlarnelencesitevhidolur.
Tevhid:Efal(yaniinsandanzuhuredeniler)vesft(insandakiniteliklerint
m)vezt(vcdun)Hakknolduunavkfolmaktr.
Durmazisimsrerdilisorarmdmdoruyolu.
Gerekerediyenbelelencesitevhidolur.
Durmazdiliisimzikreder,doruyoludevamlsorar.
Gerekerekavuanmuhakkakelencesitevhidolur.
Beyitte Durmadan hem srer dili demek zikri dim (devaml Allah Tely
anma)dir.nkCenbHakkkulunazikriihsnettimiveperdesinikaldrdm
birdahagerialmaz.
Senlemebakmamyasaklyormusunbana?
Btndenayrpbirparasylamsnlyorsunbeni?
Benleminbalangcnaratrmayacakmym?
Nesnelerekimsuretvermitir?
Kimbirbtndeyzpduranosakinmaddeyiayrtrmtrbirbirinden?
Budnyannyaradankimdir,hisormayacakmymben?
Bylesinekocabirkitlenaslolupdabirkanuna,birdzenesokuldu?
Budarmadankmaddelerikimtoplad?

Karmakarkmaddelerikimaykladbirbirinden?
Tekbirvesretsizbirtopluluktabulunanlarakimmuayyenbirgrnda
tt?..
Nerdenindiimibilmeyecekmiyim?
Nereyegideceimbuyeryznden?
Btnbunlararatrpsoruturmayacakmymben?
Benbykyaratlmm,bedeniminklesiolmaktandahabykeyleriin
domuum...
1423
zindenayrmazgzncanlatutarszn,
Grmeeiveryznelencesitevhidolur.
Gznayrmazizinden,canlatutarszn,
Grmeedndrryznelencesitevhidolur.
Halk arasndan Feni Efl (fiillerde yok olma), Feni Sft (sfatlarda yok
olma), Feni Zt ile (vcdu ifn etmekle, yani Hakkn olduunu bilmekle)
klr.BuFenfillhtr(Hakktafniolmaktr).Yoksahalktanayrlpbirkenara
ekilmekdemekdeildir.
Malmenlinterkederehliylinterkeder,
Hlileklinterkederelencesitevhidolur.
Malveelegeeneyleri,karsnveocuklarnterkeder,
Hlileszterkederelencesitevhidolur.
Mal, mlk, ilesini, hal ve bo szlerini terk etmekten maksad ise tevhiddir,
yanibunlarntmnnkendisininolmadnbilmektir.
Dnyauukbperdesinardnaatarcmlesin,
Komsivelencesin,elencesitevhidolur.
Dnyaveahiretperdesiniarkasnaatarcmlesin,
Brakmsivelencesin,elencesitevhidolur.
Msryeuyankiiningiderriinin,
Msryeuyankiininiininbozukluugider,
BeyittegeenCankuundanmuradruhtur.

1423
(KILI,1995),s.77(Bkz.Senaca,AhlkMektuplar,trc.T.Uzel,147).

73
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundabavecnvermeknegzeldirnegzeldir.
olismiztnsrmekvislinglndirmek,
Cemlipkinigrmeknegzeldirnegzeldir.
Srpderghnayzlerdkpyayeregzler,
Birolsagicegndzlernegzeldir,negzeldir.
Vislinderdinedmekyanupakodunapimek,
Sonundasanaerimeknegzeldir,negzeldir.
Niyzyrinibulmakyanndaelenpkalmak,
Varupbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
Yolundabavecnvermek,fenfillholmaktr.
olismiztnsrmekvislinglndirmek,
Cemlipkinigrmeknegzeldirnegzeldir.
olismiztnsrmekvislinglntoplamak,
TemizCemlinigrmeknegzeldirnegzeldir.
ayetsen;obykvelilerinbirbakahalinigrr:
Bunlar; biz Allah grrz, derler Byle bir hal Raslllah sallallh aleyhi
vesellemefendimizdenbakasnanasipolmasmmknmdr?.eklindebir
sualtevcihedecekolursan;ksacacevabmzuolur:
Mmkn deildir Biz Allah grrz Demeleri: Biz Allah biliriz kudret
alametlerini mahede ederiz, manasna gelir. Yoksa dnyada Hakkn zatn
grmekmmkndeildir;obylebireydenmnezzehtir.Sonra
Gzler onu idrak edemez; ama o, kudreti ve ilmi ile btn gzleri ihata
etmitir
1424
Ayeti Kerimesi de bu durumu gayet ak anlatr. Raslllah
sallallhaleyhivesellemefendimizin
AllahTelyonugrrcesineibdetet.
1425
Hadisierifideayrcasanabircevaptr.Sonra,buHadisierifteanlatlan
ibadetekli,birihsanmertebesidir.Dolaysylademekistiyorlarki:
BizAllaha;ihsanmertebesindekullukederizHz.Alikerremllhveche
tarafndan buyrulan bir cmleyi de burada anlatmay faydal buluyoruz. yle

1424
En'am:103
1425
Buhadisipekokkimserivayetetmitir.Bkz.ElMevsa,c.II,3

buyuruyor:
Perde alsayd, yakin hali artramazdm. Bu cmlenin biraz daha ak
manasudur:
Ben,AllahTelybildimveanladm;budurumumagrearadakiperde
kalksa ve ben onu grsem, u anda bildiim ve anladm gibi bulurdum. Bilip
anladmdanayrbireyzuhuretmezdi.Hz.Alininkerremllhvecheyu
kardakicmlesindendeanlalyorki,CenbHakbuimknlemindebugz
lerlegrlmezBukelamnsahibi;dnnkiHz.AlikerremllhvechedirAl
lahondanrazolsunObyledediktensonra,bakasnaneder?
Arifolanla.
1426
Belkide,yukardakicmle,garibinegelir;dersin:
Bunlarnszyalanolmazm?Bireyinasarn,izini,alametini,belirti
sinigrmek,aslngrmekolurmu?Bunacevabmz;hemenbiz:
Olur!Olur.Birkimsegneinziyasngrseve:BengneigrdmDe
secaizdir.Hlbukigneigrmemitir.Sonraylebirmisallededurumuda
hagzelanlatmakmmkndr.yleki:
Elinebiraynaalrsn.indesuretinigrrsn.Oradagrdnsuret;kendi
yznolmadhaldevesen;bilebile:
Yzmgrdm,dersinBusznyalandeildir.
1427
Bu durumda grmek; Allah Telnn kudret eserlerini grmek ise; bunu

herkesgrr.Hlbukibunlar:
Yalnzbizgrrz,derler.Bugr,bakalarna,yanisofiyedenolma
yanalaykbulmazlar.Selbederler.Bunanebuyurulur?
Bunadacevabmzudur:
DoruHerkesgrr.uvarkiosenin:
Herkes grr. Dediin zumre de grd; ama ne olduunu bilmedi Gr
mek;aynzamandabilmekdemektir.Bilmeyen;grmemisaylr.ylebirmi
sal var: Bir kimse her zaman helva yese, Yediinin de helva olduunu bilme
se Bir kimseden de renmemi olsa Hali ne olur? yle olur: Helvay el
vdke; helva yendikten sonra insan nasl yakarsa Helvaya kar hasreti o
adamyleceyakar,kavurur.
Acababenonuneredebulurum?Diyeister,gezer.
1428
Hakiki anlamda grmenin oluabilmesi iin batn gzle zahir gz arasnda

salambirirtibatkurulmasgerekirGznngrdnkalbiyalanlamad.
1429
yette sz edilen grmeye konu tekil eden Cebrail aleyhisselmn sureti
ise,bugzilemeydanagelenbirgrmedir.GrmeninkonusuAllahTel'dr
denirse, mira gecesi Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Rabbn batn

1426
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONBRNCSUALVECEVABI
1427
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONKNCSUALVECEVABI
1428
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONNCSUALVECEVABI
1429
Necm,11

gzylemi?Yoksazahirgzylemi?Grdmeselesiihtilafldr.
Grmenin kalple olduunu syleyenlere gre, Raslllah sallallh aleyhi
vesellemingzkalbinekonulmu,kalbiyleAllah'grmtr.Budnceye
gre yetin mans kalp, kalbin grdn yalanlamad olur. Bu grdn
eytann aldatmasdr, sen Rabbn gremezsin demedi. Kalbiyle grdnn
gerekolduunuidraketti.Bufikremukabil,grmeolaynngzlegerekleti
iniiddiaedenlerdevardr.NecmsresininilkonyetlikblmndeAllahTe
l'nnkonumasndansonragrmefilinigetirmesinigzilegrmeyedelilsayar
lar.
1430
O'nu gzler idrak edemez. Fakat O, btn gzleri ihata eder.

1431
Bursev,buradaryetveidrakinfarkleylerolduunusylemektedir.Bunla
rn arasndaki fark yle belirtir; idrak, bir eyin hakikat ve knhne vkf ol
maktr.Ryetisegzlegrmekdemektir.drakolmaksznryetmeydanage
lebilir.uhaldeidrak,niyettendahahususibirmanaifadeetmektedir.Daha
husus bir manaya sahip olan idrakin Allah Tel tarafndan gzlerden nefye
dilmesi, ryetin nefyedilmesini gerektirmez, idrak olmadan Allah Tel gr
lr.NitekimdnyadaikenkulveAllahTelarasndakiirtibatsayesindeAllah
Tel'y bilmek de (marifet) mmkndr. Zemaher bu yetin tefsiriyle ilgili
olarakgzlerinAllahTel'yniinidrakedemediininsebebiniaklamaklaye
tinmitir. Ona gre gzlerin bir eyi idrak edebilmesi iin, o eyin bir cihette
mevcutolmasveyacisimolmasgerekir.
Beydv de tefsirinde idrak iin ihata etmek manasn verdikten sonra idra
kin, niyetten farkl olduunu belirtmitir. Eb'lBerekt enNesef yette zikri
geenidrakizahbabndanunlarsyler:
idrak, grlen nesnenin btn ynlerine ve hududuna vakf olmaktr.
Buna gre cihet ve huduttan mstani olan Ztn grlmesi deil, idrak
edilmesiimknszdr.
Mfessir Hzin de buradaki idrake, bir eyin hakikatini ve knhn ihata
etmek anlamn vermitir. Hzin'e gre gzler Allah Tel'y grd halde,
O'nuihataedemezler.NitekimkalplerdeAllahTel'ybildiihalde,O'nuiha
taetmelerimmkndeildir.Hzin,tefsirindefasladylabalkaarakko
nuhakkndadetaylbilgilerverir.Bizburadaonlaraktarmakistiyoruz;
Ayetin zahirine yapp kalan bir ksm bid'at ehli ve Mutezile mezhebi
mensuplar, yaratklardan hibirinin Allah Tel'y gremeyeceklerini ve aklen
Allah'ngrlmesininimknszolduunusavunmulardr.nkAllahyette,
gzlerinkendisiniidrakedemeyeceinibelirtmitir.Gznryetiidrakteniba
rettirvebuikisiarasndahibirfarkyoktur,EhliSnnetlimleriidrakileniye
tin ayr eyler olduunu syleyerek O'nu gzler idrak edemez ifadesiyle
AllahTel'nnkendinivdnbelirtmilerdir.Eerryetcaizolmasayd,bu
vnme vuku bulmazd. nk olmayan bir eyle vnmek doru deildir.

1430
(ELK,1994),s.38
1431
Enam,103

Ayrcasylemekgerekirki,idrakolmaksznryetolabilir.Nitekimuarsresi
yet6162'deylebuyurulmaktadr:
kitoplulukbirbirinigrd.Msaaleyhisselmnarkadalar:
Muhakkakyakalandk(idrakolunduk)dediler.Msaaleyhisselm:
''Hayrasla.Rabbmmuhakkakbenimledir.Banayolunugsterecektir.
dedi.FiravunveberaberindekitoplulukHz.Msavesrailoullarngrdkleri
halde henz onlar idrak etmemilerdi. Hz. Msa aleyhisselm hayr, asla
szylegrmeolaynnsbutbulmasylaberaber idrakireddetti. AllahTel,
idrakveihataolmaksznhirettegrlecektir.nkidrakolabilmesiiing
rleninsnrlvecihetlerininolmasgerekir.
AllahTelbundanmnezzehtir.
1432
Hakknpkcemlinigrmekmmkndeildir.Kulonugremez.Nakiyenin
Hakk grdkleri iddis, Allh, Allh diyerek ziydesiyle zikre devam ederler.
Sonra zikrin fazlalndan zkire mezkr (yani zikredene zikredilen Allh) glip
olur,fakatbuhalkabilindendir.AynMecnununLeylbenimdediigibi.Mec
nun Leyly ziydesiyle tefekkr ettiinden vcdunda Leyl glip gelip, Mecnun
da Leyl benim iddisnda bulunmutur. Hlbuki o Leyl mdr, hayr
Mecnndur.tebumisaldegrldgibibubirhaldir.Makmehlinebuhal
gelmez,nkHakkgrenyineHakktr.ZirbugzileHakkgrmekmukbele
iktiz eder, yani grnen, gzne pek uzak, pek de yakn olmamal. Hlbuki
bunlarnhepsikayddr.HiHakkmukayyedolurmu?Hakkmutlaktr,mukayyed
olarak grnen abiddir, yani kuldur. Ancak Hakk Rubbiyyetle Rubbiyyetini
grr.hiretlemindemahcuplarnHakkgrmeleriyinemezhir(zuhuragelen
ler)yzndendi.
Derghtan murad Beyti erif (Kbe) dir, nk mazhar zattr. ster mecz
kolsun,isterselhkolsunherkgeceyisever.
Badatta bir k vard. Akam olunca sokaa kp mkunun (Sevgilisinin)

evininnnegider,mkasdapencereyegelir.Bunlarbirbirleriylekonumaa

1432
(ELK,1994),s.7677

doymazlard.Mezzinezanokumaabalayncamkaskaderki:Yatseza
n okunuyor, imdi babam namaz klmaa camiye giderken seni burada evin
nndegrrseikimiziindefenaolur.Hlbukiazsonraortalkaarmaaba
larveikikokunanezannsabahezanolduunuanlarlar.
Niyzyrinibulmakyanndaelenpkalmak,
Varupbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.
Niyzyrinibulmakyanndaelenipkalmak,
Varpbirilebirolmaknegzeldirnegzeldir.

74
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Yolundacnterketmeknegzeldir,negzeldir.
Oyollarnriyzteritirhephatt,
Vislinhacclezztnegzeldir,negzeldir.
Oyollarnmugeylnklarnglistn,
Hicznyolukarbnnegzeldir,negzeldir.
MedineehrinevarsamHabbinravzasngrsem
Eiineyzsrsemnegzeldir,negzeldir.
Geipolycebellerikarsakbaayollar
GrnseKbeillerinegzeldir,negzeldir.
Nebilerinnazargh,Vellerinkarargh,
GrrsemKbetullahnegzeldir,negzeldir.
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Safuzevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,
kphaclarilegitmeknegzeldir,negzeldir,
Bir adam hac yapmak niyetiyle evinden kp yolda veft etmi olsa o kimse
kymetekadarbundanmahrumolarakbekler.FakatBeytierfincenneteidhal
olunaca hakknda lh emir bulunduundan melekler gelip Beyti erfe: Yr
eymbarekcennetedediklerindeBeytierif:
Beni ziyret etmek zere benim yolumda veft eden ve evremde gml
bulunanlar beraber olmadka ben cennete girmem cevabn verir. Sonra yine
lhemirsdirolurveberabercennetedhilolsalargerektir.
Oyollarnriyzteritirhephatt,
Oyollarnriyzteritirhephatalar,
Oyollarnmugeylnklarnglistn,
Hicznyolukarbnnegzeldir,negzeldir.
Oyollarndikenleriklarnglistn,
Hiczyolununkervannegzeldir,negzeldir.

MEDNEMNEVVERE
lk slm devletinin kurulduu ve iinde yeryznde ibadet kasdyla yolculuk
yaplabilecek mescidden biri olan Mescidi Neb'nin bulunduu Arabistan'n
Hicazblgesindeyeralankutsalehir.
ehrin eski ad Yesrib olup, Hicretten sonra Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem bu ad deitirerek buraya Medine demitir. Medine'nin kelime anlam
"ehir"dir. Ancak, bir yere nisbet edilmeksizin kullanld zaman Medine ehri
kastedilmi olur. Medine kelimesi Kur'an Kerim'de Mekk ayetlerde "Medin"
eklindeoulolarakgeenbircinsisimdir.Medenyetlerdeise,Yesrib'inyerine
zel isim olarak kullanlmtr.
1433
Yesrib ad ise sadece bir yerde zikredilmekte
dir.
1434
BuehrinasladMedineolmaklabirlikte,yineslmdevirdeortayakm,di
erbirtakmisimleridevardr.Bunlardanbazlarunlardr:Tbe,Tayyibe,Daru'l
man, Daru'sSnne, Azra, Cabire, Mecbre, Muhabbe, Mahbbe, Kasime,
KasametulCabire,Yendede
1435
Medine Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden sonra, Ebu Bekir, mer ve

Osman radiyallh anhmn hilafetlerinde slm devletinin merkezi olma hviye
tini korumutur. Hz. Osman radiyallh anhn hilafetinin sonlarna kadar
mslmanlarnfitnedenuzakbirhayatyaadklar,Medine,Hz.Osmanradiyallh
anhn ehid edilmesiyle alkantl gnler yaad. Hz. Ali kerremellh vechenin
halife seilmesiyle slm devletinin bakenti Kfe'ye nakledilmiti. Siyas ekime
lerden uzak kalan Medine bundan sonra, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
ehrinin manev havasn teneffs etmek ve onun snnetini bizzat kaynanda
renmekisteyenkimseleriinbirsnakolmutur.
Geipolycebellerikarsakbaayollar
Geipolycedalarbaakarsakyollar
KBEMUAZZAMA
Mekke ehrinde Mescidi Haram'n ortasnda yaklak 13 m. yksekliinde, 12
m.boyundave11m.geniliindetatanyaplmdrtkebirbina.Haccnsebebi
vebtnmslmanlarnkblegholanKbe,yeryzndeyaplmolanilkmukad
des mabettir. Buna Beytullah ve Beyti Atik de denir Kur'an Kerim'de; "nsanlar

1433
Tevbe,101,120;Ahzb,60;Mnafkn,8
1434
Ahzb,13
1435
AbdullahelEndelus,Muc'emuMaste'ceme,Beyrut1983,IV,1201,1202

iinyeryzndekurulanilkev,Mekke'debulunanmbarekvelemleriinhida
yetkaynaolanKbedir"
1436
buyurulur.
Hz. Peygamber, Ashaba Kiramdan Ebu Zer radiyallh anhn sorularna cevap
olarak yeryznde ilk ina edilen mescidin "Mescidi Haram", ikinci ina edilenin
"Mescidi Aksa" olduunu ve bu ikisi arasnda krk yl sre bulunduunu beyan
buyurmutur.
1437
Yukardakiayetvehadisierif,yeryzndeyaplanilkmescidinKbeolduunu
akaortayakoymaktadr.
Kurn Kerim'de Kbe'yi ina edenin Hz. brahim aleyhisselm ile olu smail
aleyhisselmolduubildirilir.
NeblerinherbiriBeytierfiziyretetmitir.Vellerindebirouorayziyret
eder ve orada bulunur. Hatta Abdlkadiri Geyln hazretleri Bbzziydede
bulunankrmzdirekdibindeyediyloturmutur.BazrivayetlerdeNiyziMsr
kaddesellhsrrahulazzhacetmemitirdenilir.
Arabistanda cevlne mnendi b Nli mbarek mil klar lemyn olan

mahrusaiMsrKhrede.
1438
Fakat bu ibareden anlalaca zere Mekke ve Medinenin ziyaretini yapm

olmasveyanndahacvazifesiniifetmiolabileceidnlr.Builahnindou
zamanbelkihacibadetindennceolabilir.
imdiKbehersabahveahambenmtopuklarmtavafiderayaumayz
srer ey dinszler ey mrtedler benm kbeye ihtiycum kalmad siz her ne
kadarzahirdebenitahkiretdrsziseolkadarma'n'lemindebanaizzetvirdi
velkinbiriylefahretmem
1439
Niyzyenasibolsavarupmaksdunubulsa,
Safuzevkiledolsanegzeldir,negzeldir.

1436
Alimran,96
1437
Buhr,Enbiy.10
1438
(brahimRAKIM,1750),v.4a(Arabistandagezdii,esizmbarekyaylmNli,btn
lemcebilinenMsrnBykehirKhrede
1439
(MISR,1223),v.35a
imdi ka'be her sabah ve aham benm topuklarm tavaf ider ayauma yz srer ey
dinsizler ey mrtedler benm kabeye ihtiycm kalmad siz her ne kadar zahirde beni
tahkirettirsiniziseolkadarma'n'lemindebanaizzetvirdivelkinbiriylefahretmem

Niyzyenasibolsavarpmaksdunubulsa,
Safvezevkiledolsanegzeldir,negzeldir.
NiyziMsr,buvglerdensonraaslniyetimaksudunubulmakistiyor.Mak
sat ise Hakkn kendisidir. Yoksa yaplan bu gidip gelmeler neticesinde Allah Te
lybulamadktansonrayzdefaHaccagitmegelmeninbirmanasyoktur.
Eerdenizibirbardaadksen,bardaknealr?Ancakbirgnlkksmetini
1440

1440
Mesnevi,c.1,b.20

75
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedir
Ghhabsughtlakolmadanhslnedir
Zlfisevdasylalembirbirinegirdiler
Vadeibezmivisalekimerervslnedir
Buncakavgalarkioldugeldigedigitdihep
Bisikavganedrbildnmihiaslnedir
Etdibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Oldtekmlifaziletseyrednkmilnedir
MeryemsvMehddemHavvagibi
OnikiyandadrMsracebhmilnedir
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedir
Ghhabsugahtlakolmadanhslnedir
EygnlMecnnkimdirzahirenakllnedir
Bazanhapishanevebazanhrolmaktakineticenedir
Vadeibezmivisalekimerervslnedir
Kimvuslatmeclisinenezamanererkavuankimdir
Sankarklnnasltarakdzeltirseinsanndanklnakdemidzeltir.
Biikavganedrbildnmihiaslnedir
Kavumakavgasnedirhiaslnedirbildinmi?
Allah Telnn cemal ve celal sfatlarnn cilvesidir. kide Ondandr. Fakat ayr
gibi dururlarken birbirleri ilen yaknlamalar ile lemde uuntn artna sebep
olur.Buenlerinknasebepolur.
NiyziMsr,hereyinaslAllahTeldr,diyebeyanetti.
Etdibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Oldtekmlifaziletseyrednkmilnedir
Ettibinyzbirdebinbirhikmetincmletamm
Fazilettamamoldukmilnedirseyredin
FaziletgayretneticesiilebulunmadiinAllahTelnnbuyndeltfugze

tilmelidir.
MeryemsvMehddemHavvagibi
OnikiyandadrMsracebhmilnedir
Meryemves,Mehd,demveHavvagibi
OnikiyandadrMsracebdoacaknedir
NiyziMsrkuddisesrruhulazizinonikiyamevzusundabahsettiikonunun
ieriineolduutamolarakanlalmamaktadr.FakatHz.Meryemaleyhisselmn
s aleyhisselm dnyaya getirdii ya olmas nedeniyle, kendinde olmu olan
zuhuratn beyann aklad anlalmaktadr. nk baz yerlerde Mehd ve s
olabilirliinden bahsettiini bildiimiz Niyzi Msrnin bu ya ve tecellilerinin
srrnavukufiyetiileverdiimjdelerbulunmaktadr.
HZ.MERYEMaleyhisselm
1441
[Hz.Meryemszcmefalkalbndabirszcktr.Szcn
bir yerden ayrlmak
1442
anlamndaki rame fiilinden tremi olmas
mmkndr. Ancak bu ismin Kitab Mukaddeste iki yerde Msa
aleyhisselmnkzkardeininadolarakgemesi,szcnbranicedengeldiini
gstermektedir.
1443
YeniAhid[ncil]debuszckMarim,MariaveMariamme
tarznda 53 kez yer alr. Bu szcklerin kesin anlam net olarak bilinmemekte
dir. Yorumcular tarafndan, Hz. Meryem szc ile ilgili, deniz damlas,
denizyldz, tanrya bal, tanry seven, hanmefendi, k veren,
iman, prenses, marur, gzel kimse, kmil kimse gibi anlamlar
ilerisrlmtr.
1444
Hz.AlikerremellhvechedennakledilenbirrivayetteRaslllahsallallh
aleyhivesellem,semayiaretederek:"HanmlarnenhayrlsMeryem"yer
yzniaretederekde:"HanmlarnenhayrlsHatice'dir"buyurmutur.
1445
Yine Raslllah sallallh aleyhi ve sellem: "Erkeklerden bir ok tam olan

vardr. Ancak kadnlardan sadece, Meryem bnt. mran, Firavunun hanm

1441
http://www.istekuran.com
Alntyaptmzbumakalededekigrlerinbilinmesiveilerideyaplacaktefsirfaa
liyetlerindezenginlikvereceidnlmektedir.Bahsedilengrlerzahiriplandaierik
olarak uygunluunun hakikat penceresindeki durumu iin Allah Tel bilir demek daha
uygundur.
1442
(LisanlArabc:4,s.325.rymmad.)
1443
(k:15/20veSaylar:26/59)
1444
(Prof.C.Tmer;Hz.Meryem,T.D.V.Yaynlar;T.D.V.slamAnsiklopedisi,Meryem
mad.)
1445
Buhri,Menkb'lEnsr,19:Mslim,Fedil'sSahbe,69;bnAskir,Menkb,88.

siye ve Hatice bnt. Huveylid tamdr. ie'nin dier kadnlara stnl ise
Serd'indieryemeklereolanstnlgibidir"buyurmutur.
1446
Hz.MeryemszcKurnKerimde34kezisimeklinde,1kezdeo
zamiriyleiaretedilmeksuretiyletoplam35kezgemektedir.
Hz. Meryemin kimlii ve ailesi hakknda yazlp izilenlerin ekserisi hayal
rnolupbukonudaHristiyankaynaklarndadayeterlibilgivebelgeyoktur.
Dolaysyla,Hz.MeryeminanasnnadnnHannaolduu,onundaZekeriyya
aleyhisselmn baldz olduu, Zekeriyya aleyhisselmn einin [yani Hz. Mer
yemin teyzesinin] adnn Elizabet olduu ynndeki nakiller kesinlik arz et
memektedir.nkTaberTarihindedeolduugibi,bunakillerkesinolmayan
Hristiyankaynaklarnadayanmaktadr:
Hristiyanlar, Hz. Meryemin sya on yanda gebe kaldn, s
aleyhisselmgekaldrlncayakadarotuzikiylvebirkagndnyadakal
dn, Hz. Meryemin s aleyhisselmn ge kaldrlmasndan sonra alt yl
daha yaadn iddia ederler. Buna gre Hz. Meryem elli ksur yanda
Hakkayrmdemektir.
1447
Kurn Kerimde Hz. Meryemin anas babas ile ilgili geni bilgi verilme
meklebirlikte,liImransuresinin35.ayetindenanlaldkadarylababasnn
adImrandr.
Hz. Meryemin doumu ile ailesinden ayrl arasndaki yaamna dair
KurnKerimdeherhangibirbilgiverilmemitir.Konumuzolanayetlerdeve
rilenbilgiler,Hz.Meryeminyetikinlikanaaitbilgilerdir.
Kurn Kerime gre Hz. Meryem, ehlinden [ailesinden ve yaknlarndan]
ayrlptek banadouda birblgeyegitmitir. OdnemdeHz. Meryeminka
yanda olduu ve ehlinden hangi sebeple ayrld konularnda herhangi bir
bilgiyoktur.Ayettegeenintibazszceldekieyineveyaarkaya
frlatpatmak,tekbanaayrlma, uzaklama,iliikkesmeanlamndadr.
1448
Nitekim bir kimsenin insanlardan uzak bir keye oturmas da intebeze sz

cyleifadeedilir.DolaysylaHz.Meryeminkendievinindoutaraftakioda
sna veya mabedin dou kesine ekildii yolundaki yorumlar szcn anla
mnaveayetinruhunaaykrdr.SzcnifadeettiianlamagreHz.Meryem
yakn evresinden kopmu, onlardan ayrlp uzaklara gitmitir. Ksacas Hz.
Meryemevdenkaankzdr.Durumunbyleolduu,Hz.Meryem17.ayetteki
ehliyle kendisi arasna bir perde edinmiti ifadesinden de anlalmaktadr.
nk bu ifade, onun kendisiyle ailesi arasna bildiimiz bez perde ektii an
lamnadeil,ailesindenmesafeleipuzaklat,ailesiyleirtibatkestiianlam
na gelir. Bunun bir rnei de Sad suresinin 32. ayetindeki Ben, hayr [servet,
kar] sevgisini, Rabbimin zikrinden dolay sevdim. Sonunda onlar perdenin

1446
Zbeyrb.Bekkr,Mntehab,37.(VAROL,1990)
1447
(Kurtubi;Meryem/16hakknda)
1448
(LisanlArab;c.8,s.429.nbzmad.)

arkasnagirdiler.ifadesindegrlmektedir.
Hz. Meryemin ailesini terk etmesinin sebebi olarak hayz grd iin
utanmt veya hamilelii bahanesiyle uzaklamt tarznda yaplan yak
trmalar,ayetinorijinalanlamnbozmaktanbakabireydeildir.Bizimkanaa
timize gre Hz. Meryem sorunludur ve sorunlar sebebiyle yakn evresinden
uzaklamtr. Hz. Meryemin sorununun ne olduunu anlama konusunda li
Imransuresinin36,37,42ve43.ayetlerindekibazifadeleribireripucuolarak
deerlendirmekmmkndr:
Birzamanmrannkars:Rabbim!Kesinliklebenkarnmdakinitamhr
olarakSeniniinadadmSendebendenkabulet,phesizSeneniyiiitensin,
enokbilensindemiti.
Onu dourunca da: Rabbim, onu kz dourdum; hlbuki Allah onun do
urduu eyi daha iyi bilir erkek, kz gibi deildir. Ve ona Hz. Meryem adn
verdim.VebenonuvesoyunueytanracimdenSanasndrrmdedi.
Bunun zerine Rabbi onu gzel bir kabul ile kabul etti. Ve onu gzel bir
bitki olarak bitirdi. Ve ona Zekeriyya kefil oldu. Zekeriyya ne zaman onun
zerine, mihraba girse, onun yannda bir rzk bulurdu. O [Zekeriyya]: Ey Hz.
Meryem!Busananereden?dedi.O[Hz.Meryem]da:O,Allahkatndandr
dedi.phesizAllah,dilediinehesapszrzkverir.
1449
VehanimeleklerEyHz.Meryem!phesizAllahseniseti,senitertemiz
kld ve seni lemlerin kadnlarna seti. Ey Hz. Meryem! Rabbine gnlden
kul ol, ona boyun e ve rk edenlerle [rk eden erkeklerle] beraber rk
et!demilerdi.
1450
Yukardaki ayetlerde yaplm olan vurgulardan hareket edilerek olaylarn

geliimiveHz.Meryeminsorunlarhakkndabaztahminleryrtlebilir:
Hz. Meryem, erkek ocuk isteyen ve bekleyen, ocuk kz olunca da pek se
vinmeyen bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Imrann karsnn Onu
kz dourdum ifadesinin hemen arkasndan gelen Rabbimizin hlbuki Allah
onundourduueyidahaiyibilireklindekiifadesi,Hz.Meryeminmrann
karsnnzannettiiveayettedilegetirdiigibiolmadngstermektedir.
Dier taraftan li mran suresinin 37. ayetindeki Ve onu gzel bir bitki
olarak bitirdi ifadesi de, Hz. Meryemin normal bir insan zelliinden ok bir
bitki zellii tadn dndrmektedir. Bir insann bitki zelliinde olmas
Rabbimizin yaratl kanunlarna ters deildir. nk insann yaratl aamala
rndanbirisidebitkilikevresidir:
VeAllahsiziyeryzndebitkiolarakbitirdi.
1451
Hz.Meryemindahasonraerkeksizhamilekalddagznnealnrsa,bit
ki zelliinde olmas onun tpk iekli bitkilerin ounda grld gibi erse
lik
1452
yapda olduu, yani vcudunda hem erkek hem dii reme organ bu

1449
limran3537
1450
liImran42,43:
1451
Nuh,17
1452
Erselik : Erdii. dii ve erkek reme organlarn birlikte tayan birey; iekli bitkilerin

lunduuihtimaliniortayakarrki,bizimkanaatimizdebuyndedir.
Birhususdalimransuresinin42.ayetindekisenilemlerinkadnlarna
setiifadesidir.nkbuifadeilebelirtilensekinlik,Hz.Meryeminmeziyet
leri dolaysyla dier kadnlardan stnln deil, onun biyolojik farklln,
fazlaln, fizik bakmdan dier kadnlarla ayn yapda olmadn anlatmakta
dr.
Hz.Meryeminerselikyapdaolmas,ehliniterkedipuzakbiryerdetekba
na yaamaya gitmesinin sebebini de izah etmektedir. Yani Hz. Meryem, her
problemli insann yapabilecei gibi, bnyesindeki bu farklln meydana getir
diipsikolojikskntileeviniterketmitir.
AyrcaHz.Meryemin(20.ayettegrleceizere)Banabirbeerdokun
mamtr eklindeki ifadesi de, onun erselik yapda olmasna uygun bir ifade
dir. nk Hz. Meryem Bana bir erkek dokunmamtr dememi, hem erkek
hemkadniinszkonusuedilebilecekbirifadekullanmtr.
Btnbunlardanbaka,Hz.Meryemdenrkedenerkeklerileberaberr
k etmesinin istenmesi de ok ilgintir. Yani Hz. Meryeme haniflik konusunda
erkek olarak grev yapmas bildirilmitir. Ayetteki erRakin ifadesinin m
zekkergetirilmesiherhldesadeceseci[kafiye]olsundiyedeildir.
Tamamen Kuran ayetlerindeki ifadelere dayandrdmz bu tahminler, bi
limselgereklerledehibirelikigstermemektedir.]

ou,salyangozlarerseliktir;diiveerkekremeorganlarnntekbireydeolmasylacinsel
mcadeleninolmadngrdmzcanleidi.

76
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
Geleydertsizkiiderviliedurusyeylegelbunda
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.
Nedendirkaniolmusanmuradnefsedalmsn,
inehrsalmsaniineytnadolanur.
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,
AcebdirkimiHakkister,kimibutlanadolanur.
nsnabaktkagnlhayrnadolanr,
AcebakimiHakkister,kimibatladolanr.
nkkimiHakkister,kimibtlister.Zirmazharcemlvar,mazharcell
var. Cemle mazhar olan Hakk ister. Celle mazhar olan da btl ister. Cenb
Hakk yalnz cemliyle tecell etmi olsa herkes mmin olurdu. O zaman Cenb
Hakkn ceml ile mukayyed olmas lzm gelir, yalnz celliyle tecelli etse herkes
kfir olup Hakkn cell ile mukayyed olmas iktiz eder. Hlbuki Hakk mutlak ve
kayddanmnezzeholmaklakiminecemlvekiminedecelliletecelledip,kimi
mminvekimikfirolur,yanibirksmmn,birksmdakfrnyolunututar.
Sendensanasnrm
1453
bununmanascelldencemlesnmaktr.
Buhlileolursanbiliinhsrnadolanur.
Buhlileolursanbilkiiinhsrnadolanr.
Geleydertsizkiiderviliesayeyledegeenderviliktenmuradedilenbu
radatevhidyoludur.

1453
Mslim.Salt.222:EbuDavud.Talak.148.Vitr.5:Tirmz.Daavat.112:Nesai.,Taharet.
119,Sehv.89,bn.Mce,Dua,3;bn.Hanbel.1/96.118.150.VI/58.201

inehrsalmsaniineytnadolanur.
inehrsalmsaniineytnadolanr.
Dnyann derman grnen holuklar, gerekte derttir; tatls acdr; gzeli

irkindir, Dnya atee mensuptur, nura deil; sonunda da adam, asl olan ce
henneme eker. nk Herey dner, aslna varr. Evliyann dura ne ce
hennemdir, ne cennet. Nitekim Gereklik makamnda, gc yeten padiahn
katndabuyurur.Birkimse,padiahnyannagitse,faydasiinpadiahtanbir
beylik,birmevkiistese,bunun,padiahndeil,kendifaydasiinister.Bu,u
nun aksinedir. Birisi, bir gzele k olsa, ondan mal istemez; belki ona maln
fedaeder.Gzeldenistei,kendihayriindeildir.Ancakdileiogzeldir.u
hldezahitler,cehennemkorkusundan,cennetegirmeksevdasndanAllahTe
l'ya ibadet ederler. Evliya ise bunun aksine, Allah Tel'ya, Allah Tel iin
ibdetederler.Bedeninildrmeyen,arklatrmayan,sonundacehennemotu,
cehennemgdasolur,insan,gerektecandr,amakendinibedensanr.Nitekim
Senkaddesellhsrrahulazizbuyurmutur:
Sencansn:kendinicisimsanyorsun,
Senrmaksn;kendinitestisanyorsun,
Asl olan varln brakmtr da dman olan yabanc bedene sarlmtr;
bedenondanayrlmaydiler.Oysagecegndzonubesler;kendisiniap
lakbrakr.
1454
Yeteralndneyhcefenmlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelrbucndolanur
Yeteralndneyhocadnyamlknmetna,
okuzatmakiAzrilgelirbucndolanr
Hikye:
sraloullarndan Azim'in hikyesini sylerler hani. O, gnlerden birgn,
bozgunculuk, ktlk yuvas olan evinden kt; ovaya doru gitmeye koyuldu.
Biryerevard;grdkibirtoplulukekinekmi,zahmetekmiti;sonundadao
ekinboyatm,sararm,saplartanelerledolmu,biilecek,harmanagtrle
cekbirhalegelmiti.Derkenotoplulukategetirdi,btnoekinleriyakpyan
drd.Adam,kendikendisine,bylebirgeliriyakmyaacmyorlarmkidedi.
Oradan akn bir halde geip gitti. Baka bir yere vard. Orada bir adam
grd; bir ta kaldrmaya urayordu. Fakat bir trl de kaldramyor, yerin
den bile kmldatamyordu. Derken bir baka ta ald, getirip o tan yanna
koydu.Buseferikisinibirdenkaldrmayaurayor,yerindenkmldatamyordu.

1454
(VELED),balkCX

Azimderki:
Netuhafeydedim;tabirikenyerindenbileoynatamyordu,imdiikioldu,
daha da arlat; yerinden nasl kmldatacak? Derken adam gitti, nc bir
tagetirdi,ikisininyanna koydu.Taolunca ndekaldrverdi,yolad
pgitti.
Azimbualacakeyidegrd;geneovadayrmeyekoyuldu.Buseferbir
koyungrd;bekii,koyunukorumadayd.Birisikoyununsrtnabinmiti,biri
koyunu srtna almt. Birisi koyunun memesine yapmt; memeyi sap du
ruyordu. Birisi koyunun boynuzunu tutmutu; birisi de iki eliyle kuyruunu ya
kalamt.Azimesorusormayaizinyoktu;oradandayrypgitmeyekoyuldu.
Bir dii kpek grd ki karnnda kpek enikleri havlamadayd. Azim, ne de
alacakeylergrdmdedi.Gidegidebirehrinkapsnaulat.Oradabirih
tiyargrd.Dediki:
ugeldiimyoldaalacakeylergrdm.htiyar,
negrdn?diyesorunca,
Birtoplulukgrdmdediekinekmiler;ekinlerideyetimi;hepsiniatee
verdiler.htiyar,
Odedi,yceAllahTelnnsanagstermekistediibirmisal.Onlar,y
lesinebirtoplumkikulluktabulunmular,ibdetleretmilerdi.Sonundaboz
gunculuklarla, ktlklerle, sularla uramlard. Yce Allah Telda Ne
yaptlarsahepsinielealdkdazerrelerhalinegetiripdattk
1455
yetindedu
yurulduu gibi onlarn kulluklarn, ibdetlerini yok etti. Baka ne grdn
dedi.zim,
Biradamgrdmdedi;birtakaldrmakistiyordu;birtrlkaldram
yor, yerinden bile kmldatamyordu; bylece grdn sonuna dek anla
tncaihtiyar,
Bu, u adama benzer: Bir su iler, o su kendince pek byktr; ona ta
hammledemeyeceindenkorkar;budncedeykenbirsudahailer.Artk
busu,onadahakolaygrnr;nktaikiolmutur;grrkiyerindenk
mldatabiliyor.Birincitatekti,onuyerindenkmldatamyordu.Bundanson
ra nc defa bir su daha iler, baka bir gnah daha yapar; artk btn
gnahlaronakolaygrnr,hafifgelir.Azim
Ey ihtiyar dedi; bir de bir koyun grdm. Grdn olduu gibi an
latt.htiyar:
O koyun dedi, dnyaya benzer. stne binenler padiahlardr; koyunu
srtna alanlarsa yoksullardr; insanlardan bir ey isterler, bir eyler dilerler.
Kuyruunayapan,iisonavarm,eceliyaklam,mrndenpekazbirza
mankalmadamabenzer.
Niceyebirgmlekderdinedeceksin?
Belkideogmlekkefenolacaktrsana.

1455
Furkan,23

Koyununikiboynuzunututmuolan,dnyada,ancakpekbyksknty
la,pekokzahmetleyaayabilendir;amamemesiniyakalaypstnsaan
lar,zenginler,sermyess(sahibi)olanlar,kreldeedenlerdir.Azim,
Bir de dii kpek grdm; yavrular analarnn karnnda havlamadayd
dedi.htiyar:
Bu da vakitsiz sz syleyenlere benzer dedi; onlar kpek yavrularna
benzerler;dahaanakarnndaykenhavlarlar.
Bandaaklnvarsa,gzngryorsa
Satdilinidebankltansatnal.
Balk,syleyendiletamahetmedide
Buyzdenbalnbankesmezler.
Azim;
Eyihtiyardedi;sylediklerinianladmimdibirdebana,paraylaelde
edilen, parayla kendini satan filn kadnn evi nerde, hangi mahallede; onu
gster; pek gzelmi diyorlar; ben onu elde etmek iin geldim. htiyar
kereAzim'inyznetkrddedediki:
A bahtsz kii, sana tler verdiler, kulana bile girmedi. Misaller gs
terdiler, aldr bile etmedin. Ben ihtiyar deilim, lm meleiyim, Azrailim,
sana bu ekilde grndm. imdi de Allah Tel'nn buyruuyla senin cann
alacam;biryudumsuimenebilevakitbrakmayacam.
Azim hemencecik sararmaya, rengini atp erimeye balad. lm melei de
oanda,lemlerinRabbininbuyruuylacannalverdi.
1456
Gnlvermebudnyyabanvermekavgya,
Kazandnamelbirgngelrmznadolanur.
Gnlvermebudnyyabanvermekavgaya,
Kazandnamelbirgngelirmznadolanr.
Amel mandr. Nasl tartlr? te bu lemde man olan ameller hirette sret
olacaktr.Mesel,slihamelolarakyaplangzelilercennettegreceimizbildi
rilen hri, gilmn, meyve, rmak vesire gibi eitli cennet nimetleri sretlerle
sretlenip cennet ehline sunulacaktr. Kt iler ileyenlerin ileri ylan, akrep,
atevesiresretlerlesretlenipcehennemehlineazapekmeleriiinsunulacak
tr.Yaniherkesbulemdemanolanyaptileri,olemdesretbulupannla
nimetlenecekyahutazapolacaktr.Binaenaleyhamellertartlr,nkoradabu
lemdeyaplanilerbirersretgiyecektir.

1456
(MEVLANA,etal.,1965),IV.Meclis

BadevletlkuloldurHakkbulmuolaseri,
GzgnldilucnkamuSubhnadolanur.
BadevletlkulodurkiHakkbulmuolaba,
GzgnldilvecnhepbirdenSubhnadolanur.
NiyzkulununyRbvcduzenbinimahvet,
Mlzimdrkapundaolhemanihsnadolanur
NiyzkulununyRbgnahvcdunumahvet,
Gerektirkapndaohemenihsnadolanur
Kalemiapyarmazveucunukesmezsen,yazyazacakadamonuelinebi
le almaz. Mchede de buna benzer. Tamamlanp kalem ald m, ktibin
elinelykolur.hsantamamlanncaihsanolur.
Mchededetamamlandminsan,Rahman'nparmaklarndanikikudret
parmannarasnagirmiolur,artkyazdey,ktibindilediieydir.Oka
lemleyazaniseAllahTel'dr.]
1457
HazretiMsayaCenbHakSindakenarndaTuvvdisindeatesretiyle
tecelletti.
YMsa,senTuvadndakimukaddesvdidesin
1458
buyuruldu.Buyette
CenbHakk:
Y Msa sen beni nr, yani ate sretiyle kaydetme. nk Hakk nr
sretiylekaytlolurmu,olmaz.SonraHazretiMsaaleyhisselm:
Sbhnallh,YRabbsenmutlaksnvenrilekaydlanmolmaktanm
nezzehsindedi.

1457
1458
Th,13

77
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
1459
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
Hhiidnyolanlardimasekrndadur
Mnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr
Dnyyarzuedenlerdimasarhoturlar
Nimetenankrlkedenlerphesizhsrndadr
nbuazyriyyetolmayasarfvcd
Fikrinicraetmemitirhemnnkfrndadr
nkbuazlardaballkolmasavcdnistekleri
Fikriniicraedememitirvebylecekfrdedir
Budenahvlidnyysablerlbine
Benzedpfngrrseolkiiirfndadr
Bualakdnyhaleribebeklikzne
Benzedipfngrrseokiiirfndadr
Kimkikncurasndannknetdiezel
Lceremolevkirhniilemrndadr
Kimkiezeldeknbadesindenbiryudumikiiti

1459
(ERDOAN,1998)s.84

phesizorhniarzuilesaadettedir
GavslzamhramczdesmailHakkToprakEfendiHazretlerianlattki;
Gardalarm!eyhimiziyaretetmitim.eyhimbana;
Olum smail kadn veerkek ihvanlarmza selam gtr dedi. O zamanlar
birkaerkekihvanvard.Kadnihvanhiyoktu.Bizbunusonraanladkki;
Gardalarm! Meer onlar ekirdee baktklar zaman, ekirdekten yetie
cekaacnmeyvesinigrrlermi,meerselamsizlereimi.
Gardalarm! Zaten ezelde tanmam olsaydk burada bulumamz mm
kn olmazd. eyhimin irtihalinden sonra bu mukaddes vazifemiz, bize buyur
duklarcmleleriindeymi.
1460
Bilmeyenilmilednnebperemrimisl
Olkizulmetdekalupdurdilanabrhndadr
Bilmeyenlednnilmiyarasavekarncamisli
Okikaranlktakalmtrgnlonabrhndadr
Yarasa/Huff
Arapas huff, huffe ve vatvt Farsas ebpere ve ebengiz olan gece
kuu veya yarasa olan bu hayvan, gzleri kk ve zayf olup geceleri grd
ndenbunamalmstr.Hfe:Ryetizayf,kkgzl,aydnlktagremeyip
gece grr olmak manasnadr; huff bundan mtaktr. Yarasalar, yankyla
ynelmedenilen,yansmaylayadanesnelerinnlamasylaoluandalgalaral
glayarak karanlkta bir yere arpmadan, yer deitirir ve uarken avlanrlar.
ok iyi uucu olmalarna karn yerde ok acemi olan yarasalar dinlenirken el
baparmann gl trnayla bir destee ba aa tutunurlar. Murg s da
denilenyarasannkanatlarndatyvetelekolmaz.Alacakaranlktayadagece
etkinlikgsterenbuuanmemelilerinenkfareveenirisidekedibyk
lndedir. ok zaman meyve ve bceklerle beslenen yarasalar genellikle ma
aralarda,yesaysbirmilyonubulabilenokkalabalktopluluklarhlindeya
ar
Kabirkaranlkbiryerdirvehadislerlebildirildiinegrebirtakmibadetlerle
oraynurlandrmakmmkndr.ylekikaranlkkabirdehibirkgremeyen
kt talihliler kck bir k bile grmeye razdrlar. te byle bir karanln
iindekileregndzgremeyenyarasanngzbileklgelirveoradakileronu
yldzkadarparlaksanarlar.
1461
Zailolamammukarrernakameyletmesakn
knakkaasdkibretleol,hayrndadr
Gelipgeicideilim,kazlmnakameyletmesakn

1460
(ALTUNTA,2007),s.86
1461
(ESKGN,2006),blm,4.10.

Nakkaa,ksdktribretlevehayrndadr
Nakka, Hakktr; nak olan ak ise nakkan ve kaleminin huzurunda ama

karnndakiocukgibicizveelibaldrveibretlehayrandr.
Kudret huzurunda btn lem mahlklar, ine nnde gergef gibi

cizdir.
Kudretgergefebazeneytanresmi,bazeninsanresmiiler;ghnee,gh
kedernakeder.
Gergefin eli yok ki onu def iin kmldatsn; dili yok ki fayda, zarar husu
sundaseskarsn.
1462
Vaslyrbutendedildarolmazisegerkii
Hibihsirkalrolandaderdgiryndadr
Eerkii,vaslYrilebutendesevgiliolmazise
Korkanhusrandakalronakalanderdalamaktadr
eriHakkhfzinhsneyleyperigzet
Kimedetahkkierimutlakaryndadr
Hakkneriatnkorumakiinmuhafazaeyleyiperiatgzet
Kimedeeriathakikatinidilersemutlakameydandadr
Busdkveistikmetevehlivahdetedelletederbirhususrivayetolunur
ki;Sultnnbirdervi,makmistirakavslolupnamazklarkenghkyamda
ve gh rkda ve gh scdda kalp cemat namazlarn tamam edip ol kendi
hlindekalrd.Gayrilerbununhlinigrpiyihalmidiryoksaiyideilmidirdi
ye ihtilf ettiklerinde imamdan Seyyid Slih halfe nm bir ehli ilm onlar
ihtilfdanmenedip
bunu etmen mmine si zan caiz deildir. Bunun bu hlin mazhari
hidyet olan mrdi hdisi abn Efendi bilirler deyip anlar dah abn
Efendihazretlerinebuluupbuhlisuletdiklerinde;
Gardalar,buhusussizinanlayacanzhaldeildir.OlkimseninhliniAllah
Telbilirdeyipbadeholdervhazretisultnabuludukda
tecell haliyle istirakn vardr ol hal ile dervi nicesin deyip derv dah
surrsafaile
elhamdlillahsultnmsrrpkinizvehimmetiliyenizberektiylebuhl
myesseroldudedikde dervnamaz klarkenvkiolanistirak hlindenfark
lemne geldikde ol namaz klar msn deyince ol derv dah huzr erifle
rindekemlisafaile
Namzzahidnekadesucdest
Namzrifnmahvvcdest

1462

denilenmannnsrrnamarrolup
Sultnm bu hal ile ve mahv vcdla klnan namaz tekrar klnr m?
deyinceolknieriatvemadenitakvaoldervezdrapgsterp
Hay derv, ne sylersin? Hat syledin. Erkn malmasyle tekrar k
lnmak lzmdr. Eer klmazsan ilhad ve kfrdr ve eer dervdir ve eer
ehli tekmldir dnyda ve hirette zahir ve batini mamr ve mkemmel ol
maatarikatbabndaoldukaerieriferiyetetmekgerekdirbuyurdular.
Ve ol dervii tekrar ird edip Hakk yolunun ukubtndan (bir musibetten) bir
ukbeden geirdiler. Zra dervde eyhine sdk ve teslm ve mridinde sdk ve
keml olacak, yol yanlmayp ve yolda kalmayp kemlin bulur. Ve bu husus
kendinefsimizdevegayrdenicekeretecrbeolunmutur.HakTelcmlemi
zieriMuhammeddenveehlisnnetvecematitikdndanayrmaya.
1463
Bahrakngarnaavvsolubandalmam
Cmletencelbimetaumllvmercndadr
Akndenizininderinliklerinedalgolupdalmsam
Cmletentopladmallarincivemercndadr
Kymetzorlukveazlktadr.Bunlarakolayulalmadiindeerleriartar.
nifyifeyzilutfunsadrnaoldunasib
SylemezMsrhilafkriiKurandadr.
nklutfunifvefeyzigsnenasibolduuiin
MsryanlszsylemezhepsiKur'anKerimdedir.
Raslllahsallallhaleyhivesellemveizindeyryenleriinbovenefsni
szsylemekyoktur.Onlarvahiylekonuurlar.KonutuklardaKurnKerimin
srrndanbirsrrayanetmekiindir.
O,kendiliindenkonumamaktadr.Onunkonumasancak,bildirilenbir
vahyiledir.
1464

1463
(FUAD),v.39b40a
1464
Necm,34

78
Srrnndnaizhritmecnneldengider
1465
Blblirdeolmaglsitneldengider
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyritbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
Srrnndnaizhritmecnneldengider
Blblirdeolmaglsitneldengider
Haddinibilmezleresrrnaklamacnneldengider
Yankblblolmaglsitneldengider
Hikye:
Zamann padiah dervilerin arasna istihbarat iin grevli gnderdii kiinin
iineaknsinmesigibi.Oysagrevliningayesiistihbarattr.Fakataknbulacl
onudakendineekmivesinesineateinidrmtr.
Okii,derghtayedisenekalm,kmilbirderviolmutur.Fakatpadiahara
por gtrmek iin sz vermitir. Yedi sene sonra derghtan kp kendisine grev
verenpadiahnhuzurunakmtr.
Sultanm,bukulunuzuyediseneevvelbirkesealtnlauderghagrevlign
derdiniz. Orada ne oluyor, ne geliyor? Bana rapor getirin, demitiniz. Bu kulunuz,
raporunugetirdivegreviniyapt,demi.Hnkr:
Sylebakalmdeyince
Hnkrm, onu sonra alrsnz. Rapor dilimin altnda yazldr. Fakat size daha
ncedahabakabireysylemekistiyorumdemi.
Nediro?
Byle ssl psl, bin bir trl tecesssn, hasetlerin bulunduu dnya ark
nn iindeki be gnlk dnya sultanl size gurur vermesin. Eer gerekten
padiah olmak istiyorsanz siz oraya gidin, dervi olun. Oradakiler sultan. Onlarn
sultanlklarnn dokunulmazl var. yle be gnlk babadan intikal eden bir
hkmdarlk bir padiahlk deil. Oradakilerin hepsi sultan. Ltfen oraya gidin ve
derviolun,demi.Padiah;
Cellt!diyecelldarr.Derviolangrevli;
Tamam, ben gnll geldim. Cellda bam teslim edeceim. Ne olur hnk

1465
(ERDOAN,1998)s.85

rm, gelin bu gnlk yaldzl elbiselerin altndan, binlerce etrafnzda sizden bir
eylerbekleyenmrainsanlarniindekendinizisultanzannetmeyin.Orayagidin.
Sultanlkorada,demi.
Cellt,buaradambarekbangvdesindenayrr.Aznaarlarvedilininal
tndanbirktkar.Kdnzerindeuyazldr:
Seri(Ba)verdi,srrvermediServerBaba
1466
Srrasahipolmakilebanemniyetikalkmtr.Bilmekvebilmemeksrsahibini
emniyetten uzaklamasna sebep olmutur. Bazlarnn talebi sr sahibi olmaktr.
Ancaksaklasaiinedert, sylesebanadertolmaktadr.srrolankama,sylet
mekiinkatanedelikald.
Hsnnemarurolupcevreylemeklara
Payidrolmazgzellikngehneldengider
Gzelliinemarurolupeziyetetmeklara
Payidrolmazgzellikanszneldengider
Hikye:
Bir gn sahipleri tarafndan deve ile merkep zayfladklarndan dolay sahraya
terkedildiler.Buikihayvanazatlnverdiifrsatlasemirdiler.Fakatmerkepde
vamlsurettezevktenanrmakistiyordu.Devedemaniolmayaalyordu.Deve;
Yapmaneolur,eskihayatmzadnerizdemisedemerkepanrmtr.
Oradan geenler bunlar tutup yeniden yke vurmular. Sonunda merkep vu
rulanyknarlvehamlilebiruurumayuvarlamtr.
lhtevbelerolsunbirdahimeyimeyem
Meyipmahbboluncaihtiyareldengider
lhtevbelerolsunbirdahiarapimeyim
arapiipsevilenoluncaseicilikeldengider
Gnahtantevbeedenkiignaholmayankiigibidir
1467
Pimanlk,insannkenditanmndaduyduurahatszlktr.Tvbeinsannbir
ncekitanmnreddetmesi,kendisiniyenidentanmlamasdr.Eerdavranlar
insan pimanla ve tvbeye deil, honutlua gtryorsa, insan kendi tan
mnasahipkyordemektir.nsanndoruyaptnainanmas,kendihakknda

1466
SIR,AyeNur;BatmayanGneDevamEdenGlgeler,stanbul,2005,s.583
1467
Tabern, Sleyman b. Ahmed, elMu'cem'lkebr, thk. Hamd Abdlmecd esSelef,
Dru ihyi'ttrs elArab, Beyrut, ty. X, 150 (10281), XXII, 306 (775); Beyhak, Eb Bekir
Ahmedb.elHuseyin,u'ab'lmn,1.bsk.thk.MuhammedSa'dBesyn,Zall,Beyrut,
410, V, 388 (7040),436 (7178), 439 (7196); a. mlf, esSnen'lkbr, X, 154 (20348,
20349, 20350). Eb Nuaym, Ahmed b. Abdillh elIsfahn, Hlyet'levliy ve tabakt'l
asfiy,Beyrut,1967,IV,210,318,VIII,78,X,398.(UYSAL,23Bahar2007)

ki tasavvurun doruluuna inanmasna eittir. nsann kendi hakkndaki tasav
vurubirzandaolabilir,birgerekde.
1468
HazretiAliKerremallhvechebuyurmuki:
Yeryznde iki byk yardm eden var idi, biri gitti ve biri kald. Evvelki
gitti; bu Raslllah sallallh aleyhi ve sellem dir. Yeryznde kalan ve bize
yardmedebilecektekeyiseistifardr.
1469
NasuhTvbesi
KurnKerim'de,"Eyimanedenler!Allah'aNasuhTvbesiiletvbeedin,"
1470
buyrulmutur.BazlarbuNasuhsznnyorumlanmasndanefsednme
yeneydemilerdir.Buhobirdeyimdir.BazlardaNasuh,yzkadnyzne
benzeyenbiradamm,amatambirerkekmi,erkektenhibireksiktarafyok
muderler.
Kadnlarhamamndatellklkedermi.Tamotuzylbuitealm.Birgn
sultannkzhamamagelmi,kulandakibykyakutkpekaybolmu.Farkna
varnca bunun hamamda kaldn anlamlar, avulara emir verilmi hemen
gidinhamamdahibirdelikdeikkalmamakartilearatrn!denilmi.avu
larhamamnkubbesiniveiini,hertarafnsarmlar.
Heriintamvaktigelmedike
Sanadostundostluufaydavermez.
Nasuh halvete girer korkudan titremeye balar. imdi aratrma sras bana
gelecekdiyeszlanyor,arkaarkayasecdeyekapanyor,AllahTel'yaszveri
yor eer bu defa kendimi kurtarrsam bundan sonra btn mrm boyunca
bylebiriyapmam,Allah'mbundansonrabirdahakadntellkletmeyece
im, senin tanrlna snarak sz veriyorum. Eer u yk benim srtmdan
kaldrrsan,bundanbyleNasuhkulunbirdahabugnahilemez,diyor.
Nasuh, bu yalvar halinde iken ieriden bir ses geldi. Herkesi aradk yalnz
Nasuhkaldonudaarayn.Tambusradabirsesdahageldi,kpebulundude
diler. Arayanlar bir Lahavle ekti. Nasuh'un hakknda kt dncelere saptk
dediler.Barigelsineliylesultannkznokasnkzdaonunkendisiniokamas
nistiyor.Nasuh'uardlar.Nasuhucevabverdi:
Benimelimbugnilemiyor,yoldasancland.
1471
Dimakehliyileainalkeylekim
Ydilebilioluncaineldengider
Dimakehliileyaknlkeyleki
Zikirilebilioluncabildiineldengider
klarda din diyanet kaygusu kalm, yze nazar eder ve hayran olmulardr.

1468
(ZEL,2006),s.120
1469
(Kudds,Tarihsiz),s.164
1470
Tahrim,8
1471

Hayranlklarndasarholarnhalivardr.Sarhoateklifdahikalmamtr.nkakl
olmayanca kulluk teklifi ve sorumluluu der. Gnah diye ikinin haram kln
madd ve manev cihetdendir. Ak arabndan nu edenlerin Allah Tel katndaki
derecesiokyksektir.
YsufgrkimMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyretbuzamaneldengider
YsufaleyhisselmgrkiMsrapdiahdbirzaman
Grnelergeldiseyretbuzamaneldengider
EyNiyzdnyainzerrecegamekmekim
Ciddicehdetmeklzmnkicananeldengider
EyNiyzdnyaiinzerrecegamekmeki
Ciddigayretetmekgereknkcananeldengider

79
Gelenkuldaneerkikimhatdr
1472
Efendiminveliiatdur
Cierdendilnolaekerseh
Annnkimbilryzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Niyzkesmerahmetdenmdin
efaatiMuhammedMustafdr
Gelenkuldaneerkikimhatdr
Efendiminveliiatdur
Eerkuldangelenkihatdr
SahibimEfendiminiiihsandr
SananeiyilikgelirseAllahTel'dandr,sananektlkdokunursakendin
dendir.
1473
Annnkimbilryzkaradr
Onuniinbilirkiyzkaradr
karheylediincesemya
Baumnmenzilimihnetserdr
heylediincekarsemya
Bamnmenziliskntyeriolanyerdir.
Her insann afiyeti ayn makamda deildir. Niyzi Msrnin ise btn hayat
bela afiyetinde istikrar olmutur. Bu onun kt olmasndan deil, dier insanlara
Allah Telnn verdii nimetlerin kadrini lmede kullanacaklar miyar
1474
olmas
iindir.
Nedenleylesempendnashat
Bklmezneyleymgnlmbaldr
Nedenlieylesemvaazvenashat

1472
(ERDOAN,1998)s.86
1473
Nisa,79
1474
Miyar:1.Deerlimadenlerdeyasannistediiarlk,saflkvedeerderecesinigs
terenl.2.mecazlt,l:

Neyleyimgnlmbklmez,yksekleriarzuetmektedir.
AllahTelnnsevdiibir kuluoluptadnyazahmetindenzadebirinibulmak
mmkn deildir. Onun yannda rtbelerin ykseine kavumak isteyen belaya
razolmasgerekir.
Enokbelalaradenlernebilerdir.Sonraonlaraenfazlabenzeyenler,sonra
onlarabenzeyenlerebenzeyenlerdir
1475
Niyzkesmerahmetdenmdin
Niyzkesmerahmettenmdin
Ve dahi hatm mertib zerinedr. Cmleden al ve evl Raslllah

sallallhaleyhivesellemdirkicemikemltinsniyyeondahatmolmdur.
1476
Allah Tel katnda efaat edebilmek akrabiyyetin masdr. Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz efaat makamna layk olann ancak Raslllah
sallallhaleyhivesellemolduunubildirir.

1475
Tirmizi Hasen Sahih kabul etmitir. bn. Mce. ibn. Hibban ve Hkim Sad b. Ebi
Vakkaslanrivayetetmilerdir.Nesa.Darim.bn.Mce.Malikvd.sahihkabuletmilerdir.
Deiikvaryanttaniinbkz.Acln.I/130:
1476
(MISR,1223),v.32b

80
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
1477
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Hatyaallemelesmrumzsrrvahdetdir
Nianailmiesrarnokimfehmeylemezremzin
Yanlmalarallemelesmdavahdetsrrndainceiaretlervardr.
Okimsekiilmininsrlarnniaretlerinianlayamaz
Allahsubhanehu,demeesma'yta'limdenmuradierifiodurkiilmiesma
ilehslolanmanadahimuradullahola.
1478
deme isimleri retti ayetinden murat, Esmau'd din ilmidir. Hepsi

mcerredisimlerdir.Din hereyinaslolduugibi esmailmidebtneyadr.
deme btn isimleri retti. ayeti bunu teyid etmektedir. Din harflerinin
isimlerinibilen,herharfinBaiyye,Elifiyye,Hemziyyeilh'denolduunubilendir.
Yine bunlarn itimandan ve ayrlmasndan ne lazm geldiini de bilir. nk
gerekHac,Haccnmenasikinisonunakadarbir,birbilendir.Dinisimlerininil
mi,btnisimlerinma'denidir.Anka'daylebirbeyitvar:
Derim ki Ruhu'lKuds, nefse fler ki Hak'kn be adedindedir. nk
eddinbeharftir.Dinbilgisibtnesmailmininma'denidir.
Bilki:Maddelerilmininsahibi,zhdvetakvaehlindendeolsa,dindeistika
met zre de bulunsa o, Msa aleyhisselm gibidir. lmi Esma sahibi ise sefine
(gemi)yidelipocuuldrsede,kendilerinimisafiretmeyenbirkavminduva
rn yapsa da yine o Hdr aleyhisselam gibidir. Her ikisi de dini ikame (ayakta
tutma) ile me'murdurlar. Ama her biri kendi ilmine gre dini ikame eder. ok
defabirininyaptdierineaykrgrnr.Buikiilmicemedipbirtekilimhali
ne getiren insan, kendilerini misafir etmekten imtina da etseler, ehirden
ehiredesrlseleryinedemuhaliflerinnefislerinieviripdzeltmekteiksirdir
ler. Kehf Suresindeki Msa ile Hdr aleyhimesselm hikyesinde kalblere ifa

1477
(ERDOAN,1998)s.87
1478
(ATE,1971)Altmsekizincisofra

vardr. Hsl din evinin drt direi ve bir tavan vardr. Sorulana cevap veren
demdir. tiraf kusur eden melektir. Marur mnkir de iva veren eytandr.
1479
Kitbnoktaievvelhakikatehliirfndr
Grnrsretinsnvelsiretdehayvndr
NoktaievvelKitbnhakikatehlibilmektedir
Velinsngrnrsuretteaslndaiihayvndr
bnlArabninifadeleriyle,meseleyiyleaklayabiliriz:
Her dz izgi bir noktadan, izeninin bulunduu bir d evre
ye[noktaya]doruyadaoevredenonoktayadoruizilir.Byleyaplrkenya
nionoktadandaryadoruizgilerizilirkenoilknoktabizatihioalyor,ar
tyor deildir. Orada izilen izgi zerindeki her bir nokta kendi ztyladr... Bir
noktabizatihidierbirnoktaylakarlanamaz.Blnemez.Eerblersenobl
dn bir olmaz, hlbuki o birdir... Kesret ise vhidi ayndan kar. O bizzat,
yniztiyletekessretmez.OzamanBirdenancakbirkarszbtlolmu
oldu
1480
(Merkezdeki) Noktadan muhite kan her izgi, failine nispetle eittir ve

evredekibirnoktayaular.Nokta,znde,kendisindenmuhitekanizgilerle
ne oalmtr ve ne de artmtr. Merkezdeki nokta, muhitteki her noktaya
kendizatylamukabeleeder.nkmerkezdekinokta,evredekiizgilerdenbi
risinetekablettiieyilebakabirevreyetekablettiieyfarklolsaidi,bu
durumdamerkezdeki noktaoalrdvetekliisahih olmazd;hlbukio,tektir.
u halde, btn noktalara onlarn okluklarna ramen kendi zatyla mukabil
olmutur.
1481
bnlArabyegremerkezdekinoktadanmuhittekinoktaya
uzananbuizgi,heryaratnRabbiilearasndakizelirtibatyndr.
1482
Bu
sayede her varlk, Allah Tel ile dorudan irtibat hlinde olduu gibi, ayn za
mandadorudanbilgialmaistidadndabuyntemineder.
1483
Bir kimsenin eer iindeki nazar (gr) eriyse hi phe yok ki onun ce
vabdaeriolur.nkdorucevapvermekiinkendinehkimolamaz.Mesel
bir insan kekeme olunca, ne kadar doru konumak istese yine konuamaz.Ku
yumcunun altn mihenk tana vurmas altna yneltilen bir sorudur ve altn da
'Benbuyum,halisimyahutkatm!'diyecevapverir
1484

1479
(ATE,1971)Yetmibirincisofra
1480
(KILI,1995),s.92;(Bkz.elFtht(Thk.).IV/155.
1481
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,155
1482
Bkz.bnlArab,elFthtlmekkiyye,c.IV,s.156
1483
(DEMRL,2003),s.112;
1484
MevlnCelieddinRm,FihimFh.eviren:MelihalkerAnbarcolu,MEB.stan
bul.1990.s.231

Olarkimderidildrtemedenhernurdan
Kaankimolkemnebrgirerseyrnakire
Eersevgilikapsntemeden,hernurdan
Geenkiiokalaryayolansevgiliileaknseyrineder
Sevgiliye meftun k ancak sevgilisinin seyrine dalar ve her eyi unutur. So

nundacannfedaklar.
ekerelayrHakkdanolbumanzgeseyrndr
Seriuktopeylerannkimraksevgndr
Hakkdanbakasndanelekerbumandabakaseyrndr
Rakskiciritoyunugibiklarnbantopeyler.
[Mridinbiridediki:
Ben her gn Allah Tely yetmi kere aka grrm. eyhi ona unu
syledi:SeninbirkereBayezidiBistam'yigrmen,AllahTelyyetmike
regrmendendahahayrldr.MritmeeliktendarkpdaBayezidig
rnce hemen dp ld, nk k idi. Sevgiliyi arama ynnde ld. Yani
nefsindenonadabirartkkalmt,odatemizlendi.
Mrit, ciz gr ile eksik basiretiyle ancak kendi tasavvurunun suretini
grr. Allah Tely Bayezid kuvvetiyle gremez. imdi yz bin Bayezid de,
Hz.Musaaleyhisselmnpabucununtozunaeriemez.Hemsentaklityoluyla
dadiyorsunki,binlerceveli,nebininayaktozunaeriemez.
1485
Dilerbirdemdekatieylerserserlemnhalkn
Niyzdestikudretdiryklmazbilmiolnakn
Dilersebirandageerbatanbaalemlerhalknn
Niyzkudretelidir,oyklmaznakbilmi
Yazlmazprfakrcrmirzyhkmisultndr
Libsntazelerancakakllarbundahayrndr
Yazlmazhatasokveyoksulsultnnhkmnerazdr
Ancakelbisesiniyeniler,akllarbundahayrndr

1485
emsiTebrizi;(M.134)

81
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
1486
Yanmamaknodnaodayananiniler
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler
Yanmamaknodnaodayananiniler
Dertliyimdermanageldimdertliolaniniler
Yanmmaknateineateteyananiniler
Salklolmakinsanlariindoaldr,hastalkisedoaldeildir.Salk;vcut
salnormalkabuleder,tpkakcierlerininhavay,gzlerinindoalkabul
ettiigibi;yaamngenelduygusuiindebirliktesessizceyaayarakbyr.Ama
hastalk; hastalk birdenbire yabanc biri gibi ieri dalar, korkudan dehete d
en ruha sanki saldrr ve onun iindeki sorular yuman sarsarak uyandrr. O
ktdmanbakayerdengeldiinegre,onukimgndermiolabilir?Kalacak
m,gidecekmi?
Hastalk sert peneleriyle kart duygular kalpte sktrr: korku, inan,
umut, ylgnlk, kfr, tevazu ve umutsuzluk. Hastaya sorgulamay, dnmeyi
ve dua etmeyi retir, rpermi gzlerini bolua dikmeyi ve korkusunu gt
recei bir varlk bulmay retir. nsanolunun ektii aclar, ilkin din duygusu
nuveAllahTeldncesiniyaratmasnavesileolmutur.
Salkinsandadoalbirekildevarolduundan,insanonunniinvarolduu
konusundabiraklamayapmaihtiyacduymazveaklanmakdaistemez.Ama
strapekenherinsan,aclarnaherseferindebiranlamvermeyealr.nk
hastaln anlamsz bir ekilde saln zerine kmesi, bedeninin bir kusuru
olmadhaldedurupdururkenbirdenbireateiindeyanmasvesancnnkz
gnbakgibiiorganlarnakadarsaplanmasinsanolutekbanaahlakidnya
dzenini tahrip eden acnn tmyle anlamszl konusundaki bu korkun d
nceyesonvermeyehibirzamancesaretedememitir.Hastalkonahersefe
rindebirisitarafndangndermigibigrnrveonugnderenanlalmazvar
ln,onutamdabudnyevibedenezorlasokmakiinbirsebebiolduunud

1486
(ERDOAN,1998)s.88

nr. Herhangi birinin insana garezi olmas gerekir; ona fke duymas, ondan
nefret etmesi gerekir. Herhangi biri onu herhangi bir sutan dolay, iledii bir
gnahsebebiyle,birbuyruuinediiiincezalandrmakistemektedir.Vebu
nun da her eyi yapmaya muktedir olan birinin olmas gerekir; gkten yldrm
dren,tarlalarakrayadran,scagnderenveyldzlartututuranyada
zerlerini rten varln olmas gerekir. Her trl gc kendinde toplam olan
O, o her eye kadir olan Allah Tel. Bu nedenle bandan beri hastalk vakas
dini duyguyla sk skya balanmtr. Hastal Allah Tel gnderir, onu geri
alabilecekolandayinesadeceAllahTeldr.
1487
Vahbanamrgerdmyokyerekldumgnh
Hakkatndasuluoldumsuluolaniniler
Vahbanamrgeirdimyokyerekldmgnh
Hakkkatndasuluoldumsuluolaniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesn
Kimihidbenalarkimipinhniniler
Alagzminlegnlmaklolanglmesin
Kimihedibenalarkimigizliceiniler
YazolurkulararurhdeyuAllahdeyu
Nlesindenbubaebilebabniniler
YazolurkulararrhdeyuAllahdeyu
Feryadndanbvebaebilebahvaniniler
EyNiyazneyatursunagzniuyhudan
olkyametgnlerindecmlelemyniniler
EyNiyazineyatarsnagznuykudan
ukyametgnlerindebtndnyainsanlariniler
nsanlaruykudadrlar.ldklerindeuyanrlar.
1488

1487
(ZWEIG,etal.,2005),s.9
1488
Hz. Ali kerremellh vechenin sz olarak rivayet edilmektedir. Bak: erhu Nehci'I
Bela. 20, 226. Durer, 167. Mevduat, 368. Fevid, 231. Haf, 2, 312. Haberin Nehcu'l
Bala'dakiekliyledir.Dnyabird'tr.hiretise,uyanklktr.Bizlerde,dnyaile
hiretarasnda,karmakarkbirtakmhayallerdenibaretiz.Bak:erhuNehci'IBela,
20,226.

82
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
1489
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhsltamrideyindir
Dilderdinidildrnatakrrideyindir
Hlidiliarzetmeetedbrideyindir
Gnlderdinisevgilisineifadeedenindir
Gnlhliniarzetmeetedbiredenindir
ytruhundanokuyupbirniceyet
Akehlinemazmununutefsirideyindir
Ruhunayetlerindenniceayetleriokuyup
Akehlinesaklmanalarntefsiredenindir
Tkalarmihrabnakldkanigh
Allahdeyuakiletekbrideyindir
Tkalarmihrabnabakkldka
Allahdiyeakiletekbredenindir
DilehrinidnhmileykdNiyz
Lutfilebugnhasltamrideyindir
Niyzgnlehrinidnfkeileykt
Lutfilebugnhsltamiredenindir

1489
(ERDOAN,1998)s.89

83
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
1490
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
1491
Hemkartrhdengiruesskalmasun
Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
1492
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdur
Yoklabumsrtrhanladumoolmasun
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdr
Yoklabumsrtrhanladmokolmasn
YavuzSultan Selim Han (hyt:22Eyll1520)zamanndabalaypKanununSul

tanSleyman(hyt:7Eyll1566)dnemindeyaplmbircamidir.
Hatminebucmiintrihimsradankar(931)
Hemkartrhdengiruesskalmasun
Bitiinebucmiintrihimsradankar(931)
Hemkartrihdengeriesskalmasn

1490
Bu trih ktas, Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin, Sl. Ktp. Reid Ef.1218
(v.139b) numaradaki elyazs Mecmuasnda yer almaktadr. Ktann ilk beyti Edirneli
Emrye aittir. Niyz sonraki beyitlerle bu tarihi erli ederek yeniden lfz ve manev tarih
drmtr.(ERDOAN,1998)s.90
1491
Mild:1524
1492
Mild:1519

Dikkatisterbumuammmislidrfilmeb(925)
Kimhisbitsebunuyanlsanupyanlmasun
Dikkatisterbumuamm
1493
benzeridirgfilvarl(925)

1493
Muamm:bilmece,anlalmazi,anlalmas.Zorolansr,bilinmeyenhl,karkey.
EDRNELEMR
Hayat
Emr,Divaniirininkendinibulduu,orijinalrnlerverdiivesonrakiyzyllaretkile
dii 16. yzylda devrin kaynaklarnda iiri takdir edilen ve muamma ve tarih drme
sahalarndastdolarakkabuledilenbirirdir.
Emr'nin doduu Edirne, ilk nce devlet merkezi, daha sonra da Balkanlara yaplan
ftuhtn ve asker harektlarn beii olarak Osmanl devletinin son zamanlarna kadar
neminikorumubirehrimizdir.Edirne'denuzunbirmddetiin,iirenemverenhatta
kendilerideiiryazanpadiahveehzdelerehriolarakdaszedilebilir.
Emr'nindoduuvehayatnnbykksmngeirdiibuehir,siyasveaskerbirmer
kezolmasyansraaynzamndabirilimvekltrmerkeziolmazelliinedesahiptir.Sz
konusu dnemde Edirne'de iir zevkinin ileri derecede olduunu, irlerin tertip ettikleri
meclislerdeiirokuyupdeerlendirdiklerinikaynaklardanreniyoruz.
Aslnda Edirneli, hatta Rumelili irlerin gelenee dayal divan iirinde, fazla belirgin
olmasa bile ayr bir slp izgilerinin olduunu sylemek mmkndr. Asl ad Emrullh
olanvekaynaklardaounluklaEmrelebi,EmrullhelebiolarakgeenEmr'ninEdirneli
olduubtnkaynaklardaittifaklabelirtilmektedir.
AilesihakkndabilgimizolmayanEmr'nintahsilhayatileilgilisadeceSehiBey'inHet
Behit tezkiresinde yer alan "lmi zhire sa'y iderken ferat itdi" cmlesinden tahsilini
yardabraktnreniyoruz.nceleribazimretlerinkitbetvazifesiilemegulolurken
HasanelebininanlattnagreKemalzdeAlielebi'ninEdirnekadsolmasndansonra
onun himayesi ile Yldrm Bayezid Medresesinin tevliyet hizmetinde bulunmu ve bu
ekilde"dilimahznudnvegoncaihtrglgibihandn"olmutur.
YineaynkaynaagreEmr,dahasonradmanlarnnhasedinemaruzkalarakbuva
zifesinden azledilmitir. Emr tezkire sahiplerinin yakndan tand bir irdir. Kendisi ile
ok defa grtn ve hizmetlerinde bulunduunu syleyen Riyazden onun mrn
stanbulveEdirnearasndatevliyetvazifesiilegeirdiinireniyoruz.KnhlAhbarsahi
bi li de ayn kanaattedir. Onu yakndan tanyan tezkirecilerden birisi de k elebidir.
k elebi 950 senesinde taundan hasta olarak yatar iken Emr'nin yannda bir arkada
olduu halde kendisini ziyarete geldiini, hatta ziyaretten sonra ldnn ayi olmas
zerineEmr'ninonunlmneGitdikelebidiyerektarihdrdnsyler.
Emr'nin memurluk hayatnda ykselememesinde onun Riyaznin tabiri ile birok Ru
melili irde grlen "kemli istins"nn ve Ahd'nin de doru tespiti ile "kimse
medhinde bir msra dimemi" olmasnn byk pay vardr. Gerekten de onu bir "istin
iri" olarak niteleyebiliriz. Herhangi bir devlet by iin kaside yazmam, kimseyi
medhetmemitir.Divanndaonunbuynngsterenpekokiirvardr.Onunbukana
atkrtutumuvemstantavrmemuriyethayatndayksellememesinevekendisininfakr
uzarretiindemrngeirmesineyolamtr.
Kaynaklarda esrr imekten ve hayallere ar derecede dalmasndan dolay mrnn
sonlarna doru uurunu kaybettii belirtilen Emr, 983 (1575) tarihinde Edirnede vefat
etmitir.Hasanelebivellmtarihini982olarakverselerdelmneyazlantarihler
denonunHicri982devefatettiiortayakmaktadr.

EserleriveEdebKiilii
Emr'ninbugneulaaneserleriDivanvemuammalardr.Bazdivannshalarndaks
menkaytlolanmuammalarayrcamstakilbireserhalindebirarayadagetirilmitir.Baz
kaynaklardakendisineatfenmanzumbirPendiAttar tercmesindenvebirmesneviden
bahsediliyorsadaPendiAttartercmesininbirbakaireaitolduuortayakonmutur.
Ayrcauartezkirelerindedebylebireserindenbahsedilmemektedir.Kendidevrinde
bu kadar mehur olan bir irin bu iki eserinden temel kaynaklarda bahsedilmemi olma
sndanyolaklarakkendisinindivanylamuammalarndanbakaeseriolmadsylenebi
lir.Divanndakiiirlerinougazeldir.Divannda581gazeldndaikikaside,birmurabba,
bir muhammes, bir msemmen, iki tahmis, bir mstezad ve drt yz akn mukattat
vardr.
EmrmuammaalanndaDivanedebiyatnnbelkideenndegelenismidir.Muammaya
genyatailgiduymu,nceKnalzdeAlielebiilebirlikteMirHseyinNisbrninmu
amma risalesi zerinde alm ardndan da bu sanat ilerleterek muammann nem ka
zanmasn ve kendisinden sonra devam ettirilmesini salamtr. Tezkirelerde Emr'nin
birok ranly muammada gemi olduu belirtilir. Bu konuda "muammgy" ve
"muamm k" olarak nitelenmitir. Sonraki devirlerde yazlan muamma risalelerinde
verilen rnekler ounlukla Emrnin muammalarndan seilmitir. Emr'nin kaynaklarda
zerindedurulandierbiryndetarihdrmedekiustaldr.Kaynaklaronunbusaha
dakimaharetininbenzersizolduunuvebualandayenilikgetirdiinikaydederler.Bununla
birlikte divanndaki tarihler azdr. Bunlarn da muammalar gibi ayr bir mecmuada kaytl
olduudnlebilirsedeDivannndahihayatndaikentertipedilmediiiintarihlerinin
ounun zayi olduu sylenebilir. Devrine ait kaynaklarda sultan'uar, emir'
uar, emlahu'uar olarak adlandrlan ve iirlerine geni yer verilen Emr'nin iirin
denadatezkirecilervgilebahsetmektedirler.
Yinedevrindetertipedileniirmecmualarndaonuniirlerinegeniolarakyerverilme
si, dneminin irlerince takdir edilmesi onun kendi asrnda ne kadar hret kazandn
gstermektedir. Kaynaklarda iiri hakknda hkm verilirken tahayyl gc ve kulland
tebihleredikkatekilir.Dahancehibiririnkullanmadmazmunlarveincefikirlerile
iirlerinirdbelirtilenEmr'ninmuammailefazlauramasiirlerinedetesiretmi,bir
takm kelime oyunlarna ynelmesine yol am, bu ise iirlerinde zaman zaman kapall
dourmutur.
Emrnin iirleri umumiyetle beer ak konu almakta olup ilah ak dorudan konu
alan tasavvuf iir yazmamtr. iirlerinde divan sevgili tipi ile ilgili klielemi ifadeleri
kulland gibi, allmn dna karak, mesela sar sal sevgiliden de bahsetmitir.
fadeyecanllkkatan,iirdiliningnlkdilileolanilikisinigsterenveahsslbunbelir
lenmesinde faydal olan deyimleri ska kullanmtr. Salam bir slba ve veciz ifadelere
sahipolanEmrninnemlibiryndeDivaniirigeleneiiindekalplamolanbenzet
meunsurlarnkendihayalgcylefarklbirekildeileyereksradanlortadankaldrma
sdr.KnalzdebuhususadikkatekerekEmrnintebihlerininhayretfezyfeshatve
gayretnmybelgatolduunusylemitir.
iirleriteknikbakmdansalamoluparuzugeneldebaarlbirekildekullanm,kafiye
hususunda da kusurlardan uzak kalabilmitir. iirlerinde devri ile alkal rf ve adetleri,
gnlk hayatn iinden birok unsuru baaryla yanstan Emr, divan iiriyle sosyal hayat
balantsnispatlayangzelrneklersunmaktadr.EmrniniirlerindedierRumeliliair
leriniirlerindedegrlenhrvezdesyleyitarzglbiristinduygusuiledebir
lemivebylecefarklbirslportayakoymasnazeminsalamtr.Hasanelebi,Emr'yi

Kimhesabetsebunuyanlsanpyanlmasn
CmiiSultnSelmHnaklupbirtabpk
Balamtrihinanunhemdimianlanmasun
CmiiSultnSelmHnaklpbirnoksanszbirg
Balamtrihinonunhemdemianlanmasn
Brekallhhomusannaeylemitylekim
Birdahiaslabutrihinnazriolmasun
Brekallhhosanatkranesylemityleki
Birdahiaslabutrihinbenzeriolmasn
Hatminntrihibumsramsraless(931)
Bedinebuoldtrhgirumsrakalmasun(925)
Bitimtrihibumsramsraless(931)
balaynabuoldutrhbakamsrakalmasn(925)
Varkelmndaiaretmehazinebunlarun
Kimkiahzinduymyayanlsanupyanlmasun
Varkelmndaiaretktyerebunlarn
Kimkialnduymaypyanlsanpyanlmasn

kskananlarnonuniirininmanailemukayyetolduunu,kaneiirlerinindebulunmad
yolunda kendisini tenkit ettiklerini syler. Hlbuki Emr'nin divan incelendiinde baarl
birekildesylenmikanegazellerinindebulunduugrlr.Fakatmuammailefazlaca
uramasnniirlerindemanaynnedahafazlanemvermesineyolatdabirgerek
tir. Tezkire yazarlarnn Emrnin ince tahayyl ve bkir manalara sahip, tarih drmede
yetenekli ve muamma sahasnda edebiyatmzda r ac bir ir olduu noktasndaitti
fakettiklerigrlr.
Devrindegrdilginindahasonrakidnemlerdedevametmemesininbalcasebebi
kanaatimizce,kendisiningzelvezarifpekokiiriolmasnaramendahaziyademuamma
stdvemuammairiolaraktannmasdr.Birneviedebimodaolarakkabuledilebilecek
alan muammaya gsterilen ilgi azalnca ismi nerede ise muamma ile aynileen Emr de
unutulmaya terkedilmitir. Bylece kendisinin nlenmesinde messir alan bir husus daha
sonrahretinineksilmesindeveunutulmasndaroloynamtr.
zetle; Emrnin iirlerinde bir sanatkr titizlii ve itinas, kuvvetli bir hayal dnyasyla
beraberkvrakbirzekveyeryerbirlirizmgrlr.Sondnemedebiyattarihlerindehak
ettiiyerialamasada,muhayyilevetasvirkudreti,bakirmazmunvedeyileri,allagelen
benzetmelerleorijinalalkalarkurmas,muammadaDivaniirininstdoluugibihusus
lar dolaysyla Emr, 16. yzyln st dzeyde kuvvetli, orijinal ve baarl irlerindendir.
(Prof.Dr.MehmetA.YektaSARA)
Zamnumuzgeicekokninzuhureyler
Zamnumuzdaeerininumuzyokdur

Hatmidokuzyzotuzbirdeessaltyl
Evvelolmuumarztharedekyklmasun
Bitiidokuzyzotuzbirde(935)tamamaltyl
Evvelolmuumarztkyametekadaryklmasn
Haddiztndamummdurbugyherkii
Ferzifikrinoynadurkenaklehmtolmasn
Haddiztndamummdurbusankiherkii
(Santratagibi)Fikrinvezirinioynatrkenaklehmtolmasn
tizrileNiyzyazdoltriheerh
Umarznsekremindenzrmzdekalmasun
zrileileNiyzyazdotriheerh
Umarzinsanlarekremindenzrmzdekalmasn

Z
84
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
KfrimngussasndankurtulupYrinbugn,
olruhizlfndebuldukkfrileimnmz.
LutfiledngicegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkeniloldukrmihmnmz.
Nicegeldicnteslimeyledikkurbanla,
Hamdlillhkabuloldubugnkurbnmz.
HalklemherdemokurKlleyinhalikn,
KendiokurdimllvechehuSubhnmz.
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Vechibklevhizredimynmz.
AinlkarttncaeyNiyzdostile
Arttbezmivahdetiregnbegnseyranmz
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,
Anniinbirnefesayrlmadmestnmz.
Yanlzcabizevahdetisesiniiirdicnnmz,
onuniinbirnefeslikzamanayrlmadsarholuumuz.
Vahdet srf cmn itik demekten murad Ahadiyyet makmdr. Dier

makmlarsrfvahdetdeildir. Cemmakmnda, halkbtn, hakzhirolduun
dan hem Hakk var hem halk var. Hazretl cem makmnda Hakk btn, halk
zhir ki, erat makmdr, burada da hem Hakk var hem hallk var. Ceml cem
makmvahdettir,ikiksmablnr: Birizhir, dieri btn.Cenb Hak

1494
Evvel odur, hir Odur, zhir Odur,
btnOdurbuyurmutur,yanizhirdeOdur,btndaOdurolunca,grld
zerezhir,btnszlerivardr.Ahadiyyetise,oradabireyyok,yanivahdet
srforadavar,ikilikteneseryoktur.
KfrimngussasndankurtulupYrinbugn,
olruhizlfndebuldukkfrileimnmz.
KfrveimntasasndankurtulupYrinbugn,
uruhunperemindebuldukkfrileimnmz.

1494
Hadid,3

LutfiledngicegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkeniloldukrmihmnmz.
LutfiledngecegeldibizeterifettiYr,
Adniitirkenyurtoldukrmisafirimiz.
Dn gece Yr bize ltfedip terif etti szleriyle o zaman Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azze yle bir tecell vak oldu ki ayn Hazreti Msa
aleyhisselmyaTvavdisindeAllahTelnnatesretiyletecellettiigibi,bize
deYrterifettidemekistiyor.
Kurban
eitli dinlerde bir Tanr'ya ya da bir baka doast varla sunulan can; s
lamdaAllahTel'yayaknlamakamacylakesilenhayvan.
Hemen btn dinlerde kurban, canlln kutlanmas, onun ilh ve yok edile
mez doasnn olumlanmas anlamna gelir. Kurbann doast varla adanarak
kutsanan can, kurban sunan ile doast varlk arasnda ba kuran kutsal bir
gce dnr. Kurban araclyla canllk ilh kaynana dner ve o kaynan g
cn, yani canlln yenileyip tazeler; bir baka deyile, yaam yaamla beslenir.
Mesel: kurban sunan bir Romal kendi tanrsna, "Bu sunu seni oaltsn" bii
minde seslenir. Kurban sunan kiinin temel zlemi kutsal gcn oalmasndan
yararlanmaktr.Biranlamdakurban,ilhyaamgcnn,kaynailegrnmleri
arasndakikarlklaknniticigcvegvencesidir.Kurbanolaraksunulancan
ly yakmak, kesmek ya da bir baka biimde cann almak, kurban etme, yani o
can kutsama edimiyle genellikle zde deildir. Mesel: bir hayvann kesilmesi,
onunncedenTanr'yaadanmyaamnn"zgrklnarak"Tanr'yaverilmesidir.
Gene canl bir e ieren yiyecek sunularnn sunak
1495
ateinde yaklmas, sunu
nunttsyoluylaTanr'yaulamasnsalar.Kurbanayinleripekokdeiikbiim
veamatamasnakarnhepsinintemelanlamkutsalglezorunluveetkilibir
ilikikurmak,insannvednyasnnkutsaldzendekiyerinipekitirmektir.
nsannkutsalgereklieilikindeneyimininbirgrnmolarakkurbanndin
sel bilinte derin kkleri vardr. Bu nedenle kurban geleneinin olas kkenleriyle
ilgili her nerme, dinin kkenleriyle ilgili nermeler gibi byk lde kurguya
dayanmak zorundadr. zellikle E.B. Taylor, W. Robertson Smith ve J.G. Frazer'n
bu konudaki aratrmalar kurban geleneinin anlalmasna byk katklarda bu
lunmu,amadoyurucusonuvermemitir.
nsankurbanetme

1495
Sunak:altar:(i.)kurbankesilenyahutbuhuryaklanzelyksekyer,kurbanta,mez
baha

Tanr'ylabtnlemekveonunkutsalyaamnakatlmakamacylainsankurban
edilmesi ya da insan yerine bir hayvan sunulmas da dinler tarihinde rastlanan
olgulardr. En deerli sunu olarak insan yaamnn kurban edilmesinde kefaret
amacnndabulunduugrlr.Savatakazanlanzaferinkarlolaraktanrlara
kurban sunmak amacyla sava tutsaklarnn kltan geirilmesi eski alarn yay
gn geleneklerinden biridir. nsan kurban etmenin topran verimliliini artrma
abasylailikisi,bugeleneinavcyadaobanhalklaragretarmtopluluklarnca
daha yaygn biimde benimsenmesini aklar. Mesel bu topluluklarda bereket
tanrlarnbedenletirdiineinanlankutsalkrallargtendtklerinde,topran
verimliliiniolumsuzyndeetkilememeleriiinkurbanedilirlerdi.Bazendekralla
rnyerinebirsreiinbakalarkutsanrveldrlrd.
Afrika'dainsankurbanetmeninatalaratapnmailebalantlolduueitliyer
lerde,lenlerinklelerindenbazlardaonlarlabirliktecanlolarakgmlryada
ldrlerek efendilerinin mezarnda onlarn altna konurdu. Fonlar, krallarnn
lm dolaysyla ok gsterili insan kurban etme trenleri dzenlerlerdi.
AsantilerdeTazeYamenlii'ndeturfandaadaolarakgenelliklesulular,bazen
deklelerikurbanederlerdi.
BugnMeksika'nnbulunduublgedeGne'ininsanlarlabeslenmesigerekti
iyolundakiinannedeniyleAzteklerleNahualarnmevsimlikmsrayinlerindeher
ylbinlercekiikurbanedilirdi.nkalardaisebutrtoplukurbanlarkrallarntahta
kylasnrlyd.BugnkPeru'daveKuzeyAmerika'dakibazYerlikabileleriara
sndadainsankurbanedildiiolurdu.
Msr'da ve Orta douda yaplan kazlar, eski alarda kraliyet ailesinden biri
ldnde br dnyadaki yaamn maiyetiyle birlikte geirmesi iin bazen ok
sayda hizmetkrlarnn da gmldn ortaya karmtr. Asur ve Kenan dinle
rinde,bazendesrailoullararasndaocuklarnyakldanlalmaktadr.
Vedalar dnemindeki Hindistan'da insan kurban etme geleneini srdren
Tanra Kali'nin mritleri her cuma akam bir erkek ocuk kurban ederlerdi. Ja
ponya'da da insan kurban etme gelenei ortaalarn balarna dein srd. in'
de ise kral maiyetiyle birlikte gmme uygulamas, 17. yzyla dein aralklarla
srdrld.
Eski Yunanllar ve Romallar arasnda hayvanlarn ldrld eitli ayinlerde
nceleriinsanlarndakurbanedildiisanlmaktadr.SonralarHristiyanlardagece
lenlerinde kurban edilmi insanlarn etini yemekle sulanmtr. Ortaalardan
balayarakyakngemiedeinYahudilerin,Pesah(Hamursuz)Bayram'ndaHris
tiyanocuklarnkurbanettiklerisylenir.
1496
HalklemherdemokurKlleyinhalikn,
KendiokurdimllvechehuSubhnmz.
leminhalkherzamanokurKlleyinhalikn,
SubhnmznKendiokurdimllvechehu.

1496
Anabritannica,Kurbanmaddesi

Halk lem her dem okur yani lemlerde olan yaratlm olanlar dim unu
okur:Hereyhelkolucudur,hereyhelkolucudur,herandafndir,herbir
tecelldefndir(hereyyokolucu,mahvolucudur)
Haksbhnehvetaalhazretleride:llveche,illvecheyanihereyhelk
olucudur,illveche,YalnzHakkbkdir(yalnzAllahTelbakdir)buyuruyor.

BirgnOnunztndanbakahereyhelakolacaktr
1497
ayetinegaripbir
manaverdi:BununlaAllahTelkendisinivmyorvekullarnakardakdem
vebekasndantrkendinimedhedip:
Ben daima kalrm, siz ise, yok olup gideceksiniz demek istemiyor, belki
de kendi merhametine davet ediyor ve (bak ve ebed olmanz iin) damlann
denizdekaybolmasgibisizdeyokolmaktanmstesnaolanztndatamamyla
yokolundiyor.Naslkidemitir.
iir:
Onunztndanbakahereyyokolur.
Onunztndadeilsenvarlkbekleme.
Bizini ztmzda yok olan kimsenin cezas Her ey yok olucudur
yetindekiyokoluculukolmaz.
nko,lyigeti,(imdi)lldadr.lldaolankimseyokolmad.
(
1498
)
1499
Biracebhatlardrrgehyazlur,gehsilinir,
Vechibklevhizredimynmz.
Biracebhatlardururgehyazlr,gehsilinir,
Bkolanyznnlevhaszeredimgzlerimiz.
Hatlardan murad bu mahlkattr. Her anda bu mahlkat vcda gelir, yok

olur,vcdageliryokolur,velkinvechibkdekalansretlerimizdimdir.
AinlkarttncaeyNiyzdostile
Arttbezmivahdetiregnbegnseyranmz
EyNiyzainlkarttkcadostile
Vahdetmeclisiiindegndengneseyranmzartt
Kiinin Hakk ile marifeti terakk bulduka, yani bir kimsenin Allah Tely
bilme hususundaki bilgileri oaldka, ona olan inl da o nisbette artar.
Onun vahdet bezminde seyrn terkk bulur, yani o kimsenin vahdet alannda
ilerleyiiartarvebuilerleyiileartkondandnyvehiretkesilmez.

1497
Kasas,88
1498
Mesnevi,c.I,s.30523054.
1499
(Ahm95),c.2,s.66(484)

85
Vezin:MeflFiltnMeflFiltn
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz.
Savmusaltuzekt,gnhkirinmahveder,
Darbzikirolmasagnlpassilinmez.
Silgzndnandanbakgresinkendizn,
Hakkatingneidomudururdolanmaz.
Kavseyneeriincevarrgelirgemiler,
Evednnnbahrnahergizgemisalnmaz.
Oderyyadalmaacanterkinurmakgerek,
Cnnakymayncaoderyyadalnmaz.
BusretinlibsnvergayriyeNiyz,
Olbahredalarisenyetgerigelinmez.
eratinszlerihakkatsizbilinmez,busebebtenCemmakmHazretilCem
deeratmakmdr.HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellem:
Buyurduki:KimFatiha'yokumadanbirrek'atnamazklarsa,imamnarkasnda
bulunmadtakdirde,namazklmsaylmaz.
1500
buhadisdorudur.mm
zm hazretleri hakkata in olduundan: mam ve cemaatin vcdlar Cem
makm zere tek bir vcddur demilerdir. Hakkn vcdundan baka vcd
varm,yoktur.teimamnokumas,cemaatnokumasdr.Busebeptenimam
okur,cemaatskteder.imdimmzmEbHanifebuhakikatbilmeseydi
eratianlarmyd,anlamazd.
mm afi, mm zamn szleri dorudur, fakat Hazretl cem makm
zere cemaatin dahi okumas lzm gelir, nk bu makmda Hakk btn, halk
zhir olduundan dolay afi imamlar Ftihy okuduktan sonra bir sre skt
ederler,busradacemaatdaokur,sonrazammsreokunurverkavarlr.
Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz
limksmdr:lmelyakn,Aynelyakn,Hakkalyakndir.
lmelyakn: Avmn ve zhir ehlinin ilmidir. te halkn vcdu Hakkn
vcduna delildir. nk sni sanatndan bilinir. Deve tezeinden, adam izinden
bulunur,yanibiradamizigrrsn,oizdengider,gider,sonundaaradnada
mbulursun.HlbukiCenbHakkgipdeilki,delililebilesinvebulasn.tebu
avma,yanihalkagregzeldir.

1500
Muvatta,Salt38,(1,84);Tirmiz,Salt283,(313).

Aynelyakn:BuhalkHakknmazhardr,mstakilvcdlaryoktur.Bug
r, syleyi Hakkndr der, fakat vcdu bir trl Hakka veremez, vcdunu
kymetlitutar,buvcdHakknsfatlarnamazhardrder.tebudatarkatehli
ninilimidir.imdiaynelyaknenisbetleilmelyakngzelmi?Hayrdeildir.
Hakkalyakn:Buhakkatehlininilmidir.VcdHakknvcdudur,Hakkn
vcdundanbakavcdyoktur.LmevcdeillHbunadelildir.imdibuna
nisbetleilmelyaknveaynelyakngzelmi?Hayrdeildir.Birslikaynelyakne
varmadanHakkalyaknevarrm,yanitarkatehlininilminigrmeden(bilmeden,
renmeden, zevk etmeden) Hakk ehli ilmini bilir mi, bilmez. te bu sretle
Hakkatin szleri tarkatsiz bilinmez denilmesi Aynelyakne varmadan Hakkal
yaknevarlamazdemektir.
Savmusaltuzekt,gnhkirinmahveder,
Darbzikirolmasagnlpassilinmez.
Oru,namazvezekt,gnhkirinmahveder,
Zikrindarbeleriolmasagnlpassilinmez.
Kii farz namaz iin Allah'a ynelince kalbiyle, kulayla ve gzyle ynelir.
Bu ekilde namaza durur ve bu ekilde namaz bitirir ise, namazdan karken
anasndanyenidomugibiolur
1501
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbuyurduki:
er hayat ve erkn doru olmazsa demektir. Almeti odur ki sen namaz
doru kldka namaz da seni dorultur. Gnden gne zhdi ve salh ziyde ider.
Hatta namaz dnda bile men eder. Sahibinin kalbine doru namaz Allah Tel
korkusunudrr.
1502
Evet,ZtHakdomudolanmaz,fakatgznsilmediiniingremezsin.Bir
keregznsildeandansonrabak,iteozamangrrsn.
Evednnnbahrnahergizgemisalnmaz.

1501
MakasdHasenedeaslnnolmadbelirtilmesineramenbn.Hacer.Buhrerhin
de deiik lafzlarla Halebnin mm Selemeden rivayet ettiini belirtir. Ayrca bn.
Hanberin de rivayet ettii sylenir. Acln mttefekun aleyh olduunu sylerken.
Sannin de ryasnda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme shhatini dorulattn
syler,bkz.Acln.I/87
1502
(EEN,2006),s.54;(MISR,1223),s.16a

Evednnndenizinehibirzamangemisalnmaz.
BeyittegeenKavseyndenmuradtevhiddeCemlcemmakmdr.Ora
yakadarisneyniyet,yaniikilikvar.EvedniseAhadiyyetmakmdr.
Oderyyadalmaacanterkinurmakgerek,
Oderyyadalmaacanterketmekgerek,
Vahdetderysnacanterketmedenvecanakymadanorayagemisalnmazve
oderyyadalnmaz.
BusretinlibsnvergayriyeNiyz,
Olbahredalarisenyetgerigelinmez.
Niyzbusretinelbisesiniverbakasna,
Oderyayadalarisenyetgerigelinmez.
EyNiyz,yetoderyyadalarsanbusretgiysileriniterket.Birdahasrete
itibarkalmaz,demektir.

86
5+5=10
Bulanzn,grenyzn,
Biryzdahigrmekdilemez.
Vuslattaolan,hayrettekalan,
Aklndiremez,kendinbulamaz.
Hermuseherodlarayanar,
Hembenzisolaralarglemez.
kolagr,sdkolagr,
Cehdeylemeyenmenzilalamaz.
Meftnolal,mecnnolal,
BuMsrdahiaklagelemez.
Bulanzn,grenyzn,
Bulanzn,grenyzn,
Bulan zn, gren yzn de Hakkn yzn gren baka yz grmek di

lemez.Tabiibakayzyokkigrmekdilesin.
Hermuseherodlarayanar,
Herakaamvesabahatelereyanar,
kolagr,sdkolagr,
Cehdeylemeyenmenzilalamaz.
kolagr,sdkolagr,
Gayreteylemeyenyolalamaz.
Meftnolal,mecnnolal,
kolal,mecnnolal,
Akmakamndaaklnhkmszolmasyanndadntepektalepedilmez.

87
Vezin:MeflnMeflnMeflnFeln
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
amurdurhavznniibulandkadurulmaz.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
inieylemezaydnkaragususrlmez.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
ZarfetlebuMsrdenhaberalsamdemehi,
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Ey
1503
DecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,
Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.
AykolDecclHakkntakdribilaslabozulmaz,
Ezellevhasndakiyazsilinmezhemykanmaz.
mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnumsanaukadaraltnvirelmfeebev()dekibe()ybirnokta
ziydeitfe'etev()eyledimiler
1504
Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbiniboza
mazlarvarunolfikirdenfrolundimi.
1505

1503
Eya:f.Acabamnasnaniddr.Hey,eygibiarma,nid,seslenmeedatolarakda
kullanlr
1504

Sonrayinegittiler,birbeldeahalisinevarncaonunahalisindentaamistediler.Onlar
ise bunlar misafir kabul etmekten kandlar. Derken orada bir duvar buldular ki, ykl
makistemekteidi.Hemendorultuverdi.Dediki:Eerdileseydinbununzerineelbette
bircretalverirdin.
1505
(MISR,1223),v.102a
mmAlkerremllhvecheyeAntakyaehli
sultnmsanaukadaraltnverelimfeebev()dekibe()ybirnoktaziydeetfe
'etev()eyledimiler

Takdr tedbirle bozulmaz denir. Takdr udur: Her fiilin icdna bal olan,
yaniheriinmeydanagetirilipyaplmasnasebepAllahTelnnkudretidir.
kincibeyittegeenEzellevhiiseKazdemektir.Kaz,AllahTelnnen
nce malumatla tecellsine Kaz denilir. Sonra bu lemde herkes iin kazda
olan fiilerin icdna sebeb olan Allah Telnn kudretine Kader denilir. te bu
kazvekadernebozulur,nesilinir.
Nedenlsyedersenetsonundahephebdr,
Nedenligayretedersenetsonundahepbounadr,
nk kaz ve kader hakknda senin havuzun (iindeki sularn) bulanktr, bu

sebeptenkazvekaderibilemezsin.Esasenkimsedebilmezvebilmeealanla
rCenbHakmenetmitir.
Gnldurulmadkalemigaybinums,
Gnldurulmadkagaybleminingneleri,
umusdanmuradedilendeAllahTelnntecellleridir.Hakkgrlmez,ama
ba gzyle grlmez, yani btn gz kr olan Hakk grmez. Ancak Hak
zhirdir, yani grlmektedir. Ruhu saf ve basret gz (gnl gz) ak olan
rifler Haktan baka bir ey grmezler, nk vcd, Hakkn vcdu deil mi
dir? Bu makmda bni Friz hazretleri Kasidei Tiyesinde: beda bilihticb ve
ihtifi bimezhir, yani Hicabla zhir oldu (rtleriyle grnd), mazharlarla
(grnenlerle)gizlendibuyurmutur.
Nedenligayriyialatsabirkimseanda,
Mukallib
1506
alatrsonundaaslyzglmez.
Nedenlibakasnalatsabirkimseonuda,
Mukallibalatrsonundaaslyzglmez.
Dururkendisiyokgibiiinilerhafda,
Alanverenodur,kendisimahfdirgrlmez.
Kendisiyokgibidururiinilergizlide,
Alanverenodur,kendisigizlidirgrlmez.

Eyahmaklarbendegldnynunhalkcem'olsaAllhuntertbinibozamazlarvarun
olfikirdenfrolundemi.
1506
Mukallib:(Kalb.den)Bakatavrageiren.Bakahledeitiren.Birbakatarafadn
dren.

Anniinmahcubolan(Tevhidehliolmayan)grmez,onuancakhicb(gaflet
rtlerini)kaldrangrr.Hakkzhirgrenrifler,anniinibozmaaabalayp
yorulmazlar.
Nimzhirdururgzllere,myamahf,
Anzhirgreniinibozmaayorulmaz
Gzllerenimetleraktadurur,krleregizlidir,
Onuzhirgreniinibozmaayorulmaz
Hakknsrremnolmayanabilkimdenilmez.
Hakknsrremnolmayanabilkidenilmez.
Zerfetle, nezketle sakn Msrden haber alacan sanma, alnmaz. nk

CenbHakKurnKeriminde:
Allhsizlereemnetleriehilolanla
ra verilmesini emreder
1507
buyurmutur. nk emneti ehli olmayana vermek
emnetezulmdr,zirozamanverilenemnetindeeribilinmez.
Yukardakiyetingelmesininsebebiuidi:
Mekkei Mkerreme fethedilmiti. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efen
dimiz Kabeye girmek istedi. Anahtar ise henz daha Mslman olmam olan
Osman bin Talhada idi. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Hazreti Ali
kerremllhvecheyianahtargetirmesiiinonagnderdi.
OsmanbinTalha:
BenMuhammedinhakikinebiolduunainanmyorumki,Kabeninanahta
rnteslimedeyim.Anahtardedelerimdenbanakalmtr,dedi.
Fakat Hazreti Ali kerremllh veche, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
emriniyerinegetirmekzereanahtarhalenmrikolanOsmanbinTalhannelini
skarakzorlaaldveRaslllahsallallhaleyhivesellemegetirdi.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve ashap Kabeye girip putlardan temiz
ledilerveierdeikirekatdakrnamazkldlar.BuaradaHz.Abbasradiyallh
anh,Kabeninanahtarnnkendisineverilmesiiinricadabulunmutu.Oesnada:
Emneti ehline verin yeti cellesi nazil oldu. Bunun zerine Efendimiz
anahtarHazretiAlikerremllhvecheiletekrar eskisahibi OsmanbinTalhaya
gnderdi.OsmanbinTalha:
YaAli,birazevvelanahtarelimdenzorlaaldn,imdiisetekrargetirdin.Bu
nunsebebinedir?Diyesordu.
HazretiAlikerremllhveche:

1507
Nisa,58

Buhusustayetnaziloldu,dediveemnethakkndanazilolanyetisonuna
kadarokudu.
OzamanakadarimannasipolmayanOsmanbinTalharadiyallhanh:
Dininizin emnete verdii ehemmiyete hayran kaldm dedi ve Raslllah
sallallhaleyhiveselleminhuzurunagtrlmesiniistedi.
Hazreti Ali ile beraber Huzuru Saadete geldiler ve Osman bin Talha, ehadet
getirerekslmerefiylemerrefoldu.AnahtarlarebediolarakOsmanevldnda
kalmas hakknda bir de vahiy geldi sonra Osman Mekkeden hicret edip anahtar
biraderieybeyeverdikihalaeybeevldndadr.
Grld zere yetin nzil olu sebebi zeldir, velkin anlam ynnden
ummdir.EmnetyalnzBeytierfinanahtarlardeildir.Dieremnetlerde
ne olursa olsun ummdir. Bilhassa Tevhid kadar deerli emnet olabilir mi?
nk Tevhid, Hakkn srrdr, emin olmayana (ehil olmayana) sylenmez, bildi
rilmez.

88
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,
smimizdirsylenenmnadaAnkolmuuz.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
olizftutaayynsoflarngiyseknevar,
nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
Mantkattayrnlgtmulkndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlermuammolmuuz
Lafzusretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneelfzznesret,cmlemnolmuuz.
Katrelerrmaa,rmakerdibahre,cemolup,
Karupbirbirinehloderyolmuuz.
Zerreleremse,gneeritivahdetknna,
Kalmadasltaadddferdyektolmuuz.
Herkesfetkimizfetgsterirynede,
Olkudrettozunusilpmcellolmuuz.
Zhidinzikrettiiolharfisavtnresmidir,
Zkirumezkrzikrebizmsemmolmuuz.
Sofununolhyuhyinarsndanalmazz,
Vaslderyyzbiz,olsesdenmberrolmuuz.
Allemelesmyamazharistersengelber,
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
TengzyleMsryisrettegrsemdemekim,
ZirbizolKfsretireAnkolmuuz.
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,
Tezeldenbizbuakiindersvomuuz,
Ak,Allahnsfatlarndanbirsfat(birzellik)olduuiin,akdaezeldir.Budu
rumdaylebirsoru,aklmzataklabilir:EzelitekvarlkAllaholduunagre,ezeli
akkimeyneltilmiolacaktr?
Anka,ismiolupcismiolmayankuanlamnagelenbirkelimedir.
Gerisretlemindesandlarkesretteyiz,
Kesretirebilmedilerferditenholmuuz.
Gerisretlemindesandlaroklukiindeyiz,
oklukirebilmedileryalnzkiiolmuuz.
olizftutaayynsoflarngiyseknevar,

nkandansoyunupmanenmuarrolmuuz.
olmeydanakanbantlarnkumalarnnevargiysek,
nkandansoyunupmanenplakolmuuz.
Beyittegeensoflardanmuradedilenburadasretlerdir.Dahancearzedildii
vechilegerektevhidinhusuliin:
1sktizfat,2fnivcdiyyt,3Refitaayyndenkurtulmannartol
duunuiretedenNiyzhazretlerisretolanbusoflardan(giyisilerden)soyunup
manevtemizliekavuturbenidemekistiyorlar.
Mantkattayrnlgtmulkndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlermuammolmuuz
Kudilininanlalmazlgtndansyleriz,
Herkesanlamazbizi,bizlerbilmeceolmuuz
Mantkattayr adndaki kitap eyh Attrn Hakyk, yani hakkatler hak

kndayazdbirkitaptr,buszaynzamandaKulisndemektir.tekelm
da cins (benzetme) var. Eer sylenmek istenen eyh Atrn kitab ise, bunu
yazan eyh Attra sor, yok ku lisn ise, senonu uan kulara sor, onu kular
danbakasbilmezdemekisteniyor.
nk Cenb Hak lisn olarak konumalarn lgat manlarn eye vermi
tir:nsan,cinvemelekler.Geriyekalanlarnlisnlaryoktur,sadlarvardr.On
lar kardklar sadlarndan (mesel kular gibi) ilham yoluyla birbirlerinin
mermnanlarlar.
Evliyy kirm hazert veresei enbiyy fihm olmakla kh hli istirk ve

zdrarda,khkulbrifniihtibrveibtiliinmtebihszlersylerler.
CenbHakveRasliEkremdenbakasiinmtebihkelmsylemek
cizdeildir,diyesulolunursa;
Cenb Rabblizze ve raslnden kelimt mtebihtn sudruyla
berbermmetimerhmeyibumisllszsylemekhakkndabirmenisarh
i kat olmad cihetle ber vechi muharrer vrisi ulm enbiy velmrseln
olan ulemy rsihn iin bir izin demek olduunda asl itibh olunamaz. Ve
bu kelm mtebihe iin bir haddi mahss dah tayn olunmamtr. mam
GazlbazkitaplarndamteabihszhakkndaOnlar,KuranKermvesn
nettekiszlerebenzemektedirdemitir.
1508
Mtebih yet ve hadislerin doru tevlini ancak ilimde rusuh shibi olan
zevt kirm fehm edip her limin anlayamad gibi evliy kirmdan sdr
olan mteabih szleri de ilmi lednn de rsih olan byk veller anlayabilir.
Mtebih sz sylemek hak olan mevddan ise onu Mslmanlardan ketm u
ihfetmeyipibreivzhaileifdeetmeklzmgeliridi,diyesorulursaitebu
sl yt ve ehdisi mtebihe iin de gerekir. O konuda verilen cevap bu

1508
(Tevfk),(YCER,yl:9[2008],say:21),s.344

mevzuda da doru cevap olur. Yani yet ve hadislerde zikr olunan
mteabihattanmurat,imtihnkulbrsihnolduugibimeyihizmdan
sdrolanmteabihttanmuraddaibtilykulbrifndir.Kiininmezhebi
sznden anlalr. Zira bir kimse mlhid ve zndk olduunu lisnyla ikrr
etmez,diyerdolunansoruyaylecevapverilirki;Busz,dorubirszdr.
Fakat o kimsenin sznden murdn tamamyla anlayp idrak etmek zere
mevkftur. Birtakm cehelei nsn evliy zmn rumz gaybi ilh olan ke
lmhakykittismnnmnlarnanlamayarakkelamlarntenvekendile
rinitekfrecesretetmekedepsizliktendoanbirdurumdur.
1509
Lafzusretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneelfzznesret,cmlemnolmuuz.
Lafzvesretcismileanlamakisterlerbizi,
Bizneszznesret,cmlemnolmuuz.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzszlerimizianlamakisteyenlervetevil
edenler bizi anladk zannederler. Fakat bizi anlamak zordur, demek istemektedir.
Hz.Mevlanakaddesellhsrrahulazizbukonudauaklamasokgzeldir.
Tertemiz Kuran mecdi kendi hevnla tefsire yeltenmisin. Sen nce ken
dini tevlet. Kurana uydur. Yanl i dnyana ve hevesine gre Kuran anla
maya alsyorsun. O yce mana senin bu hareketin yznden erileiyor,
dileiyor.
1510
Asl olmayan tevil sahibi de sinee benzer; onun vehmi eek sidiidir,
dsncesi de saman p. Sinek kendi dsncesine saplanp tevile kalkmsa,
bundanvazgese,bahtosineidevletkuuhalinegetirir.bretlebakankiisinek
olamaz;candaeklebalanmayalaykdeildir.
1511
lhilerde insn kelam olsa da anlamak iin manev bilgiye ihtiya gstermek
tedir.Szsylemeynndentasavvufehlinindereceleritr.
lkitecelliefl,ikincisitecellisft,ncstecellizttr.
tebumakamlardanelfziletbrmtezirolmaklamakmtmezkreden
szsyleyenrifibillhherbirmakmdafrakdlledenbirfrkannkelmna
ebh(benzer)szsyler.
TecelliieflmertebesindeCebriyye,
TecelliisftmertebesindeHulliyye,
Tecelliiztmertebesindettihdiyyemezhebinembihszsylerler.
Bu sdt sfiye ile frak dllei mezkrenin arasn fark ve temyz eden
eri erfi Ahmeddir. Eer bir kimseden bu trl kelm sdr olursa o kimse
ninahvlitaabbdiyesine(ibadetvekullukhallerine)nazarolunmaldr.Eero

1509
1510
Mevlana,Mesneviveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:108586
1511
Mevlana,Mesnevveerhi,(trc.A.Glpnarl,st.1973)I,s.251,b:109395

kimsecemi ahvlveetvrntamamylaerierfetatbkileferiziilhiyeye
vesneniseniyyeiAhmediyeyetevfkihareketedipdireierattenserm
inhirf etmezse (sapma yoksa o kimse sdt sfiyeden ve kendinden sdr
olan kelimt makmt mezkredendir. Eer ahvl ve etvrnda hilf erat
bireyesrrederse,okimseninfrakdlledenolduundapheolamaz.
(erhiMaksddaylebuyurulmutur:Buradahullveittihdvehmeden
ikimezhepvardr.Onlardabireyyoktur.Birincisi;slikAllahTelyaveAllah
Telda olan slknde tevhd ve irfan denizine dalar, ztn Allah Telnn
ztnda, sfatn Allah Telnn sfatnda yok eder. Allah Teldan baka her
eygzndenkaybolur.VarlktaAllahTeldanbakabireygrmez.Buhale
TevhidiFenderler.uhadsiKudsbunaiareteder.Kulumbananfileiba
detlerle yaknlar. Hatta onu severim. Sevince de benimle duyar, benimle g
rr.
1512
Hadisburadahullandrribarelerkullanmaktadr.
1513
Katrelerrmaarmakerdibahrecemolup,
Karupbirbirinehloderyolmuuz.
Katrelerrmaa,rmakerdideryaya,birleip,
Karpbirbirinehloderyolmuuz.
Buradaki hl kelimesi ile anlatlmak istenen husus, evvelce ruhlar leminde

naslHakkderyasndabulumuidiyselerbugndeayndurumdaolduklarhusu
sudur.
klar, Muhammediyet gneinin nlarndaki zerreler gibidirler. Onlar, g
neten feyz aldlar ve gne de (yani Muhammediyet nuru da) Vahdet knndan
(bir'likkaynandan)gelmitir.klarnhepsidebugereianladklarndantr,
onlar iin okluk (yani bir'den fazla olma hali) sz konusu deildir. Bundan tr
onlarnhepsideferdiyekta(tekfert)olmulardr.
Zerreleremse,gneeritivahdetknna,
Kalmadasltaadddferdyektolmuuz.
Zerrelergnee,gneeritivahdetmenbna,
oalmaaslkalmadtekferdolmuuz.
Tevhidmertebelerininneticesianlatlmaktadr.
Herkesfetkimizfetgsterirynede,
Olkudrettozunusilpmcellolmuuz.
Heroklukkibantlargsteriraynada,
Obulanklktozunusilipparlakolmuuz.
Yani kirli cam hi srlanr m, cam srlanmaynca ayna olurmu? Ayna kir, pas,

1512
Buhar,Tevhid15
1513

tozolursakimseyigsterirmi,gstermez.Ancakkir,pasolmazsaomirta(ay
naya) baktn gibi iinde sret grlr. te biz yle bir mcell, yani tertemiz
parlakbiraynayz,denilmektedir.
"...camaynayaevireneczayaTrke'de'sr'denmesininbirrastlantolamaya
canoananlamtm.Builhamannbirkeyazsndaanlattktansonrademi
tim ki: Okumak aynann iine bakmaktr; aynann arkasndaki 'srr' bilenler teki
tarafageerler,harflerinsrlarndanhaberdarolmayanlarisebudnyaiindeken
diyzlerininyaranlndanbakabireybulamazlar"
1514
Zhidinzikrettiiolharfisavtnresmidir,
Zkirumezkrzikrebizmsemmolmuuz.
Zhidinzikrettiiusesinharferesmidir,
Zkirvezikredilenzikrebizisimsahibiolmuuz.
"(Manayharfiylevemanayismiylemevcudatabakan)ikitaifeninmisalielle
rinde bir ayine bulunan iki ahsn misaline benzer ki; birisi ayinenin effaf yzne
bakar, iinde kendisini grd gibi ok eyleri de grebilir. teki adam ise,
ayineninrenkliyznebakar,bireyanlamaz"
1515
Zhidkimseninzikrettiilfzdir,yaniharfvesrettir,amazkirvemezkrve
zikremsemmdr.Bunlarbirbirindenokfarkldr.
Sofununolhyuhyinarsndanalmazz,
Vaslderyyzbiz,olsesdenmberrolmuuz.
Sofununuhyuhyinarsndanalmazz,
Bizderyyavaslz,olsesdenberiolmuuz.
BiradamkereHdeseHolur.FakatonunHdemesilafzdeildir,nk
H her bir mertebeden, yani Ulhiyyet mertebesinden de, Ahadiyyet mertebe
sindendedahayksektir,zirHviyyetiGaybMutlakadelleteder.tebir
adam nce bu mahssata bir kere H der, sonra malmta dahi H der, daha
sonra her ikisine de birden H derse, o adam H olur. nk mahssat ve
malmt(duygularvebilgiler)yokoluncageriyeHviyyetkalr.
Allemelesmyamazharistersengelber,
demuhemanatalimolanesmolmuuz.
Allemelesmyasahipolmakistersengelberi,
demvehemonaretilenolanisimlerolmuuz.
lk nce Nri Muhammed ve Esm, dem sretiyle zhir oldu. Raslllah

sallallh aleyhi ve sellem Ztn mazhardr. dem aleyhisselm ise isimlerin
mazhardrveNriMuhammedninbulemeilkzuhrudemsretiyledir.

1514
Pamuk,Orhan,KaraKitap.stanbul:CanYaynlar,s,329
1515
SaidNursi,rt'l'caz,stanbul:EnvarNeriyat,1986s.162

Beyitte geen Kf dan murad edilen sretlerdir. Ank dan da murad, bu
sretlerinhakkatiolanZtAliyye,yaniAllhnztdr.
O halde, Msr, her ey'dir. nk o, kul olarak yokluunu anlam, yok olmu,
varln Hak varlna vermitir. Bundan tr btn tenlerin iindeki can ile bir
olduuiinonatendiyebakmak,onutenzannetmekhatadr.O,Kafdagibiolan
tenininiindeismivarcismiyokAnkakuu(yaniruhvarl)olarakebediliksrrna
ulamtr:


S
89
VaslHakkolmaaeylersenheves,
Akaulagayridengnlnkes.
Gayrinesnesanmaakzhid,
Kendicennettenolupturmuktebes.
Krbndrbuhalikdim,
Ehliakiindeolmularceres.
Cismcnnkoyknyklediver,
Rhakagidemezmerkebferes.
Onsekizbinlemitutupduran,
Kfunnunterkibiyleyeknefes.
Tarfetlaynireyakarcmlesin,
Gerdokunsanraktanbirkubes.
Bacennetdeolursaodayak,
EyNiyzkomadildehruhas
VaslHakkolmaaeylersenheves,
Akaulagayridengnlnkes.
Hakkavaslolmaaheveseylersen,
Akaulabakasndangnlnkes.
Gayrinesnesanmaakzhid,
Kendicennettenolupturmuktebes.
Zhidakbakanesnesanma,
Kendicennetteniktibasedilmitir.
Krbndrbuhalikdim,
Ehliakiindeolmularceres.
Buhizmetilerdimkervanndadr,
Ehliakiindeanlargibiolmular.
Krbn kervn, yani kfile demektir. Mesel hac yolunda veya dier yola
gidenkfilelerekribnderler.Bukfilelerdedevelerinboyunlarnaanlarasma
larnnsebebianaldkadeveneelenir.Ayrcahereitalgalnmasnam
saade olunmutur, haram deildir. te deve hem alk ve susuzlua dayankl,
hemdekbirhayvandr.Gzelseslidevecilerarksylemeyebalayncadeve
lerakagelipararyollarnadevamederler.temahlkatarasndaakehlide
angibidir.(dierlerinicotururlar).

Cismcnnkoyknyklediver,
Rhakagidemezmerkebferes.
Cisimvecnnkoyyknyklediver,(hafiflet)
Akyolunagidemezmerkebveat.
Ak: kalple tam bir muhabbetle sevmek, sevgiliden baka her eyden yz e
virmektir.Nefsinktarzularnayniehveteakvemuhabbetdenilmez.
Sizehvetinisminiakkoymusunuz.
Eeryleolsayd,eek,insanlarnahsaylrd.
Mevlanakuddisesrruhulazz
Kfunnunterkibiyleyeknefes.
Kfvennunterkibiylebirnefes.
Arapdilindekelm,kesik,yara,yaralamaanlamnagelenk.l.m.kkn
dentremitir.Busebepletpkyarannbedendebiretkihuslegetirmesigibi
kelmda da messir bir g vardr. te mmknt ilk olarak kelmn bu
messir gcnden etkilenmi ve mmkn varlklarn ilk iittikleri hitap kn
kelimesi olmutur ve lem bu ekilde lh Kelm sfatndan zuhr etmitir. Bu
hitap ise Rahmann nefesinin yn sbiteye tevecchdr. bnl Arab ke
lmnbuvarlkdzeyindekietkingcn,kelmolmasaydbizbgnyokluk
zereolurduk,nebirhkmnedehaberolurduszyleifadeetmeyealr.
tebusebeplebtnkintkelmiletbirolunmutur.Tpkinsannnefesin
denharflerinvekelimelerinzuhretmesigibi.Kelm,nihtahlildeRahmnn
nefesine dayanan messir bir g olduu iin himmeti tam ve kelm da ilh
olankimseninszdeaynekildemessirolur.
1516
Arapada, biztihi kendi bana yeterli olan anlaml bir btn, yni cmle
iinkelam,kendibanaanlamlbirbtnoluturmayan,kelamnherbirpar
as iin de kavl kelimeleri kullanlr. Bu tibrla da mesel Kurana
kelmullahdenilirkenkavlullahdenilmez.
1517
bnl Arab, Allah Telnn sonsuz kelmn ifade etmede kullanlan kavl
ilekelamsfatlararasndabirayrmagidervekelamanispeteder.Bire
yinolmasndilediimizzamanonaszmz(kavl)sadeceol!demektir.Oda
hemenoluverir.
1518
yetindeifadeedildiigibikavlilehitapmadumaiit
tirilirken kelm ile mevcda iittirilir; bu da Allah Tel Ms ile gerekten
konutu (kelam)
1519
ayetindeifade edilmitir.Yukardaifadeedildiigibike

1516
1517
bnlManzur,LisnlArab,c.XII,s.523
1518
Nahl,40
1519
Nisa,164

lam bazen beer diline tercme edilir ve bu tibrla da kelam mtercime
(Raslllah sallallh aleyhi ve selleme) nispet edilir. Dolaysyla Kuran
Kermde ifade edilen tahrif (Bakara, 75) ve tebdl (Fetih, 15) biztihi Hakk
Telann,taklidvezttavsifkabuletmeyenezelkavlinedeilbubeerdildeki
tercmeye,ynikelmanispetedilir.Zrbeerdildekitercmetebdilvetahrif
kabuleder.Ksacaskavl,yokolanavcdvermegibibiretkiyesahipkenke
lam,varolanailimvermegibibiretkiyesahiptir.
1520
Burada bnl Arab, Allah Tel bir ey murd edince, sadece ol! deme
siyle o ey hemen oluverir
1521
ayetini Arap nahivcilerinin istimlssebep
mekanelmsebbepdediklerikuralmuvacehesindeyorumlamtr.bnlAra
b, bir sebep olarak kn:ol kelimesini msebbep olan mahlkt yerine kul
lanmaksretiylebtnylelemekelimedemitir.
1522
Mevcdtn yn sbiteleri ztlar tibryla emri ilhyi iitme ve kabul

etme istddnda olduundan Allah Tel onlar adem hallerinden vcda
kartmak istediinde onlara kn: ol der, onlar da hemen olup zuhr ederler.
ynsbiteninilkidrakettiieybukelmilhdir.Dierbirifadeyleherbir
mevcdtasllarilhkn:olemrinedayananbirerkelimedenibrettir.
1523
Zr kun kelimesinin zhir ve btn olmak zere iki farkl vehesi vardr:
Zhirtibrylakelimeikiharften(kefvenn)olumaktaykenbtntibryla
harften (kef, vv ve nn) mteekkildir. Zr kelimenin etimolojik kkeni
kevn olup, biri ksa (zamme), dieri uzun (vv) iki sesli harfin bir araya gel
memesi iin vv harfi hazfedilmi ve kelime zhiren iki harften mteekkil
olarak (kef ve nn) yazlmtr. Kelimenin bir zhiri, bir de btn olmas, onun
btn ile gayb ve melekt lemine; zhiri ile de, mlk ve ehdet lemine
tekbletmesianlamnagelmektedir.Diertaraftanmlkveehdetleminin
debirzhirivebirdebtnolduunagreknkelimesininzhiriayrcabuiki
boyutuyanstmakdurumundadr.BuyndekibirparalellikisebnlArabnin
kef ve nun harflerinin sesleriyle ilgili tahlillerinde grlmektedir. Nitekim
kef harfi mahreci tibryla daman en i ksmlarndan kan harflerden ol
duu iinehdetlemininbtnnaparaleldmektedir.Nn harfininmah
reciise,azndksmnayaknstkesicidilerinkkleriolduuiinbuharfde
ehdetlemininzhirinitemsiletmektedir.Ayrcannharfiyarmdaireek
lindekiyazmbakmndan vcdun zhirinitemsilederken,yarm dairestn
deki nokta ile birlikte dnldnde ise dairenin dier grnmeyen btn
yarsna dnmektedir.
bnl Arab nin kn kelimesini tahlilinde vv har

finin hazfi de varla ilikin baz anlamlar kazanr; zr bu harf kef ile nn
harfi arasnda btn bir badr ve bu adan o, ister asl varlk mertebelerinin
zuhrundaistersedehitbn,sznzuhrundaolsunhereyinzndekibtn,
ilh tecellyi temsil etmektedir. te vv harfinin bu btn konumu, bnl

1520
bnlArab,Ftht,c.IV,s.43;c.V,s.341;c.VII,s.276.
1521
limran,47
1522
Afif,MysticalPhilosophy,s.73.
1523

Arab nin her var olann iki yn bulunduuna ilikin gryle paralellik arz
etmektedir:lletevedorudansebebednkzhirynvefiilenvarlkverene,
yniAllahadnkbtnyn.
1524
Kinttaki her bir sz Allahn kelmdr.
Hatt bu anlamda olmak zere

bnl Arab bazen, ehlullahtan mutlak iitenler diye isimlendirdii bir zm
reye atfettii Vcdda Allahtan baka mtekellim yoktur: M filvcdi
mtekellimn illallh szn zikreder.
Hatt bu anlama gelebilecek ekilde

Allahtan baka sz syleyen, Allahtan baka konuan yoktur diyen bnl
Arab,biradmdahailerigidereklemdekiherbirsznhatdanslimolduu
nu,herbirszngzelolduunusyler.Zronagrelemdekiherbirkelm,
birhikmeteyadaenfasihnihsze(faslulhitb)dayanr.Dolaysylabeerdil
yadailhdildenildiindeyaplanayrmmutlakolmaypsadecetekbirhakika
tinikifarkldzeyineireteder.
1525
ZrinsankmilolarakHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin,Hakkile
halk arasnda hem varlk hem de mrifet dzeyinde bir berzah olma konumu
vardr. Allah Tel Kur'an Kerimi biztih kendi lisanyla sylemediine gre,
mahlktileAllahTelarasndabirberzaholanHz.Raslllahsallallhaley
hi ve sellem beer lisanyla okuduklar kelmullah diye isimlendirilmektedir.
bnl Arab sk sk u yeti zikretmek sretiyle bu hususa istihdda bulunur:
Eer mriklerden biri emn dileyerek sana snrsa ona emn verki Allahn
kelmniitsin...
1526
yetteHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminkraati
kelmullah olarak isimlendirilmitir. Tercmnn kelm kendisinden tercme
edilenin kelmnn yerine gemitir. nk insan kmil olarak Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, vcd kelimelerin zuhrunda Hakkn vekli olduu
gibi szleriyle de nutk bakmndan Hakka niybet etmekte ve bizim iin onlar
tercmeetmektedir.
1527
bnlArabyegreilhhitbnseslerevesretleredntrlmesindebir
beer olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bir dahli sz konusu
deildir.O,Kur'anKerimiinsanlara,herhangibirilveveeksiltmeszkonusu
olmaksznAllahTeldantahkiyeyoluileteblieder.Kendisineinensretten
ayrlmaksznkendisinenesyleniyorsaonusyler.ZrKuranharflerinterkibi,
kelimelerininterkibiyetlerinintanzimivesrelerinininasylabirlikteinmitir.
Burada harfler ve sretler bir mtercim olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi
ve sellemin hayalinde ekilleniyordur, fakat mtercimi konuturan Allah Te
ldr, kendi nefsinden konumaz. Eer bir kimse kendi nefsinde hasl olan bir
ilmitercmeediyorsaokimseburadakastedilenmtercimdeildir.
1528
AllahTelnnsonsuzilmindedeimeyenzler(aynsbite)eklindebu
lunan varlklar, imkn mertebelerinden zuhr mertebesine kartan ezel ilke,

1524
1525
1526
Tevbe,6
1527
1528

ilhkelimeolmaktadr.bnlArabninretisindeyaratl,mutlakyokluktan
deil, izf yokluktandr. yn sbite, harite henz zuhr etmedii iin varlk
adn almaz, fakat ilmi ezelde sabit olduu iin mutlak yokluk anlamna da
gelmez. Ayette geen kn: ol! ve ey ibreleri de eyhin bu dncesini
desteklemektedir.Zremremuhtapolanbireydir,dolaysylamutlakyok
lukszkonusudeildir.Yinebueyeol!emriilhsitevecchetmiolmas
dabueyin,ilmiilhdesabitolsadahenzhricvarlkmertebesindezuhr
etmediine iret etmektedir. bnl Arab yegre buekildezuhredenvar
lklar,ilhisimlervastasyladzenlenip,herbirikendiyerineyerletirilir.Bu
rada isimler, beer dilde kullandmz ekliyle, spesifik terim anlamnda
(Rahman ya da Kadir gibi) alnmamaldr. Daha dorusu harflerin terkibinden
oluanvebeerlisnmzdaduaveniyzdabulunduumuzisimler,ilhisim
lerinismi(esmlesm)dir.ylekiAllahTel,buisimlerinfarklekilleriva
stasylakinttakivarlsevkveorganizeeder.Buisimler,hemvarla(being)
varolu (existence)
kazandrma hususunda gerekli olan enerjiyi, hem de varlk

lararasndakidzenveuyumutanzimedengenelyapysalamaktadr.
Bu ekilde Allah Telnn sonsuz ilminden srekli inkif eden her varlk, b
yk kozmik sylemin kompozisyonundaki bir harfi tekil eder. Harflerin potansi
yelvaroludzeyindengrlrlemdekibelirlenmivarlkdzeyinegeiifelekle
rin (spheres) dnme eylemi vastasyla vuku bulur.

bnl Arab bu sreci aka
konuma eylemi ile e tutar ve bu ilh hitap sadece sembolik bir ifade deildir.
lh yaratma ile insann konumas arasndaki bu benzerlik srekli tekrarlanr.
AllahTel,nefesrRahmanolarakbilinenvekintnvarlnsreklimuhafa
zaedenilhnefesalmavastasylamahlkatyaratr.lhkelimelerintelaffu
zunu mmkn klan ite bu nefestir.
Bu rahmn nefes bnl Arab nin termi

nolojisinde am diye isimlendirir. Bu latf ve metafizik bulut, Hakkn zuhrunu
(keynnet)
1529
kabuledenilkmahaldir.
Ashab kiramdan Ebu Rezin el Ukayl radiyallh anh bir keresinde
Raslllahsallallhaleyhiveselleme;
Rabbimiz mahlkat yaratmazdan nce nerede idi? diye sorar. Raslllah
sallallhaleyhivesellemde;

1529
BunoktadabnlArab,Hakknbevarolumertebesinden(:keynnet)bahseder:
1Hakknamdavaroluu.Hakknvarlnkabuledenbuilkmertebeyeyazmzdamutlak
hayaliincelerkendeinmeyealacaz.
2Rahman,Araistivetti.(Th,5)ayetineistinadenHakknArtakivaroluu.
3 Rabbimiz her gece dnya semasna iner hadisine istinden dnya semasndaki var
oluu.
4 O, gklerde ve yerdeki tek Allahtr (Enm, 3) yetine istinden yeryzndeki var
oluu.
5Nerede olursanz olun O, sizinle beraberdir (Hadd, 4) yetine istinden bizde olduu
gibihervarlktadakendivarlkmertebelerinegrevaroluu:ummkeynnet.Btnbu
aklamalardan sonra bnlArab, Hakkn bu mertebelerdeki var oluunun kendi celline
yakrbirekildeolduunu,Ztnngerektirdiigibiherhangibirtasavvur,tebihvekey
fiyetszkonusuolmadnhemenvurgular.Bkz.,bnlArab,Ftht,c.III,s.465,466.

Fevkindevetahtndahavaolmayanmadaididiyebuyurur.
1530
CevabbnlArabninbukonuhakkndakigrlerinintemeldayanaolmak
tadr.Bumetafizikbulut,btnsretlerikabuleder,aynzamandavarlklaraekil
leriniverir;hemaktifhempasiftir,hemalp,kabuledicidirhemdegerekletirici.
AllahTelitebulatfmdakendidndakibtnleminsretleriniaar.
1531
nceOnsekizsayszerindedurmakgerekir.Mesela;
Mevlevlerce kutsal bilinen 9 ve onun kat olan saylar, mistik retinin deta
temelini meydan getirmitir. Bu inancn temeli, akl kll ile nefsi klln 9 kat
g meydana getirmesine dayanr. Bu gn hareketiyle 4 unsur olumu ve
btn bunlardan canszlar, bitkiler ve canllar domu, bylece hepsi birden 18
saysyla kodlanan kinat tasavvurunu ekillendirmilerdir. Btn bunlarn dnda
zellikle Mesnevnin ilk onsekiz beytinin Mevln kaddesellh srrahulazizin
elindenkmolmas,saysembolizmininmanevplandan,btnmaddplanayn
vermesinesebepolmutur.
Mesnevnin ilk onsekiz beyti dnlerek de, onsekiz rakam zerinde kutsal
bir halka oluturulmu olabilir. Semya katlan semzenlerin says dokuz veya
katlarolmaldr;kapdangeendervionsekizgnhcresindekapalkalr;tarkate
yeni slk etmi bir cn, ilk onsekiz gn stnde getirdii elbiseleriyle alr;
haydercbbesininyakasna,gshizasnakadarinenveistivdenilenikiparmak
eninde dokuz veya onsekiz sra makine dikii ekilir; tekbir edilen sikke, Hz.
Mevln kaddesellh srrahulazizin sandukas altnda onsekiz gn kaldktan
sonra baa giyilir; cezalandrmada bile kstahn arkasna hafif darbelerle dokuz
veya onsekiz denek vurulurdu. Hulsa, tarikat iinde saynn sz konusu olduu
her alanda, bunun dokuz
1532
, katlar ve zellikle onsekiz olmasna zen gsterilir
di.
1533
lemler yirmisekizdir, kez ilh mertebeler de Yirmisekizdir. Bu beyitte

NiyziMsrEfendineiinOnsekizbindiyesyledi?ununiin;
Bumertebelerinenevvel:NuriMuhammedolmakzereNefsiKl,Tabiat,
Heyl, Ar, Krsdir. Bu alt mertebe manevdir. Yirmisekizden karlrsa
Yirmiiki kalr. Bunlardan Ar btn lemleri kaplam bir kubbedir. Muhaddep;
yani yumru olan ksmna ar, mukaar, yani ukur olan ksmna Feleki atlas ve
Felekil burc denilir. ukur olan ksmnda hibir ey yoktur, sdedir, dzdr.
Buikikrsnindahimuhaddebivemakaarvar.Bunlarikierdendrteder,kez
yirmiikiden karlnca onsekiz kalr. Ann iin Msr Efendi onsekiz lem dedi.

1530
Timizi,Tefsirsure11.1;bn.Mce.Mukaddime.13;bnHanbel.IV/11.12
1531
1532
Dokuz saysnn hramczde Hac smail Hakk Toprak Efendi Hazretlerinin (hyt: 1969)
hayatnda danemli bir yer tuttuu rivayetleri bu saynn ehli tasavvuf tarafndan nemli
olduunuaklamaktadr.(sm07),s.69
1533
DURU,NecipFazl;MevleveyhiAazdeMehmedDedeveMesnevninlkOnsekiz
Beytini erhi Makale, Bu makale, Tasavvuf ( yl: 4, say: 11, TemmuzAralk 2003, ss. 151
175)dergisindeyaymlanmtr.

Krsnin ukur ksmna Felekil menzil ve Feleki mkevkep dahi denilir. Felekil
menzilde ise kamer (ay) bulunmaktadr. Semda grlen yldzlarn hepsi bu Fe
lekimkevkeptedir.eitcihetiyleonsekizasldr.teonsekizbinlemiki,bun
larilhmertebelerdir.Bunlartutannedir,Hakknvcdudur.KfveNun
ilmi,yaniKnile.
KurnKerminYsinsuresininsonyetlerindenbiriolan:
OAllahTelbireyinolmasnirdeettimi,
emrioldemektir,odahemenolur
1534
buyurulmutur.
Bulemidrtmelekmazharndantutarlar.Bunlar:CebrilaleyhisselmMikil
aleyhisselm, srfil aleyhisselm Azril aleyhisselm dr. nk melekler Allah
Telnnkuvvetismininmazhardrlar.Meleklermazharlarylabulemleritutar
larvebunlarlemlerinrknleridirler(destek,mesnetleri).Fekatbumezhirden
zhir olan kendisidir, mazharla olunca demek kf ve nun ile kn emriyle
olurdemektir.
Tarfetlaynireyakarcmlesin,
Gerdokunsanraktanbirkubes.
Gzapkapayncayakadaryakarhepsini,
Gerdokunsaakateindenbirpara.
Kubes, ate yanarken kan ng, kvlcm demektir. k bir paras ile dahi in
sanaltsteder.
Bacennetdeolursaodayak,
EyNiyzkomadildehruhas
Cennetbaolursadaateeyak,
EyNiyzgnldehorlukvegzellikbrakma
yilikvegzellikknyanndadeerliolayp,sevgilininarzusudur.cennetarzu
suvecehennemkorkusuaktakaybolupgitmitir.
Busofilerinbazlarderki!
Biznecehennemdenkorkarz,nede cennetisteriz.Halbukibuszk
frdr,.Nebuyurulur.Busoruyadaaadakicevabveririz:
Busznkfrolmas;cehennemdenkorkmamakvecennetibeenmemek
ynnden sylenmi olmasna baldr. , Ama bunlarn kasd yle deildir, u
dur:,
YaRabbi,senbiziyoktanvareyledin;vcudagetirdin.Bundansanafayda
yoktur. Bu durumda; bize den odur ki, sana kulluu, kendimize ait sebep
iinetmeyelim.Ancakkulluumuzu,seninrzaniinyaparz.Seninlebiralve

1534
Yasin,82

riimizyokki,cennetveyabakasiinibadetedelim.Hernekadarsen:
Allah Tel mminlerden nefislerini ve mallarn satn ald; karlnda
onlaracennetverdi.
1535
Buyurmuisende;buseninhaskullarnilebirmua
melendirNihayetsizlutuflarnvesonsuz,tamrahmetinionlarabuyzdenbir
izhardr Yoksa sen; al veri gibi eylerden mnezzehsin. Biz ibadeti halis
muhlis senin iin yaparz. Ara yerde cennet ve cehennem olmasa dahi, bize
yakanibadettir.Cennetevecehennemekoymakkarmaksanabalbiritir,
nasl dilersen yle yaparsn. Cennete koyarsan senin, fazln saylr; ibadeti
mizden deildir. Cehenneme koyarsan adlindir; h zulm deildir Zulmn
manas bakasnn mlkne fuzuli tasarruftur Hlbuki mlk senindir Durum
byleoluncaomlktearzuettiingibitasarrufedersinvezulmolmazteta
savvufehlininoszdenmuradlarbudur
Bakadeildir.
1536

1535
Tevbe:111
1536
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONDRDNCSUALVECEVABI

90
Vezin:Mstefilnmstefilnmstefilnmstefiln
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,
Brhnsorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Sausolumgzleridimdostyzngrsemdey,
Bentaradaararidimolcniindecnimi.
ylesanrdmayriyemdostgayrdrbengayriyem,
Bendengrpiitenibildimkiolcnnimi.
Savmusltuhacilesanmabiterzhidiin,
nsnKmilolmayalzmolanirfnimi
Kandegeliryolunseninyakandevarrmenzilin,
Nerdengelipgittiinianlamayanhayvnimi.
MridgerektirbildireHakksanaHakkalyakn,
Mridiolmayanlarnbildiklerigmnimi.
Hermridedilvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolusnimi
Anlahemenbirszdururyokudeildirdzdurur,
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
itNiyzninsznbirnesnertmezHakkyzn,
Hakkdanaynbirnesneyokgzszlerepinhnimi
Brhn
1537
sorardmaslmaaslmbanabrhnimi.
Delilsorardmaslmaaslmbanadelilmi.
Kurnokuyanmminturungillerebenzer;kokusudagzeldir,taddag
zeldir.Kurnokumayanmminise,hurmayabenzer;kokusuyoktur,fakattad
gzeldir. Kurn okumayan mnafk reyhana benzer; kokusu gzeldir, tad ise
acdr. Kurn okumayanmnafk da Eb Cehil karpuzuna benzer; kokusu olma
dgibi,taddaacdr.
1538

1537
BRHAN: Delil, hccet, isbat vastas. * Mantk: Yakn mukaddemelerden meydana
gelen kyas. * Red ve inkr iin itiraz kabul edilmeyecek surette isbat hakikat eden kavi
hccet. (Bir brhan ile elde edilen neticei tevhidi baz insanlar isti'zam ile dar zihinlerine
sktramazlar.Veyabozukhayalleritahammledemez.Buhalekarokat'i,sahihbrhan
reddetmek zere: Buneticeyi,bu kadar azametiyle u brhan (onu) intac edemez.diye
bahanelerilekabuletmez.Omiskinbilmezmiki,neticeninkayymuimandr.
1538
Buhr, Etme, 30; FedillKurn, 17, 36; Mslim, Msfirn, 243; Eb Ya'l el
Mevsl, Msned, XII, 168 (7237); Tabern, elMucemlkebr, IX, 136 (8670); Beyhak,

Eskidenannebabalar,ocuklarnatlattklarherhastalktansonrabirolgunla
ma ve gelime evresi geirdiklerini bilirlerdi Sadece ocuklar deil, yetikinler de
her hastalktan daha olgunlam olarak karlar. Btn byk kltrler de byk
mcadelelersonucuolumulardr.
1539
Sausolumgzleridimdostyzngrsemdey,
Bentaradaararidimolcniindecnimi.
Savesolumugzleridimdostyzngrmekiin,
Bendardaararidimolcniindecnimi.
Pervane, Mevln kaddesellh srrahlazzden bir t dinlemek iin s

rardabulundu.Mevln:
Emir Muineddin muktedirsen, hi geveklik gstermeden drt kbleye
hizmetetvedrtkbleyehizmetetmeikendinegereklibildedi.Pervaneba
koyduve:
Bizbirkblebiliyoruz,dierhangileridir?Diyesordu.Mevln:
Bunlardan birincisi namaz kblesidir ki gnde be defa yzn ona evirir
sin.
kincisiduakblesiolangkyzdr.htiyadtvakityznduakble
sineevirirvealaypszlayarakkendiarzununyerinegelmesiiinricadabulu
nursun.
ncspadiahlardr:Padiahlar,yoksullarnihtiyalarnnkblesivemaz
lumlarn snadrlar. Bir mazlum ve aresiz kimse senin tarafna yzn e
virdii vakit, onun ihtiyacn yerine getir ki, yce Allah Tel da senin din ve
dnyaihtiyacnyerinegetirsin.
Drdncs AllahTelerlerininkalbidir.Bukalb,AllahTelnnnazarnn
kblesidirvekinattandadahayksekveycedir.
1540
ylesanrdmayriyemdostgayrdrbengayriyem,
ylesanrdmayriyemdostbakadrbenbakaym,
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz burada insanda bulunan kuvvetlerin

aslnda kendine verilen cevhereden yani frlen ruhun olduunu beyan ediyor.
Yoksabakiyeninacizilevasflandnhaberveriyor.

uablmn, II, 337 (1973); Kud', Msnedihb, II, 289 (1381). Mesel iin bkz. Ha
km etTirmiz, elEmsl, s. 44, 45; Rmhrmz, Kitb emsli'lhads, s. 85 (46); Ebu'
eyh, Kitblemsl, s. 215 (318); Abdlmecd Katm, elEmsl elArabiyye, s. 163.
(UYSAL,23Bahar2007)
1539
(DAHLKE,2002),s.111
1540
(Ahm95),s.672(407)

Ollezzetiruhaniyyeilebedendekuvvetbulur.
Hikye:
Bir kimse var imi gnde bir sr pirr ve banda gtrr imi halk bu
nun haline ta'accb iderler imi. Bir gn ol ehre bir yeni Hkim gelr.
mnsebetileolkimseyianarlar.Hkim:
Getrngreymder.getrrlertadidklerigibibulurderki;
Soyun,bunsoyarlarkemerindeondrdcevherbulunurki
pdihlarndemesimlikolamaz.Olcevahirialurvarkebbunsatder.Bu
kerre dizine dek kalduramaz etrafndakiler bunu grrler. Cevahiri yine verr
biltaassfyinebanaalurgider.Hkimderki:
Bukadarcevhirdronabutakativiren.
imdiMsrnnbupirlkdebukadarkahrekmesitakatibuikiruhanilez
zetler ve ol iki cismn lezzetlerdr. mdi bu drd lezzetlerin biincisi yokdur
ya'nibunlarabenzerbirdahiyokdurbuszianlayabilenteslimolur.
1541
Oru,namazvehacilesanmabiterzhidiin,
Sfmuhakkikleribadet,riyazetvehalvetamellerininkendilerininbilgialcs
olmadn buna araclk ettiklerini ileri srerler. Yani bu amellerin sonunda ki
ide bir nr olutuunu ve ancak o nr ile Hakk tanyabildiklerini sylerler.
Yoksabuamellerintekbanayeterliolduunuhibirsfsylememitir.
beyti tam bu mnya iret etmektedir. Sufiler bu ynleriyle Hriclerin,
Seleflerinvebazehlihadsinsomutzhdanlaylarndanuzaklarlar.Bunlar
damutlakmanadaibadetleresasikensflerdebuibadetlerinkiidehslede
cei hal ve makam nemlidir. Yoksa kul ile Rabbi arasndaki perdelerden bir
perde de o ibadetler olabilmektedir. Hemen hemen btn dn pratiklerde yer
aldngrdmzvesfleregreilhibilgiyieldeetmeyolundaatlacakilk
pratik adm olan halvet ve inziv uygulamasnn aslnda dnce tarihinde
de nemli bir yeri bulunduu maalesef modernler tarafndan unutulmutur.
Kadim ve ezoterik felsefe okullarnda rencinin metafizik konulara olan te
merkznn salanmasnda bavurulan yollardan en nemlisi budur.
Pithagorasta,Platondakarlolanbiruygulamadr.
Mesela slam filozoflarndan bn Miskeveyh felsefe ile megul olmak iste
yenlere nce kalblerin temizlenmesi iiyle uramalarn tavsiye eder zira
onagrehikmetilhvergilerinenbyveAllahnkendidostlarnaikrm
ettiienfaziletliyceliktir.Bununardndanhalvetitavsiyeeder.Derki;

1541
(MISR,1223),v.51a

Derin bir konu zerinde dndmz zaman evredeki eylerin bizim
nefsnfaaliyetimize mnolmamas iinonlaragzkapatrz. Eernefs (bil
kuvve akl] zt tibriyle madd olsayd onun aktivasyonu, madd dnyadan
ilgisinikesmekzorundakalmazd.
Sf muhakkikler bu tr uygulamalara niin dierlerinden fazla nem ver
mektedirler? nk onlara gre ilhi bilgi darda (tarada) aranacak bir ey
deildir.Allahbtnisimleriniyalnzcaenereflimahlkolarakyarattinsa
natalimettiinisyler.
1542
Hz.Kuddskaddesellhsrrahulazizbubeyitiinbuyurduki:
Szlerinin anlatmak istedii irfn'n kalpte belli bir usle gre hsl olaca
nbiliyorumveihtiyarlksebebiylenafileamellerimegcmkalmadndan
dolaygecevegndzfarzamellerimealyor,tevhidedevamediyorum.
1543
Kandegeliryolunseninyakandevarrmenzilin,
Neredengeliryolunseninyanereyevarrmenzilin,
nsanhayatnnkendineaitgemiibyksrlarlarldr.Bununzahiriolarak
biletespitiniyapmakmmkndeildir.
nsanyeryzndenezamanortayakmtr?
Dinfelsef dnce sistemlerinde birok gnostik unsura yer veren Btn
smil mellifler ile mmiyye iasna mensup baz limlere gre ise Kurn
Kerimde sz edilen dem aleyhisselm, yeryzndeki ilk insan olmayp on
danncenicedemlergelipgemitir.
1544
Bunabenzerbirgr,tasavvufufel
sefletirmesiyle tannan Muhyiddn bnl Arab (hyt. 638/1240) tarafndan da
dilegetirilmitir.
1545
Yerbilim ve insanbilim erbab bu meseleyi zememilerdir. Herhalde insa

nnortayaktarihi,Bensrailbilginlerininhaberverdiklerigibiyedibinyllk
olamaz. Fakat ne faydas var ki, dier srailiyt (srail oullar kitaplarndan al
npaktarlanhurafeyeyaknkssavebilgiler)gibiburivayetdeeskikitaplarm
zagirmitir.
Ancakeyhimiz bu meseleyi,yerbilim uzmanlarnalklamayamecburede

1542
(KILI,1(2004))
1543
1544
Cafer b. MansrlYemen,Seriru veEsrrunNutek,nr. M. Glib, Beyrut1984, s.
21. mmiyye kaynaklarndan aktarlan muhtelif rivayetler iin bkz. Sleyman Ate, Yce
KurnnadaTefsiri,stanbul1988,I.142143.(ztrk,Mustafa,(2004).dem,Cennet
veD,MilelveNihal,1(2),151186.)
1545
Bkz. Muhyiddn bnlArab, elFuthtulMekkiyye, Beyrut (Dru Sdr) trz., III. 348.
(ztrk,Mustafa,(2004).dem,CennetveD,MilelveNihal,1(2),151186.)

cekbirsurettezmtr.
eyhimizin bir gn Mekkei Mkerreme'de tavaf srasnda gzne, ekil ve
kyafetiyleyabancolduubelliolanbiradamarpar.Yannayaklapkimoldu
unusorar.Oyabanc:
Benseninbykatalarndanmder.
eyhsorar:
Hangiasrdayayordunuz?
Yabanc:
Krkbinsenencevefatetmitim.
eyh:
KitaplarEbu'lBeer(nsanlnBabas)dem'inaltbinsenenceyaratl
dnhaberveriyorlar.
Yabanc:
Senhangidem'denbahsediyorsun?Bilki,Ebu'lBeerolandem'dennce
dahayzbindemgemitir.
1546
eyhimizin byle bir ruhan konumaa balad tahminini ada ilimlerin

keiflerivetahminleritamamendorulamaktadr.Gerekuki,ncdevirde
bile yaam ve hatt kadm fil (Elephantus antiquus) denilen imdi nesli t
kenmibirhayvanlaadaolduunugsterenkemiklereeitliaratrmalars
rasnda tesadf edildiinden, insann yeryznde herhalde yz bin sene nce
devarolduunainanmakgerekir.tebukefveayrmsebebiyleeyhimizin
saniin:
Hadistir (sonradan olmadr), ama bir ezel hadistir. Hdist ayn kadim
olamaz usulddin ve ilmi kelamn dhi ulemasnn ve hkema
slamiyyenin grdkleri ve hadsiz burhanlarla isbat ettikleri huds ve imkn
hakikatlardr. Onlar demiler ki madem lemde ve hereyde tegayyr ve te
beddlvarelbettefnidir,hadistir,kadmolamaz(7.ua1.Hakikat)hkm
nvermitir.
1547
150200milyonylnceyaamolandinozorlarnhemenhertrlfosilinin
bulunmasnnyanndadksbilebulunabilirkenbirkayzbinsenelikinsanfo
silleridahibulunamaktadr.
1548
Mridiolmayanlarnbildiklerigmnimi.
Mridiolmayanlarnbildikleripheliimi.
Bir Mridi Kmil gerektir ki sana Hakkelyakni bildirsin. nk ilmelyakn

eriat ehlinin ilmidir. Aynelyakn ise tarkat ehlinin ilmidir. Hakkalyakn ise

1546
MuhyiddnbnlArab,elFuthtulMekkiyye,Beyrut(DruSdr)trz.,III.348.
1547
(AYN,1995),s.6264
1548
(MUSAOLU,1999),s.64

hakkat ehlinin ilmidir. te Hakk ancak Hakkalyakn bildiren Hakkat Mrididir,
Mridii Kmildir. Mridiolmayanlarnkitapmtalaasndanvemuhabbetlerden
(devam ettii sohbetlerden) anlad ve belledii eyler bo eylerdir, zir tevhid
slkszanlalmaz.
Ahmed emseddni Marmarav kaddesellh srrahulazizin bildirdiine

gremridmridilikisininilkmisaliAllahTelileRhiMuhammediara
snda gereklemitir. Gizli bir hazne iken bilinip tannmay istemi olan Yce
AllahTel,butannmasevgisineticesindeilknceRhiMuhammedi'yiyara
tarak onu mrid menzilesinde tutup halvet ettirmi ve kendini de eyh yerine
koyuptevhiditelknetmitir.Sonrausliesmdayeralandierisimlerisrayla
vetekertekertelkneylemitir.
1549
Ali Kemal Efendi kaddesellh srrahulaziz (d.1853hyt: 4 Ekim 1920), Piri

Mehmet Paa mahallesinde yaptrd evin alak tavanl bir hcresinde, devrin
ilerigelenbilginlerinivedostlarntoplar,sabahlarakadarsohbetederler.Abd
laziz Mecdi kaddesellh srrahulaziz, bazen Ali Kemalyi evinden alr, krlara
gtrr,yolboyuncatasavvufsohbetlerdebulunurlar.
YinebylebirgnAbd
laziz Mecdi Efendi ile Konya dnda krlarda gezerlerken, bir obana rastlarlar.
akrak ve latifeci bir zt olan Ali Kemal, obana okuma yazma bilip bilmediini
sorar.Okumayazmabilmediicevabnalncaonaderki:
obanheleuetrafnabirbaknegryorsun?
ugrdnaa,ta,toprak,hayvanveinsandansencehangisi,olsaolsa
Allaholabilir?
obanbugaripsualkarsndabiranduraklar,dnr,dnrde:insandi
yecevapverir.BucevapzerineAliKemalEfendi'de:Aferinoban!Konyaule
masndandahaakllimisinder.
AliKemalveAbdlazizMecdiEfendi'ninobanlabukonumalarzerineOs
manNuriErgin,AbdlazizMecdiTolun,adleserindeumtlaybeyaneder:
Allah Tel obanlarn bile arayp bulmas lazm gelen bir hakikattir, bir
varlktr;hattahakikat'lhakayktr.nkoolmayncanebirvcut,nedebir
hakikat,hattaenufakbireybileolamaz.
1550
statsz kalrsam inancm bakalar. O salam imanm baka bir ey olur.

Ruhunabinlercerahmetolsun,itebenimstadmbudur.Etrafnadatoplanr
lar. phe ne oluyor! Ben kendim iin feryat etmiyorum sizin iin alyorum.
imdiolnnvasflarnsayki,onagrealayaym.
1551
Hermridedilvermekimyolunsarpauratr,
MridiKmilolanngyetyolusnimi
Hermridegnlvermekimyolunsarpauratr,

1549
(GKE,2000),s.156;YiitbaVel,RisaleiTevhid,v.43a43b
1550
(KARTALCI,2004),s.15
1551
(emsiTebriz,2007),(M.252),s.341

MridiKmilolanngyetyolukolayimi
MridiKmilnedenanlalr?Almetinedir?
Bir Mridi Kmilin almeti udur: ayet kalbinde dny skntl ii, felketi
olduu halde yanna gittii zaman, o gailen eksilir ve yok olup kalkarsa, ite o
kimse Kmildir. Yok gilen eksilmeyip daha da oalr ve gilene gile katlrsa, o
insan Kmil deidir, bir yalancdr, andan ka. Zir o kimse senin yolunu daha
sarpauratr.MridiKmilolannyolusndr(bugibiinsanancakrahatlkve
kolaylkverir).
Hermridedilvermekimyolunsarpauratr,gnlbanasahipkdemek
tir.
eyhi Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas
yoktur. Hatta ona gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmi
tir.
1552
Nikhlardadrttrldr.Cismaninikh,misalinikh,ruhaninikh,ilmini
kh.Birincisiiinkalpteeserlervardr;ikincisiiingizlidenurlar;ncsruh
ta srlar; drdncs gzde mcerred klli hakikatler vardr. Bunlarn hepsi de
manevibuluveevlilikleilgilidir.
1553
Buevliliklerinneticesidoacakevlatnesebindevamnsalayacaktr.
lemkambiryzdrrgrenanhayrnimi.
lemhepsibiryzdrrgrenanhayrnimi.
Hakkdanaynbirnesneyokgzszlerepinhnimi
Hakkdanaynbirnesneyokgzszleregizliimi
Nitekim Ca'feri Sdk aleyhisselm buyurur Kur'nun tecellisi vardur. Yani

hakkundostlarnaKur'niindentecellisivardurehliolmayanatecellietmez.
Ona temiz olanlar dokunabilir.
1554
bunclayn mahbb yzinden hak klar
na tecell ider tessell virr. mahbbun haberi olmaz mahbb ancak bir
yinedr grinen ayrdur gayr degl ayndur. ayr oldu bir sandur. Siz
yineyebakarszenbiyaveevliyayineiindekicemalabakarlar.mdibirgzki
ayineyebakaolgziindetecelliidencemlkandagrr.Fssdayazarki

1552
1553
1554
Vka,79

yineye bakan iindeki sureti gremez iindeki surete bakan ayineyi g
remez, acebdr. Der. Gnl her neye kasd iderse grdgi odur. Gnln
maksd olmayan gzine de girse grmez. Bu mcerrebdr insan bir eye
ziyde megul olsa gayr ne grr ne iidir. Gh olur bir gzden bir ahir kimse
bir eyi grr gzn, sahibinn haberi olmaz acebdr kudretullaha nihayet
yokdur.
1555

1555
(MISR,1223),v.64b

91
Heryerihsnnglistneylemi,
Hertaraftabaubostneylemi.
Ziynetetmizrpesevsfile
Hersfattanztnilneylemi.
Buncaevsaftangrnenbirceml,
Bircemlibuncaelvneylemi.
HepkitbHakkdreysandn,
Olokurkimseyrievtneylemi.
Hsnnizhredercmlesft,
Ztnainsnbrhneylemi.
Hakkistersenyrinsnabak,
emsiztyznderahneylemi.
Hakkyzinsnyzndengrnr,
ZtRahmneklininsneylemi.
Nicegrsnemsivechinnann,
Zhidiamkituyneylemi.
inialmannzerkriy,
Gnlneytnperineylemi.
HernazardagrdHakkrifin,
Hergrteniceihsneylemi.
Hakkanlamakdeilsnola,
AdetHakkbyleerkneylemi.
Slikerincekemleylebil,
Yreinbabarnkaneylemi.
AnlayncaZtHakkzevkile
BuNiyzniceseyrneylemi.
Heryerihsnnglistneylemi,
Hertaraftabaubostneylemi.
Heryerigzelliinglistneylemi,
Hertaraftabavebostneylemi.
Ziynetetmizr
1556
pes
1557
evsfile,
Ziynetetmialtnyeterlivasflarile
Buncaevsaftangrnenbirceml,

1556
Zir:f.Alt,aa.
1557
Pes:f.Arka,art,geri.*yleise,imdi

Bircemlibuncaelvneylemi.
Buncasfatlardangrnenbirceml,
Bircemlibuncarenklereylemi.
Hakknztnnziynetisfatlardr.CenbHakhersfattanztnilneder.Zir
bu sfatlardan grnen bir ceml, Hakkn gzelliidir. Bu bir cemli bunca renk
lerdemzeyyenklarak,yanissleyereksretlerdegsterenOdur.nkbtn
ilhgzelliklermezhirlegrlr.
HepkitbHakkdreysandn,
Olokurkimseyrievtneylemi.
KitbHakkdrhepeyzannettiin,
Ookurkimseyrivataneylemi.
Bu ey sandn hep Hakkn kitbdr. Cenb Hak Kurn azmde:

OTrhakkiinveyazlmkitaphakkiinki,buya
zlm bir varaktadr
1558
buyurmutur. Tr cmle dalarn ycesidir. Kitb
mestrdanmuradbugrnensretler,Frakkinmenrisebtnmahlkat
tr. Bu kinat btn bir kitaptr. O kitab ancak tevhid makmlarn seyreden
okur,bakasokuyamaz.
Hsnnizhredercmlesft,
Ztnainsnbrhneylemi.
Gzelliiniaakarrbtnsftlar,
nsniseztnadelileylemi.
nsan olarak bahsedilen Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin ztdr. Yoksa

insancesedinebrnmolancanllardeildir.
AllahTelDavutaleyhisselma
YaDavut!Muhammedi(sallallhaleyhivesellem)ikendimiin,
deminocuklarnMuhammed(sallallhaleyhivesellem)iin,
Dieryaratklarmdeminocuklariinyarattm.
Kimbenimlemegulolursa,onuniinyaratklarmnnnegeer.
Kendisiiinyarattklarmlamegulolanlardanisekendimisaklarm.
1559
Seninbirliinintoplayckudretiiledemi(yokluk)mihrabnda,melekle
rinruhlarOnabakaraksecdeettiler.
AllahTelmelekleredemaleyhisselmiinsecdeyiemretti.Rahmann
emrine itaat etmek farz olduundan, hikmetini aramadan melekler secdeye

1558
Tur,13
1559
(ALTUNTA,2004),s.89

kapandlar.
Allah Teldan bakasna secde caiz deildir. Meleklerin dem
aleyhisselma kar secdeyle emredilmesi, alnnda Fahri lem Muhammed
Mustafa(sallallhaleyhivesellem)Efendimizinnurubulunduuiindi.
dem aleyhisselm yaratlnca Cebrail aleyhisselm Reslllh (sallallh
aleyhi ve sellem)in topran getirdi. Parlak bir inci gibiydi. Hibir eyle ll
meyecekkadarnurluydu.OnuAllahTeldemaleyhisselmntopranakatt.
nsanyaratlgereimeleklerdenaaolduubilinsedebuemirdekihik
met, kabuun iinde saklanm zn varlndan dolaydr. Bu z Hakikat
Muhammediyedir.
demaleyhisselmnisimlerimeleklerdendahaiyibilmesimayasndabulu
nanNurMuhammed(sallallhaleyhivesellem)dir.Yoksaobilgileribilemez
veisimlerimelekleresayamazd.
Eerbuhalolmasaidi,meleklerbuemrekar,yatknlkhissedemeyipYer
yznde fesat karacak, kan dkecek insan m, halife klyorsun
1560
szn
desraredeceklerdi.AllahTel,yaratllarndacemalsfatnaslkldmelek
lere; Sizin bilmediinizi, Ben bilirim hikmetini hatrlatarak, insanda saklad
srlarn kayna Hakikat Muhammediyeden haberdar etti. Bu srdan eytan
habersizkalncacellsfatnntecellisindendolayisyandasabitkalphuzurdan
kovuldu.KyametekadardaHakikatMuhammediyedenhabersizkalacaktr.
Bizlere bildirilen Hakikat Muhammediyeden nasl o habersizdir, denilirse;
bireyiduymakveyakabuletmekgerektekavumakdeildir.
nandk, dediler. Siz iman etmediniz, ama slam olduk, deyin. Henz
iman kalplerinize yerlemedi
1561
hakikatince Allah Tela krmz artr
mak ve bizlere sahip olmas iin Efendimiz Muhammed Mustafa (sallallh
aleyhivesellem)inyardmntalepetmemizzerimizefarzdr.
dem suretimde yaratld diye Efendimiz Muhammed Mustafa
(sallallhaleyhivesellem)denbahsettin.Yoksabizimgibileriindeil.Me
lekler,buhakikatinsrrnaahittir.
Nefisterbiyesindengemeyeninsan,hakikattehayvanmertebelerdenkur
tulmudeildir.nsannaalardanyukarlaradoruolanbirseyrivardr.
Biz insan en gzel biimde yarattk. Sonra aalarn aasna attk
1562
Bu alaltlmadaki hezimetten Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz

korunmutur.
Dier nebillerde (aleyhimsselm) Onun yolunun hizmetileri olduundan
dnyev aalanmann arlklarndan korunmu oldular. nk Hakikat
Muhammediyenin nurunu tamlardr. Eer bu nur onlarda bulunmasa idi,
hibiribunbvvetvazifesininarlntayamazlard.

1560
Bakara,30
1561
Hucurat,14
1562
Tin,34

BizSenilemlererahmetolarakgnderdik
1563
Ayetindekilemler,nebilerinvazifeliolarakgeldiiyerlerdir.nkyaratlan
mahlkattakiyaratlhikmetiinsanahizmetiindir.nsan,AllahTeliinyara
tlm;dieryaratlanmahlkattainsaniindir.nsaniinolmayaneyinyarat
ldiyebireyyoktur.
KuranKerimdebuyrulduki;
Grmediniz mi? Allah Tel, sizin iin gklerdekini ve yerdekini
msahharklm
1564
Yaratln mayas ise; Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm hakikatinin

sahibiEfendimizMuhammedMustafasallallhaleyhivesellemdir.
FakatO,herzamanAllahTelakaritaatkrvekulluunenbyknde
riydi.
nsanlardan hibir kimseye, Allah Tel kendisine kitap, hkm ve pey
gamberlik verdikten sonra, kalkp insanlara: Allah' brakp bana kul olun.
demesi yakmaz. Fakat onun: rettiiniz ve okuduunuz kitap gereince
Rabbehaliskullarolundemesiuygundur.(Alimran79)
1565

emsiztyznderahneylemi.
Ztgneiyzndeparlam.
Hakknztnainsandelildir.Hakkgrmekisterseninsanabak.emsizt(zt
gnei) insann yznde prldamaktadr. Melekler ve sire noksandrlar. Mesel
meleklerHakknyalnzkuvvetisminemazhardrlar,insanisebtnisimlerikendi
sindetoplamtr.
ZtRahmneklininsneylemi.
Rahmnnztekliniinsneylemi.
OnuniinNiyziMsrEfendideHakyzinsnyzndengrnrdemitir,
zirinsnRahmnnztnneklidir.
Nicegrsnemsivechinnann,
Zhidiamkituyneylemi.
Naslgrsnyzngneiiinann,
Krzhidki,taknlkeylemi.

1563
Enbiya,107
1564
Lokman,20
1565
(ALTUNTA,2004),s.111113

inialmannzerkriy,
inialmannirkinszveriy,
HernazardagrdHakkrifin,
rifinhernazardagrdHakktr,
Hakkanlamakdeilsnola,
AdetHakkbyleerkneylemi.
Hakkanlamakkolaydeil,
AdetHakkbyleartleylemi.
Yreinbabarnkaneylemi.
Yreini,bavebarnkaneylemi.

92
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,
Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Kiminbednefsibedeflubedhyuzamretmi,
Kahrevsfnamazharklupanlemetmi.
NekimtakdiredptrHakkolurelbetteolzhir,
Netedbiredevzanakitakdrinhakmetmi.
Velrifolanlutfasevinmezkahreincinmez,
Eykimcmletenhalkatsnolamimetmi.
kisinbirbilpdoruhakkatlegrrkimHak,
Cellperdesinekmicemlineharmetmi
kisindendelzmdrkemlihsnztna,
Annnbirinikahharedipbirinihalmetmi.
NehsleyNiyzCennetiirfnagirmezsen,
TutalmHakkyerinandasenindrnametmi.
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,
Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Gzetilkyaratlkikimininyaratlnbyketmi,
Tamamyaratltaolan,fiilin,dilin,gnlnkermetmi.
Ey Tevhidi efl sliki Gzet suni kadmi diye Niyzi Msr kaddesellh
srrahulazzhazretleriBumahlkatvebumevcdatNriMuhammedniner
hivetafslidirdemekistiyor.
Taftezan(791/1389)iseerhHadisErbaindebuunsurlardahadaoal
tr:
AllahTelnnilkyaratteyilimdir
AllahTelnnilkyaratteycevherdir
AllahTelnnilkyaratteyincidir
AllahTelnnilkyaratteynrudur
AllahTelnnilkyaratteyruhumdur
AllahTelnnilkyaratteylevhdir
AllahTelnnilkyaratteyakldr
AllahTelnnilkyaratteyardr
AllahTelnnilkyaratteymelekdir
Taftezan (791/1389) yorumunda btn bunlarn msemmalarnn, Hz. Mu
hammed sallallh aleyhi ve sellemin ruhu olduunu syler. Hadiste zellikle
bu ifadelerin kullanlmalarndaki hikmetleri de yle aklar: Hz. Muhammed
sallallhaleyhivesellemvcutsadefninincisiolduuiininci,nraniyetinden
dolaynr,aklnnokluundanvestnlndendolayakl,ilerintedbiriiti

bariyle kendisine uymada muvaffak olduu iin kalem, ilimlere vukufyetinden
dolaylevh;meleksfatlarngalebesindendolaymelekdenmitir.
1566
Kiminbednefsibedeflubedhyuzamretmi,
Kahrevsfnamazharklupanlemetmi.
Kiminirkinnefsiktfiiliniyaramazhyunugizlemi,
Kahrvasflarnanailkluponuadietmi.
Kimineflinvegnlnkermetmi,nkAllahTelnncemlinemazharve
tevhidieflshibietmitir.Kimininnefsini,fiillerini,huyunufenaetmi,nk
mazharcellolupmuvahhidleflolmam,leymetmitir(Allhcellinemaz
harvetevhidieflilemerrefetmemi,herkesezararvericietmitir).
NekimtakdiredptrHakkolurelbetteolzhir,
Netedbiredevzanakitakdrinhakmetmi.
Hakknekitakdirettiyseolurelbetteozhir,
Netedbiredelimonutakdrinhukmediciolmu.
1 Tedbriniterkeyle,takdirHudnndr.
Senyoksunobenliklerhepvehmgmnndr.
Birdenbirebulakbuthfebulanndr
DevrnolaldevrnErbbsafnndr.
ktakederneylergamhalkcihnndr
KoymakadehieldenszPiriMugnndr.
2 Meyhneyiseyrettimukamutfolmu
Teklftekellftenskknmufolmu
Birneegelipmeclisbhavfhilfolmu
Gamsohbetiydolmaz,mereplerisfolmu
3 Eydilsenodildrelaykmdeilsinya
Dvymuhabbettesadkmdeilsinya
zrAzrnnVamkmdeilsinya
Bugmnegezersendekmdeilsinya
4 Mahzunidibirgndilmeyhneimnda
nkradenmitimefkrdpyda
Birpirgelipnghpendettialelde
Aldestinebirbdederdigamveryde

1566
(EKER,1998),s.135

5 Birbdeek,efznkalpmeclistezeberdestol
Atmaayantarameyhnedepbestol
Alaaakarsular,payihmdmestol
ProlaymdersenGLBgibisermestol
1567
eyhGalipkaddesellhsrrahlazz
Eykimcmletenhalkatsnolamimetmi.
yikihepsiniohalkaihsanlarnumumetmi.
EhlullhincinmezfakatsahibiolanAllahTelisebukonudaonunhakknsa

1567
Aklamas
PRMUGAN:Mridikmil
1Tedbirini terk et; takdir Allah Telnndr. Sen yoksun; o benlikler, hep vehmindir;
zannndr. Birden bire ak bul, bu armaan, bulanndr. Devran, devran olal, temiz kiile
rin,ilhzevksahiplerinindir.
kta keder neyler? Gam, dnya halknndr; feyiz ve nee kadehini elinden brakma,
szprimugnndr.
2Meyhaneyi seyrettim; klarn, evresinde dnp durduklar yer olmu; orada otu
ranlartekliftendeaffedilmiler,tekellftende.Birneegelmi;meclistenekorkukalm,
neaykrlk;gamadirsohbetyaplmyor,gamnbulanklanlmyor;hepsinindemerebi
tertemizbirhlegelmi.
kta keder neyler? Gam, dnya halknndr; kadehi elden brakma; sz pri
mugnndr.
3Eygnl,senognlalanalykmdeilsin;yoksasevgidvasndagerekmideil
sin? Azrnn zr nedir; sen Vmk m deilsin. Sende bu gam ne gezer; yoksa k m
deilsin.
mugnndr.
4Birgngnl,mnmeyhanesindemahzundu;hatrafikirlerdmtdeinkrad
enmitim. Bir pr, anszn geldi de alelade t verdi; eline bir arap kadehi al, derdi de
yelevergitsin,gamdadedi.
mugnndr.
5Birkadeharapek,itikei;meclisteycel;sznstnolsun,yrsn.Ayand
aryaatma;meyhanedeayakdire.Sularalaaakar;sendekpnayakucunad;alal.
CoupkpreyimdersenGalibgibisarhool.
mugaanndr.

vunur.Kimbenimvelimeeziyetedersebanaakaharbilanetmiolur.
1568
Sultan Veled'in ifadeleri ile Belhten Mevln kaddesellh srrahlazzin

Cengiz Han'n (617/1214) ylndaki istilasndan nce olma sebebini u ekilde
aklar.SultanVeledisegyleanlatmaktadr:
O padiahn gnl Belh'lilere krlnca Allah Tel'dan ona Ey kutuplarn
ulu padiah mademki bunlar seni incittiler, tertemiz gnln krdlar, bu d
manlarn arasndan k. nk ben onlara azap ve bela gndereceim. diye
nidageldi.AllahTeltarafndanbuhitabiitincefkeipliinieirdi,Belh'ten
Hicaz'ahareket etti.Daha yoldaykeno srrneserininzuhur ettiinedair haber
geldi. Tatarlar onlara saldrm, slm ordusu bozulmutu. Belh'i almlar o ka
vimdensayszadamldrmlerdi.
1569
ftadekaddesellhsrrahlazzbuyurduki;
Meyihda gazap kuvveti gayet gldr. Kzdklar zaman bu lemi tahrip et
meden teselli olmazlar. Beldenin birinde bir eyhin mridini katlettiler. eyh o
beldeyi etrafndaki beldelerle birlikte tahrip etmeden teselli olmad. Fakat keml,
gazabyenmektir.Zirabircemaatinihlakinekadirolan,slahnadakadirolur.hlk
olmalar yerine slah olmalar iin dua etseydi daha hayrl olurdu. Mrikler Neb
sallallh aleyhi ve sellemin ban yardklar ve diini krdklar hlde o: Allahm
kavmimehidyetetzronlarbilmiyorlar
1570
diyeduaetti.
1571
steyen Tanrsn bulur. Kim ki bir eyi talep eder ve gayret ederse bulur.
1572
Hikyetde gelmidr ki meyhdan birisi erir bir kimse arkas zre yatur
yanna varur dikkat ile bakar grr ki hem solak hem muk'ad hem a'm hem
meczumdurki
sbhna'llh y Rabb cem' kahruna bun mazhar m itdn? diyince ol
kimseiidrdirki
Eybattalbenmlerabbmarasnagirme
Buderdlerinbendenrefiniisteme.Buderdinherbirinnmukabelesinde
banabirihsanvardurrabbmnki,
afiyet ehli bin yl mri olsa sa'y itse eline girmez afiyet shhat gnl
fiyetidrsenbenikayrupyolundankalmadiyeyhiilzamitmi.
1573

1568
EbuNuaym,Hilye.VIII/318
1569
SultanVeled,btidnme,4180
1570
Buhr,Enbiy,54
1571
1572
(BAHADIROLU,2003),s.132;(HDAY),c.I,v.11a
1573
(MISR,1223),v.48a
Hikyette gelmidir ki meyhdan birisi erli bir kimse arkas zre yatr yanna varr
dikkatilebakargrrkihemsolakhemktrmhemktrmhemczzamldrki;
Sbhna'llh y Rabb btn kahrna bun mazhar m ettin? Deyince ol kimse iidir
dirki
Eyisizvegszbenmlerabbmarasnagirme

Cellperdesinekmicemlineharm
1574
etmi
Cellperdesinekmicemlineharametmi
Hakkatte lutufla kahr birdir. Hak cemlini celliyle ihta etmi, yani kapla
mtr.Cellineuramadancemlinigremezsin.Bukonudabirtemsilgetirilmi
tir:
Bir memleketin Sultan veya Pdih saraynn evresinde tertibat aldrm,
herkim saraya gelir ve sizde o kimseyi tanmaz ve yanma girmek isterse, ieriye
almayn. Hatta karlk verirse, ona sizler de karlk verin diye emir eder. Dier
taraftandanedimlerine(sevdiklerine)benitenhadavekimseninbizigrmeyecei
birzamandagelipgrnzder.Nedimlerisaraynevresindekinbetilerinuykuya
varmasn veya bir ile megul olmasn bekler ve bir frsatn bulup ieri girerek
didrpdihilemerrefolurlar.
teHakkncemlidecelliyleevrilidir.(Cellindencemlineulalr.)hiret
lemindemahervar,sorguslvar, sratvar,miznvar;ite bunlarhep cell
dir.Mminbunlarauramadancennetegiremez.
Annnbirinikahharedipbirinihalmetmi.
Onunbirinikahharedipbirinihalmetmi.
Anniinistidadcellisekahhreder,cemlisehkmeder.
Niyzi Msrkaddesellhsrrahulazzkullardaki durumuuekildeak
lyor.
Bin altm yedi senesi Rebiu'lahir sonlarnda bir gn kullarn okluunu,
fakatabidlerinazln,zahidlerinnadirolduunu,ariflerindeyaniariflerdenAl
lah Tel'ya yaklatrlm olanlarn azdan az olduunu; ounluu fasklarn,
asilerinvekfirlerintekilettiinivebanagrebunlarnAllahTel'nnrahme
tindenuzakbulunduunudnyorvekendikendimediyordumki:
Acaba bu ounluun hali ne olacak? Biz iyi biliyoruz ki Yce Allah
Erhamrrahimin'dir. Bunun srrnn, Allah Tel tarafndan almas iin kal
bimin burlarnda dolayordum. Birden bana iki kanatl byk bir kap ald.
Kanatlarndanbirineyleyazlmt:

Bu derdlerin benden kaldrlmasn isteme. Bu derdin her birinin karlnda bana
birihsanvardrrabbmnki,
Afiyet ehli bin yl mr olsa sa'y etse eline girmez afiyet ve shhat gnl fiyetidir
senbenikayrpyolundankalmadeyeyhidelilgetirereksusturmu.
1574
HARM:Herkesingiremiyecei,dokunmyacaey.Haramdairesi.*erik.*Birkiinin
olup, bakasnn duhul ve taarruzundan masun yer. * Haclarn Mekkei Mkerreme'de
giydiklerilibas.

Bu,dnyannsrrdr.tekinede:Bu,ahiretinsrrdr.yazlidi.Kap
nn hemen ardnda gzel yzl, mtenasip endaml, yznn nurundan Gne
inutandbirgengrdm.Banadediki:
Sanadnyaveahiretinsrrald.zerindekibeerielbiseyive izafivar
l (vcudu) at, kapdan ieri gir. Tuhaf bir ey greceksin ve sana lednni
ilimleralacak,YceAllah'ayaknveuzakolanbilecekvedertlerdenkurtu
lacaksn.kardmvekapdanierigirdim.Bananuranibirelbisegiydirdi.Bir
debaktmkiilmimveanlaym,kulam,gzmbtnivedduyularmba
ka bir ilme, baka bir anlaya, baka bir kulaa, gze ve yeteneklere deiti.
Gnm,Arznbakabirarza,gklerinbakagkleredeiipherkesintekkah
redici Allah Tel'nn huzurunda duraca gn oldu. Ve: O'nun vechinden
baka her ey helak olacaktr. ayetinin manas meydana kt. Bildim ki
Rabbmnbanagiydirdiielbise,Hakkanivarlktr.Sonraohalimleyaratlmlara
baktm.Grdmkibenimzannmdaabid,zahid,veliyyullaholanlarnouAllah
Tel'danveO'nunrahmetindenuzaktr.OnunlaAllahTelarasndagsteri
ten, iittirmeden, kendini beendirmeden, nefsini temize karmadan, bbr
lenmeden,kendinefsiyahutinsanlarhakkndaAllahTel'yaktzantamak
tan,yadazahirenkendindenaaolanahakaretgzylebakmaktanmeydana
gelen bir perde vardr. Hlbuki kendisiiyiyaptnsanyor.Ve zannmdafask,
asi, riyakr, sapkn, bid'ati, mlhid, zndk olanlarn ounu da Allah Tel'ya
yakn, Allah Tel'nn dostu, O'nun sevgilisi grdm. Bunlar, kalblerinde bulu
nanznt,zillet,hulus,AllahTel'ybilmekendinefsivedierkullarhakkn
da Allah Tel'ya iyi zan besleme, herkese tevazu gsterme gibi sebeplerden
bir sebeple Allah Tel'ya yaklamlard. Ve grdm ki uzaklatrc sebeplerin
en kuvvetlisi kibir ve hret; Allah Tel'ya yaklatrc sebeplerin en kuvvetlisi
de tevazu ve mahviyettir. Aslnda yaknlk ve uzaklk varl olmayan mevhum
eylerdirya.Sonrabana:
Benimvelilerim,benimkubbelerimaltndadr,onlarbendenbakakimse
bilmez.KudsiHadisininsrrald.AllahTelnnrtsyleaypkubbelerinin
altnda gizli olan velileri kimse bilmez. Bunlar, izafi varl atanlar bilirler.
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizbuyurmutur:
Varlnylebirgnahtrkionunlahibirgnahmukayeseedilmez.
Sonra Hakkani vcudu giydim ve ylece ikinci defa halka baktm. Bu defa
btn mahlkat Yce Allah Tel'ya yakn grdm. Gzm nceki baknda
aldanmolduundanzntierisindebanadnd.mamatbibugrma
kamndabirbeyitsylemi:
Btn insanlar mevla saylr; nk Allah Tel'nn kazasna gre bir i ya
pyorlar.
Sonra bana daha baka srlar ve bilgiler de ald ki onlar ifa etmek helal
deildir. te o vakitten beri o gr ve o varlk benden hi gitmedi. Evvel ve
ahirAllahTel'yahamdolsun.
1575

1575
(ATE,1971)Onbirincisofra

TutalmHakkyerinandasenindrnametmi.
TutalmHakkyerinandaseninyurdunucennetetmi.
Ey Niyz yerin drnnaym olsun istersen, yine irfn cennetine giremezsin.

Drnnaym hiret leminde Cennetl mczttr (karlk) . Bugnden daha bu
rada iken irfn cennetine girmeli, yani zt cennetine girmeli ki ite asl cennet
budur.Tevhidehliniceburadairfncennetindeisehirettedahiyleceirfncen
netindeolacaktr.Aradahibirfarkyoktur.Cennetlmczatiseamellerkarl
ndaverilir.Ehliyinehicabtanhlideildir,mahcupturlar.

S
93
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,
Gelriyzetleartbucismucnnrass
Nicemecruheylediyserhunuemmrenefs,
Sendegrzizikrilednbanaeylekss.
Hernevaktinglipolsakesgdsnzlimin,
Gecegndzcnneitevhidiklsanamens.
Uzletihalkihtiyretsensanageleygnl,
TbulasnuzletiyleHakkkatndaihtiss.
EyNiyzburiyztyolunakimgittiyse,
Buldularolzevkikimbulduanancakhavs
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,
Gelriyzetleartbucismucnnrass
Butabiatkaranlndankurtulubulmakistersen,
Gelbucisimvecnkalaylamakiinriyzetleart
NiyaziMsr'ninmekruheylerkonusundadafarklikiyaklamolduunug
ryoruz.
Bursa'da cami krsisinde veya makamlarndaki va'zlar esnasnda haziruna hi
taben
Eytalibirahhakikatolanlarduhanisti'malindensizimen'zecriedidile
def iderim. Ekser 'ibadata mani'i kavidir. Bi hasebi'zzahir kubhi bari hveyda
olduundan ma'ada bihasebi'lbtn dahi ilhm Huda ni'meti celilesinden
dahi m'min ve muvahhidi mahrum ider. Pes bu sebepten haramdr. deyp
Ku enfusekum ayeti kerimesini okuyup nasihat ettii ve bu sebeple sigaray b
rakanolduuhaldebunlarnbirksmnnsigarayterkdendolayrahatszlanmalar
zerine defi illet olacak' mikdar kullanlmasna msaade etmilerdir. Bu srada
bir mikdar bendeleriyle Bursa dnda bir yere giderken yollar bir ehre urar ki
pazarlarnda rengi gzel rayihas pak duhanlar grmler. Bendelerinden biri bir
tarikiinbisatmutayabeSultanmsizlerinharamdrdeyubuyurdmzdaayabu
gzelvematbu'uirinduhanlardahidahilmioladedikdeSufeyadidikbueyu
duhanlar kavlimizden haricdir. Bunlara szmz yoktur eklinde cevap buyur
mulardr.
1576

1576
Ahmed Gazzi derghna gelen kiilere sigara imesine kesinlikle izin verilmezdi. ayet
misafir bir dervi sigara imek isterse komulardan birinin evine gitmek suretiyle bu ii
halledervednerkendedilerinimisvaklatemizlerdi.Ayrcaderghapekmezindegetiril
mesinemsaadeedilmezdi.Kahveimeyegelince,kendilerigndebirveyaikifincankah
veitikleriiincemaatadamsaadeederlerdi.(TEKEL,1991),s.46

Acaba buradan, ttn kokusu hafifletilmi veya farkl kokular katlm sigarala
rn iilmesinin, ibadetlere mani ve ilham Hda'dan m'mini mahrum etmedii
dncesine ulalabilir mi? Bu anlamda Uftadezade brahim Efendi'nin de sigara
itiini ancak satn alnan ttnn, d ve anber ile terbiye ve ta'biye olunduktan
sonraitiklerinhaberveriliyor.
1577
Herkesin yneldii bir yn vardr. Hayrl ilerde birbirinizle yarn. Nerede

olursanz olun, Allah Tel sizi bir araya toplar. Allah Tel phesiz her eye
kadirdir.
1578
Nicemecruheylediyserhunuemmrenefs,
Sendegrzizikrilednbanaeylekss.
okkerektlemredennefsinrhunuyaralasada,
Sendezikrtokmailednbanaksset.
Tabiatzulmetindenkurtulmakiinyedimakmvardr.Bunlar:
1)Tabiat,2)Nefs,3)Kalb,4)Sr,5)Hafi,6)Ahf,7)NefsiNatkadr.
Tabiat: Tabiat shibi kimse erat bilmez, haram bilmez, helal bilmez, zarar
bilmez,faydanedirbilmez.tetabiatmakmndaolanlarbunlardr.Adethay
vangibi,hayvandanbileaadr.Hayvanyinebirdereceyekadarzararvefayday
hisseder.tebirinsan,zamanndagelenbirNebveyahutbirResletbiolduu
vakittabitmakmndannefsmakmnaterakkieder,yaniykselir.
Nefsdeyedidir:
1Nefsiemmre,2Nefsilevvme,3Nefsimutmainne,4Nefsimlheme,
5Nefsirziyye,6Nefsimardyye7Nefsisfiyyedir.
Eer bir kimse nefsinin emriyle hareket eder ve nefsinin istediini yaparsa, o
kimsenefsiemmreshibidir.ayetnefsinistediini,yappdasonradanpiman
olarak kendini paylarsa, o kimse nefsi levvme shibidir. Nefs ile ruhun fark
udur:KiiHakklaolursarh,Hakklaolmazsanefsdenilir,farkbukadardr,de
nilmektedir.
Hernevaktinglipolsakesgdsnzlimin,
Gecegndzcnneitevhidiklsanamens.
Hernevaktinglipolursazlimnefsingdsnkes,
Gecegndztevhidrtsnsanasnacakyerkl.
Riyzatdeikiksmdr:Biriyemez,imez,bueratteyoktur.Buriyzetikfir
ler de yapar. Keiler dalarda gdalarn riyzetle bir hurmaya kadar indirirler.
Esasen riyzet perhiz yapmak demektir. Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem: Dinde ruhbanlk (keilik, papazlk) yoktur buyurmutur. yle arpa ek
meiyle filan eyle riyzat olmaz. Asl riyzat, yani eratteki riyzat mminlerin
orucudur.BuisebirayRamazandaorututmaklaolur.
nsan aknn eseri zerine bor olmayan vacip klar. Bu bir psikolojik durum

1577
KerimKARA,VktNiyziMsr,Ankara,1997,YksekLisansTezi,s.XXVII
1578
Bakara,148

dur.BubelkiAllahTelnnkulunaacdndandolaybaarlolandafazlaolmaz.
nkftratnmkellifiyetininengzelbiimdetayintesbitizatnamahsusolduu
bilinmektedir.
SehlbnuEbmme(radyallahuanh)'ninanlattnagre,Sehlvebabasbe
raberce Hz. Enes (radyallahu anh)'in yanna girerler. Enes'i yolcu namaz
klyormucasna ok hafif bir namaz klyor bulurlar. Selam verip namazdan kn
ca: Allah Tel sana mafiret buyursun bu kldn namaz farz m yoksa nafile
miydi? dedik. Farz namazd. Bu (eksiksiz). Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin namaz tarzdr. Bilerek hi bir deiiklik de yapmadm dedi ve ilave etti:
(Ylorucu,hergecetehecct,kadnlarterkgibikararlarla)kendinizezorluk
karmayn, zorlua urarsnz. Zira (gemite) bir kavim (bir ksm zahmetli ilere
azmederek)kendisinizoraatt.AllahTeldazorluklarnartrd.Manastrvekili
selerdekiler bunlarn bekyasdr. Onlar, zerlerine, bizim farz klmadmz, fa
kat gya Allah Tel'nnrzasn kazanmak iin kendilerinin koyduklar ruhbani
yetebilegereigibiriyetetmediler.
1579
Muhyiddin ibn Arab kaddesellh srrahulaziz u aklamalar yapmakta

dr: Belirli bir emirle snrl olmayan mutlak korkuya gelince; bu, kulun ister
ilholarakmeruveyahkmenmerubirhkmnhududunauyamamakorku
sudur.NitekimAllahTelcadettikleriruhbniyet.
1580
buyurmaktadr.Ya
ni, onlar kendileri iin, balangta bizim vacip klmadmz bir ruhbaniyet icat
ettiler demektir. Cenb Hakk, onlara ruhbaniyeti vacip klmad halde, bunu
kabul ederek, hakkna riayet edemeyenleri cezalandrmtr. yetin devamn
daki; Bunu Allah Tel rzas niyetiyle icad ettiler. ifadesi; iyi niyet ve
kasdlar nedeniyle, hakkna riyet edenleri vdn gstermektedir. Bu
yette, takdim ve tehir vardr. Dolaysyla, sanki Allah rzas hari, ona da
hakkyla riyet edemediler denilmektedir. Bu ruhbaniyetin bizim
eratmzdaki bir benzeri; Kim iyi bir r aarsa,
1581
hadisidir. Bu da, yeni
bir ey icad etmenin aynsdr. Nitekim Hz. mer radiyallh anh Ubeyy'i
radiyallh anh teravih namaz iin grevlendirdiinde; Bu ne gzel bir
bid'attr.demitir.
1582
Vebunubirbid'atolarakisimlendirmitir.Ogndenbu
gnesnnet,buekildedevametmitir.Fakatbylebiricad,meruolanamel
lere katldnda, adak gibi, hakkn yerine getirmek vacip olur. Bu nedenle de
mkellefkorkmayabalarveiinebirkorkuder.Buhalierisindehududari
ayetettiinden,kendisinerhibdenilir.Bylebirerat'ada,ruhbniyetdenilir.
NitekimCenbHakkKitabnda,rhiblerivmektedir.(Futht,2,533.Ayr
cabak:Futht,2,562.)
1583

1579
EbuDvud,Edeb52,(4904)
1580
Hadid,27
1581
Mslim,Zekt69.lim15,16;Tirmiz,lim15,(V,43no.2675)
1582
Buhr,Tervh(32),1.
1583
(KURT,1997),s.564

Uzletihalkihtiyretsensanageleygnl,
TbulasnuzletiyleHakkkatndaihtiss.
Eygnlhalktanuzletiihtiyretsensanagel,
BuuzletileHakkkatndabulasnihtiss.
Birinci beyitte geen Uzleti halk ihtiyr et den maksat seyri slk ile bir in
sanTevhidiztmakmnavslolannnazarndahalkvarm,yoktur.teokim
seninhalknazarndaolmayncaelbetteuzlettedir.(yaniHakiledir,Hakkkatnda
dr,yoksabirkenraekiliphalktanayrlmakdemekdeildir.
Buldularolzevkikimbulduanancakhavs
Buzevkibulmakistersen,bunuancakhavsehlibuldu.
YinebirgnSultanVelednaklettiki:Babamdaima:
Ben be yanda iken nefsim lmt derdi. Genlik ve orta yallk za
manndatambirciddiyetleriyazeteder,gecesabahlarakadaribadetleme
gulolurduveriyazetteokmbalaederdi.Benkendisine:
Siz bir gn bana byle buyurmutunuz. Bugn naslsnz? Gece ve gndz
hi durmuyor, hl riyazete devam ediyorsunuz dedim. Bunun zerine
MevlnkaddesellhsrrahulazizBahaeddin!Nefis,kuvvetlibirhilekrdr.
AllahTeletmesinbirdenbireonunyinedirilipaklceddin'ini(=dinyii
dini)malupveharabetmesindenkorkuyorumbuyurdu.
1584
Buldularolzevkikimbulduanancakhavsdageenhavasmakmlarbetir:
1Havski,Cemmakmdr.
2HavslhavskiHazretilcemmakmdr.
3Hlsetihavslhavski,Cemlcemmakmdr.
4NihyetHlsetihavsslhavski,Ahadiyyetmakmdr.
5EnsonundaVelyetmakmki,buaynzamandaSddkiyyetmakm
veKurbet(yaklama)makmdr.

1584
(Ahm95),s.301

Z
94
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz.
HalkbuncaEnbiykimgeldidveteyledi,
Vahdedinsrrbilinmektirodvettengaraz.
Sniigr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
Kendinigstermekiindirosanattangaraz.
Hepcellinperdesidirkfrisyndanmurad,
Bahrvcdunkatresidirfazlurahmettengaraz.
Nefsinibilenerermibirtkenmezdevlete,
FakrufahrdirNiyzbilodevlettengaraz.
SensenibilmektirancakPrelfetten
1585
garaz,
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz.
SensenibilmektirancakPrelfettenmaksat,
limveirfndangayenoktayanlamaktr.
Pr (Mrid) den garaz, yani maksat sen seni bilmektir. nk eytan senin
kendi yoluna rabet gstermeni ister. Onun iin Mrid lzmdr. Mridsiz ol
maz.
Noktayfehmeylemektirilmirfndangaraz
Yukardaki ikinci beyitte geen ilim ve irfandan maksad da noktay anlamaktr.
BirkeresindeEshbKirmHazretiAlikerremellhvecheyesordular.
YEmirilMminn,ilimnedir?.Cevbndabuyurdular:
lh kitaplarda olan Kur'an Kerimde, Kur'an Kerimde olan Ftihi
erfede, Ftihi erfede olan Besmelede, Besmelede olan ba da (be harfin
de), ba da olan altndaki noktada vardr. Bann altnda olan nokta benim.
Veilaveettiler.limbirnoktadr,chilleranoaltt.
limbirnoktadr.Butafsiltheponoktayanlatmakiindir.Bukadarenbiya,
bu kadar kitap ve bu kadar Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin vrisleri, hep
an,noktaybildirmekiindir.

1585
lfet: Alma, alkanlk. Birisiyle mnasebette bulunmak. nsiyet. Ahbablk, dostluk.
Huy etme. Grme, konuma.(nsanlar fikren dallete atan sebeblerden biri; lfeti, ilim
telkki etmeleridir. Yni me'luflar olan eyleri kendilerince mlum bilirler. Hatt lfet
dolaysyla diyata teemml edip ehemmiyet vermezler. Hlbuki lfetlerinden dolay
mlumzannettikleriodieylerbirerhrikavebirermu'cizeikudretolduklarhalde,lfet
sikasiyleonlarteemmle,dikkatealmyorlar;taonlarnfevkindeolan

Vahdedinsrrbilinmektirodvettengaraz.
Odvettenniyetvahdetinsrrbilinmesidir.
Raslleringelipgitmelerindekisr,AllahTelybirlemeninnaslolacanbil
mekiindir.AllahTelbuyurduki;
Bencinleriveinsanlar,ancakbanakulluketsinlerdiyeyarattm.
1586
Sniigr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
Kendinigstermekiindirosanattangaraz.
Yaratangr,gndeyzbintrlsanatgsterir,
osanattanmaksatkendinigstermekiindir.
EyTevhidiEflsliki,Sniigr,yaniHakkgrgndeyzbineitsanatgs
terir.Osanattangaraz,yanimaksadamakendisinigstermekvebildirmekiin
dir.
Hepcellinperdesidirkfrisyndanmurad,
Bahrvcdunkatresidirfazlurahmettengaraz.
Hepcellinperdesidirkfrveisyndanmurad,
Faziletverahmetivcdderyasnnbirdamlasndandr.
FakrufahrdirNiyzbilodevlettengaraz.
NiyzbilkiodevlettenmaksatFakrufahrdir.
Arifin srrnda vcuttan fakr (yoksunluk) tamam olmaynca perdesiz, doru

dan doruya Hak'kn yzne bakmas mmkn olmaz. Nitekim yce Allah bu
yurmutur:
Ognbazyzlersevinli,rablarnanazrdr.
1587
Varlatmazsa,Allah
Tel'nngklereveyerearzettii,onlarnkabuldenimtina,edipsadeceinsa
nn yklendii vcut emanetini dememi olur. Ve bu suretle bsbtn
hiyanettenkurtulamaz.AllahTel'ydasevmezolur.nkAllahTelAllah
hainlerisevmez
1588
ayetiyleifadeettiizereonusevmez.
OnungzndenperdenaslkalksnvenaslAllahTel'ygrsnkio,Hak'n
olan vcudu kendine mal etmektedir. nk fakrn tamam, Allah Tel'dan
bakahereydenvarlalmaktr.VcutkalkncaHakkgrnr.Vehikaybol
maz.Dersenki:
Vcut grnrde ve gerekte Allah Tel'nn ise o halde arif kim, O'na

1586
Zariyat,56
1587
Kyamet,32
1588
Enfal,58

bakankim,O'nugrenkim?Derimki:
Vcutbirdiramamertebelerioktur.
Birmertebedemuhiblikle,birmertebedemahbupluklagrnr.
Birmertebedeglolur,dierindeblbl.
FutuhatiMekkiyye'ninbandaylebirbeyitvardr:
RabHak'tr,kulHak'tr.
Ahbilseydim,kimdirmkellef.
Kuldurdersen,oldr.
Rab'drdersenohaldeOnaslmkellefolur?
Buradananlaldkifakr:kicihandadavechin(yzn)siyaholmas(yokol
mas)dr.Yokluadasiyahdenilir.Yanidnyaveahiretdemdir(yoktur).Bun
larn varl yoktur. nk varlk gerekte Allah Tel'nndr. Mahlkata varlk
vermekmecazidir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Nefsini bilen rabbini bilir
1589
s
znnmanasdabudur.nknefsininvcuduolmadnbilirse,kendisinde
olan vcudun Allah Tel'ya ait olduunu anlar. Yani kendisinin, mahiyyeti iti
bariyleRab,grnitibariylenefsolduunubilir.Yahut:oaynen(zatitibariy
le)Rab,taayynen(grn)itibariylenefstir.diyebilirsin.
Fakr,azkalsnkfrolayazd.
1590
Sznegelincebu,nafileibadetlerleAllah
Tel'yayaklamannsonucudur.Amabenimsylediklerim,farzibadetlerleAllah
'ayaklamannsonucudur.Allahgereisyler,O,yolailetir.
1591
1592

1589
Muteberhadiskitaplarndabulunmadgibibtnmevzuatkitaplarndamevzuoldu
ubelirtilirbkz.Acln.2/262;AliyulKari,352:Saan,35,36;Sehav,198
517kiilikjritarafndandamagnderilenSocratesdakendinibil!(gnosisipse!)
demitir.
1590
Ebu Nuaym Hilyede; bn. Sikkn Msannafnda. Beyhk uabulmanda: bn.Adiy
el Kamil de. Hasan Basr den rivayet etmilerdir. Bazlar da. Senedinin zayf olduunu
sylerler.rneinTabernEnestenzayfbirsenetlerivayetetmitir.Bkz.Acln.II/108
1591
Ahzab,4
1592
(ATE,1971),1.sofra

T
95
Vezin.FiltnFiltnFiltnFiln
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,
Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt.
olkiszkadrinbilircnnnisreyleana
Ayannaltnadeyznnbist.
Arifinkadrinyineolrifolanlarbilir,
Ehliulvvunrtbesinibilmezehliinhitt.
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi,
Skkerihalvdrandanhslolurinbist.
EyNiyzfriuzdeolvarekmegam,
Kahrultfubirbilirsengamolursananet.
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,
Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt.
Heralansznealdanpetmealdanma,
Tedbirliol,herbasitkiiyisrramahremsanma.
Herkimsanafalankiisenivdderseonasylekibenivensensin!Onuba
hane ediyorsun, Her kim sana falan adam svd derse ona dersin ki, bana sven
sensin,onubahaneediyorsun.
"Sana sven, ancak o svmeyi sana anlatandr," derler. Bu sz o syleme
mitir,belkidebakamanadasylenmitirdersin.Oadamgelirdefalankiisenin
iinkskandediderse,yleki:
Kskanlnikimnasvardr.Biriinsancennetegtrenkskanlktr.Bu,hayr
ite bakalarndan geri kalmamak iin gsterilen kskanlktr. Ben niin fazilette
ondangerikalaym,der.
AllahTelvelilerinekardmanlkduygusubesleyenlersanrlarkionlarak
tlk ederler. Bu yanltr, belki iyilik ederler. Onlarn gnllerini kendilerinden
souturlar. nk onlar lemin gamn ekerler. Bir kimseye kar bu sevgi ve ko
ruma,birykgibidirki,buKafdanonunboynunaveomuzlarnaykletmek,onu
daha da arlatrmak demektir. Yani bir ey yaparlar ki sevgileri daha da artar, o
onlarndahaokdertortaolur.Ozamankendisevgilerinivednceleriniunu
turlar.tebuonlarncanlarnarahatlkgetirir.
1593

Bunlarn bir de okuyup yazma bilmeyen ksm vardr ki, kitab, kitabeti bil
mezler,ancakbirtakmkuruntuynhayallerkurarvesadecezanardndado

1593

larlar.
1594
olkiszkadrinbilircnnnisreyleana
Ayannaltnadeyznnbist.
ukiikisznkadrinibilircnnserpona
Yznyereserayannaltnade.
Arifinkadrinyineolrifolanlarbilir,
Ehliulvvunrtbesinibilmezehliinhitt.
Arifinkadriniyineorifolanlarbilir,
Aalkolanlarycelikehlininrtbesinibilmez.
Ey zlimler siz Msriyi aramazsz eek ararsz Msriyi melekt u ceberut u

lhtda arayan bulur mu ki sen nsutda belki hurda arar iken bulayum sanursn
sizdmtanmazszdmeeksanurszimdisiznzannunuzdaeekdamdury
siz eek ile dm farkn bilmeyince adam dmdan nice fark idersiz biricik
kendinzi de grn ki mesh olmsz belki nesh olmsz belki fesh olmsz dah
haberinz yok, tory eri grenn gzindedr egrilk yeter ey Msri yeter yeter
eyebteryetersenyazdukaonlarolddahibeter.
1595
Ggetirmekendinegeldikeadtnesi
1596
,
Skkerihalvdrandanhslolurinbist.
Ggetirmekendinegeldikedmannktlemesi,
ekerihelvdr,ondanferahlkhslolur.
EyNiyzfriuzdeolvarekmegam,
Kahrultfubirbilirsengamolursananet.
EyNiyzvarekmegamkurtulvezdeol,
Senkahrveltfubirbilirsenzntsevinolur.
mnhsodurkiayne'lyakneldeedipgzileAllahTelnnztnves

1594
Bakara,78
1595
(MISR,1223),v.61a
EyzlimlersizMsriyiaramazsnzeekararsnz.Msriyimelekt,ceberutvelhutle
mindearayanbulurmuki,seninsanlklemindebelkibakayerdeararikenbulaymsanr
sn. Siz adam tanmazsz dm eek sanrsz. imdi sizin zannnzda eek damdr. y siz
eekiledmfarknbilmeyinceadamdmdannicefarkedersiniz.Birkerekendinizide
grnkisuretinizdeimibelkiinsanlktankmsnz.Belkibozulmusunuzdahhaberi
nizyok,doruyuerigreningzndediregrilikyeter.
EyMsriyeteryeter.Eysoysuzyetersenyazdkaonlaroldudahabeter.
1596
Ta'n: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek. * Kfret
mek.*Muhalifiniddialarnrtmek.*Vurmak.*Duhuletmek,dhilolmak,girmek

fatngreler.Lkinruhilenefsibirbilmeyenler.Yanibirgrmeyenler.Kahrile
ltfun aslnn bir olduunu idrak etmeklie eriattan korkarlar. Nitekim denil
mitirki:
Kahrultfunilletimndavahidtirvel
Bilmedieytanbutevhidiehaddendtdr
1597

1597

Z
96
Vezin:MeflnMeflnMeflnFiln
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,
Okuramkitbnbuhalkaladrviz.
kiblmcihnhalknbirinicennetesalm,
EliylekrsdenbirinTamyasarkdrviz.
karazndanateleryakareytnmelnu,
SanasnyediTamnunazbkendidirviz.
Tamyayledoldurmuiindeyokduracakyer,
Anayerletirirhalkacephizmettedirviz.
Yaraurvazanahakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddrviz.
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,
Okuramkitbnbuhalkaladrviz.
Bugnbirmeclisevardmoturmuviznasihateder,
Amkitbnokurbuhalkalatrviz.
yiliiretipdeonuyapmayankiinindurumu,insanlaraydnlatpdaken
diniyakankiinindurumunabenzer.
1598
Nasihat ediciler ister istemez byk hatalara dmektedirler. Krsler ders

vermemakamdeiliradmakamdr.
Nasihat ediciler, mevzularn normal hayatn iinde oluan deiimin farkn
unutunca tehlikeli konumalar ile ayak kaymalarna sebep olmaktadrlar. Allah
Telya bu konuda snmak gerekmektedir. Bu ilim sahiplerinin ayaklarnn kay
dyerdir.
yiliiretipdeonuyapmayankiinindurumu,insanlaraydnlatpdaken
diniyakankiinindurumunabenzer.
1599
lm vaizleri vardr: ve yeryz, kendilerine hayattan el ekmeleri vaaz

edilmesigerekenkiilerledolu.

1598
Tabern,elMucemlkebr,II,166(1681),167(1685);HatbelBadd,ktizu'lilm
elamel,4.bsk.thk.MuhammedNsruddnelElbn,elMekteb'lslm,Beyrut,1397,s.
70;Heysem,Mecmau'zzevid,I,184,185.
1599
Tabern,elMucemlkebr,II,166(1681),167(1685);HatbelBadd,ktizu'lilm
elamel,4.bsk.thk.MuhammedNsruddnelElbn,elMekteb'lslm,Beyrut,1397,s.
70;Heysem,Mecmau'zzevid,I,184,185.(UYSAL,23Bahar2007)

Gereksiz kiilerle dolu yeryz, bu fazla kiilerle bozulmutur hayat. "Ebedi
Hayat'laayartlpekilsinlerbuhayattan!
"Sarlar" diyorlar lm vaizlerine, ya da "karalar". Ama ben onlar baka
renklerdedegstermekisterimsizlere.
te ilerinde yrtc hayvan tayan, ehvet ya da kendine eziyetten baka
seecekleri yol olmayan korkun kiiler. Onlarn ehvetleri bile kendilerine ezi
yettir.
Henzinsanbileolamamlardr,bukorkunkiiler:hayattanelekmeyiva
azetsinlerde,kendilerigsnler!
te ruhu veremliler: daha domadan lmeye balarlar ve bezginlik ve vaz
gemeretilerinizlerler.
lmeyi severek isterler, onlarn bu arzularn bizim de uygun bulmamz ge
rekir!Bulleriuyandrmaktanvebucanltabutlarrahatszetmektensakna
lm!
1600
"Ey bilgelik ta! Yksee atmsn sen kendini, ama atlan her ta dmeye
mahkmdur!
Ey bilgelik ta, ey sapan ta, ey yldzlar paralayan! Kendini sen ylesine
ykseeatyorsun,amaatlanhertadmeyemahkmdur!
1601
kiblmcihnhalknbirinicennetesalm,
EliylekrsdenbirinTamyasarkdrviz.
kiyeblmcihnhalknbirinicennetesalm,
Eliylekrsdenbirinicehennemeatarviz.
AllahTel,bubeyanvaizlervenasihatedicilerinnasihatederkenhaddiama
larhakkndabuyurduki;
Biradam;
Allahayeminolsunki,Allahfilancaybalamazdedi.AllahTelda(bu
na)ylecevapverdi:
Benim falan mafiret etmeyeceim zerine yemin eden kimdir? O kimseyi
baladmveseninamelinideboakardm.
1602
Mesela bir kiinin birinin ibadeti hakknda karlaaca durum hakknda Allah
Tel adna hkm vermesi fitnenin meydana kmasna sebep tekil eder. Bu
nedenle hakkn kiiler tekeline intikali baka bir hakkn gaspn artrr. Allah
Telhakknkuluntarafndankullanmasnarazdeildir.
Allah Tel kullarna tasarruf hakkn vermekten ok onlarn deerleri karsn
dagnllerinidileklerinikabulederekikramdabulunur.Buikram,tasarrufunger
ek manasdr. Evliyalarn ve nebilerin dilekleri ile oluan haller Allah Telnn
onlaraverdiideerdendir.
nsann dncesi, inancna veya zannna gre doru olduu iin bakalarn

1600
(NETZSCHE,etal.,2006),s.4849
1601
(NETZSCHE,etal.,2006),s.185
1602
Mslim,2621

kabullenmektezorlanmasdr.Koyduusnrlardahidierinsanlarylesinekapsar
ki,kendidahibirzamansonrakoyduusnrniindehelakolur.
karazndanateleryakareytnmelnu,
SanasnyediTamnunazbkendidirviz.
karazndanateleryakarmelneytn,
Sanarsnyedicehenneminazbnntakdiredenidirviz.
Tamyayledoldurmuiindeyokduracakyer,
Anayerletirirhalkacephizmettedirviz.
Cehennemiyledoldurmukiiindeduracakyeryok,
Anayerletirirhalkacabanehizmettedirviz.
YaraurvazanaHakkkiyanaryaklurherdem,
Niyzninhemenancakcihandaaddr,viz.
Hakkiinuygundurvazonayanaryaklrherzaman,
Niyzninhemenancakcihandaaddr,viz.
NiyziMsr,vaizlikancakonundur.nkAllahTeliinyanaryklr,durur.


A
97
Vezin:FiltnFiln
Sdkilegirdnseyolaeyc
Birkatigerekliszvarklsima
Cmledenevvelsanalzmolan
Cmleyrnnaeylegelveda
Mlumlkkavmihvanmdahi
Terketanlarsanavirirsud
Birgnlkaluraradaanda
eyhetapuranaeyleittib
Byleetsenbilhakikatsrrna
Azzamandahslolurttla
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
SrrtevhidnNiyzhsl
Hakkileortadakalmayaniza
Sdkilegirdnseyolaeyc
Birkatigerekliszvarklsima
Eycesaretlikiisdkilegirdinseyola
Birkesingerekliszvar,geliit
Cmledenevvelsanalzmolan
Cmleyrnnaeylegelveda
Hereydenevvelsanalzmolan
Btnsevdiklerinegeleyleveda
Mlumlkkavmihvanmdahi
Terketanlarsanaverirsud
Ml,mlk,kavmveihvanmdahi
Terketanlarsanasevdalarverir
Birgnlkaluraradaanda
eyhetapuranaeyleittib
Birgnlkalraradaonuda
eyheulatrveonaittibeyle
Byleetsenbilhakikatsrrna
Azzamandahslolurttla
Byleedersenbilkihakikatsrrna

Azzamandabigisahibiolur
Cismcnndahikurbnedegr
Gerkabulolursabuldunirtifa
Cisimvecnndahikurbnedegr
Eerkabulolursaykseklikbulursun
SrrtevhidnNiyzhsl
Hakkileortadakalmayaniza
Niyzneticedetevhidinsrr
Hakkileortadaekimekalmaya

98
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,
kibetdermnnaeripcangnlolas.
Likderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturannyanndanoldimra.
Habsedipehbzrhuznefsinbeslerol,
Cifedengayrinesaydederhavyaasaz.
olesirinefsolandimmuazzebTamda,
Nefselindenkurtulanacennetolmuturdura.
Nefsodurkimcehlikaransukaplargnln,
Rhodurkimilmnrugnlneyakarera.
Ttiyyimarifetlerenetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Cngnlndoluphergussdanzdol,
BiroladimNiyzgzneyaknira.
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,
kibetdermnnaeripcangnlolas.
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsayara,
kibetdermnnakavuupcangnlolas.
Eylermeclisindekemlereyolur,kemlermeclisindeeylerkemolur.
1603
Likderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturannyanndanoldimra.
Fakatderdiolmayannderdinehireyok,
Gnlolmuturonunyanndanodimuzak.
Ahminelakvehlatihi
Ahrakakalbbihararatihi
Manazaraaynilgayrikum
Uskimubillahiveayatihi
1604
Vcudummbtelyderdihicranoldusertp

1603
(MISR,1223),v.31b
yilermeclisindektleriyiolurkemlermeclisindeiyilerktolur.
1604
Ah!Akvehallerindenektiklerime
Kalbimhararetleriileyand
AllahTelyaveOnunayetlerineyeminederimki,
Gzmsendenbakasnabakmad.

Banaalaynki,yrinasistanndancdymben
Acepmigelseemimdensirikimbylemahzundur
Cierdeonulmazbirderdembtelymben.
1605
LeylkuddisesrruhulazzHanm
1606
Bir gn hramczde smail Efendi Hazretleri, Tenekeci Rahmi Usta ile beraber
hamama giderler. Tenekeci Rahmi Usta hamamda ykanr ve erkenden elbisesini
giyinir ve Efendi Hazretlerini beklemeye balar. Fakat Efendi Hazretlerinin k
gecikincedarkpdolamayakar.BirmddetsonradnerveEfendiHazretle
rininktnvedinlendiinigrr.YannagelinceEfendiHazretleribuyururki;
Gardam Rahmi, bize karpuz almaya m gittin? diye sorunca Tenekeci
RahmiUstahaldenhalegirer.Buolayzerineyirmisenegibibirzamangeer.Bu
birdertgibisinesindeyerleirkalr.
Yine gnlerden bir gn Efendi Hazretleri hamama, Tenekeci Rahmi Usta ile gi
derler. Bu bir frsattr. Tenekeci Rahmi Usta, Efendi Hazretleri ykanrken dar
kar. Karpuz arar. Fakat mevsim k ve karpuz yoktur. aresizlik iinde ok d
nenTenekeciRahmiUstabirkakilonaralrvehamamadner.EfendiHazretleri
kmdinlenmektedir.
GardamRahmi,nereyegittin?TenekeciRahmiUsta;
Efendim seneler nce, yine byle hamamdan kp dar kmtm. Bana kar
puz mu almaya gittin diye sormutunuz. Ben ise, byle bir niyetle gitmemitim.
Fakat o gn bugn bu dert beni megul etti. Ne olur bu narlar o karpuzun yerine
kabuledin.EfendiHazretleribudurumdanokduygulanr.Ohaftasohbetlerinde
bukonuzerindeokadururve
Gardalarm! Biz Tenekeci Rahmi Ustaya seneler nce bir ey sylemiiz. O
ise, bunu bunca sene unutmam. te ihvan byle olmal, bir derdi olmal ve
unutmamaldr.
1607
Habsedipehbzrhuznefsinbeslerol,
Cifedengayrinesaydederhavyaasaz.

1605
Vcudummbtelyderdihicranoldubatanayaa
Banaalaynki,yrinkapsndanayrdtm
Acepmidklsegzmdengzyam,bylemahzundur
Cierdeonulmazbirderdembtelymben.
1606
LeylHanm
BirkazaskerkzolanLeylHanm,KeecizdezzetMollannyeenidir.ocukdenecek
yataevlendiysedebirhaftazerine,dahailkgecedenkabalklarnatankolduueinden
ayrlmtr. Saray kadnlaryla yakn ilikisi olduu bilinen, iyi eitimli ve ok kltrl bir
airdir.Hazrcevaplvenktedanliledetannmtr.
LeylHanm,MevlevtarkatnamensupolupMihrHatunkadarolmasadakadnduy
gularnbirazolsunterennmetmesiylevezamannagrebirkadniinserbestsaylabile
ceksyleyileriyledikkateker.Edebbirevredeyaamveyazmaktanhiuzakkalmam
olanLeylHanmniirdiliakvesdedir.BirDivanvardr.1847ylndalmtr.
1607

Doankuurhuhabsedipfitnecinefsinibesler,
Kargahavdausadapisliktenbakaneavlar.
olesirinefsolandimmuazzebTamda,
Nefselindenkurtulanacennetolmuturdura.
unefisesiriolandimaazapgrrcehennemde,
Nefselindenkurtulanacennetdurakolmutur.
Veliler balklardr, Hakk'sa deniz; onlarn yerleri yuvalar, dima denizdir,

DenizdenbakasonlarcaLadr,Ladansonraduraklarysailldr.
stek ikidir, yol da iki, Allah Tel ondan raz olsun, Seyyid Burhneddni
Muhakkik'a,yolunsonuvarmdr,yokmudur?diyesordular,Buyurduki:
Yolasonvardramaduransonuyoktur,nkgidiikidirbiriAllahTe
l 'ya giditir. Allah Tel 'ya giden yolun sonu vardr. nk bu, varlktan,
dnydan ve kendinden geitir. Bunlarn hepsinin de sonu, bitimi vardr.
AmaHakk'aeritinmi,ondansonrakigidi,AllahTel'ytanmakhususun
da,AllahTelbilgisindeotanynsrasndagiditirkibunasonyoktur.
BilkiyolunduraHakk'aulamaktr;amabundansonraoulamadasonsuz
biryolvar,Yolikieittir:
Biri kendinden, varlndan gemektir; bu eit yolun sonu, snr vardr,
nkbedeninvarlsnrldr;buvarlkdnysnnsonuvardr.
Duraklar yolununsa sonu yoktur; gnl yolu, bil ki sonsuzdur. Kendinden
gemenin, u yokluk leminden sefer etmenin imkn vardr. Ama lmszlk
yurdu olan o duraktan gemeye imkn yoktur. nk oras Allah Tel 'ya
ulamakduradr.Karadayoldameydandadr,yolundurada;amadenizdeki
yolun belirtisi grnmez. Kavutuktan sonraki gidi, bir baka ekildedir; kavu
upbuluankiiningidiigizlidir,neliksizniteliksizdir.
1608
Nefsodurkimcehlikaransukaplargnln,
Rhodurkimilmnrugnlneyakarera.
Nefisodurkimcehaletkaranlkaplargnln,
Rhodurkimilimnrugnlnekandilyakar.
Ttiyyimarifetlerenetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzreb.
Dudukuunumarifetleaydnlatetcnngzn,
Gresincnnheryzdenoladzerindeb.
Cngnlndoluphergussdanzdol,
Cnvegnlndolupherkederdenzdol,

1608
(VELED),balkCXIV,b.5060..

F
99
Vezin:MefilnMefilnfeln.
Geleysofkarsofuklinsf,
Kosretdzmeikliinisf.
Riyilebumrnzenini,
Nicebirsarfedipedersinisrf.
Kurudavmsandnsenbuilmi,
Buyolabylemigittilereraf.
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrfeknf.
Deilvallhimridlikburesme,
Kemlehlineyakmazbuevsf.
Artpkeylekalbineylehlis,
Beenmezbylekalbianlasarrf.
Hakkatkrbnnauyagr,
Katirenyolagiderolesnf.
FenKfndanaryollarhep,
BekAnksnaolurlarezyf.
Buyolucmledenltutarlar,
Saryvahdeteerieneslf.
Hurfabakmaandanierubak,
Nefestircandeildirnnilekf.
NefsbahrndallolmuNiyzi,
Sadavharfiindeolanururlf.
Kosretdzmeikliinisf.
Koysretdzmeikliinisf.
Buradasof,softanmtaktr,ondanhrkavetayaparlar.nsfet,busret
dzmeibrak.Riyilemrnsarfederekisrfettin.
Riyilebumrnzenini,
Riyilebunzikmrn,
Buyolabylemigittilereraf.

Buyolabylemigittilerereflikiiler.
BuTevhidilminisenkurubirdavmzannedersin.Erafbuyolabylemigitti
ler?Kmilliinninbumudur?
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrfeknf.
Dahkmilliinbumunin,
Sanaderviolaetrafvebtnynler.
Sana eyh denilsin, etraf, eknaf sana dervi olsun diye mi ? Eyvh, byle
mridlik gsteri ile olmaz. Bu sfatlar keml ehline yakmaz, kalbini pk ve
hlis eyle ve unu iyi bil ki Sarrf, yani Hak celle nuh saf olmayan kalbi
beyenmez.
Deilvallhimridlikburesme,
Kemlehlineyakmazbuevsf.
vallhimridlikburesmiyetdeil,
Kemlehlineyakmazbuvasflar.
Beenmezbylekalbianlasarrf.
Beenmezbylekalbianlarsarrf.
Kalp,genelolarakikianlamdakullanlmaktadr:
1. Sadece insana has olmayp, hayvanlarda da bulunan, gs kafesinin sol
tarfndaki bolukta bulunan konik et paras. Tabi ve hayvni ruhun devam
iingerekliolanbuhartar.
2. Rabbn ve rhn bir latfe olarak insann idrak eden, bilen ve kavrayan
yetenei,insannemanetiyklenenhakikati.
1609
Tirmiz bu konuda yle der: Kalp ismi, btn makamlarn hepsini gerekti
renismicmidir.
Dolaysylakalpveruh,mrifetin,birbirindenakbirekilde
ayrlmasmmknolmayanikivastasdr.
1610
Bu organa Kalb denilmesi, ona gelen varidatn eitliliinden dolay de

vamltekallbettiindendir.Vridtneitliliidehallerineitliliidir.Hallerin
eitlilii ise kalbin srrna inen tecelliyt ilhiyyenin trl trl oluundandr.
te ilim dilinde buna suretlerdeki tahvil ve tebdil derler (Bkz. Zehirulalk f

1609
1610

erhiTercmnilevk,39.
1611
Allahbiradamnkarnndaikikalbyaratmamtr.
1612
Bil ki: Her insann karnnda yalnz bir kalb vardr. Bu kalb, Rahman'n par
maklararasndadr.AllahTelonudilediigibievirir.Kalb,yneldiieyins
fat ve rengine brnr. Hatta yneldiinin ayn olur. Bunu anladnsa zikir,
zakir (zikreden), ve mezkur (zikredilen) bir eydir. sznn manasn da an
lam olursun. nk lisandaki zikir, gerek zikrin bir suretidir. Gerek zikirde
kalb,zikrineklinegirer.Buitibarlakalbedezikirdenir.KalbHakk'tr.
Bunlarn her birinin bir misali vardr: Su, rzgrn dalgalandrmasyla dalga
adnalr.Hlbukihakikattedalgadasudanbakabireydeildir.Kalbindezi
kirle olan durumu ayndr. Zikir kalbin tamamn kaplad takdirde kalb, tama
men zikir kesilmi olur. Lisana gelen zikir, kalbde olan zikrin suretidir. Kalb, bu
zikrin suretine (ekline) girer. Ama kalb esasnda ekilden mnezzehtir. Gelen
dnceyegreekilalr.Bundandolaydrkiikifikir,aynzamandakalbdebu
lunmaz. nk kalb tamamen, gelen fikrin suretine girer. Kalb, gelen o dn
cenin kendisi kesilir. Artk baka bir dnce ona smaz. Deniz suyu gibi. Su,
dalgalandzamanbirdalga,bakabirdalganneklindednlemez.Biran
da ayn yerde iki dalga olamaz. Anla. Bazan kalb, bir deniz olarak grlr. Dal
galarn okluu ve kalabal ona izdiham vermez. Ama bu hal, her zaman ol
maz,bazanlardaolur.tlaktakyide (mutlakvcut,zelvcuda)galebeald
zamanolur.Uykudakendiniaagrentanegibi.Herkarndabirtekkalbvar
dr.Bukalb,isterbirayn'a(zata),isterbiroktayynata(grnlere)ynelsin.
Neyeynelirseonuneklinialr.
1613
Hakkatkrbnnauyagr,
Katirenyolagiderolesnf.
Hakkatkervannnauyagr,
Kesinaydnlkyolagiderosnflar.
Hakikatkervnnauy.Oesnaf,yanihakikatehliancakakyolagiderler.On
larngizlilikleriyoktur,herhalleriaktr,onlargsterifilangibieyleribilmezler.

Ancaksadakavermeyiyahutiyilikyapmayveinsanlarnarasndzeltmeyi
gzetenkimselermstesna,onlarngizlitoplantlarnnoundahayryoktur.

1611
(KILI,1995),s.125
1612
Ahzab,4
1613
(ATE,1971)Ellibirincisofra

Bunlar,Allah'nrzasnkazanmakiinyapanabykecirvereceiz.
1614
BekAnksnaolurlarezyf.
BekAnksnaolurlarmisafirler.
BuradaFenKfndanmuradFenfillholmaktr.nkfenbulmakzor
dur. Bu nedenle onu yksek olan Kaf dayla tebih ederler. Bek Anks ki
FenfillholanBekbillhdamisafirolur.
Saryvahdeteerieneslf.
VahdetSarynaerienevvelkiler.
Hurfabakmaandanierubak,
Nefestircandeildirnnilekf.
Harflerebakmaondanieribak,
Nnilekfnefestir,candeildir.
Huruf bakma, yani bu grnen sretlere ve mevcdata bakma demektir.

nk bu grnen mevcdat birer hurfu sveriyye dir. eri bakki gereklere
bakm olasn ve gerekleri grm olasn. Bu mevcdat una benzer ki, sanki
birkakiibirdensylemigibisanrsn,hlbukisyleyenbirdir.
NefsbahrndallolmuNiyzi,
Sadavharfiindeolanururlf.
Niyzinefisderyasndallolmu,
Sadaveharfiindeolanlfvurur.
Buyolubilensylemez,syleyenbilmezdemilerdir.NiyziMsr,nefishal
lerindesukutetmitir.Onaszsyleyenlerinhibiretkisiondakalmamtr.
orumluHacMustafaRumEfendi(h.y.t.h.1316,m.1899)tekkesinebirgn
bir vaiz gelmi. eyh ve ihvanlarn sukut oturmasndan huzursuz olmu ve Efen
dimsizniyebunlaradinimeseleleranlatmyorsunuz.MustafaRmibuyururki;
Sukutumuzu anlamayan szmz anlamaz. Yine de dayanamayan vaiz
birkameseleninzmnedairkonumuveyorulmutur.
Faydaloldukmu?diyesorunca
Biz zaten seni dinlemedik. Sktumuzu anlamayan, sohbetimizi hi anla
yamaz.Szileolsayd,buiiherkesesylerdik.
1615

1614
limran,114
1615
(ALTUNTA,2007),618

100
Vezin:MefilnMefilnfln.
Bulancemiyyetikbrolursf,
Vcduolurannhailekf.
Diliyleeylemezdavymerd,
Gnldehimmetidirnnilekf.
Olur,ztbumevcdtnolinsan,
Olupturkevnanazvevsf.
Nitekimcanolurmahfbedende,
Gerektirolamahfkutbetrf.
Fenmeydnnnmerdiolaner,
Niyzigibietmezolkurulf.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz bu ilhi iin Uakta iken bir ilahi
demiidikbuyurmutur.
1616
Bulancemiyyetikbrolursf,
Vcduolurannhailekf.
Enbykcemiyyetibulanolurberrak,
Vcduoluronunile.(Halk)Halkkalkar,Hakkolur.CemiyyetiKbry
bulansafoluponunvcduHakkolur.
Diliyleeylemezdavymerd,
Gnldehimmetidirnnilekf.
Erlerdavydiliyleeylemez,
Gnldehimmetidirile.
Lisanilemerdlikdavsndabulunmaz.Ohernedilersegnldenoeye
yani ol der, o ey olur. Kmil, bir memlekette olupta o memlekete cell ile
muameleetsehalknperineder.Kmilinhimmetikndedimi,hernediler
seolur.
Olur,ztbumevcdtnolinsan,
Olupturkevnanazvevsf.
Olur,bumevcdtnztoZt,
Olupturkevnanazvevasflar.
Onun zt bu mevcdatn ztdr. lemler de az ve sftdr, ve o zat,

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve onun zamanmzdaki temsilcisi yani

1616
(MISR,1223),s.59b;(EEN,2006),s.96

KutubdanmuradGavsdr.
Nitekimcanolurmahfbedende,
Gerektirolamahfkutbetrf.
Nitekimcangizliolurbedende,
Taraflarnkutbusaklolmasgerekir.
Can bedenden gizli olduu gibi gizlidir. Velilerden Yediler, Krklar, yzler,
vardr.YedilerdenbiriGavsdr,kibtnlemannavucundabirhardaldnesi
kadardr.YedilerdenbiriGavsnshibiyemnikiulvdetasarrufeder.Bufelekler
ve yldzlar ann emriyle devrederler, gkler ann emriyle durur. Shibi yemn
olmasa gkler bir an durmaz, bozulur, Dieri Shibi imli ki sflde tasarruf
eder. Rzklar vesire ann elinden verilir. Drdde Evtaddr bunlara Evtd
Erbaadenilir.Bulemindrttarafnkorumayamemurdurlar.Velkinbunlarn
hibiri Gavs n kim olduunu bilmez, Gavs bunlarn herbirinden gizlenmitir.
YalnzbunlardanonubilenShibiimldir.nkGavsnlmndeYerineo
geer,onunyerinedeEvtaddanbiri,onunyerinedeKrklardan,onunyeri
ne de yz lerden, biri Krklara alnr. yzlerden boalan yere de tevhid
ehlindenbiriistidadnisbetindeyaknbulunur.
Fenmeydnnnmerdiolaner,
Fenmeydnnncesuruolaner,
[Gnmzde eski Trk dininin geleneklerini yaatan Trklerin kozmogonisine

gre,insanoullarnnatasolanTengrKayraKan(veyaBaylgen)kiiyivebunun
araclylayeryznyaratm,kiininkendisiylemcadeleyegirmesizerineona
Erlik adn vererek, k diyarndan, yeraltna atm ve yerden dokuz dall bir aa
byterek, her dalnda bir cins insan tretmitir. Altay yaradl destanlarndan
birisinde Allah Tel insann kulaklarna fleyerek can, bumuna fleyerek de akl
vermitir.
1617
Bu motiflere baka hibir efsanede rastlanlmamaktadr. Kamlk
inancna gre kinat stste katlardan mteekkildir. Bu katlar belirli bir dzen
zere birbirlerinden ayrlmlardr. Bundan dolay Kam san'atn icra ederken, bir
kattan dierine gemek iin byk bir g sarfetmek zorundadr. Yukarda onyedi
kat vardr ve k alemini tekil eder. Aada yedi veya dokuz kat bulunur. Bu da
karanlklar dnyasdr. nsanlar da bu iki lem arasnda, yani yeryznde yaarlar.

1617
Dahainsanyaratlmamken,lgendenizzerindeyzmekteolanveinsanabenzeyen
biramurtabakasgrr.Buamurynnalarakinsanolmasnister.lgenilkyarattna
Erlikadnverir.Balangtalgen'edostvekardegibigrnenErlik,birsresonraken
dini onunla bir tutmaya ve hatta stn grmeye balar. Gn getike lgen'den her ba
kmdanuzaklarveonunyarattklarnnhepsinedmanolur(bkz,A.M.Sagalayev,Altay
vZerkaleMira,Novosibirsk1992,s.23).

Koruyucuveiyiruhlarbukdiyarndabunurlarken,gnenstkatndaise,altn
birtahtnzerinde,dokuzerkekvedokuzkzileberaberBayUIgenoturmaktadr.
]
1618

1618
(GME),83

K
101
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,
VechizregrneyazmdefteriRahmnabak.
MushafhsnndeyazmKulhvellhyeti,
Gelinanmazsangerivarmektebiirfnabak.
eminigsterdiincekncnnalr,
Leblerinatkacannefheyleyencnnbak.
Zlfnnherbirtelindebalbinmecnnugr,
Hattnnleylindekiyzbinmehitbnabak.
teiruhsarileyanmkararmehresi,
Harflibsndansoyunannoktaiurynabak.
Hepmlzimkulluundabucihnnahlar,
KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
MetninistersenNiyzsretiinsnabak.
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,
VechizregrneyazmdefteriRahmnabak.
EyZhidsretgzetmeierigelcnabak,
YzndegrneyazmdefteriRahmnabak.
Defteri Rahmna bak daki defteri Rahmn insan kmildir, nk insan

kmilRahmansfatylamuttasftr.
MushafhsnndeyazmKulhvellhyeti,
GzelMushafndayazmKulhvellhyeti,
hls suresinde hlis Tevhid beyan edilmitir. Kuran Kerimin dier surele
rindedekullanlanihlskelimesibusureyeisimolmutur.Ancakbusuredeih
ls kelimesi kullanlmamtr. Bu isim, surenin manas itibariyle bu sureye veril
mitir.Birkimseanlayarakbusureyeimanederse,irktenkurtulur.
Nzulzaman:BusureninMekkmi,Medenmiolduundaihtilfvardr.Buih
tilaf,nakledileneitlirivayetlerdenkaynaklanr.
abn Mesud radiyallh anhdan yle rivayet edilmitir. Kureyliler Raslllah
sallallhaleyhivesellemeylesorarlard:
Rabbinin nesebi nedir? Bunun zerine bu sure nazil oldu. (Taberan). Arap
larda bir yabancy tanmak istediinde Onun nesebi nedir? diye sormak adetti.

nk onlarda bir kimseyi tanmann ilk art, nesebinin ne olduu ve hangi kabi
ledengeldiininaklanmasyd.AynekildeRabbininkimolduunurenmekiin
RaslllahsallallhaleyhivesellemedeRabbininnesebinisormulard.
bYahudilerden bir grup, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme gelerek yle
sordular. Ey Muhammed! Seni gnderen Rab nasldr? Bunun zerine bu sure
nazilolmutur.
c Enes b. Malik radiyallh anhdan yle rivayet edilmitir. Hayber'deki baz
YahudilerRaslllahsallallhaleyhivesellemegelerekyledediler:
EyEbu'lKasm!AllahTelmeleklerinurdan,demikokmuamurdan,b
lis'i ateten, g dumandan ve yeryzn su kpnden yaratmtr. Peki,
Rabbinin kendi mahiyeti nedir? Raslllah sallallh aleyhi ve sellem onlarn bu
sorusunacevapvermedi.BusradaCebrailgelerek,
Cebrailaleyhisselmdediki:AllahTelbuyuruyorki:Deki:OAllah,birdir.
Allah, Sameddir. Dourmamtr, dorulmamtr da. Ve hi bir ey Ona denk
deildir.
1619
Bunlar gibi birok rivayetlerden anlalyor ki, Raslllah sallallh aleyhi ve

selleme eitli zamanlarda, insanlar davet ettii mabudun mahiyet ve keyfiyeti
sorulmutur. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem her defasnda Allah Telnn
emriylebucevabvermitir.
HLSSURESNBRTEFSR

1.Deki:OAllahbirdir.
1620
[KUL HVELLH EHAD] Kf Harfi ( ) Zat Subhanda olan ayrmak iindir.

Rahman ismi gibi ilh isimlerde zuhur ve mertebeleri karlar. Lam Harfi ( )
istidatagreyanimenzilvekitapolarakinsanageldiler.
1621
Allah Telnn Mutlak Hviyetinin zuhurundaki bu hviyyet

1622
uluhiyyete n
zul etti. Taki aynasnda kendisini mahede etti. stediki birliinin srr biline, haz

1619
hls.14
1620
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr
1621
Harflerinsfatlarileilgiliolarakverilenbirmana.
1622
Hviyet: Asl. Mhiyyet. Birisinin kimlii, kim olduu, kk, esas ve ne olduu. *
Cenab Hakkn varlk sfat. * Hamiyyet ve istikametten, ulvv cenbdan ibret olan
sfthamide.

retiilmiyyesindeykenemrettiievvelsabitolanayan
1623
kiemriilebirtecellietti
ki,ruhlarleminde[ben][sen]ve[o]ahsiyetlerseilerekzuhurageldi.Kafir
ve mminin hepsinde farksz vahdeti grnr oldu. Bu nedenle varlklarn keyfi
yet
1624
zuhuruAllahTelnnztnaaynaolmutur.

2.Allah,btnmahlkatnkendisinetevecchveilticaedeceizt
ehdiyyettir.
[ALLAHSSAMED]BuizharvebuzuhurCenbHakknihtiyacndanilerigel
medi. Zira Cenb Hakkn varlklara ihtiyac yoktur. Bu samedniyyet belirlenmi
mmetlerinhepsinevebirrasulelazmgeldiki,mmetiicabetvemmetidavet
zuhurederekimtiyazszkfirvemmineahadiyetitecellietti.Yalnzbuyaratma
nn gerekliliinin tecellisi ile feyzi mukaddesten
1625
[olurlar] meydannda
aslngsterdiktensonradr.samedniyyetindendirkibirkarncadierbirhayvan
laramuhtadeildir.Herruhsuzeydahikendisinemstakilolupdierineihtiyac
yoktur.Hereyinaynasndabirliksrrgrnyor.CenbHakkvgsn,ihtiya
szlnkendibirlikaynasndagstermektedir.

3.(O)Dourmad
[ LEM YELD ] Eyay Cenb Hakk dourma yolu ile veya bir batn izdrblara
da mecbr olarak bir eyi yaratmad. Zira acz ihtiya kendisine tasavvur oluna
maz. Zira Sameddir. Belki srr ehadiyyetini yaratlmlara belirtmek iin bundan
lemivcdagetirdi.telemyelidsrrnadahiehadiyyetiniaikrkld.

vedourulmamtr.
[ VELEM YLED ] Bu eya; terkip ve itima ettikten sonra Cenb Hakk, eya
danayrlmasvebirlemesiolmadenyceveenuluolandaancakO'dur.
1626
Zira bunlarn hepsi ihtiya ve yaratlmlara mahsustur. Bu sznde velem yled

srrnadahiahadiyyetininaikrolmassamediyyetininvastasyladr.

4.VeO'nahibireydenk(mmasil)olmamtr.
[VE LEM YEKUN LEH KFVEN EHAD] Bu ahadiyyet ve samediyyet beknn

1623
Ayan: lmi lhide eyann ezelden beri sbit olan sret ve hakikatlar. Mevcudat
ilmiye.
1624
Keyfiyet: Bir eyin ess ve i yz. Nasl olduu ciheti. * Kalite. Madde. (Kemmiyetin
zdddr.)
1625
Bakara,117;limrn;47
1626
Bakara,255

ayndr.Ziraehadiyyettakdiretmezbelkiburadaehadiyyeteitliktenbenzerlikten
nefyetmekiindir.ZatEhadiyyetiumumvehususolarakkaydszveZattasfatsz
ve esmasz olmaktan ibarettir. Ehadiyyetinde kayd olmaz. Ancak vahidiyyeti Haz
retl Esma olduundan birok isimlerin tesbiti vardr. Buna hususi lisanda Zat,
sfatveesmaileberaberolunupbu hallerevahidiyyetiesma birokuygunisimle
miratndazahirolur.
Kulhvellh kalp
Allahssamed ruh
Lemyelid sr
Velemyled haf
Velemyekunlehukfvenehad ahf
[ KUL HVELLAH EHAD] Srr tecellii efal olduundan kalbe menei olup
kalpdeziyaannvarddoduuyerdir.zirabeyanmzvechile[ ]Zuhurlar,men
ziller,aikrveistenenesmakaabiliyyetindenibarettirkimenzilveaynaskalpdir.
[ALLAHSSAMED] Olan ilerin sfatdr srrdr ki, ruh menei olup ruh onun
makamdr. Zira birlii tesbit samedniyyeti aikrdr ki ruh bedenden stndr.
RuhemriRabdirkimemurolamazbelki
..Ve Allah Tel gslerinizin iinde olan meydana koymak ve kalblerinizde
olantemizlemekiin..
1627
lsndebirazdamucizdir.Kalbinefisinktlile
tasarrufundan temizlemek iin belki nefsi dahi hayvaniyet hiyaneti ynne tab
olmaktankurtarptaruhuaslnnaraziyevemerziyeetmekiingelmitir.
[LEMYELD]Zatnileriniiaretederkisrrameneolupsrronunmakamdr.
SrrZatnfiilleriolarakzuhurettiyoksadourmakolarakicraolunmad.
[VELEMYLED]SfatselbiyedirkiHafiyemeneoluponunmakamdr.
[VELEMYEKUNLEHKFVENEHAD]ancamiveHazretiilmiyyedirkiahfa
yameneoluponunmakamdr.BumakamRaslllahsallallhaleyhiveselleme
mahsusolupdierlerindengizlidir.]
1628
Allah Tel, Ondan nce hayat yoktur, hayata anlam veren yaayandr. Yara
tlmadgibi,varlnnnedenibulunmayan,bakabirvarlklabilinmeyen,kendin
devar, zgr olandr. Hem sadece zgr de deildir, zgr olmak zorundadr.
nk yaratlmamtr, kendi kendisi vardr. Btn yaptklarndan, bile sorumlu
deildir.Ancakdilersekaderkanunlarilekendinidilersekaytlar.KinattaOndan
baka yol gsterecek kendisinden baka hibir ey yoktur. nk her ey Onsuz
yardmszdr,desteksizdir,birbanadr.Bununiindirki,Hakk,Hakkbulur.

1627
limran,154
1628
Tezkire,v.2b3b;simliyazmabireserdenfaydalanlmtr

eminigsterdiincekncnnalr,
Leblerinatkacannefheyleyencnnbak.
Gzngsterdiincekncnnalr,
Dudaklarnatkacanfrencnnbak.
emden murad Hakkn vcdudur. Hakkn vcdunu grenin kendi vcdu

kalrm?
Kalmaz.
Zlfnnherbirtelindebalbinmecnnugr,
Hattnnleylindekiyzbinmehitbnabak.
Sannherbirtelindebalbinmecnnugr,
Geceninsnrlarndakiyzbinparlakaylarabak.
Zlften maksad Hakkn zuhrlardr, yani her bir zuhrunda birer mecnun
baldr. Mecnun Leylya kt, Leylnn zlfnde bal idi, yani k olduu Leyl
ilebirvcdidi.tektaHakktr,mauktaHakktr.Okliletecellvezuhr
eder. ka muk dahi lzm olur. O mukluu ile de zuhr eder, zhir olur, o
kdaodur,mukdaodur.
teiruhsarileyanmkararmehresi,
Harflibsndansoyunannoktaiurynabak.
Yznnateiileyanmkararmehresi,
Harfebisesindensoyunanapaknoktabak.
Harf libs (bu lemde grnd giysiler) sret libs demektir. Noktai
ryn ise Hakkn vcdudur. Bu lemler Nri Muhammed, yani Hazreti
Raslllahsallallhaleyhiveselleminnrsuretininehrindebirkitaptr.teO
Trhakkiinveyazlmkitabhakkiinkibuyazlmbirvaraktadr,
1629
yaniTr
dann hakk iin bu lemler, Nri Muhammednin ehrinde bir kitabdr. Onun
hakkiin.teCenbHakkyeminetmitir.HazretiRaslllahsallallhaleyhive
sellem ise bu kitbn metnidir. te bu kitap ki lemlerin metnidir, ister isen bu
lemlerdebulunaninsnabak.BirsliksdkolduuhaldecemmakmndaHaz
reti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi ya nurlu veya unsur suretinde yakaza
halinde ana behemehl gelir ve ona Tevhidi efl, Tevhidi sft ve Tevhidi zt
telkinbuyurur.
Hepmlzim
1630
kulluundabucihnnahlar,

1629
Tur,13
1630
Mlazm:Birkimseyebalgibiolan.*Maaszacemilikhizmeti.*lmiyyede:Medrese
tahsilinibitiripicazetalan.Stajyer.*Eskidenaskerlikteyzbadanaartbelerinderece
si,nvan

KapusndaPdiahlarkulolansultnabak.
Hepkulluundabaldrbucihnnahlar,
Kapsndapdiahlarkulolansultnabak.
lemannhsnnnerhindeolmubirkitb,
MetninistersenNiyzsretiinsnabak.
lemonungzelliininaklamasndabirkitbolmu,
Niyzmetniniisterseninsnnsretinebak.

102
ergelanlarisensyleyenirfanabak
1631
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak
Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
ZahirEfrencgrnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
Mmigavrdazuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
ergelanlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirnutkedenhayvanabak
Gelierianlarisensyleyenirfanabak
Hldiliylesanabirbirkonuanhayvanabak
Seneca dedi ki, "Eski Yunan'da atasz haline gelmi bir deyi vardr: nsa
nn yaam neyse, konumas da odur. Nasl ki her bir bireyin konumas, ya
amna benzerse, onun gibi, toplumun ahlk yaps yozlap kendini zevklere
kaptrmsa, konuma biemi de toplumun geleneklerine benzeyecektir. Top
lumun lkse dknlnn kant, arsz bir konuma biemidir; bir iki kiinin
hounagitmesebileyinedeonaylanrvekabuledilir."
1632
Ehlidillersktzrekamusumnzevi
Banhrkayaekmiuyatanaslanabak
Ehlidillersktzrehepsiyalnzbana
Bannstnehrkaekmiuyatanaslanabak

1631
KenanErdoan,NiyziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitliMet
ni,Ankara,1998,s.112
1632
(DRKEN,2001),s.87

Buyrulanemrinhilafalnantedbrkamu
MnkirkfirmnafkkatilolanMervnabak
Buyrulanemrinaksinealnantedbrintm
Mnkir,kfirvemnafkkatilolanMervnabak
Mervanb.elHakem
EmevihalifelerindenMuaviyeb.Yezidinvefatndansonrahilafetaileninbaka
bir koluna Ebul As b. meyyenin torunu Mervan b. El Hakeme gemitir. Artk
bundan sonra gelen Emevi halifeleri ailenin bu kolundandr ve Mervaniler olarak
isimlendirilirler.DahancekihalifeleredeEbSfyananisbetleSfyanilerdenilir
di. Mervan Mekkede dnyaya gelmitir. Babasnn slamiyete olan dmanca
tavrlarndandolayTaifesrgnedilmilerdir.DahasonraHz.Osmanradiyallah
anhdnemindeonunmsaadesiyleMedineyegelmilerdir.
Muaviye zamannda birka kere Medineye vali olmutur. Yezid ldnde
Ubeydullah b. Ziyad olmasayd Abdullah b. Zbeyre biat etmeye hazrlanyordu.
bn Ziyad Emevilerin en by olmas hasebiyle halifelii kendisinin almasn
istedi. Onu destekleyecek adamlar buldu ve MerciRahit harbinden sonra halife
oldu.ldzamansadeceamveMsrahkimdurumdayd.lnceyerineolu
Abdlmelikgeti.
EmevislalesininMervankolununceddiolup,MekkeveyaTaifteanlaldna
gre,hicrettenevveldnyayagelmitir.Rivayetonundoumtarihinihicretten2,4
veya 5 sene evvel gstermekle, kendisinden sahabe nvann refetmek, babas
nn srld Taife beraber gitmek mecburiyetinde kaldndan, Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin meclisine devam etmesine maddeten imkn olmad
n gstermek gayesini hedef tutar; bir grezkarlk eseri olarak da onu Tariz b.
alTarzdiyetavsifeder.Mervan,yal,kurnaz,hainvemuhterisbiradamd.Sonra
kiEmevihalifelerionunneslindengeldi.Mervan,Hakemb.EbilAsb.Umeyyenin
oludur. Annesi Alkame b. Sfyanel Kinaninin kz Aminedir. Mervan, hicretin
ikinci senesinde (624) domutur. Babas Hakem, Mekkenin fethinde Mslman
olmuveMervanMslmanolarakyetimitir.
BykamcasHz.OsmanradiyallahanhhalifeoluncaMervanktipliineta
yin etti. Mervan bu sfat ile Hz. Osman radiyallah anhn saray muhasara edilir
ken,arsuretleyaralanmvesonraCemelvakasnaitirakederekoradadayara
lar almtr. Mervann shhati btn mr boyunca bu yaralarn tesiri altnda bu
lunacaktr. Muaviye onu amcazadesi Said b. al A ile birbirini takiben Medine ve
Hicazn idaresine memur edecektir. Mervan bu vazifede eine az rastlanan bir
ehliyet gsterdi. Nihayet azlolunarak Muaviyenin son senelerinde menkup
1633
yaad. Hseyn b. Ali radiyallah anh Yezidin halifeliini tanmak istemeyince

Mervan Medinede kendine halef olan Velid b. Utbeye, Hseyn aleyhisselma
kar kuvvet kullanmak ile birlikte, srlmesine sebep oldu. Medineye Mslim b.
Ukbeninberaberindedndveaskeriharektndaonayardmetti.YezidIinvefa

1633
Menkup: (Nekbet. den) Dert ve meakkatlere mruz kalm olan. Rtbe ve
haysiyyettendmolan.

tnda tekrar Medineden kovulan Mervan Suriyeye yerleerek Muaviye IInin ksa
sren halifelii zamannda orada kald. Bu halife lnce, Emevilerin talihinden
midini kesen Mervan, Abd Allah ibn al Zubayr tarafn tutmaya hazrlanrken
Ubayd Allah b. Zyad onu halifelie namzetliini koymak hususunda ikna etti.
Cabiya ictimanda halife seilen Mervan Merci Rahitte Kaysilere kumanda eden
Zahhak b. Kays malup etti. Btn Suriyenin inkiyad bu zaferin ilk neticesini
tekileyledi.
Mervannbabasmeyye oullarndan Hakemb.EblAs,slamiyetiKabuln
dennceHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemedmancatavrtaknan,hatta
ona eziyette bulunanlardandr. slamiyeti kabul ettikten sonra samimi bir Msl
man olamam, Mslmanlarn srlarn ifa ettii iin Hz. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem tarafndan Taif e srlmt. Hakem ve olu Mervann srgn
deki yaantlar Hz.Ebubekir ve Hz. mer radiyallah anhma dnemlerinde de
devametmiancakHz.Osmanradiyallahanhhalifeolduktansonraonunmsaa
desiyle Medineye gelebilmilerdi. Hz. Osman radiyallah anh kendilerine birok
ihsanda bulunmu, Mervan da devlet ktiplii gibi en yksek bir makama getir
mitir. Mervan ksa bir sre sonra halife adna kararlar vererek icraatlerde bulun
mutur. Mervann halife olmasyla baehir Dmakta tehlike ortadan kalkm
olmuyordu.
MervanH.65ylRamazanndavefatetmitir.TarihibilgilerarasndaMervann
anlamaya uymamas sebebiyle Halid b. Yezid radiyallah anhn Mervanla evli
olanannesitarafndanyastklaboularakldrldmevcuttur.Hattabunagre
AbdlmelikbukadnldrtmekistemiancakevresindekilerMervannbirkadn
tarafndanldrldortayakmasndiyebugiriimdenvazgeirilmitir.
1634
HazretiKuranernhlfdurfetvabudem
Herbiribirzulmemncerolanfermanabak
FetvabudemHazretiKuraneriatnnaksinedir
Herbiribirzulmenihayetolanfermanabak
ZahirEfrenc
1635
grnrgizlidradydn
Hakyolundaakbetzebholunankurbnabak
ZahirAvrupalgrnrgizlidendindmandr
Hakkyolundaakbetkesilmiolankurbnabak
Avrupallamaodnemitibarylarabetgrenbirkonuolduuanlalmaktadr.
Rmelietmezitaatbyledrencmkr
Anadolucanibindesenolanisynabak

1634
(EMEKSZ,2008)
1635
Efrenc:(Fr:Franc.dan)Bukelime,Ortaadateekklederek,osralardaFranklarnve
bilhassaCharlemagne'inhkmaltndabulunanlaravezamanlagenileyerekbtnAvru
pallaradenmitir.Frenk.AvrupalvehassetenFransz

Rmelietmezitaat,byledirnihayetii
SenAnadolutarafndaolanisynabak
Niyzi Msr, Rumelideki devlete kar hareketleri ekyalkla, Anadoludaki

hareketleri ise isyan olarak olarak aklamaktadr. Her iki bakaldrnn alt cephe
sindeekiyalktakeyfilik,isyandaisezaruretinvarolmasdr.
Rumelidekiekyalkhareketleri
[Devletleridaresindekitopluluklardirlikvedzenierisindeyaatrlar.Dev
lettedirlikvedzenadaletlesalanr.Devletlerinhayatndaskntlvebuhranl
dnemlerdeolmaktadr.Bubuhranldnemlerindeisyanlarveekyalkortaya
kabilirler.
Ekyalarn g kazandklar ve her trl kanunsuz hareketler yaptklar bu
dnemlerde devlet ekyalklar nlemek iin idar, asker tedbirler ald gibi
halkn yardm ve desteini de salamak durumundadrlar. 1683 Viyana bozgu
nundansonraOsmanlDevletininbirokblgesindeolduugibiRumeliveev
resinde de ekyalklar ortaya kmtr. Anadoludaki isyanlardan farkllklar
gsteren bu hareketler ekiyalk trnden olup alnan tedbirlerle nlenmiler
dir.
OsmanlDevletindekiekyalnortayaksebeplerini:ekonomikartlarn
ktletiinde, hain devlet grevlilerinin isiz, gsz kylleri harekete ge
mekzorundabrakmalareklindekiyaygngrleizahedenlerounluktaol
maklaberaber,farklgrlerdebulunmaktadr.
Osmanllkesindeekyalkhareketleri;16.asrdabalamve17.asrdada
devametmitir.16.asrdakyller,idaraksaklklarsebebiylemerkeziktidarn
zayflad dnemlerde, Anadoluda isyanlarla ekyalklar yaparken, Rumelide
benzeri kyl ekyalklar yoktur. Buna mukabil 17. asrn sonlarna doru ise,
AnadoludakiekyalklarnyanndaRumelidedeisyanlarveekyalklarortaya
kmt. Fakat Rumelideki ekyalklar Anadoludaki ekyalklardan farkllklar
arzetmekte vedorudan devletekars yaplmlardr.zellikle17.asrnsonla
rnadoruhayddadverilenBalkanlardakiekyalkhareketleriaskerisyan
larn iinde kabul edilmelerine ramen bu ekyalklar, Anadoludaki ekyalk
lardan farkldr. Umumi olarak Anadoludaki isyanlarn ve ekyalklarn sebep
leri; reaya durumundan kurtulmak, kentli veya paral asker durumuna gelmek
olarak aklanmaktadr. Rumelideki ekyalklar ise, Rumeliye geldiklerinden
bu yana dzensiz savalar olarak arpm ve ganimet peinde yasamaya
alm gerlerin, Viyana Kuatmas baarszlndan sonra geriye, imparator
luunekirdektopraklariineitilmeleridolaysylaekyalkyaptklareklinde
kabuledilmektedir.RumelidekiekyalklaryapanlarnyalnzYrklerolmad
, az da olsa Yenieriler ve halktan kii ve topluluklarn da; Mslim ve gayri
mslimekyalklaryaptklarbilinmektedir.Rumelidekigeriyeekilmenintop
luluklarnbasityerdeitirmeleridemekolmaddaunutulmamaldr.
17. asrn ikinci yarsndan itibaren Rumelinin tarihini belirleyen geri ekil

menin sebeplerini Osmanl Devletindeki 17. asrn ikinci yarsndaki siyas, sos
yalveekonomikgelimelerinbelirlediimuhakkaktr.OsmanlDevleti17.asrn
ikinciyarsndadardaGiritinfethinitamamlamveCehrinSeferiileengeni
snrlara ulasmstr. eride ise, celli kalntlarn temizlemi ve Kadzdeliler
adylabilinenselefihareketideortadankaldrmtr.BubaarlardaKprlai
lesinin yeri tartlmaz. 1683de balayan Viyana Kuatmas ise baarszlkla
bitmitir. Viyana Kuatmasndan sonra kaybedilen topraklarn tekrar alnmas
maksadyla Osmanllar birka defa hamle yapmlarsa da baarsz olmulardr.
Baarszlkla mesul tutulan IV. Mehmet 1687de tahttan indirilerek yerine II.
Sleymantahtakarlmtr.lkedeyenihamleleryapmakmaksadylamalve
idartedbirleralnarakskntlardankurtulabilmekiinhalareleriaranm,de
vamedensavalardolaysylaartanmasraflardevlethazinesinizayflatmtr.
1687deimddseferiyeveyaplanmsderelerihtiyalarkarlamaya
yetmemitir. 1688de karlan nefiri amm
1636
kanunu lkedeki skntlar
iyice artrmtr. darecilerden bazlar yetkilerini ktye kullanmlar ve halk
zerindekibasklarartrmlardr.Dayanlmazhalegelenskntlaryeniisyanlar
veekyalklarortayakarmtr.lkeninskntlarnaareolabilirdncesiy
le,KprlzdeFazlMustafaPaasadrazamlagetirilmitir.Sadrazam,tedbir
olarak: halk zerindeki baz rf vergileri azaltm ve 1691de Rumelideki Y
rklereevldftihnadylayenibirdzenverereksilahlandrmtr.Buted
birlerin baarl neticelerinden olarak Rumelide; Belgrat, Vidin ve Ni geri
alnmsisede,1691deFazlMustafaPaalmtr.
SarucaSekbnlarn dier ifadeyle, Tredi ekyas her tarafa yayld. Bu
topluluklar halktan trl isimler altnda paralar toplayarak; topluma skntlar
veriyorlarresmhviyetlerinikullanarakdaekyalklaryapmslarvegnlkha
yat ekilmez hale getirmilerdi. 1695de tahta kan II. Mustafa asker ve ikti
sad birok karar tatbik etmek istemitir. Bu defa da Ruslarn Karadenize yer
lemekistemeleriveAvusturyallarnFranszlarlaRyswickBarsn(1697)yap
tklar iin bat cephesinde savamayanAvusturyallarn, Tuna kylarna yerle
melerineengelolunamamtr.BusradaOsmanllkesindeuzunsrenharpler
ve ktlk fiyatlarn artmasna ve temel ihtiya maddelerinin bulunamamasna
sebep olmaktayd ki, benzeri artlar da, lkenin i durumunu ktletirmitir.
Buartlarekyalnartmasnnveyaylmasnnsebepleriolmutur.Butedbir
lerdetamolarakneticealmayayetmemis,devletinaldgtedbirlereskyalgn
lemeyeyetmeyince,btnlkedeekyalklarakarahalidekendiimknlaryla
tedbirleralarakbirbakmaidarecilereyardmcolmulardr.AmcazadeHseyin
Paahemekyalasonvermekvehemdebuartlardadahaiyibirbaryapa
bilmekumuduylasadrazamyaplmtr.
Ekyalnarttgherikidnemdedealnantedbirlerekyalortadankal
drmayayetmemitir.OsmanlDevletienmuhteemdnemini yasad16.as
rnsoneyreindebykiktisadbuhranlarlakarslamvebudurum17.asrn
ortalarna kadar devam etmitir. Devlet idarecileri, Osmanlya has tedbirlerle

1636
Nefrmm:Cemaattoplama,halkaskeresrme.

bu buhran savuturmay baardklar gibi 1683de ortaya kan ekyalklar da
aynusullerlesavuturmaybaarmlardr.]
1637
Anadoludakisyanhareketleri
XVI.yzyldaOsmanlDevletinde,zellikledeAnadolutopraklarndaBatn
kaynakl birok isyan meydana gelmitir. Osmanl topraklarn ele geirmeyi
plnlayanisyanlardadnlnceskntldnemleringeirildiinigrmekteyiz.
1638
Mezhep atmalar, merkezi ynetim ile Anadoludaki Trkmenler arasn

da yaanan sorunlar, rann d politikas (iilii yaymak), tmar sahiplerinin t
marlarnn ellerinden alnmas, srekli artan vergi yk ve smrdr. Ayak
lanmalarnbalangcolarakahKuluAyaklanmasn(15091510)kabuledebi
liriz. Tmarlar kendilerinden alnarak hakszca bakalarna verilen ve ilerinde
ounluununTekeli'nden(Antalya)olanlarnoluturduusipahilerveblge
deki Trkmenler mezhep atmalarnn etkisiyle ah Kulu Ayaklanmasn
karmlardr. eyhCellAyaklanmasnda(1517)eyhCelal"yoksulinsanlarn,
toprakszkyllerin,arvergileraltndaezilenlerinhayatndzeltmek,onla
ramutlulukgetirmekiin"yaklak20binkiiyitoplamtr.
BuayaklanmayakatlanlaraOsmanlyneticileritarafndan"Celli"adve
rilmivebutarihtensonradaOsmanllar,buteriminetrdenolursaolsunb
tnayaklanmalariinkullanmlardr.
16.ve17.yzyllardaAnadoluhalknntepkisiningeneladolarakkabuledi
len Celali Ayaklanmalarnn nemli nedenlerinin banda isyanc liderlerden
daha nce devlet tarafndan tannan mali rantlarn geri alnmas ve kyllerin
bazyneticilerinbaskcsmrlerinetepkilerigelmektedir.CelaliAyaklanma
larn vergiye kars bir bakaldr hareketi olarak nitelendirmek gtr. nk
ayaklanmaclarn liderlerinin bakaldr nedenleri, kaybettikleri rantlarn geri
almakt. Rantlarn tekrar geri elde ettiklerinde ise ayaklanmay bir anda sona
erdirmilerdir.
Ayaklanmalara katlan byk halk gruplar ise liderlerinin kendilerini terk
etmesinedeniyle,ayaklanmaykendiliindensonaerdiriyorlard.
Celali Ayaklanmalar Osmanl Devleti zerinde pek ok mali, ekonomik ve
sosyal sonuca neden olmutur. Dier yandan halkn ayaklanmalara katlmasn
daennemlifaktrolan,olanmalismrsonaermemitir.Ancakayaklanma
lar sonucunda, Osmanl Mali Sisteminin temelini oluturan Tmar sisteminde
zlmelere neden olmutur. zellikle sipahilerinde ordu ierisinde neminin
azalmas, vergi toplamada iltizam ve malikne sistemlerini yaygnlamtr. Bu
durumise,150200ylboyuncailtizamlarsatnalarakservetsahibiolanvebir
rantiyer grubu olarak nitelendirebileceimiz ayanlarn ortaya kmasna neden
olmutur. ltizamlar ve malikne gelirlerini toplama grevini stlenen mlte

1637
KARAGZ,Mehmet;17.AsrnSonundaFilibeVeevresindeEkyalkHareketleri,Frat
niversitesiSosyalBilimlerDergisi,Cilt:16,Say:2Sayfa:373402,ELAZIG2006
1638
bkz.(SYLEMEZ,2004/2)

zimlerveayanlarhalksmrmeyisrdrmlerdir.Halkisebusmryeeit
lisekilerdezamanzamantepkigstermitir.
Rantkollamannsosyalmaliyetitarihinherdnemindedevletinmeruiyeti
nin zayflamas, israf, hrszlk ve yamaclk seklinde ortaya kmtr/kmaya
dadevametmektedir.
1639
ayretullhzuhuritdizuhureylerhemn
Hazretiismianyzndenlutfolanihsanabak
1640
AllahTelnnkorumaszuhurettiaakthemen
Hazretinismianyzndenlutfolanihsanabak
Niyzi Msr, dipnottaki ilave beytin iareti ile kendinden veya Kprl Fazl
MustafaPaadanbahsediyordaolabilir.
Mmigavrda
1641
zuhureyleroztmuhterem
Dikkateyleeftahaynungrnenseyrnabak
Mmigavradadezuhureyleroztmuhterem
Dikkateylegzleriniagrnenseyrnabak
NiyziMsr,buradabiristihratabulunuyor.Dahancekibaskdaburayyan
lanlamz.Mmigavryebcedolarakveyabiryerismiolarakdnrseke
itliyorumlaryaplabilir.
EyNiyzHazretiHallkderghHd
ShibikevnmeknkudretiYezdnabak
EyNiyzHazretiYaratcAllahTelderghHd
KinatnvemeknnshibiAllahTelnnkudretinebak

1639
GKBUNAR,AliRza;CelaliAyaklanmalarnnMaliyeTarihiAsndanDeerlendirilmesi
YnetimVeEkonomi,CelalBayarniversitesi..B.F.Manisa,Yl:2007Cilt:14Say:1
1640
Bu gazel st..Ktp.9720. v.27b : Sl.Ktp. H.Mahmut 3346, v.73 ve Bursa Eski Eserler
Ktp. 4414. v.27a da bulunmaktadr. Bursa Eski Eserler Ktphanesi'nde fazla olarak u
beyitvardr:
Msrdildekahtolncaresinbulmakgerek
hzindandankupsenYsufKenn'abak(ERDOAN,1998)
Msrdildearesizkalncaresinbulmakgerek
ZindanukurundankpsenYsufKenn'abak
1641
Gavr:Bireyindibi.ukur.*Batmak.*Derinlik,nihayet.Kk,esas,temel.*Tefekkr,
teemml.*Dolanmak.*Hakikat

103
Hakkilminebulembirnshaimiancak,
Olnshadabudembirnoktaimiancak.
Olnoktanniindegizlinicebindery,
Bulemoderydanbirkatreimiancak.
demliiniherkimbulduysaodurdem,
Yoksagrnensretbirglgeimiancak.
Buzevkiyelerherkesbulmazvelihernkes
Erenandemdebirfrkaimiancak.
KimoldemebulduyolvaslolduNiyzol,
Ncdenilenfrkabuzmreimiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemdeimiancak.
Hakkilminebulembirnshaimiancak,
Hakkilminebulembirsayfaimiancak,
dem den murad Raslllah sallallh aleyhi ve sellemdir. "Nokta"dan

murd Hakikat Muhammediye'dir. Hakikat Muhammediye, zt ilhiye ay
naolduugibi,Hakkaulamaadavesiledir.Bunokta,kinatnherbircz'n
deseyraneder.Yinebunokta,kinatnherbircz'nnvarlksebebidir.Allah
Tel'yzikrederek bu noktayayaniHakikat Muhammediye'yevslolankim
se, Allah Tel'ya vsl olmu demektir. Ona itaat eden Allah Tel'ya itaat et
miolur.nyceolanAllahTelylebuyurur:
O'nayedigkveyerve onlardaolanlartesbihte bulunurlarvehibirey
yokturki,illO'nahamdiletesbihtebulunur.Fakatsizonlarntesbihlerinian
layamazsnz.pheyokki,Ohalmdir,gafrdur.Anlayamazsnz.
1642
HerkimRasleitaatedersemuhakkakAllahTel'yaitaatetmiolur.Ve
her kim yz evirirse (aldrma), nk seni onlarn zerine muhafz gnder
medik.
1643
Basiret sahiplerinin beynlarna gre, bu nokta, gerek ulv ve gerekse sfl

btn lemleri doldurmutur. Evvel, ahr, zahr ve btn ondan ibarettir. Vaka
zuhurdavehecharflerindenoktatr.Fakatbu,onunvahdetihakikiyyesine
de Abd'lEhad Nuri kaddesellh srrahulaziz noktalarn drt nev'i olarak
aklamtr.Bunlar;

1642
sra,44
1643
Nis,80

1. Harfnnokta,
2. Zulmnnokta,
3. Nrnnokta,
4. Rahmnnokta.
Harfn noktann asl Kurn Kerimdir. Bu da Besmele'nin "B" sndan

ibarettir. Bu noktann zahirde seyrinden, kelimelerin harfleri, yetler ve
sreler meydana gelmi, bunlarn tertibi neticesinde de Kurn Kerim zahr
olmutur.
Basiret ehli, noktada Kurn Kerimi ve Kurn Kerimde noktay ma
hedeederler.Ziraonlariin,neharflerinokluunoktasnnvahdetinevene
de noktasnn vahdeti harflerin okluuna perde tekil eder. te bu harfn
noktannicmalvetafsiliesrrnmeiilhininbirincisidirkionaKurnKerim
denir.
Zulmn nokta, arzn karanlk merkezinden ibarettir. Filozoflar buna ate
kresi derler. Gkler ve yer bu noktadan yaylmtr. Maddzahr varlklarn
dayandnoktaburasdr.Bunoktabtnmaddvarlklarnasldr.Zirazahiren
bunoktannseyriilemaddmevcudathslolmu,mertebelerdekitecellsine
ticesindefakmeydanagelmitir.Basiretehli,bunoktadafkvefktadabu
noktaymahedeeder.Onlariin,nezahrmevcudatnokluunoktasnnas
lnntekoluunavenedenoktasnnaslnntekoluuzahrivarlklarnokluu
naperdetekileder.tebuzulmnnoktannicmalvetafsiliesrrnameiilhi
ninikincisidirkibunanshaifkderler.
Nrn nokta, insan vcdunun asl ve ilh tecelllerin zuhur mahalli olan
kalbdenibarettir.Bunoktannzahirdeseyriileinsanvcudununuzuvlarveon
larda tecellisinden de nefsler zahr olmutur. Basiret ehli bu noktada btn
zyvebtnzdadanoktaymahedeederler.Onlariin,nenoktannas
lnnbiroluuznnokoluunavenedeznnokoluunoktannaslnntek
oluunaperdetekileder.tebunoktannicmalvetafsiliesrrnameiilhinin
ncsdrkionanshaienfsderler.
Rahmani nokta, ehadiyet (birlik, tek oluluk) mertebesinde zat noktadr.
Bunateayynevvel,hviyyetisriyevehakikatMuhammediyederler.Her
mevcuttaaslolanvarlknuruitebudur.
"Senolmasaydn,senolmasaydnkinatyaratmazdm."
"Seniancaklemlererahmetolarakgnderdik."
Mealindeki hkmler onun anna vriddir. lh esrrnmenin drde mn
hasr olmasnn drt byk kitaba iareti vardr. eyh Hasan Sez Hazretleri'
nin;
Evvelveahribirnoktadacem'etmiidi
dediiitebunoktadr.
Abd'lehad Nuri kaddesellh srrahulazizin bahsettii nrn noktada
budur.Bunokta,diernoktannesasdr.Diernoktadabununferileri
dir.Bunoktadazuhuredenseyrvetecellleraslndahepbunoktannsey

riyle mertebeler meydana gelmi; evvelde, ahirde, zahirde ve btnda
tecellsindendeevvel,ahr,zahrvebtnbilinmi,bulunmuvezahrolmu
tur.Basiretehli,bunoktada,varolanbilcmlevarlklarvebilcmlevarlklar
dadabunoktaymahedeederler.Onlariin,nevarolanvehmokluk,nok
tann zat vahdetine ve ne de noktann zat vahdeti var olan vehm oklua
perdetekileder.tebunoktannicmalvetafsili,esrrnmeiilhinin,seyri
urc itibariyle drdncs, seyri nzul itibariyle de birincisidir. Buna,
Rahmn hakikatler nshas denir. Mevlna Cami, aadaki beyitlerinde bu
hususaiaretederler:
Kinatbizimyaratanmzngzelliininaynasdr
Bakdaherzerredeonuncemlinimahedeeyle
Yakndaonlaraufuklardavekendinefislerindeolanyetlerimizigstere
ceiz, t ki, onlar iin onun hak olduu tezahr etsin. Kifyet etmiyor mu ki,
Rabbin,pheyokkiO,hereyzerinehittir.
1644
Vegklerdenevarsaveyerdenevarsahepsinisiziniin,tarafndan
musahharkld.pheyokki,bundadneceklerolanbirkavimiinelbette
almetlervardr.
1645
"Bukendisindenekpheolmayankitap(Kur'an)dr."
1646
Bu yetlerde, gerek insanlarn kendi vcutlar ile dier varlklarn, gerekse

yeryznn ve gerekse Kurn Kerimin birer yt ilhiyye ve esrrnmei
Rahmniyyeolduklarnaiaretvardr.Arifolanaiseiaretkfidir.
1647
Bulemoderydanbirkatreimiancak.
Bulemoderydanbirdamlaimiancak.
ERHBEYANI(ENENOKTATAHTE'LBA)
MAMALKERREMALLHVECHE
1648

Marifetbabnnilerisiniheves
Vebdesininremzidaimsanapes
Hz.Alikerremallhvechebuyurduki:

1644
Fussilet,53
1645
Casiye13
1646
Secde,2
1647
(eyhuayberafeddinGleni,2001),s.6871
1648
(NiyaziiMsri,H.1184);TercmeirisaleinoktatelbeyanAtatrkKitapl
OE_Yz_000125/04,stanbul

"Bil ki tm semavi kitaplarn esrar Kurn Kerim'de toplanmtr, Kurn
Kerim'intmesrarFatiha'dadr,Fatiha'nntmesrarBesmelededir,Besmelenin
tmesrar'B'harfindedir,' 'harfinintmesrardaonunaltndakinoktada
dr."
Dahasonraylebuyurdu:"'B 'harfininaltndakinoktabenim."
1649
yani
bunoktaremztarikileiradetmektenmuradbudurki;
Cmle eyann hakkati bir cevherden olmutur. O cevher benim demektir.
Kurn Kerim yirmi sekiz harfdir. Hepsinin asl bir eliftir. Elifin asl noktadr. O
noktabukesretyokikenvaridi.mdivcudunolmadan,kanvegznvecmle
azan yok iken bir nokta idin. O nokta misali olan nokta zahir olmak istedi. ehvet
olup ana rahmine dt. Gelip zahir oldu. Kaddin elif gibi mstakim olup, elif ol
dun. Ban o noktai hakkat oldu. Vcudun 'B ' oldu. Dier azalar batanbaa
birharfoldu.imdibatanayaaAllahTelkelmnasenagholki,besmelenin
srrseninvcudundaoldu.Yanisensenibilmek,sanayeterdemekolur.
Btneyannevveliinsandr.
Vcuduharfmesabesindedir.
Harflerinevveliiseeliftir.
Elifinevvelinoktadr.
O nokta Kurn Kerimin bandaki besmelenin altnda bulunur. Hz. Ali

kerremallh veche O nokta benim der. Yani eyann asl benim demek olur.
EerSenidahibildinvebilirsen,hakikattenagh
1650
olursun.
Zt diye Hazreti Hakkn varlna derler. Yani vcuduna derler. Btn lem
onunzatndanibarettir.OzttanzuhragelmiveOnadnecektir.

1651
bunaiarettir.Yanicmlelembendendir,yinebanad
necektir. Bu gelmekliin gitmekliin itibar halka tefhim
1652
iindir. Yoksa kmil
katndavarmakgelmekyoktur.
Nazm:
Varmakgelmekhiyoktureytalipheman
Geenniyettarkndanburemzevargr
Seninvcudunusenbilme
VehiSenisanmaseninnesnenyoktur.

1649
ElKunduzielHanefi'nin"Yenabi'lMevedde",KemaleddinelHalebieafii'nin"ed
Darr'lManzum"
1650
Agh:(Ageh)f.Haberdar.Uyank.Kalbiuyank.Malumatl.Basiretli.Vkf.Bilen.
1651
"BizAllahiinizvebiznihyetonadneceiz,"Bakara,156
1652
Anlatmak.Bildirmek.
Nazm:
Busendebendiyenbilsendeilsin
Senolsncandeilsintendeilsin
sanabusenlikadnsentaktn
cahmi
1653
kendinzellikleyaktn
Grenodurgrnencmleodur
hemanbugziradeHakkayoldur.
HazretiHakknseninsfatvardr
Osfatlarnulusuismialimdir
Biridahikadirdirvahiddirvemriddir
VeSemidirbasirdirmtekemmildir
smiHvedir
Eerbusfatlarsendeolmasameyyit(l)olursun.
Busfatlarlamuttasfolduundangaholdun.drakmertebesineyetiipphe
sizhakkatineyetiirsin.

Derviinbiridemiki,beneyhimleyzbinlemgezdim,herbiribulemkadar
bykt. Doru demitir, zir demliini herkim bildi ise ite dem odur. Yoksa
dem sretinde olupta ii hayvan olursa o insan bir glge gibidir. Ayn bir adam
gneekardurursaglgesiyeredervenaslbirinsanolduuglgesindenbelli
olur,tannr.
Buzevkiyelerherkesbulmazvelihernkes
Veli!Heralakbuzevkiistesedebulmaz
KimoldemebulduyolvaslolduNiyzol,
Ncdenilenfrkabuzmreimiancak.
Niyzkimonubuldudemevaslatyololdu,
Ncdenilenfrkabucemaatimiancak.

1653
Cahm:iddetlivekatkatbirbirizerineyananate.ukuryerdeyananate.*Cehen
nem'inbirtabakas.

NiyziMsrkaddeselhsrrahulazz
Budurumdabize:Tahkikiimannedir?Diyesorulursa;yleanlatrz:
Tahkikiiman;yukardageen,alterknnherbiriniesastankavrayp,asl
navaslolmaktr.TahkikTahkikiimanagtrenyolatarikatdenir.Buradata
rikat;birehirlekyarasndakiyoldur.
Taklidi kye benzetirsek; ehri de, tahkike benzetebiliriz. oklar bu yolu,
okuzunsenelerdekatedebildi.
Kimion,kimiyirmi,kimiotuz,kimidekrkyldakatetti.Nicelerideoyol
dansapt;herbiribirsemtegitti.Kimicebri,kimikaderi,kimimutezile,kimi
de tenash oldu. Hsl kelam bu yola yetmi frka girdi; ama hepsi azd,
esasyoldankt.
Dolaysylatahkikiimanehrinevaslolamadlar.Ancak,bunlardanyetmi
nc fkra ki buna, FIRKA NACYE tabir ediliyor; doru yolda gitti ve vasl
oldu.Bunlar;heriteRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizetambir
ekildeittibaettiler.Vaslolmalarnabuittibalarsebepoldu.Haliylebunlar;
bulduklarcevherinkadrinibilmilerdir.manlarayanbeyanolmutur.Elde
mum, giderken, gnee ermilerdir. Taklidde giderken tahkike ermilerdir.
Bunlar, imanlarn tahkik mertebesine eritirdikten sonra, taklidi imanlarna
dnpbaktlar;aslabirinidierineuymazbulmadlar.Yani;hakikateriata,e
riatdahakikatatatbikettiler.Birbirinemuvafkbuldular.Tpkruhilebeden
gibi
Beden hakknda Raslllah sallallh aleyhi ve sellem efendimiz yle bu
yurmutur:
(Biruzvueksikolannbirhissieksikolur.)Bundananlalyorki;eriatnaks
olannhakikatdahinaksolur.
1654
Budurumagre;tekrarbize:
Bu sofiler amelde ve itikatta hangi mezhebe tabidirler? eklinde bir sual
tevcihedilirse;cevabmzuolur:
Tasavvuf ehlinin pek ou akaidde; islami esaslara dayanr ki buna; ehli
snnetvelcemaattabiredilir.
eyhlslamvelMslimin(slamlemininvemslmanlarnbyknderi
manasnaalnabilir.)eyhEbuMansurMatridiHakknrahmetionunzerine
olsunmezhebine tabidirler. slam leminin ve mslmanlarn byk nderi
manasnaalnabilir.
ArapMtasavvflarnnpekouda;eyhHasanEarimezhebinebaldr.
slam leminin ve mslmanlarn byk nderi manasna alnabilir. Ad geen
herikiimamda,tamamenehlisnnetvelcemaat(Raslllahsallallhaleyhi
vesellemveashabntakipettiiyolatabiolanlar,manasnaalnacaktr.)mez
hebizerinedir;bakadeildir.
Buzatlarnameldemezheplerinegelince;drthakmezheptenbiriolmakta

1654
BENCSUALVECEVABI

dr.uvarki,budrtmezhebinherbiribirlkededierindendahafazlara
betgrmektedir.
Mesela;Rumilleri,esastabirolmaklaberaber,teferruattamamAzama
tabi olmutur. Onu: Byk himmet sahibi nder, milletin ve dinin aydn
imam, ehli snnetin ba tac Kfeli Ebu Hanife Knyesi ile tanrz. Allah
Telondanrazolsunverahmetinenaileylesin.Adgeenillerdekitasavvuf
ehli; mam Azam Hazretlerinin, Kuran Kerimden ve Hadisi eriflerden
itihadedipkardmeselelericandankabuleder,mezhebineuyarlar.
Arabistandayetientasavvufehlininou;yaniMsr,Halepvs.illerinekse
risi,afiimezhebinetabidir.Buzatnknyesiyledir:Muazzamimam,sayg
deernder,Muhammedb.drisiafiiCenabHakycesrrnnurlandrsn
veondanrazolsun.
TunusvebilcmleMaribhalk,umumiyetleEndlsveArabistannbazil
leriMalikimezhebineuymaktadr.Bubykinsannknyesiyledir:mam
larnby,ehlisnnetinnderi,mamMalikb.EnesAllahTelnn
rahmetiverzasonunzerineolsun.
BadatehlininouvebilcmleIrakdiyar,ArabistannzellikleMekkeve
Medine de yaayanlarnn bir ksm, Hambeli mezhebine uymulardr. Bu
mezhebinkurucusu:Fetvavetakvada,ilimveveradaimamekmelAhmed
b.Hanbeleklindedir.Allahtanonuniinrzaverahmetdileriz
Bu drt imamn kurmu olduu mezheplerin drd de ehli snnet esasna
dayanr. Esasta, hi bir ihtilaflar yoktur. Teferruatn da pek ounda ittifak
halindedirler;ancakpekazndaayrayrgrlerivardr.tikatta;drddetek
yoltakipederOda;Raslllahsallallhaleyhivesellemefendimizin:
FrkaiNaciyediyerektarifettiiyoldur.
tetasavvufehlinin;mptedilerininvemntehilerinin,mezhepleribuehl
i snnet velcemaat mezhebidir; bakas olamaz. Bu tasavvuf ehlinin; inan
lar udur ki: Bir kimse ehlullah olsa, pek ok keramete de sahip olsa; yine
saylandrtmezhepimammmertebesinibulamaz.Bu,durumagreashabn
radiyallh anhm ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin mertebesini bul
malarnvarhesapeyle.Yinebutasavvufehlinininancudurki:
Hi bir veli; ismi geen bu drt imamdan mstani kalaca bir makama
varamaz. Yani bunlar taklidden kurtulamaz. Onlara muhta olmadan ede
mez.
1655
Birgn;BayezidiBistamikaddesellhsrrahlazzeylesordular:
Hangimezheptensin?.Odaucevabverdi:
Allahmezhebindenim
Bunedemektir?Diyesorulacakolursa,ucevabveririz:
YukardaadgeenmezheblerinherbiriAllahTelyagider.mamAzam
mezhebi.mamafiimezhebidemekmecazdr;hakikattabuyollarAllahTe
lya giden yollardr. Dolaysyla Bayezidi Bistami kaddesellh srrahlazz

1655
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ALTINCISUALVECEVABI

hakikatsylemitir.Yoksa;osznmanas:
Ben,mezheplerindndaym.Demekdeildir
1656
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemde
1657
imiancak.
MeflMeflnMeflMefln,
demdeolanesrrbudemdeimiancak.
MeflMeflnMeflMeflnbahriHezecadilegeer.HezecGkg
rlts,gzelseslearksylemekmanalarnagelmektedir.NiyziMsrkuddise
srruhulazizburadanKn(ol)iaretedilmitir.

1656
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,YEDNCSUALVECEVABI
1657
Dem: f. Nefes. Soluk. * Az. * Nazar. * An, vakit, saat. * Koku. * Kibir, gurur. * li,
yksek.*Krk

104
Vezin:FltnfltnFiln
EygnlgelolmalHakkdanrk,
Tendecnnvrikeneyleyrak.
Dnyadalmezdenevvelklsefer,
Hiedinmebirmakmdasendurk.
Yoksabufrsatbizebkdeil,
Menzilaldmezdenortayafirk.
Gelburzunmsukltrmr,
Geryolagirdinsevarrnbrk.
Halknusludemesindensanane,
kilisendnMecnnatak.
lminemarurolursanolmahi,
Issvermezsananekaranek.
Girsaknkmaizindenmridin,
Herneemredersesanaolmak.
Birelinegzyandanalas,
Birelinedertodundanyakerk.
EyNiyztutarisenpendimi,
Diyesanaistediinitebk.
EygnlgelolmalHakkdanrk,
Tendecnnvrikeneyleyrak.
EygnlgelolmagelHakkdanuzak,
Tendecnnvrikenhazrlkyap.
Dnyadalmezdenevvelklsefer,
Dnyadalmezdennceetsefer,
Dnyadan sefer, yani gidi ancak lmezden nce lnz srrna mazhar ol
makla olur. k olan kimse hibir makmda durmaz. Dnya ve hirette dima
terakk eder. nk terakknin, makmlarda ilerlemenin sonu yoktur. Raslllah
Seyahatediniz,shhatbulunuz.
1658
Shhat can sahibine mahsus olduu iin seyri slk denen ruhn seyahat ile
hakiktevarlr.lmszlkvasfbulunur.
Hakkat erbabna gre sefer, mridin Allah Telya ynelmesi srasnda

1658
IbnHanbel.II/380

kalbingeirmiolduuseyirlerdenibarettir.Buesnadatakipedilenseferdrt
tr:
BirinciSefer:Vahdettekikesretikaldrmaktr.Buda,ayarveeitlizuhura
takarakgidermeksuretiyle,nefsinkatettiimenzillerdenbirineulamaktr.
Buise,kulun,enycemertebeyeulamasylaolurkibumertebekalbinulat
ensonmakamdr.
kinciSefer:Btnilimlerdekikesrettenvahdetperdesiniamaktr.BudaAl
lah Telnn sfatlaryla vasflanarak Ona doru mesafe kat etmek demektir.
BuikinciseferAllahTelyaulamannsonudur.
nc Sefer: Aynlcem hazreti ahadiyetin ahadiyette husliyle zahir ve
btn olan iki ztta bal kalmamaktr. Ahadiyyet makam, Kbe kavseyn
(Necm sresi, 9) makamdr. kilik artk kalmaz. Bu makam geilince de Ev
Ednmakamnaulalrki,bumakamvelayetinsonmakamdr.
Drdnc Sefer: Bu makam da Haktan halka dnme makamdr. Bu ise,
cemvefark birliidemektir.Hakknhalkadhilolmasveondayokolmasdr
ki,kesrettevahdet,vahdettedekesretgrlebilsin.BudaAllahTeldanAllah
Telya dnmedir. Bu makam, fenadan sonra beka, cemden sonra fark ma
kamdr.
1659
Menzilaldmezdenortayafirk.
Menzilalortayaayrlkdmeden.
Gelburzunmsukltrmr,
Geryolagirdinsevarrnbrk.
Gelburzvenmsuperiankl,
Geryolagirdinsevarnamusunubrk.
Halknusludemesindensanane,
kilisendnMecnnatak.
Halknaklldemesindensanane,
AkllisenadnMecnnatak.
Iss
1660
vermezsananekaranek.
Issvermezsananekaranek.

1659
(VASSAF,etal.,2006);c.II,s.177
1660
Is:(Iss)t.Bayndrlk,mmuriyet.enlik.*Ses.*Shib.Mlik.*Efendi;Scak,scaklk,
hararet.
Girsaknkmaizindenmridin,
Herneemredersesanaolmak.
Girsaknkmamridinizinden,
Herneemredersesana,olmak.
Mridinizindenkmamak,balanmakdemektir.Eerbirsalikyolunutekba
natutarsadelidahiolmaihtimalivardr.
Akemseddin kaddesellh srrahl azzin yapt tespitte, bir eyhe ba
lanmadan kendince rastgele zikir eken birinin, bir anda Zt tecellsine direkt
maruzkalmasvebununsonucuolarakdaaklnrununyanmasiledeliolduk
larndanbahseder.
1661
Birelinegzyandanalas,
Birelinedertodundanyakerk.
Birelinegzyandanasal,
Birelinedertodundankandilyak.
EyNiyztutarisenpendimi,
Diyesanaistediinitebk.
EyNiyztutarisennasihatimi,
Sanaderleristediinitebk.

1661
Cebeciolu,Ethem,TasavvufTerimleriveDeyimleriSzl,AnkaYaynlar,stanbul,
2004,420

105
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
1662
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyok
Dernumgayrsevdadabudrirekarrumyok
DiyrdnyaevindeHdybakievimyok
imdebakasevdadabuevirekararmyok
Elestahdindenayrldmmarifkesbinegeldm
Yinedostagideroldumelimdebergzarmyok
Elestszlemesindenayrldmmarifkazanmayageldim
Yinedostagideroldumelimdehediyemyok
Hak Tel, btn varlklar, Hakkati Muhammediyye'nin megul olduu

tevhdin ve isimlerin nurundan yaratmtr. Yani nce, Hakkati
Muhammediyye vastasyla istirak leminde "L ilahe ill H" kelmnn nu
rundan,enbiyymrselninhakikatlerini,onlarvastasylada,enbiyygayr
mrselninhakikatleriniyaratmtr.
Bunlarntamam,birbirlerinerininvastasylaztnurununmazhardrlar.
CenbHak,dahasonra,nebilerinhakikatlerivastalaryla,Lhtleminde,
tevhdin nurundan, ehlullahn, mukarrebnin ve ebrrn hakikatlerini yaratt.
Bunlarnhepsinebirden"hakykinsan"denmitir.
"Hakykinsan"buhaldeykenbazenAllahTel'nncemliniseyreder,ba
zendebirbirlerileriylesessizszszkonuupzevklenirlerdi.
"Hakyk insan" bu ekilde, binlerce yl vahdet srrnda kaldlar. Sonra
Cenb Hak, bunlara, "Ben sizin Rabbiniz deil miyim."
1663
diye seslendi. Bu
soruya btn peygamberlerin hakikatleri, "Bel", "L ilahe ill H" eklinde ce

1662
1663
A'raf,172

vapverdiler.Enbiy'danbakainsanlarnhakikatleribusoruya,"Bel","Lilahe
illallah"diyecevapverdiler.Yani,btnhakkatler,amlemindeme'cl(yap
lan,varolan,plnlanan)birerhakkatiken,lhtlemindeahsenitakvimze
reyaratlmalarnailletolanisimlecevapverdiler.Buna,"merebia'l"derler.
Sonra Cenb Hak onlara dedi ki: "Bu cevabnz, size illet olan merebi
a'lnz kuvvetiyledir. imdi sizlere bir let vereceim. Ona "cisim" derler. O
letle,hangikabiliyetidilersenizonuhalkedeyim."
Bunun zerine, dier insan hakikatlerde bir ztrap meydana geldi. Bulun
duklarlemdeskinleemedilervearesizkaldlar.
Bunlara, bulunduklar makamdan, esfeli sfiline gnderilmek lzumu hsl
oldu.Yanibunlar,lhttancebertainip,vcutlarnn,ceberutnurunadne
ceini,melektainipmelektnurunadneceini,nstlemineinipbule
min zulman perdelerine dneceini, mlk leminin tabyi'hnesine (zellik
lerine) brnp beeriyette ne kadar ocuk, ne kadar gen ve ne kadar yal
olarakyaayacaklarn;kendilerindenkacakszlerivefiilleri,hakkatleminde
kendi hakik vcutlarnda, aynada grr gibi mahede ettiler. Kendilerinden
zuhur edecek olan hareket ve szleri, bunlarn ztrap ekmelerine sebep ol
mutu.
BununzerineCenbHakk'ayalvardlar:
"YaRabbi,bizdemeydanagelenbuztrapnedirvebundannaslkurtulabili
riz?"CenbHakda,onlara,"dem'incismineineceksinizvebubedende,gizli
olan hikmet ve kudretlerim sizlere ayan olacak. Sonra tekrar vahdete gelecek
siniz."diyebildirdi.
YineCenbHak,ylebuyurmutur:
"Ognde,nemalfaydaverir,nedeevlat.(Ogn)ancakAllah'atemizbir
kalbilegelenfaydagrr."
1664
Yani,"bustrapsizdenozamangidecek."diye
bildirdi. Sonra bu insan hakkatler, Hak tal'ya yalvarp "Ya Rab, bizi deme
gnder." dediler. Hakk tal onlara: "Siz bu makamdan tenezzl edince, her
vardnzvatannnurunadnphkmnetbiolursunuz.imdibyleolun
ca, bu vahdetin zevkini, bu makamn ilmini, bu konuma ve grmemizin lez
zetini unutup dallete dersiniz. Byle olursanz da, hakknzda "ok zlim ve
chil"
1665
denir, diye bildirdi. Bunun zerine, Hak tal'ya yalvarp dediler:" Ya
Rab,bizebirdelilverefik(yolda)verki,eerbuleminilminivezevkiniunu
tursak, bize yine bildirsin ve delil olup buldursun. Ta ki, emnetine ihanet et
meyipyinegelelim."
Hak Tel da: "Bundan nceki hlinizde, yani ilk hlinizde, mec'l (var edil
mi)birhakkatiken,bumakamagelipahsenitakvmolmanzavstaolanlarn
suretleri size orada vsta olsun. Her vstaya (insn kmile) liykati miktar
verdiim ilmim de, sizlere delil olsun ki, bu vahdete ve bu vuslata yine gelip
ulaasnz."dedi.

1664
uar,8889
1665
Ahzb,72

te,hakkatehlinegre"ahdiezel"budur.
1666
Sunuldnmesiyrindrlddefterivarn
Krldiesirnbuyoldaihtiyrmyok
Sunuldnmesiyrindrldvarlkdefteri
Krldnamusiesibuyoldasemeansmyok
Kazdrbamageldibenisendencdakld
Diyrgurbetesaldacephlimsorarmyok
Kazdrbamageldibenisendenayrkld
Gurbetdiyrndasaldacephlimisorarmyok
RiyzmlkiSbhngnlmlkianaran
Demdemyanmadacmcihandaglizrmyok
Sbhnnmlkbahesinignlmlkanar
Zamanzamangnlyanmadacihandaglbahemdeyok
lhyinehasretdehaznnrfirkatde
KomaMsryigurbetteefendimiktidrmyok
lhyinehasretdesolgunayrlkateinde
KoymaMsryigurbetteefendimiktidrmyok

1666
(mmSinan,Antalya),s.134

K
106
7+7=14
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
Nefsinimateyleyendefimemateyleyen,
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
steygitdemidemdebuldemi,
Srrnefahtdeminefesidirkmilin.
SreiNecmiokugelanlavahyiHakk,
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
Rhulkudsdeminidemdeistean,
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Myeiztdenilenfeyzinectdenilen,
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Diriklantenlerizindeedencanlar,
KaldranlenlerinefesidirKmilin.
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
Niyzyicnedenzerresinikneden,
KatresnummnedennefesidirKmilin.
Hakyolununrehberinefesidir
1667
Kmilin,
DiltahtnnserverinefesidirKmilin.
HakyolununrehberinefesidirKmilin,
DiltahtnnnderinefesidirKmilin.
Tmeskidillerde,nefesiinkullanlankelimeileruhveyacaniinkullanlan
kelimeler ayndr. Latince'de spirare nefes almak, spiritus ruh demektir.
Ayn kk, inspiration kelimesinde de bulabiliriz. Bu kelimenin anlam can
katmak, ilham vermektir ve nefes almak, ieri almak ile ayrlamaz bir biimde
balantldr.
Yunanca'da, psyche kelimesi hem nefes hem de ruh anlamna gelir.
Hinte'de, atman kelimesi vardr ve Almanca'daki atmen (nefes almak)
szcileakrabaolduukolaycaanlalmaktadr.
Yine Hinte'de, evrimini tamamlayarak btnle ulam insanlara
Mahatma denir ve byk ruh ya da byk nefes demektir. Hint re
tisinden,nefesin,Hintlilerinpranaolarakadlandrdklar,gerekyaamgc
nntaycsolduunureniyoruz.

1667
YalnzbirnshadaNefsidrryazlmtr.

Bu tarifler bize, madd bedenimize, yani biimsel grntye yaratltan
kaynaklananbireyin,ilhnefesinflendiiniokgzelbirekildegsterir.Bu
noktada nefesin srrna olduka yaknlarz. Nefes, bize ait deildir, ama yine
de bizimdir. Nefes, bizim iimizde deildir, tersine biz nefesin iinde yaarz.
Nefes araclyla, bir ynyle yaratan, bir ynyle ekil olan bir eyle srekli
balant kurarz. Nefes, metafizik boyutla olan bu balantmzn kopmamasn
salar (metafiziin kelime anlam doann tesinde olandr). Bizler, nefesin
iindeyken, kk snrl varoluumuzun ok tesine uzanan bir rahim yatan
da yayor gibiyizdir. Buras, yaamn kendisi, insann aklayamad, tanmla
yamad son ve byk srdr. nsan bu srr ancak, kendini ona aarak ve onu
kendi iinden aktarak renebilir. Nefes, bu yaamn bize doru akt gbek
badrvebubalantykorumamzsalar.
Nefesin anlam, insann kendini kapatmasn, benin snrlarnn geilmez
hale gelmesini nlemektir. Nefes, kendini egosuna hapsedenleri, ben
olmayan (d varlk) ile balantda kalmaya zorlar. Bylece dmanmzn so
luduu havayla ayn havay iimize ektiimizi anlarz. Hayvanlar bitkiler ayn
havay solurlar. Nefes bizim her ey ile srekli balantmz salar ve istesek
de, istemesek de hepimizi birbirimize ve (Allah Telya) balar. Sonu olarak
nefes,temasveilikiileilgilidir.
1668
nsannnefsivenefesiyaniruhutevhidyolunadelildir,nkKmilinruhu
ahadiyyetinveztnmazhardr.Nefeslmez,biryerdenbiryereintikleder.
Nefsinimateyleyendefimemateyleyen,
NefhihayateyleyennefesidirKmilin.
Nefsinildrenlmdefeden,
frhayatverennefesidirKmilin.
steygitdemidemdebuldemi,
steyigitdemidemdebuldemi,
demidemdebul,yanihergrdndemdeildirvelkindem
demleriniindedir.Hazretidemaleyhisselmncesedi:
Onaekilverdiimveonaruhumdan
flediimzaman,sizhemenonuniinsecdeyekapann!
1669
yetimucibincekal
b,yanicesedinintesviyesikemlbuluncaruholdu,nkistiddtamoldu.
demaleyhisselmnistiddbylecetamoluncadaruhtecellolundu.

1668
(DAHLKE,2002),s.123
1669
Hicr,29

Buradanbykinsanilebykadamarasndakifarknmeydanaktn
ifadeylebykinsannmanevvarlngelitirerekinsanlkendinefsindefeda
ederekgerekleeninsanolduunu,belirtir.Bykinsan,imanyaratkudreti
ile gelien insanln semboldr, Peygamberler, veliler, hkimler, kahraman
lar, byk fikir ve ideal ahsiyetler gibi. Byk adam, iman gcnden mah
rumolmaklaberabertabiatglerinin,igdlerinin,zekvekurnazlnn,ka
ba enerjinin kudreti ile baar, kazanm insandr. Tarihi byk insanlar geliti
rir.Bykadamlar,insanlnzerindengeenfrtnalar,kasrgalargibidir.Kt
leleri yerinden oynatr, iradeleriyle olaylara hkmeder grnrler. Fakat kasr
gageincehereyeskihalinedner;yalnzonlarntamiriokgolantahribat
larkalr.Eertarihboyuncainsanlkaknvarlktanaldkuvvetlefaslaszb
ykinsanlaryitirmemiolsayd,buikincilerintahribatlarndzeltmekimknsz
olurdu.
1670
Zatn nuru sfatlarn nurudur. Yani grnte farkl olsalar da, phesiz
zatnnurusfatlarnnurudur.Hakikatteonlartektir,birleiktir.nksfatlarn
nuru, zatn nurunun aksidir; ayn nuru gibi. phesiz ayn nuru gnein nurun
dan istifade etmitir. O hakikattir, ancak grnmek bakmndan aydnlktr ve
klar, kuvvet ve zaaf bakmndan farkllk arz etmitir. Ruhun nuruyla beraber
kalbin nuru, arn nuru, krsinin nuru Onun benzeridir. phesiz ar, ruh gibi
basitlie en yakndr. Ayn ekilde insani ruhla birlikte hayvani ruh da Onun
benzeridir.phesizo,hayvaniruh,insaniruhunklarndanbirktr.Cibrilin
nefesindensveMeryeminnefsindehslolansfatlarnnuruda,aynekilde
Onun benzeridir. Buradaki nefes, Hakkn vastal nefhasdr. Allah onu kendi
nefsineizafeetmitir.
Onaruhumuzdannefhafledik.
1671
Bunefhannbatn,zatihayatorta
ya karr; zahiri de sfati hayat ortaya karr. Sonra da sfati hayattan baka,
birhayatinaedilirki,odahayvaniruhuneseridir.Bunlartaneruhtur.
1672
SreiNecmiokugelanlavahyiHakk,
BilesinsenolmantknefesidirKmilin.
NecmSresiniokugelanlavahyHakk,
BilesinsenolsyleinefesidirKmilin.
Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulaziz Meleklerin Ruh

lemindenMaddleminenii
1673
nsanhakkndaindirilenNecmsresindeki,
anlamlarn ve nedenlerin, yce Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin o ulvi
menzillerenasleritiini,Necmsuresinin,ayetlerinitektekokuyarak,cevapla

1670
(SANAY,1986),s.91:FelsefeyeGiri,2.kitap,s.27
1671
Enbiya,91
1672
1673
Muhyiddini Arab trc Salaheddin ALPAY Meleklerin Ruh leminden Madd lemine
niistanbul:Esma,1996.

rn,aynanlamveesrarnaklamvebuyurmuturki:
pheyokturkibenayetleriilahi tartvely amadanokuyupcevap
vereceimden,keyfiyetvemahiyetitibariyleAllahTelkatndasorumlutu
tulmayacam.
Necmsuresinintilavetinisizlereikitrlokunuununaklamas.
1- lahihitabdiliile
2- nsanihitabdiliile
lahikonumadiliileyledir:
Ayet Manas
Hz.
Muhyiddini
Arab'ninbu
ayetecevab
Cevabnanlam
1
Batmaktaolan
yldzaandolsun
ki,
fikalbintaarra
anilheva
Baboluktanuzak
birkalpteknca
2
Arkadanz
(Muhammed)
sapmamve
azmamtr.
Velakineribe
ferteva
Fakatodoyuncaya
kadariti,susuzlu
unugiderdi.
3
O,hevadan
(kendiistek,
dncevetut
kularnagre)
konumaz.
Lihurucihian
krretilhava
Ba
boluktanuzaklap,
ktiin,anlam
szkonumaz
4
Onunkonumas
ancak,bildirilen
birvahyiledir.
Enzelnah
aleyhibila
vasilaten
kefenve
telvihan
Bizonahayrmz
aklklaaracsz
bildirdik
5
BuvahyiO'na
mthigleri
olanCebrail
retti.
BiHadretil
istiva
Ycelereykselmi
olannhuzurunda
onaretildi
6
(Kio)aklve
grnde
kuvvetli(bir
melek)dir.
Hemen(gerek
meleklikekliyle)
doruldu.
Bima
eyyedehbihi
minelkuva
Onayeterligve
yetkiyivermioldu.

7
Veoenyksek
ufuktaidi
Aleyhi
meratib
ruhaniyyetl
Ula
zerinderuhani
ulumertebeler
tayordu.
8
Sonrayaklam
veinmitir.
Alelmakamil
Eceli
Mhletveecel
makamnasarkm
oldu.
9
Onunlaarasn
dakimesafe,iki
yaykadar,yahut
dahaazkald.
Minel
makamilEsna
halfehicabil
izzetilahmer
Oglkrmzrt
gerisindekiululuk
makamnayakla
mt.
10
Odakuluna
vahyetmekiste
diihereyi
vahyetti.
Femaemsa
aleyhiyevmin
velaadha
Buyolculuun
zerindennebir
akamvenedebir
gngemiti.
11
Gzngrd
nekalpyalan
demedi.
Minhsn
rya
nkgrdkleri
unutulmayacak
kadargzeldi
12
Eyinkarclar!
Onungrd
eyhakknda
kendisiiletartr
msnz?
Vehvebi
hayslayera
Grmediinegre
mibyledavran
yorsunuz?
13
O,Cebrail'ibir
bakainiindede
grmt.
Inde
s'sayhatl
kbra
Bykarnda
dahi.
14
Enutakiaacn
(Sidretl
Mnteha'nn)
yannda.
Mstakallil
Hsnivel,
Beha
Pahabiilmezka
rarlbirgzellik
iindeidi.
15
KiCennet'l
Me'vonun
yanndadr.
Elmahfufeti
bilBelva
Hadretirtifail
ekvael
mnteceti
linnecva
Ocennetkibelave
zahmetlerle
evrilmiAllah'a
yaplanikyetlerin
sonuverdiiyer
dir.
16
OdemkiSidreyi
birfeyizsaryor,
sardkasaryor
du...
Feyadiml
Basiruye
yazharlAa
Grenikreder,
grmeyeningz
naar.

17
Muhammed'in
gzneyana
kaydvenede
teyegeti
Velevtala
sefil,velev
zaamairtaka
Kaymolsayd,
anidenalalrd.Bu
ulumakamak
mamolurdu.
1674
Hz. MuhyiddiniArabkaddesellhsrrahulazizin imdiaklananayetlerin

cisman insan ruhan bir ekilde aklamasn u ekilde yapmaktadr. yi anlamak
gerekir.
Ayet Manas
Cismaninsaniruhanibirekil
deanlamlar
1
Batmaktaolanyldza
andolsunki,
nsanntamaktaolduugizli
liklerinkemalegelmesiiin
Rabbanibirmakamveyerde
gerekleecei
2

Arkadanz(Mu
hammed)sapmam
veazmamtr.
Dostunuzunisteidoruland,
sevgiliyeeriildi.
3

O,hevadan(kendi
istek,dncevetut
kularnagre)ko
numaz.
Obounarastgelekonumaz,
ziraotelifden,terkibden,
tertibden,tedbirdenuzakve
temizdir.
4

Onunkonumasan
cak,bildirilenbirvahy
iledir.
Naslkigaybeinananbirkimse
yeilhigizliliikalbyoluileelde
etmidiyorsak,buayetteki
anlamdaAllah'danRabbean
lamnagelir.
5

BuvahyiO'namthi
gleriolanCebrail
retti.
Onunkabildiiveeriebilece
ienstkatanlamndadr.
6
(Kio)aklvegrn
dekuvvetli(birme
lek)dir.Hemen(ger
ekmeleklikekliyle)
doruldu.
Gnenyksekkatndabulu
nan,Cebbar,Kahharolanen
glvarlnyannavard
anlamnagelir.

1674
(MuhyiddiniArab,1996),s.155156

7

Veoenyksekufukta
idi
Onunizlerinitayangkkat
nnstndeolduuanlamna
gelir.
8
Sonrayaklamve
inmitir.
Oilahivarlkkendinionags
terdiivakit,ozatensevgilisine
yaklamvesokulmutu..
9

Onunlaarasndaki
mesafe,ikiyaykadar
yahutdahaazkald.
Aralarndakiuzaklk,aada
bulunaninsandakiatardamara
yaknlgibibiryaknlkbulu
nuyordu.
10

Odakuluna
vahyetmekistedii
hereyivahyetti.
Otururkenmenfaatlaryla
babaazgrkalnca,bune
denlerleuykusundankalkm
oldu.
11

Gzngrdne
kalpyalandemedi.
Bucmledekiilkksmilahiizler
topluluuikinciksmda
Raslllahsallallhaleyhive
sellemingrdinsanigerek
lerdir
12

Eyinkrclar!Onun
grdeyhakknda
kendisiiletartr
msnz?
sellemingrdkleriningerek
olduudur.
13

O,Cebrail'ibirbaka
iniindedegrmt.
Hibirkimseningrmediinio
ikincikezgrmtr
14

Enutakiaacn
(SidretlMnteha'
nn)yannda.
Sonsuzluuolmayannhuzu
rundabulunmasdr.
15

KiCennet'lMe'v
onunyanndadr.
selleminouludzeyevard
anlamnagelir.(Odzeyekt
nnisbatda,Allah'n
yanbandabulunancenneti
grmolmasdr).

16

OdemkiSidreyibir
feyizsaryor,sardka
saryordu...
Budaleveyatszamanlarn
dakidurumdur.Buanlamda
(sidreyinelerrtmtneler)
anlamndankmaktadr.
17

Muhammed'ingz
neyanakaydvene
deteyegeti
Efendimizingzlerinininbir
yerekaymamamolmasRab
bininbulunduudzeyevarm
olmasndandr.
1675
Rhulkudsdeminidemdeistean,
OlimignlncnnefesidirKmilin.
Rhulkudssoluunudemdeiste,
OimignlncnnefesidirKmilin.
RhulKuds:
1.Cebrilaleyhisselm.
2.AllahTelnnsaleyhisselmaihsnettiikudret,kuvvet.
3.Hristiyanlktakiteslis(ltanr)inancnda,babaoulunsurlarndantre
yenncunsur.
4.smizam.
5.ncil.
6.AllahTelnnhayatverici,koruyucumanasnagelensfatlar.
Myeiztdenilenfeyzinectdenilen,
bhaytdenilennefesidirKmilin.
Ztnzdenilen,kurtulufeyzidenilen,
lmszlksuyudenilennefesidirKmilin.
Mevtyaetsenefesheryandangelseses,
HasredeneyhakinsnefesidirKmilin.
lyeetsenefesheryandangelseses,
EykefedenHakkbilennefesidirKmilin.
KatresnummnedennefesidirKmilin.
KatresinderyaedennefesidirKmilin.

1675
(MuhyiddiniArab,1996),s.159

107
Vezin:MeflMefilMeflfeln
Eyblbleydyineefgnamgeldin,
Azmigledipzrylagirynamgeldin.
Pervnegibiteedimcnatarsn,
Evveldebuakodunasenynamgeldin.
Yamurgibiyaarsabelsenbaaarsn,
Canvermeedostyolunakurbnamgeldin.
Hereyalrbirsfateyleyemmur,
Sencmlesfatilinivirnamgeldin
Vechiahadiyyetkiueyadagrnm,
Bukesretteancakanseyrnamgeldin.
Birkimseseninolmadhirznamahrem,
Bilmembucihniinyekdnemigeldin.
BuhastaNiyzyeifremzinedersin,
Derdedeninderdinedermnemigeldin.
Eyblbleydyineefgnamgeldin,
Azmigledipzrylagirynamgeldin.
Eykblblyineferyadamgeldin,
Glekavumakacsylagirynamgeldin.
Gl,tasavvuftakesretisede,bununyanndabazenHz.Raslllahsallallh
aleyhivesellemidehatrlatr.Maukunglcemalineitiyakduyank,derdini
teskin etmek iin baheyi temaa ederken gl grnce sevgiliye olan hasreti
dahadaartmaktavegzlerindenincimisaliyalarsamaktadr.
1676
GlmevsimidevriMuhammedolduunagrebumaddedentecerrdedip
Hakkayaklamakancakslamiyetleolur.
1677
Pervnegibiteedimcnatarsn,
Evveldebuakodunasenynamgeldin.
Pervnegibiteedimacnatarsn,
Evveldebuakateinesenynemigeldin.
Yamurgibiyaarsabelsenbaaarsn,
Yamurgibiyaarsabelsenbanaarsn,

1676
(SELUK,Yl:9Say:25Gz2005,s.233246)
1677
a.g.e.

Hereyalrbirsfateyleyemmur,
Hereyalrbirsfatmmuretmeye,
Vechiahadiyyetkiueyadagrnm,
Bukesretteancakanseyrnamgeldin.
Birliinyzkiueyadagrnm,
Buokluktasadeceonuseyrnamgeldin.
Birkimseseninolmadhirznamahrem,
Bilmembucihniinyekdnemigeldin.
Hikimseolmadseninsrrnamahrem,
Bilmembucihniinbenzersizolmayamgeldin.
BuhastaNiyzyeifremzinedersin,
BuhastaNiyzyeifiaretedersin,

108
Kstebektirkstebektirkstebek,
Olmnfklarvezrolsunyabek.
Kfirinyericehennemdirveli,
Derkiesfeldemnfkoldusek.
Hemsrtzregeenmminleri,
arandandadakihnzrdayek.
Nushunaifidediyenlere,
Gernasihateylesentharedek.
EylemezDecclatesireylemez,
Klfergatanlaraekmeemek..
MennselvyYahdistemez,
stediiyabasal,yamercimek.
Skkeriolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlusemek.
stvyareriistemez,
ingeneuldankaraadrgerek,
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduunnunemek..
DoruyoldantaragitmeMsry,
Enbiyektibuderdisendeek.
nKitbullhdururhabllmetin,
Pekyapbuurvetlvskyapek.
Olmnfklarvezrolsunyabek.
Olmnfklarvezrolsunyapiyon.
Nifak,nfikakelimesindentremitir.Nfika,kstebekdeliineverilenaddr.
Kstebein yuvasnn iki kaps vardr. Kaplarn birinden girerken, brnden
kar. Kstebek, kaca bu kapy, bayla vurup dar kmasna imkn verecek
ekilde ince tutar ve bunu da bakas sezemez. Kendisini tehdit eden tehlike,
ikrvebelliolangiri kapsistikametindengelince,hemensakltuttuu buda
yanksz kapdan dar kar. Kamak iin yapt bu ikinci kapya nfika denir.
Mnfk, bir tarafyla dine girerken, daima kendisi iin saklad dier ynden de
ondan kar. inden inanmad halde, inanyor gzken birine mnfk denilmi
tir; nk kfrn rter, gizler. Bylece srf zahir lafz ve kmldanlarla slam'n
iinegiripbualdatcgsteriiindekfrngizlediiiin,birtnelegirenveonun
iinde gizlenen kstebee benzetilir. Kalbinde nifak hastal olanlar, kstebekler
gibi yer alt faaliyetlerinde bulunmay meslek edinmilerdir. Mnfk, girdii kap

nndndatpkkstebekgibiaksibirtaraftankayolubulur,dindenkar.Nite
kimmnfklarlailgiliuayetikerimebudurumuakaortayakoyuyor:
Eersnacakbiryer,veya(barnacak)maaralar,yahut(sokulabilecek)bir
delikbulsalard;koarakotarafaynelipgiderlerdi.
1678
defa kstebek buyrulmas sebebi udur; Yani fili hakikyi grmez. Efl
kimin olduunu bilmez, sfat kimin olduunu bilmez, vcd kimin olduunu bil
mez. Mnfk da yledir ve mahcubtur, Efl, sft, zt Hakkn olduuna vkf
deildirdemektir.
Kfirinyericehennemdirveli,
Derkiesfeldemnfkoldusek.
Velikfirinyericehennemdir,
Cehenneminenaayerimnfkoldusek
1679
.
NifakMnafk
Nifak: nefeka kknden tremitir. Nefeka kelimesi: Eyaya rabeti olmak,
tkenmek, azalmak, ruhu kmak, lmek, tnel, tarla faresinin (kstebek) deliin
denkpgirmesigibianlamlaragelir.nfakkelimesinindetrediinefekakelime
sinin bitmek, tkenmek, azalmak ve lmek anlamlarndan yola karak;
mnfklarn bitmiliini, tkenmiliini, imanda azalmay ve l bir kalbe sahip
olularn ifade iin bu kelime seilmi olmaldr. Mnfk, nifak kelimesinin ismi
failidir;yaninifakyapan,nifaksahibidemektir.
Istlah (terim) anlam ise, baz sebepler yznden slam'a girip zahiren
mslman grnmek, iten ie ise kfirliini gizlemektir. Yani dtan mslman
gzkp iinden inan ve dnce olarak kfrde olmaktr. Bu tanm ve yarg,
iinde gizledii ey, iman esaslarna ait bir inkr ve yalanlama olan, itikad
mnfklkiindir;bukimse,hlismnfktr.Eeriindegizlediiey,slaminan
esaslarnninkrnndndabakabirhususise,yanisadeceamelleilgilinifakal
metlerinesahipise,oancak,AllahTel'yakarilenmibirgnaholur.
slmtoplumunufeledenvemminlerinamanszdmanolanmnafklarn
vasflariyibilinmelidir.Nifakhareketi;Medine'de,slmdevletikurulduktansonra
balamtr. slm'n Mekke dneminde mnafk yoktur. Medine Dnemi ve top
raklargenileyincevediermilletlerinkarmasilegizlimenfaatlervarlnifakve
mnafn kn kolaylatrmtr. Mnafk tarih boyunca da bulunmu ve bulu
nacaktr.
Dorusu mnfklar, cehennemin en alt tabakasndadrlar. Onlar (kurtar
maya)biryardmcdabulamayacaksn.
1680
arandandadakihnzrdayek.

1678
Tevbe,57
1679
Sek:Katran;Suveyabakasvkatlmamiki.
1680
Nisa,145

arandadakihnzrdabir.
Nushunaifidediyenlere,
Nasihatndanefaydediyenlere,
Klfergatanlaraekmeemek..
Klfergatonlaraekmeemek..
MennselvyYahdistemez,
stediiyabasal,yamercimek.
KudrethelvasvebldrcnetiniYahdistemez,
stediiyasoan,yamercimek.
Ey srailoullar! Sizi muhakkak ki, dmannzdan hals ettik ve size

Tr'un sa tarafn vaadettik ve sizin zerinize kudret helvasyla bldrcn in
dirdik.
1681
srailoullar ise Ey Msa! Bir eit yemee dayanamayacaz,
bizim iin Rabbine yalvar, bize, yerin bitirdii sebze, hyar, sarmsak, merci
mek ve soan yetitirsin demitiniz de, Hayrl olan daha dk eyle mi
deitirmek istiyorsunuz? Bir ehre inin, phesiz orada istediiniz vardr
demiti. Onlara yoksulluk ve dknlk damgas vuruldu, Allah'n gazabna
uradlar. Bu, Allah'n ayetlerini inkr etmeleri ve haksz yere peygamberleri
ldrmelerindendi;bu,kargelmelerivetaknlkyapmalarndand.
1682
ElmallMuhammedHamdiYazrdiyorki:
Ve hani siz, verilen nimetlerin kadrini bilmeyerek, kr ve itaat bir yana
brakarak,terbiyesizlikedipdedemitinizki;eyMsa!Biztekeityemeear
tkkatiyyenkatlanamayacaz.Yeterartk,hergnbldrcnetivekudrethelva
syemektenbktk,usandk,binaenaleyhRabbineduaetdebizetopranbitir
dii eylerden; yetitirdii sebzelerden, kabak, hyar, sarmsak, mercimek ve
soanndankarversin.Geritekdzeliin,insanisteklerizerindeazokskc
birtesirivardr.Vebunakareitlilikisteindebulunmaktaesasenbirgnah
dayoktur.Fakatbunuyaparken,birtaraftaneldekinimetinyokluuzamannda
ekilen aclar unutmamak, dier taraftan da yce bir ruh haliyle ve temiz bir
kalblehareketedipkrartrmakvedahanemlisi,bedeninistekveihtiyala
rna kaplp edep ve terbiye dna kmadan hareket etmek icap eder. Onlarn
daRabbimizeduaetdiyecekyerde, edepsizceRabbineduaetdiyeiman
szlkeserigstermemelerigerekirdi.srailoullarnnbuisteinde,phesizg

1681
Th\80
1682
Bakara,61

ebeliktenkurtulup,yerleikhayata,ehirhayatnagemekarzusuvard.Fakat
buarzu,eitim,ilimveibadetgibiyksekbir maksatvehedefe deil,bldrcn
vekudrethelvasyerinesoanvesarmsakyiyebilmekiinbayabirmaksada
dayanyordu. Bunda da vaktiyle Msr'da yaadklar sefil hayata istek ve adeta
hasret gibi bir maksat yatyordu ki, bu da hrriyetin kadrini takdir edemeyip,
klelie talip olmak demekti. Bundan dolay Hz. Msa cevaben yle dedi: siz
stnvehayrlbirnimetidahaaabireyledeitirmekmiistiyorsunuz?y
leisehaydibirehreveyabirkasabayaininiz,orayakonunuz,ovakitsizeiste
diiniz vardr. Bu cevap, bir taraftan isteklerinin abuklamasna sebep olacak
eyigstermektevenimetegidecekyolubildirmekte,diertaraftandayaptk
larkttercihinakbetindeurayacaklarfenalifadeetmektedir.
1683
Skkeriolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlusemek.
ekerligdasolangdyneylesin,
Aklfikricezpedertuzlubalk.
stvyareri
1684
istemez,
ingeneuldankaraadrgerek,
eriatarnndirekleriniistemez,
ingeneyeuldankaraadrgerek,
HazretiRaslllahsallallhaleyhivesellembuyurmutur:erefbuytekm
veltrifmescidekm,yanievleriniziyksekyappereflendirin,zirbyle
yaparsanz ruhunuz ferahlar ve mescidlerinizi erefli (yksek) yapmayn, alak ya
pnz,zirorasHakkaibdetolunacakyerdir.
engininengianaKurnyeter,
Cnnakelburduu
1685
nnunemek..
engininengionaKurnyeter,
Cnnakpekvurduuekmekvetuz..
EbulHarknkuddisesrruhulazizdemitirki;
Eer bir kimse bir ilhi okuyup bununla Hakk dilese, Kuran Kerimi oku
yup Hakk dilememesinden iyidir. (Nefhatl ns, a.g.e. 444) ingenenin sazl

1683
ElmallMuhammedHamdiYazr,HakDiniKuranDili
1684
Ar:Baarda.*Glgelik.*Krs,taht,ycemakam.Enyksekgk.Allahnkudret
vesaltanatnntecelliyeri.(Arkinatkaplar.Allah'nkudretiveilmidehereyikaplar.)*
Fevkiyyet,ulviyyet.*ArAl,ArRahman,Arlhi,ArYezdan,FelekiEflk,Feleki
Atls,FelekiAzmgibiisimlerleCenabHakknizzetvesaltanatndankinayeolaraksyle
nir.
eri:erit,dnya
1685
Urmak:Trkmence:arpmak,(Kurun)atmak,vurmak

ve szl muhabbeti ona mutluluk veriyorsa bu onlarn Allah Tely bulmas de
mektir.AllahTelmuhabbettezuhureder.Bazlarvelilerilhiyisazlaokumutur.
Bukonuhakkndaengzelcevapbelkiuaklamaolacaktr.
eyhulslmMustafaSabriEfendi,MevkflAklivellmadleserindey
lebirkssaanlatmaktadr:
Ben,AnadoluvilyetlerindenbykbirvilyetolanKayseridetalebeiken,
iittiime gre Hocam Divrikli Mehmed Emin Efendi ki, Kayserili Hac Torun
Efendinin damad diye mehurdur. Allah her ikisine de rahmet etsin. eyh
Damad Halil Efendi adnda mehur ilim adamlarndan biri kalabalk ilm bir ce
maatiinde
Onu vg ile tesbih etmeyen hi bir varlk yoktur. Ama siz onlarn
tesbihlerinianlayamazsnz(sra,44)ayetindealg letleriyetinmanasii
nenaslgirebilirler?diyebirsorusormutur.DamadEminEfendininmantkta
bykbilgisivard,ylecevapvermitir:
Ayetteki kazyye (nerme) ummdir. Her varlk ki, var oluu sebebiyle
Allah Tely tesbih eder ve bylece bu ayetin hkmne oyun letleri de gi
rer.ZirabunlardamevcutvarlkolmalarsebebiyleAllahTelytesbiheder
ler.OyunletlerinininsanlarAllahTelnnzikirdenalkoymalarveeriatn
onu yasaklamas sebebiyle asl maddelerinin Allah Tely zikirden yoksun
olmalarlzmgelmez.
MantkbilgisisebebiylehkmkaranbuhikyeyiMsrdakalabalkilmbir
topluluk iinde anlattm. Gereken ilgi ve alaka gsterilmedi. htimal ki, bu ilgi
sizlik mantk ilminin Msrda gerektii gibi, takdir edilmeyiinden ve gaflette
olanlarnbuilimaleyhindebulunmasndandr.
1686
NiyziMsr,Cnnakelburduunnunemekdiyerekkzdklariseilerig
leriyemekolaninsanlardr.Yanibunlarhayvandnceliinsanlardiyor.Birnce
kimsramuhabbeteveinsaniyete,ikincimsrahayvaniyeteiaretetmektedir.
DoruyoldantaragitmeMsry,
YMsrdoruyoldandargitme,
Haddiamamanngerekliliideburadaayrcavurgulanarak,muhabbettede
haddiamaktansaknmatavsiyeediliyor.
nKitbullhdururhabllmetin,
Pekyapbuurvetlvskyapek.
nkKitbullhdurursalamip,
Pekyapbusalamkulpaapek.

1686
KARABULUT,AliRza,KayserideMehurMutasavvflar,Kayseri,1984,s.245

"Urvetulvuska"(sapasalambirkulp)demektir.
KimbtnbenliiyleAllahTelyateslimolursaveaynzamandadoruve
yararlilerdebulunursao(Urvetl Vuska)salambirkulbatutunmutur. Mu
hakkakki,hereyinsonuAllahadr
1687
Gerek u ki, doruluk sapklktan apak ayrlmtr. Artk kim tautu tan
mayp onu inkr ederse ve Allaha inanrsa, o, (Urvetl Vuska) sapasalam bir
kulbayapmtr.Onunkopmasimknszdr.Allahiitendir,bilendir
1688

1687
Lokman,22
1688
Bakara,256

109
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,
Barannyankgerekcangzleriakgerek.
Alaktanalakyryetoprakiinderye
Akteindeeriyealtngibiszmakgerek.
ZikriHakkamegulolayanayanatklola,
Herkimdilermakbulolatevhideboyanmakgerek.
Eynkiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Yoolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Dervilerinenalabudayiindebura,
BuMsrgibibalherbirayakbasmakgerek.
Barannyankgerekcangzleriakgerek.
Baronunyankgerekcangzleriakgerek.
nsanlarmadenler(gibi)dir
1689
Kmilolanbukimyevideiiklikleribilirvebudeiikliksebeplerininnegibiec
zalarla giderileceini fark eder, ite o ecza ile madenleri asl olan altna evirir.
nk altn pek saftr, her ey pas tutar, altn tutmaz, zir asl olan zt pktr.
Fakat zamanla deiikliklere urayarak gm, bakr ve demir gibi sir madenlere
dnmtr.teKmilkiikimyevbireczailerzolanilletigiderir,aslndairc
eder, esas olan kimy ilmi de budur. Kezlik ruhun asl da pktr ve saftr. Fakat
sonradanrzolanilletlersebebiyleeskiaslhlinikaybetmiise,MridiKmilo
rzolanilletleritevhidilegiriimyaparakonutekraraslnadndrr.
Klolmak,yokolmakmanasnageldiiiintevhidinilkmertebeleridir.

1689
Buhr, Menkb, 25; Mslim, Fedilssahbe, 199; Ahmed b. Hanbel, Msned, 1.
bsk.Beyrut,1929,II,257.(UYSAL,23Bahar2007)

Eyn
1690
kiiyolalamazmaksdunutizbulamaz,
Yoolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Hafifkiikiiyolalamazmaksdunutezbulamaz,
Yokolmayanvrolamazvrndatmakgerek.
Eynkii,yanikibirlivekendisinibeenmikimseistediiniabukbulamaz.
Dervilerinenalabudayiindebura
1691
,
Dervilerinenalabudayiindebura,
Bu beyitlerin bir nevi hikyeletirilmi ekli diyebileceimiz u ilgin rivayet

ise yledir. Buna gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz, Hristiyanlar
arasndaslmiyetiyayanokbykbirvelidir.
Rivayete gre Msr, Limni de gezerken bir kilisenin nne gelmi. Bir kala
bal grnce de ieri girmi. Meer o gn onlarn din bayram imi. Papaz
ayinyapmak,vaazvermekistemiancaksyleyeceiniunutmu.ncilebakm
yazlarsilik.Neresiniamsabyle.Bakmkiyabancbirisivar.Cemaatearala
rndabiryabancolduunusylemi.Msryede,Bugnbizimbayrammz,Al
lah Tel ve s y gcendirmeyiniz, msaade edin ayinimizi yapalm demi.
Msrde,
Y yle mi! Vah, vah!. Byk hata etmiim. zr dilerim Allah ve s
aleyhisselmnrzasnalmakiinyleyseayindensonrabenkilisenineiine
yatacam.BtnkilisedebulunanlarbenimstmebaspgeinDiyereks
rar etmi. Onlar da kabul etmiler. yin sonunda stne basarak geenlerin
hepsiehadetgetirerekmslmanolmu.Papaz,amanefendim,hatanz,kusu
runuzaffoldu.Kalkn.Bizikrkyllkdinimizdendndryorsunuzdemi.(Dier
bir varyantta ise o da basm ve istemedii halde ehadet ve salvat getirerek
mslmanolmu.)NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzdeozaman,
Dervilerinenalabudayiindebura
Msrgibibirbalherbirayakbasmakgereknutkunu(ilahi)sylemi.
1692
Dervilerinenalatevhidiefalslikidirvedimzikirshibidir.Beyittegeen
budayiindeburak,budayayndeerdesatlarakbirliktetlpunolur.
Tevhidi efl sliki ve zikri dim sahibi de gerek burada Dnyada, gerek ka
birde ve gerekse hirette behemehl keml bulur, ona noksan makmlar ta
mamlattrlr.

1690
Eyn:Asilolamayan,hafif,kibirli
1691
Bura:Hayvanyemiiinyetitirilenmercimeebenzeyenotsubitki.
1692
(KABAKCI,2006),s.5859;Yard.Do.Dr.KenanERDOAN,iirEfsaneMenkbeiliki
si Ve Niyzi Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal Bilimler
Yl:2003Cilt:1Say:1,s.50

110
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,
Mihnetlerergbolsnaeremdersen.
Akyolubelldrherkrcefldr,
Canndanmidinkescnnaeremdersen.
Odyaksineniketsugibiznpket,
Yznyeresrhketummnaeremdersen.
Buyolubilandangelderyybulandandal,
Karnaerpelsaldrriknaeremdersen.
Prinleolanahdigtnenvarisekogit,
Bildikleriniterketirfnaeremdersen.
SabretmedeEyybol,gamekmedeYkbol,
YsufgibimahbubKennaeremdersen.
Terketkurudvyhemucbileriyy,
MsrkoosevdySbhnaeremdersen.
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,
Mihnetlerergbolsnaeremdersen.
Hakkderdinetaliboldermneeremdersen,
Mihnetleriistekolaylaeremdersen.
Akyolubelldrherkrcefldr,
Akyolubelldrheriicefldr,
Odyaksineniketsugibiznpket,
Yznyeresrhketummnaeremdersen.
Ateyakgsnyar,sugibiznpket,
Yznyeresrtopraketbykdenizeeremdersen.
Allahm hatalarm ve gnahlarm kar suyuyla temizle, kalbimi de gnah
lardankoru
1693
Buyolubilandangelderyybulandandal,
Karnaerpelsaldrriknaeremdersen.
Buyolubilondangelderyybulondandal,

1693
EbuDavud.Salt.121;Nesai.Taharet.47.48.Miyah.6.tnital.15:bn.Mce.kme.1:
Darim.Salt37;lbn.Hanbel.II/231.494

Dibineeripelsal,olguninciyeeremdersen.
Prinleolanahdigtnenvarisekogit,
Prinleolanahditutneyinvarisebrakgit,
YsufgibimahbubKennaeremdersen.
YsufgibisevgiliKennaeremdersen.
Sabretmede Eyyb ol beytinde geen sabr, Cenb Hakka ikyet etmek

anlamnda deildir, mukvemet yani dayankllktr. Eyyb aleyhisselm Cenb
Hakka: Y Rabb sen bana ne kadar musibet verirsen ben dayanrm demiti,
hlbukikulacizbirmahlktur.
Eyybaleyhisselmhummadenilenbirnevistmahastalnatutulmutu.Ba
zlarnniddiettiklerigibiyaralarvarddakurtland,hattyeredklenleriEyyb
aleyhisselm toplayp yine yaralarn stne koyard gibi szler yalandr. Hi byle
bir ey olur mu? Resl olan kimsede byle herkesin nefretini mucib olacak illet
bulunurmu?Onlarbugibihalveilletlerdenkorunmulardr,zirkendileriinsanlar
Allah Telya davet edicidirler. yet bu gibi illetlere maruz kalm olsalar, m
meti andan nefret eder, sonra Cenb Hakk da onlara zulmetmi olurdu, nk
bu durumda Nebnin yanna gitmekten ikrh duyarlard(tiksinirlerdi). te hazreti
Eyybaleyhisselmbuhastaliinikyetetmedi.Sonravahiygeldi:
YEyyb,banaikyetinsabrnamnideildir.HazretiEyyb
aleyhisselmdaozamanhastalndanifbulmasiinAllahTelyaniyazetti.
Sonratekrarvahiygeldi:
Oturduun yere ayan vur, su kacak, onunla vcudunu yka, bir eyin
kalmaz.
1694
O da ayan yere vurdu, kan su ile ykand, salna kavutu.
Esasnda halka ikyet etmek sabra manidir, yoksa Cenb Hakka ikyet sabra
engeltekiletmez.
YukardakibeyittegeenGamekmedeYakbolszlerinegelince:
Hazreti Yakb aleyhisselmn evlad olup, onu bir anadan, dier ikisi baka
anadan idi ki, Ysuf aleyhisselm ile kk kardetir (Bnyamin). Hazreti Ykub,
Ysufu dierlerinden daha fazla severdi. Kardeleri babalarnn sevgilerini has
retmekiinYusufaleyhisselmayaptklarhilekarsndakidurumhatrlatlyor.
Terketkurudvyhemucbileriyy,
MsrkoosevdySbhnaeremdersen.

1694
Sd,42

Terketkurudvyhemkendinibeenmekileriyy,
MsrkoyosevdySbhnaeremdersen.
nsanlar taran dileri gibi eittir
1695
Sen kendine bir pay karmadan bu
yoldagayretgsterdemektir.

1695
RivayetibnLl(398/1008),Mekrimlahlkadleserindekaydetmitir.Bilgiiinbkz.
Syt, Menhilssaf, 49: Mesel iin bkz. Abdlmecd Katm, elEmsl elArabiyye,
161.(UYSAL,23Bahar2007)

111
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Noldublbliinizreyledin,
Nesebebdenazmiglzreyledin.
Neoldualarsnneeylersintaleb,
Butkenmezderdinenoldusebeb,
Gldekididrmgrdnaceb,
Bufenglzretalibseneer,
Hibeksyokturanntezgeer,
Bufenirebekduydunmeer
Berkarrolupbirazelenmedin,
Dimalarsndurupdinlenmedin,
Kimsebilmezhlinianlatmadn,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
LtfedipvargelNiyzyehaber,
Gzlerininoldubdreyledin,
huefgnsanayreyledin,
Akoduyleiininreyledin,
Gzlerininolduyurtsuzeyledin,
hveefgnsanayreyledin,
Akoduyleiiniateeyledin,
Nesebebdenglbahesikasteyledin.
Neoldualarsnneeylersintaleb,

Gldekididrmgrdnaceb,
Neoldu,alarsnneeylersintaleb,
Gldekisevgiliyimigrdnaceb,
Noldublbliiniferyadeyledin,
Bufenglzretalibseneer,
Bufenglbahesinetalibseneer,
Fen fillh makamnn ve zevklerinin uzun srmedii aklanmaktadr. Onun
iinbakbillhaulamadasrarlolunmasgerektiihaberveriliyor.
Berkarrolupbirazelenmedin,
Birkarrdaolupbirazelenmedin,
Buncahasrettendicnmnesezer,
Firktingndengneartupgider,
Buncahasrettendecnmnesezer,
Firktingndengneartpgider,

112
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,
Srrmulktrgnldezevkilevicdngerek.
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Bulmaaandlemdebeimsultangerek.
Drriyektknnlemdebulmakisteyen,
Bulmazannehriindebahribpayngerek.
Marifetdvsnedenmddebilmezmikim,
Dildekidvyaeldehccetbrhngerek.
rifoldurbanahalkdirpcemeylemez
Gnlcmlehalkiindehkileyeksngerek.
Kibrucbunilletindenkurtulupsaolmaa,
BiltabbinmndaeyhinseninLokmngerek.
hretssmarifetkenzinibulmaktrmuhal,
Varlnehriseninbatanbaavirngerek.
lmedenevvellpkabregiripharekp,
Mliklmlknuhdundagnlhayrangerek.
Nefsitamsunsrteriilebundagep,
Kalpevihephrgilmncennetirdvngerek.
Syleyipiittiidahgrpzikrettii,
stviarsrdaHazretiRahmngerek.
Herkaanttlerefethidehnettikol,
Lezzetindenttlerszlerinenedmngerek.
Ghhamolupdilindenkimsealmayacevab,
Ghalpdolupgllergibihandngerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,
Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Terkedipcmlekuydteriesrfaol,
Srfaersebirgnliiannummngerek.
Aradanisktedipcmleizfthemn,
Hakkvcduikregayrisipinhngerek.
nkrdirizfattanvcdudilberin,
Zevkikllisteyenkdahiryngerek.
Msryterkiizftetmeelykolan,
Kmmeliinsniindebindebirinsngerek.
Srrmulktrgnldezevkilevicdngerek.
Kapalvekilitlisrrgnldezevkilevicdngerek.

rifinszleriniyinerifolanbilir,nkrfangnldekapalbirsrdr,ancak
zevkvevicdanilebilinir.Birinsanrifolmayncavicdanshibiolamaz.
Muhyiddnbnu'lArab(560638/11651240),elHakmetTirmiz'nin(hyt.
285/898);
Her rasl'un, Rabbi'sinden olan nasibi ne iledir? sorusunu doru bulma
yarak,Rasl,Nebvevelilerinzevklerindekifarkllkzerindedurmaktadr:
Byle bir sorunun cevab tasavvur olunamaz. nk Allah Tel yolunda
olanlarnszlerizevkyoluyladr.Hibirkimsenin,herrasl'unRabbi'sindenna
sibi ile ilgili bir zevki de olamaz. nk rasllerin zevkleri rasllere; nebilerin
zevkleri nebilere; vellerin zevkleri de velilere mahsustur. Baz rasllerde ise,
hem rasl, hem neb hem de vel olduklarndan, zevk bir aradadr. Bu
sebebtenHzraleyhisselmHz.Msaaleyhisselma
yznkavrayamayacanbireye(hubr)..
1696
demitirki,yettege
enhubrkelimesi;zevkdemektir.NitekimHzraleyhisselm;
EyMs!Ben,AllahTelnnbanarettiiylebirilmesahibimki,sen
onubilmezsin.Sende,AllahTelnnsanarettiiylebirilmesahibsinki,
bendeonubilemem.
1697
demitirki,budazevk'dir.
1698
OzamanYaaleyhisselm,Msaaleyhisselmadediki:
Ben, Hzr'n iinin inceliini bilirim. Onunla yoldalk yapmaya g yetire
mem.Bundandolayberabergelemem.Amaseneerondanayrldktansonra,
bir daha bulumak zere arkadalk yapmak istiyorsan gidebilirsin. Ya geri
dnd, Msa aleyhisselm ile Hzr birlikte kaldlar. Birbirleriyle konumaya
baladlar.Hzr,Msaaleyhisselmabireylersordu,
Banauyacakmsn?dedi.Msa,Hernebuyurursansenidinlerim,di
ye cevap verdi. O Hakk bulmu olan, onunla konumak erefine eren yce
rasldekiniyaz'grkiHzrona,Sanaanlatacam,yani,Seniuyandraca
m, dedi. Hlbuki Msa aleyhisselm halk uyandran ulu rasld. Hzr onu
hakknhakikatindenuyandryordu.
1699
Birhaznedirtasavvufmlikolmazherhasis,
Bulmaaandlemdebeimsultangerek.
Birhaznedirtasavvufherkthuylumlikolmaz,

1696
Kehf,68
1697
Hz.Ms(a.)ileHzr(a.)arasndageenmehurkssaKur'nKerm'deKehf(18),60
82.yetlerdegemekteolup,bukssahakkndakimalumatHz.Raslllahsallallhaleyhi
vesellemdentmayrntlarilebirliktesadecebnAbbs(r.)kanalylaUbeyb.Kabdan(r.)
rivayet edilmektedir. Hadis iin bak: Buhr, lim (3), 44, Enbiy (60) 29, Tefsr (65), 18,
196198. Mslim, Fedil (43), 46, 170184, hd. no: 2380. Tirmiz, Tefsr (48), 19, hd. no:
3149.Musned,5,116122.Ayrcabak:bnKesr,5,170185.Bidye,1,295299.Fethu'i
Br,I,176179,VI,334338,VIII,329343.
1698
(ATA,1993),s.425
1699
(emsiTebriz,2007),(M.125),s.212

Bulmaaonuikilemdebeimsultangerek.
Drriyektknnlemdebulmakisteyen,
Bulmazannehriindebahribpayngerek.
Esizincimenbanlemdebulmakisteyen,
Bulamazonurmakiindesonsuzderyaybulmakgerek.
Marifetdvsnedenmddebilmezmikim,
Dildekidvyaeldehccetbrhngerek.
Marifetdvsniddiaedenbilmezmiki?
Dildekidvyaeldehccetvedelilgerek.
rifoldurbanahalkdirpcemeylemez
Gnlcmlehalkiindehkileyeksngerek.
rifodurkibanahalktoplaypcemeylemez
Gnlcmlehalkiindetoprakileberabergerek.
Kibrucbunilletindenkurtulupsaolmaa,
Kibirvebeenmeilletindenkurtulupdirivecanlolmaa,
Ey evladm ben bu beldede bulunanlardan senin ilminin daha ok ve tab 'nn
kemliistikametteolduunaitikadediyorum.Lkinmakamakarta'zimileilmini
terket. Sonra buraya kibir ve gururdan kurtulmak iin gel. Zira nefs, kibir atna
biner ve gurur taylasann da takarsa, Allah seni onun errinden korusun iin zor
olur.
1700
hretssmarifetkenzinibulmaktrmuhal,
Varlnehriseninbatanbaavirngerek.
hretsahibinemarifethazinesinibulmakimknszdr,
Seninvarlkyurdunubatanbaayklmgerek.
Drri yekt yle gelii gzel bulunmaz an bulmaa sonsuz bir dery gerekir,
yani tevhidin tlimine Mridi Kmil ister. Aziz Mahmut Hdyi Efendi Enfs
namndakikitabndabirhikyeyazar:
Derviinbirieyhinegelir,evlenmekiinmsaadeister.eyhiolurder.Fakat
derviEfendim!Benpadihnkznisteyeceim,der.eyhideolurder.Dervi
sokaa karak acaba padihn kzn kimden isteyebilirim diye sorunca, eyhlis
lmdanderler.Fakirdervieyhlislmagider.EfendimbenAllahTelnnem
riyle ve Raslllah sallallh aleyhi ve sellem erit zerine Padihn kzn
almak isterim der. eyhlislm bir gn huzurda iken Efendim bir fakir dervi

1700

gelipkznzbendenistedi.
Padih:BizKureydeilizkineslenkfvvegn(evezenginlik)isteye
lim ama o fakir kzma nianlk olarak bir drri yekt getirirse kzm veririm.
eyhlislmPadiahnemrinidervieteblieder.Dervi:
Peklderveardadrriyektnnneredebulunabileceinisorar,renir.
Dervi kalkp oraya gider, soyunup denize dalar kar, dalar kar, yorulur, gc
derman kalmaz, derynn kenrna ekilir, yorgunluktan ve alktan ylr kalr.
Daha nce yemin etmiti, y ben drri yekty bulurum yahut da bu dery ky
snda can veririm. te bu baygnlk esnsnda uykuya dalar. Hakkn emriyle
derydafrtnakar,dervidebugrltdenuyanr.Bakarkiyanndabealtadet
drriyektduruyor.Hemenonlarkoynunadoldururvegidipeyhlislmefendi
ninnnedkervebylecePadihnkznalr.
tehimmet sarfbyleolur.Bumisldeolduu gibibirkimse tevhidehimmet
sarfedincemuhakkakonavslolurvemridiKmilibulur,nktevhidinkay
naMridiKmildir.yetodervidereveyanehirlerdeinciyiarasaydbulabilir
miydi, bulamazd. Sordu soruturdu, nerede bulacan rendi, Cenb Hak da
onaistediindenfazlasnverdi.
Mliklmlknuhdundagnlhayrangerek.
Mliklmlknmahedesindegnlhayrangerek.
nsanlmedenncelnzsrrnamazharoluptabiilmilelmedennce
ihtyrlmilekabregiripveharekarakMliklmlknuhdunahayran
olmaldr.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;nsanlarnasllmlersey
leba'solunacaklardr.
1701
mdinazarehliolanlarcennetvecehennemi,harunerihepburadagrr
ler.Yarnkyametkopmasnanazaretmezler.ZirahMerdnbuyurur:
"elveldetrasl'lmevti"yani"domaklmnelisidir".Vebirszdahi
buyurur.
"Men mte fakad kamet kymeteh". Yani "len kyamete durmutur".
Yukardademitiki"doanld"imdiise"lenkyametedurdu"dedi.Bundan
anlald ki erenler har neri, cennet ve cehennemi bunda grrlermi. Belki
birnesneninadhemevvelhemhir,hemdnyavehiretolmuolur.
Harunerinsaatigeldivehemyevm'lhisab
Uykudandrglkiolgndenyandrrbugn
1702
Nefsitamsunsrteriilebundagep,

1701
bnHanbel.I/215
1702

Kalpevihephrgilmncennetirdvngerek.
Nefiscehenneminieriatkprsyleilebundageip,
Kalpevihephrvegilmncennetverdvngerek.

Allah'n mescidlerinde O'nun isminin anlmasn yasak eden ve oralarn y
klmasna alan kimseden daha zalim kim vardr? Onlarn oralara korkmadan
girememelerigerekir.Dnyadarezillikonlaradr,ahirettebykazabdaonlara
dr.
1703
Syleyipiittiidahgrpzikrettii,
stviarsrdaHazretiRahmngerek.
Syleyipiittiidahgrpfikrettii,
SrrnardireklerindeHazretiRahmngerek.
Hazreti Rahmndan murad Gavs zam dr, nk Gavs, Rahmn isminin

mazhardr ve btn lemlerde mutasarrf olan Gavstr.
Rahmn ar alsnda hkmrndr
1704
yetindeki Rahman dan murad
Gavstr, yani Gavs azm ar stnde mstev oldu demektir. Zir Gavsn
azmeti udur ki bu lemler ann avucunda bir hardal tanesi kadardr. Ann
ShibiimliveSahibiyeminitbirolunanvezrlerivardr.
Herkaanttlerefethidehnettikol,
Lezzetindenttlerszlerinenedmngerek.
Nezamanpapaankularnakonumayrettik,
Lezzetindenpapaanszlerinepimanlkgerekti.
Niyzi Msr,buyolunsrlarnrettiivehalinikesbetmeyen, bilmeyenkii

lerdenbizrolduunubeyanediyor.
Ghhamolupdilindenkimsealmayacevab,
Ghalpdolupgllergibihandngerek.
Bazansuskunolupdilindenkimsealmayacevab,
Bazanalpneeliolupgllergibiglmekgerek.
Ghins,ghheybetghryetghcemal,

1703
Bakara,114
1704
Th,5

Ghsahvghimahvghvcdghcngerek.
Arasransiyet,arasraheybetbazangrmekbazancemal,
Bazanayklk,bazanharabolmabazanvarlkbazancngerek.
Burada mahv sahv iret ehlinin tam sarholuu ile tebih edilmektedir. Her
zaman ayn halde bulunulmayaca iin dikkatli olunmasn gerektii aikar edil
mektedir.
Terkedipcmlekuydteriesrfaol,
Srfaersebirgnliiannummngerek.
Terkedipcmlekaytlarsaflaerie,
Birgnlsaflaererseiionunderyaolmudemektir.
Ziratasavvuftadrteitterkvardr:
DertarkiNakiBendlazmmedruz
Terkidnya,terkiukb,terkihest,terkiterk
1. Terki dnya: Zhidlerin btn dnya nimetlerini, mal ve mlk hiret iin
terketmeleri.Yahyab.Muz,zhdnhakikatineancakueylevakfolunabile
ceini vurgulamaktadr: Srf Allah iin amel (alkasz amel), madd bir eye tamah
etmedenkonumak(tamahszsz),baolmaarzusutamadanvenefsimaddyt
ilezeliletmedenazzolmak.
1705
2. Terki ukb: riflerin cenneti ve oradaki nimetleri, ilh cemli tema iin
terketmeleri.Bumanayifadeiin,Yahyab.Muz,Zhid,seninburnunasirkeve
hardal ektirir, rif ise sana misk amber koklatr (Yani, zhid Allah kokusundan
vecehennemazbndan,rifiseAllahsevgisindenveilhnimetlerdenbahseder,
biricellden,brcemldendemvurur)demektedir.
1706
3.Terkihest:Sliklerinkendivarlndaterkederek,Hakktafnolmalar.
4.Terkiterk:Kmilriflerinterkideterketmeleri,aklndavezihnindeterkdi
ye bir kavramn kalmamasdr. Hakka ynelmek iin dnya ve tm msivdan
syrlmann nemine dikkat eken Yahya b. Muz, dnyann ssl bir gelin gibi
olduunu, dnyaya rabet edenlerin onu taramaya ve sslemeye alrken,
zhidlerin, bu gelinin yzn kmrle karartp, salarn yolduklarn, elbisesini
yrttklarn,rifleriniseAllahTelilemegulolduklariinbugelineiltifatetme
diklerinidilegetirmektedir.
1707
Tasavvuf, erken dnemden itibaren Mslman halkn slm yaam zerinde

etkiliolmuvezamanzamansiyashayatdaetkilemitir.Mslmanbilincinolu
masndakikatksbyktr.zellikleZhdHadislerinislamyorumlarnnteme
linekoyantasavvuf,slamiktisadihayatnnolumasndaetkiliolmutur.
Tasavvufkonusu,mstakilalmalarlailenmivezerindetartlmasveal
lmasgerekenhlbirokproblembulunmaktadr.

1705
Kueyr,erRisale,s.117;Gazali,hya,c.V,s.113.
1706
Kueyr,a.g.e.,s.117;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.
1707
Kueyr,a.g.e.,s.119;Serrc,elLum,s.73;Gazali,a.g.e.,c.V,s.113.

Kendilerinislamnznanlamakveyaamaklatanmlayansfiler,inaettik
leridnyalarnntemellerinihadislerleoluturmulardr.Buhadislerinmesajlarise
ksacaterkidnyaetmektir.stersebudnyabirpbileolsa
1708
slamntasavvufyorumununslamiktisadiyatnayaptolumsuzetkiyideer
lendirenbiralntybuhususuekildeaklanmaktadr.
slam dini, dnya karsnda genel olarak olumlu ve aktif bir tutum ierisinde
yeralmaktadr.KitabolarakKuranveSnnet,alpabalamaya,kazancaolumlu
olarakbakmaklaberaberbuolumlutavrnMslmanbireylerdedevamlbirprati
edntnsylemekpekmmkndeildir.Tasavvufungenelolarakdnyay
aagrmesi,malvemlkekarmesafeliduranbirbireytipiniortayakarmtr.
GenihalkkitleleriKitabslamadeiltasavvufbyklerinintavsiyeveyaantlar
nabakarakhayatlarnynlendirdikleriiin,slamtoplumlarndakiiktisadiatletin
birinci derecede kurucu ve merulatrc unsuru dinin bizzat kendisi deildir. Bir
cmleileiktisatfaaliyetiszkonusuolduunda,tasavvufslamn,oudurumda
kitbslamatershkmlerierdiirahatlklasylenebilir.Nitekimslamn(Kitab
slam);ticareti,malvemlksahibiolmaymbahkldnvehattahelaldairesinde
dnyaya (alma ve kazanma) rabeti zendirdii halde, Tasavvuf slam, dnya
karsnda pasif bir tutum sergilemektedir. Bu hayati ayrm slam dininin zeminini
hazrlayaca ahlak dnyas sz konusu olduunda hayati bir nem kazanmak
tadr. Gerekten Osmanlda zlme devrinin ahlak dnyasn yerine gre ina
edenveyerinegredehzlandrantasavvuftelkinlerdir.
1709
slam tarihinin ok erken dneminden itibaren ba gsteren dhil/siyas e

kimeler, Kuran ve Hadisin yorumlanmasnda etkili olduu gibi, Hadis rivayetleri
ninolumasnda,yaanantarihinhadislemesindedebyketkenolmutur.Kabi
le faktrnn baat belirleyici olduu bir sosyal ortamda, Arab Mevali ayrm,
hilafetin saltanata, bilvesile kabile saltanatna dnmesi, sosyal adaletsizliklere,
gelir dalmndaki byk dengesizliklere neden olmutur. Yaanlan hayatn Hz.
Peygamberin (a.s.) tesis ettii model dnemin ardndan siyas, iktisad ve din
anlamdaolumsuzbirtabloizmesi,pratikolarak,siyasettenveonunmaddigetiri
lerinden pay alamayan evrelerin terki dnya etmelerine ve daha sonra ise
terki dnya anlaynn bir dnya gr haline gelmesine neden olmutur.
Tasavvuf geleneinin nemli bir kolunu temsil eden Nakbendiliin dnyaya ait
tasavvurunu zetleyen Dnyay terk, ahireti terk, her eyi terk, hatta terk etme
eylemini bile terk etmek ilkesidir. Bu ilkeler: Sonu olarak her eyi terk etmeyi
tlemektedir. Hadislerde yer alan; zenginfakir, malmlk, gibi konulardaki me
sajlar, bu dnemin koullar ve anlay iinde ekillenerek, tamamen dnya ve
zenginliinaleyhinebirsylemednmtr.
slam tarihi iinde kurulan slam devletlerinin, temelde ganimet gelirine dayal
bir iktisadi sisteminin olduu gz nne alndnda, ekonomik ve dier iktisadi

1708
EbTlibelMekk,KtulKulb,I,493.
1709
kr Nianc, Osmanl ktisat Zihniyeti, Okumu Adam Y., stanbul 2002, s. 1921.
Ayrcabkz.DavutDursun,OsmanlDevletindeSiyasetveDin,aretY.,stanbul1992,s.37
38.

gelimeleringerikalmasndasznettiimizanlayn/dnyagrnnolumsuz
rolnnolduunusyleyebiliriz.zellikletasavvufunbylebirzihniyetisfidokt
rini haline getirmesi ve halk zerinde fazlasyla etkili olmas, ekonomik ve sna
alanlarndaki gelimeleri etkilemitir. Dnyann fanilii, ahiretin bakilii ve asl
yurdun ahiret olduu inancna, kyamet sylemleri ve hele kyametin ok yakn
olduu inanc da eklenince, Mslmanlarn genelinde hkim olan zihniyet; her an
kyametin kopmasna hazrlanmak ekline gelmitir. Neredeyse her Cuma gn
kyametin kopmasn bekleyen mmetin dnya ile ilgili en uzun vadeli projesi de
bir haftalk olmaya mahkm olmutur. Rivayetlerde yer alan zengin ve fakirlikle
ilgili hadisler, toplumun zengin ve fakirleri arasndaki dengeyi, olumlu anlamda
kurmaya ynelik pratik yarar amalayan Nebev mesajlar olarak grmek gere
kir.
1710
Tarih iinde anlald gibi onlar, bir hayat felsefesi ve dnya grnn
tesisi iin belirlenmi ilkeler olarak anlamyoruz. Hayatn prensiplerini, Kuran ve
NebevSnnetingenelindenortayakanamavehedeflerdenkarmamzndaha
isabetliolacakanaatindeyiz.
ZhdHadislerininynlendirdiitasavvufhayatanlaynn,bireyselolgunlama
alanndaolumlutesirleriolmaklabirlikte,toplumsalalandakitesirleri,helednya
nn imar anlamndaki iktisadi yaplanma zerinde, ayn olumlu etkisinden sz
edebilmekokzordur.
1711
Aradanisktedipcmleizfthemn,
Hakkvcduikregayrisipinhngerek.
Hemenaradandrpbtnbantlar,
Hakkvcduaakarsadierlerigizlenmidemektir.
nkrdirizfattanvcdudilberin,
Zevkikllisteyenkdahiryngerek.
nkdilberinvcdunoksanlklardanpaktr,
Tamzevkisteyenkdahiplakgerekir.
plaklk yoklua iarettir. Elbisesi olana hrka giydirmezler. Sevgili karsnda

plakolankaytlardankurtulmudemektir.

1710
Fakirlikle nrm. (Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. ElHseyn, KitbuzZhdil
Kebr,DrulCinan,Beyrut1987,s.102)
Abdurrahman b. Avf Cennete emekleyerek girerken grdm. (Eb Tlib elMekk,
KtulKulbfMumeltilMahbb,Msr1961,I,493.)
mmetinenhayrllarfakirlerdir.Onlarncenneteenabukyerleenleridezayflardr.
(Gazl,EbHamid,hyuUlmidDn,Beyruttsz.,IV,194.)
SizeehliCennetihabervereyimmi?Onlarherzayfvegszlerdir.(bnMce,Zhd,
3,(II,1378,Ha.No:4116).
FakirmminlerzenginlerdenyarmgnnceCennetegireceklerdir.Bubeyzyldr.
(bnMce,Zhd,6,(II,1380,Ha.No:4122).
1711
(KELE)

Msryterkiizftetmeelykolan,
Kmmeli
1712
insniindebindebirinsngerek.
YMsrbantlarterkietmeelykolan,
Kamilinsnlariindebindebirinsngerek.
Kmilinsanodurki;kusursuzolduundanstadlkmertebesindekullukeder.
Mesafelerikatetiktensonradrki;
HAK, onun bana Halifelik tacn koyar. Bir kalclk bulur. Yok olutan son
ra...Tekrar yolun sonuna varp, baa dner.eriat iar edinir.. Tarikat da hrka
gibi stne giyer.Hakikt onun. Ztnn makamdr, bil!..Orada kfrle imn bir
aradadr!..
1713

1712
Kmmel:(Kmil.C.)Kmiller.Olgunlar.lmen,dinenvemnenkmilolanbykzatlar.
Bykmneviyatvefaziletsahibiinsanlar.
1713

113
Vezin:Feltnfeltnfeltnfeln
SlikinMrdinehizmetihnegerek,
Eiinekoyabndiyehnegerek.
GeeDnyaileukbydahetmeyer,
Buyolunmihnetineolkatmerdnegerek.
Nmuradolmaatlipolakimmenzilala,
Dahhalkireadkildvnegerek.
DahMsgibiHzragemisindeldireol,
Eskidvrykphemkatliolanagerek.
Gemisaolsaangasbederemmreinefs,
Yenidvarbeimeskivrnegerek.
Eerldrmeseolansonufsdolur,
Bubanblblakodunapervnegerek.
EyNiyzbuyolakimgirekurbnedecan,
ydiekberdiranavuslatcnnegerek.
SlikinMrdinehizmetihnegerek,
SlikinMrdinehizmetihyarargibigerek,
Slikinmertebesivardr:Birimuhib,birimrid,dieridesliktir.Muhibolan
kimse yalnz tevhid ehli ile muhabbet eder. Mrit hem muhabbet eder, hem de
bat etmek ister. Slik ise bat ederek slk eder. Burada murad edilen esasen
budur,yanislkedeninMridinehizmeti,vkelnnenbatakiztnicekymet
li tutar, hizmet ve itaat eylerse, slikin de Mridine yle itaat ve hizmet etmesi
vekymetlitutmasgerekir,hattadahaziydeolmasnister.nkbirincihusus
takine itaat ve hizmet edilmesi dnyev geim dolaysyladr. yet kusur ilerse
geimikesilirveodageiminibakayerdenteminicihetinegidebilir.FakatMri
dehizmetiseHakkcihetindendirveMridinemriHakknemridir.EerMridin
emrine slik itaat etmemi olursa, baka cihetten Mridden kazanacan elde
edemez.Mridinhizmetinedirdiyesorulursa,onunhizmetiHakyolundaHakkn
yaptemirlerdenibrettir.BinaenaleyhMridinemrinitutmamak,Hakknem
rinitutmamakveHakemirlerineitaatetmemektir.

Eynananlar!Allah'aitaatedin,Rasulevesizdenbuyruksahibiolanlaraita
atedin.Eerbireydeekiirseniz,Allah'aveahiretgnneinanmsanzonun

haliniAllah'aveRasulebrakn.Bu,hayrlveneticeitibariyleengzeldir.
1714
Melek,AllahTelsnadediki:
Yarabbi! Beni bir eyle grevli klma; ben sana iki kat kulluk edeyim. Beni
nefsiminhounagidecekeyleteklifetmenkteklifterkntvardr,ardr.
AllahTelbuyurduki:
Sanapekazteklifykletilmesi,seniniinteklifsizolanmilyonlarcaibadet
tendahahayrldr.Dilencininisteizerinevereceinbirake,kendiarzunla
verdiinbinakedenhayrldr.
1715
GeeDnyaileukbydahetmeyer,
Buyolunmihnetineolkatmerdnegerek.
GeeDnyaileahiretidahutanmaya,
Buyolunmeakkatineolserterkiigerek.
Bu yolun mihneti, yani zahmeti udur ki, yarn her zaman bulunmaz. nk
gerek tevhid ehli pek ndir bulunur. Mesel, buradan kalkp Msra bir tevhid
ehlibularakmuhabbetvesohbetetmekiingidersiniz,sonraogittiinizyerdeya
bir ahbab bulursunuz veya bulamazsnz. nk bulunmaz eydir, bulunursa da
gizlenirler. te bunun iin merdanlk, yani yiitlik gerekir ki, sen de buna daya
namazsn.
Nmuradolmaatlipolakimmenzilala,
Dahhalkireadkildvnegerek.
Muradnaermemiolmaatlipolkimenzilalasn,
Dahhalkireaddvneakllgerek.
Aklnmertebesivardr:
BiriaklmaakiDnyadayaamvegeimgibieylerleilgisiolanhususlaraakl
erer.
Birideaklmaadkibugibikimselerinhiretilerineaklerer.
Dierideaklkmilkiyalnzlhbilgileridnr.
Bu akl kmil shipleri Tevhid ehlidir. Bunlara Ukalyi meczbn (akll deli
ler, cezbe shibi veya tanr akna tutulmu kimseler) tbir olunur. nk akl
maaveaklmaadshipleri,bunlarncezbeyekaplmkimselerolarakgrrler.
Diyelimki,mucizesizinaklnzngremeyeceibireydir.AkliseAllahTe
lnninsandabirhccetidir.Onuyerindekullanmasanseniyanltr.Bundando
laydrki,akllaryetmiikimilletegredeiiktir.Biribiriniyanltmaktadr.
1716

1714
limran,59
1715
(emsiTebriz,2007),(M.253),s.342
1716
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353

Eer akllar onun balad dmleri zseydi Allah Tel enbiyay yollar
myd?
1717
Naslki,aynay(akl)birkereerituttunmu,oradayzbinlercedoruayna
olsaartkondakigrntydzeltemezsin.Kur'anKerim'de,
"Biz sana kendinden nce gelen kitaplarla senin yannda olanlar gerek
lendirenkitapgnderdik,"
1718
buyurulmutur.
1719
Eskidvrykphemkatliolanagerek.
Eskiduvrykphemolanldrmekgerek.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzRisaleiHzriyyesindeHzrkssas
nilemivediermutasavvflarnaksineanlalmaszorremzlerkullanmadan
ve ehli snnet erevesinde yorumlayarak tartmalara ve eletirilere sebep
olacak fikirler ortaya koymaktan kanmtr. Kssay aklarken ilk nce ayeti
verip daha sonra da yorumlarn sralamtr. Zaman zaman hadisleri de kulla
narak konunun nemini anlatmaya almtr. Risale daha ok vertakv,
hubbi ch yni malmakam sevgisi, ucb yni kiinin kendini beenmesi konu
larzerindeyounlar.Hubbichveucbsfatlarnnktlnvezararlar
nuzunuzunanlatr.
NiyaziMsr,sefinedenmuradnHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin
eratiolduunuzikreder.
HzrdanmuradndaMsaaleyhisselmamahzrt
mubah klan ilmi retmesidir. Daha sonra ise sefineden murd; takvadr,
zhddr, verdr, ilimdir, irfandr, onun iin. O, sefineyi ilk nce Hz. Muham
medsallallhaleyhivesellemineriatnabenzetirken,dahasonraonutasav
vufun temel prensipleriyle yorumlamtr. Bylece gemi, insan nasl bir yere
ulatranvstaise,buprensiplerdeinsanmanevkurtuluaerdiren,ilhia
kaulatranaraclardr,demekistemitir.
Sefinedenmurdsalahtr,takvadr,zhddr,ilimdirveirfandr.MsveH
zraleyhisselmbtnsalahehlineyolgstermilerdir.nksalihlerriyadan
uzakolmaldr.
Salih insanlar kendisinin ihlsn grdklerinde ona gpta edip kendilerinin
de salah ehli olmak isteyeceklerini dnebilir. Hlbuki salah gemisini gasb
eden melik vardr ve salah ehli bundan habersizdir. Bu sebeple salah ehli,
kendindebiraypbulmaldrkihalkarasndafilankimseokslihtir,denmesin
vegemisikurtulsun.
NiyaziMsryegreolandanmurd,hubbichsfatdr.Busfat,HzMs

1717
Mesnev,c.IV,b.3197
1718
Mide,49
1719
(emsiTebriz,2007),(M.265),s.353

da mahvi olmutur. Hzr, aslnda Msada bulunan ve ocuk suretine giren
makammevkisevgisinikatletmidir.Hz.brahimdeolusmailiAllahTelya
kurban etmek istediinde aslnda kendi iinde mahvi olan hubbi ch sfatn
katletmek istemitir. Hubbi ch sfatn byk dman olarak gren Niyazi
Msr,onunldrlmesigerektiinisyler.lmedenncelnzhadisie
rifinin de hubbi cha remz olduunu bunun da lmeden nce hals olun
anlamnageldiinisyler.
Niyazi Msrye gre, olan hubbi chtr. Anas Hz. Msa aleyhisselmn
kuddssidir. Babas ise nefsi mutmainnesidir. Nebiler suluklarna nefsi
mutmainnedenbalarlar.Hz.Msaaleyhisselmnruhu,ruhukudsiikennefsi
nefsi mutmainne iken bu ruha, bu nefse, bu olan, lyk deildir. Hubbi cah
ancak dalara mnsibtir Allah Tel, Hz. Msa aleyhisselmn bu sfatn
kendisine olan suretinde gsterip onu katlettirmitir. Msum bir ocuu l
drmek ne kadar zorsa hubbi ch izle etmek o kadar zordur. Keml ehli,
ok alarak hubbi ch hastalndan kurtulabilir, eer kurtulamazsa melik
onagazabederekonuldrr.Onuldremeyenyaniolansevdasnaden
haramdansaknmaz;budaonuhelkeder,
Hubbi ch terk etmek Hzrn sfatndandr. Kim Hzrn sfatyla muttasf
olursaonunilminenilolur.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzegrecidardan(duvar)murducb
sfatdr.Ynikendinibeenmesfatdr.Busfat,kemliziydeolankimseler
deolur.Birinsannkemli,arttkaondabusfatdaartar,busebepledirkibu
sfatbirokkemlehlinihelketmitir.
Kiidahaokkendieksikliklerinirtpkemlinedelletedeneyiortaya
karr ve kendini dier insanlardan stn gstermeye alr. Baka insanlarn
ayplarn ortaya karmak ister; hlbuki insan bir kimsede bakalarna zarar
olmayanbirkusurgrdndezerineduvarrtponusaknmaldr.nsanla
razararverenbiraypgrdndeiseduvarykpbuaybaklamaldr.
Hzr, Hz. Msa aleyhisselma bu olayla db ilhiyeyi retti, fakat
bunuancakehilolananlayabildi.
Birinci kssada, Hzr istedim dedi. Geminin delinmesinde bir ayb vard ve
bunu kendine nisbet ederek istedim dedi. kinci kssada olann anababas
mminlerdi.Onlarntarafndahayr,olantuyansahibiydibusebepleistedik
dedi. Keml olan taraf Hakka eksik olan taraf kendine nisbet etti. nc
kssadakatkszhayrvardbusebepleonuHakkanisbetederekRabbinistedi
dedi.Builmiilhidirvebtnkemlehlinegerekir.Hzrncemahzrtgs
terip daha sonra olaylarn tevilini haber vermitir. Bunda ama, Hz, Msa
aleyhisselmnistidadndenemektir.
te ilmi ledn, ilmi ilhi, ilmi vera, ilmi vehbdir. Maddesi Hzrn Hz.
Msaaleyhisselmatalimettirdiieydengemekleolur.Batariyadanve
nifaktan kanp chtan ve ucbdan hals olan kimse bu ilmi renmeye lyk
olur.
1720

1720
(MISR);(ZLER,2004),s.109111
Gemisaolsaangasbederemmreinefs,
Yenidvarbeimeskivrnegerek.
Gemisalamolsaonugasbedernefsiemmre,
Beimyeniduvareskivrnedegerek.
Eerldrmeseolansonufsdolur,
Bubanblblakodunapervnegerek.
Eerldrmeseolansonufsd
1721
olur,
Bubanblblakateinepervnegerek.
Mekbe
Bir gn brahim b. Edhem kaddesellh srrahl azz, Rabbine yle dua
eder:
"YaRabbi,Seninaknatutuldum.Sendengayrhereyiterkediphuzuru
nageldim.Senigrdktensonra,baklarmbakaeygrmezoldu..."
O, tam bu dualarla dopdolu olduu ve bu duann mnev atmosferi iinde
bulunduu bir srada, Kbe'nin kenarnda olunu grr. Olu da onu grm
tr.Senelerinverdiihasret,ikisinibirbirinekoturur.Tamsarmadolaolurlar
ki,htiftenbirsesgelir:
"brahim,birkalbteikisevgiolmaz!"
te o zaman brahim ikinci l basar: "Muhabbetine mani olan al,
Allahm!"Veoluayaklarnndibineylvermitir..
1722
ydiekberdiranavuslatcnnegerek.
Bykbayramdronavuslatcnnegerek.
Can,yaniruh;Ruhmakmcemmakmdr,Birkesretitabiiyyevardr.Birkim
se slk edince kesreti tabiyyeden kurtulur, nk eflin Hakkn olduuna,
sftnHakknolduuna,vcdununztHakknolduunavkfolunca,ozaman
kesreti tabiiyye kalmaz Bundan sonra Makm cem ki ruh makmdr, orada
kesretbtnolup,vahdetzhirolur,yaniHakzhir,halkbtndr.SonraHazretl
cem makmnda ki, makm nefs ve makm erttir, kesret zhir, vahdet
btndr, yani halk zhir, Hak btndr. te Niyzi Msr kaddesellh srrahul
azzincannkurbnetdemesi,ruhmakmndannefsmakmnagemekdemek
tir.BuhalbirydiekberveHacclekberdir.

1721
Fasd:Kanalma,hacamet.*Damarkesmek.Fasid:Dzenbozan
1722
FerdddinAttr,Tezkiret'lEvliya,brhimEthem'inhayat

L
114
sterisenbulasncnnsen,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,
Gayrebakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
kilemdenevarhepsendedir,
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
ZatHakkanlaztndrsenin,
Hemsfthepsftndrsenin.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Gayribakmasendeistesendebul.
Sretiterkeylemanbulagr,
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Gayrebakmasendeistesendebul,
Kendimiratndagzleansen,
Bakasnabakmasendeistesendebul,
Kendiaynandagzleansen,
Bakasnabakmasendeistesendebul.
Hersfatkimsendevarizlean,
Grnesrdanfeyzalrgzlean,
Eriinceztnazlean,
Hersfatkimsendevarizleonu,
Grnesrdanfeyzalrgzleonu,
Eriinceztnazleonu,
Bilki,gnenereyeynelse,karsndakaranlkgrmez.Karsnadenher
eyaydnlk(nur)grnr.Gneingrdnur,karsnadeneyayklan
drankendiyznnnurudur.Amazulmetinkarsndaaydnlkolmaz.Karanlk,
karsnda bulunan eyada daima karanlk grr. Bu karanlk, karsna den
eyay karartan kendi karanldr. mdi gne, kendine kyasen, btn lemin
nurdan ibaret bulunduunu zanneder. Zulmet (karanlk) ise, kendisine kyas
ederekbtneyannzulmettenibaretolduunusanar.
Gne,arifibillholanmuvahhidm'mininmisalidir.Buzatenbtneya
da,kendiirfannn,tevhidinin,imannnveayannnHibireyyokturkiAllah
Tel'y hamd ile tesbih etmesin. Lakin siz onlarn tesbihlerini anlayamazs
nz.
1723
Ayetininifadeettiigibiaksini,nurunugrr.Hlbukiaslndaeyann
bir ksmnda cehalet, kfr ve isyan zulmeti vardr. Fakat o m'minin baknn
nuru,btneyaykaplardao,hepsindesadecenurgrr.Btninsanlaraiyi
zanbesler.Busfat,birinsana,ancakkemaleeritirenbirmridikmilinter
biyesialtndaitasfiyesiylemmknolur.
Zulmet ise cehalet ile kalbi kararm cahile benzer. Bu adam, btn eyada
bireksiklikgrr,herkestebirayparar.Cahilneyebaksa,cehaletininveayb
nnsiyahloeyeakseder.Bakteyneolursaolsunondamuhakkakbirayp
ve noksan bulur. Fukara bilmez ki o, kendi ayp ve noksandr, oradan kendine
aksetmitir.
Binaenaleyh, ey Ehlullah yolunda sluk eden talip, Allah'ta mcahede et ki
ruhunungneibattyerdendosun,tutulduuyerdenalsn,kalbininlem
leri nurlansn, nuru yzne vursun ve senin yznden karnda bulunanlara
yansyarak hepsini aydnlatsn. Karnda bulunanlar, senin ilim ve irfannn nu
rundanistifadeetsin,seninglgende,yanicismininvebedenininglgesindeis
tirahatetsinler.tegzelhuyunkemalibudur.
1724
Cesettebiretparasyardr.Oiyiolursabtncesetiyiolur,obozulursab
tncesetbozulur.Dikkatedinokalptir
1725

1723
sra,44
1724
(ATE,1971)ncsofra
1725
Buhr,man.39;Mslim.Msakat.107

Kenzimahfikrhepsendedir,
Yazvekleylnehrhepsendedir,
Gizliveakhazinehepsendedir,
Yazvekgecevegndzhepsendedir,
Kenzimahf,yanilhsrlarefl,sft,ztsendeikrdr.Yazvek,geceve
gndzveikilemde,yaniDnyavehirettehernevarisehepsendemevcuttur.
nk insan nushai cmiadr. Vcd tek bir vcd deilmidir? Bunlarn Hakkn
vcdundanbakamstakilvcdlarvarmdr,yoktur.YazveK,gecevegndz
dnyavehiretinveseninvcdunvcduHakktr.Bakavcdyoktur.
Menarefsrrnaer,kogafleti,
Grneremzeylerbuinsnsreti,
Harneriletamyucenneti,
Menarefsrrnaer,brakgafleti,
Grneiareteylerbuinsnsreti,
ldktensonradirilmeilecehennemvecenneti,
RSALEAHVLHARVEMED
1726
Kendi katmzda ahvli harn ve emri medn temsili odur ki, btn
mkillerinsanamalumolmaktadrtmertebezeredir.
1Eyadabazeylervardrki,insanonubilmektebirkeregrpveyaiitse
neolduunubilirveanlar.Tekraronubakabirinesormayamuhtaolmaz.On
lar hissi eyadr. Vcudlarnda ve katrei asliyelerinde tamik
1727
baka ihtiya
olacakkadarilmininceliklerinegerekyoktur.
2 nsan onu bilinceye kadar, nice kere ideye (tekrar tekrar anlatmaya
grmee)muhtaolur,tkihatrndamanasn,anlaynbulupideyemuhta
olmaz.
3nsan onu nice kere ideden sonra bir miktar bilmitir. Lakin bu kadar
ideden sonra ancak hazz vardr. Zihninde manasn, anlayn bulmak iin
bunun gibileri iin mcerred ide kendi iin deildir. Belki hem kendi faidesi
iinhembakalariinifdeiinideeder.
4 nsan onu nice defa iadeden sonra tekrar ide etmekte kendinin asla

1726
(NiyaziiMsri)
1727
Tamik:(Umk.dan)Derinletirmek.Derinkazmak.*ncedeninceyearatrmak.Esasna
varacakekildearatrmak.

nefshazzkalmamtr.dedenniyetiancakiradvetalimiindir.
Raslllahsallallhaleyhivesellemdefalarcacehennemegirdii
1728
baka
larnkarmakiinolupkendindenbiristeiiinolmadgibi,bumakamnsa
hiplerigerekasletilegerekversetilednyayacehaletilegelmezler,yaniilim
ilegelirler.Hz.saleyhisselmnbeiktedemaleyhisselmsuileamurha
lindeikennebiidikszgibievliyannbykleridahidnyayagelmezdenn
ce baz olaylardan haber verdikleri bu makamda olduklarndandr. Bunlar her
leme geldike gemilerini unutmazlar. Bunlarn her lemde seyr ve sluklar
zttanztadr.Bunlararabnesimi(hovetatlikiyi)srfimilerdir.Bunlar
sahbyztnuetmilerdir.Bunlarehirehlidir.Kydedurmazlar.Bunlartaht
sahibidirler.Kyehlibunlarnobanlardr.Bulardaimahamrlebicanan
1729
ile
sarhotur
1730
cmiilesf
1731
ienlerbunlardr.Birdimiazeb
1732
iindedirlerkibtnazeblardandahastndr.Bunlarbirderdiindedirlerki
her eyledikleri lezzetine yzbin trl derman muadil olamaz. Nitekim
Hz.MuhyiddiniArabkaddesellhsrrahulazizbuyurdularki

Hadisierifibunlarnbirvakitlerinecemimazivemstakbeli(btnzama
nm) verirdim. Derdlerinin bir zerresine btn rahatm terk ederdim. Bunu
yapt ama neyleyim ki, kime yalvaralm imdi mkil her ne kadar zor olursa o
kadar arifin azb ziyade olur. Amma feth oldukta lezzeti ve sfat esenlikle feth
olandan
1733
olur.Drrmeknnsadefte
1734
olur.Sadeftederya
daolur.Deryadibinedeherkesinelieremez.Darkarmayahaylizahmetis
ter.Fakatkarsaherbirisinindeeribirkocalekmaviboncukdeerindenzi
yadeolur.
Birdahaaklayalm.Olaki,birhoaanlalayd.Mesela;

1728
:Sizdencehennemeuramayacakyoktur.Bu,Rabbinin
yapmayzerinealdkesinlemibirhkmdr.(Meryem,71)
1729
Sevgilidudannikisi
1730
Ben, gizli bir hazine idim bilinmek istedim ve beni tansnlar diye mahlkat yarat
tm. (Acln. 2/132; Aliyul Kari. 273: Manas doru olsa da hibir senedi olmayan bu
sznhadisolmadaktr.)
1731
Safi:Katksz.Temiz,szlmvetemiz.*Bozukolmayan.Hlis.
1732
A'zeb:oktatl.Pekho.
1733
KatkatarttrlmolarakAlimran,130
1734
Sadef:Denizbceklerininkymetlikabuuveonlardanyaplaneyler.*Sert,parlakve
effafayaknmadde.ncikabuu.

u mesele ki ideye muhta ola, Hatrna yerlemediinden marifeti az ol
duundan balanglarnda tez tez ide eder. Fakat marifeti ziyade olduka
gnlndeziyadeanlanrvemarifetleriilelezzetlenir.Yineomeseleninbiryz
denbirmkldahizuhureder.Busuretledahiyineideeder.dedensonra
urueder.Yinezihnindeonumulahazaedervednr.Berzahtaalkor.Nice
zaman tekrar olan maluma bir baka yzden bir mkil dahi alr. Yine ideyi
mktazolur.Yinebirbakaibretileyinetekrarideeder.Hersonrageldike
evvelindenhatrdaziyadeanlanrlezzetikadar.Lezzetidemarifetikadardr.Hz.
dris aleyhisselm berzahda drt bin sene durup yine Sreti lyasda makamn
tekmiliingeldiigibi tukadargidergelirki,oeyikemalimarifetnamyla
bilinen kemalmarifetiniki alametivardr.Biriodurkioeyiziyadebildiiyn
den asla hazz olmaya ve bir alameti de odur ki, o eyin sureti kalbinde
mntehab
1735
olasonraoeyiitlkHakkilemutlakolaEvveliAllah,ahiriAllah

1736
yzgstere.Yineugmeselelerkinicekereideye
muhtatr.OideKyametiSura(KkKyamet)dir.Dieridedekignlden
sreti mntehap ola. Kyameti Kbra olur. Bunun ikisi arasnda olanlar Kya
metivstaderler.Srrbundanziyadekefetmekolmaz.
tebufakirinmezhebiveitikdibudurkiistertensuhye,gerekhulliyeye
hamlet,gerekebhiyeye,gerekittihdiyeyehamlet.
AriflerAllahTelmezhebindendir.teAllahTelmezhebibudur.Nefsin
denRabbineakyolbudur.
iir:
O talih sultan (Yce Allah Tel) nn hkm ve kazas olmakszn bir yap
rakbileaatandmez)
1737
Ben gerekten, bir kpek ldrdm ve bir mazlumu onun zulmnden kur
tardmdiyebuyurdu.Sultanbuszleriiitince,gidipomnafknkabriniama
larn emretti. Kabri anca iinde siyah bir kpein uyuduunu grdler. Padi
ah, hemen ban yere koyarak zr dilemee balad. Bah Veled
kaddesellhsrrahlazz:
O ahsn yaratlnda kpek karakteri ve yrtcl olduu iin sonunda
kpekoldu.Kyametgnndeyinekpekolacaktrdiyebuyurdu.
1738
Harsrihlininkreyleme,
Glenikenyerinihreyleme,
Enfsfkbilreyleme,
Geicimaherhliniinkreyleme,

1735
Mntehab:Seilmi.Gzide.ntihabveihtiyarolunmu.
1736
AllahTelvard,bakabireyyoktu.
1737
Mesnevc.III.b.1899
1738
(YAZICI,1995),s.197

Glbahesiikenyerinidikenlikeyleme,
vedlemibilutanma,
Harikiksmdr:
Bir ksm burada ki, cmlemiz burada Hakk rif olmak iin harolduk. Biri de
lemi hirette ki, o hair bir hari ekberdir, o da cismnidir, maherde
haroluruz. ns ve cin, melekler vesir toplanp srt mzn kurulur, cennet ehli
cennete, cehennem ehli cehenneme gnderilir. te bunlar inkr edip yerin bir
glistan(glbahesi)iken,hrstn(dikenlibiroraktarla)eyleme.Beyittegeen
enfs kendi nefsin, afk ise, bu grnen lem, yani Tafslat Muhammediyye
dir. nk Cenab Hak nce Nuri Muhammed yi yaratt. Bu lem Nri
Muhamednintafsliveerhidir.
Hakknsftsubtiyyevemneviyyesiyedidir:
Hayat,ilm,semi,basar,irde,kudret,kelm.Bunlarnbtn,drdzahir
dir. Btn olanlar Hayat, ilim, irdettir. Zhir olanlar: Semi, basar, kudret, ke
lmdr.AnniinhaclarTavafkudmveTavafveddadefaBeytierifi
pehlivanlar gibi kollarn sallayarak kurula kurula tavf ederler. Bu suretle btn
olan sfatn, yani hayat, ilm ve irdetin zhir olmas iin defa tavf ederler.
Bununbirdefashayatsfatiin,birdefasilmsfatiin,ncsdeirdetsfat
iindir.Ayrcadrtdefadazhirolan(semi,basar,kudret,(kelm),sfatlariin
tavf ederler. Ancak bu drt sfat esasen zhir olduklarndan bu kere teenn ile
(yanibtnbuhususlardnerek)tavfederler.
Kbe,yaniBeytierifmazharzattr,insanisemazharsfattr.Busfatlar
Hakka nisbet olunduu vakit kadmdir, nk Hakk kadimdir, onun sfatlarda
kadimdir. ahsa nisbet olunduu vakit, hdisdir, zir ahs hadis deilmidir, yani
sonradan yaratlmadm, evet sonradan yaratld. u halde mukayyeddir, yani o
sfatlar ahsla mukayyeddir. Ve sft cziyye denildii de bu sfatlarn ahsla
kaydlanm olduklarndan dolaydr. Hakkn sfatlar ise Klli sfatlar dr. Sfat
cziyye sft klliyenin mazhardr. Mesel: rdei cziyye iradei klliyenin,
kudreti cziyye kudreti klliyenin mazharlardr, yani Cenb Hak (insandaki) bu
czsfatlarilezhirdir.
Sensenibilmeknectndrsenin,
Sensenibilmekkurtuluundursenin,
BirderviMevlnkaddesellhsrrahlazzhazretlerinehikyeettiki:

Filnokarapiiyor,fakathisarhoolmuyor.Mevln:
Belki yakasndan aa dkyor, nk arabn zellii sarho etmektir.
Sarho etmediine gre sirke olmaldr. eriat ve tarikat mukallitleri de byle
dir.AllahTelnnsznokurgevelerveonuhihazmetmezler;velilerinzle
rini anlatrlar ve hibir suretle mest olmaz ve neelenmezler, zira okur, geveler
ve hibir ey yutmazlar. Allah Tely bilmek, Allah Tely anmaktan daha
iyidir.KuranKerimde
Eyimanedenkullarm!phesizbenimyarattmyeryzgenitir.Ohalde
yalnzbanakullukedin.
1739
denmaksatAllahTelybilindemektir;istenilendebudurbuyurdu.
1740
Akl insan srekli olarak bir eylerin farkna kavuturduka zgrl kstlan
maktaverahatszolmaktadr.
nsanzgrolarakdomutur,fakatheryerdezincirevurulmutur
1741
te ilhn bir olduunu ve ona tabi olmaktan baka aresi olmadn anlamak
aresizliinbitkinliiileAllahTelyaynelir.Builhnvarlndakihakikatnem
lidedeildir.Hereyolabilir.Mesela,bizAllahTelyilahkabulederiz.Birbaka
s,nefsini;birbakasdaolmadn;vb.hereybirilhtr.Yeterkiseilsin.
lhn ikilii demek insann varlna pay karmas demektir. Bu nedenle akl,
tutkular ve irade insanda kontrol altna alnp ikilikten kurtularak ilh bulmak ile
zgr olmak demektir. nk insann varlk sahasndaki en byk acs yok olmak
acsdr.
lh bulmak belki insann zgr olmasnn tek kar yoludur. Artk zgrln
tadnabuekildevarabilir.Buiseondakendiniyoketmesitevhdibulmasileola
bilir.Tevhidskntlarnbittiimakamdr.
Kosfatbahrztadalagr.
EyNiyziarkugarbadolagr,
Kosfatztadenizinedalagr.
EyNiyzidouvebatyadolagr,
AllahTelsizinsuretlerinizevemallarnzabakmaz,kalplerinizeveamelle
rinizebakar.
1742

1739
Ankebut,56
1740
(YAZICI,1995),s.660(388)
1741
JeanJacquesRousseau
1742
Muslim,VIII,11;bnMace,II,1333,ha.4143

Allah Tel, ben sana, bir gnl sahibinden bakarm. Secdene, altn ver
menebakmambiledemektedir.Sen,gnlngnlsandndagnlsahiple
riniaramaybraktn.Gnlylebirvarlktrkibuyedigkgibiyediyztane
sini oraya koysan kaybolur gider. Bu eit gnl krklarna gnl deme.
Sebzvarda Ebubekir arama. Gnl sahibi, alt yzl aynadr. Allah Tel, alt
cihette de o aynadan nazar eder durur. Alt cihette bulunan, bu cihetlerden
kurtulamayan kiiye Allah Tel, o gnl sahibi vasta olamadka nazar et
mez. Birisini reddederse onun iin eder. Kabul ederse yine efaati odur. O
olmadka Allah Tel kimseye rzk vermez. te ben, vuslata ulaan kiinin
ahvalinden bir miktarcn syledim. Allah Tel, ihsann onun eline kor da
acnanlaraonunelindenihsandabulunur.Onunavucuilebtnlkdenizibir
lemitir.O,neliksizveniteliksizdirvetamkemalsahibidir.Szesmayanbu
birlemeyisylemeninimknyokturvesselam.Eyzengin,yzlerceuvalaltn
getirsenAllahTelderki:
Aikibklmadamgnl getir.Gnl sendenraziseben derazym.G
nlsendenyzevirmisebendeyzeviririm.Sanabakmam,ognlebaka
rm.
Ey can kapmda olan, bana armaan olarak gnl getir. Gnl sahibi, se
ninle naslsa ben de yleyim. Cennetler analarn ayaklar altndadr. Halkn
anas da odur, babas da odur, asl da o. Ne mutlu gnl deriden bedenden
ayrtedebilenkiiye.
1743

1743
Mesnevi,(V.zbudakTerc.)c.V,beyitler:869885

115
EygnlgelHakkagidenrhbul,
Ehliderdolupdernhbul,
Cnnilindekiemsmhbul,
demisensemmevechullhbul,
KandebaksanolgzelAllhbul.
DevletiDnyayamarurolmasen,
Lezzetichnamesrurolmasen,
Anlarizzetsanphorolmasen,
GeriAllhaibadetdegzel,
Zhdtakvkanttagzel,
Halvetehlinekermetdegzel,
demisensemmevechullhbul.
Olsanaamdururdimgzn,
Senyetrmisinhaararsnzn,
Bicihetgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemmgrnr,
BuNiyzidendeMevlgrnr,
KandebaksanolgzelAllhgr.
EygnlgelHakkagidenrhbul,
Ehliderdolupdernhbul,
Cnnilindekiemsmhbul,
EygnlgelHakkagidenyolubul,
Ehliderdolupgnldenkanhbul,
Cnilindekigneveaybul,
HangikaynaabaksanolgzelAllhbul.
Lezzetichnamesrurolmasen,

Anlarizzetsanphorolmasen,
Makamlezzetiilesevinmesen,
Onlarizzetsanphorolmasen,
Zhdtakvvkantdegzel,
Zhdvetakvvkantdegzel,
Yani cemi evliyada keramet bulunmak lzm ve vcib deildir. Ve dah bir
kimesnedebualmetvesfatbulunupveliyyullaholmasmukarrerikenasla
onda harikide keramet bulunmasa, kerameti yoktur ve kerameti olmayan
evliyullahdan olmaz diye inkr ile kadh (atp tutma) ve zem etmeyip ve n
terk etmemek gerektir. Amma enbiynn hli buna kys olunmaz. Cmlesine,
hlinevemerebinevezamannavemahallinegreveolzamanhalknnhalle
rineveamellerinegremucizelzmdrki,davynbvvetlerinde,sdklarna
yanihakPeygamberolmalarnahccetvekuvvettir.Ammaevliyannbazsnda
bulunsa kifayet eder. Ve bundan sonra aada bu hususun illetini beyndan
hikmetimalmolur.
1744
Ehlllah izhr ve kermetde bir deillerdir, bir ka trldr. Ekseri alaklk

gsteriptevzuankerametinihalkaizhretmemeklehallerinbildirmemilerdir.
Ve bazlar dah halk lem hallerine muttal olduklarn istemeyip ve riya ve
ucbdenhzeredipizhrndanhazetmemilerdir.Zranefsmekkr(hilekar)ve
halk fettan (fitneci)dr. Nice velleri ve slihleri yoldan karmlardr. Bu mekr
vefitnedenhazerederler.Vebazlardahmereblerindesdkvehimmetlerin
dehlisvemuhlsolmaklakerametzuhurundanefvehikmetanlayupkerameti
izhr etmilerdir. Cmle menfiden nef i oldur ki kendiler tark Hakda ve
srt mustakymde olduklar bilinip ve bilinmekle baz irad lzm olanlar
tarkiHakkavehliirfanaekpveevliyanngerekliiniveehliHakoldukla

1744
(FUAD),v.7a

rnhalkbilipveonlaraiktidaveittiblamuhbvemrdoluptuyanvezllile
gnahlar ilemekden hals olup ve sulah ve ehli takvadan olmakdir. Bu nef
iin kerameti izhr ederler. Mahalline ve hline ve demine gre cmlesi
hbdur.
1745
Senyetrmisinhaararsnzn,
Bicihetgstermieydayzn,
Senyitirmisinhaararsnzn,
Cihetsizgstermieydayzn,
rifeeydaesmgrnr,
Cmleesmdamsemm
1746
grnr,
rifeeydaisimlergrnr,
Btnisimlerdemsemmgrnr,
Eybenimahm!
Bir kimse krk yl ibadet eylese, gndz orulu gecesi namazl olsa fakat
ibadettenmuradneolduunubilmeseveidrakeylemesebirzerrekadarfayda
s yoktur. Yani bilmek birlie yetmek ve birlie yetmek ise kendi zat, sfat ve
eflinden fni olmaktr. Cmle varln Hakkn olduunu idrak eylemektir.
Hakk ile mmur olduunu bilmek ve benliinden gemek, fenaya ermektir.
ByleoluncaokimsehernereyebaksaHakkgrrvekendindeHakk'tangayr
nesnegrmez.NitekimHaksubhnehvetelbuyurur:

1747
nereyednersenHakknyzordadr.
1748

1745
(FUAD),v.9b
1746
Msemma: simlendirilen, ad verilmi olan, bir ismi olan. * Muayyen zaman. Belirli
vakit.
1747
Bakara,115
1748

116
iniakolandanhuzreksikdeil,
Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,
Olcemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Olkadarnzarttrrbirglizreksikdeil,
Yericennetbaktdidrolursakn,
Vechinrundananyakmaanreksikdeil.
Buninknrahatolurgamdirilir,
Hayretenderhayretileylnehreksikdeil.
emiakaMsryyandrznyoolmdm,
kaheryokluunstndevareksikdeil.
iniakolandanhuzreksikdeil,
Ketiibahredemdemrzigr
1749
eksikdeil,
Akaainolandanhveinlemeeksikdeil,
Herzamandeniztekigemisininrzgreksikdeil,
Rzgrlaresmediizamandenizskinvesessizdir.Fakatrzgrlaresmeeba
ladzamandenizkabararakdalgalanmaabalarvebylecedalgalarnartmasy
la deniz rtlr, gizlenir. Ayni bunun gibi lemde de grnen sretlerin sonsuz
saydaoalmasCenbHakkrtmgizlemitir.
Olcemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Olkadarnzarttrrbirglizreksikdeil,
Ocemlimutlaknakndaarttkaniyz,
Okadarnzarttrrbirglbahesieksikdeil,
Yericennetbaktdidrolursakn,
Vechinrundananyakmaanreksikdeil.
Yericennetbaktsevgilisiolursakn,
Yznnnrundanonuyakmaaateeksikdeil.
Hayretenderhayretileylnehreksikdeil.
Hayretiindehayretigecegndzeksikdeil.

1749
Ruz:f.Azk,rzk.Nasib,ksmet.*Gndzlealkal.Gndzeit
Gar: Maara. n. Kehf. * Defne aac. * Gayret. * Fesad. * Tren istasyonu. * Tb: Beden
zalarndaolancepgibiukuryer
Rzgar:Zaman,devir,hengm,vakit.*Dnya,lem.*Yel

emiakaMsryyandrznyoolmdm,
kaheryokluunstndevareksikdeil.
emiakaMsryyaktrznyokolsrekli,
kaheryokluunstndevarlkeksikdeil.
Aknsonukavumaktr.Muhakkakyokluuvarlbulduracaktr.

117
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,
SiviseyetereydilgelAllhadnelimgel.
Nicebirsevelimgayri,nicebirolalmayr,
AnalmvuslatyrgelAllhadnelimgel
BizeHakkdangelolmadanecelksalnmadan,
CnnAzrilalmadangelAllhadnelimgel.
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenayre,
SeniazdrmemmregelAllhadnelimgel.
Talepklherseherghyrekteneylegelh,
SevenlerbulduAllhgelAllhadnelimgel.
Soralmgelbilenlereglbyundirenlere,
VislineirenleregelAllhadnelimgel.
Niyzyeoluphaldolursunyolunayold,
DkpgzlerimizdenygelAllhadnelimgel.
Hev
1750
iseyetergnlgelAllhadnelimgel,
SiviseyetereydilgelAllhadnelimgel.
steinvariseyetergnlgelAllhadnelimgel,
BakabireyiseyetereydilgelAllhadnelimgel.
AnalmvuslatyrgelAllhadnelimgel
AnalmyrinvuslatngelAllhadnelimgel
Sevgimiz kimsede olmad olduu gibi, vuslatmz dahi bakalarndan ayr ol

sun.
BizeHakkdangelolmadanecelksalnmadan,
BizeHakkdangelolmadaneceldavulualnmadan,
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenayre,
SeniazdrmemmregelAllhadnelimgel.
zenmezmisinolyrekialdanmsnsenbakaeylere,
SeniazdrmnefsiemmregelAllhadnelimgel.

1750
Heva: stek. Nefsin istei. Dknlk. Gelip geici olan heves. Nefsin zararl ve gnah
olanarzular.

Soralmgelbilenlereglbyundirenlere,
VislineirenleregelAllhadnelimgel.
Soralmgelbilenlereglkokusunderenlere,
VislineerenleregelAllhadnelimgel.
Niyzyeoluphaldolursunyolunayold,
Niyzninyolunayoldoluphalarkadaolursun,

118
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
NidelimnKlleyinhlikundediHd,
DiyelimElhkmlillhilkebrlmtel.
HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
Bufennnizzchiynubirhayl,
Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.
1751
Bufennnizzetivemakamelenceveimesibirhayl,
Grmedimbirizzetinikisonuolmasnzevl.
Ch,mansap,yanibelik,paalk,mdrlkgibirtbeler,mesleklerhepsiay
n etmek, yani geinmek iin yemek, imek vesir eylerin hepsi birer hayldir.
Mesel, karagz oyununun perdesinde olduu gibi kadn, erkek vesir ekiller
perdedesylerler,glerler,hlbukiperdeninarkasndabunlaroynatanbiradabn
bulunduuna vkf olmayan zanneder ki o sretler syler ve glerler, gerekte
btnbunlaryapanbiradamdr.tebufennnizzetvemansap,yemeveimesi

1751
Zeval:Zilolma,sonaerme.*Gitmek.Yerindenayrlpgitmek.*Gneintamortada
gibi, ba ucunda bulunduu zaman. * Gnein nsf nehar dairesinden batmaya doru
dnmesi. Seyrinin sonuna yaklamas.(Gafletten kurtulan evvelki adam, o edit efkatin
elemine kar ulvi bir tiryak bulur ki; acd btn zihayatlarn mevt ve zevlinde bir Zt
Bki'nin bki esmasnn daim cilvelerini temsil eden yinei ervahlar bki grr; efkat,
bir srura inklb eder. Hem zevl ve fenya mruz btn gzel mahlukatn arkasnda bir
cemli mnezzeh ve hsn mukaddes ihsas eden bir nak ve tahsin ve san'at ve tezyin
ve ihsan ve tenviri dimyi grr. O zevl ve feny, tezyidi hsn ve tecdidi lezzet ve
tehirisan'atiinbirtazelendirmekeklindegrplezzetiniveevkinivehayretiniziyade
letirir.M.)

aynperdedekisretlerinhareketleri,durularvekonumalargibidir.
Gnbegneksilmedeherehlifazlehlihl,
Gitmedezevkicihnngelmededimmell.
Gndengnefaziletehlivehlehlieksilmede,
Gitmektecihnnzevkidevamlgelmedecansknts.

mmetimin en hayrl olanlar benim asrmda yaayanlardr (Ashb), sonra
onlartakipedenler(Tbin),sonradaonlartkipedenler(Etbauttbin)gelir...
Niceerbbulmukldbizdenmevtirk,
Herbirininiftirkkldbizikelhill.
Niceilimerbbnlmbizdenuzakkld,
Herbirininayrlbizihillgibikld.
lm iyi ve kty ayrmasan alp gtrd. Hepimiz lmeye mahkmuz. Bir

ksmmz yaamn ierisinde kalrken dier bir ksmmz bilinmeyen bir yerin tufa
nnadorusrklenmekteyiz.
lene zlmzn mahiyetinde, lmn; bir gn bize de gelecek oluunu
birden bire hatrlatmasnn sarsc tesiri vardr. Birok musibetten kurtulduuna
sevineninsanlmdenkurtuluunatamolaraksevinemez.Buyzdenleninarka
sndanalarkenaslndabirazdakendiistikbalimizealarz.
Gidenler iinde bedbaht ve mesrur olan fazla dnr grnmemiz yine bu
nedenledir.syankryadakabuledendeolsakhepimizinyazgsolanlmn,biz
yenignleribeklerkenhabersizgeldiinde,hibireyeiltifatartkkalmamtr.
lm, dost ya da dman, bilmeden herkesin sinesine konmaktadr. nsan ha
yatnn en nemli olay olan lm zmeden hayat zmek mmkn deildir.
Kulluk ve imtihan iin yaratlan insanolunun imtihan mddetinin son bulmasnn
saikiolanlm;birgei,biruyantr.
Bunedenlelm,tesadfbirhdise,biryokoludeildir.AllahTelKurn
Kerimde,onundatpkhayatgibi,biryaratl,lahiradevetakdirlevukuageldi
inibelirtir.
Hanginizindahaiyiiilediinibelirtmekiin,lmvedirimi(hayat)yara
tanO'dur.O,gldr,balayandr.
1752
Geriinsnakalrbinhasretderdiylegam,
Gittiincednyadanherehlifazlzlkeml.
Geriinsnakalrbinhasretvederdiylegam,
Herfaziletehlivekemlsahibidnyadangittiinde.

1752
Mlk,2
LkgittikteazizimeyhMuhammeddnyadan,
Kalbimiziyakdderdikaddimiziklddl.
AncakazizimeyhMuhammeddnyadangittiinde,
Kalbimiziyakdderdiboyumuzubosumuzu harfigibikld.
Niyazi Msr stanbul'daki zikir ve deverann serbest braklmas olayndan

sonra daha nce yerletii Bursa'ya dner. Bundan ksa bir sre sonra da;
Niyazi Msryi eyhi mm Sinan ile buluturan ve kendisine Uak'a her geli
inde yardmc olup, konuk eden eyh Muhammed Efendi'nin vefat haberini
alr. Bu haber onu ok zer. Niyazi Msr, eyh Muhammed Efendi'ye kar
duyduuderinznty,onuniinsylemiolduuvefattarihinimanzumesiy
leyleifadeetmektedir.
1753
Bunedenle harfieklindekigibikamburukmkiiyedndnanlatyor.
RhidicismiregyehriUktaoPr,
lemiervhautueyleypazmivisl.
SankioPrUkehrindecisimirerhidi,
Vislkasteyleyipruhlarlemineutu.
huvhfirktuhicrneyanmaktadilim,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstal.
hvevhfirktvehicrnegnlmyanmakta,
Gzlerimkaniledoldubiryanamstkrmz.
1754
Allah'laberaber
bakatanrtutuptapma.O'ndanbakatanryoktur.O'ndanbakahereyyok
olacaktr.HkmO'nundur,O'nadndrleceksiniz.
1755

1753
(AKAR,1997),s.83;MustafaLtf,Tuhfe,s.38;
1754
Elhkmlillhilkebrlmtel:HkmBykliAllahTeldr.
1755
Kasas,88

HsnihtimineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldbekyairtihl.
GzelhayatnnbitiineNiyzdeditrihinann,
AllhAllhdedivekldahiretegt.
"AllahAllahdidivekldbekayairtihalmsras",
Ebced hesabyla eyh Muhammed Efendinin Hakka yry tarihi olan
1078/1668'i gstermektedir. Anlaldna gre Niyazi Msrnin dostu eyh
MuhammedEfendi,butarihteUak'tavefatetmivebuolaymersiyesindeifa
deettiigibi,NiyaziMsryiokzmtr.
1756

1756
(AKAR,1997),s.84

119
Varlnmahveyleyipmeydnagel,
Lvilldangeipmerdnegel.
Gelhakkatilminisendeoku,
Birkadembasmektebiirfnagel.
ZulmeteHzrilegirgevherkar,
bhayvandaniiphemkanegel.
eribaatedipskenderol,
Geoturtahtdileahanegel.
Kntkenzensrrnduydunsager,
Saklasrrdemeherndnagel.
Vahdetinmeydnsrrvariken,
Kesretiregirmesenzindnegel.
EyNiyzibaakdivnesin,
Nicebirdivnesinuslnegel.
Lvilldangeipmerdnegel.
Lveilldangeiperkekesinegel.
Kul, Allah Telnn varlnda mstarak olduu vakit, bu istirak iinde onun
beeriyeti mevcut olduka kulluu bakdir. Ancak kulluk hkm bu hl iinde mu
attal olup ondan hakkn sfat zahir olur. Yoksa Hakk, Hak'tr; kul dahi, kuldur. Bu
hliindeancaknefyveispatkalkar.ZirabuhliindesabitolanHakk'nispatna
ve menfi olan kulluun nefyine hacet yoktur. Mesnevhn Selanikli Muhammed
Es'adDedekaddesellhsrrahulazzEfendiTevhdrislesi'ninbirbeytindeyle
buyururlar:
NeMevlabdolurneabdMevl
Fakatkalkararadanlveill
Bu beyitler Kelimei Tevhidin esas olan bu iki hecenin sonular ile megul ol
madansaflamakilehedefevarlacavebunubaaranlarnazlanlatlmaktadr.
Allah Tel insanlardan kendisini tanmalarn istediinde La (HayrYok) ile
reddettiklerinin yerine koyaca lla (ancak) nn makamndaki ilahn ne olacan
belirtirkenAllaholmasistediinisyler.FakatbuilholanAllahntayiniiseinsan
lar arasnda binlercedir. La ile lla arasnda hakk ilh bulan ancak tevhid srrna
kavumu olur. Allah Tel ise yokluun kendisidir. Bu yokluk salt manadaki bir
yoklukdemekdeildir.
AllahTeliinbumu?Deildir.
umu?Deildir.Yanedir?

Allah Tel cevabn bittii yerdedir. Bu ekilde insan kendini ve btn lemi
yokluadrmelidir.
Allah Telnn beer ifade ile anlatmak mmkn olmadndan bazlar bu
makamdayakendivarlnbulmuveyainkradmtr.
AllahTelvarmdr?Yoktur.
AllahTelYokmudur?Hayr,vardr.
tebusorununcevabnbulmaktevhiddir.
Tevhid ise kendi yokluunu kabul ederek sorulardan kurtulmaktr. Ancak ok
kiibuiintaklidindekalmtr.
[Fahreddini Rz hirete intikal ettiinde, malum sualler... Hepsine cevap ver

dikten sonra Senin imann nasl bir iman? sualine cevap veremiyor. Aklna gel
miyor, manevi olarak Necmddn elKbr kuddise srruhulazz Hazretlerine so
ruluyor.NecmddnelKbrdiyorki;
Taklittir, de, taklit. Taklittir, diyor. Kimin taklidi? diye soruyorlar.
Raslllahsallallhaleyhivesellemintaklidi,diyor.Tamam,getin,diyorlar.
Bunun iin kelimei ehdette olsun, kelimei tevhdde olsun, baz irfan sahibi
byklerimiz
LailheillallahalmuradillahLailheillallahtanAllahTelnnkastettii
muratneise,almuradRasulillahRaslllahsallallhaleyhivesellemEfen
dimiz tebli ederkenne kastediyorsa bendeokastladiyorumveyasendeyle
dederler.Vebutaklittir.
Bir kssa daha var: Hz. Msa aleyhisselm zamannda Firavunun palyaolarn
dan biri (Haman), Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Malum, Hz. Ms
aleyhisselm kll vcutlu, gbekli, ba dazlak bir zt erif. te adam, bana i
kembegeiriyor,ozamannaylonyoktabi,karnnabiryastkkoyuyor,elindeasay
la Hz. Msa aleyhisselm taklit ediyor. Niye, Firavunu gldrecek nk. Hz.
Msaleyhisselmbunuhaberalyor.Birmkleme,AllahTelilekonumasra
snda, Bunu kahret Y Rabb diyor. Kahretmem diye hitap ediyor Cenb
AllahTel
Firavunudeil,senitaklitediyor.
1757
Gelhakkatilminisendeoku,
Birkadembasmektebiirfnagel.
Gelsendeokuhakkatilmini,
Birayakbasirfnmektebinegel.
rfanmektebindeokutulanhakikatilmininhocasAllahTeldanbakasdeil
dir.MsaleyhisselmTrDa'ndaduaedenbirobanarastlamt.EyRezzk
diyecekyerdeEyZerrkdiyorve:
Eer seni grrsem koyunun memesinden kacak ilk st sana vereceim.
En lezzetli yourda sana yedireceim. Bitlerim kracam. diye devam ediyor

1757
(NANER,.Turul,GnlSohbetleri,st,2005,s.13)

du. Msa aleyhisselm obann duasn duyunca, onu byle dua etmekten men
ettiveAllahTel'nnbugibieylerdenmnezzeholduunusyledi.SonraRabbi
nevarnca,CenbHakk
Ey Msa sevdiimi benden alkoymak m istiyorsun? diye nida etti. Msa
aleyhisselm dnerken yine obann yanma urad. oban: Ey Msa anlattn
eylerle beni melekta ulatrdn dedi. Msa aleyhisselm da Allah Tel'nn
buyruunu kendisine anlatt. Bunun zerine oban: Bana Rabbimi anlat! Bana
Rabbimi anlat dedi ve sonra dz bir tan iinde kayboldu. Msa aleyhisselm
onubirdahagrmedi.
1758
ZulmeteHzrilegirgevher
1759
kar,
bhayvandaniiphemkane
1760
gel.
KaranlaHzrilegircevherkar,
Hayatsuyundaniiphemkaynaagel.
eribaatedipskenderol,
Geoturtahtdileahanegel.
eriatbaatedipskenderol,
Geoturgnltahtnaahayakrgel.
skender (M. . 356323) Aristo'dan ders alm bir imparatordu. skenderi

Rumidedenir.BundanbakaismigeenbirdeskenderiZlkarneynvardr.ze
rinderivayetleroktur.Neticedernekalnmasveyceliitemsiledenbirkiidir.
Kntkenzensrrnduydunsager,
Saklasrrdemeherndnagel.
EerKntkenzensrrnduydunsa,
Gelsaklahercahilsrrsyleme.
Vahdetinmeydnsrrvariken,
Kesretiregirmesenzindnegel.
Vahdetinmeydnvesrrvariken,
okluuniinegirmesenzindnegel.

1758
(BAHADIROLU,2003)s.97;(HDAY),c.I,v.21a
1759
GEVHER:f. Akl ve edeb. * Asl ve neseb. * Elmas, cevher, mcevher. nci. * Bir eyin
knhveesas.Hakikat.*Noktalolanharf.
1760
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(niteliin)bol
olarakbulunduukimse.

120
Pdihaaknhemhnekl,
Msivyaknbignekl.
Zikrufikrinlebeniprnredp,
Mestimedheyleyipdvnekl.
Benliimdirsendenayranbeni,
Varlmehriniykvirnekl.
Mrgiruhummeylinikesgayriden,
olcemlineminepervnekl,
Gnlmmirtvechiztedp,
Oltecellylebenimestnekl.
Cezbifeyzinarbndoldurup,
BuNiyzbendenimeyhanekl.
Pdihaaknhemhnekl,
Msiv
1761
yaknbignekl.
Pdihaaknarkadakl,
Msivysevmeyiyabancveuzakkl.
Hane, gnl anlamna kullanlan bir kelimedir, nk insann asli varl ru

hudur. Beden bir mezar ukurunda ryp gider, ruh hayatta kalr ve ruh'un
evi(hanesi)degnldr.
Zikrufikrinlebeniprnredp,
Mesti
1762
medheyleyipdvnekl.
Zikirvefikrinlenefsiniokparlakedip,
Sarhovearmgibideliol.
Benliimdirsendenayranbeni,
Sendenbeniayranbenliimdir,
Mrgiruhummeylinikesgayriden,
olcemlineminepervnekl,
Ruhkuum!bakasndanmeylinikes,
Cemlinnapervneol,
Gnlmmirtvechiztedp,

1761
Msiv:CenbHakkndndakiyaratklar.
1762
Mest: Ayakkab. * Sarho. Akl banda olmayan. Kendinden geercesine haz duymak
mnasndamestolmakeklindekullanlr.

Oltecellylebenimestnekl.
Gnlmztnyzneaynaklp,
Oltecellylebenisarhokl.
Kimbenliindenkurtulursabtnbenlikleronunolur.Kendisinedostolmad
iin herkese dost kesilir. Naksz bir ayna haline gelir, deer kazanr. nk
btnnaklaraksettirir.
1763
Cezbifeyzinarbndoldurup,
Feyzincezbesiylearbndoldurup,
Meyhanedenmurad,kmilmridingnldr.ZiraorasAllahTelsevgisinin
hazinesidir.
1764

1763
Mesnevi,c.V.b.26652666.
1764

121
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleykodunapervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Eriticmlemenzileyolehlisendpkaldn,
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Kamnunderdinedermnsenimisinbulemde,
Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,
Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleyhakikatlerdenizindesedefleri(incileri)talepklmayan,
Gelcevherlerindenhemhaberdrolmayangnl,
Geleykodunapervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibizrolmayangnl.
Geleykateinepervnegibicnnatmayan,
Gecegndziiblblgibiinlemesiolmayangnl.
Tkendimrneygnlhebyerlerdegaflette,
Geleymrtamamoluncabidrolmayangnl.
Eygnlmrnfaydaszyerlerdegafletletkendi,
Geleymrtamamoluncauyankolmayangnl.
Sudanbiribretalmadnniindimakpalar,
Geleyvahdetdenizinitalebkrolmayangnl.
Sudanbiribretalmadn,niindimaakpalar,
Geleyvahdetdeniziniistekliolmayangnl.
Eriticmlemenzileyolehlisendpkaldn,
Seninidembuyollardabanayrolmayangnl.
Yolehlininhepsieritimenzile,sendpkaldn,
Senineyapaymbuyollarda,banayrolmayangnl.
Niyzderdimendinderdinereolmayangnl.
DertliNiyzderdinereolmayangnl.

122
MerhabaeypeykimatlbCell
1765
MerhabaeygamzmahbbCeml
Sentabbinniceyldryolunu
Gicegndzmuntazrdrbuall
ntizrmhaddenadeyKerm
Eigindedurmadanoldumzell
Ghsabvghnesmilesana
Gnderemdidimbucaneyhall
Sanatefvizolduinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
GelNiyzninvcdharfini
Levhilemdenyedifeyzinlesil
Merhabaeypeyki
1766
matlbCell
Merhabaeygamz
1767
mahbbCeml
MerhabaeyCelliisteyenseyyare
MerhabaeyCemlinsevgiligamzesi
Sentabbinniceyldryolunu
Gicegndzmuntazrdrbuall
Niceyldrsentabbinyolunu
Buhastagecegndzbeklemektedir
ntizrmhaddenadeyKerm
EyKerm!midilebekleyiimsnrmat
Ghsabvghnesmilesana
Gnderemdidimbucaneyhall
Bazansabrzgrvebazanlatifbirrzgrilesana
Eydost!Bucangndereyimdedim

1765
Ankara,1998,s.135;AbdulbakiGlpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.203
1766
Peyk:f.Bireyinetrafnda,onatabiolarakdnen.Seyyare.*Habervemektupgetirip
gtren
1767
Gamz:Kavegzleiaret,gzkrpmak.*eneveyayanakukurluu

Sanatefvizolduuinemrifeyz
Olmadyrilinekimsedell
Feyzemrisanahavaleolduuiin
KimseYrilineklavuzolmad
Cancnnatiziletkimbenim
ntizrunekmeesabrmkall
Cancnnateziletkibenim
ntizrnekmeesabrmazald
Levhilemdenyedi
1768
feyzinlesil
Feyzkudretinleleminlevhasndansil

1768
Yed:El.*Kuvvet,kudret,g.*Yardm.*Vasta.*Mlk

123
Allhukerimunverahimunvekafilu
Elmevhibuminindihive'lfazlucazlun
1769
Olgzlerifettandilisengninelinden
1770

Aynikaammivafu'dikafetili
Benkbreniceayrlasenden
Kalbibikabi'ulivesikunvealilu
Dendndehnebizlfndeuyarur
Ke'ssekibilaylenbihinurunvadalilu
EyhcihankapuniigineNiyazi
Kadca'aala'lvechifakrunvazellun

AllahTelKerm,RahmveKefldir.

Hediyelertarafndanvefazloktur.
Olgzlerifettan
1771
dilisengnin
1772
elinden
Olgzlerifitnecidilintalarnnelinden

1769
Sleymaniye Ktphanesi Reid Efendi kitaplar ksmnda nr. 1218 de Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzin kendi el yazsiyle bir mecmuada bulunan ilahi; Abdulbaki
Glpnarl,NiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,s.205
1770
1771
Fettan: Fitneci. Kurnaz. Fitne karan. Kartran. * Hrsz. * eytan. * Altn eriten ku
yumcu
1772
Seng:f.Ta,hacer.*Vezin.Tartvetemkin.*Sklet.*Beraberlik.*Arlk

Gzlerimbulutgibikalbimlambafitili
Benkbreniceayrlasenden
Benbreniceayrlasenden

Kalbimseninlemegulvehasta
Dendndehnebizlfndeuyarur
Azdakidilerinkarasalarnuyarr

Gecenursaanveyolgsterenyldzgibi
EyhcihankapuniigineNiyazi
EyhcihankapneigineNiyazi

Yzsrerekgelenfakirvezelilindir.

124
Ycmielesrrvelfedil
Ykifelastrlilavmil
Fehelreeytebahrenevsemiteh
Yermdrrihiilassevhil
LkinnehulyemneulGavvsemin
hrcuhmiktrikeffesevhil
KnkeennemesrreerilMustaf
TeknVeliyyenhdiyyelkavfil
Veltucibanhlikllisil
Belknzemnensilelmesil
Vahzeraniddavbihfeinneh
Ledelkirmuddedavbtl
Veslukbifakrinvehtiycinfittark
Vebilfenianilvcdilhil
HazaminelMsryyituhfetnlekm
Huzhfetmencmletelgavil


AIKLAMA
1773
Eysrlarvefaziletleritoplayan
Niyzi Msrkaddesellhsrrahulazizezel kabiliyetinebakaraksdkslike
hitb etti. nk kmil, eyaya asl ekliyle bakar. nk suretler, hayaller ve ve
himlerdir. nk insan yaratl itibariyle btn kemlt kabul edici, srlar ve
faziletleri toplaycdr. Esrar sz, srrn ouludur ve o, akl ehline gre,
zihindebulunanaklbiri,kalbdesknbulmubirlatifedirkislik,AllahTelya
tevecchnndaonunlayalnzkalr.Hlinsrrki;ondaAllahTelnnisteibili
nir.
sz, faziletin ouludur. Bu noksanln zdddr. Bu da kesb ve vehb
olmakzereikiksmdr.
Kesb olanna gelince o, dinlenilerek ve allarak renilmi zahir ilimler ve
edeblikiidenalnmolanvlmahlaktr.
Vehb olan ise varidat, ilhmt, tecelliyt ve ilh marifetlerdir. Bu mana ile
slikehitaben;
Ey srlara ve faziletlere kabiliyetli olan! Allah Telnn ezelde sana olan
inayetinden gaflet etme ve keml derecesine ykselinceye kadar al demek
tir.
Kiihirhatayaptndakalbindebirnoktaoluur.Eerondankaar,onu
terkederveistifarediptevbeederseonoktader,eertekrarohatay(g
nah)ilerse,onoktabyr,artar.Takikalbikaplayanakadar,budurumdada
kalbipaslanr.
1774
Bazenkalbimibirperdebrr,buperdeyikaldrmakiingndeyetmidefa
istifarederim
1775
Eyalanlariinperdeleriaan
slk mertebelerindeki hicablar, rtlerdir. kullar ve zhidlerdir.
Muhakkak ki slkun balangc ibdet ve zhddr. Bu ikisi ameller snfndandr.
Yinebuikisi,amelleriylerterler.AllahTelytalepedenseyrinhallerindeal
rveAllahTelysrrnnmiktarlsndehidolurvebilir.Abidvezhidkii
bumarifetletarkataliyyeninartlarnbulunmasyladarhnkuvvetilenefsn
perdeleriaar.BumanaileslikehitabenEyarif,kemltkazan.Eersenk
milolursanmkemmilolursundemektir.

1773
Bu aklama Mehmed NashiyylHalvetiyylCneyd kaddesellh srrahul
azizindir.(Abdullahaylolu,NiyziMsrierhleri,st,1999,s.2327)
1774
Tirmizi.Tefsir,74:bn.Mce.Zhd.29
1775
Mslim.Zikir,51:EbuDavud..26

Bu iki beyitte bir st mana ise ilh srlar ve Rabban tecellileri toplayana per
deleriamakiinlazmolanzatMridiKmildir.Yani
Ey srlar ve faziletleri toplamak iin alanlar size perdeleri aacak olan
Mridikmildirdemektir.

Senincilerinisahillereatanbirdenizgrdnm?Yhudiittinmi?
Feharfigzelletiripaklayanyadahazfedilmiolanartncevabdr.Bu
radakisoru,olumsuzlukmanasnadr.Sznanlamnagelince:
Senbirdenizgrmezsinveiitmezsin.
Denizin mns kesilip blnmeksizin akan paralarn okluudur. Denizden
murat hislerle alglama yardmyla akl tebih yoluyla kmilin kalbini anlatmaktr.
Hibireykalbdendahagenideildir.Kalb,btnvarlklardandahagenitir.Kal
bin varl hissedilebilir bir itir, kalbin srr ise mnevi bir itir. Ona hibir snr ve
sonyoktur.nkkalbyceAllahTelnneviveycesrlarnnsanddr.
ncilerini sahillere atar Yani deniz iinde bulunan incileri kendi kendine
karmaz.Bilakisonu,iiniiyibilendalgkarr.Bunungibikalbdebulunan,kendi
liinden aa kmaz. Ancak slik ad geen artlar yerine getirmekle mridin
edeblendirici szne dalar. Anlatlmak istenilen u ki: Kul, kalbinin srlarna ancak
ikiklaulaabilir:Gayretetmekvemridtarafndantelkinedilenzikredevamla,
almak.

Lkindeniz,dileyeninavuiimiktarincikarmaktandalgcmenetmez.
Dileyen slik altnda, menedilmez. Hibir dery da mcevherlerini
shillerine atmaz. Lkin o mcevherleri yalvararak az bir miktar karmaktan da
Gavvs(Dalg)menetmez.BuradaGavvsdanmuradNakibdir.
Nakb: Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin zaman saadetlarinde
onikiNakbivard.BunlardanHazretiSadradiyallhanhnakblerinbavevahy
ktibi idi. Nakbin hizmeti, mesel, ashabtan biri bir makm grmek istedii za
man,nceNakbemracaateder:
Niyzederim,Raslllahsallallhaleyhivesellemericaet,banabirmakm
ihsanbuyursun.Nakibde;Raslllahsallallhaleyhivesellemefilankiigelmi
tir, yle, yle ihsnn ister, diyerek arzederdi. Onun istei zerine hazreti
Raslllahsallallhaleyhivesellemosahbeninihtiyacnagremakmgsterir
lerdi.
Budurumagremridikmilbirderyadr,fakatarda,pazardagezenleregel
sanatevhidgstereyimdemediigibicevahirinikendidaryaatmaz.Fakattalipli
sioluncadamenedemez.Mracaatedildiivakitkemlatnmikdarkadarcevahir
karpverir.Miktarndanziyadedevermezvevermekteolmaz.ylekiehlisalikin
hersorusunacevapvermemesideicabeder.Hattabazyerdeonundasualsorana
bilmezgibigrnmesiicabeder.

Ey slik! Allah Tel iin al. almak muvaffakiyyetin ve hidyetin kapsdr.
AllahTelnnuszndeolduugibi:
Amabizurumuzdacihdedenlerielbettekendiyollarmzaeritireceiz...
1776
HafzHseyinSezginEfendininmridlerinesylediinakledilenuszlerbu
yolunuslnaklamaktadr:
Tarkatta bir sz vardr. Bu yola intisab eden mrid, Ben unu yapyorum,
bunu yapyorum, ben bir ey hissetmiyorum. Daha nce daha iyiydim, diye
dnr. Hlbuki bykler bir kese iinde senin hasenelerini, yaptklarn ke
senedoldururlar.Bakabyklerbilebunubilemezler.Vefatettiindekabri
negetirirler,ordaalrhasenelerin,yaptklarn.Ordaanlarsn,ordasemere
sinigrmeyebalarsn!
1777
Denildiki taleb etmek, czi irdeyi sarf ettikten sonra baar iin ynelmek ve
kastetmektir.Bunual!
Mustafasallallhaleyhivesellemineriatnnesrrn
sakla
Yani eer sen Hakkn esrarnn keiflerine ulatnda rubbiyyetin esrarn
aklamaktan dilini koruyucu ol. nk srr ifa byk bir hat ve iyilemez bir
hastalktr. nk tasavvuf iddialar terk, srr hlinmnlarn gizlemektir. Syle
mekdeil.
Kfirlereyolgsterenvelol.
Yani eer srr saklarsan ve nurlarn btnn iyice tanrsan vel olursun Yani
nakiblerin makamlarndan bir makama sahip ve sliklerden bir kavmin mridi
olursun.Bunuiyikavravenefsinifazlakonumaktankoru!
Kadnayaraaneniyii,evininbirkesindekendiiinieirmektir.Dervie
yaraandadervilikvesessizliktir.
1778
Hersoranasrlarsyleme.
Yaniesmannsrlarnvesfatlarntecelllerinihersoranasyleme.Soru,zama
nndan nce bir hevestir (meraktr). Slik ilhamlar yoluyla ykselip keif vakti gel
diindeonunalmetlerinceuykulardazuhureder.Raslllahsallallhaleyhive
sellembuyurduki;
liminuykusuibdettir
1779

1776
Ankebt,69
1777
Bykac,Mlkt;(OKUDAN,Yl:8[2007],Say:19,)
1778
(emsiTebriz,2007),(M.241),s.329

kinciolaraktaparltlarkeiflerhalindeortayakar.
Bilakisbzzamanmeselelerisorucuol
Yaniseninszilekefeanlaynolmadzaman(byleyap).Bilakisilminden,
vehmindenvezannndanfniol.Nefsini,talebeliketmekderecesindenvetalebe
lerinmakamndankarmaveilminideyoksay,chilolduunukabulet.Kalbinde
olan tm bildiklerinin her lime ya da talebeye sor. T ki bakasnn ilmini kendi
ilmine hid getirmekle aynelyakne eresin. Bylece kmil veya mkemmil ola
sn.

ddiadankannkobyklerkatndabtlsaylmtr
Yaniszilesrlarkonusundaiddiadabulunmaktankan.nkkmilleregre
iddia haramdr, yasaktr. ddia esas itibariyle btldr. nk iddia etmek vcd
sahibindeolur.KmiliseAllahTelnndndahibireygrmez.HakikatteAllah
Teldan baka hibir mevcd yoktur. Mmkin varlklarn vcdu vehim ve ha
yaldenibarettir.
Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz ancak
Onadndrleceksiniz.
1780
Tarktefakruihtiyayolunutut
Bumsrancekibeyitinncsgibidir.Yanifakirinfakryleolur:
O Allah Teldan baka hibir ey bulamaz. Ancak Allah Telya ihtiyac olur
veancakOnunlaberaberolmaklarahateder.Vefakrnalmetisebeplerintama
mnatevessletmemektir.Bumndafakr,evliyanniarvess,gzelsfatdr.
htiya kelimesi aklama maksadyla fakr zerine atfedilmitir. Yani Hakk yo
lunafakrnhakikatiileynel.Kendinefsinledeil.nkbuhatadr!
Perdeolanfenile
Fena,Hakkaulamayaengelolanvcdundrlmesindenibarettir.Buda
nefsinkaybedilmesiveHakknbulunmasdr.Ancakfenaolgunlamadansonradr.
Allah Tel yznden perdeyi asa yzn ualar ve nurlar gznn grd
hereyiyakarkleder.
1781
BuMsrdensiziniinbirhediyedir

1779
Deiik ifadebiimleri olan bu sz hadis deildir. Hadis kaynaklarndayer almaz daha
ok sfi szlerine benzemektedir. Benzer bir rivayeti. Ebu Nuaym Selmandan rivayet et
mitir.Bkz.AliyulKri.357
1780
Kasas,88
1781
Mslim,man,79;bnMce.Mukaddime.13;bn.Hanbel,III/401

Yanibunualvesakla.YanibutNiyziMsrkaddesellhsrrahulazizden
birhediyedir.Muhakkakkiohalleriniksiribiricikifs,entesirlisebebivesa
adetlerkimyasruhunmaddiyttanayrlarakmaneviytagemesi)dir.
Bunlaraltmskntlardankurtul.
Bylecetalebedilenlereulamayamniolantmafatlardankorunmuolasn.

125
Sevfeterannurikablelufl
Yehzemsbihiecndigul
Sevfeterzulmetehmtecell
Bihihelkhmaleyhimyahl
SevfetermirGaffreytehm
Hinerehminkarbinyekul
Sevfeterehliseminyc
Yescdbittavilehvelkabl
SevfetertrbetenMsriyyeten
Tenakkuanhardihbilvusl

erati Muhammediyenin nruna kavuulmasna yaklalm olduunu gre
ceksin.

Hz.saleyhisselmGulyabninaskerlerinihezimeteuratacak
GulyabanolarakbasettiiVaniMehmedEfendidir.

Onlardakaranlklarntecellilerinigrrsn.

Helaklaronlarevreler,kurtulamazlar.

Onlarbalayclngrrsn
NiyziMsronlaryineaffediciolduunubildiriyor.

Yakndangrrsrsnkisanasyleyenilhameden,

Semehliniinerkengrrsn

Kabulveistekliolaraksecdeederler.

Msrnintrbesigrrsen

akkolup(imeingyarpgirmesigibi),cannaulam.
(Limniadasnda)medfundur.
Burada s olarak anlatt durumlar Niyzi Msr kuddise srruhulazizin

seviyetMakamndayaaddurumlardr.

M
126
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,
Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.
Dtakodubucnyaktklettibeni,
Kloluncayanmazoldunrszanmbenim.
Hruhkienniyetyanalakile
Arkrsdengenialdmeydnmbenim.
runmusesinyerlerealpkrmadan,
VechiHakkolmadheryzdeseyrnmbenim.
Rhatileistedimvaslnkahrettibana,
Derdedpalayncagldcnnmbenim.
Topileevknsundubanacananlutfile
Bendedirammagrnmeztopileevknmbenim.
Hayretenderhayreteyledrdgnlm,
erholunmazbudilileimdihayrnmbenim.
lemolvechimdrhayretandandrbana,
Buvcdumgamrttmihrirahnmbenim.
btidazmeyleyincebucihniklimine,
Birlibsmyokidikimrteurynmbenim.
Hepbirerkaftanverildidostlarmahembana,
Anlarndahidurureskidikaftnmbenim.
Suyavardkanlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettiummnmbenim.
Derlerimihalkaizikregiripdnmezniin,
Bendnerdimlkgzdenmahfdevrnmbenim.
Halkabirgezdnmedenbennicedevreyledim,
Bilmedilerdevrimiyanmdayrnmbenim.
Yrileahdeyledimghdalpghcemolam,
Tezelbudurannlaahdpeymnmbenim.
Anniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecempernmbenim.
DndrrdimMudismitakzsbeni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DevreiAriyyedenherkimhaberdrolduysa,
OlduyarancakNiyzilmirfnmbenim.
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,
Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.

Evvelimdedinmezidihveefgnmbenim,
Gecegndzbitmezidiiniltimalamambenim.
Tasavvufterbiyeninilkdnemlerindebutralamaveszlamalarokolur.B
yklertarafndanfazlaitibaredilmez.Bazlarbuiptidahaliniilerizamanlardakay
bedincezlrler.Aslndabuhalinkaybedilmesinezlmemeningerekliolduunu
bilmekgerekir.
Aslndabukemalatveolgunlukiaretidir.
1782
Sonuca kavumu olan kiiler, yolun balangcnda, kazand evki, arzuyu

zleyebilir. iddetli arzunun azalmas makamn daha ykseldiini, daha yaman
olunduunugsterir.Bumakamkorkumakamdr.Korkankiiningzndenya
dmez.Derse,buniyaznsemeresidir.
1783
Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Atenekadarhararetliolsada,pimitestiterdkmedenkurtulmutur.
Kloluncayanmazoldunrszanmbenim.
Kloluncayanmazolduyakcateimbenim.
Hr
1784
uhki
1785
enniyetyanalakile
Arkrsdengenialdmeydnmbenim.
Horvesprntolannefsiminvarlakileyanal
Arvekrsdengenialdmeydnmbenim.
Benliimmahvolalbenimmeydnmarvekrsdengenitir,yaniartandaha
geniim. Kudsi Hadiste Cenb Hak Ben yere ge smadm, ancak m'min
kulumun kalbine sdm
1786
buyurmutur. nk mmin kulum (nsn Kmil )
mertebeveisimlerimicmidir.Dieryarattklarmiseyalnzbirismimecmdir.
Mesel:Melekleryalnzkuvvetismininmazhr,madenlerazizismininmazhr,
insanisebtnisimlerinicmidir.
lkzamanlardaSofiyyetarikatindetevhidmakmlaryalnzbirisimle,yaniL

1782
Bukonudayanlmalarolmaktadr.
Hz.EbubekirradiyallhanhbirkimseninKuranKerimokurkenaladngrd.
Bizdebyleidik,fakatimdikalplerimizkatlatbuyurdu.Busz,ktlemeyeben
zeyip,vnmekolanszlerdendir.
1783
1784
Har:f.Hor,hakir,di.Aa.(Dinsiz,imanszvedindmanahlakszlarnvesefihlerin
vasflar
1785
Haak:f.Sprnt,p.Yonga.
1786
Bkz.Sehv.589.590:Acln.11/195Hadisinaslmuteberkaynaklardabulunamam
tr.

ilhe illallh kelimesiyle tarif ve telkin olunurdu. Sonradan brhim Halvet
kaddesellh srrahulaziz hazretleri buna alt isim daha ilve ederek yediye
kard:Lilheillallh,Allh,H,Hak,Hayy,Kayym,Kahhrdr.
Lilheillallhiletevhidiefleiaretetti,yaniLhlikaillallhAllhtan
bakayaratcyoktur.demekistedi.
Allh ismiyle, Tevhidi sfata iret etti, nk Allh ismi btn isimleri
cmdir.
Hismigaybmutlakadelletetmekle,annlatevhidiztairetetti.Cem
makmndahalkbtn,Hakzhirolmakla
HakkismiylemakmCemeiretetti.HazretilcemdeHkbtn,halkzhir
olduundan
Hayy ismiyle telkin eylediki, erat makmdr. Hvel evvel vel hir vez
zhir vel btn yeti kermesi mucibince evvel, hir, Zhir, btn her eyin
vcduHakknvcduolduundanveHakknvcduylekymolduundan
KayyumismiileCemlCemmakmnairetetti.
KahharismiyleAhadiyyetmertebesineiretetti.
runmusesinyerlerealpkrmadan,
VechiHakkolmadheryzdeseyrnmbenim.
rvenmusiesinyerlerealpkrmadan,
Hakkyzolmadheryzdeseyrnmbenim.
Arvenamusisesinefsindolaysylavarlntemsilidir.HeryzdeHakknisim
vesfatlarnbilmedenhakikateulalmayacadr.
Rhatileistedimvaslnkahrettibana,
Vaslnrhatileistedimkahrettibana,
Allah Telnn glmesi tevilsiz (yani baka bir man ile tefsir etmeden) olur.
nk Cenb Hak baz zaman mahlk sfatyla sfatlanr ve Gadaballhi aley
himdeolduugibi.fkelenme,sevinmegibisfatlarbirermahlksfatdr.Bura
dakimanaybeeridnmemekgerekir.
Allah Telnn rahatlkta bulunmamas insanlarn skntlar iinde gafletten
eminolmalardr.
Ve insana bir sknt dokununca da, yan zerine yatarken veya otururken
veyaayaktaikenBizeduaeder.Vaktki,ondanoskntyavermioluruz,san
kikendisinedokunmuolanbirskntdandolayBizehiyalvarmamgibigeer
gider.temsrifleriinyaparolduklareylerbylesslenmitir.
1787

1787
Yunus,12

Topileevkn
1788
sundubanacananlutfile
Bendedirammagrnmeztopileevknmbenim.
Banacananltufiletopiledeneisundu
Bendedirammagrnmeztopiledeneimbenim.
FranzAntonMesmer(17341815)neeskitptavenedeadatptakendi
yapt kefin karsnda arp kalmt. Mknats yntemi yerine yeni bir yn
temkefetmiti.
Kurun, bakr, gm, altn ve kalay; alak ve ayn zamanda dierleri gibi
ruhsuz olan demirler hibir canllk gstermeyip sadece ekim kuvvetine itaat
ederken,mknatsbirruhierir,bununyansradabircanllkgsterir.Mknats
kendindenfarklolancanszdemirlerikuvvetlicekendineeker;bizediersade
nesneler arasnda bir irade gsteren bu mkemmel varln, evrenin baka
dnyadglerinevekurallarnairadesizceitaatettiinidndrr.Birine
ekline getirilmi haliyle demir parmam emin bir ekilde kutbu gsterir. Ge
milerinveyolunukaybetmilerinyolgstericisiolur.
1789
Fakat sonra Mesmer'in drste: "Ben yanldm, mknats bir ie yaram

yormu,ondabulunduunusandmhibirgyokmuvekendimindeard
anlalmayannedenlerbizzatbendenkaynaklanyormu"diyememitir.
1790
Tedavi iin kullanlan mknats aslnda insandaki animal (hayvani) enerji olma
dan ie yaramad grlmtr. Bu anlatlan durum gstermektedir ki her olan
eydebirbeninetkisivar.
Hayretenderhayreteyledrdgnlm,
erholunmazbudilileimdihayrnmbenim.
Hayretiindehayreteyledrdgnlm,
Aklamasolmazbudilileimdihayrnmbenim.
bnl Arab, Allah Telnn ztnn bilinmesiyle varlnn ve ilah oluunun

bilinmesiarasndaayrmagider.MaddlemlehibirilikisiolmadiinZtn
idrak edilmesi de sz konusu deildir. Allah Tel, Zt mertebesinde her trl
zuhrdan ve belirlenmilikten mnezzeh olduu iin hibir ekilde iht edilip
idrakedilemez.ZtnidrakikonusundabnlArab,tpkdiersflergibibili
nemezcidir. Hakkn ancak var, bir ve ilah olduu bilinebilir, sfatlar ve fiilleri
asndan tannabilir, fakat nasl bir Zt olduu asl dnlemez. Bu sebeple,
insan bilgisinin Allah hakknda ulaabilecei nih nokta, ulhiyyet ve sfatlar
mertebesidir. Onun sfatlarnn bilinmesi ise, ancak Allahn kendisini bize a
masyla (kef) mmkndr.
Ztn bilinemezlii ve mahlukta ait sfatlarla her

1788
evgan: f. Cirit oyunlarnda atllarn birbirlerine attklar denek. * Baston, ucu eri
denek
1789
1790

hangibirekildenitelenemezolduuhususunda,bnlArab,gelenekselanla
y dorultusunda tenzihten yanadr. Bu tibrla Zt ancak selb sfatlarla nite
lendirilebilir ve insana Zt tecell de sz konusu deildir. Aksi takdirde Allah
Tel ile kulu, Rabb ile merbbu bir birinden ayrma imkn kalmazd. Bu se
beple her ne kadar genelde sfler ve zelde bnl Arab, metafizik alanda di
er bilgi vastalarndan daha geni imkna ship olan bir mrifet teorisi geli
tirmi olsalar da, insann bilgisinin her hlkrda snrl olduunu vurgulamak
tadrlar. Biz kalp vastasyla ancak, her bir ilh sfatn hakikatinin toplam olan
ulhiyet mertebesini idrak edebilmekteyiz. Ruhn tekml boyunca bir takm
fetihler,mhedelervetecelllergerekleirvebilgihslolur,fakatsfOnu,
hl biztih deil, isimleri vastasyla idrak edebilmektedir.
Tasavvuf bilginin
objesiolanAllahTelsonsuzvesnrszolduuiinmrifetullahadanihbir
snr izilemez. Dolaysyla, ilh isim ve sfatlarnn tezhr ve tecells vasta
syladaolsa,hernaslidrakedilirseedilsinZt,mutlaksonsuzluuierisindebi
linemezolarakkalmayadevamedecek,Allahtanmaameliyesidebunapara
lelolaraksonsuzolacaktr.
Herbilgi,yenibirbilinemezliideberaberindegeti
recekvehlZtaperdeolmayadevamedecektir.Hakikatiarayansfninsu
suzluu da asl son bulmayacak, tpk deniz suyunun her yudumda insann su
suzluunu artrd gibi keif ve mhede yoluyla elde edilen her mrifet de
insann bilgisizliini ve hayretini artracaktr. nk ilim talebi, kanmas olma
yan bir susuzluktur.
Sfnin nh bilgiyi aramas sonsuz bir sretir; bir eyin

bilgisineshipolduuherdefasndadahayksekvedahagizliolanalmayaye
teneklihalegelir.Eldeettiibilgiondakozmolojikyadametafizikyenibirbilgi
yi istemek zere yeni bir istidd da dourur.
Tasavvuf bilgi, hep bilinemezlik

bilgi, tenzihtebih diyalektii eklinde gelitii iin, Zt tibryla Allahn her
eydenmnezzehvebilinemezolduunu,tecelllerivetezhrleritibrylada
tebih ynden tannabileceini sylemek zorundayz.
Bu tibrla da tasavvuf
bilgininnihnoktas,acziyetvehayretkavramlarylaifadeedilir.nkAl
lah Tel kendisine, akln dorudan kabul edemeyecei, ancak baz uzak
tevillerle yorumlayaca bir birine zt sfatlar izfe eder. te bu, insan hayret
veacziyetedrr.Buhayretmakammrifetullahnnihderecesinitekilet
tii iin Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, lmin artrlmas
1791
ile ede
erde olarak Allahm! Senin hakkndaki hayretimi artr. diye dua etmitir.
nk ilmin artmas, hayretin artmasn da beraber getirir. Tekmln her bir
mertebesinde de ayr bir hayret vardr; vuslden nce, vusl esnasnda ve
rcdahepbakabakahayretlervardr.
1792
Sf kendisine bahedilen ilk tecellde Maksda ulat hayline kaplr.

Hlbuki Allah Tel cmiulezdd olarak sonsuz ve bir birinin ayns olmayan
tecelllere ship olduu iin bu yolda durulacak her hangi bir nih nokta yok
tur. Bu noktada bnl Arab sk sk, Ebu Sad elHarrzn (hyt. 277 / 890) Al

1791
Th,114
1792
Kueyr, Risle, s. 344. Hayret konusunda mesel Kueyr, Sehl b. Abdullah et
Tusterninusznnakleder:Marifetingayesiikieydir:Dehetvehayret.

lah, ztlklar birletirmek (cmiulezdd) sretiyle tandm
1793
szn zikre
der. Pe pee farkl tecelller sonucu sf, Zatn iht edilemeyeceini idrak
edervehayretekaplr.Fakatbuhayrethissisfye,aklyolunututanlarnhaz
zyla mukayese edilemeyecek kadar muazzam bir haz verir ve insan saadete
gtrr. nk tecelllerin farkllndan kaynaklanan hayret, delillerin farkll
ndankaynaklananhayrettendahaiddetlidir.
1794
lemolvechimdrhayretandandrbana,
Buvcdumgamrttmihrirahnmbenim.
lemoyzgrmezhayretimondandr,
Benimgneinparltsnbuvcdumzntsrtt.
leminAllahTelygrememesibenihayrettebrakmaktadr.AllahTelnn
grnmemesi sebebi bykl ve yaknlnn idrak dnda olmasndandr. Bu
makam Hz. Musa aleyhisselmn makamdr. Allah Tel Kurn Kermde
buyurmaktadrduki:
Ms tayin ettiimiz vakitte (Tura) gelip de Rabbi onunla konuunca
Rabbim! Bana (kendini) gster; seni greyim! dedi. (Rabbi): Sen beni asla
gremezsin. Fakat u daa bak. Eer o yerinde durabilirse sen de beni grecek
sin!buyurdu.Rabbiodaatecelledinceonuparamparaetti,Msdabaygn
dt.Aylncadediki.Seninoksansfatlardantenzihederim,sanatevbeettim.
Beninananlarnilkiyim.
1795
Hz.Msaleyhisselmyetikerimedebeynedildiizere
YaRab!ztnbanagster,senigreyimdeyinceAllahTelbuyurduki;
Beni fni gzlerinle gremezsin; daa bak, da grrsen, beni de grr
sn..
Hz. Ms aleyhisselm daa baknca, nazarndan her ey kayboldu. nk
tecelli ilhinin karsnda btn lemler bir zerre kadar olmad iin, tecelli
irdezuhurednce,btnvarlklarkendikklnidrketti.
Bu byklk karsnda zerre misli olan kinatnda idrk edilemeyecek zerre
ler,paracklarhlinegeldiinianlaynca,hereyonayokhlindegrd.Yldzlar
geceleyin grlr, ama gne dounca grnmez hle geldikleri gibi, bu makama
ykselen insanlarda tecelli ilh nuru altnda iken var olanlar, yok hline gelirler
vefenfillhdenilenmakamdr.
Buvcdumgamnefsinvebedenindnyeviistekleridir.Maddistekler
Hakkgrmeyemaniolmaktadr.

1793
(ATA,1993),s.512;Kelimt,193194.
1794
bnlArab, Ftht (thk), c. IV, s. 222, 223; bnlArab, bu iki farkl hayretin iki
farkl sonuca gtrdn u ifadelerle vurgulamaya alr: Akl yoluyla hayrete den,
Her eyde Onun bir olduuna dellet eden bir ayet vardr derken; tecelllerle hayrete
den,HereydeOnunhereyinaynolduunadelaletedenbiryetvardrder.
1795
(Araf,143)

btidazmeyleyincebucihniklimine,
Birlibsmyokidikimrteurynmbenim.
ncebucihniklimineniyeteyleyince,
Birelbisemyokidikimrteplambenim.
Cenb Hak, bunlar, o vahdetten ayr dtkten sonra tekrar vahdete d

nnceye kadar ne hallere gireceklerini bilkuvve bildirip hangi fiillerle kurtulup
asl vatanlarna dneceklerinin let, sebep ve delillerini bunlara tamamen ver
di.Btninsanlarnhakikatleride,"evet"deyipkabulettiler.Haktal,mesel
her kavme, asrndaki nebyi ve bu nebye vahyedilen Rabbn emirleri ve her
kavme,asrndazuhuredenveliyullahveovelninozamandakalbineilhamedi
lenRabbanvaridatvehernebnineratinivehervelnin,buyolvastasylaer
knnruhlar leminde takdiretti.Bunlar,btninsanlaradelilolarakveimti
han kasdyla beden mlkne gnderdi. Cenb Hak bu konuda yle buyur
maktadr:
"Biz insan en gzel surette yarattk, sonra onu aalarn aasna gn
derdik."
1796
Ozamanadeinbunlara,"hakykinsan"denilirdi.OndansonraHaktal
bunlarahitapedip"rh"yani"yryn",dedi.Sonrademeinin,dedi.Busz
zerineonlarda,rhnbirsaf,Rahmanbirzevkvecismanbiristekmeydana
geldi.demiyyetarzusuylaveRahmanilhamnverdiizevkilebunlardabirak
zuhuretti.Kularngklerdeuarkenlhtakdirinemriylesemederek(dne
rek) yeryzne konduu gibi, bu ruhlar da, sevinle kendi lemlerinden sem
ederekarRahman'aindiler.
1797
Dahasonrabuhakkatler,artabinylkaldlar.LhtlemindeykenHakkile
ainalklar istirak eklinde idi. Bu inile birlikte, istirak hlleri rtld. Hakk
ile ainalklar, mukabeleye dt. Vcutlar da ar nuruna dnp ariyyet
kabiliyetibilfiilegeldi.dem'eindiksanp(asllarn)aradlar,bulamadlar.(p
lakoldu)Bununzerine,Haktal,
"O indiiniz ardr, dem'e inin" deyince, bunlarn her birisi, deiik birer
isimlecevapverdiler.Omakamdanda,demcismineduyduklarsevgiveilh
namelerin akyla, hareket ve semlarna devam ettiler. Bu semnn safsyla
krseindiler.Oradadabinylmiktarkaldlarvevcutlarkursnurunadnt.
Ariyyet tecellsi, ariyyet vcudu, ariyyet ilmi ve ariyyet zevki; krsiyyet v
cudu, krsiyyet tecellsi, krsiyyet ilmi ve krsiyyet zevkinin tahsili, bunlara
perde oldu. Cenb Hak ile mukabele hlleri de rtld. Bnin haline geldi.
Yine "dem'e indik" sanp hakikatlerini aradlar ve bulamadlar. Hak tal, yi
ne,
"oras krsdir, dem'e inin" dedi. Bunlarn vcutlar krs nuruna dn
mekle, arta verdikleri cevap dahi ondur. Her biri farkl bir isimle cevap verdi
ler.Krsdende,butertipzerehareketvesemedipyedincigeindiler.Ar

1796
Tn,45
1797
tesem'nnilkortayaknnaklamasbudur.

ta ve krsde karlatklar hllerle burada da karlatlar. Bylece altnc, be
inci, drdnc, nc, ikinci ve birinci ge indiler. Her gkte ayn hallerle
karlatlar. Oradan da tabyi'hnesine yani heyulaya (cismin ilk haline) girip,
menidenanarahmineindiler.Oetparashayatbulupocukoldu.nsanhaki
kat,maddeyebrnerek,bylece,esfel(enalakvesflolan)lemeinmiol
du.
1798
Anlarndahidurureskidikaftnmbenim.
Benimkaftnmeskidihaldeonlarndahadurur.
Bu cihna geldiim vakit nce tevhid elbisesinden yoksun idim. Dostlarm ile
bana kaftan, yani tevhid makm verildi, anlar hala o makamdadrlar, zir al
madlar.Benisederdedipomakmgetim,suyahepbirliktevardk,anlaroraya
vardklarnda az bir ey aldlar, ben ummn denizinde kendimi mahv edip yok
oldum.
Suyavardkanlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettiummnmbenim.
Suyavardkonlarilekaplarndoldurdular,
Bendevardmtestimimahvettideryambenim.
Derlerimihalkaizikregiripdnmezniin,
Bendnerdimlkgzdenmahfdevrnmbenim.
Niinzikirhalkasnagirendnmezderlermi,
Bendnerdimlakingzdengizlidevrnmbenim.
DevrndanmuratbtnmezhirdebirerbirerHakkuhdetmektir.Anniin
NiyziMsrEfendi:Benimdevrim,devrnmgizlidir.Halkbirgezdnmeden,
ben nice defalar dnerim, fakat dostlarm devrnmn ne olduunu anlamad
lar.
Halkabirgezdnmedenbennicedevreyledim,
Bilmedilerdevrimiyanmdayrnmbenim.
Halkabirdefadnmedenbennicedevreyledim,
Yanmdabenimyrnmbilmedilerdnm.
eyh Receb Efendi emseddin Sivs kaddesellh srrahulazizin u hdi

sesinianlatmaktadr:
Bir Pazartesi gn vaaz ederken birden vaz kesip duvara yasland. Uzun
mddetoekildekald.Cematendieiindebekledi.Ancakdahasonratekrar

1798
(mmSinan,Antalya),s.134135

eskihlinednd.Durumusormayakimsecesretedemedi.Birkagnsonra,
bensormakcesretinigsterdim.Banabudurumuylezhetti:Bunainsilah
denir!dediveanlatt
Rhun bedeni terk edip, lemi melekta, lemi ceberta oradan lemi
lhtaurcetmesidir.Bumakamlardanbirmakmazzbizemyesservemu
kadderoldu.Ruhlarntoplandyerde
mefhm erfleri zere talm myesser
oldu.diyerekgerikalanksmsaklad.nsilahhakkndaiseunlarsyledi:
nsilahta ok fayda vardr. Rh, lemi melekttan sonra kuvveti kudsiyye
ilelemicebertadhilolur.Oradancenhlhilelemilhtagirer.Ora
dandafazllhilefuyuztkudsiyyeahzider.
1799
Yrileahdeyledimghdalpghcemolam,
Tezelbudurannlaahdpeymnmbenim.
Yrileszletimghdalpghbirolalm,
Tezelbudurannlaahdveyeminimbenim.
Cemvefarkmakamndanbahsediliyor.Ghdalp,ghcemolamdemek,
Hakkileahdimvardr.Ghcemdeveghfarktaolamminelezelilelebed(ezelden
sonsuzluakadar).
Ezeldedniinszlemeolduuiinfarkgeicidir.
Anniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecempernmbenim.
Onuniinghcemimghperntebed,
Dndkaldstmecemvepernmbenim.
Perianlk,cemdekikulveHakknberaberliininetkileimindekihareketliliktir.
Yani hlik ve mahlk arasndaki bereberlik dile, fikre ve akla muvafkta gelmez.
Aklncidarlariseifadeedemediiyerlerdeperianolur.
DndrrdimMud
1800
ismitakzs
1801
beni,
Noktaiztmdeilsrettecevlnmbenim.
DndrrdimMudismigereibeni,
Benimsrettedolaanztmnbirnoktasbiledeil.
MudismiHakkngzelisimlerindenbiridir,yaniavdetettirici,geridndr

1799
(AKSOY,Sivas)
1800
Mud:Yardmc.Mubassr.*Dersiiadeeden,tekrarettiren.Muallimyardmcs.*Geri
evirtici.*Bireyidetedinmiolan.*Tecrbeli.Hzk.*Gl.Kuvvetli.*Arslan.*Gaz
vecihadedenkimse
1801
Takaza(a):htiya,gerekliolma.Lzum,icabetme.

cdemektir.CemmakamnniktizasneticesindekulfenbuluncahereyHakkn
ileridemektir.
OlduyarancakNiyzilmirfnmbenim.
OlduyarancakNiyzilimveirfnmbenim.
DevreiAriyye(EdDevret'lAriyye)
1802
bolmdenoluanArapaburi
salenin
1.blmnde12burcundevirvetabiatlar,mekkelmelekleri,
2.blmndekyametvecesetlerinnaslharedilecei.
3.blmndekyametalmetlerininte'viliveenfsetatbiki,hatimeksmna
iselmvekymetikbraanlatlr.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizbueserineoknemverdiinidivannda
bubeyitlemedhetmisvehakkndabirdeTrketarihsylemitir.
Burisaleolupturhayretehlinedelil
erbetigaybdirierseifabuluralil
1803
Msryabhayatelfznntarihibu
Aktgyabezmicennetirebsebil
1804
Devir,kelimeanlamyla;dnpdolamakmanasnageldiigibi,devriyeded
np dolaan anlamna gelir. Tasavvuf anlaynda, vcd mutlak'tan ayrlan ilah
nuruntopraktanmadene,ondanbitkiye,bitkidenhayvana,hayvandanmahlktn
z(zbdesi)veenereflisiolarakyaratlaninsanaintikalederek,suretiyleortaya
kmasna ve insann da, insn kmil mertebesine ykselerek ilk zuhur ettii asl
kaynaa yaratcsna dnmesi macerasna devir denir. Dier bir anlatmla insan
meniveemchalinegelmeden,bitkiler,canllarvecanszlarlemindemfredat,
yanizerrezerre,aynbirhaldevardr.Busafhadanncede,drtunsurhalindedir;
daha ncesinde de gklerdedir. Gklerden nce, Allah Tel'nn bilgisinde var
olmutur. te insann, Allah Tel'nn bilgisinden insan haline gelinceye kadar,
maddelemindebirdeviryaparkibuortalamaellibinylkabuledilir.
Devir,ikitrlolur.lki,aadanyukaryadoruolursa,sud(k)veyadevrei
ariyye,denir,ikincisi,tersineinsandantopraadoruolursayaniilhnr,mutlak
varlktanayrldktansonra,dnya'yainiiolaynadadevreiferiyyedenir.
NiyaziMsryegelince,omutasavvflararasndadevreiariyyehakkndams
takil bir risalesi bunu ele alanlarn en gzeli olarak kabul edilmitir. Niyazi Msr,

1802
Eser Mektebi Harbiye muallimi Gelibolulu Yzba Recep Ferdi bin Mehmed Ali tara
fndan Trke'ye tercme edilmitir. Bu risale isim benzerlisinden dolay Trke "Risalei
Devriyye" ile kartrlmaktadr. Tesbit ettirimiz nshalar unlardr. Sl. Kt. H.Mahmut.
2404.3041/3.3346/8.3141(tercmesi:EsatEf.3574/4.3597/1
1803
Hastalkl,sakat
1804
(ERDOAN,1998),s.119

devreiariyye'yiikiksmaayrr.
1DevreiKlliyye:Budevirbtndevirlereamildir.
2DevreiNev'iyye:Nev'ileregrehususdevirler.
Bunlardan birinci devre, burdan burca, ta on iki burcu tamamlayana dek ger
ekleen devredir. Ba mizan (terazi) sonu ise snbl (baak)'dir. kinci devre:
Yldzdan yldza t yedi gezegeni tamamlayana dek gerekleen devredir. Ba
Zhal sonu ise kamerdir. Devre kamerde tamamlannca, tam bir devre olur ve ila
nihayesrergider.Cisimlerlezelbalantsvardr.
Msr'yegrehenzvarlkkokusunualmamolana'yansabite,sraylailmen,
sonraaynentbtnvarlkmertebelerininsonuolanehdetlemineveoradan
dainsanleminevaranadek,yavayavaterakkvetedrcileilkhkmegeridn
arasnda yetmi sekiz bin sene vardr. lk nce madenlerde sonra bitkilerde,
sonra hayvanlarda, sonra insanda zuhur etmi bu ilem saysz defalar tekrar olu
narak, dairesini tamamlayp, Hak Telda fiil, sfat ve ztlar yok olana dek srer.
Grld gibi, insann gelimesiyle ilgili olarak ileri srd bu grler, ancak
tasavvufunkendiiindedeerlendirilebilecekkonulardr.Ayrca,ifadelerinoun
lukla sembollerle anlatlmas, meselenin anlalmasn olduka zorlatrmaktadr.
Mutasavvflar,buhususumanenyaadklarnlerisrmler,ancakbugrlerin
shhatinin kontrol edilmesi, objektif kriterlerden yoksun olmas nedeniyle gle
mektedir.Hernekadarbukonutasavvufunkendistlahlaryladilegetiriliyorsada,
Ortaada Hristiyan ve slm uygarlnda yayld ve baz Arap lkelerinde hl
srd ekliyle skenderiye Hermesiliinin etkisinin varln hissetmek mm
kndr.lmadanfazlabirdeeriolmasada,birkltrmirasolarakdeerioldu
unudnyoruz.
1805

1805
(AKAR,1997),s.220223

127
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,
Dirilipghcemolupghpernolurum.
Bucihnnhalknabirbiryolumurarbenim,
Cemedipbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghkar,
Ghnebatughhayvnghiinsnolurum.
GhNasrghYahdghTersnghMecs,
GhiagholurSnnMselmnolurum.
Ghbidghzhidghifiskaderim,
Ghirifghimarufghiirfnolurum.
Gholurbakr,kalayugholuraltungm,
Gholurlemdehermadenlereknolurum.
Gholur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
GhKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimghdarolur,
GhAruKrsdenyeklmeydnolurum.
Gholurbuharmnlemdebenbirdneyim,
Ghkamyucmolmuuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem,
Ghtecelliyleaynughpinhnolurum.
GhDnyaghukbghmaherghsrt,
Ghberzahghcennetghnirnolurum.
GhMlikghteghzakkumghcahm,
Ghhrghglmnghrdvnolurum.
Ghzerreghgneghkamerghnucm,
GharzughsemghArRahmnolurum.
Buncasretlerlibsnghbirbirgiyerim,
Ghsoyunupcmlesindenylerynolurum.
imdikesretteolandemNiyzsylenir,
lemivahdetiindesrrYezdnolurum.
detimbudurezeldenkevnde
1806
birenolurum,
Dirilipghcemolupghipernolurum.
Budurdetimezeldenberikinattabiriteolurum,
Dirilipbazantoplanrmbazanpernolurum.
ATHYE
Mutasavvflarnbiroununtevecch gsterdikleri"ath"lugatteArapa
THkkndenitikakla;sarslma,hareket,titremeanlamnagelir.Bubalamda,

1806
Kevn:Hudus.Varlk,varolmak.Vcud,lem,kinat.Mevcudiyet

iinde fazla hareket vuk bulduu iin un elenen alete de 'mith' denilir.
Mith denilmesi hareketin okluundan, belki de bu hareket srasnda dna
untamasndandr.
Sflerbununla"vecdveistirakhalindetecelliyatagarkolankalb(sr)lerinin
hareketini ve sarslmasn kasd ederler. Bu hareket ve sarslmaya maruz kalan
sf, dinleyenin ok garip karlayaca szler syler. te bu ekilde sylenmi
szlereathiyatdenir.
Sflerin en ok tenkide maruz kaldklar hususlardan birisi de, ne kasd
edildiikolayanlalmayankapalveyasembolikifadelerdenoluanvesfyi
kuatp ondan taan vecd halinin tasviri anlamna gelen ruh lisanyla konu
masnn alm ve hissettii hallerin lafzlarla ifadesi olan bu
"ath/atah"lardr.
Bu sebeple tasavvuf ehlinazarndaki hakiki manasn gz nne almayarak,
zahir ekline gre bunlar manaszlkla sulamak yanltr. Bu tr manzumeler
mana derinliine nfz edemeyen "kl ehli"ne gre sama gibi grnrse de,
tasavvufrumuzunalaykylaainaolanlara,onlarnpeksarihbirmanasvebir
okanlamvardr.
Bak'nindebiriirindedediigibi;
"Hneresrrma'nanlamaktrlafzmulktan"
Mistik tecrbe akl deildir sadece yaanr. Bu bakmdan mistik tecrbenin
kiilereanlatlmas,nakledilmesizordur.Ancak,nakildearttr.Zirahibirbilgi
gizlikalmaz, kalmayacaktr.Bueyannhakikatineaykrdr.Varolanbilgiteza
hr etmek iin var olmutur. Ne var ki, insanln idraki ayn seviyede deildir.
Aktarlan bilgilerin anlay farklarna gre kavranlmas muhakkaktr. Ayrca
muhatabnvekonununseviyesiykseldike,kelamdatasarrufveifadedesem
bollerkullanmayoaltma,birkinatkanunudur.
1807
MEVLNANINGAZEL
Dnkignsabhvaktindeerhde
1808
pln
1809
buldum.
Hahdnesininiindersbuldum.
Leblebden
1810
birklahmvaridi.Bendenzyi'olmuidi
Monla
1811
Sleyman'ndefteriiindebuldum.

1807
(GNDODU)
1808
erh:f.ark.Dolap.Felek.Talih.Dingilzerinednen.Gk.Def.Zenberek.Mancnk.
Elbiseyakas.Okyay.akrgzldoankuu
1809
Palan:f.Palan,semer,eer.
1810
Lbb:.z.Hereyiniyisi,hlsas.*Akl,ilieyinii.
Lbb Lb: zn z; "asl'lusl"; "nefsi klliyei ntkai Muhammediye"dir. nsan
neslininasldr.
1811
Munla: Muhtemelen mevln kelimesinin ksaltlarak syleni biiminden baka bir
ey olmayan munla (molla) kelimesiyle nitelendirilen Osmanl ulemasnngerek eitim,

Birkatr
1812
devekh
1813
iKfdagitmekdeidi.
Olkatrbahrbpyn
1814
kenarndaceveln
1815
etmekdebuldum.
Slih aleyhisselmn devesi, Ms aleyhisselmn ass ve dem

aleyhisselmnrhu
Buhernanakarnndadirilbuldum.
Yediiklimiindegendmeden,dardan,arpadan
Pimietmek
1816
yedim,dizahmetsizbuldum.
yzaltmdasrbaaaaslmtr,yaniboynuzlarile.
Drtmazcevizi
1817
tennrede
1818
biryn
1819
buldum.
Yzbinahbuzaski,azlarilmihikemsdiledoludur.
Blblbeyzesinin
1820
iindeefndabuldum.
Dnsehervaktindemeyhnecnibinevardm,
srfl'insrunukpiindeefndabuldum.
Na'lbalarlardbirgndevelerineRm'da,Birhalkazyi'olmuidi
OnuTrkpadiahnnkulandabuldum.
yidedinbuszeyMonlaCelleddnRmki,
BununmanasnnakliKur'anKerimiindebuldum.
1821
Cemedipbuncakumabirbedestn
1822
olurum.

gerekse brokrasi sektrnde sz konusu bu mevkileri birer birer kat edebilmesini sa
layanintisapsistemidir.(OCAK,1998),s.113
1812
Katar: Birbiri arkasna dizilmi hayvan srs. * Bir lokomotifin srkledii vagonlarn
tamam.Tren.
1813
Kh:f.Da.
1814
Bahrbpyn:okbyksonsuzdeniz.
1815
Ceveln:Dolama.Kaynama.Yerindedurmaypgezme.
1816
Etmek:t.Ekmek.
1817
Mezicevizi:cevizii
1818
Tennur:(C.:Tennir)Tandr.*Frn.
1819
Biryn:f.Kebb,kzarm,yanm.
1820
Beyz:(C.:Byuz)Yumurta.Kuunyumurtlamas.Hayvanlarnbilhassaatnayaklarnda
kanyumurtairiliindekiiler.
1821
(GNDODU)
1822
Bedestan: f. Deerli, kymetli kumalar, silhlar ve mcevherler vs. alveriine mah
susstrtlvemahfuzar

Toplaypbuncakumabirbedestnolurum.
Ghsehbughmatarghdoluyumghikar,
Ghnebatughihayvnghiinsnolurum.
Arasrabulut,bazenyamurzamanzamandoluyumbazandakar,
Bazanbitki,bazenhayvnbazandainsnolurum.
GhNasrghYahdghTersnghMecs,
GhiiagholurSnnMselmnolurum.
BazanHristiyanbazanYahdarasraHrstiyanbazanMecsi,
ArasraiabazanSnnolanMslmnolurum.
SuflerinFarklnanlaraBak
Tasavvufun ana kaynaklarndan Kueyr Risalesinde Hz, brhm
aleyhisselm hakknda zikredilen u anekdot, aslnda, sofilerin dier din men
suplarna bak ve ayn zamanda onlarn bu davranlarnn maksadn sanrz
netbirekildeyanstmaktavezetlemektedir;
Hz. brhm aleyhisselma bir yolcu gelir. Kendisini misafir etmesini ister.
Hz.brahimaleyhisselmona:
Dininideitirip,tevhidikabuledersensenimisafirederimder.Yolcutek
lifikabuletmez,gider.BununzerineHz.brahimaleyhisselmaylebirhitap
gelir:Bizonu,kfirolduuhlde,yetmiyldrbeslemekteyiz.Sen,birgececik,
onuinancnabakmadanbesleseydinneolurdu?!..
1823
Diertaraftan,bilhassabrhmb.Edhemaleyhisselmn(hyt.161/779)bir
Hristiyan rahibi kendisine arkada edinmesi ve ondan zhdn inceliklerini
renmesi sflerin dier din mensuplarna ve zellikle de Ehli Kitb'a baklar
konusundakaydadeerbirrnektir.
Yukarda en son zikrettiimiz iirin ilk beyitleri Hallc Mansr'a da (idm
309/921)nisbetedilir.Hallc'nbunabenzerbakaifadeleridevardr.Halla,
bir Yahdye kpek diye hitap etmesinden dolay kzd kiinin kendisinden
zrdilemesivegnlnalmayaalmaszerineoahsaylenasihateder:
Yavrucuum!DinlerintmAllahTel'nndr,Herdinilebirkitleyimegul
ediyor.Herkitlekendisiiinseilmiolandiniizliyor;kendiiradeleriylesetikleri
dinideil.Birinsannbirbakasn,izlediidinyzndenthamedebilmesiiin,
o dinin o kii tarafndan zgr irdeyle seilmi olmas gerekir. unu bil ki, Ya
hudilik, Hristiyanlk, Mslmanlk ve teki dinler deiik unvanlar, deiik ad
lardr;amahepsininortakamacbirdir,deimez.
1824
Kfr ve man isim ynnden farkldrlar, ama hakkat ynnden arala

1823
elKueyr, Abdlkerm, erRisletlKueyriyye, tah. Abdlhalm MahmudMahmd
b.eerf,Kahire1966,ss.154,227.
1824
ztrk, Y. Nuri, Hallc Mansr ve Eseri, stanbul 1996, s. 401 (MassignonPaul
Kraus,Ahbru'lHallc,?1936,s.69'dannaklen).

rndafarkyoktur.
1825
lhakzirvelerdeyaayansflerdenMevln(hyt.672/1273)dadierin
sanlarasonsuzbirrahmetgzylebakmtr,insanlararasndamuhabbeteda
yal bir birlikteliin olabileceini defalarca vurgulamtr. O btn dinleri ve
mezhepleriinsanolgunluaerimedebirvastaolarakgrr.
Onagreyarat
cyarayanherdnce,aynyerekan,aynhakkateulatrangizlibirermer
divendir:
Cihandagizlimerdivenlervar;basamakbasamak,tgkleredek.Herb
lnbirbakamerdivenivar;heryrynbakabirg...
Herbiribrnnhlindenhabersiz.
Birmlkki,genimigeni;nebavar,nesonu
1826
Hernebininbiryolu,hervelninbirmerebivardr.Deilmiki,hepsidehal
kHakk'aulatryor;yleysehepsidebirdir.
Dinlerarasndakiihtilf,giditarzndavegrntedir;yolunhakikatinde
iseayrlkyoktur.
1827
Ne var ki, dinlerin hakikatlerinin birliini, insanlarn inanlarnn hakikatini

anlayabilmekiinbellibirfikirvegnltekmlneulamolmakgerekir;
Srgzilegnlgzilem'minede,kfiredebirbak;
Hibirinde,YRab!Sesinden.YHay!Sedasndanbakabireyyok.
1828
Bu bak tarz ak yoludur. Birdir nazar Hak'ta mecs ile mselmn di

yen Ziya Paa'nn tabiriyle Hakk'n nazaryla bakabilmektir. Bu bak asndan
bakldndaisekfr,mngibieylergrnmez.Zrakmezhebindekfrve
manyoktur;tpkktatenin,akln,cannvegnlnolmadgibi.Mevln'ya
gre, bu hakikati kavrayamayanlar, herkesin eitli dillerde Hakk'a yalvardn
gremeyenler gerek Mslmanla ulaamamlar demektir,
1829
Mevln bu
fikrinibirbakaiirindedeuekildeifadeeder:
Bzangizlenen,bzanaikrolanbiziz,
Bzanm'min,bzanMusev,bzandaHristiyanz.
Bugnlmzrneiolmakiinhergnln
Grnrbirbakasurettehergn...
1830

1825
age., s. 399 (Ahbru'lHallc, s. 53'ten naklen). Hallc'n grleri iin ayrca bk.
Uluda,Sleyman,HallcMansrDA,stanbul1997,c.XV,s.379.
1826
Mevln, Celleddni Rm. Mesnevi, Ankara 1993, tpk basm,c. V, s. 244, b.; 2557
2559.
1827
Ayn eser, c. I, s. 14 (504. beyitin konu bal). (Yorumu iin bk. Can, efik,
Mevln'y Gre; Bin, mn ve Kfr 5. Milli Mevln Kongresi Teblileri, Konya
1992,&1927.)
1828
Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1995, s. 147 Mevlana,
DvnKebr,c.V,nr.2578'dennaklen).
1829
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.149.
1830
Mevlna, Celleddni Rm, Hz. Mevln'nn Rubaileri, trc. efik Can, Ankara 2001,
rubnr.1527.

Ak kavramnn Mevln dncesinde mstesna bir yeri vardr. Din an
lamda ak mevcut yetmi iki frkadan daha gldr. Dahas, putperestlikten
de, dinden de stndr; phenin de, gerein de tesindedir. O ayrl azal
tan bir dindir. nsanlar arasnda birlik oluturur. nk btn dinlerin kayna
ilh sevgidir, ilh aktr, ya da sevgiden kaynaklanan korkudur. Eflk, bu ko
nuylailgiliylebirrivayetnakleder;
BirgnbirRumustaHdvendigr'nevindeocakyapyordu.Dostlaraka
yoluylaona; Niin Mslmanolmuyorsun?Dinlerineniyisislm'drdediler.
O:Elliseneyeyakndrki,sdinindeyim.Dinimiterketmekhususundaondan
korkarveutanrmdedi.BirdenbireMevlnhazretleriierigirdiveylede
di:
mnnsrrkorkudur.HerkimTanr'dankorkarsa,oHristiyandaolsadin
sahibidir,dinsizdeildir.
1831
Mevln'nn dier dinlere bak ile ilgili rnekleri oaltmak mmkndr.

Ancak bu bahsi u deerlendirme ile bitirmek istiyoruz: Ona gre bakalarna
hakir bir gzle bakmak, bakalarna kfir deyip, kendisini kfir olarak yaratma
diinAllahTel'yahamdetmek,sapklktanvehalksaptrmaktanbakabir
ey deildir. Bylesi bir davrann nebilerin ve evliyalarn terazisinde yeri yok
tur.
1832
Mevln'nn eitli dinler ve inanlar ile ilgili grlerini drt ana balk al
tndatoplamakmmkndr:
1. Ona gre, dinlerin yollar, yntemleri ayr ise de, gayeleri birdir ve yola
deil,maksadabakmakgerekir.
2. eitli inanlarn farkl grnmesinin ve alglanmasnn asl sebebini, g
rnteki farkllklarn zdeki benzerlii glgeleyecek derecede asl grlme
sindeveabartlmasndaaramakgerekir.
3 Yollarn ayrlnn bir baka nedeni, yetmi iki milletin birbirini tanma
mas, aralarnda diyalog olmamas ve birinin tekinden phe ierisinde olma
sdr.
4 Farkl inan sahipleri arasndaki kavgalarn bir dier sebebi de, tekinin
dilini anlayamamak, onun dnce ve duygu Dnyas hakknda bilgisiz olmak
tr.
1833
nsanlar sevmeyi ilh akn ve gerek k olabilmenin artlarndan sayan

Ynus Emre (hyt. 721/1321), bu konuyu iirlerinde en gzel leyen
sflerdendir.
Yetmi iki millete bir gzle bakmayan, halka mderris olsa da hakikatte
kfirdirdiyenbunlirsfmiz,bylesikimselerier'inevliyas,hakkatin

1831
Eflk,Ahmed,AriflerinMenkbeleri,trc.TahsinYazc,stanbul1989,c.11,s517.
1832
Can,Mevln,Hayt,ahsiyeti,Fikirleri,s.145.
1833
Fazla bilgi in bk. Yrn, Sdk, bn Arab, Mevln ve Ynus Emre'ye Gre te
kinin Durumu, slm ve teki ierisinde, editr; C. Sdk Yrn, stanbul 2001, ss.
326332.

kfirieklindetanmlar.
1834
nkYnus'undinanlaynagre,AllahTel'y
gerekten sevenler onun en mkemmel eseri ve halfesi olan insan da sev
mekzorundadr.
1835
Mslmanlar birbirlerini sevmede, birbirilerine merhamet etme ve efkat
gstermede bir vcut gibidir. Vcuttan bir organ ikyet ederse, vcudun dier
organlaruykusuzlukvehummaileonakatlrlar.
1836
Merhametetmeyenemerhametedilmez
1837
Kardeinin bana gelen musibete sevinme. Olabilir ki, Allah ona merha
metederdesenihastaladreder.
1838
Hakk'gereksevenlerecmlelemkardegelir.
***
Maukneyiseverselzmdrsevmekonu;
Dostumuzundostunaydendenelyk?!
Sengerekkisendost'undostunadostol;
Gerbyleolmazisen,dostumdemegilbayk.
***
Yetmiikimilletekurbanolkisen,
Tklarsafndaimamolasnsdk..
***
YetmiikimilletesuumbudurHakkdedim,
Korkuhyanetedir,yabenniinkzaram!?..
Hssum,mut,sdostkuludurcmlesi.
Burada bahsedilenlerden dinlerin diyalog veya baka bir ekilde karmak bir
ekilde birletirilmesi anlamna gelmemelidir. nk son ve hak dininin slmiyet
olduu da hatrdan karlmayp dier insanlarnda din ynlerinden dolay icbar
veya tehdit altnda brakmamaktr. Ancak slmiyetin zne bir sknt gelecekse
tercih edilecek olan Allah Telnn istei olan taraf tercih etmelidir. nk

1834
YnusEmre,YnusEmreDvn,hzl.FarukKadriTimurta,stanbultrs.,s.55.
1835
(Dil)
1836
Buhr,Edeb,27;Mslim,Birr,66;Ahmed,Msned,IV,270;Tabern,elMu'cem's
sar,Beyrut,1983,I,137;a.mlf.erRavdu'ddnile'lMu'cemis'sarli'tTabern,I,230
(382); Beyhak, u'ab'lmn,VI, 481 (8985), a. mlf, esSnen'lkbr, III, 353 (6223);
Kud', Msned'ihb, II, 283 (1366, 1367). Mesel iin bkz. Hakm etTirmiz, Kitbl
Emsl,s.52;Rmhurmz,Kitbemsli'lhads,s.81,82(40);Ebu'eyh,Kitblemsl,
s.237(350).(UYSAL,23Bahar2007)
1837
Buhr, Edeb, 18, 27; Mslim, Fedil, 65, 66; Eb Dvd, Edeb, 145; Tirmiz, Birr, 12.
(UYSAL,23Bahar2007)
1838
Tirmiz,Kyme,54;bnHbbn,elMecrhn,thk.MahmdbrahimZyed,Dru'lva'y,
Haleb, ty. I, 355 (465); Tabern, elMucemlKebr, XXII, 53 (127), a. mlf, Msned
miyyn, I, 214 (384), IV, 305 (3379); Ebu'eyh, elEmsl fi'lhads, s.121 (202); Kud',
Msnedihb,II,77(592,917),78(919)(UYSAL,23Bahar2007)

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile yeni bir dinin gnderilme espirisini nasl
anlayacaz.
Muhyiddinibn'lArabkaddesellhsrrahulazizFthttahristiyanln
byk bir tehdidi altnda bulunan slam leminin siyaseten daha mteyakkz
olmasn, bu tibrla da hristiyanlara kar tavizkr grd Seluklu Sultn
zzeddin Keykvustan,
1839
mevcut kritik durum, buhran, kriz gerei daha dik
katli davranmasn salamak istemitir. bnl Arab, Hristiyanlarn yerli ahali
arasndakidindalarnndadesteiyleslamleminedahafazlazararvermeleri
ynndekiendiesinidilegetirmektevebunakarSultanuyarmaktadr.Dier
taraftan onun bu yaklam, olaylara btnen ne kadar yksek bir bak asyla
baksa da zhiren eriatn gereklerine derinden bal olduunu ve mnev siya
setin yan sra, dnyev siyasetin gereklerini ihmal etmediini de gstermekte
dir. te bu vukfiyeti sayesinde o, hristiyanlarn hkmranl altnda olduu
sreceKudsegitme,yadaoralardaoturmannmslmanlaraharamolduu
nusyleyerekslamcorafyasntehditedenunsurlarakarortakbiruurolu
turmaya gayret etmitir. bnl Arab bu tavsiyelerinde Keykvustan,
mslmanlar ile ehli kitap arasndaki ilikilerin geleneksel kurallara, yni
eriate gre dzenlenmesini ister, Halife mer radiyallh anh tarafndan ko
nulmuolangelenekselzmmhukukunuonahatrlatr:
...ehirde ya da havalisinde yeni bir kilise ya da manastr ina edilmemesi,
harap olanlarnn onarlmamas..., hristiyanlarn hibir casusa yataklk yap
mamasvemslmanlarakardmanlarylaibirliineyeltenmemesi...
1840
Ghbidghizhidghifiskaderim,
Ghirifghimaruf
1841
ghiirfnolurum.
Zamanzamanbidbazanzhidarasragnahaderim,
Bazenbilenbazanbilinenbazanirfnolurum.
Sendemitinki:eriatiletarikataslabirbirinemuhalifdeildir.eriataayk
r itibda edilecek bir ey yoktur. Durum bu iken; aralarnda gizli szleri var O
szlerieriatehlindensaklarlarMuhalifolmasayd;saklamayanelzumvard?
Busoruyacevabmzuolur:
Sakladklar ey; eriata muhalif olduu iin deildir. Bu saklamadaki yeg
nesebep;meselenininceoluuavamhalknzihninegiremeyiidir.Omeselele
ri, herkes anlayamaz; onun iin Raslllah sallallh aleyhi ve sellem efendi
miz,ylebuyurmutur:

1839
TarihilerSultanI.zzettinKeykvusunannesininaslenKonyalbirHristiyankzoldu
unuveyineHristiyanolandaylarnndabirhaylisiysfaaliyetlerdebulunduklarnriva
yetederler.(Turan,Orhan,SeluklularZamanndaTrkiye,stanbul1993,s.458)
1840
bnlArabi,Ftht(byr.),c.VIII,s.380;(AKMAKLIOLU,2005),s.31
1841
Ma'ruf:Bilinen,tannm.Belli,mehur.*eriatnmakbulkldveyaemrettii.*Adl,
ihsan,cud,tatldil,iyimuamele.

nsanlaraakllarkadarkonuunuz.tetasavvufehlininoszlerisakla
malar,buemreuymakiindir.
1842
Gholurbakr,kalayugholuraltungm,
Gholurlemdehermadenlerekn
1843
olurum.
Bazanolurbakr,kalayvebazanoluraltungm,
Zamanzamanlemdeolur,btnmadenlerekaynaolurum.
Gholur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
GhKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Bazanolur,bendenhakrhikimseolmazdnyada,
ZamanzamanKftanKfahkmedenSleymnolurum.
Nltrnakarasndanyerimghdarolur,
GhAruKrsdenyeklmeydnolurum.
Nltrnakarasndanyerimozamandarolur,
ZamanzamanaruKrsdenbirlmeydnolurum.
zafiyetteorisiilednlnceyarglarnhallerveolaylarkarsndaaynekil
deolmaddr.
Gholurbuharmnlemdebenbirdneyim,
Ghkamyucmolmuuluharmnolurum.
Arasraolurbuleminharmnndabenbirdneyim,
Bazanlemitoplaycolanuluharmnolurum.
Gholurmevcdmdumghvcdiiledem
1844
Ghtecelliyleaynughpinhnolurum.
Yeryerolurmevcdyokolurbazanvcdiiledem,
Bazanaktecelliylevebazangizliolurum.
GhDnyaghukbghmaherghsrt,
Ghberzahghcennetghnirnolurum.
BazanDnyabazenahiretbazenmaherbazansrt,
bazanberzahzamanzamancennetarasracehennemolurum.

1842
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,ONBENCiSUALVECEVABI
1843
Kn:f.Bireyinmenba.*Kuyu.Kaynak.*Mdenoca.*Birkeyfiyetin.(niteliin)bol
olarakbulunduukimse
1844
dem: Yokluk, olmama, bulunmama. * Fakirlik. (Vcudun zdd)(Bir zaman
kklmdehayalimdensordum:Sanabirmilyonsenemrvednyasaltanatveril
mesini, fakat sonra ademe ve hilie dmesini mi istersin? Yoksa, bki, fakat di ve me
akkatli bir vcudu mu istersin? dedim. Baktm ikincisini arzulayp birincisinden h!
ekti.Cehennemdeolsabekaisterim.dedi.R.N.)

GhMlikghteghzakkumghcahm,
Ghhrghglmnghrdvnolurum.
Bazanmlikbazantearasrazakkumbazancehennem,
Bazanhrbazanglmnbazanrdvnolurum.
Ghzerreghgneghkamerghnucm,
GharzughsemghArRahmnolurum.
Zamanzamantozbazangnearasraaybazenyldz,
Arasraarz,bazansem,bazanArRahmnolurum.
Buncasretlerlibsnghbirbirgiyerim,
Ghsoyunupcmlesindenylerynolurum.
Buncasretlerelbisesinibazanbirbirgiyerim,
Bazansoyunupcmlesindenyleplakolurum.
imdikesretteolandemNiyzsylenir,
lemivahdetiindesrrYezdn
1845
olurum.
imdidnyadaolandemNiyzsylenir,
VahdetlemiiindeYezdnnsrrolurum.
Bubeyitlerinaklamasndagrecelikkuramhatragetirilmelidir.nkbeyit
lerde sylenen hususlar gerekte oluum olmayp hallerin srekli deiim ve d
nmdr.Zamanngrecelidurumuilehalleringreceliibiribirleriilebenzer
lik gsterir. Yoksa insann ilh olmas mmkn mdr. Eer bu deiimler olmas
kabul edilirse reenkarnasyonu da kabul etmek gerekir. Reankarnosyon ise uydur
mabirdncedir.
nsan bu bahsedilen halleri kabul edebilecek ve kapsayacak belki olgunluun
zirvenoktasdr.
Dehre(zamana)svmeyiniz,nkdehrAllah'tr.demoludehresver.
Hlbukibendehr(inyaratany)m.Gecevegndzbenimelimdedir
1846
Zaman hakknda dnlen izf durum ile vahdeti vct nazariyesi iin kulla
nlabilir.
ZAMANVEGENELGRECELKKURAMI
Zamanszlk gereini anlamamza yardmc olacak nemli bir konu, yzyln
en byk bilim adam sfatn tayan Albert Einsteinin gelitirdii Genel Gre
celik (zfiyet) Kuramdr. Grecelik, zamann evrenin farkl noktalarnda farkl
hzlarla aktn, hatta durabildiini gstererek, mutlak bir kavram olmadn,
deikenbiralgolduunuispatlar.
ncelikle, zamann ne anlama geldiini dnmeye alalm. Zaman; duyu

1845
Yezdan: f. Cenab Hak. (Mecusilerce) : Hayrlar yaratan hayr ilh dedikleri mevhum
mbud
1846

organlarmz tarafndan art arda gelen birtakm olaylar neticesinde hissedilen,
tarifisonderecegolanbirtralgdr.Zamannakn,etrafmzdagzlemle
diimizhareketdeiikliklerinibirbirlerinekyaslayarakanlarz.rnein;bardak
yeredervekrlr,kmryanarveklolur,yrrzvebirannceodannbir
ucundaykenbiransonraodanndierucundaoluruz.
tesebepsonuilikilerierevesindemeydanagelentmbuolaylar,ev
remizdegzlemlediimiztmbuhareketlilikbizezamanngetiinedairbiriz
lenim verir. Ama zaman lmek iin kullandmz kavramlar, ok deikendir.
Yarm saat dediimiz sre, eer skc bir bekleme iindeysek, saatler kadar
uzungelebilir.Aynyarmsaati,okelencelivebitmesiniistemediimizbirdu
rumda,bedakikakadarksabirsregibialglarz.Yaniaslndazamanalgs,
bizimiinfarklhzlardaakabilmektedir.Zamannakhzhakkndabirfikresa
hip olmamza neden olan etken ise, zaman iin kullandmz referanslardr.
Gne doar ve batar ve ertesi gn tekrar doduunda bir gn geti deriz. Bu
olay 3031 kez tekrarlandnda bu kez 1 ay geti deriz; ama sorulduunda bu
bir ayla ilgili fazla detay hatrlamadmz, geen zamann sanki sadece bir an
gibiolduunudndmzitirafederiz.Eergndzgeceyi,gecegndz
takip etmese ve elimizde zamann getiini gsterir bir saatimiz olmasa, belki
de geen zamann ne kadar olduuna, bir gnn ne zaman balayp ne zaman
biteceine dair doru bir tahminde bulunmamz mmkn olmayacakt. Bu a
dan zaman, bizim iin belirli referanslar olmakszn, ne hzla akt konusunda
kesinbiryargyavaramayacamzbiralgdanibarettir.Amanemliolanbure
feranslarn deimez ve sabit olmamasdr. Bu gerek bizi Genel Grecelik
(zfiyet) Kuramna gtrr.
Einstein'n Grecelik teorisi, hza ve konuma gre uzayda farkl zaman di
limleriolduunugstermitir.Karadeliklerisezamanndurduuzamanszlkve
sonsuzluk boyutunun meydana geldii fiziksel olaylar olarak karmzda dur
maktadr.Tmbunlar,Kuran'dabahsedilenzamanngreceliininbilimselak
lamalardr.
HIZVEZAMAN
Einstein,zamanngreceliikavramnbilimselolarakortayakoymutur.Bu
teoriye gre, zaman mutlak ve deimez deildir. Zaman, her cismin hzna ve
konumuna (ekim merkezine olan uzaklna) gre hzl veya yava gemekte
dir.
Einsteinagrebirsistemhzlandkaosistemzerindezamanyavalamak
tadr. Ik hzna yakn bir hzla hareket eden bir aracn iinde zaman daha ar
akar. Her trl organik, biyolojik ve anatomik yap daha ardan ilemeye ba
lar. Atom dzeyindeki tm hareketler yavalar. Zamann hza gre olan bu de
iimini, uzayda hareket eden bir arataki gzlemci, yani bir astronot anlaya
maz. nk onun da her trl hcre fonksiyonu, dolam ve solunum sistemi
daha ar ileyecektir. Dnyada bildiimiz 3 saatlik bir zaman getiinde uzay

kapsliindekiadamiinsadece3dakikagemitir.
GrecelikKuramolarakbilinenbuteoriyiaklamakiinkullanlanbirdier
rnek ikizler paradoksudur. Bu rnekte ayn yalardaki ikizlerden biri dnyada
kalrken,dierikhznayaknbirhzdauzayyolcuunakar.Geridndn
deikizkardeinikendisindenokdahayalbulacaktr.
Bunun nedeni uzayda seyahat eden karde iin zamann daha yava akma
sdr. Rakamlarla ifade etmek gerekirse, eer ikizlerden uzayda yolculuk yapa
nnroketikhznnyzdedoksandokuzunaeriirse,dnyada30ylgeerken
uzayda yalnzca 2.9 yl geer. Bu rnek bir babaoul iin dnlecek olursa
uzay yolculuuna kan baba 27 yanda dnyadaki olu ise 3 yanda olsa, 30
dnya yl sonra baba dnyaya dndnde kendisi 30 yanda olaca halde
olu33yandaolacaktr.Dierbirdeyileolubabasndanyalolacaktr.G
ne yzeyine ok yakn bulunan bir astronotun saati dnyadaki saatlere gre
dahayavailer.nk Gnednyayakyasladahabykktlelidir.Bukura
ma gre hz arttka zaman ksalmakta, skmakta; daha ar, daha yava ile
yereksankidurmanoktasnayaklamaktadr.Einsteintmbunlardenklemler
le, formllerle haber vermitir. Ayrca Einstein, bir cismin sadece hznn deil,
konumunun da zaman etkilediini ispatlamtr. Buna gre, byk cisimlere
yaklatka zaman yavalamaktadr. rnein, Gne yzeyine ok yakn bulu
nanbirastronotunsaatidnyadakisaatleregredahayavailer.nkGne
dnyayakyasladahabykktlelidir.
Zamann greceli oluu, saatlerin yavalamas veya hzlanmasndan meka
nikbirzembereinarilemesindendeil;tmsisteminatomaltseviyesinde
ki paracklara kadar farkl hzlarda almasndan ileri gelir. Baka bir deyile
zamannksalmasiindebulunankiiiinarekimbirfilmderolalmayaben
zemez. Zamann ksald byle bir ortamda insan vcudundaki kalp atlar,
hcre blnmesi, beyin faaliyetleri dnyaya gre daha ar ilemektedir. Kii
zamannyavalamasnhifarketmedengnlkyaamnsrdrr.
nl yazar Lincoln Barnett, Genel Grecelik Kuramnn ortaya koyduu bu
sonular yle zetler: Einstein sonsuz gemiten sonsuz gelecee akan a
maz ve deimez bir evrensel zaman kavramn bir yana brakt. Ona gre za
manduygusudarenkduygusugibibiralgyd.Rengiayrtedecekbirgzyoksa
renkdiyebireyolmayacagibi,zamangsterecekbirolayolmadkabiran,
bir saat ya da bir gn hibir ey deildir. Zaman en iyi Einsteinn u szleri
aklar;Bireyinyaantlarbizebirolaylardizisiiindedzenlenmigrnr.Bu
diziden hatrladmz olaylar daha nce ve daha sonra lsne gre sra
lanm gibidir. Bir cismin hzna ve konumuna gre hzlanp yavalayabilen za
man, belli artlarda tamamen durabilmektedir. Bu durumda zamanszlk ve
sonsuzluk gibi kavramlarla karlalmaktadr. Astrofiziki William Kaufmann,
karadeliklerinolayufkundazamanntmyleduracanvebudurumunsonsu
za kadar sreceini yle belirtmektedir: Karadelii evreleyen olay ufkunda
zamantmyledurur.Eerbirarkadanzkaradeliedorugiderkenizleyebil
seydiniz, saatinin gittike yavaladn grecektiniz. Olay ufkunu getii anda

dazamansonsuzadeinduracandanarkadanznsaatideduracaktr.Grl
d gibi, insan zihni zamanszl kavrayamamasna ramen zamanszlk kav
ram fizik formllerine girmi bilimsel bir gerektir. Ve bu gerek, materyalist
felsefenin19.yzylnkhnebilgilerindenmiraskalanvarsaymlarnakage
ersizklmaktadr.
1847
Grecelik (zfiyet) kuram anlaynca Niyzi Msr kuddise srruhulazizin sz

lerinetekraryorumyapmakuygundur.

1847
BAL,etin,BilimAratrmaDergisi,Denizli,2005

128
Vezin:Mstefiln,Mstefiln,MstefilnMstefiln
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,
Balandherynmehltfeyleaveryolum.
olismiztnhakkncmlesftnhakkn,
zznnhakknltfeyleaveryolum.
Olismiazmhakknolnriekremhakkn,
OlFahrilemhakknltfeyleaveryolum.
Ltfnlaihsneyledinvaslnlahandneyledin,
Hicrinlehayrneyledinltfeyleaveryolum.
SaldnikrehodBendemolupbulamseni,
BaladDnyaydenltfeyleaveryolum.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bucanyinevuslatdilersenhilevahdetdiler,
Varmadilnusretdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Dnpsanayalvarrzltfeyleaveryolum.
KuldanolayRabbenkimsanadoruyolbula,
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzderdmendetmiansrkaydubend,
Bilmemilhgayrifendltfeyleaveryolum.
Eykudretss
1848
,padihltfeyleaveryolum,
Balandherynmehltfeyleaveryolum.
Eykudretsahibi,padihltfeyleaveryolum,
Eyeha
1849
balandherynmltfeyleaveryolum.
olismiztnhakkncmlesftnhakkn,
zznnhakknltfeyleaveryolum.
uztismininhakkiincmlesftnhakkiin,
zzetvennhakkiinltfeyleaveryolum.
Olismiazmhakknolnriekremhakkn,
OlFahrilemhakknltfeyleaveryolum.
Oismiazmhakkiinolnriekremhakkiin,
OFahrilemhakkiinltfeyleaveryolum.

1848
Is:(Iss)t.Bayndrlk,mmuriyet.enlik.*Ses.*Shib.Mlik.*Efendi
1849
eha:Bykcsseli

smi zam yalnz bana Allh kelimesi deildir, esas olan Allh kelimesinin
msemms olan Zt lhiyyedir. te bunu hakikaten bilenin her murad hsl
olur,zirAllh,Allhzikirdemekdeildir.
Hakkn mahrum brakmas ise ihsandr. Allah Telnn bir eyi men etmesine
zlmek Onu hakkyla anlayamamaktr. Yeterince rzk verip ve azgnlktan men
etmiisesananimetintamamnnverilmiolduunundelilidir.
SaldnikrehodBendemolupbulamseni,
BaladDnyaydenltfeyleaveryolum.
SaldnavhayvanlariinezmBenidemolupbulamseni,
AlakDnyaybaladltfeyleaveryolum.
AllahTelskntdatutmamakiinlutfu,lutfhalineevirmekiindeskntyih
saneyler.Sonrakulunubakabireyeynelmesindiyeseniherikihaldendeka
rr.Ariflersknthalinden dahafazlakorkarlar.nklutf zamanndaedephudu
duiindeokazarifdurabilir.AslndaskntlarvelutflarAllahTel'nnnimetleri
ninkymetiniretmekiingelir.
arttbizinefsibedeyledihepyollarsed,
Eyltfuoksendenmededltfeyleaveryolum.
Bizinefisktyappartthepyollaraengelkoydu,
Eyltfuokyardmsendenltfeyleaveryolum.
Ey benim canmn canan, nefs ile ruh ikisi birdir. Lkin ite kalm olana
canvezatderler,dardaolanainsanvesfatderler.
1850
Varmadilnusret
1851
dilerltfeyleaveryolum.
Varmagnlyardmdilerltfeyleaveryolum.
Herkandakmilgrrzbakpanayerinrz,
Herneredekmilgrrzbakponakederleniriz,

1850
1851
Nusret: (Nusrat) Yardm. Cenab Hakkn yardm, hususen ruhani muavenet. Zafer,
galebe,fetih,stnlk,baar,dmanaglibolmak

nsnkmillerehevesleniriz,fakatonlargibiolamayacamzanlayncazl
mehalimizdenbizikurtar."nsanlar,aynenaltnvegmmadenlerinebenzer
ler.Cahiliyedehayrlolanlar,slm'agiripondaderinleip,(onuhazmettikle
rinde)yineenhayrldrlar."
1852
Buhadisierifileinsankimliindekiyaratlzel
liininveAllahTelnnvarlnnispatdr.OnuniinAllahTelyaduaetmek
gerekir.
Sensinkamderdedevltfeyleaveryolum.
Sensinbtnderdedevltfeyleaveryolum.
Zikrinensetbudileerietdildendile,
Yolgstereildenileltfeyleaveryolum.
Zikriniarkadaetbugnleerietgnldengnle,
Yolgsterevatandanvatanaltfeyleaveryolum.
Zikri arkada klmak ruh ile gereekleir. Nefsini arkada klarsan gaflet iinde
boulur kalrsn. Hali kt olan kii ile arkadalk etmek, kt olmana ramen ken
diniiyisanmavesilesiolupaldanmayasebepolur.
NetsinNiyzderdmendetmiansr
1853
kaydubend,
Bilmemilhgayrifend
1854
ltfeyleaveryolum.
NetsinNiyzyikelepeylebalanmunsurlardertlietmi,
Bilmemilhsendenbakakoruyucumyokltfeyleaveryolum.
NezamandiltaleplealdiseAllahTelvermeyidilemitir.steklerimizgecikti
indeyaratlnskntlarileAllahTelyadertlenmekteyiz.Bunedenlenefis
hakikatingerisindekaldiinsuludur.NiyziMsr,AllahTeldanyardmta
lepetmektedir.

1852
Buhr,Menakb,1;Mslim,Birr,160;Msned,2/539
1853
Anasr: elemanlar, unsurlar, elementler; btn meydana getiren paralar; varlklarn
meydanagelmesinisalayantemelunsurlar,elementler
1854
Fend:(f.),(eski.)esirgemek,muhafazaetmek,korumak.Heavenforfend!Allahesirge
sin! Allah korusun! Maazallah! (f.), off ile kovmak, uzaklatrmak; bir eyin bir yere arp
masnaengelolmak.fendforoneselfkendinigeindirmek.

129
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,
SaldolnriNbvvetpertevinfevkalmem.
alnptablberetgeldihEnbiy,
Gulguledolducihnakonduolshiblem.
Nrivechindenalndencmemskamer,
Bahrilmindenbilindihikmetilevhukalem.
MerhabyMustafeynriayniasfiy,
MerhabeyShiblmircfidacizzulem
Gelmeseydinlemesenhalkolunmazdcihn,
DostluunayaratldeyNebiyyimuhterem.
Bizgnahkrmmetesenhirsleyledi,
HamdlillhsanammeteylemiolZkerem.
YRaslallhefatklNiyzmcrime,
olzamankimbaakylnayakkanalyam.
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,
SaldolnriNbvvetpertevinfevkalmem.
Dodurisletinbabastarzrekadem,
SaldNbvvetnrununmmetlerinenstne.
Sadr, gs demektir. Emnet edilen srlar insann gsndedir. Eskiden h

kmetbakannaSadrzamderlerdi,sebebidevletinbtnsrlaravkfoldu
undan dolay bu isim ona verilmitir. te Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemedeSadrRisletdenildii,btnEnbynnsrlarandabulunmasndan
dolaydr,yanidierenbiyaonunvekilleridir.EsasEnbiynnsultn,baodur.
Bastferzrekademdekibeyittegeenferbirnrdemektir.Hakikatyolu
nunzerindeizlenilecekyoldemektir.
AbdulkdirGeylnkaddesellhsrrahlazzEfendimizbuyururki;
Heryiit(veli)birayanizindedir,ancakben
KemalinbedriolanNebininayakizindeyim
1855

1855
(GEYLN,2005),s.207
Sufiler ayak kelimesiyle rtbe ve makam kastederler, mam Geyln hazretlerinin
ylebuyurduurivayetedilir:
Her veli bir nebinin ayak izinde yrr. Ben ie dedem sallallhu aleyhi vesellemin
ayannizindeyim!HazretiMustaf'nnaleyhissaltvesselamayankaldrdyere
benayakbasarm.Ancaknbvvetayaklarvemakamlarbunundndadr.nknebi
olanlardan bakasnn oraya ulamasna yol yoktur (Behcet'lEsrr, 22). Velilerden
bazlarbirnebininayakizi,dierbazlardabirnebininkalbizeredir.(Bkz:elHukmet'l
Btniyye,55vd.).

alnptablberetgeldihEnbiy,
Gulguledolducihnakonduolshiblem.
alnpmjdedavulugeldinebilerinh,
Barmavearmadolducihnakonduolemshibi.
Beyitte geen lem sancak, yani bayrak mansnadr. Bu sebeple Hazreti

Resule Shibi lem , Sancak shibi, denildi. Zir dier Neblerin zamannda
lem yoktu. lk nce Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem efendimiz san
cak ekti (Livlhamd). Sancanda bir srr vardr, muharebelerde harbeden
askerlerin onu grerek evresinde toplanp birlemelerini temin iindir. lemde
lhitecelllerdenbirtecelldir.
Nrivechindenalndencmemskamer,
Bahrilmindenbilindihikmetilevhukalem.
Yznnnrundanalndyldzlar,gneveay,
lminindenizindenbilindihikmetilevhvekalem.
Yldzlarn, gnein, ayn hakikatlar Nri Muhammeddir. Kasdei Bre de

HazretiResleKamerdenilmitir.Ksdeyierhedenburadabenzetmevardiye
kelkamer olarak yazm. Burada tebih (benzetme) yoktur kamerin hakikati
NriMuhammeddir,bundatebihkendisidir.
MerhabyMustafeynriayniasfiy,
MerhabeyShiblmircfidacizzulem
MerhabyMustafeynrvesafiyetvekamalinz,
MerhabeykaranlklariindebiziaranMircShibi
Asfiyhakikatehlininbyklerinederler.ShiblmiryaniMrcshibi
demektir.
Bizgnahkrmmetesenhirsleyledi,
HamdlillhsanammeteylemiolZkerem.
Bizgnahkrmmetesenhgnderdi,
Hamdlillhokeremsahibisanammeteylemi.
Andolsunkibiz,Allah'akullukedinveTaut'tansaknndiye(emretmele
riiin)hermmetebirpeygambergnderdik.
1856

1856
Nahl,36

mamHasan vemamHseyinradyallhute'lanhumefendimizhazret
lerinin uluvv n ve kadri menzileti sa'detleri eer ki yazlmak lzm gelse,
kalemcizkalr.Ancakbirmenkabeimbrekeillerininaklhikyeedeyim
deartkoradanimmeynihmmeynefendilerimizhazertnnindallhda(Al
lah Tel yannda) olan kadr kymet ve menzileti sa'detleri oradan malm
olur.
mam Hasan vemamHseyinradyallhuta'lanhumefendimizhazret
lerininsabvet(ocukluk)zamanlarndaMekkeimkerreme'ninetrafntema
a (grmek) iin ikisi el ele tutup gezer iken, Eb Cehil'in iki olu bir deveye
binmiler,rastgeldiler.mmeynefendimizededilerki
SizdersinizkibizimbabamzmamAliveatamzHazretiMuhammed;ni
inbizimgibidevenizyoktur?Sizyayangezersiniz,bizbyledeveilegezeriz
dediler.BuszdencenbimmeynefendilerimizgayetmahzunolupMescidi
sa'det'eavdet(dndler)buyurdular.CenbRisletpenhefendimizhazret
leribuyurdularki
Niin mahzun duruyorsunuz, acaba birisi size bir ey mi syledi? buyu
runca,immeynefendimizhazertvukuat(olay)hikyebuyurdular.Ozaman
CenbResliEkremsallallhute'laleyhivesellemefendimizhazretleribu
yurdularki
Ben deve olaym size, gelin benim zerime binin diye hnei sa'dette
deve gibi desti risletpenhlerini yere koyup mam Hasan ve mam Hseyin
efendilerimizizerinealphareketbuyurdularve
Nasldeveniziyimi?diyesualbuyururidiler.Bunlardedilerki;
Onlarn devesi iki tarafa hf hf ediyordu, siz de yle etsenize demeleri
zerine sallallhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri sa taraflarna re'si
(ban) sa'detlerini dndrp af buyurdular. te o an ve saatte Hazreti
Cebrail aleyhisselm yle sratle nazil oldular ki hi byle sratle nazil olma
mlar idi. Hemen Cenb Resli Ekrem efendimiz hazretlerinin re'si
sa'detlerinitutupbuyurdularki
Ya Reslallh, Cenb Hak sana selm ediyor, habibim, sa tarafna af
demesiylekffeiustm'minni(asimminkullar)affettim,cehennemden
azat ettim. Eerki sol tarafna dahi af der ise, kffar dahi cehennemden
azat edip cehennem iptal olacaktr. Sratle beni gnderdi ki solunuza re'si
sa'detinizidndrpafbuyurmayasnz.
OzamanCenbResliEkremefendimizhazretleripekokCenbHakk'a
hamd senalar edip immeyn efendilerimizi zerlerinden indirip bu ni'meti
gayr mtenhiye onlarn sayesinde olduundan pek ok sevip ptler ve pek
okteekkrlerettiler.
1857
YRaslallhefatklNiyzmcrime,
olzamankimbaakylnayakkanalyam.
YRaslallhefatklgnahkrNiyzye,
Nezamandanberibaakyalnayak,kanalyam.

1857
(A.brahimDede,2006),s.413

130
Vezin:Mefln,Mefln,Mefln,Mefln,Mefln
Ayatozunusrmeekeldengzmecnm
Grnrolduherghgzmevechicnnm.
Niinsevmeyecnankiandabulducnn,
Ykldkalaifikrimyaplddinimmnm.
bildimvechicnnkamdasezdimAllh,
FenymHakktaVallhinebilimkaldnednm.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
Bulutubirtenbircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilesnm.
Ayatozunusrmeekeldengzmecnm
Grnrolduherghgzmevechicnnm.
Ayatozunusrmeekeligzmecnm
Grnrolduherzamangzmecnnmnyz.
Ykldkalaifikrimyaplddinimmnm.
Ykldfikrimkalesiyaplddinimmnm.
Ykld kalai fikrim, yani akl olan ilimlerim (aklm ile bildiim bilgilerim)
mahvoldu. Zir lemi rusm (eskiden medreselerde tahsillerini yapanlar) deni
len kimselerin okuduklar veya okuttuklar ilim efkrdr, yani dnce mahsul
olan bilgilerdir. Mesel, mantk ve buna benzer dier ilimleri de hep dnce
zerine oturtulmutur. Din ve mn ise dnce ile bulunmaz. Akl ve dnce
Dnyaya it olan eylerden bile izdir. Her eyin anas Tevhid ilmi dir.
Muvahhidolmayannaklda,dncesideksavesnrldr.
MuhyiddinibnArabkaddesellhsrrahulazizbuyururki;
Ehlullahn vechiaynagibidir.Birkimsebizebaktzaman eeroaynada
kendi nefsinin kirini, karanln mahede ederse, bunu nefret ve hnla kar
lar.Aslndabizeizhrettiibunefretaynannkendisineyansttnefsinekar,
buhdiseninbilincindeolmakszn,izhrettiidoalnefrettir.Veeerbirkimse
bizebykbirmuhabbetvehrmetduyarsa,budavechimizinaynasndakendi
rhununnrunuveazametinimahedeettiiiindir.Obunubilmez;bizek
olduunu sanr. Oysa onun ak yalnzca kendi rhunun kendisine bu yolla ak
seden o hrikulde sre tinedir, vesselm demitir. te bunun iindir ki bu
esrravkfolanztlarkendilerinebhtnedenlerehaklarnhellederler.Hi

bilenilebilmeyenbirolurmu?
1858
bildimvechicnnkamdasezdimAllh,
FenymHakktaVallhinebilimkaldnednm.
nkbilincecnnnyznAllhhereydesezdim,
VallhiHakktafenymnebilgimkaldnedebilgeliim.
KibildimcmleHakkimiaradagayriyokimi,
Beklliandagarkiminebenvrmneirfnm.
BildimkihereyHakkimiaradabakasyokimi,
Hereyondagarkiminebenvrmneirfnm.
CaferiSdkkuddisesrruhubirderviinesanaAllhgstereymmidimi,
kerem iderdn sultnum dimi yannda bir azm gl var imi dervilerine dir ki
tutun un gle taldurun, taldururlar. Biraz elenn dir elenrler karn dir
karurlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz turdukdan sonra emr ider
karurlaryineemridermndiyegrrbakmazlaryinebasarlar.Birkakerre
iderlertolkadarolurkimnyeterdimezolurondansonrabirazbaaaa
tutarlaraklgelreyh
Allhgrdnmvebildnmi?dirdervidirki
yok,eyhdirki
evvel dervilere yalvardn onlar esirgemedi sonra bana yalvardn ben
esirgemedm benden sonra gnln kime tutdun ise [98a] ide Allah odur,
yan halkun ziyde alasndan mdn mnkati oldukda, md ise cn
kmadukakesilmeztsofundamidkimdekalrsaAllahodurdemi.
Y bir kii Allh tanmadn halfetu'llh olayum dimek ahmaklkdur ya
cnndandur, ben zorum ile olurum dirse Allah on yavadur bilnef yavalk
olurhasr'ddnyave'lahireolur.
1859

1858
(AHNLER,2004),nsz
1859
(MISR,1223),v.97b
CaferiSdkkuddisesrruhubirderviine
SanaAllhgstereyimmi?dimi,
keremiderdinsultnumdemiyanndabirazmglvarimidervilerinederki
tutununugledalduruntaldururlar.Birazeleninderbeklerlerkarnder
karrlar yine iaret ider yine basarlar yine biraz durdukdan sonra emr ider karrlar yine
emredermndiyegrrbakmazlaryinebasarlar.Birkakerreiderlertolkadarolurki
mnyeterdemezolurondansonrabirazbaaaatutarlaraklgelireyh
Allhgrdnmvebildinmi?dirderviderki
Yokeyhdirki
Evveldervilereyalvardnonlaresirgemedi.Sonrabanayalvardnbenesirgemedim
benden sonra gnln kime tuttun ise [98a] ide Allah odur, yan halkun ziyde alasn
danmdinikesdiinde,mdisecnkmadkakesilmeztsofundamidinkimdeolur
saAllahodurdemi.
YbirkiiAllhtanmadnAllahTelnnhalfesiolaymdemekahmaklkdryadelilik

Nekahrdestiadadanneltfuaindanbil
UmurunHakkatefvizetCenbKibriyadanbil
1860
Bulutubirtenbircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilesnm.
Bulutubirtenvebircnbumlkettilerseyrn,
Niyzdengrnenolbenancakadilenm.

tendir,benzorlaolurumderseAllahonudurdurur.Faydaszdurmakolurdnyaveahiret
hasretiolur.
1860
Nekahrdmanelindenneltfutandktanbil
leriniHakkahavaleet,CenbHakktanbil

131
5+5=10
Aknmeyinebenkanageldim,
eminodunahoyanageldim.
emitevhidigrdmyakmlar,
Gittikararmpervnegeldim.
Halkaizikrikurmuklar,
Bendesahnndacevlnageldim.
MecnnumbugnLeylderdinden,
Neylerimakldvnegeldim
Derdicnnnatyreler,
Barmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
Srmeeyzmsultnageldim.
YremibildimYrimdenimi,
BundaNiyzLokmnageldim
Aknmeyinebenkanageldim,
evkinodunahoyanageldim.
Aknarabnabenkanageldim,
Arzularateinehoyanageldim.
arap, demekten muratlar; marifetullahtr. Bunun sonu mahabbetullaha

gider.Yaniirfanduygusudurveaktr.Akvemahabbetaynmanayagelir.
1861
BubeyitleNiyziMsrkaddesellhsrrahulazz1057(1047)'demmSinan
kaddesellh srrahulazize intisb ederek tecdidi bat ediini anlatyor. Mena
kpnamelerine gre Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin hayatnda ryalar
oknemlidir.Builhisindeeyhininceryada,sonradagerekhayattagrmesi
zerinekarlatklarndasylenmitir.
Rivayete gre Msr, sonradan eyhi olan mm Sinan kaddesellh srrahul
azizi grmek iin Antalyann Elmal kazasna giderken, ryasnda bir kalaycya gi
der.Kalaycmterilerledoluptamaktadr.Odagmn
(Tuhfe'deabdestibriini)kalaylatmakiinverdiindekalayc,dnherkeskalay
lar,maharetiinikalaylamaktadiyerekgm(ibrii)kolaycaikiyebler,ive
dn kalaylar ve yaptrarak geri verir. Daha sonra Uakta mm Sinan
kaddesellh srrahulazizi grdnde bu kalayc ustann o olduunu anlar.
eyh Mehmed dervi bu kalayc alacak biri deil mi? diyerek ryasn kefe
dincedeO'nabiateder.Builhyibununzerinesyler.(Tuhfe,s.10;Glzr,s.11

1861

12.)
1862
emitevhidigrdmyakmlar,
Gittikararmpervnegeldim.
Tevhidnyakmlargrdm,
Kararmkalmad,pervnegibigeldim.
Halkaizikrikurmuklar,
Bendesahnndacevlnageldim.
klarzikirhalkasnkurmu,
Bendehararetindednmeyegeldim.
MecnnumbugnLeylderdinden,
BugnLeylderdindenMecnnum,
TASAVVUFTADELLK
[nsaninsanyapanaklmelekesinedenyitirilir?Bunasebepolaneynedir?Bu
sorular, insanlk tarihi boyunca toplumlar megul etmi ve en ilkel dnemlerden
uygarlnenstdzeyeulatdnemlerekadarbusorularacevaparanmtr.
Delilik,herdnemdezamanngeerlibilgisidorultusundaelealnmvebuna
bal olarak da sz konusu sorulara verilen cevaplar, insanln bilgi birikiminin
art gstermesine ve ilerleme kaydetmesine paralel olarak zaman iinde dei
mitir.Ayrcadeliyi,eytannoyuncaoldudiyeyakan,Ortaatariheenkaran
lkdnemlerdenbiriolarakyazdranyineBatolmutur.
slam medeniyeti ise deliyi, en bandan beri bir hasta olarak kabul etmi ve
tedavietmeyealmtr.kimedeniyetarasndakibubykfarkllntemelinde,
slamdininindeliyevedeliliekaryaklamnnolduusylenilebilir.nkslam
dini, deliyi din ykmllklerden muaf tutmak suretiyle, onun bir sulu veya g
nahkrdeil,hastaolduunudolaylyoldanifadeetmitir.
Gnmzde psikiyatrinin snrlardhilindeelealnandelilik,birhastalkola
rak kabul edilmektedir. slam medeniyeti sz konusu olduunda, durum gemite
deayndr.Yanideli,slammedeniyetindeokeskidnemlerdenberihastaola
rakkabuledilmitir.BuhusustaslammedeniyetiileBatmedeniyetiarasndaok
byk bir fark grlmektedir. Bat medeniyeti, yzyllar boyunca (18. yzyln so
nunakadar)deliyihangistatiineyerletireceineveonakarnaslbiryaklam
iindeolmasgerektiine(tedavi,slahveyacezalandrma)birtrlkararvereme
mitir. Delinin din ykmllklerden muaf tutulmasnn sebebi, akldan yoksun
olmasdr. nk insan, akl sahibi olduu iin ilah emir ve yasaklarn muhatab

1862
(brahim RAKIM, 1750), v. 7 Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsaneMenkbe
ilikisi Ve Niyzi Msrnin Menkabelerine Gre Baz iirlerinin Hikyesi Sosyal Bilimler
Yl:2003Cilt:1Say:1

olmutur. Delinin muafiyeti sadece dinin emirleri ve yasaklaryla snrl deildir.
Onun hukuk kurallar karsndaki durumu da ayndr. nk hukuk kurallar da
tpk din kurallar gibi, akl sahibi insana yneliktir. Akl tarafndan belirlenen ve
temelindeiyiilektnn,doruileyanlnayrmbulunanhukukkuralla
r, ancak akl sahibi olan insan iin sz konusu olabilir. nk insann iyi ile kt,
doru ile yanl arasndaki ayrm yapabilmesini salayan ey, temyiz gc, baka
birifadeyleakldr.Dolaysyladaaklyetisinivebunabalolarakdatemyizgc
n yitirmi olan delinin, ne bu kurallara uymas ne de bu kurallar erevesinde
yarglanmas beklenebilir. Bu nedenle de delinin din ykmll olmad gibi,
ceza ehliyeti de yoktur. Yani deli, hem dinin hem de hukukun karsnda masum
vemazurdur.
slammedeniyeti,deliyihastastatsndeelealmaksuretiyleonakaryakla
m biimini de belirlemitir. Delilik bir hastalk olduuna gre tedavi edilmesi,
iyiletirilmesi gerekir. Ancak bu noktada, btn delilik eitleri iin uygulanan bir
tektedaviyntemiyledeil,deliliinsebebinebalolarakuygulanandeiikteda
vi yntemleriyle karlamaktayz. Yani sebebe ynelik bir tedavi uygulanmas sz
konusudur.Mesela,deliliinsebebininkanlailgiliolduudurumlarda,kanalmak
birtedaviyntemiolarak kullanlmtr.Yksekhararetinveyabeslenmebozuklu
unun delilie sebep olduu durumlarda ise souk su ve az gda ile tedavi etme
yolunagidilmitir.]
1863
[Tasavvuf Edebiyatnda, deli ve delilik kelimelerinin e anlamls olarak

fte, sevd, meczb, cnn, cnniyyet, mecnn, dvne, dvneg, eyd,
eyd,bh,bmaz,bdim,nhredvs.kelimelerkullanlmtr.
Farsa bir kelime olan fte, akl bozulmak, perian olmak anlamndaki
ften mastarndan tremi olan ve akl bozuk, perian anlamna gelen bir
kelimedir. Akln tamamen yitirilmi olmas durumunu deil, bir uur bulankl
durumunuifadeetmektedir.
Arapa bir kelime olan ve sfat olarak kapkara, simsiyah anlamna gelen
sevd, isim olarak da eski dnemlerde insann saln ve mizacn etkilediine
inanlan drt svdan biri olan sevddr. Bu anlaya gre, salk vcuttaki bu
svlarn dengede oluuna, hastalk ise bu dengenin bozulmasna baldr. Hastalk
ve salk bunlar arasndaki denge veya dengesizlie bal olduu gibi, mizalar da
bunlarnnispetinebaldr]
1864
[Yine Arapa bir kelime olan meczb ise (bir eyi) ekmek anlamna gelen
cezb kknden tremi olan ve cezbolunmu, ekilmi anlamna gelen bir ke
limedir.BukelimetasavvufbirterimolanveHakknkendisinegidenyoldaihti
yaduyulan hereyikulunabahedip abasvealmas olmaksznonukendi
sine ekmesi ve yaklatrmas anlamna gelen cezbeyle ok yakndan ilgilidir.
Bu nedenle de meczb kelimesi, sknt ekmeden ve aba harcamadan Allah
Telnn kendisine ekmesi neticesinde hakikate ulam kiiler iin kullanlr. Bu
kiiler, akll deliler (ukalul mecnn) olarak da isimlendirilen ve tasavvuf

1863
(AKDEMR,2008),s.23
1864
(AKDEMR,2008),s.1011

sistemiiindezelbirzmreyioluturankiilerdir.Ancakcezbeaklldelilerdeki
kadariddetliolmasadamanevbiryolculuakmolanslikleriindeszkonu
sudur. Bu nedenle de meczb kelimesi, tasavvuf edebiyatnda slik i meczb
(manevyolculuundaileninhkimolduuslik)vemeczbslik(manevyol
culuunda cezbenin hkim olduu slik) tamlamalar iinde karmza kmakta
dr.
Tasavvufbiranlamihtivaettiiiindemeczbkelimesi,aklmelekesiniher
hangi bir ekilde yitirmi sradan deliler iin kullanlmamaktadr. Cnn,
cnniyyet, mecnn kelime grubu ise (bir eyi) gizlemek, saklamak; (gece) k
mek, her yeri kaplamak, karanlk basmak anlamlarna gelen Arapa cenn k
knden tremitir. Cenn kk bu anlamlara gelmekle beraber, bu kkten tre
yenszkonusukelimeler,gizliolmak,kapalolmak,rtlolmakanlamlarnn
yannda, delirmek, ldrmak anlamlarn da ihtiva etmektedir. Ebul Ksm en
Nbrnin, mecnnun akl rtl, kapal olduu iin kendisine bu isim verilmi
tir eklindeki ifadesi, cenn kelimesinden treyen bu kelimelerin delirme, l
drma anlamlarn da ihtiva etmesinin, akln rtlm olmas ndan kaynaklan
dngstermektedir.
Cnn kelimesi, rtnmek, gizlenmek anlamlarnn yan sra, akln kay
betmek, delirmek, delilik anlamlarna da gelmektedir. Bu hli kendisinde tayan
kiiyedemecnn(aklrtlm,deli)denilmektedir.
Farsadvne(deli)vedvneg(delilik)kelimeleridecnn,cnniyyet,
mecnn kelimeleri gibi, genellikle peri kelimesiyle beraber kullanlmakta ve
delilie sebep olan faktrn cin arpmas olduuna iaret edilmektedir. Ancak
dvnelik ve cin arpmas arasndaki ilgi, sadece bununla snrl deildir. nk
dvne ve dvneg kelimeleri, Farsa cin anlamndaki dv kelimesiyle de
yakndan ilgilidir. almamz tekil eden metinlerde rastlanmam olmakla birlik
te,Farsadvgr(cintutmu,cinarpm),dvbd(iddetlirzgar,kasrga;deli
lik, cinnet), dv lh (cini ok olan yer; delilik) kelimeleri, dvne ve dvneg
kelimelerinindedv(cin)kelimesindentremiolmaihtimalinidndrmekte
dir.Bunabalolarakdadvnevedvnegkelimelerinincinarpmasneti
cesindeortayakandelilikiinkullanldnsyleyebiliriz.
Yine Farsa olan eyd kelimesi ise ak sebebiyle beyni karan kimse, deli
anlamnagelmektedir.eydkelimesideszkonusuolandurumuifadeetmek
tedir. Akl anlamna gelen h, dim, hred kelimele rinin bana olumsuzluk
bildiren b, n edatlarnn getirilmesiyle oluturulan ve deli anlamna gelen
b h, bdim, nhred gibi kelimeler de deliliin ortaya kmasna sebep
olan faktr iinde barndrmayan kelimelerdir. rde (kark, perian, tutkun,
akn), fte (kak, dkn, tutkun), meftn (hayrn, fitneye dm, sihir
lenmi, tutkun, vurgun), b hod (kendinden gemi, lgn) gibi kelimeler ise
tamolarakdelianlamnagelmemekleberaber,bukelimeyleyakndanilgili olan
kelimelerdir. Sz konusu kelimeler, metinlerde deli/delilik in mteradifi olan

kelimelerlebirlikteveonlarnbirnevisfatolarakkullanlmaktadr.]
1865
[nsan insan yapan akln ksmen veya tamamen yitirildii bir durum olan, kii
iinbirkusurmahiyetitayanvebunedenledeolumsuzbirdeertayandelilik,
Tasavvuftaveedebiyatndaniinkullanlmtrveneyiifadeetmektedir?
Tasavvufla beslenmi, semboller ve remizler zerine kurulu bir edebiyat olan
tasavvufedebiyatndadeliliingerekanlamdakullanlmolamayaca,buedebi
yata yabanc olmayanlarn kolaylkla tahmin edebilecekleri bir eydir. Bu nedenle
dedelilikkavramnnarkaplannainmekgerekmektedir.
Tasavvuf edebiyatndaki ikinci delilik trn meydana getiren bu sre, zahir
vebatnolmakzereikikatmanlbiranlamasahiptir.Budurum,szkonusudeli
liintemelindebulunanakn,ortayakbiiminebalolarakbeerveila
holmakzereikikategoriyeayrlmasndankaynaklanmaktadr.
Zahir anlamn merkezinde beer ak, batn anlamn merkezinde ise ilah ak
vardr.
Zahiranlam,aynzamandadeliliingerekanlamdr.Yanikiininaksebebiyle
akldengesininbozulmas durumunuifadeetmektedir.Batnanlamaulaabilmek
iin yaplmas gereken tek ey, sz konusu delilie sebep olan ak, beer dzey
denilahdzeyeekmektir.Aksebebiyleortayakanbirdelilikolduuveyarat
lneticesindeortayakanikilikdurumununortadankaldrlmassrecinianlat
tiindebudelilii,BirlikeGidenYol:AkDeliliidenilmitir.]
1866
Abdullahb.Mbrekkaddesellhsrrahulazizgenliindebircariyeyevuru
lur. Bir akam sarho arkadalaryla bir araya gelir. Sonra onlardan birini yanna
alarakcariyeninevininduvarnndibinegider.Evindamnakancariyeilesabaha
kadar birbirlerine bakrlar. Sabah ezan sesini duyan Abdullah, henz yats ezan
okunuyor sanr. Ortalk aarnca iin gereini anlar. Bu onun iin bir uyar olur.
Kendikendineyleder:
Btn gece boyu heva hevesine uyarak usanmadan, bkmadan ayakta dur
dun.ayetbirimamnamazdauzunbirsreokusayd(camidefazlabeklettidiye)
deli divane olurdun. Bu dava karsnda imdi senin mmin ve mslmanln
neredekald?Sylebakalm!.
1867
Derdicnnnatyreler,
Barmstndedermnegeldim.
Cnnnderdibendeyralerat,
zmstndedermnegeldim.
mmSinnnhkipyine,
mmSinnnayanntozuna,

1865
(AKDEMR,2008),s.1113
1866
(AKDEMR,2008),s.79
1867
Ali b. Osman Hucvir, KeflMahcb (Hakikat Bilgisi), (Haz: Sleyman Uluda), s
tanbul1982,s.192

Niyzi Msr eyhi mmi Sinan kaddesellh srrahulaziz hakknda duygula

rnifadeetmektedir.
YremibildimYrimdenimi,
YarambildimYrimdenimi,
Bendekisevgininaslsebebimeereyhimdenoluyormu,diyerekeyhine
mracatettiinibuekildekurtulacananlatmaktadr.


132
BenoMsryemvcdumMsrnaholmuam,
Benkidemilminsrlarnavkfm,
hakikatdefinesinikefetmihemdeleminhaytym.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzin,menkpnmelerinegre,tarikatta
kiseyrislkesnasndakutbiyetmakamverilmesizerinebumazhariyetini,bu
ilhiileifadeetmitir.
1868
Fakatdahasonrakutbiyetmakamnnokmesuliyetliolduunugrerekbuva
zifedenaffedilmesiiinAllahTelyayalvarmvebununzerinekutbiyetmaka
mndanalnmtr.Aadakibeyitlebalayanilhisinidebusradasylediirivayet
edilir.
1869
bnivaktimbenebelvaktolmazm
Abdimahzmbentasarrufbilmezim
1870
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzbuyurduki:
KendisineKuranKerimverileneilmikmilverilmitir.Buyzdenmahlkat
ierisindeMuhammediolanlardandahatam(etemm)yoktur.Ziraonlarinsan
lk lemi ierisinde yine insanla en hayrl mmettirler. (li mrn, 110) ve

1868
(brahimRAKIM,1750),v.83.Tuhfe,s.2728;BahaDoramac,NiyzMsr,Ank.1988,
s.78.
1869
M.emseddin(Ulusoy)Efendi(18671936)GlzrMsr,S.7576.
1870
Yard. Do. Dr.Kenan ERDOAN, iirEfsaneMenkbe ilikisi Ve Niyzi Msrnin
MenkabelerineGreBaziirlerininHikyesiSosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1,s.47

onlarlemingneigibidirler(Bkz.elFtht,11/107).
1871
Herzamanbendegizlikaldgayblgaybnsrlar,
Bendediremnetsrlaronusaklamdefineyim.
Birhikye:abnEfendihazretlerininnamaznklmannsevabnbeynidp
naklitdilerki;
HacBayramSultn(kaddesellhsrrahlazz)hazretlerihireteintiklit
tikleri gn, bir ifti Ankara ehrine sabn demir yapdurmaa gelp grd ki
dkknlarda kimse yok. Meer Hac Bayram Sultnn namazna gitmiler. Ol
dah sabn demirn beline sokup azizin namazn klup badeh (sonra)
demrciler sabn demrn ocaa koyup ve ok ikdam (devaml) idp
kzdramadlar. Ve ciz ve mtehayyir kalup, kadya ve mftiye ilm ettiler.
CevbndavekefisrrndavehikmetindeanlardahcizolupakbetHacBay
ram Sultn hulefsndan ilmi lednnde ehl olup ve (allemnahu min lednna
ilmen)ye mazhr olan Hzr Raslllah sallallh aleyhi ve sellem sfat br azze
lmetdklerinde,
sabndemrnikandeiletdndeybiilhmillhsulidpolkimesnedah
kend de getrp Hac Bayram Sultnn namazna hzr oldun haber
virecek,olazzehlihlhalliiklidppkitikdileHacBayramSultnn
namazn klan, ol sultn hrmetine cehennem odna yanmamaa iarettir
dey tahkk itder. Ve dah cmle vilyet halk sab olancklarn bile getrp
azizin namazn klmaa bu kadar meyl ve rabetleri vriken Muharrem Efen
dinin bu kelmndan rabetleri dah ziyde olup Hac Bayram Sultnn ve
ByezdBestmhazretlerininnamazgibiziydekesretveizdihamold.
1872

1871
(KILI,1995),s.97
1872
(FUAD),v.68b70a
Bumenkabeninbakabirversiyonudauekildeanlatlmaktadr.
Hz.Kudds,1265/1848tarihindeBor'daHakkayrmtr.Hz.Kudds'ninvefatetti
i gn, kylnn biri de krlan saban demirini tamir ettirmek zere Bor'a geldiinde, ok
kalabalk bir cemaatin cenaze namazna hazrlandn grnce, abdestini tazeleyerek ce
naze namazn klar. Hemen iine dnmek niyetinde olduundan, yakndaki bir demirci
dkknna girerek, tamir etmesi iin saban demirini ustaya verir. Demirci, ocaa koyduu
demirin bir trl korlamadn, saatlerce urat halde dvlecek hale gelmediini g
rnce,aknbirhaldednceyedalar.Busrada,yaknbirtand,dkknagirer.Demir
ci,durumuonaanlatr.Oda,kylye;
"Sennerelisin,budemirineredengetirdin?"diyesorar.Kyl;
"Ben filan kydenim. Bu demir, dn ift srerken bir kayaya taklp krld. Tamir ettir
mekiinbugnburayagetirdim.Bor'agirdiimde,einigrmediimbircemaatekatlarak
cenazenamaznkldktansonrabudkknageldim."deyince,okii;
"Senin, adn sormadan namazna itirak ettiin zt, Byk Vel, Hakk A eyh
Ahmed Kudds Hazretleriydi. Allah Tel, deil onun namazn klan, o cenazede hazr
olanaletveedevatdaatetenmuhafazaetmitir."der.mansahibiolanbukyl,yeni

BenHakkncemlinicmleeydeakagrmem,
Onuniinbuaynalarabaktmdansevinliyim.
Herszmkntkenzinkilitanahtarolmudurur,
Hemsnefesiileherbirnefistegizliyim.
Cmlemevcdtverdimbenbirlikvcduna,
Zt,esmvesftnilehlbiranm.
Yerdegktehernekimvarbbanabaldr,
Benakvegizlienbyktlsmm.
NiyziMsr,benlemindevrindeolanmerkeziolantlsm,kibritiahmergibi
dt yeri kimya eden, ismi zam gibi tesiri vcud eyleyen tlsm ilahiyim de
mektedir. nsan yaratln merkezinde olduu gibi, kamil insan ise Hakkn tecelli
mazharolmasasndanleminmerkezidir.
BenoMsryemvcdummsrnaholmuam,
BenoMsryemvcdumehrineholmuam,
Velgerisonradanolmusamdamanadaenncekisrrm.
[Tevratnilkayeti:
AllahTel,ncemuazzambirnesneyaratt.Sonragkleri,sonradayeri
yaratt.
Bu ayette geen Vehim (muazzam bir nesne) kelimesi byk an sahibi
manasnda olup, Efendimiz Muhammed Mustafa (sallallh aleyhi ve sellem)
ruhudemektir.NitekimHadsierifteylebuyrulmutur:AllahTelilkya
ratteybenimruhumveyanurumdur.
Tevratn ilk ayetinde geen El vehim kelimesini ebcetle (harf hesab) he
sapedilirsedoksanikikar.BurakamMuhammedismininebcedineuygun
dur.
MusaleyhisselmTevrattanokuyarak:
YaRabb!Benbirmmetgrdmki,onlarmmetlerinhayrlsdr.man

birsabanalpkynedner.(Kudds,Tarihsiz),s.19

etmeleriiininsanlaraemrimarufvenehyimnkeryaparlar.lkvesonkita
bainanrlar.Dalletehlinekarcihatederler.BirgzkrolanDeccalilesa
varlar.Bunlarbanammeteylededi.
AllahTel;YaMusa!OnlarAhmetin(aleyhissaltvesselam)nmme
tidir,buyurdu.
YineMusaleyhisselmTevrattanokuyarak:
YaRabbi!Birmmetbuldumki,onlarokhamdederlervehkmedicidir
ler.Biriyapmakisteyinceinallahderler.Onlarbanammeteyle,dedi.
AllahTel;YaMusa!OnlarAhmetsallallhaleyhiveselleminmmeti
dir,buyurdu.]
1873
Raslllahsallallhaleyhivesellemvemmetineiaretileonunlaolanbera
berliihaberverenNiyziMsrilksrrnmuhabbetdairesiniaklamtr.

Deki:eersizAllahseviyorsanzhemenbanauyunkiAllahdasizlerisevsin
vesularnzmafiretlertsn,Allahgafurdur,rahmdir.
1874

1873
(ALTUNTA,2004),s.92
1874
limran,31

133
Vezin:MeflnMeflnfeln
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
Odurdemkinefsintanmtr,
OlupturHzrlysilehemdem.
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem.
Eerreermervmirt,
Kamununasldrdemdekidem.
Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem.
Grndbahrkndanbuncaemvc,
Olurzhirgideryinekalryem.
Bulemdebahirdirhemmevlid,
Annemvcdrekiledemem.
Hezrnmevcibirandayokedip,
Ederemslinitecdiddemdem.
Acebmislidemekgayridemekmi
Yahutaynmi,ycemimidesem.
Bilenaynbilmeyengayrdemek,
Budurfcevapallhlem
zevvelkidirsretledrrgayr,
Kiyanicanodurterkibodemem.
Kizircanbirolduoksret,
Budurkavlimuhakkikhemmsellem.
Desenninbilinmezhll,
noldursonraniinderkibilmem.
Tegayyrdenbilinmezlikzuhru,
Birliktendrrdediibilsem.
Niceyseneeiuldagnl
OzevkiarzularSndebkem
Talebevvelkizevkhkmicandr,
Cehlterkibininhkmolepsem.
Kambirnoktadrilmancakeydost,
oaldkadolarkalbehemmugam.
Niyztahtbdanoktaoldu,
Alininsrrnaolalmhrem.
Hdnnsunnaynelem,
Dptrsniinmirtdem.
Hdnnsanatkraneiineaynadrbulem,
Yaratanndmaynasdrdem.
dem, beeri lemde Allah Telnn tecellisi zuhur etmi aynasdr. Rahmann
nefesinintecellisiolandem,suretiileHakknbeerdekizuhurudur.
Odurdemkinefsintanmtr,
OlupturHzrlysilehemdem.
demodurkinefsinitanmtr,
Hzrvelysilecancierarkadaolmutur.
Mevln genliinin balarnda bir gn vaiz esnasnda Hzr ve Msa

aleyhisselmn hikyesini anlatyordu. lh dost ebrarn kendisiyle vnd
emseddiniAttrdamescidinbirkesindetamhuzuriindeoturmutu.Vaiz
esnasndaacayipekillibiradamnbirkedeoturduunuveherdefasndaba
nsallayarak:
Dorusylyorveiyianlatyorsun,sankisenaramzdancbirahs
msn gibi demekte olduunu grd. Bu szleri iitince, onun Hzr
aleyhisselm olduunu anlad. Hemen eteine yapp ondan yardm dilemek
istedi.Hzraleyhisselm
Biz hepimiz ondan yardm diliyoruz. Btn abdaln, evtadn ve ileri gelen
kutaplarnsultanodur.Sen,onuneteineyap,neistersenondanistededik
ten sonra birdenbire onun elinden eteini ekip kayboldu. emseddini Attr:
BenMevlnnnelinipmeegittiimvakit,Mevln:
Hzrnebivedierbtnazizlerklarmzdandr,buyurdu.Benbunun
zerinehemenbakoyupmritoldumdedi.
1875
Negrrseiyikemzrbl,
Grrznefsiniherbaktdem
1876
.
Negrrseiyivekt,alakveyksek
Herbaktanznefsinigrr.
nsankmilkinattaiykem(iyikt)vezirbl(alakveyksek)neg
rrseHakkgrdiinvekendisininHakk'dayokolmuluunubildiiiinbtn
lemde de kendini grmektedir. Zira gren, grnen ve ayna hep o'dur ve
dem'deki demdir, yani Allah Telnn kinat dem iin yar klmaya devam et
mesidir.
Eerreermervmirt,
Kamununasldrdemdekidem.
Greneermanzaraveaynaolsun,
demdekinefeshepsininasldr.

1875
(YAZICI,1995),s.541(256)
1876
Dem: f. Nefes. Soluk. * Az. * Nazar. * An, vakit, saat. * Koku. * Kibir, gurur. * li,
yksek.*Krk

Nefestirbahrztancakhurfu,
Annemvcbiloladuhurrem
1877
Ztderyasnefestirancakharfleri,
Onundalgalarbilkiolbahtiyarvesevinli.
Zt denizi (bahr zt) olan bu lem sanki Hakkn frd bir nefestir. Ancak
onun hurfu ( mnnn harflerde grnr'hale gelmesi gibi grnt kazanan
mazharlan) o denizin emvac (yani dalgalar) dr. Onlar zahir olur, yani grnr,
sonragiderlervedeniz(yem)yinekalr.uhaldedenizodalgalarnasldr.
Lisan, insn ruhu nefheden ilh nefesin hakikati zere sadece insana bah
edilmi bir ltuftur. Zr insann nefesi, metafizik ilh dzeyde nefesr
Rahmneklindeisimlendirilenmnnnbirsretindenibrettir.Nihtahlilde
nefesiilhyedayananinsnnefesisefarklmahrelerinegrebulisannharf
lerini ve kelimelerini oluturur. Nefes alan kimse, konumak istedii zaman,
farklmahrelerdenkannefesivastasyla,kalbenbilipkonumakzerekarar
kldeyleriharf,sesveszleredntrr.
1878
Hz.saleyhisselma,mevcdtahayatverennefhaiilhilmiverilmitir.O
herhangibir sretenefhettiizamano sretAllahTelmnizniylehayatbu
luyordu. te Rahmann nefesinden ibaret olan nefhai ilahi vastasyla Hz. s
aleyhisselmalleridiriltmehasletivebnlArabninilmisevdediiharf
ler ilmi verilmitir. nk harflerin yn da ancak kalbin ortasndan kan ve
hayat kayna havadan ibret olan nefhadan hsl olur. Hava mahrelerde
inktayauradndaharflerzuhureder.
1879
leme hakikati cihetinden, rahmnn nefesi olmas cihetinden bakldnda

o,ancakAllahTeldrdenilir,diertaraftanlemebuilhnefesteekillenmi
sretler olmas cihetinden bakldnda ise o, mahlkattr denilir. Nefes, Hakk
iin btn, halk iin zhir olduundan Hakkn btn halkn zhiri, halkn btn
iseHakknzhiridir.
1880
lem,AllahTeldanbakaherey(msiv)olduundanOndanayrdr.
Ne var ki lem, Rahmann nefesinden zuhr eden kelimeler olduundan her
ynden bir ayrlk sz konusu deildir. nk nefes, nefes sahibinden ayr ol
madiinAllahTelnnsonsuzkelimeleriolanlemOnunnefesiyleayndr.
Nefes de Rahmann kendisi olduundan kelimeler (lem) Rahmann ayndr.
Bakabirifadeylelem,Hakknzuhryeridir.ZttibrylaAllahTelherey
den mutlak mnezzeh olmas sebebiyle lem bu ynden Allah Teldan ba
kadr. Fakat lemde Allah Telnn isimlerinin tecellsinden baka bir ey bu
lunmadndan lem Allah Teldan ayr deildir. te bu ekilde bnl Arab,
Allahlemmnasebitihususundasrekliaynlkveayrlvurgular,nihyetbu

1877
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl.
1878
1879
bnlArab,Ftht(thk.)c.III,s.89,91.204.(AKMAKLIOLU,2005),s.217
1880
bnlArab,Ftht,c.IV,s.85.(AKMAKLIOLU,2005),s.352

husustakigrleriniO/Odeileklindekielikilibirifadeylezetler.
1881
Allahilemutlakyoklukarasndabulunup,herikisininzelliklerinitayanbir
berzaholduuiinmnnikiynvardr:Hakkaaitbtnyn,halkaaitzhir
yn. Btn ynyle Hakkn nefesidir, zhir ynyle btn lemin zuhr ettii
ilk unsurdur. Bu berzah vastasyla bir taraftan Hakk, mahlktnn sfatlarn
kendineizafeederken(tebih),diertaraftanmahlkat,Onunsfatlarylasfat
lanabilir.
1882
Grndbahrkndanbuncaemvc,
Olurzhirgideryinekalryem.
Deryannkaynandabuncadalgagrnd
Zhirgidince,yinekalryem.(yiyecekerp)
Bulemdebahirdirhemmevlid,
Annemvcdrekiledemem.
Bulemdederyadr,hemdoumlar
pheetmedensylerimkionundalgalardr
Acabahemdenizhemdalgaolanbulemdeveya(Elestgibi)ncekilemlerde
varolupbirerdalgagibiyokolaninsanlarnkendi,ncekihallerininmisli(benzeri)
olmalarnedir?ncekindengayri(baka)varlklarolmakmdr?Yoksaaynmveya
cem'imi(yanihemaynhemfarkl)olmalarmdr?
Hezrn
1883
mevcibirandayokedip,
Ederemslinitecdiddemdem.
Binlercedalgasnbirandayokedip,
Hervakitbenzeriniyenidenyaratr.
Hakkn,ynsbiteyisbttanvcdakarmasifadeedilirkenkullanlan
bu zaman bildiren kalplar her hangi bir zamansal ardkla iret etmezler.
Zr Hakkn yn sbiteye varlk bahetmesi ezelden ebede kadar devam
edensreklibirameliyedir.Hakkniradesidesadecebelirlibirzamanataalluk
etmez.
1884
Mevlnkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
Hernefestednyayenilenir.Fakatbiz,dnyayylecedururgrdmz
den bu yenilenmeden haberdar deiliz. mr su gibi yeniden yeniye akp gi
der. Fakat cesette bir daimlik gsterir.Elinde hzl hzl oynattn ucu ateli
birsopanaslupuzunvetekbiratehattgibigrnrsemrdepekabuk
akpgetiindendaimbirekildegrnr.

1881
1882
1883
Hezaran:f.Binler.Binlerce.Pekok.*Blbller
1884

Atelipsallasanategzneupuzungrnr.Bumruzunluunuda
AllahTelnnteztezhalketmesindendir.AllahTelnnyenidenyeniyeve
sratlehalketmesi,mryleuzunvedaimgsterir.Busrrbilmekisteyen,
pek byk ve derin bir lim bile olsa (kendiliinden bilemez, ona de ki: ite
Husmeddinburacktadr.Oycebirkitaptrondanren)
1885
Acebmislidemekgayridemekmi
Yahutaynmi,ycemimidesem.
Acababenzeridiyeyimbakasmdiyeyim
Yahutaslm,yhepsimidesem.
Sf, kalb madeleriyle ve aktif hayli vastasyla kintta sonsuz okluk

ierisine ayr ayr salm olan lh kemli, lh hakikati bir anda, dorudan
btnclbirekildegrr.
1886
Bilenaynbilmeyengayrdemek,
Budurfcevapallhlem
Bilenasldr,bilmeyenbakasdemektedir,
Buduryeterlivedurucevapallhlem
Kur'an Kerimde Biz yerin, onlar (in cesetlerin) den ne eksilttiini bilmiiz
dir
1887
ifadesiyeralmtr.Birncekiyetteisekfirlerinszleriylenaklediliyor:
Bizldmzvetoprakolduumuzzamanm(tekrar,hayatadneceiz?).Bu,
(ihtimal ok) uzak bir dn''. Demek ki kfirlerin tamamen toprak olduunu
zannettikleri bedenden topran yok edemedii bir ey kalmaktadr. Bu yle bir
eyolmaldrkikyametsresinin4.cayetindedebelirtildiigibiinsannparmak
ularna varncaya kadar, btn ayrntlar ile sabit kalmas gereken hviyet tayin
edici zelliklerinin yeniden iade edilmesine imkn versin. O halde topran yok
edemedii bu unsurlar belki bir ak nokta roln oynayacak bir noktada ilemi
bazifrelerdir.
Demek ki bu ifreleri biz bilmediimize gre bizim iin yeniden halk edilen
vcudeskisindengayri(baka)birvcuttur.
zevvelkidirsretledrrgayr,
Kiyanicanodurterkibodemem.
Enncezdr,sretteduranbakasdr.
Yanicanzdr.Terkib(beden)eOdurdemem.
[NakibendHazretleriMuhammedParisakuddisesrruhulazze
Bizim vcudumuzdan murat Muhammedin zuhurudur. Diyerek birliktelik

1885
1886
1887
Kf,4

tekisrrnifasnyapmtr.
MecnununBizbirbedenegirmiikiruhuzszdetektenhaolmuuz
aremizdir.Aslndaikiruhikibedendeolur.Denilmekistenilenikimizikiliktengeip
birliksrrnaermiizdir,demektir.
KurnKerimdeAllahTelylebuyurdu:Kullarm,sanabendensorarlar
sa, ben yaknm.
1888
Bu yaknl kul birleme olarak dnmemelidir. nk Al
lah Tel, hibir eyle ittihat etmedii gibi; herhangi bir ey dahi onunla ittihat
etmideildir.AllahTelyahibireyhululetmediigibi;AllahTeldahihibir
eyehululetmideildir.
AllahTelnnyaknl,hernekadarkeyfiyetivebenzeriyokise,de;lkinbu
rada vehmin yeri vardr. Vehim kavram ve hayal dairesi dnda kalan, Allah Te
lnnyaknldr.]
1889
Kizircanbirolduoksret,
Budurkavlimuhakkikhemmsellem
1890
Kiziroksretbircanoldu,
Kesinhemkabuledilmiszbudur.
Desenninbilinmezhll,
noldursonraniinderkibilmem.
Dersenniinbilinmezbuyksekhl,
nkodur.Sonraniinderbilmem.
bnl Arab nin de vurgulad gibi: (tasavvuf tecrbe), fikrin vkf ola
mayaca kadar byktr. Fikir mevcut olduu srece mutmain olup sknete
ulamakimknszdr.
1891
Tegayyrdenbilinmezlikzuhru,
Birliktendrrdediibilsem.
Haldenhalegeiindendolayvarlbilinmez,
Birliktedurursamdediinibilirim.
Tevhidibilenancakbuszlerianlayabilir.
Niceyseneeiuldagnl

1888
Bakara,189
1889
1890
Msellem: (Selm. den) Teslim olunmu olan, doruluu eksiz kabul edilen. Herkes
tarafndan kabul edilip emniyet ve itimad edilen. * Tasdik edilip inkr edilmeyen. * Ayp
lardanteberriolunmu
1891
bnlArab, Risletn ilelmm erRz, (Resil), s. 224. (AKMAKLIOLU, 2005), s.
88

OzevkiarzularSndebkem
Niceyseuludurgnlveneesi
YaratandasayszcaOzevkiarzular
Talebevvelkizevkhkmicandr,
Cehlterkibininhkmolepsem.
Canhkmnnzevknceistektir.
Cehaletterkibininhkmisedilsizdir.
Saygdeerkarncalarbalangtanberiyuvayapmaiinekarncayuvasya
parak balamlar ve hala da yle devam ederek, bu konudaki sebatlarndan
dolaybykbirerefkazanmlardr.Oysainsanayrangnll,tutarszbirya
ratkolduuiin,belkidesatranoyunculargibihedefideilde,hedefegiden
yolusevmitir.
una kesinlikle inanabiliriz, insann yneldii tek hedef, hedefine ulaa
bilmekiinharcadsrekliabadr;bakabirdeyilehayatnkendisidir.Oy
sahedefikikereikidrtten,birformldenbakabireyolamaz;beyler,ikikere
ikidrtederisebuaslndahayatnkendisideil,lmnbalangcdr.nsan,iki
kere iki drt ederden hi olmazsa bir korku duymutur ve u an benim iimde
debukorkuvardr.
Evet, insann tek yapt bu kesin sonularn peine dmek, bunun iin
okyanuslar amak ve hatta bu uurda lm bile gze almaktr. Ama dier
yandan da aradn bulacandan dolay d patlar. nk bilir ki; eer ara
dnbulursa,artkarayacakbireykalmayacaktr..
Peki, biz insanlar nereye gidebiliriz? Hedefe doru her adm ayn zamanda
byk bir huzursuzlua sebebiyet verir iimizde. nk insanolu amalarna
doru
ilerlemeyi sever, amacn elde etmeyi deil. Gerekten ok gln bir

durum,ikikereikidrteder,yinedeekilecekbirdurumdeildir.
1892
RuhunilkisteiAllahTelyakavumaktr.nkkavutuueyleronutat
minetmediindenAllahTelybulmakancakhuzurverir.nksonsuzlukvar
dr.
Kambirnoktadrilmancakeydost,
oaldkadolarkalbehemmugam.
Eydostancakilimtamamenbirnoktadr,
oaldkadolarkalbezntvegam.
Alininsrrnaolalmhrem.
Hz.Alininsrrnaolalmhrem.

1892
(Dostoyevski,2004),s.43
lmiLedndennasipalmakisteyenHz.Alikerremellhvecheyemuhtatr.
bni Abbas, Mcahit ve mer bin Hattab'tan naklen, Raslllah sallallh
aleyhivesellembuyurduki:
"ayet aalar kalem olsa, denizler mrekkep olsa, cinler hesap etse, in
sanlardaktipolsalar,AlibinEbiTalib'infaziletlerini(erdemini)saymaklabi
tiremezlerdi"
1893
Hz.Alikerremellhvecheashabkiramnenbykfkhlimlerindendi.Hal
ledilemeyenmevzularonahavaleedilirdi.HattaHz.merradiyallhanhbuyurur
ki:
ayetAliolmasayd,merhelakolurdu.

1893
bniOsmanelElZehebi'nin"Mizan'ltidal"c.3,s.467/elKncieafii'nin"Kifayet
tTalip"s.252/bnibniHacer'in"Lisan'lMizan"c.5,s.65/elElZehebi'nin"Tezkiret'l
Huffaz"s.8/elHamvinieafii'nin"FeraidesSimtayn"c.1,s.16/elKunduzielHanefi'nin
"Yenabi'lMevedde"s.121/MenakbHvarezmis.2/MenakbAhmetbinHanbel

134
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,
erhedeanahlimisnemdekiyrem.
Olevkileki,cnudiliprtalebolsa,
DesenezamanaraYaRabdilikram.
nnefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Bumaniyeyokbendeilcmnolarem.
Terkeylesehemrilenmsunuoler,
Olvaktoyrekyarasnamerhemsarsam
DerdsizlerdikengrnrgeriNiyz,
Pervneyeod,blbledimglzrem.
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,
erhedeanahlimisnemdekiyrem.
Acababirkimseyokmukionasnemiyrem,
Hlimisnemdekiyaramonaaklaya.
Yara,derdiniaretidir.Yaradakidurumderdindebyklnzahirengsterir.
Busepepletabiblerdederdevakfolurlar.
Olevkileki,cnudiliprtalebolsa,
DesenezamanaraYaRabdilikram.
Olevkileki,cnvegnltalepdoluolsa,
DesenezamanYaRabbiberraklaakaragnlm.
nnefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Bumaniyeyokbendeilcmnolarem.
nknefsinibilsekiiAllhbilirmi,
Buengeleyokbendeilcm,nolarem.
Terkeylesehemrilenmsunuoler,
Olvaktoyrekyarasnamerhemsarsam
Oerhemrilenmsunuterkeylese,
Ovakitoyrekyarasnamerhemsarsam
DerdsizlerdikengrnrgeriNiyz,
Pervneyeod,blbledimglzrem.
GeriNiyzyiderdsizlerdikengrnr,
Pervneyeate,blbledimglbahesiyimdir.
NiyziMsr,bizinaslgrmekisterlerseylegrnrz,demektedir.Ebu

cehilbirgnRaslllahsallallhaleyhiveselleme
BeniHaimdesendendahairkinsuratlbirigelmemitirdedi.
Raslllahsallallhaleyhivesellemhernekadarhaddiniatnsadayine
dorusyledindedi.
BirazsonraEbubekirradiyallhanhRaslllahsallallhaleyhivesellemin
yannagelince
EygneyzlResul,Sendendahagzelyzlbiryzgrmedimdedi.
Bununzerine
Eyazizdost,eydeersizdnyadankurtulan,dorusyledindedi.
Oradabulunanlarbudurumkarsndaarp,
Ya Reslullah! Bu ikisi birbirine zt eyler sylediler. Sen her ikisine de
dorusyledindedin,bununsebebinedirdiyesordular.
Ben Allah (celle cellh)n cillad aynaym, bana bakan kendini g
rr

135
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,
Abdimahzmbentasarrufbilmezem.
ndimdirhakkatgnei,
nymbengitmezem,bengelmezem.
Meryemirebendourdumbirgulm,
Hembikirhembirglmkimsolmazam.
Bendourdumatasnsyhem,
ttislimvaranaayrlmazam.
SanmakimMehdbenim,MehdOdur,
AdYahydrannyanlmazam.
VasfdrEsmiHsncmleten,
Buszisbatacizkalmazam.
Srrilebanaiimdensylenir,
Msrybendomazam,benlmezem.
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,
Abdimahzm
1894
bentasarrufbilmezem.
Vaktinocuuyumbenvaktinbabasolmazam,
Safibirkulumbentasarrufbilmezem.
bnl vakt olan kimse, gemi zaman ve gelecek zamana bakmaz, yani ge
mite ne olmu ve gelecekte ne olacak, bunlara bakmaz, belki o imdiki halin
zuhrtnabakarveimdikizamnnhalinegrehareketeder.
Ebulvaktise,herolanzamanabakar,yanigemiteneolmu, haldenevar,
gelecekte ne olacak, onlarn hepsini dikkate alr ve bilir. Bunun makm dierin
den daha yksektir. bnil vakt abdi mahzdr (saf ve halis kul). Ebulvakt tasarruf
edendir, yani kevni kermet (hriklde eyler) gsterir. Hlbuki bnilvakt olan
byle eyden holanmaz. Esasnda Ehlullh ve enbiya kermet gstermee ve
mucizeizhrnarabetetmezler.nkmucizevekermetAllahTelnniidir.
Hlbuki halk ana ind edecek ve man etmedikleri takdirde fiilullha man etme
dikleri cihetle kendilerine lh gazab nzil olacaktr. Bunun iin Nebler mucize
gstermekten ekinirlerdi. Zir mmetleri gsterdikleri mucizeye inanmadklar
zamanTanrsalceznndageleceinibilirler,ekinirlerdi. Esasen Neblerefkatla
muttasfolduklarndanmmetlerinemucizeizhrkendilerinegayetargelirdi.
ndimdirhakkatgnei,
Hakkatgneizamandimidir,

1894
Mahz:Safivehlis.Katksz.Srf.Hs.Hulusilemuhabbet.Tkendisi.Sadece.Su
katlmamhlisst
Andediimizudurki,blnmezzamandemektir.Zamanisesenelere,seneler
aylara,aylarhaftalara,haftalargnlere,gnleryirmidrtsaate,saatdakikalara,
dakikalarsniyelerevesireblnerekdevameder.HlbukiHakikatgnein
dimdir, hi blnmez. Yukarda ikinci beyitte Msr efendinin Ben nm, ben
gitmezem,bengelmezemdemesiuyeticelleyemstenittir:
YaBizilkyaradlileyoruluverdikmi?(acizmikaldk?)
Hayr.Onlaryenibiryaradltaniddetlibirekkiindedirler.
1895
nkHakkn
her anda bir tecellsi olur, bir anda iki tecell veyahut iki anda bir tecellsi olmaz.
Eer bir anda iki tecell (grnme, gayb leminden baz hususlarn grnmesi)
olsa hsl tahsil (yani tecellnin meydana geliinin bilinmesi gerekir) lzm gelir,
yokeerikiandabirtecellolsaabes(beyhudeey)olur.Ksacashsltahsilve
abesten Cenb Hak mnezzehtir. Allah Tel her anda bir tecellde bulunur.
Mevcdat (cmle yaratklar) her an yok olur, yine vcda gelir. Velkin bu yok
olup var olmay Ehlullhtan bakas grmez. Bu unun gibidir: Mesel bir eme
den gayet hzl olarak su akyor ve hzndan su durur gibi, sanki hi akmyormu
gibi,grnr,hlbukigelenbusubirdahageridnermi?Dnmez,dimayenisi
gelipakmaktadr,gidensugeriyegelmez.tebudaanngibidir.

Buyuracaktrki:Yerdenekadarsenelerkaldnz?
Diyeceklerdirki:Yabirgnveyabirgnnbirazkadarkaldk.mdisayanlara
sor.
Buyuracaktrki:Sizancakpekazkaldnz,eersizhakikatenbilirkimseler
oldunuziseniz.
1896
Meryemirebendourdumbirgulm
1897
Hembikirhembirglmkimsolmazam.
Meryemirebendourdumbirgen,
Hemdeeldememiimhemdesolmayanbirglm
Bendourdumataszsyhem,
ttislimvaranaayrlmazam.

1895
Kf,15
1896
Muminun,112114
1897
Gulam:Gen,delikanl.Byhenzbitmemigen.Esir,hizmeti,kle

Benhemdesybabaszdourdum,
Birliimvardronaayrlmazam.
AdYahydrannyanlmazam.
OnunadYahydryanlmazm.
Mehdnin ve hayat verenin Allah Tel olduu, kendisinin bu szleri (Mehd

yim,Yahyaym..)zahirolduuanlatlmaktadr.
AllahTel,Raslllahsallallhaleyhivesellemehitaben
pheyokki,sensevdiinihidyeteerdiremezsin.VeAllahdilediinihidyet
erdirir ve o, hidyete erecekleri daha ziyde bilendir.
1898
buyurduu iaretiyle
bakalarnaslbunusyleyebilirdenilmektedir.
Yahya:branicedeAllahltufkrdranlamndadr.
VasfdrEsmiHsncmleten,
Buszisbatacizkalmazam.
EsmiHsnnnhepsizelliidir,
Buszisbatacizkalmazm.
Msrybendomazam,benlmezem.
EyMsrbendomazm,benlmezim.
KudsihadislerdeolduugibibuilahideAllahTelileolanbirkonumavardr.
Fakat bazlar bu szlerin hepsini Niyzi Msr kuddise srruhulazize hamletmi
lerdir. Bu nedenle yanlmlardr. Bu cmleler ile her eyi yapann ve yaptmz
sandmzeylerinhepsiAllahTelyaaitolduubildirilmitir.

1898
Kasas,56

136
smnmanevninemsnecmmhym
1899
Sretgerigedymakilininhym
Marifetdehrkadrolupedindimktc
Safhaisretmiyimbensofiyullhmym?
Tayyedipnstbahrigarklhtolmuam
Bahrvahdetdemakmmandabenbmhiyim
Kadsiyhmperrblminscinninrehberi
Mazharnrsftmzteynerhym
BahrakagarkolupdrMsriyklarn
TlibiHakkmdiyengelsinbugnghym
smnmanevninemsnecmmhym
Sretgerigedymakilininhym
Manevsemanngnei,yldzveayym
Srettegerikimsesizimamaakilininhym
Marifetdehrkadrolupedindimktc
Safhaisretmiyimbensofiyullhmym?
Marifetdehrkasahibiolupedindimkntcn
BensretsafhasndamymyoksaAllahTelnnsofusuyum?
Tayyedipnstbahrigarklhtolmuam
Bahrvahdetdemakmmandabenbmhiyim
Tayyedipinsanlkderyasngeipilhlemegarkolmuam
Benmakmvahdetderyasndaolanbirbalm
Kadsiyhmperrblminscinninrehberi
Mazharnrsftmzteynerhym
Talihliboyum,gnlkanadminsvecinninrehberi
Ztnaslnayololansftnnrununzuhuruyum
BahrakagarkolupdrMsriyklarn
TlibiHakkmdiyengelsinbugnghym
1900
Msrklarnakaderyasnagarkolmutur
Hakkistiyorumdiyengelsinbusylediklerimhakikattir.

1899
1900
Agh:(Ageh)f.Haberdar.Uyank.Kalbiuyank.Malumatl.Basiretli.Vkf.Bilen

137
Tecellicemlemazhareyle
1901
EfendmHlikumRabbmlhm
Tarkvaslalutfunrehbereyle
EfendimHlikimRabbimlhm
Hdyyoknihayetfazlucda
Giriftareylemezenbivcda
Keremkllykitbezmiuhda
Fyztilekalbimfeyzybet
Mezkasfiydabehreybet
Cemlinkefediprefihicbet
BihakknrpkinFahrlem
BihubbryrZtEkrem
Dernumzikrinileeylehemdem
Cenbundanbudurherdemniyaz
SivdanpkolakalbiNiyz
Kisensnderdmendinresz
1902
Tecellicemlemazhar
1903
eyle
EfendmHlikumRabbmlhm
Cemltecellsinemazhareyle
Allah Tel ululuk ve heybet sahibi, celal sfatlar ile muttasftr. Ululuk, Allah
Telyamahsustur.Onunzatdabyk,sfatlardabyktr.Fakatbubyklk,
cisimlerdeki gibi hacim veya yallk itibar ile olmayp, zamanla llmeyen, me
knlarasmayanbyklktr.
AllahTelnncelltecellisindenkanmakvesaknmakgerekmektedir.
Tarkvaslalutfunrehbereyle
Lutfunukavumakyolununarehbereyle

1901
Ankara,1998,s.154
1902
VezinzaruretiyleAllhm,lhmokunmal.
1903
Mazhar:Sahibolma,nilolma.ereflenme.Bireyingrnd,izharolunduuyer.
ktyer

Hdyyoknihayetfazlucda
Giriftareylemezenbivcda
Hdnnfazlvecmertliinenihayetyok
Gnahkrvasflvcdatutkuneyleme
Keremkllykitbezmiuhda
Keremkl,uhdmeclisinelykolaym
Fyztilekalbimfeyzyb
1904
et
Mezkasfiydabehreyb
1905
et
Fyztilekalbimifeyzbulanet
Safiyetitatmadanasipliet
Cemlinkefediprefihicbet
Cemlinikefedipperdeyikaldr
BihakknrpkinFahrlem
Bihubb
1906
ryrZtEkrem
HakkniinpknrunFahrlem
ZtEkremSevgilinindrtyr
Raslllahsallallhaleyhiveselleminmbrekruhlarruhucmolduugibi,
cisimleridecismikmilidi.YaratlmlardanvediernebilerdenOnunemilive
hilyei eriflerini
1907
derleyecek, toplayacak, kemline ulaacak ve tamamlayacak
birigelmedivegelmeyecektir.
FakatonunarkadalarFahrilemaleyhissaltvesselmvealalihEfendimi
zin zelliklerinden bir ksmn almlar ve nisbetini devam ettirmilerdir. Mesela
drthalifeHz.EbbekirSddk,Hz.merFruk,Hz. OsmanZinnreynveHazreti
AliradiyallahanhmEfendilerimizayrayrsrlardanbirsrtamlardr.
Hz. Ebbekir Sddk radiyallh anh Efendimiz aleyhissalat vesselm ve ala

1904
Feyzyab:f.Bollaan,feyizbulan.Feyzenilolan.Yab:f.Yaften:Bulmakmastarndan
emirkkolup,birleikkelimeleryaplr.Mesel:ifayab:ifabulan,
1905
Behre:f.Nasib,pay,hisse.Teztezsolumak.Vasat,orta
1906
Hubb: (Hibb Hibb Mehabbet) Sevgi, muhabbet, ballk, dostluk. Bir eyi birisine
sevdirmek.Hulus,lzumvesbut.Muhafazaveimsk
1907
Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizinekli,vasflar,huylar,ahlak,
tavrlarvedavranlar

lihEfendimizinarkasndacemaatolarakuyduuenbykinsan,Hz.merFruk
radiyallahanhtebliinzorgnlerindedesteinemuhtaolduuinsan,Hz.Osman
Zinnreyn radiyallh anh nc bir kzm olsa Ona yine verirdim dedii gzde
damatvezenginliiniEfendimizeikrmedenzamannenbykaristokratHazreti
Alikerremallahveche Efendimizisehicretteemanetleriyerineteslimetmekiin
lmdeindehuzuruykusunayatrdvesavalardadmana korkusald en
bykkahraman.
Fakat Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz ilmi ledn srlarnn kayna
olduundan bugn hala ilgi oda olmaktadr. nk dnyev ilerin hakktlerini
oluturan bu ilim hala insanlar kendine cezp eder. Hz. mer Fruk radiyallh
anh , Hazreti Ali kerremallah veche nin bulunmad topluluk iinde mkl
birmeselekmasndanAllahTelyasnrmdemitir.
Tasavvuf alana girdii iin Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz zerine
okeyleryazmakgerekir.Ksacaahsiyetihakkndaunlarsyleyebiliriz.
CabirbinAbdullahelEnsariradiyallahanhdennaklen,Efendimizaleyhissalat
vesselmvealalihEfendimizylebuyurdu:
"AllahTel,herEfendimizinzrriyetinikendisulbndenkld,benimzrriye
timiiseAli'ninsulbndenkld"
Tirmizi bni mer radiyallah anh den yle rivayet etti. Efendimiz
aleyhissalatvesselmvealalihEfendimizashabbirbirinekardeyapt.Hazreti
AlikerremallahvecheEfendimizgzleriyalolarakFahrilemaleyhissaltves
selmvealalihEfendimizegeldiveylededi.
YaRasulllah,ashabbirbirinekardeyapmsn,benikimseyekardeyapma
dnz!EfendimizaleyhissalatvesselmvealalihEfendimiz
Ya Ali kerremallah veche, dnya ve ahirette sen benim kardeimsin dedi.
1908
Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz olaylar karsnda Efendimiz

aleyhissalatvesselmvealalihEfendimizin
YaAli,senKbedurumundasn.Sanagelirler,sengitmezsin.Bukavimeer
sana gelip de bir ii teslim ederlerse kabul et. Gelmezlerse sen ileriye varma
emrineitaatederekyaamtr.
Sonradan gelecek insanlar sevgilerinde arla kaacaklarn bildiinden oul
larnakabrinibilesaklamalarnemretmitir.nkHazretiAlikerremallahveche
EfendimizvarlnEfendimizaleyhissalatvesselmvealalihEfendimizeborlu
olduunu ok iyi biliyordu. Halifelik srasn bile en sona brakt ki, Fahri lem
aleyhissalt vesselm ve ala lih Efendimizin arkadalarnn kymetleri dier in
sanlara ulasn iindi. Ayrca Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz
aleyhissalatvesselmvealalihEfendimizinvefatndansonradoabilecekfitne
yi daha ileriki yllara ekerek Fahri lem aleyhissalt vesselm ve ala lih Efen
dimizin dnyay terk ediinin acs yanna ikinci bir acy mmete yaatmad. O
fitne dnemlerinde ki ar yk tayacak kii idi. O gelecekle ilgili haberleri bilen
ender sahabelerdendi. Mslmanlarn dinleri tamamlanm olmasna ramen,

1908
Tirmiz,3/328;bnAdiy,1/59,1/69;elHkim,3/14

sosyallemeleri ve devletleme temellerinde Onun sabr ve sonsuz ilmi kaynak
olmutur.Bummeteihsanedilmibyknimetlerdendir.
Fakaturasdaunutulmamaldrki,siyashayatiindeolaninsanlarndinleriile
ilgilihalleriyneticilikleriileeletirilmemelidir.nksiyasetHakyolunungerei
olmayan ileri insanlara yaptrmtr. Bu sebeple Hazreti Ali kerremallah veche
Efendimiz ok sknt ekmitir. O eit veya birbirine yakn seviyedeki insanlarn
dengelerini salayan kii olmutur. Gnllerin dnya istekleri ve itihatlar ile
kart anda, dinin ycelii ile nefislerin birbirine aktnda ancak ilmin kaps
Hazreti Ali kerremallah veche Efendimiz tarafndan sakinletirildi. Bu Allah Te
lnnmmetiMuhammedealeyhissaltvesselmvealalihbirikramdr.
1909
Dernumzikrinileeylehemdem
imizikrinileheranbirlikteeyle
Cenbundanbudurherdemniyaz
SivdanpkolakalbiNiyz
Cenbndanbudurherzamanniyaz
Niyzninkalbibakasndanpkola
Kisensnderdmendinresz
Ancaksensinderdtlininresinibulan

1909
(smailHakkBURSEV,2003),s.1417

138
lemirybuldumlemiramenm
Mlikikevnmeknmtaciledrbenim
1910
Onsekizbinlemiseyreyledimseyyarevr
Kbekavseyneridimsrrevednbenim
nseryizzetebasdmkademizzetile
DilSleymnzamnmkafileankbenim
Burumuzunnoktasnancakyinearifbilir
VdiikalbimdegyTrileMsbenim
Gervcdumkatreisezhidderyaolur
Serserigezmecihandanoktaimanbenim
GrbugnsmenmMsrcihnlemim
Mrdeyizindeidemolcanlaracnnbenim
lemiry
1911
buldumlemiramenm
Mlikikevnmeknmtac
1912
iledr
1913
benim
Ssleyenlemibuldumrlembenim
KinatnMlikitacilehkmdarbenim
Onsekizbinlemiseyreyledimseyyarevr
1914
Onsekizbinlemigezegengibiseyreyledim
smailHakkBursevkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
1131senesionbirincigecesiteheccddensonraRaslllahsallallhaleyhi
vesellemigrdm.Banayneldi,zerindebeyazbirabavard.Banayaklanca
eyhim,senedimyceSaidOsmanelFazlikaddesellhsrrahulazizinsureti
ne brnd. Benim yanma oturdu. Ben bir hastalktan dolay iddetle alyo

1910
Ankara,1998,s.155
1911
r:f.Ssleyen.Bezeyen.
1912
Tac:Hkmdarlarn balarna giydikleri mcevherli ve kymetli talarla ssl balk.
Mslmanlarn, Peygamberimizin snnetine uygun olarak veya onu temsilen balarna
sardklarrt;sark,imame.Gelinlerinbalarnakoyduklarcevahirlisslbalk.Kula
rnbandakiuzuncaty.ieklerinortalarndakirenkliparlakksm.
1913
Dara:f. Eski Fars hkmdarlarndan dokuzuncusu Keykubat'n bir ismi. Hkmdar.
CenabHakk'nbirismi
1914
Vr:f.(Tebihedatdr)Gibi,...li,kerre,def'a,shib,mlik,lyklk(yerindekullanlarak
birleik kelimeler yaplr). Mesel: Melekvr : Melek gibi. midvr: midli.
f.(Tebihedatdr)Gibi,...li,kerre,def'a,shib,mlik,lyklk(yerindekullanlarakbirleik
kelimeleryaplr).Mesel:Melekvr:Melekgibi.midvr:midli

rum.Arkadalarmdanyanmdaolanlarla,hakikatbabndanuzunuzunkonuu
yorum.Onlarageneltavsiyelerdebulunuyorum.Sonradedimki:
EyAllah'nelisi!Bensizdensonraleceimiveyasizevarisvehalifeolaca
mzannediyordum.Sizdenncedeil.Ancakbenimmuradmsizinrzanzdr.
Gerekten sizden nce veya sonra lmeyi nemsemiyorum. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem bana tebessm ederek bakt. Bana, sen varisim ve
halifemsin,ancakbendensonraleceksin,diyeiaretetti.Hemenbaktm,oan
vcudumda hastalktan bir hafifleme vard. Nihayet kalktm ve yeni elbiseler
giydim.Raslllahsallallhaleyhivesellemdeoradahazrbulunanlarlabirlik
tekalktveylededi:
Bugecesanamjdelediimeynedir?Dedimki:
Huzurunuz, gelmi olmanz ve lmn yaknl. Bunun zerine ayn ekilde
tebessm etti ve namaz klmaya hazrlanarak oradaki bir safn yanna oturdu.
Bendeaynekildehazrlanmayabaladmveaynhaldeuyandm.
1915
nseryizzetebasdmkademizzetile
DilSleymnzamnmkafileankbenim
nkizzetayaileizzetyurdunabasdm
ZamnnSleymndili
1916
ankkafilesibenim
Niyzi Msr zamannda herkesin haline vakf olan, srlar bilen vb. zamann
padiahdr.
VdiikalbimdegyTrileMsbenim
KalbimdekivdidesankiTrileMsbenim
Gervcdumkatreisezhidderyaolur
Zhidayetvcdumkatreisederyaolur
NiyziMsr,noktasrrndakiHz.Alikerremallhvechetelmihiilezamannda
kendisinemracatedilmesinitavsiyeediyor.Bunedenlezahirdebuilmialmakve
bulmakiinsahibininbulunmas,aksitakdirdemahrumiyetedeiaretedilmitir.
GrbugnsmenmMsrcihnlemim
Mrdeyizindeidemolcanlaracnnbenim
GrbugnsbenimMsrcihnlemim
lyecanveremocanlaracnnbenim

1915
(ETN,1999),s.126;(BURSEV),v.106b,77.Varidat)
1916
Konuan,gnl

O vakit ki, havariler: Ey Meryem'in olu s! Rabbin gkten bizim zerimize
bir maide (sofra) indirebilir mi? demiti. s da Allah Tel'dan korkunuz, eer
sizm'minlerisenizdedi.
Dediler ki: Biz istiyoruz ki, ondan yiyelim ve kalblerimiz mutmain olsun ve
seninbizedorusylediinibilelimvebizonunzerineahitlerdenolalm.
Meryem'in olu s dedi ki: Ey Allah! Ey bizim Rabbimiz! Bizim zerimize
gkten bir mide indir ki, bizim evvelimiz ve ahirimiz iin bir bayram ve senden
biryetolsunvebizimerzketveSenrzkverenlerinenhayrlssn.
Allah Tel buyurdu ki: Ben onu sizin zerinize elbette indireceim. Fakat
sonrasizdenkimkfrederseartkBenlemlerdenhibirkimseyitazibetmeye
ceimbirazapileonumuazzepklarm.
1917
BiriirindebnlArabkaddesellhsrrahulazizyleder:
ZamanzamanMs'nneratineinanrmda,Yahdininyolunukabulederim.
Gh.Kendimisnneratineinanmvekilisedeibadetederbulurum,
Gh,Muhammed'einanmbulurumda,buNebiyesapasalamsarlrm.
Bzandakendimiylebireriatiindegrrmki,Ashb'abenzerim.
ia'nn grn benimserim kimi zaman. E'ariye mezhebini de kabul etliim
zamanlarolur.
1918
Hersuretikabuledicioldukalbim.
Ceylanlarnotlakyeridir;rahipleriinbirdeyr(kilise)dir.
Putlariinbirevdir;tavafedeninKbesidir.
Tevrat'nlevhalardr;Kur'n'nmushafdr.
Muhabbetdininidinediniyorum,nereyeynelirseynelsin
Kervan.Muhabbetdinimveimnmdr...
Bizimiin,Hind'inBir'indeveonunkzkardeinde,
LeylveKays'ta,MeyyveGayln'dagzelbirrnekvardr.
1919

1917
Maide,112115
1918
elCezzr, Ahmed Mahmt, elFen velhubb'lilh inde bn Arab, Kahire 1990,
s,272(bnArab,elTiyye,Dr'lktbMsriyye,nr.4291,varak156dannaklen).(Dil)
1919
bnl Arbi, Tercmn'levk, Beyrut 1996, ss. 4445. Beyitler Ruhlar Kar
latbalkliirinsonksmdr.
bnlArab'ninbizzatkendisininbubeyitleriyleerhetmektedir:
Kalp, deikenlii dolaysyla bu ismi almtr. Kalp, kendisine gelen
vridtn eitliliine gre farkllk gsterir. Varidat ise kiinin ahvline gre dei
ir. Ahvlin eitlilii de, srra gelen ilh tecelllerin eitliliine gre deiik olur.
eratonu(kalbi),suretlerdetebeddlvetahavvlolarakaklamtr.
Eerkalbibirotlakyeri,mer'olarakvasflandracakolursak,oradasdececey
lanlarla kuluk vakti dolaan kimselerden kinaye etmi oluruz. nk szmz,
heva(ak)lisanylaazmzdankmaktadr.Ceylanlarisebulisandaklarnsevgi
lileriiinuygunbirtebiholur.klarrahiplerebenzetecekolursak,budurumda
kalp bir deyre benzemi olur Zr oras rahiplerin evi ve ikmet mahallidir. Kalbin
putlarn evi, mahalli olmas durumuna gelince; bu, kalp, beerin talep ettii haki
katlerinkiinsanbuhakikatdiyedndeylerdendolayAllahTel'yaibadet
eder orada olduu iindir. Yce ruhlar (ulv duygular) kalbin etrafn kuatnca
kalp,Kbeolarakisimlenir.BuduygularsebebiylebrnMsevilimlerhslolur
sa,onlarkalbiTevratlevhalarnaevirir.Fakatkalbe,kmilMuhammedmarifetler
eriirse,budefadaMushafolur;oradaKur'nmakam'naulalr.Bumakamise
Bana'cevmiu'lkelim'verildi
1920
makamdr.
1921
Muhabbeti din edinmek bu makamn bir gereidir. Kur'an Kerim'de: De ki;

Eer Allah' seviyorsanz bana uyun ki, Allah Tel da sizi sevsin
1922
buyurulur.
Muhabbeti din edinmek, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme ittiba etmektir.
Dinimuhabbetzerinekurankiininanlayndandahaycebirdinolamaz.Buise
Muhammedleremahsustur.ZrRaslllahsallallhaleyhivesellemsairenbiya
iinde, dier gzel sfatlarn yan sra, muhabbet makamna da kemal noktasnda
sahiptir. Allah Tel onukendisine habb edinmitir. Yni o hem seven, hem de
sevilendir.Onunvrislerideelbetteki,onunyolundagidecektir,
1923
Grld gibi, burada bizzat mellifin kendisi ne vahdeti edyndan, ne de

dinlerden bahsetmektedir, O baz din duygularn ak lsn'yla terennm et
mektedir. Bu duygularn konusu ise tabii olduu nebilerinin sahip olduu makam
ve getirdii eriat ile ilgilidir. Burada kalbim her sureti kabul edici oldu
msrndaki kabul edici oldu ifadesi kalbinin vs'atini, baka bir ifadeyle, bnl
Arab'ninulatmakamgstermektedir.Ayrca,kalbinhersuretikabuledicibir

1920
Buhr,Tbr/11,Mslim,Mescid,5.
1921
Abdlkerim elCl. Cevmilkelim kavramn syle aklar Her nebinin ilh kel
mnzelbirynnortayakoyarvebuzelynndiliylekonuur.Bumkemmelilgiyi
(buradaki ilgi kavramn biz haslet, zellik gibi anlyoruz) btn hllerinde gerekleti
renvellerbyleceonebininvrisiolurlar.nkbuilgiyiilknceonebigerekletirmitir.
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ise htem'lenbiyi olduu iin, btn nebilerin
dili onda toplanmtr. (elCl, Abdlkerm, Kitb'lisfr an Risleti'lenvr; trc. Mahmut
Kank,(bnArabi'ninNurlarRisalesitercmesiilebirlikle),stanbul1991,s.63)
1922
limran,31
1923
bnlArab, Kitbu zahiru'la'lk erhi Tercmni'levk, Tercmni'levkn hai
yesinde,Beyrut;1966,ss.4344.

hlegelmesiilekabuletmiolmasayneydeildir.
Birincide,bakabireydeil,sdecekalbineritiikemleiaretvardr.Onubu
kemlnoktasnaulatran,yadahersuretikabuledicibirhlegelmesinisalayan
vstaise,ikincimsrdabelirtildiizere'muhabbet'tenbakabireydeildir.
bnl Arab bu dncesinde de, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
ittibnnAllahTel'nnmuhabbetinemazharolmayte'minedeceinibeyaneden
yeti esas alr. Ancak burada da hassas bir durum vardr. Bu yet bir yandan
RaslllahsallallhaleyhiveselleminKur'anKerim,snnetveeratolarakge
tirdiihereyikabuledeceksurettegenibirkalbesahipolmaycapettirdiigibi,
dier yandan da Allah Tel'nn muhabbetine mazhar olmann yegne vstas
olarak, Raslllah sallallh aleyhi ve selleme ittiby tek yol gsterdii iin kap
araln olduka daraltmaktadr. Dolaysyla bnl Arab, dinde muhabbet mere
binibenimsemitir.Onunkalbi,orayatecelliedecekhersuretikabuledebilecekbir
kemle ulamtr. Ancak, orada tecell eden suretler bu izilen erevenin (Mu
hammedikeml)dndaolmayacaktr.
1924
Gerektende,bnlArab,Musevliinvesevliinbtnyndensahihgrd
hibirmertebesinireddetmez.Aksineonlarkendidnceyelpazesininnemli
motifleri ve din/tasavvuf fikriyatnn temel aralar olarak kullanr ve kemle
ulamadaonlardanazamldeistifadeeder.BilhassaelFtht'lMekkiyyede
pek ok konuyu Musev hazretlerden/makamlardan.... (konusu) Muhammed
hazretlerden/ makamlardan ... (konusu) bal altnda lemesi, hatta bzan da
bu MsevMuhammed bir hazrettir gibi ifadelerle bu eratleri birbiri iinde
kullanmasoldukadikkatekicidir.
Aslnda bu, tasavvufta hi de yabanc olunmayan bir durumdur. Tasavvufi te
rakkide her velnin ulat keml noktas bir nebnin makam olarak isimlendi
rilmitir.Ancak,hemenhatrlatalmki,busnflandrmanenebilerinsahipoldukla
r makamlarn belki burada tasavvufi bir terim olarak hl kavramn kullanmak
daha uygun olur birbirinden stn olduu eklinde, ne de bir nebinin makamna
ulaan bir velnin dier baz nebilerden stn olduu eklinde anlalm ya da
kullanlmtr.
Klsik tasavvuf kitaplarnda tasavvufun sekiz hasletinin sekiz raslden alnd
rivayetedilir.Bunagretasavvufu8esaszerinekurulmutur:
Seh (cmertlik, yumuaklk) Hz. brahim aleyhisselmn, rza Hz. shk
aleyhisselmn, sabr Hz. Eyyb aleyhisselmn, iaret (maksad konumadan an
lama ve anlatma) Hz. Zekeriy aleyhisselmn, gurbet Hz. Yahya aleyhisselmn,
sf(ynelbisegiymek)Hz.Msaleyhisselmn,seyahatHz.saleyhisselmnve
fakrHz.Muhammedsallallhaleyhiveselleminhasletidir
1925
Herinsannoldu
ugibi,herslikindemizacveyabenimsediihayattarzfarklolabilir.Dolaysyla
nebilerde grlen hasletleri benimseyip ona gre din bir hayat srmeye alan
saliklerkendilerinislmdiresinindnakmsaymazlar.

1924
elHakm,elMu'cemssfelhikmefhuddlkelime,ss,481482.
1925
elGeyln, Abdlkadir, Adb'sslk (Fthlgayb). tah. Muhammed Gassn
Azkl,Dimak1995,ss.187188.

Bununyannda,nebilerinsahipolduklarhllerinsfningnlvemarifetDn
yasnda daha derin anlamlan da vardr. Mesel bnl Arab bu konuda yle der:
Muhammed sallallh aleyhi ve sellem mmetinin velleri arasndan ki, bunlar
tm enbiya aleyhimsselm makamlarnn cmdirler bazan Hz. Msa
aleyhisselmn makamna ve hline vris olan bir veli kabilir. Fakat o vel bu
mrsa Hz. Msa aleyhisselmn nurundan deil de, Hz. Muhammed sallallh
aleyhi ve sellemin nurundan konar. Dolaysyla onun hli Hz. Muhammed
sallallh aleyhi ve sellemden gelmi olur. Tpk, Hz. Msa aleyhisselmn hlinin
deHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemden
1926
geldiigibi.
1927
Ayrca,bnlArab,birvelninlmesnasndaHz.Msaaleyhisselmn,yada
Hz. s aleyhisselmn mlhazasnn onda zuhur ederek, onun bu raslleri zikre
debileceini, o ahs yakndan tanmayanlarn ise onun Yahd veya Hristiyan ol
duunuzannedeceklerinisyler.Oysabudurumovelninkendimakamntanma
sndan ve kutba ballndan kaynaklanr. Kutup ise dorudan doruya Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kalbi zerinedir. bnl Arab, Hz. Msa
aleyhisselmn, Hz. s aleyhisselmn ve Hz. brahim aleyhisselmn kalbi zere
olankiilerlekarlatn,buhususlarancakdostlarnanlayabileceini,dierle
rinebirsrolarakkalmayadevamedeceinisyler.
1928
Abdlkdir elGeyln kaddesellh srrahulazizn: Her vel bir nebnin ka

demizerinedir;bendeceddimHz.Muhammed'inkademizerineyim.Oayan
nereyebasmsabendeorayabastm, neredenkaldrmsabendeoradanaya
m kaldrdm
1929
sz ve elHamriyye'sinde geen u beyit ayn hususa dikkat
ekmektedir:
Herkesbirkadem/izzerinegider.Benise,
AynndrdNebinnkademizereyim.
1930
bnl Arabnin vahdeti edyn inancna sahip olduunu syleyenlerin dayan

dklarbirdieriirdeelFthtMekkiyye'degemektedir:
Halk,ilhhakkndabirtakminanlaredindi,
Beniseonlarnitikatlarnnhepsinesabitoldum(baznshalarda:inandm).
(Hak)onlaraeitlisuretlerdegrnnce,
Grdklerineinandlarveinkretmediler.
Kukusuz,muvahhideriatenma'zrdur;
Mriklerise,ibadetetselerdahiakidirler.
1931

1926
BuradaHz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminHatem'lenbiyalna,Hteml
evliylna ve dem su ile toprak arasnda iken ben neb idim (Tirmiz, Menkb/1.
Ayrcabk.elAcln,KesflHaf,Beyrut1997,II/1.18)hadsineatfvardr.
1927
bnlArab,NurlarRisalesi,trc.MahmutKank,stanbul1991,.s.30.
1928
bnlArab,NurlarRisalesi,trc.MahmutKank,stanbul1991,.s.98.
1929
eettnf, Ali b, Ysuf (bn Cehzam), Behcet'lesrr ve ma'dinlenvr, Msr
1304,s.22.
1930
elGeyln,Abdlkadir,Divn,tah.YsufZeydn,Kahire1990,s.156.
1931
bnlArabi,elFtht'lMekkiyye,c.III,s.132.

139
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,
Knegrnrhemevirneyebaksam.
Mestolupayamnerebastmbilmem
Herbrolikigzlerimestneyebaksam
Mahbubseviindenbizimeneylemeviz,
itmezolurkulamefsneyebaksam.
Cmlebucihnolsaneminvechidirelhak,
GerMescidydeyre,ybthneyebaksam.
HerzerreNiyzhemehurdimnevver,
Herkatreheminlccevderyneyebaksam.
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,
Knegrnrhemevirneyebaksam.
Sevgilineyebaksambanasevgilimgrnr,
Kkgrnrhepvirneyebaksam.
Mestolupayamnerebastmbilmem
Herbrolikigzlerimestneyebaksam
Mestolupayamnereyebastmbilmem
Herdefasndaoikigzlerimestneyebaksam
Mahbubseviindenbizimeneylemeviz,
Viz,sevgiliseviindenbizimeneyleme,
Dn meseleler hakknda talim edilmeyip cehlet zere bulunmak tasavvufta

rededilenbahislerdenolduunubiliyoruz.Buradaanlatlmakistenenzahirve ba
tn uyumu iin gnl zenginliini arzulamaktr. nk zahir alan batnda kck
kalanbirsudamlasgibidir.nkhayalleminidebatnkapsadnagreefsane
dahi kendine bir yer bulur. Ancak zahirin umumyeti olduundan snrlar dikkatli
tutmakgerekir.
354. Mesele Meyihtan ve sflerden ba'zna Zeyd "siz niin salta ve ze

ktamte'allikmesilta'limetmezsiz"deyicekilmizahirilmibtnahicabdr,
ilmibtnamegulolucakilmizahirkefolur"deseananelazmolur?
Elcevap: Ol mlhidedendir ve zendikadandr ann hkm mrted hkm
gibidir,oli'tikdibtladanrc'etmezsekatillzmdr.
1932

1932
(DZDA,1972)

Cmlebucihnolsanemin
1933
vechidirelhak,
GerMescidydeyre,ybthneyebaksam.
Muhakkakbtnbucihnosevgilininyzdr,
ayetmescidveykilise,yputhneyebaksam.
[Sen sende olduka, varlndan gemedike, Kbede bile ibadet etsen mey
hane kesilir. Ama varln senden uzaklat m, put tapma bile sana Beyti
Mmrolur.]
1934
HerzerreNiyzhemehurdimnevver
1935
Herkatreheminlccevderyneyebaksam.
Niyzherzerreseniniinnurlugnetir,
Neyebaksamherkatreokyanusvederydanibarettir.

1933
Sanem:Kfirlerin,nndeibadetettikleriheykel,put.Mecazi:okgzelolan.Putpe
restlerinlh
1934
1935
Mnevver: Mecazi: Kur'an ve iman eser okumakla ve ibadet ve taatla nurlanm.
Nurlandrlm,kl.Uyank.ntibahagelmi.Aklllim.manveslmtahsilveterbiye
grm.Parlatlm

140
Olcihnnfahrininsrrnakurbnolaym,
Hutbeilevlkeinennnakurbnolaym,
Kbkavseynievednsnakurbnolaym,
Benannilmiyleirfnnakurbnolaym,
Benannesrrmircnakurbnolaym.
OlEbbekrumerOsmanAlidrtyridir,
OlRisletbannanlargliglzrdr,
CmleAshbhidyetrhnnenvrdr,
BenannlineAshbnakurbnolaym,
BenannAshbahbbnakurbnolaym.
OlHasanhazretlerinezehriirdiekiy,
HemHseynoldususuzluktanehdiKerbel,
kisidiraslnesliliMustaf,
Benannlineevldnakurbnolaym,
Benannevladuensbnakurbnolaym,
Cmlemmettenhayrldrohnmmeti,
mmetinecmledenartkederHakkrahmeti,
Enbiyannlabuldubuncaltfuizzeti,
Benannltfunaihsnnakurbnolaym,
Benannenvieltfnakurbnolaym,
HernedenlEnbiyvmrselnkimgeldiler,
mmetiolmaklHakkdantemennkldlar,
EvliyanaNiyzkulukurbnoldular,
Benannayanntozunakurbnolaym,
Yolunagidenlerinizinekurbnolaym.
Olcihnnfahrininsrrnakurbnolaym,
Hutbeilevlkeinennnakurbnolaym,
Benannilmiyleirfnnakurbnolaym,
Benannesrrmircnakurbnolaym.
Ocihnnvncnnsrrnakurbnolaym,
Senolmasaydnhtabinennnakurbnolaym,
Benonunilmiyleirfnnakurbnolaym,
Benannmircsrlarnakurbnolaym.
BuradasmmedendanmaksatSeyrilallh,Fetedelldanmuradedi
lenSeyrianillh,FeknekaabekavseyndendeCemlcemveEvedn
dandaAhadiyyetmakmlaranlalr.

Hazreti s aleyhisselmn asleten makm cem makm idi ki, Hakkat
makmdr.
HazretiMsaaleyhisselmnasletenmakmHazretilcemmakmidi.
HazretiDvdnmakmisetevhidinCemlcemmakmidi.
Enbiynn asleten her birerlerinin zel makmlar vardr. Ancak uyumlar de
recesinde Makm Muhammed ye yani hadiyyet makmna ularlar. Bu
yce makma yalnz Enbiy ve Resl deil, belki Verese (Vrisi Ulumi Neb
olanlar,nsnKmiller)dahivslolurlar.
Benannesrrmircnakurbnolaym
Mircnsrlarnedir?
Hazreti Resl ar alya vard vakit Ettehyyt lillhi vesselavt vet
tayyibt dedi. Yani d Allah Tel iindir, namazlar Allah Tel iindir
tayyibt,yanigzelolannesnelerAllahTeliindir.CenbHaktahiyytakar
ylebuyurdu:
Esselm aleyke eyyhenNebiyy salevta, yani namzlara kar ve
rahmetullhi ve tayyibti, yani gzel nesnelere kar ve berektuh. Sonra
Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem yine Esselm aleyn ve al
ibdillhisslihyn dedi. En sonunda btn melekler hep birden Ehed en l
lhe llallh ve ehed enne Muhammeden Abdh ve Reslh dediler.
Onun iin le namaz klnd vakit her namzn birinci ve ikinci oturularnda
Ettehiyytnokunmasemrolundu.
OlEbbekrumerOsmanAlidrtyridir,
OlRisletbannanlargliglzrdr,
CmleAshbhidyetrhnnenvrdr,
BenannAshbahbbnakurbnolaym.
Ebbekr,mer,OsmanveAlidrtyardmclarvesevdikleridir,
ORisletbannanlarglveglbaheleridir,
BtnAshbhidyetyolununnurlardr,
BenannAshbvedostlarnakurbnolaym.
Benannevladuensbnakurbnolaym,
OHasanhazretlerinezehiriirdiekiy(Cade),
HemHseynoldususuzluktanKerbelehdi,
kisidiraslveliMustafnesli,
Benannevladvesoyunakurbnolaym,

EHLBEYTSEVMEK
Sevgivebuzezelivegizlidir.Raslllahsallallhaleyhiveselleminevladn
seven kiinin sevgisi, kendisinden sonra ocuklarna, Ehli Beyte dmanlk
edenin dmanl da ocuklarna gemitir. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin evladn sevenlerde bu sevgi meydana kmtr. Cenab Hakk yle bu
yurmutur:
Onlar, ancak kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelmesini ya
daRablerininbirtakmalametlerinin gelmesinigzetliyorlar.Rabbininbazala
metlerigeldiign,ncedenimanetmemiveyaimanndabirhayrkazanmam
bir kimseye o gnk iman hibir yarar salamaz. De ki: Gzetin! nk biz de
phesizgzetiyoruz.
1936
Allah Telnn baz sz tpa tp Hasan ve Hseyinin saysna tekabl ediyor.

Ayet, onlarn iki ayet (mucize) olduklarn gsteriyor. Kim onlar inkar ederse, Al
lah Telnn ayetini inkar etmi olur. Sevenler ve sevmeyenler hakknda btn
sylediklerim,MeclszZuhridenalnmtr.AllahTelgereisyler,O,doru
yolailetir.MecaliszZhrideyledeniliyor:
Deki;Bu(tebligatmkarlnda)sizdenbircretistemiyorum.Ancakya
knlaramuhabbetistiyorum.
1937
szndegeenKurbakelimesi,karabetmana
sna mastardr. Yaknlk tayan kimse murad edilmitir. Yani: Ya Muhammed,
mmetine syle, size getirdiim hakikat karlnda sizden bir cret istemiyo
rum,sadeceyaknlarmsevmeniziveonlaraeziyetetmemeniziistiyorum.
Rivayet ediliyor ki; Bu ayet nazil olduu zaman: Senin yaknn kimdir ki, mu
habbetibizefarzolduyaRaslallahsallallhaleyhivesellem?dediler.Buyurdu
ki;
AliFatmatuzZehra ve evlatlardr. Kefta Raslllah sallallh aleyhi
vesellemEfendimizylebuyurmutur,deniliyor:
MuhammedinEhliBeytinemuhabbetzerinelen,ehittir.Uyankolun,
li Muhammede sevgi zerine leni, nce lm melei, sonra Mnker ve Nekir
cennetlemjdeler.
Dikkat edin, Ehli Beyte muhabbet zerine len, gelin kocasnn evine teslim
edildiigibi,cenneteteslimedilir.
Dikkat edin, li Muhammede muhabbette sebat zerine len kimse, iman
garantili bir mmin olarak lr. li Muhammede muhabbet zerine len kimse
nin kabrinden cennete iki pencere alr. Muhakkak li Muhammede muhabbet
zerine len kimsenin, Allah Tel kabrini rahmet meleklerinin ziyaretgh yapar.
Muhakkak, li Muhammede muhabbet zerine len, snnet ve cemaat zere
lr,kimliMuhammedebuzzerinelrse,kyametgnndeikigzarasna
Allah Telnn rahmetinden umutsuzdur ibaresi yazl olarak har olunur. li
Muhammedebuzzerinelen,kfirolaraklr.
Dikkat edin, li Muhammede buz zerine len, cennetin kokusunu kokla

1936
Enam,158
1937
ura,23

yamaz.Raslllahsallallhaleyhivesellemylebuyurmutur:
Bizim kapmza gelenin hakk, zerimize vacib olur Bu hadisin syleniine
sebepudur:TarikusSalatbiradam,Raslllahsallallhaleyhivesellemzama
nnda lmt. Ashab, Resuli Ekremin: Namaz kasden terk eden kfir olur.
hadisinindmanasnadayanarakbuadamzerinenamazklmamakveonuYahu
dikabristannagmmekistediler.AliKerremallhvechegeldi,
Ya Resulallah! Bu adam: Ya Ali, Allahn Resuln ve evladn seviyorum.
diyerekbenibuszneahidtuttu.dedi.OzamanHz.Raslllahsallallhaley
hi ve sellem yukardaki hadisini syledi. Hz. Ali kerremallh vehede o adamn
namaznkldrdvemslmankabristannadefnetti.
Hikyeolunurki;AliKerremallhvecheRaslllahsallallhaleyhivesellem
Efendimize geldi ve insanlarn kendisine ok haset ettiklerinden ikayet etti.
Aleyhisselambuyurduki;
Cennete ilk giren drt kiinin drdncs olmak istemez misin? Ben, Sen,
Hasan ve Hseyin, zevcelerimiz samzda solumuzda, zrriyetlerimiz zevceleri
mizinarkasndaolduuhaldeCennetegireceiz.
1938
Muhibbuddin atTabari Ebu Hureyre radiyallh anhn yle dediini rivayet

ediyor:
EbuLehebinkzSebia:YaRaslallahsallallhaleyhivesellem,banaSen
HatabunNar: Ate odununun kzsn. diyorlar diye ikyet etti. Raslllah
Benim akrabama eziyyet eden bir kavmin hali nice olur? Benim akrabama
eziyet eden, bana eziyet eder. Bana eziyet eden de, Allah Telya eziyet etmi
olur.
ifai erifte u hadise kaydedilmitir: Muhammedin lini (evladn) tan
mak, cehennemden kurtulmadr. Muhammed evladn sevmek, srat (kprsn)
dengemeyeruhsattr.liMuhammededostluk,azaptanemandr.Yineora
dadeniliyorki;
Ulemannbirksm:Onlartanmakyerlerinivenebiyeyaknlkcihetlerinibil
mek demektir. Bir insan onlar bu ekilde tanrsa onlar hakknda neler yaplmas
gerektiini bilir ve bu bilgisi sebebiyle onlara hrmet ve muhabbette kusur et
mez.Yineoradauszdevardr:
Ebu Bekir Sddik radiyallh anh demitir ki; Muhammedi, Ehli Beytinde
gzetleyiniz.vedemitirki;
Nefsim, elinde olan Allah Telya yemin ederim ki, benim iin Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin akrabas, benim kendi akrabamdan daha sevgili ve
ileridir.
Hayret, hayret ki, insan, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin evladn
sevmez,hattaonuktleyerek, haset ederekonaeziyetederse,AllahTel ka
tndanaslmertebe,makamveereftalepedebilir?Sadeceyememek,imemek,
a kalmak, uyumamak ve ibadet vazifelerini yapmakla bir makam elde edilemez.

1938
Alininzikriibdettir.Suyt,Cmiussar,I,425.

Zavallbilmiyorki,gklerleyeraraskadaribadetiolsa,AllahTelyakavuamaz.
blisebakki,bukadaribadetivarkenAllahTelnnlanetineuramtr.
Rivayet ediliyor ki; Raslllah sallallhaleyhi ve sellem Efendimizin ehrinde
kendisine komu olup orada elde ettii sevaplara karn, mam Mlik radiyallh
anh, Cafer ibnu Sleyman dvmt. mam Mlik, dayaktan bayld. nsanlar ge
lipkendisiniaylttklarvakitylededi:
Beni dvene hakkm helal ettiime sizi ahit tutarm. Sonra kendisine bu
nunsebebisorulduundaylededi:
ldm zaman Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile karlarsam, be
nim yzmden evlad Reslullahtan birinin Cehenneme gitmesinden utanrm.
Kimbiriyilikederse,onuniyiliiniartrrz.
1939
Sddiden rivayet edildiine gre, bu ayette geen hasene (iyilik) Raslllah

sallallh aleyhi ve sellemin Ehli Beytine muhabbettir. Bu ayet, Ebubekir Sddik
radiyallh anhn Ehli Beyti ok sevmesi hakknda nazil olmutur. Zahir olan
umumiyiliktir.Hangiiyilikolursaolsun.Amauvarki,Yaknlarasevgidensonra
zikredilmesi,busevginin,ayetiniaretettiiiyilikolduudncesinikuvvetlendi
rir.Dieriyiliklerdebunatabidir.
Allah Tel tevbe edeni affeder. taat edene ekurdur sevap verir, nimet
ve keremini artrr. Kurtubi ve bakalar Sddinin u ayet hakknda yle dediini
naklederler: Allah balaycdr, ekurdur yani li Muhammedin gnahlarn
balaycdr.Onlarniyiliklerineteekkredicidir.Salebide:
Ey Ehli Beyt, Allah sizden ktl gidermek ve sizi tertemiz yapmak isti
yor.
1940
ayetindekiEhliBeytilebtnHaimoullarnnkastedildiineknidir.
SavaikulMuhrikadabunuzikretmivedemitirki,
mamMlikradiyallhanhayagre,EhliBeytefarzvenafilesadakannha
ramoluudaonlartemizlemeiindir.nksadakavezekt,insanlarnkirleridir.
Alaninsankkdrr.Verenistnyapar.vedemitirki;
Mfessirlerden bir cemaat Selmn al lysin: Selam lyasa ayetinden
maksat, Muhammed evlad olduuna kail olmulardr. Kelbi de byle demitir.
Yine Kelbiden bir kavilde Raslllah sallallh aleyhi ve sellemde evla bittarik
ayetinmulnedhildir.FahrddinRziylediyor:
HazretiRaslllahsallallhaleyhiveselleminEhliBeyti,beeydekendisine
msavidir: Selam da. nk Esselam aleyke eyyhennebiyy: Selam sana ey
peygamber ve: Selamn ala lysin: lyasa selam olsun.
1941
buyurmutur,
Onasalttaveehadettevardr.AllahTelbuyurmutur:
T H: yani Ey Tahir ve buyurmutur: Yuridullahu li yuzhibe ankumur
ricse:AllahTelsizitemizlemekistiyor.Sadakannhrmetindevemuhabbet
te: Bana tabi olun ki, Allah Tel sizi sevsin
1942
Sizden bir cret beklemiyo
rum, ancak yaknlara muhabbet etmenizi istiyorum. ayetleri bunu amirdir.

1939
ra,23
1940
Ahzab,33
1941
Saffat,130
1942
limran,31

Raslllahsallallhaleyhivesellemde:
Yldzlar gk ehline emndr. Ehli Beytim, mmetime emndr. demitir.
Savaiksahibibuhusustayledemi:
CenabHakkdnyay,Raslllahsallallhaleyhivesellemiinyaratmtr.
Onun devamn Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin devamna ve Ehli
Beytinin devamna bal klmtr. nk onlar, Fahri Razinin zikrettii husus
larda onunla msavidirler. nk Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Al
lahm,onlarbenden,benonlardanm.demitir.Raslllahsallallhaleyhive
sellemin bir paras olan Hz. Fatma radiyallh anhadan domalar sebebiyle
Raslllahsallallhaleyhiveselleminbirparasdrlar.(Savaik)
Raslllahsallallhaleyhivesellemylebuyurmutur:
Aranzda Ehli Beytim, Nuhun gemisine benzer. Binen kurtulur. (Ms
limin rivayetinde: geri kalan boulur) bir rivayette helak olur cmlesi de vardr.
Buhadisinmanasudur:Onlarseven,onlarahrmetvetazimeden,onlarnlim
leriningsterdiiyoldagidenmuhalefetetmekaranlndankurtulur.Bundangeri
kalan, kfr denizinde boulur, azgnlkta helak olur. Yine bu hususta Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemin:
AllahTelnnhrmetivardr:AllahTel,bunlarariayetedenindinini,
dnyasn korur. Bunlara riayet etmeyen kimsenin Allah Tel ne dnyasn, ne
ahiretini korumaz: slama hrmet, bana hrmet ve benim rahmime (soyuma)
hrmettir.
Ben, tevbe eden, inanan, salih amel ileyip hidayete eren kimseyi elbette
balayanm.
1943
ayetindeSabitlBennai:
Yani Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Ehli Beytinin velyetine er
di.demitir.BuSavaiktezikredilmitir.KurtubioradabnuAbbastan:
Rabbin sana raz oluncaya kadar verecektir. ayeti zerinde u tefsiri
yapmtr:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin rzas, Ehli Beytinden hibirinin ce
hennemegirmemesidir.Hkimuhadisikarmvesahihgrmtr:
Rabbim, Ehli Beytimden Allah Telnn birliine inanan ve benim nebili
imikabuledeneazabetmeyeceinibanavadetti.
Rabbimden, Ehli Beytimden hi kimseyi atee sokmamasn niyaz ettim;
bunubanaverdi.
Ahmed, Menkbnda Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin yle
dediinikaydediyor:
Ey Haim oullar, Beni hak rasul olarak gnderen Allah Telya yemin
ederim ki, Cennet halkasn tutsaydm, nce sizinle balardm. Tabarani Ali
Kerremallhvechedenuszderlemitir:
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizdeniittim,diyorduki;
Havz Kevsere ilk gelenler, Ehli Beytim ve mmetimden onlar sevenler
dir.

1943
Th,82

Ehli Beytim ve onlar sevenler, Cennette u iki (parmak) gibi (yan yana)
dr.
Biriniz beni kendisinden fazla sevmedike, bana kendisinden ok hrmet
etmedike, Ehli Beytimi kendisinden ok sevmedike, onlar kendine tercih et
medikeimanetmiolmaz.
Evladnzhuyzerineyetitiriniz:Raslllahsallallhaleyhivesellemin
sevgisi,EhliBeytininsevgisiveKurnKerimokumaktr.
Benim, Ehli Beytimin, Ansarn ve Arabn hakkn itiraf etmeyen ya mna
fktr, ya iddet ve sknt iindedir, ya da annesi kendisine cnp iken hamile
kalmtr.
EhliBeytimiancakmminvemttakiolankiisever.Onlaraancakmna
fkveakiolanbuzeder.
EhliBeytimebuzedeniAllahTelcehennemeatar.
HaimoullarnaveEnsarabuzkfrdr.Arababuzise,nifaktr.
Kad yaz ifada zetle yle demitir: Bir kimse Hz. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellemin zrriyetinden birisinin babasna sver ve Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi istisna ettiine bir delil getiremezse o adam
katlolunur.Savaikteylediyor:
Ehli Beytim hakknda bana eziyet eden kimseye Allah Tel lanet etsin.
Ehli Beytim hakknda bana eziyet edeni Allah Tel incitir. Allah Tel, Ehli
Beytimezulmedenyahutonlarldrenyahutldreneyardmedenveyaonlara
sveneCennetiharamklmtr.
Bu Hadisi eriflerden, Ehli Beyte muhabbetin farz olduu ve onlara buzun
haram olduu anlalmaktadr. Beyhaki, Baavi, Ehli Beyte muhabbetin lzumu
nutasrihetmiler,afiideuszylebunuifadeetmitir:
Ey Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Ehli Beyti, sizi sevmek, Allah
Telnn inzal buyurduu Kurn Kerimde bize farz klnmtr. Size u byk
erefyeterki,sizesalvatierifegetirmeyenkimsenamazklamamsaylr.(zira
namaznheroturuundaHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemleberaberline
salvat getirilir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve soyuna rahmet iste
nir.)BundandolayEhliBeytten,birbidatvesaireyiileyipfaskolankimsenin
zatna deil, fiillerine buz edilir. nk O, aralarnda zaman olsa da yine Allah
TelnnElisininbirparasdr.AnNakiyyulMakriziylediyor:
Onlaradiluzatmaktansaknn.nksalihdeolsa,facirdeolsa,yineOnun
evladdreyhMuhyiddinArabkuddisesrruhulaziz,Ftuhatndaylediyor:
BanaMekkedeinanlrbirkimsedediki;Ben,Mekkedeeriflerinhalkayap
tklar ileri kt grrdm. Ryamda Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kz
Hz.Fatmatuzzehraradiyallhanhaygrdm.Bendenyzevirdi.Selamverip,
yzevirmesininsebebinisordum.
Seneriflerediluzatyorsun.dedi.
EySeyyidem,dedim,onlarninsanlaraneleryaptklarngrmyormusun?
Onlar benim oullarm deil midir? dedi. Bu andan itibaren tevbe ettim.
dedim.

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyurmulardr: Kim bana
kavumak ve kyamet gnnde kendisine efaat elimi uzatmam isterse, Ehli
Beytimesaltetsin,onlarsevindirsin.(Savaik).
mamafiiyledemi:Raslllahsallallhaleyhiveselleminevlad,be
nim vesilemdir. Onlar benim iin Allah Telya vesiledir. Onlar yz hrmetine
kyametgnndesahifeminsatarafmdanverilmesiniumarm.Rivayetedilir
ki;bnumerradiyallhanhZbeyre
Gidip Hasan bni Aliyi ziyaret edelim dedi. Zbeyr biraz ar ald. bnu
mer:
Bilmiyormusunki,Haimoullarnn halinisormakfarzdr.Ziyaretnafiledir.
(Savaik)Hatib,bukonudamerfuanuhadisikarmtr:
Bir adam dierine kyam eder (nnden kalkar); ancak Haim oullar ms
tesnadr.Onlar,hikimseyekyametmezler.
Hikaye olunur ki, Kurra (iyi Kurn Kerim okuyanlar) dan biri bo kaldka
Timurlenkinmezarnagider,baucunda:
Tutunuz onu, balaynz, sonra cehenneme atnz, sonra boyu yetmi arn
olan zincirlere vurunuz.
1944
ayetini okurmu. Bu adam demi ki; Birden uyu
muum.Birdebaktmki,RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizoturmu,
Timurlenkdeyannda.Kendisiniazarladm:
Ey Allahn dman, buraya da m geldin? dedim. stedim ki, elinden tutup
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizinyanndankaldraym.Efendimiz;
Brakonu,dedi,nkobenimzrriyetimiseviyordu.alayarakuyandm.
Artk o ayeti Timurun kabrinde okumaktan vazgetim. CemallMridi ve
ihabulKuzanihabervermitirki;
Timurunoullarndanbiriylenakletmi:Timur,lmhastalnayakaland
zamanbirkagnztrapekmi,yzsimsiyahkesilmi,rengideimiti.Sonra
uyanm.Kendisineohalinihabervermiler.Demiki;
Azap melekleri bana gelmilerdi. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem gelip
onlara:
Onu brakn gidin, nk o, benim akrabam sever ve onlara iyilik ederdi.
dedi.Onlardabrakpgittiler.bnuHacerdiyorki;
Onlarnhakknariayet,insanlarnenzalimiolan,Timurlenkebilefaydaverir
seartkbakasnaniceolur
Hikyeolunurki;
Yemen salihlerinden biri oluk ocuuyla beraber deniz yoluyla Hacca gitmi.
Ciddeye kavutuklar zaman gmrkler, kadnn i amarlarna varncaya ka
dar hepsini aramlar. O salih adam bu muameleye ok kzm. Mekke erifi es
Seyyid Muhammed ibnu Berekat (Allah ona rahmet etsin) i Allah Telya ikyet
etmi. Ryasnda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi grm. Raslllah
sallallhaleyhivesellemkendisindenyzevirmi.
NiinyaRaslallah?diyesormu.Buyurmuki;

1944
Hakka,3032

Benimuolumdandahazalimhikimsegrmedinmi?Adamhemenkor
kuierisindeuyanm.erifhakkndaAllahTelyatevbeetmiveartkneyapar
sayapsn,hibirerifediluzatmamayaahdetmi.(alkdulLai)
Ey Allah Telnn Rasulnn Ehli Beyti, ey kendilerini methetmek iin
KurnKerimayetleriinenkimseler!
Ey Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Ehli Beyti, sizi sevmek farzdr. Siz
btn mmetlerden stnsnz.EyRaslllah sallallhaleyhivesellemin Ehli
Beyti, sizi Kurn Kerim mtr. Artk benim memin, benim szmn ne
kymetikalr?
iir:
Nebiler,Raslllahsallallhaleyhivesellemialmetyaptlar.
Almet,mehurolmayanniidir.
Nbvvetnuru,oEhliBeytingzelyzlerindedir.
OnlarTrazAhderden
1945
dahaereflidirler.
1946

MAMHASANBinALaleyhisselm
1947
Hasan aleyhisselm, Ali ve Fatma radiyallh anhumann oludur. Hicretin 3.

yl Ramazan aynn ortasnda domutur. Zehebi, aban aynn ortasnda dodu
una dair rivayeti daha doru kabul eder. Fatma Radiyallh anhann doum
zaman gelince, Efendimiz Sallallahu aleyhi ve sellem, ona Esma Binti meys ile
dads mm Eymeni gnderdi, onlar da Ayetel Krsi ile Felak ve Nas surelerini
okudular.Nesefidenylenakledilmitir;
Fatma Radiyallh anha, Hasan aleyhisselm dourduu zaman, Ali
Radiyallhanha;Onaisimverdedi.Oda;OnaismiancakdedesiSallallahu
aleyhivesellemisimkoyacaktr.Dedi.EfendimizSallallahualeyhivesellem;
AllahAzzeveCelleonabendennceisimverecekbuyurdu.Bunun zerine,
Cibril aleyhis selam ona geldi ve dedi ki; Ya Muhammed! phesiz Allah Tel,
budoumdandolaysenitebrikediyorvebuyuruyorki;
Onu Harunun olunun ad olan Seberin manasnda; Hasan diye isimlen
dir.HseyinaleyhisselmdoduundadaCibrilaleyhisselamdemitirki;
Ya Muhammed! phesiz Allah Tel, bu doumdan dolay seni tebrik edi
yorvebuyuruyorki;OnuHarunundierolununismiolanSbeyrinmanasn
da;Hseyindiyeisimlendir.
bniSad,mranBinSleymandanrivayetediyor;elHasanveelHseyincen

1945
Traz:f."Ssleyen,donatan"anlamlarnagelirvebirleikkelimeleryaplr.Mesel:
kufetraziekssleyen.
Ahder:Yeil,yemyeil,pekyeil.
TrazAhder:KymetliYeilta
1946
(ATE,1971)Altmikincisofra
1947
(ERDOMU,2003)s.170194Kitaptanzetlenerekalnmtr.

netehlindenikiisimdir.Araplarcahiliyednemindebuisimlerikullanmazd.
smiHasan,lakabZekiveMcteba,
Knyeleri Ebu Muhammed, Taki, Veli, Seyyid, Reyhanetn Nebi ve Sbtun Ne
bidir.Hasanaleyhisselm,RasulullahSallallahualeyhivesellemeherkestendaha
fazlabenzerdi.Bandangbeinekadarolanksmnda,RasulullahSallallahualey
hivesellemebenziyordu.
ehadeti
Hasan aleyhisselm, zehirlenerek ehit edilmitir. Umeyr Bin shak anlatyor;
Kureyli bir adamla beraber Hasan aleyhisselmn yanna geldik. Defalarca ze
hirlendim, ama bu sefer ki hepsinden daha ktyd diyordu. O srada Hseyin
aleyhisselmgeldi.Hasanaleyhisselmnyanbanaoturduve;
Ey kardeim! Sana bunu iiren kimdi? diye sordu. Hasan aleyhisselm; Onu
ldrmekmiistiyorsun?dedi.Hseyinaleyhisselm;
Evetdedi.BununzerineHasanaleyhisselm;
Eerbunuuanda,zannettiimadamyapmsaAllahnintikamdahaetin
olacaktr.
1948
Hasan aleyhisselm, ryasnda sanki gzlerinin arasnda hls
suresinin;Deki;OAllahtr,tektirayeticelilesininyazldngrnce,evhalky
labirliktebunasevindi.Sonrabu,bnlMseyyebeanlatlncadediki;
Eerryasdoruise,yaamamddetiazkald.Busznzerindenbirka
gngetiktensonraHasanaleyhisselmHakkayrd.Cenazenamaznognk
Medine valisi Said Bin el As kldrd. Vefatnn sebebi dorulanmayan bir rivayete
greylenakledilmitir;
Yezid gizlice Hasan aleyhisselmn hanm Cade Binti Eas Bin Kays el Kin
diye, Hasan aleyhisselm zehirledii takdirde kendisiyle evlenecei haberini 100
dirhemileberabergnderdi.Kadnbuiiyaptktansonra,Hasanaleyhisselm,krk
gn hastaland. Vefat edince, Cade, verdii sz yerine getirmesi iin Yezide ha
ber gnderdi. Yezid ona; Biz senin Hasan iin bir e olmana raz olmadk ki, seni
kendimizeeedinmeyerazolalm.Diyecevapgnderdi.
1949
Hasan aleyhisselm, babaannesi olan Fatma Binti Esed Radiyallh anhann

yanndaki mehur kubbesinde defnedildi. Hayat sresi 47 yl olup, bu mddetin
yedi yl Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem ile otuz yl babas Ali Radiyallh
anh ile getikten sonra hilafet makamnda alt ay bulundu. Sonra hilafeti
Muaviyeye brakarak 9 yl 6 ay da Medinede yaad. Hicretin 49 veya 50. ylnda
vefatetti.Cenazesinebykbirkitlekatld.
1950

1948
EbuNuaymHilye(2/39)ZehebiSiyeriAlaminNbela(3/274)bniKesirelBidaye(8/76)
arani Tabakat(1/90) Heytemi es Savaiq(s.316) Dmeyri Hayatul Hayevan(s.435)
evahidnNbvve(s.328)
1949
bniKuteybeelMaarif(s.146)EbulferecsbehaniMakatilutTalibiyyin(s.73)bniKesirel
Bidaye(8/77) Suyuti Tarihul Hulefa(s.192) eblenci Nurul Ebsar(s.136) es Savaiq(s.316)
SafurielMehasin(s.196)eyherRadiSulhulHasen(s.361)Berzencielaa(s.55)evahidn
Nbvve(s.328)AieAbdurrahmanBintuatSeyideSukeyne(s.26)
1950
SafuriMuhtasarulMehasinilMctemea(s.196)NurulEbsar(s.136)

MAMHSEYNBinALAleyhisselm
1951
Fatma aleyhisselma, Hasan aleyhisselmn doumundan 50 gn sonra Hse

yin aleyhisselma gebe kalmt. Hicretin 4. yl aban aynn beinde, Hseyin
aleyhisselmdodu.
Stannesi
AbbasradiyallhanhnhanmmmlFadl,birgnEfendimizSallallahualeyhi
veselleminyannagelerek;
Ey Allahn rasul! Bu gece ryamda senin bedeninden bir parasnn kesilip
evimekonulduunugrdm.Dedi.EfendimizSallallahualeyhivesellemde;
Hayr,grmsndrinallah.Fatmabirerkekdouracak,sendeonaolun
Kusemin stn emzireceksin. Buyurdu. Hseyin aleyhisselm dounca,
mml Fadl onu alp gtrd ve debeleninceye kadar ona Kusemin stn em
zirdi.
1952
Lakap ve Knyeleri Knyesi Ebu Abdullahtr. Lakaplar ise; ehid, Seyyid, er

Raiyd, et Tayyib, ez Zeki, el Vafi, el Mbarek, et Tabi limerdatillah ve es
Sbttr.
1953
Faziletleri
YalaelAmiriradiyallhanhden;RasulullahSallallahualeyhivesellembirgn
ashabyla birlikte davet edildii bir yemee gidiyordu. O srada Hseyin
aleyhisselm da, sokakta ocuklarla oynuyordu. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellem, ashabn geride brakp ilerledi ve ellerini aarak Hseyin aleyhisselm
tutmak istedi. Hseyin aleyhisselm bir oraya bir buraya kayor, efendimiz
Sallallahu aleyhi ve sellem de glyor ve onu tutmaya alyordu. En sonunda
tuttu,bireliniensesine,birelinideenesininaltnakoyupptvebuyurduki;
Hseyin bendendir, ben de Hseyindenim. Allahm! Hseyini seveni sen de
sev. Hseyin torunlardan bir torundur.
1954
Cabir Bin Abdullah radiyallh
anhden;RasulullahSallallahualeyhivesellembuyurduki;
Cennetlikgenlerinefendisinebakmaklamutlulukduyan,HseyinBinAliye

1951
(ERDOMU,2003)s.194250Kitaptanzetlenerekalnmtr.
1952
Hkim (3/176) Mikat(3/264) bni Sad(8/278) Musab ez Zubeyri Nesebi Kuray(s.24)
evahidnNbvve(s.331)YenabilMevedde(s.138)NurulEbsar(s.139)
1953
MsabezZbeyriNeseb(s.40)evahidnNbvve(s.328)NurulEbsar(s.138)
1954
Tirmizi(3777) Ahmed(4/172) bni Mace(142) Buhari Edebl Mfred(364) Zehebi Siyeri
Alam (3/283) bni Abdilberr el stiab (3/627) Kenzul Ummal(7/107) bni Hacer el
sbe(3/630) bni Kesir el Bidaye(8/336) eblenci Nurul Ebsar(s.139) Hayatus Sahabe
(3/347)elCiylaniFadlullahisSamed(1/459)HeytemiEsSavaikulMuhrika(s.420)

baksn
1955
EbuHureyreradiyallhanhrivayetediyor;RasulullahSallallahualey
hivesellemmescitteoturuyordu.
ufaklk nerede? buyurdu ve Hseyin aleyhisselm odasndan kp, dene
kadaryryerekgeldi.ParmanRasulullahSallallahualeyhiveselleminsakalna
koydu. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem de Hseyin aleyhisselmn azn
aarakaznonunaznakoydu.Sonrabuyurduki;
Allahm! Ben bunu seviyorum. Sen de bunu sev ve bunu sevenleri de sev.
1956
mam Hasan aleyhisselm ve kardei mam Hseyin aleyhisselm Hz.leri
Reslllah sallallahu aleyhi ve sellem Efendimizin huzurunda greiyorlard.
ReslllahsallallahualeyhivesellemEfendimizmamHasanaleyhisselmtevik
ediyordu.Hz.Fatmatzzehraradiyallhanhababasna:
Ya Reslallah! Hasan byktr, hep onun tarafn tutuyorsunuz. Nebi
sallallahualeyhivesellem:
YaFatma!CebrailaleyhisselmHseyin'eyardmediyor.buyurdular.
1957
Fatmaradiyallhanhadan;RasulullahSallallahualeyhivesellembuyurduki;
Hasanda Benim heybetim ve ululuk niteliim vardr. Hseyinde ise, Benim
ecaatimvecmertlikvasfmvardr.
1958
ZeydBinErkamradiyallhanhden;RasulullahSallallahualeyhivesellem,Ali,
Fatma,HasanveHseyinaleyhimssselmhakkndabuyurduki;
Bunlarlabarkolanlabarkolurum,arpanlarladaarprm.
1959
RasulullahSallallahualeyhivesellembirgnnamazklarkenkulanabirocuk
alamasgeldi.Namaznabucakbitiripdarkt.Sebebinisorduklarndabuyur
duki;
Bir ocuk alamas duydum. Onu Hseyin zannettim.
1960
Ebu Hureyre
radiyallh anh, bereketlenmek iin Hseyin aleyhisselmn ayann toprandan
elbisesinesararaktard.
1961
ehadetininHaberVerilmesi
Enes Bin Haris radiyallh anhden; Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem bu
yurdu ki, Benim bu olum Hseyin, Irak topraklarndan birinde ldrlecektir.
Sizdenherkimonayetiirse,yardmetsin!
1962

1955
Ebu Yala(3/1874) Zehebi Siyeri Alam(3/283) Heysemi Maksadul Ali(1360) Mecmauz
Zevaid(9/187) bni Kesir el Bidaye(8/336) sfur Raibin (s.202) Heytemi es Savaik(s.421)
NurulEbsar(s.139)
1956
Buhari(Buyu 49) Mslim (Fadailus Sahabe 57) Hkim(3/196) Buhari Edebl
Mfred(1183)elCiylaniFadlullah(2/567)NurulEbsar(s.139)sfurRaibin(s.195,202)
1957
Zehebi Tarih(3/9) Zehebi Siyeri Alam(3/266) Metalibul Aliye(3994) Lemazat(1/95)
evahidnNbvve(s.330)
1958
bniKesirelBidaye(8/252)HeytemiesSavaiq(s.419)
1959
bniMace(145)ZehebiTarih(3/8)bniKesirelBidaye(8/335)
1960
ZehebiSiyeriAlam(3/284)evahidnNbvve(s.331)Lemazat(1/96)
1961
Zehebi Siyeri Alam(3/287) 309 bni Kesir el Bidaye(8/337) evahidn Nbvve(s.331)
LemazatHulviye(1/96)SuyutiHasais(2/627)
1962
KurtubiTezkira(s.644)araniMuhtasarTezkira(s.418)YenabilMevedde(s.139)

Enes radiyallh anhden; Yamur melei Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
selleme gelmek iin izin istedi. Ona izin verildi. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve
sellem,mmSelemeradiyallhanhayadediki;
Kapyabak,yanmzakimsegirmesin!DerkenHseyinaleyhisselmgeldive
girmek istedi. mm Seleme ona mani oldu. Fakat o, srad ve ieri girdi.
RasulullahSallallahualeyhiveselleminkucanaoturupboynunasarld.Melek;
Onuseviyormusun?dedi.RasulullahSallallahualeyhivesellemde;
Evetbuyurdu.
Ama mmetin onu ldrecek. stersen sana onun ldrlecei yeri gstere
yim dedi ve krmz bir toprak getirdi. Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem, o
topra mm Selemeye emanet etti ve o da onu bartsne sard. Sabit
radiyallhanhdediki;
ittiimizegre,oyer,Kerbeladr.
1963
Rasulullah Sallallahu aleyhi ve sellem bu topra koklayp; Riyhu kerbin ve

belain(zntvebelakokusu)buyurdu.mmSelemeradiyallhanhayadedi
ki;
te bu toprak Hseyinin ldrlecei yerin topradr. Kana buland za
manbilkiHseyinehitoldudemektir.mmSelemeradiyallhanhadediki;
Benbutoprayanmdakibirieyekoydumvekendikendimebutopranka
nadneceignbyk(birbela)gndrdedim.mmselemeradiyallh
anha, Hseyin aleyhisselmn ehit edildii gn o topran kana bulandn gr
mtr. Bu hususta bni Abbas, Ali ve Aie radiyallh anhumden de sahih riva
yetlervardr.
1964
KerbelaFelaketi
Fesahat bahesinin blbl, belagat ehrinin durusu, cennetlik genlerin efen
disi Hseyin aleyhisselm Kerbela felaketi ile kar karya kald. Bir avu denecek
kadar az yaknlar, yardmclar ve erkek ocuklar ile birlikte o belal beldede
ehadeterbetiniierek,EhliBeytdostlarnnyreinekyametekadarifabulma
yacak bir yara ald. Kerbelada Hseyin aleyhisselma yaplanlar, btn dnyay
kan alatmaya yetti. O acnn gnllerde yakt ate, dalara talara dseydi,
dalar, talar erir, gklere dseydi gkler buhar olup feza boluunda kaybolur
du.
HseyinAleyhisselmnehidEdilii
Kufeliler saldrlarn Hseyin aleyhisselma ve evresindekilere younlatrd
lar.Oise,elindekiklcilebuhcumlarsavmayaalyordu.Gzlerinnde,gn
lerdir kendi z oullar dhil, nice kymetli kiiler ehit olmutu. Onlarn acsyla

1963
KurtubiTezkira(s.644)Ahmed(3/242)ZehebiSiyeriAlam(3/194)MetalibulAliye(3999)
esSavaik(s.421)
1964
Ahmed(1/242) bnl Cevzi el Hadaik(1/396) Zehebi Tarih(3/10) Zehebi Siyeri
Alam(3/288) Ebu Yala(1/363) Mecmauz Zevaid(9/187) Maksadul Ali(1364) es
Savaiq(s.422)evahidnNbvve(s.332)YenabilMevedde(s.139)

yreiyanyordu.Birdegnlerdirsusuzkalmt.Bylebirhaldemetanetinikoru
yaraksaldrlaradirenmesi,dmanlarndaartyordu.10Muharrem,itebyle
ackl sahnelere tarih oluyordu. Hseyin aleyhisselm alk ve susuzluktan iyice
mecalsizkalm,Kufelilerise
Hseyini vuran ben olmayaym diye son darbeye cesaret edemiyorlard
mamHseyinkatligahtayleceduruyordu.HerbiriHseyinibakasnnldrme
sini istiyordu. imr bararak, neye durmusunuz, neyi bekliyorsunuz. Hseyinin
iinibitirindedi.OsradaZraBineriketTemimimamnsolomzunabirdarbe
indirdi.Sonrabirokmamnboaznavedierbirideboynunaisabetetti.Sinanb.
EnesmamngsneveSalihb.Vehebiseyantarafnavuruyordu.Buhaldeiken,
Sinan Bin Enes en Nehai mzrakla onu yere drd ve mbarek ban kesti. Bu
sralarda mam'n at, ba kanl olduu bir halde gidip adrlarn nnde durdu.
adrdaki kadnlar ba ve dizlerine vurarak adrdan dar kmaya baladlar.
mmGulsmdiyorduki:
Vayhalimize,HseyinmeydannortasndaylmduruyorZeynep,
Ey kardeim, senden sonra dnyada yaamann deeri yoktur. Keke yerle
gk birbirine geseydi. dedi. Daha sonra Zeynep mam Hseyine doru gitti.
mamHseyinkatligahnortasndaduruyordu.Zeynep,
Eyinsanlar,sizinaranzdabirmslmanyokmu?BaknRaslllahsallallh
aleyhivesellemincierparesininbananelergetirdiler.diyehaykrd.Hseyin
aleyhisselmn ayakkablar, elbiseleri, sar ve adrlarda kalan btn eyalar
yamaland. Baz mdahaleler olmasa, emir Bin Zilceven gibi kpekler Hseyin
aleyhisselmn aile fertlerini ve hatta hasta yatmakta olan Ali el Asgar
aleyhisselm bile ldreceklerdi. Hseyin aleyhisselmn bedeninde otuz mz
rakyarasveotuzdrtkldarbesitesbitedildi.Okyaralarbundanharitir.Hse
yinaleyhisselmnadamlarndanyetmiikikiiehitolmu,Kufelilerdeniseseksen
sekizkiildrlmt.Hseyinaleyhisselmehitedildiinde57(yada58)yan
da idi. ehit edildii tarih; 10 Muharrem 61 Cuma gn, vakit leden sonra idi.
HepimizAllah'tanzvehepimizO'nadneceiz.AllahTel'nnselammamHse
yin aleyhisselmn ve takipilerinin zerine olsun. Allah Tel'nn Lneti onlar
ehidedenveettirenlerinzerineolsun.
HseyinaleyhisselmnbangvdesindenayrarakKufeyegtrdler.
Hseyinaleyhisselmnkabiribelirsizhalegetirilmiti.Birbedevigelipkabrie
rifiaratrd.Topraklaravulaypkoklamayavekabrinbulunduuyeredoruiler
lemeyebalad.Kabribuluncada,
Babam,anamsanafedaolsun!Sendenvesenintoprandandahaho,daha
tatlbireyyokturdiyerekaladvebirbeyitsyledi.
bniZiyad,Hseyinaleyhisselmnbanbirsopazerineyerletirerekehirde
bir sre dolatrlmasn emretti. Dier Kerbela ehitlerinin balaryla beraber Ali
Bin Hseyin aleyhisselm ile kadn ve ocuklar, Zahr Bin Kays bakanlnda bir
heyet ile ama yollad. Heyet ama gidince, Yezid siyaset icab gya bu duruma
zlmgibirolyaptvebniZiyadalanetokudu.

HasaniBasriradiyallhanhHazretleriderdiki:
VallahieerHseyin'ildrenlerleveyaonunkatlinerazolanlarlabera
berbulunsaydm,Raslllahsallallhaleyhivesellemekarutancmdanve
onunbanakzgnlklabakacandankorktuumiinCennetegirmezdim.
Siyerkitaplarndagrdm ki:AllahTelHazretleriYahyaibnuZekeriya'nn
katlisebebiyledoksanbebinkiildrmtr.Hernebinindiyetibudur.Sonra
AllahTelRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimize:
Ben, Zekeriyya olu Yahya iin doksan be bin kii ldrdm, senin kzn
oluHseyiniinbununikimislinildreceim.diyevahyettieklinderiva
yet etmilerdir. Bu, onun nebiliine ve resullne delildir. nk veli Pey
gamberrtbesineeremez.HlbukiHz.Hseyinonunikimislinekmtr.
Yezid'e la'netin caiz olduunu da alMasabih Hadisi gsterir. Hz. Aie
radiyallhanhannyledediirivayetedilmitir:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz buyurdu: Alt kii vardr
kibende,AllahTeldavehernebideonlaralanetetmitir:AllahTel'nn
kitabna katma yapan, Allah Tel'nn kaderini yalanlayan, Allah Tel'nn
zelilettiiniazizetmekveazizettiinizeliletmekiincebrilesaldran,ahfa
dmdan Allah Telnn dokunmay haram kld kimselere dokunmay helal
sayanvesnnetimiterkeden.
Sa'deddin atTaftazani Akaid erhinde yle diyor: Muaviye olu Yezid
hakknda ihtilaf ettiler. Hulasa'da ve dier kitaplarda: Yezid'e ve Haccac'a
lanet doru deildir. nk Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz,
mslmanlara ve ehli kbleye lanetten menetmitir. diyor. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin kble ehlinden bazlarna lanet ettiine dair nakle
dilenszise
O,insanlarnbakalarnnbilmediihallerinibilir.Bildiiihallerindent
r onlara lanet etmi olabilir diye tefsir ediyor. Bazlar, Hz. Hseyin
aleyhisselm katletmeyi emrettii iin kfir olduu gerekesiyle Yezid'e laneti
caizgrm,onukatleden,katliniemreden(kumandan)vebunaizinverenve
ya raz olan kimseler hakknda lanet etmenin caiz olduunda birlemilerdir.
Hakikatudurki:Yezid'in,Hz.Hseyinaleyhisselmnkatlinerazolmasvebu
nunla sevinmesi ve Ehli Beyte ihaneti tevatren sabit olan gereklerdendir.
Her ne kadar tafsilat (teferruat) ahada dayanyorsa da. Binaenaleyh biz, artk
onun hakknda skt edemeyiz. Allah Tel ona ve ona yardm edenlere lanet
etsin.
Biliniz ki: Yezid, Allah Tel dmanlarnn en bydr. nk o, mam
Hseyin aleyhisselm, Haram aylarnn sonunda, susuz olarak, uzaktan souk
suyu gstererek katletmitir. Allah Tel ve Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemonalanetetmitir.Biznaslonalanetetmeyelim?AllahTel'nnlaneti
ona,taraftarlarna,yardmclarna,dostlarnaveonusevdiindentronala
net etmeyen herkese. Fakat mam A'zam onlardan korktuu iin ona lanet et
memiti,yoksainancndandolaydeil.Budaidareicabdr.Zalimlerekarzu

lmlerikorkusundanidarecaizdir.
1965
slam'n erken dnem diplomasisinin nemli isimlerinden biri ve ayn za

manda saygn bir fkh bilgini olan Ebu Hamza elHric (hyt. 130/747)
Muaviyeninynetiminivekiiliinianlatrken,uszlerisylyor:
Raslllahsallallhaleyhivesellemtarafndanhemkendisihemdeba
baslanetlenmibiradamd.AllahTel'nnkullarnhavel
1966
Mslmanlarn
mallarn dvel,
1967
Allah Tel'nn gnderdii dini deel
1968
yapt. Sonra da
yokolupgitti.(Chz;elBeynve'tTebyn,1985,c.2,s.123)
1969
Yezidinyetitiiahvaldnlnceyaptilerinsiyasvedinolarakdn
lnceyaptklarnaamamakgerektir.
bni Haldun Mukaddimesinde Hz. Hseyin aleyhisselm konusunu ak

ladktansonrakonuyuuekildebalyor.
Hz. Hseyin aleyhisselmn durumuna gelince, Yezid'in faskl (dinin emir

ve yasaklarna aykr iler yapmas) herkes tarafndan anlalp ortaya knca,
Kfe'dekiehlibeyttaraftarlarHz.Hseyesinaleyhisselmahabergndererek
Kfe'yegelmesini,(Yezid'ekar)onadestekvereceklerinisylediler.Hz.Hse
yin aleyhisselm da, fasklndan dolay Yezid'e isyan edilmesi gerektiini d
nd.zellikledebunagyetirebilecekbiriiin.Kiiselehliyeti(yeterlilii)ve
toplumsal gc ile buna g yetirebileceini zannetti. Kiisel ehliyeti konusun
dakizanndoruydu,ancaktoplumsalgckonusundahataetmiti.Buhususta
AllahTelonubalasn.
nk Mudar'n asabiyeti Kurey'te, Kurey'in asabiyeti Abdi Menaf oulla
rnda, Abdi Menaf oullarnn asabiyeti ise Emevlerdeydi. Kurey ve dier in
sanlar Emevlerin bu durumunu biliyor ve inkr etmiyorlard. Sadece
slmiyetin balangcnda insanlarn vahyin gelii, meleklerin Mslmanlara
yardmediigibiolaansthallerlemegulolmalarndandolayunutulmutu.
Evet, insanlar bu gibi olaanst haller karsnda cahiliye alkanlklarn,
asabiyetini ve eilimlerini unutmulard. Geriye sadece dinin korunmas ve
mriklerlecihadetmeyeyarayacaktabiiasabiyetkalmt.Builerdeisehk
medici ve ynlendirici olan dindi. Cahiliye adetleri ise dlanm ve atl bir du
rumdayd. Ancak (Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hakka yrme
sinden sonra) vahyin ve olaanstlklerin kesilmesiyle iler bir nebze daha
nceki yerleik geleneklere dnd. Asabiyet durumu da daha nceki haline ve
sahiplerinednd.Mudarkabileleridedahanceolduugibiyenidenmeyye

1965
(ATE,1971)Altmncsofra
1966
Havel:Kleletirmekdemektir.
1967
Dvel:Halknmalnsaltanateldeetmekiinkullanmakdemektir.
1968
Deel:Birdeeriveyakurumupusukurmakamacylakullanmak.
1969
(ZTRK,2008),s.4648

oullarna(Emevlere)itaatetmeyebaladlar.
ByleceHz. Hseyinaleyhisselmnbukonudaki hatasaakmoluyor.
Ancak onun bu yanlgs dnyev bir meselede olduu iin ona zarar vermez.
er'hkmiseonunzannnabalolduuiin,bukonudahataldeildir.n
k o, bu ie g yetirebileceini sanyordu. Abdullah bin Abbas, Abdullah bin
Zbeyr, Abdullah bin mer, kardei Muhammed bin Hanefyye ve dierleri
radiyallhanhmonuKufeyegitmedncesindenvazgeirmeyealmlar,
onun bu konuda hata yaptn anlamlar, ancak o Allah Tel'nn dilemesin
dendolay,koyulduuyoldandnmemitir.
Hz. Hseyin aleyhisselmn dnda Hicaz'da, Yezid'in yannda am'da ve
Irak'ta bulunan dier sahabeler ve onlara tbi olanlar ise, Yezid fask da olsa,
ona isyan etmek byk kargaalklara ve kan dklmesine sebep olaca iin
bunucaizgrmemilerdir.Onuniinbylebireyekalkmamlar,Hz.Hseyin
aleyhisselma tbi olmamlar, ancak onun yaptn da inkr etmemiler ve
onu (byle yaptndan dolay) gnahkr saymamlardr. nk o rnek alna
cakbirmtehittir.
Hz. Hseyin aleyhisselma muhalefet eden ve ona yardm etmeyen bu in
sanlar gnahkr sayma yanlna dmekten sakn. nk onlar sahabelerin
ounluuyduveYezid'inyanndaolup,onaisyanedilmesigrndedeiller
di. Ancak Hz. Hseyin aleyhisselm da Kerbala'da savarken, kendi fazileti ve
hakkna,onlarahitgsteriyordu.ylediyordu:
(Benimdurumumu)CabirbinAbdullah'a,EbSadHudr'ye,EnesbinMa
lik'e,SehlbinSad'e,ZeydbinErkamradiyallhanhmvebunlargibiolanla
rasorun.Onlarnkendisineyardmetmeyiini knamyordu.nkbiliyordu
ki,Yezid'eisyanetmeknaslkendiitihadndankaynaklanyorsa,buekildeha
reketetmelerideonlarnitihatlarndankaynaklanyordu.
Ayn ekilde sakn Hz. Hseyin aleyhisselmn ehid edilmesinin, nebizi
(hurma rasn) haram (iki hkmnde) kabul eden afii ve Malikilerin, bunu
caiz kabul edip iin Hanefilere had cezas uygulamasna benzeterek doru ol
duunu sanma. nk her ne kadar Hz. Hseyin aleyhisselmn hareketi onla
rn(sahabelerin)itihatlarnaaykridiysede,Yezid'in,Hz.Hseyinaleyhisselm
ile savamas da bu sahabelerin itihatlarndan kaynaklanmyordu. Aksine Hz.
Hseyin aleyhisselm ile savamak, Yezid ve taraftarlarnn kendi gryd.
ylednme:Yezidfaskdaolsa,sahabeleronaisyanetmeyicaizgrmemi
lerdir.DolaysylaYezid'inyaptklaronlaragredorudur.
Bilki,faskbirininancakmeru(eriatauygun)ilerineitaatedilir.Osahabe
leregreisyanedenlerekarsavamannart,(kendisineisyanedilen)imamn
(devlet bakannn) adil olmasdr ki bizim meselemizde bu art eksiktir (yani
Yezidadilolmaartntamamaktadr).DolaysylaYezid'lebirlikteveyaYezid
iinHz.Hseyinaleyhisselmilesavamakcaizdeildir.Aksineonunlasava
makYezid'intartmaszfasklkolanilerindenbiridir.Onuniinbusavatal
drlenHz.Hseyinaleyhisselmitihatvehakzerehareketedenvesevaba
nail olan bir ehittir. Ayn ekilde Yezid'in yannda olan (yukarda deinilen se

beplerden dolay Yezid'e isyan etmenin caiz olmadn syleyip Hz. Hseyin
aleyhisselma yardm etmeyen) sahabeler de itihat ve hak zerine hareket
etmilerdir.
KadEbBekirbinArabElMalikElAvsmVe'lKavsmisimlikitabnda,
bu meseleyle ilgili olarak dile getirdii grnde yanlmtr. O kitabnda sy
ledikleriuanlamdadr:
Hseyin aleyhisselm, dedesinin (yani Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin)getirdiieriatagreehidedildi.Ancakbugryanltr.Onunbu
yanladmesininsebebi,(kendisineisyanetmenincaizolmadimamn)adil
olmas gerektiini gzden karmasdr. Zaten kendi zamannda dier gr sa
hipleriyle yapt savata, imaml ve adaleti noktasnda, kim Hz. Hseyin
aleyhisselmdandahaadildiki?
AbdullahbinZbeyrradiyallhanhn(AbdulmelikbinMervan'a)isyanedi
ine gelince, o da (isyan edilmesi gerektii hususunda) Hz. Hseyin
aleyhisselmgibidnmve(kiiselyeterliliivetoplumsalgckonusunda
da) onunla ayn zann paylamtr. Ancak onun toplumsal gc konusundaki
yanlgsdahabyktr.nk(AbdullahbirZbeyr'inkavmiolan)Esedoulla
r ne cahiliye dneminde ne de slm'dan sonra Emevlere kar koyacak bir
gteolmamtr.
Hz. Ali kerremellh veche ve Muaviyenin arasndaki mcadelede hatal
tarafn muhalefet taraf (Muaviye) olduu sylenebilmesine karlk, ayn eyin
buradasylenmesimmkndeildir.nk birincisinde(Hz.Alikerremellh
vechenin hakl olduuna dair) gr birlii vardr; burada ise byle bir ey g
remiyoruz. (Hz. Hseyin aleyhisselm ve Yezid arasndaki mcadelede ise)
Yezid'inhatalolduunuonunfasklortayakoymaktadr.AncakAbdullahbin
Zbeyr radiyallh anh ile savaan Abdulmelik ise insanlarn en adiliydi. mam
Malik'inonunfiilinidelilolarakalmas,yineAbdullahbinAbbasveAbdullahbin
merradiyallhanhmannHicaz'daberaberolduklarAbdullahbinZbeyr'e
deildeonabiatetmeleri,onunadaletinedelilolarakyeter.Diertaraftanok
sayda sahabe, Abdullah bin Zbeyr radiyallh anhaya geerli bir biat yapl
mad grndedirler. nk ona yaplan biatta Mervan'a yaplan biatta ol
duu gibi ehllhal ve'lakd hazr bulunmamtr. Bu bakmdan Abdullah bin
Zbeyr'in durumu farkldr. Tam olarak hangisinin hatal olduu sylenemese
de,grntehepsidehakiinalanmtehitlerdir.Busylediklerimizegre
Abdullah bin Zbeyr'in ehid edilmesi amac ve mcadelesi hak iin olduun
dan dolay sevaba hak kazanan bir ehit olmasna ramen slm hukukunun
kurallarnauygundur.
mmetin en hayrllar olan sahabelerin ve tabiinin yaptklarnn bu ekilde
yorumlanmas gerekir. Eer onlar ktleyip karalayacak olursak, geriye adalet
ile nitelenecek kim kalr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem yle diyor:
nsanlarn en hayrllar benim asrmda yaayanlardr. Sonra bunlar takip
edenlerdir(bunuikiveyakeretekrarlad).Ondansonrayalanyaylr.Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellembuhadiste,hayrlolmaykibuadalettir

ilk dnemde yaayanlar ile onlardan sonra gelenlere tahsis etmitir. Onun iin
kendinionlaradiluzatmayaaltrmaktanveonlarn yaptklareylerkonusun
da akln kartracak phelere dmekten sakn. Onlarn yaptklar hakknda
gcnnyettiikadarhepdoruluuara;phesizonlar,haklarndabyled
nlmeyeinsanlarnenlaykolanlardr.Onlarancakokakdelilleredayana
rak ihtilafa dmlerdir. Ve sadece cihad yolunda ve hakk stn klmak iin
savamlar ve ldrlmlerdir. Yine onlarn ihtilaflarnn, mmetin kendile
rinden sonra gelenleri iin rahmet olduuna inan. Her bir fert onlardan birini
seip rnek alr ve kendisine klavuz edinir. Bu husus iyice anlalsn ve Allah
Tel'nn yarattklarndaki hikmet aa ksn. Bil ki, Allah Tel her eye g
yetiren,kendisinesnlacakvednlecekolanvehereyieniyibilendir.
1970
Allah Telda cemal ve cell tecellileri vardr. Kfr de, iman da yaratan
odur.Bununlaberaberkfrerazdeildir.Muhammediyetmertebesiiseyal
nz cemal tecellisidir. Muhammed sallallh aleyhi ve sellem ancak kfr
olmayaneyleriyapmaklamkelleftir;buisezordur.(BusebeptenEhlibeyt
okskntekmitir.)
AyalakirEfendidermiki;
Siyasetvelyettenyksektir.
Bunun manas: Velyet; Allah Telnn cemal tecellisi olduu iin; hep iyi
eylerdnr,iyieyleryapar.Siyasetise,AllahTelnnhemcemal,hemce
laltecellisiolduundan,AllahTelnnzuhurvetaayynitibarilebirbirinezt
sfatlarnanekadaryaklarsaokadarmuvaffakolur.
Hzmerradiyallhanhbuyururki;
AllahTelyayeminederimki,AllahTelnnhkmetkuvvetiylemen
ettiiey,KuranKeriminayetiylemenettiindenziyadedir.
1971
Allahm! Muhammed'e ve Muhammed'in l'ine salt et! brahime

aleyhisselmvebrhm'inl'inesaltettiingibi.deyin.
Bilindii gibi Hz. brahim aleyhisselmn l'i, kendisinden sonra gelmi olan
nebler ve rasllerdir. Bunlar Hz. shak aleyhisselm, Hz. Ya'kb aleyhisselm, Hz.
Ysufaleyhisselmveonlarnneslinden,Allahcellecellhkatndannebiolduk
larnadelaletedenakeriatlarlagelmiolanneblerverasllerdir.tebusebep
ten Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin mmetinin ulemsn ve slihlerini
kionlar,o'nunl'idir;
1972
herhangibireratgetirmeselerde,AllahTelkatndaki

1970
(HALDUN,2004),s.302305
1971
(ERGN,1942),s.154
1972
[erRgbelAsbahn'nin(hyt.502/1108)lmaddesindesyledikleri,bnu'lArabi'nin
grleriylebirparalellikarzetmektedir.Obuhusustaunlarsylemektedir:

nbvvet mertebesine dhil etmek istemitir. Nitekim Hz. Raslllah sallallh
aleyhivesellemonlariin,kendieriatnadhilolanbireitkanunkoymahakkn
ibk etmek zere; Allahm! Muhammed'e ve Muhammed'in l'ine salt et! de
yin.buyurmutur.Bu,l'inedhilolduklartakdirdeonlaradasaltet,anlamn
dadr.Salvatndevamndaki;
brahime aleyhisselm ve brhm'in l'ine salt ettiin gibi. cmlesi ile
detayledenmekstenmitir:
Hz. brhm aleyhisselma bir eref olarak, l'ine nbvvet verdin. Onlarn n
bvveti, kanun koyma hakk ile birlikte zuhur ettii halde, benden sonra erat
olmayacana hkmettin. O halde bana ve benim l'ime, kanun koyma hakklar
olmasa da, senin katnda olan nbvvet mertebesini vererek salt et. Cenb
HakkcellecellhHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminlinienbiyamerte
besine dhil etmesi ve Hz. brahim aleyhisselm dan fazla olarak da, eriatnn
neshedilememesi, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin kemalindendir. Hl
buki Hz. brhm aleyhisselmn ve ondan sonrakilerin eriatlar, birbirlerini
neshetmilerdir.
1973

l kelimesi bazen, kiinin akrabalk veya dostluk bakmndan bizzat yaknlk kurduu
insan anlamnda kullanlr. Nitekim Cenb Hak celle cellh bu anlamda; li brhm
velimrn(limrn,33)veyine;Fir'avnyarann(l'ini)eniddetliazabasokun.
(Gfir,46.)buyurmaktadr.Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleml'inin,onunakrabala
r olduu da sylenmitir. Dier bir grte de. lim bakmndan Hz. Raslllah sallallh
aleyhiveselleminyaknlarolduusylenmitir.Ziradindarlarikiksmaayrlr.
Birinci ksm, kesin bir ilim ve muhkem bir amel ile mtehasss olanlar ki, onlara Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemheml'i,hemdemmetidenilir.kinciksmbuilme
taklid yoluyla ulaan lardr ki bunlara Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin mmeti
denilir de, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin li denilmez. Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemin li olan herkes, ayn zamanda onun mmetidir fakat Hz.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminmmetiolanherkes,onunl'ideildir.mamCa'fer
esSdk radiyallh anha halk, mslmanlarn hepsi Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminl'idirdiyordenilince,sylecevapverdi:
Hemyanlmlar,hemdedorusylemilerdir.
Bununanlamnedir?Diyesorulduundauekildeizahetmitir:
mmetininhepsionunl'idirgrndeolanlaryanlmlardr.eriatnnartlarnye
rine getirenlere Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin l'idir diyorlarsa doru syle
milerdir. Cenb Hak celle cellh Fir'avn'n hanedanndan (l'inden) bir kii dedi ki
(Gfir,27.)yetindebulunanl'indenolankiiileonunyaknlarndanveeriatnauyan
lardan biri kastedilmitir ki, o kii neseb ve mesken bakmndan onlardandr fakat, kavmi
ninhepsininonuneriatndaolmasanlamndadeildir.
Bak: Mfredat, 3031. bn Hacer elAskaln, l ile mmeti icbe'nin tmnn kaste
dildiiniveMlik,elEzherveenNevev'ninilerisrdn,elKdHuseynveerRgb'n
bunu mmetin muttekileri ile snrladklarn ifade etmitir. Fethu'lBr, XI, 134. Ayrca
bak:'lu'sSunen.3,136137.aise,lkelimesiylesadeceehlibeyt'emensupimamlarn
kastedildiikanaatndadrlar.Bak:Meclis.192.](ATA,1993),s.648
1973
(ATA,1993),s.649

Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz Hz. Hasan'la Hz. Hseyin
aleyhisselmn risalet mertebesi erefine erdiklerini kabul ve beyan etmilerdir.
Konu hakknda Mevidl rfan ve birok risale ve mecmularnda izahn yapm
veitikatlarnaikrklmtr.yleki;
Kuran Kerimde onlarn bu erefine delalet eden ayetler oktur. Ezcmle:
BakaraSuresinde:
Deyinizki:Allah'a,bizeindirilene,brahim'e,smail'e,shak'a,Yakub'aveel
Esbata (torunlara) indirilene, Msa'ya, s'ya verilene ve nebilere Rablerinden
verileneinandk.Bizonlararasndabirayrmyapmayz.BizOnateslimoluruz.
1974
Nisa Suresinde: Biz Nuha ve ondan sonra gelen nebilere vahyettiimiz gibi
sana da vahyettik. brahim'e, smail'e, shak'a, Yakub'a, elEsbat'a (torunlara),
s'ya,Eyyub'a,Yunus'a,Harun'aveSleyman'adavahyetmi,Davud'aZebur'u
vermitik.Baznebilerisanasyledik,bazlarndasanasylemedik.AllahMsa
iledekonumutu.
1975
Esbat'taeliflamcinsiindir.nklamita'rifteaslolancinsiinolmaktr.nce
sarahetenveyadelaletenbirdelilgeerseozamanahdihariciveyaahdizihniiin
olabilir. Burada byle bir ey olmadna gre demek cins iindir. Buna gre Hz.
Hasan'la Hseyin aleyhisselm, esbat'n mulne girer. Bunu inkr, cehalet,
hasedveinadeseridir.
..
nkRisalet,AllahTel'nnayetlerindenbirayettir.Hisanu'lMesabih'teYa'la
ibnuMurreyoliyleHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizdenuHadis
rivayetedilir:
Hseyinbendendir;benHseyindenim.HseyniseveniAllahsever.Hseyin,
Esbabtanbirsibttir.Bunagreo,nebilerdenbirnebidir.Hasanaleyhisselmda
byledir.
Elhamdlillah,elhamdlillaheerMsri'ninitikadnsorarsanz,oyetmialtya
nagelmitir.Btnmrndesahihbiritikadbulmayaalt.Nihayetunainand
vededi:
Ehedu en lailahe illallah ve ehedu enne Muhammeden resulullah, ve
eheduenne'lHaseneva'lHuseynesibtahu,resulaniminresulillahisalavatullahi
ve selamuhu aleyhima va afdalu'sSalavati ala ceddihima Muhammedin
hatemi'nnebiyyin, ve ala'lenbiya'i ve'lmrselin ve alihim ve sahbihim ecme'in
ve'lhamdulilllahirabbi'llemin.
1976
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimizin: Benden sonra nebi gelme

yecektir. sz ise u anlam tar: Benden sonra benim eraitime muhalif bir

1974
Bakara,136
1975
Nisa,163
1976
AllahTel'danbakailaholmadna,Muhammed'inAllahTel'nnelisiolduuna,
Hasan'la Hseyin'in, O'nun torunlar ve Allah Tel'nn nebilerinden iki nebi olduklarna
ehadetederim.AllahTel'nnsaltveselamherikisine,saltlarnenefdalidedeleriolan
NebilerinHatemiMuhammmedsallallhaleyhivesellemEfendimiz'e,btnnebilereve
resullere,onlarnalineveashabna,hamddelemlerinRabbineolsun.

eriatgelmeyecektir.Onlarevvelveahirdedelerinineriatlarzerindeidiler.Her
ikisidededelerininyolundagitmilerdir.Binaenaleyhonlariletaaddtvetekessr
lazmgelmez.NitekimAllahTel:
Her baanda yz tane bulunan yedi baak bitiren bir tane gibidir buyur
mutur. Ayetteki Habbetin sz, teklik ifade eden nekredir. Yedi baak, habben
paralardr.kidalilesonraslvenebioalmolmaz.AllahTelHazretleribu
yurmutur:
Bunlarn misali Tevrat'ta ve ncil'de vardr. Yann yarp kan, kk zerine
dikilip kuvvetlenen, ekenlere zevk veren, kffarn ekenlerine kin duyduu bir
tane gibidirler.
1977
Allah Tel fezerehu (kuvvetlendirdi) dedi, fekesserehu
(oaltt) demedi. Bundan anlald ki onlar, dedelerinin son nebiliini bozmazlar.
Hatmbirdir.Onlardatekolansonnebilerinikidaldr.AllahTelHazretlerinin:
DekiAllahTelnnfazlverahmetiylesevinsinler.Buonlarntopladkla
rndanhayrldr.ayetidebyleonlarnerefinedelildir.
1978
Ey kardeler, ben inat zorba deilim, haseti mnkir de deilim. Ben gkler
gibi yksek deilim. Yerin de en aasym. Beni hor grmeyin, Hasanlarn
(aleyhimessselm) risaletleri hakkndaki phelerinizi gelip bana sorun. Eer hak
sizdezuhuredersebenyzstnehakkkabulederim.ayetbendezuhurederse
aretmeyin,kabuledin.ZiraHikmetm'mininyitiidir,neredebulursaalr.Bu,
enmhimitikadmeselelerdendir.Bunuaraypbulmak,m'minleriinhereyden
daha nemlidir. Siz onu (Msri'yi) hie saydnz, ilmi ve cehli sizce birdir. Bundan
dolay cehline aldrmadnz. Rabbmz, bizimle kavmimiz arasn hak ile a, sen
aanlarnhayrlssn.Bizi,seninnebilerindenhibirinidierindenayrmayanlar
daneyle.Kyametgnyzstbrakma.Senva'dineaykrgitmezsin.
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden sonra s aleyhisselmn gel
mesi, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin hatmiyyetine (son nebi oluu
na) zarar vermez. nk s aleyhisselm, indii zaman onun dini zere olacak
tr.(Kadtefsiri.)
Ben de diyorum ki: Hasaneyn'in risaletleri de, dedelerinin dini zerinde ola
caktr.Bununiinonunhatmiyyetinezararvermez.
1979
Hasaneyn'inRisaletleri
Nbvvet: lhi hakikatlerden haber veren, demektir. Nbvve, Hakk'n zt
isim,sfatvehkmlerininbilinmesiiin,ilhihakikatlerihabervermektir.
Nbvvetin imknna, mlikin mlkndeki tasarruf hakk asndan yaklaan
EbulMuinenNesefi(hyt.508/l114)unlarkaydetmitir:
Mlknde tasarruf etme yetkisine sahip olan herkes, mlkiyeti lsnde bu
yetkiye haizdir. Cenab Allah kinatn btn czlerini ve insanolunu yaratma
kudretinesahiptirveonlaryoktanvaretmi,modelsizolarakyaratmtr.Bundan
dolay btn yarattklarnda diledii ekilde tasarruf etme yetkisine sahiptir. Dile

1977
Fetih,29
1978
(ATE,1971)Ellidokuzuncusofra
1979
(ATE,1971)Altmdokuzuncusofra

diini emreder, istedii eyi yasaklar. Bu emirlerini diledii ekilde insanlara bildi
rir.Eeristersebuteklifleribilecekilmiyaratmaksuretiyle,istersevahyedeceibir
eliyigrevlendirmeksuretiylevebuteklifleraklbaliolmukiilereteblietmesi
iinonaemreder.Buelignderilenlerincinsindenolabileceigibifarkltrdende
olabilir. Bu ise imknsz deildir. nk Allah mlknde ve saltanatnda diledii
gibitasarrufetmeyetkisinesahiptir
1980
Nbvvet, alp kazanma yoluyla asla elde edilecek bir mevki deildir. Kii
kendinitmyleibadeteverse,bedenselarzuveisteklerinden,dnyametandan,
zevkvelezzetlerdenuzaklasadanebiolamaz.nknbvvet,AllahTelvergi
sidir. Allah Tel onu mmin kullarndan zel yeteneklerle donatt kimselere
verir.NitekimAllahTelKuranKerimde:
Allahrahmetinidilediikimseyetahsiseder...
1981
buyuruyor.bnKesr,bu
ayettekirahmetin,AllahTelnnHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemvas
tasyla,nimetolarakmminlerebahettiieksiksizvemkemmelnizamolduunu
kaydetmektedir, elc de ayetteki rahmet kelimesini nbvvet olarak yorumlu
yor.YineKuranKerimde:
Allah hikmeti diledii kimseye verir..
1982
buyuruluyor. Ayette geen hik
met kelimesinin eitli anlamlara geldiini, onlardan birinin de nbvvetoldu
unubazmfessirlerbeyanetmektedirler.YineKuranKerimdeYceAllahTe
l:
Bu,AllahTelnnltfudur,onudilediineverir.AllahTelbykltufsa
hibidir
1983
buyuruyor.BuyetikerimeCumasresindegemektevekendinden
nceki ayetlerde, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem mmi araplar ieri
sindenkendilerine,AllahTelnnayetleriniokuyan,onlartezkiyeedenveonlara
Kitabvehikmetiretenbirnebiolarakgnderilmesindensonra,BuAllahTe
lnnltfudur,onudilediineverirbuyrulmaktadr.Ayettekiltuftannbv
vetkastedildiianlalyor.
1984
AzizuddinNesef(681/1282)deburivayetleridahancedeiikvesilelerleyer
verdiimiz limler nebilerin varisleridirler; mmetimin limleri Ben srailin
nebileri gibidirler hadisleriyle aklar. slmdan nceki dinlerde Allah Tel'ya
yakn olan kiilere veli yerine nebi dendiini belirtir. Zira o dnemlerde veliler de
nebiler gibi halk Allah Tel'nn dinine davet ediyorlard. Ancak onlarn kendileri
nezeleriatlaryoktu.Budurumagredemaleyhisselmndinindebirkanebi
vard ve bunlar halk onun dinine davet ediyorlard. Nuh, brahim, Msa ve s
aleyhimsselm gibi nebilerin dinlerinde de durum ayn idi, Ancak sra Hz.
RaslllahsallallhaleyhivesellemegelinceO;
Benden sonra halk benim dinime davet edecek nebi gelmeyecek. Benden

1980
(AKTEPE, 2000), s.3 (enNesefi, Tabsratu'lEdille, Dmak, 1990,11/444; esSabun,
Age.,s.448)
1981
Bakara,105;limran,74
1982
Bakara,269
1983
Cuma,4
1984
(AKTEPE,2000),s.17

sonra beni izleyen ve Allah Tel'ya yakn olan kimselerin ad evliyadr. Bu veli
ler, halk benim dinime davet ederler buyurdu. Veli ismi slm dininde ortaya
kt. te yukarda zikrettiimiz limler nebilerin vrisleridir ve mmetimin
limleribensrailinnebilerigibidirlerhadislerindekastedilenkimselerbunlardr.
Buhrnin muhtasar tasavvfi erhini yapan el Ezd de mmetimin limleri
srailoullarnn nebileri gibidirler
1985
hadisini aklarken; Bu mmetin limleri
insanlarhakkavehidayeteiraddaBenisrailinnebilerigibidirler.Yoksaderece
ve mnevi makam itibariyle insanolundan hibirisi, hibir nebinin mertebe ve
makamnaulaamaz.diyerekburadakibenzetmeyebirsnrlamagetirir.
1986
AncakHz.RaslllahsallallhaleyhivesellemBilliHaberadiyallhanha
Cennette,beni,neilegetin?eklindeBilliHaberadiyallhanhasorun
cao;
Her abdest bozduumda, abdest aldm. Her abdest aldmda da, iki rek'at
namaz kldm. diye cevap vermitir. Bunun zerine Raslllah sallallh aleyhi
vesellem
Demek,buikieyle!demitir.
1987
tebuvebenzerleri;hayrlardanegeen(essbikbi'lhayrt)
1988
kiilerinh
lidir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem genliinde ve gen yandayken,
mriklerin arasndaki hli de byledir. Nitekim Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem (bu dneminde), herhangi bir eriatla da mkellef olmad halde, Cenb
Hakk celle cellh kendisine rislet verene kadar, Rabbisiyle tek kalm, bdete
ynelmi,hayrlardavegzelahlaktanegemiti.
1989
limveNbvvetlikisi
Muhyiddnbnu'lArab(560638/11651240)bukonudakiyorumuyledir:
stadmz Ebu'lAbbs b. elArf esSnhc (481536 / 10881141) yle du
ederdi:
Allhm! Bize nbvvet ve rislet kapsn kapattn, fakat velayet kapsn
kapatmadn.Allhm!Katndakienyksekbirvelye,velayetinenyksekmerte
besini her ne lde vermisen; ite beni, o veli kl! nk bu zat, hak etmeleri
mmknolaneyitalebedenhakehlindendir(elmuhkkn).Hlbukiinsan,zatnn
kabul edici olmas nedeniyle, nbvvet ve rislet mertebesini aklen hak edebilir.
Fakat o, Cenb Hakk'n bu kapy ve nbvveti ter'i, er'an kapattn bildii
iin, bunu istemedi de, hak ettiini talebetti. nk Cenb Hakk bize, velayeti
yasaklamamtr.

1985
Hadiskitaplarndayeralmayanancaksfilerceokkullanlanburivayetdahaokmev
zuhadisleritoplayankitaplardageer.Sehvi.286;Acln,II/64;Aliyu'lKri.247
1986
(EKER,1998),s.141
1987
Hadis deiik lafzlarla Eb Bureyde'den (r.) rivayet edilmitir. Bak: Musned, V, 354,
360.uab,III,6,hd.no:2717.
1988
Fatr,32
1989
(ATA,1993),s.449;Futht,II,2223,(Thk.O.Yahya,XI,379383.)

Muhyiddn bnu'lArab (560638 / 11651240) veraset makamnda bulunanla
rnzellikleriniyleanlatmaktadr:
Eyann lsn takdir eden fakat insanlarn hakkn takdirden ciz oduu
Cenb an ne ycedir! Zira onlar, kendilerini yaradan, gerei gibi nasl takdir
edebilirler ki? te bu kef, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem veraset ma
kamnnbirneticesidir.ZiraRaslllahsallallhaleyhiveselleminveraseti;
Bende,banatabiolanlarda,basiretleAllah'adavetediyorum.
1990
ayetin
debelirtilenler,EhlullahiindeAllahTel'ybilenlimlerdir.NitekimCenb
Hakkonlar,Allah'adavette,nbvvetimutlaka'daHakklisanyla,nebilermerte
besindebulundurmutur.Onlarbusfatlavasflandrmfakatbu,nbvvetiter'
olmayp,meruolanbiremri,taklidledeilbasiretlekorumaanlamndanbv
vetihfzdemektir.
1991
Kur'n'hfzedenlerinikiomuzuarasna,nbvvetdercedilmitir.
1992
[Zira Cenb Hakk celle cellh kullarndan takval olanlarn retimini zeri
nealmaktadr.Allah'tankorkun;Allahsizeretiyor.
1993
Birlimkiininsenedi,buyollayaknlatndan;
Rabbim bana, nebsine vahyederek kendisine ibdet ettii eriatn haber
verdi. der. Ve bu kii, bilgisinde li (isnd'a sahib) olmakta, hkmde de Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemetbidurumundaolmaktadr,iteonlarneb
olmadklar halde, bu halet iinde onlara nebler aleyhimssselm bile gbta ede
ceklerdir.
1994
nk onlar (bilgiyi) Allah Tel'dan alma hususunda nebilere katl
maktadrlar. Bu kiilerin (bilgiyi) Allah Tel'dan almalarnn nedeni; bu rasln
getirmi olduu eriat uygulamada gstermi olduklar takvann bir sonucudur.
Onlar gerekte bu rasl mesabesinde olmasalar da, takvalar onlara, rasllerin
deer llerinde (f mevzni'rrusul), ihtiyat snrlarnda (tahte havtatihim) ve
alanlar iinde (f diratihim) Allah Tel'dan (bilgi) almalar sonucunu dourmak
tadr. Rasllerden olmamalar nedeniyle de, gbta edilmeye hak kazanyorlar. On
lar,rubbiyetinaslakarmadbirubudiyetierisinde,srekliHakkilebakolur
lar.Rasllerindereceleridahayksekolmaklabirlikteonlaraolangbtannnedeni,

1990
Yusuf,108
1991
(ATA,1993),s.434;Futht.II,53,(TM.O.Yahya,XII,146147.)
1992
(ATA,1993),s.502;HadisdeiiklafzlarlaEbUmme(r.),Abdullahb.Amrb.els
(r.) ve elHasen'den (r.) rivayet edilmitir. Bak: uab,2, 522253, hd. no: 25892592.
Zevid,7,159.Ayrcabak:Lel,I,243244.Fevid,372.
1993
Bakara,282
1994
EbMlikelE'ar'den(r.)rivayetedilenbirhadiseiaretedilmektedir.Bak:Musned,
5,341,342,343.Nebiolmadklarhalde,nebilerinbilegbtaedeceklerikimselerhakknda
rivayet edilen dier hadisler Muz b. Cebel (r.) ve Ubde b. esSmit'ten (r.) rivayet edil
mektedir.Muzb.Cebel(r.)veUbdeb.esSmitrivayetiiinbak:Tirmiz,Zuhd(37),53,
hd. no: 2390. Musned, 5, 229, 239, 328. Ayrca mehur efaat hadisinin bn Abbs (r.)
rivayetindegemekteolanbirziydeyegre,tmmmetlerkyamette;
NEREDEYSE BU MMETN TM NEBDR. deyerek mmeti Muhammed'e gbta
edecekleririvayetedilmektedir.Bak:Musned,1,281282,295296.Zevid,10,372373.

buhalettekirahatlardr.Grmyormusunki,kyametgnndekienbykkorku
onlartasalandrmayacakveonlarniinehibirkorkudagirmeyecektir.
1995
Hlbu
ki rasller kendi nefisleri hakknda olmasa da, mmetleri iin, mmetler de kendi
nefisleriiinsondereceiddetlibirkorkuierisindedirler.Kyametgnnde,bun
lardakorkudanbireserolmayacaktr.nkonlar,hey'ethalinderahman'nhuzu
rundatoplanacaklar.
1996
Ey meru klnana tbi olmakda zsz doru kii! Sana, derecenin yksekli
inibuekilderettiktensonrabilkiinsanlar;Allah'nkullarierisindezsz
doru olanlar ve devaml tatta olanlar hakknda yanlmlardr. Zira konuyu ger
ekte olduu ekliyle bilmeyenler ve sfiyyenin yolundan (tarkulkavm) zevk al
mayanlar yle dnrler: Allah Tel'ya davet eden kii, zsz doru bir bi
imde insanlar Allah'a davet ederse, o'nun bu hali, dinleyenlerin ruhunda kabul
etkisi meydana getirir ve bylece insanlar da davete icabet ederler. Eer bu kii,
kalbidnyasevgisivednyevtutkularladoluolduuhaldeinsanlarsadecediliyle
Hakk'a davet ederse, o'nun bu ars sun'dir ve kalblere etki etmedii gibi, bir
kulaktangirertekikulaktankar.Onlaryineylederler:
Sz,kalbdenkarsa,kalbeular.Dildenkarsa,kulaktankalbeinmez.Bu
sondereceyanlbirkanattir.Zira,AllahTel'ayeminolsunki,kavminisdkbir
dille, masum bir kalble ve mahfuz bir lisan ile davet etmeyen; idare ettiklerine
merhametlivedavetettiklerieyeicabetetmelerineistekliolmayanbirraslyok
tur.Bu,Allah'adavettevedoruluktarasllerinhalleridir.BununlabirlikteHz.Nh
aleyhisselmsyledemitir:
Ey Rabbim! Dorusu ben, toplumumu gece gndz davet ettim. Fakat a
rm,onlarnkalarnartrmaktanbakabirieyaramad.Vegnahlarnba
laman iin, ne zaman onlar davet ettiysem, parmaklarn kulaklarna tkadlar,
elbiselerine brndler, ayak dirediler ve kibirlendike kibirlendiler.
1997
Rasllerin aleyhimsselm kavimleri hakkndaki bu tr szlerine karlk olarak

CenbHakkcellecellh;
Onlardoruyolailetmek,seninzerinebirbordeildir.
1998
ubirgerekki,senistediinkiiyidoruyolailetemezsin.
1999
Rasleden,teblidenbakabireydeildir.
2000
eklindebuyurmaktadr.
Eer birinin sznn dierine etki etmesi, onun doru szl olmasna bal ol
sayd,Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminilhsylemiylekarkaryaolan
herkesin mslman olmas gerekirdi. Aksine yalanlanm, sz yzne vurulmu,

1995
yetler iin bak: Bakara, 38,62, 112, 262,274,277, li mrn, 170, Mide (5), 69,
En'm,48,A'rf,35,49,Ynus,62,Zuhruf,68,Ahkf,13.
1996
Meryem,85
1997
Nuh,57
1998
Bakara,272
1999
Kasas,56
2000
yetiinbak:Mide,99.Buanlamdadieryetleriinbak:limrn,20,Mide,92,
Ra'd,40,Nahl,35,82,Nr,54,Ankebt,18,Ysn,17,ra,48,Tebun,12.

hattaldrlmeyekalklmtr.
2001
Eer (bu ilh sylemi) dinleyen kiiye, nbvvet kandilinden kan ilh nuru,
kalbinde kabullenerek alglamak iin Cenb Hakk'n celle cellh yardm olma
d takdirde hidayet gereklemez. Nitekim Cenb Hakk celle cellh, Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemi Ik saan bir kandil
2002
olarak tanmla
mtr. Fitil'i grmyor musun ki; snk olduu halde tepesinden gaz (edduhn)
kmaktadr. Gaz bu ekilde kandille ayn hizaya geldiinde, iindeki rutubetle tu
tuur,kandilinylabirleirvekandildebulunanfitilintepesinevaranakadarbu
yollaaadoruiner.Fitiltututurulduunda,eeriinde(gaz)yavarsa,parlak
lktakandilinseviyesinegelir.tebuparlaklkilhinayettirki,kendisineyardmc
olan(gaz)yamevcutoldukaksamayadevameder.Vebuk,varlnken
disine borlu olduu (gaz) yanda bulunan rutubeti giderdike k satndan,
artk kandille bir ii (hads) kalmaz. Bylece ona ilh yardm (elimdd) dorudan
Hakkcellecellhkatndangelmeebalarfakatkimsebununneredengeldiini
bilemez. Zira nebiler aleyhimsselm insanlar, kendi nefislerine deil, sadece
Rabbinedavetetmilerdir.
2003
]
2004
Nbvvetgr
lk defa sflerce ve muhtemel olarak da Hakm Tirmz tarafndan kullanlm,
daha sonra Gazzli, bn Arab ve birok sf tarafndan tekrar edilmitir. Hkim
Tirmiz, Nbvveti perdenin kaldrlmas ve gaybn srlarn vkf olarak Allah'
bilme, Allah Telnn nuruyla rtl bulunan eyann mhiyetine basiret gzyle
nfuz etme eklinde izah etmitir. Bundan sonra nbvvet ve zellikle Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nbvveti konusunda tasavvuf felsef
birok izah yaplmtr. Fergni Nebiyi: Allah Tel'nn ztndan sfatlarndan,
isimlerinden, hkmlerinden ve muradlarndan haber veren kimse olarak tanm
lamtr.
AllahTel'nnztndandorudanhabervermek,ancakRhA'zam'amahsus
tur. Rh A'zam, Arapa en byk, rh demektir. Rubbiyyeti bakmndan ilhi
ztn mazhar yeri olan rh insanden ibarettir. Onun knhn Allah'tan bakas
bilemez. Rh A'zam'a, akl evvel, hakkat Muhammediyye, nefsi vahide,
hakkat esmiyye gibi isimler de verilir. Allah, Rh A'zam' nce kll nefislere
dahasonracz'nefisleregnderir.OnlarRhA'zam'danahadiyetiztna,sfat
larna,isimlerine,kadmhkmlerinedairbilgileralrlar.
smailHakkBursevkaddesellhsrrahulazizegreHz.Raslllahsallallh
aleyhiveselleminnbvvetvevelayetolmakzereikinuruvardr.Nbvvet nu
ru, erat velayet nuru, hakkat nurudur. te Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve

2001
Budurumaiaretedenyetleriinbak:limrn,184,En'm,33,Enfl,30,Hac,42,
Ftr,4,25,Tn,7.
2002
Ahzab,46
2003
yetler iin bak: Ysuf, 108, Ra'd, 36, Nahl, 125, Hac, 67, Kasas, 87, Ahzb, 46, Gfir,
12,42,Fussilet,33,Hadd,8,Cin,19.
2004
(ATA,1993),s.434441

sellem,buzahirvebtnnuruilekyametekadararamzdabulunacaktr.
mam Rabbani nbvvet grevi konusunda olduka geni bir gre sahiptir.
Ona gre; nebilik grevi eriat teblile balar. Burada erat hem dn hem de
onun kurallarn temsil eder. Neb, m'minlere bu dine nasl bal kalacaklarn,
Allah Tel 'ya nasl ibadet edeceklerini gnahlardan saknp kendilerini nasl saf
latracaklarn, fazilet ve takvay nasl ikme edeceklerini gsterir. mam Rabba
nininnbvvetyoluolarakisimlendirdiieybudur.
Bursev'ye gre Allah Tel'nn insanlara nebiler gndermesinin sebebi, Hz.
Muhammed'in varldr. Allah ilk olarak akl evvel, ya da feleki a'l diye de bili
nenHz.Muhammed'inruhunuyaratmtr.
demaleyhisselmHzRaslllahsallallhaleyhivesellemkadarbtnnebi
ler Ruhi A'zam'n nbvvetinin bir grntsdr. Grntlerin nebilii zamanla
snrldr ve geicidir. Her nebi Ruh A'zam'n bir sfatnn ve isminin mazhardr.
Ruh A'zam, bunlarn her birinde bir isim ve sfatyla tecell etmitir. Hz. Muham
med'deisebtnsuretvesfatlarylagrnmtr.Hz.Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemle nbvvet sona ermitir. Her ne kadar Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemsurettetekinebilerdensonraisede;hakikatteonlardanncedir.Nitekim
birhadsierifteRaslllahsallallhaleyhivesellemylebuyurmutur.
dem, su ile amur arasnda iken ben nebi idim.
2005
Bir dier rivayette;
dem rh ile cesed arasnda iken ben nebi idim.
2006
Bu hadisten de anlala
ca zere Rh A'zam'n nbvveti ruhlarn varlndan ncedir. Suret bakmn
dan sonra gelmekle nebilii tamamlamtr. Hakkat, varlk bakmndan suretten
nceisede; meydanakmabakmndanondansonradr.Rz, btnnurlarnHz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin nurundan yaratlm olduunu Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin de Allah Telnn nurundan yaratldn,
bu sebeple de nebiliin umm olduunu sylemitir. ...Ve sen byk bir ahlak
zeresin.
2007
yetikerimesideHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbtn
nebileringzelahlknkendisindetopladnaiaretetmektedir.
Nbvvet ve rislet, zamana baldr bu sebeple de srekli deildir. Kesintiye
urayabilir; hatta bir zaman sonra ortadan da kalkabilir. Nbvvet zinciri en son
nebi olan Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemle sona ermitir. Artk Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraeriatihdasedenbirnebgelmeye
cektir. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden sonra Muhyiddin bnlArab
kaddesellh srrahulazizin Nbvveti mme dedii yeni bir eriatn gelme
yeceibirdevirgelecektirk,budavelayettir.
bnlArabkaddesellhsrrahlazzegreteri',nbvvetinenbelirginva
sflarndanbirisidir.BundanhareketlebnlArab,nbvvetiikiksmdainceler:
1.Nbvveti Amme (nbvveti velye): Allah Tel'nn sekin kullarndan
olan nebilerin elde ettii nbvvettir. bnlArab kaddesellh srrahlazze

2005
Buhri,Edep,119;Ahmetb.Hanbel,IV,406;Mslim,Fezailussahabe,28;Aliyu'lKari,
272.273;.Acln.II/187
2006
Ahmedb.Hanbel,IV,66,5,59,379;Tirmz,Menkb1;
2007
Kalem,4

grebumakamdevametmektedir.Bumakamamutlakvelayetdedenir.
2.NbvvetiHssa(ternbvvet):Bunbvvet,Raslllahsallallhaleyhi
ve sellemin vefatyla sona ermitir. Onun eriat geerliliini dima koruyacaktr.
Dahasonraonunhkmlerinikaldracakhibireriatgelmeyecektir.
bnlArab ryay nbvvetin bir cz sayan hadise dayanarak nbvvetin,
tamamylakaldrlmadn,kaldrlannterinbvvetolduunu,Bendenson
raartkbirnebolamayacaktrhadisinindebyleanlalmasgerektiinibelirte
rekHz.Muhammedsallallhaleyhivesellemdensonranebiyoktursznn,
ondan sonra bir eriat getirecek bir nebi yoktur anlamna geldiini, ama ondan
sonrabirnebiningelmeyeceianlamnagelmediinikaydetmektedir.
2008
bnlArab bu dncesini yle delillendiriyor: ran Kisrs ld vakit, Hz.

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Ondan sonra Kisr yoktur
2009
buyuruyor.
Kayser lnce de: Ondan sonra Kayser yoktur
2010
eklinde buyuruyor. Hlbuki
KisrveKayserancakranveRumkrallardr.Onlarnlmyle,neranda,nede
Rum diyarnda krallk son bulmaz. Sadece o gn, krallklar igal eden kiilerin ha
yatlarsonbulur,onlarnyerinebakabiradlabirilerigelir.AynekildeRaslllah
sallallh aleyhi ve sellemden sonra nebi ismi zail olmutur; ama ondan sonra
vahiyyoluylaAllahTelkatndangetirmiolduuSemaveriatzailolmaz.nk
ondan sonra eriat sahibi bir nebi gelmeyecektir. Buradan eriat sahibi olmayan
nebiingeleceianlalabilir.
bnlArab, nbvvetin tm mmlKitabta
2011
toplanmtr. Onun anah
tarise
Besmelei erifedir. Buna binaen nbvvet kyamet gnne kadar halk
iindesrecektir.Eerterinbvvetise,okesintiyeuramtr;nkter
nbvvet, nbvvetin czlerinden biridir. Hlbuki Allah Telnn haberinin
velemdenhabervermesininkesintiyeuramasimknszdr.nko,kesin
tiyeurasalemingdaskalmaz,ziralemvarlnaldbugdailedevam
ettirmektir
diyerek nbvvet ile varlklar lemi arasnda bir iliki kurmakta ve nbvvetin
yalnzca insanlk iin deil, ayn zamanda dier varlklar iin de geerli olduunu
iddiaetmektedir.
bnlArab,kinattakibtnvarlklarnvahiyolabileceini;kl,derisi,eti,sini
ri, kan, can, kemii olan her varln ftratndaki vahiyle Allah Tely bildiini
ifadeediyor.Onagrevahiy,ilahkelamnetkisiniiiteninnefsindesratlibirsek
temeydanagelmesidir.Bunuancakniilahyyeyibilenleranlarlar.Buni
ilahvahyinaynsdr,amainsanlarbunuhissedemezler.Hereykesbiolmayanbir
vahiy zerine yaratlmtr. Yeni doan bir ocuun anasnn memesini azna al

2008
bn'lArab,EbAbdillahb.Muhammedb.Alib.Muhammed,elFtuhtu'lMekkiyye,
Kahire,1269/1853,II/49.57.69.78
2009
Buhr,Eyman,31;Mslim,Fiten,76;Tirmiz,Fiten,41.
2010
Buhr,Menakb,25;Mslim,Fiten,75;Tirmiz,Fiten,41.
2011
mm'lKitab Kur'an bir tabir olup Kitab'n esas (Ali mran,7) Kitab'larn asl
(Ra'd,39)LevhiMahfuz,Zuhruf,4anlamlarndakullanlmaktadr.

masdabyledir.Bu,onagelenilahvahyineseridir.
Ancak bu tasnif bir takm kelmclar tarafndan eletirilmi ve bnlArab, bu
gr sebebiyle Hz, Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin son nebi olduuna
inanmamaklasulanmtr.
2012
Risaletvenbvvetbitmitir.Bendensonranebiveraslyoktur.
2013
Bu hadisin asl olmasa da ma'nas kesindir. Zira Hz. Raslllah sallallh aleyhi
ve sellemin hatemu'l enbiya olduu, ondan sonra nebi gelmeyecei ehli snnet
limlerininzerindeicmaettikleribirhusustur.HernekadarHz.saleyhisselmn
ahir zamanda yeryzne tekrar ineceine inanlmakta ise de, Onun yeni bir din
veyaeriatgetirmeyip,KuranKerimveslmeriatnatabiolaca,yineehlisn
netetesbitvetekidedilmitir.
Hz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminolubrahimhakkndaEeroya
asaydnebiolurdueklindehaberlerrivayetedilmektedir.
Buhari,bnEbiEvfa'nnyledediinirivayetetmitir:Hz.Muhammed(sav)
'densonrabirnebiningelmesimukadderolsayd,oluyaard,amaondansonra
nebiyoktur
2014
bn Mce, bn Abbas(r. anhma)'dan syle dediini rivayet ermitir:

Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin olu brahim vefat edince, Raslllah
sallallhaleyhivesellemcenazenamaznkldrdveylebuyurdu:
phesiz cennette onu emziren vardr. Eer yaam olsayd sddik bir neb
olurdu. Eer yaasayd kipti daylar azad olacakt ve hibir kipti de kle edile
meyecekti
2015
Ahmedb.Hanbel,Enes(r.a.)'inyledediinirivayetetmitir:brahimbeii
doldurmutu. Eer yaasayd phesiz neb olurdu; ama yaamad. nk nebi
niznebilerinsonuncusudur.
2016
Hakm etTirmiz kaddesellh srrahlazz (hyt. 285/898) bata olmak zere

pekoksfihatminbvvetinancndanhareketederekhatmivelayetteorisini
gelitirmitir. Bu anlaya gre Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
htemnnbvve=nbvveti sona erdiren kii unvann hak ettii gibi
hteml evliya unvan kazanan kii de vardr. Hakm etTirmizye gre, Allah
Tel,kullarnnarasndannebilervevelilerseipgndermitir.Baznebileri,kimi
ni dostluk, kimiyle konuma, kimini vme, kimini lleri diriltme gibi baz zellik
lerle dierlerine stn klmtr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme, lem
lerdenhibirkimseyevermediinizelolarakonavermitir:

2012
(ZLER,2004),s.52
2013
Hadis kaynaklarnda aslna rastlanlmamtr. Kaynaklarda yer almayan bir rivayetin
deliltekiletmeyeceimalumdur.
2014
Buhr,Edeb,109;bnMce,Cenaiz,27.
2015
bn.Mce,Cenaiz,27.
2016
Ahmedb.Hanbel,Msned,III/133.

Hitaptailk,efaattailkolmagibibirokzelliklerivardr.Buzelliklersayesine
Hz.Muhammedsallallhaleyhivesellemnebilerinefendisiolmutur.Onunred
dedilemeyecek bir zellii de nbvveti sona erdiren bir nebi olmasdr. Hakm
etTirmiz,bizegrenbvvet,btnczleriyleHz.Muhammedsallallhaley
hivesellemdetoplanm.Onunkalbi,nbvvetinkemaliiinbirkapklnmve
sonra da mhrlenmitir diyerek konuyu baka bir yne tamtr. Ona gre,
bunu grmeyen kii hatemennebiyyin terkibini, gnderili itibariyle nebilerin
sonuncusu anlamna geldiini zanneder. Hlbuki bu yorum cahil ve ahmaklarn
yorumudur, diyerek grn beyan etmitir. Hakm etTirmiz, htemn
nbvveyimaddibirolguolarakdeildemanevibirmakamolarakgryor.Ona
gre nbvvet dairesel olarak Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ile bala
m yine onunla son bulmutur. O ve benzerleri bu gr : dem su ile toprak
arasndaikenbennebiidim
2017
hadisinedayandrmaktadrlar.
HakmetTirmizhatmlevliyileilgiliolaraktaunlardasylemektedir.
AllahTelRaslllahsallallhaleyhiveselleminruhunukabzeddiktensonra
onunmmetininiindekrktanesddkkiiyaratmtr.Yeryzonlarnsayesinde
ayaktadurur.OnlarHz.Muhammedsallallhaleyhiveselleminlibeytidir.On
lardan biri lnce, yerine dieri geer. Sonunda saylar tkenip, dnyann da yok
olmavaktigelince,AllahTel,szpsetii,kendisineyaknkldvebtnevli
yaya verdii eyleri ona da verdii bir kulunu vel olarak seer ve ona, hteml
velayetsfatnvererekzelklar.Buzelliiyleo,kyametgnndedierevliyaya
AllahTelnnhccetiolur.Yinebuhatmiyyetsayesinde,Hz.Raslllahsallallh
aleyhi ve sellem de yaratlan sdk nbvvet gibi onda da sdk velayet yaratlr.
Artk ona ne dman ulaabilir, ne de nefsi ondaki velayetin bir ksmn armaya
yolbulabilir.
Hatmi velayet sahibi hem evliyaya hem de ondan sonraki dier muvvahitler
zerineAllahTelnnhccetivekyametgnndedeonlarnefaatisiolduuna
gre,artko,Hz.MuhammedsallallhaleyhiveselleminEnbiynnefendisioldu
ugibievliyanndaefendisiolur.efaatmakamonaverilir.
HakmetTirmiz,hatmlvelayetsahibinin,htemnnbvvetsahibiolanHz.
Raslllahsallallhaleyhiveselleminzelliklerinitadniddiaetmektedir.
Hakm etTirmiz sfi filozof, nbvvet ile velayet arasndaki farka iaret eder
ken, nbvvettin ruhu ile beraber vahiy olarak Allah Teldan gelen bir kelam
olduunuvelayetinise,bakabiryollayineAllahTeldanvelyeulaanbirhadis
(ilham) olduunu, yani ikisinin de kaynann Allah Tel olduunu ifade ediyor.
Ona gre hadis, meiet vakti de meydana gelen ilah ilmin bir tezahrdr. Bu
tpksrgibigizlibirszdr.BylebirhadisvelyeancakAllahTelsevgisinden
dolay vaki olur. O, hakla birlikte kalbe girer, kalp onu sekinet ile kabul eder. Ne
biyegelenkelam,inkredenkfirolur;amavelyegelenhadisi(ilham)inkr
edenkfirolmaz,ancakhsranaurar,vebalegirervekalbiaar.Muhaddeslerin
demakamlarvardr.Bazlarnanbvvetintebiri,bazlarnayars,bazlarnada
daha fazlas verilmitir. Nbvvetten en byk pay, hatmlvelayet sahibine ve

2017
elAcln,hadisinbulafzlarivayetininbulunmadnsylyor.KeflHfa,II/132.

rilmitir:
Nebilerin dnda bir kiiye nbvvetten bir ey verildiini syleme cesareti
neredengeliyor?diyebirsoruyneltilecekolursacevabndayleveriyor:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin u hadisi; sana ulamad m? Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem yle buyuruyor: Orta yolu tutmak, hi
dayetetabiolmakvegzelhuyluolmaknbvvetinyirmidrtparasndanbir
parasdr.
2018
Orta yolu tutan bir kiinin zikredildii kadar nbvvetten bir
hissesi olduuna gre nde olan bir mukarrebin (Allah Telya yakn olan
velnin)nbvvettekihissesinivarsendndemektedir.
Grld gibi Hakm etTirmiz velayet messesini kesb deil vehbi kurum
olarakgrmekte,nbvvetlevelayeteaynzelliklerivermekte,velyidenebgibi
grmektedir. Ayrca, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
htemennebiyyin zelliini farkl bir eklinde yorumlamakta ve evliyann da
hatemi olduunu ileri srmektedir. Bir de velnin ald hadisi (ilham) vahiy
gibigrmektevevelayetinbvvetinenbykczsaymaktadr.
Muhammed Vefa, mam Rabbn Ahmed Sihrindi, Ku, Nabls ve Ahmed
Ticn kaddesellh srrahmllazzn gibi isimlerin ya bizzat kendileri hatmul
evliyolduklarnilerisrmler,yadamuakkibleritarafndankendilerinebusfat
yklenmitir. Hatta (mesela Sirhindnin durumunda olduu gibi) htemul
evliynnkindendahayksekbirkonumfikridahiortayaatlmtr.
2019
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz hatmulevliy konusunda unlar bu

yurmaktadr.
Her vaktde hatm'levliy birdr, bu vaktde Allah sbhnehu ve te'l

hatm'levliy olma Msrye virdi. Onun taht cehenneminn imdi yular
Msrnn elindedr, kime istersem ona virmege beni muhayyer kld, benm
istedgmAllhunistedgidr.
EySultnMustafsenbenmiznmolmadukaisminehutbeokudamazsn
hernekadar'ukalnve'ulemnvarisecemeylebendenizinszsenitahtaai
kre karabilrlerse ben btl olm olayum hemn celldn gndr beni katl
eylesn.SultnMuhammedmerhumolalbugnyediyzondrdgndrbun
dan ziyde dahi nice izh ideym ide katlme bundan ziyde sebebi kav ol
maz, kadir isen ldr yhud Msrden izinsz tahta aikre k otur, grelm
kadirolabilrmisin?
2020
Tasavvufun gl muhaliflerinden olan bn Teymiyye (hyt. 728/1328)

2021
Ha
km Tirmiznin bu grn kendi zaviyesinden ele almakta ve htemulevliyaya
yeni bir tanmlama getirmektedir. ncelikle vurgulamak gerekir ki, bn Teymiyye
Hakm Tirmizyi iyi tanmakta ve grlerini bilmektedir. Onunla ilgili fikrini u

2018
Buhadisdeiiklafzlararivayetedilmitir.Tirmiz,BirrveSla,65;Muvatta,iir,17.
2019
(FT,2003),s.263
2020
(MISR,1223),s.6a;(EEN,2006),s.39
2021
Kara,bnTeymiyye,Takyyddin,DA,XX,s.413.

cmleleriyleortayakoymaktadr:
HakmetTirmiz,AllahTelrahmeteylesin,hernekadarkendisifaziletve
ilim sahibiyse de ve kranla anlacak gzel ve kabul edilir szleri ve faydal
dorular bulunuyorsa da, reddedilmesi gerekli hatal szler de sarf etmitir ki
bunlarn en uygunsuzu Hatmulvelye adl kitabnda sz konusu ettii, sonra
gelenler arasndan yle bir kimse kacak ki, Allah katnda bu kimsenin merte
besiEbbekir,mervedierlerindendahayksektireklindekiiddiasdr.
2022
bn Teymiyyenin hareket noktas bu ifadenin, ne Allah Telnn Kitabnda ne

Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin snnetinde ne de selefin ve mmetin
imamlarnn szlerinde gemiyor olmasdr. Ayrca btn bunlara ramen yine de
buifadekullanlmakisteniyorsaotakdirdeieriinindeitirilmesigerekmektedir.
Onun yapt tanmlama yledir: Htemulevliy, en son mttak mmin kul
dur. Onun bu tanmlamay yaparken dayand ve delil olarak sunduu ayet u
dur:
Biliniz ki Allah Telnn velileri iin hibir korku yoktur, onlar mahzun da
olmayacaklardr
2023
lgin olan, velayet konusunda gr bildiren hemen btn
sufilerin, yorumlar ne ekilde olursa olsun esasen bu ayete sarlyor olmalardr.
bnTeymiyyeaklamalarnndevamndayledemektedir:
imdi htemulevliy, dnyadaki en son mttak mmin kul olduuna g
re,buahsvelilerinenstnveenmkemmelideildir.Aksineonlarnens
tn ve en kmili, resullerin en stnne dierlerinden daha yakn olandr. Bi
linmelidirkivel,Raslllahsallallhaleyhivesellemenekadaryaknsaondan
nekadarfazlailimalmsaveonanekadarokuygunlukarzediyorsaokadar
stnolur.
2024
Bu ifadelerinden anlald kadaryla bn Teymiyyeye gre mminler arasnda

onlardan ayr bir velayet makam sz konusu deildir. Btn mminler Allah Te
lnnevliysdr.Bunlarnensonuncusuda,tamlamannifadeettiiteknikanlam
la deil basit anlamda hatmulevliy olacaktr. Yukarda izah edildii gibi, Hakm
Tirmizdeilkadmdabtnmminlerinevliyullaholduunubelirterekaynkana
atiizharetmektedir.Ancakobiradmdahailerigiderek,mminolmaklavelisfa
tn kazanan bu kullar arasndan bazlarnn bir st dereceye ykseldiklerini syle
mektedir.
2025
NeticeolarakKuranKerimterinbvvetilegayrterinbvvetdiyebir
ayrm yapmamtr. srailoullar nebilerinden yeni bir eriat deil de, Tevrat ile
hkmetmeleri kendilerine emredilir ise de, onlarn nbvvetleri sadece kendileri

2022
bnTeymiyye,Mecmuufetva,II,s.222
2023
Yunus,62.bnTeymiyye,Mecmuufetv,II,s.224
2024
bnTeymiyye,Mecmuufetv,II,s.225
2025
(FT,2003),s.264

ne ait deildir; aksine mmetleri hakknda genel bir uygulamaya varacak kadar
kapsamldr. Bununla beraber Kuran Kerimin, nbvvet kapsnn Hz. Muham
med sallallh aleyhi ve sellem ile kapandn bildirmesinde, eriat sahibi nebiler
iin bir tahsis bulunmaktadr. Bu hkm kendilerine yeni bir eriat verilmeyen
nebileri de kapsamaktadr. Dorusu evliyaya verilen ilhamlar, vahiy olarak isim
lendirmek, velayet kavramyla nbvvet kavramn birbirine kartrmak demek
olur. simlerle bu ekilde oynamak, velileri nebi, onlara gelen ilhamlar da vahiy
olarakisimlendirmesonucunudourur.Byleyapmak,telafisiimknszyanllarn
ortayakmasnasebepolur.Aslndabutrdnceler,Hz.Muhammedsallallh
aleyhivesellemdensonranbvvetkapsnamakiinsalambirzeminolutur
maz. Bu ancak herhangi bir gereklii olmayan mecaz trlerinden biri olabilir. Za
tenbunuaklkabuletmez;nkbyleyapmakhakikatlarnsnrnamakveon
lar birbirlerine kartrmak demektir. Bunu din de kabul etmez, nk nbvvet
kapsn mutlak olarak Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve sellem ile kapandn
akabeyanedenKitapveSnnetedeaykrdr.
Gerekudurki,budncelerhemgenelslambakasndandorudeildir.
Buradaakakelimeoyunuyaplyor,isimlermsemmalarnndndakullanlyor,
hemdebilimseladandorudeildir;nkbilimsellikaklkvedrstlkister.
Bu tr dnceler speklasyona ak olduu iin tarih boyunca sahte nebiler
tarafndan kullanlm ve onlarn kt emellerine alet olmaktan baka bir ie ya
ramamtr. Son dnemde ortaya kan Bahalik ve Kdiynlik bunun en bariz
rneklerindendir.Getiimizyllardalkemizdevedieryerlerdenebilikiddialary
la ortaya kan baz kimseler de kelime oyunu yaparak sadece kamuoyunun kafa
sn kartrmaya neden olmulardr. Ne var ki bylelerinin maskesi ksa srede
dmektedir.
2026
AncakNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzgibikymetlibyklerinbugibi
dncelerinin asl k merkezlerinin ne olduunu tayin etmekte zordur. Onlarn
Raslllahsallallhaleyhiveselleminyolundaolduumuhakkaktr.Budnce
lerinde hissi olmulardr gibi yorumlar ile bu meselelerinde zme kavumas da
tam manas ile zm retmekte deildir. Bize gre Kur'an Kerimde beyan edi
lenhateminbvvetmeselesiakazlmtr.Fakatslamdininindevamiin
Allah Telnn kyamete kadar muhafaza edilecei hususunda sebepler leminde
AllahTelnnbudinikitaplayaniKur'anKerimilemiyoksaKur'anKeriminikiz
kardei olan insan ile mi olduunu aklamak gerekir. Mesela Hazreti Mevlna
kaddesellh srrahulaziz bendesi Mevlev kendini tantrken Mevlev olduunu
aklarkenslamndndabiriolduunumusylyor?Yoksamslmanolduunu
akabeyan etmimioluyor.Obirmslmanolduukadarbudininiindedaha
iinde olduunu sylemekten baka nedir. Mevlna kaddesellh srrahulaziz
iinNebideildirfakatkitabvardrdenilmektedir.
Abdu'lKdirelGeylnkaddesellhsrrahlazzin(470561/10771165)

2026
(AKTEPE,2000),s.111116

ylesylediinirivayetedilmitir:
Eynebilercemaat!Szelakapverildi.Bizede,sizeverilmeyenlerverildi.
2027
Size lakab verildi. sznn anlam udur: Ricl'in byklerinde, mutlak

vegenelanlamdanbvvet(ennbvvetulmme)yaygnolduuhalde,bizle
renebismininverilmesiyasakland.
Bize de, size verilmeyenler verildi. sznn anlam ise udur: limlerin
Hz.MsaaleyhisselmHzraleyhisselmdandahaefdalgrdkleribilinmekle
birlikte; Allah Tel Hzr aleyhisselmn dil olduuna ve ilim cihetinden nde
olduuna ehadet etmitir ve kelmullah, seilmi (elmustaf) ve yaknlatrl
m (elmukarrab) olan Hz. Msa aleyhisselm onu bulmas iin yormutur.
BununlabirlikteHzraleyhisselmHz.Msaaleyhisselma
EyMs!Ben,AllahTelnnbanarettiiylebirilmesahibimki,sen
onubilmezsin.Sende,AllahTelnnsanarettiiylebirilmesahibsinki,
bendeonubilemem.demitir,teHzraleyhisselmnbusz;Abdu'lKdir
elGeyln kaddesellh srrahlazzin Bize de, size verilmeyenler verildi.
Sznnaynsdr.EerAbdu'lKdirelGeylnbununla,umminbvvet(en
nubuvvetulmme)ehliolanvelnebilerikasdetmise,butakdirdeonunsz;
Cenb Hakk'n onlara vermediini, kendisine verdii anlamna gelmektedir.
Nitekimonlariinde,CenbHakk'nfdlveyamefdlkldklardavardr.By
lebireyise,inkrkonusuolamaz.
2028
Mridinbiridediki:
BenhergnAllahTelyyetmikereakagrrm.eyhionaunu
syledi:
Senin bir kere Bayezidi Bistam'yi grmen, Allah Tely yetmi kere
grmendendahahayrldr.
MridmeeliktendarkpdaBayezidigrncehemendpld,n
k k idi. Sevgiliyi arama ynnde ld. Yani nefsinden ona da bir artk kal
mt, o da temizlendi. Mrid, ciz gr ile eksik basiretiyle ancak kendi ta
savvurununsuretinigrr.AllahTelyBayezidkuvvetiylegremez.imdiyz
bin Bayezid de, Msa aleyhisselmn pabucunun tozuna eriemez. Hem sen
taklityoluyladadiyorsunki,binlerceveli,nebininayaktozunaeriemez.Ohal
denaslrevagryorsunki,birklhanconuhergnbindefagrsn?
AllahTelilekonuanMsaaleyhisselmadaonugremedidiyorsun.Eer
biri senin gereklediin Allah Tely grmek vardr, anlamndaki Allah
Telkelmnteviletmekistersefetvaistemeklzmdr.Sz,ekitirilmeyeel
veriliisetevililesylenir.Doruszetevilgerekmez.
Enel Hak (Ben Hakkm) sz gibi plak ve uygunsuz szler ise tevil g
trmediindenphesizsyleyeninbaarayagitti.
2029

2027
(ATA,1993),s.427
2028
Futht,II,9091,(Thk.O.Yahya,XII,421424.)
2029
(emsiTebriz,2007),(M.134),s.220

Allah Tel, Onu gzler kavra
yamaz,
2030
buyurduki,buumutsuzluktarafdr.Sonrada,Ogzlerikavrar,
2031
buyurdu. Bu da tam umut yndr. Grn hakikati Msa aleyhisselma
yztutuncaonualaaettivebugriindebouldu.
Kendini bana gster,
2032
dedi ve Allah Tel diliyle cevap
ald:
Benigremeyeceksin!
2033
Yanibyle(dnyagzile)grmekisti
yorsanaslagremezsin!Buifadeinkrdambalavehayrettir.nksenza
tenbenigrmektenboulmubirhaldesin.Dahanasldiyorsunki,banagrn
de,sanabakaym?Yoksabiri,Msaaleyhisselmhakkndanaslpheyede
bilir? Allah Telnn sevgilisi, onun konutuu rasl ki, Kur'an Kerim'in bir
okyerionunzikriyledoludur.Naslki,birkimsebireyiseverseonuokanar
derler. Allah Tel da Msa aleyhisselma beni gremeyeceksin dedikten son
ra, Daabak!
2034
dedi.Oda,Msa'nnbenliidirki,ululuu
vesarslmazsebatdolaysylaAllahTelona,Dadedi.Bu,senkendinefsi
ne bakarsan beni grrsn, demektir. Bu, Nefsini bilen Rabbini bilir, nkte
sinedeyaknbirszdr.Naslki,Msaaleyhisselmdakendinebakt,AllahTe
lsn grd, onun varl belirince kendisi arada hilemi oldu. Yoksa nasl
revagrebilirsinki,AllahTelMsagibikendisiylekonuanbirraslndua
snreddetsindeonacanszbirdagstersin?Msaaleyhisselmondanson
ra:
Yarabbi!Sanatvbeettim,dedi.Yanisenigreyimderken
iinde boulduum gnahlardan ve seni grmek istediimden dolay tvbe et
tim,demekistedi.
2035
Fthatta srekli nebilerin stnlklerine vurgu yapan bnl Arab unlar

syler:
Birgn,ierisindesflerindeyeraldbirmeclistehazrbulundum.Birbir
lerineMsaaleyhisselmhangimakamdaRabbinigrmeyiistemiti.
2036
di

2030
Enm,103
2031
Enm,103
2032
raf,143
2033
raf,143
2034
raf,143
2035
(emsiTebriz,2007),(M.5051),s.113
2036
Msatayinettiimizvakitte(Tra)gelipdeRabbionunlakonuunca,RabimBana
(kendini)gster;senigreyimdediArf,143.

ye soruyorlard. Birisi evk makamnda iken grmeyi istediini syledi. Onlarn
butrkonumalarzerineylededim:
Byle yapmayn! Yolun asl udur; vellerin ulatklar en son nokta
neblerin balang noktalardr. Vel, erat sahibi rasllerin hallerinden hi
birisiniyaamamtr.Buyzdenbizancakyaadklarmzanlatabiliriz.Resul
ve neb deiliz, dolaysyla Msa aleyhisselmn hangi makamda iken Allah
Telygrmekistediinibilemeyiz.
2037
bnlArabvellerinyetersiz,nebilerinisekmilinsanlarolduklarnanlatr
kendeyledemektedir:
Ulamadmzbirmakamyadatecrbeetmediimizbirhalhakkndane
bennedebenimdmdaAllahTelnnkendilerineeriatverdiinebilerden
bakabirisikonuabilir.Buhusustakonumakharamdr.
2038
bnl Arab nin nbvvetvelayet konusundaki grleri olduka nettir. O,

hibir zaman bir velnin bir nebiden stn olduunu iddia etmez. Fakat bir ke
mal derecesi olarak velayet mertebesinin nbvvet mertebesinden stn
olduunu vurgular; ahslar deil mertebeleri esas alr. Bu tibrla bata Hz.
Raslllahsallallhaleyhivesellemolmakzerbtnnebilerinvelayetyn
leri nbvvet ynlerinden stndr. nk vel sfatlar onlar mukaddes
huzru ilhiye ve mahede makamna ykseltirken nebi sfatlar onlarn
kevn leme inmelerine ve bu lemdeki ztlklar mahede etmelerine sebep
olur.Diertaraftanvelayetsreklidir,nbvvetisednyahayatyla,tebli
ile snrldr. Bu tibrla nbvvet, velyet ve marifet makamlarn kendi
sindetoplayanvekemalderecesindebulunanHzRaslllahsallallhaleyhive
sellemin srekli olan ve onu Rabbinin huzuruna gtren velayet yn, onu
maddlemeindirennbevvetynndenstndr.
2039
Hlsa
Evliyalarn ulhiyette ve nbvvette hibir paylarnn olmad bir gerektir.
EsasenEhlullahtanhibiribylebiriddiadadabulunmam,kendilerinininsandan
bakabireyolmadklarnsylemilerdir.BudurumenbiyahakkndadahiKur'an
Kerim'deyleifadeedilir:
Hibir insann, Allah'n kendisine Kitap, hikmet ve nbvvet vermesinden
sonra(kalkp)insanlara:Allah'brakpbanakulolun!demesimmkndeildir.
Bilkis, (yle demesi gerekir): Okutmakta ve retmekte olduunuz Kitap uya
rncaRabbehaliskullarolunuz?
2040
nsanszdininkorunmayacagibislmntemelesaslardaehlllhtarafndan
datahrifedilmeyeceiedilmediimuhakkaktr.Budinezararverenlerzerindebir
inceleme yapldnda Kadzdeler veya mutezileye benzer ulemnn da zararl

2037
Ftht,c.II,s.51.
2038
Ftht,c.II,s.24.
2039
bnlArab,KitbulKurbe,(Resil),s.78,79;(AKMAKLIOLU,2005),s.150
2040
limran,79

olduu grlecektir. Tasavvuf ehli kiilerin mntesipleri kiilerin gnlleri fethet
mesi olmasa idi bugn topran stnde ayakta kalm dini motifleri bulmak ne
kadar zor olacakt. Ulemnn hayatnda ulat zirve hakka yrdkten sonra
devamiyeti tasavvuf hayat benimseyenlerden bakasna pek nasib olmamtr.
Drt byk mezhep imamlarnn tasavvuf ynleri onlar hala berhayat klmtr.
Hak mezhep olupta mntesibi kalmayanlarn sebeplerini aratrmak ayr bir ara
trmakonusuolacandasylemeklazmdr.
Raslllah Muhammed Mustafa sallallh aleyhi ve sellem son nebi ve

rasldr.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzindeonunkapsndayolunda
bulunduunavedurduunaahidizveimanederiz.
Enbiyannlabuldubuncaltfuizzeti,
Benannenvieltfnakurbnolaym,
Enbiyannlabuldubuncaltufveizzeti,
Benonuneitlilutuflarnakurbnolaym,
HernedenlEnbiyvmrselnkimgeldiler,
mmetiolmaklHakkdantemennkldlar,
EvliyanaNiyzkulukurbnoldular,
HernedenliEnbiyvemrselnkigeldiler,
MuhammedmmetiolmayHakkdantemennkldlar,
EvliyonaNiyzkulvekurbnoldular,


141
Yamentevahhedebilgufrnivelsmi
Ymenkibrzzunbiledeyhikellemem
Ymenterahhemdemlaynikeddiyemi,
Ymenyuhibbuennlabdiminnedemi
Ymenledeyhidevddivessakam
Lemektedirsarfenefsmingavyetih
Vezdetuyanuhcemhenvemsemeh
nnvakiftalbbirrecileh
Eznebtkllzunbinvatereftbih
Lkinareftkebittevhidivelkelim
Kadftenilmrveeyhuhatnzileten
Birresimlilabdieleyserhiletn
Vennefsfkesretilisynihimetn
Nmeluynuveaynlabdishiretn
Tebkalelbbivastelleylibilkeremi
Sretzunbkemevcilbahrifmededi
Udtuanirremlivennucmibiladed
Biizzimenfilavlimihayrumuktesidin
Ltaktaannerecfkeysened

Ygfirezzenbiilerrcinebilkeremi
Mmaletinnefsilettatiminkesel
Vematedetlihisbilhariminamel
FesletilaynulilMsryyiminvecelin
rhambifazlikeltanzurilzelelin
nnelkermeyuhibbulafveanhademi

Ey!gfrnveismetletevhidedenzat
NiyziMsr,builahisiniokuyannhalinegreyorumlamakgerekir.

Ey!Bykgnahlarseninkatndaekmekkrntsgibiolanzat.
nk ekmek krnts yemee msait olmadndan zerine baslmas dahi

gnhdeildir.GavslzamhramczdesmailHakkToprakSivasbuyurduki;
Bu szler Allah Tel ve Raslllah sallallh aleyhi ve selleme sylenmi
szlerdir. Ancak yol bizden getii iin bize sylenmitir. Fenflihvn olduysa
nz, bu szler ihvana, Fenfieyh olduysanz bu szler eyhe, fenafrresl ol
duysanzbuszlerRaslllahsallallhaleyhiveselleme,bekbillholduysanz
buszlerAllahTelyasylenmitir
2041

2041
eyhZeyneddiniHafderki;Mridliinartlarndanbirieyhilekalpbanndevam
dr; ondanyardm isteyecek, teslim olacak, sevgi gsterecek. Kiiye eyhindenbaka vas
talarlafeyzhslolmaz.Dnyaeyhledoluolsadaayetmridiniindeeyhindenbakas
nabiralkauyanrsabatnvahdaniyyetealmaz.nkinsannikiynvar:Biriulv,biri
sfl. Hak Tel ynden mnezzehtir. Nasl kbleye ynelmeden namaz makbul olmazsa
Resule balanp teslim olmadan Resuln nbvvetine kalp balamadan Allah Telya
ynelme hsl olmaz. Resul bir vastadr. Kalp ile Raslllah sallallh aleyhi ve selleme
balanmaksznkulaAllahTeldanfeyzgelmez.Sonrabedenveruhilebiryneynelin
ce insana vahdaniyyetten feyzler ve kabiliyetler hsl olur. Bilinmelidir ki, mridin eyhin
denyardmistemesiHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemdenyardmistemesidir;n
k eyhi de eyhinden, o da Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve selleme kadar gider.
(avuolu,Ali,YusufHakkninTasavvufRislesi,S.B.Ens.D.S.13Yl:2002.s.141142)

Ey!Gzyalarnamerhametedenzat

Ey!Kulununpimanlndan,onunahlarnaveinlemelerinesevgigsterenzat.

Ey,katndaazabvederdindevsolanzat
Vcudumuzda binlerce kurt, binlerce domuz.... Temiz, pis, gzel, irkin bin
lercesfatvar
2042

Ben nefsimi azgnlktan evirmee, yani dndrmee, terbiye etmeye gcm
yoktur,bunamuktedirdeilim.
Halk,iindebirtanebilebinmeyeelverilisinibulamadnzyzdevelikbir
srgibidir.
2043
nsandabiranolurkurtlukzuhureder,biranoluraygibiYusufyzlbirg
zel haline gelir. yiliklerle kinler gizli bir yolda gnllerden gnllere gidip dur
maktadr. Hatta insandan, kz ve eek bile bilgi sahibi olur, akllanr, hner
elde eder. Serke at, rahvan bir hale gelir, alr. Ay oynar, kei de selm verir.
Kpee insann huyu geer, nihayet oban olur, av avlar yahut sry korur.
AshabKehf'inkpeineonlardanylebirhuysirayetettikisonundaAllahTe
l'yaramayakoyuldu.
2044

Kzgnatgibinefsimsnratbenidinlemez.
M'minler hogrl ve yumuak huyludur. Balansa yerinde duran, 'k'

2042
Mesnevi,c.II,b.1417.
2043
Buhr, Rikk, 34; Mslim, Fedilssahbe, 232; Tirmiz, Edeb, 82; bn Mce, Fiten,
16; Ahmed, Msned, II, 70, 109, 121, 122, 123, 139; Tabern, elMucemlEvsat, V, 37
(4607), VIII, 60 (7963); Beyhak, esSnen'lkbr, IX, 19 (17568); Eb Nuaym, Hlyetl
Evliy, VI, 334, VII, 142, IX, 23; Hkim, elMstedrek, IV, 326. Mesel iin bkz. Hakm et
Tirmiz, elEmsl, 51; Ebu'eyh, Kitblemsl, 81, 82 (131); Abdlmecd Katm, el
EmslelArabiyye,s.161.(UYSAL,23Bahar2007)
2044
Mesnev,c.II.b.14201435.

emriverilseken,burnuhalkaldevegibi.
2045
Bir yry edelim de krp dkelim: u kara yzl, u kt huylu nefsi, yok
edelimgitsin!
2046
Fakat bu mcdele kolay deildir. Zira put krmak kolaydr, fakat nefsi
(eitmeyi)kolaygrmekcahilliktir.''
2047

Bunefsiminazgnlndandolayseninrecakapndadurdum.

Herhangibirayetinhkmnyrrlktenkaldrrveyaunutturursak,onun
yerinedahahayrlsnveyaonunbenzerinigetiririz.Allah'nhereyekadiroldu
unubilmezmisin?
2048

Vehergnahiledimveyaptmgnahlarmitirafederim

LkinsenitevhidinleveKuranKerimlebildim,yanirifoldum.

mrmtamamoldu,ihtiyrlknziloldu,sam,sakalmaard.

YalnzOrtadakaldm,biryerinecekkimseyokmu?

2045
Eb Nu'aym, Hlye, V, 180; Beyhak, uablmn, thk. Muhammed Sa'd b. Besyn,
Zall,Beyrut,
1990,VI,272(8128),273(8129);Ukayl,EbCa'ferMuhammedb.Amr,Kitb'dduafi'l
kebr, thk. Abdlmu't Emn Kal'ac, Dru'lktb elilmiyye, Beyrut, ty. II, 279; bn Adiy,
EbAhmedAbdullahb.AdiyelCrcn,elKmilfduafi'rricl,thk.SheylZekkr,Dru'l
fikr, Beyrut, 1998, IV, 201; Ebu'eyh, KitblEmsl fi'lhads, s. 124 (206), Kud',
Msned'ihb,I,114(139),115(140).
2046
Mevln, Maclisi Sab'a (Yedi Meclis), eviren: ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl,
Konya1965,s.54.
2047
Mesnevi,c.I,b.778
2048
Bakara,106

Nefisokgnahilemektelgngibi.
Mnafndurumu,ikisrarasndadamzlkpeindedolaandiikoyuna
benzer.Birkerebusrdenbrne,birkereondanbkpdierinekoar.
2049
Ey karnna haris olan, bylece ycel. Bunun yolu, ancak yiyeceini deitir
mendir.Eykalphastas,ilacasarl.Btntedbir,mizacdeitirmedenibarettir.
2050

Herbirgzuyur,benimgzlerimuyumayanklegzgibi

Geceyarskeremkapndaalar

Gnahlarmdenizlerindalgalargibi,

Kylardakikumgibigktekiyldzlarkadaroald.

lemlerdehayrtutmuolanRaslllahsallallhaleyhiveselleminizzetiile

Senden midimi kesmem. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem benim iin rica
etsin.

2049
Mslim, Sfetlmnfikn, 17; Nes, mn, 31; Drim, Mukaddime, 31; Ahmed b.
Hanbel, Msned, II, 32, 47, 88; Abdurrezzk, elMsannef, XI, 436 (20934); Tabern, el
Mu'cem'ssar, I, 211; a.mlf, erRavdu'ddn ile'lMu'cemi'ssar li'tTabern, 1. bsk.
thk. Muhammed ekr Mahmd elHc Emrir, elMekteb'lslmBeyrut, Dru Ammr
Ammn,1985,I,351(585);Kud',Msnedihb,II,285(1372).Meseliinbkz.Hakm
etTirmiz, elEmsl, s. 53; Rmhurmz, Kitb emsli'lhads, s. 83 (44); Ebu'eyh,
Kitblemsl, s. 217 (320); Abdlmecd Katm, el Emsl elArabiyye, s.163.(UYSAL, 23
Bahar2007)
2050
Mesnev,c.V.b.293294.

Eykereminimidedenleringnahlarnmafiretedici
mdi RahmismiyledirkiHz. Raslllahsallallhaleyhivesellemmira

tan cismini ve nefsini koyup "Kbe kavseyni ev edn"
2051
ya vard. Yani benli
indenfniolupHakklammuroldu.Ovakitbirkubbegrd.Kubbeiindebir
deniz,odenizortasndabiraaveoaacnzerindebirku,kuungagasnda
birzerregrd.Sualbuyurdularki:
"YRabbe'llemnbunlarnedir?"Nidageldiki
"Y Muhammed bu benim bir sfatmdr. Zira Ruh kudretimin hakikatidir.
Buna "zt" derler. Btn dahi derler. Bunu byle grenler sfatmdan ztma
yolbulurlar.GrdnengindenizRahmetimindenizidir.Aadnyadr,Ku
mmetinin mislidir. Gagasndaki zerre mmetlerinin gnahlardr. Denizin
birdamlasozerreyebedeldir."
Kesmemmithavfedipolbahrrahmettenrec
Kimolurherkatresibebincihanncrmne
Garkederlemleribirkatrebmafiret
Varkyasetvs'atideryyrahmetneydiin
2052

Nefistembelliktendolaytaattanayrlpsaptt.
AllahTelinsannftratndausanolduunubildiiiinibadetlerieitlendirdi.
Herzamanibadetetmeyideil,bazzamanlardaibadetiemretti.Meselanamazda
niyetinteknamazklmakdeilnamazyerinegetirmekolsun.Zirahernamazklan
namaz gerekte klm deildir. Eer yle olmu olsa idi, mutsuz insanlar namaz
klanlariindegrmezdik.

Benimmaherhesabiinhazrlmdayoktur.

Msrninihtiyarlktangzleriakt.

2051
Necm,9
2052

Neolurfazlnlamerhametet.Benimzilletimebakma,

Kermolan,Sultan,kendisinehizmettebulunanlarnkusurlarnaffetmeisever
Eer sen illa da nefsin kusurlarn silmekle ve onlar ibadet, taat ve zikirle yok
edip Allah Tel'ya vuslat etmeyi dnrsek bu hatadr. Lakin O seni kendine
ulatrmakistediinde,seninvasfnkendivasfylarterveaffeder.


N
142
Visllabdilillhibilbeyneveleyne
Kezlikelabdubilhibilbeyneveleyne
Cemlnkadbedhakkanbikllilvechitlkan
Tecellbiennetahkkanbilbeyneveleyne
Feinnelhalkalemyunkalminelimknlnagfel
ErHakkanvcdelkllibilbeyneveleyne
Yerfkllimirtinbiisktilizafti
Vcdulvahdetizztibilbeyneveleyne
Bibbilmridyneelzemlihzelmehedilazam
Termlyeralalembilbeyneveleyne
Seknerbetensubhanfeahynbihiilmen
Fesrelilmlaynenbilbeyneveleyne
TecellvechuhubizztalelMsryyfilhalt
Biifnilvcdiyytbilbeyneveleyne

KulunAllahTelyayaklamasmesfesizvemeknszdr
[SEYRMERTEBELER
Hakkaterbabnagresefer,mridinAllahTelyaynelmesisrasndakalbin
geirmiolduuseyirlerdenibarettir.Buesnadatakipedilenseferdrttr:

1SEYRLLLAH
Seyr slkn drt mertebesinden birincisi hakknda kullanlr bir tabirdir.
Bunaseferievveldedenir.(Seyriilllah)demek,aabilgilerden,yksekbilgi
lere ilerlemek, ilimde durmadan ykselmektir. Bu ekilde mahlklara ait bilgiler
bilindikten sonra, Allah Telnn ilmine kadar varlr. Bu bilgiler balaynca, mah
lklaraaitbilgilerinhepsiunutulur.Buhle(Fen)denir.
Allah Telnn, ltfu ve ihsan ile msivnn hepsi, kalb gznden silinince,
isimleribileunutulunca,(Fen)hsloldudenir.(Seyriilllah)tamamolur.
Slik,yaradlndaMuhammedise,lemiemrinbelatfesini,sralarilege
tiktensonra,bunlarnlemikebrdekiasllarndaseyreder.Yaniilerler.AllahTe
lnnltfuilebubeaslnherbiriniincedeninceyegeereksonunagelir.Bylece,
imkn dairesini (Seyri ilallah) ile bitirmi olur. (Fen) hsl oldu denir. (Vilyeti
sur)makamnabalamolur.
Hakik Fen ise, sfti ilhnin ve isimlerinin ve hibir balln, ayr bir gr
nn de, tamamen grlmedii zaman hsl olur. Zt ilhden baka hibir ey
grlmezvednlmez.SeyriilallahAllahyolculuu,iteburadasonaerer.
2SEYRFLLH
Seyr slkn drt mertebesinden ikinci mertebesi hakknda kullanlr bir
tbirdir.Bunaseferisani(cem)dedenir.
Allah Telnn isimlerinde ve sfatlarnda ilerleme, Allah Telnn beendii
verzolduueylerdefniolma(yaniOnunsevdiklerinisevmekveOnunsevdik
leri kendine sevgili olmak) seyri fillah diye isimlendirilir. Bylece anlatlamayan,
iaretle bildirilemeyen ve isim verilemeyen, bir eye benzetilemeyen, kimsenin
bilemedii,anlayamadmertebeyevarlr.Buseyre(Bek)denir.
Bumakamda,slktensonra,cezbehslolur.Buseyre,seyrifillahdaden
mesinesebep,insanbuseyrde,AllahTelnnsfatlarilesfatlanr.Birsfattanbir
sfata geer. nk aynadaki suretlerin sfatlarnn bazsndan aynann da nasibi
olur.Bundandolay,sankiAllahTelnnisimlerindeseyretmigibidir.
(Seyri fillah) hsl olmadka, tam ihls elde edilemez. (Seyri fillah) denilen
(sbt) makamna kavumak iin allr. Bu makamda, kalb yalnz Allah Tely
hatrlamaktadr. Bu makama (Bek) makm ve (Hakkat) denir. Vilyetin sonu,
bek makmdr. Birincisinde fen makmna ve hakiktte bek makmna kavu
an insan, vilyete kavumu, Vel olmutur. Nefsi emmresi, nefsi mutmainne
olmu, kfrden, inkrdan kurtulup, yaratlnda bulunan ktlk, azgnlk yok
olmuveRabbindenrazRabbideondanrazdr.
Abdlhakm bin Mustafa Arvs kuddise srruhulazz; Seyri ilallah ve seyri
fillahyaniAllahTelnnbeendiieylerdefnolmahslolmadka,tamihls
(her iini yalnz Allah Telnn rzs iin yapma) elde edilemez. Muhlislerin (ihls
sahiplerinin)olgunluunakavuulamazdemitir.
Fen fillah makam zahir olunca, dil ile her gn bebin kere tehlil de yani
Llhe llallh zikrinde bulunduktan sonra, Allah Tely murakabede olmak

gereklidir ki, Allah Telya kar fenai kll (tmyle kendinden geme hali) elde
edilsin.
3SEYRANLLHBLLH
nc seyre, (Seyri anillahi billh) denir. Bu da, ilmin hareketidir. Yksek
bilgilerden aa bilgilere inilir. Bylece, mahlklar bilmee kadar inilir. Btn
vcdmertebelerininbilgisiunutulur.
ncvegelecekolandrdncseyrler,davetmakamneldeetmekiindir.
AllahTelnnkullarnayardmgelipfetihmyesserolunca(Nasr,1)vahdetkaps
alr.MutlakfenveistiraklaayncemdezthudvebirliknruAllahTe
lnn yardm ile verilince irat seccadesi hell olur. Bu da eyh hazretlerinden
icazetvehazretiizzetteniaretileolur.
Ayn1cem Allah Telnn birliini (Ahadiyyetini) zahir ve btn olan iki
zttabalklmamaktr.Ahadiyyetmakam,Kabekavseyn
2053
makamdr.ki
likartkkalmaz.BumakamgeilincedeEvEdnmakamnaulalrki,buma
kamvelayetinsonmakamdr.
Seyri billaha kadar her makamda, en kmil Allah Tel dostlarnn hepsine
gre zikirde sayyla megul olunmaldr. Lakin bebin saysyla kaytlanmak seyri
ilallahn tamamlanmasna ve ondan az sonrasna kadar gereklidir ki, maksat ve
merambulunabilsin.
4SEYREY(SEYRMSTEDL)(DnlenMakamlar)
Bunlardansonra,drdncseyrbalar.Buna(Seyriey)denir.Birinciseyrde
unutulmuolan,eyannbtnbilgileri,imdiyavayavaelegeer.Budrdnc
seyr,birinciseyrintersidir.ncseyrde,ikinciseyrinkarldr.
BumakamdaHakktanhalkadnmemakamdr.Buise,cemvefarkbirlii
demektir.Hakknhalkadhilolmasveondayokolmasdrki,kesrettevahdet,
vahdette de kesret grlebilsin. Bu da Allah Teldan Allah Telya dnme
dir.Bumakam,fenadansonrabeka,cemdensonrafarkmakamdr.
2054
Tasavvufta nihyete kavuan bir velnin geri dndkten sonra, daha nce
unutmuolduueynnbtnbilgilerineyenidensahipolmas,Seyrifileydiye
isimlendirilir.MuhammedBakbillhkuddisesrruhulazzbuyurmuturki;
Seyri filey, davet makamn elde etmek iindir. Davet makam, nebilere
mahsustur.

AllahTelnndakulunayaklamasyledir,yanimesfesizdir.
VelayetiKbr,AllahTelnnEsma,SfatveZatnamahsusolandairedese

2053
Necm,9
2054
SefineiEvliya,c.II,s.177dekiDipnot.

yirdenibarettir.
[NezamaninsanTevhdiVcdveAllahTelileberaberliksrrnaererse,
o zaman nefsinde Ar Mecidden, hatta Artan daha yce bir makamdan ze
minin altna kadar uzanan lemlerde, zerreler de dhil olmak zere, her eyi
kuatmolarakyaylanbirnurgrr.Bunurunrenkleilgisibulunmamaklabe
raber,semavvekoyubirgrnteolduusylenebilir.BirhadsikutsideAl
lahTelmdaidi.
2055
buyurmaktadr.
Allah Tel ile beraberlik srrna eren ve Tevhdi Vcdnin ereflisi olan
kimse o nuru, gnein dou anndaki netlii gibi, grr. O zamana kadar bir
benzerinigrmediibunurakar
Acaba bu grdm Allah Tel mdr? diye pheye decek kadar bu
tecellinin tesiri altnda kalr. Nihayet bu nur da insann murakabesinden ekilir
ve eseri bile kalmaz. Bu nur ile yok olan imkn lemi, bu nurun yok olmas ile
tekrarmeydanagelir.Birnurtecellisiiledierbirleminyokolmas,birinindi
erini yok ettii iin deil, tpk gnein domas ile aslnda var olan yldzlarn
gndzgrlemediigibi,bireydir.Fakatkalbeaitseyirdekigr,maddgz
leolangrgibi,snrlolmadiin,bumakamnyolculuundaolanzat,yol
culuk esnasnda grd varln, varl vcib olann (Allah Telnn) tecellisi
midir,yoksammknolanbirvarlkbelirtisimidir,ayrtedebilir.
Varl vacib olan Allah Telnn tecellisini grme haline
Onunla olma hali denilir. Allah Telnn ltuf ve kereminin eseri olan, in
sanda bu grme hali, Velayeti Kbrada seyreden velilere mahsus bir iltifatdr
ki;Bumakamnvelayetipeygamberleremahsusbirvelayettir.
nsan, mnev sarholuktan aylma ve uyanma makamnda varl olduu
gibi,yerliyerindegrr.Fakatgrdeylerin,AllahTelnnvarlngste
reneylerdenveOnunvarlnnglgesindenbakabireyolmayaneylerol
duunuanlar.Yinebumakamnsrlarnaerenzatgrrveanlarki;Varlng
rnAllahTelnnsfatdrvekatiyyenasldeildir.Tevhdihdninma
nas ite budur. yle bir tevhdi uhd ki, nefis latifesinden mahede edilir.
AllahTelnnkulunaolanyaknlnnmanasbumakamdaanlalr.
Onunla beraber olmak ve Ona yakn olmak arasndaki farka gelince:
BeraberolmannsonuBirolmayavesonundaikiliikaldrmayagider.Herne
kadarmmknolannvarlayrcamahedeedilirsede,varlkendizatndan
deil, Allah Telnn varlndandr. Yine mmknn sfatnn varl da Onun
sfatnnvarlndandr.
Beraberliin ve birliin hakikti yokluktur. Yaratlm olann Allah Telda
yok olmasdr. Bu hususu bundan daha fazla amak mmkn deildir. Buraya
kadaryaplanizahattananlalmtrki;
Varlktaasilolanglgedeil,bizzatvarlnasldr.Zatenglgeninvarlda
onu salan bir asldan gelir. Varln sfatnda da durum aynen byledir. Glge

2055
HereyyoklukhalindeikenvekinattahibireyvarolmadzamandaAllahTel,
varlkendiZatileidi.

olansfatnvarl,aslolansfatnvarlnneseridir.Aslolannglgeyeyakn
lnakarlk,naslolurdaglgeninaslolanayaknlndanbahsedilebilir?Gl
geninvarlglgeyidrenasldangelmektedir.
Ekrabiyyet Allah Telnn kuluna her eyden yakn olu hlini satrlara
intikalettirmekmmkndeildir.
Akln gc de bu makam anlamak ve anlatmak iin ok noksan ve kifayet
sizdir.AllahTelnnkulunaolanyaknlnn,kulunkendikendineolanyakn
lndan daha yakn olduunu kavramak hususunda, idrk susmu ve akl acze
dmtr. Bu mesele akln tesindedir. Bu srr meydana koyma yetkisi snrl
tutulmutur.]
2056

AllahTelnncemliheryzdegrnmeyebalad.

Mutlakolaraktecellsigerektenmesfesizvemeknszdr.

Halkimkndanintikletmez,gfilolma.
mknudurki,vcdileyokluueitola,yanivarlklayokluuaynolmaldr.
Yaratlmlarhibirzamanimknlemindenayrlmaz.Yaniilaholmaz.

HerbireyinvcdunumesfesizveimknszolarakHakknvcdugrr.

Kaydlarnyokedilmesiyledeherbiraynadatekbirvcdgrnr.

YceAllahTelnnvcdunumeknszvemesfesiztektir.

Bu mehedi zam (bu byk toplant, bu gr iin) iin Mridin kapsna sk
skdevamveeteineyapmaklaolur.

2056

Hz.PirAbdlkadirGeylnkaddesellhsrrahulaziz
"Benim halfelerim, mrdlere zikre izin versinler ve irada karmasnlar,
benirdederim."diyevadetmitirki,o,vadindendnmez.
2057
Hz.Kuddskaddesellhsrrahulazizdebuyurduki:
"YRabb!YRabb!eyhMuhammedBahaeddinkulunbirsuumuzolsa
bize kser. eyh Abdlkadir kulun ksmez. ekinmeden gnh ileselek dahi
muhabbettengemez.
2058

Ozamanlemingrmediiniaracszolarakgrrsn
nkBuTevhidilmizevkdir.
lmideildir,yaniylekitaplarokumaklahslolmaz.Kitapokumaklaeldeedi
len bilgilerden kitapsz haber verilmez. Bu tevhid ilmi ise zevkdir, yani hl ehli
olmaklaeldeolunur.

Mrid sabah vakti bana bir erbet iirdi ve beni ilmiyle ihy etti, yani bana bir
tevhidmakmgsterdiveyenidendiriltti,
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz eyhin elinden itii bde ile srlara kavu
tuunuanlatmaktadr.

Sonrameknszvemesfesizolanbilgimikendimdebuldum

Msrninhallerindelhyzbizzattecelletti.

teozamanaradahibirengelolmadanvcdlarnyokolmasylaonukendisin
debuldu.
"Hibireybilmeme,hibireyistememe,hibireyolmamanoktasnageri

2057
2058

dnmeliyiz"
2059
Allah Tel, tecellii biztih (Zt tecell) ve Tecellii bisftih (Sfatyla tecell)
veihtaibiesmih(simleriylekaplama)vezaharabieflih(Fiilleriylegrnme)
oldu.Yaniztylatecellietti,sftylaziynetlendi,isimleriylebtnlemlerikapla
d,fiilleriylegrnd.

2059

143
Eybugnlmehrinibinkahrilevrneden,
Bdhnodlaryakupbusnemiklhneden.
Ehlilemderdininmislingrrrahatbulur,
Cinsumisliolmayanderdebenidkkneden.
Birbahirdirshiliyokmevciolmazmnkesir,
Leylininfecringetrmezgktekidevrneden.
Aklfikrimzevrkyollardakaldsernign,
Belkicmleaklufikribendesergerdneden.
Kiminemeydnedenbuleminherkesi,
Msryeutanucaherkeyizindneden
Eybugnlmehrinibinkahrilevrneden,
Bdhn
2060
odlaryakupbusnemiklhn
2061
eden.
Eybugnlmehrinibinkahrileharabeden,
Dumanszateleryakpbugsmklhneden.
Ehlilemderdininmislingrrrahatbulur,
Cinsumisliolmayanderdebenidkkn
2062
eden.
Dnyaehliderdininbenzerinigrrrahatlar,
Cinsvebenzeriolmayanderdebenidkkneden.
Allah Tel dostlarnda tecelli kld skntlar ile dier kullarn gnllerine fe
rahlk verir. Bu ekilde kyaslama imkn bulunca kendindeki az bir derdin olduu
dncesiilekrmakamnakar.krisesabrmakanndieryzdr.Esmi
ilhiyyedeki son esmann sabur olmasda kullarn zerindeki tecellilerin son kln
dmakamaiaretediidir.
Birbahirdirshiliyokmevciolmazmnkesir,
Leylininfecringetrmezgktekidevrneden.
Birderyadrshiliyokdalgaskrlmolmaz,
Gktekidevrndagecegndoumunugetirmez.
Gneinhakikatidnyaileaakmtr.Yoksauzaydabinlercegneolupve
zamandaayrayryaanmaktadr.

2060
Duhan:Duman.Ttn.Kur'anKerim'in44.suresininad.Mc:Gafletvedalletdu
manki,hakikatlarngrnmesinemniolur.Araplisanndagalibolanerre,duhantesmi
yeederler.Ktlkvekuraklk
2061
Klhan:f.Hamamoca.Hamamdasustmakiinateyaklanyer.
2062
Alverimerkezi,kumarhne

Aklfikrimzevrkyollardakaldsernign,
2063
Belkicmleaklufikribendesergerdn
2064
eden.
Yollardaaklvefikirkaymbatmkald,
Belkicmleaklvefikribendebadnmeden.
Kiminemeydnedenbuleminherkesi,
Msryeutanucaherkeyizindneden
Kiminebuleminherkesinimeydneden,
Msryeiseutanucaherkeyizindneden
Niyzi Msrnin ileli hayat burada teberrken hatrlatlarak, halinize kr

edin, demektedir. Yoksa Allah Tel dostlar rz makamna varmadan veli olmaz
lar.

2063
Sernign:f.Baaaolmu.Tersinednm.Bahtsz.
2064
Sergerdan:f.Badnm,akn.Hayran

144
Geleygurbetdiyrndaesirolupkalaninsan,
GeleyDnyaharbndayatpgfilolaninsan.
GznaperdeyikaldrduracakyermigrDnya,
Katimecnundururbunagnlveripduraninsan.
Kafestetutiyeskkerverirlerhikararetmez,
Acebninkararederbuzindnagireninsan.
Nemklhlolurgafletteyatuphiuyanmayp,
lmvaktindeAzrilgelinceuyananinsan.
Kararmkalbineygfilnasihatneylesinsana,
Hacerdenkatdrkalbitkretmeyeninsan.
Buderdinresinbulsenelindevarikenfrsat,
Nesssonrahuzredphayfdiyeninsan.
Niyzbudsenverevvelkendinefsine,
Deilgayriyeandankimtutaheriiteninsn.
GeleyDnyaharbndayatpgfilolaninsan.
GeleyDnyaperianlndayatpgfilolaninsan.
Ruhundnyavebedendekidurumuiinsrekligurbettekalanvekafestekiku
misalverilir.
Katimecnundururbunagnlveripduraninsan.
Muhakkakmecnunolmuturbunagnlveripduraninsan.
Kafestetutiyeskkerverirlerhikararetmez,
Acebninkararederbuzindnagireninsan.
Kafestepapaanaekerverirlerhikararetmez,
Accabaniindurmakisterbuzindnagireninsan.
Kafesenemniyetliyeriken,papaanoradakararetmekistemez.nkonun
emniyetizvatanndanvesevgilisinekavumaengelidir.nsanbunedenlednya
yagelinceaslvatannunutupdnyayabalanmaktankendinikurtarmaldr.
Hikye
Birtacirinbirpapaanvard.BirgntccarHindistanagitmekiinyolhazrl
nabalad.Klelerinin,cariyelerininherbirineayrayr:

Hindistandannegetireyimneistersin?diyesordu.
Herbiriayrbireyistedi.Tccarpapaannadasordu:
Eygzelkuum,sananegetireyimSenHindistandanneistersin?dedi.
Papaan:
Oradaki papaanlar grnce hlimi anlat ve de ki, falan papaan benim
mahpusumdur,benonukafestebesliyorum.Sizeselmsyledi.Bengurbetellerde
kafeslerde sizin hasretinizle can vereyim, siz serbeste aalklarda kayalklarda
dolanburevamdr?Hideilsebirsehervaktibengaribidehatrlaynki,bende
birazckmutluolaym,dedi,de.Bakadabireyistememdedi.
Gnlergecelerboyuyolgitti,nihayetHindistanavard.Giderkenbirkapapa
angrdkayalklarakonmu,bekliyorlard,atndurdurupseslendi:
Ben falan memlekette filan kiiyim, ticaret yapmak iin buralara geldim. Be
nimbirpapaanmvarsizeselmsyledivebylebyledememiistedidedi.
Tccar szlerini bitirir bitirmez, o papaanlardan birisi titredi, nefesi kesildi
dpld.
Tccarbuhaberiverdiindendolaybinpimanoldu.
Neyaptm,buzavallkuunlmnesebepoldum.Galibabubenimkuumun
biryakn,candanseveniolsagerekdiyednd.
Aradan bir hayli zaman geti, tccar alveriini bitirip memleketine dnd.
Herkesinistediinibirbirverdi.
Kukafesindetccarasordu:
Benimistediimnerede.Hemcinslerimi,papaanlargrdnm,nesyledin,
negrdnsebanaanlat,benidemutluetdedi.
Tccar:
Sevgili kuum kusura bakma, fakat sylemesem daha iyi olacak sanyorum,
nk hl o sama sapan haberi gtrerek yaptm aklszla ve cahillie yan
maktaym,onuniinanlatmasamdahaiyidedi.
Papaansraretti;bununzerinetccaristemeyeistemeyeolanlaranlatt:
Tarifettiinyerevarpdostlarnolanpapaanlargrnceseninsylediklerini
veselmnsyledimilerindenbiribunadayanamadzldtitredivehareketsiz
kald, d patlad dayanamad ld gitti dedi. Bunu grnce ok piman oldum,
fakat nafile bir kere sylemi bulundum dedi. Tccarn szlerini duyan papaan
kafesiniindetitredi,hareketsizkaldvebirazsonradpld.
Tccarbunugrnceaklbandangitti,alaypszlamayabalad,klahnye
revurdu.
Eygzelseslikuum,sananeoldunedenbuhlegeldin,benneyaptmba
ma ne iler atm diye dvnd. Sonunda l papaan, kafesten karp pence
renin kenarna getirdi, getirir getirmez papaan hemen canlanp utu, bir aacn
enyksekdalnakondu.Tccarbunaapkald.
Eygzelku,buneitir,bunehaldir,banaanlat,buhileyinaslrendinde
benikandrdndedi.Papaankonduuyerdenseslendi:
Sevgili Efendim, o Hindistanda grdn papaan benim selmm alnca
dp lm gibi yaparak bana bu haberi gnderdi. Eer kurtulmak istiyorsan

l!dedi.Bendegrdngibionundediiniyaparakhapistenkurtuldum.Ksa
caldmkurtuldumkafeslerdetutulmaktandedi.
Nemklhlolurgafletteyatuphiuyanmayp,
Nemklhlolurgafletteyatphiuyanmayp,
Hacerdenkatdrkalbitkretmeyeninsan.
Tatankatdrkalbitfaydaetmeyeninsan.
Buderdinresinbulsenelindevarikenfrsat,
Ness
2065
sonrahuzredphayfdiyeninsan.
Buderdinresinibulsenelindevarikenfrsat,
Neyemaliksonrahuzredpneyazkdiyeninsan.
Deilgayriyeandankimtutaheriiteninsn.
Deilbakasnaondankimtutaheriiteninsn.
Szn ze uygunluu kuvvetini aikr eder. Sz hale dnmedike tesir vucuda

getirmez. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme dahi emr olunduun gibi
dostoruol
2066
iinciddiyetinibeyaneder.

2065
Is:(Iss)t.Bayndrlk,mmuriyet.enlik.Ses.Shib.Mlik.Efendi
2066
Hud,112

145
TendecnmcandacnnmdrAllhhdiyen,
DildesrrmsrdasbhnmdrAllhhdiyen.
DestikudretleyazlmyzneytHakk,
GnlmntahtndasultnmdrAllhhdiyen.
CmlezdangelirzikriEnelHaknras,
CismiindezruefgnmdrAllhhdiyen.
Gecelertsubholuncainledirbudertbeni,
DerdiminiindedermnmdrAllhhdiyen.
Yeregesmayanbirmmininkalbindedir,
KatreminiindeummnmdrAllhhdiyen.
Kisveitendenmuarrseyrederbugkleri,
arkuranabdlurynmdrAllhhdiyen.
Herkiiyekendidenakrebolandostztdr,
EyNiyzdildemihmnmdrAllhhdiyen
TendecnmcandacnnmdrAllhhdiyen,
DildesrrmsrdasbhnmdrAllhhdiyen.
TendecnmcandacnnmdrAllahhdiyen,
DildesrrmsrdasbhnmdrAllahhdiyen.
Niyzi Msr, bu ilahisinde zikir edenin de Allah Tel olduunu ve ehli zikri
verkendehakikatteAllahTelyvndilegetiriyor.
Buakateineileyanar?Derseniz,buakatei,zikrullahklcileyanar.
Zikrullahtandamaksat,sabahlarakadarlisanla:Allah,Allah...Demekdeildir.
Rabbini zikret, kendini unuttuun vakit
(Kehf,24) buyrulur. Yani Allah

Telyylezikreyleki,AllahTeldangayribireykalmasnvekendinefsin
de kalmasn. nk hakk zikrin mns, zikreden, zikredilen ve zikrin bir ol
masdr.
te bu trl zikirde bulunann kalbinde ikilik ve o kimsede benlik kalmaz.
Okimseninkalbinehakksevgilinazaredervekendicemliniokimseninkal
bindegrr.Ozamanylehitapederki;Bugnlde,bumlkniindeyrdan
bakasyoktur.Veyineylehitapederki;
Bugnlemmlkkiminiindir?Cevap:KahhrvetekolanAllahiin
dir.(Gafir,16)
2067
Desti
2068
kudretleyazlmyzneytHakk,
GnlmntahtndasultnmdrAllhhdiyen.

2067
KenanRif,Sohbetler,hzl:SmihaAyverdi,st,2000,s.317
2068
Dest: f. El, yed. Mc: Kudret, fayda, nusret, galebe. Dstur. Tasallut. kml. l
makam.Meclisinerefliyeri

KudreteliileyazlmyzneHakkyetleri,
GnlmntahtndasultnmdrAllahhdiyen.
CmlezdangelirzikriEnelHaknras,
CismiindezruefgnmdrAllhhdiyen.
CmlezdangelirzikriEnelHakbar,
CisimiindeinleyiveferyadmdrAllahhdiyen.
Cmle zlardan gelr zikri Enel Hakk nras demek, yani btn organ
lardan Ben Hakkm nras bir zikir halinde yksek sesle benden kmaktadr.
CenbHakkudshadistebuyurmutur:Herkimbenimvelikullarmdanbirisine
dmanlkedersebenonaharpaarm.Kulumkendisinefarzkldmeylerden
dahasevimlibireylebanayaklamamtr.Kulumbanadevamlnafileibadetle
ri ile yaklar. Bunun sonucunda ben onu severim. Bir kere onu sevdim mi ben
onun iiten kula, gren gz, tutan eli ve yryen aya olurum. Eer benden
bireyisterseonuveririm.Banasnrsamuhakkakonukorurum.
2069
Bylece o kulun btn az ve cevhiri Hak olur, onun tm organlarndan,

BenHakkmnrasgelir.
Cenb Hak baka bir kuds hadiste buyurmutur: Ben yere ge smadm,
ancakm'minkulumunkalbinesdm
2070
nkarzvesemda,yaniDnyavegklerdecemiyyetyoktur.Bunlarnher
biriAllahTelnnbirerismininmazhardr,insaniseAllahTelnnbtnisimle
rinicmidir,yaniiinealmtr.
Gecelertsubholuncainledirbudertbeni,
Gecelertsabaholuncayakadarinledirbudertbeni,
Kisveitendenmuarr
2071
seyrederbugkleri,
ark
2072
uranabdlurynmdrAllhhdiyen.

2069
Buhr.Rekaik,38;bn.Mce.Fiten.16.38
2070
tr.
2071
Muarra:Fenalktanuzak.Bo.Beri.Yksek.Temiz.plak
2072
ark: f. (arherh) Dnen pervaneli tekerlek. Vapur, deirmen ve dolap ark. Bir
makinenin dnen tekerlei, ok zaman bu tekerlek makineyi altrr. Her eit tekerlekli
makine. Dnerek ileyen let. Koz: Birbiri iinde dnen feleklerden mrekkeb kinat,

Tenelbisesindensoyulmuolanseyrederbugkleri,
DevranedenplakabdlmdrAllhhdiyen.
Herkiiyekendidenakrebolandostztdr,
EyNiyzdildemihmnmdrAllhhdiyen
Herkiiyekendidenyaknolandostztdr,
EyNiyzgnldemisafirimdirAllhhdiyen
Byezdkuddisesrruhulazzbuyururki;
Onusevdiimisanyordum,fakatdnncegrdmki,Onunakbenim
kindenncedir.
2073
Mevlana Celleddin Rm kuddise srruhulazze gre, insann ak, ger

ektetemsilyoluylaAllahTelyaolanaknbirsonucudur.
BirisihergeceAllahderdurur,buzikrindenaztatllar,zevkalrd.ey
tanEyokszsyleyen,buncaAllahdemenekarlkonunLebbeykdemesi
nerede? Allah tahtndan bir cevap bile gelmiyor. Byle utanmadan sklma
dannevaktedekAllahdeyipduracaksndedi.
Adamn gnl krld, ban yere koydu, yatt. Ryada yeiller giyinmi H
zr grd. Hzr Kendine gel, niin zikri braktn, ardn addan nasl
usandn, zikrinden nasl piman oldun? dedi. Adam, cevap olarak Lebbeyk
sesigelmiyor,kapdansrleceimdenkorkuyorumdeyince;
Hzr Senin o Allah demen, bizim Lebbeyk dememizdir. Senin o niyazn
derde dmen, yanp yklman, bizim haberci avuumuzdur. Senin hilelere
dmen areler araman, seni kendimize ekmemizden, ayan zmemiz
dendir. Atein de bizim ltfumuzun kemendidir, akn da. Her Ya Rabbi de
mendebizim,Efendim,buyurdememizgizlidedi.
Bilgisiz adamn can, bu duadan uzaktr. nk Yarabbi demesine izin yok
ki! Zarara, ziyana uraynca Allaha szlanmasn diye aznda da kilit var, gn
lndede.Azdabal,gnlde.
Firavunayzlercemal,mlkverdi,odanihayetululuk,byklkdavasna
giriti. O kt yaradll, Hakka szlanmasn diye mrnde ba ars bile gr
medi. Allah, ona btn dnya mlkn verdi de dert, elem, keder vermedi.
Dert, Allah gizlice armana sebep olduundan btn dnya malndan ye
dir.
Dertsiz d ua souktur, bir eye yaramaz. Dertli dua ve niyaz, gnlden,
aktangelir.Ogizliceniyazn,onsonuanmanyokmu?tesaf,halisveh
znl dua odur. Ey Allah Telm ey feryadma erien ey yardmcm de
mendir.AllahTelyolundakpeinsesibileAllahTelcezbesiyledir.nk
AllahTelyaherynelen,biryolkesicininesiridir.
2074

felek,eflk.Baht.Talih.ans.
2073
Nicholson,ReynoldA,slmSfleri,Trc.YcelBelliMuratTemelli,st,2004.s.78
2074
Mesnevic.III,b.189207

AllahTelkyametgnyleder;
Eyinsanoluhasta,oldumbeniziyaret,etmedin,Kul;YaRabbisenlemlerin
rabbisin,benseninaslziyaretederim.AllahTel;Bilmiyormusunfilankulum
hastaland, ona gitmedin, bilmiyor musun ki eer onu, ziyaret etseydin beni ya
nndabulurdun.Eydemolusendenyiyecekistedim,benidoyurmadn.Kul;Ya
Rabbisenrabbulleminsinseninasldoyururum?AllahTel;
Bilmiyor musun ki filan kulum senden yiyecek istedi sen onu doyurmadn,
eer onudoyuraydn, bunu benimnezdinde bulacaktn. Ey demolu senden su
istedimvermedin
2075

2075
Mslim,Birr.43

146
ehayzdndrensendenkimednsegerekyzn,
Gznyumancemlindenkimeasagerekgzn.
Seniterkeyleyeninsanbulurmucismineolcan,
YzndeyetiRahmnokurherkimsilertozun.
Sanlakirpiinknhemeevsfnakkn,
ehmyokturayakdnkimilerisreferzin.
BuyurduHakkkiKurndaedelerdemesecde,
DiveytnokimbundakabuletmezHakknszn.
KanmihrbnimdiNiyzkbleedindi,
Katialtsrndyneldincesanazn.
ehayzdndrensendenkimednsegerekyzn,
Gznyumancemlindenkimeasagerekgzn.
EyHkmdar!Yznsendendndrenkimednmesigerekiryzn
Cemlindengznyuman,kimeamasgerekirgzn
2076
Bu beyitte; Allah Teldan yzn eviren, cemlinden gzn yuman kimse

yekimyardmedebilir,sorusunacevapiindesakltutularak;buhalleriolanaan
cakAllahTelmsenyardmedebilirsin,denilmektedir.
Bir baka mana ise bu halleri olan tevbe ederek yzn dnmeli ve gzn
amaldr.
Seniterkeyleyeninsanbulurmucismineolcan,
YzndeyetiRahmnokurherkimsilertozun.
Seniterkeyleyeninsancisminecanbulurmu?
KimsilersetozunuyzndeyetiRahmnokur.
Sanlakirpiinknhemeevsfnakkn,
ehmyokturayakdnkimilerisreizin.
Sanlakirpiinknbtnnakknvasflar,
ahmyolarkadnyokturkiileriizinisre.
DiveytnokimbundakabuletmezHakknszn.
DevveeytnokibundakabuletmezHakknszn.
blsin hakikati grmemesinin delillerinden biri de dem aleyhisselma
secde ile emr olundukda Ben demden hayrlym. nk beni latif olan

2076
EyHkmdar!Yznsendendndrenkimsednmesigerekiryzn
Cemlindengznyuman,kimseamasgerekirgzn

ateten ve onu koyu ve youn olan topraktan yarattn deyip ona secdeden
kanmtr.blsbusznilmedayandnzannetti.HlbukiAllahTelmel
ikeyesecdeyiemirbuyurmuveblsdahimelikearasndabuhitabduymu
idi. Halfe ise yerine halife koyan ile ayndr. Buna gre muteber olan ey,
halfetullholandemaleyhisselmnzahirideil,btndr.Melikenindem
aleyhisselma secde ile mkellef olmas, onun hakikatine nazarandr. Btn
gz kr olan bls demin hakikatini gremedii iin, Allah Telnn emrine
muhalefetle kulluk yolunda zerinde yryemedi. Kibri buna da mni oldu.
Fakat dem aleyhisselm tatan ve topraktan bina olunan Kbeye secde ile
emrolunduuvakitbu,gayrullhasecdeolmakla,caizdeildir,demedi.Kulluk
yoluzerindeyryerekKbeyesecdeetti.VeBenihalfeolarakyarattnve
sfat semniyyei ilhiyyenin mazhar kldn. Cansz maddeden ibaret olan
Kbeninaslilebenimaslmarasndafarkvardr.Benstnmobasittir.Niin
onasecdeedeyimdiyerekserkeliketmedi.Ziradembilirki,HakTelhaz
retleri Hakmdir. Onun emrine kar kyas edepsizliktir. Ubdiyyet kulluk an
cakemreuymaktr.
2077
bnAbidinnamazdakisecdeyiaklamtr:
Birgregre,namazdasecdeninikidefatekrar,birdefasecdeetmesi
emredildiihaldebuemreuymayaneytantevikiindir.Yaniobirkeresec
deetmezkenbizikidefasecdeetmekteyiz
2078
KanmihrbnimdiNiyzkbleedindi,
Katialtsrndyneldincesanazn.
NiyzKanmihrbnimdikbleedindi,
Skaltsrndsanayneltincezn.
Dindarlkylebireydirki,onuAllahTelnnbirltfubirihsangrrveiman
getirirler. Hele hi grmeden iman edenler daha bakadr. Allah Tel nihayet
kble tarafna namaz klmasn emretti, nk her taraftan Kbe ynne doru
namaz klmak gerekiyor. Bu yneliin farz olduuna btn dnya ufuklarnda sz
birlii etmilerdir. Mminler, Kbenin evresinde halka olup secde ederler. K
beyi aradan kaldracak olursan acaba bunlar hep birbirlerine mi secde ederler?
Hlbukionlarkendignllerinesecdeetmiolurlar.
2079

2077
KONUK,AhmedAvni,etTedbrtllhiyyefiIslhMemleketilnsniyyeTercme
veerhi,hzl:MustafaTAHRALI,st.1992,s.319324
2078
bnbidin.Redd'lmuhtar,I,300;(KAHRAMAN,2002),s.82
2079
(emsiTebriz,2007),(M.222),s.309

147
Gnldenzikreeyleitili
Zikirdengayritilinidersin.
YneldigrHakkaaklhayli,
Buhaldengayriahvlinidersin.
bdetacsnbunefsetattr,
Ameldenolmalhlinidersin.
Ameloldurkiandaolaihls,
Hulsolmayanmlinidersin.
olzehrikibalolsunsonunda,
Sonundazehrolanbalnidersin.
DerpDnyaycemetmennde,
Seninlekalmayanmalnidersin.
Komekrialdatpgezmebuhalk,
Bumekrfitnevlinidersin.
Gnlikblihalkaolmamarur,
Gnlszolanikblinidersin.
Riyilebuhalkgelaztma,
Kotchrkavlnidersin.
Kurulfilemaksdelegirmez,
Yrhlehliolklinidersin.
Fenenderfenyaerdinise,
Fergatehliolhlinidersin.
Kohalknefsinislheyleevvel,
Salhehlioldllinidersin.
NiyzisteyenHakkbulurmu,
Gelimdiisteihmlinidersin.
Gnldenzikreeyleitili
Zikirdengayritilinidersin.
Gnlzikrilemeguleyle
Zikirdenbakauranidersin.
YneldigrHakkaaklhayli,
Buhaldengayriahvlinidersin.
YneltegrHakkaaklvehayli,
Buhaldenbakahallerinidersin.
Bizdesizngibibirseyirciyzglibgeleneuyarzsizngibimuniddeglm
hemnpdihlarabakanmtarikatkitblarndayazarki;
Vcd insanda iki pdih vardur biri ruhdur biri nefsdr bu iki pdih
dyimbirbirineglibmalubolmakdanhlolmazlarakldaaskerincem'itmi

bu iki pdihun mbeyninde mheyya turur. Her kank pdih glib gelrse
onauyarmalbauymaz.
2080
Ameldenolmalhlinidersin.
Ameldenuzakolanhlinidersin.
badetacsndakimana,sreklikarzedeneylerininsanlardabkknlkmeydana
getiriidir.Sonugelmeyenvedmeyenibadetlerinsanazorlukverir.Meselaoru
ibadetinde zorluk namazdan fazla iken bir ay mddetli olmas nedeniyle namaz
klmayandahibuibadetiterketmez.Fakatnamazhafifbiribadetikensayszgn
lerdeolmasnedeniyleinsandaihlsolmadzamanterkedilmeilekarkarya
dr.
kinci bir husus ibadetin yn zahire baktndan terkinden insann kendi ve
bakalar haberdar olur. Haller ise ie ynelik olduundan insann kendini ikna
edebilmesimmknolduugibigeerlibirsebebidebulmaktazorlanmaz.
Ameloldurkiandaolaihls,
Hulsolmayanmlinidersin.
Ameloldurkiondaolaihls,
hlsolmayanamellerinidersin.
Gizlisadakadansordular.emsbuyurduki,
hls ve ihls korumak dncesine daldn iin, verilen sadakann lez
zetinden haberin olmaz, yani, bundan daha iyi olsayd diye eseflenmekle me
gulolmandandolaylezzetinibilmezsin.
BayezdkaddesellhsrrahulazzHaccaekseriyayayagiderdi.Yetmidefa
hac etmiti. Bir gn, hac yolunda halkn sudan tr ok ciz bir durumda bu
lunduklarn ve susuzluktan helak olduklarn grd. Haclarn banda toplan
dklar ve sktklar bir su kuyusunun yannda bir kpek grd. Kpek Ebu
Yezid'ebakt.Kendisine:
"Bukpekiinsubul"diyeilhamgeldi.Onlar:
"Arduruvemakbulbirhacckimbiriimsuyasatnalr?"diyebardlar.
Kimsebunayanamad.Bununzerine
Be defa yaya olarak makbul hacc, alt hacc, nihayet yetmi hacc, bir
iim suya kim satn alr" diye artrma yaptlar. Biri, Bayezid'in hatr iin ben

2080
(MISR,1223),v.47b
Biz de sizn gibi bir seyirciyiz glib gelene uyarz sizin gibi inat deilim hemn
pdihlarabakanmtarikatkitblarndayazarki;
vcdinsandaikipdihvardrbiriruhdurbirinefsdirbuikipdihdyimbirbirine
glibvemalubolmakdanhlolmazlarakldaaskerincem'etmibuikipdihunarasn
dahazrdurur.Herhangipdihglibgelirseonauyarmalbauymaz.

veririm,diyebard.BununzerineBayezid,
"Aferin bana! Bir kpek iin yetmi yaya hacc bir iim suya sattm" dedi.
Suyu kaba doldurup kpein nne koyunca, kpek yzn evirdi, suyu i
medi.BununzerineBayezidyzkoyunyerekapanptvbeettivekendine:
"Sen Allah Tel iin unu yaptn, bunu yaptm diyorsun, (hlbuki) senin
yaptn kpein bile kabul etmediini gryorsun" diye bir nida geldi.
Bayezid:
"Tvbeettim,artk(byle)dnmem"diyebirferyatkopard.Bununze
rinekpekhemenbansuyasokupimeebalad.
iir:
"Sen,yzefaatdilemek,yzdefaalaypszlamakpahasnaayanpece
imbirkiisin,fakatsenbrakmazsn."
Hulsa,yzn bir taaveyanaklbirduvaraevirip taa tapanktl
yorsun. (Hlbuki) sen de yzn bir duvara eviriyorsun. O halde bu, Mu
hammed'in syledii bir remizdir. Fakat sen anlamyorsun. Nihayet Kbe
dnyannortasndadr.Onunetrafndahalkaolandnyannhepsiyznona
evirir. Bu Kbeyi ortadan kaldrnca onlar, birbirinin kalblerine secde eder
ler.
Onunsecdesibunun;bununsecdesideonungnlnekardr.Buyurduki:
Bir an dnmek, altm sene ibadet etmekten daha hayrldr. Bu d
nmekten maksat, sdk derviin huzurudur; nk o ibadette hibir riya
yoktur.phesiz,o,huzursuz(yaplan)zahiribadettendahaiyidir.
Namaznkazasvardr,huzurunkazasyoktur.Bazfakirlernamazterket
tiler ve: "Kalb huzuru ve Fatiha olmadan namaz olmaz" dediler. Onlarn ya
nnda kitabn Fatihas o huzurdur. yle bir huzur ki Cebrail bile gelse tokat
yer.CebraildahaRaslllahsallallhaleyhiveselleminyannaulamamt.
Raslllah ona: "Gel" dedi. Fakat o: "Bir parmak daha yaklarsam yanaca
m"dedi.
2081
olzehrikibalolsunsonunda,
Sonundazehrolanbalnidersin.
ozehrikibalolsunsonunda,
Sonundazehirolanbalnidersin.
Dnya zevklerini terk et, nk sonuta ondan sorgu ve sual vereceksin, de

mektir.Herneekildeolursaolsunimtihanedilmekdnyannzorvestresliilerin
dendir. Eer bir ey hakknda sorgu ve sual vereceksen hakikatinde o senin iin
tatl grnen zehirdir. Gavsl zam hramczde smail Hakk Toprak Sivas bir
sohbetindebuyurduki;
MecnunveLeylvard.Mecnunkidi.Leylbirgnyannagelip,ben
Leylym diyince Mecnun, ya bendeki Leyl kim demi. Meer Leyl ol

2081

mu.
Gardalarm! Allah Tely isteyin. Allah kendini verir. Bu hal ile olun
Gardalarm!Bulembirhayaldir.
Gardam,Allahdanhayediyoruz.Bakyoruz,gnlmzenegeliyorsao
oluyor.Allahdanutanyoruz.
Allah iin birbirinizi sevin, biz sizi Allah iin seviyoruz. Karncay da Allah
iinseviyoruznegryorsakAllahgryoruz.SizidegrdkAllahgrdk.
BizAllahasarlmzki,sizbizesarlyorsunuz.
Vaktinizin kymetini bilin. Dnya beni aldatt. st bal tad, alt beni
aldad.
DerpDnyaycemetmennde,
ToplaypDnyaycemetmennde,
Hibirsevinipglenyokturki,dnyaardndanonukederedrmesin,a
latmasn. Dnyann hibir ikbali yoktur ki, ardnda idbar bulunmasn. Dnyada
hibir serpintiyle ferahlayan yoktur ki, ardndan onu bel saanayla slatma
sn. Dnyann anndandr bu; sabahleyin birine yardm eder, akamlayn ona
dman kesilir. Bir yan tatl olur, sindirirse br yan ac gelir, yerindirir. Kii,
onun zevkine erer, gzelliini elde ederse, mutlaka tezce bellar atar ona,
dertlerierer.Dnyadaesenliekavuupakameden,mutlakakorkularader
desabahlar.
Aldatcdrdnya,ondanevarsahepsideinsanaldatr.Fndir, ondaolan
larnhepsideyokolur.Dnyaazklarnda,sulardanekinmektenbakahibir
eydehayryoktur.Dnyadanazbireyeldeeden,ondaneminolabilecekok
eye sahip olmu demektir; ok ey elde edense, kendisini helak edecek ok
ey elde etmi demektir. Dnya, az bir frsat verir insana, sonra geergider; o
frsataerenseancakhasreteldeeder.Niceonagvenenleridertlereuratm
tr; nice ona inananlar helak vadisine atmtr; nice bykleri horhakir etmi
tir;nicebenliedenlerialaltmgitmitir.
2082
Komekrialdatpgezmebuhalk,
Bumekrfitnevli
2083
nidersin.
Brakhileyialdatpgezmebuhalk,
Budzen,fitnevetuzanidersin.
Gnlikblihalkaolmamarur,

2082
(Hz.Ali kerremallh veche, NehclBelaga,hzl:Abdulbaki Glpnarl,st. h. 1390, s.
87)
2083
l:Slle, soy, hnedan. Akrab ve taallukat. Yaz scaklarnda su gibi grnen serap.
Hile,tuzak

Gnlszolanikblinidersin.
Gnlistekleriilehalkamarurolma,
Gnlszolanarzularnidersin.
Riyilebuhalkgelaztma,
Kotchrkavlnidersin.
Riyilebuhalkgelartma,
Braktc,hrkavelnidersin.
Kurulfilemaksd
2084
elegirmez,
Yrhlehliolklinidersin.
Kurulfileistekelegirmez,
Yrhlehliolsznidersin.
Fergat
2085
ehliolhlinidersin.
Fergatehliolhlinidersin.
Kohalknefsinislheyleevvel,
Salh
2086
ehlioldllinidersin.
Halkbrak,ncenefsiniislheyle,
Kurtuluehliolsaptmnidersin.

EersanaAllah'nbolnimetiverahmetiolmasayd,onlardanbirtakmseni
saptmaya alrd. Hlbuki onlar kendilerinden bakasn saptramazlar, sana
da bir zarar vermezler. Allah sana Kitap ve hikmet indirmi, sana bilmediini
retmitir.Allah'nsanaolannimetinebyktr.
2087
NiyzisteyenHakkbulurmu,
NiyzHakkisteyenbulurmu,

2084
Maksud:Kasdedilmi.Kasdedilen.stenileney.stek.Arzu.Gye
2085
Fergat:hakkndanvazgemek,bireyistememek,ahsdvlarndanvazgeme.
2086
Salah: Bir eyin en iyi hli. Rahatlk, sulh, iyileme, dzelme, iyilik. Dine olan ballk.
Her hayra cmi faziletlerin toplanmasnda hsl olan yksek bir sfat. (Mukabili fesad ve
fcurdur
2087
limran,113

148
5+5=10
EyKermAllah,eyGanSultn,
Derdliyizsendenumarzdermn,
Ltfunahadyokihsnapyn,
Derdliyizsendenumarzdermn.
Gerikullardamasiyetoktur,
RahmetinMevlamdhiartktur,
Gayridenbizehimedetyoktur,
Geldemezisenbizgnahkra,
Biradmkdirmikiyolvara,
reyokolmasasendenre,
udemkisendenbirhedgeldi,
Feyziakdesteningeldi,
Bircefsnabinsafgeldi,
BuNiyzunzikrinedt,
Dngngnlfikrinedt,
Ztnaerenkrnedt,
Ltfunahadyokihsnapyn,
2088
Ltfunasnryokihsnanihayet,
Gerikullardamasiyetoktur,
RahmetinMevlamdhiartktur,
Gerikullardagnahoktur,
RahmetinMevlamdhifazladr,
Gayridenbizehimedetyoktur,
Bakasndanbizehiyardmyoktur,

2088
Payan:f.Kenar,sonnihayet,u.Tas:Ehlitarikatnulaacabirliklemi.Akbet

Perembe gecesi st anda ok yemek yedim. Sonra da bir kurdun bana

hamleyappbeniparalamayaaltngrdm.NihayetAllahTelonupar
aladvebenikurtard.Bununlabanauibaresylendi:
Bu, sevgiyi gerektiren eyin ta kendisidir. Yani Allah Telnn vedud
olmas ynnden kulunu dmana teslim etmez. Ona nefsinin fcurunu sakn
masiinilhameder.Takvasndaonukorumakiinilhameder.Hrsla,itahla,
okyemekyemekdebufcurcmlesindendir.Benoitahkurtsuretindegr
dm. nk onda yemee kar ar bir itah, hrs vard. Bu sfat bir insanda
anolursa,yemeeitaholankii,kurtsuretindeharolur.nkgerekbunu
gerektirir ve ahiret, sfat yurdu, dnyada ise gayb ortaya kar. yle ki kul,
ahirettebunaarmaz.AllahTelyledemitir:
Nefsini kirleten de perian olacaktr.
2089
Nefs iin ok desiseler vardr.
Gaybgzonugizler.Vatandabakioldukaonunizalesiveaakmaska
nlmazdr.UmumuvehususuuyandranAllahTelyahamdolsun.Ocelalve
ikramsahibidir.
2090
reyokolmasasendenre,
reyoksendenreolmasa,
udemkisendenbirhedgeldi,
Feyziakdesteningeldi,
uankisendenbirsukunetgeldi,
Enmukaddesfeyzindenbildikgeldi,
Bircefsna
2091
binsaf
2092
geldi,
Bircefsnabinsafgeldi,

2089
ems,10
2090
(ETN,1999),s.152;(BURSEV),v.143b,103.Varidat
2091
Cefa:Eziyet.Sknt.Zulm.Bireyyerindedurmaypbirtarafaayrlmak
2092
Safa: Gnl enlii, elence. Duru olmak, itmi'nan ve meserret zere olmak. Temiz,
sfiolmak.Havaakveayazolmak.MekkeiMkerreme'debiryerinismi

Kim benim velime eziyet ederse bana aka harb ilan etmi olur. Ben yap
masn diledii hibir ey hakknda m'minin lm karsndaki teredddm
gibitereddtetmedim.Fakatbundakulum,lmdenholanmyordu....
2093
BuNiyzun
2094
zikrinedt,
Dngngnlfikrinedt,
NezamankibuNiyzzikrinedt,
Dnvebugngnlfikrinedt,
Ztnaerenkrnedt,
Ztnaerenkrnedt,

2093
EbuNuaym,Hilye.VIII/318
2094
un: f. (Tlil edat) Ne zaman ki, nk, u sebepten ki, gibi, yet, zir, nasl, niin,
er..denberimnalarnagelir

149
El,eyMridilemhaberverilmiMevldan,
El,eymnidemhaberverremziesmdan.
NesrdrdemHavv,nesrdrallemelesm
NesrdrSidrevTbhaberverarldan.
Nedirdillerdekiilmeyn,nediryaremziZlkarneyn,
NeyerdirMecmaulbahreynhaberHzruMsdan.
Neyerdirmerkeziednnedirthalkaivust,
BilinmezDevriKbrhaberversenbusuradan
Kimindirfeyzhemihynesrdrhemdemis,
NedirMeryemdekideryhaberverdrriyektdan.
NedirKurnnesrr,nediresrrnenvr
NedirMehdninetvrhaberversrresrdan.
NedirMsr,nedirKenn,selmkimdiryakimdirn,
HaberverdibunuKuranhaberversebikurrdan.
El,eyMridilemhaberverilmiMevldan,
Ey,RaslllahsallallhaleyhivesellemilmiMevldanhaberver.
El:Arapadaszebalarkenkullanlr.Bakdinle,bilmiol,haberinolsun,yol
luhitapcmlesindekullanlr.
leminmridiHazretiRaslllahsallallhaleyhivesellemdir.lmiMevlise
lmi zat demektir. Kudret, kdirin ayn olduu gibi, ztn ilmi de lemin ayndir.
Fakat ilim bilinenin ve kudret Allah Tel tarafndan takdir edilmi eyin kendisi
deildir. Hakkn dier sfatlarda kez bunun gibidir. dem manas yine Hazreti
Raslllahsallallhaleyhivesellemdir.BuilimHazretidemaleyhisselmlaba
lar ta ki Fahri Kinat sallallh aleyhi ve selleme kadar sra ile gelen nbvvetler
Raslllahsallallhaleyhiveselleminekildeitirerekzuhurundanbakabirey
deildir.
Allah Tel dem aleyhisselm hakknda Allah Tel
deme btn isimleri (eyann adlarn ve ne ie yaradklarn) retti.
2095
bu
yurup,Hz.Hzraleyhisselmhakknda ..Yineonatarafmzdan
birilimretmitik.
2096
Kelamlarilminikiksmzerineolduunugsterir.Biri
nin ismine ilmi esma ve birinin ismine ilmi ledn denir. lmi ledn hakiketlerin
srlarn,ilmiesmaikicihetikapsar.Birynmanevdierynmaddlemikap
sar. Manev ynde snr yokdur. lmi ledn itibar olunan dah onun iinde bulun

2095
Bakara,31
2096
Kehf,65

maktadr. Eer itibrlar olmasa, hakkatler mutlaka btl olurdu olduundan
hereyebirisimkonulmutur.lmiledneilmibtndahderlerkiHz.Raslllah
sallallhaleyhivesellemMuhakkakki;KurnKeriminbirzahiribirdebtn
vardr. Onun btn yedi btna deindir buyurmulardr. Bu ilmi ledn Allah
Tel enbiysna ve evliyasna istddlar mikdr vermidir. Bu ilmi bazsna al
mas karl bazsna ikrm etmitir. nk bunlarn bazs ehlullahdan ve bazs
havsdan olmulardr. Kim bildii ile amel ederse; Allah onu bilmedii ilme vris
klar.
2097
Eerbilmiyorsanz,bilenleresorun
2098

Bu dnyada kr olan kimse hirette de krdr...
2099
nsan bilmediinin dmandr fehvasnca avamn hakikat ehline dmanlklar

vardr.BunedenlemnafklarRaslllahsallallhaleyhivesellemhakknda
Bunebiimrasl;(bizlergibi)yemekyiyor,
arlarda dolayor!...
2100
Dedikleri gibi bunlar dahi kemal sahiblerinede bu
alayyaplmtr.
Bu lemin hayretinden Sultn Enbiy sallallh aleyhi ve sellem
Rabbim,benimilmimiartr
2101
zikriniyapmasemredilmitir.AllahTelnn
ilminenisbetolunduktabeerinilmizerredeildir.YineRaslllahsallallhaleyhi
vesellemAllahmbizeeyannhakikatinigster.Senihakkylatanyamadk.
Diyeduaederdi.
Bir iirinde Benim getirdiim ilimlerden hkem childir

596
diyen
Muhyiddn bnulArab kaddesellh srrahlazz bir bakma tasavvurun b
tnilimlerinolduugibifelsefenindebatn,felsefenindetasavvufunzahiriol
duunumedergibidir.Onagresfmuhakkiklerbirnebninayakizinisrer
ler. Yani nebev yolu izlerlerken felsife ancak kendi nazarlarna dayanrlar.
(bnulArab,Dvn,97)
2102
Mevln'danbirylsonradaSadreddinKonev(1274)deHakkayrmt.
Yazd vasiyetnamede Hz. Muhyiddini Arab kaddesellh srrahulazizin

2097
KeflHaf,II,265
2098
Nahl,43
2099
sr,72
2100
Furkn,7
2101
Th,114
2102
(KILI,1995),s.121

gmleinesarlmasnvekabrineEvhadeddin'inseccadesininserilmesiniistiyor,
yetmibinlilheillallahekilerekruhunayollanmasn,evindekilerinherbi
rerine yzer dirhem verilmesini, hikmete aid kitaplarnn satlp parasnn ruhu
iinfukarayadatlmasn,tp,fkh,tefsir,hadsvesaireyeaidkitaplarnnvak
fedilmesinivasiyetediyorveashabnadiyorduki:
Bendensonrazevkaaitmarifinmkiltnmnakaaetmeyin.Ancakak
olanlarn,birdetevileihtiyagstermeyecekderecedemnasbellibulunanla
rndnn.Bumkiller,isterbenimszlerimdeolsun,istereyh'inszlerin
de,hepsibirdir.Bukap, bendensonrakapanmtr,zevkaaidkimseninsz
nkabuletmeyin.AncakmamMuhammedMehdaleyhisselmaulaanlar,h
yarabbi,bendenonaselmsylesin,marifeaideyleriondanahzetsin,ba
kasndandeil.
Fitnelerin geleceini bildiren Sadreddin Konev, gc yetenin am'a g
mesini de vasiyetine eklemiti. lmnden sonra adamlar dald, onun ve
eyhininbilgisikitaplardavektphanelerdekald.
2103
El,eymnidemhaberverremziesmdan.
Eymnidemisimleringizlisrrndanhaberver.
Allah Tel, deme btn isimleri, (eyann adlarn ve ne ie yaradklarn)

retti...
2104
dem aleyhisselmn sahip olduu isimlere vris olan hakikatte
demoludur.Oul,babasnnsrrdr.
2105
buyurulmutur.
NesrdrdemHavv,nesrdrallemelesm

Biz emneti, gklere, yere ve dalara teklif ettik de onlar bunu yk
lenmektenekindiler,(sorumluluundan)korktular.Onuinsanyklendi;(bunun
laberaberonunhakkntamyerinegetirmedi).nko,okzalim,okcahildir.
2106
yetindebahsedilenemnetiykleneninsanvedemoldu.
. Ben yeryznde bir halfe (bana muhatap bir mahlk,

2103
(GLPINARLI,1985),s.235
2104
Bakara,31
2105
KeflHafa,II,338
2106
Ahzab,72

dem)yaratacam...
2107
hitabndaHakkaitirzyoluylamelekler
Bizler hamdinle seni tebih ve seni
takdis edip dururken, yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek insan m
halfeklyorsun?dediler...
2108
DediklerindeAllahTeldan
2109
. Sizin bilemiyeceinizi herhalde ben bilirim... sads zahir oldukta utanlarn

dan Beytilmmru her gn istifar ile tavaf ederler. Bu sebebten Allah Tel

2110
AllahTe
ldemebtnisimleri,(eyannadlarnveneieyaradklarnn)retti.Sonra
onlarncemeleklerearzedip,eersizsznzdesdkiseniz,unlarnisimlerini
bana bildirin, dedi. Meleklerde
Ya Rab! Seni noksan sfatlardan tenzih ederiz, senin bize rettiklerinden baka
bizim bilgimiz yoktur, phesiz alm ve hkim olan ancak sensin, dediler.
2111
aczlerinivekusurlarnakladlar.
HavvavalidemizHz.demaleyhisselmdanyaratldndanbuilimdenpaysa
hibi oldu. Bu nedenle Hz. dem enfste rh sultan ve Hz. Havva nefsi
mutmainneden ibarettir. Bu ikisinin izdivacndan evld kalbiyye zuhur edince
hakikatten insan haberdr olur. Bu direye giremeyenler ve bu zevke kavuama
yanlar
2112
teonlarhayvanlargibidir,hatta
daha da akndrlar.. snfna dahil olur. Hz. dem ve Hz. Havva
aleyhimesselmn cennetden karlmas bu srrn aa kmas iindir. Herey
aslnadner.hadsiile Deki:Herkes,kendimizaveme
rebinegreiyapar...
2113
ZatnbiriryasndakendisiniHazretibrahimileHazretidemaleyhisselmn
kabirleriarasndagrr.Birnidgelir:
Allah Telnn gzel isimlerini oku. Bu zat da balar Allah Telnn bili
nendoksandokuzgzelisminiokumayavetamamlaynca,yineaynses:
AllahTelnngzelisimlerinioku.Zatdnmeebalarve
teokudumder.Budefaaynses:

2107
Bakara,30
2108
Bakara,30
2109
Bakara,30
2110
Bakara,31
2111
Bakara,32
2112
Araf,179
2113
sra,84

Hayr, tamamn okumadn, hani Hvettcir, vezziru, velhrisu (o
tccar,ifti,sanatkrdr).
Bunlarduyanztkorkmayavevcdutitremeyebalar,derhalkalkpcamiye
gelir.MsrdaAbdlganNabluskaddesellhsrrahulazizhazretlerinibulurve
onaryasnanlatr.RyydinleyenAbdlganHazretleri:
Senintevhidgrmezamanngelmiolduuanlalyor.Diyerekonatevhid
telkineder.
te hazreti dem aleyhisselm gerek Esmi Hakkyye olan alm, semi,
basr,kdir,kayymgibiisimlerolsun,gerekseEsmihalkyyeyimesel,tcir
(ticaret eden), zri (ziraat ve iftilikle megul), hris (sanat iiyle megul) gibi
isimlericmidir.AmmaHakkticaretyaparm?AllahTeliftilikyaparm?Diye
sorular akla gelebilir. Ya Hakkn kudreti olmasa bir ey olur mu, olmaz. Btn
hereyancakHakknvcduveHakknkudretiyleolur.Nesrdrlemelesm
beytinde Srr allemel esm ya iaret olunmaktadr. Hazreti dem
aleyhisselmabtnisimlerretildi,isimlerondazhiroldu.Yaniruhnefholun
cabtnisimlerandanzhirolur,demektir.
NesrdrSidrevTbhaberverarldan.
SidreiMnteha,Tbaacvearlnnsrrndanhaberver.
SidretlMnteh
Yedincikatsemda(gkte)Arnsandabulunanaatr.
Bu hususta deiik rivyetler vardr. Kurn Kerim de melen buyruldu ki:
Muhammed sallallh aleyhi ve sellem, Cebril aleyhisselm hakk sreti ile
dierbiriniindeSidretlmntehnnyanndagrd.
2114
bniMesdradiyallhanhanlatyor:
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ayrl yaklat srada vlidemiz Haz
reti ie radiyallh anhann evinde ziyretine gittik. Raslllah sallallh aleyhi
vesellembizebakarakgzleriyaardktansonraylebuyurdu:
Hogeldiniz.AllahTelsizimbreketsin,korusunvesizekurtuluversin.
Takvy size tavsiye ederim ve sizi Allah Telya emnet ederim. Ben sizi
Ondan aka korkuturum. Onun memleketinde ve kullar arasnda Ona kar
gelmeyin. lm yaklat. Cenneti mevya, Sidrei mntehya ve Cenb Al
lahaynelmevaktigeldi.SizevebendensonradnimizegirenlereAllahnselm
verahmetinibendenokuyun!
2115
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem efendimiz, mrc yni gklere karld

vebilinmeyenlemlerigezdiivegrdgece,MekkeimkerremedenSidretl
mntehya kadar, Cebril aleyhisselm ile birlikte gitti. Sidrede, Cebril
aleyhisselm alt yz kanad ile kendi eklinde grd. Cebril aleyhisselm
Sidredekald.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, Cennette bulunduu makmn ismi

2114
Necm,1314
2115
hyuUlmiddn

Vesledir. Buras, Cennetin en yksek derecesidir. Cennetteki herkese birer dal
yetiecek olan Sidretlmnteh aacnn kk oradadr. Cennettekilere her
nmet,budallardangelecektir.
Sad, Cennetlik kimsenin rhu, bal ars kadar insan eklindedir. Melekler, bu
rhu Cennet ipeklerinden bir ipee sararlar. Birok kat semy getikten sonra,
Sidretlmntehya kadar giderler. Orada bu kimdir diye sorarlar, Cebril
aleyhisselm, yanmdaki bu kimse filandr diyerek, o kimsenin gzel ve sevdii
isimleri ile haber verir. Burada bulunan melekler; Ho ve saf geldi. Her iyiliini
Allahtelnnrzsiinyapanztamerhabderler.
Tb
Kkleriyukarda,dalvebudaklaraayadorusarkancennetaac.
Tbbiraatr.AllahTelonukudreteliyledikmitir.Cennetehlininelbise
leriondandikilirvedallarCennetsurlarndantaar.
2116
Ar
AllahTelnnyarattenbykvarlk.Yedikatgklerinvekrsninstnde
olup,maddelemininsonu,maddesizliklemininbalangc.Arullah,Armecd
ve Ar al da denir. Kurn Kerimde Allah Tel gkleri ve yeri alt gnde
yaratt. (Bundan evvel ise) Ar su zerinde idi.
2117
Bu yeti kerme, suyun,
yerden ve gklerden nce yaratldn gsteriyor. Demek ki, Ar, yerin yapsnda
olmad gibi, gklerin yapsna da benzemez. Yere ve ge benzer taraf yoktur.
AncakAr,yerdenziydegklerebenzer.Bununiingklerdensaylmaktadr.
Namazn kblesi Kbe olduu gibi, dunn kblesi de, Artr. Bunun iin duda
eller kaldrlp, avu ileri semya doru alr. Hakikatte ar, mazhari ismi
azamdr.
Nedirdillerdekiilmeyn,nediryaremziZlkarneyn,
DillerdekiikiilminveZlkarneyn,srrnedir?
limdenmaksadbirigaybeimnilmivebirihuzrmnilmiolarakvasfettiimiz
ilmizahirveilmibtndr. .O,mttakler
(saknanlarvearnmakisteyenler)iinbiryolgstericidir.Onlargaybainanrlar,
namaz klarlar...
2118
(elBakara, 2/23)] buyurulmutur. lmi zahir ile insan za
hirdeki ilerini dzenler. lmi btn ile insan kalbine ait olan emirleri ileri dzen
ler.
lim,ikiksmdr:Bedenlerinilmi(tp)sonradinlerinilmi.
2119

2116
RmzlEhds
2117
Hud,7
2118
Bakara,23
2119
KeflHafa,II,68

Budnyadakrolankimsehirettedekrdr,
2120
bura
da kasdedilenler basiret sahibi olmayanlardr. Kyamette Allah Tel onlar mer
hametinden dolay atele terbiye ve tasfiye edecektir. Taki cennete girecek hale
gelenekadar.nkonlarDnyadaterbiyevetemizlenmeyeuygunolmaypnefis
leriarzularndahareketettilervednyalezzetleriniarzuladlar.hiretdeateonla
r terbiye ve tasfiye ederek, nefsn ve ehevn karanlklar nura dnp cehen
nemdeduramayacakeklegelirler.Onuniintasavvufilminindeeriokyksektir.
Tasavvuflminiehlindenrenmekvehllenmekgerekir.
Zlkarneynaleyhisselm
Nebiveyavel.KurnKerimdekssas,douyavebatyadzenlediiseferleri
zikr edilmitir. Asl ismi, skender olup, douya ve batya gittii iin skenderi
Zlkarneyn nmyla anlmtr. Yemende yaayan Mnzir skender ile Aristonun
talebesiolanMakedonyalskenderdendahanceyaamtr.
brhim aleyhisselm zamnnda yaayan Zlkarneyn aleyhisselm, onunla
birliktehaccettiveelinippdusnald.TeyzesininoluolanHzraleyhisselm
ordusunakumandantyinetti.YeccveMecckavminininsanlarazararverme
lerinemniolmakiintavedemirdenbirsetyapt.Buimdikiinseddideildir.
Asya ve Avrupa ktalarna hkim oldu.
HertarafaAllahTelnnemirveyasaklarnyayd.Kfirlerlesavap,mminlere
gzel mumelede bulundu. Vazfesini bitirip, mrn tamamlaynca, Medne ile
amarasnda,amabegnlkmesfedekiDmetlCendeldenilenyerdeveft
etti.MekkedeveyayineocivrdaTehamedalarndadefnedildi.
2121
AllahTelKurnKerimdebuyurduki:
Senden Zlkarneyni sorarlar. Sen; Ben size onun hlinden haber vereyim
de.Bizonuyeryzndebirkudreteerdirdikveonaher(istedii)eydenbirsebeb
verdik.Oda(batyadoru)biryoltuttu.Nihyetgneinbattyereulat.Onu
(gnei) sanki kzgn, siyh amurlu bir pnar iinde batarken buldu. Ve onun
yannda bir kavim buldu. Ey Zlkarneyn (o insanlar mna gelmezlerse dilersen
ldrmek sretiyle bu kavme) azb et. Yhut onlarn hakknda hsni mumele
edersin dedik. ... Sonra o (Zlkarneyn aleyhisselm) bir yol tuttu (douya gitti) .
Nihyet stne gnein (ilk nce) doduu yere ulat zaman onu bir kavmin
zerine douyor buldu ki, biz onlar iin buna kar (korunacak) hibir siper yap
mamtk.te(Zlkarneyninii)byleidi...
2122
Bu ayetlerin btn manasna gelince: Gnein hakikatinden murad; Allah Te

lnnzat;
Maribden(gnein batt yn) murad Hazretl cem makam olan eriat
makamdr. nk hazretl cemde halk zhir olur, hakk batn olur, yani hakkn
vcduoradagurupeder(btnolur).

2120
sra,72
2121
KurtubTaberbnlEsr
2122
Kehf,83.

Merikten (gnein doduu yn) murad ise cem makmdr. Cem
makmnda Hak zhir olur, halk btn olur. ems vcd Hak cem makmnda
zhirolur.teZlkarneynilmibudur.
Niyzi MsrkaddesellhsrrahulazzZlKarneynkssasnndakiirtefsiri
Mevidlrfandauekildegemektedir.
Bil ki: Zlkarneyn'in dnyada (afakta) gezip ehirler fethetmesi, hazineler
zaptetmesi,inanmyanlarldrmesiveesiralmas,inananlaraizzetveikramda
bulunmas keyfiyyeti, sluk ehlinin Enfste nefis kalelerini fethetmek, bilgi ha
zinelerini toplamak nefsi emmareyi ve onun kuvvelerini ve havalarn, adetle
rini, baya huylarn ldrmek, er'e muvafk adetlerini brakmak suretiyle
yapmolduklarmaneviseyirlerinemutabktr.
Mesela skender'in nce Garp tarafna gitmesi, sluk ehlinin, nce bedeni
er'i amellerin tashihine gitmelerine misaldir. (nk beden, ruh gneinin
garb,battyerdir).Takivcuttaer'amuhalifbiruzuvkalmasn.arktarafna
gitmesi, sluk ehlinin, nefislerinde Allah ve Resul'nn ahlakna muhalif bir
huy, alak bir sfat kalmamas iin g riyazetler yaparak ahlaklarn dzeltme
cihetinegitmelerinemisaldir.Busuretlenefistemizlenmiolur.
Sonrabatvedouarasndakiimal(kuzey)tarafnagitmesi,kendikavmiile
Ye'cuc,Me'cucarasnasedyapmas;ehlislukunkalbhatralarn(ktdn
celerini, vesveselerini) slah tarafna gitmelerine misaldir. nk bu, her iki ta
rafn salah ve fesad kaynadr. Yani kalbin dzelmesiyle cesedin amelleri ve
nefsinahlakdzelir.Kalbinbozulmasylacesedvenefisdebozulur.nkHz.
RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimiz:
demolunun cesedinde bir et paras vardr ki o dzelirse btn cesed
dedzelir,obozulursabtnceseddebozulur.O,kalbdir.buyurmulardr.
Ye'cucMe'cuc'danmaksat,er'anktszlerin,ilerinvekthuylarnkayna
olan kt dncelerdir. Sed'den maksat, Ehli Slukun zhd, takva ve ihls ile
sluklerinitamamlamalarveondadevametmeleridir.Kalbdebuey(Zhd,
Takvavehls),bakikaldkacesedsalihamelilenefisgzelhuyileshhatbu
lur.Ye'cucMe'cuc'un,hergnsed'dikazmalarveertesignskender'in,Sed'di
yenilemesindeki mana udur: M'min, baz amelleri terk eder, bir gnah iler,
ya da nefsin galebesiyle kt bir ahlaka tevessl eder de nefse malup olacak
hale gelir. Sonra bunlar balattran ameller yapar. Zira yilikler, ktlkleri
giderirler.
2123
ki namaz, iki Cuma, iki Ramazan ve emsali iki ibadet arasnda ilenmi g
nahlar bu ibadetler affettirirler. Tevbe de byledir. nk Hz. Raslllah
sallallhaleyhivesellemEfendimiz:Gnahtantevbeeden,gnaholmayan
gibidir.buyurmulardr.Buamel(zhd,takvaveihls),kalbdedevamet
tiimddetehevaaskericismevenefsesaldrmayafrsatbulamaz.Amabun
lar olmazsa saldrr, kalbi, nefsi ve cismi istila eder; amelleri ve ahlak mahve
der,cismiameldenalkoyar.Nefisifrit(ejderha),nefiskuvvetlerieytankesilir.
O insan, er ve fesad kayna olur. Bu adam, Allah Tel'nn halifesi olmaktan

2123
Hud,114

kar da eytann halifesi olur. Bu ey, kalbde bulunduu mddete kalb,
murakebesinde, cisim amelinde, nefis de meskenet tevazuunda devam eder.
Amabusedyklrsahevaaskerikarbukuvvettarafnasaldrr,bunlarye
ner. Oraya dolar ve fesad icrasna balar. Ye'cucMe'cuc'un seddi kazp, kya
metyaklatzamanSed'diapkmalardelilervemlhidlerinhalinegredir.
M'minlere kp saldramazlar. Zira yeryznde Allah, Allah diyen kimse bu
lundukakyametkopmaz.Artkanla.
2124
NeyerdirMecmaulbahreynhaberHzruMsdan.
Hz.Hzr,Msaaleyhisselmveikidenizinbirletiiyerdenhaberver.
nsan vcudu mecmaul bahreyndir. Yani bir taraf vcub denizine ve imkn
denizinenazrolmakynylefenavebakykapsar.
Birbakabakasdaudurki:nsnkmilkendirtbesindezahiriilimdenizi
ve batn ilim denizini kabul edecek vasftadr. Bu yksek derece kmil insana
mahsusdur.
Birbakabakasda:insanyaratldmayadacellvecemlolmakynyle
rhu insansi gzel ahlak cazip olduu gibi ve nefsi ehevn huylar tamakla
mecmaulbahreynolmudur.
Hzr aleyhisselm enbiydandr. Son nebi Sultn enbiy Muhammed
sallallh aleyhi ve sellemdir diyerek, onun nbvvetine raz olmayan baz ilmi
noksan ilim ehli vardr. u anda Hz. Hzr Aleyhisselm eriat mustafaviyye zer
amel eder. Yeryznde darda kalanlara yardm zere grevini if etmektedir. Hz.
llysAleyhisselmdadenizdedardakalanlaranezretilemeguldr.
Hz. Hzr aleyhisselm Allah Telnn ... ona tarafmzdan bir ilim retmi
tik.maddvemanevilmehaizolmaklamecmailbahreynolmutur.
Hz. Hzr aleyhisselmdan murat ird makmnda olan eyh ve Hz. Msa
aleyhisselmdan murat mrd olmak durumuda ayr bir vecihdir. Hz. Ms
aleyhisselm byk enbiyadandr. Bir gn Ben insanlarn en bilginiyim) kelam
sebebiyleHz.Hzraleyhisselmasevkolunupmeseleileimtihanedilerekird
myesserolmutur.Hz.MsaaleyhisselmHz.Hzraleyhisselmdanfaziletliiken
biraltseviyeileeksikliigiderilmitir.
Hikmetmmininyitiidir.Onuneredebulursaalr.
2125
Hikmeti,ehliolmayanlaraveripdeonlarazulmetmeyin,yineehilolanlardan
saklaypdaonlaradazulmetmeyin.
2126
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz HzrMsa aleyhisselm kssasndaki

irtefsiriMevidlrfandauekildegemektedir.
Allah Tel Kehf Suresinde yle buyurmutur: Msa, gen arkadana,

2124
(ATE,1971)Elliyedincisofra
2125
Tirmiz,ilim,19;lbnMce,Zhd,15;Acln,KeflHaf,I,363
2126
bnlArab,Ftht,c.VII,s.106.

Benikidenizinbirletiiyereulamayayahutyllarcayrmeyekararlym
dedi.
2127
kideniz,nbvvetahlakolaneriatilmiyleMevla'nnhakikatilmidir.Hzr
'n, Mecma'u'lBahreyn (iki denizin birletii yer) de olmas, onun her iki ilme
sahip bulunmasna; Allah Tel'nn Msa aleyhisselm Hzr'a gndermesi, in
san kemalinin ancak lednni ilimle tamam olacana; birinci ilim her ne kadar
l'lazmnebilerde,ikinciilimrtbeitibariyleonlardanaadaolanlardaisede
ikincisininarandna,lednniilimsahibineAllahTel'yaibadetedecekkadar
eriat renmesinin kfi olduuna iarettir. Bunun iindir ki Hz. Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz amel edeceini syleyen insana dem
tefakkuh etti: anlad buyurmulardr. Zilzal Suresini grnce adam renimi
terketmiti.Avarif'tevediereserlerdedebyleyazldr.
Hzr aleyhisselmn Msa aleyhisselma: Sen benimle sabredemezsin.
Haberin olmayan bir eye nasl sabredebilirsin?
2128
demesi, ilk arpmada
hakikatilminineriatilminemukavemetedeceineiarettir.Velevbueriatil
minin sahibi zamannda insanlarn en bilgini olsa da. Hatta Msa aleyhisselm
dahi olsa. Msa aleyhisselmn ilk itiraz, ilmi icab, dini gayretinden ileri gel
miti.Sonrazrdilemesi,lednniilmikabuleistidatlolduunugsterir.
Ey kardeim, ilminle hakikat erbabna kar geliyorsan, itiraf (i kusur) edip
zrdilemededeMsaaleyhisselmgibiol.Mnkirvemuannidolmakionla
rn ilimleri bereketinden mahrum kalmayasn. Sefineyi delmek, halka, eriatle
amel etmede daima noksan yaptklarn dnmeye iarettir. Ta ki kendini be
enmemelikigemiyizaptetmesin.
Bil ki: lim, her eyden nce ilminde amelinde ve ahlaknda halkn sevgi ve
itaatini kazanmaldr. Sonra eriat ve hakikat denizlerini (ilimlerini) kendinde
toplambirmridaramaldr.Bylebirmridinalameti,oliminbanatop
lanm bulunan halk usleyle karmasdr. Kendini beenme melikinin zaptn
dan kurtulmak iin emir ve nehiyleri ok sk yapmaz. rad o limin arzusuna
muvafk olan kimse, mridi kmil deildir. yle kimsenin zarar, faydasndan
oktur. nk eer o ekilde irad mmkn olsayd, Hzr Msa aleyhisselm
iradederdi.ylebirgemilazmkiHzr'laMsaaleyhisselmogemidebulun
sunveHzr ogemiyiyaralasn.YaraolmayangemideHzr'n bulunmasumul
maz. Hzr'n ocuu ldrmesi, ok ekillerde grnen cz'i ruh makamndan
grntlerinbirletiiKlliRuhaykseltmesineiarettir.Beyt:
Hergzelingzellii,(O'nun)cemalindendir;
HergzelingzelliiO'ndanariyetdir.HattahergzelO'dur.
Hzr'n,duvarykpsonrayapmas,Msaaleyhisselmntabiivcudunuyok
edipHakk'nvarlilebakiklmasdr.GemiyidelmekleFi'illerTevhidineulat;
ocuu ldrmek ile Sfatlar Tevhidine vasl oldu; duvar yapmakla da Zat Tev
hidinekavutu.Busuretle Msaaleyhisselmniradtamamoldu.Bukonuda
okeylersylemilerdiramagerekbyledir.

2127
Kehf,60
2128
Kehf,6768

Bil ki: Hzr iki denizin birletii yer (MECMA'U'LBAHREYN) de olduundan
onubulandaMECMA'U'LBAHREYN'debuldu.MsaaleyhisselmnMecma'u'l
Bahreyn olduuna delil, kadnn ona zina iftirasnda bulunmas olaydr. Eer
Msa,mu'cizelerlesusuzluunuisbatetmeseydi,hakikattesusuzolduuhal
deoutan,kyametekadarzerindekalrd.YineHz.Raslllahsallallhaley
hivesellemEfendimizin,Zeyd'inboadkarsnalmaszerineokeylersy
lediler.Hz.Aieradiyallhanhayadeiftiraettiler.CenabHakeitliayetlerle
bunlar temize kard ve savundu. ki denizi kendisinde toplayan her peygam
ber ve veli de byledir. Elbette onun gemisi delinmi, ocuu ldrlm, du
varyklpyaplmolmaldr.Artkanla.
Allah Tel, onlardan kiminin beraatini vahiy ile kiminin mu'cizelerle, kimi
nin kerametlerle gstermi, kimini de susuz olduu halde halleri zerinde
(zanl) brakmtr. Hepsi de susuzlukta eittir. ayani hayrettir ki Cenab
Hak'kn,Hzr'nMsaaleyhisselmasylediisznakleden:
Sana sabredemediin eylerin te'vilini syliyeceim.
2129
ayeti de tpk
ikidenizinbirletiiyergibiKur'anKerimintamortasndabulunmuveikiya
rsnbirletirmitir.Hele Nazmi erif'ingzeltertibinevebuKssa'nn,ikiayr
denizininbirletiiyerdebulunmasnabak.
Eyhalknrzasnkazanmmrid,eersen,bircihettenonlarnsevgilisi,bir
cihettendeonlarnnefretettiiisen,bilkisen,MECMA'U'LBAHREYN'sin.Vak
tin Hzrn arayan, seni Hzr bulur. Yani ne kendisinden tamamen nefret edi
lenlim,nedekendisindentamamenrazolunmulimiradalaykdeildir.Zi
ra birincisi mlhid, imandan hari; ikincisi cahil ve mraidir. Cami olan (her iki
ilmibirletiren)de,herikitarafnhkmzuhuragelmelidir.Yani(ikitaraftada)
AllahTel'nnemriveiradesidemekistiyorum.NitekimAllahTelHazretleri
Hudaleyhisselmdannaklen:
HibircanlyokturkiO,onunalnndanyakalamolmasn.demitir.Ar
tkanla.nkbu,klnkrktabirindendahaincedir.BenMsr'daNilileDenizin
birletiiyerdebusylediimeuygunbireyeahidoldum.Odauidi:Nil,de
nizintuzluluundanyarmmilkadaryadadahaokiinealmt.DenizdeNil'in
tatllndan kapm ve yarm mil kadar, ya da biraz daha fazla iine ekmiti.
imdiikisininMECMA'I(birletiiyer)sankiNilidi,denizdeildivesankideniz
di,Nildeildi.
Ac ve tatl sulu iki denizi birbiriyle bulumak zere salvermitir. Ama
aralarnda bir engel vardr; birbirinin snrn aamazlar.
2130
Hakikatine ne
tamamenaykr,nedetamamenuygunidi.
Eysalik,mridyannda,denizinyanndakiNilgibiol.Denizkenarndabulu
nan sahil talar gibi olma. Ki sertliinden dolay uzun zaman beraber kald
halde denizin letafetinden ve rikkatinden bir ey alamaz. Nehirlerin tatll ve
denizlerintuzluluuyaayanlara(ehillerine)gredir.Yanideniz,iindebulunan
hayvanlariintuzludur.Nehirdekaradayaayanlariintatldr.Amabirleimde

2129
Kehf,78
2130
Rahman,1920

herikisidetatldr.
Bilki:Buikiilminmisali,vebirbirinelzumudemileHavvagibidir.nk
eer bunlar birbirine muhalif kalsalard ocuklar olmaz, dnya insanlarla dol
mazd.Yinebiridierindetamamencem'olupyokolsayddeminkalbindeAl
lahTel'nn:
Deki:Rabbinkelimeleriniyazmakiindenizlermrekkepolsayd,Rabbin
kelimeleri tkenmeden o (nlar) tkenirdi. Bunun bir mislini daha getirseydik,
yine (Rabbin kelimeleri) bitmezdi. ayetiyle ifade edilen Allah Tel'nn keli
melerine ait bilgiler hsl olmazd. Ama bunlarn cem'i, irad iin ve bilhassa
peygamberleriinokmhimolduundanAllahTelMsaaleyhisselmHzr
aleyhisselmagnderdi.
Bil ki: Havva, nasl dem Aleyhisselam'n kaburga kemiinden yaratld ise
eriat ilmi de tpk byle hakikat ilminden domutur, onun yanksdr. Ona zt
grnramahakikatteonunayndr.nkbireyinyanks,onunayndr.Al
lahgereisyler,O,yolailetir.
2131
Neyerdirmerkeziednnedirthalkaivust,
Dnyannendkyerinmerkeziveortahalkanerededir.
Merkezi edndan murt dnyada Beytlharmdr. Bulunduu arazinin

araznin en dk yerindedir. Beytlmmr (meleklerin kbesi) dahi hizasnda
drdnc kat semdadr. Kbe dnyann anasdr ki; hakknda
phesiz,...insanlariinkurulanilkev(mbed)
2132
yetidelildirki
tavaf edenler... iin Evimi ...
2133
buyurduunda beyti erifi azametiyle Allah
Telkendinebalkld.
YeryzCorafyasnnlkMabedi:KbeVeevresi
nsanlktarihinineneski(ilk)tabiiortamArabistan'nbatkesimidirdedii
mizde, denilebilir ki, lden bir medeniyet kmas mmkn mdr? Sorulabi
lecek bu sorunun cevab evettir. nk Arabistan, son buzul dneminin biti
minekadarhenz llememitir.Dini kaynaklarda,yeryzndekiilkinsanve
ilknebiolanAdemaleyhisselmnveO'nunoluit(is)aleyhisselamnMek
ke'de yaadklar, Kuran Kerim'de ismi geen nebilerden ikincisi olan Hz.dris
aleyhisselmn ise, Msr'n bakenti Kahire yaknndaki Menefte doduu 389
rivayetedilmitir.Budurumda,Hz.demileHz.drisaleyhisselmdnemiara
sndayaayaninsanlarn;(dem,oluis,oluEnu,oluKaynan,oluMehlail,
oluYerd,oludris);tamamnayaknnnveyabirblmnn,sonbuzuld

2131
(ATE,1971)Ellisekizincisofra
2132
limrn,96
2133
Bakara,125Hac,26

neminin
M.. 100009000'deki bitimine kadar (veya o dnemlerde), yemyeil top
raklarn ve gr ormanlarn bulunduu Arabistan yarmadasnda yaam olma
larkuvvetlemuhtemeldir.
Bugn kum lleri ve kurak blgelerle kapl olarak izlediimiz Arabistan'n
bublgelerininyerindegemite,skvegeniormanlarn,bykrmaklarnbu
lunduu, iklim artlarnn da insanlarn reyip oalmasna elverili olduu bi
linmektedir. nk, Arabistan'da bugn kurumu bir halde bulunan geni ne
hiryataklarilekumllerindegrlendenizmahlkatlarnaaitkavklar,buk
tann son Paleolitik devirlerde (M.10000 civarnda) bugnkne nispetle daha
sulak bir iklime sahip olduunu gstermektedir.,., imdiki ller yerinde o za
manlarayrlarlartlsteplerbulunuyordu.Bununnedeni,Arabistanyre
sininM..10.000civarndadahanemlivedahayalbiriklimesahipolmasy
d.BudnemdeArabistan'dadahaokaayetiiyor,dahaokormanlarbulu
nuyordu.M..8000ylndaAnadolu(ise),bugnegredahaormanlkt.Bunun
nedeni (de bugne gre) iklimin daha nemli ve yal olmasyd. Son Buzul
Dneminin sonunda (M.. 10.0008000 civarnda), Anadolu'nun ortalarna
kadarinmibulunanbuzullarngneyindeyeralangenibiryamurrzgrku
a, Arabistan blgesini yeillik ve bereketlilik ynnden zengin klyordu. O
dnemlerde baka hibir blgede bulunmayan bu zellik, ilk insan ve ilk insan
gruplarnnyaayabileceiilkekirdekortamn=ilkekirdekalann=ilktabiior
tamnArabistanyarmadasnnbatkesimiolmasnsalamtr.
nsanolununyeryzneayakbast(reticiyaamnhenzbalad)M..
10.000 civarnda balayan dnya iklimdeki snma, tabii evreye de yansm,
bunaparalelolarakdaArabistanyarmadasnnhemenkuzeyinde(Anadolu'nun
ortalarnakadarinmi)bulunanbuzulktleleri,erimeyevedahakuzeyedoru
ekilmeyebalamtr.Avrupa(veAnadolu'yakadarinmibulunan)buzktle
lerinin erimesi ve bunlarn zerindeki yksek basn ya da antisiklonlarn kasl
massonucu,Atlantik'ten gelenveyamurtayan dk basn kuzeyeynel
di. Kuzey Afrika ve Arap Yarmadasn (Arabistan) sulayan saanaklar Avrupa'
nn zerine kayd (kuzeye ekildi) . Bunun sonucu olarak da Arabistan blgesi
kuraklk ekmeye ve llemeye balad. Kurakln balamasyla birlikte, Ara
bistan'davar olanayrveotlaklarn,aalarnveormanlarnyerlerini,yeryer
vadilerlebezeliusuzbucakszlleralmayabalad.Sznettiimizbukurak
lk,tabiikihemenolmad.Uzunasrlar,belkidebirkabinylsrmolmaldr.
Oysa yarmadann llemeye balamasnn hemen ncesi dnemdeki uy
gun iklim artlar (iklimin daha nemli ve yal olmas), yarmadann yaanlr
en ideal ortam (ilk kaynak=ilk tabii ortam) olmasna imkn salamt. Bu d
nem, dnya ikliminin de en istikrarl olduu dnemdi, iklimsel olarak en istik
rarldnemin,uygarlngelimesrecinegirdiison10.000yllkdnemoldu
u bilinmektedir. te bu dnemin banda (M.. 10.000 civarnda) Arabistan
yresi,budnemeyakn(civarnda)yeryzndehenzgrlmeyebalayanilk
insantopluluklarnnyaayabileceienidealortamasahipti.

Bu nedenle de Arabistan yarmadas (seilmi blge olan Mekke yresi),
Arabistan'n llemeye balamasnn hemen ncesi dnemde yeryzne ilk
kezayakbasanilkinsanveilkinsangruplarnayaanlrilktabiiortamol
mu, yemyeil ormanlar ve bereketli topraklar ile, yeryzne bilgilendirilmi
ilk insan olarak ayak basan dem aleyhisselma ve ilk ekirdek aileye ve de
ilk insan topluluklarna ev sahiplii yapmtr. Medeniyetlerin ilk k yeri
olmu, uygarlk tarihinin balang noktas olmutur. nsanolunun ilk Ana
yurdu(Urheimat)olmutur.
2134
Merkezi edn hakkatte kmil mminin kalbinden ibretdir. Mminin kalbi

AllahTelnnevivemmininkalbiAllahTelnnardr.
2135
Kalb,kmildiresindevekuvvetlerinkutubmenzilindedir.Aklverhvenefis
vesrvebununbenzerieylerinreislerikalbebaldr.OnuniinKuranKerimde
temizbirkalble...
2136
aretionugsterir.
HalkaivustdanKfDadr.
BirbakamanacihetindenDnyaymuhittir.
Bir baka manada mmeti Muhammed dir. Haklarnda Kuran Ke
rimmmetvusttebylecesizleridebirmmetivasatkldkkinszerine
ahitler olasnz. Ve bu Peygamber de sizlerin zerinize tam bir ahit olsun. Ve
senin, evvelce tarafna mteveccih bulunduun Kbeyi yine kble yapmadk,
ancak Resle kimlerin tbi olacaklarn, gerisi gerisine dneceklerden temyiz
etmek iin yaptk. Geri bu byk bir hadisedir. Ancak Allahn hidyet ettii
ztlarhakkndadeil.VeAllahsizinimnnzelbettezyiedecekdeildir.phe
yokkiAllahTelnsaelbetteraftur,rahmdir.
2137
Ayetigelmitir.Dierm
metlerifratvetefrit(anormal,birilericilikvegericilik)arasndakalmlardr.
BilinmezDevriKbrhaberversenbusuradan
Bilinmeyenbykvekkdevirdenhaberver.
Devrei kbrdan murt ar azim devridir. Btn felekleri evrelemitir. Fe

leklerinhareketvedevirleriarnhareketvedevirlerinebaldr.
Birbakamana;demdevirdir.BudevirdendahaAllahTelkatndakymetli
birdeviryaratlmad.deminyaratlkyametekadardevridevamedecektir.
Siziardgn,O'nahamdederekdavetineuyarsnzvekabirlerinizdepek
azbirmddetkaldnzsanrsnz.
2138
Onlar toplayaca kyamet gn, sanki gndz, birbirleriyle sadece tana

2134
(MUSAOLU,1999),s.185187
2135
KeflHaf,II,100
2136
uara,89
2137
Bakara,143
2138
sra,52

caklarbirsaatkadarkalmgibidirler.Allah'nkarsnakmayyalansayanlar
kaybetmilerdir.
2139
Allahonlarayine:Yeryzndekaylkaldnzder.Birgnveyadahaazbir
srekaldk,sayanlarasor.Buyurur:Sadeceazbirsrekaldnz;kekesiz(bunu)
bilmiolsaydnz!
2140
Rabbininkatndabirgn,saydklarnzdanbinylgibidir.
2141
Melekler ve Cebrail o derecelere, miktar elli bin yl olan bir gnde ykselir
ler.
2142
Gktenyerekadar,olanbtnileriAllahdzenler,sonra,ilersizinhesab
nzagrebinylkadartutanbirgniindeO'naykselir.
2143
Sonradaikiguruptanhangisininkaldklarmddetidahaiyihesapedeceini
grelimdiyeonlaruyandrdk.
2144
Birbirlerinesorsunlardiyeonlaruyandrdk.lerindenbiri:Nekadarkald
nz?dedi.Birgnveyadahaazbirmddetkaldkdediler.Nekadarkald
nz Rabbiniz daha iyi bilir. Paranzla birinizi ehre gnderin, sakn sizi kimseye
duyurmasndediler.
2145
Yahutaltstnegelmibirkasabayaurayankimseyigrmedinmi?Allah
buray lmnden sonra acaba nasl diriltecek? dedi. Bunun zerine Allah onu
yzyllbrakt, sonra diriltti,Nekadarkaldn?dedi,Birgnveyabirgn
denazkaldmdedi,Hayryzylkaldn,yiyeceineieceinebak,bozulmam;
eeine bak ve hem seni insanlar iin bir ibret klacaz, kemiklere bak, onlar
nasl birletirip, sonra onlara et giydiriyoruz dedi; bu ona apak belli olunca,
ArtkAllah'nhereyeKadirolduunainanmbulunuyorumdedi.
2146
Devri kbr Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem nr olan mbarek

vcdudur. Devri sur da Hazreti Muhammedin vcd unsursidir. (bu
lemdeikensretiolarakgrlenbedeni).

2139
Yunus,45
2140
Mminun,112114
2141
Hac,47
2142
Mearic,4
2143
Secde,5
2144
Kehf,12
2145
Kehf,19
2146
Bakara,259

Kimindirfeyzhemihynesrdrhemdemis,
Diriltensaleyhisselmnkan,feyzi,srrkimdedir
Hzsaleyhisselmnnefsehayatvericiolarak onaruhum
dan flediim zaman...
2147
enbiy arasnda mkerremdir. Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem ise ismi azamn mazhar olmak ile btn enbiynn hepsinden
mkerremolmulardr.
Beyitte geen Ne srdr hem demi sdan murad edilen Hazreti s
aleyhisselmn nefesinin srr, onun cem makamnda olmasdr. nk cem ma
kamndahlkbtn,Hakkzhirolduundankendisindensadirolanmucizeleril
leri diriltmek oldu. Hatta o balktan yarasa kular yapar, nefes edince hayat bu
lurlard.Cemmakmshibihereyekdirolur.
Hazreti s, bir erkek ile iki kadn diriltmitir. Dirilttii erkek Hazreti Nh
aleyhisselmnoluHmaleyhisselmdr.
NedirMeryemdekideryhaberverdrriyektdan.
Meryemdekideryaverdrriyektannhaberinedir?
Hz.saleyhisselmHazretiMeryemaleyhisselmnrahmineilkolunca
..MesihancakMeryemolu
sdr, (O) Allahn rasldr, Meryeme ulatrd kn: Ol kelimesi(nin ese
ri)dir,Ondanbirruhtur.(Onuntarafndangnderilmiyahutteyidedilmiyahut
daCebrailtarafndanfrlmbirruhtur)...
2148
buyrulmutur.
Drri yektadan murat Hz. s aleyhisselmdr. Drri yekta hakkatte mevcu
datnyaratlsebebiolanRaslllahsallallhaleyhiveselleminkutsalruhudur.
Ben gizli bir hazne idim. Bilinmekliimi sevdim ve mahlkat bilinmem iin ya
rattm.manaszerineAllahTelnnilkyarattbenimrhumdur.
NedirKurnnesrr,nediresrrnenvr
KurnKeriminsrlarvesrlarnnurlarnedir?
Kimehikmetverilmise(ona)bykbirhayr
verilmitir
2149
...Yavekurunevarsahepsiapak
birkitabtadr.
2150

2147
Hicr,29Sd,72
2148
Nisa,171
2149
Bakara269
2150
Enm,59

Zira Allah Hikmeti dilediine retir buyurmuyor mu? Burada Hikmet
ilmi btndr, Diledii ise nekredir, yani mehul!. Umum ifade eder, o halde
AllahTelilmidilediineverir?bnulArab,elFtht(Thk.),IV/265267.
2151
Hakkn srlar indirilen semv kitaplarda, bunlarn srlar Kurn Kerimde,

Kurn Kerim ki Ftiha da, Ftihannki Besmele dedir. Andan Besmelenin
srlar be harfinde, be nin srlar noktadadr ki, Zt lhiyye dir. Harfleri
birbirindenayrtedennoktadr.
NedirMehdninetvrhaberversrresrdan.
Mehdnindurumu(Yaptivehareketleri),mirasrrndanhaberver
Hz.MehdaleyhisselmnhalivedurumueratiMuhammediyezeredir.So
yu babas tarafndan Hz. mm Hasan aleyhisselma ve annesi tarafndan Hz.
mm Hseyin aleyhisselma ile FtmatzZehr evladndandr. Hz. s
aleyhisselm semdan nzul edip Deccl ldrp Hz. Mehd aleyhisselm ile g
rnce birbirlerine hilfet teklif edip sonunda hilfeti Hz. Mehd aleyhisselm
kabuledipkrksenelemehkmedeceikesinlikkazanmtr.
Mirasrrise Birgece...(Muhammed)kulunu...
gtren Allah, noksan sfatlardan mnezzehtir...
2152
yeti kerimesinde akca
beyan edilmitir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin cismn miralar Kd
yzn
2153
ifsnda
2154
zikreyledii zre drt veya be kerre olmutur. Rhn
miralar ise her nefeslerinde olduu kesinlik bulmutur. Cell ve ceml hali ile
mahlkttamircdanayrkalmbirvarlkyoktur.
yetininhikmetigereinceRaslllahsallallhaleyhi
ve sellem Mescidi Haramdan Mescidi Aksy terif etti, Enbiyya cesedleriyle
olduklar halde imam olup iki rikat namaz kldlar, sonra birlikte oturdular.
Cebrilaleyhisselmbusradabiryetgetirdikianlam:
Sor, benden baka Mbud var m?. Sonra Raslllah sallallh aleyhi ve
sellem
BenAllahTeldanbakaMbudolmadnbilirim,benbusorudanms
taniyim(uzam)dedi.
NedirMsr,nedirkennSelmkimdiryekimdirn,
Msrnedir,Kennnedir,selimkimdir,nkimdir?

2151
(KILI,1995),s.121
2152
sra,1
2153
Kadyaz,(476/1083544/1149):Mlikifakhi,hadslimi,tarihi,edipveirdir.
2154
KitbfbiTarfiHukkilMustaf:Raslllahsallallhaleyhiveselleminfazlet
vemeziyetlerinianlatanbirtrihkitabdr.

KennkelimesininiaretiyleMsrdiyerekkendininHz.Ysufaleyhisselmgibi
olduunu, Kenndan murt nefis kuyusu olduuna iaret ediyor. Yusuf
aleyhisselmn ilesi ile Msr lkesine hkmdar olunaca hakikati aikr olmu
tur.
Hz.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazizyakimdirn,diyesorusu,yani
nkimdedirdemekolur.Buzorbirsorudur.Cevabkymetliincilergibidir.Allah
TelKurnKerimdeinsanngzelliihakknda BZ
insan en gzel biimde yarattk.
2155
buyurmutur. Ahseni takvim iinde n
dahimuratedilmektedir.niinAllahTelbuyururki;
Sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki: Ruh; Rabbimin ilerinden
dir...
2156
yle ise hayat boyunca n olandan ayr olmas dnlemez. n
dediimiz Rabbn emirdendir. Emri Rab, rhi sultn ve rhi izafi ve rhi hay
vaniolmakzeredir.
KalbiSelm
Kalb, eriat, tarikat, hakikat makamlarn aarak mertebede selmete
ular:
eriatselmeti:Dnyamuhabbetinevevarlnafenavermektir.
Tarikat selmeti: Kt huylar ayne'lyakn ile yok ederek mchedeyle g
zel huylara dntrmek ve gzel huylarn da muhabbetine fena verip fenafil
lhamazhardmekdir.
Hakikat selmeti: Fenadan ieri bekaya, bekadan ieri likaya, ayne'l
yakndenieriHakke'lyakneulamaktr.
te kalbi selm dedikleri budur. Yani, kalbi selm, Hakke'lyakne ulam
gnldr!Fakatzahirdekidokuzzulmnvebtndakidokuznrnhicaplarfe
na bulmaynca, kalb selmete ulamaz. Bu nrn hicaplar, ebrr ile
mukarrebin farkdr. Bu makamda Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem,
"Ebrrn iyilikleri mukarreb iin gnahtr" ve dier bir sznde de, "Btn
mukarrebebrrdr.Ancakherebrr,mukarrebdeildir."demitir.Ziraebrrn
ameli karlnda, duas, yani beklentisi cennetdir. Ehli yannda maksat bu de
ildir. Mukarreb ise, her amelini Allah Tel sevgisiyle iler. Gayesi de, Allah
Tel'nn rzas ve didrdr. Ebrr zmresi didr, cennette, yevm'Imezd g
nnde mahede ederler. Hlbuki mukarreb zmresi ve ehlullah, zulmn ve
nrn hicaplara zahiren ve btnen fena verip ismi zt ile slk edip semya
ulamlardr. Onlar zat, hl ile ayne'lyaknden penceresiz olarak mahede
ederler. Bu makamda Habibi Ekrem sallallh aleyhi ve sellem, "Cennet ehli

2155
Tn,4
2156
sra,85

ninbirblvardrki,didrHakkonlaragizlenmez."demitir.YineHabibi
Ekremdnya,ahiretvedidrehlikiilerhakkndaylebuyurmutur:
"Dnya ile ahirete fena vermeyince ehlullah makamna eriilmez." Zira
ehlullah, nefsini terk ederek bu makama ulamtr. Bu manya vasl olma
yanlar,"fekadaraferabbe"olmaz.Bilinmelidirki,er'ierifinnihayeti"men
arefenefse"dir.Bumanyavaslolmayncaeriatbtnolmaz.
2157
HaberverdibunuKuranhaberversebikurrdan.
KurnKerimyediokuyuilebunuhaberverdi
Yediokuyu(sebikurr)YediHarf(AhrufusSeban)
2158
HarfLugatolarakbireyinucu,kenar,sivrivekeskinksm,klcnkeskin
ksm,gemininucuvedanzirvesi,birtarafameyletmeksapmak,tarafu,yan,
kelime kelam, heca harflerinin her biri, uslub, vecih ve kraat anlamlarna gel
mektedir.
esSebalafznnzahirdeyedisaysnifadeettiiaktr.
Kurra (Kari'. C.) Okuyucular. Kur'n Kerimi usul ve tecvidine gre oku
yanlar.Dindarveslihkimse.
Bu konu ile ilgili o kadar ok gr ileri srlmtr ki, bunlarn says otuz
beeulamtr.
YediHarfMeselesininKur'anKerimdenDelilleri
BizAllahTelyakargelmektensaknanlarKuranilemjdelesin,inat
edenbirtopluluudauyarasndiye,onusenindilinilekolaylatrdk
2159
Bizonusenindilinlekolaylatrdkki,dnptalsnlar.
2160
Andolsun biz Kurandnptalmakiinkolaylatrdk. Varmd

nptalan.
2161
yiceanlasnlardiyeonuArapabirKuranyaptk
2162
...ArtkKurandankolaynzageleniokuyun...
2163
YediHarflelgiliHadisRivayetleri
Yedi Harfe dair 40 kadar hadis rivayetinin olduu bilinmektedir. Bazlar
unlardr.

2157
2158
(ALIKAN,Cilt5,Say1,OcakHaziran2005)makalesindenistifadeedilmitir.
2159
Meryem,97.
2160
Duhan,58.
2161
Kamer,17,22,32,40.
2162
Zuhruf,3.
2163
Mzzemmil,20.

Muhakkak Allah, mmetinin Kuran yedi harf zere okumalarn emre
diyor,hangiharfleokurlarsadoruyubulmulardr.
2164
Kuranyediharfzereindirildi
2165
Kuranyediharfzereindirildi.Onunhepsiafidirvekafidir.
2166
Bu Kuran yedi harf zere nazil olmutur. Bunlardan hangisi kolaynza

gelirseonuokuyun.
Ey mer! Rahmet ayetini azap azap ayetini rahmet klmadka Kurann
(buokuyularnn)hepsidorudur.
Allahnaffnvemafiretinidilerimmmetiminbunagcyetmez.
KuranYediHarfzereindi.Onunhepsiafidir,kfidir
EyCibril!Benmmibirkavmegnderildim,bunlarnarasndayalkadn
lar,yalerkekler,erkekvekzocuklar,hikitapokumayanadamlarvardr,
diyenHzRaslllahsallallhaleyhivesellemeCebrail:
KuranmuhakkakYediHarfzerenazilolmutur
2167
YedHarfleilgiliGrlereTopluBirBak
Kurannokunmas,anlalmasveieriiileilgiliolmakzereYediHarfko
nusundayukardadaifadeettiimizgibi,otuzbekadargrbeyanedilmitir.
Bizcebugrlerdenzikredilmesigerekenleriburayaalmakistiyoruz:
1Harf manas bilinmeyen mkillerdendir. Yedi harfin mahiyeti hakknda
hibir nass yoktur. Bundan dolay insanlar harf lafzn anlamada ayrla
dmlerveonafarklanlamlaryklemilerdir.
2Dierbirgr,Zerkei(794/1392)ninzayfolarakgrdYediHarften
maksadnyediKraattr,eklindekigrtr.
3YediHarfinKurann muhtevasnaynelik,emir, nehiy,vad,vaid,kssa,
helalveharamolduueklindekigr.
4Yediharfinneolduunadairgrlerdenbirisideonundorudandilyap
sylailgiliolandr.
5Yedi Harf terkibindeki es Seba nn gerekte yedi saysn ifade ettii
grnnyannda,bulafzaoklukvekolaylkanlamykleyenlerdeolmutur:
6Yedi Harf, ayn anlam tayan farkl lafzlardan kolayna gelenin okunma
snaynelikbirruhsatolduuynndedegrbeyanedilmitir.
7YediHarftenmaksadnbazayetlerdekiUff
2168
veHeyhat
2169
gibila
fzlarnnasb,cer,raf,tenvin(eidi)vecezmekillerindeokunmasdr.

2164
Mslim,SalatlMsafirin,274;bnHanbel,Msned,V,127.
2165
bnHanbel,Msned,III,Hd,7995;Taberi,CamiulBeyan,I,25.
2166
Taberi,CamiulBeyan,I,27.
2167
Taberi,CamiulBeyan,I,35;Zerkei,elBurhan,I,227.
2168
Enbiya,21/67.
2169
Mminun,23/36.

YediHarflelgiliGrlerinDeerlendirilmesi
lmi disiplinlere ait olan yukardaki kavramlarn Yedi Harfle dorudan ilgisi
ninolmadkesindir.nkbunlaraharfdenmez.Yukardakidiergrlerden
birini tekil eden Yedi Harften kast, Yedi kraat gr de isabetli grlme
mektedir.ZiraYedimtevatirkraat,EbuBekirbMcahid(324/925)tarafndan
mehurolankraatlerarasndanseilmitir.Mursiise
Biroklaryediharftenmuratyedikraatzannettikibubircahalettir
2170
demitir.
Ancakbuhusustakirivayetlerebaktmzzaman,hadislerinortakynnn,
Kur'an Kerimi okumakta zorlanacak kimselere kolaylk salama arzusu oldu
unu grrz. u iki hadis Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Kur'an
Kerimin Yedi harf zere indirilmesindeki srarnn sebeplerini aka ortaya
koymaktadr:
EyCibril!Benmmibirkavmegnderildim.Bunlarnarasndayalkadn
ve erkekler, kk erkek ve kz ocuklar, hi kitap okumayan adamlar var
dr.
2171
Muhakkak Kuran yedi harf zere indirilmitir. Siz kolaynza geleni oku
yun.
2172
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, birincisinde kolaylk istemesinin

sebebini,ikincisindeisesonucunubelirtmektedir.Bunedenlediyebilirizki,yedi
harfle tam olarak yedi says ifade edilmekten ziyade kolaylk, genilik ve
oklukmuratedilmitir.
YediHarfeEnyaknGrveYorumlar
Bugrlerarasnda,hadisrivayetlerinindezahirinebakarak,YediHarfyo
rumunayaknbulduumuzgrleriksmdatoplayabiliriz:
aYedilehe,
bYediVecih,
cOkunuta ruhsat ve yedi nin kesretten kinaye olduuna dair grler
dir.
Yedi Harf konusunu lehelerle irtibatlandrarak bu hususun sadece kraatla
ilgili olduunu dnmek onu fazlaca snrlandrmak anlamna da gelebilir. Ni
tekim Ignaz Goldziher, Yedi Harfe dair hadislerle ilgili u deerlendirmeyi yap
mtr:
Hadisinsahihanlam,okerkenbirdnemdeharfteriminintefsirizerinde
odakland,tabikibu,Kur'anKerimleirtibatlolunca,kraatlaifadeedildi.
2173
Goldziherin bu deerlendirmesinden konu ile ilgili hadislerin kraat dnda

Kur'anKerimikuatcdahakapsamlanlamlaragelebileceieklindebirifade

2170
Suyuti,elItkan,I,66.
2171
Taberi,CamiulBeyan,I,35.
2172
Buhari,Sahih,VI,227;Mslim,Sahih,I,562;EbuDavud,Snen,I,340.
2173
Ignaz Goldziher, slam Tefsir Ekolleri, Trc.Mustafa slamolu,Denge Yay., st. 1997,s.
65.

anlalmaktadr.
Sonu
KuranKeriminYediHarfzereinmesimeselesi,sahihrivayetlerinahade
tiyle dorulanmaktadr. Ancak bu meselenin tam olarak hangi anlama geldii
nin Hz Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin tarafndan aklanmad da bir
olgudur. Buna ramen, bu konunun sahabe tarafndan srarla sorulmamas,
belkideHz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminKuran,yediharfzerein
di eklindeki aklamas ve ona paralel tatbikat istenen cevap iin yeterli ol
masndandolaydr.
Yedi Harfin ne olduu hususunda ayet ve hadislerin iaretlerinden baz
karmlar yaplmtr. Bu karmlarn banda, Allah Telnn Kuran okunma
snda, anlalmasnda ve ona gre davran belirlenmesinde kolaylk prensibini
bahettiininkabuledilmesienbarizbirhusustur:
Muhakkak Biz Kuran dnp t almalar iin kolaylatrdk. Fakat
dnenvarm?
2174
ayeti,bukolaylmjdeleyenilahibuyruktur.
Neticeolarak,YediHarf,Kurannevrenselliivenuzulndeninsanlktarihi
boyunca devamll gerei, onu okuma, anlama ve anlatmada kolaylk adna
salanan ilahi bir izindir. Bu erevede herkes, gayreti ve anlay nisbetinde
Kur'anKerimeyaklaacakveondanistifadeedebilecektir.]
2175
KurnKerimbubahsedilensrlaryedimakamdayedihalzerebeyaneder,
demektir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Herayetinhemzahirhemdebtnvardr?
2176
YinekinathakkndaAllahTelyedirakamilegrnnarkasndakitabaka
lardanbahsetmektedir.
Andolsunki,stnzdeyeditabakayarattk.Biz,yarattmzdanhabersiz
deiliz.
2177

2174
Kamer,54/17,22,32,40.
2175
(ALIKAN,Cilt5,Say1,OcakHaziran2005)
2176
Buhr. Fezailu Kuran. 5. 27. Tevhid. 53: Mslim. Msafrun. 270: Tirmz. Kuran, 9;
EbuDavud.Vitr,22;Nesai,ftitah.37;bnHanbel.V/16.41
2177
Muminun,17

150
Geleybdsabltfeylebirdem,
Haberbizecnnillerinden,
Beretlebizekldhurrem,
Haberverbizecnnillerinden,
Aradmniceylkevnmekn.
Bulunmadannnmunin,
Acebnicebuluristeyenan,
Haberverbizecnnillerinden.
Seherdealangllerdemidir
Yhutefgnedendillerdemidir,
Akansudaesenyellerdemidir,
Olildenazmedindebucihna
Tamuyaurasandnercihna,
Teselliverkulbkne,
Harmikudsilahtavarrsan,
Sarayihscnngrrsen,
Yineazmeyleyipbundagelirsen,
Nesmifeyziakdesbahricdun,
Havdistenmukaddestirvcdun,
Cemliztaldr,uhdun,
Eerbircnisehsnnbahs,
Nicebincnannolsunfeds,
Niyzininkadmians,
Geleybdsabltfeylebirdem,
Geleysabrzgrltfeylebirnefes,
Zamannzn hayrl eylerini talep ediniz ve Allah Telnn rahmet esintisi
nin kokularn almaya alnz. Zira Allah Telnn, rahmetinin eseri bir takm
kokular vardr ki, onlar kullarndan dilediine isabet ettirir. Allah Teldan

ayplarnzrtmesinivekorkularnzdaneminklmasn,isteyiniz.
2178
Hz.Mevlanakaddesellhsrrahulaziz,hadistegeenesintileri,nebilerveAl
lahTelnnvelikullarolarakyorumlamaktadr.
2179
Beretlebizekldhurrem
2180
Mjdeylebizeklsevinveferahlk,
Aradmniceylkevnmekn.
Bulunmadannnmunin,
Aradmniceyllarkinat.
Bulunmadannnmvenin,
Acebnicebuluristeyenan,
Acebnicebuluristeyenonu,
Seherdealangllerdemidir?
Yhutefgnedendillerdemidir?
Seherdealangllerdemidir
Yhutferyadedendillerdemidir?
Akansudaesenyellerdemidir?
Akansudaesenyellerdemidir?
Olildenazmedindebucihna
Tamuyaurasandnercihna,
Oildenazmedindebucihna
Cehennemeurasandnercihna,
Teselliverkulbkne,

2178
Kuzai,MsnedsSihb,I,407,ha.456.Ayrcabkz.Taberani,MucemulKebir,ha.720;
Ebu Nuaym, HilyetlEvliya, III,162; Suyuti, elCamiussair, (FeyzulKadir iinde), I,451,
ha.1108
2179
Mevlana,Mesnev(GlpnarlTerc.),I.Beyit:1960vd.
2180
Hurrem:f.Sevinli.Mesrur.en.Ferahlkveren.Tazeveho.Gleryzl.

Teselliverklarnkalbine,
Harmi
2181
kudsilahtavarrsan,
Sarayihscnngrrsen,
Kutsleminhareminevarrsan,
Cnnamahsussaraygrrsen,
Yineazmeyleyipbundagelirsen,
Yinekararveripbundagelirsen,
Nesmifeyziakdesbahricdun
2182
Havdistenmukaddestir
2183
vcdun,
Kutsfeyzinlatifesintisi,cmertlikdenizi,
Vcdunhaberlerlerdendahamukaddestir,
Cemliztaldr,uhdun
Ztnncemliyksektirmaheden
Eerbircnisehsnnbahs,
Nicebincnannolsunfeds,
Eerbircnisegzelliinbedeli,
Nicebincnonunolsunfeds,
Niyzininkadmians,
Niyzinineskidenberians,

2181
Harm: Herkesin giremiyecei, dokunmyaca ey. Haram dairesi. erik. Bir kiinin
olup, bakasnn duhul ve taarruzundan masun yer. Haclarn Mekkei Mkerreme'de
giydiklerilibas.
2182
Cud:Cmertlik.Sahilik.Eliakolmak.Muhtalarnvaziyetlerini,durumlarnbildirme
e meydan vermeksizin ltuf ve ihsanda bulunma hleti. Mcahedei diniye ve neri
hakaik Kur'aniye ve imaniye hizmetinde mutemed ztlara lzumunda maddeten de iti
raketmekfedakrl.
2183
Mukaddes: (Kuds. den) Takdis edilmi olan. Temiz ve pk. Noksan ve kusurdan
mberraveuzakolan.Hereitnoksan,aypvekusurlardanmnezzehveuzakolan.Kudsi

151
7+7=14
Ndanterketmedinyrnarzularsn,
Hayvnsengemedininsnarzularsn.
MenarefenefsehfakadarefeRabbeh
NefsinisenbilmedinSubhnarzularsn.
Senbuevinkapusnhenzbulupamadn,
indekikenzibpynarzularsn.
Tarafrmekileyalunlanrmocak,
YnnHakkadnmedinihsnarzularsn.
Dalargibikuatmbenlikgnhseni,
Gnhnbilmedengufrnarzularsn.
Cevizinyeilkabnyemekledadbulunmaz,
ZhirileeyfakhKurnarzularsn.
arbsenimedinsarhoumestolmadn,
NiceHakkemrinefermnarzularsn.
Gurbetliedmedinmihnetesatamadn,
Kebaboluppimedinbrynarzularsn.
Yabandasnevinyokbiryanmocanyok.
Isszdanbandamihmnarzularsn.
Benbailebostangezdimhyrbulmadm,
Senstaacndanrummnarzularsn.
Baszkabakgibibirtekerlemeszile
(Yunus)leyinNiyziirfnarzularsn.
Ndanterketmedinyrnarzularsn,
Cahilliiterketmedinyrnarzularsn,
Senincanmdediinnefsinlezzetleridir.Belkiosanacanndanazizdir.Ama,
senin dmanndr. Ondan gemeden Hakk' bulurum zannetme. Znnrdan
maksat tabiattr. Yani, yaramaz huylardan, hev ve hevesten gemeden imn
istemeki,seninimnntabiatndr;Hakdeildir,demektir.
imdi,byleszlebilmekletabiatndankurtulmayphakikatekavutumdiye
vuslatdavasedenyalanclarbilebirkmilinterbiyesialtnagirerekahlkng
zelletiripbirHaktarkadhilolsalar,evliyadanolurlard;lkinbyleyezitlerbir
yerdeHakk'arayan,mchedevesuluktagayretedenbirkgrseler,hemen
eytan gibi yanna varp yle derler: Behey dvne, ne zahmet ekersin?
Safamzabakalm.Kimiararsn?Aradnyinesensin.YaniTanrsensin.Kimden
korkarsn?Orucu,namazneyapacaksn?Kendikendineazapmedersin?Eline
ne girerse frsat karma. eriat, nizam iindir. (Allah korusun!) Ne pey

gamberlerin,nevellerinaslvar.eriatkuranseningibibiradamdeilmidir?
Byleszlerleonlar,dertlislikinyolunukesipkendilerigibiyezitederler.
Geri aradn sendedir. Fakat insan kendisini, tabiat bendinden, nefsin lez
zetlerindenveyaramazhuylardangeiripHaksfatilesfatlandrmasna,benli
ini mahvetmesine bir mrdi kmil lzmdr. Onu bilmediklerinden, sz ile
bilmekleahlkdeitirerekvuslatolurzannederler.
2184
Hikye Hoca Nasreddini grmiler ki bir aacun banda stinde durdu

dalunaagasnkeser.
Ey hoca sen stinde durduun, dal kesersin o dince sen de dersin,
dirlerinanmazkesincekendidedersyleyenadamunardndanyeter
adam sen benm decegm bildn benm lecegm de bilrsin bana
habervirnevaktinlrmdimi
ey hoca ol yb bilmek degldr ondan senn decegni herkes bilrdi
dimi
yokelbettediyibramidincedirki
eegnnezamanyellerseolzamanlrsindirhemyleolur.
2185
Senbuevinkapusnhenzbulupamadn,
indekikenzibpynarzularsn.
Senbuevinkapsnhenzbulupamadn,
indekitkenmezhazineyiarzularsn.
Duh sresinin yedinci yetinde, Biz seni yoldan sapm

bulduk doru yola ynelttik, buyurulmutur. Bunun manas nedir? Bu u de
mektir:

2184
(eltik,2004),s.139
2185
(NiyaziMISR,1223),v.53a
Hikye: Hoca Nasreddini grmler ki bir aacn banda stinde durduu daln
aagsnkeser.
Ey hoca sen stinde durduun, dal kesersin o dince sen de dersin, derler inan
mazkesincekendidedersyleyenadamnardndanyeter
adam sen benim decegimi bildin benim leceimi de bilirsin bana haber ver ne
vaktinlrmdemi
eyhocaolybbilmekdeildirondansenindeceiniherkesbilirdidimi
yok,elbettedeysraredincederki
eeinnezamanyellerseolzamanlrsndirhemdeyleolur.

Ya Muhammed! Allah Tel seni yolunu arm bir halde buldu, sana ger
ekyolugsterdi.Bunuherkesbyleyorumlad.Hakk,onuyolunuarmbir
durumdabuldudediler.Naslki,obanbirbuzaykaybeder,otarafabutarafa
koar ki onu bulsun. Belki Hazreti Raslllah sallallh aleyhi ve sellem nefsini
yitirmiti. Yani o kaybettii nefsini yine kendi nefsiyle buldu. Burada nefis an
lamnagelenszmennes(diil)yaplamaz.nkbu,varlnkendisiolanzat
tr.
2186
Tarafrmekileyalunlanrmocak,
YnnHakkadnmedenihsnarzularsn.
Darfrmekileparlarmocak,
YnnHakkadnmedingrmeiarzularsn.
Zhirilebatnanlalmazdemektir.Ateinzerinekrkynelmezsenaslalev
lenmezsebtnnsrrnavukufiyetbulmakisteyendebubilgiyeveulamadansey
riniikmaledememiyecektir.
Gnhnbilmedengufrnarzularsn.
Gnhnbilmedenaffedilmeyiarzularsn.
Sevendelikanl,akateiiindeeyhinyannageldi.
Ben mrid olacam dedi. eyh de kabul etti. Onu kendi yaknlar ve g
vendiiinsanlararasndabrakt.Gizlicediyorduki:
Bu delikanlda hem byk bir cevher var, hem de byk bir utangalk.
Benikihlinidebilmekteyim.Bunusizedegstereceim.ocuuieriye,hal
vete armalarn emretti; delikanly gizli bir yerden gzetlediler. Bir gece o
cuasaldrdvenihayetocukcazldrd.Hemendarkmakistedi,kaa
cakt. eyh dervileri uyandrd, onlara yle dedi: Falan mrit yle bir hare
kettebulunmutur,kamakistiyorbizonunyolunukesmiizkapybulamaz.O
imdihertarafduvargryor.Korkulurkidpatlasn.Gidiniz,onadeyinizki,
eyh seni istiyor, yaptklarn da biliyor. Nasl ki: Bunu sana kim haber
verdi?demi,oda:Bana,hereyibilenvehereydenhaberdarolanAllah
haberverdidemiti.
2187
buyrulmutur.
Derviler geldiler, kapy atlar, oday kan iinde grdler ama bir trl
feryatetmeyecesaretedemediler.nkeyhiniaretindenkorkmulard.De
likanly eyhin yanna getirdiler. eyh glerek neeli neeli ileri doru yrd,
kolundan tuttu kendi hrkasn srtndan kararak ona giydirdi, getirip kendi
makamnaoturttu.Ona,seniniinzatenubirtekperdekalmtki,bumaka
maeriesin,dedi.

2186
2187
Tahrim,3

Her insanolunda bir benlik vardr. nsan sonunun neye varacan nce
den grse idi, hi benlik davas eder miydi? Muhakkak ki saknrd. Ama nce
den sonunu gremedi. te nebilerin sultan ve sonuncusu olan Hazreti Mu
hammedsallallhaleyhiveselleminstnlburadadr.
Ak, benliini sevmek sevdasndan kendini kurtarrsa sevilen ve istenilen
sevgilidebenliksevdasndanvazgeer.
2188
Cevizinyeilkabnyemekledadbulunmaz,
Cevizinyeilkabnyemekledatbulunmaz,
Ceviz, srf hakikate misaldir ki iinde asla yabana atacak bir ey yoktur. Hem
yenirvehemnicemarazlaraveilletlereifahslolur.
2189
mnksmdr:Birimntaklid,dierimnistidll,ncsdemn
tahkik dir. mm Gazl hyyi ulm adl kitabnn drdnc cildinin sonlarn
daki tevhd kitabnda imn hakkndaki yukardaki ayrm cevizi misl getirerek
yapar.
Taklitedilenimncevizindndakiyeilkabuugibidirder.Neyenir,neyaklr,
nk acdr, atee koysan yanmaz ve hibir ie yaramaz. Bu nedenle mn takli
dninkoruyuculuktanbakayararyoktur.
stidllmncevizinikinci,yanikuruolankabuudur,yenmezfakatateekoy
sanyanar.
Tahkikmniseceviziniiki,hereyeyarar.
Ancakbukymetynndendereceliolsadabirbirindendeayrdeildir.Bi
rini terk edersen dierini rtrsn. Cevizin yetime hikyesini hatrlayarak yo
rumyaplabilir.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizburadaimnnbirubesiilekurtuluakavu
ulamayacanbeyanetmektedir.
arbsenimedinsarhoumestolmadn,
arbsenimedinsarhovemestolmadn,
arap imek demek menhiyat ile megul olmak demek deil, bilkis akl terk
ederekkmilpireitaatetmektir.
Gurbetliedmedinmihnetesatamadn,
Kebaboluppimedinbrynarzularsn.

2188
(emsiTebriz,2007),(M.308),s.398
2189
NyaziMsr,erhiEbytYnusEmre,SleymaniyeKtphanesi(H.MahmudEfen
di),no:1099/2;HseyinARF,YunusEmre,stanbul,1977,s.4962

Gurbetliedmedinbelayaatmadn,
Kebab(eti)oluppimedinkebabarzularsn.
Mevln kaddesellh srrahulaziz bu balamda babasnn u szn nakle

der: Yaratlandan daima ikyet, bir anlamda yaratan da ikyet etmektir.
2190
Isszdanbandamihmnarzularsn.
Isszdanbandamisafirarzularsn.
Seyrinevveliniyetortasteslimiyetsonuhizmettir.Buekildevuslatnbereketi
zuhuredecektir.
Benbailebostangezdimhyrbulmadm,
Senstaacndanrummnarzularsn.
Benbailebostangezdimhyrnbulmadm,
Senstaacndannararzularsn.
Huyunu deitiren kii, yaratln deitiren kiiye benzer. nk onun ya
ratlndeitirmedikehuyunudeitiremezsin.
2191
Onunyaratlndeitirmedikehuyunudeitiremezsiniz.
2192

2190
(KK,2001),s.149
2191
Buhr,EbAbdillahsmailb.Muhammed,elEdeb'lmfred,3.bsk.thk.Muhammed
Fuad Abdulbk, Dru'lbeir elslmiyye,Beyrut,1989,s. 107 (283);Deylem, elFirdevs
bime'sri'lhtb,I,232(893).Elbnhadisinbulfznnzayfolduunusylemitir.Bilgi
iinbkz.elCmiu'ssarveziydeth,I,480(4791).(UYSAL,23Bahar2007)
2192
Tabern, elMucemlkebr, IX, 178 (8884, 8885). Heysem bu rivayetin rvlerinin
sika olduunu sylemitir. Bilgi iin bkz. Mecmau'zzevid, VII, 402. Ancak tespitlerimize
greburivayetHz.Peygamber'eisnatedilmedenverilmitir.(UYSAL,23Bahar2007)

152
7+7=14
Cnnsenterketmedincnnarzularsn,
Znnrnkesmedinimnarzularsn.
oluacklargibibinersinaaata,
evkniletopunyokmeydnarzularsn.
Karncalargibisenufakufakyrrsn,
Meleklerdenileriseyrnarzularsn.
Topuunakmayansuyudenizsanrsn
Senkatreyigemedinummanarzularsn
VarsenNiyziyratmaokunileri,
Derdiylekulolmadansultnarzularsn.
ZnnrHristiyanlarnalmetiolup(bilhassaKatolikPapazlarnn)bellerineba
ladklar yapadan yaplm (kordon halinde rlm) bir iptir. te Hristiyanlk
almetiolanznnrbelindeslmolurmu,olmaz.Buradaznnrdanmuradedi
len irktir. Znnrn kesmeden imn arzularsn, yani sen henz irki terk
etmedenimnarzuedersindemektir.
evkniletopunyokmeydnarzularsn.
Denekiletopunyokmeydnarzularsn.
Goldziher'in iaret ettii gibi, dindar mslmann en ateli amac, en ufak

ayrntdabileRaslllahsallallhaleyhivesellemitaklitetmekolmutur.n
kRaslllahsallallhaleyhivesellem,mslmanagremmknolanenb
yk mkemmellie sahiptir. Balangta bu daha ziyade ritelin biimleriyle,
gndelik hayatn d grntleriyle ilgili olmutur. Ancak zamanla Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem, ahlakn asl alann tekil eden konularda, yani rit
elden ok, bireysel ahlak davranlar alannda ahlaki bir model olarak alnm
tr.

Daha sonraki bir safhada bundan da ileri gidilmitir. slam ahlaknn gelii
minin daha ileri bir safhasnda tasavvufun etkisi altnda insann davrannda
Allah Tel'nn sfatlarn benimsemesi projesi ahlaki bir ideal olarak tespit
edilmitir. (el tahalluk bi ahlak Allah). Erken sufi dneminin temsilcilerinden
biriolanEbu'lHreynelNuri'nin,ahlakiidealolarakbunutesisettiinigrd
mzgibibnlArabi'nindeinsanndmannadahiiyilikyapmasynndeki
talebini bu Allah Tel'y taklide dayandrd anlalmaktadr "Ftuhat el
UlmunungiriindeGazzali"AllahTel'nnahlakileahlaklann"vecizesini
zikretmekteveyledemektedir:
"nsannmkemmelliivemutluluu,AllahTel'nnsfatlarnkazanma
abasndan ve kendisini Tanr'nn sfatlarnn gerek anlamyla sslemesin
denibarettir"
AllahTel'nnengzelisimlerininaklanmasnaveyorumlanmasnaayr
d nl eseri "elMaksad elEsna fi erh Esmai Allahi Hsna"nn birinci b
lmnn drdnc faslnn balnda Gazzali, yine ayn gr tekrarlamak
tadr: "Kulun mkemmellik ve mutluluu Allah Telnn ahlak ile
ahlaklanmaveO'nunsfatlarveisimlerininmanalarylabezenmedenibaret
tir"
2193
imdiGazzali'niniaretettiigibi,ahlakiidealolarakinsannkendisiniAllah
Tel'nnsfatlarnngerekanlamylasslemeprojesi,busfatlarngerekan
lamn u veya bu ekilde bilmeyi gerektirir. Baka deyile, eer Mu'tezile'nin
ilerisrdgibiAllahTel'yyaratklarnyaratlmlklarileilgilihibirsfat
la vasflandrmak mmkn olmazsa, O'nunla insani olan arasnda bir yap ve
doafarkllolduukabuledilirse,insannaslAllahTel'ya benzemeye,O'
nu taklit etmeye alabilir. O halde insann Allah Tel'nn ahlak ile
ahlaklanmas ve O'nu taklit edebilmesi, O'na benzemeye almasnn bir an
lam olmas iin Allah Tel ile insan arasnda belli bir benzerlik olduunu ka
buletmekzorunludur.Bubenzerlik,zitibariylebilinemezolanTanrsaldoa
ileinsandoasarasndaaranmaktan ok,hiolmazsafiilleribakmndanbize
bellibirldegrnrolanTanrsalsfatlarlainsanisfatlararasndaaranabi
lirveyatesisedilebilir.
2194
Senkatreyigemedinummanarzularsn
Senkatreyigemedinderyayarzularsn
Btn insanlar Allah Tel hakknda o kadar bahis ederler ki hepsi bu konuda
sonnoktayaeritiinizaneder.Fakatbubyleolmadbirhakikattir.
nsanlarn inanlarnda bir Allah Tel tasavvuru iki ekildedir. inanlarda
yaratlmlhveyainanlanlh
lh kavram kulunun kendisine dir inancna veya zannna gre olduudur.

2193
Gazzali,ElMaksad,s.6,26
2194
(ARSLAN,24ubat1996),s.329

BudnceAllahTelnnkyametgnbirtakmsuretlerdekullarnatecellsi
ile ilgilidir. Bu rivayete gre Allah Tel, kyamet gn kendiliinde bulunduu
halzerekullarnatecelleder.FakathikimseonukabuletmezveSenbizim
Rabbimizdeilsindiyekarlar.BununzerineAllahTel,herkeseherkesin
Onunhakkndakitasavvurunagretecelleder.Byleceherkes,kendiinancna
gre grd Allah Tely kabul eder. Ve Onu ikrar ederler. Sadreddin
Konev,bunuyleifadeetmitir:Hak,kyametgnmminleretecelleder,
onlar da Hakk ile kendileri arasndaki almeti grmedikleri srece, Hakk in
krederlerveondankanrlar.Szkonusubualmet,Hakkadiroyledir,
yle deildir eklindeki inanlardr. Hakk, onlar iin suretlerde bakalar
(tahavvl)veherbirisi,kendialmetiileOnutanr.
2195
YinebukonuhakkndaKonev,yledemektedir:
uhalde,insannzihnindemeydanagelenvemabudiinolmasgereken
kemalsureti,naksbirsurettirvebelirttiimiznedendendolayeksikliisabit
olan bu kemalin nispet edildii kimse, onun tarafndan bilinmemektedir.
Bakabirifdesindeise:
nsanlarnpekokeyhakkndakihkmleriise,zanlarnavetasavvurla
rnabaldr;zellikleAllahTelyadirzan,hibirbilgiifdeetmez.nk
Hakk ihata mmkn olmad iin, her hkm sahibinin Allah Tel hakkn
dakinihhkm,Haktankendisinegreortayakaneyolmutur;butaay
ynedeneyde,okimseyegretaayynetmitir,yoksabizatihiHakkagre
deildir.
2196

Verirmabudunaherkesidrkincebirsuret
Baklsaemiibretleacepputhanedirlem
NamkKemal
NiyziMsr,hakikatilmindendemvuranlarasitemediyor.Dahakendiduru
munu bilmeden bakalarna srlardan bahsedenlerin acziyetiini istiare yaparak,
bizokadarbildik,halabildiimiz,bireydeil,haddinemiki,senbuilereteves
sletmektesindemektedir.Herkeshakkndakisonu,airindediigibiolacaktr.
"Greceksin,tozlarkalknca,yaknda,
Atm,yoksaeekmivar,altnda?"
Nitekim Ehlullah arasnda da, hakikat ehli ile iddiaclar, kyamet gnnde belli
olacaktr.
"Karncagzyalanbirbirineyanaklarda,
Alayanlarbelliolur,alargibiyapanlarla."

2195
(DEMRL,2003),s.139;Bkz.Konev,lhNefhalar,s.95
2196
(DEMRL,2003),s.140

153
Eybucmlekintnaslnbircneden
demikudretleolcanasevipcnneden.
Allemelesmilehemtckerremnile,
Arldameleklercemine,Sultneden.
Vechidemlecihnfnsunutenviredip,
Knhztnaovechihccetburhneden.
Evvelidem,sonunhtemklupbulemin,
HtemiMahmdudemizbdeiinsaneden.
NoktaipergrlemAhmedinZtnklup,
SrrnkutbhakkatmazharRahmneden.
EnbiyavEvliyhepmazharenvrHakk,
Mustafadaherununcemedpbireneden.
smiresmimahvikenbucizbrenin,
NmnMsrverpdillerdedusneden.
Kintn asl Nuri Muhammeddir. Bu kinat ann tafslidir. dem cesetlerin

babasdr. dem aleyhisselm yaratld zaman cennetl berzh a konuldu.
Cennetl berzh denilmesi onun dnya ile ahiret arasnda olduundan dolaydr.
Hadisi Peygamber ile sabittir. Bir kimse ld zaman sad ise, yani imn ehli
isekabrindencennetlberzahhabirpencerealr,kyametekadarbucennetle
nimetlenir,ayetak,yaniirkehlibirkimseisekabrindencehennemlberzha
birpencerealrvekymetekadarcehennemleazapgrsegerektir.CenabHak
Hazreti Risaletin nurunu demin alnna koydu. Cennetl Berzhn bir dier ismi
de Cennetl Velyet dir. (Yani vellik mertebesine ulaanlarn cennetidir).
Ehlullahtanherbiridahadnyadaikenzamanzamanorayagidipnimetlenirler.
Allemel esm isimler Hazreti dem aleyhisselma retildi demek deil
dir.
2197
Btn isimler demin vcdunda zhir oldu demektir, yani Hakkn b
tn isimlerine dem aleyhisselm mazhar oldu ve Cennetten kendisine hlle (bir
eit elbise olup cennette giydirilecek) ve tac getirilip giydirilerek tekrm olundu.
Bu hususu bildiren yeti cellede:

2197
(AllahTel)btneyannisimlerinidem'ebildirdi.Sonrabueyaymelekleregs
tererek,BunlarnisimleriniBanahaberveriniz,eersizsdkisenizdiyebuyurdu.(Baka
ra,31)

Biz, hakikaten insanolunu an ve eref
sahibikldk.Onlar,(eitlinakilvastalarile)karadavedenizdetadk;kendi
lerine gzel gzel rzklar verdik; yine onlar, yarattklarmzn biroundan cid
denstnkldk.buyurulmutur.
Cihn fnsu dem aleyhisselmn vechiyle nurland, yani lemin ruhu insan
dr,insanolmasalemolmazdveinsanszlempyidrolmaz.Buleminncesi
birdemaleyhisselmdr,budemdeilbirdem,sonuhtemdir,yaniHtem
lVelyetdir.
2198
Allemelesmilehemtckerremnile,
Arldameleklercemine,Sultneden.
Allemelesmilehemtckerremnile
ArldameleklertopluluunaSultneden.
Ve (Allah Tel) btn eyann isimlerini dem'e bildirdi. Sonra bu eyay

melekleregstererek,"BunlarnisimleriniBanahaberveriniz,eersizsdkise
niz"diyebuyurdu.
2199
And olsun ki, biz insanoullarn erefli kldk, onlarn karada ve denizde
gezmesini saladk, temiz eylerle onlar rzklandrdk, yaratklarmzn pek o
undanstnkldk.
2200
Vechidemlecihnfnsunu
2201
tenviredip,
Knhztnaovechihccetburhneden.
Vechidemlecihnfenerininurlandrp,
Aslnztnaoyzhccetvedelileden.
Evvelidem,sonunhtemklupbulemin,

2198
Buradabuleminevvelibirdem,budemdeil,birdem,sonuhtemdirszle
rinde kanaatimizce durmak yerinde olur. eyhl Ekber Muhyiddn bnu'lArab hazretleri
hacfarzalarndaKbeyitavafsrasndabirztileselamlar.BuztkendisineBizlerde
sizin gibi vaktiyle nice yllar ncesi buray tavaf ederdik. Ka yllar nce deyince
yzyirmibinylncesidiyecevapalr.Fakatefendim,Hazretideminzuhrubizcealt
yedibinylolarakbiliniyor.Buzt:Senhangidemdenbahsediyorsun,sizlereyaknolan
demden mi, uzak olan demden mi bahsediyorsun. Nice demler yaratlmtr. Biz
senden nceki deme mensbuz demitir. te Muhammed bnu'l Arab Hazretleri Bu
demdeil,birdemdiyebunubildirmekistemilerdir.
2199
Bakara,31
2200
sra,70
2201
Fanus:yunanca.Fener.Sbitvesslfener.Kim:Bazeylerinstnekapatmakiin
camdanyaplmkapak.

HtemiMahmdudemizbdei
2202
insaneden.
Evvelidem,sonunHtemklpbulemin,
Raslllahsallallhaleyhivesellemiinsannzbdesieden.
[nsannsrr,AllahTelnnsrrnnzahiryn,AllahTelnnsrr,insann
batnnsrrdr.lemedeervereninsannvarldr.Herinsaneiolmayanbi
ricik mucizedir, fakat Efendimiz (sallallh aleyhi ve sellem) yaratl bu muci
zenintamamlandcevherdir.YoksakinatnvarlAllahTelkatndayoksa
ylacakkadarkkbireydir.
Ftuhat Mekkiyede Allah Tel yz bin dem yaratmtr sz gelmi
tir. Bu yaratln hikmeti ise lemlerin saysal ifadesindeki grecelii anlatr ki,
birbiriiindeolansrlardr.AllahTelYzbindeminsrrnbirdemdetop
lamtr. Bu yaratllarn hepside Efendimiz (sallallh aleyhi ve sellem)den
sonraveOnunsrriindeolmutur.]
2203
NoktaipergrlemAhmedinZtnklup,
SrrnkutbhakkatmazharRahmneden.
leminpergelnoktasnAhmedinZtklp,
SrrnhakkatkutbuRahmnnzuhurueden.
AllahTellemlerinznesebebiyetilkesinikoymutur.Olaylarveeyay
birsilsileiindeyaratmtr.Bazendurumlarnbozulmasolmusa,bunlarmuci
zesnfndaolmutur.
Allah Tel, Sen olmasaydn bu lemleri yaratmazdm Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi buyurmas ile lemin varlna Seni sebep kldm,
demektedir.
EnbiyavEvliyhepmazharenvrHakk,
Mustafadaherununcemedpbireneden.
EnbiyaveEvliyhepmazharHakknurlardr,
Mustafadaherolaylarcemedipbirieden.
limlerin ilmi, hkimlerin hikmeti, ariflerin marifeti ve eyann bilgisi hep
EfendimizRaslllahsallallhaleyhivesellemdenaldnisbetiledir.Btn
mahlkatnilmitoplansaEfendimizinderyasndabirdamladahietmez.
2204
Nitekimhadisierifte, ncekilerinvesonrakilerin
ilimleribanaretildi.Bakabirrivyette; ncekile

2202
Zbde: (C.: Zbd)Netice, sonu,hlsa. Bir eyin enmhim ksm. Kaymak. Her
nesneniniyisivehlisi
2203
(ALTUNTA,2004)
2204
(ALTUNTA,2003),s.33

rinvesonrakilerinilimleribanamirastr.YaniRaslllahsallallhaleyhive
sellem Efendimiz ncekilerin ve sonrakilerin ilimlerini ve daha fazlasn talim
eylemitir. Bu sebepten dolay Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendi
miz ilimde cmle enbiya ve evliyadan stn olmutur. Onun hakknda,
Allah Telnn ltfu senin zerine pek byk olmutur.
2205
buyruldu.nkilimileinsan,melekttanfaziletliolmutur.
Kurn Kerimde Allah Tel eyann isimlerini deme
bildirdi.
2206
dem kelimesinden murat dem aleyhisselm olursa, manas
dem aleyhisselma ilimleri Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimi
zin anndan indirilmitir. nk dem aleyhisselm sonraki geleceklerden
ncegelmitir.
FahrilemMuhammedMustafasallallhaleyhivesellemEfendimizne
tice ve gayedir. Onun iin her ey ilmini istidad miktarnca Efendimizden al
mtr.Hz.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizmkemmellikze
reyaratlmtr.KurnKerimde AllahTeleyannisimle
rini deme bildirdi. Buradaki demden murat zahirde Beerin atas olan
dem aleyhisselmn sretidir. Hakikatte ise demi Hakkidir ki, akl evvel
olarakisimlendirilenRhuMuhammediyedir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz dem aleyhisselm a
murdan yaratlmadan, hakktinden nce btn isimlerin hakktlerine ka
vumuidi.Hereyayismiilebilirdi.Ayettekiisimlerdenmuratbelki,isimleri
vekonulduueylerinhakktlerinitoplamolmasdr.
Sofiyye,bukonudaisimleribildirmesivekonulduueylerinhakktlerine
ulamasdrdemitirler.Nitekimhadisierifte; Rabbim
eyayaslilegster
2207
smiresmimahvikenbucizbrenin,
NmnMsrverpdillerdedusneden.
smiresmiyklmikenbucizveresizin,
NmnMsrveripdillerdedvehreteden.

2205
Nis,113
2206
Bakara,31
2207
(ALTUNTA,2003),s.3435

154
Vezin:MeflmefailMefilfeln
Aldnmgnlhsnileyekthaberinsen,
DuydunmuhemolYsufzibhaberinsen,
Yakubveol,ddeleringrmezolunca,
Aladmtasorsanobinahaberinsen.
YsufyolunaalayanancakdemeYakub,
ittinannolduZleyhhaberinsen.
Kaysniceylalatpinletmedimiak,
AlsannolabirdorucaLeylhaberinsen.
Dalardahidayanmazannyznekar,
limleresorTrileMshaberinsen.
Sulargibiyznyeresrkalmayolundan,
Alaktaalursunyrderyhaberinsen.
lemdeniceyzbinolurakagiriftr.
Gelsormaomecnunlaradnhaberinsen.
Blblleresormayrvarhletiak,
Pervnedenalgizlicetenhhaberinsen.
Tevhidsanrlileisbatvcdu,
Sormagzelimanlaraillhaberinsen.
Herkimbuyolasdkilegirmezseyokolmaz,
YokolmayacakYsufunummahaberinsen.
Lhtilenstugnlanladise,
MsranasorKfileAnkhaberinsen.
Aldnmgnlhsnileyekthaberinsen,
DuydunmuhemolYsufzibhaberinsen,
Senaldnmgnlgzelliiileesizhaberini,
SenduydunmuhemoyakklYsufunhaberini,
Yusufaleyhisselmcemlilhiyyeye(ilhgzellie)irettir.GzelliklerYusuf
aleyhisselmileanlr.
Yakubveol,ddeleringrmezolunca,
Aladmtasorsanobinahaberinsen.
GzleringrmezoluncaYakubgibiol,
aladm,Senobinahaberinisorsan.
Alyankiininsrlaranlatndaperdelerkalkar.AllahTelkulunaalamayih
sanedinceikincibiralamayaniazabdahatakdiretmez.Aynandaikiazabhibir
zaman Allah Tel tecelli ettirmemitir. Srlar alayann azndan dkld za
manruhsattaaynaynandaverilmitir.
YsufyolunaalayanancakdemeYakub,
ittinannolduZleyhhaberinsen.
YsufyolunaalayanancakYakubusyleme,
OnunolduZleyh,seniittinhaberini.
AlsannolabirdorucaLeylhaberinsen.
SenalsannolacakbirdorucaLeylhaberini.
limleresorTrileMshaberinsen.
SenlimleresorTrileMshaberini.
Alaktaalursunyrderyhaberinsen.
Senalaktaalrsnyrderyhaberini.
Ucubvevarlndangeenkimseiinmneviyatsrlaralr.
Gelsormaomecnunlaradnhaberinsen.
Sengel,sormaomecnunlaraaklllarhaberini.
Blblleresormayrvarhletiak,
Pervnedenalgizlicetenh
2208
haberinsen.
Aknhaliniblblleresormayrvar,
Senpervnedenalgizlicetenhhaberini.
Akn mekn tenha yerlerdir. Tenha yerlere bakalarnn etkisi yoktur. Birle
menin yurdudur. Tenhadaki yalnzlk kskanln bittii andr. Tek olmak ise, bil
menin zirveye kmasdr. nsan bir eyi bilmeye balaynca sevmeye de balar.
Ezeldengelenbirbilmedevarsabusrrdahaokaikrklar.
Sormagzelimanlaraillhaberinsen.

2208
Tenha:f.Boyer.Kimsesizyer.Yalnz,tek

Sensormagzelimonlaraillhaberini.
Lilheillllhdemekilebuileranlalmaz.Yoklukvevarlnbittiimakamda
srlar aa kar. Allah Telnn varln beer anlamak mmkn olmad gibi,
Allahdaolmakimknszdr.Bunedenlesznbittiiyerdebireyleraakarki,
bukonudahernekonuulursakonuulsunhepsihatadanibarettir.
YokolmayacakYsufunummahaberinsen.
SenyokolmayacakYsufunmitetmehaberini.
Lht
2209
ilenstu
2210
gnlanladise,
MsranasorKfileAnkhaberinsen.
Lhtilenstugnlanladise,
SenMsronasorKfileAnkhaberini.
Lhtcell,yanibtn,Nstiseceml,yanizhirdir.Hvelevvellht
Hvelhirnst kez Hvezzhir nst, Hvel btn lhttur. te
zhir ile btn, yani ceml ile celli gnln anlad ise, o zaman Kf ile Ankdan
haberinolurveonlarbilirsin.KfzhirdevardrvelkinAnknnismivardr,cis
miyoktur.Kftanmuradedilencellki,buiseZtilhiyyedir.
Halklemsanurlarkienbiyvevliyagzelsevmezlergzelibunlarsever
ler siznle enbiy v evliynun gzele bakmakda fark Kur'na bakmak gibidr
siz Kur 'na baknca kelimesini i' rbn mansn hakikatini mecazn mutlaa
idersizenbiyvevliyahakyknesrarnrumznirtntevrhinigzlerler
kezlikgzledebakdukasizehevtlabakarszenbiyvevliyahaklabakarlar
Ulemins Kur'nararlarmanbulalumtrihbulalumdiyma'nvetevrh
enbiyvevliyayararlarbizebakundiy.NitekimCaferisdkradiyallhanh
buyurur;Kur'nuntecellsivardurya'nhakkundostlarnaKur'niindentecel
lsi vardur ehli olmayana tecell itmez Ona ancak temizlenenler dokunabilir.
2211
ayeti bunclayn mahbub yzinden Hakk klarna tecelli ider teselli virr
Mahbubun haberi olmaz mahbub ancak bir yinedr grinen ayrdur, gayr
degl ayndur, gayr oldu bir sandur. Siz yineye bakarsz enbiy v evliya
ayineiindekicemlebakarlar.mdibirgzkiyineyebakaolgziindetecelli
iden cemali kanda grr. Fsusda yazar ki ayineye bakan iindeki sreti gre
mez iindeki srete bakan yineyi gremez acebdr dir. Gnl her neye
kasd
iderse grdgi odur gnln maksud olmayan gzine de girse grmez bu
mcerrebdrinsnbireyeziydemegulolsagayrnegrrneiidrgholur

2209
Lhut:lhlem.Uluhiyetlemi.Ruhan,manevalem
2210
Nasut:nsanlk.nsanlarveonlarlaalkaleyler
2211
Vak'a,79

bir gzden bir hir kimse bir ey grr gzn shibinn haberi olmaz acebdr
kudretu'llhanihayetyokdur.
2212

2212
Halk lem sanrlar ki enbiy ve evliya gzel sevmezler gzeli bunlar severler. Sizinle
enbiy ve evliynn gzele bakmakda fark Kur'na bakmak gibidir. siz Kur'na baknca
kelimesinii'rbnmansnhakikatinimecaznanlamayagayretedersiniz.enbiyveevliya
hakikatlerini esrarn rumzunu iaretlerinin tarihlerini gzlerler. Bu ekilde gzle de
bakdkasizehvetlerlebakarsnzenbiyveevliyaHakklabakarlarlimlerKur'nararlar
man bulalm, trih bulalm deyi ma'n ve tevrh enbiy ve evliyay ararlar, bize bakn
dey.NitekimCaferisdkradiyallhanhbuyurur;
Kur'nntecellsivardrya'nhakkndostlarnaKur'niindentecellsivardrehliolma
yana tecell etmez Ona ancak temizlenenler dokunabilir.
2212
ayeti bunun iin sevgili
yzindenHakkklarnatecellieder,teselliverir.Mahbubunhaberiolmazmahbubancak
bir aynadr. Grnen ayrdr, gayr deil ayndr, gayr olduu bir sandr. Siz yineye ba
karsz enbiy ve evliya ayine iindeki cemle bakarlar. mdi bir gz ki yineye baka ol gz
iindetecelliidencemaliondagrr.
Fsusdayazarkiaynayabakaniindekisuretigremeziindekisretebakanaynayg
remez acebdir der. Gnl her neye
kasdederse grdg odur. Gnln maksudu olmayan

gzne de girse grmez bu mcerrebdir insn bir eye ziyde megul olsa gayr ne grr
ne iidir gh olur bir gzden bir hir kimse bir ey grr gzn shibinin haberi olmaz
acebdirkudretu'llhanihayetyoktur.

155
Yinefirktnrnayandcihn,
Hasretgittimbrekramazn,
Nrilebulmutulemyenicn,
Firktgittimbrekramazn.
ndiKurneynrugzel,
LeyleiKadrindeeykadrigzel,
Gittieytehliltekbirigzel,
Elvedgittimbrekramazn.
Ghtesbhsenvzikrile
Ghtahmddvkrile
Canbulurdumrdedillernrile
Hasretgittimbarekramazn.
BuayirebalanurdediResl
Cineytnetmeyeaslafzl,
Hepdularbundaolurdukabl,
CemolupHakkamnctedelim,
NriKurniledorugidelim,
BilmedikkadrinNiyznidelim,
Eydiriggittiehriramazn.
Yinefirktnrnayandcihn,
Yineayrlkateineyandcihn,
Ayrldgittimbrekramazn.
ndiKurneynrugzel,
ndiKurneynrugzel,
Ghtesbhsenvzikrile
Ghtahmddvkrile

Canbulurdumrdedillernrile
Bazzamantesbh,senvezikrile
Bazzamantahmd,dvekrile
Canbulurduldillernrile
BuayirebalanurdediResl
Cineytnetmeyeaslafzl,
Reslbuayiindebalanrdedi
Cinveeytn.Aslalzmszszsanma,
BilmedikkadrinNiyznidelim,
Eydiriggittiehriramazn.
BilmedikkadriniNiyznidelim,
Eyvhokyazkgittiehriramazn.
KurnKerimve Ramazanbirbirlerini artran unsurlardr.Birianlncamu
hakkakdieriaklagelir.Bununsebebiiinbirokyorumlaryaplmtr.Fakatbelki
hatragelmesigerekenorusfatndabulunanilhzelliin(samediyyet)Kurn
Keriminde Allah Tel kelm olmas nedeniyle uluhiyet penceresinin birbirine
bakan blmleri olmasdr. Bu nedenledir ki Allah Tel ile konumak isteyen
Kurn Kerim okusun buyrulmaktadr. Oruun sevap terazisindeki deerinin
AllahTeltarafndanayrhesaplamayatabitutulmasnnbirzelliiolsagerekir.
Hz. Ebu Hreyre radiyallh anh anlatyor: "Raslllah sallallh aleyhi ve
sellembuyurdularki:"demolununheramelikatlanr.(ZiraCenbHakk'nbu
husustakisnnetiudur:)Hayramellerenazonmisliyleyazlr,buyediyzmisli
ne kadar kar. Allah Tel Hazretleri (bir hadisi kudside) yle buyurmutur:
"Orubukaidedenharitir.nkosrfbenimiindir,bendeonu(dilediimgibi)
mkfatlandracam.Kulumbenimiinehvetini,yiyeceiniterketti."

156
Glmdrblblmdrolzruefgneyleyen,
Tenmidirycanmdrhemarseyrneyleyen
Nrubdubhkingelhaberverasln,
Kimbulrnherbiriniemrefermneyleyen.
teinkeremiyetininsrrntuygurbize
Gehhilfzreankimdirglistneyleyen.
Yeldekimdirgehnesmgehsabzevkinveren
Ghhmiylenicebldnvrneyleyen.
Kimdiranbanagsterolsulardadurmayp,
Rzuebyzstneakilecevlneyleyen.
Hknemadendirbiterandanmadingehnebat,
Kimdiranghhayvnghinsaneyleyen.
Ayugnyldzlarkimdndrrvergelhaber,
Hemneseyriindnerlerbuncadevrneyleyen.
Bdebirdirskbirmeclistekiyrndabir.
Bdeninkeyfiyyetinikimdirelvneyleyen
Kimininmesciddeboynunediripzhidklan,
Kimininmeyhnedeserhousekrneyleyen.
Zhidinbenzinsarartpalatankimhemnedir?
Kfirinkfrdahifsktaisyneyleyen.
Halktanayrmgznpinhnaekmizn
Neararkendinihalktanbylepinhneyleyen.
Grsemahbubugnlbihtiyrnilolur,
Ehliderdukkimdirzrugiryneyleyen
Kimbusrdankiminimahrumedpchileden
Kiminimahremedinpehliirfneyleyen.
Vahdetehlicmledebiryzseyrnettiler,
Likgrmezolyzkesrettetuyneyleyen.
EyNiyzkimvcdunterkederseoldurur
Cmleyzlerireolbiryzseyrneyleyen.
Glmdrblblmdrolzruefgneyleyen,
Tenmidirycanmdrhemarseyrn
2213
eyleyen
Glmdrblblmdruinleyenveferyateyleyen,
Tenmidirycanmdrhemdearseyrneyleyen
Nrubd
2214
ubhkingelhaberverasln,
Kimbulrnherbiriniemrefermneyleyen.

2213
Seyran:(Asl:Seyeran)Gezme,gezinme.Bakpgrme.Hareketetmek.Alma,ferah
lanma,teferrc
2214
Bd:f.Yel.Rzgr.Soluk.Nefes

GelhaberverAte,hava,suvetopraknasln,
Kibunlarnherbiriniemrefermneyleyen.
Allah Telnn en byk vasflardan birisi zd olan eyleri birbirleri ile cem et
mesidir.DrtunsurubirekildevebirbirleriniyoketmedenvebozmadanSalve
rilmiikidenizgibitutmasonunilhivasfnnhakkiiaretlerindendir.
teinkeremiyetininsrrnduygurbize
Gehhilfzreankimdirglistneyleyen.
teinerefvestnlnnsrrnduyurbize
Kimdironubazanaykrolarakglistneyleyen.
brahimaleyhisselmatelmihvardr.Ategerekvasfiledeildeglistanola
rakhalarzetmesindekihususiyetateinvebakavasflarnkeyfiyetlerindeolan
eylerininklbndaitaatnneolduuanlalmaktadr.
Sonradumanhalindeolangeyneldi,onaveyerkreye:steyerekveyais
temeyerek,gelin!Dedi.kiside"steyerekgeldik"dediler.
2215
Yeldekimdirgehnesmgehsabzevkinveren
Ghhmiylenicebldnvrneyleyen.
Yeldekimdirbazanesintibazansabrzgrzevkiniveren
Zamanzamanfkeilenicelkeleriharapeyleyen.
Kimdiranbanagsterolsulardadurmayp,
Rzuebyzstneakilecevlneyleyen.
Kimdiranbanagsterusulardadurmayp,
Gecegndzyzstneakilehareketeyleyen.
Hknemadendirbiterandanmadingehnebat,
Kimdiranghhayvnghinsaneyleyen.
Hknemadendirbiterondanmadenlerbazanbitki,
Kimdironubazanhayvnbazaninsaneyleyen.
Ayugnyldzlarkimdndrrvergelhaber,
Hemneseyriindnerlerbuncadevrn
2216
eyleyen.
Gel,Ayvegnyldzlarkimdndrrhaberiniver,
Hemneseyriindnerlerbuncadevireyleyen.
Bdeninkeyfiyyetini
2217
kimdirelvn
2218
eyleyen

2215
Fussilet,11
2216
Devran:Devir,felek,zaman,deveran,dnya
2217
Keyfiyyet:Durum,esas,iyz,bireyinnasl...

Bdeninkeyfiyyetinikimdirelvneyleyen
Kimininmeyhnedeserhousekrneyleyen.
Kimininmeyhnedesarhovemesteyleyen.
bnu Mes'ud radiyallh anh anlatyor: "Sdk ve Masdk olan Raslllah

sallallhaleyhivesellembuyurdularki:
"Sizden birinin yaratl, annesinin karnnda krk gnde cem olur. Sonra bu
kadar mddetle "alaka" olur. Sonra bu kadar mddette "mudga" olur. Sonra
Allahbirmeleidrtkelimeylegnderir:(Bumelek)rzkn,ecelini,amelini,aki
veyasaidolacanyazar,sonraonaruhflenir.Kendindenbakailaholmayan
zta yemin olsun, sizden biri, (hayat boyunca) cennet ehlinin ameliyle amel
eder. yle ki, kendisiyle cennet arasnda bir zirlk mesafe kald zaman ona
yazsgalebealarvecehennemehlininameliyleamelederekcehennemegirer.
Ayn ekilde sizden biri (hayat boyunca) cehennem ehlinin amelini iler. Kendi
siyle cehennem arasnda bir ziralk mesafe kalnca yazs ona galebe alar ve
cennetehlininameliniileyerekcennetegirer."
2219
Buhadisierifilebizimkendimizeveinsanlarabakmzdabazeylerintakdi
re bal olduu anlalmtr. Gavslzam hramczde Hac smail Hakk Toprak
Sivaskaddesellhsrrahulaziz;
EdeneyleyenAllah,velahavlevelkuvveteillabillh.
Gardalarm! Kimsenin kusurunu aramayn ve grmeyin, grdnz za
mandazerinirtpgein
2220
buyurarakiinhakikatcephesindeAllahTelnn
olduunubilmekgerekir.AncakRaslllahsallallhaleyhivesellemeyleisebiz
neyapacazdiyesorularsorulmutur.
Hz.Cabirradiyallhanhanlatyor:"SrakabnuMalikbnuCu'emradiyallh
anhgelereksordu:

2218
Elvan:(Levn.C.)Renkler.Muhtelifgrnler
2219
Buhari,Kader1,Bed''lHalk6,Enbiya1,Tevhid28;Mslim,Kader1,(2643);Ebu
Davud,Snnet17,(4708);Tirmizi,Kader4,(2138).
2220
HazretiMevlnkuddisesrruhulazzbuyuruyorki;
Onlara beddua edeceine, kendi etrafn tavaf et. Sebeblerin yaratcs Allah Te
ldr.(KenanRif,a.g.e.s.385)
Hz.Mevlnkuddisesrruhulazzkusurlar,banlarabenzetir.Kendindeolandantik
siniprencdeolmadhalde,bakasndagrncerahatszolaninsanlar,aynalardanuzak
lam,bakalarnnkusurlarylaavunup,kendiniunutmukimselergibidir.
nsan, bakasnda ok ak ve net olarak grd fenal, kendisinde de ayn netlikte
gremiyor.tebugresahipolanlar,ncekendinefislerinindmanolurlar.(Mevln
CelleddinRm,FhiMFh,trc.AhmedAvniKonuk,hzl.SelukEraydn,st.2001,s.XXII)

"EyAllah'nResl!Bizedinimiziakla.Sankiyeniyaratlmgibiyiz.imdiamel
ne husustadr: Kalemlerin kuruduu, miktarlarn kesinletii eylerde mi, yoksa
istikbaleaiteylerdemialacaz?"
"Hayr (istikbale ait eylerde deil). Bilakis kalemlerin kuruduu, miktarlarn
cereyanettii(kesinletii)hususta!"buyurdular.Srkatekrar:
"yleyse niye amel edelim (boa zahmet ekelim)?" diye sordu. Raslllah
sallallhaleyhivesellem:
"aln! Herkes yaratld eye erecektir! Herkes, (yazld) ameliyle amil
olacaktr!"buyurdular."
2221
Zhidinbenzinsarartpalatankimhemnedir?
Zhidinbenzinisarartpalatankim?Hemnedir?
Halktanayrmgznpinhnaekmizn
Neararkendinihalktanbylepinhneyleyen.
Halktanayrmgzngizlemiekmizn
Neararkendinihalktanbylegizleyen.
RisaletzamanndamnafklargelipRaslllahsallallhaleyhivesellemile
namaz klarlard ve er' emirlere uyarlard amma yine onlarn hakknda ayet
nazilolduki: pheyokki,mna
fklarateinenaatabakasndadrlar.Veelbetteonlariinyardmcdabu
lamazsn.
2222
Namaz ve niyaz suretinde grnen riya ehlinin hakknda bu yeti kerme

buyurulmutur. Allah Tel ehli da bakc olmazlar. Belki ehlullhn niceleri
vardrkikendisinigizleyiprtmekiinkabahatileyipputhnevemeyhanek
esindearapierveolancemaliniseyrederler.Grenlerfaskvefacirvekfir
derler. Da baktklar iin. Velkin kabiliyetli olanlar szlerinden anlarlar ve
nefesininetkisindenhisseleralpehlullahdanolurlar.
Zahidderpalaspnst
Zahidpkbgeratlasp
2223
Grsemahbubugnlbihtiyr
2224
nilolur,
Ehliderdukkimdirzrugiryneyleyen

2221
Mslim,Kader8,(2648).
2222
Nisa,145
2223
Zhitlikeskielbisegiymekliktedeildir,
Zhitlikatlasgiysedetemizolmaktr.(NiyziMsr,2003),s.21
2224
htiyr:irde,kendiisteiylesemevehareketetmek,isteme;arzuetmek.

Grsesevgilisinignliradesizkavumakister,
Kimdirderdehliklarinletenvealatan
Kimbusrdankiminimahrumedpchileden
Kiminimahremedinpehliirfneyleyen.
Kimbusrdankiminimahrumedipchileden
Kiminimahremedinipirfnehlieyleyen.
Likgrmezolyzkesrettetuyn
2225
eyleyen.
Lakingrmezolyzokluktailerigiden.
Vedahihss'lhslarnimanodurkibtneyannAllahTelnnsfatlarnn
aavurulduuyerolduunubilipzikrinaynizikredilenolduunugrrler.Btn
lemdevekendindegrnenleriHakk'tangayrgrmezler.YaniAllahTel'dafni
veAllahTelilebakoluphakka'lyaknmertebesinevaslolalar.
rehakkanvcudandansanakefolahl
KimodurmezkrhemzkirdahezkrHakk
YanizikredenvezikrolunanvezikirHakk'tr.Bumakamakutbu'laktapmakam
derler. Fen srf, tecelliyi zt, cem'lcem, hazreti ehadiyyet, hakikat
Muhammediyehepbumakamaverilenisimlerdir.Bunadelilintkodurki:
Yani "Ben deme ruhumdan fledim."
2226
buyurmutur. Ve bir dahi
buyurur ki Ben size boynunuzdaki damarnzdan daha
yaknm.
2227
Vehadisikudsdebuyururki
2228
Kulum bana devaml nafile ibadetleri ile yaklar. Bunun sonucunda ben onu
severim.Birkereonusevdimmibenonuniitenkula,grengz,tutanelive
yryen aya olurum. Eer benden bir ey isterse onu veririm. Bana snrsa
muhakkakonukorurum.
2229

2225
Tuyan: Zulm ve kfrde ok ileri gitmek. Azgnlk, taknlk. Takn mizallk. Kan
galebeetmesihali.Resmdevletkuvvetlerinekardurmak.Subaskn
2226
Hicr,29
2227
Kf,16
2228
2229

EyNiyzkimvcdunterkederseoldurur
EyNiyzkimvcdunterkederseodurur
Ey benim ruhum! Bir kimse grerek iman edenlerden olunca o her yerde
Hakk grr. Belki kendinden gren dahi Hak olur. Bu sylenenlere uygun ola
rakRaslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki:

2230
"M'minin ferasetinden kann, nk o Allah Tela'nn nuruyla bakar"

buyurupsonrauyetiokudular:
"Elbettebundafikrufirsetiolanlariinibretlervardr"
2231

2230
Hicr,75Tirmiz,Tefsir,Hicr,(3125)
2231

157
Kimkicandangemezisedeyinbizeyrolmasn,
rurzilegelpklarabrolmasn.
Gamyknkolandimekegelmidurur,
Duymayndostderdineakagiriftrolmasn.
Derduyutmazrahatetmezgecegndzk,
olkiblbldrglekarnicezrolmasn.
Zevkitatlekimesnehliakanlamaz,
Tlibisdkisenbelindeznnrolmasn.
RemziHakkamahremolmakdemeninkrdeil,
Kimdilerseakileyrolsun,ayrolmasn.
Zerreceakadukimdeolsayakarvarln,
AkoduisterkiHakkdangayrihivarolmasn.
Cmleefkrnhurfuncemedptevhidile
Noktaivahdetteharolgayriefkrolmasn.
EyNiyzhliakherkesefeyleme,
SrrHakkdranabignehaberdrolmasn.
Kimkicandangemezisedeyinbizeyrolmasn,
rurzilegelpklarabr
2232
olmasn.
Kimkicandangemezisesyleyinbizeyrolmasn,
rverzilegelipklaraykolmasn.
Can,yinecandr.Fakat bir insancannnvriyetinden

2233
gemezse bizeyrol
masn,ziracannnvriyetiHakknvriyetidir.VriyetHakkndr.
Biri muhip (seven), dieri habib (sevilen) dir. Allah Tel buyurur:
Onlar ki Allah Tely sevdi, Allah Tel da onlar sevdi.
2234
Yani bu
yetle sabittir ki, CenbHak kullarna muhabbet eder. nk muhabbet Hakkn
sftdr.KullardaHakknhabbidir.Gayretiilahiyyezuhredipksevenolursa,
ozamankulseven,Hakkdasevilenolur.Busradakulokzahmeteker,tkikul
yine sevilen oluncaya kadar, yani sevilmi olduu zaman rahatlar, seven iken kul
rahatetmez.(nsandaimaAllahTeltarafndansevilmekister.
SadreddinKonevkaddesellhsrrahulaziz,yledemektedir:
Sevgininnedenlerindenbirisi,sevenvesevileninbirtakmsfatlararasn

2232
Br:f.Yk.Zahmet.Eziyet.Sknt.Defa.Kerre.Yemi,meyve.Sebebimasrafve
ztrabolaney.Kaleduvar.zin.
2233
Varlndan
2234
Maide,54

dagerekleenmnsebetinneticesidir.;
Biz,kendimizdenHaktayansttmzeyiseverizveOda,bizde,kendisini
sever.
2235
olkiblbldrglekarnicezrolmasn.
olkiblbldrglekarniceinleyiolmasn.
Zevkitatlekimesnehliakanlamaz,
Tlibisdkisenbelindeznnr
2236
olmasn.
Tatzevkiilekimseakhlinianlamaz,
Sdktlibisenbelindeznnrolmasn.
Zevk ve taatla megul olan kimse akn halini anlamaz, yani bid ve zhid
ibdetzevkinibilir,akzevkiniduymaz,ktankaar.kolantevhidehliiba
det ve taat zevkini duymaz, yani ibdet ve tattan zevk alamaz, o ancak
tevhiddenzevkalr.biddetevhiddenzevkalamaz.
Tlibisdkisenbelindeznnrnolmasn.
Znnr Hristiyanlarn iaretleri olan parmak kalnlnda yapadan yaplm
bellerine baladklar bir iptir. Gy hazreti s byle bir ipi beline balamm.
Ann iin sya ibadet edenler bunu balarlar. Beyitteki znnrdan murad edilen
irktir.
RemziHakkamahremolmakdemeninkrdeil,
Kimdilerseakileyrolsun,ayrolmasn.
Hakksrlarnamahremolmakrastgelekiininideil,
Kimdilerseakileyrolsun,yabancolmasn.
Remzi Hakka mahrem olan, yani o mahrem olan manev iareti bakalarna
if etmez. Zira if etmek caiz deildir. Mahrem olmayana yledir, byledir
diyesylemekmemnudur.
AkateiisterkiHakktanbakahibireyvarolmasn.
Mevln kaddesellh srrahulaziz hazretleri bir gn bir pazar yerinde

2235
(DEMRL,2003),s.119
2236
Znnar:p.Hristiyanrahiplerininveyaputatapanlarn,papazlarnbellerinebaladk
larrmekuak.(Rkamniolduuiinkuanlmasslmiyettekfralmetisaylmtr

durmu, ilh bilgiler ve mnalar sayordu. Btn ehir halk etrafna top
lanmt.Mevlnmbarekyznbunlardanduvaraevirerekdevametti.Or
talk kararp akam namaz oldu. Gece basnca pazarn btn kpekleri
Mevlnnn etrafnda halka olmulard. O, gzlerini onlara dikerek szlerine
yine devam etti. Kpekler kafalarn ve kuyruklarn sallyorlar ve yava yava
zavzavdiyeseskaryorlard.Mevln:
Varlk leminde kendinden baka kudretli ve kahredici olmayan yce,
kuvvetli olan Allah Telya yemin ederim ki, bu kpekler bizim bilgilerimizi
anlyorlar. Bundan sonra siz bunlara kpek demeyiniz. Zira bunlar Ashab
Kehfinkpeiileakrabadrlar.
iir:
EshabKehftebulunmakfeyizvekabiliyetiverildiinden
Bukpeklerinnndebtndnyaaslanlarnnbaeildi
2237
Zerreceakodukimdeolsayakarvarln,
AkoduisterkiHakkdangayrihivarolmasn.
Zerreceakateikimdeolsayakarvarln,
AkateiisterkiHakkdanbakahivarolmasn.
Cmleefkrnhurfuncemedptevhidile
Noktaivahdetteharolgayriefkrolmasn.
Cmlefikirlerinharflerinicemediptevhidile
Noktaivahdetteharolbakadncelerolmasn.
Burada harflerden murad edilen de grnen mevcdattr, yani btn

mevcdat tevhid ile birletir, vahdet noktasnda kayna bakalar kalmasn.
CmleninvcduHakktr,bakamevcdyoktur.
EyNiyzhliakherkesefeyleme,
SrrHakkdranabignehaberdrolmasn.
EyNiyzakhliniherkesemeydanavurma,
Hakksrrdronalaykolmayanlarhaberdrolmasn.

2237
(YAZICI,1995),s.339(77)

158
Vezin:MaflnMeflnMeflnmeln
lmibahrvcdasdfnndrdnesiyimben,
Maarifkenzidilvassfnnvirnesiyimben.
Benimilmimkatndamctehidlercizoldular,
Velilmilhnindelidivnesiyimben.
Birerhlecihnnhalkbirbirrzoldular,
BenimbirhlemeylimyokHakknbilmemnesiyimben.
Bikllleminhalkbilirlerbendebirdertvar,
Bilinmezsevdiimkimdirneninmestnesiyimben.
Eerkisretahirdegeldimlemimlke,
Nemziyem,nemstakbelhernnnesiyimben.
Yitrdmbenlii,benlikbanahakbenliindendir,
Tekellmdehitbgybetinkrhnesiyimben.
NeMsryim,neMehdyim,nesym,neinsnm,
Buyanandimeminvelipervnesiyimben.
lmibahrvcdasdfnndrdnesiyimben,
Maarifkenzidilvassfnnvirnesiyimben.
Ben,Varlnilimdenizininincilerininesizincisiyim
Ben,Gnlhazinesininbilgileriilevasflvirneyim
lim; den maksat marifet ilminin sonu olan ilmi ilhdir. lh ilme agh olma
yanlarndndr.
Hz. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz hakikat srlarna ve ilmi lednne
mlik olduklarn beyn ederek, Ben, ilmi bahryim. Esdf hakkat drdnesi
bende sakldr. demek istiyorlar. lmi ledn, Allah Teldan seilmi kullarna
ihsanbuyrulanbireydir.
Ledn Vehbdir. Kullara vastasz ihsan buyurulur. Bu ilmin shibi Raslllah
sallallhaleyhivesellemdir.KmilvrislerideOnunsayesindenasiplenirler.lmi
lednnnnebalangcnedesonuolmaz.Builminsahibiolduunutemslenilmi
bahribuyruldu.
Bahri vcd: De ki: Rabbimin szleri iin derya ...
2238
yeti kerimesin
dekibusrraiaretvardr.
Vcd:Lgatta,varlkmanasnadr.BuradaAllahTelnnztdr.AllahTe
l vcdun ta kendisidir. Onun vcdunun ekli, snr, zaman ve mekn ile snr
yoktur.Ovcudabenzerhibirsuretveheyetyokturveolmasmuhaldir.
Esdf; sadefin ouludur. Sadef, inci kabuu, iinden inci kan bir bir deniz
mahsldr. Bu tabirde ok incelik vardr. Sadef; derin ve geni denizlerde bulu
nur. nci ise onun iindedir. Onu karan dalglar ok tehlike geirirler. Bundan

2238
Kehf,109

dolayincininkymetiyksektir.
limdenmaksadirfan;irfandanmaksadAllahTelybilmektir.Bilincebulmak;
bulunca olmak lzm. u halde bahri vcda dalmak ve dibine inmek, sadefi bul
mak,onuniindeninciyieldeetmekgerekir.
Drdnesiyim ben: Drr; inci manasnadr. Drdne: nci tanesi demektir.
Hz. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz buyurmak istiyorlar ki; Ben ilimden
irfana eriip, irfandan efl ve esma ve sfat lemlerini seyredip vhidiyyet le
mindenhakikatinzyaniinciyibuldumveincioldum.diyetevhdiztakavu
tuklarnvebahrizttamahvvemstarakolarakmislyoluylaifadebuyuruyor
lar.
Kelmadikkatveibretilebaklmazsabuhakikatiidrktenmahrumolankimse
ler,MsriAllahlkiddiasnakalktdiyehezeyanabalar.Allah,Allahdr.Msrise
Onun mazhar feyzi ilhsi olmu bir kuldur. Ne Allah, kul olur; ne de kul, Allah
olur.Bunuidrkiinirfanlzmdr.
Demir,atelekpkrmzolur.Benateimdiyecaizdir.Halbukidemirinatele
yaknlamasileatetebirnoksanlkgrlemez.Demirdedebirfazlalalktaolmaz.
Bu ne hululdr ne ittihd; yalnz yaknln feyzidir. Ate, atetir; demir de demir
dir.
Marif: Marifetin ouludur. Marifet: Bilmek demektir. Marifet: Bir eyi te
fekkr ile bilmek demektir. Burada maksat ilh marifet olan irfn
Muhammediyyedir.
Kenz: Hazne, define manasnadr. Ben gizli hazine idim hadisi kudssine
iretibeyniyyevardr.Mecazenztullahmurddr.Hak,kendinegrebiliniridi.
Bizleri yaratt, kendini bildirmek iin ilh murad ile alemleri yaratt. Ben cinleri
veinsanlar,ancakbanakulluketsinlerdiyeyarattm.
2239
Dl:Gnl,kalpmanasnadr.Basar,basiretdediklerioradadr.
Vassf : Vasftan mblaai ismi faildir. Burada ilmi ilhiyi bize bildiren,
zt celli samednyi bize anlatan ve tavsif buyuran Raslllah sallallh aleyhi
veselleminztvesftdr.
Vrnesiyim ben: Ykk bina harap olmu, yklm mahalle vrne derler. Bu
radaikimanavardr.
Birihakkattevhideulatm,mahvvcdettim,bendebenlikkalmad.Ben
likten hals oldum, ikilii terk ettim, hakikatime erdim, nefs sfatlar yok ettim.
Allah Telnn ahlak ile ahlaklann, Allahn sfatlar ile muttasf olup gereine
kavutumveilhsfatlarlabakabuldum.Bunedenlemertebeicemulcemde
yim. Srr Hakk arayanlar bana gelsinler, bizde ve benim mesleime sulukta bu
lurlar,demekisterler.
Dieri; defineler genellikle viranelerde bulunduu gibi irfan cevheride benim
vrnemdedir.imdifnvcudaaitnekadarhallervefiillervarsanefisveeytn
ile mchede ve mcdele yznden hepsini yok ederek ehli surete gre vrne
mislioldum,demektir.
Sizler de eer define aramak sevdasnda iseniz onu elde etmek iin benim

2239
Zariyat,56

vrne vcduma geliniz. Ben hakkati zttan ibaret olan o cevheri hmil, vrisi
ilmiahmedyim.SrrHak,feyzimutlakbendedir,diyeiaretbuyuruyorlar.
Buradatevhidbahriiindesadef,sadefiniindeincitevhdi efl,tevhdis
fat,tevhdiztadaiaretvardrgibihtrageliyor.
Benimilmimkatndamctehidlercizoldular,
Velilmilhnindelidivnesiyimben.
Mctehidlerbenimilmimyanndacizoldular,
Veli!Ben,lhlmindelidivnesiyim
lmiilh:harfvelafzsmayanilmiledndr.Bundazahiriflsetmitir.
lmimkatndabuyurmalarndanmaksadilimveirfnilhdir.
Mctehidlerdenmaksadilmizahirulemsnn en yksek mertebesindebu
lunanvehkmkaranlardr.
Buradaki ilmi mctehid, zahire id olup makam eriat, mertebei Msadr.
lmiilhilmibtndrki,makmhakikattirveHzraleyhisselmnmertebesidir.
Ancak mctehidnin diyebilecei Akl erdirmekten, anlamaktan ciz olmak, asl
idraktir gereince acz makmdr.. te benim mnev ilmime kar mtehidler
deacizlikleriniizharederler.
yle iken ben ilh ve lednnin ilmin deli dvnesiyim. nk Rabbim benim
ilmimiartr.
2240
ayetigereincebununnihayetiyoktur.
Mtehidlerin her biri zahir ilmin sonuna kavumu ve zamanlarna bulunan
evliyullahdan birine kavutuklarnda teslim olmulardr. Mesel mm zam
Efendimiz,mamCaferiSdkradiyallhanhnterbiyesindeikisenefeyzalm
larvekiseneolmasaydNumanhelakolurdubuyurmasbunadelildir.
Bumanalar,renmekle,tartmaylaanlamakmmknolsaydlemintop
ran banda tamak yarard. Bayezid ile Cneyd'in yz yl Fahri Raz'ye
mezliketmelerigerekirdi.BazantefsirdebazanKur'anKerim'deonayetime
yehasretekerlerdi.
Derlerki:FahriRaz,tefsirveKuranbilgisindebintopktharcamtr.Baz
lar da be yz top kt karalam olduunu sylerler. Hlbuki yz bin Fahri
Raz,Bayezid'inyolununtopranabileeriemez.Halka,kapyaaslr,amaoka
pdaeviniinigremezveanlayamaz.Halkakapnndndadr,evinizellii
isebakadr.Eviniindesultangzdeleriilehashalvetteyaamaktadr.Okap
nnhalkasdeil,penceresininhalkasbiledardadr.Buabalamavetartma
una benzer ki, sen bunu ilim yoluyla renmek istiyorsun. Hlbuki bu yolda
yrmekvesavamakgerektir.
2241
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem btn olgunluu ile gz nne getir.

Eer bir kimse btn halk okutarak yetitireceine inanyorsa, o her eyden
habersiz bir gvurcuktur. yle bir insann hi bir yetkisi, hi bir eyden bilgisi

2240
Th,114
2241

yoktur.Belkiakynndenbunainanyorsaondabirirfanvardemektir.
2242
Birerhlecihnnhalkbirbirrzoldular,
Cihnnhalkbirhlebirbirrzoldular,
Bubeyitcemulcemdenyanitevhdiztneesinemtarakolduktansonra
makmfarktasylenmitir.
EerinsannnefsindeehvetvektsfatlarolmasaidislikninAllahTelyo
lunda seyr ve slkuna gerek kalmazd. nk Allah Tel ile kul arasnda uzaklk
veyaknlkyoktur.
Beer,beerdir.Hak,Haktr.Neo,buolur.Nedebu,oolur.
Benimbirhlemeylimyok.Hakknbilmemnesiyimben,
Grenbink,grmeyenbirkdediklerimakamdr.
Bir gn elebi hazretleri (Allah Tel onun zikrini yceltsin) Hdavendigr

hazretlerinden:
NebilikniinAllahTelnnelisiMuhammedsallallhaleyhivesellem
ilesonaerdi.veRaslllahsallallhaleyhivesellem:Benhtimim(so
nuncuyum) ve ....fakat o, Allah Telnn elisi ve nebilerin sonuncusudur
2243
dedidiyesordu.Mevlnkaddesellhsrrahulazizbuyurduki:
Allah Tel nebilik ve nebiliin Muhammed sallallh aleyhi ve sellemle
bitmesiniistedi.Fakatnebiliksrassonbuldudailahlaneoldu?Tanrlkda
imidirveilahlksfatlarolankimselerdedaimamevcuttur.
2244
Bikllleminhalkbilirlerbendebirdertvar,
Bilinmezsevdiimkimdirneninmestnesiyimben.
Btnlemlerinhalkbilirlerbendebirdertvar,
Neyinsarhouyumvebenimsevdiimkimdirbilinmez
Ak lemi hallerinden haber veriyorlar. Halk lemin her biri bir havada iken
benim fevkalde hlim grrler, o l szlerimi iitirler, o halin iirlerini okurlar,
anlarlarki;Msrdahakderdine dmtr.Byleolmaklaberaberlemin halk
bundangaflettedir.Kimsebilmez,kimseanlamazki;benimakateimmuhabbet
legirynolduumkimdir?
Hermmetkendinebisinitakipedip:Eyfalan!bizeefaatet,eyfalanbize
efaat et! diyecekler. Sonunda efaat etme ii bana kalacak. te Makam
Mahmudbudur.
2245

2242
2243
Ahzb,40
2244
(YAZICI,1995),c.2,s.363,(24)
2245
Buhr,Tefsir,Bensrail,11,Zekt52.
eyhinbiribirgnelinebirelmaalmt,ZeyneddinKelus'densorduvededi
ki:
Ben Allah Tely grdm, ondan bir elma istedim, bana verdi. Sen Allah
Teldanneistersin?BayezidiBistam,AllahTel'danAllahTel'yistedi;fi
lankiifilanistedi.Zeyneddindedediki:
BendeAllah'danAllahTelyistiyorum.yleyse,senBayezid'inmer
tebesindesin,dedi.
2246
Eerkisretahirdegeldimlemimlke,
Nemziyem,nemstakbelhernnnesiyimben.
Eerkidnyalemine,srettesonradangeldimsede
Negemiim,negeleceimhernnnymben.
Geri ben beeriyyet itibariyle sonradan geldim. Mesel hicretin 1027 (m.
1618) tarihinde dodum. Fakat hakikatim itibariyle bana ne mazi ne mstakbel
yani ncelik ve sonralk veremez. Birliim ilh ilimde mevcud olmas sebebiyle
ruhum elest bezminde idi. Ancak hakikatim ondan da nce olduundan bana za
manmekntesiredemez.Zrzamanndameknndamevcdiyyetibendenson
radr. nk bunlar dnya leminin unsurlarndandr. Onun iin ben her nda zu
hurederim.
Yitrdmbenlii,benlikbanahakbenliindendir,
Tekellmdehitbgybetinkrhnesiyimben.
Benliimiyitirdim,benlikbanaHakkbenliindendir,
Konumaktagaybhitbnkrhnesiyimben.
Kulum bana nafilelerle yaklamaya devam eder.. hadsi kudssinin haber

verdiimakmlolankurbinevfildenilenmakamavsloluncaBendeben
likkalmad.Bendengrpiitenibildimki;olcnnimigereincefenfillahsr
rnaerdimveHakknbaksilebakoldum.Artktekellmdehitbgaybetinben
letioldum.YaniHz.MsaaleyhisselmaaatanBenAllahmhitabgelmitir,
aakelmavstaolurdainsnkmilolmazm?Yaratlitibriyledeilkmahlk
yani Nri Muhammeddir ki; o da nri ilhden vcda gelmitir. Bu itibrla da
benim varlm esasen Hakkn varlndandr veya Senin vcdun bir gnahtr
ki;onabakagnahkysedilmezgereincebykgnaholanvehimolanvar
lm ben yitirdim, kaybettim; u halde kalan varlk Allah Telnn varldr, de
nilmektedir.
Ben,bendeilim;bendediimsensinsen.denilmesibuvarlktankurtulann
krdr. Kendine vcud verir isen Allah Telnn vcuduyla ikilik kar. Benlik yani
herferdinnefsinde(Ben)denilenmndrki;kiininnefsiveztdr.

2246
(emsiTebriz,2007),(M.188),s.274

Hitb gaybet: Kudret ve kelm sfatlarn beyndr. Hitb gaybetten
maksad,kalbdetecelledenhitbilhyibeyndr.
Krhne: mlt yeri mnsndadr ki; burada ilh kudret kasdedilmitir.
Yani benlikten hals olduklarndan benlikleri Hakk benliinden ibaret kalm ve
szlerinilhhakikatlerolduununbeyandr.
Buyanandimeminvelipervnesiyimben.
Veli!Benbudevamlyananateinpervnesiyim
Bu makm beeriyyetten knca artk bende Msrlik ahsiyyeti kalmad.

Hidyete vesile olmak da kalmad. nk hakkatta hd mehdi Allah Teldr.
hussrhumrhiklliyyeyednd.uhaldeinsanmertebesindekibeerhalim
de mahv oldu. Ancak ancak ak kald. Her varlk mahv oldu, ak kald. ... Bugn
hkmranlk kimindir? ...
2247
hitabna ... Kahhr olan tek Allahndr.
2248
cevbnakverecek,diyorlar.
Kendisininmerebimsevdeolduundabenemicemlipervnesiyim
Tecelli seviyyede olduunda; Dediler sya Msri bir zaman, Bununla bir
oldudemisileMsr
Tecelli tmmei muhammediyye de olduklarnda; Niyaz taht bda nokta
olduAlininsrrnaolalmahrem
Buyuruyorlar ki; Hz. Ali kerremellh veche srrnn mahremi olmak Ben ve
Ali ayn nurdanz. hadsi erifi gereince kll tecelliyta mazhar olduklarn
beyndanibarettir.uhaldeMsrlikslkdakalmaz.
Msr s aleyhi'sselmdur bu hev szi degldr vahydr hem akla hem

naklemuvfkdurbenaramadumsenaradndabuldn.
2249
EyzlimhbirkitbdayazarmkisveMehddecclauyupherfitnesinde
ondanziydesa'yitmeklesolurveMehdolurdiy.Senonlarnfitnesineon
lardanilerigitmekilesveMehdveAllaholuruzmsanursn.
2250
NiyziMsrhakkndaBursevininyanlyorumlarbulunmutur.Buneden
leruhnimecradaonaHz.Pirinibirarmevcuttur.

2247
Mmin,16
2248
Mmin,16
2249
Msrsaleyhi'sselmdrbuhevszdeildirvahydirhemaklahemnakleuygundur
benaramadmsenaradndabuldun.
2250
Ey zlim h bir kitbta yazar m ki s ve Mehd deccla uyup her fitnesinde ondan
ziydesa'yetmeklesolurveMehdolurdey.Senonlarnfitnesineonlardanilerigitmek
ilesveMehdveAllaholuruz,oluruzmusanrsn.

[(Mehmed emseddin Ulusoy, Dildrems isimli kitabnda ) 9 aramba
Zilkde1313(22Nisan1986)senesindestanbulagetim,VefadaEfendiDayma
ve eyh Ahmed Efendiye urayp Edhem Efendinin akrabasndan Mehmed Ali
Beydeogecemisafirkaldk.FerdasPerembegnFatihegidildi,mehurtrbe
darAmiEfendi
2251
ilegrtk,Hazret,trbedeoturuyor,ihtiyar,nuranbirzat,
bizi sordu, syledik. Hazret (Ami Efendi), Msr deyince elini gsne koyarak
gzleriniyumdu,kaddesallahsrrahlazzdedi,birmddetmurakabedebulun
du. Sonra smal Hakk (Bursevi) dan bahs at, smal Hakk (Bursevi) benimle g
rmedi dedi, ben Mednei Mnevverede Hazreti Rasulullah ile mlak oldum,
iltifatbuyurdularamasmalHakk(Bursevi)ilegrmedidedi.
Dedim:Efendim!Belkibakabirmahaldeimitir?
Hayrdedimertebeizattecellsinemazharolanlarheryerdezuhurvebruzu
2252
zarurdirdedi.ZanedersemsmalHakk(Bursevi)nnHazretiMsrhakknda
kiitirazlarndandolayOnaolanibirarn
2253
telmh
2254
etti.]
2255

2251
(KABAKCI,2006)TezdeAliEfendigeiyor.Sehvenyazlmolmasgerekiyor.nko
dnemTrbedarAhmedAmikaddesellhsrrahulazztrbedegrevyapyordu.
2252
Bruz:Zhirolma,belirme,meydanakma.kmak.
2253
birar:krlma,gcenme.
2254
Telmih:Bireyiakasylemeyipbakabirmnaifadeiinszarasndamnalsy
lemek.mileszarasndabakabirmnayifadeetmek.
2255
(KABAKCI,2006),s.4344

159
Sevdimsenihepvrmyamadralanalsn,
Grdmseniefkrmyamadralanalsn.
Aldbenibendengetimbucnutenden,
Aklmdahihervrmyamadralanalsn.
Benvarlmattmdostvarlnayettim,
Herusluyabazrmyamadralanalsn.
Getimbendusandanktmbenodkkndan,
Heprzilevakrmyamadralanalsn.
Geldidiledildrmbuldumgliglzrm,
imdengerhepvrmyamadralanalsn.
Sengibuhzrsnherhlimenzrsn,
Ahvlileetvrmyamadralanalsn.
nbuldugnlyrimterkeyledimayrm,
mnileznnrmyamadralanalsn.
Msryevcbimknbiroldukamayan,
Tatileezkrmyamadralanalsn.
Grdmseniefkrmyamadralanalsn.
Grdmsenipekfakirimyamadralanalsn.
Rodos'a srld srada tekkedeki dolab alp kitaplar yama edilmi.

NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzbumnasebetlebugazelininisylemitir.
Hakbyleolmakisterbizmyamailhmzedahlidenlerbungrmiolsa
larvemnlardaolsadahlitmezlerdibizmarazumuzhnkryamaitdrdi
pdihaittibanbizdeyamaitdrdkimdipdihAllhunrzndayama
itdrmekisterorasnbizbilmezz.Allahbilridebilrseitsn.Birkimseziyde
teshr bilr imi hatrna gelmi ki her ey'in teshiri bana musahhardur, Allh
dabirteshrideymgreymdimivefknikonarkenimiatlam.
2256
Ald
2257
benibendengetimbucnutenden,

2256
Hakbyleolmakisterbizimyamailhmizekaranlarbunugrmolsalarvemnlar
da olsa karmazlard. Bizim maksadmz hnkr yama ettirdi pdiha ittib an biz de
yama ettirdik imdi pdih Allhun rzn da yama ettirmek ister orasn biz bilmeyiz.
Allahbiliridebilirseetsin.Birkimseziydeteshrbilirimihatrnagelmikiherey'intes
hiri bana kolaylamtr, Allh da bir teshr ideyim greyim demi vefkni konarken imi
atlam.
2257
:f.(Tebihvetliledat)Gibi.Dikkat.Ahenk

Aldgibibenibendengetimbucnvetenden,
Herusluyabazrmyamadralanalsn.
Herakllyapazarmyamadralanalsn
Getimbendusandanktmbenodkkndan,
Heprzilevakrm
2258
yamadralanalsn.
Getimbendvehrettenktmbenodkkndan,
Heprzilevakrmyamadralanalsn.
Geldidiledildrmbuldumgliglzrm,
imdengerhepvrmyamadralanalsn.
Geldidilesevgilimibuldumglbahemingln
imdengerihepvrmyamadralanalsn
Sengibuhzrsnherhlimenzrsn,
Ahvlileetvrmyamadralanalsn.
Sengibvehzrsnherhlimigrrsn,
Hallerimiletavrlarmyamadralanalsn.
nbuldugnlyrimterkeyledimayrm,
mnileznnrm
2259
yamadralanalsn.
nkbuldugnlyrimterkeyledimbakalarn,
mnileznnrmyamadralanalsn.
Msryevcbimknbiroldukamayan,
2260
Tatileezkrmyamadralanalsn.
Msryevacibimknbiroldukamayan,
Tatilezikirlerimyamadralanalsn.

2258
Vakar:Arballk.Halimveheybetliolu.Nmusumuhafazaymucibhaslet.Temkinli
lik.Azametveizzet
2259
Znnar:p.Hristiyanrahiplerininveyaputatapanlarn,papazlarnbellerinebaladk
larrmekuak.(Rkamniolduuiinkuanlmasslmiyettekfralmetisaylmtr
2260
Ayan:(Ayn.C.)Gzler.Biryerinilerigelenleri.Mecliszalar.Senatozalar.Muay
yenvemahhasolaneyler.Altnlar.Kaymakam

160
Teneibahrmhtolandilereneylesin,
Ttiiskkerfenuftdeyekeneylesin.
Craisahbiztnediptemkinbulan,
Afitbolangnltelvnimehveneylesin.
Arifinesrrsettrolduunetmeaceb,
Tnederzhiddenilendiviserkeneylesin.
deminvechindeHakkgrmediiblsilin,
Sretgrdbireklimunakkaneylesin.
CanNiyzehliakanaziknevazeder,
Ehlinefsolaniitmezdilimevveneylesin.
Teneibahrmhtolandilereneylesin,
Ttiiskkerfenuftdeye
2261
ke
2262
neylesin.
Bykderyayarzulayangnleserpintineylesin,
Papaanaekersaandknolanaakeneylesin.
Birincibeyittegeenengindenizesusambirgnlesuserpintisineylesin,ya
ni tevhid ehline ilmii rusm (resm ilimler) ne yapar? O resm ilimlere hi iltift
etmez.Tevhidiefl,tevhidisft,tevhidizttelvinmakmlardr,yanirenklen
memakmlardr.Cemmakmisetemkinmakmdr,yanivakr,sebt,arba
llk makmdr. Hazretil cem makm yine telvin makmdr. Ahadiyyet makm
temkin makmdr. Temkin ehli olan, yani Ahadiyyet makmnda bulunan bir
kimse bir daha telvin makmna inmez, ancak tevhid mertebelerini bakalarna
retmekiinolabilir.
Craisahbiztnediptemkinbulan,
Afitbolangnltelvnimehveneylesin.
Biryudumztnikisiniiipsakinolan,
Gneolangnlaynrenklerinigibieylerineylesin.
Arifinesrrsettr
2263
olduunetmeaceb,
Tn
2264
ederzhiddenilendiviserkeneylesin.
Arifinesrrnsaklarolmasnaarma,
Hogrmeyenzhiddenilenisarholuubykolanneylesin.

2261
ftade:f.Dm.Fakir,biare.k,tutkun
2262
Ke:Yaszpeynir
2263
Settar(e):rten,kapayangizleyen.Enokgizleyenverten
2264
Tan: Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek. Kfret
mek.Muhalifiniddialarnrtmek.Vurmak.Duhuletmek,dhilolmak,girmek

deminvechindeHakkgrmediiblsilin,
Sretgrdbireklimunakkaneylesin.
deminvechindeHakkgrmedilnetlenmiibls,
Sretgrdbirnakilenmieklineylesin.
nsanbilmediieyigrmez.blismeleklereuzunsrehocalkyapncaherey
denhaberiolduunuzannetti.Bilmediieyleridegrmektenacizkald.
[Mesela; bir kii geceleyin bir ehre girmek isterse, yolu bilmezse, yol ze
rindehaydutlarolduubildirilseveyabilse,ikieyemuhtaolur.
Birifener,ikincisirehberdir.
Buna gre nefis yolunda; fener esaslar, yol usul, rehber yol gsteren dir.
Terbiyede gidecei ehirde hakikt ehri yani insan olmann srrna kavumak
tr.
Eerfeneriolsa,rehberiolmazsaisteinekavuamaz.Fenersizgidecekolur
sabuseferdeyolunukaybediptelefolur.Rehberiolsafeneribulunmazsa,reh
berinigremezyolukaybeder.
Beynimizsadecemmknolduunainandmzgsterecekekildealr.
rnekleri daha nce iimizde var olanlarla artlanma yollu eletiririz. Doru
olduuna inandm harika bir hikyeye gre Kzlderililer Karayip Adalarndaki
yerli Amerikan Kzlderiler Columbusun gemilerinin yanatn grdkleri za
man onlar hibir ekilde grememi. nk daha nce grdkleri hibir eye
benzemiyormu grememiler. Columbusun donanmas Karayiplere vard
zaman hibir yerli gemileri gremedi ufukta var olmalarna ramen. Gemileri
gremeyilerininnedenibeyinlerindeyelkenlilerinvarolduunadairbirbilgiya
da deneyim bulunmamasyd. Bu yzden bakan, okyanusta dalgalanmalar ol
duunufarkeder.Fakathigemigrmez.Sonucanesebepoluyordiyemerak
etmeye balar. Bylece her gn kp bakar bakar ve bakar. Ve belli bir zaman
sonragemilerigrebilir.Vebirkezgemilerigrdzamangemilerinoradavar
olduunuherkeseanlatr.nkherkesonainanmtrvegvenmitironlarda
grrler.
2265
]
2266
Ehlinefsolaniitmezdilimevveneylesin.
Nefisehliolaniitmezgnlpheliyineylesin.
[Ak ne eydir, nasl olur der isen, sana bir temsil ve hikye ile ak beyan
edeyim. Bir deveci, devesini kaybedip aramak iin sahralara uraya buraya gi
derimi.Birsahradabiremebandabirkzgrm.Muratetmiki,bukza
sualedeyim,belkideveyigrmtrdeyipyannayaklapkzdandevelerisual

2265
(KuantumFizikBelgeseli)
2266

etmi.Kzonacevabndademiki,
Beni babam daymn oluna verecektir. Ben ona varmyorum, istemem,
benfilnavaracam!Devecitekrar:
Kzmbensendendevelerisualediyorum.Tekrarkzcevabnda:
Canm emmi, dedim ya, ben ona varmayacan, filna varacam demi.
Devecibirkadefatekrartekrarbyledemiise,defaydaetmeyipyineokendi
efkrn sylyor. Deveci anlam ki, buna ii anlatveremeyecektir, oradan git
mitir. te ak ilhde olan zat byle olmal, yani ak ilhden baka bir ey
bilmemelidemektir.]
2267

2267

161
6+5=11
Kanbirmridikmilisteyen
YetiElmaldammiSinana
2268
Kalbmmarazndankurtulamdiyen
Geriherkedeeyhimdiroktur
Bindebirinin(kim)irfanyoktur
MridikmilimtarkiHakkdr
Allahfillhirdyolunadurmu
Yollaehlindenuslnalm
Sinesinrileeyle(ce)dolmu
EriElmaldammiSinana
yetinhadsinsrrnanlayan
Dimtevhidilegnlneyleyen
BreMsrninszndinleyen
EriElmaldammiSinana
Kanbirmridikmilisteyen
Hanibirmridikmilisteyen
MMSNANkaddesellhsrrahulaziz
2269
HAYATI
TarkatvehakkatinrehberiolanmmSinan'nasladYusuftur."mmSi
nan"veya"Sinanmm"lakabylatannmtr.
Doum tarihi kesin olarak belli deildir. Baz ipularndan hareket ederek
doduu seneyi tahmin olarak tesbit etmek mmkndr. yle ki, XVII. yzyl
mutasavvfairlerindenNiyziMsr, mmSinan tarafndanyetitirilmitir.O,
bazeserlerindemridindendebahsetmitir.Bunlardanbirisikendielyazsyla
mevcut olan "Htrt"
2270
dieri de, "rfan Sofralar"
2271
adl eseridir. Niyzi
Msr nin, eyhinin vefatna dt tarih iirinden anlalaca zere, mm
Sinan 1067/1657 senesinde Hakka yrmtr. Bu tarihte Niyzi Msr krk

2268
2269
(TATI,2007),s.93132,ksaltlarakalnmtr.
2270
bkz.KelmatKudsiyye,BursalHalkKtp.OrhanGaziBl.Nu:690)
2271
(ATE,1971)

yanda,stadisedoksanyanzerindedir.DoumtarihinibulmakiinHakka
yrytarihiolan1657'denenazdoksansenegerigitmemizgerekmektedir.Bu
dabize1567tarihiniverir.
mmSinan,HalveterknbyklerindenEroluNuri'yemensuptur.Erolu,
1603 senesinde Hakka yrmtr. Bu erknda yetien mridler posta getik
lerindeenazkrkyandaolmakzorundadrlar.mmSinanirdpostunaotur
duunda 40 yandan daha kk olamayacandan dolay, 1603 tarihinden 40
seneevvelinegidildiinde1563tarihikarmzakar.Buikiipucunadayanarak,
mm Sinan'n 15631567 yllar arasnda, byk bir ihtimalle 1567 senesinde
doduusylenebilir.
mmSinan'nailesihakkndabilgilersnrldr.Ancak,onunoullarndanikisi
bilinmektedir. Sleyman Hakir ve Selm Halil isimlerindeki her iki olu da, ba
balantarafndaneitilmilerdir.SleymanEfendiiirlerinde"Hakr"SelmHalil
Efendide,"Selm"mahlasylaiirleryazmtr.
Elmal'ymanevahsndatemsiledecekkadarhretsahibiolanmmSi
nan,MustafaLutf'nin;
Zahirdedrahnubtndacevhirdn
Elmaldeyipgemezbirdilkiolainsn
beytinde belirttii zere, gerekten de, devrinde geni bir kitleyi tesiri altna
alm,ilmivefaziletiylepekokkiiningnlndetahtkurmutur.Bubykmu
tasavvfnhretineoranlahayathakkndabildiklerimizoldukaazdr.
mm Sinan, Halveti erknnn byklerinden Erolu Nuri'ye mensuptur.
eyhi Erolu Nuri 1603 tarihinde Hakka yrynce, onun yerine ird postuna
gemitir. Bu arada sadece tasavvuf eitimle megul olmayp, bugne kadar
gelenvekendiadylaanlanmedresedezahirilimlerleilgiliderslerdevermitir.
mm Sinan, 10. 04. 1657 tarihinde Elmal'da Hakka yrmtr. Bu tarihle
ilgilibelgelermevcuttur.Bunlardanbirincisi,NiyziMsr'yeaittarihmanzume
sidir. Elmal le Halk Ktphanesi'ndeki bir Mecmua iinde (Nu: 43/2, s. 400)
bulunaniir,"VelehuMersiyyeiTrhieyhmmSinank.s."balylakaytl
dr:
Uradcanyinematemstne
Olmayabirnlenlemstne
Cnudilmeksfumahsfoldular
Karagndodubuhanemstne
Feyziminsuyuyerindenodkar
Yararbanakiyanamstne
Yklpmeyhanehimeykalmad
Bireikbulammyatamstne
GeldieyhiminNiyztrihi
Sankyametkopdulemstne
Sene:1067(M.1657)

mmSinan'nHakkayryileilgiliikincibelge,yineaynMecma'da(s.
36) bulunmaktadr. mm Sinan'n olu Sleyman Efendi tarafndan yazlan bu
bilgileryledir:
"Merhum ve magfrunleh mm Sinan Efendi ismuhu Yusuf Efendi. Dr
dnydandrhireteintikletdiiseneseb'asittnelf.MedfnfElmal.Sene
1067.
Fehri Cemziye'lhirin yigirmi besinci gecesi vki olup dnydan hirete
intikledipsalgndahveikbrdanhkisiyahataprld.
Nevverallahumerkadehuverahmetullahivekuddisesrrehu."
Sleyman Efendinin bu kaydndan, mm Sinan'n Hakka yry tarihi 10
Nisan1657,Salolduuanlalyor.
Yine Hakka yry tarihi ilgili bir dier belge Mstakimzde Sleyman
Sadettin'in"Mecellet'nNisb"ndakikayttr:
"Sinan mm, eeyh Ysuf Sinneddin elElmal, eyh'l Msr Muhammed
NiyzvemriduhuTuvuffiyekable'lmieba'delelfivehuvegayru'eyhmm
Sinanvehuvekadmnminhubimietiseneevezyed."
2272
Mstakimzde'nin bu kaydnda, Hakka yry tarihini 1100/ M.1688 ek

lindetesbitetmesidorudeildir.
YusufmmSinanelHalvet'nindoumyeri,erkn,Hakkayrytarihive
kabri saadeti bilinmekte, ailesi ve renim hayat ile ilgili bilgiler yetersiz kal
maktadr.
Elmal'daki kabri saadeti ve dergh, gnmze kadar bir ziyaret yeri olmu
tur. Kendi adyla anlan caminin duvarna bitiik olan eski 1926 da yktrlm,
yenitrbe,camiyebitiikolarak1959dayaplmtr.
ERKNIVESLSLES
mm Sinan, Halvetiyye erknnn Ahmediyye ubesine mensup bir sfidir.
SilsilesiEroluNuriveVhibmmvastasylaHz.Raslllahsallallhaleyhive
selleme kadar gitmektedir. Bunu, yazd manzum silsilename anlatmaktadr.
mmSinan,dvnnda,mridiErolu'ndanyleszeder:
Busrraerdiimhlimsorarsan
Bakodumbirzamanyollariinde
mmSinaneydrEroluderler
sminieyhiminilleriinde
*
YlhsenmededeylekibummSinan
Aldanpdmeyetkimbundamekrilela

2272
Bu ibarenin evirisi yledir: eyh Ysuf Sinnddin Elmal, Msr Muhammed Niya
zi'nineyhivemridi1100/M.1688ylndavefatetti.BueyhmmSinan'danayrdr.
mmSinan,bundanyzylyadadahaokeskidir.)(Mstakmzde,Mecellet'nNisb,
Vr.260a).

PirihemazizidirEroluhrmetineklnazar
Tvarpderghnaolztnsnbula
mm Sinan, Erolu'na mensup olmakla birlikte, Niyzi Msr'nin rfan Sof

ralarn yazan rencisi Kri Msr Mustafa Efendi'nin kaydettii bir nottan
rendiimize greyediismiErolu'ndantamamladktansonra, hilafetmakamn
(esmsn) Vhib mm'nin Denizlili halifesi Mazhar Sultan'dan almtr Krii
Msr'ninverdiibilgiyledir:
"mm Sinan Elmall kaddesellh srrahulaziz hazretlerinin olu Murtaza
elebi'den iittiime gre mm Sinan kaddesellh srrahulaziz yedi usli es
may nce Sultan Erolu kaddesellh srrahulazizden alm, onun vefatndan
sonradafr'esmilhiyyeyideAbdlvehhbSultannhalifesiMazharSultan'
dan terakki eylemitir. Mellif Hazretleri (Niyzi Msr) ise, esmay eyhi mm
Sinan Elmall kaddesellh srrahulazizden alm. Onun vefatndan sonra da, iki
ismimmSinan'nhalifesiKtahyalMslihddinEfendi'denterakkieylemitir.".
(NiyziMsr,A.g.e.,s.95).
mm Sinan hilafet makamlarn tekmil ettii eyh mer Mazhar (Vhib
mm)ileilgilibirimedhiyedierimersiyeikiiirkalemealmtr.Matlalary
ledir:
Eycanlariindecnfedadryolunacnba
BehakkyetiKur'nfedadryolunacnba
Gnllerderdinedermanfedadryolunacnba
EfendimMazharSultnfedadryolunacnba
*
Arzlaypgeldimyinekapna
EfendimMazharSultnkandasn
Yzsrmekisterizsenintapna
EfendimMazharSultnkandasn
ESERLER
Edebiyattarihimiziinde,mmSinanmahlasvelakabylahretbulanikimu
tasavvfairvardr.Buikiair,birbiriylekartrlagelmitir.Bunlardanbiride m
m Sinan'n asl ad brahim'dir. Halvet okulunun Sinniyye koluna mensuptur.
Karaman veya Bursa'da domu, 1568 tarihinde stanbul'da Hakka yrmtr.
Bu mutasavvfn, iirlerini ihtiva eden bir mecmuas bulunmaktadr. Sz konusu
iirler, Yunus Emre tarzyla yazlmtr ve Yusuf mm Sinan'n iirleriyle karacak
kadarbenzerlikgstermektedir.
YusufmmSinan'nikieserivardr:
Kutb'lMan: nsan hakikatin tenezzl ve tekmln, yani devir konusunu
anlatan tasavvufi mensur bir eserdir. Mellif hatt Elmal'da mevcut iken kaybol
mutur.BilinenteknshaszmirMillKtphanesi'ndedir(bkz.Nu:2011;vr.63b
74a). Yazmada, Sinan mm'nin mridi Erolu'nun da tasavvufi bir risalesi mev
cuttur.Sonvarakta,Sinanb.brahimkaydvardr.

Eser,saltuselmdansonra"Ammaba'd:ylema'lmolaki,burisaleinsann
lemi ervhdan lemi suflye ne tarkle nzul edip ve ne tarkle urc edecein
beyneder."eklindedevametmektedir.
mm Sinan'a gre Allah Tel nce Muhammed nuru yaratm, ona usli
esmay telkin etmitir. Bu tevhidin ve esmann nuruyla da btn lemleri yarat
m(yaratmakta)dr. Mellif, eserinde insan hakikatin, nzuln ve urcunu yani
iniveykselimertebelerinibirbtnolaraksemkavramylaaklamaktadr.
Eserdenzulsrasyleverilmitir:
1HakkatiMuhammediyye,
2Hakyknsn,
3lemiLht,
4lemiCeberut,
5lemiMelekt,
6Ar,
7Krs,
8YediGk,
9Heyla.
10Tabyi'hnevemeni.
11Anarahmi,
12Ceninveocuk.
Semkelimesini"devr"anlamndakullananmmSinan,bukavramblme
ayrmakta, her blm ayrca kendi iinde er ksmda deerlendirmektedir.
Semntamambylecedokuzblmolmaktadr:
1Semiul:
Buseminsannlemiervahtakisemdr.
aHakkatiMuhammediyye'ninsem,
bHakykinsnn(aynsabitelerin)sem,
cHakykinsnnmelektalemindekisem.
2Semivust:
Busem,insannmlkalemindekisemdr.
aNefsnveeytansem,
bCismnvenrnsem,
cMridlerehas,ruhanveinsansrrnrcuuylailgilisem.
3Semiuhr:
Busem,insannhiretalemindekisemdr.
aNefsinsannhirettekicezayadayalsem,
bTalipveariflerinhirettekimkafatadayalsem,
cnsansrlarna(aynsabiteye)dnenHakkdostlarnn"Hazreikuds"te(Al
lahTel'nndostlarnnruhlarnntoplanacaklarmahalde)zttecellsiyleyapa
caklarsem.
2.Dvnlahiyat:mmSinan'nilhlerimrettepbirdvndatoplanmve
YalvaleyhSleymanEfenditarafndaneskiharflerlebastrlmtr.Ktphanele
rimizde10'ayaknyazmanshasbulunmaktadr.

Yusuf mm Sinan'n edebiyat tarihimiz iinde adn duyuran eseri, phesiz
Dvnlhiyat'dr.Divndakiiirler,elifbeiletertipedilmitir.Bueserde,ikiyz
kadar ilh ve nutuk mevcuttur. inde az da olsa, tasavvufi muhteval tevhd,
mnct,itif,na't,devriyye,hayvnnmetrlerindeiirbulunmaktadr;
mm Sinan, iirlerinin byk bir blmn aruz vezniyle ok azn heceyle
yazmtr.BuiirlerdeO,mmSinanveyaSinanmmmahlasnkullanmaktadr.
Mutasavvf,tpkkendisiniyetitirenEroluveVhibmmgibi,YunusEmreslu
buyla kaleme ald ilhlerde genel olarak Allah Tel ve Raslllah sallallh
aleyhivesellemsevgisini,hakkak,nefisterbiyesini,ilhmertebeleriveinsan
kmilinzelliklerinidilegetirmektedir.Diervahdetivcdmensuplarndagrl
dgibimmSinan'dada,derinbirAllahTel,varlkveinsanuuruvardr.O,
buanlaynkanebirsluplaaktarmaktadr.iirler,sadesaylabilecekbirTrk
eilekalemealnmaklabirlikte,basitdeildir.Mahallmotiflervetasavvufstlah
lar,ilhlerdekisadeliiderinlikveedeblikkazandrmaktadr.
mmSinan,iirlerindenanlaldkadarylaaynzamandanktevemizahtan
holanan bir halk adamdr. iirlerindeki mizah unsurlar, halk deyimleri, tevriyeli
vecinaslifadelerOnun,insanlardakiolumsuzynlerivetoplumsalzaaflarortaya
koyarken mracaat ettii ifadeler, gl bir slupu olduunu gstermektedir.
Mesela,tasavvufvederininceliklertadnainandmzaadakiathiyye,ger
ekleri mizah yoluyla dile getirmektedir. Bu iir ayn zamanda Yunus Emre'nin
"kdmerikdalna"msraylabalayanmehurathiyesininnaziresiniteliindedir:
Leylekbinyapmaa,cemeylemicamn
Kurnadzerkabaktan,hammmclkzamri
Kartalkadlkalm,saksaanmuhzrolmu
Kurbaayeilgiymi,eydrbenememri
Kuzgunkarpuzeylemi,birardcnbana
kmbirsuboasuurlaypkemiri
Derdikkavakyapran,kaftanedipgiymee
Unyourdunsamradan,etmekedipsatmaa
Keysakn,ekitirsin,gafilolmahamn
Kuyumcusunkalpazanustagersinibozan
Altungmsatarsn,bakriledemiri
mmSinanbuszn,mansnanlayan
brahim'inputunubulsa,ykaryemiri
2273
Tasavvuf edebiyatmzn gl temsilcilerinden olan airimizin tesiri zellikle

Elmal ve evresinde, Afyon, Denizli, Uak ve Ktahya gibi ehirlerde younluk
kazanmaktadr. mm Sinan'n hreti daha sonra rencisi Niyzi Msr'nin va'z
ve sohbetlerinin etkisiyle saray evresine kadar ulamtr. mm Sinan, devlet
ricalinin istei zerine, oullarndan birini Msr'yle beraber bir defa stanbul'a

2273
(iirinyorumuiinbkz.Ahmetgke,Vhibimm'denNiyziMsr'yeTrkTa
savvufDncesindeMetaforikAnlatm,Van2005.).

gndermitir.
Saray evresine kadar uzanan bu tesirin dnda meclislerde okunan bestelen
mi ilhleriyle, olaanst halleriyle, ahlk ve faziletiyle, yetitirdii sanatkr sfi
airleriyleO,edebiyattarihimizindikkatedeerahsiyetlerindenbirisidir.
mm Sinan'n nemli bir zellii de, mderris olmasdr. O, gndzleri kendi
adylaanlanmedresedederslervermi;geceleridekendievindetasavvufsohbet
leriylesfilerieitmitir.
mmSinan'nbtnbuzelliklerininyannda,anlmasgerekenbirbakazel
liidahavardr.Oda,anda,toplumdan,toplumundertlerindenkendinisorumlu
tutmas ve sorumluluk uuruyla hareket etmesidir. mm Sinan, btn kmil mu
tasavvflarda grld zere, hayatn iinde yaayan ve topluma nemli tesirler
brakan sflerden birisidir. O, gerek yaayyla ve gerekse iirleriyle tasavvuf
dnya grn ortaya koyarken, ayn zamanda an eletirmekten de geri kal
mamtr.uiir,onunDivn'iindebutreletirilerininendikkatiekenlerinden
birisidir:
Eygnlbakkinatagrcihannhlini
Ahirolmudurzamannva'desigzlebunu.
Ziraokdrlalmetzahiroldubirbirin
Markumaribarasgeydicehlinzulmn
FakirinhlinsorarsanprikyetTanr'dan
Hrsunefsinivsylaeytnalmsabrn
Hubbdnybalylayapdhayrnkapsn
Kaplamdrhrsugafletaniynngnlini
liminilminsorarsanyledirbahsimdm
Ebcedrensebirolansatmakisterilmini
Hrsdnynnelindenbakmridinengine
Amakisterlermeyhperdesindensrrn
Pirleringnlndeyokdurhergizlmkorkusu
Sankiolhubbzamandrgzlerisenkavlini
Nehatunlardahayvarnekzolandaedeb
Neyiitlerdekemltvargrelerfi'lini
Mescidinkaplarnayapdevlerankebt
ncematyokimmnte'sreylemezn
Pdihlardrdadlindefterinyakdoda
Sadlarbelerhkimlerhalkazulmnodunu
Zulmgafletdencihanututuupparparyanar
Gussasndankimsebilmezkimseninahvlini
Zulmgafletdencihanututuupparparyanar
Gussasndankimsebilmezkimseninahvlini
Arifolanbildiibliserisininengini
Herkiininstnekldhavalecehlini
FilimutlakdrolHakknfeknemrindedir
Herneisterseklarolkimseykmazhkmn

Lutfanndrkahranndrderdanndermanann
Lutfinkldhavalekullarnakahrn
EySinanmmnazarklolmatevhddencda
Pdihlarpdihpekbilireflini
RENCLER
mm Sinan, kendinden sonra, tasavvuf eitime yetkili nemli sfiler yetitir
mitir.
Bunlardan biri Ktahyal Glabolu Asker (hyt. 1693, Afyon)'dir. Tasavvuf bir
dvn, bir mesnevsi ve Slku's Slikn fi Beyn Esrri'lrifn adl mensur bir
eserivardr.
mmSinan'nbirbakarencisi,MehmedEfendi'dir.MehmedEfendiUakl
dr. mm Sinan, 1647 senesinde Uak'ta onu ziyaret etmitir. Niyzi Msr'nin
mm Sinan'a, bu ziyaret srasnda biat ettiini biliyoruz. Niyz, 1078/1682 sene
sindevefatedenMehmedEfendiiinbirtarihdrmtr:
HsnihtemineNiyzdeditrihinann
AllahAllahdedivkldbekayairtihl
mmSinan'nbirbakarencisiMuslihddinMustafaUk'dir.Hayathak
kndafazlabilgimizyoktur.Elmal'daki43numaralMecma'nn218307sayfalar
arasndamrettepbirdvnbulunmaktadr.Budvndakieceredenrendiimiz
kadarylaMuslihddinMustafa'nnsoyuHz.Ebubekirradiyallhanhadayanmak
tadr.iirlerinde"eyh"mahlasnkullanmtr.
mmSinan'nrencilerindenAhmedEfendide,Matlamahlasylaaruzvehe
ceyle ilhler yazan bir airdir. Elmal'daki 43 numaral Mecmua'da elli bir iiri bu
lunmaktadr.
MftDervveyaMfteyholarakbilinenavdaroluAhmedEfendide,m
mSinan'nyetitirdiisofilerdendir.MehurmutasavvfairGaybSun'ullahbaba
sdr.Gayb,Mes'eleiSlkadlrisalenindibacesindebabashakkndaunlarsy
ler:
"Mezkr Sun'ullah Efendi Mft Dervi denmekle maruf eeyh Ahmed
EfendiibneeyhBeirEfendininoludur.MezbreyhAhmedEfendiMedinei
Ktahya'ya on sekiz yl mft olup ba'dehu mftilii terk edip Elmall mm Si
nan Efendi Hazretlerinden bey'at eyleyip teslimi kll olmudur hir'lemr
ird olup tarki halvetiyyede kmil mrid oldu. Amma evvel mft iken gayet
mnkirinden idi. inkrdan geip ikrara geldii kssai drzdr. Bu mahalde zikr
olmasmmkindeildir.Fefehm."(Bkz.AlahiyatFak.Ktp.Yz.Nu:1468).
MftDerv'iniindearuzveheceyleyazdiinde172iirbulunandvnila
hiyat vardr.
2274
iirlerinde Mft, Mft Derv ve az da olsa avdarolu,
avdaroluAhmedmahlaslarnkullanmtr.avdarolu,dvnndanrendiimi
ze gre, Fuss, Ftuhat, hya, Nefeht gibi eserleri okumutur. Esasen Elmall

2274
(Bkz.M.Tatc,C.Kurnaz,avdaroluMftiDervi,Ankara1999)

Halvetlerin tamam bu eserlerden haberdrdr. Mft Dervi'in Mezar Ktahya
Kabristan(Msalla)'ndabulunmaktadr.Manevsilsilesinianlattiirindemridi
mmSinan'danuekildeszeder:
Hepisininfeyzigelsinisteyeneyhindebulsun
mmSinanhimmetklsnbizionlardanayrma
mmSinan'nenhretlirencisiNiyziMsr'dir.Niyazi'ninMsr'datahsil
de bulunduu ve Bursa'da ikamet ettii gnlerde grd ryalarla hayat dei
mi,nihayetbirvesileileElmallmmSinan'aUak'taintisapetmitir.
Msr,mmSinan'nyetitirdiiiindekendisinindebulunduubekiiyi,"be
er"diyeniteler:
Msr, bir iirinde, btn bilgi ve kabiliyetinin stadndan kaynaklandn, elde
ettiihertrlbilgivesrrnkendisineonuntarafndanverildiinianlatr.O,"Eyle
sin Allah ok tahiyyt" matla msrayla balayan iirini bandan geen yle bir
olayvesilesiylesylemitir.
Msr, slkunu tamamlamak zere olduu gnlerden birinde, bir cuma gn
mridinin istei zerine halka nasihat etmek zere krsye kar. Va'za balaya
ca srada dili tutulur ve konuamaz. Bu halin mm Sinan'dan kaynaklandn
anlarvetevazuylayznebakar.Buesnadadilizlrvekonumayabalar.Bu
nunzerineva'zsrasndadoalamaolarakuiirisyler:
EylesinAllahoktahiyyt
Anakimverdiilmigyt
GizlisultndrsrrSbhn'dr
Mridicandrhepmaklt
Kutbhalaykbahrhakyk
Ferdicmi'dirhepmakmt
Eynicecanlaryarnbekler
Bulmadkderlerbundalezzt
Bizbeeridikkdkbirdemdeyolagirdik
Krkyldapreerdikbusohbeteerince
NiyziMsr,gerekrfanSofralar'nda,gerekseilhlerindemmSinan'amen
subiyetindeneitlivesilelerlebahseder.mmSinan'abiativesilesiyleugazelini
kalemealmtr:
Aknmeyinebenkanageldim
evkinodunahoyanageldim
em'itevhdigrdmyaklm
Gitdikarrmpervanegeldim
Halkaizikrikurmuklar
Bendesahnndacevlnageldim
Mecnn'umbugnLeylderdinden

N'eylerimakldvnegeldim
Derdicanannadyareler
Barmstndedermanageldim
mmSinan'nhkipyine
Srmeeyzmsultnageldim
Yaremibildimyrimdenimi
BundaNiyzLokmn'ageldim
Bir ara eyhinin oullarndan biriyle stanbul'a giden Msr, geri dndnde
Elmal grndnde bu beldenin madd ehresiyle Yusuf mm Sinan'n manev
ahsiyetinizdeletirerekirticalenubeyitlerisylemitir:
Dostillerininmenzilikeylgrnd
DerdidiledermanolanElmalgrnd
TenYakbunungzlerialsaacebmi?
CanYsufununglyznnhligrnd
BuiiriniHtrat'nadakaydedenNiyziMsr,"AzizimmmSinanHazretle
rini ziyarete giderken Elmal grndkde tul etmi idi bu iir"
2275
diye bir akla
madabulunur.
NiyziMsr,mmSinan'a1647senesindeintisapetmi, dokuzsenesren
eitimdensonra1656senesindeiradamezunolmutur.
Araypbulankulluunklan
Telkninalanbulduhlt
ehriElmalcandabulmal
mmSinan'drhretizt
eyhiniHakbileyNiyzkim
PryzndendirHakhidyt
Niyzi Msr, Htrt'nda da zaman zaman mm Sinan'dan sz eder. Bu

anekdotlardanbirisiyledir:
"Bizimazizimizkendieyhi(DenizliliMazharEfendi)'ninoluZuhuriEfendider
leridi.Elmal'yageliyorhaberiniidincekarkmlar,uzaktanbirbirlerinigrn
ce atlarndan inmiler yz stne dmler. Srne srne kavuup iki tarafdan
olandervilerbirgarrkoparmlar.Gykyametdenbirgnolmu..."
2276
BusatrlardanmmSinan'nsonderecemtevazbirkiiolduuanlalmakta
dr.
NiyziMsr,eyhulEkber'ebenzeyenfikirleriyle,yazmolduuotuzdanfaz
latasavvufeserivebilhassaYnusEmreslubuylakalemealddvnylainsanlar
zerindebyktesirlerbrakanmektepbirmutasavvftr.

2275
(KelimtKudsiyye,vr.90b)
2276
(bkz.KelmatKudsiyye,vr.40a).

mmSinan'nyetitirdiirencilerindenbirisideairAsker'dir.Asker,aslen
Ktahyaldr. Ancak ird greviyle Afyon'a gnderilmi ve burada yaamtr. As
ker'ninDivanndada,mmSinanileilgilibaziirlerbulunmaktadr.
KtahyayaknlarndakiAslan'daoturanSubhmahlaslbirsfiairde,mmSi
nantarafndanyetitirilmitir.
2277
Kalbmmarazndankurtulamdiyen
Kalbimhastalndankurtulsamdiyen
Geriherkedeeyhimdiroktur
Bindebirinin(kim)irfanyoktur
Geriherkedeeyhimdiyenoktur
Bindebirinin(kim)irfanyoktur.
Yollaehlindenuslnalm
Yoluylaehlindenuslnalm
Sinesinrileeyle(ce)dolmu
EriElmaldammiSinana
Sinesinrileyle(ce)dolmu
UlaElmaldammiSinana
Dimtevhidilegnlneyleyen
Dimatevhidilegnlnileyen
Ayetlerinsrrnanlamakiintevhidinnaihtiyavardr.Mesela:
Onlardan, kar ile kocann arasn ayran eyleri reniyorlard
2278

2277
(TATI,2007),s.93132,ksaltlarakalnmtr.
2278
eytanlarn Sleyman'n hkmdarl hakknda sylediklerine uydular. Oysa Sley
man kfir deildi, ama insanlara sihri reten eytanlar kfir olmulard. Babil'de, melek
denilenHarutveMarut'abireyindirilmemiti.BuikisiBizsadeceimtihanediyoruz,sakn

buyurulmutur. Zahir ehli, tefsir ederken, erkekle kadnn arasn ayrrlar de
milerdir.Hakikatehlincecanlabedeninarasnayrrlardemektir.nkcann,
nnenolmayanebedifti,gereklikduradr.Onunifti,onuiftliktenay
rpbirlieulatran,derttenkurtarptekedendir.
Btnlemdeiftiolmayanotek,Kuluylauyutudatekmiiftmioyunu
oynamayakoyuldu.Derkenbana,tekmiistersin,iftmidedi;
Seninleiftolmakisterimdedim,fakatbulemdentekolmak.
Her ey, bir baka eyle dost oldu mu, iki olur. Fakat bu gerek, alacak bir
gerektirkisen,onunlaberaberoldunmubirolursun;onsuzkaldnm,ikiikiolur
sun;olursun,drtdrtolursun.Bununbenzericanlabedendir.Can,beden
de olduka, btn birbirine aykr olan para buuklar bir soluk haline gelirler,
birleirler,fakatcan,bedendenayrldm,bubireyyzbineyolur.Gzbiryana
gider;kulak biryantutar;kemikbiryaneker;etide,herdalayan,yiyenhayvan
kaplar,didiklemeyekoyulur.NedenDaldbuparabuuklar;tekdeilmiydi,bir
deil miydi? Toprak oldu mu da bir parasn testi yaparlar o topran; bir para
sndan testi dzerler; bir ksmndan kp yaparlar. Her biri, kendi bana bir ey
olur; birbirine yabanc kesilirgiderler. Biz birdik derler, neden yabanc olduk? Ca
nnsohbetiylebirlemitik,birolmutuk.
2279
EriElmaldammiSinana
KavuElmaldammiSinana

inkr etmek demedike kimseye bir ey retmezlerdi. Hlbuki bu ikisinden, koca ile
karsnnarasnayracakeylerreniyorlard.OysaAllah'nizniolmadkaonlarkimseye
zararveremezlerdi.Kendilerinezararverecek,faydalolmayacakeylerreniyorlard.And
olsunki,onusatnalannahirettenbirnasibiolmadnbiliyorlard.Kendilerinikarlnda
sattklareyinnektolduunukekebilselerdi!(Bakara,102)
2279
(MEVLANA,etal.,1965),I.Meclis

162
4+4=8
lemahvlimehayran
Eylemezdilhlinizn
Hibilemembuneseyrn
2280
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
Grenibretederbana
Nicehaberveremsana
Tatmayanlarermezbuna
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
Dilahvlinarifbilr
khlimarufolur
Budillutfacevlnklur
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
knHakkdrnairi
Oldumdervilerhakiri
MsrHakkndilesiri
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
lemahvlimehayran
Eylemezdilhlinizn
2281
Hibilemembuneseyrn
lemhallerimehayran
Gnlhlinbasireteylemez
Hibilemembuneseyrn
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
BazanHalvetiBazanCelvet
ArasraKdirdirlerbana
KADRLK
(Kadiriye), Abdulkadir Geylan olarak nlenmi Muhyiddin Eb Muhammed
b.EbSalihb.ZengiDost(d.1077Geylanhyt.1165Badat)'unckabuleden
tarikat.

2280
Ankara,1998,s.183
2281
izan:basret,anlay,teslimolupitaatetmek,inan,idrak,akl,zek.

Ballarnca Gavsu'lAzam, Kutub, Bzullah, Sultanu'lEvliya, Ayetullah gibi
lakablarla anlan Abdulkadir Geyln kaddesellh srrahulaziz, renimini
tamamladktansonrabaladdersvevaazlarnkesipyirmibeylkadarsren
uzlethayatsrdbilinenbirhusustur.TasavvufalanndakimridiEbuSad
elMbarek b. Ali elMahzm idi. Tarikat silsilesi elMahzm, Ebu'l Hasan Ali
bn Muhammed b.Yusuf elKurei, Ebu'lFerec Yusuf elTarsus, Abdu'lAziz et
Temim,Ebubekribl,CneydBadd,Srriy'sSakatveMarufelKerharac
lileEhliBeytimamlarndanAlielRza'ya,ondandaMsaelKzm,Caferes
Sdk, Muhammed elBkr, Zeyne'lAbidin ve Hseyin b. Ali aracl ile Hz. Ali
kerremellhvecheyedayanr.
Kadirilik'egretasavvufseha,rza,sabr,iaret,gurbet,seyahat,fakrvesuf
(ynelbise)giyinmekzerinekuruludur.Geylani'yegrebirmridncebirile
dnemiyaayarakzhitlietamamylaalmal,sonrauzaklatdnyayayeni
den dnerek haz ve nasibini ala ala bakalarn irad etmeli, aydnlatmaldr.
Ancak dnya ve ahiret nimetlerinin insan ile Allah Tel arasnda bir perde ol
duuunutulmamal,mutasavvfbunimetlerideil,AllahTel'nnzatnkendi
neamaedinmelidir.Bununiinkonuyazengsterilmelidir:
AllahTel'nnemirleriniyapmal,yasaklarndankanmalvekadereboyun
emelidir. Mrid ncelikle farz grevlerini yerine getirmeli, bunlar bitirdikten
sonra vacib ve snnetleri yapmal, daha sonra da nafile ibadetlerle uramal
dr.Nafileibadetlerinennemlisiisezikirdir.
Kadirilik'egiri"Mbayaa"denilenbirtrenlegerekleir.Butrensrasnda
eyh nce kere Fatiha'y, arkasndan mbayaa yetini okur ve kere
"Estafirullah elazim ve etub ileyh" der. Sa eliyle adayn sa elini tutar ve
"BenAllah'a,meleklerine,peygamberineehadetederim.phesizbenAllahve
Raslne btn gnahlarmdan dolay tevbe ve Raslnn emirlerine imtisal,
yasaklarndanictinablaHakk'aibadetegayret ediciyim.Takatm nisbetindefa
kirvedknlerinhizmetinekomann enbykvazifeolduuna inancm tam
dr.AbdulkadirGeylanHazretleridnyaveahirettebizimeyhimizolsun.Buik
rarmza Cenab Hakk ahittir" diyerek telkinde bulunur. Telkinin son blm
birahitlemedir:
"El eyhimizin elidir. Sizin rnek tutacanz zat Seyyid eyh Muhyiddin
AbdulkadirGeylan'dir.AhidAllahveRasliledir."Busradamriddizlerize
rine ker ve gzlerini kapar. eyh kere kelimei tevhidi tekrar eder, mrid
deonutakipeder.Dahasonrabirmakasgetirilerekmridinalnndanbirmiktar
sa kesilir. Bu, mridin masiva ile kalb balarnn kesildiini simgeler. Daha
sonrahepbirliktekbleyeynelerekkeretekbirgetirirler.Treneyhindua
s,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemesaltveselamvebtnnebilerin,
ashabn, gemi velilerin, Abdulkadir Geylan'nin ve tarikat byklerinin ruhla
rnaokunanFatihailesonaerer.
Kadirilik'tezikirakolarakveokdefatoplucayaplr.Zikirsrasndaoturu
labileceigibiayaktadadurulabilir.Zikirayaktayaplacaksahalkabiimindedi
zilenmridlerellerinibirbirlerininomuzlarzerinekoyarakhepbirazdanzik

rebalarlar.Genellikle"Hu"diyerekyaplanzikirsrasndagzlerkapatlr;ba,
kelimei tevhidi temsil edecek biimde saasola sallanr. Kadirilerin ayrca her
sabah namazndan sonra ya da gnn uygun bir vaktinde okumak zorunda ol
duklar virdleri vardr. Allah Tel'ya hamd, Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemesaltveselamiledualardanoluanbuvirdlerArapaolarakokunur.
Kadiriye tarikat slam dnyasnda en yaygn tarikattr. Tarikat merkezi Ba
dat'takiderghtrvehalenGeyln'ninsoyundangeldiikabuledilenbirisitara
fndan ynetilir. Kadirilik'i Anadolu'ya ilk getiren kii Erefolu Rm'dir (hyt.
1469). Erefolu Rm'nin kurduu Erefiye kolu, Kadirilik'in tannmasnda
nemlibirroloynamtr.Erefiye'nindahaokBursaveevresindeyaylmas
nakarlk,Kadirilik'istanbul'datantansmailiyeyadaRmiye denilenkolol
mutur. Bu kolun kurucusu smail Rm (hyt. 1631) Anadolu ve Rumeli'de krk
kadar Kadiri tekkesi amtr. Anadolu Kadiriliinin merkezi de smail Rm'nin
stanbulTophane'deyaptrdKadirihane'dir.
Fas'tan Endonezya'ya kadar ok sayda yesi bulunan Kadirilik, kendisinden
sonra ok saydaki kollar aracl ile g ve etkinliini arttrmtr. Bu kollarn
balcalar Esediye, seviye, Yafiiye, Hilaliye, Garibiye, Halisiye, Erefiye ve
Rmiye'dir. Kadiriler, mhri Kadiri denilen bir klah (sikke), ok ssl bir tac,
deerli kumalardan yaplan kollar geni ve belden bir kuakla balanan hay
dariyeyadacbbevealvardanoluanzelgiysileriyledierinsanlardanveta
rikatyelerindenayrlrlard.Trkiye'devarlngnmzdedesrdrenKadi
rilik, yelerinin "burhan gsterme" adn verdikleri i saplama, kzgn frna
girme,ateleoynamagibigsterileribugndebykilgiekmektedir.
2282
CELVETYYE
Bayramiyye tarikatnn bir besi. nl mutasavvf Azz Mahmud Hdai
kaddesellhsrrahulazizenisbetedilenbirtarikat.
Arapa'da yerini, yurdunu, terk etmek mnsna gelen celvet kelimesi, ta
savvufstlaholarak,kulun,AllahTelsfatlarilehalvettenkveAllahTe
l'nnvarlndafanoluuanlamntar.
Celvetiyye, celvete mensup olanlara verilen isimdir. Celvet, halvetten k
maktr. Bu da itibar olan her eyi karmak, hakikat libsn giymek demektir.
Halvetilecelvetarasndaanlamveimlasndanaltvesttekinoktadanbaka
birfarkyoktur.
Celvetvehalvetkelimeleri,balangtabirmakamvemerebifadeederken
dahasonralarikiayrtarikatnadolmutur.Celvetiyyetarikatnnilkkurucusu
olarakdeiikisimlerilerisrlr.Budeiikrivayetlerite'lifedensmilHakk
Bursevderki:
"Celvetiyye tarikat brahim Zhid Giln (hyt. 700/1300) devrinde hill;
ftde (hyt. 988/1580) zamannda yarm ay; Hdai (hyt. 1038/1628) asrnda
isedolunaydurumundadr."

2282
amilAnsiklopedisi

Aziz Mahmud Hd, 948/15521038/1628 tarihleri arasnda yaam bir
Trk mutasavvfdr. yi bir medrese tahsili grdkten sonra sfiyye mesleine
slk ederek Bursal M.Muhyiddin ftde kaddesellh srrahulazize mrid
olmu ve ksa zamanda onun yannda hilfet alarak irda mezun olmutu.
eyhinin vefatndan sonra stanbul'a gelerek irda balayan Hdy, ilmi ve
mnev nfzu sayesinde halkn her kesiminden binlerce insann sempatisini
kazanm, zellikle devlet adamlar ve sultanlarn hrmetine mazhar olmutu.
OnuneserleriCelvetiyyetarikatnnteekklnvesistemlemesinisalamtr.
Hdy'nin "Vakt", "Tarkatnme," "etTarkat'lMuhammediyye" ve
"Cmiu'lFazil"gibieserleri,tarikatntemelkaynaklararasndasaylabilir.
Aziz Mahmud Hd, "akyk zeyli"ne gre, Seferhisarl'dr. Glen Efendi,
"KlliytHd"deSivrihisarlolduunukaydediyor.BakalardaonunKonya
Kohisar'ndan olduunu sylemektedirler. stanbul' da okuyan, Edirne'de Sul
tan Selim medresesinde muitlik, am ve Msr' da niplik eden, Msr'da
Kerim'ddin Halvet adl birisine intisap edip Halvet olan Mahmud Hd,
nihyetBursa'daFerhdiyemedresesinemderrisveCamiiAtikmahkemesine
nip oluyor. Bu srada, bir gece, ryasnda, cennetlik olduklarn zannettii
birok kimseyi Cehennem'de, Cehennem'lik zannettiklerini Cennet'te gr
yor.BununzerineertesisabahderhalUftde'yegidipteslimoluyor.
MahmudHdzamanndabykbirhrmetemazharolmutur.
"Silsilenmei Celvetiyyn", eyhin bu tevecche urayna Sultan 1.
Ahmed'in bir ryasn kermetle tbir etmesini, sebep olarak gsteriyor.
Peev,RumeliKazaskeriSunullah'ntesiriilevezirFerhatPaatarafndanFatih
Camii'nevaiztayinedildiinikaydetmektevehretininbusuretlebaladna
iaretetmektedir(brahimPeev,Tarih,II,36).
MahmudHdakerehacetmitir.MihrimahSultan'nkzAyeSultanile
evli olduu rivayet edilmektedir. eyhin tatl dilli ve gzel sz syleyen, sakall
veortaboyluolduukaydedilir.
Aziz Mahmud Hd, vahdeti vcdu, erat hudutlarn tamamak zere
kabuledenveherhusustazahitlikyolunututantamsnnbireyhtir.Hattao,
tasavvuftataknlkgsterenyahutbiraserbestfikriolansofilerebilekardr.
Celvetiye'deslk,esmiledir.Esmiseb'ayaniAllahTel'nnyediad"usli
esma" adn alr. Celvetlikte bunlardan baka be ad daha kabul edilmitir ki
bunlarada"furiesm"denilir.
Celvetiyye Tarikat, Bayramiyye'nin; Bayramiyye de Safeviyye ve
Halvetiyye'ninbirkolusaylmaktadr.Celvetiyye,Hz.Alikanalylagelenbirtari
kat olmas itibaryla cehr zikri esas olan, nefs tezkiyesine nem veren bir tari
kattr. Harrzde M. Kemleddin, Tibynu vesili'lhakik adl eserinde
Celvetiyye'ninesaslarnntezkiye,tasfiyevetecliyeolduunubelirtir.
"Tezkiye" dnya sevgisini terkederek nefsi msivnn errinden korumak;
"tasfiye", kalbi her trl kirden temizleyerek ilh iradenin aksedecei bir hle
getirmektir. "Tecliye" ise, zt lh'nin yine kendisi iin zuhru demektir.
Slikin,bulemi,Hakk'nzuhrmahalliolarakgrmesidir.

Hereitibadetvezikirdengaye,insangerekkulluaerdirmek,kalptasfi
yesivenefstezkiyesiylekemleulatrmaktr.Celvetiyyetarikatnntemelesas
lar, yine Celvetler'in kabul ettii usle gre, "zikir" ile "manev ve sr
mchede" sretiyle gerekleebilir. Ksaca "kelimei tevhd" zikri denilen
tevhidzikri,butarikatnfarklbirzelliiolarakkabledilebilir.
Celvetiyye'deslkndrtmertebesivardr:Tabiat,nefs,rhvesrr.Tabiat
mertebesinde slik tabiatn gerei olan yeme, ime ve cins mnsebetten
mchede yoluyla uzaklamaya alr. Zaruret lsnde yer, ier ve belli bir
sreevlenmez.Nefsmertebesindenefstenkaynaklanankthuyvesfatlarn
mchedeyoluylaterketmeyealr.Nefsinktfiilleriikitrldr.Birgrubu
kendi irdesi ile iledii gnahlar; dierleri iyice yerlemi kt huy ve alkan
lklardr.Bunlarnherikigrubundaancakriyzatvemchedeileslahedilebi
lir.Nefs,belliekillerdeslahedilipkontrolaltnaalnncarhvesrrmertebele
rineyolalmolur.Ruhmertebesindeslik,nefsinkthuylarnntasallutun
dan kurtulup rhu ile irtibata gemi saylr. Ruhun bozuk taraf, marifeti
ilhiyyedenmahrmiyyettir.Buyzdenrhunterbiyesiancakmarifetiilhiyye
ile olur. Rh mertebesinde ilmi ledn srlar zhir olmaya baladnda slike
"kef"vkiolmayabalar.Tabiatvenefsmertebelerindekefyoktur.Slikrh
mertebesindemrifetveilhakeldeettiktensonra,srrmertebesineykse
lir. Bu mertebenin gerei msivdan ilgiyi kesmek, Hakk'tan bakasna gnl
vermemektir. Bu makam, mahv fena ve tecell nrlarnn zuhr ettii vuslat
makamdr.
Budrtmakamnherbiri,ayrayrrenklerletemsiledilmitir:Tabiattarenk
"toprak"almetiolaraksiyahtr.Nefskanrengindedirvebu"hev"almetisa
ylr.Rhtarenksardrve"ate"insemboldr.Srrrenksizdirve"su"yutemsil
eder. Bylece ansr erbaa tamamlanm olur. Bu drt makamn sonunda
Celvetslikihilfeteehilhlegelerekmriditarafndanhalifetayinedilir.
Celvetiyye'nin; smil Hakk Bursev tarafndan kurulmu olan Hakkyye,
SelmiAliEfendi'yenisbetedilenSelmiyye,KtahyalAliFeniEfendi'nintem
silettiiFeniyyeveM.HimBabatarafndankurulmuolanHimiyyeolmak
zeredrtkoluvardr.stanbul'datarikatvetekkefaaliyetlerininserbestoldu
udnemlerde,hemenhemenotuzayakncelvetitekkesivard.
Celvetiyye tarikatnda dier tarikatlardan farkl olarak dizler stne kalklp
yarkyam hlinde icra edilen bir zikir tarz vardr ki buna "nsf kym" ya da
"hzrkym"denilir.
CelvetmensuplarnngiydiiCelvettacnntepesindeon;dilimvebudi
limleri birletiren bir dme bulunur. Tarikatn merkez tekkesi, stanbul
skdar'da Aziz Mahmud Hd'nin medfn bulunduu sitnedir. Tarikat, s
tanbulveBursa'nndndaBalkanlar'dadayaylmaistidadgstermiti.
2283

2283
amil Ansiklopedisi (Geni bilgi iin bk. H. Kamil Ylmaz, Aziz Mahmud Hud ve
CelvetiyyeTarikat,stanbul1982)

Grenibretederbana
Nicehaberveremsana
Grenibretederbana
Nicehaberveremsana
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
Dilahvlinarifbilr
khlimarufolur
Budillutfacevln
2284
klur
Gnlhalleriniarifbilir
khlibilinenlerdenolur
Bugnllutfaduramazkalr
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana
knHakkdrnairi
Oldumdervilerhakiri
MsrHakkndilesiri
Hakkdrknyaycs
Oldumdervilernemsizi
MsrHakkndilesiri
GehHalvetigehCelvet
GehKdirdirlerbana

2284
Ceveln:yerindedurmaypgezme,dolama,kaynama.

163
Mushafhsnndeyazmduredbikfunn

2285

Halkaiervhdanzlfruhuntesbhider
Ehlidiller
2286

KfrizlfnhakkineynrRahmnyzn
Ehlizhdmngetrmezse
2287

Dilserricennetikuyundabuldukamakam
Derlisnhlile
2288

Ehliakaarzufirdevsikyundurvel
Aslmaksdoldddrun
2289

Tkunlaehdolsammezrmsengine
Yazalarbuyeti
2290

yetihsnnNiyaziyemufassalyazdrr
Olkidir
2291

Mushafhsnndeyazmduredbikfunn
GzellikMushafedbiyazmtrkfvennu

2292

phesizbundadinleyenbirtoplumiinibretlervardr.
Halkaiervhdanzlfruhuntesbhider
Ruhlarhalkasndazlfveruhuntesbiheder

2285
Yunus,67;Nahl,65;Rum,23
2286
Rum,17
2287
Bakara, 170171; Maide, 58103; Enfal, 22; Yunus, 42100; Ankebut, 63; Yasin, 68;
Zmer,43;Hucurat,4;Har,14
2288
Yasin,26
2289
Furkan,68
2290
Alimran,52
2291
Enm,97
2292
Yunus,67;Nahl,65;Rum,23

Ehlidiller
2293

GnlehliAkamagirerkenvesabahaererkenhepinizAllah'tesbihedin.
Kfrizlfn
2294
hakkineynrRahmnyzn
EyyzRahmnnnru!Zlfnkfrhakkiin
Ehlizhdmngetrmezse
2295

Zhdehliimangetirmezlerveakldaetmezler.
Dilserricennetikuyundabuldukamakam
Gnltahtcennetkyndebuldukamakam
Derlisnhlile
2296

HallisanileKekemilletimRabbiminbenibaladnvebeniikramamazhar
olanlardankldnbilseydi!
lgiliHadsierif
2297
SakafKabilesi'ndenMes'doluUrve,Raslllahsallallhaleyhivesellem
Efendimize gelerek, Ya Raslllah sallallh aleyhi ve sellem! Beni kendi kav
mimegnderdeonlarslm'aaraymdedivearalarndaukonumageti:
Senildrmelerindenendieduymaktaym.
Onlarbeniuyurkenbulsalaruyandrmazlar.
Ohaldegidebilirsin.
Bu ruhsat zerine Urve radiyallah anh kendi kavmine gidip nce Lt ve
Uzzadndakiputlarauradveyarnsiziktdurumadreceimdiyem
rldand. Onun bu dncesini renen Sakifli'ler fkelendiler. Buna ramen
Urveradiyallahanhonlarayleseslendi:
EySakifliler!LtartkLtdeildir;UzzdaUzzdeildir.slm'agirin,se
lmete erin dedi ve bu szn defa tekrarlad. Sakifli'lerden biri ona bir ok
atarakldrd.
BuhaberRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimiz'eulanca,zld
veylebuyurdu:
Dorusu Urve'nin misli, Ysn Sresinde geen kimsenin (Habib en
Neccar)mislinebenzer.
2298

2293
Rum,17
2294
Zlf:(Zlf).f.Yznikiyanndansarkansallesi
2295
Bakara,171
2296
Yasin,26
2297
(CelalYldrm,lminIndaAsrnKuranTefsiri,AnadoluYaynlar:10/50365037)
2298
bnEbHatimbnKesr:3/568

KasabaHalkVeldrlenM'min
Onlara o kasaba halkndan misl getir; hani onlara rasller (veya rasl
elileri)gelmiti.
2299
Kssadam'minleriaydnlatranlamdaaltsafhaileniyor.yleki:
1Kasabahalknanceikieliningnderilmesi,
2Oikisinidestekleyenbirnceliningnderilmesi,
3 Kasabann bir ucunda oturan uurlu bir m'minin yardma komas ve
elileritasdiketmesi,
4Buyzdenom'mininzulmenldrlmesi.
5Tebliveiradkabuletmeyipiitehdidedndrenvesonradamasum
birinsannkannagireninkrcazgnlarnkarakteryaps,
6ldrlen o sadk m'minin sa kalanlar hakkndaki temennisinden ha
berverilmesi.
Anlatlan resul (eli) konusu btnyle Msa aleyhisselm, s
Aleyhisselm ve Muhammed sallallh aleyhi ve sellem rasllere mi iarettir;
yoksa Romallara gnderilen, uyar, tebli ve rat greviyle ykml bulunan
raslelisimiveyaayrraslmmisalanlamndakasdedilmektedir?
nce unu belirtelim ki: Gnderilen eli hakknda murseln kavramna
yerverilmitirkibudahaoknebilerhakkndakullanlmaktadrvebazandaon
lar adna tebl ile grevli eliler hakknda da kullanld vkidir. O bakmdan
byknebilerindiniyaymaklagrevliyaknarkadahatragelebilir.Nitekim
mfessirlerinouszedilenelilerin,saleyhisselmnhavarileriolduuih
timalizerindedurmulardr.Kasabannise,Antakya,ldrlenyerlinindeHa
bib enNeccar adnda bir zat olduunu yazmaktadrlar. Ancak bunlarn hibiri
sahh bir rivayete dayanmamaktadr, yani gvenilir bir dayanaklar yoktur. Bu
sebeple son asrda yetien mfessirler bu rivayetin sriliyattan olduu phe
siniizharetmilerdir.
byk rasle iarettir eklinde yorumda bulunulmutur. Bu da kesin
deildir, ama geree pek yakndr. Bu takdirde Msa aleyhisselm Msr'
Fir'avn'dan ve yandalarndan kurtarp temizlemi ve zamanla ilh dinin o l
kede yaylmasna ortam hazrlamtr. s aleyhisselm Romallar arasna ilh
kvlcm atp ayrlm ve zamanla o kvlcm ortam bulup genileyerek krallar
dize getirmi, lkeleri aydnlatmtr. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Efendimiz de o iki nebinin arkasndan nc resul olarak gnderilmitir. O,
nce Arap Yarmadas'na, sonra da ktalara ba edirmi ve Allah Tel'nn di
niniyayp,AllahTel'nnsonmesajninsanlarateblietmitir.
Bu yoruma gre, ldrlen yerli m'min, cann Allah Tel ve Raslllah
sallallh aleyhi ve sellem yolunda seve seve feda eden ilk mslmanlara mi
saldir.

2299
Yasin,13

RasllerinTavr
smi anlmayan, kasabaya gnderilen rasl veya rasl elisinin herkes
gibiinsanolduklarilerisrlerek,kasabahalktarafndantasdikedilmemiler
dir.Bu,gnderilenhernebiyeinkrcsapklarn,putperestmriklerinsyledii
klasik bir szdr. O halde gnderilenlerin uyarc rasl olmas ihtimali daha da
kuvvetkazanmaktadr.
Hadste, bn Eb Htim'in rivayetini sahh kabul edersek, gnderilenlerin
rasl elisi olduu arlk kazanr. Ancak sz edilen hadsin shhati zerinde
pheizharedenlerolmutur.
GnderilenRasllerdenSonraSkntlGnlerinBalamas
Kasaba halk onlara: Dorusu sizin yznzden bamza uursuzluk k

t.....dediler.
Kur'n Kerm'in birka yerinde bir kasaba veya mmet ve millete pey
gamber gnderildikten ve hak ile btl arasnda srtme ve tartma ba
gsterdiktensonra,CenbHakk'noyerhalkndahaetinsnavdangeirmek
ve bir bakma ayr bir yoldan da uyarmak iin zerlerine ktlk, zelzele, kasrga,
lav,selbasknvebenzeribirafetoluturupgnderdiinedikkatlerekilmekte
dir. Nitekim Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz hem Mekke'de
raslln iln ettikten birka yl sonra Mekke'de; hem de Medine'ye hicret
ettikten sonra Medine'de kuraklk ve sknt ba gstermiti. O kadar ki bu du
rumgerekm'minlerinimnveballnartrm;inatkfirlerdenbirksm
nnyumuamasna,birksmnndabsbtnkfrvetuyannartrmasnase
bepolmutur.
Gnderilen rasln veya rasl elisi kiinin sz edilen kasabaya gel
mesiyle birlikte orada sknt ba gstermitir. O yzden kasaba halknn ou
inkr ve azgnln artrarak, sizin yznzden bamza uursuzluk kt
demilerdir. Oysa uursuzluk kendilerinin kalbinde, niyetinde ve vicdanlarnda
yuvalanm bulunuyordu ki onu bir trl anlayamyorlard. Peygamberlerin ve
yaelileringeliptebliveirattabulunmasylayuvalananuursuzlukmeydana
kmoldu.
Kurn Kerimin bir baka yerinde bu konuya aklk getirilerek yle buy
rulmaktadr:
Hangimemleketebirraslgnderdiysekmutlakaorannhalkn,yalvarp
yakarsnlar(gaflettenuyansnlar)diyebirtakmsknt,darlkveiddete(tabi)
tutup(hrpalamzdr),
2300
FedakrM'mininUyarVeTavsiyesi
ehrin en uzak kesiminden bir adam koarak geldi ve ey kavmim, gn

derilen bu elcilere uyun; uyun sizden cret istemeyenlere. Bunlar doru yol

2300
Araf,94

zerindebulunuyorlardedi.
2301
Nebileleri veya gnderilen elileri tasdik eden yerli halktan bir m'minin
uyar ve tavsiye mahiyetindeki bu szleri incelendiinde, yedi kadar nemli
gereiyanstmaktadr.yleki:
1Hakk'adavettesr'atvecesaretesastr.Aynzamandarasllerinkiiliini
vegrevlerini,yardmcoluphalkaanlatmakbykbirhizmettir.
2Hakka, doruya, iyiye arda bulunurken cret istenmez. Bu kutsal g
revtamamenhasbdir,fahrdir.Nitekimhibirnebibuhusustacrettalebinde
bulunmam;aksinehakkadavetdorultusundayaplantebliveiradncret
sizolduunuzellikleaklamtr.Nitekimursresindebukonudayeterli
aklamayaplmbulunuyor.
Unutmamak gerekir ki, davann bykln ve yceliini kiisel karlara
alet etmek, o davaya btnyle ihanettir. Ayn zamanda davann kutsallna
tersder.
3Rasllerinveyaonlartemsiledengerekmritlerindoruyoldabulun
duklarna dikkatleri ekmek; hibir makam, mevki, servet ve ba olma sevda
snda bulunmadklarn sylemek ve bu adan hareketle onlarn nasl feraati
nefisleyolaktklarnanlatmakherm'miningrevidir.
4YoktanyaratpvarklanvehereyiinsannhizmetineverenAllahTel'
ya kulluk ve ibdette bulunmann akllca bir dnce ve salam imndan kay
naklanan bir davran olduunu belirtmekte; her eyin O'nun kudretinin eseri
olduunu isbat etmekte; eninde sonunda o yce kudrete dndrleceimizi,
lmnbunungirikapsbulunduunuhabervermektesayszyararlarvardr.
5Allah Tel'y brakp yarar ve zarara muktedir olmayan basit cisimlere,
canlcansz eyaya tapmann akl ve idrk d olan cehaletin rn olduunu
anlatarakdnceleriynlendirmeyealmayihmaletmemekoldukalzum
ludur.
6AllahTel'ybrakp bakaeyetapaninsan,phesizkendindendaha
aa derecede bulunan eylere tapmak gibi bir kklk ve aalk ser
gilemektevebtnylesapttnortayakoymaktadr.
7lemleri yaratp terbiye eden, her eyi dzen ve dengede tutan O Yce
Rabbe kulluun en stn eref ve meziyet olduunu ekinmeden iln etmekte
mutlakhayrvardr.
te irat ve teblin tartmal, ekimeli safhalarnda mritlerin du
rumunun yedi madde halinde aklanmas, onlarn gerek tavrn, sadk
m'minler olduklarn simgeler. Gerisi Allah Tel'ya aittir. Dilediini korur, di
lediinidoruyolaeritirir,dilediinisapklylabocalarhaldebrakr,dilediini
debuyoldaehadetmertebesineeritirir.
NitekimHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemashabdabuyedimaddey
leortayakpkendilerinedenhizmetilykylayerinegetirmilerdir.
Bylece Kur'ni Kerm, beyn ettii kssa ve misallerle bu gibi m'minleri

2301
Yasin,2021

hemvmekte,hemdeonlarkyametekadargelecekolanlararnekvemodel
gstermektedir.
HakUrundaahadeterbetinimek
Ona, gir cennete denildi. O da, ah keke kavmim, Rabbmn beni ba
ladn ve beni ikrama lyk grlen kiilerden kldn bir bilselerdi de
di.
2302
Kurn Kerim Hakk urunda cann vermek suretiyle ehitlik mertebesine

ykselengerekbirm'mininnekadarazizveuurluolduunubizeretirken,
hak urunda ldrlen, kasabann yerli halkndan o m'mini misal vermekte;
ldrldktensonradaonun,sakalanlarhakkndakigzeltemennisininakle
derek Allah Tel'nn gerek bir m'mine olan geni ltuf, inayet ve rahmetini
birdefadahahatrlatmaktadr.
2303
NiyziMsrkuddisesrruhulazizbuayetilehemdurumununulviliini,kim
seninbilmediinivebykeziyetler(hapis,srgnvb.)iindeolduunuakla
maktadr.
Ehliakaarzufirdevsikyundurvel
VelAkehliarzusufirdevskydr
Aslmaksdoldddrun
2304

Onlaraoradaneisterlersevardraslniyetimdidardr.
2305

Tkunlaehdolsammezrmsengine
knklcehdolsammezrmbatana
Yazalarbuyeti
2306

YazsnlarAllah'aimanettik.Sendeahidolkibiz,muhakkakmslmanlarz
ayetini.
s onlarn (Yahudi haham ve devlet adamlarnn) inkr ve inatlarn his

sedince, Allah yolunda yardmclarm kim? dedi. Havariler: Allah yolunda
yardmclar biziz. Allah'a imn ettik; hid ol ki, biz herhalde mslmaniar
(Hakk'adosdoruteslimiyetgsterenlerizdediler.
Ey Rabbimiz! Senin indirdiine inandk. (Gnderdiin) Rasle uyduk. Artk
bizi(Seninvarlnabirliine,s'nnrasllne)hidolanlarlaberaberyaz.

2302
Yasin,2627
2303
CelalYldrm,lminIndaAsrnKuranTefsiri,AnadoluYaynlar:10/5041.
2304
Yasin,57
2305
Didar:f.Mlkat,gr.Grnme.Yz.ehre.Grkuvveti,gz.Ak,meydan
da.
2306
Alimran,52

(Onlardanbirksmhahamvedevletadamlar)hileyebavurdular,(s'y
ldrmeyiplnladlar).Allahdaonlarnhilesiniboakard.Allahhileleribo
akaranlarnenhayrlsdr.
2307
Hakk'nSesininDuyulmas
Hakk'n sesinin iyice duyulabilmesi, gnllerde yer etmesi, dimalara ile
mesihibirdevirdekolayolmamtr.Bykdvalar,kklinklplarancakb
yk himmetler, stn fedakrlklar ve ok ciddi mcadeleler ister. Aksi halde
byklnntmzelliklerinikaybeder.
Tezingbulmas,yadaevrededuyulupilgiekmesi;antitezinamanszbi
imde kar kmas, gl hamleleriyle, saldrmas sonucu, gerekleebilir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz ayn dorultuda bundan ok
dahaetinmcadelelervermedimi?
Karsna dikilen kfr, tuyan ve inat her geen gn hzn artrmyor muy
du?
s aleyhisselm daha farkl bir takm yetenek ve zelliklerle, o devrin ba
dndrc saylan mu'cizeleriyle ortaya ktnda, karsna kan kfr, nkr
venadnonisbettebyk,olduugrlmektedir.
Geri s aleyhisselm, sriloullar arasndan ayrlmadan nce btn gay
ret, himmet ve sistemli mcadelesine ramen ancak 1012 kadar kassar
2308
ya
da balky kendine yardmc olarak bulabilmiti. Ama urad hakszlk, ld
rlme teebbsleri, annesiyle birlikte azgn Yahudilerden kap yer deitirme
si,davasnnbykloranndaonunnnyavayavayaygnlatrm;anti
teziniddetibirbakmarahmetekapamtr.
Bu gerek unu bize hatrlatr: Her eyini davas urunda harcamaktan e
kinmeyen,fedkrlkveferagatindoruunaykselendavaadamlarherzaman
maervicdandalykolduuyerigedeolsaalmtr.
s aleyhisselm hibir mcadele vermeden, hibir hakszla uramadan,
saldrya mruz kalmadan gelip geseydi, oktan unutulur, yaymak istedii
dinveeriatlkelerdeduyulmazd.
te byk dvalarn, kkl inklplarn kamu vicdannda yer edebilmesinin
deimeyen metotlarndanbiri,belkibatagelenibudur.KurnKerimdes
aleyhisselmolayanlatlrkenzellikleilhsnnetinuygulamalveanlam
nayerverilmiveMslmanlaruyarlmayaallmtr.KurnKeriminsergi
lediibusnnetvemetotuyetledahaakanlatlmtr:
nsanlar, inandk demeleriyle kendi hallerine terk edileceklerini, etin
snavlardangeirilmeyeceklerinimisanrlar?
2309
iDoluTaneyi,iBoTanedenAyrmak
s aleyhisselm etin mcadelelerden sonra ldrleceini anlad. s

2307
limran,5254
2308
Kassar:Lekekaran.rpc,ykayc.
2309
Ankebut,2

riloullar arasndan ayrlmadan nce ii dolu taneyi, ii bo taneden ayrmak
istedi. nk ayrldktan sonra m'minle kfir; Hakk'a teslim olanla olmayan
birbirine karr, ikiyzller birtakm entrikalar evirebilirdi. Bunun iin kendi
sindensonrahalknkimeinanacaklarn,kimleregvenebileceklerinitesbitedip
belirledi. Bylece son grevini yerine getirme bykln bir kez daha kant
lad.ncil'is'dansonraortalkyatncayakadarbekleyipyazanlardaHavariler
olmutur.BernabaveYuhanna'nnonlardanolduusanlmaktadr.
Grlyor ki, 1012 kadar Havr'nin inanmas, hak bir dinin unutulmasn
nlemitir. zellikle s'dan 4050 yl sonra ncil'in tesbit edilip yazlmas, bu
kutsalkitabndaasrlarcayaamasnsalamtr.nkgnldenakveheye
canlainananbirmmininetkisiherzamanbykolmutur.Salamimn,ciddi
mcadeleyeiter,ciddimcadeledvannyaygnlamasnavasathazrlar.
teKurnKerimbunuilhsnnetinenincelleriylegnllereilemek
tedir.saleyhisselmolayndaHavarilerdenszedilmesininnedeni,dahaok
buhususukalblereyerletirmektir.mndansonrapeygambereuymak,dvaya
ciddiyetlesarlmaygstermektedir.
2310
yetihsnnNiyaziyemufassal
2311
yazdrr
GzelliinyetiniNiyaziyeakayazdrr

2312
Olkidir
OayetGerektenbiz,bilenbirtoplumiinyetlerigenigeniakladkdr.

2310
CelalYldrm,lminIndaAsrnKuranTefsiri,AnadoluYaynlar:2/918920.
2311
Mufassal:tafsiltl,izahl,geniizahl,ksmlaraayrpanlatlm.
2312
Enm,97

V
164
GirsemazikrilegelyneyneHdeyu,
ErsafyakHakkayneyneHdeyu.
HeperenlerHilekaldrrlarcanperdesin,
AtlargzlerinandayaneyaneHdeyu.
GrdlerHkaplamhepOnsekizbinlemi,
FeyzalrlarcmleHdanyaneyaneHdeyu.
ZtHakkbuldular,bulutularHile,
DostgrndhertaraftanyaneyaneHdeyu.
EyNiyzgnlneklarnhikmetdolar,
KntkenzinhaznesindenyneyneHdeyu.
GirsemazikrilegelyneyneHdeyu,
ErsafyakHakkayneyneHdeyu.
GirsemyazikrilegelyanayanaHdeyu,
ErsafyHakkaknayanayanaHdeyu.
Sem, bir merkez etrafnda dnen bir cismin ayn zamanda kendi ekseni etra
fndadnmehareketidir.Semkelimesiaynzamandagkanlamnagelir.Zaten
btngkcisimleridehembirmerkez,hemdekendieksenlerietrafndadnerler.
Gezegenler gnein, gne galaksi merkezinin, galaksiler sper galaksilerin mer
kezlerinin etrafnda dnerken ayn zamanda kendi eksenleri etrafnda da dn
yaparlar. Kur'an Kerim, gk cisimlerinin bu hareketlerini onlarn yaptklar zikir
olaraktantmaktadr.
Eer gk cisimleri kendi etrafnda dnmezlerse etrafnda dndkleri merkezin
cazibesinekaplarakondayokolurlar.Bundantr hemmerkezinhemdekendi
eksenlerinin etrafnda dn yaparak bir denge salamak suretiyle varlklarn de
vamettirirler.nkkendieksenietrafndadnmekdemerkezkakuvvetyaratr.
te semzen de, insann hayattaki bu zt gler arasnda kal macerasnn aynn
gsterenbirdnmehareketiyapmaktadr.
AtlargzlerinandayaneyaneHdeyu.
AtlargzlerinondanyanayanaHdeyu.
HAhadiyyetlaynairettir.AllahAhadiyyetlkesreteirettir.n
k Ulhiyyet mertebesi btn ilm ve d kesretleri mil ve mstarak olan
Ulhiyyet mertebesidir, yani Allah ismi ve Ulhiyyet mertebesi shibi, gerek

Allahn ilminde olan kesreti ilmiyyeyi ve gerek hrite olan kesretleri, yani btn
mevcdatvemahlkatdnyeviyyeveuhreviyyeesmvesfatlar,velhslherne
kesretvarisecmlesinimuhtvemstaraktr.
HyaniHviyyetgaybmutlakztbahtkesrettensarfnazarAhadiyyetil
aynmakmdr,bundandahayksekmertebeyoktur.YaniUlhiyyetbtnilah
mertebeleri muht ve mstaraktr, velkin Ulhiyyet mertebesinde Hviyyet
mertebesi altnda mnderictir. Ulhiyyet mertebesi sahibi btn lemlerde
mtesarrftr, yani lemlerde tasarruf eden Ulhiyyet mertebesi sahibidir. Hl
buki Hviyyet mertebesinde tasarruf yoktur, zevk yoktur. Onun iin Kmiller
Ahadiyyetl ayni telkin etmezler. Telkin ettikleri Ahadiyyetilkesrettir, nk
Ahadiyyetlayndazevkveevkyoktur,zevkAhadiyyetilkesrettedir.
FeyzalrlarcmleHdanyaneyaneHdeyu.
FeyzalrlarcmleHdanyanayanaHdeyu.
ZtHakkbuldular,bulutularHile,
DostgrndhertaraftanyaneyaneHdeyu.
ZtHakkbuldular,bulutularHile
DostgrndhertaraftanyanayanaHdeyu.
H()aslagrlmesimmknolmayangaybsrrndanibarettir.Ammab
tnmevcudatonunlameydanaveaakmtr.Hbirekirdekgibidirkison
radanaaolmutur.Eeroekirdekolmayaydaaolmazd.Oekirdekaa
cn her yerine sirayet etmitir. Lakin grnmez fakat aa yetiip bymeyi o
sr ile alr. Ylda bir kez yapraklanp, iek tutup meyvaland o sr ile olur.
Meydanagelipmeyveolarakgrnen,birikenbingrnenosrdr.Bir'denyz
bingrnmtrkicmlesibirekirdektendir.Khbirgrnrkhyzbing
rnr.
Gzde grnen o srdr, kulakta iiten, elde olan kuvvet, ayakta yryen,
yzlerdegrnengzellik,ogzelliekolan,gldekigzelkoku,blbldeki
sonsuz akma hep o srdr. Aaah ne diyeyim ki her ne var ise o srdr. Yz
H'durkionagayblarngayb,ilerinii(btnu'lbutn)belirmemiaslvesri
olanhviyyetdahiderler.tebuyzdenHakkmtleaHisminizikretmektir.
Gereksedilisusmuolsungereksebakaszdeolsun.
2313
KntkenzinhaznesindenyneyneHdeyu.
KntkenzinhazinesindenyanayanaHdeyu.

2313
HNEFES
Huzikrikalbibesleyen,ruhuarndranbirtesiresahiptir.Bunedenleneyin
HunefesiilederviinkalbininstneokuduuHuzikriaynakvemuhabbe
ti temin eder. Allah Tel yolcusunun dilinde her nefes zikri ve kalbinde onun
muhabbetivardr.
Arapa'danctekilahsifadeedenhve(h)zamiri,tasavvufehliara
snda ilh isimlerden saylp, Allah Tel kelimesiyle e deerde tutulmutur.
Cenb Hakk'n Cell ismi olan "Allah" lafz zhir (ehdet) lemiyle, zt ismi
olanHzamiriisebtn(gayb)lemiyleilgilidir.
2314
Mutasavvflarvetefsrlimleri,"H"kelimesininihtivettiisrlaradairge
niaklamalardabulunmulardr.MeselsmailHakkBursev,Hccet'lBliga
adleserindebuhusustaugrlereyerverir:
"Aynyirmisekizmenzilioluphergnbirmenzildedndgibi,insanna
zndadayirmisekizmahrevardrvekonuulanharflerlekelimeleromahrele
ri devreder. Nitekim Arap harfleri de yirmi sekiz adettir. "H" kelimesi de, g
s boluundan kan "he"den balayp, dudakla telaffuz edilen "vav "a
gelinceye kadar btn mahreleri ihtiv eden bir zellik arz ettiinden,
sflercebykbirsrradelletettiiveKelimeiehdet'tensonraenfaziletli
zikir ve isim olduu kabul edilmitir. Sflerin, "H btn isimleri ihata etmi
tir." demeleri, onun azndaki k mahallinden dolay deil, Ehad tecellsi iti
bariyledir. "mukarrebn" makamna ulaan kimseler, ezelde Allah Tel'ya ver
dikleriszezhirvebtnbakmdanvefetmiler,miskgnndekiminhita
bniitmilersednyadadaondanbakasngrmemilerdir.BundandolayH
zamirine ondan baka merc kabul etmemilerdir. O hlde onlara gre, "H,
H"demek,"Allah,Allah"demektir.OnuniinsflerHismiyleokamegul
olmulardr. Onlara bu hususta ta'n edenler, Tevhd'in hakikatndan habersiz
olduklarndandolayta'nederler."
2315
"Tarkiesm"ve"tarkinefsn"adverilenvenefismertebelerini,herbiri
sindeAllahTel'nnbirisminizikretmeksuretiyle, sraylakatetmeyiesasalan
mesleklerde, slik, "nefsi emmre" mertebesinde "L ilhe illallah", "nefsi
levvme"mertebesinde"Allah","nefsimlhime"mertebesindeise"H"ismiy
le zikreder. Srayla ilk mertebede "tevhdi ef'l"e, ikincisinde "tevhdi sft"a,
ncsndede"tevhdizt"aular.
Hismi,slikelhtaykselipnefsimlhimeoluncaverilir.Vcutbirliibu
rada idrk edilir. smail Hakk Bursev baka bir yerde, "Muvahhidlerin zikri
Huvallah'dr."der.
2316

2314
smail Hakk Bursev, Kitbu'nNetce, II, Haz. Ali Namlmdat Yava, stanbul 1997, s.
223224.
2315
Seyyid Muhammed Fzl elMevlev, Hakyk Ezkr erhi Evrd Mevln, stanbul
1283s.205206.
2316
smailHakkBursav,Kitb'lEnvr,Haz.NaimAvan,stanbul1999,s.95.

H'nun gereine mazhar olan, yani, yoklua ulap Hak ile var olan ma
hede ehli, "Allah vard ve Onunla beraber hi bir ey yoktu." srrna "eln
kemkn"(uandayledir!)derler.
bnlArab,Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminbuhadisiniaklar
kenyleder:"Bununmns;AllahTelmevcutturveonunlaberaberhibir
ey yoktur. Yani Hakk'tan baka kendi zatyla vacib (olabilecek) bir vcud yok
tur. Mmkn varlklar ise Allah ile vcib'lvcd(varl zorunlu)dur. nk
lem,O'nunzhirolduuyerdirveAllahlemilezhirdir.
2317
SrrPaa,SrrKur'anisimlieserindeHhakkndaubilgilerivermektedir:
Kul, her trl alkann stnde olan Allah Tel'ya dorudan hitab edebe
uygunolmadndan,O'nagibsfatylaseslenerek"yH"der.
H sz, kiinin nefsinin ve aslnda var olmayan Allah Tel'nn dndaki
eylerin(msivallah)yokluunuifadeeder.KiiHdiyerekmsivallahndemi
mahzvenefyisrfolduunahkmeder.Bu,Allahsznnsonundakihharfin
debulunmaktadr.YHdiyezikredevametmedike,buszkonusuhlidrk
edilemez.
Kul, Allah' sfat isimlerinden biriyle zikrederse marifetullaha gark olmu ol
maz. H zamirinin mercii ise bizzat Hakk'n ztdr. H zikrinin kalbte meydana
getirdiinurhibirekildekararmazvetambirkeifhalidourur.
Nefsi,hislemindenuzaklatrpkudslemeyaklatrmakiinsfatisimleri
nizikretmekgereklidir.BuisimlerisetamolarakAllahTel'nnztnifadeden
uzaktr. Bu durum anlalnca, kul H demeye balar. Bu durumdaki kul sanki
yledemigibidir:
Y Rab, mahlkatn noksanlarn senden gidermemden veya onlarn kemal
lerini sana isnat ederek seni yceltiimden senin rububiyyetin daha yksektir.
Senincellvekemlinondanbykveycedir.Ancak,kendihviyyetinleyine
kendi hviyyetini medh sen ederim. Sana "ente" (sen) szyle de hitap et
mem.Buszdekibirvardr.Bylehitapedince,sankibenbirmeblaabliol
muumdaVcib'lvcut'tahazrgibiimiimanlamortayakar.Onuniinben
de H sz zerine bir ey katmam. Bylece, Rabb'imin ztnn yine zt ile
vlmvemahlkatilemnasebettenarnmveyceolduunuikrarveitiraf
etmi olurum. H sz, bu srlar uyandrdndan tecelli ve mkefe makam
larndaenereflizikirsaylmtr.
Baz iaret ehli, Hak Taal H ismiyle srlar kefedici ve bunun dndaki
isimleriylekalbleriacdrdemilerdir.
Halveti mesleinde H, esm tarikinde yedi isimden ncsdr. Nefsi
mlhimeveseyrialllahmakamdr.Yeriruhvesarnurdur.Slik,srmakam
nnalmasiinHzikrinedevametmelidir.
2318
Akvemuhabbet,buesmaile
kemlbulur.
2319

2317
NihatKeklik,ElFthatelMekkiyyeEsasMotifler,stanbul1980,c.II,BlmB,s.390
2318
HaririzdeKemaleddin,erhiVirdiSettr,stanbul1287,s.6768,
2319
SeyyidYahyairvan,VirdiSettrerhi,erheden:PrizrenliMarkalazdeSleyman

Hz.Alikerremallhvecheouzaman
"YHYMENH
HVE'LLHULLH
LYA'LEMU EYNE H LL H" diye dua edermi. Kendisine sebebini so
ranlarabununismia'zamolduunusylermi.
2320
Buhusus,YunusEmre'deuekildedilegetirilmitir:
EvveliHhiriHyHillHolam
Evvelhirolkalavmenaleyhfnolam
2321
Mesel"Allah"isminde"elif"kaldrlrsa"lillah"kalrvebirmnifadeeder.
"Lam" kaldrlnca "leh" kalr. Bunun da mns vardr. kinci "lam" kaldrlrsa
"hu" kalr: Bu da "huve"nin asl olan "he"dir. Hvenin asl "vav"sz, "hi
vhide"denyani"he"denibarettir...
2322
"Vav"n "H"ya dhil olmas iba' (doyurma, ilve etme) kabilindendir. di

istimrarbuikisinitekkelimeyapmtr."Hve"isimlerinenfaziletlisidir...
Necmeddini Kbr'ya gre, dil, bir harf ile zikretmek iin yeterli deildir.
nk lisan kk dil, byk dil olmak zere ift olan eylerdendir. Kalb ise
byle deildir. Zikr iin bir harf ona kfidir. nk, kendisi de herkesin gs
boluundabirtanedir.
2323
H()skindir.Ziraonunaslkalbtendir.Kalbdairebiimindedir.H()harfi
ninyazltakieklininyuvarlakoluubumnyaiaretetmektedir.Daire,mer
keziveaslolannoktadanayrlmaz,hareketetmez.Kalbdairesininmerkeznok
tasiseHakk'tr.yledeifadeedilebilir:Dairegibibirskin,birdemteharrik
vardr.Daireisebirnoktaetrafndabulunur.Dairedeirmentanevirende
mirin evresindeki tatr. Veya daire kuzeygney kutup daireleri arasndaki iki
noktadr.
Necmeddini Kbr'nn belirttiine gre, Sehl b. Abdullah Tster (hyt.
283/986),mridlerine:
"Sizebirbelvemusibet geldiizamansaknah(hl)demeyin. nkbu

eytannismidir.

binRstemEfendi,zmir,1998,s.47.
2320
smailAnkarav,Minhcu'lFukar,Haz.SaadettinEkici,stanbul1996,s.145.
2321
YunusEmreDvnII,stanbul1997,s.283.
2322
Lafzai Cell: Allah smi cell, yni erefli Allah kelimesi, doksan dokuz ismin en
bydr. Bir kimse Y Allah! derse Hak Tel Hazretlerini btn sfatlaryla yd ve
btnfiilleriylezikretmiolur.FakatYRahman!deseyalnzrahmetsfatylaanmolur.
Dierisimlerdebyledir.BulafzaicellAllahTelnnhasismidir,hibireydentremi
deildir.BudorugrmamHalilin,Sbeveyhin,uslclerinounluununvefukahann
grdr. (AYN, Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, sadeletiren H.Rahmi YANANLI, stanbul,
2000s.231232)
2323
Ahzab,4

hdeyin,buAllahTel'nnismidir.Vahvah( )dabyledir.nkbu
H'nun()tersdnmeklidir."demitir.
2324

2324
NeyzenEnderDoan,(http://www.neyzender.com)

165
Nevbahareritibidrolaymimdenger,
Andelipibaglzrolaymimdenger.
Dnyavukbahevsndangepabdlve,
Kificilbendiesrrolaymimdenger.
alubenMansrgibitablEnelHaknevbetin,
Gireyimmeydnaberdrolaymimdenger.
Dkelidrudiyrnrahtubahtnterkedp,
bniEdhemgibideyyrolaymimdenger.
DolanaymHzrvelemgzndenbirzamn,
Mutlakolupsrrsettrolaymimdenger.
Nicebirbutenzeminindekararedpkalam,
kaymgkleredevvrolaymimdenger.
Buizftukuydtillerinedpharb,
Lmeknilindeseyyrolaymimdenger.
Mrgicnbukafestenuurupdedeyim,
Oldemehrinetayyrolaymimdenger.
Birbedenkaldbanamensbolanbundahemn,
Yokedipandahvarolaymimdenger.
KalmasnvarlktaMsrninvcduzerrece,
Kurtulaymvasldildrolaymimdenger.
Nevbahareritibidrolaymimdenger,
Andelipibaglzrolaymimdenger.
lkbahareritiyurtsuzolaymimdidensonra,
Glbahesibannblblolaymimdidensonra.
Bahardanmuradedilenilahivcddur.mgelseartkgamyememdemektir.
Dnyavukbahevsndangepabdlve,
Kificilbendiesrrolaymimdenger.
Dnyaveahirethevesindengeipabdlgibi,
srlarkutusununkifiolaymimdidensonra.
Abdlve unlara derler: yzler vardr, her biri bir Nebi merebindendir.
Bunlar yzon ricaldir. Krklar vardr, yediler vardr. yzlerin Krk dem
aleyhisselm merebinde, yani yaradlndadr. te bu krk kiiye Abdl tabir
olunur. yzlerin Yetmii Nuh aleyhisselm merebindendir, bunlara da
Nakibler tabir olunur. Bunlardan yedisi Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
merebindedir.BuYedilerdenDrdneEvtd,ikisinemamnvebirinedeGavs
tabirolunur.

alubenMansrgibitablEnelHaknevbetin
2325
Gireyimmeydnaberdr
2326
olaymimdenger.
MansrgibiEnelHakdavulunualmanbetine
Gireyimmeydnaaslmolaymimdidensonra.
Mansr gibi EnelHak diyerek meydana girip berdr olaym demesi, ihtiyri
lmle lmee iarettir. nk Mansr Ene =ben demekle vcdunda Hakk
kayd ettiinden Kur'an Kerimin yetleri, onun katline hkmetti, Hak kayddan
mnezzehtir.
Dkelidrudiyrnrahtubahtnterkedp,
bniEdhemgibideyyr
2327
olaymimdenger.
kidnyannvediyrnrahatvebahtnterkedp,
bniEdhemgibiruhbanolaymimdidensonra.
DolanaymHzrvelemgzndenbirzamn,
Mutlakolupsrrsettrolaymimdenger.
DolanaymHzrgibilemgzndenbirzamn,
Mutlakolupsettrsrrolaymimdidensonra.
Nicebirbutenzeminindekararedpkalam,
kaymgkleredevvr
2328
olaymimdenger.
Nicebirbutenyerindekararedipkalam,
kaymgkleredevredenolaymimdidensonra.
Buizftukuydtillerinedpharb,
Lmeknilindeseyyr
2329
olaymimdenger.
Bubantvekaytilleriniharbedip,
Meknszlkilindegezegenolaymimdidensonra.
Mrgicnbukafestenuurupdedeyim,
Olademehrinetayyrolaymimdenger.
Cnkuubukafestenuurupmutluedeyim,
Odemehrineuakolaymimdidensonra.
Birbedenkaldbanamensbolanbundahemn,

2325
Nevbet:Mehter.Nbet,sra.Srailegrleni.
2326
Berdar: f. Aslm, yukar kaldrlm. Tutucu. taat edici ve ettirici. Meyveli. Meyve
vericiolan
2327
Deyyar:Birkimse.Ehad.Yurtsahibibirisi.Manastrsahibi
2328
Devvar:Durmaypdnen,devreden.Devredipgezen.Gerdn.KbeiMuazzamann
birad.Haremdenalpberabertavafedilenta.
2329
Seyyar(e): Bir yerde durmayp yer deitiren. Gkte vey gne etrfnda dolaan
yldz.Gezegen.Kervan,kafile.Otomobil

Yokedipandahvarolaymimdenger.
Bundahemenbirbedenkaldbananisbetiolan,
Yokedipandahvarolaymimdidensonra.
VarolmakTecrbesi
ZamanszlvemeknszlAllahTelnnentemelniteliklerindebirisiolarak
tespit edip, tarihin dna iten dncenin de terkedilmesi demektir. Hem Batn
hemZahir,hemEvvelhemAhiroluuylahertrlhayateklinikuatanvebubir
birine zt durumlarla yarattklarndan ayrlan Allah Tely tecrbe eden insan,
Allah Tela ait kulland dili artk uzaktaki bir nesneyi, bir eyay tanmlar gibi
kullanmanngetirdiigeliigzellikten;hayetin,sevginin,saygnn,neeninverdii
bilinlemuttakiolacaktr.
nsan bir yandan varolu felsefesinin yalnzlk, bulant, yabanclama gibi
kavramlar ile ilahi mesajn varoluunun yorumuna zemin hazrlayacaktr. nsann
yalnzlk acs ile bulanmas ve etrafna, kendine ve Allah Telya yabanclamas
acsyla olgunlar. Neticede uzlamak iin gayret gsterir ve uzlaarak varln
bulmuolur.PaulTillich,paralbiryabanclamadanbahseder:
2330
1. Bakalarndan yabanclama: Gvensiz ve benmerkezli olduumuz za

man baka insanlardan ayrlrz. Gerek duygularmz gizler ve egolarmz tat
minetmekiinmaskelerimizitakarverollerimizioynarz.Braktmzizlenim
konusunda endielerimiz vardr, bu yzden de statmz ina etmek iin da
dnkyzlertakarz;Sevgisizlikveyalnzlkbirbirinitakipeder.
2. Kendi gerek benliimizden yabanclama: Bizler, atan amalar tara
fndan farkl ynlere ekilen paralanm bireyleriz. Kendimizi belli bir potansi
yele ve snrlla sahip olduumuzu yani kendimizi olduumuz gibi kabul ede
meyecekkadaracizvesuluhissederizvekendimizianlamayz.
3.AllahTeldan,anlamzeminindenyabanclama:Nihaigvensizlik,ha
yatn anlamsz olabilecei ynndeki (en nemli) tehdittir. Modern insan ou
zamanbirbolukveamaszlk,arasrakorkuvedeersizlik,bazendemitsizlik
iineder.
Bunlar yaayan insann tecrbesinin temel dini bir tecrbeye dnmesi,
yabanclamadankurtulupbiruzlamayaynelmesrecideyledevameder:
1. Allah Tel ile Uzlama: Bu uzlamann temeli Allah Tel nn bizi oldu
umuz gibi kabul ettii gereine dayanr, Onun sevgisini kazanacak bir ey
yaptmz iin deil. Allah Tel nn merhameti, ondan kopmamz engelle
mektedir.AllahTelnnyardmedeceideneyimiTillichinuszleriilekaran
lmzbazenbirkdalgasyararvesankibirsesunlarsyler:
Kabul edildin. Senden daha byk olan ve adn bilmediin tarafndan
kabul edildin. Bu ad imdi sorma; belki sonra renirsin. imdi bir ey yap
maya alma; belki daha sonra ok ey yaparsn. Bir eyi aratrma; bir ey
eda etmeye alma. Sadece kabul edildiin gereini kabul et!
2331
Bylece

2330
PaulTillich,SystematicTheology(London:Nisbet,1957).
2331
PaulTillich,TheShakingoftheFoundations(London:SCM,1949)

anlamszlntehdidiileilgilikorkununstesindengelinmiolur;buradayenibir
gvenveanlammerkezioluur.
2. Gerek benliimizle uzlama: Allah Tel tarafndan kabul edilmenin ge
tirdii gven iinde kendimize daha drst bir ekilde bakabilme zgrlne
sahipolmuuzdur.AllahTelbizikabulettiiiin,bizdekendimizikabulede
biliriz. Allah Telnn huzurunda maskelerimizi karrz, savunma mekanizma
larmz ve hilelerimizi bir kenara atarz. Pimanlk ve ba tecrbesinde, bir
yandasutanvekendimizeolannefretimizden,dieryandandagururdankur
tuluruz.Kendimizianlamamzveibtnlmzyakalamamz,iimizdeat
an ideallerin ve i blnmelerin yerini alr. Gerek kendini gerekletirme, bu
ynelimdeyatar.
3.Bakalarylauzlama: AllahTel ileyeniiliki biimimizbakalarnsev
memizisalar.Birinsanancakarkarclndanvebenmerkezciliindenz
grletii zaman, kendini bir an unutabilir, bakalarn da olduklar gibi kabul
edebilir;ziraAllahTelnnonuolduugibikabulettiinihatrlar.
2332
BundahemenbirbedenkaldbananisbetiolanyanislikefliniHakkdafen
eder,sfatlarnfeneder,ztnfeneder.SonraCemmakmndanceHakkn
ztn giyer, Hazretl Cemde Hakkn sfatlarn giyer, Ceml Cem makmnda
Hakkneflinigiyer,varolur.ZirVarlkHakkndr.Hakknvriyetiileancak
insanvarolur,yanivriyetinHakknolduunavkfolurdemektir.Busebepten
deNiyz:KalmasnvarlktaMsrninvcduzerrecediyerekiirinesonvermek
tedir.
Kurtulaymvasldildrolaymimdenger.
Kurtulaymsevgilivaslolaymimdidensonra.
GabrielMarcel8Kasm1932'degnlneunotuder:
"Bir dkknn nne yatan bir kpee baktm srada dilimin ucuna bir
tmcetakldkald:Bireyvarki,adnayaamakdenir;yenibireydahavarki,
bunadavarolmak(exister)adverilir:Benvarolmaysetim."
Peki, bu varolmak nedir? "Gnlk"n yazar, Ben ve Bakas adl konferan
snda,kiiliinyaratcayrcalnaklarkenbunubizeanlatmayaalr:
Kiiiinvarolmak,kendiniaarakkendiniyaratmaktr.
2333

2332
(DZGN,2:12004),s.4043makalesindenfaydalanlmtr.
2333
(FOULGUNE,1998),s.104

166
Birehreeritiyolumdrtyandzmeydankam
Anagirengrmezlmierbhayvankam.
Birhogzelyapsvarotuzikikapsvar,
Cmleehirlerdenuluheryanbabostankam.
buhavsmutedilgirenkamazayuyl,
Dalarlleakkzlbalarglihandankam.
Blbllerinalnedercnudilihayrneder,
Baheleriseyrnederherkedehbnkam.
Erdasazlaralnrdallardameyvesalnr,
Sensunmadanolbulunurheremrinefermnkam
KimSelsebildennederrahikanbiheder,
Tesnmebedsarhoederolurienmestnkam.
BudediimCennetdeilanlaraolminnetdeil,
Bununsafszevkineehlicinnhayrnkam.
ehrihakkattrad,Hakksrrnbundakodu,
Olsrravkfolan,Hakeyledimihmankam.
Olmazanlaradahifesadbuzuhasedkibrinad,
Cmlebiliyokaslaydbirbirineihvnkam.
zlericanlardanazizszleriballardanleziz,
Yokandasen,ben,sizbizbirlikileyeksnkam.
OlehreMrselgelmedi,anlardvetklmad,
AnlaryoluyanlmadevsaflarKurnkam.
Hakmezhebimezhebleri,deryyztmerebleri,
Hslkammatlableri,kadriredirherankam.
YokturonlardanihtilfgndenaynHakkbhilf,
HerileriHakkamuzfruheylemiYezdnkam
Terkeylemilerklukilllolmuanlardabudil,
HerhalleriHakkadelilhepmazharRahmnkam.
Gerisanabakpgz,sohbetedersylersz,
LkinHakkbulmuz,syletiiFurknkam.
Dnyyaanlargelmedi,geldiysedeelenmedi,
eytnolargrmedi,andaolarpinhnkam
Anagirersebirkiigidergnldentevii,
BanabudevletkuukonanolurSultankam.
Hemenkiolehregelirherkorkudanazdolur,
Yollardabellerdekahrdivuperieytnkam.
Drlemndrolehirlkingireryzbindebir,
Sanmaanadhilolurhrimelekrdvnkam.
Kimkioehrizledierenlerizinizledi,

AdbHakkgzlediirdederPrankam.
Hersemtoehrinyoludur,lkingirenlervelidir
AnniindopdoludurTrkArabSryankam
Ehlinibulolillerinsarpngeersinbellerin,
Yrtaryalnzgidenikurdupelengarslankam.
Ehlineanlarbellidir,zirbilirbirillidir,
Herbirisiahsensfathermklebrhnkam.
GirEnbiynnsilkinebinbuvcdunflkne,
Kahreylenefsinaskeringarkeylesntfankam.
VarSemmevechullhbultgrnesanaolil,
Sendensanaeyleseferkimidesinseyrnkam.
Candanriyzattaabeksinanediptaleb,
Olurriyzatsonuderdlerinedermnkam.
eksinenedazredaolhastagnlnolasa,
ayetoladastbydlarolayrnkam.
Canermeyinceaslnablblgibiglfaslna
Hepcennetiarzeylesenolurananirankam
Canilidirvasfettiimderdiletarifettiim,
Bundaninipdkldlerbutenlerehercnkam.
Geltendekomacnnalyakbulknn,
Lykmdrinsnakimyeriolazndnkam.
TutbuNiyzninsznbundaaagrgzn,
Birgngidersinanszngrmezsenikarbnkam.
VarolhakkatehrineerandaHakknsrrna,
Dolsunsenindegnlnederyolupirfnkam.
2334
Anagirengrmezlmierbhayvankam.
Onagirengrmezlmierlmszlksuyukam.

u ehre girin, orada dilediiniz gibi, bol bol yiyin, secde ederek kapsndan
girin,bala!deyin,Bizdeyanlmalarnzbalarz,iyileredahadaartrrz
demitik.
2335
Beyitte geen ehirden murad Semsem vdisi dir. Cenb Hak Beyti erfin

2334
Kamu:(Kamu)t.Hep,btn,tamamen
2335
Bakara,58

toprandan dem aleyhisselmn bal yapld vakit fazlasn Krs cinn (cen
netler)evresineserpti.teSemsemvadisiandanyaratld,nkSemsemdem
aleyhisselmnbalndanartakalanaderler.Oehrinbyklnenisbetlecen
netler bir hardal tanesi kadardr. Cennet ehli zevk ve tenezzhe istek duyduklar
vakitorayakarlarvesonratekrarcennete dnerler.Aynburadadagezinti iin
halkn iftliklere ktklar gibi. Lkin rifler dny ve hirette istedikleri zaman
ryadaveyavarlklarndansoyunupoehregiderler,kapsndakarlanrlar,elbi
selerinikarrlarveoehrinkendinehaselbisesinigiyipieriyegirerler.
O Vel veya rif kii hangi makmda ise, altndan aalar ve zerindeki altn
meyveler, o rifin makmndan konuup tesbih ederler ve herhangi bir aaca
baksa kendi sretini grr. te orada bylece zevklenirler ve nimetlenirler.
karkenehrinkapsndaorannelbisesinibrakrveyinekendielbisesinigiyer.
Orayagirenkimsenintevhiddekimakm;Cem,HazretilCem,CemlCemve
Ahadiyyet makmndan aa olmamal. Cem makmndan aa olursa o ehre
giremez. te bu Semsem vdisine Hakkat ehri denilir, Krs stndedir, yer
yzndedeildir.YeryzndeolanCennetlVelyetdir(Vellikcenneti).tebu
ehregirenbirdahalmez.kramedilendegerialnmaz.nkAllahTelbirkulu
sevdimidahaonuterketmez.
Birmisalverecekolursak
Hz. Ali kerremellh veche yle rivyet etmitir: Hz. Raslllah sallallh
aleyhivesellembeni,ZbeyriveMikddb.elEsvedibiryeregnderirken:
Hahbahesinevarncayakadaryolalnz.Oradamahfe
2336
iindebiryol
cukadnbulacaksnz.Kadnnzerindebirmektupvardr.Onualpbanageti
riniz buyurdu. Bunun zerine yola ktk, nihyet sz konusu baheye vardk.
Hakikatenkadnoradamahfeiindebulduk.Ona:
Mektubukar!dedik.Kadn:
Bendemektupyokdedi.Ozamanona:
Ya mektubu karr verirsin, ya da seni soyar mektubu biz buluruz! dedik.
Bununzerinekadnmektubusannrgleriarasndankard.Bizdemektu
bu Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve selleme getirdik. Mektubu Hatib b. Eb
BelteradiyallhanhMekkedekibazmrikleregndermiolup,onlara,Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin (Mekkeyi fetih seferiyle ilgili) baz ile
rinihaberveriyordu.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemona:
BuneitireyHatb?!diyesordu.O:
BanakzmadaaceleetmeeyAllahTelnnRasl.BenKureyedardan
katlan bir adamm. Onlardan deilim (aramzda kan ba yok). Senin berabe
rindeki muhcirlerin (Mekkede) akrabalar var. Mekkedeki mallarn ve ailele
rinihimyeederler.Buekildeneseptengelenhmilerimolmadiin,oradaki
yaknlarm himaye edecek bir el edineyim istedim. Bunu katiyen kfrm veya
dinimden irtidadm veya slmdan sonra kfre rzamdan dolay yapmadm
dedi.Hz.Peygamber:Busizedoruyusyledi!dedi.Hz.merradiyallhanh

2336
Mahfe:Deve,filgibihayvanlarnzerindeseyahatedenleriscak,gnevb.tesirlerden
korumakiinyaplankafesliadrsepet.

atlarak:
YaRaslllah(sallallhaleyhivesellem)!Brakbeniumnafnkelle
siniuuraym!dedi.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem:
AmaoBedirekatld.Nebiliyorsun,belkideAllahTelaBedirehlininh
line muttali oldu da: Dilediinizi yapn, sizleri mafiret etmiim buyurdu.
BuolayzerineAllahTeluvahyiindirdi:
2337
Ey iman edenler! Benim de dmanm, sizin de dmannz olanlar

veller/dostlar edinmeyin. Siz onlara kar sevgi yneltiyorsunuz; oysa onlar
Hakktansizegeleniinkretmiler,RabbinizolanAllahainanmanzdandola
y Rasl de sizi de (yurtlarnzdan) srpkarmlardr. Eer siz, Benim yo
lumdacihadetmekveBenimrzamaramakamacylakmsanz,(nasl)on
larakarhlsevgigizliyorsunuz?Ben,sizingizledikleriniziveaavurduk
larnzbilirim.Kimsizdenbunuyaparsa,artko,elbettedoruyoldansapm
olur.
2338
Otuzikifarzimedilmektedir.Ancakbubahsedilendenbakabirmanadamu
ratedilmiolmasdadnlebilir.
OtuzkiFarz
"Otuziki Farz" terimi, zellikle yurdumuzda, dolays ile Hanefi mezhebinin h
kimolduuyerlerdeslamnnemlitemelprensiplerinin,avamanlayilebirara
yagetirilmesinianlatrkiunlardr:
mannartlar(6)
slamnartlar(5),
Namaznfarzlar(12)
Abdestinfarzlar(4),
Gusulnfarzlar(3),
Teyemmmnfarzlar(2),
Bu otuz iki nemli farz "Elli Drt Farz"a gre daha tutarl ve daha nemli sra
lamaolmaklaberaberbudailmbirtemeleoturmamaktadrvegenelolarakbtn
mslmanlarnanlaynyanstmaz.
nk:
1. ncelikle en nemli farzlar bunlardan ibaret deildir. Cihad, anneyebabaya
ihsan,yaknlarlaiyiilikilergibibazprensipler,OtuzikiFarz'dasaylanlarnbazla
rndandahanemliolabilir.Binaenaleyh,bylebirsnrlama,slambuyollare
nenbirisinidininisteklerininbunlardanibaretolduuvehminedrebilir.
2. Bu prensiplerin tamam ibadetlere, dolays ile ahiret lemine ait prensipler

2337
Buhr,Cihad141,195,TefsirMmtehine1;Mslim,FedilusSahabe161
2338
Mmtehine,1

olmas; slamn dnya dzenine hi yer vermedii tamamen Allah Tel ile kul
arasnda bir din olduu kanaati uyandrabilir. Nitekim bunlarn hi birisi hukuki
prensipler deildir. Oysa slami prensiplerin pek ou dnyaya bakan hukuk d
zenlemelerdirvekanunlabelirlenmimeyyideleresahiptirler.
3. man, slam, namaz, abdest, gusl ve teyemmm gibi esaslar btn slami
mezheplerde bulunmakla beraber, bunlarn farzlar ya da artlar herkese gre
aynsaydadeildir.
MeselaabdestinfarzlarHanefileregredrtikenafiileregrealtdr.Dolay
syla onlarn otuz iki farzdan deil, otuz drt, belki de krk farzdan sz etmeleri
gerekir.NitekimHanefilerindehepsiotuzikifarzdanszetmezler.Bazlarbunun
otuz farz olduunu sylerler. Bu fark da teyemmmn farzlarnn iki ya da
olaraksaylmasndankaynaklanr.Ksaca"ikidarp(vuru)birniyet"ifadesiyleanla
tlan bu farzlar, mahiyet olarak ayn olmakla beraber, iki vuru (darp)un, vuru
olmalarna gre bir farz, ya da iki ayr vuru olmalarna gre iki farz saylmas bu
fark doldurur. Nitekim u anda Yugoslavya'da yaayan mslmanlar arasnda
"Otuz farz" teriminin bulunduu ve onlarn, "otuz iki" diyenlerin yanllk yap
tklarnahkmettiklerinireniyoruz.
4. Otuz iki farz arasnda bulunan "slamn artlar"nn, aslnda "kelimei
ehadet" dndakiler slamn art deil, slamn rkn ve hadisteki ifadesiyle;
zerlerine slamn bina edildii esaslardr. art, bulunmadnda merutun dahi
bulunmadeydir:
Mesela abdest namazn artdr. Namaz meruttur. Abdest olmasa namaz da
olmaz.Oysanamaz,orucu,zektvehaccbulunmayan,insanmslmandeildir
denilemez. Demek ki bunlar slamn art deillerdir. Belki rknleridirler. Dier
yndenbirhadisteslamnbeeyzerineoturduusylenirveburkunlersay
lramabakaHadislerdedahadeiiksaylardavedahadeiikrknlerdendesz
edilir. yleyse slamn rknlerini dahi bele snrlamak doru olmaz. Keza, iman
esaslardaaltmaddedenibaretdeildir:cmalendahaazaindirilebileceklerigibi,
tafsilendahaoadakarlabilirler.
5. "Otuz ki Farz" saylrken hem imann artlan hem de slam'n artlar sayl
m, ama bunlarn pek ounun kendi iindeki artlar ayrca saylmad halde,
slamn artlarndan gsterilen namazn ayrca artlar saylm, hatta daha ileri
gidilerek namazn artlarndan birinin (abdestin) artlar dahi bu sayya dhil edil
mitir. Buna gre zektn, haccn ve orucun; hatta haccn art olan hramn da
artlar saylabilir ve bu rakam ok daha kabark olabilirdi. Btn bunlar, bu raka
mn hem sistematik, hem ilmi hem de slami olmadn gsterir. Binaenaleyh, en
olumlu yaklamla nihayet yle sylenebilir: Farzlar otuz iki ile snrlandrmak,
ocuklaraveavamaenazbusaydakinemlifarzbilmekolaylsalarveonlara
bir son tayin ederek en azndan bu kadarn renmelerini kolaylatrr. Yoksa s
lamnfarzlarotuzikidenibaretdeildir.
2339

2339
slamFkhAnsiklopedisi,Alim

buhavsmutedilgirenkamazayuyl,
Dalarlleakkzlbalarglihandankam.
Suyuvehavshogirenkamazayveyl,
Dalarlleakkzlbalarglamkam.
Blbllerinalnedercnudilihayrneder,
Baheleriseyrnederherkedehbnkam.
Blbllerinalnedercnvegnlhayrneder,
Baheleriseyrnederherkedegzellerkam.
Erdasazlaralnrdallardameyvesalnr,
Aalardasazlaralnrdallardameyvesalnr,
Erda sazlar alnr demek aalar oraya giren rifin makmndan tehlil
tesbih (Kelimei tevhid ve ismi cell ile zikir) ederler. O rif kimseye ikramen
aalarnmeyvelerikevn,yanikaintbyklndedir.
Arzuettiinvakitomeyvasanagelirkenufalaufalaaznagelir;tamyenilecek
kadarklrvekendiliindenaznagirer,omeyvalarhieliletutmazsn.
KimSelsebilden
2340
nederrahik
2341
anbiheder,
Tesnm
2342
ebedsarhoederolurienmestnkam.
KimSelsebildentadarsararonusersemeder,
Tesnmebedisarhoederienolursarhokam.
(Buarap)oradabirpnardandrkiadnaSelsebldenir.
Kendilerineazmhrlsafarapielerindenarapik
ramedilir.
Ve onunmizac tesnmdendir. (O) Bir kaynaktr ki, ondan an
cakmukarrepolanlarierler.
Semsemvdisininrmavardr:Selsebil,rahik,tesnmdir.
BudediimCennetdeilanlaraolminnet
2343
deil,
Bununsafszevkineehlicinnhayrnkam.

2340
nsan,18
2341
Mutaffifn,25
2342
Mutaffifn,27
2343
Minnet: iyilie kar duyulan kr hissi birisine iyilik etmek, yaplan iyilikleri sayarak
baakakmak.

BudediimCennetdeilonlaraominnetdeil,
Bununsafszevkinecennetehlihayrnkam.
Olsrravkfolan,Hakeyledimihmankam.
Osrravkfolan,Hakkmisafireyledikam.
Olmazanlaradahifesadbuzuhasedkibrinad,
Olmazanlaradahifesadbuz,hasedkibrveinad,
AllahTel'nnsanaverdiinimenedecek,menettiinideverecekyoktur...
2344
Yokandasen,ben,sizbizbirlikileyeksn
2345
kam.
Yokondasen,ben,sizvebizbirlikileberaberkam.
Ya,buinsannevininkiminebi,kimiveli,kimisalih,kimidefask.Bueitli
derecelernedemektir?Busoruyadaucevabveririz:
Derecelerin eitli oluu marifet babndadr Asl imanda cmlesi beraber
dir;amamarifetbabndaberaberdeillerdir.Nitekimahlageda;azadabera
berdir.Amalibasta,devlettevemansptaberaberdeillerdir.nsanninsanl
ise,marifetlibasndavemanevidevletindedir.Nitekimpadiahnpadiahl
;bedeniiledeil,mertebesi,devletivemansbiledir.
2346
Mrid eyhinin szlerinin Allah Tel'dan olduuna itikad etmelidir. Onlarn

hallerindesen,ben,sizvebizbirlikileberaberolmakvardr.
Nebi sallallh aleyhi ve sellemin: Hak mer'in lisanyla konutu
2347
buyurduu gibi, sana sylediklerime kulak vermeli ve sana konutuklarmn ta

mamnn Allah Azze ve Celle 'den geldiine itikad etmelisin.
2348
Sylediim hu

2344
Buhr,Ezan,55;Mslim,Salt,184,205;E.Davud,Salt,140;Tirmizi,Salt,108
2345
Yeksan:Beraber.Bir.Dz.Herzaman
2346
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasav.,ONYEDNCSUALVECEVABI
2347
Tirmz,Menkb,17(3682);EbDvud,Hara18(2962)
2348
(BAHADIROLU,2003),s.137;(HDAY),c.I,v.5a

suslardasanaphearzolursa,yerindenkalkmadanonubanasor.Takiphe
izaleoluprahatlayasn.Aksihlde tarkndasana set olurvearamzasoukluk
girer.phesizbensanaAllahTelrzasiinkonuuyorum.SendeAllahTel
iinbenidinliyorsun.Aramzdabakabirmaksatyok.
2349
OlehreMrselgelmedi,anlardvetklmad,
AnlaryoluyanlmadevsaflarKurnkam.
OlehreRasllergelmedi,onlardvetklmad,
OnlaryoluyanlmadsfatlarKurnkam.
[MesnevhnSirceddn,elebiHsmeddn'denylenaklederki:
Bir gn elebi Hsmeddn mridlerinden birine, eriata aykr ilerle ura
mamas iin yemin veriyordu. Bir rahle zerine de st rtlm olduu halde
Hakm Sen'nin lhnmesini mridin nne getirdiler. O anda Mevln ieri
girerek:
Buneyemindir?diyesordu.elebiHsmeddnde:
Yemini bozmasndan korktuum iin ona Mushaf'la yemin verdirmedim.
lhnmeninzerinikapadm,bununzerineyeminvereceimdedi.Bununze
rineMevlnCelleddin:
Bunaedilenyemin,Kur'n'aedilenyemindensalamolur.nkKurn
Keriminsuretiyourttur.Sen'ninbukitabndakimnlarise,KurnKerimin
yavekaymadrdedi.]
2350
OehreMrselgelmedi,yaniohakkatehrineReslgelmedi,zirorasdr
teklif,birteklifyerideildir.
Hakkmezhebimezhebleri,deryyztmerebleri
2351
Hslkammatlableri,
2352
kadr
2353
iredirherankam.
Hakkmezhebimezhebleri,deryyztmerebleri,
Hslbtndileklerimatlableri,kymetiredirherankam.
Amel mezhebleri arasnda anlamazlk oktur. nk hakkat ehlinin mezhebi

yalnz bir trldr, aralarnda hi anlamazlk yoktur. Onlar her ilerini Hakka
tefviz,yaniHakkahavaleetmilerdir.rifinherhareketvesekentHakkadelil
dir.ZirkendileriRahmnnmazhardrlar.
FkhkonulardakifarklmezheplerirahmetunsuruolarakgrenbnlArab,

2349
2350
2351
Mereb:Huy.Yaradl.Adet.Ahlk.Gidi....
2352
Matlab:stek,istenileney.Hallolunacakmesele.Mebhas.Kaziye.
2353
Kadr: tibar. Deer, kymet. Haysiyet. Derece miktar. Miktar. Mebla. Takat. Takdir,
rzktaksimeylemek.Gna

dneminfakihlerinin,AllahTelnnsonsuzrahmetiylehepgenituttuueri
at yolunu kendi itihatlaryla daraltmalarndan ikyet eder. Bunu sylerken
kaytszgenimezhepliliikastetmez.Zatenkendisivetalebeleriszkonusuol
duundaazimetiesasalrveazimetinbraklmasnacevazvermez.
2354
Yokturonlardanihtilf
2355
gndenaynHakkbhilf,
HerileriHakkamuzf
2356
ruheylemiYezdn
2357
kam
Anlamazlkyokturonlarda,Hakkikiliksizgndenayn,
HerileriHakkabalYezdnruheylemikam
M'minin misali, rzgrn kuruyuncaya kadar saa sola edii, bazen yere
ykt bazen dorulttuu ekin dal gibidir. Nihayet eceli gelir. Mnafn misali
de, kendine hibir ey isabet etmeyen ve dimdik ve salam bir ekilde duran
katran/amaacgibidir.ukadarvarki,buaacnsklmesibirhamledeger
ekleir.
2358
Terkeylemilerklukilllolmuanlardabudil,
HerhalleriHakkadelilhepmazharRahmnkam.
Terkeylemilerdedivedenildidilsizolmuonlardabugnl,
HerhalleriHakkadelilhepRahmnmazharkam.
.Kulum bana devaml nafile ibadetleri ile yaklar. Bunun sonucunda ben
onuseverim.Birkereonusevdimmibenonuniitenkula,grengz,tutaneli
veyryenayaolurum.Eerbendenbireyisterseonuveririm.Banasnrsa

2354
2355
htilf:anlamazlk,uyumazlk,karklk,ikilik,ayrlk,farkllk.
2356
Muzaf:(Zayf.dan)Bal.Katlm.zfeolmu.Balanm.Gr:Bakabirismekatlm
ve onu tamamlam olan isim. Evin kaps dediimiz zaman; kap, evi tamamlyor.
Bumuzfdr
2357
Yezdan:f.CenabHak.(Mecusilerce):Hayrlaryaratanhayrilhdediklerimevhum
mbud
2358
Buhr, Merd, 1; Mslim, Sfet'lmnfikn, 58, 60; Tirmiz, Edeb, 79; Ahmed b.
Hanbel, Msned, III, 454; bn Eb eybe, Msannef, VI, 163 (30346). Mesel iin bkz.
Rmhumz, Kitb emsli'lhads, s. 79,80 (37); Ebu'eyh, Kitblemsl, s. 212, 213
(315);AbdlmecdKatm,elEmslelArabiyye,s.163.(UYSAL,23Bahar2007)

muhakkakonukorurum.
2359
Dnyyaanlargelmedi,geldiysedeelenmedi,
eytnolargrmedi,andaolarpinhnkam
Dnyyaonlargelmedi,geldiysedeelenmedi,
eytnolargrmedi,dnyadagizliolurkam
Dnyayaanlargelmedi,evetAhadiyetsseyrolanlar,yanivahdetzevkiyle
Hakkaulaanlarhidnyyagelmedidemektir.Onlardnydagrrsnvelkin
onlar ocukluundan Hakkladr. O gibi kimse imdi dnyda olur mu? Olmaz,
geldiisedeelenmedi.
eytannsimleri
blis ve eytan kelimeleri byk bir ihtimalle, Greke diabolos ve branice
satan kelimelerinden tretilmitir. Satan kelimesi Arapaya Habeliler vasta
syla girmitir. Bu kelimenin yabanc menei gz nnde bulundurulduunda
eytandncesinintamamenArapoktanrclayabancolduu,gereeol
dukauygundur.
Baz kelamclar, iblis ve eytann iki ayr varlk olduunu aklasalar da; ak
bir ekilde baz ayetlerde bu iki kelimenin, birbirlerinin yerlerine kullanlyor
olmas bu dnceyi rtmektedir. Bununla birlikte blis terimi eytan teri
minden daha az kullanlmtr; Kur'an Kerimde sadece dokuz yerde gemek
tedir. Bunlardan birisi hari, her zaman dem aleyhisselma, secde etmekten
kananasivarlk(iblis)kssasndagemektedir.Buistisnadaeytanismi,ba
sitbirsfatolarakkullanlmtr.
2360
eytanonlargrmedi,deolanzahiridurumdimizikirsahibindeneytnbir
mil mesfeden uzak durmasdr. Bu mesfe Drtbin admdan fazla olup, daha
yakndanyaklaamaz.Bazmuvahhiddimzikirdeolmayncakalbigfilkalr.teo
kimseyeeytanCemmakmnakadarmusallatolur.OkimseCemmakmnaayak
basnca ekilir. te dnyaya gelip de elenmeyen ve eytnn kendilerini grme
diklerikimselerbunlardr.
TrkeliliKkHseyinEfendianlatyorki:
Mridim Hac Hasan Darendev (hyt: 1984) kaddesellh srrahulaziz
efendimbirziyaretimdeevvelkisohbetlerimizdekigibiayyaptrd.2saatsoh
betbuyurduvedediki:
AllahTelbamdakisalarmteliadedincesrlarnkefedecekzekakl
nimetiihsanetti.Acizliimidebilmeyidelutfetti.BugnekadarHakktanay
r olmadm. eytan bizi grmedi. Salihleri Allah Tel hfz eyledi ve mirata
AllahTelbuyurdu.
Habibim hibir nebiye nasib olmayan ltfum sana nasib oldu. Birde m
metini araya koydun. mmetinin salihlerini de nebilerimle bile mmetinin

2359
2360
(M.J.L.Young,etal.,2003/1c.II,say:3)

salihlerinidenamazdaandrdn.
Bu szlerden anlalyor ki, salihlerin eytan tarafndan grlmediidir. Bu

grmemedekimanaiseeytanveerliilerinsalihlertarafndanilenilmeme
sidir.Bukuvvetibulamamakdemektir.
MuhyiddnbnulArabkaddesellhsrrahlazzegreiblis,Buhususiyeti
ilelemlerikuatmtrveonunhkmranlaltndasaylamayacakkadarruh
larmevcutturki,hepsiidllveivayamemurdurlar.Buruhlar,tabiatleminde
btneyaya,hereyesirayetetmitirvehattainsanntabiatndadahieytan
birkuvvevardr.RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimizin:
Her kimse ile beraber bir eytan doar ve ben, benimle beraber doan
eytan slma getirdim buyurmalar da insan nefsindeki bu kuvveye, yani
vehmeiarettir.(Konuk,FussulHikemTercmeVeerhi,c.I,s.30)
2361
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, Ben eytanm Mslman ettim,

demedikekimseonaimanetmedi.
2362
Beyit:
Buyoldayzbintanedemyzlblisvar.
Herinsanyzlysakninsansanma.
2363
Bir eyin tecelli etmesi o sfatn zuhur edecei vcudu bulmas gerekmektedir.
Allah Tel Kur'an Kerimde bildirdii zere eytann etkisi avanesi olduundan
salihlerineytanilebirbirlikteliiolmamaktadr.
blis: Ya Rab! O halde insanlarn diriltilecekleri gne kadar bana mhlet
ver.dedi.
Allah Tel yle buyurdu: Haydi sana mhlet verildi! O belli vaktin g
nnekadar.blis:
yle ise izzet ve erefine yemin ederim ki, ben onlarn hepsini mutlaka
aldatr, saptrrm. Ancak ilerinden ihls ile seilmi has kullarn mstes
na.dedi.
2364
Anagirersebirkiigidergnldentevii,
Onagirersebirkiignldenkarklgider,
Gnldenteviibrakmakylebirnoktayavarrkirzkndahitalepetmekte
tevekklnsonderecesinekavuur.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurdu

2361
(AKMAK,1994),s.15
2362
(emsiTebriz,2007),(M.218),s.305
2363
2364
Sd,7983

ki;
Eer sen onun peine gitmezsen o sana gelecektir. Yani gnderilecektir.
2365
MstaniolanAllahTelzenginletirir...
2366
Hemenkiolehregelirherkorkudanazdolur,
Yollardabellerdekahrdivuperieytnkam.
Hemenkiolehregelirherkorkudanaztolur,
Yollardabellerdekahrdevveperieytnkam.
Drlemndrolehirlkingireryzbindebir,
Sanmaanadhilolurhrimelekrdvnkam.
Eminyurtturoehirlkingireryzbindebir,
Sanmaonagirerolurhri,melek,rdvnkam.
AdbHakkgzlediirdederPrankam.
HakkadbngzlediirdederPrlerkam.
AnniindopdoludurTrkArabSryankam
AnniindopdoludurTrk,ArabveSryankam
Ehlinibulolillerinsarpngeersinbellerin,
Yrtaryalnzgidenikurdupelengarslankam.
Ehlinibulolillerinsarpbellerigeersin,
Yrtaryalnzgidenikurd,kaplanvearslankam.
Ehlini bul Maneviyat yoluna kar en etkili zarar avamdan ve kendini dine
adayanlardan gelmemi, tersine ehil olamam, ancak veli olabilmek iin bu kla
girmivegrnenlerdengelmitir.
Mderrisinoluelebiemseddin(rahmetullhialeyh)ylerivayetettiki:
kdostlarMevlnnnmridiolunca,Mevlnduaettive:
YceAllahTelsizieskikurtlarnerrindenkorusundedi.Dostlar:
Onlar nasl kavimdirler diye sordular. Mevln kaddesellh srrahul
aziz:
Onlar,Hakkyolunukesenler,kendiarzularnauyanlarveyeniusullericade

2365
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem hurmay almakta olan kimseye bu kelm
buyurdu.Iraki,IV/269;elMekki,II/14
2366
Nesai,Zekt,89;Tirmizi,Zhd,17

edencahilmnkirlerdirdedi.
2367
YalnzgidenhakkndaRaslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Eer insanlar tek bana sefere kann durumu konusunda benim bildikle
rimibilselerdihibirkimsegecetekbanaseferekmazd
2368
nsannvarlkendibanaalnamaz.nsanlemdevarlkolarakalnmaldr.
lemde var olmak sjeyi
2369
atmz gsterir, fakat lemi atmz gster
mez. nk insan kimlii ve z itibariyle sonludur; sonsuz varl yaayamaz,
amadnrve(budnceinsanvarlnkendiniamakiinyaptenbyk
abadr. Srf sonlu olduumuz iin sonsuza az. Nicelii sonsuz olarak d
nebiliriz. Artk bu dncemiz sonlu var olan lar hakkndaki dncemiz
cinsinden deildir. nk onlar duyularmz ve alglarmzla kontrol ediyoruz.
Burada bu kontrol snrn ayoruz. Bunun iin sonsuza ait dncemize
nanma (yalnzlktan kurtulma) deriz. Ayrca sonsuz varlk hakkndaki dn
cemiz bir seme olmayp, bilakis sonlu olan varlmzn var olanlar zerindeki
dncesinden kard mantk bizi sonlu olmayan, sonsuz varlk zerinde
dnmeyezorlar.
2370
nsan, btn mamul eyas, aletleri, i sistemi ile dnyasn kurarken,

bueylerindevamllnteminedecekbirdayanaa,aknbirdeeremuhta
tr.Buakndeerolmakszndnyasndadeerdediieylerden,onlarnher
zaman iin faydallk, doruluk ve gzelliklerini saklayacaklarndan emin ola
maz. O suretle ki objelerden ibaret olan dnya s deta bu akn varlk tara
fndan, her ynden kuatlmtr. uur verilerinden ibaret dnyas olduu iin,
aknvarlkyoktur.Tamtersine,aknvarlkolduuiindnyasvardrveo
sayededevameder.Aknvarlkolduuiindirki,insanvarlkuurluvemanev
varlkolabiliyor.Ahlkvedinimmknklanveruhlararasitirakidourana
knmnasebetolmasa,insanlkortadankalkar.
2371
lemaknvarlntecellisahasdr(ortayakalandr).AllahTel'ya,in
sana ve leme iman bilginin tamln ve btnln salar. Bu imann sala
d bilgi muvazenesi (dengesi) dnda ise, yalnzca mekanizm, akld varlk,
kortabiatvehercmer(karmaavekargaa)vardr.DncemizdenAllahTe
l'y kaldrrsak (yalnz kalrsak) insann uuru, hrl ve sorumluluu mana

2367
(YAZICI,1995),s.633
2368
EbuCemreElEzdi.BehetunNfus.III/144
2369
Sje:zne,fiiliyapan,fail.
2370
(SANAY,1986),s.88;VarlkveOlu,s.99
2371
(SANAY,1986),s.89,FelsefeyeGiri,2.kitap,s.165,226,283

szkalr.radesiz,zeksz,krtabiatkuvvetineindirilir.Fakattabiatnkrkuvve
ti, uuru douramaz. Akn varln tabiata mdahalesi ise, tabiatstnde bir
varlkolaninsanmeydanagetirir.stnnaayaetkisi,AllahTel'daninsa
navelemedorual,leminanlalmasnmmknklar.nsanaknvarla
karsorumluolduuiindirkikendikendisinevebakainsanlarakarsorum
ludur.Vebyleolduuiindedahaahlkveitimakanunlarasahiptir.nsann
kuvveti akn varla balanndan ileri gelir. Akn varl kaldrnca insan
cynik'lerin
2372
zavall kpeinden farksz kalr. nsan mutlak olarak hr deil,
ancak, sahip olduu uur nisbetinde hrdr. Onun iin onun hrlne varlk
derecelerinenazaranykselenvemutlakvarlanazaranalalannisbmuhtar
lk demek doru olur. Allah Tel'y, lemi ve insan birlikte dnmedike ne
hrl,nebuuuruanlamakmmknolur.
2373
Buanlatlanlardananlalaninanmakvebirinedayanmakvebudayanlaneyin
AllahTelolmasinsannilerlemesindebykbirgolduugibikurtulureete
siolduudaaktr.
Beyitte geen kurt ve arslandan murad, nefis ve eytndr. Mridi Kmili
bulmadan o hakikat ekline gidilmez. yle kitap okumak ve yalnz sohbet dinle
mekledeolmaz,kmilebeyatlzmdr.
NaksMridlerinTerbiyesininZararlar
Tasavvufta uur ve uuraltn terbiye eden sistemdir. Terbiye sayesinde insan
kendisini ve etrafn muhafaza etmeye balar. Bu nedenle ahlak deerlerde yk
selme olur, ferd ve toplum huzura kavuur. Bu uslde niha hedeflere kavumak
iinde sevgi ve ceza meyyideleri uygulmada bulunmaktadr. nk ruhun ilhi
iradeye intibakn salamak iin nefsin cezalar almas ise onsuz ruhn uyumun
olmamasndandr.Bunedenledirkitasavvufterbiyeyarkenarndayryenyol
cununtedirginliikadarskntl,zayiatdavemenfaatdaokolanusldr.
uurun kelime manas anlay, idrak, vicdan, hissi zhirle duymaktr. Istlh
manasisekendivarlndanhaberiolma,incelikleriniiyiceidraketmedir.
Mridinmrideteslimolmasdemekterakkidekendisineelzem
2374
olanceza
lara
2375
raz olmak iin verilen bir szleme demektir. Terbiyede uur ve altndaki
nedenleriiyitesbitedenvesezenmridtalebesiniyksekmertebelerdekiolgun
luunaakmasnsalar.Mridinuygulamasndakicezameyyidesiisabetlive
uygunoldukamridkendinitanmaktagekalmazveabukolgunlar.
Dinininsanlarzerindeuyguladcezablminsancezalandrrkendierta
raftantoplumuveferdiemniyetealmakiintedbiralmakiindir.Yoksasuileme
gdsinsanniindeyokedilmesigibidurumyoktur.Ancakbazileriseviyelerde

2372
Cynac= (K'inik) : Rahatla, hayatn zevklerine ve zenginlie kar kan kpekler gibi,
serbest,baboyaamayyeleyenantikfelsefbirgr.
2373
(SANAY,1986),s.90;FelsefeyeGiri,2.kitap,s.275
2374
Elzem:Dahalzm.oklzm.Ziyademucib
2375
Ceza:Karlk,mukabil,ivaz.Crmveyagnhileyenlereverilenazab

su ileme melekesi o derecede inktaya urar ki yok olmu gibi olur ki, mesela
fen ve bek mertebelerinde olduu gibi yokluk derecesi hilik derecesini alr ki,
buzamaninsnkmilsfatzuhuretmidemektir.
Btn insanlar uuralt lemlerine de hapsolmu eitli vahi his ve duygular
birokmanevhuzursuzlukduygusuolarakhissedilengnahkrlkveyasululukbir
ekirdekhalindeherkestemevcuttur.
Birfikiradamnnsylediiokdorudur:imdedncesidomayanhi
bir ktlk yoktur, ancak idar telkinle bu fikrimi bastrrm. O halde taslak ha
lindebirsuluahsiyetveyayapbahiskonusudurvenve
2376
halindeenolgun
insanda bile mevcuttur. Esasen bir su drtsn kazanan insan genel olarak
crmilenmesindenbirmddetncebirtasavvurdevresigeirir.Bumddet
zarfnda ruhta moral duygusuzluk belirmekte ve deerler bertaraf edilmekte
dir. Nitekim normal insanlar bile uzunca bir moral
2377
gevemesinden sonra
nemlivehaklbirsebepolmadaninsanldrmegibibykbirsuileyebilir
ler
2378
.
Herinsanhayatnnilkyalarndanitibarenbalangtabilmeyerekvesonralar
bilerekkusurlarilemekte,moralengellerlekarlamaktaveilkdefaana,babadan
gelmekzereeitlicezalaradamaruzkalmaktadr"
2379
tebunedenledirkimridkendiiradesinimridiniradesineteslimederekce
za uygulamas gibi olan bir takm uygulamalar nefsi kabul etmese bile yapmaya
mecburkalr.Hakikattebubircezalandrmadanbakabireydedeildir.
Mridin uurunu mridin sohbeti ile doldurmas ve rabta gibi onun glgesini
sreklihissetmesiipnotizeedilmektenbakabireyolmasagerekir.ylekimrid
ryalarndahiteslimolduueyhineilintiliklar.
Bir tabip tarafndan ipnotize edilmi bir kimseye, tabip, ipnoz halinde iken
birhareketyaptrmise,okimsenormalhalegelinceyaptbuhareketihatr
lamaz;fakatbirmddetsonraaynhareketiyapabilirvebuhareketi"uurlue
kildeyapar,fakatniinyaptnbilmedenyapar"
2380
.
"uur" "irade"ye tbi ve fakat niin ilendii bilinmeyen fiillerin byle bir
mnas olsa gerekir. Psikanaliz "nsan niin bu fiili ilemitir" diye sormaz.
Onunsorduuudur:"nsanniinbufiiliilememitir?Psikanalizinegre"ah
lk uur" insann ge elde ettii eydir, cemiyet halinde yaamak zaruretinin
gerektirdii ve stnben'in teekkl ile tahakkuk edebilmitir. Cemiyete inti
bak
2381
ameliyesi bir karlk tehdidi altnda (etrafndaki sevgiyi kaybetmemek

2376
Nve:ekirdek,asl,menb
2377
Moral:ahlaki,trel;drst,ahlakli;manevi,tinsel,alinacakders,kissadanhisse;ahlak
dersi
2378
Adasal(R.)Suluahsiyetinmahiyeti,MukayeseliHukukDergisi,1956n.2s.11(EREM)
2379
Adasal(R.)Suluahsiyetinmahiyeti,MukayeseliHukukDergisi1956n.2s.11(EREM)
2380
Freud(Me'tapsychologie),s.12)(EREM)
2381
ntibak:ayar,ayarlama,dzeltme;adaptasyon

korkusuvemaddbirceza tehdidi)knderecedereceinsiyak
2382
istekle
rinifedaetmesieklindetecellieder.Cemiyetetamamylaintibakhalindedahi
bu insiyak hareketlerden ancak bir ksm tam mnas ile ortadan kalkm say
labilir. Dier ksm uur altnda faal olarak mevcuttur. Bu eit insiyakler, eer
akolaraktezahredemezlerseruhbiruzlamayifadeedenfaaliyetler(rya
lar,isabetsizhareketler,nevrotikarazv.s.)eklindeortayakarlar.
[Beden zevk, ho grnen btn eylemlerin nedenidir. Alkanlk, ister ai

nalkyoluylaisterabaylaedinilmiolsun,hoeylersnfnagirer,nkbirok
eylem vardr ki, tabii olmadklar halde insanlar onlar yapmaya alr almaz
zevkleyapmayabalarlar.Ozaman,zetlersek,kendimizebalbtneylemler
iyiveyahoturlaryadaylegrnrler.Ayrca,kendimizebalbtneylemler
istemli olarak, kendimize bal olmayanlar istemsiz olarak yapldklarna gre,
btnistemlieylemleriniyiveyahoolmalaryadaylegrnmelerigerektii
sonucu kar ortaya; nk kt eylerden ya da kt grnen eylerden ka
may ve daha byk bir ktl daha kyle deitirmeyi iyiler arasnda
sayyorumben(bunlarbiranlamdakesinliklearzuedileneylerdir),aynekilde
acverenyadaacverecekgrneneylerdenkamayvedahabykbiracy
dahakyledeitirmeyidezevklerarasndasayyorum.
lke olarak, Zevkin bir hareket, bir btn olarak ruhu bilinli bir biimde
normaldurumagetirenbirhareketolduunusyleyebiliriz;Acdabununzdd
dr.Eerzevkbuise,hoolaneyinbudurumuyaratmayaynelikolacaak
tr,oysaonuyoketmeyeyadaruhubununtersibirdurumagetirmeyeynelik
eyacvericidir.Dolaysyla,birkuralolarak,varlndoaldurumunadoruha
reketetmek,zelliklededoalbirsrebudoaldurumueksiksizkendinege
tiriyorsa, ho olmaldr. Alkanlklar da hotur; nk bir ey alkanlk haline
gelir gelmez, gerekten doaldr; alkanlk doaya benzemeyen bir ey deil
dir; sk sk olan bir ey her zaman olan eye benzer, doal olaylar her zaman
olur,alkanlkolaylarisesksk.Yine,bizizorlanmayanhereyhotur;nk
zorlamadoaddr,bununiindirki,zorlananeyacvericidir;haklolaraky
lesylenmitir:
Zorlamaileyaplanhereyruhazararverir.
2383
]
"Dengesini kaybeden alt uur sadece tabiat kanunlarn bozmakla kalmaz.
Aynzamandaferdinbenliinimahveder.Bubakmdanruhfaktrlerinkontro
lhemferdin,hemdetoplumundengedzeniniayarlar.Bununaksiolursay
kc eilimler galip gelirler. Psikolojik bir ktle mahvna sebep olan atom bom
basnntesiriniyanlyneltmibirpsikolojikdurumdayaplabilir.Muazzambir
seliniinegmlenruhkendisine,onututabilecek,yrtebilecekyenisembol
lerbulmaaalr.Bukollektifakmakaplankiilermehulleriersindehakika
ti grmee, onu mnalandrmaa alrlar. Daha dorusu hakikati burada bul

2382
nsiyak:igdsel
2383

duklarnsanrlar.Gnmznproblemibudur"(C.G.Jung).
2384
"Niin bu fiili iledin?" diye sorguya ekilen kii buna ancak ksmen cevap
verebilir.Onuncevabuursahasndakibilgisindenilerigidemez.Hlbukihakik
ve en faal gdler gayri uur olanlardr. Bu sebeple sulu dahi hdisenin asl
sebebiniizahamuktedirdeildir.Bazensulununifadesinde(veyaifadeleriara
snda)"tezat"grlr.Bunaamamaklzmdr.nkinsannbirokhareket
leritezathalindekigdlerintesiriiledir.uurlubirekildesevmek,gayriuur
ekilde nefretetmek (veyaaksi) mmkndr.Busebepleayn zamanda kinve
sevgiyzndenbirkiildrmesuuileyebilir. Meselterbiyehususundau
urlubiriradevezlimbirtahakkmigd"mrid"debulunabilir.Ezicibirdi
siplintaraftarolanbirmriddeztikitemaylnmevcudiyetineekseriyarast
lanmaktadr.Buikiunsurdanyalnzbiriuurlu,dieriuuraltndasakldr.Fakat
onun gayr uurda yer almas faal olmasna, netice olarak insann fiiline tesir
etmesinemnideildir.
2385
Tasavvufi terbiye yolunda naks mride teslim olan aslnda bir ahlak abidesi
olacanayolkesiciolarakbirsonrakigelecekolana zararvermekiinhazrlanm
suluyuretmektenbakabireyolmadkesindir.
Eerinsanlarnyalarnauygundavranmazsakmevsimsizmeyveleryeti
tirmioluruzkibunlarhamvetatszdrlar.Hemyenmezlerhemdebozulmak
tagecikmezler.
2386
Duyulara kar en etkili zehir gszlerden gelmemi, kendini dine ada

yanlardangelmemi,tersinekeiolamam,ancakkeiolabilmekiinbuk
lagirmigrnenlerdengelmitir.
2387
Rahman olan Allah Tel'y anmay grmezlikten gelene, yanndan ayrl

mayacak bir eytan arkada veririz. phesiz onlar bunlar yoldan alkorlar,
bunlardadoruyolaeritiklerinisanrlar.
2388

Deki:SapklktaolanRahmannekadarertelesebile,sonundatehditedil
dikleriazabyadakyametgnngrdklerizamanonlarkiminyerinindaha
ktvetaraftarlarnndahagszolduunubilecektir.
2389

Ehlineanlarbellidir,zirbilirbirillidir,
Herbirisiahsensfathermklebrhn
2390
kam.

2384
(EREM)
2385
(EREM)
2386
JeanJacquesRousseau
2387
Nietzcshe,PutlarnAlacakaranl,ev.,smetZekiEyubolu,stanbul,2004,s.40
2388
Zuhruf,3637
2389
Meryem,75
2390
Brhan: Delil, hccet, isbat vastas. Man: Yakn mukaddemelerden meydana gelen

Ehlineonlaraktr,zirbilirbirehirlidir,
Herbirisigzelsfathermklebrhnkam.
Bir aziz karsn seviyordu. Bir gn hanm naz ederek Ey efendi, gel de senden
ne istersem vereceine dair talkla yemin i, yoksa boanrm der. Kocas kabul
eder.KadnYceAllahTelnndnyadayaratthernimetvegaripeyibenim
nmde hazr etmeni istiyorum der. Zavall kocas bu arzuyu yerine getirmekten
ciz kalr. Nihayet samimiyetle kalkp Mevln kaddesellh srrahlazz hazret
lerinegelir,macerayanlatr.Mevln:
Git,AllahTelnnkitabntedariketveonumendilinesarpkarnneteine
koy; nk bylece dnyadaki ya ve kuru nimetleri onun eteine koymu ve
dnyann garip eylerini onun nnde hazr etmi olursun. Zira: ya ve kuru
hibireyyokturkiKuranKerimdeolmasn
2391
buyurulmutur.Byleceasla
talkveayrlkvkiolmazbuyurdu.
2392
GirEnbiynnsilkinebinbuvcdunflkne,
GirEnbiynnyolunabinbuvcdungemisine,
VarSemmevechullhbultgrnesanaolil,
Sendensanaeyleseferkimidesinseyrnkam.
VarSemmevechullhbultgrnesanaoehir,
Sendensanaeyleseferkimedesinseyrnkam.
Candanriyzattaab
2393
eksinanediptaleb,
Candanriyzatskntseksinonuediptaleb,
Candanriyzatteapdemekburadariyzatakldr.Aklksmdr:Aklma,
Aklmad,Aklkmildir.
Aklmashibi,aklndnyayafazlasylasarfedendir.
Aklmadshibi,aklnhiretefazlasylesarfedendirvekendisindehiretfikri
galipolandr.
AklkmilshibiisekendisindeHakfikrigalip,yanifazlaolanvesarfedenbir
kimsedir.

kyas.Redveinkriinitirazkabuledilmeyeceksuretteisbathakikatedenkavihccet.
2391
Enm,59
2392
(YAZICI,1995),s.657(382)
2393
Taab:Yorgunluk.Sknt.Zahmet.Bezginlik.Eziyet.

eksineneda
2394
zredaolhastagnlnolasa,
ayetoladastbydlarolayrnkam.
eksinenedamgazredamgaolhastagnlnolasa,
ayetoladastbyabanclarolsunyrnkam.
Hepcennetiarzeylesenolurananirankam
Hepcennetiarzeylesenoluronacehennemkam
Geltendekomacnnalyakbulknn,
2395
Lykmdrinsnakimyeriolazndnkam.
Geltendekomacnnycelerekbulkanan,
Lykmdrinsnakimyeriolahapishanekam.
Birgngidersinanszngrmezsenikarbnkam.
Birgngidersinansznsenikervangrmezkam.
BurayakadaranlatlanlarileHakkatehriveEhlinintarifiyaplmtr.Bueh
rinvarlhakkndaenfsimanadavarlhakkndapheyoktur.Ancakzahirdebu
yerindurumuiinfarklgrlerbulunmaktadr.AslndabuyurdumanevNiyzi
Msrninrisalelerindebeyanbuyurduuenfsi manaileinsanmemleketinde var
dr. Hz. Muhyiddin Arab kaddesellh srrahulazizin Tedbrat lahiyye isimli
eseridebuekildeyazlmeserlerdendir.NiyziMsrbueseritetkikettiiRisa
leiKudsiyesinde
2396
belirtmektedir.

2394
Dg:f.Yankyaras.nsanveyahayvanvcudunakzgndemirlevurulandamga
2395
Kn:f.Bireyinmenba.Kuyu.Kaynak.Mdenoca.Birkeyfiyetin.(niteliin)bol
olarakbulunduukimse.
2396

Gavslzam hramczde Hac smail Hakk Toprak Sivas kaddesellh
srrahulaziz, ihvanlar
2397
bu ilahiyi huzurlarnda okuduklarnda ban tasdik ma
hiyetindesalladklarvebuilahiyionlaraerhederkenoranndurumlarnaaitba
kasrlardaonlaraanlattklarnbizzatdinledim.
Gnmz meayihlerinden Darendeli Seyyid Hulusi Efendi kaddesellh
srrahulaziz(hyt:1990)sohbetlerindenereliolduusorana
Garda,LameknlyzHakikatehirliyizbuyurmulardr.

2397
enVeliveOrhanZarifolu

H
167
Vezin:MeflnMefilnMeflnMefiln
Ezeldennrnaaknbenynegeldimcihnire,
Akttmncedemyalargzmdendolukanire.
Hakilebninikenkamcanlaracniken,
Drdbmeknikenbenikevnmeknire.
Nicegeldim,nicegittimnicedodum,niceldm,
Niceatm,nicesoldum,olglgibicihnire.
Bulutolupgeadm,matarolupyereyadm,
Gneolupgehidodumzemnusumnire.
Nebatolupnicedevrnnicedemdeoluphayvn
Geyrdsretiinsnbanadevrizamnire.
insnsretinbuldumHakkahamdsenkldm,
Fenenderfenoldumbekyicvidnire.
EritimarifetnrugnlolduHakknTru,
Niyziduydunsrrgmnettiaynire.
Ezeldennrnaaknbenyanegeldimcihnire,
Akttmnce
2398
dem
2399
yalargzmdendolukanire.
Ezeldennrnaaknyanarakgeldimcihnire,
Akttmncezamanyalargzmdendolukanire.
Herkesezeldeneiseburadadaodur,hibirdeimeveyadeiiklikolmaz,
yaniburadakmilolanezelderuhlarlemindeikendekmilidi.rifolanburada
darifolur,mminolanmmin,kfirolankfir,siolansi,fskolanfsk
olur.Ezeldeherneiseburadadaodur.
Hakilebninikenkamcanlaracniken,
Drdbmeknikenbenikevnmeknire.
Hakkileninszikenbtncanlaracniken,
Benimeknszikendnyalemineiinedrd.

2398
Nice:(s.)ho,cazip;iyi,mkemmel;nazik;latif,tatl;ince;dakik.niceandiyice,sevin
dirici bir derecede. nice and brown iyice piirilmi; iyice yanm. nicely (z.) iyi bir tarzda,
latife,gzelbirekilde.niceness(i.)incelik,dakikolma.
2399
Dem:f.Nefes.Soluk.Az.Nazar.An,vakit,saat.Koku.Kibir,gurur.li,yksek.
Krk.

ayetbize;ylebirsualtevcihedersen:
Busofilerin;ekserikasidelerindebazacaipszlergrrveiitiriz.Onlarn
busznden;tenashimezhebindenolduklaranlalyor.Mesala,diyorlarki:
BenGahbulutolurum,Gahyamur,Ghnebatolurum,GahhayvanVegahin
san olurum. Ve bunlara benzer, nice eyler derler; hep grr ve iitiriz. Bu
szlernedirvenedemektir?
Busorunakarcevabmzaadadr:
Eykarde,Raslllahsallallhaleyhivesellemefendimizylebuyurdu:
(mmetimahiretteonblkharolur,Onlarnkimimaymun,kimihnzr
olur. Kimi daha baka suretlerde) Bu Hadisi erifi hi okumadn m?. Bir
AyetiKerimedeylebuyurudu:
Onlar sana fev fev gelecekler
2400
Bu Ayeti Kerimenin tefsirini Kad
BeyzaviAllahrahmeteylesinylebeyanetmitir:
Bubeyan,dahaziyadekendisinetevcihedilen:Onlarnhayvanlarsuretine
girmesininsebebinedir?eklindebirsoruyaatfenyapmtr.Diyorki:
Onlar, dnyada o hayvanlarn huyunu huy; sfatn da sfat edindikleri iin
ahiretteosfatagirerler.
Mesela; maymunun sfat, kouculuk ve gaybettir. Hnzrn sfat, haram
yemektir.Budurumagre;birkimseninhuyu,kouculukvegaybetetmekise;
o kimse, dta insan olsa da, ite maymundur. Ama o maymun ekliyle g
rnmez.ldzaman,kendiniosurettegrrvemaherdeosurettekalkar.
BugibihallerdenAllahTelyasnrz.
2401
uvarki;tevbeederse,lmeden
evvel o sfattan kurtulur. ki cihann sultan, Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemefendimizylebuyurdular:
lm, uykunun kardeidir Bu duruma gre; bir kimse ld zaman ne
hale girecek ise; uykuda kendini yle grr. u var ki; bu gr herkese nasip
olmaz.Ancakmuhasebeehlineolur.Bumuhasebeehline;
br lemde hesaba ekilmeden nce, nefsinizi hesaba ekiniz Mealini
tayanHadisierifiileiaretedilmitir.Eerryanda,Tilkigrrsen;kendis
fatnsay.Onu,HakkTelgsteriyor;ihalinebirrettir.Hilesfatndanhalas
bulmayabak.ayetryandamaymungrrsenbuda:
Gybetiterket.Remzinitayanbiriarettir.Ryanda,Hnzrgrrsen:Ha
ram brak. Manasna gelen bir baka iarettir. Ryada, hallerini grp d
zeltmeyebalayankimse,yukardadagetiigibimuhasebeehlidir.Kibunlar:

2400
Nebe,18
2401
nsana gremaymun nedir? Glnecek bir ey,ya da ac veren bir utan.nsan da
stinsan'a gre tpk byle olacaktr: glnecek bir ey, ya da ac veren bir utan. Siz
solucanlktan insanla giden yolu atnz ve iinizde birok ey hl solucandr. (N
ETZSCHE,etal.,2006,s.9)nsanlararasndaolmak,hayvanlararasndaolmaktandaha
tehlikeli.(NETZSCHE,etal.,2006,s.23)

lmeden evvel lnz Hadisi erifinin manasn anlayan kimselerdir. Bir
kimse, birkmilmride biateylerse muhasebeehliolur. Vebulemde her
ne varsa; cmlesini grr geer ister iyi, ister kt nce yaramaz sfatlarn
grmeyebalar.Balolduuzatntelkinettiiekildeismicelaliokuyunca;o
ktsfatlaryokolur.ylebirmertebeyeeriirki;artkryadagrd;enbi
yaveevliyavb.kmilzatlarolur.okkerebuekildegrlenbirrya;insann,
insansiretinibulduunaiaretsaylr.tebusebepledirki,maneviyolunuik
maledenbirkimse:BenGhbulutolurumGhyamurGhnebatolurumGh
hayvanVeghinsanolurum.Vebenzeriniceszler:
Hernevarsabenolurumeklindesyleyebilir.Zirakiminsanmertebe
sine yetiti ise; cmle mertebeyi znde toplad. Hsl kelam onlarn sz
anlatlanhallerdenbakasdeildir.Ksacasudemektir:
Bencmleyicamioldum.
2402
Bulutolupgeadm,matarolupyereyadm,
Gneolupgehidodumzemnusumnire.
Bulutolupgeykseldim,yamurolupyereyadm,
Gneolupkhdodumzemnvegkyziinde.
Bulutlar, yamur olarak drt rzgrn yardmyla vcda gelir. nce poyraz
eser, yeri ve sular serinlendirir, sonra gnein hararetinden drt mil yukarya
kadar buharlar ykselir. Sonra bat rzgrlar esip o buharlar yrtr, dou rz
grlareserekonlarbirarayatoplar,sularnntadndeitirir,ensonundagney,
yanikblerzgrlarbulutlaryamuraevirerekyadrr.
Gneyeryznearkayzyledir.nyzAralyadorudur,yerlerivegk
yzn nrlandrr. Birici kat gkten ikinci kat gk byktr. kinci kat gkten
nc,ncdendrdnc,drdncdenbeinci,beincidenaltnc,altcdan
dayedincigkdahabyktr.
Niyz Hazretleri bu iirlerinde insann birok devirlerden getikten sonra nasl
insnsretiylebulemegeldiiniaklar.lhimertebeleryirmisekizdir:
BirincimertebeNriMuhammedsallallhaleyhivesellemdir.
SonrasrasylaNefsiklgelir,buruhlarlemidir.
Nefsikldentabiat,tabiattanheyl,heyldancismikl,cismikldene
kil, ekilden ar, ardan krs, krsden yedi kat gk, gklerden ate kresine,
atekresindenhavakresine,andansukresine,andantoprakkresine,andan
madenlere,andanbitkilere,andansonradaNSNagelir.Budevirerdir,
AhadiyyetsseyirolanKmillerhibirmertebedegecikmeyerekezeldeolduklar
gibi,burada dansnsuretinde Kmilolarakgelirler,yanionlarKmilolarakdo
arlar.Anlarndvetevemrideihtiyalaryoktur.Ancakbumertebelerdegeci
keneTevhidbirazggelir,nekadargecikmeolursa,okimseninTevhideistidd
uzak olur. Bu husus eri devirde yenilmeyen bitkiye gelmise ve o bitkiyi de bir

2402
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasavvfne,SEKZNCSUALVECEVABI

hayvan yerse, nce madene verir ve bylece insann Kmil insn olmas gecikir.
Busebebtenbugibilerehalvetveriyzetverilir.
Buerdevirdenbakabtlolandevirlervardr,drtadettir:
BiriTemsuhdevridir,dieritensuhdevri,dieritefasuhdevri,drdncs
de terasuh devridir. Bunlardan biri insan keml mertebesini bulmadan lrse,
yineinsanolarakgelir,budevirkemlbuluncayakadardevameder.Dieriobir
hayvanolarakgelir,bunlarndrddebtlinanlardr.Hiinsansuretindegelen
tekrarhayvan,bitkivemadenolarakgelirmi?Gelmez.Temsuhdevrineinanan
lar ( ruhun bir cisimden dierine, insandan hayvana ve hayvandan tekrar insana
gemesi)Yahudilerdir.TensuhdevrineinananlardaHristiyanlardr.Hakkmezhe
bizereolanlarerdevreinanmolanlardr.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizbuyurduki;
Bu tenashi mezhepleri ve sizin mezhep erinizi bir hoa beyan eyle. Diye
birtekliftebulunursan;ylederiz:
Tenash meselesi iinde, biz berzahta ve ahirette olacana kniyiz. Ama
onlar;dnyadaolacanakanidirler.Onlardiyorki:
Kim bu hayvanlardan birinin sfat ile sfatlansa; lnce, ruhu o sfatl bir
hayvana,anasnnkarnndaikensfatolur.Taetvekaniken,Tekrardnyaya
gelir.teanlatlanvasftakiinsanlardrkibugrlenhayvanlarolmulardr.
tetenashlervefikirleriBunlarnaslaimandannasipleriyoktur.Hz.mer
radiyallhanhbunlarhakkndaylebuyurur:
Kimkitenashmezhebindedir;nesholmakonalayktr.Senondanuzak
ol.
Yetmi iki batl mezhebin iinde, bunlardan azgn yoktur. Bunlarn errin
denAllahasnrz.Dnyaveahirettetenashyolunututmaktanmutlakasa
knmalsnz
2403
Nebatolupnicedevrnnicedemdeoluphayvn
Geyrdsretiinsnbanadevrizamnire.
Bitkiolupnicezamannicezamandaoluphayvn
Giydirdiinsnsuretinibanazamndevreleriire.
Filazoflar yle demilerdir: Nefsi Natka, hakikatlere uygun suretlere b

rnrveonlarasadkhkmlerigerekletirirsesankio,btnvcut(varlk)un
kendisiolur.Btnyaratklarbucismanisuretlerleokiddetlibirekildebirle
tiklerinden ve bunlarla son derece megul bulunduklarndan dolay kendilerini
seemeyecek ve grnmeye muktedir olamayacak durumdadrlar. Sanki o su
retler ve heykellerden ibaret olmulardr. Yani nefsi natka (konuan nefs),
cisimlilik dolaysyla son derece kesiftir ruhaniyyet dolaysyla son derece latif
tir. Ruh, hangi eye girse onun hkmn alr, onun rengine brnr. Tpk su
gibi.Suyunrengidekabnrenginebaldr.Bubilindiisebilki:

2403
NiyziMsr,RisaleiEsileveevcibeiMutasav.,DOKUZUNCUSUALVECEVABI

Nefsinatka,letafetkazanp,haritehakikatlereuygunolan,onlaramuhalif
olmayan zihni hayallerin ekilleriyle bezenir ve o hakikatlere uygun hkmleri
giyervebudncelernefsinatkadaiyiceyerleir,nefsinatkannszlerinde
vefiillerindebunlarneserimeydanakarvenefsinatkahiabeskonumaya
cak,abesivehareketetmeyecekekildebuhakikatlerdersuhbulursaiteo
zamannefsinatka,sankiosuretlerin,ahsiyetlerin,oheykellerinkendisiolur.
Bu,dlemdeunabenzer:
MeselaZeydbirehirdenkpbakabirehreyerlese,birzamansonrak
t o ehir halkn eskiden grd gibi ahslar ve grntler olarak tasavvur
etse yanlm olur. nk o ehir halk lm ve doum ile kuvvetlenme, zayf
lamavebymeiledeimi,haldenhale,sfattansfatagemilerdir.Bundan
dolay onun bu dncesi geree uygun deildir. Ama o ehir halkn, ahsla
ryla,grnleriyledeildetrleriylevecinsleriylednrseonunbudn
cesi,gereklereuygunder.
2404
insnsretinbuldumHakkahamdsenkldm,
Fenenderfenoldumbekyicvidnire.
nsngibisretinibuldumHakkahamdsenkldm,
Feniindefenoldumebedbekyiinde.
nsnsretindegeldiimehamdvesenlarkldm.Hakknefl,sfatve
vcdunHakknolduunavkfoldum,yaniFenfillaholupBekbillhbuldum
demekisterler.
Niyziduydunsrrgmn
2405
ettiayn
2406
ire.
Niyziduyduuvezannettiisrraikretti.

2404
(ATE,1971)Beincisofra
2405
Gman:f.Zan.Tahmin.Sanmak.phe
2406
Ayan:(yn)Aikr.Belli.Herkesinbilebileceivegrebilecei.iftiletlerindenolan
sabanokununbilezii

168
Vezin:MeflMeflnMeflMefln.
UyangznadurmayalvargzelAllha,
YolundanizinayrmayalvargzelAllha.
Hergeceyikimolhergndznsimol,
HemzikriledimolyalvargzelAllha.
Birgnbugzngrmezhemkulaniitmez,
BufrsatelegirmezyalvargzelAllha.
Salganmetbilhersaatnimetbil,
GizliceibdetklyalvargzelAllha.
Heyniceyatarsntrolmabusafdandr,
BahrikeremibolduryalvargzelAllha.
mrnhiesatmakendiniyakma,
HermseheryatmayalvargzelAllha.
HervaktiseherdebinltfugelrAllhn,
OlvaktuyanrkalbinyalvargzelAllha.
Allhnadnydetcaniledilidet,
BlblgibiferydetyalvargzelAllha.
GelimdiNiyziyleAllhaniyazet,
HctdrzeyleyalvargzelAllha.
Hergeceyikimolhergndznsimol,
HemzikriledimolyalvargzelAllha.
Hergecenamazklolhergndznorutut,
HemdezikredevametolyalvargzelAllha.
Sabrimann,orudasabrnyarsdr
2407

2407
bn.Hanbel.V/319

Heyniceyatarsntrolmabusafdandr,
BahrikeremibolduryalvargzelAllha.
Heyniceyatarsndagibibusafdanuzakolma,
KeremderyasbolduryalvargzelAllha.
HermseheryatmayalvargzelAllha.
HerakamsabahyatmayalvargzelAllha.
Hiinmanasdnyavenefsinarzulardr.
DnyaHayat
[ Serrac "Eer dnyann Allah kalndasivrisinein kanad kadar bir deeri
olsaydkafirebiryudumsuvermezdi(iirmezdi)"
2408
hadisiniuaklamasyla
verir:
"stina ehli olan kimseler; dnyann tamam kendilerinin olsa, bundan do
lay da ahirette herhangi bir sualle karlamayacak olsalar ve Allah nezdinde
kendilerine ayrlan ecirden bir eksilme de olmayacak olsa yine de zhd iinde
yaarlar. Zira onlarn eyaya kar zhdleri Allah Tel'nn dnyay yaratt ve
ona nazar ettii gnden beri devam etmektedir. Ona gre tahkik ehli zahidler
balangtan beri zhd yolunu tumulardr. Bu hadisi duyan Yahya b. Muaz er
Razi(258/871)duygularnyledilegetirir:
"Dnyagelingibidir.Dnyayisteyenonunberberiolur.Onusslerdurur.
Dnyayakarolandaonunyznkarartr.Sanyolar,elbisesiniyrtppar
alar. Arif, Allah ile meguldr. Bu yzden dnyaya hi iltifat etmez. mam
ibli(334/945)yezhddensoruluncaodabuhadisihatrlatarak;
"Yazk size! Dnyada birsinein kanadndandahadeerli ne var ki, onda
zhdbahiskonusuolsun.Bukadardeersizbireyerabetetmemekmeziyet
midir?EbuBekirVastde,yineaynhadisleilgiliolarak:
"Allah Tel nezdinde bir sinein kanad kadar bile deeri bulunmayan
murdarbireyiterketmekiindahanekadarabalayacak,ondanyzevir
mekiindahanezamanakadaruraacaksnz"eklindeserzenitebulunur.
Tasavvuftazellikledeilkdnemdednya,AllahTelyolundatehlikelibir
tuzak gibi grlmtr. Onun iin de sfler onu ancak ihtiya halinde urana
cakbirabdesthaneye,ryenbirleeyadabirgbreynnabenzetmilerdir.
Daha da ileri giderek "itlerin toplama yeri" benzetmesi yaplm ve bundan
uzak durmayann kpekten de daha aalk olaca belirtilmitir. Bu tr ben
zetmelerinetkisindekalarakolmaldrkiuilginhadisuydurulmutur:

2408
TirmiziZhd13;bniMce.Zhd.3

"Dnya facir (fahie) bir kadn gibidir... " Kim olursa olsun evine gider ve
koynunagirer.Yznegler,amahikimseyevefasyoktur.Ohaldebylebir
kadna gnl verip arkada olunmaz.
2409
Mzekkin Nfus'ta bunun benzeri
birokuydurmahadisyeralmaktadr.Meselabunlardanbirdieride"Herkim
dnyayseverse,ahiretineziyanverir..."
2410
eklindedir.
2411
te btn bunlardan dolay zellikle ilk dnem sfileri dnyaya kar tavr
almlarhattabundandolay(dnyayaaitnesnelerolduuiin)giyimkuamla
rnabiledikkatetmemilerdir.yleki,ayakkablarnnbileAllahyolundaengel
olduunu dndkleri iin yaln ayak gezinenler ve bu vaziyetlerinden zevk
alanlarolmutur.
Bu konuda son olarak yine halk arasnda hadis olarak itihar bulmu iki ri
vayetvardr.
Birincisi:"Dnya,ahiretintarlasdr"
2412
kincisi: "Hi lmeyecekmisin gibi dnyaya, yarn lecekmisin gibi de

ahireteal"
2413
Bu rivayetlerin her ikisi de son dnemin mahsul olup imdiye kadar ki ha

dislerinramna,dnyayaazckdaolsagzkrpmaktadrlar.
Dnya, ahiretin tarlasdr" hadisine son dnemden bnl Arab
(638/1240)'ninyaklamyledir:
"Herkes dhil olaca cennetin nimetlerini hurilerini, glmanlarn, vb. ni
metleri bu lemde tahsil edip beraberce gtrecektir. Kfirler ise cehennem
ve cehennemdeki azap eitlerini dnyada tahsil edip, giderken beraberinde
gtreceklerdir."Ayndnemdeortayakanvehalkndilindendmeyen"Hi
lmeyecekmisin gibi dnyaya, yarn lecekmisin gibi de ahirete al" ek
lindekirivayetdegrnrdednyayatevikunsurlartayorolsada,sflerne
yappyappkendilerindentarafayorumlamlardr:Hadisininsanpsikolojisia
sndan yaplan tahlilinde "Hi lmeyecekmisin gibi dnyaya al" ifadesi ile
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem insandaki dnya hrsn krmak iste
mitir.Zirainsanebediyaayacakmgibidnncefazlahrsakaplmaz(nasl
olsa mr bitmiyor der, hrs gstermez) ahiret iin ise, tam bunun zddna bir
mantk yrterek, ahiret'e almay ve ona hrs gstermeyi tevik iin, "yarn
lecekmigibiahireteal"demitir."
2414
]
2415

2409
Hadsin asl muteber kaynaklarda bulunamamtr. Konuyla ilgisi iin bkz. Erefolu
Rum,70
2410
Hadiskaynaklarndamevcutdeildir.KonuylailgisiiinBkz.ErefoluRumi.69
2411
Bu konuda ok sayda mevzu hads iin bkz. Kelbz, Taarruf. 142. 43; Hucviri. 506,
507;AzizuddinNefesi.145;ErefoluRumi.69.70
2412
Aliyu'lKari.199;Aclun.1/490;Hakim.Mistedrck.IV/312:Zehebi"mnker"olduunu
ravilerindenAbdullahb.Cabbar'nma'rufolmadnsyler.Bkz.Saani.64
2413
Muteberhadiskavnaklarndabulunamamtr.
2414
elAlv.SaidHalil.erhHadsMselselbilEvliyavr.7
2415
(EKER,1998),s.285287

HervaktiseherdebinltfugelrAllhn,
OlvaktuyanrkalbinyalvargzelAllha.
HervakitseherdebinltfugelirAllhn,
OvakituyanrkalbinyalvargzelAllha.
Allhnadnydetcaniledilidet,
Allhnadnydetcanilegnlmutluet,
HctdrzeyleyalvargzelAllha.
htiyaiinduayuzuneyleyalvargzelAllha.


169
Vezin:MeflnMefilnMeflnMefiln
UyangafletteneynimHakkayalvarseherlerde,
DkpacyadimHakkayalvarseherlerde.
Kapusndadurupherbryznderghnatutvar,
YrektenkldemdemzrHakkayalvarseherlerde
Seherlerdealrglanniinzrederblbl,
UyanpderdileeydilHakkayalvarseherlerde.
Geleymiskinbiredolamagezmevre,
DilersenderdinereHakkayalvarseherlerde.
Seherdekalkubenherghyznyeresrpklh,
EreltfusananaghHakkayalvarseherlerde.
AlrbbSbhnekilrhnisultn,
DklrfeyziRabbniHakkayalvarseherlerde
SeherdeuykudanuyanNiyzdurmaderdeyan,
OlakimeriedermnHakkayalvarseherlerde.
UyangafletteneynimHakkayalvarseherlerde,
DkpacyadimHakkayalvarseherlerde.
UyangafletteneyuykucuHakkayalvarseherlerde,
DkpacyadimaHakkayalvarseherlerde.
Kapusndadurupherbryznderghnatutvar,
YrektenkldemdemzrHakkayalvarseherlerde
Kapusundadurupherdefayznderghnatutvar,
YrektenskskferyatklHakkayalvarseherlerde
Seherlerdealrglanniinzrederblbl,
Seherlerdealrglanniinferyatederblbl,
Geleymiskinbiredolamagezmevre,
Geleymiskinresizdolamagezmevre,
saleyhisselmagelince
Kldanelbisegiyerdi.Aayapraklarnyerdi.Eviyoktu,nerdeuykusugelirse
oracktauyurduEnholandisimlerdenbirideMiskinismi idi.Daimakendi

sine(miskin)denilmesindenholanrd.
2416
AllahTelmbenimiskinyaat(fakir),miskinldr,miskinlertopluluuile
haret.
2417
Seherdekalkubenherghyznyeresrpklh,
EreltfusananaghHakkayalvarseherlerde.
Seherdekalkubenherzamanyznyeresrpklh,
BidenbireltfsanaererHakkayalvarseherlerde.
AlrbbSbhnekilrhni
2418
sultn,
AlrSbhnkapekilirsultnokur,
Sehervakitleri(sabahveikindiseherleri)ndeolanfeyzlerekavumakiinsabrl
ve mdavim olmak gereklidir. Bu vakitleri koruyanlarda manev kef ve haller zu
hur eder. Feyz beklemek hakknda Cneyd Baddi kaddesellh srrahul azz
buyurduki;
Slik, iinde fare bulunan delii bekleyen kedinin dikkatiyle feyz beklemeli
dir.
2419

2416
bnAsakir.amTarihi'ndeAbdullahb.AbbasradiyallhanhmamAhmedb.Hanbel
radiyallh anh Kitab'z Zhd'de, Ubey'd, b. Umeyr'den Mcahid veSa'b'den rivayet et
milerdir. Syt; Menahil'sSafa Shf. 27. AliyylKaari erh. I/190. mam Ahmed b.
Hanbel, Kitab'zZhd'de Sa/d b. Abdlaziz'den rivayet etmitir. Syt; Menahil'sSafa
Shf.28.
2417
bnMce,Zhd,7,(II,1381,Ha.No:4126)
2418
Han: f. Okuyan, okuyucu, aran manasna gelir. Mesel: Duhn : (Niyaz ve
tazarrukranebirtezelllile)duokuyan
2419
(Muhammedb.SleymanelHadkatu'nNediyye,stanbul1983,s.85.)

170
Vezin:MeflnMeflnMeflnMefln.
Gnltesbihekseccdedenhiayanayrma,
Namazehlindenznlesaknsendurmaoturma.
bdetehlioldimyznkaldrmatopraktan,
Vuzudanelyuyuprhatedipolnefsiyatrma.
Yznyerleresrgelburiymescidiinde,
Oturminbergibidimkafestekugibidurma.
Mezzinnlesindinledalsndildeteviin,
Saknterkeyleyiptamkapsnsanaatrma.
Cematlanamazterkedenialmkudretler,
Annterkiyleltfetbirkedrethemartrma.
Hatibinsanmagilmlhidannfilineuydim,
mamdangayriyeaslsaknzntaprma.
Niyzitatiterkeylemekbilkimfzulluktur,
Keremklterkitatlebuhalkbaarme.
SALT(NAMAZ)
2420
Namazn, slm'da byk bir nemi ve hibir ibadetin ona denk olmad,
bir mevkii vardr. O, ilk farz klnan ibadettir. Tevhid'den sonra, slm'n en
nemliesasdr.AmellerinenfaziletlisiveAllahTeltarafndanenoksevile
nidir.Kur'anKerimdeonunannyceltti,onuveonuklanlarereflendirdi.
Dier ibadetler arasnda zellikle onu zikretti, kullarna onu tavsiye etti.
Raslllahsallallhaleyhivesellemonu,kendigznnaydnlveruhunun
rahatlatcs yapt. Ashabna namazn faziletini retti, bylece onlarn hem
kalplerihemorganlarhayetledoldu,davranlardzeldi,ahlaklargzelleti,
bundan dolayonlarnderlerveliderleroldular.Sahihvehuulu birnamazn,
mmetizaferegtrenenbelirginsebeplerdenolduundakukuduymuyoruz.
nko,umulanaermeninkorkulandaneminolmannyoluveikicihandakur
tuluunsebebidir.
Namaz, dini ayakta tutan direktir. Direk yklrsa, ona dayanan yap da yk
lr. O, Allah'n farz kld ilk ibadettir, en byk bedeni ibadettir. Allah Tel'
nn onu, dier ibadetler gibi yeryznde ve Cebrail vastasyla farz klmamas,
derecesinin yksekliini gstermektedir. Allah onu, kendisiyle Peygamber'i
Sallallahu aleyhi vesellem arasnda bir vasta olmakszn farz klmtr. Bu ise
Miragecesi,yedikatgnstndeolmutu.

2420
YOLCU,Abdullah,Namaz,GurabaYaynlarElBrorleri

Gerektenben,(evet)benAllah'm.Bendenbakailhyoktur.Onuniin
banaibadetetvebenianmakiinnamazkl.
2421
Eyimanedenler!Rkedin,secdeedin,Rabbinizekullukedin,hayrile
yinkifelahbulabilesiniz.
2422
Namaz,mminlerzerinebelirlivakitlerdeyazlbirfarzdr.
2423
Syleimanetmiolankullarma,namazklsnlar.
2424
Raslllahsallallhaleyhivesellemdeylebuyurmutur:
inbaslm,direinamaz,zirvesidecihattr.
2425
slm, be temel zerine kurulmutur: Allah'tan baka ilh olmadna,

Muhammed'in Allah'n elisi olduuna ehadet etmek, namaz klmak, zekt
vermek, Ramazan aynda oru tutmak, imkn bulann Beyt'i haccetmesi.
2426
Namaz, erkek veya kadn, hr veya kle, zengin veya fakir, mukim (ikamet
eden) veya yolcu, salkl veya hasta, ergenlik ana ulam, akll her
mslmanafarzdr.
Salt
2427
Kur'an Kerimin gerek Mekke gerekse Medine dneminde nazil olan sure
veayetlerindeenfazlazikredilenkelimelerdenbiriessaltkavramvetrev
leridir.Msterikler,kavramnArapayabakadillerdenvezellikleArmveya
Srynkkendengetiinivekavramnkaynakdildeduamanasnageldiini
ileri srmler, salta vesalavt kelimelerinin kkeni konusunda Mslman
dilciler de benzer grleri dile getirmilerdir. Sonuta hepsi Sm dil ailesine
mensup olduklar iin kkeni ister Arm veya Sryan, isterse Arapa olsun,
kavramnKur'anKeriminnzlilebirlikteslamdininezgibadetlerdenbi
rinikastetmekonusundamerkezibiryeredindiigrlmektedir.KlasikArapa
szlklerde kavramn anlamlar dua, tapnma, ibadet, rahmet, istifar, ba
lanma dileme, ibadethane/tapnak ve namaz klma eklinde sralanmaktadr.
Kur'an Kerim kavramlarnn balamsal anlam tespite alan klasik elvch
vennezirtarzKur'anKerimszlklerindekelimeninfarklanlamlarileilgili
vecih/ anlam saysnn erken dnem eserlerinde az ve snrl olduu, ilerleyen
dnemlerde yazlan eserlerde ise vecih saysnda belirgin bir artn ve anlam
genilemesininvarldikkatiekmektedir.
Kur'an Kerimdeki kullanmlarna bakldnda kavramn Allah Tel, me
lekler, nebiler ve mminlerle ilgili olmak zere farkl balamlarda kullanld;
gemi nebilerin ibadetlerinin de salt olarak adlandrld anlalmaktadr.
Nzul dnemi asndan bakldnda kavram, hem Mslmanlarn ibadetleri,

2421
Th,14
2422
Hac,77
2423
Nisa,103
2424
brahim,31
2425
Tirmiz.
2426
BuhrveMslim
2427
(OKUMU,2004/2)

hem de Mriklerin putlar iin yaptklar ibadet ekilleri ve zellikle Kbenin
etrafndaki tavaflar iin de kullanlmtr. Medine dneminde nazil olan Enfal
Suresindekibukullanmtarz,kelimeninmriklerintapnmalariindekullan
labildiini ve namazdan farkl olarak tapnma manasna geldiini de gster
mektedir.
Namazibadetimanasnaessalt,vahyinilkdnemlerindenitibarenekil
lenmiverk,secde,Kur'anKerimkraativeduaetmegibiesaslhatlarher
hangi bir deiime uramadan gnmze kadar gelmitir. Nzl srecinin so
nucunda slamiyetindin olarakkemleermesive dininkitlelereulamasson
rasnda essalt kavram, terimleme srecini tamamlam; rk ve secdesi,
kendinezgartlarvezelklnmaekliolannamazibadetiiinzelisimola
rakkullanlrolmutur.
Dilimizde essalt kavramn karlamak iin Farsa asll namaz kelimesi
benimsenmitir. Bilindii zere Trkede kullanlan namaz szc Farsa
kkenli bir kelimedir ve dilimize peygamber, abdest, oru ve benzeri baka
dini terimler gibi Farsadan gemitir. Namaz kelimesi Farsa szlklerde
hizmet, bendelik, Hakka itaatibadet ve bir kimseye tazim iin eilmek gibi
anlamlaragelmekte,nemazszcisetemizvepkmanalartamaktadr.
SaltvemusallnkelimelerininyeraldMnSuresindekianlamlarvesu
renin yorumu konusunda ise mfessirler tam bir ittifak salanamam ve sure
farklekillerdeyorumlanmtr.
Bahis konusu surenin baz mfessirler tarafndan ikiye blnerek ilk yars
nn Mekkede mrikler, ikinci yarsnn da Medinede mnafklarla ilgili olarak
nazil olduu ileri srlmtr. Son yzyllarda yazlan eserlerde salt kavra
mnnanlamvecihlerininsaysndabelirginbirartgzlenmektedir.
Mesela;hicribeinciyzylKur'anKerimszlyazarlarndanAbdulmelik
b.MuhammedesSelib,(hyt.429/1038)vchulKur'anKerimedairyazm
olduu bir eserinde salt kavramnn Kuranda toplam olarak on ayr anlam
nnbulunduunuifadeetmektedir.Bunlardauekildesralamaktadr:
1Namaz: Onlar ki namaz klar ve zekt verirler.
2428
Ona gre Kur'an
Kerimdezektileyanyanakullanlanbtnsaltifadeleribuanlamagelir.
2Mafiret:AllahvemelekleriNebiyesaltederler.
2429
Bununbirbenze
rideAllahsizesaltedervemeleklerde.
2430
BuayetlerdekiAllahTelnnsa
ltmafiretidemektir.
3stifar:Ahzabsuresindegeenmeleklerinsaltbumanadadr.
2431
4Dua:EyPeygamberonlarasaltet!
2432
Yaniduaetdemektir.
5Kraat:Saltncehriyapmavegizlemede.
2433

2428
Maide,55
2429
Ahzab,56
2430
Ahzab,43
2431
Ahzab,43,56
2432
Tevbe,103
2433
sra,110

6Din:Seninsaltnmbizebunlarterketmemiziemrediyor?
2434
7badetyeri(namazgh):Savami,biye,salvatvemescitleryklrd
2435
8Cumanamaz:Cumagnsaltiinnidaedildiinde.
2436
9kindinamaz:Onlarsalttansonraalkoyarsnz.
2437
10Cenazenamaz:Onlardanlenhibiriiinartksalatadurma!
2438
2439
[Mslmanlarnnamazlar(dua)sairdinlerdemevcutbtnduaekillerinin
hepsini kapsayan bir duadr, ibadettir. Mslman namazn klarken Fatihay
okuyuprkuvescutlarntamamladktansonrakendiiinde,mcerretbire
kilde, ibadetini yaptn, Allah Telnn huzuruna gitmeye layk olduunu d
nd srada kendisini Allah Telnn karsnda hisseder; tam bu anda da
tahyyatokumayabalar.
Namaz sadece beeri dinlerde mevcut btn ibadet ekillerini kapsamakla
kalmadn,kinattakibtnibadetekillerinidekapsamaktadr.
Eyrasulm!Grmedinmiki,gkteolanlar,yerdekiler,havadakanatlar
nrparakuankular,gerektehepAllahtesbihediyorlar.
2440
Buayetikerimede,yerde,gktenevarsa;gne,ay,yldzlar,dalar,talar,
aalar,kularvebtnyaratklarnAllahTelyaibadetettikleribildiriliyor.
Btn bu varlklar ibadetlerini ne ekilde yapyorlar acaba diye dn
lnceylebirizahyaplabilir.
badetinmanaskulun(kle)yaptitir;efendisininvemabudununemirle
ridorultusundayapti.Efendikuluna(klesine)bireyemrederkuldaonu
ifa ederse, yapt bu i ibadettir. Efendinin emirleri kullarna gre deiebilir.
ukulunauiiyapmasnemrederkenbirdierinebakabiremirverebilir.Bu
emirler kullarn zelliklerine gre deien emirler olabilir. Hatta efendi bir ku
luna,hareketetmedenolduunyerdedurdiyebilir.Buskndaonunibade
tidir.Buadanbakacakolursakkinattakibtnvarlklarngrubaayrldkla
rngrrz:
Camid (cansz) varlklar, bitkiler ve hayvanlar. Camidlerden, rnek olarak,
dalara bakalm; nk dalar, kelime olarak, ayette de gemektedir. Allah,
dalara dikilmelerini, hareket etmeden durmalarn emretmitir. yleyse, da
larnibadetihareketetmedendikilipdurmalardr.KuranKerimdebizlerede:
veAllahaitaatedereknamazadurun
2441
deniliyor.Grlyorki,Ms
lmanlarn namaznda cemadatn (hareketsiz, cansz varlklarn) ibadetleri de

2434
Hud,87
2435
Hac,40
2436
Cuma,9
2437
Maide,115
2438
Tevbe,84
2439
esSelib,elEbhvennezir,tahk.:MuhammedelMsri,AlemulKtb,Beyrut
1984,s.188189.(OKUMU,2004/2)
2440
Nur,41
2441
Bakara,238

bulunmaktadr.
kinci grup varlklar hayvanlardr. Etrafmzdaki hayvanlara bakarsak, ua
nn da yerde yryenini de, eilmi vaziyette, yani rku halinde grrz. y
leyse,KurnKerimin:
ve rku edenlerle rku edin
2442
emriyle Mslmanlarn namazlarna
hayvanlarnibadeteklidegirmitir.
ncgrupvarlklarbitkilerdir.Bildiinizgibi,bitkilerinazlarkkleridir.
Gdalarnkkleriylealrlar.Budurumonlarnhepsecdehalindebulunduklarn
ifadeeder.CenabHakbizlere:
secdeediniz
2443
diyeemrettiinegrebitkilerinibadetekilleridenamaz
ibadetimizdeyeralmbulunuyor.Dikkatiekenbirhususda,KuranKerimin
enazbirayetindekularhakkndanamazkelimesiningemesidir:
Bunlarnherbiriduasndatesbihinidebilmitir.
2444
SonutakinattakibtnvarlklarnibadetleriMslmanlarnnamazlarnda
mndemitir.Mslmanlardakiibadetidierdinlerdekilerlevekainattakimev
cut btn ibadetlerle karlatracak olursak, mslmanlarn namaz ibadetleri
nin onlardan daha iyi ve de hepsine amil olduunu grrz. Byle olmas da
gerekirdi.nkinsanAllahTelnnhalifesidir,yeryzndekivekilidir.Bune
denle onun yapt ibadetin kinatta grlen btn ibadetlerden daha yksek
ve daha kymetli olmas zorunludur. Ayn ekilde slam Dini dinlerin en sonun
cusuolmashasebiyle,slamibadetinindegemidinlerdekiibadetlerdendaha
mkemmelvedahagzelolmaszaruridir.]
2445
bdetehlioldimyznkaldrmatopraktan,
Vuzudanelyuyuprhatedipolnefsiyatrma.
bdetehlioldimayznkaldrmatopraktan,
Abdestenelyuyuprhatedipolnefsiyatrma.
Yznyerleresrgelburiymescidiinde,
Oturminbergibidimkafestekugibidurma.
Yznyerleresrgelburaymescidiinde,
Oturminbergibidimakafestekugibidurma.
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemenkthrszlnnamazdakirknler
deyaplaneksiklikolduunusylemitir?
2446

2442
Bakara,43
2443
Hac,77
2444
Nur,41
2445
MuhammedHamidullah;nsanToplumlarndabadetTarihi;trc:Prof.Dr.ZahitAKSU
HikmetYurduYl:1,s.1,(Ocak2008);s.930
2446
bn.HanbelveDarekutniEbuKatdedenrivayetetmilerdir,bn.HuzeymeveHkim,
sahihkabuletmilerdir.Bkz.Acln,I/225;

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem namaz esnasnda sakallar ile oynayan
birini grm ve Bu zatn kalbi huu iinde olsayd organlar da huu iinde
olurdu
2447
Mezzinnlesin
2448
dinledalsndildeteviin,
Saknterkeyleyiptamkapsnsanaatrma.
Mezzininiltisinidinledalsngnldekikarkln,
Saknterkeyleyipcehennemkapsnsanaatrma.
Cematlanamazterkedenialmkudretler,
Annterkiyleltfetbirkedrethemartrma.
Cematlanamazterkedenialmkederler,
Onunterkiyleltfetbirkederinhemartrma.
Namaz m'minin miracdr , Kiinin Allah 'a en yakn olduuan namaz ve
secdeandr
2449
NAMAZITERKETMEK
Kendisinden baka ilah olmayan Allah'u Azze ve Celle'nin vucudiyyeti'ni
la ilahe illallah sz ile itiraf eden kulun, eda etmekle mkellef olduu ilk
ibadetnamazdr.
LisanenAllah'danbakailaholmadnsyleyenkiininkendisinenamaz
'n farziyyeti ulat halde daha hl lemlerin Rabbi olan Allah'u Azze ve
Celle'nin nnde rk ve secde etmemesi, kelime'i tevhid'in hakikatini anla
madnadelaleteder.Kelime'itevhid'inhakikatinianlamadankiininonute
laffuzetmesihibireyifadeetmez.
2450
AllahTelKur'anKerimdebuyurmaktadrki;
Hep Allah Tel'ya dnp itaat edin, O'ndan korkun ve namaz' kln'da
mriklerdenolmayn.
2451
Haramaylarkncamrikleribulduunuzyerdeldrn;onlaryakalayn,
onlar hapsedin ve onlar her gzetleme yerinde oturup bekleyin. Eer tevbe
eder,namazdosdoruklar,zektdaverirlerseartkyollarnserbestbrakn.
Allahyarlayan,esirgeyendir.
2452
Raslllahsallallhaleyhivesellemdebuyurduki;
Kiiyleirkarasndanamaznterkivardr.
2453

2447
Suyuti,CamiusSair,II/30
2448
Nal(e):f.nilti,fign.Kamkalem.Kamddk.ekerkam
2449
bn.Hanbel.I/380
2450
(ElYARBUZ,22/RAMAZAN/1404),s.4
2451
Rum,31
2452
Tevbe,5
2453
Mslim,man134,(82);EbDvud,Snnet15,(4678);Tirmiz,man9,(2622).Metin
Mslim'in metnidir. Tirmizinin metni yledir: Kfrle man arasnda namazn terki

Kullakfrarasndanamaznterkivardr.
2454
Hz.Breyde(radyallhuanh)anlatyor:
Benimle onlar (mnafklar) arasndaki ahid (antlama) namazdr. Kim
onuterkedersekfreder.
2455
Abdullahbnuakikradiyallhanhmerhumanlatyor:
RaslllahsallallhaleyhiveselleminAshb'amellerierisindesadece
namaznterkindekfrgrrledi.
2456
bnu mer radiyallh anh anlatyor: Raslllah sallallh aleyhi ve

sellembuyurdularki:
kindi namazn karan bir insann (urad zarar ynnden durumu),
malnveehlinikaybedenkimsenindurumugibidir.
2457
Eb'lMelih(rahimehmullah)anlatyor:
BizbulutlubirgndeBreyderadiyallhanhilebirgazvedeberaberdik.
Dediki:
kindi namazn erken kln, zra Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Kimikindinamaznterkederseameliboagiderbuyurdu.
2458
NAMAZI TERK EDENN KIYAMET GNNDE FIRAVUNLA, HAMAN'LA, KA

RUN'LAVEUBEYYBNUHALEP'LEBERABEROLACAI
Bir gn Raslllah sallallh aleyhi ve sellem namaz'dan konutu. Dedi ki:

Her kim u be vakit namaz muhafaza ederse, namaz, kyamet gnnde
onanur,burhanvenecatolur.Herkimkide;bevakitnamazmuhafazaet
mezsekyametgnndeonaneburhannenurvenedenecatolur.
KyametgnndedeKarun'la,Haman'la,Firavn'laveUbeyyibnuHalefle
beraberdir.
2459
bnuKayymrahmetullhikitabu'ssaltisimlieserindebuHadis'ierifi
naklettiktensonraylediyor.Namazterkedeninhassetenbudrtkiiilebe
raberolacaklarnnzikredilmesininsebebiudurki,budrtkiininkfrileyi
leridir. Burada bedi'i bir iaret vardr. Zira namaz terk eden, malnn, mlk
nn,riyasetininveyaticaretininmekuliyyetiileterkeder.

vardr.
2454
Tirmiz,man9,(2622);EbDvud,Snnet15,(4678);bnuMce,Salt77,(1078).
2455
Tirmiz,man9,(2623);Nes,Salt8,(1,231,232);bnuMce,Salt77,(1079).
2456
Tirmiz,man9,(2624).
2457
Buhr, Mevkt 14; Mslim, Mescid 200, (626); Muvatta, Vuktu'sSalt 21,
(1,11,12); Eb Dvud, Salt 5, (414, 415); Tirmiz, Salt 128, (175); Nes, Salt 17, (1,
238).
2458
Buhr,Mevkit15,34;Nes,Salt15,(1,236).
2459
Bu Hadis'i Ahmed (2/169) Darimi (2/301) ve ibnu Hibban (1448) curri eriada (135)
MuhammedbnuNasrelMerveziKitab'sSalet'da(58)TaberaniKebirdeBeyhakiuabl
imandasahihbirsenedlerivayetetmilerdir.

Her kim ki, malnn mekuliyetiyle namaz terk ederse, Karun'la bera
berdir.
MlknnmekuliyetiyleterkedendeFiravn'laheraberdir.
RiyasetininsebebiyleterkedeniseHaman'laberaberdir.
Ticaretinin mekuliyetiyle terk eden de Ubeyy ibnu Halefle beraber
dir.
2460
NAMAZITERKEDENNKUR'ANIKERMNYET'LERNVEAHRETYA
LANLADII
O halde, onlarda ne var ki, iman etmezler kendilerine Kur'n ya'ni
namaz klnz yeti okunduu zaman, (Allah'n emrine teslim olup da) na
maz klmazlar. Daha dorusu (namaz terk ederek) kfir olanlar hesab g
nn yalanlyorlar. Hlbuki Allah, ilerinde ne sakladklarn en iyi bilendir.
Onun iin (Ey Resulm) sen onlar ackl bir azab'la mjdele. Ancak iman
edib de salih ameller ileyenler mstesna onlar iin, bitmez tkenmez bir
mkfatvar.
2461
NAMAZITERKEDENNHRET'TEEFAATEDENOLMAYACAI
Kitab'larsaellerindenverilenlercennettedirler:mcrim'lerdensorar
lar.
sizibusakarcehennem'inesokannedir?Onlarylederler.
biz namaz klanlardan deildik, yoksula yedirmezdik, batla dalanlarla
beraber dalyorduk, hesab gnnde yalan sayardk. Nihayet bize lm
gelibatt.Fakat(ovakit)efaat'clarnefaat'onlarafidevermez.
2462
yet'i Kerme'deki zikredilen mcrim'lerin yarn hirette efaat'clarn

efaat'ndanmahrumolmalarnnsebebidrtey'egredir.
1- Namazklanlardanolmadklariin.
2- Yoksulayedirmedikleriiin.
3- Kfir'lerleoturupkalktklariin.
4- Hesabgnnyalanladklariin.
Bu drt sfat ile muttasf olan mcrim'ler yarn hiret'te kendilerine hi
bir efaat'c bulamyacaklardr. Zikredilen bu drt sfatlarn en tehlikelileri,
namaz'nterkiilehesab gnnyalanlamaktrbuikisfat'nherbirisisahi
binislm'dankaranhasletlerdir.Kiidebuikisfattanbirisininolmass
lm'dan kmasna ve hirette efaat'clarn efaat'ndan mahrum olmasna
kfidirillabuikisfat'nbiraradaolmasgerekmez.Eerillbuikisfat'nbir
kiide mevcud olduktan sonra ancak slm'dan kar ve efaat'clarn
efaat'ndanozamanmahrumolurdiyenkarsabizdederizki,yledeolsa
zatennamazterkedenhiretideyalanlamtrBinenaleyhefaat'clarn

2460
2461
nikak,2025
2462
Mddesir,4048

efaat'ndan mahrum olacaktr hlbuki Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin efaat' ehli kebir iindir. Eer namaz terk eden slmdan k
mayp byk gnahkrlardan olsa idi hirette efaat'clarn efaat'ndan
mahrumolmasgerekmezdi.
2463
NAMAZITERKEDENNALLAHTELDANKORKMADII
Raslllahsallallhaleyhivesellemylededi:
Datepelerindekikoyun obanndan Allah'uAzze veCelleholanr.Zirao
namaziinezanokurvenamazklar.BunabinaenAllah'uAzzeveCelleyle
buyurur.
ukulumabakn,ezanokuyupnamazklyorvebendenkorkuyor.Ben
deokulumungnahlarnmafiretbuyurdumveonuCennetimekoyacam
der.
2464
DN'DEENSONTERKEDLENAMELNNAMAZOLDUU
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem buyurdu ki: Dininizden ilk terk ede
ceinizeyemanettir.Ensondaisenamazterkedersiniz.
2465
Evet din'den en son terk edilen NAMAZ olduktan sonra, artk o kiide
dindenhibireykalmamtr.
2466
Rabbim! Beni, gerei zere namaza devam eder kl; zrriyetimden de

bylekimseleryarat...EyRabbimiz,duamkabulet.
2467
Hatibinsanmagilmlhidannfilineuydim,
mamdangayriyeaslsaknzntaprma.
Sanmakisyleyendinsiz,onunfiilinedimauy,
mamdanbakasnaaslsaknznbalama.
mamdan gayriye zn taprma demek, Ullemrden

2468
bakasna uyma
demektir.Zirkiinincan,rz,malUllemrinmuhafazasaltndadr.
Hz.RaslllahsallallhaleyhiveselleminMiraesnasndasaasolagzle

2463
2464
Bu Hadis'i Ebu Dvud (1203) ve Nesei (2/20) Ahmed (4/145) bnu Hbban (260) ve
Taberni Kebir de (17/833) sahih bir senedle rivayet etmilerdir. eyh ElBni Silsilet's
Sahda'da(41)tahrietmitir.
2465
Bu Hadis'i Ebu Nuays Hylada (6/265 ve Ahbar'da 2/213 bnu Mes'ud'dan Taberni
kebirde (9754) Haraiti Mekarim de (77) ve Taberni Evsatta (1/138) Umer Ibnul
Hattab'dan sahih bir senedle rivayet etmilerdir. Ve eyh Albni Silsile'de (1739) tahric
etmitir.
2466
2467
brahim,40
2468
Ullemr:reis,bakan,mir.

rininkaymamasndaedepolarakyorumlar.
2469
Niyzitatiterkeylemekbilkimfzulluktur,
Keremklterkitatlebuhalkbaarme.
Niyzitatiterkeylemekbilkilzmsuzluktur,
Keremkltatiterkilebuhalkbaarme.

2469
Necm.18:Buhri.Tefsirsure66,4.Nikh.12.Cihad.145.lim31:EbuDavud.Edeb.121:
Mslim.Mescid.66:Tirmizi.Birr.33B:bn.Hanbel.IV/144.146.148

171
7+7=14
DemekimHakksendemevcdolayabende,
Nesendedirnebendesmazolbirmeknda.
Meknbimekndrninbinindr,
Yinezuhredenolmekndaolzamanda
Hemcnuhemtenoldurhemsenvehembenoldur,
Cmlegrnenolduruzaktavyaknda.
Sanrmsnkimolduristediinyabudur,
ObukambirHdurgidendevduranda.
NiyzgznabakhereyolupdururHakk,
Sanmankimolanihandaveayanda.
DemekimHakksendemevcdolayabende,
Nesendedirnebendesmazolbirmeknda.
DemekimHakksendeyabendemevcdola,
Onesendedirnebendesmazbirmekndadr.
BuilahideNiyziMsrkuddisesrruhulazizAllahTelyanaslitikatedilmesi
gerektiindenyolakarakzahirveeriatngsterdiimecradanhareketlesorum
luolanksmbildiriyor.Eerbusnralrsainsannkaybedenlerdenolacahaber
verilmektedir.
Meknbimekndrninbinindr,
Meknmeknsz,ninninszdr,
Hemcnuhemtenoldurhemsenvehembenoldur,
Cmlegrnenolduruzaktavyaknda.
HemcnvehemtenOdurhemsenvehembenOdur,
CmlegrnenOduruzaktaveyaknda.
Sanrmsnkimolduristediinyabudur,
ObukambirHdurgidendevduranda.
SanrmsnkimOduristediinyabudur,
ObuhepsibirHdurgidendeveduranda.
lletTecellsiadndakitecelliytndamanevolarakMuhyiddnbnulArab
ile Hallc kaddesellh srrahmalazz ile aralarnda yle bir konuma ge
mitir.
ButecelldeHallcgrdm.Ona;

EyHallc!sanagreilliyyetvarmdr?diyesordum.Tebessmettive
BununlaEyilletlerinilletiveEySonsuzKadm!diyenkiininsznkaste
diyorsundeilmi?dedi.Bende
Evetdedim.Bununzerinebana
Buchilszdr.unubilkiAllahTelilletlerinyaratcsdramakendisiil
let deildir. Yalnz O vard ve Onunla beraber hi bir ey yoktu olan iin bu
kabuledilebilirbireymidir?Olemibirhitenvarkldkiimdibileoyiney
ledir,ynibirhitir.EerObirilletolsaydmllileirtibatgerekirdi.Veeer
irtibat olacak olsayd o zaman Onun iin kemal caiz olmazd. Allah Tel o
zlimlerinbykiftiralarndanberidirdedi.Ben
Bendebylebiliyordumdedim.Oda
Evet,bunubylebellemekvebyletesbitetmeklzmdedi.Sonradevam
laona
Peki, niin evini [bedenini] katledilmeye braktn? diye sordum. Yine g
lmsedive
Mahluktn elleri ona uzannca onu onlara braktm... Zira zerinde
mahluktnellerininhkmedeceibirevimmuretmektenfnolmutum.On
danelimiektim.OnlardaHallclddediler.HlbukiHallclmedi.Sdece
evyklncaiindeoturandaoradangt,okadar.Ensonundaben
Bende senin deliller serdediini rtecek bir ey var deyince ban ne
eydive
Herilimsahibininzerindebiralmvardr.(Ysuf,76)dahafazlaitiraz
lar serdetme, Sen haklsn. Ama benim kapasitem de bu dedi. Ben de kendisini
braktmveoradanayrldm(Bkz.etTecelliytullhiyye,382387).
2470
Sanmankimolanihandaveayanda.
Sanmaonukiolagizlideveakda.
AllahTelyanlamakveanlatmaktakiortayolbudur.YoksaAllahTelyarat
tklarnnekendineevearkadayapt.Ancakonunztnnaklnalmayacakkadar
azametliolmasvemahlkatnonisbettekkolmasnedeniylevarlktanyoklua
denlerdetabiidirki,aklda,fikridekarpkendinikaybetmektir.
Bu hal zere sylenen btn kelmlar hem mazur ve istifara da muhta sz
lerdir.AncakAllahTeldanumutedilenbudurumlardaafvolunmakolduudur.
nkHakkyolundabutrldncelervehallerknbyanlamamese
lesidir.Bykiinafvetmekisedahauygundur.

2470
(KILI,1995),s.109

172
HddavetederElhamdlillh,
BucanHakkagiderElhamdlillh.
Hakikatehrinenrihletoldu,
GnldurmazuyarElhamdlillh.
TuyaldancndilvaslHabbi,
Hemokur,hemyazarElhamdlillh.
Yakngelditulaemsirhum,
BugnkevnimdoarElhamdlillh.
lmdedikleridirhalvetiyr,
KamayrgiderElhamdlillh.
ehdetmansbdrlimansb,
BizeveriliserElhamdlillh.
Grndmanyzndencemli,
BozulduhepsuverElhamdlillh.
Bilitikbundahemihsanlaretti,
NasbimizkadarElhamdlillh.
NegamgidersednydanNiyz,
VislineererElhamdlillh.
Hakikatehrinenrihletoldu,
Hakikatehrinenaslkigoldu,
TuyaldancndilvaslHabbi,
DuyalcnvedilvaslHabbi,
Yakngelditulaemsirhum,
BugnkevnimdoarElhamdlillh.
Yakngeldidouurhumgnei,
BugnkinatmdoarElhamdlillh.
lmdedikleridirhalvetiyr,
KamayrgiderElhamdlillh.

lmdedikleridiryrhalveti,
BtnyabanclargiderElhamdlillh.
ehdetmansbdrlimansb,
BizeveriliserElhamdlillh.
ehdetmakamdrlimakam,
BizeverilseElhamdlillh.
Grndmanyzndencemli,
BozulduhepsuverElhamdlillh.
Grndmanyzndencemli,
BozulduhepsuretlerElhamdlillh.

173
6+5=11
Dnmekistergnlmcmlesivdan,
DnelimklarMevlderdiyle.
Gemekistergnlmmlkifendan,
GeelimklarMevlderdiyle.
Derdedenknetsincihn,
Derdehlinindimyanmaktacn,
Dnerarzulaypvaslcann,
Ayugnyldzlarhemnhfelekler,
Arnetrafndasafsafmelekler,
Meydnaktacevlnederler,
Taneylemezhidbenimhlime,
Dahleylemehergizbudevrnma,
Dermndevrndabuldumcnma,
Baapgirelimakmeydnna,
MansrolurumEnelHakmeydnna,
YanmaktaNiyzevkinnrna,
YanalmklarMevlderdiyle.
Dnmekistergnlmcmlesivdan,
Gemekistergnlmmlkifendan,
Dnmekistergnlmcmlegayrdan,
Gemekistergnlmfenmlknden,
Dnerarzulaypvaslcann,
Dnerarzulaypcannvasl,
Ayugnyldzlarhemnhfelekler,

Meydnaktacevlnederler,
Ay,gnveyldzlarhemdokuzgezegen,
Akmeydnndadolarlar,
Tan
2471
eylemezhidbenimhlime,
Dahleylemehergizbudevrnma,
Kzmazhidbenimhlime,
Karmaaslabudevrnma,
Ehli hakkat dirler ki eytn nerdbn enbiy v evliydur siz de s ile

mehd zuhurna ve kemllerimin nihayetine bula sebebsiz ne kadar hareketi
ziydeitsenzolkadarfthtilhiyyezuhrndanhlideldr
2472
YanmaktaNiyzevkinnrna,
YanmaktaNiyzevkinateine,

2471
Tan:Ho grmemek. Ktlemek. Birisinin ayp ve kusurlarn beyan etmek. Kfret
mek.Muhalifiniddialarnrtmek.Vurmak.Duhuletmek,dhilolmak,girmek
2472
Ehlihakkatderlerkieytnenbiyveevliynnmerdivenidir.Sizdesilemehdzu
huruna ve kemllerimin nihayetine bula sebebsiz ne kadar hareketi ziyde etseniz ol
kadarfthtilhiyyezuhurunasebepolursunuz.

174
Bilmemnetsemneylesembuhalvetinerbetine,
Bucnteslimeylesembuhalvetinerbetine,
Hepbugkleriindirselererbetiledoldursalar,
Biricikbizikandrsalarbuhalvetinerbetine.
erbetignderdikteHakkncegnolsaerak,
Yldzlarolsahepanakbuhalvetinerbetine,
Duysabunuhalkcihnkatresineverirdican,
Olmazbahkevnmeknbuhalvetinerbetine.
Bubiracebildengelirancakbunuienbilir,
Kimtatsahayrettekalrbuhalvetinerbetine,
Herkimeolsafethibbierangrmezazab,
Cismcneylerkebbbuhalvetinerbetine.
erbetimiztkenmediienleriusanmad,
Niyzhergizkanmadbuhalvetinerbetine.
Tevhiddeikivecihvardr:Biricelvet,dieridehalvettir.Celvet,cemmakm
olupHakkzhir,Halkbtndr. Halvetteise Hazretlcemki,eriatmakmdr,
halk zhir, Hakk btndr. Halvet ehli sfta kadar makm gsterir, onlara
Sftiyyn tbir olunur. te onlarn makmlar erat makmdr ki, hicap
makmdr.Celvetehlizatmakmnakadarmakmgsterir,onlaradaZtiyyn
tbi olunur. Cem makm Hakikat makmdr. Hakikat makmnda ise Hak
zhirdir.
Biricikbizikandrsalarbuhalvetinerbetine.
Birdefackbizikandrsalarbuhalvetinerbetine.
erbetignderdikteHakkncegnolsaerak,
erbetignderdikteHakkncegnolsaparlakkandil,
Duysabunuhalkcihnkatresineverirdican,
Olmazbahkevnmeknbuhalvetinerbetine.

Duysabunucihnhalkdamlasnaverirdican,
Kinatbedeliolmazbuhalvetinerbetine.
Herkimeolsafethibbierangrmezazab,
Cismcneylerkebbbuhalvetinerbetine.
Herkimeolsakapalsaierangrmezazab,
Cismvecneylerkebbbuhalvetinerbetine.

175
Vezin:MeflnMefilnMeflnMefln
ZuhrukintnmadensinyReslallh,
RumzuKntkenzinmahzensinyReslallh.
Beerdenenbulemdeseninsretleahsndr,
HakkattahviyettedeilsinyReslallh.
Vcduncmlemevcdtnicecmiolduysa,
DahilminmuhtoldukamsunyReslallh.
Dehnnmenbaiesrrilmiminlednndr,
HakykilmininsenmahremsinyReslallh.
Nekimgeldicihnahemdahherkimgeliserdir,
indecmleninseraskersinyReslallh.
Cihnbandainsnbirecerdirgayrileryaprak,
Neblermeyvedir,senzbdesisinyReslallh.
efatklmasanvarlkNiyzyiyokederdi,
VcduzahmnnsenmerhemsinyReslallh.
Zuhru
2473
kintnmadensinyReslallh,
Rumzu
2474
Kntkenzinmahzensin
2475
yReslallh.
YaratlankintnmadensinyReslallh,
KntkenzremzininmahzensinyReslallh.
HakkattahviyettedeilsinyReslallh.
Hakkattahviyette
2476
deilsinyReslallh.
[KasideiBrdedegeenifadegereigzlernnesermitir.
Muhammed(sallallhaleyhivesellem)beerdir,beergibideil
Efendimiz(sallallhaleyhivesellem)inhayatbunugstermektedir.
Fahri lem Muhammed Mustafa (sallallh aleyhi ve sellem) Efendimiz
Rabim tarafndan doyurulurum srrnca, gnlerce a durur; benim gzm
uyur,kalbimuyumazbuyurarakgeceleridevamlibadetederdi.
Bunormalinsanlarauygunbireydeildir.
2477
Onunyaantsiradenince

2473
Zuhur: Meydana kmak. Anszn meydana gelmek. Ba gstermek. Grnmek.
Hulul.Galipolmak.lkadr
2474
Rumuz:(Remz.C.)aretler,remizler,incenkteler,mnasgizliolaniaretler
2475
Mahzen:Hazinevedefinegibieylerikoyacakyer.Erzakyeri.Bodrum.Yeralt.
2476
Hviyet:asl,mahiyet,kimlik.
2477
Mesela; Ashab Kehf uyurlard, kendileri zahmetsizce saa sola dnerlerdi. Yapan
kendileri,fakatyaptraniseAllahTelidi.bretmanzarasolarakbizeanlatldlar.

sette ulaaca son noktay gstermektir. Bazlar gibi O altrma yaparak
(riyazat)bumelekeyikazanmad.
Binaenaleyh, eer Efendimiz Muhammed Mustafa (sallallh aleyhi ve
sellem) manev lemden beer lemine gelmeyi tercih etmeseydi stnl
Rabbi katnda bilinir, yaratlmlar yannda srl olur ve Allah (celle cellh)
gerekmanadabeeretantacakbirideolmazd.
KullarAllahTelyacizidraklerindeanlayamaynca,sorumsuzlukgirdabn
dabouluphayvansfatndankurtulmalarmmknolmazd.]
2478
DahilminmuhtoldukamsunyReslallh.
DahilminhepsinikaplaycolduyReslallh.
[Raslllahsallallhaleyhivesellem;ncekilerinvesonrakilerinilimleri
banamirastrbuyurdu.
Mhr, yazl bir metne veya nesneye kymet kazandran iarettir. Bu ia
ret ile alan kapanr; kapanan alr. Mhr sfat Fahri lem Muhammed
Mustafa(sallallhaleyhivesellem)Efendimizelaykgrlmtr.Onuniin
her eyde Onun tasarruf yetkisi vardr. Maneviyat ve maddiyat leminde
Onunizniolmadanbireymeydanagelmez.AllahTelnnOnunzatnaih
sankldenbyknimettir.]
2479
Dehnnmenbaiesrrilmiminlednndr,
HakykilmininsenmahremsinyReslallh.
Aznsrlarilmininmenbaminlednndr,
HakikatlerilmininsenmahremsinyReslallh.
Nekimgeldicihnahemdahherkimgeliserdir,
indecmleninseraskersinyReslallh.
Nekimgeldicihnahemdahherkimgelecektir,
indecmleninbaaskerisinyReslallh.
[BtnnebilerindinindeAllahTelnebilerineemrettiki;
MuhammedMustafa(sallallhaleyhivesellem)sizinzamannzdarasl
olursa,onaimanetmelerinimmetlerinizedeemrediniz

Fakat bu geen zamann srrndan mahrum olmulard. Allah Telnn nefislerinde
lmden sonraki yaratl ve vaat ettii eylerin hakikatini grmek oldu. Bu mkfat ise
kabul ettikleri tevhit inancnn karl idi. Balarndan geen olayda insan iin akln ve
vcuduntahammledemeyeceieyiyaamakolmutur.
2478
(ALTUNTA,2004),s.38
2479
(ALTUNTA,2004),s.53

GelmiolanbtndinlerdeOnunmjdesitemelalnmtr.]
2480
Cihnbandainsnbirecerdirgayrileryaprak,
Neblermeyvedir,senzbdesisin
2481
yReslallh.
Cihnbandainsnbiraatrgayrileryaprak,
Neblermeyvedir,senzsnyReslallh.
[Allah Tel, Efendimiz (sallallh aleyhi ve sellem)i kendi tazimi ile tazim
eyledi. Dolays ile Onu tazim etmek Allah Tely tazim etmektir. nk O
Hakkn sureti ve mutlak srrdr. O, hem byk ve hemde bykl kabul
edilmitir.BundandolayhalkOnakaredeplidururveheybetindentitrerdi.
AllahTel,Kur'anKerimde,hernebiyiismiileEfendimiz(sallallhaleyhi
vesellem)iise,EyResulm,EyPeygamberimdiyerekOnuyceltenvasflar
lailebildirmitir.]
2482
VcduzahmnnsenmerhemsinyReslallh.
VcdyaramnsenmerhemsinyReslallh.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin yaratl merkezi ve her gzel eyin se

bebiolmasndakihikmet,imanlar,akllarveanlaylarileriseviyeyeulamkii
lerin Allah Tel karsnda acziyetlerinin farkna varmalar ve Efendimizin ilh
mevkideki sonsuz itibar nedeniyle kar yol olmutur. Bu nedenle insan konumu
ayarlarkenancakbuekildebirdayanakiletatminolarakhuzurbulur.nkge
miin ve gelecein ak bilgisi bizlere gizlidir. Gizli olan eyde sz sylemekteki
isabetisevehmdir.
Anlatlm eyler yannda anlatlmayann okluu dnlnce insann
Raslllah sallallh aleyhi ve selleme dayanmasna sz sylemek yanl olduu
grlmektedir. Allah Tel iin beer her ne kadar yaknlk kursa da beere duya
ca yaknlktaki nsiyet gibi olmaz. nk Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
miracakmadangeirdiikalpameliyatlarbeervcudunmanevbilgiyialmada
kitahammlnnnoksanlnaiarettir.

2480
(ALTUNTA,2004),s.55
2481
Zbde:(C.: Zbd) Netice, sonu, hlsa. Bir eyin en mhim ksm. Kaymak. Her
nesneniniyisivehlisi
2482
(ALTUNTA,2004),s.71

176
7+7=14
Eybmislvhidihsnnmisliinde,
yneningrndbirhubcemliinde.
Dtkamheykilkmetinemukbil,
Cnbgsterenseneklhayliinde.
Busanatkimbilr,bukudretikimgrr,
Buvuslatkimbulurcengcidliinde.
Kandebuluristeyenltfunueydostsenin,
nkimangizledinkahrcelliinde.
Mushafhsnnentefeleyledimben,
Burcubeldagrdmkendimifliinde.
Taliimiyokladmmihnetevindebuldum,
Anniinyrrmherdemmelliinde.
Ksmetirziezelaldkmnasbn,
Kimisibuldurhatkiminekliinde.
Bizimdemihnetimiksmetimizezelde,
Kaldbamannnfitnevliinde.
Gamszolanadamsanmaandemi,
Hayvandanoledaldirkalddalliinde.
adlkehliaka,akngamdrveli,
olayrlkgzeldirolavisaliinde.
Haddintecellsinemtakolurbucnm,
Grmedioktananolzlfhliinde.
Mescidevarmakilezevkeereydizhid,
Klmazddavyolbuklkliinde.
Meyhnedebirkadehnetmeivermezem,
Binulunasofinintekyedeliinde.
Mescidimeyhneyifarkeylememzhid,
Grndmisenevarhiledliinde.
VerseriniNiyzsrrnvermeyda
Nadnasrrnverenkalurvebliinde
Eybmislvhidi
2483
hsnnmisliinde,
yneningrndbirhubcemliinde.
Eybenzersizbirlik!Gzelliinrnekiinde,
Grntngrndbirgzelcemliinde.
Dtkamheykilkmetinemukbil,
Cnbgsterenseneklhayliinde.
Dtbtnheykellerboybosunakarlk,

2483
Vahd: Yalnz, tek. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin de bir ismidir. Benzeri
bulunmayan,hibirmahlklamsaviolmayanvetekolan(melindedir)

ekilvehayliindeelencelikgsterensensin.
[Kenan Rif kuddise srruhul azizin Bebekteki komularn grltl e

lencelerdenholandklarndanmeclisteikyetlebahsedilmiti.Bununzerine
buyurdularki;
Niinleminelencesinehrmetetmiyorsunuz?Onlarnzevkiilebenimki
arasnda ne fark var? lemin zevki bizim de zevkimizdir. Benim zevkim onlar
dazevkybgrmektir.
AllahTelherkesekendiistidadnagrebirvazifevermi.]
2484
Busanatkimbilr,bukudretikimgrr,
Buvuslatkimbulurcengcidl
2485
iinde.
Busanatkimbilir,bukudretikimgrr,
Buvuslatkimbulurcenkvemcadeleiinde.
Kandebuluristeyenltfunueydostsenin,
nkimangizledinkahrcelliinde.
Eydostseninltfunuisteyenneredebulur,
nkonugizledinkahrvecelliinde.
Kulum beni nasl bilirse (zannederse) ona yle muamele ederim
2486
bu ne
denleAllahTelnncellinidahicemlolarakkabuletmekgerekir.

Bir ehri yok etmek istediimiz zaman, mark varlklarna yola gelmelerini
emrederiz, ama onlar yoldan karlar. Artk o ehir yok olmay hak eder. Biz de
onuyerlebirederiz.
2487
Mushafhsnnen
2488
tefel
2489
eyledimben,
Burcubeldagrdmkendimifliinde.
NezamankigzellikMushafndafalatmben,

2484
KenanRif,Sohbetler.s.57
2485
Cidl: szle mcdele, ateli konuma; muhrebe; cenk; kavga, mcadele, arpma,
ekime.
2486
Hadis mttefekun aleyhtir. Bkz. Buhar. Tevhid. 15: Mslim. Tevbe. 1. Zikir. 2.19:
Tirmz.Zhd51.Daavat.131:bn.Mce.Edeb.53.58:Darm.Rikak.22
2487
sra,16
2488
un: f. (Tlil edat) Ne zaman ki, nk, u sebepten ki, gibi, yet, zir, nasl, niin,
er..denberimnalarnagelir.
2489
Tefel:Falamak.Bazhdiseleri,tevafuklaruurlusaymak.Mesel:Birkitabrast
gele aarak ilk tevafuk eden yeri okuyup ona dikkat ederek onu uurlu ve esas bir ders
saymagibi.Olacakeyitahminetmek.

Fliindekendimibelburcundagrdm.

Yeryznevesizinbanzagelenherhangibirmusibetyokturkibizonuya
ratmadannceo,Kitap'dabulunmasn.DorusubuAllah'akolaydr.
2490

Taliimiyokladmmihnetevindebuldum,
Anniinyrrmherdemmelliinde.
Bahtmyokladmmihnetevindebuldum,
Onuniinyrrmherzamanskntiinde.
Sahabeden Sad ibni Zbeyr radiyallh anh hazretleri nce Enbiyya ihls
okur,sonraKurnKeriminbirsahifesiniaaraksonunakadarokur,behemehl
isbetli bir yet bulurdu. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz de kendisini
belburcundagrd,Msahadisesiisbetetmiti.Onunhayathepmcadeleile
gemitir. Firavun ile muharebe etti, Firavun bouldu, sonra kavmi buza yapp
onataptvesiregibi.HazretiMsrninzamanndadaMsaaleyhisselmzaman
gibi birok tarikat ehliyle Ehlullh inkr edenler vard. Onlar durmadan tevhid
ehliyleurarlarveonlararahatvermezlerdi.
FAL
Fal, dilimize Arapadan gelmi bir kelimedir ve szlkte uur; talih deneme;
kahvefincanna,iskambilebakmakgibibirtakmgaripusullerleinsanntalihineait
eylersylemegibianlamlaragelmektedir.
2491
eitliaralarkullanlarakvebirta
km iaretler yorumlanarak, gelecekle ilgili tahminlerde bulunmak fal bakmak;
sz konusu tahminler de fal olarak adlandrlmaktadr. Faln Trkler tarafndan
ok eskiden beri bilindii, krek kemii fal, ak kemii fal, kumalak fal,
kurban eti fal ve ate fal gibi eitleriyle hemen hemen btn Trk boylar
arasnda yaygn olduu
2492
ve slamiyetin kabulnden nceki dneme ait bir fal
kitabnnbulunduuda
2493
bilinmektedir.
slmiyetinkabulndensonra,geleceinsadeceAllahTeltarafndanbiline
cei inancna ramen, gelecek hakknda bilgi sahibi olma arzusu, gelecekle ilgili
birtakm tahminlerin yaplmasna sebep olmutur. Yldznmeler, rya tabirleri,
kyafetnmeler (vcut yapsndan hareketle kiilerin yaratllar hakkndaki tah
minlerden oluan eserler) ve melhameler de (ayvann bol olmas gibi baz tabiat
olaylarna bakarak hava durumuyla ilgili tahminlerden meydana gelen eserler) fal

2490
Hadid,22
2491
DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, Aydn Kitabevi
Yaynlar,1982,s.298
2492
NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn, amanizm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynla
r.1995,s.151159
2493
ARAT,ReidRahmeti(1991),EskiTrkiiri,3.Bask,Ankara,TrkTarihKurumuYaynla
r.1991,s.277305

eitleri olarak kabul edilebilir. Bunlara ok atmak ve kura ekmek de ilave
edilmektedir.
2494
Gnmzde de iskambil ve kahve fal olduka yaygndr; hatta baz sakzlarn

ambalajndaki ok basit drtlklerden ve arklardan fal tutulduu da bilinmekte
dir.
Fal bakmak iin kullanlan vastalar arasnda, eitli kitaplar da yer almaktadr.
Bu kitaplar da Hfz Divan, Mesnevi erif, Fuzul Divan ve Kurn Kermdir.
Ayrca,TimurunbatseferinekarkenYesevninMakmtndanbiriaret ara
dvemjdeverenbirrubasiylekarlatnsylediidebilinmektedir.
2495
Falbakmakiinkullanlaneserlerarasnda,ilksrayKurnKermalmaktadr.
Kurna bakarak gelecekle ilgili tahminlerde bulunmann olduka yaygn olduu,
hatta randa baslan Kurnlarn sonuna 1015 sayfalk bir falnmenin konuldu
u da bilinmektedir.
2496
Vasta olarak Kurn Kermin kullanld fala Kurn
Fal ad verilmektedir. Sz konusu fal, aada grlecei gibi Fali Hemze ek
lindedeisimlendirilmektedir.
2497
AncakKur'anKerimilefalbakmanncaizolmadnadairverilenfetvalarnbu
lunduunuunutmamakgerekir.
987.Mesele:Kur'anazmfalamakdetiolanmezzinin,dilolduutakdir
ceimameticaizolurmu?
Elcevap:Minba'dinteeddbenterkederseolur.OlurolmazniyetiinKur'an
azmtefe'ledilmez.
2498
Ksmetirziezelaldkmnasbn,
Kimisibuldurhatkiminekl
2499
iinde.
Ezelgnndeherkesnasibiniksmetiald,
Kimisibuldurahatkimiazapiinde.
Enokbelalaradenlernebilerdir.Sonraonlaraenfazlabenzeyenler,sonra
onlarabenzeyenlerebenzeyenlerdir
2500

2494
ONAY, Ahmet Talt (1992), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar (Haz: Cemal Kurnaz)
Ankara,TrkiyeDiyanetVakfYaynlar.1992,s.165
2495
Yesevi, Ahmed (1993) Divan Hikmet Hoca Ahmed Yesevi (Haz: Hayati Bice), Ankara,
TrkiyeDiyanetVakfYaynlar.1993,s.XIII
2496
PALA, skender (1989), Ansiklopedik Divan iiri SzlI, Ankara, Kltr Bakanl Ya
ynlar.1989,s.311
2497
(TEMZKAN)
2498
(DZDA,1972)
2499
Nekal:iddetliazab.kenceveukubet.bret.
2500
Tirmizi Hasen Sahih kabul etmitir. bn. Mce. ibn. Hibban ve Hkim Sad b. Ebi
Vakkaslanrivayetetmilerdir.Nesa.Darim.bn.Mce.Malikvd.sahihkabuletmilerdir.
Deiikvaryanttaniinbkz.Acln.I/130:

Dny ile rahat bulupta kendisinde lhi ak bulunmayan ve gam shibi olma
yandemisenadamsayma,ohayvandandahaaadadr,yaniodelletiinde
dir.
nsan iin ihsan edilen nimet belki onun farkl olmasn temin ederken ykn
de arlatrmtr. Akl yksek bir nimet iken derinlii artka huzursuzluk veren
halideartmaktadr.Buekildeokakllkimseninaklnzayietmesibelkiondakibu
irtifadan dolaydr. Yksek akl sahipleri anlaylar yznden hep huzursuz, tedir
gin ve yalnz kalmlardr. Sezgi ve manevi oluumlar ynnden ksr kalanlar bu
girdaptan ou zaman kendini kurtaramayp akllarndaki zayiat fazla olup delir
milerdir.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbilesondnemindebubuhran
lar yaamtr. Onu kurtaran yn ise alm olduu manevi terbiyenin takviyesi ile
AllahTelyaynelmisongnlerindeHakknyaknlndahafazlahissetmitir.
nsanzentekeybelki beklentisiolduueylerin gereiilekarlancayk
ma uramasdr. Allah Tel kullarna ihsan ederken Kahhr sfatn her zaman
tecelliettirmivekyametinsonkelam Bugnmlkki
mindir? Vhid, kahhr olan Allah'ndr.
2501
Bu nedenle insan hangi hal ve ma
kamagelirsegelsinsonszveemirAllahTelnndr.
Kaldbamannnfitnevliinde.
Kaldbamonuniinfitnevehileiinde.
Gamszolanadamsanmaandemi,
Hayvandanoledaldirkalddalliinde.
Gamszolanadamsanmaonudem,
Hayvandanoalaktrkaldsapklkiinde.
Hereyihogrmekbirinsaniinmmkndeildir.Razolunanveolunmayan
hallerinhepsiniAllahTeldanbilereksukutetmekilenefsintepkisizkalmasayr
ayreylerdir.Meselakfredeninkfrnerazolmakilesabrederektepkivermek
arasndaokfarkvardr.BirisindeAllahTelnnrzasndierindenefsininhog
rs vardr ki, nefse ho gelen her ey batldr. Bu sebeble mslmann bir olaya
sabrilerzasndaAllahTelnnhkmleriynlendiriciolarakmuhakkakbulunur.
Kfirdeisenefsinemniyetindenbakabirdnceyoktur.
adlkehliaka,akngamdrveli,
olayrlkgzeldirolavisaliinde.
Veli,akehlindesevin,aknzntsdr
Visaliindeolanuayrlkgzeldir.

2501
Mmin,16

ol ayrlk gzeldir e misl olmak zere Mevln kaddesellh srrahul

azizin hicretle ilgili bir gazeli ile onun Erzrumlu brahim Hakk kaddesellh
srrahulaziztarafndanyaplanmanzumtercmesiileaadaveriyoruz:
"Aa bir yerden bir yere gidebilseydi, ne testere eziyetini ekerdi, ne cefa
yaralarylayaralanrberelenirdi.
Sarkayagibiolduklaryerdekalakalsalard,negnekverirdi,neay
lemistrd.
Denizgibidurduklaryerdedursalard,Fratdaacrd,Diclede,Ceyhunda.
Hava,birkuyudahapiskalsazehirolur,bakdagr,havabiledurutannezi
yanaurad.
Denizsuyuyolculuakt,havayaaddabulutoldumuaclktankurtuldu,
helvayadnd.
Ateinyalm,aleviyattmstnklkaplad,ld,yokoldugitti.
Bak hele Yusuf Ken'an, babasnn kucandan ayrld, yolculua dt, t
Msr'akadargittideesizbirmakamaulat.
Bak hele mrnolu Msa, anasnn kucandan ayrld, Medyen'e gitti de o
yolyzndenulukesildi.
RaslllahsallallhaleyhivesellemMiragecesiBurak'abindideyolad
t,"Yaklat,yaknlat,aralarndaikiyaykadarbiryaknlkkald,hattadaha
dayaknavard"makamnbuldu.
Bak hele eriat sahibi Ahmed sallallh aleyhi ve selleme, Mekke'yi brakt
daorduekti,gelipatt,Mekke'yesahipoldu.
Bak Meryemolu s'ya, boyuna yolculuk etti de lleri dirilten b hayata
dnd.
Usanmasaydn, sklmasaydn dnyadaki konuklar, yola dm, yolculua
kmerleri,birerbirer,ikierikier,erersayardkerdim.
Birazn gsterdim geri kalann sen bil, sen ren, kendi huyundan, Allah
Telhuyunaulamayabak,yolad."
2502
Eerecermteharrikolaydcaybec
Nebkzahmekerdinebaltailecef
Mellolurducihanhalkemstenheran
Mukmolaydyerindesahraisemma
FuratuDicleveCeyhunacolurlaridi
Eeryerindesknetselerdinderya
Havadaebreseferkldnkibahrsuyu
Halsbulduaclktanoldunhelva
PederkenarnterkettiYsufKen'n
SeferleMsr'aazizolduandamstesna"
HabbiHakseferkldMekke'denmalup
SeferleMekke'yifethettiglibolmevla

2502
Mevlna,DvanKebir,trc.A.Glpnarl,c.III,s.67

Kyasklseferizahiregnlseferin
Tavattuneylemedetlerindegzlerza
Sadetidcihandrsanagnlseferi
SanasendenraolmakoldukurbHuda
KosuretiseferisreteyleeyHakk
HuyundaneyleseferhulkHakkhuyolasana
2503
Haddintecellsinemtakolurbucnm,
Grmedioktananolzlfhliinde.
Bucnmyanantecellsinearzuluolur,
Grmedioktanonuuzlfvehliinde.
Klmazddavyolbuklkliinde.
Klmazddavyobudedikoduiinde.
Dintapnmadilidir,inanankiininbilgisineklavuzlukeden,onugvenilirklan,
canltutan,imniaklnauygunyapantapnmafiilleridir.
[nsan, doumundan lmne kadar hep mutlu olmak arzusu ierisindedir.
Mutlulukinsannhayatnnamacveanlamdr.Buyzdeno,daimaonamutlu
luuyaatacakeyiarardurur.
Moderndnyadateknolojininvebiliminilerlemesiileinsannmutluluunun
artaca dnlmtr. Oysaki teknolojinin ilerlemesi insann mutlu olmasna
vesile olmam, aksine kaygnn, skntnn, stresin artmasna neden olmutur.
Bu ortam ierisinde insan kendisini mutlu edecek her yntemi kullanmaya a
lmtr. KLER MUTLULUA GTRECEK ETL FORMLLER RETLMEYE
ALIILMIVEBUFORMLLERLELGLYNTEMLERVEKTAPLARTMDNYA
ZERNDERABETGRMTR.
Balangcninsanlnbalangtarihiolarakgsterebileceimizdinlerdeki
ilerinmutluluunuhedeflediklerini,amalarnninsanadnyaveahiretmutlu
luunu kazandrmak olduunu ifade etmilerdir. yleyse mutluluu arzulayan
insaniindinlerolumlubirkatkdabulanabilir.nkdinler,insannyaratlna
uygunformllerilerisrerveiddiaederler.Buyzdenbirdineinanmanaslin
sanndoasndayeralyorsa,inanddininonamutluluugetireceidnce
sinesahipolmakdakiilerinzihnindeyeralabilir.Budurumdadinilemutluluk
arasndaanlamlbirilikininvarolduusylenilebilir.]
2504
[Ancak modern dnemin burjuvazi kesimi, geleneksel din kavramn kkten

deitirerekyerinekusursuzevrendzeneiniyaratanyiveAdilSaatYapm
cs,herkesiayndzeydeseven,onlaragnahilemeyadagnahtankanma

2503
brahim Hakk, Dvan, Erzurum. l Halk Ktp. nr. 14232, yk. 17b 18a; Ayrca bkz. Amil
elebiolu,S.Nahf'ninHicret'nNebiAdlMesnevisi,s.5759
2504
(ACABOA,Ocak2007),s.IV

zgrlveren,sadeceokbykgnahlarcezalandranyenibirTanrkoydu.
AllahTelymantknermelerleispatlanmasnrasyonelbirsylemegeirdi
lerveNANCIKSELBRSEMsaydlar.]
2505
Buekildeinsanaklkart.Birokuydurmavebenzerihayalegelmeyenkurgu
larileolurolmazfelsef,ideolojktrevleriindedinlerivemanevhayatlarzayf
lamayabalad.Hakikattedinzayflamaz,dinyaayzayflar.rkntleriinde
her geen gnnde insan aresizlilerini gidermek ve mutlu olmak iin gayret gs
terse de sonuta zlen ve ldnde dnyaya gelip ve gelmedii kimseler tara
fndanhatrlanmayanbireyolarakkalmaktadr.
nsanmutluluaazckbireylekavuur.Fakatsevdiieybirzamansonraonu
skmayabalar.
nsanmutluluaazckbireylekavuur.Fakatsevdiieybirzamansonraonu
skmayabalar.
Sonsuz hrs ve istek karsnda ezilen insan iin ancak Allah Telnn tatmin
edebileceini grmekteyiz. Sonsuzluk ancak Allah Telda olunca baka bir ey
den mutlu olunacan sanmak yanl olabilmektir. Allah Tel dahi insann ftra
tndausanolduunubildiiiinibadetlerieitlendirdi.Herzamanibadetetmeyi
deil,bazzamanlardaibadetiemretti.Mesela,namazklmakdeilnamazyerine
getirmek niyetinde olursa namaz seni skmaz. Zira her namaz klmakla namaz
gerekle klm deildir. Eer yle olmu olsa idi, mutsuz insanlar namaz klanlar
iindegrmezdik.
Sonuolarakbedenizevklerhibirekildeinsanmutluetmiyor.Ruhnzevkler
isegeicibirdnemmutlukveriyor.Onuniintekkurtuludinsahibiolmakdeil,
AllahTelysevmekveonakendimizisevdirmeninyollarnbulmaktr.
badetokluunayokitibarhi
KulundanHlikholanmaynca
2506
Meyhnedebirkadehnetmeivermezem,
Binulunasofinintekyedeliinde.
Meyhnedebirkadehimeivermezim,
Tekkedeliindesofininbiniine.
Mescidimeyhneyifarkeylememzhid,
Grndmisenevarh
2507
iledl
2508
iinde.

2505
(ER,2006),s.8285
2506
Kuddsikaddesellhsrrahulazz
2507
Hidayet:Doruluk.slmlk.Hakkhak,btldabtlolarakgrpdoruyolagirmek.
Dallettenvebtlyoldanuzaklamak.
2508
Dal: Dallete giden, azan. Azdrc, sapkn. akn. Aacn ilk verdii kol. Kurn
hattiyle yazlan () harfinin okunuu (Ebcedi deeri drttr.) Noktasz olduundan dli
mhmelededenir.

Mescidvemeyhneyifarkeylememzhid,
Grndmisenevariyilikilektlkiinde.
Kinat, Allahn ceml ve cell sfatlarnn tecellsiyle doludur. Niyzi Msr

kaddesellhsrrahulazzinubeyti,bukonuyuokhobirtarzdaizahetmekte
dir:
Cemlizhirolsa,tzcelliyakalarn,
uayberefeddnGlenkaddesellhsrrahulazizbirmektubundaaynmu
tasavvf irimizin bir beytine yer verdikten sonra, ceml ve cell sfatlarnn
tecellleriniuekildeizahetmektedir.
Mescidumeyhneyifarkeylememzhid
Grndmisenevarhiledliinde
Mescid ile meyhnenin erat ve tarkatte fark vardr. nk eratte mescid,
mahalli ibdet, meyhne ise, mahalli isyndr. Ve tarkatte mescid, mazhar
Cemldir. Yan Hakkn Ceml yzdr. Meyhne ise Cell yzdr. Ve lkin
hakkatte hi fark yoktur. MsryyulNiyz kaddesellh srrahulaziz Efendimiz
ehli hakkat olduundan mescid ile meyhneyi fark etmediini syledi. nk
her nereye tevecch ederseniz Hakkn yzdr
2509
. Gerek mescid, gerek mey
hane.
2510
Mektup45(MEN,2002),s.141
YeniafilozoflarndanLeibnizTheodiceeadleserindeenmkemmelvar
lkolanTanrnnktlnedenyarattntartr.OHerseyibilen,eniyi,en
gl varlk olan Tanr neden iinde acnn ve gnahn olmad bir dnya ya
ratmamtr?diyesorarveardndanAcolmasaydhazolmazd,gnaholma
sayd sevap olmazd. diyerek sorusunu yantlar. Kendi dnce sistemi ieri
sinde Tanry hakl gstermeye alan Leibniz, Tanrnn yaptnn olabilecek
eniyiihtimaloldugusonucunavararaktartmasnnoktalar.
2511
VerseriniNiyzsrrnvermeyda
Nadnasrrnverenkalurvebl
2512
iinde
VerbanNiyzsrrnvermeyabancya
Cahilesrrnverenkalrvebliinde

Memleketindenkarmakiinseninerdeysezorlayacaklard.Otakdirdese
ninardndanonlardapekazkalabilirlerdi.
2513

2509
Bakara,2/115.
2510
Mektb,45.
2511
(KEKLK,2007),s.8
2512
Vebal:Gnah.Zarar.Ziyan.iddet.Arlk.Azab.Doruolmayanbirhareketinmanev
mesuliyeti
2513
sra,76

177
Kalbinibcinnetravzaitevhidile
Candimnklmuattarnefhaitevhidile.
Kbeinrisiyhnbnihyetyollar,
Katedererbbakbirlemhaitevhidile.
Hernedenlrsiyhettiyseisynnseni,
Aarrbekyznbugarraitevhidile.
Mveriinscinniseyrediparakar,
Kimkimireylediysecezbeitevhidile.
EyNiyzrifibillhgnldenselbeder,
Onsekizbinperdeyibirlemaitevhidile.
Kalbinibcinnetravzaitevhidile
Candimnklmuattar
2514
nefhaitevhidile.
Kalbinicennetbettevhidbahesiile
Candimnklkokulandrtevhidfrile.
Kbeinrisiyhnbnihyetyollar,
Katedererbbakbirlemhaitevhidile.
NurlusiyhKbeninsonsuzyollarn,
Yolalrakerbbbirtevhidimeiile.
Hernedenlrsiyhettiyseisynnseni,
Aarrbekyznbugarrai
2515
tevhidile.
Hernedenlisiyahyzlettiyseisynnseni,
bhesizyznbeyazlar,buparlatctevhidile.
Mveri
2516
inscinniseyrediparakar,
Kimkimireylediysecezbeitevhidile.
nsvecinninidrakidndaarakadarkar,
Kimkimireylediysetevhidcezbesiile.
EyNiyzrifibillhgnldenselb
2517
eder,
Onsekizbinperdeyibirlema
2518
itevhidile.
EyNiyzrifibillhgnldenkaldrr,
Onsekizbinperdeyibirtevhidile.

2514
Muattar:Itrl,kokulu.Gzelkokulubirlleieininad
2515
Garra: Parlak. Beyaz. Gzel. aaal. Kurann kudsi nurlarnn parlad Medinei
Mnevvereninbirismidir.
2516
Mavera:Bireyingerisinde,arkasndaveyatesindebulunanlar
2517
Selb:Zorlaalma,kapma,soyma.Nefyveinkretme.Kaldrma,giderme,izale.Man:
kieyarasndanisbetivcudiyeninkalkmas
2518
Lema:(C.:Lemat)Parlamak.imekgibiakmak.Gneveyldzgibiparlamak.Elile
veyaelbisegibibireyleiaretetmek

178
Zerrelerzhirmiolurduafitbolmasa,
Katrelerkandeyaardhisehbolmasa.
Bahrztnmevcininhihaddivpaynyok,
Zhirolmazdcihnannhabbolmasa.
Herkesanlarhemgrrdyzneydostsenin,
Kibriyylenternidennikbolmasa.
Kimbilrdzlfnilekalarnmansn,
kilemgibierheylerkitbolmasa.
Ukdesinkimhalledeydiolkitbdanzlfnn,
Anninsandenilenhirkibbolmasa.
Hariinkreyleyenmlhidlerilzammolur,
Slbeslevrkecrinklbolmasa.
Kabrivahdetkesiharitemghidi,
EyNiyzikimdekimcehlinazbolmasa.
Zerrelerzhirmiolurduafitbolmasa,
Katrelerkandeyaardhisehbolmasa.
Zerrelerzhirmiolurdugneolmasa,
Katrelernereyeyaardhibulutuolmasa.
Tozlarn havada uuunu ancak gnein varl ile grr ve hissederiz. Ayrca
zerrenin yolcuu iin gnein scakl gerekir. nk onu neminden kurtararak
bulunduuyerdenkoparr.
Bahrztnmevcininhihaddivpaynyok,
Zhirolmazdcihnannhabb
2519
olmasa.
Ztderyasnndalgasnnhisnrvesonuyok,
Zhirolmazdcihnonunmuhabbetiolmasa.
Allah Tel lemleri yaratmay murad ediinde kn varlndan sz edilir. Bu

akn merkezinde ise Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hakikti
Muhammediyesiyeralr.
[RaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimiz,btnkinatanfuzetmi
olanilahihakikatvehermahlkunyaratlmasndailksebepolduugibi,mutlak
varlkolanAllahTelilebeerlemibirbirinebalyankllakldr.
lem de Hakikati Muhammediye'nin suretinden ibaret olduu gibi Hakikati
Muhammediye de Allah Tel'nn tecelli eden suretinden baka bir eyde de

2519
Habab:(Habbe)Sonderecemuhabbet.Suzerindekihavakabarc

ildir.
Onun hakikati, nebilerin ve evliyann ilhi ilme dair bilgilerini kendisinden
aldklarbirkaynaktr.
Ar ve iindekiler; yer ve gkler; ahiret ve dnya; gizli ve ak ne varsa,
hepsi bir araya getirilip bakldnda Mevlmz Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemin nurundan bir para olduu grlr. yle ki, Arn kymet kazanmas
Onunayanntozunakavumasileoldu.
Onun btn nuru bir araya getirilip ara konulsa ar erir; ar evreleyen
lemlerekonsa,paralanrlar.
Btn yaratklar bir araya getirilip o byk nurla karlasa, hepsi zlerini
Ondakaybedipdalrlard.]
2520
Kibriyylenternidennikb
2521
olmasa.
Kibriyylenternidenpeesiolmasa.
Kimbilrdzlfnilekalarnmansn,
Kimbilirdizlfnilekalarnmansn,
Kitaptanmaksatburadainsnkamillerdir.
Ukdesin
2522
kimhalledeydiolkitbdanzlfnn,
Anninsandenilenhirkibbolmasa.
Dmnkimhalledeydiolkitbdanzlfnn,
Onuninsandenilenhirkiksmolmasa.
Hariinkreyleyenmlhidlerilzam
2523
molur,
Slbeslevrkecrinklbolmasa.
Hariinkreyleyendinsizleriknamolur,
Senedenseneyeaalarnyapraklarnnevrilmesiolmasa.
Kabrivahdetkesiharitemgh
2524
idi,
EyNiyzikimdekimcehlinazbolmasa.

2520
(ALTUNTA,2004),s.90
2521
Nikap:yzrts,pee,perde,rtnme.
2522
Ukde:Dm,ba.Karkvemkili.Zorluk,zori.Vlilikvehalifelikiinakdolunan
biat. Aalk yer. Pelteklik, kekemelik. Arzu edip de ulaamadndan dolay ie dert
olaney
2523
lzm:iknedipskutettirme,delilgstermekleveispatetmeklegalipgelme.
2524
Temgh:f.Gamvekederidefetmekiingezip...

KabriVahdetkesiharitemghidi,
EyNiyzikimdekicehlinazbolmasa.
Marifetullhaerienkiininhari,tevhidehlihariolupbirnevitemyerigi
bidir ve makmatladr. O tevhid ehli, Cem, Hazretlcem, Cemlcem,
Ahadiyyet makmlarn tem ederek hair olur. Eer bir kimsenin cehaletle
azbolmazsa,yaniArifibillholursa,nkazpbtncehalettenilerigelirki,
oiseHakkburadaikenrifolmamaktan,yanibilmemektendolaydr.

179
Vezin:MeflMefilnMeflMefln
Ahvliserencmmbusaateerince,
Dememsanaicmlintgyeteerince.
Bizbeeridikktkbirdemdeyolagirdik,
KrkyldaPreerdikbusohbeteerince.
Heryanayaalndkokadlartakndk,
Drttekbiribirkldktakmeteerince.
nkmetalpdurdukdivnnaelbal,
Vehiniayngrdkbuhayreteerince.
Tatbuimiancak,rhatbuimiancak,
zzetbuimiancakbuhizmeteerince.
Kesretidibiroldu,sretidisroldu,
Zulmetidinroldubuyeteerince.
ncnilebiridikebdniledaldk,
hirkidemeerdikbuvahdeteerince.
Bindrtyzkanatatmaltyzdanikotum,
Tonbeedekutumbuhleteerince.
Dnyyniderk,ukbynidersdk,
Msrolagrayk,senvuslataerince.
Ahvliserencmmbusaateerince,
Dememsanaicmlintgyeteerince.
Bamdakihallerinseyribusaateerince,
Toplucatnihayeteerinceyekadarsanadiyemem.
Srrencamdangayebirkiininbeerildeseyrislukudur.Grnenmkev
venat iki ekilde zevk edilmesi icab eder. Birincisi icmal, ikincisi tafsildir. Hatta
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin yle bir mjdesi vardr. Kurann batn
vardr.Batnnndabatnvardr.Herbatnyedianamnayaamildir.Herblmde
yetmieblnr.tebuyedianamntevhitmertebeleridir.Tevhidmerbelerini
zevk etmek icmal itibarile Allah Tely zevk etmek, tafsil itibarile de Raslllah
sallallh aleyhi ve sellemi zevk etmektir. Bu demektir ki grnen her varlk da
icmalvetafsilitibarileAllahTelveRaslllahsallallhaleyhivesellemizevkve
meahedeherehliTevhidinzvehakikizevkidir.
Bizbeeridikktkbirdemdeyolagirdik,
KrkyldaPreerdikbusohbeteerince.
Bizbeeridikktkbirvakitteyolagirdik,
BusohbeteerinceKrkyldaPreerdik
Niyzi Msr burada eyhi mm Sinan, kendisiyle beraber tasavvuf eitim


verdiibekiidenbahsediyor.
KtahyalGlaboluAsker(hyt.1693,Afyon)'dir.
Mehmed Efendi'dir. Mehmed Efendi Uakldr. mm Sinan, 1647 senesinde
Uak'taonuziyaretetmitir.NiyziMsr'ninmmSinan'a,buziyaretsrasnda
biat ettiini biliyoruz. Niyz, 1078/1682 senesinde vefat eden Mehmed Efendi
iinbirtarihdrmtr:
HsnihtemineNiyzdeditrihinann
AllahAllahdedivkldbekayairtihl
Muslihddin Mustafa Uk'dir. Soyu Hz. Ebubekir radiyallh anha dayan

maktadr.iirlerinde"eyh"mahlasnkullanmtr.
AhmedEfendide,Matlamahlasylaaruzveheceyleilhleryazanbirairdir.
avdarolu Ahmed Efendi de, mm Sinan'n yetitirdii sofilerdendir. Me
hurmutasavvfairGaybSun'ullahbabasdr.
air Asker'dir. Asker, aslen Ktahyaldr. Ancak ird greviyle Afyon'a gn
derilmiveburadayaamtr.Asker'ninDivanndada,mmSinanileilgilibaz
iirlerbulunmaktadr.
2525
Tasavvuf mana olarakta Niyzi Msr kaddesellh srrahulaziz, insann ha

kikatidrtunsurlaarkadalilebeolupbirvakitteyolagirdik,demitir.Anun
surlar rtbesinden unsur elbisesi ile gh bitkiler leminden seyr sefer ve gh
hayvnlemdengeerekkrkyldainsnlncemlmakamnaeritik.
Birbakamanabizbeeridikktk nefis,kalb,akl,rhvesrhakikatene
kadarbirsaylsadamertebeleritibrncabeadetsaylmtr.
Bir gnde yola girdik seyri sulktan ibarettir ki; nefis menzillerinde seyr
ederek ve kalbin makamlarn geip nihyet ruhta vhidiyyet srrna ve srda
cemliehadiyyetkavumaktr.
Krk ylda ere erdik bu sohbete erince buyurduklar ilh marifet nurlar ve
hakkat muhammediye gneine krk yanda eritiklerinde kalp aynasnda olan
irfan sohbetine kavutuklarna iarettir. nk krk ya kemlatn bulu yadr.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz hazretlerinin nbvvetleri, krk
yanaeritiklerindeolmutur.

Erginlikanaerinceonahikmetvebilgiverdik.yidavrananlarbylem
kfatlandrrz.
2526

2525
(TATI,2007),s.93132
2526
Yusuf,22

Hernetarafakieriincemakamamnsibisimileisimlendirildik.ismimizAdem
oluncadrttekbribirkldk.Yaniinsnlkmertebesinimaden,bitki,hayvantop
lamakitibariyledrttekbribirkldkdemekolur.nkkyammzinsanlkrtbesi
ve rkumuz hayvn rtbesi, secdelerimiz bitki mertebesinde ve tahiyyatta otu
ruumuzmadenrtbesindeibadetinitamamlar.
Her yneye alndk, her adlar takndk. Drt tekbri bir kldk, t kamete
erince buyurduklarndan murat seyr ve suluklar mertebei nefsi emmreden
olup misl leminde hayvn sft zuhur ettike enfs tabirinin gereince kendi
sfatnn isimlerini taknp nefsi temizleyerek hayvn rtbeden karak ve yksek
insanrtbesinekavuupdrttekbribirkldk,demekolur.
Tekbirinbirinefsikurbniin,birikalbiharabiin,biriaklverhufediinve
birisrrifniindir.Yanisrmakm,rhmertibesi,aklvekalb,nefsitoplamak
itibariyle sr makmna eriip onda drt tekbri bir kldk, demek olur. Bu nedenle
cenazenamazndadrttekbiralnr.
Tekbirinefs,tevhidisra;
Tekbirikalb,tevhidiefle
Tekbiriaklveruh,tevhidisfata
Tekbirisr,tevhdiztadelleteder.
Akl,ruhunnraniyyetindenibaretolupmutlakvekiliolduuiinikisibirtekbir
ileiktifaolundu.
Hatta tarik Bektaiyede tarikata yeni girenler iin bu srra iaret olmak zere
cenazenamaznklarlar.
nkmetalpdurdukdivnnaelbal,
Vehiniayngrdkbuhayreteerince.
Kmetalpdurdukdivnnaelbal,
Yznapakgrdkbuhayreteerince
Hayvani sfattan kurtulup nefsi temizleyip ahlk sslemekle insan kmil ma

kamnaeritik.
El gnl erhidir ki, solu dnyya meyil, sa ahirete meyile iarettir. Yani
dny ve ukbdan el ekip Allah Telnn rzsna kalbi evirmekle masivadan
kurtulduk. Onun iin iftith tekbrinde kulaa dein iki kaldrmak gerekmektedir.
Masivay terk edince vechini iyn grdk yani ceml nuruna kavutuk, demek
tir.
Hayretden murad hayret ilmidir. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem duasn
da:AllahmmezdnfiketahayyrenAllhmhayretimiarttrbuyurdu.

Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.

2527
Ayeti
kerimesikulluunkurtulaaverahataulatrddr.AllahTelkmilolduuiin
lemi yaratmtr; yoksa kemale ulamak iin deil.
2528
Yoksa Allah Tel bize
birihtiyataduymaz.
Kesretidibiroldu,sretidisroldu,
Zulmetidinroldubuyeteerince.
Buyeteerince;oklukikenbiroldu,
Zahirdeikensroldu,karanlkikennroldu
Bu yete erince yani farzlar ve nafileleri ileyince vahdetin ceml nuru ile
kesretzannettiimibir,suretizannettiimisrvezulmetzannettiiminurolduu
nugrdm.
Bir salik slukunun bitimine kadar mridinin hizmetinden ve emrinden ayrl
maz.nkherhizmetinkarlizzettirvebuizzetlerinzevkindendoarkikesret
olarakgrnensurettir.BusuretleraslndaAllahTelnnsrlarntar.Busrlara
vukufpeydaedensalikinzulmetidalm,buzulmetyerininuraterketmitir.

DorususizeRabbiniz'denakbelgelergelmitir;kimgrrsekendilehineve
kimkrlkedersekendialeyhinedir.Bensizinbekinizdeilim.
2529
ncnilebiridikebdniledaldk,
hirkidemeerdikbuvahdeteerince.
Cnikenbiridikbedenleriledaldk,
Buvahdeteerincesonundaanaerdik
CandanmuradRaslllahsallallhaleyhivesellemnurudur.tebizlerknt
kenzdeocanilebiridik.Burayageliimizesebeptekiledenbedenlerdedaldk,
ayrldk.
Mesela: Gne birdir. Lkin ziyas oktur. Herkesin evinden penceresinden gi
rer.Birolangneinziyasdalr.tebulemlerNuruMuhammednintafsilidir.

2527
Zariyat,56
2528
(DEMRL,2003),s.193
2529
Enam,104

mdieybenimazizim,tembihatoktur,nihayetiyoktur.Senseyranndange
rikalmaki,birdahaelegirmeyeceiiin,birnefesinkymetiniceyzbincevhe
redeer.
Kogemiigeleceinebakmahemen
Saatbusaatdembudemdir
Yanigemidediiruhlarlemidir.
2530
Tonbeedekutumbuhleteerince.
Tonbeedekutumbuhallerekavuunca.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulaziz1400kanatdemesindenmuraduol
sa gerektir. Kendisi halvet tarikindendir. Bu tarikatda yedi isme yani esmaya de
vamederler.Makamlarbuyediesmailezevkedilir.yleki:
1Lilheillallah
2Allah
3Hu
4Hak
5Hay
6Kayyum
7Kahhar
imdi esmai hsna 99 dur. Bir de zat, 100 olur. Allah ismi cami olduu iindir
ki,yediismiyzerilearparsak7000olur.7000zahir,7000batn1400eder.n
konlarHuismininnurunugrr.Kimininnuruyeil,kimininkrmz,kimininsar
dr. te 1400 kanatdan murad bu isimlerin batn ve zahir zevkleridir. 600 dahi
kotumdan maksad tariki halvetiyede hilfet verdikleri vakit srr hilafet olmak
zeredahaisimtalimederler.Buisimlerdeunlardr.Vedud,GaffarveRezzak
tr.
Vedudismileilhmuhabbethslolur.Gaffarismilemarifettalepedilir.Rezzak
ismilederzktalepedilir.
Bu isimde yzerden 300 ve 300 zahir, 300 batn 600 eder. 1400 daha ilave
edecekolursak2000ederkiite2000ismidaimazikrederler,demektir.
TonbeedekutumbuhleteerinceOnbeedekutumdemek,itebulu
yanakadardemektir.Tevhidehlininkemlcebuluaeriyakrkyandadr.
Dnyyniderk,ukbynidersdk,
Msrolagrayk
2531
,senvuslataerince.
k,niderdnyy;sdk,ahiretinider
Senvuslataerince,aklbandaolanMsrgibiol,

2530
2531
Ayuk/ayk(t):Aklbanda,uyank.
Dnyay terk ehli tarikat yanndadr. Ahreti terk ise ehli eriat yanndadr. Bu
nunherikisindengeerekveherikisindedeAllahTelyveRaslllahsallallh
aleyhivesellemi zevk etmekehli hakikatzevkidir.Buzevke ulaankgecegn
dzHakikiarabilesarhotur.
Sarho olmayan bizim halimizi anlamaz demektir. Vuslata erince bu yetin sr
rnamazharolur.

Hkmdar:Onubanagetirin,yanmaalaymdedi.Onunlakonuunca:Bu
gnseninyanmzdanemlibiryerinvegvenilirbirdurumunvardr.dedi.
2532

2532
Yusuf,54

180
Vezin:MeflMefilnMeflMefiln
Eyeyh!Zenidnynngellinealdanma
emiruhinrnapervnegibiyanma,
Fnidirannhsnvarrengineboyanma,
Ahdinevevdinegnlveripaldanma.
Hakdrbuszmhaklainkrnadayanma,
Gereklereteslimol,herszyalansanma.
Budnyayedibalbindiliejderdir,
Herbatabinazvarherlokmasdemdir,
Zehridiranntiryk,tirykiannsemdir,
Hererbetikimisen,erbetdeiloldemdir.
Matolduniceeyhlerbudnynnelinden,
Doymadbiribununchndanvemlndan,
bretalabilirsenalmhileslinden,
Grnicednertiztizherbirisihlinden.
Aklilebununhergizbirhilesibilinmez,
eytndahgizliilmileobulunmaz.
Hernekadaranasenetmeylesenalnmaz,
Rfkileedermekriheryakayaalnmaz.
Msrsanadrbuszcehdetalagribret,
Fakrileedipfahrietmeanasenminnet,
Tutmasaknaslhibirkimseyevarkudret
Emrzcehildensenbuldunsaeershhat,.
Eyeyh!zeni
2533
dnynngellinealdanma
emiruhi
2534
nrnapervnegibiyanma,

2533
Zen:f.Kadn,nisa;zen:kesen
2534
Ruh: f. Yanak,yz, ehre. Arabada:Efsnevi bir ku. (Bak: Ruhsr)RUH : Can, nefes,
canllk.z,hlsa,enmhimnokta.His.Kuran.s(A.S.).Cebrail(A.S.).Korkmak.
(Bak: Vicdan)(Ruh, bir kanunu zivcudu haricdir. Bir namusu ziuurdur. Sabit ve dim
ftr kanunlar gibi, ruh dahi lemi emirden, sfat iradeden gelmi, kudret ona vcudu
hiss giydirmitir. Bir seyyalei ltifeyi o cevhere sadef etmitir. Mevcud ruh, mkul kanu
nunkardeidir.kisihemdim,hemlemiemirdengelmi

Fnidirannhsnvarrengineboyanma,
Eyeyhdnynn,kadnngelhilesinealdanma
Innyzgsterenateinepervnegibiyanma,
Fnidironungzelliivarrengineboyanma,
Dnyann gnahtaki hissesi ak ve belirgindir. Gzelliklerdeki ki hazz ise gizli

vebelirsizdir.gizliolandnyahazznntedavisidahazordur.
Kadnlareytanntuzaklardr
2535
Aldanma dan maksat gnlnden kar demektir. nk gnle almak hem

iyilievektlesebepolanilerdendir.Onuniingnlhicretiilehicretetmeli
dir.Raslllahsallallhaleyhivesellembuyurduki;
Muhacir Allah'n nehyettii eylerden uzaklaan kimsedir
2536
eer bir kii
dnyadan kendini korumaz ise onun aldatcl Allah Teldan uzaklamasna
sebepolur.Dnyannhilesininbyklneengzelmisalunuverebiliriz.
BirgnSultanVeled,kardeielebiEmrlimvearkadalardanbirtopluluk
la Mevln kaddesellh srrahulazizin huzurunda oturmutu. Tam o srada
slmsultanbirkesealtngnderdiveonunlaMevlnhazretlerindenkendisi
neinayetveduadabulunmasnricaetti.OzamandaelebiEmrlimsultann
sevilenbirdostuvehazinedaridi.Mevln:
Ey dostlar! En byk isim (ismi zam) hangisidir? diye sordu. Hepsi ba
koyup: Bunun cevabn Hdavendigr buyursun dediler. Bunun zerine
Mevlnkaddesellhsrrahulaziz:
En byk isim (ismi zam) bu altn ve gmtr. O insan hem Hakka
ulatrr, hem de btl ssler; nk bu olmadan ne dnya bayndr, ne de
ahiretehlidolurbuyurdu.NitekimSultanVeledhazretleribuyurmutur.
iir:
insanlarnsevincidnyannbtnholuklaraltnvegmlerdir.
Ey Veled, eer altn ve gmten merdivenin varsa emel binasnn damna
abukkarsn.
2537

2535
smailDurmu,Mesel,DA,XXIX,295.(UYSAL,23Bahar2007)
2536
Buhar.man.45:EbuDavud.Cihad.2.Nesa.man.8.9.11
2537
(YAZICI,1995),c.2,s.378,(5)

Zehridiranntiryk,tirykiannsemdir,
Hererbetikimisen,erbetdeiloldemdir.
Onunzehripanzehiridir,panzezehiriannzehirdir,
Hererbetikiisen,erbetdeilolkandr.
Hz. merin rann fethiyle ilgili syledikleri ok manidardr: Hz. mer

radiyallhanh,herkesinaksine,rannfethisebebiylezlmtr.Vaktiylegen
liinde ticaret vesilesiyle o blgeleri grmt. Refah iinde yaayan bu blge in
sanlarnnsefhnehayatlarveilerideonlartaklidekalkacakgalipAraplarniine
decekleriktdurumonungznnnnegelmiti.nko,servetvevarln
birsefahatanahtarolabileceiniokiyibiliyordu.Medineehridevekervanlarnn
tadganimetlerledoluptamaktayd.Ylanbuganimetlerkarsndahalifenin
gzleriyaarmve
Neolurdu,ranilearamzdaatetenbirdaolsayddabizoralaravarmam
olsaydk dedi. Hayretler iinde Hz. mer radiyallh anhn yzne bakan saha
beninilerigelenleribununsebebinisorduklarndaiseo:
leridevukubulacakbtnfitneleriteuynynservetleriniindegizli
dir.
2538
cevabnvermiti.Buhadisebizedahasonraortayakanbirksmihtisas,
husumetveihtilaflarnnedenlerinianlamamzadairipularvermektedir.
Mat
2539
olduniceeyhlerbudnynnelinden,
Doymadbiribununchndanvemlndan,
bretalabilirsenalmh
2540
ileslinden,
Grnicednertiztizherbirisihlinden.

2538
Tahir Harimi Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, stanbul, 1940, s. 2324;
Bkz.Mevlanaibl,
AsrSaadet,ev.merRzaDorul,stanbul,IV,304,1974.
2539
Mat:(i.),(f.)(ted,ting)hasr;paspas;bardakveyavazoaltll;arapsagibibirbirine
dolam yn; (f.) hasr ile rtmek; bkerek veya keeletirerek hasra benzetmek; hasr
lamak,keelemek;dmlenmek,birbirinedolamak,itimek.
2540
Mah: Mahveden. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin baz kitablarda geen bir
ismidir.Nbvvetverisaletininnuru,kfrkaranlklarnmahvettiindenbuisimverilmi
tir
Budnynnelindenniceeyhleryenildi,
Doymadbiribununmakamndanvemlndan,
bretalabilirsenalayileylnden,
Grnicednerteztezherbirisihlinden.
Allah Tel yle dedi: Allah bir kavme hidayet ettikten sonra saptracak
deildir.
2541
Bu ayet hakiki hidayete sapkln bulamayacana iarettir.
nk O Allah Telnn ilmindeki zati ve asli saadete dayanr. Allah Telnn
bilgisindeki de arizi ve itibari olarak grnrdeki ekavetle (asl ktlkle) de
imez. Hakiki idlal, saptrma da byledir. Ona hidayet bulamaz. nk
o,Allahnilmindekizativeasliekavetedayanr.AllahTelnnilindekiarizive
itibariolangrnrdekisaadetledeimez.uayetbunaiarettir:
BilakisAllahsiziimanahidayetetmesinisizeminneteder.Eerdoruki
ilerseniz.
2542
mandavanzdadorukiilerseniz,eerbyledeilsegrn
te sizde var olsa da gerekte sizin iin hidayet yoktur. Allah Tel nn u sz
deaynekildedir:
Allah Onu bilgi zerinde saptrd.
2543
nk sapklar Allah Telnn il
minde ebedi olarak mhtedi olamaz, sapk bunu bilse de. nk onun hakk
bilmesionaiktidaygetirmez.AllahTelylededi:
NefisleriOnuyakinenkabulettiklerihaldeOnuinkrettiler.
2544
Allah
Telbizivesizierilmekvesapmaktankorusun.
2545
Aklilebununhergizbirhilesibilinmez,
Hernekadaranasenetmeylesenalnmaz,
Rfkileedermekriheryakayaalnmaz.
Aklilebununaslabirhilesibilinmez,
Hernekadaronasenkfreylesenalnganolmaz,
Rfkilekurartuzaherkestarafndananlalmaz.

2541
Tevbe,115
2542
Hucurat,17
2543
Casiye,23
2544
Neml,14
2545
(ETN,1999),s.66;(BURSEV),v12b,11.Varidat

NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzdnyakarsndaaklnacizliinikabul
etmektedir.nkaklsezgiilehareketetmediiiinmanevkonulardayetersizli
imuhakkaktr.
J.PaulSartre'agreakl,hayatnsrlarnveproblemlerinizemez.Oysaki
slm dnrleri, akla hayatn srlarn ve karmakln zebilecek bir g
olarakbakmaktadrlar.
2546
Nefsin hilesinin bykl ise akln idrakinden yksek olduudur. nk akl

nefsinhilesikarsndaacizkalr.Kalbinyardmolmayncasonuhsrandr.
Bir dervi, nefsin hile ve ar derecedeki isteklerinden bkp usanmt. Bir

gn kendi pirini ryada grd. Pir, bu derviin nne civa ile dolu bir leen
koyduveelineelmastanbirklverdi.Dervibuelmasklla,tasniindekic
vaynekadarikiyeblmekistediysedecivayinebirleti.Nihayetbuitenusa
npacizgsterdi.Uyannca,baucundaeyhindurduunugrd.eyhona:
lnceyekadarbylenefisleurapdidimekteneliniekmemenveim
kn nispetinde katil nefsi ldrmekten geri durmaman lzmdr. nk nefis
lmeyinceonunhilesindenkendinikurtaramazsndedi.dedi.
2547
nsan bakasndan kurtulabilir, ama kendinden kutulamaz.

2548
Bu nedenle
insann kendine kar tavr Epiktetosun dedii gibi Katlan ve kendini tut mak
olmaldr.
Msrsanadrbuszcehd
2549
etalagribret,
Tutmasaknaslhibirkimseyevarkudret
Emrzcehildensenbuldunsaeershhat,.
Msrsanadrbuszgayretetalagribret,
Tutmasaknaslhibirkimseyevarkudretinle
Cahillikhastalndansenbuldunsaeershhat,.
almavegayretolmadantasavvufehliolduunuiddiaedenlerbuyolaihanet
edenlerdendir.Enokgayretvehimmetgerektirenyolbuyolmntesibinegere
kir.Fetvalardadahibukonununilenmesibuyoldabazkiilerinistismarettiklerini

2546
2547
(YAZICI,1995),c.2,s.83,(501)
2548
JeanPaulSartre
2549
Cehd:Fazlaalma.Gvekuvvetinisarfetme.nsannnefsinehkimolmas. Azim,
gayret,fedakrlk.Takat

gstermektedir.
338.MeseleTekkelerdemnzevolup"ehlitevekklz"diyenleriner'anhal
lerimakbulmdr?
Elcevap:Deildir.
2550

2550
(DZDA,1972)

181
6+8=16
GeleDecclgelegeleGrkimbugnnelerola,
CmletenilsanagleGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
DevrintammolduseninZevkinharmoldusenin,
YoldanlmolduseninGeleDecclgelegel
Grkimseninhlinnola.
MeleklersenitutsunlarKrsniartanatsnla
TehtesseryadksnlerGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
KaaridinsenAllhtanLilheillllahtan,
GazaberdisanaahtanGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Azzilebrhnidineridepehlivanidin,
eytnlaraeytnidinGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
EhlifesdakprsnCanibnicnnbirisin,
GsterirsinyolerisinGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
snzlettiyereDecclihemehlinkra,
AnauyanlarsreGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
BenlemvehemdirilemSonundasenildrem,
GznetoprakdolduramGeleDecclgelegele,
Grekimseninhlinnola.
AsyMsbendedirHemyedibeyzbendedir,
MsrbanabirbendedirGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
ZhirdeMsrgrnrsatulbrnr,
YzkaradriinrGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola
YeteransenhorladnKpekgibiokhrladn,
okatladnhemgrledinGelezlimgelegele,

Grkimseninhlinnola.
Bilmioldemdirgelensyahemdemdirgelen,
CanlaramerhemdirgelenGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
KurnbenimFrknbenimDerdlileredermanbenim,
BuzulmetiaanbenimGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Kurnnesrrbenim,Gklerinenvrbenim,
MmininikrrbenimGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
lleridiriltirimAlayangldrrm,
DecclibenldrrmGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Decclacebyorulmadnndndanayrlmadn,
BirlsndirilmedinGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Senbeninkimbilmedinmnakbilolmadn,
HasmamukbilolmadnGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
VcdunHakkvcdudurAllhnhalkacdudur,
MadumikenmevcdudurGeleZlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
MsrninszdadrKuyumculartopradr,
HalkacevhirdadrGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
GeleDecclgelegeleGrkimbugnnelerola,
CmletenilsanagleGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
GeleDecclgelegeleGrkimbugnnelerolacak,
BtnmilletsanagleGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Deccl
Deccl hakknda geni olarak deilde sadece nemli grdmz taraf ikti

bas
2551
ederekvereceimizksmlardikkatliokumakgerekmektedir.nkbubilgi
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemden bize intikal etmi olmas nedeniyle m
meti Merhmeyi ayk tutmak gerekir. Bu blmde Deccl hakknda aratrmaya
sevkedecekbirynvermektenbakaniyetimizyoktur.
Decclsinsidmandr.
TanmannbirinciartRaslllahsallallhaleyhivesellemeittibadr.Onunbiz
mmetinedknlnbildiimizdenobizleribukonudakihadisleriveilhmile
aikreder.
u konuda unutulmamaldr. Kiilerin deccliyetinden ok kendimizin hidayet
halini sorgulamak daha nemlidir. Yoksa bu dine zarar veren herkes de bir
deccliyetesintisivardr.AllahTelyasnrz.
ki cihann fahri, Rasuli Ekrem efendimiz Sallallahu aleyhi ve sellem, kya

metin byk ve kk alametlerini bildirmi, en byk fitnenin Deccl fitnesi
olduunu belirtmi, fitnelerden sakndrm ve kurtulu yolunu bizlere gster
mitir.
2552
EbuHreyreradyallahuanh'n,merfuanrivayetettiiuhadisierif,iinde
bulunan hali deerlendirmeyi, Suflerin tabiri ile ibnl vakt olmay tavsiye
etmekleberaber,hirzamanfitnelerindenkurtuluyollarndanbirisininde,bu
fitnelerzuhuretmedenncesalihamelleresarlmay,aksihaldesalihamellere
demuvaffakolunamayacanhaberveriyor;
Beklenenuyedieygelmedenamellerekouun; hereyiunutturanfa
kirlik,azdranzenginlik,bnyeyibozanhastalk,tketen,eritenihtiyarlk,ya
kaya yapan lm ve bu beklenenlerin en kts olan Deccl. Kyamet ise;
dahadehetlivedahaacdr.
2553
Deccl'i inkar eden, s aleyhisselmn nzuln inkr eden ve Mehd

Aleyhisselam'inkaredenkfredmtr.
2554
Hernekadar,buhadisinshhatikonusundaihtilafedildiisede,mamGmar
vedierhadisulemashadisinmanasnnsahiholduunubelirtmilervedemi
lerki;Bunlarinkreden,tevatrilegelmirivayetleriinkretmiolacan

2551
(ERDOMU,2002)
2552
(ERDOMU,2002),s.2
2553
Tirmizi(2306)Hkim(4/516)Beyhakiuabulman(10572)Cem'lFevaid(9672)Ramuzl
Ehadis(3038) Camis Sair(3121) FeyzulKadir(3/195) Zehebi Mizan(6/30) bni Adiy
elKamil(6/442) Tuhfetul Ahvezi(6/488) Ukayli Duafa(4/230) Sbls Selam(4/175) Tirmizi
hadis hakknda; hasen, garib, Suyuti; sahih dediler. snadnda zayf ravi Muhriz bin
Harunvardr.Ukayli,bniAdiyveZehebi,hadisinbakabirtarikiledegeldiinibelirttiler.
Hadisi mana olarak destekleyen rivayetler iin baknz: Mslim(1/110, 4/2267) bni
Hibban(15/96) Hkim(4/561) Ebu Avane(1/55) bni Mace(4056) Ahmed(2/303, 337, 372,
407,511,523)Tayalisi(1/332)EbuYa'la(11/396)Taberani(18/36)edDaniSnenVarideFil
Fiten(5/1006)Deylemi(207374)elHuseynielBeyanvetTa'rif(2/2)
2554
bni Hacer elHeytemi elKavlul Muhtasar(s.28 tercemesi; s.13 Ebu Bekir esSekkaf'n
Msnedi ve Sheyli'ninerhu Siyer'ine izafe eder.) SuyutielHavi Lil Fetavi(2/244) Sefarini
LevaihulEnvar(1/17)bniHacerFetava(s.37)smailBinMahfuzetinDurerulAvali(s.175)

dankfirolur.
2555
Ye'ccveMe'cc'nzuhuruisezatenayetlerilesabittir.AbdullahbinAbbas
Radyallahuanhumadediki;
Raslllahsallallhaleyhivesellem,uduayKur'anKerimsuresiretir
gibiretirdi;

Allahm! Cehennem azabndan sana snrm. Kabir azabndan sana s
nrm.MesihDeccl'nfitnesindensanasnrm.lmnvehayatnfitne
sindensanasnrm.
2556
mamMslim,Sahih'indebuhadisirivayetettiktensonraderki;
Bana,Tavusradyallahuanh'nolunayledediiulat;
Namaznda bu duay okudun mu? Olu dedi ki ; hayr Bunun zerine
Tavus radyallahu anh; Namazn yeniden kl. Zira baban Tavus bunu veya
drtsahabedennaklettimamNevevidediki;
Buduannte'kidedilmesi,busnmaduasnnzellikleemredilmesiveTa
vus radyallahu anh'n sznn zahiri, bu duay namazda okumann vacip olu
una dalalet eder. Eer bu dua unutulursa namazn iade edilmesi gerekir. Ule
mannounluuisebununvacipolmaypmstehabolduunusylediler.Umu
lurki;Tavusradyallahuanhbuduayvacipolduunainandndandeil,olu
nuedeblendirmekiinzerindedurarakte'kidetmiti.Vallahua'lem
2557
DecclDiyesimlendirilmeSebebi
Decclkelimesiontrlmanayatlakolunur,
Birincisi:Decclokyalanc(Kezzab)demektir.Hakkbatlilertmekmana
snagelir.Decclyalanlarilegereigizleyicidir.
kincisi: Deve uyuz olduunda katran ile boyanr ve buna Decl denir.
Deccldesihriilegereiadetakatranlakapatrgibirtecektir.
ncs: Adam yeryznn etrafn dolat zaman; deceler racul
derler.
Drdncs:rtmekmanasnadr.phesizoyeryznkalabalkkitlesiile
rtecektir.
Beincisi: Yeryzn kat ettii (her yerini dolat) iin bu isim verilmitir.
MekkeveMedineharicindekibtnbeldeleregirecektir.

2555
imari kametul Burhan(s.130) Kettani Nazmul Mtenasir(289) Muhammed Bin Rasul
elBerzencielHuseyni,ElaaLiEraratisSaa(s.192)
2556
Mslim(Mesacid,134,1/413)EbuNuaymMsnedlMstahrec(2/188)Tirmizi(3494)
Ebu Davud (1542) Nesai Kbra(1/662) Nesai(4/104) Malik (1/215) bni Mace(3840)
MsnediRabi(1/198)bniHibban(995)
2557
Nevevi,erhuSahihuMslim(5/89);(ERDOMU,2002),s.9

Altncs:nsanlarerriilekartrp,deitirmesidir.
Yedincisi: Deccl; yalan uyduran demektir. u ayetteki gibi Ve bilgisizce
ona oullar ve kzlar uydurdular. O onlarn vasfetmekte olduklarndan m
nezzeh ve ok ycedir.
2558
Manas; onlar byle yapmakla yalan sylediler,
iftiraettiler,kfrettilerdemektir.
Sekizincisi:Deccl;yaldzlayandemektir.
Dokuzuncusu: Deccl; faydasz bir eyi altn suyu ile gzel gstermeye a
lmak demektir. te Deccl'de bylece batl gzel gstereceinden bu isim
verilmitir.
Onuncusu:Deccl;klsslemekdemektir.
2559
DecclNeZamankar?
Cabir Bin Abdullah radiyallh anh, Rasulullah sallallahu aleyhi ve alihi ve

sellem'denylebuyurduunurivayetetmitir;
Deccl,dindengafilolunduuveilimdenyzevrildiibirzamandaorta
yakar
2560
Sa'bBinCsameradyallahuanhdediki;
Rasulullahsallallahualeyhivealihivesellem'inylebuyurduunuiittim;
nsanlarDeccl'iunutmadka,imamlarminberlerdeondanbahsikesmedik
eDecclmeydanakmaz
2561
Deccl'inKur'an'daakcazikredilmemesininhikmeti;
te gnmzde ilahiyat profeser gibi akademik nvanl bazlarnn,

DecclKur'anKerimdegemiyor,hadisleredegvenemeyizgibilaflaret
tiklerini iitip duruyoruz. Allah Telnn hikmeti icab, vahyin Efendimiz
sallallahualeyhivesellem'edeilde,kendilerinegelmiolmasnndahauygun
olduunuzannedenbylelerinintelkinlerinealdanlmassebebiyle,Deccl'inilk
safhadainkredilmesi,sonradainsanlarnonuunutmas,
2562
malumbykim
tihana dar olmalarna vesile olacaktr. Bu meselede kalbinde hastalk olan
bazlarnn inkra/kfre derek, Allah Azze ve Celle'nin takdirinin gerekle
mesi, Deccl'in Kur'an Kerimde aka zikredilmeyiinin sebeblerindendir.

2558
En'am;100
2559
(ERDOMU,2002),s.1315
2560
Ahmed(3/367) Ebul Mehasin elBaci Mu'tasarul Muhtasar(2/219) bni Abdilberr
etTemhid(16/180)MecmauzZevaid(7/344)sahihtir.
2561
Ahmed (4/71Abdullah Bin Ahmed'in ziyadesi) Taberani Msnedi amiyyin(2/102)
bni Ebi Asm Ahadu vel Mesani(2/170) Deylemi(7831) bni Hacer Tehzibut Tehzib(4/369)
bni Kani Mucemus Sahabe(2/8) elsbe(3/426) Cem'l Fevaid(9961) Ramuzl
Ehadis(485/11)Kenz(38817)SuyutiHasais(2/290)SaidEyyubMesihudDeccl(s.246)
2562
nsanlar Deccl'i unutmadka, imamlar minberlerde ondan bahsi kesmedike
Decclmeydanakmaz

Allahua'lem.
2563
MesihDeccl'inFitnesindenKorunma
1.Deccl'denveonunfitnesindenAllah'asnmak;
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem, namaznda Mesih Deccl'in fitnesin
densnrd.
2.Kehfsuresindenonayetezberlemek;EbudDerdaradyallahuanh'nNe
biSallallahualeyhivealihivesellem'denrivayetettiihadisieriftebuyruluyor
ki;
Kim Kehf suresinin bandan on ayet ezberlerse Deccl'in fitnesinden ko
runur
2564
Vebirrivayette;
KimKehfsuresininsonundanonayetezberlerseveyaKehfsuresininso
nunuezberlersediyegeer.
3.Deccl'ingiremeyeceiyerler;
Enes Bin Malik Radyallahu anh, Rasulullah Sallallahu aleyhi ve alihi ve
sellem'inylebuyurduunurivayetediyor;
Deccl'in, Mekke ve Medine haricinde giremeyecei belde yoktur. Bu iki
ehrin hibir giri yeri yoktur ki, Meleklerin oluturduu saflarla korunuyor
olmasn. Sonra Medine sarsnt geirir. Bu sarsntlar ile Allah oradaki b
tnkfirvemnafklarkarr.
2565
Decclleroktur
AbdullahBinmerradyallahuanhuma,RasulullahSallallahualeyhivealihi
veselleminylebuyurduunuhaberveriyor;
MuhakkakkikyametgnndennceMesihDecclolacaktr.(ondann
cede)otuzveyadahafazlayalanc(deccaller)olacaktr.
2566
mmetiminiindeotuztaneyalanczuhuredecektir.Hepsidekendisinin
nebiolduunuiddiaedecek
2567
Kyametncesindeyalanc(nebiler)kacaktr.Onlardansaknn
2568

2563
(ERDOMU,2002),
2564
Mslim(1/555) Hakim(2/399) Ebu Nuaym Msnedl Mstahrec(2/405)
Kurtubi(10/346) Beyhaki(3/249) Ebu Davud(4323) Tirmizi (evvelinden ayet ezberler
se.. diye geer; 2886) Nesai Snenl Kbra(6/236) Ahmed(5/196, 6/449) Nesai Amell
YevmevelLeyle(no;950952)
2565
Buhari(2/665, 6/2609) bni Hibban(15/214) Tirmizi(2242) Nesai Snenl Kbra(2/485)
Ahmed(3/123, 202, 206, 229) Ebu Ya'la(5/317,368,390,402,6/13) Deylemi(6680) Fethul
Bari(10/191)EbulvelidelBaciTa'dilveTecrih(1/376)bniHazmMuhalla(7/281)
2566
Ahmed(2/95,103)SaidBinMansur(1/252)EbuYa'la(10/68)bniEbiHatemCerhve
Ta'dil(5/293)Huseynielkmal(1/269)MecmauzZevaid(7/333)Busayrithaf(856162)
2567
Buhr,Menakb,25,Fiten,25;Mslim,Fiten,84;Tirmiz,Fiten,43.Ahmedb.Hanbel,
Msned,II/237.313.530.
2568
Mslim,mare,10,Fiten,83;Ahmedb.Hanbel,Msned,II/429.

EbuHureyreradyallahuanh'den;
Allah'nRasuluolduunuiddiaedenotuzayaknyalancDecclkmadk
akyametkopmaz.
2569
Dierbirrivayette;
Hepsi de; 'Ben raslm, ben raslm' derler
2570
Onlarn Drt Tanesi Ka
dndr; Ahmed, Ceyyid senedle Huzeyfe radyallahu anh'den merfuan rivayet
ediyor;mmetimdedrdkadnolan,yirmiyediyalancdeccalkacak
2571
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzDecclhakkndakienfsigrlerini
uekildeaklamtr.
Bilki:Byklemdebulunanherey,kklemolaninsandadavardr.Zi
ra lem, byk olmakla beraber insani hakikat zerine yaratlmtr. Bunlarn
manevi byklk ve kklklerindeki farklar, suretteki farklarnn tersinedir.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellem Efendimiz, byk lemin (dnyann) k
yametalametlerinisylediinegreelbetteinsanfertlerindedemelekt,cebe
rut ve lhut lemine sluk edenler iin kyamet alametleri olacaktr. nsann il
menvezevkenbilmesilazmgelenalametlervardrkisalikbunlarnhepsinden
gemedike byk kyamete eremez, cennete giremez, Hakk' da gremez.
Byleolursaneyazk.
Bunubildinsebilki:AsfarOullarnnhurucu,hayvanisfatlarnkmasndan
ibarettir. nk insan leminde salikin ilk defa yolunu kesen ekiyalar, bunlar
dr.Ye'cucMe'cuc'unhurucu,eziyetverenyedili(kt)sfatlarnbelirmesinden
ibarettir.Deccl'nhurucu(kmas),devveeytansfatlarnnkmasndaniba
rettir ki bunlar riyaset, rbubiyyet (sahiplik, byklenmek), hile hud'adir. Bun
lar, dnya sevgisinden ileri gelir. Bundan dolay insann, sa gz a olur,
ahireti hi grmez. Dabbetu'lArz (Yer Hayvan) n kmas, kalbde Nefsi
Levvame'ninzuhurundanibarettir.Yanikalbinkabrindecennetlerebirpencere
alr ve kendisinde Allah Telya bir meyil belirir. s Aleyhisselamn inmesi,
AkliMaad'n(ahiretaklnn),yakinnuruylameydanakmas,insanndnyaya
meyletmekten vazgeerek ahirete ynelmesinden ibarettir. O knca Deccl
ldrlr. nk yakin nurunun zuhuriyle cehalet karanl gider. Mehd'nin
kmas,tamfenaileAkliKl'lnveBykRuh'unkmasndanibarettir.Onun
hkmranlk anda mezhepler birleir ve onun zamannda yeryznde asla
kfir kalmaz. Gnein batdan domas, hakikat gneinin, arifin hafi srrnn

2569
Mslim(4/2239) Buhari(3/1320, 6/2605) bni Hibban(15/27) Tirmizi(2218) Ebu
Davud(4333) Ahmed(2/236, 313, 457, 530) Taberani Sair(2/182) Ebu Ya'la(11/394) Dani
Snenl Varide(4/861) Kayserani Tezkiratul Huffaz(2/703) Hatib(3/33) Zehebi Siyeri
A'laminNbela(14/218)FeyzulKadir(6/419)
2570
Ahmed(2/429)
2571
Ahmed(5/396) Taberani(3026) Taberani Evsat(5/327) Deylemi(8724) Ebu Nuaym Hil
ye(4/179) Mecmauz Zevaid(7/332) Fethul Bari(13/87) Tuhfetul Ahvezi(6/385) Feyzl Ka
dir(4/454) Ebueyh Tabakatul Muhaddisiyne BiEsbahan(3/124) Heysemi, Bezzar'n bunu
sahihsenedlerivayetettiinisyledi.

matla'ndan (tan yerinden) domasdr. Bundan dolay ariflerin hayvanlarnn
nallar ters aklmtr denilir. Rivayet edilmitir ki: Raslllah sallallh aleyhi
vesellemEfendimizahiretteRahmanSuresinitefsirettiizamanlimlertefsir
lerinden utanacaklardr. Bir gre gre de gnein, batt yerden domas,
ruhun bedenden ayrlmas demektir. nk insandaki hayvani ruh, dnyadaki
gnedurumundadr.Bedenegirinceoradabatmtr.
Bedendenayrlncabat
t yerden domu olur. Tevbe kapsnn kapanmas, insann mrnn sonu
geldiine iarettir. Bu kapnn geniliinin yetmi senelik mesafe olmasna ge
lince: bu kap, gne batt yerden douncaya kadar kapanmaz. Yani bu kap,
insanmrkadargenitir.mrbitip,gne(ruh)battyerdendounca(be
denden ayrlnca) bu kap kapanm olur. Bu hususa Hz. Raslllah sallallh
aleyhivesellemEfendimizinuhadisindedeiaretvardr:mmetiminmr
lerinin ou, altm ile yetmi arasndadr. ve Allah Tel, kulunun
tevbesini,canboazagelmemioldukakabuleder.Tevbekapsnngenili
ininzikredilip,uzunluununsylenmemesideusebeptendolaydr:Genilik,
daimauzunluktanazdr.
AllahTelnnhaberverdiizereinsannikiecelivardr.Birisonlueceldir
kidnyadakimrsresidir.Dieridesonsuzeceldirkibudauhrevimrdr.
Bil ki: Sen, bu alametleri geip byk kyamette durmadka cennete girip
aka Hakk' grmedike nce dediimiz gibi bin kere de dnyaya gelsen ve
her geliinde bin sene yaasan, yine Cennete girip Hakk ifahen gremezsin.
Allah Tel bizi ve sizi Kyameti Kbraya (Byk Kyamete) ve Byk Mahe
deyeveyaknlaerienlerdeneylesin(MN).
2572
DecclngeliininTasavvufiYorumu
Decclnortayakmas;insandaaklmean(dnyevakl)kibir,rablksfatla
r, istil ve yce istek ile tezahr etmesidir. Bu, nefsi levvmenin insana hkim
olmasdemektir.BirelindeHz.Musaleyhisselmnasas/baston,dierelindeHz.
Sleymn aleyhisselmn mhr vardr. Deccln asa/sopa ile mminin yzn
saypcennetlikolduunubellieder.Mhrkfirinyznevurarak,onunkfrn
ortaya karr. Bu uygulama nefsi levvame makamnda olan kiinin durumuna
benzetilir. Nefsi levvmenin bir yz alt safha olan nefsi emmreye bir yz de
st aama olan nefsi mlhemeye dnktr. nsan tabiat itibariyle iyi veya kt
ameller yapmaya msaittir. Eer insan, nefsi itibariyle mlhemeye geerse iyi in
sanolduuyzndekialametlerdenbelirir.Geriyedorunefsiemmreyeindiin
deisektinsanolduuyineyzndenbelliolur.
2573
Baka bir yoruma gre Deccl, nefsin bakaldrmasdr. nsana batl Hak sure
tinde takdim eden bu nefse emmre denir. Nefsi emmreye teslim olanlar
Deccln vaat ettii cennetine girer. taat etmeyerek ona kar duranlar ise onun

2572
(ATE,1971)Ellincisofra,
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz (Rislei Esrtu'sSat) isimli risalesinde de bu konuyu
benzerekildeaklamaktadr.
2573
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Tokd,TeviliEhdisiErtSaa,vr.14b15a.

yalanc cehennemine girer. Nefsi emmrenin aldatmacalarn anlayacak hale ge
linmesi,Decclzamanndabazkiilerinavesusuzkalmasgibidir.nsanlarnnef
sin arzularna yenilmesi ve ehev duygulara kaplmas ise, asusuz kalanlarn
Decclnverdiiyiyecekveieceklerialmasnabenzetilir.Birkimse,AllahTelya
snp balangta kendisi iin aydnlk olmayan hakikat yolunda ibadet ve
mcahede nurlaryla yrrse Deccln cehennemine girmi olur. Neticede Yce
AllahTel,herkesehakknteslimederekbudurumutersineevirir.
Deccln ortaya knda ad zikredilen Mekke ve Medine ehirlerine gelince,
bunlar tasavvuf seyirde/manev terbiyede elde edilen makamlardan sekr/manev
sarholuk ve sahv/dinginlik hallerine benzetilir. Bu iki makam sfye yle bir hal
yaatr ki, o durumda nefsin hi bir mecali ve gc kalmaz. nk elde edilen bu
manev makamlar Yce Allah tarafndan korunmutur. Nefsin insan ilah kef ve
doru yola girmekten alkoymaya almas ise Deccln saptrma faaliyetlerini
yaygnlatrmakiinKudseynelmesinebenzetilerekyorumlanr.
2574
YeccveMeccnknnTasavvufiYorumu
Yecc ve Mecc, insanda hayvan sfatlarn/ktlklerin, irkin fikirlerin k
masndan ve bunlarn tamamen hkim unsur haline gelmesinden ibarettir.
2575
nk irkinlikler ve ktlkler iyilikleri rter. Byle kt hallerin oalmas kalbi

karartr. Kaan, Yecc ve Mecc ile mizacn bozulmas, terkibin zlmesiyle
meydanagelennefsanvebedenkuvvetlerinkastedildiinibelirtir.
2576
DabbetlarznknnTasavvufiYorumu
Suf yorumculardan Abdrrezzak elKaanye gre Dabbetlarz kk kya
metin alametlerinden biridir. Dabbetlarz, her kt nefis sahibinin beden arzn
dan ortaya kan melekelerin ve ahlakn farkllamas sebebiyle onun zahirindeki
lerlebatnndakilerinarasndameydanagelenuzaklktankaynaklananeitliekil
lerveheyetlerdir.Onlarhayatvesfatlarnndiliylesylerler.
2577
YoldanlmolduseninGeleDecclgelegele
Grkimseninhlinnola.
YoldanlmolduseninGeleDecclgelegel
Grkimseninhlinnola.
Devrintammoldusenindekimanaseninhayatntakdiredilenzamannne
vakitbiteceidir.
Biradam,Raslllahsallallhaleyhiveselleme:

2574
2575
(MEK,yl:8[2007],say:19,)Tokd,TevhdiBr,vr.14b.
2576
(MEK,yl:8[2007],say:19,)elKan,Tevlt,c.2,s.50.
2577
Kan,Tevlt,c.2,s.107.

Kyametnezamankopacak?diyesordu.BusradayanndaEnsar'danMuham
medadndabirocukbulunuyordu.Raslllahsallallhaleyhivesellem:
EerbuocukyaarsaumulurkioihtiyarlamadanKyametkoparbuyur
du.
2578
Hadisi erifin iareti kyametin takdirdeki vukuunun varl ile o durum itibar
ileaynartlardevamettiindekopmasdemektir.
MeleklersenitutsunlarKrsniartanatsnla
TehtesseryadksnlerGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Meleklersenitutsunlarkrsnartanatsnla
ToprakaltnadksnlerGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
KaaridinsenAllhtanLilheillllahtan,
GazaberdisanaahtanGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
SenAllhtanLilheillllahtankaaridin,
ahtansanagazabgeldi.GeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Azzilebrhnidineridepehlivanidin,
Grkimseninhlinnola.
eytanaadelilidineritepehlivanidin,
Grkimseninhlinnola.
EhlifesdakprsnCanibnicnnbirisin,
GsterirsinyolerisinGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
fesdehlinekprsnCanocuklarndanbircinsin,
ErisindenyolgsterirsinGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.

Kim iyi bir ite araclk ederse, ona onun sevabndan bir pay vardr; kim de
ktbireydearaclkyaparsa,onaoktlktenbirhissevardr.Allah,hereyin

2578
Mslim,5249

karlnverir.
2579
yilikyaptnkiininktlndensakn
2580
snzlettiyereDecclihemehlinkra,
AnauyanlarsreGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
syereindiDecclihemehlinildre,
OnauyanlarsreGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
NedenSadecesaleyhisselamDeccl'ildrebilir?
Kur'nKerm'deMeryem'insaleyhisselmahamilekalanlatlrken,
MahremyerinikorumuolanmrankzMeryemdebirmisaldir.Onaru
humuzdan flemitik; Rabbinin szlerini ve kitablarn tasdik etmiti; o, Bize
gnldenitaatedenlerdendi.
2581
Buyrulduuiin,saleyhisselm"Ruhullah"olarakanlr.sRuhullahyani
AllahTel'nnRuh'undan,AllahTel'nnsfatveesmasndanveyaRuhuil
h'denanlamnda..Aslndabuanlamyla"Ruhullah"herkestemevcuttur.dem
aleyhisselmnyaratlmasndanszedilirkenAllahTelmeleklerine
Onu tamamlayp, iine de ruhumdan frdm zaman, derhal ona sec
deyekapann!
2582
eklindebuyurur.BuanlamdaRuhullahherinsandavardr.
YaniHz.saleyhisselmnsahipolduuruhileMehmet'inveyaAliinsahipol
duu ruh arasnda temelde fark yoktur. nk Ruh Tek'tir ve her yaratlann
hayatiyetiOTekRuh'tandr.AncakCenabHak,bunu,Hz.Meryemevastasz
(babas olmadan) nefha etti (fledi, yani bilin boyutundan / meleki boyuttan
geleni madde leminde aa kard). Vasta beer bir baba deil, bir meleki
kuvvettikiOCebrailisimlielimelekti.Melek,saltbilincinkuvveleriylevarolan
anlamndadr.
Melekler, Allah'a ait kuvvelerin saf bir biimde bulunduu, sadece Allah
emriilehibiriradekoymaksznglerinikullanmakzereyaratlmlardr.Bu
sebeplemeleklerdorudankatkszAllahelisidir.
Mutasavvflara gre Cebrail isimiyle yaratlan melein hayatiyet kayna
Ruhl Kuds'tr (Kudsi Ruh/Kutsal Ruh).. Ruhl Kuds de Evrensel Ruh olan
Ruhuzam'dandr.Ruhuzam'dapotansiyelolarakbulunanbilincinkuvvele
ri,hayatiyeti,galaktikyaplardaaakncaRuhlKudsisminialr.Bununho
lografik evren gereine gre de, yldz sistemlerindeki hayatiyet de galakside
kininbirmikrorneidir.Yaniyldzsistemleridebyletekbirhayatiyetkayna
ndan gelir ve O Ruh'un mikro modelidir, yani Ruhl Kuds'tr bir anlamda..

2579
limran,85
2580
M.AkifZDOAN,DinbilimleriAkademikAratrmaDergisiV(2005),Say:4;Meydn,
MecmaulEmsl,I,181.
2581
Tahrim,66
2582
Sd,72

te bizlerde bulunan hayatiyet, yani ruh'un kayna da ayndr. Bu anlamda
hepimiz ayn, Tek Ruh'tan hayatiyetimizi aldk. Ancak bilince ait kuvveleri ta
yan bu hayatiyet/ruh, size veya bana babalarmz vastasyla geldi. Yani sperm
hcresiyle.. nsandaki beeriyet anamzdan, melekiyet babamzdandr. Ruh,
sperm hcresinin potansiyelindeki hayatiyettir (Allah sfat ve esmasndan kay
naklananhayatiyet/bilin),kiodacenin120.gneeritiindeaktiveedilir.Va
stalveyavastaszolmasarasndakifarkdaudur.Meleklegelendehibirira
de bulunmaz, saf olarak Allah Tel'nn emriyle gelendir. Baba vastasyla ge
lendeise,durumbakadr.Babaospermianneyeyollarkenbirbeeridnce
tayordu. O spermi kendi beeri dncesiyle ya da baka bir ifadeyle birim
nefsindenkaynaklanandnceyle,tabiatnnarzusunudakatarakanneyever
di.Bufark,saleyhisselmndatmbeergibiyaratlmbirmahlkvebizim
gibi beer olduu gereini deitirmese de, O'na baz ayrcalkl zellikler ver
mitir.Bizlerinbabalarndanspermyoluylagelenruh(hayatiyet),babalarmzn
bedeninde madde leminin (sfli boyutlarn) enerjilerinden ve babann bilinci
nin saf olmayndan etkilendi. s aleyhisselmn ki ise bir melek vastasyla
dorudanAllahTel'dan idi.Busebeplemaddelemineait kuvvelerden etki
lenmedi, olabildiince saft. Bu sebeple Allah Tel sfat ve esmalarndan olu
an hayatiyet /ruh, s aleyhisselm da tm saflyla aa kt. Bu sebeple
daha beikteyken konutu; amurdan yapt kua flediinde, o suret hayat
buldu;myveabraifayakavuturdu;lydiriltti.
Bizlerde babadan ve anadan gelen bir biimde beeriyet ar basarken, s
aleyhisselmdakibeeriyet(maddelemininhatrasntayanhayatiyet/bilin)
sadeceanasndand.BusebepleO'nunvarlndamelekiyan(RuhlKuds)biz
lerdekindendahaarbasyordu.Melekyanise,biranlamdabilinboyutunun
zellikleridahaarbasyoranlamnagelir.Yadasafolarakbilincinkuvveleriyle
yayor anlamnda.. te bu sebeple hayalinde oluturduu suretlere kolaylkla
hayat verip, madde lemine getirebiliyordu. Saf bilincin kuvveleriyle yaayan,
hikmetlemindedeildekudretlemindeyayorgibidir.Otpkcennetyaa
mnda olduu gibi, hayal ettii surete hayat verebilir. Her birimiz iin cennet
yaam da byle olacaktr. nk madde beden tabiatnn oluturduu beeri
yetoboyuttaolmayacaktr.Budurumsaleyhisselmiindoutanolmasna
ramen, eer herhangi bir kiide beeri yan, birim nefs ve madde lemine ait
bedenin tabiatnn baskn zellikleri zayflar ve melek yan kuvvetlenirse, o ki
ide de tpk s aleyhisselmn varlnda ar basan melek zellikler ar ba
sar, yani bilincin kuvveleriyle yaamaya balar. Yani lmeden nce de bu du
rumu yaayabilir ehlinin dediine gre.. Tasavvufta bu duruma, kiiye zel
"s'nninii"denir.Bakabiranlatmla,birkiininnefsibirimselliktenkurtulup,
okiidebedentabiatnngetirdiibasknzelliklerkontrolaltnaalnrsa,tasav
vufiterimle,okiinins'siner.Yaniokiibedentabiatnnkontrolndedeil,
bilincinkuvveleriyleyaamayabalarartk...
Yine tasavvufi olarak kiinin deccalinin kmas da udur: Kii hakikat ilmini
aldndavarlnnilahikaynanrenir,yanikendindekiilahikuvvelerinvar

lnn farkna varr. Fakat mahedesi eksiktir. nk enfsi mahedesini ta
mamlam,amaafkimahadesieksikkalmtr.Yanikendindekiilahikuvvele
rifarketmi,amadieryaratlanlardadavarolanbugereifarkedememitir.
Sadece kendinde mahede edip farkna vard bu gerei hazmedemez ve
kendiniseyrettiialeminrabb,efendisizannetmeye balar.Busebeplehibir
kuraltanmaz,hibirykmllkkabuletmezvedilediigibiyaamayabalar.
Bu yaam dakiinin beeri yann daha da glendirir. Yani kiideki madde be
dentabiatvebirimnefsbaskstamamenkontroldenkarvebuekildeyaa
mayabalar.Dierbiranlamda,kiininmelekyanzayflarvebilincinkuvvele
riyleyaamdanbsbtnuzaklar.Eerbuhaldeyken,AllahTel'nnlutfueri
irdeafkimahadesinidetamamlarsa,kurtulur.Tasavvufianlaylaokiinin
s'sinincedeccalilr.
Bir de bildiimiz anlamda Deccl vardr. Deccl, Allah Tel'nn lutfu eri
memi ve ylece zann (gerekle alakas olmayan inan)iinde kalm bir kii
olacak. Allah Tel hidayet ve lutfunun ona erimemesindeki en byk etken
ise, Deccl'in krldr. Deccl'i krletiren ise, kendisinde doutan esma
terkibinde arlkl olarak bulunan kudrettir. Yani kudreti oluturan isimler
Deccl'interkibiyapsndaarlklolarakbulunduuiin,okbykkerametler
gsterebilecektir. Fakat bu kerametler, s aleyhisselmdaki gibi melek yann
ar basmasndan ve dolaysyla bilincin kuvveleriyle yaamasndan kaynaklan
maz. Sadece doutan kudreti oluturan esmalarn, yapsnda daha arlkl ol
masndan kaynaklanr. Hepimizin esma (mn) terkibi bulunur ve bu terkipte
baz esmalar (mnlar) daha arlkldr. Deccl'deki byk g ve kudreti bu
mnlar oluturur, meleki yann kuvvetli olmas deil.. Fakat o, bu gcn kay
nanilmiyeterliolmadiinkavrayamaz;nkbasiretikrdr,kiDeccl'in
sagzkrolmasbasiretigr,ilmiyetersiz,kavrayeksikanlamndadr.
Deccl kendindeki kudretin meleki yann ar basmasndan deil de dou
tan, terkibi yanndan geldiini anlayamaz. lmi de halini gremeye yetmedii
iin,bugcnverdiistnlkhissiylenefsiiyicekabarrvehakikatigrmekten
bsbtn perdelenir. Deccl'in sa gznn krl basiretinin krlne de
iaret eder, ama ondaki bu basiret krlne sebep de kendindeki bu esma
kaynakl byk gtr bir bakma. Bu yle byk bir gtr ki perde olmaktan
kmtr.nkperdeekiliportadankalkar,amaondakibubykkudretger
eigrmesineperdedeilbirengeldir.nkbirbeerdoutanbylesig
lerleyaarkenkendisiyleilgiligereigrmesiimknszdr.Hibirarnmasreci
yaamadan bu glere kavuan birine kimse de yardm edemez artk.. te bu
sebeple, bu stn gcn oluturduu zan, bir gn kalkacak bir perde deil,
ebedibirengeldir,krlktr.BusebepleDecclkendinirabzannetmeyebalar
veherkesikendinetapmayaarr.VeyakiminebensMesih'imder,kimine
Mehd'yimder,kiminedelaholduunuiddiaeder.Herkesinkafasndakikutsal
kabulne bir ekilde yerlemeye alr. lmi yeterli olmayp bu gerekleri fark
edemeyenlerdeonainanr.Oysabirimnefsivetabiatoldukaarbasanbiri
ninmelekiboyuttannasibiolmayacanbilenbirionunkerametlerinede,kut

sallkveilahlkiddiasnadaaldanmaz.Ayrcailmiolanyinebilirkibirkiides
aleyhisselm gibi meleki yan ar bassa dahi (Allah'a ait sfat ve esmayla, yani
bilincinkuvveleriyleyaasadahi)hikimselemlerinrabbiAllahTelolamaz,
nk Allah lemlerden Gani'dir. lemde her ne var ise, O'nun yaratt bir
mahlktur ancak. Deccl'i sadece s aleyhisselm'n ldrecek olmasnn se
bebide,yukardaanlattmzgibi,O'nunyapsndakibuarlklmelekizellik
lerebalkudrettir.Bilincinkuvvelerindenolankudretbukadarsafbirbiimde,
yeryzndekibeerarasndasadeceMeryemolus'daaakmtr.Sadece
anadan ald beeri zellikler zayf kald iin, O ilahi kuvvelerle yaamtr
aramzdayken. O'ndaki kudret, bilin boyutundan (sfat boyutundan) kaynak
landiin,Deccl'denokdahastnvegldr.BusebepleDeccl'idesa
dece O ldrebilecektir. Enbiyadan bir bakas deil de s aleyhisselm olma
snnsebebidebudur.Yanisaleyhisselmdakibeeriyetin,melekizellikleri
nin yannda zayf kalmasna bal olarak aa kan kudret dolaysyladr. Keza
O'nunsemayaykseltiliivetekrarmaddeboyutunainecekolmasda,builahi
kuvvelerle yaratlmasndan kaynaklanr ehlinin dediine gre... lhi evrensel
senaryodabuolaylabizlereanlatlanveidraketmemizistenengerekdeyuka
rda anlattklarmn tmdr dnceme gre... Yoksa hi bir olay sebepsiz
meydanagelmez.
Yeryznn en byk fitnesi olan Deccl'den Allah Tel'nn lutfuyla koru
nabiliriz. Ve yine umarm nefs deccali kanlara Allah Tel ruhundan fler de
(sinerde)kurtulur.
2583
BenlemvehemdirilemSonundasenildrem,
GznetoprakdolduramGeleDecclgelegele,
BenleyimvehemdirileyimSonundasenildreyim,
GznetoprakdolduraymGeleDecclgelegele,
AsyMsbendedirHemyedibeyzbendedir,
Msrbanabirbendedir
2584
GeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
MsAssbendedirHemparlakelidebendedir,
MsrbanabirbendedirGeleDecclgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola

2583
html\www.sessizsozler.org
2584
Bende:f.Balanmolan.Kle.Esir.Hizmeti.Hizmetkr.Kul

Grkimseninhlinnola
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.
Bilmioldemdirgelensyahemdemdirgelen,
Grkimseninhlinnola.
Bilmioldemdirgelensyacancierarkadatrgelen,
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.
Kurn benim, burada Kurndan maksat Zat, Furkn benim Furkandan

murad da sfattr, yani zt ve sfat benim demektir. Cehlet hastalna dermn
benim.Bubilgisizlikkaranlnaan,giderenhepbenim.
Kur'an Kerimin srlar Ftihi erifte dir. Ftihnn srlar ise Besmele
dedir.nkBesmeleHazartlhiyyeyicmidir.Hazartlhiyyetr:
1 Ulhiyyet, 2 Rahmniyyet, 3 Rhimiyyet dir. Bunlar srasyla Tevhidi
efl,TevhidiSfat,TevhidiZattr.
Kurnnesrrbenim,Gklerinenvrbenim,
Grkimseninhlinnola.
Kurnnesrrbenim,Gklerinnurlarbenim,
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.

Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.
Grkimseninhlinnola.
Senbeninkimbilmedinmnakbilolmadn,
HasmamukbilolmadnGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
Senbeninkbilmedinmnkabuledenolmadn,
DmanakarlkvermedinGelezlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
VcdunHakkvcdudurAllhnhalkacdudur,
2585
MadumikenmevcdudurGeleZlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
VcdunHakkvcdudurAllhnhalkaikramdr,
YokikenvaredilendirGeleZlimgelegele,
Grkimseninhlinnola.
MsrninszdadrKuyumculartopradr,
Grkimseninhlinnola.
MsrninszdadrKuyumculartopra(altn)dr,
Grkimseninhlinnola.

2585
Cud:Cmertlik.Sahilik.Eliakolmak.Muhtalarnvaziyetlerini,durumlarnbildirme
e meydan vermeksizin ltuf ve ihsanda bulunma hleti. Mcahedei diniye ve neri
hakaik Kuraniye ve imaniye hizmetinde mutemed ztlara lzumunda maddeten de iti
raketmekfedakrl.

A
182
EssalherkimgelrbazrakaEssal,
Essalherkimyanarsanrakaessal.
EssaldrEnelHakdabugnMansrolup,
Canubndangeenberdrakaessal.
bniEdhemgibitctahtnterkeyleyp,
Soyunupabdlolanhnkrakaessal.
KendiniodlaraatanolHalilullhgibi,
Cnudildenblbliglzrakaessal.
Varldndelprinilineyoleder,
EyNiyzsyleolmimrakaessal.
Essal
2586
herkimgelrbazrakaessal,
Essalherkimyanarsanrakaessal.
Essalherkimgelirakpazrnaessal,
Essalherkimyanarsaakateineessal.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizburadameydanokuyor.
EssaldrEnelHakdabugnMansrolup,
Canubndangeenberdr
2587
akaessal.
EssalEnelHakdraacndabugnMansrolup,
Canvebndangeenakaaslmaessal.
Hallc Mansr kaddesellh srrahulaziz Enel Hak, yani Ben Hakkm

szlerini sylemesi zerine eran ve hakikaten katli lzm geldiine fetv verdi.
nk EnelHakk demesiyle Mansr Hakk kendi vcdunda kaydetmi oldu.
Cenb Hakk gerek eriat ve gerek hakikatte kayddan mnezzehtir. Mansr ise
bu szleri sarf etmesindeki iddiasndan geri dnmedi ve tvbe etmediinden so
nundakatlolundu.
bniEdhemgibitctahtnterkeyleyp,
Soyunupabdl
2588
olanhnkrakaessal.

2586
Essel:Kendinegvenenortayaksnmanasndameydanokumaszdr.
2587
Berdar: f. Aslm, yukar kaldrlm. Tutucu. taat edici ve ettirici. Meyveli. Meyve
vericiolan
2588
Abdal: t. Safdil, ahmak,bn. Afganistanda yayan bir Trk kavminin ad, bukavim
den olan kimse. Anadoludaki bazgebelerin ad vebunlardan olankimse. Dervi, er
mi,kalender.KendiniAllahaadam.Onateslimolmu,buyoldaileekmikimse.

bniEdhemgibitcvetahtnterkeyleyip,
Soyunupabdlolanaksultannaessal.
KendiniodlaraatanolHalilullhgibi,
Cnudildenblbliglzrakaessal.
KendiniatelereatanuHalilullhgibi,
Cndildenakglbahesiblblneessal.
Varldndelprinilineyoleder,
EyNiyzsyleolmimrakaessal.
Varldndeliprinilineyoleder,
EyNiyzsyleolakmimrnaessal.

183
Vezin:FiltnFiltnFiltnFiltn
Devredpgeldimcihnayinebirdevrnola,
Bengidembutensaryyklavirnola.
Cedpummncancismimgemisindada,
Yerleraltndatenimtoprakileyeksnola.
Buvcudumdakalkaatlaynlergibi,
ecihtmalabirhaddiyokmeydnola.
Drtyanmdannrubdubuhkedehucm,
Benliimanlaralupbuvarlmtalnola.
Dalaterkibimotuzikiharfolatamm,
Noktaisrrmkamnuncevherineknola.
Cmleefkrhavssmharolabuarsada,
Kalkalarhepyenidensankimbahristnola.
YevmiTbldrognhermnbirsretgiyer,
Kiminebatvekimihayvan,kimisiinsnola.
Kabrimedostlargelipfikredelerahvlimi,
Herbiribilmektehalimvlihhayrnola.
HerkimisterbuNiyziderdimendiolzaman,
Szleriniokusunkimsrrnamihmnola.
Devredpgeldimcihnayinebirdevrnola,
Bengidembutensaryyklavirnola.
Devredipgeldimcihnayinebirdevrnola,
Bengideyimbutensaryyklavirnola.
Devirnazariyesindenbahsedilmektedir.
Cedpummncancismimgemisindada,
Yerleraltndatenimtoprakileyeksnola.
Candenizikaynaypcismimgemisiniparalaya,
Yerleraltndatenimtoprakilebirola.
ecihtmalabirhaddiyokmeydnola.
altynmalabirsnryokmeydnola.
Drtyanmdannrubdubuhkedehucm,
Benliimanlaralupbuvarlmtalnola.
Drtyanmdanate,hava,suvetoprakedehcum,
Benliimanlaralpbuvarlmtalnola.
Noktaisrrmkamnuncevherine
2589
kn
2590
ola.
Noktaisrrmhereyincevherineknola.
Beyitte geen otuziki harften murad Mertibi halkiyye olup yirmisekizdir.

Bunlar: Nri Muhammed, Nefsi kl, Tabiat, Heyl, Cismi kl, ekil, Ar,
Krs, Feleki atlas, Feleki Menzil, yedi kat gk, yedi kat yer, maden, bitki,
hayvan,cinvemelektir.BunlardansonraMertibiHakkiyyededrtki,bunlarda
Fatih suresinde zikredilmitir. Bunlar Ulhiyyet, Rahmniyyet, Rahimiyyet, ve
Mlikiyyettir.Bylecetoplammertebelerotuzikiolmuolur.tebunlartamam
oluncahercevherkn(kaynak)olur.
Cmleefkrhavssmharolabuarsada,
Kalkalarhepyenidensankimbahristn
2591
ola.
Btnduygularmndncelerimkefolabuarsada,
Kalkalarhepyenidensankibahristnola.
Kiminebatvekimihayvan,kimisiinsnola.
Kimibitkivekimihayvan,kimisiinsnola.

2592
Srlarn orta yere karlaca gn yani maherde herkesin
ameli birer sret giyer. O kimsenin amelleri hayr ise, hr, gilman, aalar,
meyveler,kularvesirekillerinde.Okimseninamellerierise,maymun,ylan,
akrep,domuz,kpekveyabunlarabenzersretlergiyipdururlarvebunlartart

2589
Cevher:Bireyinz,esas.Kymetlita.elikzerindekinak.Edb:Noktalharf.
Yalnz noktal harflerin ebcedsi hesab edilerek yazlan manzum tarih. Harflerin noktas.
Fls: Varl kendinden olan, var olmak iin kendi dnda baka bireye muhta olmayan
varlk. Allaha inanan filozoflar iki eit cevher kabul etmilerdir. Yaratc cevher, Allah.
Yaratlm cevher, madde, ruh. Allah cevher olarak vasflandrmak noksan bir anlaytr.
nkcevherAllahnsfatlarndankyambinefsihi:varlkendindenolansfatnbelir
tebilir. Allah sfatlar ve isimleriyle tanmak icab eder. Maddeci filozoflar cevher olarak
yalnz maddeyi kubul ederler. Oysa madde Allahn yaratt lemlerden sadece biridir.
Fizik ilmi maddenin enerjiye ve enerjinin maddeye dntn gstermitir. Madde de
enerjidebellikanunlarabaldr.Kanunvarsakanunkoyucudavardr.Maddeveenerjiye
hkimolanvekanunlarkoyan,maddeveenerjiyiyaratanAllahdr.
2590
Kn:f.Bireyinmenba.Kuyu.Kaynak.Mdenoca.Birkeyfiyetin.(niteliin)bol
olarakbulunduukimse
2591
Baharistan:f.lkbaharnhkmsrdzaman.Yeilveiekliyer.MollaCminin
eseri.
2592
Trik,9

lrlar.nkamellerbirersretgiymeyincetartlamazlar.OnuniinMirgecesi
Resln dnnde brahim aleyhisselm ile grtnde (yedinci katta): Y,
Muhammed benden mmetine selm syle ite cennet botur. Cennetin her ni
meti amellerin sretleridir. Bu cennet (Suphanallh, Velhamdlillh ve Lilhe
illallh vallh ekber) demekle dolar demilerdir. nsanlarn dnydaki amelleri
sret giyip tartlrlar, hasent (iyilikleri yaptklar gzel ileri) seyyitndan (fena
lklar, yaptklar fena ileri) fazla olanlar cennete, seyyit hasentndan fazla
olanlarcehennemegirsegerektir.
Kabrimedostlargelipfikredelerahvlimi,
Herbiribilmektehalimvlihhayrnola.
Kabrimedostlargelipfikredelerhallerimi,
Herbiribilmektehalimaakalmvehayrnola.
NiyziMsr,kabriniziyaretedenlerehimmetvetasarruftabulunupikram
olacandanhaberdrediyor.
HerkimisterbuNiyziderdimendiolzaman,
Szleriniokusunkimsrrnamihmnola.
HerkimisterbuderdliNiyziyiozaman,
Szleriniokusunkimsrrnamisafirola.

184
Vezin:MstefilnMstefilnMstefilnMstefiln.
Devrnodurkimdevrinidevrifelekbilmezola,
nsnodurkimsrrninsmelekbilmezola.
Merkepizindesugrpderyygrdmsanmasen,
Deryodurkimkarnaslsemekbilmezola.
demodurkimnrolahemmuhemzemnola,
Hayvandanoladaldururnnnemekbilmezola.
Kmilodurkimasusuzokokemekekmiola,
Nksoidrbundakimhergizemekbilmezola.
HerbirNeb,herbirvelzilletleerdimenzile,
MsryessnolazAllhdemekbilmezola
nsnodurkimsrrninsmelekbilmezola.
nsnodurkimsrrninsanvemelekbilmezola.
Srrnktlerdengizlemenalacakbireydeil;alacakeykendindende
saklaman,kendindendegizlemendir.
2593
Deryodurkimkarn
2594
aslsemekbilmezola.
Deryodurkidibiniaslbalkbilmezola.
demodurkimnrolahemmuhemzemn
2595
ola,
Hayvandanoladaldururnnnemek
2596
bilmezola.
demodurkiateolahemsuvehemzamnola,
Hayvandanoaadrekmekvetuzbilmezola.
Nksoidrbundakimhergiz
2597
emekbilmezola.

2593
Mesnevi,c.II.b.1500.
2594
Kar:Derinlik.Dip.Hereyindibi.Nihyet.Yemeidiptenyemek.almak.koparmak
2595
Zeman: Zaman, devir, vakit, a, mevsim, mehil.(Levhi Mahvsbat ise, sbit ve dim
olan Levhi Mahfuzu Azamn dairei mmkinatta, yni mevt ve hayata, vcut ve fenya
daimamazharolaneyadamtebeddilbirdefteriveyazarbozarbirtahtasdrki,hakikat
zaman odur. Evet hereyin bir hakikat olduu gibi, zaman dediimiz, kinatta cereyan
eden bir nehri azimin hakikat dahi Levhi Mahvsbattaki kitabeti kudretin sahifesi ve
mrekkebihkmndedir.S.)
2596
Nemek:f.Tuz.Milh.Lezzet,tat.Ballk,hak.
2597
Hergiz:f.Asl,katiyyen.Hibirsuretle.

Noksanokimsedirbundakimaslaemekbilmezola.

Y
185
BugnYakbkalbeYsufcndangeldi,
Kmsipurnesmileocnndanhabergeldi.
Aleygzlerimenvrvechizlcellden,
Dilbedrolkimmehridrahndanhabergeldi.
Yerinmenksmdeyukemlehlinigrdke,
Kamnoksntekmiledeninsanlardanhabergeldi.
Nekimyamaolunduekmegamimdengerusenvar,
Dilivrandakiolkenzivrndanhabergeldi.
Edipdilhneyitamiroturbubeytlahzanda,
Buebbanasehervaktindemihmndanhabergeldi.
BuMsrninvcduMsrninoldurehinh,
EzeldentebedhkmiSleymandanhabergeldi.
BugnYakbkalbeYsufcndangeldi,
Kmsipur
2598
nesmileocnndanhabergeldi.
BugnYakbunkalbineYsufcndangeldi,
Oulgmleininesintisiileocnndanhabergeldi.
Bu beyitte Yusufdan murat ruhtur, Yakubdan murad ise kalbtir. Ruh

makm,hakikatmakmolupMakmcemdir.Makmcemevslolmadan
hi Hazretil cem e vsl olunabilinirmi? nce Yusufa, andan Yakuba gidilir.
Kurn Kerm btn enfs ve afk cmidir. Fakat bir tife vardrki, onlara
TifeiBtnyyetbirolunur.BunlarKurnyalnzenfsehasrederler.Mese
l; Salt afkiyeyi tanmazlar, salt yalnz enfsiyyeye hasrederler. Oru keza
ylevedierfarzlardaenfse(nefislere)hasredip,afkiyyeyiinkrederler.
Cebril akli Resldr, srfil himmeti Resldr, yoksa Cebril ve srfilin asl
yoktur,muradenfsdirdiyerek,afkiyyeyiinkrederler.Tifeizindkagibibu
gibilerkfirdir.Kurnyalnzenfsehasredenkfreder.
Aleygzlerimenvrvechizlcellden,
Dilbedr
2599
olkimmehri
2600
drahndanhabergeldi.

2598
Pur:(C.:Purn)Oul.Evld;
Pr: f. ok, dolu, ok fazla, memlu, tekrar (mnlarna gelir, birleik kelimeler yaplr)
Shib,mlik.
2599
Bedr: (Bedir) Dolunay. Ayn en parlak olduu hli. Mekkei Mkerreme ile Medinei
Mnevverearasndabiryerismi.Bireyintamamolmas.Sibkvesrtetmek.Biriin
ansznzhirolmas.Tamvemnasibolanz.Doluey.yihizmetedenkle.

Aleygzlerimzlcellninyznnnurlarndan,
Eydolunaygibignlparlayangnetenhabergeldi.
Zlcellin nrlarndan murad, burada grnen mevcdattr, yani lh

Cemldir. Bu grnenler Hakkn efli, isimler ise Hakkn sfatdr, bunlar zta
delleteder.
Yerinmenksmdeyukemlehlinigrdke,
Kamnoksntekmiledeninsanlardanhabergeldi.
Yerinmenoksanmdiyekemlehlinigrdke,
Btnnoksntamamlayaninsanlardanhabergeldi.
nsnnksmdiyeyerinme,yanizlmesenitekmilettirirler.nknsn
Hayvnvardrkitevhidehidhilolmamtrveseyrislkgrmemitir,bunlara
insnHayvantbireolunur.TevhidiEflveTevhidisftmakmlarngrm
veyayalnzTevhidiEfligrmolanlaransnNakstabirolunur.Tevhidizta
vslolanlaransnKmiltbirolunur.
Kamunoksntekmiledeninsandanhabergeldi
Birkeretevhideayakbastm,okimsekmilolur,yaninsnKmilmertebe
sine vsl olur, ona makmlar tekmil ettirilir. Bir kere o adam hayvniyetten
kurtuldumu,yabulemdeveyasonnefesindeveyaBerzahleminde,yamaher
deonatekmilettirilir,mahrumkalmaz.
Nekimyamaolunduekmegamimdengerusenvar,
Dilivrandakiolkenzivrndanhabergeldi.
Nekimyamaolunduekmegamimdengerisenvar,
Periangnldekioharaphazinedenhabergeldi.

Sanaminanacaz?Sanaenrezilkimseleruymaktadrdediler.
2601

Edipdilhneyitamiroturbubeytlahzanda,
2602
Buebbanasehervaktindemihmndanhabergeldi.
Gnleviniediptamiroturbudnyada,
Bugecebanasehervaktindemisafirdenhabergeldi.

2600
Mehr: Ak, efkat, muhabbet. Gne. Huk: Mihr. Evlenme muamelesinde erkek
tarafndankadnaverilennikhbedeli
2601
uara,111
2602
Ahzan:(Hzn.C.)Hznler,kederler,skntlar,tasalar,gamlar

BuMsrninvcduMsrninoldurehinh,
BuMsrninvcduMsrninodurahlarh,

186
7+7=17
Zevlegnsalnd,kalaiVnalnd,
Btlvcddoland,vcdHakkbulundu.
Vcdinsnacn,muhakkakolduSultn,
eytnsrdRahman,levhindenolsilindi.
Birmahfsahhridi,kattlucebbridi,
Cdymekkridi,caduluubilindi.
Tevbeederdihayre,niyetederdierre,
Kpolmuidihamrehamrinkpdelindi.
Sevmezdiolbeeri,emidihepzarar,
EhliHakkncieri,dilimdilimdilindi.
Olzliminelinden,ktouyolundan,
Cddpilinden,defterlerialnd.
Yezdibednmidi,ilimdehahamidi,
tidiBelamiditaradilisalnd.
Zevle
2603
gnsalnd,kalaiVnalnd,
Btlvcddoland,vcdHakbulundu.
Gnsonaerdi,Vnkalesialnd,
Btlvcdevrildi,Hakkvcdubulundu.
VANMEHMEDEFEND
2604
Van Mehmed Efendi'nin hayatn; hayat, yetitirmi olduu talebeleri, yaptr

molduueserleri(hayrat)veyazmolduueserleriolarakdrtanabalkalln
daelealabiliriz.
A.HAYATI
1.DoumYeriveKimlii
Trktarihininaltnsayfalarnda;din,siyasveedebbakmdanyerinialmolan
Van Mehmed Efendi, daha ok ilm ve siyas hayatyla dikkatimizi ekmektedir.
XVII. yzylda yaamolup Vanzade ismiyle n yapmtr. Van ilinin Hob kasa
basnda domutur. Knyesi yledir; Van Muhammed b. Bistam b. Rstem b.
Halil elHseyn elHoab'dir. Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Van
Mehmed Efendi'nin Hakka yry tarihi ise (1096/1685) olarak bilinmektedir.
Kendisinedoduuyerleilgililakaplartaklmtr.VanlolmasndanVan,Mehmed
Efendi ve Van Mehmed Efendi diye anlmtr. Hoab'l olmas, elHob olarak
tannmasnayolamtr.

2603
Zeval: Zil olma, sona erme. Gitmek. Yerinden ayrlp gitmek. Gnein tam ortada
gibi, ba ucunda bulunduu zaman. Gnein nsf nehar dairesinden batmaya doru
dnmesi.Seyrininsonunayaklamas.
2604
(KONUK,2001),s.716

Buradanemleunuarzetmekgerekirki,bazktphanekataloglarnda,Van
Mehmed Efendi ile Vankulu Mehmed Efendi birbirine kartrlmtr. Vankulu
Mehmed Efendi (Van ehri hyt. 1592) bir Trk bilginidir. Mderris ve mftdr.
VankuluMehmedEfendihazrladArapaTrkeszlkilenkazanmtr.
JBrockelmann (1868/1956) GAL diye bilinen eserinde, Van Mehmed Efendi
(hyt.1096/1685)ileVankuluMehmedEfendi'yi(hyt.1000/1592)aynahsolarak
kaydetmi ve bu eserinde, Van Mehmed Efendi'yi; M. b. Bistm alHassb Wn
Ef., Wnqulu, starb 1096/1685 eklinde zikretmi ve buna kaynak olarak da; Bur
sal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, II, 50 ile smail Bel Efendi, Gldestei
Riyazrfan,S.209'ugstermitir.
Ancak, Brockelmann'n kaynak olarak gsterdii bu eserlerde Van Mehmed
Efendi ve Vankulu Mehmed Efendi hakknda bilgi verilmi olup, bu iki ahsiyet
birbirine kartrlmtr. Herhalde, her ikisinin Van'l olmasndan dolay,
Brockelmann baz ktphane kataloglarnda da kartrlmas sebebiyle kendisi de
bukonudayanlmolabilir.
Ktphane kataloglarndaki yanl kaytlardan bir rnek verirsek; Yeni Cami
matbukatalogunda,MehmedelVaneehrbiVankl(hyt.1000);Es'adEfendi
Ktphanesi defterinde ise, Mehmed elVan eehr biVankulu (hyt. 1000) ola
rakkaytldr.
Zaten bu iki ahsn lm tarihleri arasnda 93 yl gibi bir zaman fark vardr ki,
ayrayrdnemlerdeyaamlardr.
2.TalebelikDnemi
VanMehmedEfendiilimakyladoluolduuiin,tahsilinidahadaderinletir
mekiinVan'danayrlp,Tebriz,GenceveKaraba'agitmitir.VanMehmedEfen
di elde ettikleriyle yetinmiyor, daha fazlasna ve gzeline ulamak istiyordu. Bu
yce gayesiyle ilim merkezlerinden biri olan Tebriz'e gitmitir. Lkin burada
Rfzler ve dinsizler ile karlamtr. lim reniminin kmaza girmemesi dn
cesiyle buradan Karaba'a gitmitir. Karaba'da nl, esiz stad Molla Nurettin
hazretlerininyanndaonylayaknilimtahsiledip,kendiniyetitirmitir.
2
VanMehmed Efendi, daha ok tefsir, hadis, ksas enbiy ve tarihe ilgi duy
mutur.0,eitlitarikatlerlevetasavvuflauramfakatbuyoldagitmemitir.
VanMehmedEfendiilimhayatntamamladndaErzurum'ayerleip,vaazve
nasihatlerdebulunmutur.
3.HayatndaYapmOlduuGrevler
VanMehmedEfendiilkolarakErzurum'davaizlikyaptyllarda,KprulFazl
Ahmed Paa (hyt.H. .1069/1659) ile tantktan sonraki yllarn stanbul'da geir
mitir. O, stanbul'da sultan vaizlii, hnkr vaizlii ve ordu vaizlii grevlerinde
bulunmutur.
a)Vaizlik
VanMehmedEfendivaizlikdnemineilkolarakErzurum'dabalamtr.Vaizlik
mesleindeokadarnvehretyapmtki,evredenbirokkimseonugrmee
vedinlemeyegeliyordu.

O, eyh olarak tannm fakat tasavvuf yoluna girmemitir. Bu da onun dikkat
ekenbirdiertarafdr.
Vaizlik mesleinde Erzurum'da epey grev yapan Van Mehmed Efendi bunun
yansrailimmeclislerindekisohbetleriyledemehurolmutur.O senelerdeKp
rl Fzl, Ahmed Paa Erzurum Beylerbeyisi olarak Erzurum'a geliyor ve Van
Mehmed Efendi'nin nn duyup onunla tanyor ve aralarnda samimi ilikiler
oluuyor.ByleceVanMehmedEfendi'yestanbulyolualmtr.Onun,sultanIV.
Mehmed
2605
iletanmasnkolaylatranhattasultanvaizliiveorduvaizliimev
kilerine kadar ykselmesine sebep olan kii Kprl Fzl Ahmed Paa'dr. Van
Mehmed Efendi, 1664 ylnda stanbul Yeni Cami krs vaizliine tayin edilmi
bununyansraSultanIV.Mehmedinhocalkgrevideonaverilmitir.
Van Mehmed efendi'nin talebelerinden shak b. Hasan Tokad (hyt.
1100/1688),VanMehmedEfendi'yiokvm,onuadetabirtdenizineben
zetmitir.
Van Mehmed Efendi, ehzade Mustafa'nn ve Ahmed'in de hocaln yapm
tr.
b)SultanHocal
Van Mehmed Efendi'ye, nceden de ifade ettiimiz gibi, 1664'te Yeni Cami
krs vaizliinin yan sra, Sultan IV. Mehmed'in hocalk grevi verilmiti. Daha
sonraehzadeMustafa'nnhocalnyapmtr.VanMehmedEfendiHnkrVaizi
grevinialnca,ehzadeninhocaln,damadFeyzullahEfendi'yedevretmitir.
ehzade Mustafa'nn eitimine balanlmas, Van Mehmed Efendi'nin ona ilk
dersini vermesi, trenler dzenlemesi Hammer'de anlatlmaktadr; Sultan IV.
Mehmedayaakalkarakolunu karlam,gzlerindenperek,onukendiyanna
oturtmutu. ehzde'nin eitimiyle grevli Emr Efendi'den nce, Van Mehmed
EfendievvelaBestnele'yiokutmu,dahasonradaelifb'nnilkdrtharfinisyle
yerek, ehzadeye defa tekrar ettirmitir. Sultann ikinci olu Ahmed'in hocal
da Van Efendi'nin damad Feyzullah Efendi'ye verilmiti. Feyzullah Efendi gen
ehzadeye verilecek olan ilk dersin verilmesi erefini Van Efendi'ye brakmt.
(Temmuz1680)
c)OrduVaizlii:
Orduvaiziveyaeyhi,askerlerigazavecihadatevikveordununmuzafferiyeti
ne dua etmek iin bulundurulan kimselere verilen isimdir. Ordu vaizi olan kimse,
yksek ilmiye snfna mensup bir zat olup, savatan nce askere hitap eder, ma
nevdesteksalard.ylekibazlarbizzatsavaakatlr,askerinnndedmanla
mcadele eder ve ehdeti arard. anl tarihimizde bununla ilgili gzel rnekler
vardr.
Van Efendi de ordu vaizliinde bulunmutur. O, savatan nce askere hitap
eder,manevdesteksalard.

2605
19.OsmanlpdiholanIV.MehmedinbabasSultanbrahim,annesideHasekiHati
ce Tarhan Sultandr. Osmanl tarihinde, ava olan dknl, nedeniyle Avc Mehmed
olaraktannmtr.

1683ViyanaseferineVanEfendidekatlmt.FakatII.Viyanakuatmas,boz
gunlasonulannca,padiahtarafndanBursaKestel'esrlmt.
4.IV.MehmedileMnasebetleri:
FzlAhmedPaa'nnkanalylaIV.Mehmed(16421693)iletananVanEfendi,
ok ksa bir srede sultann sevgisine ve saygsna mazhar olmutu. Padiah her
zaman onun derslerini dinler, hemen her seyahatinde onu yanndan ayrmazd.
Dolaysyla,meclistrenlerindeoknemlikiihalinegelenVanMehmedEfendi'
yepadiahbtnilerindedanrhalegelmiti.
Padiah, ok sevdii bu vaize, cizye ve gmrk muhasebelerinden iki bin aka
verdii gibi, Bursa Kestel kalesi ve evresindeki birok ky ona temlik etmiti,
BununyanndaeskidenPapazBahesiimdideVanikoy
2606
ismiyleanlan,Boazi
i'ndeyeralanyerideonavermiti.
Bu yrede gezmeyi avlanmay seven, buradaki kasr ve baheleri yeniden d
zenleten IV. Mehmed, ehzadelerine hocalk eden Van'l bir hoca olan Van
MehmedEfendi'yeburadabykbirtoprakvekorulukbalamtr.
IV.Mehmed,Cumagnndenbakahergnavtertipederdi.Cumagnleriise
VanMehmedEfendi'ninvaazlarndinler,sondereceonagvenir;heriindeona
danrd. Padiah, Van Mehmed Efendi'nin ok iyi bir nianc olmasndan dolay
onatezhiplibiryayhediyeetmiti.
VanEfendi'ninpadiahzerindeetkisininbykolduu;padiahabaztekkele
rikapattrd,mevlevsemahlarn,bektaayinlerini,ikiveticaretiniyasaklattr
dsylenir.Vankyad,buVan'lhocadangelmekteveyzyldanfazlasredir
buisimleanlmaktadr.
2
5.YaadDnemdeDinSiysiDurumveFaaliyetleri:
XVII.asrincelediimizzaman,dinhayatnkargaaiindeolduunugryoruz.
Bu kargaa mutasavvflar ile fkhlar arasnda olan mcdeledir. nceleri fikir
alannda, kitaplarda vaazlarda olan bu mcadele, asrn sonlarna doru eyleme
dnmt. Bu dnemde Osmanl topraklan zerinde tasavvuf hareketler yice
hzlanmt. Bu mutasavvflar iinde dine uygun gr olan da vard olmayan da
vard.
Siys olarak baktmz zaman, Osmanl devletinin siys, idri, mal, asker ve
hukukbakmlardanitenieyklmaktaolduugrlmektedir.Padiahlarnyala
rnn yetersiz olmas sebebiyle karc vezirlerin idareyi ellerinde bulundurduklar
ve rvetin ileri safhalarda olduu grlmektedir. Ayrca bu dnem, veziri
azmlarn ok sk deitii, siysi ve idri istikrarn bozulduu en nemlisi de, K
sem Sultanlarn, Halice Tarhan Sultanlarn etkilerinin ok kuvvetli olduu karma
karkbirdnemdir.
Kprller dnemi; Kanun dnemini hatrlatan istikrarl bir toparlanma dne
mi olmutur. Kprllerin vezirlik dnemi Fzl Ahmed Paa dnemi, Kprller
gibibaarlolamamtr.II.ViyanaKuatmas(1683)'nnhsranlasonaermesiartk

2606
BoaziininAnadoluyakasnda,Kandilliileengelkyarasndakalan,skdarilesine
balsemtvemahalledir.

Osmanl'nnAvrupa'da,Tunaboylarndasonaermesidemekti.
Dnemin kltrel dokusuna baktmz zaman, XVII asr ilm ve fikr bakmdan
medreselerle mderrislerin almalaryla ortaya kmaktadr. Fakat bunlarn a
lmalarnn ufk olarak pek geni olmadklarn anlyoruz. Bunun yannda, kltr
hazinemizi zenginletiren nemli eserler te'lif ve tercme edilmitir. Bunlardan
birka;
AhzdeHalim(hyt.1604m.)slm hukukununnemlikaynaklarndanHidye
erhiyazmtr.
SanAbdullahEfendi(hyt.1660m.)Hadikat'lfukahaadleserinikalemealm
ve erhini de yazmtr. Bunlarn yan sra Kefeli EblBeka Eyb b. Msa (hyt.
1682m.)KlliyatEbu'lBekadllgatiniyazmtr.
Bunlarn yan sra, Peev brahim Efendi(hyt. 1651 m.)'nin Tarhi Peev'si, K
tip elebi'nin (hyt. 1657 m.) eserleri, Solakzde Hemdem (hyt. 1658) m.)'nin
SolakzdeTarihi,KkNianczdeMehmedPaa(hyt.1571m.)'nnNiancTarihi
budneminbellibaleserleridir.
XVII.asrda,tasavvufdncelerinoldukayaygnolduuzellikledeHalvetiy
ye,Bayramiyye,KadirveMevlevitarikatlarnnetkinolduubirzeminyardr.Van
MehmedEfendikendisinibylebirmcadeleninerisindebulmutur.
VanMehmedEfendi,XVII.asrndin,siysiveilmortamnda,padiahngzde
leriarasndaolmutur.VanMehmedEfendibiroksahada,kendifikirleriyledevlet
ierisinde tesirli olmasn ok iyi bilmitir. Van Mehmed Efendi'nin aktif rol ald
bazolaylarunlardr.
Kahvehanelerin kapatlmasna bizzat almtr. Yine arabn yasaklanmasn
salayanVanEfendiolmutur.eyh'lislmMinkrzdeYahyaEfendiileduann
aleni yaplp yaplmayaca tartmas iddetli bir ekilde olmutur. Van Mehmed
Efendiduannaktanyaplmasnsavunuyordu.
Ayrca Van Mehmed Efendi, mutasavvf air Niyzi Msr kaddeselh
srrahul azzin (16181694) Bursa'dan Limni adasna srlmesi, Babaeski'de bulu
nan bir Bekta tekkesinin yktrlmas, Mevlev ve Halvet derghlarnn kapattrl
masndansorumlututulmaktadr.
6.Kestel'eSrgnEdilmesiveHakkaYry:
Bu srgnn sebebi, II. Viyana Kuatmas(1683)'nn baarsz olmasdr. Van
MehmedEfendibukuatmayaorduvaiziolarakkatlmt.
hret dkn Veziri A'zam Merzifonlu Kara Mustafa Paa baz yazmalarla
devletkademeleriniseferetevikediyordu.AynekildeYeniCamivaiziVanEfen
di'ye de yazlar gnderip, vaazlarda Viyana seferini tevik ettirmiti. Sonuta Van
Efendipadiah,sefererazetmeyibaarmt.
Fakat bu seferin bozgunla sonulanmas, Kara Mustafa Paa'nn da hayatna
mal olmu; Van Mehmed Efendi'nin de padiahn gznden dmesine sebep
olmutu.Neticede,ncedenVanEfendi'yetemlikedilenKestel'esrgnedilmiti.
Bu srgn olay Van Mehmed Efendi'yi ok zmt. Bu olaydan ksa bir sre
sonra,14Zilkade1096/12Ekim1685CumagnHakkayrmtr.

Van Mehmed Efendi'nin iki kz drt olu vard. Oullarnn hepsi ilmiyedendi.
Oullarndan Ahmed Efendi slanbul payelilerinden, Selman Efendi ise Haremeyn
evkafmfettiidir.
Van Efendi'nin zamannda mutasavvflara olan tutumu, Edirne Vak'asn kendi
ailesialeyhineevirmiti.
B.TALEBELER
VanMehmedEfendi'nintesbitedilenikitalebesivardr.Bunlardanbiri,eyh
lislm Feyzullah Efendi(10481115/16381703)'dir. Van Efendi'nin damaddr.
FeyzullahEfendi,padiahngveninifazlacakazanmolduuiin,kendiyaknlarn
da birok yksek makama getirmitir. lmiye snfn kendi aleyhine kstrp, g
cendirdivedmanetti.Edirnevak'asnnbasebeplerindenbirisioldu.
VanMehmedEfendi'ninrencilerindenbirisideshakb.HasanTokad'dir.O,
dinbilgileriniVanMehmedEfendi'dentahsiletmitir.
Hanefmezhebinemensupolanshak,birokeseryazmolup,eserlerininou
damanzumdur.EserlerindenzellikleManzumeiAkid,devrinlimlerinceolduk
amutebersaylmvebueserebirokerhleryazlmtr.
C.YAPTIRMIOLDUUESERLER(HAYRATI)
VanMehmedEfendi'ninbirokhayratvardr.BunlarstanbulveKestel'deya
plmt.
IV. Mehmed'in Boazii'nde Van Mehmed Efendi'ye temlik ettii yer olan
Vaniky'de,VanikyCmii'ni(H.1076/1655)'teyaptrmtr.BursaKestekalesinin
evresindebircamidahayaptrmt.
Ayrcayalolarak,18.yzyldayklm,talariseSadabatkklerininyapmn
dakullanlmbiryalsvard.AyrcaVanikysemtinde,VanMehmedEfendi'yeait
olduusylenenbirdeyalbulunmaktadr.
Bunlardan baka, Kestel kalesi evresindeki camiin yannda, mescid, imaret ve
bykbirkervansarayyaptrmtr.Van'ninveyaknlarnnkabrideburadadr.
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzVaniEfendihakkndakigrlerini
Mevidlrfandauekildeaklyor.
AllahTelnn:Velateniyafizikri:Benianmaktavani(gevek)olmayn.
2607
szhakkndadr.Dersenki:Vanizikirdenasldki,bizdeonungibiolmaya
lmcevabenderimki:
Vani Sultan Mehmed'e yaklama imkn bulunca Sultan Mehmed Camide,
mescittevetekkelerdebulunanbtnzikirehlinicehrizikirdenkesti.Zikirehli
nidarmadanetti.Zikiryerleriniehlindenboaltt.Okadarilerigittikizikirnu
ru insanlarn kalbinden tamamen snmeye yz tuttu. Bunun iin Allah bizi de
onun gibi olmaktan, Fir'avn'n yasaklar altnda kalan Msa ve Harun
aleyhimesselmgibionunyasaaltndakalmaktanmenetti.

2607
Th,42

CenabHakk'nTahaSuresinde:Benimzikrimdevani(zayf)olmaynaye
tiyle iaret buyurduu zere hasedilerin en by VAN'dir. nk o, by
yaparak padiaha yaklat, padiah, saltanat yularn onun eline verdi, ona ita
atkroldu.SultanonunemriyleMsri'yihapsettirdi.OnyediseneRodos'ta,on
alt sene Limni'de. Sultan ve ok mevki erbab, Msri'yi geim skntsyla tazyik
edipVani'yetabietmekistiyorlard.HlbukiMsri,alkvesusuzluktanlseda
hionatabiolmaz.Msri'ninonlarasoncevabuidi:
AllahTel'nnsetiiHasanveHseyinaleyhisselmarazolmayan;bilakis
Hseyin aleyhisselm katledenlerden raz olan kimse, Allah'n en byk d
mandr. Ve bugn bu mezhebin reisi Sihirbaz Vani'dir. Allah bizi ve sizi Mu
hammedEvladnnsadkdostlarndaneylesin.(MN)
2608
Dindarlk lsnn kullanlmasnn nelere mal olacana yine ilgin bir r

nekyineK.KarabekirPaa'dan:
Erzurum'da yakaladmz Mslman olmu bir Rus casusunu temize
karmak iin bir mahalle halknn kararghma geldii zaman hallerine bakp
hatratmaunukaydetmitim:
Ey Trkolu! Sen pek safsn, seni herkes aldatt. Erdim diyen, dndm di
yenemberindenatlatt.(Karabekir,stikllHarbimiz,2/717)
2609
Vcdinsnacn,muhakkakolduSultn,
eytnsrdRahman,levhinden
2610
olsilindi.
nsnvcdnacn,muhakkakolduSultn,
eytnsrdRahman,ollevhindensilindi.
eytn Rahman srd burada Rahm srd demek lzm gelirdi, nk

eyh Kteri hazretlerine eytn gelip: bir mklm var. Cenb Hak buyur
mutur: Vesiat rahmet klli eyin (Rahmetim her eyi kaplayacak derecede ge
nitir), ben de burada geen ey de dhilim, u halde benimde rahmet iinde
bulunmamiktizeder.NiinHakknrahmetindenkouldum?.
Kter hazretleri: Klli eyin muht olan (Her eyi kaplayan) Rahmann rah
metidirverahmetiRahmandr.nkrahmetiRahmanbirrahmetimdr(Yani
mterek, herkese it ). Rahmeti Rahm ise rahmeti hstr ve rahmeti ycaddr,
itesenoradan,yaniHakknRahmolanrahmetindenkouldun.tebusebeple
MsrefendiiirdekibeyitteRahmanyerineRhmdemesilzmgelirdi.
Birmahfsahhr
2611
idi,kattlucebbr
2612
idi,

2608
(ATE,1971)Altmncsofra
2609
(ZTRK,2008),s.61
2610
Levh:Grnenibretlimanzara.zerindeyazveyaekilizilebilirdzlk.Seyredilen
yerinizili sureti. Ayet, hadis veyabyklerin ders verici szleri. Yazl ey. imek ak
mak.Susamak.Zhirolmak.alpalmak.
2611
Sehhar:(Sihir.den)Bygibibirkuvvetleeken.Byyapan.okaldatc

Cd
2613
ymekkr
2614
idi,caduluubilindi.
Birgizlibycidi,okldrenvezalimidi,
HilekrCdidi,cadlbilindi.
Tevbeederdihayre,niyetederdierre,
Kpolmuidihamrehamrinkpdelindi.
Hayratevbeederdi,erreniyetederdi,
arabakpolmuidiarabnkpdelindi.
Sevmezdiolbeeri,emidihepzarar,
EhliHakkncieri,dilimdilimdilindi.
Sevmezdiolbeeri,umumidihepzarar,
Hakkehlinincieri,dilimdilimdilindi.
O ulu Mevln kaddesellh srrahlazz hazretlerine sevdikleri zaman

zaman gmler ve dinarlar getirirler, gizlice keenin altna koyarlard.
Mevln hazretleri onlarn gnllerini krmamak iin bu paralar kabul ederdi
vehibireysylemezdi.Namazklmakiingeceyarskalktvakit,oparalan
alr,kuyularaatard.Hayrlarkadalarzaruretleridolaysyla:
Bu paralar niin dostlara balamyor da kuyuya atyor diye sorarlard.
Mevlnkaddesellhsrrahlazz
Sevginin ve dostluun tam almeti, en sevdii ve en gzel olan eyleri
dostlara ve arkadalara vermektir. Yoksa ho olmayan zehirli eyleri onlara
vermekdeildir.Btneyavebtndnyamallarldrcbirzehirvebir
eyeldeedilmeyenazbirmaldr.Banazararlolanvezahmetverenbireyi,
dostlarma vermee acyorum. Size de vermemem daha yi olur. Sizi ondan
saknyorumdediveuhadsibuyurdu:
Elini kalbine koy; kendi nefsine yapmak istemediin eyi kardeine de
yapma
Msra:
Kendineuygungrmediinibakasnadauygungrme.
2615

2612
Cebbar:(Sfatlahiyedendir)stediinimutlakyapan,dilediinemuktedirolan.Byk
lk, azamet ve kudret sahibi. mar eden Cenab Hak. Kullarn slah edip tevbeye gtren
AllahTelHz.leri(C.C.)Zlim,gaddar,mstebid,mtemerridinsanlardabusfatlatavsif
edilir.Mesel;Cengiz,cebbarvegaddarbirdevletadamidi.Koz:Gkyznncenubun
dabulunanbiryldzkmesi.
2613
Cad:Avrupadaputperestlikandanberigelenbirinancagre,eytanngcnkull
anarakbyyoluileinsanlaraktlkeden,felketlergetirenkadn.Bubtlinanyzn
den birok yal masum kadn, cad diye Hristiyanlarn kurduu Engizisyon mahkemeleri
kararylayaklmtr.
2614
Mekkr:Hilekr.Dzenbaz.okaldatc.Mekiryapan
2615
(YAZICI,1995),s.666(400)

Cddpilinden,defterlerialnd.
Ayrdpilinden,defterlerialnd.
lindenuzaklamak,hakikattenuzaklamak;defterinalnmasitikatlarbozul
dudemektir.
Yezdibednmidi,ilimdehaham
2616
idi,
tidiBelam
2617
iditaradilisalnd.
Yezdgibinmktidi,ilimdehahamidi,
KpekidiBelamiditaradilisalnd.
Bel'ambnBra
[Hz.Msaaleyhisselmzamanndayaamvesonradanirtidatetmiolan
ilimadam.
A'rafsuresinin175176'ncayetlerimnasebetiyleismieitlitefsirvetarihki
taplarna girmi olan Bel'am bn Bura (veya Bel'am bn Eber)' nn,
sriloullar'ndan,devlerlkesinden,YemendiyarndanveyaKen'anilindenAllah
Tel'nn dininirenmi,ilimveirfansahibi,duasmstecap,yanndaAllahTe
l'nnismia'zambulunan vefakatsonradanitaatszladmbirkimseolduu
eklinde rivayetler vardr. Her ne kadar Lt aleyhisselmn kzlarndan biri ile ev
lenmi olduu sylenirse de, bunun Yahudiler tarafndan mslmanlar aleyhine
uydurulmubiriftiraolduubilinmektedir.
2618
Bel'am'akonutekiledenayetmelleriyledir:
"Habibim!Onlara,eytannpeinetaktvekendisineverdiimizayetlerden
syrlarak azgnlardan olan kiinin olayn anlat. Dileseydik, onu ayetlerimizle
stnklardk;fakato,dnyayameylettivehevesineuydu.Durumu,stnevar
sanda,kendihalinebraksanda,dilinisarktpsoluyankpeindurumugibidir.
te ayetlerimizi yalan sayan kimselerin hli byledir. Sen onlara bu kssay an
lat,belkizerindednrler."
2619
Bel'am'la ilgili olarak slm kaynaklarda unlar anlatlmaktadr: "Rivayete gre

Msaaleyhisselm,Ken'niler'inam'dakitopraklarnagirmiti.BusradaBel'am,
elBelkkylerindenBal''dabulunuyordu.Ken'niler'denbazlarBel'am'nyanna
gelerek:
"Ey Bel'am, Msa bn mrn sriloullar'nn banda olduu halde bizi yurdu

2616
Haham:Msevilerindinreisi,rhibi,limi
2617
Belam: Terbiyesiz, agzl, obur. Hz. Msa aleyhisselm hakknda, yalan ve fena
syleyerekBenisrail'ikandranBel'ambinBauraadndabirininad.
2618
(Taber,Tefsiru'tTaber,Msr,1373/1954,IX,119120;FahruddinerRz,Mefthu'l
Gayb,Msr,1308,XV,54;D.B.Macdonald,A,"Bel'mbnBura"Mad.)
2619
A'raf,175176

muzdansrmekveldrmekzeregeldi.Bizimlkemizesriloullar'nyerletire
cek.Senin kavminolanbizleriniseyerleecekbiryerimizyok.Senduskabul edi
lenbirkimsesin.OnlardefetmesiiinAllahTel'yaduet",dediler.Bel'am:
"Yazklarolsunsize!OAllahTelelisidir;meleklervem'minlerdeonunla
beraberdir;onlaraleyhinenaslduedebilirim!BildiimibanaAllahTelret
ti"diyeredcevabverdi.Kavmiduetmesihususundasrarettiler.Bel'amdaee
inebinerek,sriloullar'nnkmaktaolduudaadoruilerledi.Buda,Husban
dadr. Biraz gittikten sonra eei yere kt. Eeine binerek biraz ilerledikten
sonra hayvan yine kt. Bel'am biraz evvelki gibi hareket ettikten sonra tekrar
hayvannabindi.Birazyolalncaeekyinekt.O,yineeeiyerindenkalkncaya
kadar dvd. Nihayet eek, Bel'am aleyhinde bir delil tekil etsin diye, Allah Te
l'nnizniilekonuarakylededi:
"Ey Bel'am, nereye gidiyorsun? Meleklerin nmde durarak beni yolumdan
evirdiklerinigrmyormusun?Allahelisiilem'minlerseninkavminaleyhinde
du etmektedirler." Fakat Bel'am, buna aldr etmeden eeini dverek yoluna
devam etti. Nihayet eek onu Husban dana kard, Ms aleyhisselmn ordu
sununvesriloullar'nn karsnagtrd.Bel'am onlarabedduetmeye bala
d;fakatsriloullar'nabeddaederkenAllahTelonundilinikendikavmialey
hineevirdi.Yanndabulunanhalk,onunkendialeyhlerinebedduetmekteoldu
unugrnce:
"Ey Bel'am! Ne yaptn biliyor musun? Sen sriloullar'na hayr duda, bize
beddudabulunuyorsun"dediler.O:
"Benbunukendiihtiyarmlayapmyorum,AllahTeldilimehkimoldu"de
di.Bununzerinediliazndankarakgszerinesarkt.Sonrakavmine:Dnya
ve hiret benim elimden gitti, artk hileye bavurmaktan baka are yoktur..."
dedi.
2620
HernekadarmfessirleryetlerinnzlsebebiolarakdahaokBel'am'nismi
zerindedurmularsada,szkonusuyetlerleanlatlmakisteneninBel'amolduu
yolundaki rivayetleri ve onunla ilgili olarak anlatlan kssalar dorulayacak
gvenilir hi bir eser yoktur. Ayn ekilde yalnz Bel'am'n, yetlerin nzulne se
beptekiletmiolmasdadorudeildir.
2621
teyandan,yetlerdebahsigeenkiinin,Bel'am'ndnda,meyyebnEbi's
Salt, erRhib Ebu Amr, sriloullar'ndan dus makbul bir kii, mnafk olan her
kii veya yahudi, hiristiyan ve haniflerden olup da Hakk'tan ayrlan herkes olduu
eklindederivayetlervardr.
2622
yle anlalyor ki yetler,Bel'am ve hareketleri itibariyle onun gibi olan her

kese mildir. nk Allah'n yetlerini yalnz bir veya birka kiiye hasretmek
doruolmaz;onlargenikapsamldrlar.Buradaaslzerindedurulmasgereken

2620
Taberi, a.g.e., IX, 124126; Rz, a.g.e., XV, 54; bn'lEsir, elKmil fi'tTrih, Beyrut
1385/1965,I,200vd;bniKesir,e!Bidyeve'nNihye,Riyad1966,I,322vd.
2621
Ksm,Mehsin'tTe'vil,VII,2906
2622
Taberi,a.g.e,IX,119vd;Rz,a.g.e,XV,54;Zemaheri,elKeaf,Beyrut1366/1947,II,
78;Mes'd,MrczZeheb,Msr1384/1964,I,52;bniKesir,a.g.e.,I,322

konu; Bel'am'la ilgili olarak sylenen ve slm kaynaklara girmi olan bilgilerin
byk ounluunun sriliyyta dayanm olmasdr.
2623
nk slm kaynak
lardazikredilenbilgiler bazisimveifadedeiikliklerihariKitab Mukaddes'te
geenbilgilerintamamenaynsdr.
2624
AncakBel'am,dnyevkarvehesaplariinAllahTel'nndininitahrifeden
birilimvedinadamnkfrsistemlerinevekfiryneticilereyaranmakmaksa
dylaAllahTel'nnhkmleriniineyenveasl gayesindensaptrankimseleri
temsiletmektedir.
nsanlar"AllahTeladnkullanarak"aldatan,hevveheveslerinitatminiin
"Tevhidakdesini"tahripeden"Bel'am'n"etkisikorkuntur.slmtopraklarnda;
kfirlerinistilsnhazrlayang,"Bel'am"dr.
Allah Tel'nn indirdii hkmlere kar ayaklanan ve slm'a kfreden yne
timlerle yani Tat glerle din adna uzlaan ve mslmanlar da "Allah Tel
adn kullanarak" aldatan, Kur'n Kerim'deki ifdeyle "kpek sfatl" kimselerin
ortakismiBel'am'dr.Bukpeksfatlkimselerde;AllahTel'nnindirdiihkm
lerinbirksmnkabul,birksmn"zamanndeimesi"gerekesiylesktlagei
tirirler. Gnmzde, bata resm ideolojiyi kabul eden ve slm' o ideolojiye hiz
metiklmayaalanmesseselerolmakzere,oksaydaBel'ambenzerivardr.
Bunlar "ok dindar" grnmekle birlikte, Taut'a itikad ve iman etme noktasnda
titizdirler. "Ul'lEmr" i slm'a kar ayaklanan glere izfe ederek, m'minleri
yanltrlar.tebunlaradaBel'am'lardr.]
2625

2623
D.B.Macdonald,A,II,464465;AbdullahAydemir,Tefsirdesriliyyat,Ankara1979,s.
242
2624
Kitab Mukaddes, stanbul 1981, Saylar XXII, 241; XXIII 130; XXIV, 25; XXII, 16; Yeu
XXIV,9
2625
amilAnsiklopedisi

187
Kldanincevekltankeskinolhnyolu,
Herkemlehli,kapusundaannednkulu.
Oklarkavsikaznnkuvvetinceyolalr,
Putesinekalbisultandangeerokunyolu.
nmukaddemFakrifahridedisultnrrusl,
Yacebmifahrizlldesebuhirveli.
FerhatarhaikideryMecmailBahreynolan,
TahtakdmerzilArRahmnmenzili.
rifinbirhimmetivaranaarolmazmakm,
SidrevTbgzetmezkmilincnudili.
kilinmiznaklnmversnalmad
knkillerireadmlhidyadeli.
ZerrezerrekldMsrninvcdunukaza,
Katrekatrekldztnannaknyeli.
Kldanincevekltankeskinolhnyolu,
Herkemlehli,kapusundaannedn
2626
kulu.
Kldanincevekltankeskinohnyolu,
Kapsndabtnkemlehlionunenalakkulu.
Burada bahsedilen ah, durumuna gre kiiyi terbiye eden eyhi (fen fi
eyh),Raslllahsallallhaleyhivesellem(fenfirrasl),dr.
NiyziMsrkendinitahkirediyorvediyorki,hangihalzereisemridkulve
alakzeredir.stersekemaltnzirvesindeolsun.
Oklarkavsikaznnkuvvetinceyolalr,
Putesine
2627
kalbisultandangeerokunyolu.
Oklarkazyaynnkuvvetinceyolalr,
Sultannkalbindenniantahtasnageerokunyolu.
nmukaddem
2628
Fakrifahridedisultnrrusl,
Yacebmifahrizll
2629
desebuhirveli.
nknceFakrifahridediSultnRusl,

2626
Edn:enkk;endi,enaa,enalak.
2627
Pute:Silhveyaokatlarndadikilenniantahtas.indemdeneritilentava
2628
Mukaddem: Zaman ve mekn cihetiyle daha evvel olan. Askerin n tarafna
sevkedilenkarakol.Deerli,stn.Kktenbyesunulan,takdimedilen
2629
Fahr: vnme. Yaptn sayarak vnme. vlmeye sebeb olacak kimse. Fazilet. B
yklk.eref.

BusonveliYacebmifahrizll
2630
dese.
Hatemiyet(sonhalka),genelliklebtnevliyaullahnsyledikleribirmakamve
haldir.Buherzamaniindorudur.nkherinsanbirlemolmasilesonolarak
bulduu eyi bakas ile kyaslamas mmkn deildir. Bu nedenle nasl mehd ve
deccal insann enfsi manasnda zuhur Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin
makam olan hatemiyyeti bir ekilde bulduunu fehmeder ve grr. Kendisinin
kavutuu bir ey olunca kyasn da yapamaz. Kavuulmas gereken her makama
kavutuunuzanneder.Bilmezkidahanicemakamlarvardr.AllahTelbirkulu
natecelliettiinibirdahabakasnatecellietmez.nkAllahTelnnyaratma
sndatekrardiyeyanibenzergibidurumyoktur.(Rahman,29)Meselainsancinsini
yaratrkeninsanlartekbiryzkalbileyaratmad.
tebusonvelilikhalindefahrizllihorluumvncmiledekendiniaa
larsadoruolaneyibulduuanlalmaldr.NiyziMsrdeulalmycehaline
karyinetevazuilehareketediyor.
FerhaterhaikideryMecmailBahreynolan,
Taht
2631
akdmerzil
2632
ArRahmnmenzili
2633
.
kmbirlemekisteyenikideryMecmailBahreynolan,
BasitolanlarnayaklarnnmenziliRahmnnmakamArdr.
Ferha ve terha daki mana zddyet anlamna geldii dnlmektedir. D

zellikleri ayn (Tatl su ile tuzlu su) veya ayr (Allah Tel ile insan) iki ey gibi.
Ancakbir noktadabirlikvar.Fakatkarmaolmasnadamaniolanseddeayrca
bulunmakta.
Mecmau'lbahreyn mutasavvflar farkl ekillerde yorumlamlardr. Hz.

Ms, zahir ilim denizi, Hzr ise; btn ilim denizidir ve mecmaulbahreyn bu
ikiilimdenizininbirletiiyerdir.
Kn'yegre.ikideniz:canilebeden denizidir,bunlarnbirletiiyerdein
sandr. Bursev'ye gre ise; mecmau'lbahreyn ifadesi ile hakikati insniyyenin
kastedildiini bahr vcb ile bahr imknn birletiini syler. O mecmau'l
bahreyn'le makam sfatn da kasdebileceini bunun da kbe kavseyn ile tanm
landndnr.
Btnbuyorumlarndndamecmau'lbahreyneriatvehakikat;aklme
ve akl mead, ulhiyet ve ubdiyyetin birletii varlk olarak insan, eklinde de
yorumlanmtr.
Her ikisi iki denizin birletii yere varnca, balklarn unuttular. Balk denizde

2630
Zll:Hakirolma,alalma.Zilletteolu.Horluk.
2631
Taht:alt,aa;hkmdarlarnoturduubykkoltuk.f.Yama,talan,soygun,apul
cu
2632
Erazil:(Erzel.C.)Reziller,namussuzlar,yzszler.
2633
Menzil:konakyeri;ev,oda,yer,mekn,durak.

birdeliedoruyolakoyulmuu.
2634
Hz. Ms ile Y aleyhimsselm balklarn unutmalar insann nisyn yni

unutkanbirvarlkolduunuhatrlatmadr.Aynzamanda,insannbilgivehayatn
nihi kaynann Allah, olduu gereini unutmasn ifde eden bir m da ta
maktadr.
nsan, hakikat yolunu bulmada tamamen akla gvenemez, nk onlar
mecmau'lbahreyn'ekadargtrenakl,buyereulatklarndaonlaraennemli
bilgiyi unutturmutur. Akl, hakikati bulmada sadece bir vstadr ve vstaya
sarlmakgayeyieldeetmekiinyeterlideildir.
2635
Mecmau'lbahreyn hakknda Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin

deiikbiryorumudaudur.
Ac ve tatl sulu iki denizi birbirine kavumak zere salvermitir. Arala
rnda bir engel vardr; birbirinin snrn aamazlar.
2636
ayetini izah etmek
tedir.
Ayetin anlam udur: Tatl denizi ve ac denizi salverdi. Bunlar, karlayor
lar, yaklayorlar, yzeyleri birbirine temas ediyor. Fakat aralarnda birbirine
gemelerinemanibirberzah(aklk)vardr.Bundandolaybiridierinekara
rak onun zelliini bozmaz. Yani snrlarn geemez ve aralarndaki engeli a
mazlar.
Burada iki denizden maksat eriat ve hakikattir. Allah Tel onlar salver
mitir.Karkaryagelirler,komuolurlar,yzeyleribirbirinedokunur.yleki
eriatte bulunan her ilim ve amel hakikatte de bulunur. Hibiri o ilim ve amel
denayrlmazlar.FakatyinedearalarndaAllahTel'nnhikmetivekudretiica
bbirbirlerinekarmalarnaengelbirberzahvardr. Buengelsebebiylebiri di
erinegeemez.Bumani,ikitarafadamlarnnvehimleridir.Yanibuikiilim,as
lnda tek bir ilimden ibarettir. ki ilim itibar edilir. Bu itibardan dolay, iki taraf
erbab arasnda daimi bir ihtilaf vardr. Bunun zahirde misali da'dr. Da, da
olmasdolaysylatektir.kveiniidolaysylaikidir.keriatamisal,inii
hakikate misaldir. Dada yrmek, kan iin zordur; inen iin kolaydr. Ama
danzirvesindeolankimsekveinizahmetindenkurtulmutur.
Buengeldendolayikitarafehlindengizlikalanbirhikmetgereincebiri,di
erinin hkmn kaldrmaz. Zira bu engel, iki cihann imar iin konulmutur.
Bununiindirkitamamenbirbirinegeipkarmazlareriatehli,hakikatehlinin
ilminibilmediklerindenveonlareriataaykrsandklarndandolayhakikateh
line kar koyarlar. Tam kemale ermi muhakkikler mstesna, hakikat ehli de
eriati hakikate aykr grerek onu terk etmekte bir saknca grmedikleri iin
eriat ehline kar koyarlar. Fakat dan zirvesine ulaan en yksek kulelerde
oturan arifler, A'RAF
2637
ehlidirler. Bu iki ilmin, bir tek ilim olduunu, iki taraf

2634
Kehf,61
2635
(ZLER,2004),s.87
2636
Rahman,1920
2637
KuranKerimdeArafSuresindegeenArafveArafehliCennetliklerleCehennem

erbabnngzlerindekiilletrtsndendolayikiilimgibigrndnbilirler.
Veikitarafehlinindehaklarnverirler.
kitarafnbenzerlikleriniaklayarak,mkllerini zerekbuikiilimerbabnn

liklerindurumuvearalarndakikonumalarnzikredildiiayetlerdensonrauayetlerdeyer
almaktadr:
Cennet ile Cehennemin arasnda bir sur vardr. Orada bulunan A`raf ehli kimseler,
Cennet ve Cehennem ehlinin hepsini yzlerinden tanr. Onlar Cennet ehline, Size selam
olsun`diyeseslenirler.KendileriCennetegirmemi,fakatgirmeitiyakiindedirler.
Gzleri Cehennem ehline evrildiinde ise, Ey Rabbimiz!` derler. Bizi zalimler toplu
luuileberaberbulundurma.
A`rafehli,yzlerindentandklarCehennemliklereseslenirlervederlerki:Nednya
daki taraftarlarnzn okluu, ne servetiniz, ne de byklk taslamanz size bir fayda
vermedi.` Allah onlar rahmetine eritirmez diye yemin ederek kmsediiniz kimseler
u Cennet ehli olan zayf ve fakir m`minler miydi? Siz de ey m`minler girin Cennete.
Sizenebirkorkuvardr,nedemahzunolursunuz.A`raf,4749.
Araf,arfkelimesinincem`idir.TefsirlerimizdeArafhakkndapekokizahlarbulun
maktadr.Ancakbunlarniindemfessirlerinoununittifakettiigr,ArafnCennet
leCehennemarasndabirperde,yksekbirsurvetepelermanasnageldiidir.bniAbbas
radiyallhanhise,SratKprszerindebulunanerefelerdirdemektedir.
HasanBasriradiyallhanhHazretleriiseyledemektedir:
Bukimseler,AllahTel`nn,CennetveCehennemehlinibirbirindenayrmakiinta
yin ettii insanlardr. Vallahi, bilmem, ama bunlardan bazlar imdi beraberimizdedir
(TefsirulKebir,14:87.)
Araftakilere,Arafdenmesininsebebiise,onlarn,insanlaramellerinegretanmala
rdr. Yine tefsirlerimizde izah edildiine gre, Cenab Hakk, Mizanda sevap ve gnahlar
tartp, Cennetlik ve Cehennemlikleri ayrd ettii zaman, sevap ve gnah eit gelenleri bir
mddet bekletecektir. Srat Kprsnn yannda bulunan bu kimseler, Cennetlik ve Ce
hennemlikleri tanyacaklar, Cennet ehlini grdkleri zaman, Allah Tel`nn selam sizin
zerinizeolsundiyecekler,soltaraflarnabaktklarzamandaCehennemehlinigrecekler,
bulunduklar yerde Allah Tel`ya snarak, Ya Rabbi, bizi bu zalim topluluktan klma
diye dua edecekler. Cennetlikler ve Cehennemlikler gittikten sonra Cenab Hak onlar
rahmetiylebalaypCennetekoyacaktr.(TaberiTefsiri)8:136139.
NitekimRaslllahsallallhaleyhivesellemeArafehlininkimlerolduusorulduunda
ylebuyurmutur:
CenabHakkullarnayrpbitirdiktensonraensonkalankullarnada,Sevaplarnz
sizi Cehennemden kurtard, fakat Cenneti hak edemediniz. Sizi ben rahmetimle Cehen
nemdenazadediyorum.stediinizCennetegiriniz`buyuracak.(a.g.e)
Ayrca,Arafehlininbazrivayetlerdeinsanolmaypmeleklerdenbirsnfolduudabil
dirilmektedir. Btn bu izahlar ve aklamalar, ayetlerin mefhum ve mealine uygundur.
FakatbrahimHakkkaddesellhsrrahlazzHazretleri,Marifetname`sinde,dinimkel
lefiyetlerden muaf tutulan delilerin ve kfir ocuklarnn Araf ehli olduunu, Cennetlikleri
grdkleri zaman, o nimetlere kavuamadklar iin mahzun olduklarn, Cehennemliklere
baktklarzamandakendihallerinekrettiklerinivebuhaldeebediolarakoradakalacak
larnbildirmektedir.
Bununlaberaber,ArafveArafehlihakkndayaplanbtnbuizahlarayetinbirtefsiri
mesabesindedir.EsasmahiyetiniancakAllahTelbilir.

arasnmmknmertebedzeltmeealrlar.
Her asrda bunlarn aralarn bulan kimseler mevcuttur. Eer aralarn bulan
kimseler olmasayd, aralarnda sava olur, dzen bozulurdu. Bundan dolay dr
ki Ahlak gzelliklerinin en iyisi, iki kii arasn islah etmektir. denilmitir. Bu
ikiilim,sulhilekaracak,birleecekgibiolur,lakinaralarndakiberzahileayr
lrlar. Ve bylece daimi olarak halleri birbirine tecavz etmez. Ta ki birinin
hkmdieriniyenerekikicihanndengesibozulmasn.
2638
Niyzi Msr aalk halimizle arn makamlarn kat etsek bile, bir durulma,
kavumavekarmayoktur.Dahafazlasnadoruyolalmakisteriz,demektedir.
rifinbirhimmetivaranaarolmazmakm,
Sidre
2639
vTb
2640
gzetmezkmilincnudili.
rifinbirhimmetivaronaarolmazmakm,
SidreveTbgzetmezkmilincnvegnl.
Ancakbuyksekmakamlardaolanarifinhimmetigayretiardakendinekarar
yeriolarakkabuletmez.Dahafazlasnadoruarzuitiyakiindedir.
kilinmizn
2641
aklnmversn
2642
almad
knkillerireadmlhidyadeli.
kllnnakldengesimversnalmad
knaklllariindeaddinsizyadeli.
nsanbebeklikdnemindemutludur.nkarzularveiktidardengeha
lindedir.Yanieldeetmesineyetecekkadargcesahiptir.
2643
Dahasonraaklnplanakarveyolgsterir.Ancakdengelerisrekliolarakkoru
yamaz.nkkalbideaynandagelimektedir.Sonundabirykmolur.nkakl
dengenin bozulmasnda en byk etkendir. Akl ald ve bulduu bilgi neticesini
ararken bulamad vakit perian olmaktadr. Kalp ise bu konuda yaratlnda ki
genilik Ben yere ge smadm, ancak m'min kulumun kalbine sdm
2644
nedeniyleokeyondayerbulur.Buseferadbazendeliyekadarkar.Delisfat
ile arlmak nebilere dahi nispet ediliyorsa bunu anlamamak mmkn deildir.

2638
(ATE,1971)kincisofra
2639
Sidre:aacatebihilebenzetilen,yedincikatgktebirmakamismi.
2640
Tuba:Neho.Neiyi.Hereyiniyisiveefdali.yilik,gzellik.Baht.Cennettebulunan
ve kk gklerde dallar aada olan aa ismi. ok berrak ve saf olan. Sadet. Hayr.
Devlet
2641
Mizan:terazi,tart,l,denge.
2642
Mavera:Bireyingerisinde,arkasndaveyatesindebulunanlar.
2643
JeanJacquesRousseau
2644
tr.

Bunedenleakyurdolarakkalbisemitir.
ZerrezerrekldMsrninvcdunukaza
2645
Katrekatrekldztnannaknyeli.
ZerrezerrekldMsrninvcdunukaza,
Katrekatrekldztnonunaknnyeli.
Para para olmak ok eziyet ekmek demektir. Ak insan elemle, acyla yo

urduu iin takdir edilen merebi de Niyzi Msr kuddise srruhulazizi hayat
boyuncaskntdanskntyaduareylemitir.

2645
Kaza:Birdenbireolanmusibet.Beklenmedikbel.Vaktindeklnmayannamazsonra
dan klmak. Allahn takdirinin ve emrinin yerine gelmesi. Hkimlik, hkimin hkm.
stemedenyaplanzarar.Hkmeylemek,hkm.Bireyibirbirinelzmklmak.Beyan
eylemek.Ahdiniyerinegetirmek.demek,edetmek.cab.lm.

188
Vezin:Mstefilnmstefilnmstefilnmstefln
Kasabelindekoynum,yaobeni,yabenonu,
Celldndeboynum,yaobeni,yabenonu.
Irzuvakrmalmenlyamaolunducmlesi,
Soyunmuumbuyoldaben,yaobeni,yabenonu.
HabsmbugnkrkerbnoldutamamDeccllan,
KldbeniRabbimemn,yasenbeni,yabenseni.
Vallhisendenkorkmazamdvybtlklmazam,
Haktryolumyanlmazamyasenbeni,yabenseni.
VardkalgklereBinaltyzdoksanbire,
ndimseniniinbenyereyasenbeni,yabenseni.
Mehdbenimadlimdurur,sbenimfazlmdrr,
hiramelkatlimdurur,yasenbeni,yabenseni.
Meydnakgeleykabaavretgibigiymekaba,
BenMsryemgeydimab,yasenbeni,yabenseni.
Kasabelindekoynum,yaobeni,yabenonu,
Celldndeboynum,yaobeni,yabenonu.
Kasabelindekoyunum,yaobeni,yabenonu,
Celldndeboyunum,yaobeni,yabenonu.
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz bu ilhisini nasl yazdn ise el

yazmasmecmuasndayleanlatr:
LimyeCamiindeisneyngntarakmidim.Biribirszokur,banaiittire
rek,yaobeniyabenonudeyu.Nehokafiyeolurunailholsa!dirkenbu
zuhr itdi. Sonra didiler ki ol plak idi.
2646
Burada halk airleri gibi mutasavvf
airlerin de kafiye konusundaki rahat davranlarn grme yannda, bir deliye,
meczup birinin szlerine nem vererek, syleyene deil, syletene bak sz
gereionunszleriniilhilerinhareketnoktaskabulettiinigryoruz.
2647
Irzuvakrmalmenl
2648
yamaolunducmlesi,
Irzvevakrmalvekazandmeylerinhepsiyamaolundu,
Hasan Basr radiyallah anh, sehdan yani cmertlikden sorulduunda,

malnAllahyolundavermekdenibarettirdemitir.

2646
(NiyaziMISR,1223),v.83b
2647
MenkabelerineGreBaziirlerininHikyesiSosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1,s.49
2648
Menal:Yetitirme,nilolma,kavuma.Elegeirileney.Nilvesahibolunaney

Yineisrafdansormular,Riyasetsevgisiylevermektirdemi.
Kays'noluAhnef,biradamnelindeparagrm,Buparakimindirdiye
sormu.
Adam,benimdirdeyince:
Cevaben hayr, o senin elinde olduka senin deildir. Ne zaman infk
edersenozamanseninolur,demitir.
Hazreti Hasan aleyhisselm kardei Hazreti Hseyin aleyhisselma yazd
bir mektupta irlere verdii paralardan dolay onu tenkd etmitir. Kardein
denaldcevabda;
Maln hayrls, rz, namus ve erefin muhafazas iin harcanan paradr
denilmektedir.
2649
HabsmbugnkrkerbnoldutamamDeccllan,
KldbeniRabbimemn,yasenbeni,yabenseni.
LanetlenmiDeccl!Hapsimbugnkrkerbnoldutamam
Rabbimbenikldemn,yasenbeni,yabenseni.
Vallhisendenkorkmazamdvybtl
2650
klmazam,
Haktryolumyanlmazamyasenbeni,yabenseni.
Vallhisendenkorkmazamdvybtlklmam,
Hakktryolumyanlmazmyasenbeni,yabenseni.
Ey zlimler lmden havf iden her ne iderse ider pdiha dil uzatmaz,
pdiha bu kadar stm idenn y cnn vardur y lmden ziyde siyseti
vardurlmyanndakepazegibikalmduranunnsgerleymdiyhemn
bugiceldrmekgerekidrizbugneninkodunuzeerdahimdnzvar
isehhunhhbizseniHamziyyeiderzdiyhiidilmimidrenbiydanbi
risi Hamziyye mezhebine dndgini siz benm imdiye dek ittib
mnfaslalarnayrdunuzdahimefslmuttaslalarunhenztururMansurgi

2649
(KOTKU,1985),s.32
2650
Batl: Hakikatsz, hurafe. Hak ve doru olmayan, yalan. artlarn yapmamakla kabul
olmayanibadetvemumele.Mesel:Birzrbulunmakszntaharetsizklnannamazgibi.
(Bak: Fasid)(Bir bayram akam, gkte ay ve hilli aryanlar iinde, ihtiyar bir zat da bulu
nur. Bu zat, gkteki hilli grmek iin btn kasd ve dikkatiyle nazarn ge tevcih edip,
hilliaratrmaklameguliken,gznnkirpiklerindenuzananvegznnhadakaszeri
ne eilen beyaz bir kl, naslsa gzne iliir. O zat, derhl : Hilli grdm. der, te bu
grdmaydr.diyehkmeder.tesathvedikkatsiznazarlarbugibihatalaradtk
lerigibi,yksekbircevherevemkerrembirmahiyetemlikolaninsan,kasdvedikkatiile
daimahakvehakikatararken,bazansathvedikkatsizbirnazarlabtlabakar.Obtlda;
ihtiyarsz,talebsiz,davetsizfikrinegelir.Fikride,rnralrsaklar;yavayavakabulve
tasdikine mazhar olur. Fakat onun o btl kabul ve tasdiki, btn hikmetlerin mercii olan
nizamlemdengafletetmesindenvemaddeilehareketininezeliyetezdolduunakrlk
gsterdiinden ileri gelmitir ki, u garip naklar ve acib sanat eserlerini esbab
cmideyeisnadetmekmecburiyetiyleodalletleredmlerdir...)

bidara[81a]eknherbir'uzvmbendenayrdukateklfeyleria'zdginince
kemiklerimi bir bir ayrun yine arz eylen ta ki Msryi kim oldun ol zaman
bilesizveillMsrnnsizancakmerkebinigrrsizhuffgibinrbasretyok
kiMsryigresiz.
2651
VardkalgklereBinaltyzdoksanbire,
VardkalgklereBinaltyzdoksanbire,(1691)
Bumsrailemiladitarihibirbeyitteilkdefakullananairolduudaifadeedili
yor.
2652
Niyzi Msr kuddise srruhulaziz 1694 ylnda Hakka yrd dnlrse

seneevvelbuilahisylenilmitir.
Mehdbenimadlim
2653
durur,sbenimfazlm
2654
drr,
hiramelkatlimdurur,yasenbeni,yabenseni.
Mehdbenimadlimderim,sbenimfazlmderim,
Soniim(szm)lmmderim,yasenbeni,yabenseni.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzslukyolundabuhallerinolacan
bildirdiktensonrabununbirbedelideolduunusyler.
de benm dnini ve mezhebini sindiim

2655
dedklerim bu tyifedr
sindgmdimekdenmuradumodurki,birkasenemellerinedeglilimlerine
teslim olm idm. Slk iinde vartalar okdur hak din sanup kabul etmi

2651
(NiyaziMISR,1223),v.80b81a
Eyzlimlerlmdenkorkanherneederseederpdihadiluzatmaz,pdihabuka
darkfrleredeninydeliliivardrylmdenziydesiysetivardr.lmyanndakepa
ze gibi kalmtr onun iin ser leyim dey hemn bu gece ldrmek gerek ederiz. bu
gne niin koydunuz. Eer dahi midiniz var ise ister istemez biz seni Hamziyye ederiz,
dey.Hiiitilmimidir?EnbiydanbirisiHamziyyemezhebinedndnsizbenimim
diye dek ittib mnfaslalarn ayrdnz. Dahi mefsl muttaslalarunhenz durur.Man
sur gibi daraacna [81a] ekin her bir uzvumu benden ayrdka teklf eyleri a'z
dnnce kemiklerimi bir bir ayrn yine arz eyleyin ta ki Msryi kim olduunu ol zaman
bilirsiniz ve ancak Msrnin siz ancak merkebini grrsnz yarasa gibi gz nuru yok ki
Msryigresiniz.
2652
BilgiiinbakDo.Dr.smailYakt.TrkslmdncesindeEbcedHesabveTarihD
rme,st,1992,s.284
2653
Adl:Adletemensup,adletlealkal,ilgili.
2654
Fazl:limlereyakrolgunluk.mn,cmertlik,ihsan,kerem,ilim,marifet,stnlk,
hner,tefvt,inayet.Artmak.Artk,(bununzddnakstr).
2655
Sindiime:SinKafokuma

idm. Elhamduli'llahi te'al inyeti ilhiyye
2656
yetip tardd.
2657
Bu fakiri ol
amurdankard.Gyacehennemdenkard.Olkadarkablunmukabelesin
dedecclcehennemineyakd.
2658
Grnzararnemertebedrki,dokuzyldur
yanarum dahi hals olamadum bin seksen trihinden beri yanarum bu
evvlunibtidasndadokuzsenetamamoldonuncuyagedi.
2659
BenMsryemgeydimab
2660
,yasenbeni,yabenseni.
BenMsryemgiydimab,yasenbeni,yabenseni.
Bubeyitteisedurumlarngeiciliiilekadnlkhalininnoksanlgibibusevve
Mehdhallerindenvazgetiinibeyanediyor.

2656
AllahTelnnyardm
2657
Tard:Srme,kovma,uzaklatrma.Mektebdenveyavazifedenuzaklatrma.Hizmet
tenkarma
2658
Yanleylereinanmammkarlolarakeziyetektimdemektedir.
2659
2660
Ab: Ekseriyetle ynden yaplm, bol giyimli bir libas. (Raslllah sallallh aleyhi ve
sellemdabulibasgiyerlerdi.)

189
Yaknyalnlklhan,atnfirengitemreni,
oktanarardmbenbunuyabensizi,yasizbeni.
ngrdnzkimtnmazamsavesolumabakmazam,
Sanursunuzdayanmazamyabensizi,yasizbeni.
Geldikiintucunaeritikhirgcne,
Btlolurkimgocunayabensizi,yasizbeni.
emsinyanndazerrelerbahrniindekatreler,
Zldaneceretmezhazeryabensizi,yasizbeni.
HorhoruyurkenbasnzMsryiolvakitasnz,
Bulunzebnnassnzyabensizi,yasizbeni.
Yaknyalnlklhan
2661
,atnfirengitemreni,
2662
Yaknalevliklhan,atnFranszokunu,
ngrdnzkimtnmazamsavesolumabakmazam,
Sanursunuzdayanmazamyabensizi,yasizbeni.
nkgrdnzkialdrmamsavesolumabakmazm,
Sanrsnzdayanmazmyabensizi,yasizbeni.
Geldikiintucunaeritikhirgcne,
Btlolurkimgocunayabensizi,yasizbeni.
Geldikiintucunaeritiksongcne,
Btlolurkimkialnganolayabensizi,yasizbeni.
emsinyanndazerrelerbahrniindekatreler,
Zldaneceretmezhazeryabensizi,yasizbeni.
Gneinyanndazerrelerdeniziniindekatreler,
Glgedenaakorkmazkanmazyabensizi,yasizbeni.
Bulunzebnn
2663
assnz
2664
yabensizi,yasizbeni.

2661
Klhan:f.Hamamoca.Hamamdasustmakiinateyaklanyer
2662
Temren:Oklarnucunademirveyasardantaklanparayaverilenaddr.Menziloklar
namadenyerinekemiktaklrveonadasoyaadverilirdi.Temrenilesoyanntaklnda
farkvard.Temrenoka;okisesoyayataklrd
2663
Zeban:f.Dil,lisan,lgat,lehe
Zebanaver:f.Dzgnkonuan,dzgnszveyaiirsyleyen.Dilegetiren.
ZebanDraz:f.Diluzatan,atptutan.

Bulunsusturundiliniyabensizi,yasizbeni.
NiyziMsr,srgndekihayatndazlmnsonhaddinevardn,usandrmak
isteyenlerinisebaarszkallarnnhaberdrediyor.

2664
Ass:Hernesneninasl,hereyinesas

190
Dostillerindenmenzilikeyligrnd,
DerdidiledermnolanElmalgrnd.
Ttilereskkerbannzevkieriti,
Blbllerecnnglnndligrnd.
Mecnngibisahralaraalaygezerken,
Leyldannllesininalgrnd.
CanYsufununglyznnhligrnd.
KlehlininahvliniterkeyleNiyz,
imdengerhlehlininahvligrnd
Dostillerindenmenzilikey
2665
ligrnd,
DerdidiledermnolanElmalgrnd.
Nezamankidostillerindenlimenziligrnd,
GnlderdinedermnolanElmalgrnd.
Yine rivayete gre eyhiyle Elmalya birlikte gitmiler ve Elmal grndnde

debuilhisinisylemitir.
2666
Msrnin dilinin zlerek det ait olduunu anlatan aadaki menkabe ise
Ynusunkine ok benzemektedir. Rivayetlere gre, dokuz yl byk ilelerle
slkn tamamlayan Msr Efendi'den Elmal halkna son defa vaaz ve nasihat
etmesi istenir. Msr konumak iin krsye kar. Fakat dili tutulur, konuamaz.
Sonunda eyhi, Msr Efendi, bundan byle durma ve susma, konu deyince dili
zlr, gzelce va'z eder. Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz sonradan bu
nuanlatrken,eyhiminbuizinvehimmetiylehlkonuur,syleriz.Bizekorku
yokturdermi.
2667
BuhadisezerineMsrnin,eyhinimethedenaadakiekildebalayanilhi
siniirticalensylediiderivayetedilir.
2668
EylesinAllhaoktahiyyt
Anakimverdiilmigyt
GizlisultndrsrrSbhndr

2665
Key: Eski Acem pdiahlarnn nmdr. f. Ne vakit, ne zaman? (Soru iin kullanlr.
Arapada muzari fiilini nasbeden (son harfini stn okutan) ve in, t ki, hangi, nasl?
yerindekullanlanharf.(Bak:Hurufinsibe)
2666
NiyzninBursaOrhanKtp.690numaradabulunankendielyazsylayazlmMecmua
snda bu ilhinin banda: (v.89b) Elmal'da azzm mm Sinan hazretlerini ziyrete
giderkenElmalgrndkdetulitmiidibuilhkaydbulunmaktadr.
2667
(brahimRAKIM,1750),v.60;Tuhfe,s.2021
2668
MenkabelerineGreBaziirlerininHikyesiSosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1s.3752

Mridicndrhepmaklt
Ttilere
2669
skkerbannzevkieriti,
Blbllerecnnglnndl
2670
grnd.
Ttilereekerbannzevkieriti,
Blbllerecnnglnndlgrnd.
KlehlininahvliniterkeyleNiyz,
imdengerhlehlininahvligrnd
LafehlininhalleriniterkeyleNiyz,
imdengerihlehlininhallerigrnd
Birgnderviler,tekkedesemabirtrltutturamyorlard.eyhdediki:
Amandikkatedin,bizim dervilerarasndabiryabancvar.Etrafyokla
dlar,
Hayryabancyok,dedilereyhtekraretti:
Ohaldepabularyoklaynz.
Evet,yabancbirpabuvar,dediler,
yleise,oyabancpabularderghtandaratnz!Darattlar.Derhal
semyinidzenegirdi.Aklderghakadaryolbulur,amaeviniindeyolka
ramaz.Oradaaklperdedir.Gnlperdedir,srperdedir.
2671
Kendilerine yazk edenlerin melekler canlarn aldklar zaman onlara: Ne

yaptnzbakalm?deyince,Bizyeryzndezavallkimselerdikdiyecekler,me
leklerde:Allah'narzgenideilmiydi?Hicretetseydinizya!cevabnverecek
ler.Onlarnvaracaklaryercehennemdir.Orasnektdnlecekyerdir!
2672

2669
Tuti:Dudukuu.Papaan.ittiiszleriezberleyip,insansesitaklidiniyapanvesyle
yenbirku.
2670
Dal:Aacnilkverdiikol.Kurnhattiyleyazlan( )harfininokunuu(Ebcedideeri
drttr.) Noktasz olduundan dli mhmele de denir. Semiz avrat. iman kadn. Ya
bansediridenenbirot.
2671
2672
limran,97

191
7+7=14
Eykefereorbavlarmbubal
Yanlhabersylemisizevirensalg
Yerilegesmayanbirirbesgarm
Karniiykenanunderylarnyata
Verilegkarasdolardahitaard
Eerzahirolaydcihnabirtrna
Yergtrensarkzondrtyzbinyanda
Andandahibyktrbubalnkula
Nedenlvasfedersembindebiridegildir
Zrabununalndrlevhukalemdura
Merkezidebelirsizzahirkknoktadr
Arilekrsanngdsnnana
BuMsrninsuretialdarbuhalkvel
Mandeherbirklbudnynnkfda
Eykefereorb
2673
avlarmbubal
Yanlhabersylemisizevirensalg
Eykfirlerobykaavlarmbubal
Yanlhabersylemisizehaberveren
Niyzi Msr, Ahmed Bican (hyt: 1466) kaddesellh srrahul azzin Drri
Meknun
2674
isimli eserinden mlhem
2675
olarak bu ilahiyi yazd grlmektedir.
Bu balk meselesi ehlullah katnda konuulan mesellerden olduu muhakkak ki
emsi Tebrizi kaddesellh srrahul azz dahi bu mesel zerine Makalat da bahis
amtr.
Birahsbalveonunbyklnanlatyordu:"Sus,senbalnneoldu
unu ne biliyorsun" dedi. O: "Bilmez olur muyum, denizde bu kadar seyahat
etmiim"dedi.Buseferoadam:"Eerbiliyorsan,balnalmetininneolduu
nusyle"dedi.O:"Balnalmeti,devegibiikiboynuzununolmasdr" dedi.;
Bununzerineoadam:"Ben,seninbalktanhihaberinolmadnanladm;fa
kat bu aklamandan senin kz deveden ayrp bilmediin de malm oldu.
Tabiatsahibideil,gnlsahibiolmaklzmdr.Tabiatdeil,gnlara,gnln
yerinerede?Gnlnyzkapaldr.Osahib,AllahTel'dr.Kskanlklarndan

2673
Irb:Kenarlarnaarlkbalanmbykbalka.
2674
(AhmedBican,1999)
Not: Baz yaynclar bu eseri zuhul eseri olarak Muhyiddin rab kaddesellh srrahul
azzeaitolarakkarmlar.(EsmaYaynlar1982)
2675
Mlhem:kalbedomu,AllahTel'nn,ilhamilekalbebildirdiiey.

onagnlsahibiderler.
2676
Yerilegesmayanbirirbesgar
2677
m
Karniiykenanunderylarnyata
Yerilegesmayanbiraaklrm
Onunkarnnniiderylarnyataiken
Yergtrensarkzondrtyzbinyanda
Andandahibyktrbubalnkula
Yeritayansarkz1.400.000yanda
Ondandahabyktrbubalnkula
Rivayetederlerki,HakTelHazretleribuyerlerisakindurmasiin.Birme
lek yaratt ve melek bunun altna girdi. Bir elini marktan, bir elini maribten
kard.Yerlerigtrenyerlermelei,ktakarartuttu.Amameleinayaklar
karartutmad.HakTel,FirdevsiA'l'danbirgzeltakarmasnbuyurdu.O
tan, yeil yakuttan be yz yllk kalnl vardr. O tan zerinde yedi bin u
kurvardr.Herbiribirdenizdir.
Hakk Tel'nnemriyle ta,meleinayaaltnakoydular. Melek karartut
tu, bu kez ta karar tutmad. Hakk Tel emreyledi, Firdevsi A'l'dan bir kz
kardlar. Krk boynuzu vard. Uzunluunu ve arln Allah Teldan gayr
kimsebilmez.Otanaltnakoydular.Bukezkzkarartutmad.
HakkTelbirtayarattkiululuuyerlerdenuluydu.Hakknemriyleota
kzn altna koydular. kz karar tutu. Bu kez ta karar tutmad. O kzn
boynuzu, yerlerin kazklarndan kmtr. Ucu t ar altna ermitir. O kzn
nnden kaana be yz yllk yoldur. Onun krk bin boynuzu ve krk bin aya
ve krk bin az ve krk bin gz ve krk bin kulaklar vardr. Hakk'n emriyle bu
yerigetirmitir.
Nezamankmldayphareketegelmekistese,HakTelbirsivrisinekyaratp
onahavaleetmitir.Sinekgelerekkanatklarnrparakburnunagirmekister.
kz de iki gzn ve kulaklarn dikerek sinee bakar ki, burnuna girsin diye
sakinbekler.Negzelkadirbirkeml,sni'zlcellAllahTelki,onungibica
navar zaf bir ey ile korkutmutur. Kuvvet ve kudret, ululuk, padiahlk O'na
mahsustur ki, nasl isterse yle yapar. inde ve sanatnda czi yoktur. Bir'dir,
Vhit'tir, Ferd'dir, Ehad'dr. Lilhe illh kudretinde, hikmetinde akllar hay
randr.

2676
2677
Sgar:ocuklukhali.Kklk.Zelliolu.

O kzn ad Belh'dr. Sonra kz bu vecihle duracak. Bu defa ta karar
tutmad.BukezHakkTelbirbalkyaratt.Obalnkrkbinkanadvekrkbin
ayavardr.kinciBelh'dr.Eercmledenizleri,obalnburnunakoysalar
d,duymazd.
HakTelobalnaltndadeniziyaratt.Sonraobalktaaltnagirdi.Oba
lk,btntavekzgtrd.HakkTelonabirkuvvetvermitirki,altnda
buzikirolunaneylervarmdr?Haberiyoktur.O kadarbyknesnedirki,ar
kasndabuyerlerevrilmitir.BailekuyruuyineAr'tabulumutur.
Hikye:Birgnsaleyhisselm,HakkTelHazretlerinemnctederek:
Buyerlerigtrenbalbanagsterdegreyim!dedi.HakTelHazret
lerindenhitabizzegelerek:
Ys!Eergrmekdilersenvar,denizkenarnadur,tkigresin.buyur
du.
Sonrasaleyhisselm denizkenarna vard.Orada gndurdu.Yaydan
okgidergibibireygeti,hiaraskesilmedi.saleyhisselm
Yarabbi!Buyerlerigtrenbalkbumudur?dedi.
Hakkcellevel'danhitbgeldi:
Ysaleyhisselm!Hergnbunungibikrkbinbalkonungdasdr.Henz
gn getiini grdn. Geen balklar, onun gznn karas kadar deil idi.
buyurdu.
Birnesneki, yedikatyerlerigtryor.BailekuyruuyineAr'dabulu
ur. Bu sylediklerim acyib eylerden deildir. imdi bu keiler, s
aleyhisselmbyleyaptdiye,ozamanhatrlaypgnyemeyipperhizya
parlar.
Sonra o baln altnda denizi yaratt. Denizin altna evvelce koyduu ta,
AllahTel'nnheybetindeneriyipsvoldu.Sulardandalgalarmeydanageldi.
Dalgalar rzgr meydana getirdi. Hak Tel o rzgr cem edip suyun altna
koydu. Denizlerinvsfn AllahTel'dan bakakimsebilmez.Eykuvvetlige
inen!Baln,yerlerinvegklerinululuunagredeerinidekyseyle!
2678
Nedenlvasfedersembindebiridegildir
Zrabununalndrlevhukalemdura
Nedenlvasfedersembindebirideildir
Zrabununalndrlevhvekalemdura
Arilekrsanngdsnnana
Arilekrsonungdsnnana

2678
(AhmedBican,1999),v.18b20a

BuMsrninsuretialdarbuhalkvel
Mandeherbirklbudnynnkfda
BuhalkvelMsrninbusuretialdatr
ManadaherbirklbudnynnKfdadr.
KfDa
Bu Kf da ki vardr. Firdevsi a'l derelerinden bir gk tadr. Bu hava ve
gkyznnlciverdrengindegrnmesinesebep;otanKfdanaakseden
dr ki, aksi havaya vurur, ondan dolay gk (mavi) grnr. Bundan dolay
havadansuyadokunduundangkgrnr.Yoksasu,nerenktirkimsebilmez.
Hangikabakoysan,okabnrenginigsterir.Amaaslveztaktr.Delilodurki,
krbeyazdr.Eriyincesuolur.Subuzolsagkgrnr.Eritsenakgrnr.
imdi bu Kf dan grm kimse yoktur. Ancak drt kii grd. Onlardan
rivayet olunur ki, sarp ve sessizdir. Bir taraf deryy umman ve bir taraf ulu
dalarla evrilidir. Hararetten dolay kimse yanna varamad. Allah Tel Haz
retlerininemriilegrenlerin
Birincisi dem aleyhisselmdr. Ne zaman cennetten kt, Cebrail
aleyhisselmonugtrd,gelirkengsterdi.
kincisi de, Sleyman aleyhisselmdr. Tahtn yel gtrd. Bir gnde bir
aylkyolgiderdi.HakTel'nnemriyleonagsterildi.Okuvvetlevardderler.
KuvvetvekudretHakk'ndr.
ncs de, Sleyman aleyhisselmdan yz yl sonra dnyaya gelen
skenderi Zlkarneyn'dir. Hak Tel Hazretleri ona inayet etmiti. Rivayet
ederlerki,onuntahtnbulutgtrdderler.Fakathikyelerdebylebahse
dilmez.
HakkTelHazretlerihereyekadirdir.Nedilerseonuondamuvaffakk
lar.Onunhikyesibudur:
skender,Rum'danslihbirkiiidi.Hakcellevealskender'einayetedip:
Yskender!Senimuhtelifbirkavmedavetegnderdim.Onlarikikavim
dir. Onun biri mariktadr, ad Mensik'dir. Ve biri de maribtedir, ad
Mnsik'dir. Ve iki kavim daha vardr. Birine Havil, dierine Tvil derler. Ve
bunlardan baka, yer ortasnda iki kavim daha vardr. Birine Cin, dierine
demderler.Onlarabenimvahdaniyetimibildir.buyurdu.
Bundanunuanladmki,HakTelbirkimseyidavetegnderirse,okimse
Enbiydandr.
2679
Onuniinskender,nebideildirdemesinler.ayetnebiise,
inkretmiolurum.Birkimsenebileleriinkretse,kfrdr.
HakTelskender'eyardmyapnca,skender:YRabbi!Benhangikuv
vetleonlaragideyim.Yhangikuvvetileonlarlacenkedeyim.dedi.Hakk
TelHazretleri
Y skender! Kuvvet ve kudret benimdir, yr var, nuru ve zulmeti sana
musahhareyledim.nndenr,ardndazulmetyrsn.buyurdu.

2679
Allah Tel uyarc olan kimseye nbvvetten bir cz vermitir. Bu nedenle uyaran
kiilermanadanebidirler.

skender'in etrafnda limler, slihler, bilgeler, hekimler, pehlivanlar ve
deerli eyhler toplanmt. skender'in ordusunda yzbin suba ve her biri
ninemrindebinkiivard.O,geceyigndzgibigrrd.
skender bu kuvvetlerle cihan dolaarak gezdi. Nice trl mahlkt ile
cenk eyledi. Nicelerine Hakk'n emrini ve birliini bildirdi. syan edenin hak
kndan geldi. Sonra marika geldi. O yerin halk, Ye'cc'den ikyet ettiler.
Ye'cc'malbettiktensonraKfdanageldi.
Bu dnyaya nice mahlklar gelmitir. Her biri devrini tamamlayp tebdil
olmutur.
2680
HakkTelbuyeryznKfdaileskinletirdi.
lk nce bir erkek yaratt, ad Mric idi. Sonra bir kadn yaratt, ad
Mrece idi. Bunlardan yeryznn drtte biri doldu. Bunlardan bir ocuk
meydanageldi.AdnCinkoydular.Bucintaifesioald.Yeryznkapla
dlar. blisi Lan de bunlardan oldu. lerinde zhidler azald. bdet edenler
bunlardan ayrld. Melekler ile cinler bunlardan seildi. Yani melek sfat ile
muttasfoldular.Hattabirincigktebinylibdetettiler.Ondanyedincige
ktlar. Meleklerin yanna vardlar. Ondan sonra bin yl daha cennetin hazi
nedarln yaptlar. Meleklerden bir cemaat ona itaat ederek hizmetkr ol
dular.Sonraonunardndanvenndentazimvetekrmederlerdi.
Bir gn eytan Lan, cennetin kapsnda yazl u yazy grd: Eer bir
kul,HakTelHazretlerininemrinitutmasaveyahasedetse,okulukendisine
yaknetmikenkapsndankovar.Cehennemehliolur.Vaktakiblisonugr
d.Okuduve:
Yarabbi! O kul ne kt kul imi, bana destur ver, o kula lanet edeyim.
dedi.HakkTeldesturverdi.blis,kendisinebilmeyerekbinyllanetetti.Fa
kat lanetin kendisine olacan bilemedi. Zira o, ilmine ve Hakka yaknlna
marur oldu. Kibir ve rtbesine mest oldu. Kimseyi yanna kabul etmez, kt
niyetliidi.Akbetaslnakavutu.Aslhatileyici,vefasz,kendinibeenmiti.
Yalnz yeryznde cin taifesi iin azgnlk dnrd. Hakk Tel Hazretleri
onlara nebi gnderdi ki, onlarn azgnlklarn bildirip slh etsin, onlar kabul
etmediler.Hattanebiyildrdler.HakkTel,Melikeaskerinignderdiki,
onlarla gaz etsin. Yeryzne indiler, onlarla gaz ettiler. Fakat blis onlarla
beraberinmedi.
SonraHakTelHazretleridem'iyaratmaymuratetti.Bukeyfiyetime
leklerebildirdi.Ve:
Yeryznde topraktan bir halife yaratacam. O mahlk, yeryznde en

2680
[Zr,ismiRahman'nzahirikffrataallukdanmunkat'dr.Pes,m'minlerinneticeleri
rahmeti ilhiyye veceml ve kfirlerin neticeleri gazab ve celldir.Venetcet'nnetic /
neolacanHakkbilir.
Zr,m'minlercenneteduhldenonbebinsenesonramelekmerebinedhilolurlar
vekfirlerdahbumddettensonraeytnmerebinegiripbuikimerebdengayrnetcei
merib kalmaz ve ikisi dah Hakk'a muzf olurlar. Zr, Hd ve Mudill Allah Teldr.
(smailHakkBursevi,1997),s.188(v.108)]

erefliveensonmahlkolacak.buyurdu.blis'iniindehasedateiyandve:
Ben nrdan oldum, O topraktan. Benim zerime nasl itibarl olur? diye
kibirlenerekhasedetti.
eytan Lin, Hak Tel dem'i balktan halk etmeden, dem
aleyhisselmnkalbyerzerindeyatarkenskskgeliryoklard.Meleklerden
kendinetbiolanlarna:
Bubalknaslhalkolupitibrbulacak,bununiibotur,naslmlikola
cak?derdi.
demaleyhisselmnkalbnnazndangiripaasndankt.Meleklere:
Eerbuhalkolupbizimzerimizehkimolacakolursa,benbunudininde
sa koymam. derdi. Atlar artrd ki, dem'in kalbn ineyiniz. Bu halk
oluncasizebinerekokcefedecekderdi.Atlargelipblis'inszyleinemek
isteyince;HakTelHazretlerikelbi(kpei)yaratpdem'ingbeindens
rayarakatlaravurur,kaard.Ziracindenevvelcihanatlardoldurmuidi.
SonraHakTeldem'eruhverdi.demgznad.Birkezaksrd.El
hamdlillah! dedi. Hakk Tel Hazretleri: Yerhamke rabbke y dem!
buyurdu.Ovakittenberi,oszdakald.HakTeldem'etcveelbisegiy
dirdi. Esm'y yani isimlerini retti. dem'i izzetlendirdi. Cennette yaa!
buyurdu.
Ona: Y dem! Cennette yaa, yalnz eceret'lHuld ki, buday aac
dr.Onayaknolursanzlimlerdenolursun.buyurdu.
Hakk Tel Hazretleri, dem'in sol iye kemiinden Havva Ana'y yaratt.
Nitekim Kur'an Azm'de : Dedik ki: Ey dem! Sen einle cennette kal! Ve
onunni'metlerindenistediinizyerdeikinizdebolbolyiyinAmauaacayak
lamayn!Yoksazlimlerdenolursunuz!buyurmutur.
dem de bu emneti kabul etmiti. O hasedcinin ii yand. dem'e itibr
olunca,hasedidahaziydeartt.
HakkTel:
dem'e secde ediniz! buyurdu. Zira ki, dem'in alnnda Muhammed
MustafasallallhaleyhivesellemHazretlerininNruvard.Cmlemelekler
Hak Tel Hazretlerinin emri zere olup, nce srafil aleyhisselm secde etti.
Onu grnce cmle melekler secde ettiler. Fakat blis durdu, secde etmedi.
HakkTelblis'elanetetti.Suretinideitirdi,kapsndankovdu.
Rivayet olunduuna gre; meleklerden bir cemat ona tbi olmutu. Hak
Tel ate gnderdi. Onlar yakt, mahvoldular. Ondan sonra blis'in gnln
dehaseddahaziydeartt.
eytan'n hilesi u idi: Ayrld cennet'e bir hile ile girerek dem'i azdra
cak.AllahTelnnyasakettiiaatanyedirip,demaleyhisselmcennet
tenkarmaktr.
Bireklegirip,cennetkapsnageldi.Tavuskuununveylanncennetka
pclar olduunu grd. Onlar kandrp aldatarak, ylann aznda cennete
girdivesonrasrad.dem'inyannageldi.Ylannazndablis'inzehirikal
d. O ylan ok ho, ok gzel kimse idi. Ayaklar da vard. Vaktaki eytan,

Havva'ygrd.Gzel,kymetli, sslelbiselerle, tcvehlleilealdatt.Ona
lmhatrlatt.
Havva;
lmnedir?Yonarenedir?dedi.Lan:
Oyasakaatanyersenizkalrsnz.Onuniinsizimeneyledi,ldrsege
rektir. dedi. Havva dem'e o meyveden sundu, fakat dem men etti. Yedir
meemuvaffakolamad.Havvaalarakyedi,bireyolmad.OnuniinHavva,
eytana uymutu, Havva'ya bir zarar olmadn gren dem de, Havva'nn
ikram ettii meyveden, o da yedi alnndan ve bandan hulle ve tc utu.
demplakkald,.
2681
Buanlatlanlardankarlacaksonu,leminevvelivesonuhakkndabilgilerimiz
okyetersizdir.NiyziMsrninkurgugibianlatteyaslndabirgereinifade
sidir.Lakinbeerbilgimiznoksanolduuiincevapveremiyoruz.

2681
(AhmedBican,1999),v.27b29b

192
Hamrryiyrilesekrnolananlarbizi,
Katresinbahreyleyipummnolananlarbizi.
Chilanlamazzevilirfnolananlarbizi,
Vkfesrroluphayrnolananlarbizi.
Anlamazhayvnolan,insnolananlarbizi,
Halknartkeksiinekeylimizyokturbizim.
Kimseyetnetmeehidilimizyokturbizim,
Lmekndangelmiizbirilimizyokturbizim,
Bufenglzrahergizmeylimizyokturbizim,
Herseherblblgibinlnolananlarbizi.
Srrvaslyriyolazanlaraalmazz,
Bizhakikatemsiyizrevzenlerealmazz,
Bizriclesrrnolzenlerealmazz,
Zhidilefffolanrehzenlerealmazz,
Alupgllergibihandnolananlarbizi.
Sanmanzzhidgibihavfurecabdlyz,
Gemiizandanehbezmilikabdlyz,
Tekyeiiklmilhttabekabdlyz,
Baakyalnayakrhfenabdlyz,
Refediptencbbesinrynolananlarbizi.
Msriyehrifenyauradrhmbugn,
emsiryiyrilebedroldunmhmbugn,
Kulunarahmeyleyipkldnazarhmbugn,
Lmaallhsrrnamahremdirbrhimbugn,
Olsaryvahdetemihmnolananlarbizi.
Hamrryiyrilesekrnolananlarbizi,
Katresinbahreyleyipummnolananlarbizi.
Chilanlamazzevilirfnolananlarbizi,
Vkfesrroluphayrnolananlarbizi.
Yryznnarabilesarhoolananlarbizi,
Damlasnderyaeyleyipokyanusolananlarbizi.
Chilanlamazirfnsahibiolananlarbizi,
Srlarvkfoluphayrnolananlarbizi.
Szlerin anlalmasnda karsndakinin ahvali ok nemlidir. Yoksa en gzel

ekilde beyan eden ve edilmi olan Kur'n Kerim dahi birok insan tarafndan
anlalmamtr. Bunun nedeni kar tarafn yetersizliinden baka ne olabilir.

Hakikatlergngibiakolsadailgiliningrvebakoknemlidir.
Bir gn Konya'nn erafeddin Cami' civarndaki bir dkknda halk toplan
m,ehreilkdefagelenbirgramofonunbandatartyorlar:
GramofondaKur'anKerimokumakcaizmidir,deilmidir?
AliKemal(d.1853hyt:4Ekim1920);fikirbeyanetmesiiinrencilerinin
debulunduutartmayerinearlrvemeseleyidinlediktensonrayleder:
Sizbunumnakaaedeceinizeoturup,acabaFrenkbununaslicatetti,
sesiplaanaslalddiyekafayorsanzdahaiyideilmi?
Busoruzerineherkessusarvetartmasonaerer.
2682
Halknartkeksiinekeylimiz
2683
yokturbizim.
Lmekndangelmiizbirilimizyokturbizim,
Bufenglzrahergiz
2684
meylimizyokturbizim,
Herseherblblgibinlnolananlarbizi.
Halknfazlasnaeksiineleimizyokturbizim.
Meknszyerdengelmiizbiryurdumuzyokturbizim,
Bufenglbahesineaslameylimizyokturbizim,
Herseherblblgibifiganolananlarbizi.
Fenabahesi(Fenfillh)makamndangeipmeknszyurda(bekbillh)eri
ene eski halleri anlatmak uygun dmediidir. Gemiin hayali ile megul olmak
abesle itigal etmektir. Gelecei dnmekse bouna gayrettir. imdiki hal ise
yoktur.OzamaninsaniinvarlndeeriyerinekendiniAllahTelnnemirlerine
daldrp kendi yokluundan kurtulup, onda kendini bulmaya almaldr. nk
beerinvarlAllahTelkatndayokileayndr.
Srrvaslyriyolazanlara
2685
almazz,
Bizhakikatemsiyizrevzenlerealmazz,
Bizriclesrrnolzenlerealmazz,
Zhidilefff
2686
olanrehzenlerealmazz,
Alupgllergibihandnolananlarbizi.
Yrvaslnnsrrnyolunuaranlaraamayz,
Bizhakikatgneiyizpencerelereamayz,
Bizerlersrlarnolkadnlaraamayz,
okkonuanzhidolanekiyalaraamayz,
Alpgllergibiglcolananlarbizi.

2682
(KARTALCI,2004),s.14
2683
Keyl:lme.Kile.Hububatls.lek
2684
Hergiz:f.Asl,katiyyen.Hibirsuretle.
2685
Azan:(zn.C.)Kulaklar;Yolazan:Yolunuaranlara
2686
Leffaf:okkonuan,oklfeden.Pekfazlasyliyen.Canskan

Recl, manen olgunlam insandr. Kur'an Kerim tercmelerinin bazlarnda

hatalolarakerkekdiyetercmeedilmiolanbukelime,aslndakadn'daerkei
dekapsayaninsanikmil'iifadeeder.Tpk,adamolma'nn,yetimi,olgunlam
fert olmak anlamna gelmesi gibi, recul olmak da, insani kmillik seviyesine yk
selmektir.
Ricalkelimesirecul'unouludur.recullerinsrrnyoldankanlaraamadkla
rn bildiriyor. Reculler hakikat gnei (emsi) dirler. Bundan tr onlarn kendi
srlarn, alanlara amadklarm bildiren Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz
zellikle ok lf konuan zahitlerden olan yol kesenlere, yani slamn hakikatini
bozarakinsanlarn,hakikatilminegidenyolda,yollarnsaptranlara,srvermedik
leriniifadeediyor.
Sanmanzzhidgibihavfurecabdlyz,
2687
Gemiizandanehbezmi
2688
lik
2689
abdlyz,
Tekyei
2690
iklmilhttabekabdlyz,
Baakyalnayakrhfenabdlyz,
Refediptencbbesinrynolananlarbizi.
Sanmaynzhidgibikorkuvemitabdlyz,
Gemiizandanpadiahsohbetinekavumaabdlyz,
lhiklmTekkesindebekabdlyz,
Baakyalnayakfenyoluabdlyz,
Tencbbesiniatpplakolananlarbizi.
Abidler ve zahitler her eyde Allah Tel'y grmedikleri iin onlardan sklm
lardr.ayethereydeO'nugrselerdihibireydensklmazlard.
Msriy
2691
ehrifenyauradrhmbugn,

2687
Abdal: t. Safdil, ahmak,bn. Afganistanda yayan bir Trk kavminin ad, bukavim
den olan kimse. Anadoludaki bazgebelerin ad vebunlardan olankimse. Dervi, er
mi,kalender.KendiniAllahaadam.Onateslimolmu,buyoldaileekmikimse.(Bak:
Ebdal)
2688
Bezm:f.Sohbetmeclisi.Muhabbetyeri.Yiyipime,un.Meclis
2689
Lik:kavumak;bulumak,grmek;Allahavesevdiklerinekavuma.
2690
Tekye:f.Zikirveyadersiintoplanlanyer.Dervilerinmeskenivembedi.Yaslanla
cak, dayanlacak ey. timd etmek, dayanmak.(te Hocai Kinat olan Fahri lemin
(A.S.M.)kudsimedresesivetekkesiolanSuffenindemirbabirmhimtalebesivemridi
ve kuvvei hfzann ziyadesi iin duai Nebeviyeye mazhar olan Hz. Ebu Hreyre; gazvei
Tebkgibibirmecmainsdavukuunuhaberverdiiumucizeibereket,manenbirordu
szkadarkativekuvvetliolmakgerektir.M.)
2691
Ya: Hey, ey! mnasnda nida olarak kullanlr. Arapada bana geldii kelimenin
irabntreokutur.YHalimu,YRahimudaolduugibi.Y,terkiblikelimelerinbana
gelirse;batakikelimeyistnmeftuhokutur.YRabbellemndeolduugibi.Y
ekildekullanlr:1Menneszamiriolur.Kbr$Hsngibi.2Harfiinkrolur.3Harfi

emsiryiyrilebedroldunmhmbugn,
Olsaryvahdetemihmnolananlarbizi.
EyMsrifenehrineuradyolumbugn,
Yryznngneiiledolunayolduaymbugn,
Ovahdetsaryndamisafirolananlarbizi.

tezkrolur.BuhldeelifleolursaHarfiniddr.Bzentekidiinkullanlr:YAllah,Y
Rabbi denildii gibi. Bazen teessf, istimdad ve istigase ifade ettii de olur. Y meded
Allah,YAllah!gibi.Y,terdifbeyaneder.Veyahutmanasna:Yagelirya

193
ZtHakkdamahremiirfnolananlarbizi,
lmisrdabahrbpynolananlarbizi.
Bufenglzrnablblolanlaranlamaz,
Vechibkhsnnehayrnolananlarbizi.
Dnyvukbytamireylemektengemiiz,
Hertaraftanyklpvrnolananlarbizi.
Bizolabdalzbraktkenimizdenlmz,
Varlndansoyunuprynolananlarbizi.
Kahrultfeyivhidbilmeyenektiazab,
Olazabdankurtulupsultnolananlarbizi.
Zhidaykdururkenanlamazsnsenbizi,
Craysfipmestnolananlarbizi.
rifinherbirsznduymayainsngerek,
Bucihndasanmanzhayvnolananlarbizi.
EyNiyzkatremizderyyasaldkbizbugn,
Katreniceanlasnummnolananlarbizi.
Halkkoyuplmeknilindemenziltutal,
Msryolcanlaracannolananlarbizi.
ZtHakkdamahremi
2692
irfnolananlarbizi,
lmisrdabahrbpynolananlarbizi.
ZtHakkdairfnmahremiolananlarbizi,
lmisrdasonsuzderyaolananlarbizi.
[SultanVeledkaddesellhsrrahlazzHazretlerindennakledilmitirki:
BirgnbircemaatSeyyidBurhneddinHazretlerinden:
AllahTelyolununsonuvarmdr,yokmudur?diyesordu.Oda:
Yolun sonu var ama menzilin sonu yoktur. nk bu yolda yolculuk iki tr
ldr.BiriAllahTel'yadoruyolculuk(seyrila'llh),dierideAllahTel'da
(seyr fi'llh) yolculuktur. Allah Tel'ya doru olan yolculuun sonu vardr.
nk bu yolculuk varlktan ve alak dnyadan gemek ve kendinden kurtul
maktr.Btnbunlarnbirsonuvebirhududuvardr.FakatAllahTel'yaula
tktan sonraki yolculuk, Allah Tel'nn ilim ve marifeti iinde olur ve onun da
sonuyokturbuyurdu.Nitekimdenilmitir:
Ayakizleridenizinkenarnakadargider,sonrayokluk(L)denizindekaybo
lur. Kurak menzillerde (llerde) Slik'in at mertebeleri bilmesi iin, ihtiya

2692
Mahrem:Gizli.Dinceveeranmsaadeolunmayan.Birisininhususihllerineaitgizli
sr.Nikhdmeyen,evlenilmesiharamolanyaknakraba.(Baba,dede,anne,nine,erkek
vekzkarde,amca,day,halaveteyzelerarasndabirnesebyaknl,birebedmahremi
yetvardr.Bunlararasndanikhaslacaizdeildir.)oksamimiveilidlolankimse.

ten kyler, evler ve kervansaraylar vardr. Ucu buca olmayan hakikat denizi
nindalgalzamanndaisekonaklarnneyerivenedetavanvardr!]
2693
BufenglzrnablblolanlaranlamazileHz.Msaaleyhisselmkademin
de olan veliler, Vechi bk hsnne hayrn olan Raslllah sallallh aleyhi ve
selleminkademindeolanevliyaullhdr.
Onlar Kur'an ve hadislerin mnalarn ne bilirler? Kur'an Kerim onlara yz

trlnikabbalar.Kur'an'da,"Onaancaktemizveabdestliolanlarelsrebilir
ler"
2694
buyurulmutur.AncakbazlarKur'anKerim'inogzelyznnduva
nnaslaarlar?Mtabaat,
2695
yaniSallallhaleyhivesellemeuymakonusu
nuyorumluyorum.Bilmiyor,kendikendinesyleniyor,acababumtabaat ne
dirki?Mtabaatnndeduruyor,tekrarnnedmtr,amaobunugre
miyor.
Msa aleyhisselm, nebi idi. Resul mertebesi ile yce Raslllah sallallh
aleyhi ve sellem arasndaki fark sormuyorum. Zahir bilginlerinin aldanm ol
duklar o farktan baka bir eyi, mtabaat szn sylyorum. aryor, hatr
nereleredalyor.
Mtabaat
2696
evininkapsnageldi,amabilemedi.Msaaleyhisselm,gitsu
getir,diyebirderviinelinebirtestivermiti.MsaaleyhisselmMlekat'a
2697
gitti,amamtabaatgremedi.Raslllahsallallhaleyhivesellemmtabaat
tand.Oderviigrnceiltifatalykbuldu,onauygunszlersyledi:
Alkekiyormusun?
Safabuluyormusun?
2698
Dnyvukbytamireylemektengemiiz,
Hertaraftanyklpvrnolananlarbizi.
Dnyveahiretitamireylemektenvazgemiiz,
Hertaraftanyklpharabolananlarbizi.
Bizolabdalzbraktkenimizdenlmz,
Varlndansoyunuprynolananlarbizi.

2693
(KARABULUT,1984),s.54;bkz:SultanVeled,btldnmes.295;Eflk1/6768.
2694
Vaka,79
2695
Mutabaat:Karlklanlama.Uymatbiolma.Bireyeuyupmuvafakatetme.
2696
AllahTel
2697
Mlakat:Kavuma.Buluma.Birleme.Resmigrme.Yzyzeolma.
2698
(emsiTebriz,2007),(M.268),s.358

Bizuabdalzkiyakamzdanbraktklmz,
Varlndansoyunupplakolananlarbizi.
Kahrultfeyivhidbilmeyenektiazab,
Kahrveltftekeybilmeyenektiazab,
AbdulkadirGeylnkaddesellhsrrahulazzbuyurduki;
Allah Telnn veli kullar, dier insanlara nispetle sar ve krdrler;
kalpleri Allah Telya yaknlk peyd edince bakasnn szn duymaz ve
grmezolurlar.Yaknlkonlarmestu hayraneder,ilhheybet onlarkendile
rinden geirir. Muhabbet onlar mahbuplarnn yani Allah Telnn huzuruna
balar.ArtkonlarCellsfatylaCemalsfatnntecellileriarasndabirmevki
dedirler, ne saa, ne de sola meyletmezler. Ayrca Onlarn tesi olmayan bir
ynleri de vardr. nsanlar, cinler, melekler ve dier yaratklar onlara hizmet
eder. lim ve hikmet onlarn susuzluunu giderir. Onlar Allah Telnn fazl
kereminden yerler, dostluk erbetinden ierler. Halkn sz onlar megul et
mez.
Onlarbirvadide,halkdaayrbirvadidedir.
Halka, Allah Telnn emrettiini emrederler rasllere vekleten, halk Al
lahTelnnmenettiieylerdenmenederler.
Hakikatdenebilerinvrisleribunlardr.
Allah Telnn hayrl kullar, Onun huzurunda edep makamndadrlar.
Hakktanakbirizinolmadkahareketetmezler,biradmbileatmazlar.Kalp
lerine ak bir msaade ilham vaki olmadka mubah eylerden yemezler, giy
mezler, nikh yapmazlar ve hibir sebepte tasarrufta bulunmazlar. Onlar Hakk
ile beraberdirler; kalpleri ve gzleri evirip eviren yegne mutasarrf ile kaim
dirler. Rabblerine u dnyada kalpleriyle, ahirette cisimleriyle kavumadka
hibir kararlar olmaz. Yani Allah Telya kavumadklar mddete gnl ra
hatlnaeriemezler.
2699
Zhid
2700
aykdururkenanlamazsnsenbizi,
Craysfipmestnolananlarbizi.
EyZhidaykdururkenanlamazsnsenbizi,
Sfbiryudumiipsarhoolananlarbizi.
Bucihndasanmanzhayvnolananlarbizi.

2699
(ALTUNTA,2005),s.80
2700
:Nidaedatolup,kelimeninsonunagelireymnasverir.Aynveyafarklikikelime
arasnagelirse,sznmnasnkuvvetlendirir.rengrenk,lebalebgibi.

Bucihndasanmaynhayvnolananlarbizi.
Katreniceanlasnummnolananlarbizi.
Katreniceanlasnderyaolananlarbizi.
Halkkoyuplmeknilindemenziltutal,
Msryolcanlaracannolananlarbizi.
Halkkoyupmeknszlkyurdundaduraktutal,
EyMsrolcanlaracannolananlarbizi.

194
Bensanrdmlemirebanahiyrkalmad,
Benbeniterkeylerimbildimkiayrkalmad.
Cmleeydagrrdmhrvarglzryok,
Hepglistnoldulemimdihihrkalmad.
Gecegndzzruefgneyleybinlerdidil,
Bilmezemnoldukesildihilezrkalmad.
Gittikesret,geldivahdetolduhalvetdostile
HepHakkolducmlelemarpzarkalmad.
Dndiynetdethretkamuvardyele,
EyNiyznoldusendekayddindrkalmad.
Benlikzahirilyegredir.Hakikatlsndebenlik,ikilikdourur.nkbir
sen, bir ben olur. Bu hususta zevkleri yle sralamak icab eder. eriatta sen sen
sin,benbenimki,buzahirizevktir.
Tarikatdanesensin,nebenbenim.Budayoklukzevkidir.
Hakikttaise,hemsenbenim,hembensensin.Buisebirlikolanvahdetivcud
zevkidir.
lk zevkde, zevki sahibi yle zan eder ki, kendisine hibir yr bulunmaz. kinci
zevktehereyinyokluunavakfolur.ncvehakikizevkdeise,ayardiyebir
eykalmadgibihertarafoolur.Bakasnniyivektgrdhervarlkiyidir.
Btn mkevvenatta halk fena grp fenfillah olduktan sonra fen fieyh
olmu olur. Fen fis sfat olduktan sonra fenfirresul olmu olur. Fen filvcut
olduktansonrafenfizzatolmuolur kibusuretle herhususda kendiniHakkda
ifnaeder.HernereyebakarsabaksnHakkzevkveuhudeder.Buzevkiyaayan
kimse iin kesret kalkar. Buraya kadar gece gndz bunun ii ah ve figandr. Bun
dansonramakamlarnmuktezasbazmakamfeyizverir.
Benbeniterkeylerimbildimkiayrkalmad.
Benbeniterkeylerimbildimkibakalarkalmad
Niyzi Msrkaddeselhsrrahulazzseyrislklerininbalangcndalem
dekendileriiinhibiryrsdkkalmadnhepsininmasivaolduundankendin
denbakaolduunuzannederlerdi.Sonundatevhidmakamlarndantevhidderya
sna gelip gark olduklarnda Senin vcudun bir gnahtr ki; ona baka gnah
kyasedilmezhadsierifigereincebykgnaholanvcudunutevhddenizin
de kaybederek kendinde bir varln kalmadn grd. Nazarlarnda cmle lem
Hakk oldu. Grdler ki; ayar kalmayp hepsi Allah Tel oldu. lemi hakikat yz

gsterdi.BylecemakmcemdenHemeost(benOyum)namesicankula
na eriti. Zr fark ehli nazarnda ayar olan makm cem erbab nazarnda
Hakkdr.LmevcdeillallahsrrnmahedeedipOnunztndanbakaherey
yok olacaktr...
2701
yznden in olmulardr. Nazarlarnda msiv yok olan,
bulunmayan, iflas etmi, perian olmu ve Hakkn kendisi kalmtr. Ehlullh her
negrrlerseyrgrpayargrmezler.
[MevlnCelleddniRmidemitirki:
Birbirleriyle tanp sevien kiilerin birbirlerinden bir takm umduklar vardr.
Onanekadarvefgstersenazgrr,onarazolmaz,benbukadarmumuyor
dum, daha fazlasn ummaktaydm der. Fakat yabancnn dier bir yabancdan
midiyoktur,yarbuukbirhrmetgrsesevinir,onunsevincideinsandagrlr.
Nitekimbrnnteekkretmeyiideinsanatesireder.ZiraRaslllahsallallh
aleyhivesellem;
Yabanclarla otur, dkalk da gzel ve ho bir ahlka sahip ol! diye tavsi
yedebulunmasnnhikmetibelkidebudur,yanionlarnhohuylarsanatesireder,
Tazeleip yeerirsin. Seni ne yana eseler eilirsin, krlmazsn; seni rp zenbil
yapsalarrlrsn,kuruaagibikrlmazsndemekistemitir.]
2702
Cmleeydagrrdmhr
2703
varglzryok,
Hepglistnoldulemimdihihrkalmad.
Cmleeydagrrdmdikenlikvarglbahesiyok,
Hepglistnoldulemimdihidikenlikkalmad.
Birinci beytin deiik ekilde ifadesidir. Fark erbab nazarnda hep hr olup
glzryoktur.Cemerbabnazarndacmlesiglzroluphryoktur.Nitekimayna
yabakankimseninnazaraynayaderseondagrnensuretigrmezvesuretine
baktkadaaynaygrmez...derhalbizseninperdenikaldrdk.Bugnartkg
zn keskindir.
2704
Bu makam cem makamndan daha yksek bir makam olan
cemulcemdir.Bumakamdaolanlarokluuvahdeti,vahdetteokluumahe
deederler.
Mesel insan cmle mahlkattan ldir. nk insan btn olgunluklar

kendisinde toplamtr. Amma bir ku umak ynnden insandan ldir. nk
kuuarinsanuamaz.Birkarncadabirkemlolurkiolguninsandabulunmaz.
mdi bu ulvv (ycelik) btn eyaya bulamtr. yle ki hibir ey yoktur ki
ondabundanbirhisseolmaya.Oeyinvcudagelmesinesebepoolgunluktur.
Hakknoyzdenbilinmesiokemliledir.Ariflerhereydeokemliaraypbul

2701
Kasas,88
2702
2703
Har: Diken. f. Hor, hakir, di. Aa. (Dinsiz, imansz ve din dman ahlakszlarn ve
sefihlerinvasflar
2704
Kf,22

duklarndandrkibireyehakaretnazarilebakmazlar.
2705
Gecegndzzruefgneyleybinlerdidil,
Bilmezemnoldukesildihilezrkalmad.
Gecegndzalaypefgneyleyipinlerdignl,
Bilmiyorumnoldukesildihilezrkalmad.
Niyzi Msr kaddeselh srrahul azz gece ve gndz Hakka vasl olmak ve
okluktanvahdetevaslolmakiinalaypefgnedipinlemekvedaimazikreme
gul olmak gerektiini aklyor. Kendisisinde bu hal ile Allah Tel mevcd ve
msivyokolupgnlevuslatsevinciilehvezardanhieserkalmadn,niyetin
hslolduuvezkirilezikredilenlebirolduunuhaberveriyor.
Baz makm kabz verir (insan tasarrufu altna alr), baz makm da bast verir
(her ey akla kavuur). Cem makm kabz verir, nk kesret gizlidir. Haz
retlcemegeincealr,nkbastmakmdr.Bumakamdakesretzhirdir.
HepHakkolducmlelemarpzarkalmad.
HepAllahTelolducmlelemarpzarkalmad.
Gittikesret,yanikesretbtnoldu.Geldivahdet,yanivahdetzhirolduki,
cemmakmndakesretbtn,vhdetisezhirdir.Dostilehalvetcemmakmnda
olur.HalvetiyyetarkatndaHalvetdenilmesininsebebibundandolaydrki,
halvetseverlerdi,yaniHakkileolurlar,halkileolmazlarddemektir.
Dndiynetdethretkamuvardyele,
EyNiyznoldusendekayd
2706
dindrkalmad.
Dinvedinileridethrethepsivardhavayautu,
EyNiyznoldusendedindrlkkelepesikalmad.
Mslmanlk uzak, ok uzak dmtr. Biz de bunlarn sand gibi
mslmanlrenkten,kokudanibaretmisandk?
Ztenbutoplulukbizdenholanmaz,nkaramzdacinsbirliiyok.Cin
sinden olmayana bakmak gnl kr eder demilerdir. Cinsimden olmayan
grmek, bana her an bir lmdr. Ama falan kimse tertemizdir, onda hi bir
ktlk yoktur, haset etmez, kin gtmez, kimseyi incitmez bu da olur. Olur,
ama ou kez onbin kiinin iinde bu eit bir kii bile kmaz. Nefsi
emmreye aykr davrandn m, Allah Tel seninle, adam denmesi iin krk

2705
2706
Kayd:Kelepe,ba.Balamak.Bireyibiryereyazmak.Defteregeirmek.Snrla
mak.art

gn bir evde kapanmas m gerek? Ama Muhammed (Sallallh Aleyhi ve
Sellem)'indiniile(slamlkla)bununneilgisivardr?.]
2707
[Seyyid Burhneddin Tirmizi kaddesellh srrahl azz Muhammed Sresinin

tefsirindedediki;
HerkimAllah'tanbakailahyoktur,MuhammeddeAllah'nRasldrs
zn, yani kelimei tevhidi, kklnden beri det edinip sylerse o kimse ah
maktr, ocuklukta kalp gitmitir. Eer dnyann iyisine ktsne aar da syler
se,perdearkasndakalmtrvegereklerdenhaberibileyoktur.Herkimbuterte
miz sz, z temiz olarak sylemezse, temiz suyu pislikle kartrp sanki o su ile
deboyabdestialmtr.NitekimSeninyzndenbulanpkirlenensu,gzelbirsu
dahiolsabirieyaramazdenilmitir.
Vesveselerin karmas, Allah Tel'nn buyruunu bozmasayd, kbleye yne
lenleryetmiikifrkayaayrlrlarmyd?HepsideKurnKerimdendelilgetirirler,
fakat kendi kt emellerini ve dileklerini Kurn Kerime katmaa almlardr,
hani toprakla bulandrlan su gibi, byle bir suda bir ey gremezsin, grsen bile
tam bir ey gremezsin. imdi temiz sz (kelimei tevhidi) z temizlii ile can
gnlden ve gerek olarak syleyen kimse, temiz bir testi ile tertemiz olan bir r
maktansualp,busuileboyabdestialaraknamazklanveduaedenkiiyebenzer.
Byletertemizbirtaharetvecangnldenyaplanbiribadeteveduayakarlk
olarakdaAllahTel:
Ey Kulum iste! Btn isteklerin kabul olunmutur buyurur. Her kim de,
CenbAllah'nbuyurkulumemrindekiycelieerervebuemrecankesilirse;O
kimseye,mektupzerinemektup,davetzerinedavetgelir.]
2708
[GenelAnlamylaDin
2709
Din olgusunun insanlk trihinin ok gerilerine gittii, onun insan hayt ile
birlikte balad noktasnda bilginler hemfikir grnmelerine karsn, dinin
trifinoktasndatambiresitlilikhkimdir.Kitaplardaonunyzlerce,hattbin
lercetrifinibulmakmmkndr.Zrhemenhemenherkesinkendinemahsus
birdintrifivardr.Buadantanmenzorkavramlarnbanadinikoymakta
birsakncayoktur.
Triflerin okluu dinin alannn geniliinden kaynaklanmaktadr. Herkes
din olgusunu belli bir noktasndan yakalamakta ve ona gre trif etmektedir.
Bu yzden de ok sayda trif ortaya kmaktadr. Ancak, her din kltrn din
kavramn ifde etmek iin setii kelimelere it anlamlarn ortak noktasnn
yol, inan, det, ba, kulluk olduunu sylemek mmkndr. Btn bu ke
limelerin, kkleri insann i haytnda bulunan ve esitli davran biimleriyle
tezhr eden kkl ve evrensel bir fenomeni ifde etmeyi amaladn gr
rz. Batl aratrmaclar dini, genellikle, trih, kltrel ve sosyolojik artlarn
oluturduutrihbirolguolarakkabulederler.Bununyanndaferdboyuttan

2707
2708
2709
(GRER,2002)

yaklaarak onu trif etmeye alanlar da vardr. Mesel, nl yazar Tolstoy;
Hakkdin,insanileonukuatansonsuzhayatarasndailikininkurulmasdr
ve insann haytn bu sonsuzlukla birletirerek, ona hareketlerinde yol gs
termektir
2710
diyerek,dininhemdnyev,hemdeldktensonrakihayttaki
yerine iret eder. Bunun yannda son devir Dinler Trihi aratrmaclarndan
Chevalierdini;insanlaYcekudretarasndayaanm,dnlmbiriliki
lersistemi
2711
eklindetrifederek,dikkatiinsanyaratcilikisineeker.
slmlimlerinindintriflerindeiseKur'nKermvehadslerinesasalnd
hemengzearpar.Tbiricizse,slmlimlerinindintriflerininvahyoldu
unu, baka bir deyile biraz daha resm olduunu syleyebiliriz. nl slm
bilginiSeyyiderfelCrcnisemehureseriTrftnda,dinkelimesininAl
lah Telya,millet kelimesinin peygambere ve mezhep kelimesinin de mte
hide nisbet edildiini hatrlattktan sonra, dini; akl shiplerini peygamberle
ringetirdiklerinikablearanilhbirknun
2712
eklindetrifeder.Aslnda
zerindedurulmasgerekenhusus,dinintrifindenziydemuhtevsolmaldr.
nkbirfenomeni,vkaydinyapanonununsurlardr.DolaysylaDinBilim
leriaratrmaclarnagre,birolguyudinyapanhususlararasndaunlarsra
lanabilir:
1nsanstycevarlklarainanma,
2Kutsalkabuledilenmaddvemneviunsurlar,
3bdet,yinvetrenler,
4lh bir kaynaa dayandrlan kutsal kitaplar/metinler, ifh gelenekler,
ahlkknunlar,
5Kutsal varlklarla ilgili duygular (sevgi, korku, gven, gnahkrlk, sevap
kazanmav.b.),
6nsanstileirtibat(vahiy,ilham,peygamber,dua,kef,kermet,v.b.).
Bugn yeryzndeki dinlere baktmzda bu unsurlar ana balk altnda
toplamakdammkndr:
1nanesaslar(tikat),
2bdetvemumelt(amel),
3Ahlk.
Elmall, bunlara srasyla; tikdiyt, ameliyt ve vicdniyt, der.
2713
Hemen
hemen,yeryzndekibtndinlerbuunsurubnyesindeihtiveder.uda
varki,birdininortodoks(tam,doru,salam)olabilmesiiin,evvel,tammen
yeterli ve mnsip bir mutlak gretisini (doktrin) temel almaldr. kinci ola
rak, bu retiye denk olan ve hem kavram, hem de gereklik olarak kendinde
kutsall barndran bir mneviyta teorik ve pratik ynlerden ship olmal

2710
Tolstoy,LeoNikolayevi,DinNedir?trc.:Muratiftkaya,_stanbul,1993,s.98.
2711
Chevalier,Jean,DinFenomenitrc.:MehmetAydn,(DinFenomeniierisinde),Konya,
1993,s.21.
2712
ElCrcn, esSeyyid esSerf, etTarft, tah.: Abdlmnm elHfen, Khire, ts., s.
117118.
2713
Yazr,ElmallHamdi,HakDniKurnDili,stanbul,1982,VI/XII.

dr.
2714
slm Dininde dn hayat aamal olarak belirlenmi ve bu durum

Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin lisnyla slmmnihsn lsy
le
2715
aklanmtr.
DinkelimesiKur'nKermdedoksanikiyerdegeervebalca;zl,ynet
me/ynetilme,itat,hkm,tapnma(ibdet),tevhd,slm(teslmiyet),erat,
hudd,det,cez,hesap,milletgibianlamlaragelir.Anlambirliindenhareket
edenmslmanmelliflerisebunlardrtgrupaltndatoplamlardr:
1Cez,mkft,hkm,hesap,
2stngelme,hkimolma,zelilklma,zorlama,
3tat,teslmiyet,hizmet,ibdet,
4det,yol,knun,erat,millet,mezhep.
(Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin grleri vahdeti vcud sistemi

ierisinde olduu iin Muhyiddin ibnl Arab kaddesellh srrahulazizin din
kelimesineverdiimanalarileaklkgetirmekuygunolmutur.)
bnlArbidinkelimesineszlkasndandrtanlamyklemektedir:
1Cez(karlkverme),
2nkyd(ballk,itat),
3det(gelenek,geridnme),
4Din,cehletinzdddr.
bnlArabkaddesellhsrrahulazizdinistlhanlamdaikiksmaayrr:
1Allahkatndakidin,
2Halkkatndakidin.
1Allahkatndakidin:bnArab,dininbuanlamndadayukardageenAl
lah katnda din slmdr
2716
yetini delil getirir. Ona gre gerek din, ya da
baka bir ifdeyle, dinin gerei Allah Tel katndaki bu dindir. Bu, Allah Te
lnn setii, kendisine en yksek rtbeyi verdii ve erat olarak belirleyerek,

2714
Schuon,Frithjof,slmveEzelHikmet,trc.:SehbeddinYaln,_stanbul,1998,s.25.
2715
Mehur Cibrl Hadsini kasdediyoruz. Buna gre, bir defsnda Cebrl aleyhisselm
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin meclisine gelerek mmeti bilgilendirmek mak
sadylasorusordu:
YRaslallah,slmnedir?Raslllahsallallhaleyhivesellem
slm be ey zerine kurulmutur:Allah Tely ehdet etmek, namaz klmak, oru
tutmak,zektvermekvehaccagitmek.
YRaslullah,mnnedir?
mnAllahTelya,hirete,meleklere,kitaplara,rasllerevekadereinanmaktr.
YRaslallah,ihsnnedir?
hsan Allah Tely gryormusun gibi ona kulluk etmendir. Zr her ne kadar sen
onugrmesendeosenigrmektedir.(Buhr,mn/37,LokmnSresiTefsri/2;Mslim,
mn/5,7.)
2716
limrn,19

rasller vstasyla insanlara ilettii dindir. Allah Tel katndaki bu ilh erat
aslnda tektir, tek dindir. Fakat her rasln zamnna gre deiik sretlerde
zuhur etmitir. Dolaysyla eratlerin tamm tek olan ilh eratin
sretlerindenbakabireydeildir.Hz.demaleyhisselmilebalayanbuzu
hur, Htemlenbiy ile tamamlanm ve son bulmutur. Yni, Hakkn btn
nebilere ve onlarn da mmetlerine bildirdikleri din, slm dinidir ki, bu dinin
z teslmiyettir, inkyddr. Teslmiyet ve inkyd ise btn olarak dncede,
zhir olarak da fiillerde ortaya kar. u da var ki, bu ilh eratin farkl ekil
lerde zuhrunda, o eratin hitap ettii toplumun seviyesi en nemli rol oy
namtr. Zira dinin ou halkn anlayna, seviyesine gre gelmitir.
2717
Bu din
iin Allah Telnn dini hlis din Nebnin dini gibi isimler de veren
bnlArabninbuilhdin,yniHz.Raslllahsallallhaleyhivesellemtara
fndansonkeztebliedilenslmhakkndaki,yukardakigenellemeninyannda,
uygulamaya dnk, teferrutta kalan dncelerine de elFtht'l
Mekkiyyede rastlanlr. Her eyden nce din kemle ermitir. Ona herhangi
bir ey ilve etmek doru olmad gibi, ondan bir ey eksiltmekte doru
degildir.
2718
tebunoktadabnArabninmukallitlimlerdenbirhayliserzenitebulun
duu dikkati eker. Allah Tel, mslman mkellefin zerinden zorluu kal
drm ve ona gcnn yettii kadaryla takv shibi olmasn buyurmutur.
Mukallitlimlervezamnefakhleridinde,insanlariinoldukazorlatrcyo
rumlarda bulunmular ve hkmler vermilerdir. Bu ise dine bir eyler ilve
etmektenbakabireydeildir.
AllahTelnndinindebirbakadikkatedilmesigerekenhususda,onuyo
rumlamada, onu anlamaya almada ahs grten, dnceden ziyde, Hz.
Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin uygulamasnn esas alnmasdr. Zr
eratteaslolanHz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminuygulamasdr.
Baka bir ifdeyle dinde rey (ahs gr) deil, nakil esastr. Hz. Ali
kerremellhvecheninifdesiyle:
Dinreyileolsayd,meshinaltnmeshetmek,stnenazarandahaman
tklolurdu.
2719
HlbukiRaslullhmeshinsttarafnmeshetmitir.
Diniyaamadaennemliunsurihlstr.hlsiseniyetileilgilidir.Kul,yapaca
din faaliyetlerde her eyden nce salam ve tertemiz bir niyete, ihlsa,
sammiyete ship olmaldr. Bu dinin temelidir. Bu temele her dindr ship
olamaz.nkhlis,srfAllahiinolandiniancak,Mftlersanafetvaver
seler de, sen kalbine sor
2720
hadsi erfinin srrna vkf olabilen, murkabe

2717
bnlArab,elFtht'lMekkiyye,(tahkik),II/95.
2718
bnlArab,elFtht'lMekkiyye(tahkik),V/419.
2719
EbDvd,Tahret/63.
2720
Raslllahsallallhaleyhivesellemkendisinesalihamellerinveerrinaslolaniyilik
vektlsoranbirisinebucevabverir;
Heysemiricalininsikaolduunusylemitir.Bkz.Heysemi.I/175.176:bn.Hanbel,IV/194;

makmna ulam kimseler yaayabilir. Bu kiilerin kayna, onlara Hakk tara
fndan gelen nr mahzdr. Kald ki, her dinde iyi vey kt bir mreket,
ynikulileRabbiarasndabirilikiszkonusudur.HlisdinAllahiindirsz
isesdecevesdecememduhbirilikiyiifdeeder.
2721
nsan,Rabbiilebuor
taklniyiyndegelitirmelivekazanlkmayaalmaldr.Aksihaldebuor
taklktanzararldakabilir.Hlisdin,ancakkulRabbiileilikisinigzelbirsevi
yedetutabildiizamangerekleir.
2Halk katndaki din: Aslnda bu din deildir; herhangi bir rasl vstasyla
bildirilmediihalde,fetret(nebiolmad)devirlerindehalknkendikendineor
tayakoyduu,hlisniyetlerleyerinegetirmeyealtveilheratede
Uygun olan, ters dmeyen rf uygulamalardan oluan ibdet ve inan e
killeridir. bnl Arab bunlara hikmetli nmslar (Ennevmsl
Hikemiyye)
2722
adn verir ve ilh hkmlere uygun olduu mddete Allah
Telnnbunlarakendikatndakieratgibitibaredeceini,onlarmakbulsa
yacansyler.
2723
DininBtnAnlam
bnl Arabye gre yukarda din hakknda sylenenlerin tamm konunun
zhirlisanlaifdesidir.Oysadininbirdebtnanlam,srrvardr.O,dinkav
ramnn yukardaki anlamlarndan hareketle meseleyi varlk/vcda getirir.
Zronagrehermeselenintemelindevezmndevcduanlamakesastr.
Onu anlamadan hibir eyi anlamak mmkn grnmemektedir. Hakkati bul
maya alan bir dnr, btn fenomenlere bu adan yaklamak ve varla
kll bir bakla bakmak zorundadr. Dinin btn anlamn o u cmleleriyle
ifdeeder:
O(dinincezvekarlkanlam)Hakknvcdununaynasndabirtecelldir.
Haktanmmknvarlklarzerinednen(yansmalar,tecelller)ancakomm
knlerinkendiztlarndanHakkakendihallerinde verdikleri(bilgilerdir).Onla
rn her hallerinde bir sreti vardr. Sretler ise hallerinin deiikliine gre de
iir.Dolaysylatecelldehlegredeiir.Kuldameydnageleneser/tesirde
olupbitenegrefarkllkgsterir.Onahayrverenondan(nefsinden)bakas
olmad gibi, ona hayrn zddn veren de ondan bakas deildir. Bilakis, ken
disini nmetlendiren de, kendisine azap eden de odur. Bu sebeple, insan kt
leyeceksedekendinefsiniktlemeli;veceksedekendinefsinivmelidir.On
lar bilmesinde Allah Tel iin yeterli huccet mevcuttur.
2724
Zr ilim
mlmatbidir.
2725

EbuNuaym.Hilye.VIII/172
2721
bnlArab,elFtht'lMekkiyye(tahkik),IV/80.
2722
BuibreyiDvdKayserhikmetvemrifetgerektirenerkurallarseklindeak
lar.(Kayser,a.g.e.,I/443.
2723
bnlArab,Fussu'lhikem,s.9495.
2724
Enm,149.
2725

Bucmleleriledinarasndakialkaytesbitilkbaktazorgrnebilir.Oysa
dinincezvekarlkanlamileHakknsfatlarndanbirisiolanDeyynsfat
arasndayaknilikivardr.AynzamandaDeyynsfatkuliindemtedey
yin, dindar anlamnda kullanlmas mmkn olan bir sfattr. yle ki: Hakk,
isimleriyleaynsbite
2726
aynalarndazuhureder.Bunagrebunlarbirbirle
rinin aynasdr. Cez ise Hakkn tecellsinden ibrettir. Hakkn kulu inkyd ile
mkellefklmasveonunamellerinekarlkvermesi,kulunaynnngereidir.
Hakk onlara aynlarna gre teklifte bulunur ve hallerine gre de onlara cez
(karlk) verir. Mmkn varlklara Hakktan dnen, tecell eden ey, ancak on
larnztlarnnhalleriningerektirdiidir.Hallerisesretlerigibimuhteliftir.Do
laysyla,ilhtecelllerde,tecelledilenvarlnhallerinegremuhtelifolur.
te, Allah Tel varlklar olduklar gibi bilir ve onlara gerektii ekilde tecell
eder. O halde kulun amelleri iin Hakktan ald karlk, ayn sbitesinin
Hakknvcdununaynasnda,Deyynismindenzhirolanbirtecelldir.Bu
nuuekildederneklendirebiliriz:
Mesel, mtedeyyin bir kula Hakkn inkyd, onun, yaratlna uygun ola
rak Hakktan talep ettii Deyyn isminin ona tecellisinden baka bir ey de
ildir. Yni, mtedeyyin kulun ayn sbitesinde mtedeyyinlik vardr. O, bu
istidd ezelsi mcebince Hakktan dindar olmay talep eder. Hakk da, bu ta
lebini onun ayn sbitesinden bilir ve o kula Deyyn ismi ile tecell eder.
Mtedeyyin kul bu tecellnin geregi olarak, gzel amellerde bulunur. Sonuta,
Hakk o kula amellerinin karln gzel bir ekilde verir, gzel bir ekilde ona
tecelleder.
2727
BtnbunlariseHakkn,ilmiezelsiilemmknlerhakkndakibilgisinion
lardan,varlklardanalmasdemektir.Bakabirdeyile,Hakknvarlklarhakkn
dakibilgisi,varlklarn,aynsbitelerininhallerindenHakkaverdikleribilgiye
dayanr.Onlar,Hakknvcdununaynasndaobilgilerletecelleder.Hakkda
hi,onlarayineonlardanaldbilginingereincetecellettiiiin,ovarlklarbu
defaHakkntecelgh,Hakknaynasolurlar.Buradadet,biriHakka,dieri
devarlklara(halk)itolmakzereikivcuttan(varlk)bahsediliyormuintib
uyanabilir. Oysa bu vahdeti vcda ters bir durumdur. Zr Hakkn
vcdundan baka bir vcut kabul etmek, bu dnceye gre irktir. Aslnda
yukardaki ifdelerde de iki varlk szkonusu deildir. Bu da, bu meselede
btnlisnylaifdeedilmesigerekenikincibirsrdr.BuikincisrrbnlAra
b, mmknlerin asllarnn yokluk olduunu belirterek aklar. Ona gre,
mmkn varlklarn zerinde sbit olduu asllar demden (yokluk)
ibrettir.Hakknvcdundan(varlndan)bakabirvcdyoktur.Mmkn

2726
Ayn sbite tbiri kaynak, z anlamna gelen ayn ile sbit kelimelerinden mrek
kepolupilkdefabnlArabtarafndankullanlmtr.Vahdetivcderbbnagrevarlk
zuhr(ortaya ks) nazariyesi ile zah edilir. Zuhr nazariyesine gre lem esitli merte
belerdengeerekvarolmutur.
2727
Konuk,A.Avni,Fussu'lhikemTercmeveSerhi,haz.:MustafaTahralSelukEraydn,
stanbul,19891992.II/186.

varlklarn nefislerinde/benliklerinde ve aynlarnda (ayn sbitelerinde)
shipolduklarhallerinsretlerinebrnenHaktr.uhalde,zevkalannda,
acduyanndakimvehallerdenherbirhlitkipedeninneolduunuanlam
oldun. Ukbet ve kb denmesinin sebebi budur. Bu hayrda da erde de ge
erlidir. u kadar var ki, gelenekte hayr ilerde sevap, er ilerde de kb
(cez)kavramlarkullanlmtr.
2728
Grld gibi, bnl Arab, din meselesinin hakkatini Hakkn

vcdundan baka bir vcdun olmad netcesine balad. Aslnda bu slp
bnl Arabnin genel slbudur. O her meseleyi, her konuyu varln birlii
daha doru bir ifdeyle, Hakkn hricinde hibir varln olmad, onun
hricindeki varlklarn varlklarnn izf olduu, onlarn sretlerinin glge sret
olduu, onlarn aslnda yokluk zerine var olduklar noktasna balar. Kulun
vcdu, Hakkn, kulun ayn sbitesinden ald bilgiye gre ortaya kan v
cuttanbakasdeildir.
2729
Burada yine ince bir husus dikkatimizi ekmektedir: Mmkn varlklar ile
Hakkarasndakibalant.Mmknlerancak,Hakkonlardatecellettiisretve
srecevardr.Hakkisebtnisimvesfatlarylammknlerde tecelleder.Bu
incehussu, varlnnekadarHakk,Hakkndanekadarvarlkolduunuanla
madanemlibirunsurolarakgrlmektedir.
bnlArablezzetalannda,elemduyanndaHakolduunairetetmek
tedir. Oysa lezzet almak ve elem duymak beer sfatlardandr. Daha dorusu
bunlarkevninsfatlarndandr.BunlarnHakkaisndiseikiyollaolur:
1Hakkntenezzl(varlklarseviyesineinme)makmndakevnsfatlarlas
fatlanmas,
2KevninsfatlarnnHakkarucuile.
u da var ki, Hakkn Ehadiyyet (birteklik) mertebesinde her ey
mstehlektir.Bumertebedehibirhritevarlkszkonusudegildir.bnlAra
byegrevcdunbusrr,kadersrrnndazerindebirsrdr.nkbusr
dan ancak Ehadiyyet lisnyla bahsedilebilir. O lisan ise kesretin ve dier li
sanlarn hepsinin zerindedir.
2730
Dolaysyla, Dvd Kayser, bnl Arabnin
grlerinianlamakiin,okyksekseviyedenbirhal,makamvednceyap
snashipolmakgerektiinivurgulamaktadr.]
2731

2728
2729
ElKn,SerhuFuss,s.174.
2730
Dvd Kayser, Matlau husslkelim f man Fuss'lhikem, (?), 1416, (tah. ve
ner.:Drltism).I/448.
2731
(GRER,2002)

195
7+7=14
Canyineblblolduhralpgloldu,
Gzkulakolduhepbirhernekivrololdu.
Uyandnnrakkaynadebhrak,
Heryanayaalayupaktgzmseloldu.
Gnlolbahredalddilimtutuldukald,
Girdimannzikrineazlarmdiloldu.
Ferhadbugnbenoldumvarlkdandeldim,
irinimevarmayahercnibimyololdu.
Geakilekaradanhalkbrakaradan,
Niyzdnburadandurmasanageloldu.
Canyineblblolduhralpgloldu,
Canyineblbloldudikenalpgloldu,
Uyandnnrakkaynadebhrak,
Heryanayaalayupaktgzmseloldu.
Uyandiinakateiaknderyaskaynad,
Heryanayaalaypaktgzmseloldu.
Gnlolbahredalddilimtutuldukald,
Gnloderyayadalddilimtutuldukald,
irinimevarmayahercnibimyololdu.
irinimevarmayahertarafmyololdu.
Bu beyit ahkm iermektedir. Ferhad bugn ben oldum demeleri, ak

hakikidebirtaneolduklar;Varlkdandeldimbuyurmalar,mahvivucudettik
leri, nefs ile mcahedede galebelerine; irin'ime varmaga demeleri, canani
hakikiilevuslatne'elerininzuhuruna;Hercanmyololdubuyurmalar,Netara
fa ynelirseniz, Allah Tel'nn vechi oradadr. (Bakara,115) srrnn zuhuruna
iarettir.
2732

2732
(MEN,2002),s.42

Ferhadileirin
KonusunurankaynaklHsrevirinyksndenalanhalkyks.Anadolu,
Balkanlar,ran,ErmenistanveAzerbaycan'danTrkistan'akadaryaylmtr.
yknn konusu Horasan diyarndaki Erzen kentinin kadn hkmdar
Mehmene Bnu'nun kardei irin ile nakka Behzad' n olu Ferhad'n akdr.
Anadolu'da, 19. yzyl ortalarndan balayarak ta bask rnekleri de grlen bir
eidine gre, Mehmene Bnu kardei irin iin bir kk yaptrmtr. Bu kk
sslemeye gelen Ferhad irin'i grr. Birbirine k olan genleri Mehmene Bnu
engeller. Ferhad, irin'e kavumak iin bir da delerek ardndaki suyu kkn ya
knlarnaaktrsada,ikigenkavuamaz.Ferhadzindanaatlr.AmaAmasyakenti
hkmdar Hrmz ah onu kurtarr ve hizmetine alr. Sonra irin'i Ferhad iin
Mehmene Bnu' dan isterse de reddedilir, bunun zerine iki hkmdar arasnda
savakar.SavasrasndaHrmzah'noluHsrevdeirin'ekolur.Sonun
daMehmeneBnuyeniliphereyibrakarakkaarveirinHrmzah'nsarayna
gtrlr.Olununirin'ekolduunurenenHrmzah,Ferhad'agbiri
buyurarak iki sevgilinin evlenmesini engellemek ister. Ferhad 40 gn ierisinde
bykbirdadelereksuyukenteaktacaktr.Ferhad'nbuiibaaracananlayan
saray kadnlar, ona irin'in ld yalann sylerler. Bunun zerine Ferhad, ken
dinildrr;onubudurumdagrenirindekoynundasakladbirhanerleinti
har eder. ki sevgili yan yana gmlr. Ferhad'n zerinde bir krmz gl, irin'in
zerindebirbeyazglfidanbiter.
FerhadileirinyksKaragzoyunuolarakdailenmitir.Amabuoyunlarda
ikisevgili,balarndangeenbirokolaydansonrabirbirinekavuur.Konusudivan
edebiyatndan kaynakland iin, "hikayeci klar" tarafndan anlatlmayan, yaz
mavebasmakitaplardanokunanhalkykleriarasnagirer.Kitabnbazblmle
rindearuzlayazlmiirlerbulunmasdabunuortayakoymaktadr.
yknnbilineneneskiTrkebasks1854tarihlibirtabaskdr.Yeniharfler
le ilk basmn ise Sleyman Tevfik zzorluolu yapmtr (1930). Sonraki yllarda
pekokbasksyaplanyk,NazmHikmet'inFerhadileirin(1965)adloyununa
dakonuolmutur.
2733

2733
Anabiritannica

196
7+7=14
Gnlleridoldururerenlerinhalveti,
lleridiriltirerenlerinhalveti.
Yakayakakleder,herdikenigleder.
Hakkdanyanayoledererenlerinhalveti.
Sdkilegirenkii,huzrolurii,
Gzdenaktryaerenlerinhalveti.
Tuygururolilleritizgeirrbilleri,
Yaknederyollarerenlerinhalveti.
inebirodsalarnefsinsftnyakar,
Canngznaarerenlerinhalveti.
Senisanabildirir,alarikengldrr,
rfaniledoldururerenlerinhalveti.
Niyzsenvaryrsanmaanzhiri,
rdenierierenlerinhalveti.
Gnlleridoldururerenlerinhalveti,
lleridiriltirerenlerinhalveti.
Erenlerinhalvetignlleridoldurur,
Erenlerinhalvetilleridiriltir.
Buradahalvetten muradedilendrt duvararasndaolanhalvetdeildir.Belki

celvette halvet, yani kesrette vahdet olan Makm cem dir Erenlerin halveti
cemdir. Makm Cem hazreti s aleyhisselmn makm idi. Bu makm
shiplerilleridiriltirler.
Hakkdanyanayoledererenlerinhalveti.
ErenlerinhalvetiHakkdanyanayoleder.
Sdkilegirenkii,huzrolurii,
Gzdenaktryaerenlerinhalveti.
Sdkilegirenkii,hveinleyiolurii,
Erenlerinhalvetigzdenaktrya.
Toygururolilleritizgeirrbilleri,
Yaknederyollarerenlerinhalveti.
Duydururolilleritizgeirirtmsekleri,
erenlerinhalvetiyaknederyollar.
Evet,erenlerinhalveti,oillerden,yanierenlerinulatomanevizevkveyce

liklemlerindenhaberverir,onlarduyurur.Olemlereulamadagidilecekyolla
rnbellerinitezgeirtirvehedefeyakinlatrr:
inebirodsalarnefsinsftnyakar,
Canngznaarerenlerinhalveti.
inebiratesalarnefsinsftnyakar,
Erenlerinhalveticanngznaar.
rfaniledoldururerenlerinhalveti.
Erenlerinhalvetiirfaniledoldurur.
rdenierierenlerinhalveti.
Erenlerinhalvetiitenieri.

197
TlibiHakkndevszderddurursermyesi,
Anninhuzrolurhemnhemsyesi.
knmakyolundaderdiarttkamdm,
Artaranndembedemakrniindepyesi.
Tatnihlsaermezilmileamlile
zzetikozilletitutoldurannmyesi.
Arzvsiisterisenkmilingirkabzna,
Arukrsdengenitirbirvelninyesi.
rifingnlnbilmezkandedirhalkcihn,
OlkiAnkdryeredmezbilannsyesi.
Kimkimazagalbasarsultnnntflola,
Msryolfeyziakdesnruoldudyesi.
TlibiHakkndevszderddurursermyesi,
Anninhuzrolurhemnhemsyesi.
DevszderdHakkatlibolannsermyesidir,
Onuniinherzamanglgesidahihvezriindeolur.
Hakkntlibiolankimsenintarikeslkedeninsermyesiancakdevaszderdi
dir.nkdevaszderdekimsetlibolmaz.Ancakdevaszderdsermayesiylevus
latdevasnaeriirsekendindenistemesfatgidipmatlupyanigayeolur.Skntlar
hidyetyolunaulatrcvastalarolur.Sonundamchedepotasndayksekmer
tebedekzpaknharretiiledevameydanagelipvuslatakavuur.
knmakyolundaderdiarttkamdm,
Artaranndembedemakrniindepyesi.
knsevgiliyolundadevamlderdiarttka,
Arkadalariindezamanlamakamykselir.
Amabizimurumuzdacihdedenlerielbettekendiyollarmzlaeritirece
iz...
2734
yeticellesininesrr,hakkativeeserleriaikrolur.
Tatnihlsaermezilmileamlile
zzetikozilletitutoldurannmyesi.
Tatnihlsaermezse,ilminleamelilemezsen
Onakavumayolu,izzetibrakphorluututmaktr.

KimalakgnllolursaAllahTelonuyceltir.
2735

2734
Ankebt,69
2735
AhmedibnHanbel,111,76;Acln,KefulHaf,II,242
Arzvsiisterisenkmilingirkabzna,
Arukrsdengenitirbirvelninyesi.
Genibiryurtisterisenkmilintutuunagir,
Arvekrsdengenitirbirvelninavucu.
AbdulkdirGeylnkaddesellhsrrahlazzbuyururki;
Btndnyannavucumunortasndaolduunugrrsn
Birhardaltanesigibi;hediyehkmnebinen.
2736
EytalibiHakolanlar,gerekvellerinvehalifelerinelinialpbey'atetmek
lazmdr.Ziraveller,enbiynnvarislerivevekilleridir.
HabibiEkremsallallhaleyhivesellem,Medine'denKa'befethineslk
etdiizaman,ulufethinzahirivebtnbilinsindiyebiraadibindeonsa
habeyebey'atettirdi.Zirahakkndauyetnaziloldu:
"Y Habib'im unlar kim senden bey'at ettiler, el aldlar, tahkik bilsinler,
bendenbey'atetdiler.Ziraseninelinstndebenimkudretimelivardr."
2737
Habibi Ekrem sallallh aleyhi ve sellem, bu ayetin mansn bildirdi. Sa

habe,hamdettiler.Onlarabey'atmukabelesindecennetmutuland.Aerei
mbeereonlardr.
Sonra bu sahabeler dediler ki, "Y Resulallah, senin mbarek elinden
bey'ataermeyenlerneolacak?"
HabibiEkremsallallhaleyhivesellemonlarabuyurduki:
"Her kim halifelerimin eline yaprsa, ta dnya hir olunca, Allah Tel'nn
izniyle,benimsrrmyzndenvekmilerenlerdusylaayne'lyaknirdolup
hilafeteular.Silsilemdengelenhalifeleriminherhangibirininellerineyapan
lar benim elime yapm gibidir. Benim elime yapan Allah'n kudret eline ya
pmtr.Binelebirel,Hakk'tr."dedi.
Bu silsileden birine bey'at edip gnhlarna tevbe edip amelinde devam
bulanlarahlilecennetmutulanr.Onlar,btngnahlarndanarnrlar.
Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellem demitir ki, "Gnahndan tevbe
eden,hignahilememigibidir."
Habibi Ekrem sallallh aleyhi ve sellem "Gelin mbarek ravzamdan
bey'at edin hem halife, hem lim olun; her ne muradnz varsa hasl olsun."
demedi. Ve fakat birine zahiren ve btnen hilfet verip halife brakt. rad,
sadan saadr. zellikle imdiki zamanda mezarlardan ird umanlar, mah
rumkalrlar.Allahkorusun.
BukonuylailgiliolarakAzzPrim(Yiitba)ylebuyurmutur:
Gericaizdirmezarahemziyarethemdu
Lkkalbemraznaolmazziyretdendeva

2736
(GEYLN,2005),s.206
2737
Fetih,10

imdi anlald ki, evliyadan ve halifesinden bey'at etmek farz olmutur.
Dnyadangene bey'at edilmez.Bu, yetve hadislesabittir. HabibiEkrem
sallallhaleyhiveselleminashabna telkinetmesiylesnnetoldu.Ashb'n
dammetinetelkinetmesiyleicmammetoldu.
2738
rifingnlnbilmezkandedirhalkcihn,
OlkiAnkdryeredmezbilannsyesi.
dnyainsanrifingnlnbilmeznerdedir,
bilkionunglgesiyeredmeyenAnkdr.
Arifin kalbinin durumunu avam bilmez. Zannederler ki; msivya ilgisi vardr.
HlbukiArzmbeniiinealamaz.Semmdaalamaz.Fakatbenimminmuttaki,
temizkulumunkalbiiinealr
2739
hadsikudssigereinceHakkavaslolmutur.
Allah Telya mazhar olan kalb Allah, gklerin ve yerin nurudur...
2740
yeti
cellesiiretincesafnuroluponunyereglgesidmez.
Kimkimazagalbasarsultnnntflola,
Msryolfeyziakdesnruoldudyesi.
Kim,mazagalbasarsultnnnnocuuolursa,
KutsalfeyzinnruMsryehizmetiolur.
RaslllahsallallhaleyhiveselleminmiratakiMazagalbasar:Gzoradan
ne kayd ve ne de onu at.
2741
hali ile hallenen iin Allah Telnn kutsal feyzi
ikramolurvehizmeteder.

2738
2739
Acln,KefulHaf,11,195
2740
Nur,35
2741
Necm,17

198
5+5=10
EylesinAllhaoktahiyyt,
Anakimverdiilmigyt.
GizliSultandrsrrSubhandr,
Mridicandrhepmklat.
Kutbihalykbahrhakyk,
Ferdicmdirhepmkmat.
Noktaikbrgremezam,
Gizlidirzircmledenzt.
Kalbinikefeylemiefff,
Grnrandahepberiyyt.
Araypbulankulluunklan,
Telkininalanbulduhlt.
Eynicecanlaryannbekler,
Bulmadkderlerbundalezzt.
Neylesintalmolamazteslim,
Yanicebulsunolkemlt.
Myeninzevkinalamazolkim,
eyhiHakbilmezyokryt.
ehriElmalcandabulmal,
mmSinandrhretizt.
Hubbucnmdasrrztmda,
Savarstmdenherbeliyyt.
eyhiniHakkbileyNiyzkim,
PryzndendirHakkhidyt.
EylesinAllhaoktahiyyt,
2742
Anakimverdiilmigyt
2743
.
Allhaeylesinoktahiyyt,
Onakimverdiilmigyeleri.
Rivayetleregre,dokuzylbykilelerleslkntamamlayanMsrEfen
di'den Elmal halkna son defa vaaz ve nasihat etmesi istenir. Msr konumak
iinkrsyekar.Fakatdilitutulur,konuamaz.Sonundaeyhi,MsrEfendi,
bundanbyledurmavesusma,konudeyincedilizlr,gzelceva'zeder.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzsonradanbunuanlatrken,eyhimin
buizinvehimmetiylehlkonuur,syleriz.Bizekorkuyokturdermi.
2744
BuhadisezerineMsrnin,eyhinimethedenbuilhisiniirticalensyledii

2742
Tahiyyt:selmlar,dular,mnevhayathediyeleri.
2743
Gyt:gyeler,amalar,emeller..
2744
(brahimRAKIM,1750),v.60;Tuhfe,s.2021

derivayetedilir.
2745
Mridicandrhepmklat
2746
Mridicandrhepszleri.
Kutbihalyk
2747
bahrhakyk,
Ferdi
2748
cmdir
2749
hepmkmat.
YaratlmlarKutbu,hakikatlerderyas,
Btnmkmlartoplayanferttir.
Noktaikbrgremezam,
Gizlidirzircmledenzt.
Enbyknoktadr,krgremez,
Gizlidir,zircmledenzt.
eyh aynaya benzer. Ona ne kadar bakarsan, kendini ne kadar ona verir
senodasanaokadarbakar,kendiniokadarsanaverir.]
2750
Kalbinikef
2751
eylemiefff,
Grnrandahepberiyyt
2752
Kefedipkalbinieylemiefff,
Grnrandahepberiyyt.
Telkininalanbulduhlt.

2745
MenkabelerineGreBaziirlerininHikyesiSosyalBilimlerYl:2003Cilt:1Say:1s.3752
2746
Makalat:(Makale.C.)Makaleler.Szveyazlar.Bahisler
2747
Halayk(halik)(Halk.C.)Mahlukat.Yaratlmlar.Huylar.Tabiatlar.
2748
Ferd:Tek,bir,yekta.Ei,benzeriolmayan.
2749
Cmi: pek ok mnlar ve hakkatleri iinde toplayan, birok eyle alkal
olan,toplayanveihtiveden.
2750
2751
Keaf:Kefeden.Gizlieyleribulupmeydanakaran.Mehurbirtefsirismi.zci.
2752
Ber:f. zere, zerine, yukar mnasna (ve Arabadaki Al yerine edat istildr)
Gs,sine,bar,sadr.Fayda.Hamil.Hfz.Yan.Taraf.Nkil.Gtrc.Meyve.
Yaprak.Varak.Meme.Genkadn.Evinkaps.
Ber:(Beret. den) Kurtulmu. Temiz. Kayt ve hkm altnda olmayan. Zimmeti bulunma
yanadam.Hibirkarklk,kusurvenoksanolmayan.Hastalktanslimolan.(Bak:Ber)

Telkininalanbulduhlleri.
Hdy: Hz. eyh bana Allah Telnn: Hamd, gkleri ve yeri yaratan Al
lah'amahsustur
2753
yetinisorduvetefsirkitaplarndanbazlarngetirdi.Son
rabuyurduki:
Ey evladm bu ilimde kitap oktur. Lkin Allah Tel'nn kelmnn mns
kalbinde douncaya ve hatrnn sahifesinden okuyuncaya dek al, lim bu
ilimdir. Sen bu ilimde mmsin, bir ey bilmiyorsun. Senin ilim saydn bir ey
deildir.Sonraltfedipbuyurduki:
Ey evladm sana sylediklerimden dolay beni sorumlu tutma. Allah
Sbhaneh'nun kereminden sana (bu) mny retmesini dileriz. ayet (o
mny)okuyabilsensanayeter.
2754
Bulmadkderlerbundalezzt.
Bulmadkderlerbundalezzetleri.
Terbiyeyolundakitalebehatalarndanbirisi;makamlaraykselirken,limle
rin szbirlii ile yksekliklerini kabul ettikleri kimselerden kendini daha yksek
grmesidir.
Talebelerin makam, bu byklerin makamlarndan elbette aadr. Fakat
talebe, bazen kendini, insanlarn en stn olduklar ak olan nebilerden bile
stn grr. Onlarn nce inanm, stn iman sahibi olduunu unutur.
Rasllerin yksekliinde, evliyann stnlklerinde pheye der. Bu makam,
talebelerinayaklarnnkaydyerdir.
MuhyiddinArabkaddesellhsrrahulazizbuyurduki;
Kibirlenmek,insanlarnvecinlerinzelliklerindendir.
Bundakihikmet,insanvecinlerinyaratlHannan,LatfveRahmetsfatla
raltndaolduundankendilerindebirrahatlkhissiduymalarndankibirlenme
gafletinederler.MelekleriseMntekmveCebbarsfatlaraltndaoldukla
rndankibirlenmeyihatrlarnabilegetiremezler.
2755
Neylesintalmolamazteslim,
Yanicebulsunolkemlt.
2756
Neylesinrenmezteslimolamaz,
Yanicebulsunolkemlleri.

2753
En'm,1
2754
2755
2756
Kemalt: (Kemal. C.) Faziletler, iyilikler, mkemmellikler. Ahlk ve huy gzellikleri.
Terbiyelilik,edeblilik

Mslmanolki,selmetbulasn
2757
Mslmanolmakdemekteslimolmak
demektir.
eyhi gaml grdn zaman bile ona balan! Daima ona yap ki, seni tatl
ve olgun bir meyve gibi yetitirsin. nk senin olgunlaman ve beslenmen o
bulutunbereketindendir.
2758
Mridlerden birisi, mridinin birisine, Falan yere git diye emreder.

Mridemreuyaraksebebinisormadangider.Geceleyinkonakladyerde,ev
sahibinincariyesi(hizmetisi)yatanhazrlamayagelirken,cariyeninelinden
tutup, peyim diye dnrken, iinde bulunduu odann duvar atlar ve
mridineligrnr. Mridkorkarakkendindengeipbaylr.Criyedahika
pgider.Mriddnnce,eyhiona:
teemrinimtisaliseninimtisalingibiolsun.eyhdemridinharamdan
muhafazas, benim muhafaza ettiim gibi olsun! nk sen hi bir ey sor
madan emre imtisal ederek gittin. Senin grdn gibi ben de seni haram
danmuhafazaettim.
2759
Myeninzevkinalamazolkim,
eyhiHakbilmezyokryt.
ukimseznnzevkinialamaz,
eyhiHakbilmezryetiyok.
Myeninzevkidemekaslbilmekdemektir.
Tuz yemeklere tat ve lezzet verir. Bu yzden Arapa milh (tuz), melih,
melhat (gzel, gzellik, holuk); Farsa nemek (tuz), nemeki, nemekn (tat,
tuz, lezzet, sevimli) anlamlarnda kullanlr. Azer Trkesinde ho sohbet, se
vimliinsanatuzlukiidenir.
2760
Tuzgrnteacgibiolsaonsuzyemektadbulamaz.Bunedenleinsankmil
lerinacynlerivardr.Fakatonlarszlemhibirekildeneelemez.
Mrid baba hkmnde olduundan itaat etmek gerekir. Raslllah sallallh
aleyhivesellembuyurduki;
Babayaitaat,Allahaitaat;Babayaisyan,AllahTelyaisyandr.
2761
eyhi inkr eden, gerekte eyhi inkr etmemitir; eyh onu inkr etmitir;

2757
Buhr,Bedlhalk,6;Mslim,Cihd,74;bnMce,Mukaddime,10;Ahmed,Msned,
I,263,IV,257.(UYSAL,23Bahar2007)
2758
(emsiTebriz,2007),(M.269),s.359
2759
(KARABEL),s.90
2760
(PEKTEN,1986)
2761
Suyt,CmiusSar,Beyrut,1410/1990,s.72,nu:1109;Acln,KeflHaf,I,154,
nu:396;Beyhak,uablmn,II,87,nu:1233;Heysem,MecmauzZevid,IV,63.

eyhin yanna gelmeyen de, eyhin, kendisini reddetmesi yznden gelmez.
eyh, tepeden trnaa keramettir; eyhten bir keramet grmeyen, eyhin ke
rameti olmadndan grmemi deildir; eyh, o mridi istemediinden kendi
gzelligini, kerametini ondan gizler. eyh Allah'n huylaryla huylann hk
mnce Allah Tel sfatlaryla sfatlanmtr; Gerekten de Allah Tel gzel
dir,gzelliisever.
2762
Mevlnakaddesellhsrrahulazizbuyururki;
GenvetertazetalihePradntaktm.Fakato,HalktarafndanProl
mutur, gnlerin gemesiyle deil. O yle bir Prdir ki iptidas yoktur, ezel
dir.yletekveesizinciyeeyoktur.
Eski arap esasen kuvvetlidir, hele Min lednn arab olursa... Pri bul
kibuyolculuk,Prsizpektehlikeli,pekkorkuludur,fetlerledoludur.Bildiin
vedefalarcagittiinyoldabileklavuzolmazsaarrsn.
Kendinegel!Higrmediinoyolayalnzgitme,saknyolgstericidenba
evirme!
Ey sert mizal! Prin glgesi olmazsa gulyabani sesi, seni sersemletirir,
yolunuartr.
Gulyabani, sana zarar verir, yolundan alkor. Bu yolda nice senden daha
dahikiilerkaybolupgittiler.Yolcularnyollarnardklarn,ktruhlub
lisinonlaraneleryaptnKur'anKerimdeniit!Onlaranayoldanyzbin
lerceyluzakolanyolagtrd,felaketeuratt,rplakbrakt.
2763
mmSinandrhretizt.
mmSinandrhretizt.
Hubbucnmdasrrztmda,
Savarstmdenherbeliyyt.
Sevgisicnmdasrrztmda,
Kovarstmdenbtnbelalar.
[Mridolankimse,gneebakankimseyegneinzyaverdiigibi,ken
disinebakanmritlerezyavermelidir.Omridylebiryksekhimmetesa
hiptir ki onunla nefis hastalna yakalanan mritleri hastalklarndan tabiat
illetinetutulanmridleriilletlerindenkurtarr.]
2764
[Mrid,insanlarngzlerindegizliolaneylerikudskuvvetilegrrvebi
lir.Mridlerinolgunlamasnaengelolanperdelerianlarvegiderir.]
2765

2762
(VELED),balkCVI
2763
Mesnevi.c.I.b.29402950
2764
2765

eyhiniHakkbileyNiyzkim,
PryzndendirHakkhidyt.
EyNiyzeyhiniHakkbilki,
PryzndendirHakkhidyetleri.
Gavsi a'zm Abdlkdir Geyln kaddesellh srrahulaziz zamannda,

gnhlaradevamedenbirfskadamvaridi.FakatkalbindeGavsinmuhabbeti
yeretmiti.Vefatedince,onugmdler.SuliinMnkerveNekrgeldiler.
Ona,Rabbinkimdir?Nebinkimdir?Hangidindensin?dediler.Hersullerine,
Abdlkdir'dirdiyecevabverdi.BuikisulmeleinekadirolanRabbdenhitb
gelip:
Ey Mnker ve Nekr, bu kul, fsklardan olmakla beraber, sevgili kulum
Seyyid Abdlkdir'i seviyor. Bunun iin onu mafiret eyledim ve onun mu
habbetiveonahsniitikadsebebiilekabrinigenieyledim,buyurdu.
2766
Yine Sultan Veled buyurdu ki: Bir gn babam medresede bilgiler sayordu.
(Bu arada) Gerek mrit, kendi eyhinin herkesten stn oluuna inanan kim
sedir.yleki,biradamBayezid'inmritlerindenbirine:
eyhinmibyk,yoksaEbuHanifemi?diyesordu.Mrit:
eyhimdiyecevapverdi.Sonra:
EbuBekirradiyallhanhmibyk,senineyhinmi?diyetekrarsorduO
yine
eyhimdiyecevapverdi.(Nihayet)o,birerbirerbtnsahabeyisaydktan
sonra:
Raslllahsallallhaleyhivesellemmibyk.Senineyhinmi?Oyine:
eyhimbyktr?dedi.Ensonunda
AllahTelmbyk,senineyhinmi?diyesordu.Mrit:
Ben Allah Tel'y eyhimde grdm, eyhimden baka bir ey tanmam,
heponutanrmdedi.Bakabirmrittende:
AllahTelmbyk,yoksasenineyhinmi?diyesordular,oda:
Buikibykarasndahifarkyokturdedi.Ariflerdenbiride:
Bu iki bykten daha byk biri lzmdr ki, o, bu fark ortaya koysun de
mitir.iir:
AllahTelgrnmediiiinnebileronunnaibiolmulardr.
Hayr,hayrbylededeil.
Bu naiple, naibin naipliinde bulunduu kimseyi birbirinden ayrmak irkin
eydir.
Buradaikilikyoktur.
2767
Raslllahsallallhaleyhivesellemiyaratlmlariindeenstngrmedik
ehakikatyolundabirnebzeyolalmakyoktur.ylekibazkiilerbazatahatlarda

2766
(GEYLN,1979),s.510
2767
Mesnevi,c.I,67374(YAZICI,1995),s.497

bulunsalar da hakikat cephesi Onun ismine dahi tazim etmeyi terk etmemelidir.
BelkibumisilliszleryineOnunsevdiklerinivmekkabilindendir.
356.Mesele:Sfiyyedenba'z"bizeeyhimizbyleemretti"deyued'iyeye
(dua)megulolsalaranlaranelzmolur?
Elcevap: eyhleri olan mudilli, Reslullahn (sallllhu aleyhi ve sellem)
cenbierifindentercihederlersecmlekatlolunmakvcibdir.
2768

2768
(DZDA,1972)

199
Sanakolandillerniderlerhriglmn
Cemlinseyredengzlerniderlerbaubostan.
arbakilesekrnolupherbirisimestn,
Vislinglnehayrnolanneylerglistn.
Koyanlarakluidrkiolurmukimsedenbk,
Yakpbusneikidertelerecn.
Bunrakayananlarbuharevkadalanlar,
Gzndenyailekanlarakanbulmazmsenhn.
Niyzkaldhayretteyanardilnrfirktte,
Denbudrgurbettedngneylerefgn.
Sanakolandillerniderlerhri
2769
glmn
2770
Cemlinseyredengzlerniderlerbaubostan.
Sanakolandillerneederlerhriveglmn
Cemlinseyredengzlerneederlerbavebostan.
arbakilesekrnolupherbirisimestn,
Akarbilesarhoolupherbirisimestn,
Koyanlarakluidrkiolurmukimsedensk,
Yakpbusneiki
2771
dertelerecn.
Aklveidrkikoyankimsedenolurmubk,
Yarlmbugsyakpdertelerecn.
Bunrakayananlarbuharevka
2772
dalanlar,
Gzndenyailekanlarakanbulmazmsenhn
2773
.
Buakateineyananlarevkbuharnadalanlar,
Gzndenyailekanlarakanbulmazmsenhn.

2769
Huri:Cennetkz.
2770
Glman:(Gulm. C.) By yeni bitmi genler. Cennette hizmet gren delikanllar.
Kleler,esirler
2771
ak:f. Yark, atlak, yrtma. Kl, bak gibi eylerin sesleri. Sabah vakti beyazl.
Kkpencere.Hazr.Amde.
2772
evk:okistek,iddetliarzu.Nee.Bireyibiryereeyesalamcabalama.Mem
nun.duman.(Bak:Himmet,avk)
2773
Han: f. Okuyan, okuyucu, aran manasna gelir. Mesel: Duhn : (Niyaz ve
tazarrukranebirtezelllile)duokuyan.

Niyzkaldhayretteyanardilnrfirktte,
Denbudrgurbettedngneylerefgn.
Niyzkaldhayretteyanardilfirktateinde,
Denbugurbetyurdundadnvegneylerefgn.
Bizler ruhlar leminden bu gurbet lemine kp geldik. Burada bulunurken

gurbetteyiz,Dimaaslvatanmziinhefgnederiz.
NiyziMsrkaddesellhsrrahulazz,latfolanruhynylenefsinatka
'nn tamamyla kesf cisimden ibaret, bedenle ilikisi esnasnda ou kez asl
hviyetini unutarak bedenden ibaret olduunu ileri srer. Gelmi olduu va
tandaki zelliklerini unutmu gibidir. Riyazet, zikir ve benzeri ameliyelerle be
denin hkmlerine ruhun tasarrufunu gerek anlamda temin ederek d dn
yadakivarlklarahakikatgzylebakar.
Genelanlamdaslk,tasavvufboyutuyla,lmlebitmeyen,sadecednya
hayatyla sona ermeyen ve sonsuz bir seferdir. Ancak burada bizi ilgilendiren
dnya plannda devam eden slktr. zelde tarkatlar, Allah'a gidilen genel
sreceslkadnvermilervebununmetodunukendiuygulamalarylazelle
tirmilerdir.Bunundasebebi,Allah'agidenyollarneitliliigibi,buyolday
rmenindefarklfarklolmasdr.Veinsan,sonsuzvarlkAllah'n,kendinefle
dii ilah ruhu beden kafesinde tad srece, geldii yeri zleyecek ve oraya
doruzorunlubiryolculukyapmakisteyecektir.Ezeldengelenbusafveberrak
ruh, beden kafesine girince, insan onu asl vatan olan Allah'a ulatrmak iin
arndrma faaliyetine girecektir. Bu arndrma ii Kur'n'n ifadesiyle, aala
rnenaasnadrlen
2774
,yanibedeniniineitileninsann,Engzelk
vam
2775
diyenitelenenilksaflnaulatrlmasfaaliyetidir.Slkdabufaali
yetesnasndakiyolculuun,gidiinaddr.
2776
AyrcabnlArabikaddesellhsrrahulaziz(638/1240)bukonudagusln
hikmetinibtnte'villerleuekildeizahederken:
ehvetle kan meni sebebiyle ykanmak er'an vaciptir. Bunun btn ma
nasudur;Bucnplkgurbetcnpldr.nsankullukvatanndanayrka
lncagaripolur.Zirainsannvatankulluktur.
2777

2774
Tin,5
2775
Tin,4
2776
(AKAR,1997),s.251
2777
(EKER,1998),s.228

200
Eygnlgeylegelklarngftrn,
Nicedirgrdostileynklarnbazrn.
Dostbelssehminerynedpsinelerin,
Sonraolyrelerinistedilerdermnn.
Derdini,dermnverptiryineolyrelerin,
Anninarttrrklarnefgnn.
Akoduyleyakupturcismucnnanlarn,
Kledipsavurdularcmlevcdharmnn.
VaslHakkisteyencnucihnterkedip,
Akmeydnndaoldiktianndrn.
Skiibezmielestpeymnesinienleri,
GrkinicekefederlersrrHakkastrn.
BininnmenzilinKfdemdenizleyip,
EyNiyzbylebulmubulanolcnnn.
Eygnlgeylegelklarngftrn,
Nicedirgrdostileynklarnbazrn.
Eygnlkulakvergelklarnszlerine,
Nicedirgrdostileynklarnpazrn.
Dostbelssehminerynedpsinelerin,
Sonraolyrelerinistedilerdermnn.
Dostbelsdehetinegsleriniplakedip,
Sonraoyrelerindermnnistediler.
Derderzaolmakvekurtulmaytalepetmekvefalolmaktr.nkifatalep
etmektesevgiliyiyceltmektir.
Derdini,dermnverptiryineolyrelerin,
Anninarttrrklarnefgnn.
Derdini,dermnveriptiryineoyrelerin,
Onuninklarnferyatlarnarttrr.
Derdin derman olmas insann yaratlnda bulunan hzn czndendendir.

nksreklisevineninsandahuzur birzamanskntverir.Dertvegamninsana
saladkuvvetsevintenokfazladrvegereklidir.Terbiyedeesasolangmnvar
oluundakiesrardr.Herdertaslndayenilenmedenbakabireydedeildir.
Akoduyleyakupturcismucnnanlarn,
Kledipsavurdularcmlevcdharmnn.
2778

2778
Harm: Muhkem etmek, salamlatrmak. Davara yk vurmak. inde abuk abuk

Akateiyleyakptrcismvecnnonlarn,
Kledipsavurdularbtnvcutharmnn.
VaslHakkisteyencnucihnterkedip,
Akmeydnndaoldiktianndrn.
VaslHakkisteyencnvecihnterkedip,
AkmeydnndaHakkonundraacnodikti.
Skii
2779
bezmielestpeymnesinienleri,
GrkinicekefederlersrrHakkastrn.
ElestmeclisininSkisininbykkadehiniienler,
GrkinicekefederlerHakksrrnnyazlarn.
Ski,Raslllahsallallhaleyhivesellemdir.Elestmeclisindeinsanlaronaya
knlklarileAllahTelybilmedederecelerekavutular.
BininnmenzilinKfdemdenizleyip,
NinsznmenzilinidemKfndanizleyip,

olmak.Uduletmek.Katetmek.
2779
Saki:(Saky.dan)Sulayan,ieceksuveren,sucu.Kadehsunan.kisunan.SAK:Kra
,ebnem,i.

201
Dilbergamzenokuiimdolukaneyledi,
olsiyahzlfnteliaklmperineyledi.
Herkiminehrineuradysaaknaskeri,
Hepimrtnannbirdemdevirneyledi.
Trltrlfitnelersandanolduikr,
Halklemsandlarkimaneytneyledi.
Hatthlinikiblmbucihnnhalkn,
Birinikfir,biriniehlimneyledi.
Gizlisrrndanhaberverdikeukndili,
bidvezhidlerinaklnhayrneyledi.
Grnegayrettirkisrrvahdetiseyretmee,
Cemutafsliogayretkulusultneyledi.
Cmleesmvesftndrgrnengayriyok,
Herbiribirvechilehbztnilneyledi.
Kudretininsanmazharkldiinztna,
YznnnaknhepytKurneyledi.
rttbubzrkesretgzlerinhalknveli,
rifolancmleyzdenseniseyrneyledi.
Bunehikmetbunekudret,bunesanatrgrn,
Zerreyikevn,katreyideryyummneyledi.
Kimkibusrdanhaberdrolduriftenolur,
Kurtuluphayvnadndankendininsneyledi.
LalicnnolaldaneyNiyzmerebin,
Szlerinukiindebhayvneyledi.
Dilbergamzenokuiimdolukaneyledi,
olsiyahzlfnteliaklmperineyledi.
EyDilberszgnbakokuniimidolukaneyledi,
usiyahzlfnteliaklmperineyledi.
Bak tasavvufta kesrettir. Beyitte oka benzetilmi. Hkmi Kaza, tri

Kaz'dr. Kaz'nn oku amadan hedefini bulur. Bak ok ve kltr ve ldr
cdr, iltifat ise ldrmesidir. Umutsuz, ac eken hastay ldrmek ona iyilik
etmektir.
Sevgilinin gz katil ve cellttr. k korku ve heyecanndan cellt bir an
ncebamkessindekurtulaymder.nsuusevgiliyetutkunluudur.Bu
nu sevgiliye syleyemez, karlk gremeyecei korkusuyla sr olarak saklar.
nksevgililerdaimabirumursamazlk,tegafliindedirler.
2780

2780
(PEKTEN,1986)

Herkiminehrineuradysaaknaskeri,
Hepimrtnannbirdemdevirneyledi.
Aknaskerikiminehrineuradysa,
Onunhepimryerlerinibirandaharapeyledi.
ehir,vcuddemektir.Karasevdavcudusardmbtnazalarbirbiriflaseder
sonuta ya lm veya vuslat olur. klar genellikle vuslat penceresinde hep l
mgrdler.Bahsettiimizlmizafidir.lmedenncelnzsrraakar.
Halklemsandlarkimaneytneyledi.
leminhalksandlarkionueytneyledi.
Hatt
2781
hlinikiblmbucihnnhalkn,
Birinikfir,biriniehlimneyledi.
Hlinizgisiikiyeblmbucihnnhalkn,
Birinikfir,biriniimanehlieyledi.
Gizlisrrndanhaberverdikeukndili,
Gizlisrrndanhaberverdikeklarndili,
Grnegayrettirkisrrvahdetiseyretmee,
Cemutafsliogayretkulusultneyledi.
Grnegayrettirkivahdetsrrnseyretmee,
Ogayretincemvetafslikulvesultneyledi.
Cmleesmvesftndrgrnengayriyok,
Herbiribirvechile
2782
hbztnilneyledi.
Esmvesftndrbtngrnenbakayok,
Herbiribirekildehoztnilneyledi.
Kudretininsanmazhar
2783
kldiinztna,

2781
Hatt:Snr.izgi.Hudud.Yaz.Elyazs.Nme.Mektup.Genlerdeyenikanbyk
veyasakal.izgigibiuzananbelirsizhafifyol.Denizyals.Gemilerinharekettekiistika
meti.Parmanonikidebiriolanbirl.Ferman,buyruk.Padiahemri.Geo:Sadece
uzunluuolan.Bireyiyukardanaayaindirmek.Ucuzlatmak.Cilvurmak.Brakmak;
yan;izgi.
2782
Vehile: vech kelimesiyle ile balacndan meydana gelen bu kelime, ekilde, ba
kmdan,tarzilegibimnlaragelir
2783
Mazhar:sahipolma,nilolma,ereflenme,kavuma,ortayakmavegrnmeyeri.

YznnnaknhepytKurneyledi.
nsanaztnakavuabilmekudretiniverdiiniin,
YznnnaknhepKurnayetlerieyledi.

Ben,benimdeRabbim,sizindeRabbinizolanAllah'adayandm.nky
ryenhibirvarlkyokturki,O,onunperemindentutmuolmasn.phesiz
Rabbimdosdoruyoldadr.
2784

rttbubzrkesretgzlerinhalknveli,
rifolancmleyzdenseniseyrneyledi.
Veli,buoklukpazarrtthalkngzlerini
rifolanbtnyzdenseniseyrneyledi.
Zerreyikevn,katreyideryyummneyledi.
Zerreyikinat,katreyiokyanusdenizeyledi.
Kimkibusrdanhaberdrolduriftenolur,
Kurtuluphayvnadndankendininsneyledi.
Kimkibusrdanhaberdrolduriftirz,
Kurtuluphayvnadndankendiniinsneyledi.
Lali
2785
cnnolaldaneyNiyzmerebin,
Szlerinukiindebhayvneyledi.
EyNiyzmerebincnndudaolaldan,
Szlerinklariindelmszlksuyueyledi.

2784
Hud,56
2785
Lal:Krmz.Alrenk.Dudak.Krmzvekymetlibirssta.

202
5+5=10
nsanagnlmmbteldt,
Derdgambanaindt.
Zhdtakvyayridimevvel,
Aklabendenhepcddt.
Vizedergelakterkeyle,
Nideyimsabrmbvefdt.
Niceterketsinakolk,
Anakarsenmehlikdt.
Vechinigrsemdalraklm,
Zlfnonanmukteddt.
Kimsenibuldukendiyokoldu,
Vaslnaeydostcanbahdt.
Aka,ukndvetetmisin,
Cankulanaolsaddt.
BuNiyzninhivcdunda,
Zerrekomadhepbekdt.
nsanagnlmmbtel
2786
dt,
Derdgambanain
2787
dt.
nksanagnlmderdinedt,
Derdvegambanatandkgeldi.
Zhdtakvyayridimevvel,
Aklabendenhepcddt.
Zhdvetakvyayridimevvel,
Aklabendenhepayrdt.
Vizedergelakterkeyle,
Nideyimsabrmbvefdt.
Vizderkigelakterkeyle,
Nideyimsabrmvefszdt.
Niceterketsinakolk,
Anakarsenmehlikdt.
Niceterketsinakuk,
Onakarsenayyzldt.

2786
Mbtel:Dertli.Hasta.Baskntl.Rahatsz.Bell.Dkn.Tutkun.Tutulmu.
2787
ina:f.Mlumatl,haberliolan.Arif.Bilgili.Mlik.Tandk.Yabancolmayan.Yzc.

Zlfnonanmukted
2788
dt.
Zlfnonuniinimamdt.
smlerinvefiillerinolanzlfnbananderlikyapyor.Bakahibireybeniilgi
lendirmez,demektir.
Kimsenibuldukendiyokoldu,
Vaslnaeydostcanbah
2789
dt.
Senikimbuldukendiyokoldu,
Eydostvaslnacanmzbedeldt.
Aka,ukndvetetmisin,
Cankulanaolsaddt.
Aka,klarndvetetmisin,
Cankulanaosaddt.
BuNiyzninhivcdunda,
Zerrekomadhepbekdt.
BuNiyzninhivcdunda,
Zerrekomadhepbekdt.

2788
Mukteda:Kendisineuyulan.ndegiden.Mtehid.Piiv.Peiv.Namazdakendine
uyulanimam.
2789
Bah:f.Kymet.Deer.Bedel.Pah.

203
Biryzedoldugzmyzbingezerdivnesi,
Olmucemliemninayilegnpervnesi.
Kendisunardoludolupeymnelerklara,
Birkezelindennedenolurebedmestnesi.
unlarkitatmadezelbezmindeanncrasn,
Tatmayadahibundaolakehlininbignesi.
Herbirkurulfehlidhilolmazbumeclise,
Olcnakymaznicegeldesinanacannesi.
Akehliaylmazezeldentebedsarhoolur,
Pesniceaylsnkidimdevrederpeymnesi.
Birmlkemlikeylemiuknolpdih,
MlkiSleymnonlarnyanndabirvirnesi.
kicihandaMsryedevletdahiizzetyeter,
Geldikeyrinsunduugevherlerinherdnesi.
Biryzed
2790
oldugzmyzbingezerdivnesi,
Olmucemliemininayilegnpervnesi.
Gzmbiryzerastladyzbingezerdivnesivar,
Olmucemlignegibi,ayilegnpervnesi.
Kendisunardoludolupeymneler
2791
klara,
Birkezelindennedenolurebedmestnesi.
Kendisunarklaradoludolukadehler,
Elindenbirkezienolurebedsarhoolur.
unlarkitatmadezelbezmindeanncrasn,
Tatmayadahibundaolakehlininbignesi
2792
.
unlarkiezelbezmindeonunyudumunutatmad,
Obundadahitatmazsa,akehlininyabancsolur.
Herbirkurulfehlidhilolmazbumeclise,
Olcnakymaznicegeldesinanacannesi.
Herbirkurulfehlibumeclisegiremez,
OnaNnicegeldesinsevgilisiocnakymaz.
Builafszleolmadgibisevgilionudeerlidahibulmaz,demektir.

2790
Du: Urad, rastlad. f. Omuz. Ketif. Dn gece. lemi menm, rya lemi.
Mtesadifvemtelkiolan.
2791
Peymane:f.Bykkadeh.lek,kile.arapbarda.
2792
Bgne:Kaytsz.Alkasz.Aldrsz.Yabanc.Dnyailealkaykesmiolan.

Pesniceaylsnkidimdevrederpeymnesi.
Naslaylsnkidimakadehindendevamlarabsunarlar.
Kadeh aynas: arab bulan Cemin kadehidir. Sylentiye gre yedi ayr
madendenyaplmolankadehinebakarakCem,epevrebtndnyadaolup
bitenleri grrm. Cemin kadehi iirde cm cihnnm, cm gtnm,
yineilmnmekillerindegeer.
2793
Birmlkemlikeylemiuknolpdih,
MlkiSleymnonlarnyanndabirvirnesi.
Birmlkemlikeylemiklaropdih,
Sleymnmlkonlarnyanndabirvirnesidir.
Hz.MevlnahdvendigrkaddesellhsrrahulazizMesnevi'sindebuyu
rur:
stdnyaezHdgafilbden
Nkumaunokravferzendzen
Yani "Dnya seni Hak'tan gafil eden eydir yoksa esvap, ake, mal, oul ve
kzdeildir."
Mademki bunlar seni Hakk yolundan alkoyamazlar dnya olmazlar. Buna
ahit oldur ki Hz. brahim aleyhisselmn yirmibin sr koyunu vard. Cmlesi
krld,birannazarnHakktanayrmad.VeSleymanaleyhisselmntahtdev
leti vard, yine nbvvetleri bozulmad. Bir nesneki Hakkn ltfu olunca niin
yaramazolur.zellikleHakktelcennetihurilerilevegzelsaraylarvearap
lar ile ve ir nimetlerle methedip kullarna vaad etti. Niin yaramaz olsun?
Haktan gafil olmamak iin balangta slik yasaklarlar t ki Hakka vuslat bula
vegre.Ozamanyasaterkettirirler.Ovakit"advvnlekm"(sizedman)
dr,yoksa"mtukable entemtu"(lmedenncelnz.)sfatndaolupyi
nedirileler.
Bulmakistersenhaytcvidn
lmedenlmeyesyetldiril
2794
kicihandaMsryedevletdahiizzetyeter,
Geldikeyrinsunduugevherlerinherdnesi.
kicihandaMsryedevletizzetiolarakyeter,
Yringeldikesunduucevherlerinherdnesi.
Cevherlerinherdanesi,sevgilidensrekligelenfeyizlerveaknuleleridir.

2793
(PEKTEN,1986)
2794

204
Zhdnkoakadehlicannetsinseni,
Priakakulluketcnnecnetsunseni.
Birzamanblblgibiefgnnadrgklere,
olkadarklnleyikimglistnetsinseni.
runmusunbrakhretkabsndansoyun,
GiyMelmethrkasnkimolnihnetsinseni.
Yznyerlergibiayaklaraltndakokim,
Haktelbalarzresumnetsinseni.
Vermerhatnefsinedimgazyiekberet,
Kbeidilfetholupdrlemnetsinseni.
GelNiyzininelindenbirkadehneylekim,
Mahvedipnmninnbninetsinseni.
Zhdnkoakadehlicannetsinseni,
Priakakulluketcnnecnetsunseni.
Zhdnkoyakadcannehlietsinseni,
Aknstdnakulluket,cnnecnetsinseni.
Birzamanblblgibiefgnnadr
2795
gklere,
olkadarklnleyi
2796
kimglistnetsinseni.
Birzamanblblgibiefgnnykseltgklere,
ukadariniltiklkiglistnetsinseni.
runmusunbrakhretkabsndansoyun,
GiyMelmethrkasnkimolnihnetsinseni.
rvenmusunbrakhretcbbesindensoyun,
Melmethrkasngiykiolgizlietsinseni.
Melmet:Knanmlk.tabveserzenilik.Rezillikversvaylk.
MelmetliinprisaylanHamdunKassrkaddesellhsrrahulaziz,melmet
yolununneolduunusoranbrahimelKanndaHalkiinsslenmeyi,herhalve
davranta halkn rzasngzetmeyi kesinlikle terk etmen ve knayann knama
snn seni Allah yolundan alkoymamasdr.
2797
der. Buradaki halkn tavrn dik
katealmamaveknayannknamasnaaldrmamameselesi,kiininkendisidnda
olumu dindarlk llerine bir tepkidir. Yoksa onlarla ztlamak deildir. nk
birekilde;

2795
Amak:Yukarkalkmak,ykselmek,yukaryameyletmek.Buharolupyukarkalkmak,
buharlamak
2796
Nle:f.nleyen,szlayan,figneden.
2797
Slem,Risale,71

Dinde tanr rzas iin istenen ey, aslnda btn iin, topluluk iin gerek
lemektedir.
2798
Melmetninzellikleriarasndasaylan,kiininnefsiniknamas/eletirmeside
aslnda bu meseleyle ilgilidir. nk bu, herkese kendi durumuna ve konumuna
uygun birdindarlkanlayoluturmaykmllgetirmektedir.Buiidarlar
da bir yerde aramak yanl ve bounadr. Melmet ehlinin sufilerce kabul gren
ve benimsenen ou eye kar olmasnn geri plannda bu anlayn nemli bir
yerivardr.
2799
Melmet, terki ibadet, terki adab eriat terki esrar tarikat deildir. Me
lamet tesettr demektir. Cmle evliyaullah hrkai melamete brnmlerdir.
Melmi demek, ma'nai ihlasa riayet ve kaidei sdk derni iin ihfay salah ve
taat ve setri hayrat ve ibadet etmek demektir.
2800
Niyzi Msr kuddise
srruhulaziztarikanhalvetikenmeslekenMelmdir.Essenmelmetbirtarikat
deildirbirmeslekhalilvemevhibecelildir.Hertariktanzuhureder.Hertarikin
gayesi(sonu)melmettirszbunabirburhncelildir.Zirameslekbaka,tari
katbakadr.KurnKerimdehaklarndabuyrulmuturki:

2801
Ey imn edenler! Sizden her kim dininden dnerse, muhakkak Allah Tel
birkavmigetirirki,onlarsever,onlardaO'nuseverler.M'minlerekarmte
vazi olurlar, kfirlere kar da izzet sahipleri bulunurlar. Allah yolunda savaa
atlrlar ve knayann knamasndan korkmazlar. te o, Allah Tel'nn fazldr,
onudilediineverirveAllahTelvsidir,almdir.
2802
Yznyerlergibiayaklaraltndakokim,
Haktelbalarzresumnetsinseni.
Yznyerlergibiayaklaraltndakoyki,
Haktelbalarzerindegkyzetsinseni.
Vermerhatnefsinedimgazyiekberet,
Kbeidilfetholupdrlemnetsinseni.
Vermerhatnefsinedimenbyksavaet,

2798
2799
(KONUR,SayXXI,zmir2005,)
2800
(MEN,2002),s.37
2801
Mide,54
2802
(ERGNHasanCafer,Yz_K.000544297.792BelediyeYazmalarDepo),v.67

GnlKbesifetholupeminyurtetsinseni.
Amellerin en zoru kk cihaddr. nk bu cihad kffarn elinde bulunan

ruhu kurtarp Allah Tel'ya satmaktr. Cihadn en zoru ve en by nefisle
savamaktr. nk bu savata her zaman ve her an ruhu feda etmek vardr.
Nefis ba kaldrdka hemen onu ldrmek gerekir. Aksi takdirde nefis bir ej
derhaolur,ruhusrpderhalldrr.
Ama bu ii yapmak yle kolay deildir. Bu, zayflarn yapabilecei bir i de
ildir. Yakin nuriyle kuvvetlenmi, pheden ve yalandan kurtulmu olanlarn
iidir.
Lakinbununbalangc,amellerinkolayndangcnedorugidegideamel
leri dzeltmektir ta ki nefis memleketlerinin etraf eksilsin ve ruh memleketle
rinin etraf artsn. Eer salik byle yaparsa elbette Allah Tel'nn yardmyla
nihayet nefsi yener. Nitekim Cenab Hak Tel Hazretleri buyurmutur: "Gr
myorlarmkibizarzgetiripularndaneksiltiyoruz?Onlarmstngeliyor
lar?"
2803
Buayet,herikicihann,tamamenstngelmekiinilerlediklerinede
laleteder.
Fakatelbettekkmuharebedeaskerebirkumandanlazmdr.Byleoldu
una gre elbette byk muharebe olan nefis mcahedesinde de bir kuman
dana ihtiya vardr. nk nefis mcahedesi birok bakmlardan tekinden
zordur.NitekimRaslllahsallallhaleyhivesellemEfendimiz:"Kkmuha
rebeden byk muharebeye dnyoruz."
2804
buyurmulardr. Bu
mcahedenin kumandan mrid, en kuvvetli aleti (silah) de eyhin verdii
TEVHD'dir. Sonra talibin istidadna gre eyhin emrettii dier ameller gelir.
Fakat avam iin Byk Cihad, kmil, iman, riyasz, iittirmesiz, kendini beenip
kendinitemizekarmaolmadaneriatleameletmektir.Fazlasnyapmaklada
Allah Tel'ya yaklamaya devam eder. Nitekim bir Hadisi Kudsi'de Cenb
HakTelHazretleriylebuyurmutur:"Kulumbananafilelerleodereceyak
larkionuseverim.Onuseversem,onungz,kulaolurum...Kul,bununla
Allah Tel'nn nuruna nail olur. Allah Tel ile olan akibetinden piman ol
maz.Zirasevgilininyaptherey,sevgilidir.
2805
GelNiyzininelindenbirkadehneylekim,
Mahvedipnmninnbninetsinseni.
GelNiyzininelindenbirkadehiki,
Mahvedipnmveninnnianszetsinseni.

2803
Enbiya,44
2804
Kkcihattanbykcihadadnmbulunuyoruzsznekarlkbykcihadnne
olduu sorulunca; Dikkat edin o, nefis mcadelesidir buyurdu.
(Suyt. CmiusSagr.
II/253: bn. Hacer. bn. Aliyenin sz olarak rivayet ederken. Irk ve Beyhak zayf bir
senedleCabirdenrivayetetmilerdir.;bkz.Aclun.I/424.425)
2805
(ATE,1971),ELLKNCSOFRA

205
Belirmezrifinnmnin,
Deilirfn,filnibnifiln,
Yerinterkedeninyokturmekn,
Hakktehlininolmaznn.
ziyokturkiizindenbiline,
Dahitozmazkitozundanbiline,
Senansanmaszndenbiline,
Hakiktehlininolmaznin.
Nedenlivariselemdeevsf,
Sfatlanrnbilehliraf,
ndehlideilseneyleinsf,
Hakkatehlininolmaznin.
Senannsabrukrnsorarsn,
Bulamazsnovasfylayrrsn,
Bilindikimninnararsn,
KubbHakktamesturolanerler,
Sfthalkiindegrnrler,
Nedoarlaronlarnedolanurlar,
Gazabehvetikiayaktranlar,
Binipstndeseyyholducanlar
Bularlaktlararakanlar,
Nekimfktahorgrmezserif,
Vcdundadaolmazansrif,
Anniinderbunuehlimarif,
Grnsetaradanbirvasffil,
indendebiriolsamukbil,
Yaknayardmeyleolmahil,
Anuranururalatmakiin,
Yagayretgsterirdarlatmakiin,
Odaalardarlratmakiin,
Nefessizdnyadabirharfdirilmez,
Nefesdeharfeboyanrarlmaz,
ukimHakktangelircnyorulmaz,

Cihandabirgrholmazkieycn,
Bulunmayaiindeehliirfn,
Olurmevsfsfatlarileheran,
Kimidn,kimindolurlar,
Kimistd,kiminerrdolurlar,
Nicelersretcelldolurlar,
eratleolursagerolefl,
Dimeanakibugyetbedefl,
eriredetmesesendeklikbl,
Nekimmevcdolupturbucihnda,
Gerilensekamuyerliyerinde,
Bahnebulamazlarhibirinde,
Niyzyegelirhergaybuhzr,
Grnrcmlearzvecevhir,
Niniyleolurherbirizhir,
Belirmezrifinnmnin,
Deilirfn,filnibnifiln,
Belirmezrifinnmvenin,
Deilirfn,filnouufiln,
Hakikaterininbulemdebirnianolsayd,
Hatragelenbtnilhremizleretercemnolurdu.
2806
AllahTel'nnnicepejmrde,salardankveeskielbiseleriolanylekul
larvardrki;kendilerineiltifatedilmez.AllahTel'yayeminetseler,Allahonla
ryalanckarmaz.Berab.Malikonlardandr.
2807

2806
2807
TirmiziHasensahiholarakkabuletmitir.Bkz.Tirmizi,Menkb.55

NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzbirzamanoluAlielebihakknda
camikrsisindensylediiszlerdir.
RakmEfendi,eyhiMuhammedMevleviEfendi'dendinlediihadiseyiyle
anlatyor?HazretieyhMsrEfendi,dahanceoluAliEfendihakkndaher
hangibirolumsuzeysylemediihaldebirgnhankahdakrsideva'zederken
birden
Bu ana dek benim akvlimi hilafa hami etmeyp tasdik ve tahkik eyliyen
dostlarmvedervilerimbirayburiyavebiekmurmalumunuzolsunkibu
vaktedekbenimolumi'tikadeylediinizAlibenimolumdeildir.Bendende
ildir.Herkimsekibeniisterveseverbylecebilsinbugnedekayanubeyan
itmemi idim lakin vaki'ul hal bu idginde itibah itmeyesiz anlamnda szler
sylemiler.Bukonumayduyanlaracababudancelerigelencezbelikonu
malardan birini 'Havadisi rzgrdan bir kaziyyeye mebni midir' eklinde d
nrler.DahasonraMehmeddedeMsrileyalnzkaldndabukonumannan
lamnsorduundaMsr'ninverdiicevapokfarkldr.
Benim olum eyh Ali er' 'akl ve nefs'lemr hkm zre sahih salim
kurretlaynmsulbiolumdur.Lakin senin dahimalumundur, tarafhilafmz
daokeyyamdrkizorbazevihilevkeydilerineittikav'avnavemrdelerine
i'tinaidpherzamantemirisaidhusumetvesahtezeyli'advetbuzvekin
kasdintikmeytanidenmungabnmdebbirnbikeremillahitealabiz
labisilibshayatoldukanebananeevladu'yalimizezararbeyyinvekeder
zahirasna kadir olur deillerdir lakin... Fakat benim vefatmdan sonra onlara
zararvermelerindenkorktuumiinbylebireyyapponlaragelebilecektehli
keyinlemekistedimdiyeifadeediyor.
2808
Nedenlivariselemdeevsf,
Sfatlanrnbilehliraf,
2809

2808
KerimKARA,VktNiyziMsr,Ankara,1997,YksekLisansTezi,s.XXV
2809
Araf:(Arf. C.) Srt, tepe. zel manas Cennetle Cehennem aras bir yer.(Arf, herhangi
bir yksek yer demektir ki, bu mnsebetle atn yelesine, horozun ibiine arf denilmi
tir.)(Araf, mehur bir kavle gre Cennet ile Cehennem arasndaki hicabn, surun yksek
tepeleridemekolur.bniAbbastansratnerefeleridiyebirkavildemervidir.FakatHasan
BasriHazretleridemitirki,Arafmarifettendir.VemnEhliCennetileehliNrsima
larndantanmakzerebirtakmricalvardrdemektir.Kendisineburicalhasenatvesey
yiatlarmsaviolankimselerdirdenildiktedizinevurmuvebunlar,demi,Allahtealnn
ehliCennetileehliNrtanmakvebirbirindentemyizetmekzeretyinbuyurduubir
kavmdir. Vallahi bilmem belki bazs imdi beraberimizdedir. Hsl Araf zerindeki ricalin

ndehlideilseneyleinsf,
Nedenlivariselemdevasflar
BilrafehliSfatlanronu,
eyleinsfinatehlideilsen,
BeyzidiBestmkaddesellhsrrahulazizbuyururlarki
"lk zamanlarmda beni grenler bid ve zhid olurlard. Son zamanlarmda
grenler mlhid ve zndk olurlar. Evvelki hallerimde gndz orulu, geceler
namazkr idim. T vuslat lemini buluncaya kadar. Birlie yettiim zaman ise
ylededim.
"Leysefcbbetsivallahvesbhnemazaman""bdetbendenkalk
t".Grenler,"ibdetfaydaetseBeyzid'eederdi"dediler.
"Bunu syleyenler gafiller idi ki benim mertebemi bilemediler. Zndk ve
mlhidolmalarnnsebebibudur."
2810
Senannsabrukrnsorarsn,
Bilindikimninnararsn,
Senannsabrvekrnsorarsn,
Bilindikininnararsn,
Kubb
2811
Hakktamesturolanerler,
Sfthalkiindegrnrler,
Nedoarlaronlarnedolanurlar,
Hakknkubbelerindegizlenmiolanerler,
Halksftiindegrnrler,
Nedoarlaronlarnedolanrlar,
Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz ehlullah denilen mridin olmas

tefsirinde balca iki kavil vardr. Birincisi Ebu Huzeyfe ve saireden mervi olduu zere
bunlar amelde kusur etmi ve mizanda hasenat ve seyyiatlar msavi gelmi bir taifei
muvahhidindir ki Cennet ile Cehennem arasnda bir mddet kalrlar. Sonra Allah Teal
haklarnda bir hkm verir. (kincisi) Bunlar Enbiya, hed, ahyar, ulem veya rical sure
tindegrnr.Melikegibidereceleriyksekbirtakmzevattr.)(E.T.)
2810
2811
Kubab:Kubbeler;Biryeretoplanmkum.

gereken hali u ekilde akladn gryoruz. Ehlullah denilen mrid yle
olmaldr ki, mesel onun drt adet dervii olsa, ayr yerlerde ayn vakitte irti
hali dar beka etmelerine az bir vakit kala kendisinden istimdad ruhanide
olsalar o mrid bir vakitte drdnn de yan balarnda bulunup iman sela
metiilehsnihatimelerineveeytannerrindenAllah'nkudretiilemuhafaza
edip, ayrca drd ile kendisinden cenazelerine imamette bulunmalarn rica
ettiindemridolanzatnherbirinincenazelerindeimamettebulunupcema
ati mslimine cenaze namazlarm kldrmak. Yine zahirde muhal saylan amel
lerinonunyanndaokkolayamellerolmasgerekdiyevasfediyor.
2812
Bu fukaraya nindur Allah Teldan bakas onlara muttali olamaz binin

bininbilirancak.
2813
Gazabehvetikiayaktranlar,
Bularlaktlararakanlar,
Gazabehvetonlarikiayaktr,
Arakanlarbunlarlaktlar,
nsn kmil, cismn ehvetine hkim olduu gibi, aklda, nefsn ehvetine
galiptir.Bedenindebeerynyleehvetpeydaolsa,oehvetonunayanHakk
yolunda kaydramaz. nk akl da gibi sabit ve muhkem durur. ehveti aklna
karsamanpgibikalr,bedeniveaklonunicrasnameyletmez.
nsnkmil,fkeveknhslolduuvakitsabrederer.Karrndavesebatnda
sabr geveyip fkenin ve kininin hkmn icraya meyletmez. Ancak kmil olma
yaninsanlarbuikitehlikeninmadurlarolmaktadrlar.
" ehvet, topuklarmz kemiren bir fahiedir! Ve bu fahieden bir para et

esirgendiindebirpararuhiinyalvarmayokiyibecerir.'"
"Grdnz gibi sorun, cinselliin olup olmamasnda deil, baka bir eyi,
ondanokdahadeerli,sonsuzluk kadarkymetlibir eyiyoketmesinde!eh
vet,tahrikolma,tenselzevkler;bunlarnhepsikleedicidir!Ynlar,ehvetya
landanbeslenendomuzlargibibiryaamsrerler."
2814
Theophastros, gerek bir filozofa yarar biimde, genellikle yapld gibi,

hatalarsnflandrrken,arcinselistektentrilenen hatalarn,fkeylei
lenenlerdendahaciddolduunusylyor.nkfkeyeyenikdenbirinsa
nn, bir eit acyla ve bilinsiz bir yrek burkulmasyla mantktan uzaklaaca

2812
KerimKARA,VktNiyziMsr,Ankara,1997,YksekLisansTezi,s.XXVI
2813
(EEN,2006),s.71;(NiyaziMISR,1223),s.42a
2814

aktr, oysa ar cinsel istekten tr kusur iler, hazza yenik derse, daha
ar, su ilerken de daha onursuz grnr. Theophastros haklyd; hazdan
tr ilenen suun, acyla ilenen sutan daha ok knanmay gerektirdiini
sylerken bir filozofa yarar biimde konuuyordu. Sonu olarak, birinci du
rumda,suileyenncebirbakastarafndanhakszlauratlmveduyduu
acdantrfkeyekaplmtr;ikincidurumdaise,kendieilimindentrbir
hakszlkyapmayaitilmi,arzusukamlandiinyledavranmtr.
2815
Nekimfkta
2816
hor
2817
grmezserif,
Vcdundadaolmazansrif,
2818
Anniinderbunuehlimarif,
Nekimfktaaydnlkgrmezserif,
Vcdundaonuharcayandaolmaz,
Onuniinderbunumarifehli,
Bireyhiarifvemridikmileintisabedip,hemszvehemdeicraatba
kmndanonunemrineitaatedip,kendinionateslimedip,onagereklihizmeti
yaparsa, o da onu, anann ocuunu besledii gibi rhi sultannin gdas olan,
evrd,ezkr,ilimvemarifetilebeslerse,khmuhabbet,khcellile,mnev
yolculukta onu kt fiillerden vazgeirip eytann hortumundan ve iblis yzl
kimselerden muhafaza edip, ird ederek o kimseyi Allah Telnn srlarn
bilmemertebesineulatrr.
Fahri Kinat Efendimizden alnan Myei Muhammed ve nefesi Ahmedyi,
mridler, devri teslim ederek eln devam ettirmektedirler. Kyamette srafil
aleyhisselmn sra frmesiyle btn llerin tekrar dirilecei gibi, mridi
kmillerinnefesidelhkmndeolanrhisultaniyiuyandrrveonazindelik
verir.Veliyyullahn(Allahdostlarnn)nefesleri,srafilinsrugibidir.Rhisul
tanyiuyarmannbundanbakayoluyoktur.
Eyslik!
Mridnda olan rhi sultan, erkek menzilesindedir. Slikte, l hkmn
deolanrhisultan,kadnmenzilesindeolup,mriddeolannefsil,cevher
(z) menzilinde olup, o mridi kmil, nefsi l olan cevheri, slikin ya azn

2815
(MarcusAURELIUS,2006),II.Kitap,10,s.42
2816
Afak: Ufuklar. Yerle gn birletii gibi grnen uzak dire. Etraf. Cihetler. Mc:
Grvednsnrlar.(Zdd:Enfsdr.)
2817
Hor:f. Kymetsiz, ehemmiyetsiz. Adi. Gne, k, aydnlk. Yiyen, yiyici anlamnda
olup,birleikkelimeleryaplr.Mesel:Mirashor:Mirasyiyen
2818
Sarf:(C.:Sruf)Harcama,masraf,gider.Fazl.Hile.Menetme.Birkimseyiyolundan
veiindenayrpbakatarafayneltme.Farz.Gr:Birlisanmeydanagetirenkelimelerin
deimesinden,birbirindentremesindenbahsedenilimubesi.Kelimebilgisi.Kelimeekli
bilgisi.Morfoloji.Tasrifeitlerini,isimvefiilnevileriniretenilim.Parabozma.

danyadakulandanilkeylediinde,mriddelhkmndeolanrhisulta
n hmile olur. Mridin isdidadna gre, seneden on iki seneye kadar on
dan, (mnev) bir ocuk doar ki mridler buna kalp ocuu (Veledi Kalp)
derler.Okalpocuuda,yaerkek,yadadiiolabilir.
Eer, doan ocuk erkek olursa, o mrid ilerde eyhi arif ve mridi k
mil olup irad sahibi olur. Yani, bakalarn da irad eder. Zra ehli tarik ara
sndailmilednveilmibtndedikleriey,kalpocuununilmivekel
mdr (konumasdr). Ve meyihin kalbinden doan tulat mezkrtn eser
leridir. O (mnevi) kalp ocuunun erkek olarak domas, mridin istidd ve
mridinhimmetiyleolur.
Eer kalp ocuu, kz olursa, o kimsenin ancak kendisi irada kadr olup,
bakasnniradnakadrolamaz.Vebakakimselerdeondanfeyizalamaz.
Meyihindeolurolmazkimseyebeytvermesicaizdeildir.Ziraintisab
edecekkimsedekabiliyetveistidat(yeterlivebecerikliolma)arttr.stidd
ve kabiliyeti olmayan kimseye, meyihin beyt vermesi ayn hatann ta
kendisidir.
2819
Tecell, herkesin istidat ve kabiliyetine, yani kabna gredir. Bu kaplardan

meselbirfincann,birbardanstndenderyaydageirsen,istiabkadaralr
vedoluncada,haldiliyle;doldum,diyerekgerikalanakpgider.Kezabirkazan,
birhavuzveilh...iindeaynknunhkimdir.Tderyayavarncayakadar...
Geri her kabn dolunca, doldum, demesi tabidir. Fakat bir fincann bir ka
zananisbetledoldumdiyipvnmesinekadarglntr.
te, bu al ve istidat sebebiyle, herkese kabiliyetine gre tecell vki olur.
Fakat azameti ilhiyyeye nihayet yoktur. yle olmam olsa, Hazreti Resli
Ekremsallallhaleyhivesellem:
YRabbseninmarifetinihakkylabilemedikbuyururmuydu?
2820
Grnsetaradanbirvasffil,
indendebiriolsamukbil,
Yaknayardmeyleolmahil,
Grnsetaradanbiriyapannvasf,
indendebiriolsabedel,
Perdeolmayaknayardmeyle,
Allah Tel yanndaki yerini renmek istersen, seni nerede kullandna bak.
Neekildeolursaolsunbtnyaratlmlarnkudretionunkabzndadr.
Anuranururalatmakiin,

2819
eyhMustafaKablerRif,KenzlEsrr,st.,2001,s.3132
2820
KenanRif,Sohbetler.s.17

Onuvuranvururalatmakiin,
Herkimbenimvelikullarmdanbirisinedmanlkederse,benonaharpaa
rm..
2821
Hikye:
Kasabn biri veresiye et verirmi. Bir ocuk da raym. Dkknda veresi
yeleriyazarm.Kasapyazdermi;filnbukadarborald,filndabukadarala
camzvar.Gnnbirindeleyiyenbirkuuuphavadaniner;birparaetka
pphavalanrgider.Kasap,
ocuk der, yaz; etin drtte bir paras, u le yiyen kuta; onda da bu
kadaralacamzvar.
Birbakagn,leyiyenku,detedindiindengenegelir,etkapmayaura
r. Kasap, bir dzen kurmu; ku tuzaa tutulunca ban koparr, kanaraya,
brkularaibretolsundiyeasar.ocuk,
ustader,
seninkutakialacanyazdm.Eynefislerineuyuphaddenarhareket
edenler hkmnce hani; imdi kuun da sende alaca var, ne kadar yaza
ym?Usta,yeniniyakasnyrtardaderki:
Etiikolay,fakatbaisterlerseneyapacamben?
2822
Nefesdeharfebulanrarlmaz,
Nefesdeharfebuyanrarlmaz,
Cehennematei,Rabbine:
Y Rabb, bir ksmm bir ksmm yedi. diyerek ikyet etti. Allah da onun,

2821
Buhr.Rikak.38;bn.Mce.Fiten.16:bnHanbel.VI/256:
2822

birikn,dieriyaznolmakzere,ikidefanefesalmasnaizinverdi.
2823
Bu sebeble nefessiz bir ey dirilmez. Nefis bile lr. Zir nefis, nefesden m
taktr. Yukarda getii gibi cihanda hibir topluluk olmaz ki, ilerinde bir rif bu
lunmasn. Hatta evlik bir kyde bile bir rif kii bulunur, bulunmazsa o ky, o
topluluk harab olur. Cenab Hakk o topluluu ve o ky o rif ile korur. Onlar
Kutuplardr,fakatbuhususukendileridebilmezler.
Cihandabirgrholmazkieycn,
Olurmevsfsfatlarileheran,
Cihandabirblkolmazkieycn,
Vasflanmolursfatlarileheran,
Kimidn,kimindolurlar,
Kimistd,kiminerrd
2824
olurlar,
Nicelersretcelldolurlar,
Kimisevinli,kimizntlolurlar,
Kimistd,kimitavlacolurlar,
Nicelerisrettecelldolurlar,
eratleolursagerolefl,
Dimeanakibugyetbedefl,
eriredetmesesendeklikbl,
2825
Eerfiilerieratleolursa,
Demeonakibugyetktfiiller,
eriatredetmesesendekltevecch,
phesizameller,niyetlerleberaberdir.Kiiyedeancakniyetettiivardr.
KiminhicretiAllahTelveRasluiinise,hicretiAllahTelveRaslnedir.

2823
HadisdeiiklafzlarlaEbHureyre(r.)veEnesb.Mlik'den(r.)rivayetedilmitir.Eb
Hureyre (r.) rivayeti iin bak: Buhr, Mevkt (8), 9, Bed'ulHalk (59), 10. Tirmiz, Sifatu
Cehennem(40),9,hd.no:2592.Drim,2,340,Rikk(20),119.Musned,2,238.277.503.
Zevid.10,388.Enesb.Mlik(r.)rivayetiiinbak:Zevid,10.388.
2824
HneriTavlaoyuncusu
2825
kbal:Bir eye ynelmek. Tevecch etmek. Reddetmeyip kabul etmek. Bir eyi birinin
nnegtrmek.Bahtakl.Talih.Refah.stemek.(Bak:dbar)

Kimin hicreti de kavuaca bir dnyalk veya bir kadn nikhlamak iin ise,
onunhicretideancakniyetettiieyedir.
[nsann niyeti ve bunun sonucunda hareket plannda ortaya kan fiillerinin
temelgerekliihususundanetbirsonucavarlamadgibikiinin,trlsavunma
mekanizmalarnn altna gizlenmi, kendisinin de bihaber olduu halleri vardr.
Yine meleklerin dahi fark edemedii niyetlerin bulunduu bilinmektedir. Melekle
rinuszleribunaiareteder:
Seni tesbih ederiz, Senin bize bildirdiklerinden baka bizim bilgimiz yoktur.
pheyokkialm,hakmolanSensin.
2826
Bu,demaleyhisselmnyaratlndadolaysylamahiyetindebulunanbirgizli
likolupdemaleyhisselmilebaladgibiAllahTelyakadarvaracaktr.Seyrin
biryerlerindebugizliliksreklibagsterirkensrasylazahirdenbatnadoruher
ilerleyite bir ncekinin bir sonrakinden habersiz olduu grlmektedir. imdi
hatrlayamamaklabirliktebirzamanuuraltileyaaypetkisialtndakaldmzve
yinebilgisinehenzsahip olmaypvarlmzdahali hazrdacereyanetmekteolan
tmhadiselerbugizlilikle hareketeder.nsannkendiuuruylayaptizahlarbir
okbahaneyideierdiindenhareketininmahiyetiniaklamaktanokuzaktr.
AllahTelhesapgnnde,amellerisorgularken,insan;Hayrbunuuniyet
le yaptn! cmlesine oka muhatap klacaktr. Bu tip bir sorgulama insann kor
kun derecede strese girmesine sebep olaca gibi terlere batacak ifadesiyle
aklanmaktadr. Burada, amellerin zahiri eklinin kiiyle balantsnn yannda
menfaat, bencillik gibi duygular ieren batni yn son derece arlkl bir durum
oluturacaktr.Bubakmdan,RaslllahsallallhaleyhiveselleminSendensana
snrm eklinde dua etmesi yine hesap gnnn zorluuna iaret etmektedir.
Her insann ilah inanc nefsi ile balayarak, eitli merhalelerden geer ve nihaye
tindeAllahTelyakadarular.
brahim aleyhisselmn yldz, ay ve gnein ilah olup olmadklarn sorgulay
ndan sonra Allah Tely bulmak iin geirdii merhaleler ksa dnemler ieri
sinde gereklememitir. Bilgisine ve hakikatine erdii her bir yanl terk ederek
ten ilahi gereklie ulamtr. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin Hiradaki
inzivas da yine benzer sreler ierisinde gemitir. Yolunu kaybetmi grp
seni doru yola ulatrmad m?
2827
ayetinde de ifade edildii gibi bu aama
aama ilerlemeler onda bunalm dahi oluturmutur. Raslllah sallallh aleyhi
vesellemin,inancveniyetindehakikateeriinceyekadargeirdiitmsrelerde
sendensanasnrmduasnamuhtaolduugrlmektedir.Yinegnahgerek
tirenbirhaliolmadhaldegndeyetmidefavedahafazlaistifaretmesi
2828
her ilerlemede niyetlerin de bakalam gsterdiini aklamas asndan nemli

dir.
Yaknlkarttkabakalamgsterenniyetler,insandahanoksanbirhalegeti

2826
Bakara,32
2827
Duha,7
2828
"stifr eden kimse gndeyetmi defada gnah ilemi olsa bunda israr etmi sayl
maz"(Tirmiz,Deavt,107).

rebileceinden kiinin bunun farknda olarak (acziyetini bilerek) hareket etmesi
gerekmektedir. yilerin sevaplar mukarrebler yannda gnah seviyesindedir
szdeilahimizandageerlilnnniyetlerolduununbakabirifadesidir.
Buradan, niyetlerimizin amellerimizi geecei sonucuna varlabilecei gibi her
niyetten Allah Telya snmak, Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin senden
sanasnrmifadesinibireyselolarakhayatageirmektir.
Oysa Allah sizi de, yaptnz eyleri de yaratmtr.
2829
ayetinin iareti ve
yine; Nefsinin arzusunu ilh edinen, Allahn; (hlini) bildii iin saptrd ve
kulan ve kalbini mhrledii, gzne de perde ektii kimseyi grdn m?
imdionuAllahtanbakakimdoruyolaeritirebilir?Hldnpibretalma
yacak msnz?
2830
ayetiyle kiinin eylemlerinin k noktasnda mspet yada
menfiyndesreklibirdeiiminszkonusuolduuifadeedilmektevebunabal
olarak niyetlerde gizli bir irk tehlikesinin varolduu anlalmaktadr. Eer kiinin
eyleminin k noktas ilah edinilen nefsin arzusu ise iyi ve doru zannedilen bir
okeydeyanlgszkonusuolacaktr.]
2831
Nekimmevcdolupturbucihnda,
Ger
2832
ilensekamuyerliyerinde,
Nekimmevctolupturbucihnda,
ayetilensehepsiyerliyerinde,
Niyzyegelirhergaybuhzr,
Grnrcmlearzvecevhir,
Niyzyegelirhergaybvehzr,
Grnrcmlearzvecevherler,

2829
Saffat,96
2830
Casiye,23
2831
(ALTUNTA,2009),s.3540
2832
Ger:f.Trkedekieerkelimesininksaltlmekli.Eer,ayetmnasndadr

206
BrekellhglistnblblndrAspozi,
CennetitezkirederlimekndrAspozi.
Mutedilbuhevhemmctemienvizevk,
MecmaibezmisairifndrAspozi.
bhayvnbeenmezhasletindendirMesih,
AktncasankibirrhirevndrAspozi.
Cmeihadrsneyymrebidekimgiyer,
phesizmenzilgehiHzrzamndrAspozi.
Hertarafprmiveiirinlebidilbermisl,
YeilatlasladonanmnevcivndrAspozi.
Bmiddelmaszrenakolurebytsrh,
LceremsunHdybirbeyndrAspozi.
Olsebebdenehliprakluzekvmarifet,
MahzeniehliulmukmilndrAspozi.
Cennatinmintahtihelenhrutecrdensehb,
HzihicenntiadnindennindrAspozi.
EyNiyzgerdokunmasaydhibdfen,
KimdemezdianafirdevsicinndrAspozi.
Brekellh
2833
glistnblblndrAspozi,
CennetitezkirederlimekndrAspozi.
BrekellhblblbllerglistndrAspozi,
CennetihatrlatanlimekndrAspozi.
NiyziMsrkuddisesrruhulazizindoumyeriolaneskiismiyleAspozidi
yebilinenbuyer,EskiMalatya'nngneybattarafndayeralan,genibirova
nn kenarnda bulunan, Tohma nehrine dklen bir ayn zerinde olup, yeri
gayetgzelveferahlkverici,sokaklarmuntazamvetemizbiryeridi.nceleri
Eski Malatya'nn sayfiyesi hkmnde olup, halkn orada yazlk kkleri vard.
Fakat1255/1839tarihindevukubulanNizipMuharebesiesnasnda,HafzPaa
kumandasnda pek ok asker Eski Malatya'ya gelmi olduundan, halk, o yl
Aspozi'den ehre dnemeyip orada klamaya mecbur kalm ve o zamandan
berioradakalmayaalmlardr.Ayrcaertesiylehriterkedenaskerlergider
lerken,evleribarklarykpgitmilerdiki;otarihtensonrahalk,EskiMalatya'ya
dnmeyip Aspozi'de kalmaya balamlar, bylece de Malatya ad, zamanla
Aspozi'yeintikaletmioldu.
Aspozihakkndakibakarivayetlerdeunlardr.
EskiMalatya'nnyazl
SoanlKy

2833
Barekallah:Allahmbareketti.Allahmbareketsin.Hayrlvebereketliolsun

Malatya'nnSoancknahiyesi
imdikiMalatya'nngneybatsndayeralanYeilyurtilesi
BugnkKonak(Yukarbanaz)kasabas
2834
Mutedilbuhevhemmctemienvizevk,
MecmaibezmisafirifndrAspozi.
lldrsuyuhavashemtoplanmeitlizevkler,
SafmeclisirifntoplantsdrAspozi.
bhayvnbeenmezhasletindendirMesih,
Aktncasankibirrhirevndr
2835
Aspozi.
HayatsuyunubeenmezhasletindendirMesih,
AktncasankibirakcrhdurAspozi.
Cmei
2836
hadrsneyymrebidekimgiyer,
phesizmenzilgehiHzrzamndr
2837
Aspozi.
Yeilelbisesinirebulevvelgnlerindekigiyer,
phesizkonakyeriHzrnkefilidirAspozi.
Hertarafpr
2838
miveiirinlebidilbermisl,
YeilatlasladonanmnevcivndrAspozi.
Hertarafdolumeyveirindudakldilbermisli,
YeilatlasladonanmdelikanldrAspozi.
Bmiddelmaszrenakolurebytsrh
2839
LceremsunHdybirbeyndrAspozi.
Mrekkepsizelmaszrenakolurkzlbeyitler,
bhesizeseriHdybirbeyndrAspozi.
KzlrenkEhliBeytmuhibbnnn
2840
iaretidir.
Olsebebdenehliprakluzekvmarifet,

2834
(AKAR,1997),s.44(Tahliliiinbkz)
2835
Revan:f.Giden,akc.Derhal.Ruh,can.Nefsintka.Edb:Sugibiakpgidengzel
sz.
2836
Came:f.Evdegiyilenbolelbise.Elbise,amar.Sevb,libas
2837
Zaman:Zaman;Kefilolma,kefillik.Bireyinmisliniveyadeerinivermekzerezarara
karkefilolma,garanti.
2838
Pr: f. ok, dolu, ok fazla, memlu, tekrar (mnlarna gelir, birleik kelimeler yaplr)
Shib,mlik
2839
Srh:Krmz,kzl,ahmer.Krmzmrekkeb
2840
Muhibban:f.(Muhibbin)Dostlar.Muhabbetedenler.Sevilenler.Sevgibesleyenler.Bir
kimsenintarafllar

MahzeniehliulmukmilndrAspozi.
Osebebdenokehliakl,zekvemarifet,
limehlihazinesikmilleridirAspozi.
Cennatinmintahtihelenhrtecrdensehb,
HzihicenntiadnindennindrAspozi.
densesevimlidir,
dennindrAspozi.

OnlarnRablerikatndakimkfat,iindetemellivesonsuzkalacaklar,ile
rindenrmaklarakanAdncennetleridir.Allahonlardanrazdr.OnlardaAllah'
tanrazdr.Bu,Rabbindenkorkankimseyedir.
2841

lerindenrmaklarakanAdncennetlerinegirerler.Orada,dilediklerikendi
lerineverilir.Allahsaknanlarbylecemkfatlandrr.
2842
EyNiyzgerdokunmasaydhibdfen,
KimdemezdianafirdevsicinndrAspozi.
EyNiyzayethidokunmasaydfenrzgr
KimonademezdifirdevscennetidirAspozi.
Niyzi Msr Aspozi ile aslnda kendini anlatmaktadr. erefl mekn b

mekin Meknn erefi oturanlar iledir, sadedince bu methiyeler kendi iindir.
Tabidirkiherkesbunuanlamadndandrkibuilhitevlid
2843
etmitir.
Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellem'eAllahTelnnvelilerikimdir?Diye
sorulduunda, u cevab vermitir, Grldklerinde Allah Tely hatrlatan
kimselerdir
2844
Sizinenhayrllarnz,grldklerindeAllahTel'yhatrlatan
kimselerdir.
2845

2841
Beyyine,8
2842
Nahl,31
2843
Tevlid:dourma,neticeverme.
2844
bn.Mce.Zhd,37;Heysemihadisinisnadndaproblemolduunusyler.
2845
EbuNuaym,Hilye.1/6:Beyhk.uabulman.VII/494;Heysemibuhadisindesenedin
desikaolmayanravibulunduunusyler;bkz.Heysemi.VII1/93

207
Hamdlillhhabsizindnehlihlinhrfeti,
Fakruzilletderdmihnetolgrhunizzeti.
Habsicismnefsedencnnederelbethals,
HalvetinrenederenvrHakkncelveti.
Zulmetiretenedillerbhavnagider,
Killetiresabrileokkimsebuldudevleti.
Halklemkabzaikudrettebiner,
Hakkkazsnarzver,bulakalbinvusati.
zzetiukbyazillettirNiyzntark,
NefhaiRahmnabuyoldanedegrsrati.
Hamdlillhhabsizindnehlihlinhrfeti,
2846
Fakruzilletderdmihnetolgrhunizzeti.
Allahakrolsunzindndakalmakhlehlininiidir,
Fakirlikvezilletderdvemihnetocemeatnizzetidir.
Karanlkta kalmayana doum olmadndan zindanda kalmak hasleti, zikrin

ilehne ad verilen yerlerde tecellisi fazladr. Karanlk yer rahmin olgunlatrma
iinocuadesteidir.ocukrahimdenilencennetteancakolgunluubulabilmek
tedir.
Nefs, karanl sevmez. nk onda riya ve hret gibi eylerin karl bulun
maz. Cennetin etrafda karanlktr. Cehennem ise etraf aydnlk ve aldatc eyler
ilebezenilmitir.
"Cennetin etraf mekrihle (nefsin holanmad eylerle) sarlmtr. Cehen
neminetrafdaehevi(nefsinarzulad,cazip)eylerlesarlmtr."
2847
Habsicismnefsedencnnederelbethals,
HalvetinrenederenvrHakkncelveti.
2848
Cisimvenefsinihapisedenincnelbetkurtulur,
Halvetiaydnlatr,Hakknurlarnncelveti.
Halvet makm, Ruh makm ve Hakikat makm, yani Cem makmnda vah
det zhir, kesret btndr. Halvet makm ise, nefs makm, eriat makm olup,
Hazretilcem makmnda vahdet btn, kesret zhirdir. erat makmn belli
edenkimselergnllerisusuzolanlardrkibhayatkoarlar.bhayattanmurad
burada Tevhiddir. Yani tevhidi bulan dny ve hiret devleti bulur. nk hiret

2846
Hrfet:Geinmeemedar(sebeb)olani,sanat.Devamlmegulolunani.
2847
Sahihayn
2848
Celvet:Yerini,yurdunuterketme.Abdinfenfillaholuphalvettenayrlmas.

devletinibulanadnybehemehlhizmeteder.
Zulmetiretenedillerbhavnagider,
Killetiresabrileokkimsebuldudevleti.
Zulmetiindesusamgnllerhayatsuyunagider,
Azlkiindesabrileokkimsebuldudevleti.
Halklemkabzai
2849
kudrettebin
2850
er
2851
Hakkkazsnarzver,bulakalbinvusati.
Niyebylebenzersizlemhalknkudretelindetutar,
Hakkkazsnarazolursan,kalbindebulursungenilii.
MmininkalbiAllahTelnnikiparmaarasndadr.AllahTeldiledii
gibitasarrufeder
2852
Buhadisiizahetmeyealansflerbuhadisizahiranlamdaizahetmeninak
len mmkn olmadn, zira mminin kalbi aratrldnda orada parmak falan
bulunamayacan sylerler. Bu durumda mecaz anlamda sylendiini,
ma'nasnn da Allah Tel'nn cell ve cemal sfatlar olduunu kabul ederler.
Bazlar da parmaktan muradn kudret olduunu, her ey gibi insan kalbinin de

Allah Tel'nn kudretinde olduunu belirtirler. Mevlna kaddesellh srrahul
aziz(672/1273)buhadistenbahsederkenburadakiparmaklardankastedileneyin
ilh nur olduunu bu nurun veliler zerine evrilmi olduunu, Allah Tel'nn
btncmertliiyleonuvelilerinruhlanzerinesamolduunu,buruhlarnisti
datlarnisbetindebunurdanistifadeedebileceklerinisyler.
2853
mam Gazali (505/1111) bu hadisi Kalbin acib halleri (acaibu'lkalb) bl

mndekullanrveonundeikenliininazaraverir.
Fusus'unAvniKonukerhindedemmininkalbilafzylakalbinm'minetahsisi
ne karlmtr. Bu ilgin tespitte m'min olmayanlarn kalp sahibi olmayp akl
sahibiolduklar,aklniseilhhakikatleriidraktencizolduubelirtilir.
Behetu'n Nfsta ise Kalbin, Allah'n iki parma arasnda olmas; emir
lerindenikiemirarasndaolmaseklindete'viledilir(Rzavezdd,zhdvezdd,
gibi.) buradaki evirme ise bunlardan herhangi birisinin dier birisine bir anda
evrilmesiolarakaklanr.Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemin
Ey kalpleri ters yz eden Allah'm! kalbimi dinin zerine sabit kl.
2854
ek
lindeduaetmesibundanolmaldr.

2849
Kabz: Tutmak. Ele almak. Kavramak. Almak. Tahsil etmek. Teslim almak. Amelde
zorlukekmek.Kuunsratleumas.Mlk
2850
Bn:f.Emsalsiz,esiz,ortaksz,benzersiz.Sebepsorulmaz.(AllahTel)
2851
era:f.Niin,niyebyle?Mera.Otlak.
2852
Mslim.Kader.17;Tirmz.Daavat.90:lbn.Mce.Dua.2:Hkim.Msledrek.IV/321
2853
(EKER,1998),s.82
2854
Mslim.Kader.17:Tirmz.Daavat.90:bn.Mce.Dua.2

bni Kuteybe buradaki parmaklardan kastedilen eyin nimetler olduunu sy
ler.AllahTel'yagerektenparmakizafeetmenin muhalolduunuAraplgatin
denveiirindenrneklervererekizaheder.
bniFrekdeAraplarnparmamecaziolaraknimetiinkullanmalarndanyo
lakarak,szkonusuhadistekiikiparman,zahirivebtnolmakzereikinimet
olduunu,zahirinimetinfaydalolanherey;btnnimetiniseerrindefedilmesi
olduunu belirtir. Hadiste zellikle kalbin seilerek kullanlmasn da, onun bede
ninennemlimerkezindeolmasnabalar.
Bazlar da bu iki parma, onun fazl ve adli, kudreti ve kabz ya da mlk ve
saltanateklindeiradesininveyafiillerininikiayrtecellisiolarakyorumlarlar.B
tn bu yorumlardan anlalan husus bu hadisteki parmaklarn mecaz anlam ta
dklardr. Parmaklarn Allah Tel'nn rahmetini, inayetini, nimetini ve kudretini
temsilettiinedairte'villerehlisnnetinanlaynaenuygunolandr.
2855
zzetiukbyazillettirNiyzntark,
NefhaiRahmnabuyoldanedegrsrati.
Niyzbuyolnaslahireterefinezilletolabilir,
Rahmnnefesinekavumadasratinibuyoldabirgr.
Nefha, nefesini dar vermek ve nefesin darya verilmesinde hsl olan
istirahattir.yetteBizonarhumuzdanfledikvridolmutur.Rhistirahat
anlamnadr. nsan nefesini ieri alpta, sonra o ald nefesini darya vermesi
hayatn devam ettirmesi demektir. Nefesini darya veremezse derhal lr.
Bundan dolaydr ki, insan lrken nefesini ieriye alr, o nefes ierde hapis olur,
daryaverilmezsevefateder.tetabiilmbyleolur.
Tarikat yolunda olan ancak nefhann srrn ve hzn anlar. nk baz
tarikatlerdezikirnefesinalveriiileseyredilir.

2855
(EKER,1998),s.186

208
NolaydeyKeidanolayd,
Senindimyznbylegleydi.
Yzngznkanalaypitdan,
Bitendrlieklersolmasayd.
Seninbhavnmatlabedip,
Bandahertarafyrndolayd.
Kibirlegklerebaekmeseydin,
Bandadrlbarnolmasayd.
BuMsryaacebbudanederdi,
Eerdilegelpbirsyleseydi.
Senindimyznbylegleydi.
Senindimayznbylegleydi.
KeiDa(Uluda)
MarmaraBlgesi'ninGneyMarmaraBlm'ndeda.
lkada Olympos ya da "Mysia'daki Olympos" anlamna gelen Olympos
Mysios adyla bilinen da, Osmanl Dneminde Kei Da olarak anlrd.
1925'te ad Uluda olarak deitirildi. Bursa Ovasnn gneyinde ykselen Ulu
da, Ege Blgesi snrnda yer alr. Gneydoudaki Domani Dalar zerinden
bat Anadolu'da kuzeybatgneydou dorultusunda uzanan da dizilerine
balanr.YzeyekilleriasndanbatAnadoluBlmnndoalbirparas
olmasnakarn.Bursakentininsimgesiolmasnedeniyle1.TrkCorafyaKong
resi'ninkararylabukenttenveBursaOvasndanayrlmayarakMarmaraBlge
si'nin snrlar iinde braklmtr. Kuzeybatgneydou dorultusundaki uzun
luu yaklak 40 km olan Uluda'n Bursa Ovas ile Nilfer aynn yukar r
arasndakigenilii20kmkadardr.
MarmaraveEgeblgelerininenyksekktlesiolanUluda'nyksekliiKa
ratepe'de 2.543 m'ye ular. Doruk kesiminin batsndaki Snaktepe ise 2.493
m'dir.Uluda.Hersiniyendaoluumusrasndaortayakmbirktledir.Ama
bu yal ktle Neojen Blmdeki (y. 262,5 milyon yl nce) karaoluumu
(epirojenez)srasndabugnkyksekliineerimivegenlemitir.
2856
Bu daa "Kei Da" denilmesine sebep, Ayasofya'daki patrik ve rahiplerin

budaagelipoturmalar,dinlenmelerisebebiyledir.
2857
Bursaehrininkbleta

2856
Anabiritannica
2857
Manastrlar,kiliseleriilensalmolanbudaauyuukbirekildebarnanpapazla
rnkehanetlerindenmedetumarakikidebirorayatanrlard.Rumkeilerindeneitli
uydurmalaryla Hristiyan dnyasnn mukaddes bir da olarak bilinirdi. (YARDIMCI,

rafndanehrertolan,gklereuzanmyksekbirdadr.
Cenb Allah kudret eliyle bu da yarataldan beri tepesinde kar eksik ol
maz. Allah Tel'nn emri ile Zll Kurdu dedikleri mahlk, binlerce yllk kar
iinde burada bulunur. Hkmdarlar arzu ederlerse, kazdrarak eski karlardan
bu hayvan buldurabilirler. Amma gayet kktr. Emri ilhi olarak elbise g
vesigibibirkurtturki,kariindekaryiyeyiyegezdiiyollardanbulunur.
yle yksek bir dadr ki, insan bir kaya arkasna gizlenmezse rzgr insan
saman p gibi havaya atar. ok sert rzgr vardr. Bunun en tepesinde bir
mezarvardr.Drttarafnniritalarlaevrilmesindendeerlibirkimseninme
zar olduu anlalr. Bu mezar Kral Lenduha'nn olu Sa'dan'n mezardr. Hz.
Hamzaradiyallhanhn korkusundan budadayerletiihalkarasndasyle
nir. Bu mezarn yaknnda yeraltnda bir maara vardr. Yoku aa hayli gider
birkaranlkmaaradr.indeyetmiseksenkadarmaaravardr.Bazkayalar
daikibinyllktarihiyazlarvardr.Gezmekiingelenbilginlerindahigzelyaz
larvardr.Seyretmeyedeeryksekbirdadr.
2858
Bursa'nn fethini mteakip Trkler tarafndan tasavvuf kltrnn fkrd

ilhi bir yer haline gelmitir. Orhan Gazi zamannda; Rum kiliselerinin yerine
Trk erenleriyle, Trk dervilerinin renklendirdii tekke ve zaviyeler, medrese
vehcrelerfaaliyetebalam,birokimaretleralm,birokcami,mektepve
medreselerinaedilmitir.
2859
Yzngznkanalaypitdan,
Bitendrlieklersolmasayd.
Yzngznkanalaypkdan,
Bitentrlieklersolmasayd.
Seninbhavnmatlabedip,
Seninsuyunuhavanisteyen,
Bandadrlbarnolmasayd.
Bandadrlyamurolmasayd.
Eerdilegelpbirsyleseydi.
Eerdilegelipbirsyleseydi.

lhan,Hazretiftade,stanbul,1994,s.17)
2858
(Evliyaelebi,2006),s.139
2859
YARDIMCI,lhan,Hazretiftade,stanbul,1994,s.17

Tasavvufta da, nefs iin kullanlmaktadr. Nefs iin znnar kesmedin ile de
hiristiyanolmasgibimanalarsebebiylebudaileistiare
2860
yaplmtr.KeiDa
n nefis manasna alarak mana verilecek olursa, Niyzi Msr burada nefsinin
terbiyeedilmesindendemvurmaktadr.
Bu ilhiyi bu anlattmz mana ile yorumlamak daha uygundur. nk Niyzi
Msrnin dnya ila olan dncelerinde hi sevgi ba olmad btn hayat bo
yuncagrlmektedir.

2860
stiare:Ariyetistemek.dnalmak.Birindeniretibireyalmak.Edb:Birkelimenin
mnasnmuvakkatenbakamnadakullanmak;veyaherhangibirvarla,yadamefhuma
asladndeilde,benzediibakabirvarlnadnvermesan'atnaistiaredenir.Cesurve
kuvvetlibirinsana"arslan,kurnazbirkimseye"tilki"demekleistiareyapmoluruz.

209
Eleysilimridnazarklgelbueyay
KelmHakkgelgitbueyazremany
2861
NefisrhdemHavvahakykandadrhl
MertibSidrevTbsfatbilArly
SftuztdurilmeynvcdMecmlbahreyn
VelayetnrZlkarneynakleynHzruMsay
esmamerkeziednmsemmdevreikbr
Bulemhalkaivustnstbilbusury
Muhyismizmdrhemsrhsultndur
NefisMeryemyemirfndrnefahtdrriyektay
VcdunMsrdirKennhakykkaplameln
Bugndrmaneveycnhakyksebikurry
El
2862
eysilimridnazarklgelbueyay
KelmHakkgelgitbueyazremany
Aykoleymridsorannazarklgelbueyaya
GelHakkKelmnakulakverbueyazerindemanya
[MridiKamildebulunduuleminiksiridir.KimyaclarnkullandKibriti
Ahmeri
2863
gibi, konulduu eyi altn eder. Onlarla nice ller dirilir, niceleri
kemalbulur.Onlarncismininvebulunduumekndanfeyzhibirzamaneksik
olmad gibi kyamet gnne kadarda devam eder gider. Eer bu ekilde bir
durum olmam olsayd madd hibir miraslar olmayan bu kiilerin kabri
mbarekelerihalaayaktakalmazveadlarunutulurdu.
Byklerimizden iittiimize gre Byklerin bast topraklardan yzyl
larsonradahifeyzalnr.Buyurmulardr.Eeronlarnteberrkenbireyas
nadasahipolmakonlardanbirnisbetesahipolmakileedeerdir.]
2864
NefisrhdemHavvahakykandadrhl
MertibSidrevTbsfatbilArly
Nefis,rh,demveHavvahakykhlondadr
MertebelerSidreveTbsfatbilArly

2861
Ankara,1998,s.241
2862
El:Arabadaszebalarkenkullanlr.stiftahharfitbiredilir.Bevecihzerebulu
nur: 1 Tevbih ve tenbih, 2 nkr, 3 stifham aninnefiy, 4 Arz, 5 Tevik ve rabet
ettirme,makamlarnda
2863
(Enndirukelmadm)yokgibinadirbulunankimya,kymetliey
2864

RuhBilgisi
Ruh,AllahTelnnmahlkatnabenzemedenyaratpyceliitarafndan
bildirilmihususibirmahlktur.
Ruh,AllahTelnnbiremridirveyabizlerinmeleklerigrmediimizgibi,
meleklerin de gremedii nasl olduu anlalamayan, anlatlamayan lem
denolanbirmahlktur.
Ruh, cesedin hayatnn devamna sebep olan sr, Allah Telya mahsus,
ilikisienkuvvetlibirmahlktur.
Ruhun en byk zelliklerinden biri, meknsz olmasdr. Geri Allah Te
lnn meknsz olmasna nispetle meknldr. Allah Telnn varl mertebe
sindeki bilinmezlie gre ruh bilinenin ve anlatlabilinenin ta kendisi olmakta
dr.Sankiruhlarlemi,bilinmeyenmertebesiilelemarasndabirgeittir.
Ruhunhakikatinibilenlerazdr.
Builmibilenler,azolmaklaberaber,kendilerinealmolanruhbilgisinide,
akaanlatamayp,insanlarnyanlanlamasndankorkaraktopluifadeileye
tinmilerdir. nk ruhla ilgili mertebe ilhi grnlere benzer olduundan,
arasndaki fark ok incedir. Bu konuda doru olan z olarak beyan etmektir.
Ruhunhakikatiniolduugibiaklamakinkrehlinebenzemekgibiolur.n
kdnyalemibilgileribukonudayetersizkalmaktadr.
Allah Tel hissiz, hareketsiz olan, hibir eye yaramayan, karanlk ceset ile
maddesiz,zamanszvemeknszruhu,birletiripvebiraradabulundurdu.
Ruhbubedenegelmedennce,mukaddeslemibiliyordu.Bedenegelince,
bubilgisikalmadndan,yolunbykleri,ruhaeskibilgisinihatrlatacakbiryol
aradlar. Bu ekilde ruh, bedende kaldka, o ilh makama ynelen kalple ol
mutur. Ruhun hedefe ynelmesi, kalbin ynelmesine yerletirilmitir. Kalbin
ynelmesiyle,nefisveruh daynelmi demektir.Cesetruhtansayszkemalat
edindiigibi,ruhdacesettenbykmenfaatlerkazanmtr.
Buna gre ruhun da beden sayesinde iitmesi, grmesi, konumas, beden
halegirmesivemaddelemineuygunolanileriyapmasdr.
Ruh, btn mertebe ve ona tabi olanlarla birlikte ykselme kabiliyeti olsa
da, bedenin terbiyesi ok zor olduundan, maddi leme ihtiyac vardr. Bunun
iinruhun,maddevemanaleminedeyaknlolmaktadr.
nsann ruhu, bu grdmz ceset ile birlemeseydi, terakki edemez ve
ilerleyemezdi. Kendine mahsus makamda, derecede bal kalrd. Cesetle bir
letikten sonra, ykselebilmek zellii ve kuvveti kazanmtr. nsan bu zellik
leri ile melekten stn ve erefli olmutur.
2865
Fakat nefis, terbiye olduktan

2865
Ruhileceset,herbakmdan,birbirininzddolduundan,bunlarnbiraradakalabilmesi
iin,AllahTel,ruhunefseketti.Busevgi,bunlarnbiraradakalmasnasebepoldu.
KuranKerimde;
Bizinsannruhunu,gzelbirsuretleyaratp,sonraenaadereceyeindirdik(Tin,4)
buyurarakbuhalibizehabervermitir.
Aslnda ruhun aa dereceye drlmesi ve bu aka tutulmas, ktlemee benze
yenbiryceltmedir.Ruh,nefsekarolanbuakilekendininefislemineatt.Kendinden

sonra,beerisfatlarkaybolmaypkendisindebraklmtr.nkbundabirok
fayda vardr. Eer sfatlar yok olsayd, insan, yksek derecelere ilerleyemezdi.
Ruh, melek gibi olur ve sabit makamnda kalrd. Ruh, ancak nefse uymamakla
ykselebilmektedir.
2866
NEFSTEAZGINLIKOLMASAYDI,RUHNASILLERLEYEBLRD.
Ruh,hereydendahalatifvemaddebileolmadndan,herneilebirleirse
onunhaline,eklineverenginegirer.
2867
Ruhlarbedenleryzndenaalanrken,bedenlerruhlarileycelmektedir.
Ancak elerin birbirine benzemesi lazmdr.
2868
Biri farkl olursa ikisi de ie ya
ramaz.
Ruhun bedenle olan ilikisi, ceset iin dzelmenin ve iyiliin kayna, ayrca
yaam kaynan tekil etmektedir. Bu iliki olmasayd, beden tamamen er ve
noksanlkyeriolurdu.
nkdnyevhallerikitrldr:
Birisibedenin,ikincisiruhunhalleridir.
Binaenaleyh,ruhileceset,birbirininaksidir.Bedenehogelenherey,ruha
elem verir. Bedeni inciten her ey, ruha tatl gelir. Ancak dnyada ruh, beden
derecesine dm ve cesetle birlemi, kendini bedene kaptrdndan bir
karmaameydanagelmitir.Ruh,nefishalinialm,onalezzetvereneylerden
lezzet duymaa ve cisme ac gelen eylerden elem duymaa balamtr. te
cahilhalkbyledir.
Bu anlatlanlardan, ruhun, nefisle birlemi olduu, hatta kendisini unutup,
nefis halini alm olduu anlalr. Ruh, bu halde kaldka, nefsin btn halleri
ile hallenir. Eer, ruh, nefisten yz evirip Allah Tely severse, nefsin kt
hallerindenkurtulur.

geerekveunutarakonunesirioldu.birtrlnefishaliniald.Sankiktlisteyennefis
gibioldu.
2866
Ruh kendini unuttuu iin, nce kendi leminde, derecesindeki Allah Telya olan
bilgisinideunutupcahilvegafiloldu.Nefisgibikarard.FakatAllahTelokmerhametli
olduu iin, rasller gnderip, bykler vastas ile ruhu kendine ard, sevdii nefse
uymamasnvedinlememesinionaemretti.Ruhbuemridinleyip,nefseuymaz,ondanyz
eviririse,ancakfelakettenkurtulabilmektedir.Yok,eer,bankaldrmaz,nefisleberaber
kalmak,budnyadanayrlmamakisterse,yolunuarr,saadettenmuhakkakuzaklar.
2867
Ruhsugibidir.Dolduukabneklinialr.DrrlFahiredemamGazali(ks)buyurdu
ki;
Mmininruhuarsuretinde,kfirinruhuekirgesuretindedir.Aslndaikisideruhtur.
KuranKerimdeMezarlarndandonukverkekbaklarlakarakekirgesrsgi
bietrafayaylrlar.(Kamer,7)gelmesikfirlerindurumunadelilkabuledilmitir.
2868
Ruh, bazen beden hkmn alr ve bedene tabi olur. O hale varr ki; beden hazr ise,
ruhdahazrolur.Bedengafilise,ruhdagafilolur.Ancaknamazklarkenruh,btnmer
tebeleri ile birlikte Allah Telya ynelir. Beden gafil olsa da, ruhun yneliine mani ola
maz.nknamaz,mmininmiracdr.

Ruh,lmdenncekilmlecesettenayrlnca,terbiyeolmukimseruhunu
nebedenininiinde,nednda,nebedeninebitiik,nedeayrolarakbulur.
Bedenterbiyeolunca,dierunsurlarile
2869
,AllahTelyaynelerek,btn
varlilecesedinaalksfatlarndanyzevirir.Bedendebtnvarlilekul
luk makamna ynelir. O halde ruh, mertebeleri ile birlikte, Allah Teldan
bakasn grmekten ve bilmekten tamamen ayrlr. Bedende dolaysyla ta
mamenkullukmakamndakuvvetbulur.

RuhTerbiyesindeolanyanlmalar
Ruh her iki lem asndan incelenebilir. Hibir eye hi benzemeyen Allah
Tel ise byle deildir. Bundan dolay kul, ruhun btn makamlarn geme
dike, hakikate varamaz. Byklerinden birou, ruh makamna varnca, onu
Arn stnde bulmular. Ruhun maddelere benzememesini, Allah Telnn
varlnakartrmlar.Ruhmakamnnbilgilerini,marifetlerini,ince,gizlieyler
zanedip,AllahTelnnArstndeistivasnanladkdemilerdir.Hlbukion
larn grdkleri nur, ruhun nurudur. Fakat o halin yanl olduu da sonradan
anlalr.
EerAllahTeldoruyoluinsanagstermezsekendinibumakamdankur
taramamaktadr.]
2870
ALLAHTEL RUH
Maddedeildirvebenzeriyoktur Maddedeildir.
Meknszdr Meknszdr
AllahTelnnlemileberaber
liiNeiindedir,nedndadr.
Ruhunbedeneball,nebitiiktir,
nedeayrdr.
Allah Tel, bilinemez, nasldr
denilemez
Allah Tel, insann ruhunu

bilinemez, nasldr denilemez olarak
yaratmtr.
lemivarlktadurduran,Allah
Teldr.
Bedeninherzerresinidiritutanruh
tur.
AllahTelanlalamayandr.
Ruhnaslolduuanlalmazolarak
yaratlmtr.
SftuztdurilmeynvcdMecmlbahreyn
VelayetnrZlkarneynakleynHzruMsay
kiilimsftveztdr,vcuduMecmlbahreyndir

2869
Ruh(sr,hfi,ahf),kalp,nefisveakl;
2870
(ALTUNTA,2005),s.6165

VelayetnrZlkarneyngibiikiaklHzrveMsadr
Ayette iki denizin birletii yer olarak geen yerin neresi olduu hakknda
mfessirlerfarklgrlerdebulunmulardr:
* FarsveRumdenizlerininbirletiiyerdir.
* AsinehrininAkdeniz'edkldyerdebulunanAntakya'dr.
* ki denizin birletii yer, Akdeniz ile Atlas okyanusunun birletii yerin ky
sndakiEndls'tebirehirdir.
* ki denizin birletii yerden maksad bir boazdr. Nitekim Ka'b b. Kurz'den
Tanca = Sebte boaz olduu rivayet edilmektedir. Sebte Boaz, Akdeniz ile Atlas
Okyanusununbirletiiyerdir.
* KaradenizileMarmaradenizininbirletiistanbulboazdr.
* Azerbaycan ve Ermenistan taraflarndaki Kr ve Res (Aras) nehirlerinin
birletikleriyerdir.
* rdnNehriileKulzum(Kzldeniz)Nehirleriarasdr.
Bu konuda birok rivayet mevcuttur. Kuran Kerimde bir isim verilmemekle
beraberburannAkdenizileKzldeniznehirlerininbirletiiAkabekrfezikysnda
bulunanEyleehriolmasdahamuhtemeldir.NitekimHz.MsaKzldeniz'igetik
ten sonra Sina'da yaam ve srailoullar Msr'dan ktktan sonra uzun sre bu
blgede kalmlardr. Hz. Msa, ne Tanca'ya ne Azerbaycan'a ne de spanya'ya
gitmitir. O halde iki denizin birletii yerin Kzldeniz ile Akdeniz'in birletii yer
olmasdahauygundur.
2871
2872
esmamerkeziedn
2873
msemm
2874
devreikbr
Bulemhalkaivustnstbilbusury
Dikkatenbykdevirdeisimlerinenalakmerkeziisimlendirilen
Bilkibukkinsanlariinlemortayerolarakyaratlmtr
Devriyenazariyesindekklemolaninsanbykdevirolanleminyaratl
ndamerkezdurumundadr.
Muhy
2875
ismizmdrhemsrhsultndur
NefisMeryemyem
2876
irfndrnefahtdrriyektay

2871
(ZLER,2004),s.8
2872
:f.(Tebihvetliledat)Gibi.Dikkat.Ahenk
2873
Edna:Pekaa,enalak.Pekaz,pekczi.okyakn
2874
Msemma:simlendirilen,adverilmiolan,birismiolan.Muayyenzaman.Belirlivakit
2875
Muhy:Maddmnevhayatveren,dirilten,canlandran,canveruhverenmnalarnda
olup,CenabHakknbirismidir.(Ehlidnyakfrvedalletkaranlndamnenlgibi
ikenRaslllahsallallhaleyhivesellemmbarekiradlarveimannurlariledirilmeleri
ne ve o mnev lmden kurtulmalarna binaen Raslllah sallallh aleyhi ve sellem
Muhydenilmitir)
2876
Yem:a)Deniz

Dikkatethayatverenismizmdrhemsrhlusultndr
NefisMeryemiirfndenizidir,nefahtbirlikincisidir
VcdunMsrdirKennhakykkaplameln
Bugndrmaneveycnhakyksebikurry
VcdunMsrdirimdiKennhakikatlerkaplam
Eycnbumanevktr,hakikatleryediokuyutadr

210
MeydnakagirdilerHakyolununklar
MaksdabundaerdilerHakkyolununklar
2877
nmsivterkettilerdosttanyanaazmetdiler
ArzrecevlnettilerHakkyolununklar
Zulmtdnyygeerbhaythemier
DeryaolupdrlersaarHakkyolununklar
lmezdenevvelldrrbakhaytolbulur
HakkyolunakurbnolurHakkyolununklar
HerkimHakkbulmakdileralsnNiyzdenhaber
BundaikendostaererHakkyolununklar
MeydnakagirdilerHakyolununklar
AkMeydnnagirdilerHakyolununklar
nmsivterkettilerdosttanyanaazmetdiler
ArzrecevlnettilerHakkyolununklar
nkmsivyterkettilerdosttanyananiyetetdiler
ArzerindedolatlarHakkyolununklar
Zulmtdnyygeerbhaythemier
DeryaolupdrlersaarHakkyolununklar
Karanlkdnyygeerhemlmszlksuyunuier
DeryaolupincilersaarHakkyolununklar
lmszlkHakknda
Felsife dnda, Mslman dnrlere gre, daha bu dnyada iken bile
bedenimizheranlpyinedirilmektedirvebudnyadakivaroluumuzdaakl
almaz bir eydir.
2878
Ahiret hayatnda ikinci kez hayata geliimiz, birinci gelii
mizdendahaokartcgelmemelidir.
2879
Ancakbudnyadabubedenebal
lmszlkte, zamanla her ey tekdzeleeceinden, byle bir hayat sonunda
katlanlmazbirhalalacaktr.
2880
Bunedenlednyaartlarndabeeriinsonsuz

2877
Ankara,1998,s.242
2878
MehmetAydn.DinFelsefesi
t
s.204
2879
(KO,1990),s.112
2880
B.Willlams, Problems of the Self Cambridge Uni. Press,1973,s.82( Hunter
Steele,CouldBodyBound mmortality be Liveable Mind, Vol. LXXXV, 1976,s.424 ten
naklen);D.A.Failin,GroundworkofPhilosophyofReligion,s.191.

bir hayat anlamsz bir hayat olacaktr. A.DuncanJones gibi baz dnrler in
san hafzasnn sonsuzlua uzanamayaca grn savunmaktadrlar.
DuncanJonesbukonudaunlarsylemektedir:
Normal hayatta, bilindii gibi, sadece snrl sayda hafza ileri, snrl bir
muhtevailesnrlbirzamandayeralmaktadr.Zamangetikehatrlanabilecek
olaylarn says artmaktadr. Bundan u ortaya kar: Hatrlanabilecek her ey
srekli ve sk sk ayn derecede hatrlanacak olursa, hatrlanmaya deer her
hangi bir olayn zaman getike daha da az hatrlanmas gerekir. Buna gre,
eeruandanitibarenbirmilyonylyaayacakolursam,sadeceimdiyekadar
olan hayatmdaki olaylar deil, bunun 20.000 kat fazla olan srenin olaylarn
dahatrlamamgerekir.Farzedelimkibu20.000(ortalamaolarakelliyaalnr
sa, 50 x 20.000 =s 1.000.000) dnemden her biri hafzamzda ayn neme sa
hiptir. Bundan yle bir sonu kar: zaman, gese de her olayn hemen hatr
lanmas gerekir. Ama biz, zamanla kiinin hayat evreleri arasndaki balarn
gevediinivesolduunudagryoruz.Budurumdaylegrnyorkiinsanlar
bildiimiz insanlar olmaktan kyorlar. Balantlar gittike geviyor. Eer bir
kimseyibirmilyonyandaveyadahafazlabiryatafarzedecekolursak,haya
tnnilkdnemleriyleolanbalantlaraltmzbalantlarakyaslaaklalmaz
derecedegevemiolacaktr
2881
Burada kiisel lmszln iptalini ve inkrn gerektirecek bir ey olmasa

da, lmszlk asndan son derece nemli bir hususa temas edilmektedir.
Dorusu, sonsuz bir zaman boyunca yaayan bir kimsenin, gittike aras alan
gemiiyle ok ince ve belirsiz bir biimde de olsa ilikisini srdrmesi mm
kndr. Ancak, insan sonsuz bir sre yaayacak olursa, bir an gelecektir ki,
kendisini nceki hayatyla zdeletirme snryla kar karya kalacaktr. Hatta
bylebirdurumubudnyahayatndabilegrmekmmkndr.Szgelimi,ok
kk yalarda tuttuumuz bir hatra defterindeki fikirlerle veya oradaki ken
dimizleuandakikendimizizdeletirmekbazenokzorolabilmektedir.Dola
ysyla,5.000ylsonrakikendimizi(benliimizi)de,kiiselveahlkbakmlardan,
imdikikendimizleaynnemdeveayndeerdegrmemizmmkndelildir.
Ancakbiz,dnyadakarlatmzbutrkiilikynelileriyadadeiiklikle
rine ramen, yine de kesinlikle ayn kii olduumuzu syleyebilmekteyiz. Bu
bize gsteriyor ki, diyor J. Hick, kiisel kimlie farkl ekillerde ve farkl mak
satlarasndanbakmakgerekir.Faraza,birdgzlemciasndangrlenob
jektif, fizik ya da metafizik zdelik denebilecek zdelikle, sz konusu bilin
tarafndangrlensbjektifzdelikarasndabirayrmbulunmaktadr
2882
Kiiselkimliiyenidenvar olmu;ayn bedeni,aynendam tayanveilele

bet tayacak olan bir varlk olarak alglayabildiimiz gibi, te yandan bunu
kendi bak amzdan ahlk ve varolusal bir mesele olarak grmemiz de
mmkndr.Eerkiiselkimliifizikselbirzdelikolarakgrecekolursak,pek

2881
A. DuncanJones, Man s Mortality,Analysis, Vol.28,n.3 (January 1968),s.68 (J.Hick,
DeathandEternalLife,s.209dannaklen).
2882
J.Hick,DeathandEternalLife.s.410

byk bir problem ortaya kmamaktadr. Buna karlk sbjektif lmszlk
deiken, puslu ve zamana bal bir zellie sahiptir. Bu bakmdan gemie
uzanmaimknmzsnrszdeildirvehikimsede,birkiininahlkbakmdan
nekadarbirsreaynkiiolarakkaldnsyleyemez
2883
yleyseebedihaya
t, insann kendi kendisini kavraynn belli bir dneme kadar geriye uzand,
sonradayavayavasolduu;bilinligelimeler,umut,korku,kaygvegayegi
bi varolusal balarla gemi durumlarn kendisiyle zdeletirerek yeni bir
tecrbe imkn ve dneminin birbirini izledii; sonu gelmeyen bir hayat olarak
dnmek, yle grnyor ki, yerinde bir yaklam olacaktr. Dolaysyla, bu
hayatta, lm olmamasna ramen, insan varoluun korku, cesaret, ak ve
umut gibi lm olgusuna bal ynlerinin olabileceini de kabul etmi oluruz,
J.Hickin de dedii gibi, eer insan lmszse veya dnyev hayat sresinin
sonsuzlaarpmndanoluanbirsreiinkalcise,onunlmsonrasvaroluu
devamedenbirtekbirimolmaktanokbirbiriniizleyenbirblmlerdizisiiin
devukubulacakdemektir
2884
Bunagre,ubirkahususudahatespitetmemizmmknolmaktadr:Her
eyden nce, skc geleceinden dolay insann bu hayatta mutlu olamayaca
grphegtrrbiriddiadr,teyandan,ebediyyenyaayanbirkimsenin
reneceibireykalmayaca,dolaysylaunuttuubireydeolmayacag
rne de katlmak mmkn grnmemektedir. Zira, bedenli bir lmszlk
dndmzegre,budnyadakivaroluumuzabenzerbirvarolutarznn,
dolaysyla bu dnyadakine benzer alglama, iitme ve grme biimlerinin (ve
bunabalepistemolojik
2885
problemlerin)oradadaolmassonderece muhte
meldir,renmeveunutmazelliitayanlariinbylebirhayatokcazipge
lebilir.
2886
Elbette tm bunlar, itiraz gtrmez, salara ve sarslmaz kantlar olmaktan

ok, sadece ihtimal dhilinde bulunan, yani olmas akl asndan mmkn g
rnenvarsaymlardr.Amaimknbakmndanda,bunlarhangianlamdaolursa
olsun, lmszl inkr eden kantlama almalarnn ulat sonulardan
dahaazsalkldeildir.
2887
Buradanylebirsonuortayakmaktadr:
lmszlk teizmin dorulanmana hizmet etmemektedir, J.Hickin de

2883
a.g.e.,,s.41011
2884
J.Hick,DeathandEternalLife.s.41314
2885
Epistemoloji,bilginindoas,kapsamvekaynaileilgilenenfelsefedaldr.Bilgifelse
fesiolarakdaadlandrlmaktadr.
lk alarda Thales gibi filozoflar metafizik ile ilgileniyorlard. Evrenin salt maddesinin bu
lunmas temel bir ama olmutu. Ama bu konularda herkesin vard farkl fikirler, fikirler
arasndaki elikiler filozoflarn insana, dolaysyla akl ve bilgiye ynelmesine yol at. Bu
da insann bilgilerinin doruluunun sorgulanmasna neden oldu. Bylece bilgi felsefesi
domuoldu.
2886
H.SteeleCouldBodyBoundmraortalityBeLiveable?s.425.
2887
(KO,1990),s.136138

dedii gibi, bu, Tanr nn yokluu ile aka uzlamaz bir ey deildir. lm
szl, pekl, insan artan doal bir olay olarak da grebiliriz, Dirilen ve
dnyadaki hayatna hatrlayan ateist, lerin allak bullak olduunu syleyecek
tir; ama bu, yeni bir evre ve yeni bir bedenle gerekleen salt lmszlk ol
gusu,kesinbirbiimde,Tanrnnvarolduunukantlamayacaktr
2888
Bu bakmdan, te dnyann varlnn kantlanmas, mantk asndan kesin

birkantlamaolsada,bu,dinbirkantlamaolmayacaktr.Bunedenle,ateizm
denyolakarak,tednyahayatnnolmayacansavunmakdaoksamabir
ey olacaktr.
2889
yle grnyor ki, lmszlk meselesi, zellikle Tanrya
inananlar iin, akldan ok inancn bir konusu olmaktadr. imdi neden tr,
niinvehangihaklavarsak,osebepten,onuniinlmszdeolmalyz.
2890
Bir
yerde bizim varlk tarzmzn yaratlmlk olmas, varlmz srdrmemizin
Tanryabalolduuinancndaberaberindegetirmektedir.
2891
Bubakmdan,
lmszln,bizimvaroluumuzdansorumluolanGcnnihaaklliiyada
gayri akllii, efkati veya zalimliine bal bulunduunu syleyenler olduu
gibi,bunu,Tanrnnbizeolanbirborcuolarakgrenlerbilevardr.
2892
Burada yle bir sonu ortaya kmaktadr: lmszlkle Tanrnn varl

arasndaki balant meselesinde ne tr bir lmszle inandmz da nemli
rol oynamaktadr. Yani ruhun basit, yok olmaz bir cevher olduu dncesin
denyolakaraklmszlkinancntemellendirme abasndaTanr
nnvarl
ileruhunlmszlnn,enazndanteorikdzeyde,ayrayrelealnabilecei
kanaati vardr. Belki de ruhun lmszl kavramnn ve bu kavramn ak
lanabilmesi iin bavurulan metafizik delillerin din evrelerde pek ho kar
lanmamasnn bir sebebi de bu durumdur
2893
. Ancak, tartma bedenli dirili
konusunatandnda,bukanaatipaylamakpekmmkngrnmemektedir.
lmszlkle Tanrnn varl arasnda herhangi bir balant bulunmadn
savunanlarasndanburadauhususlarbelirtmektedeyararbulunmaktadr:
(a) Ruhla beden arasnda, en azndan saduyu dzeyinde, deta kesine va
ranbirayrmnbulunmas;bedenburadakalyor,ruhisegpgidiyor,
(b)Kendimizihiolmamgibidnmeninimknszlve
(c)hayatasarlmavelmdenkaynndeokglbirigdnnvarl
.
Diyebiliriz ki bu zellikler hemen hemen tm insanlarda doutan gelmek

2888
Rem B.Edwards, Reason and Religion. s.359: M.Aydn Tanr Hakknda Konu
maks.39.
2889
Unamuno,YaamnTrajikDuygusu,s.17.
2890
a.g.e., s. 53; Galloway,The Philosophy of Religion.s.572; K.L. Patterson,.Plato on
Immortality,s.33
2891
D.A.Pailln,GroundworkofPhilosophyofReligion.s.19091
2892
E,S.P.Haynes
,
The Belief in Perasonal Immortality, s. 145; C. Lamont, The Illusion of
Immortality,s.78.
2893
M.Aydn.DinFelsefesi
t
s.l94.

tedir ve bu duygu Tanr inancndan daha kkl gibi grnmektedir.
2894
Buna
gre, ruhun lmszln doal bir ey olarak grnce, Tanr ile lmszlk
inancnnarasnayrmakdakolaylayor.
2895
lmszlkkonusundaimdiyekadaryaplantartmalar,tednyadakiva
rolu tarznn mahiyetinin ne olacan deil de, daha ok, ne olmayacan or
tayakoymutur,Yani,bukonudaonaylananhususlardanok,karklannok
talarstndeyrnerekyolalnmtr..Buadanbaknca,saltruhunlmsz
l imknn bir lde saf d etsek bile, bedenli bir yeniden varolu tarz,
Tanrnnbilgisivekudretidhilindekialabildiinegenibirimknlardnyasna
akolarakkalmaktadr.Tanrnnvarlnainanldveyainsanvaredeneyin
evrendehlfaalolduukabuledildiitakdirde,bizimiindiriliimkndaher
zamanvarolacaktr.Aynkalr(pattern)iinde,kiiselkimliinkorunarakger
ekleecei savunulan dirili ekli bu imknlardan sadece birisidir. Belki de bu
yzdenolacak,HumeveRussellizgisindekifilozoflar,lmszlkkonusundaki
kantlarnarlnntamamenmminlerdeolduunusylemilerdir.
lmszlkle ilgili iddialarn nasl isbat edilecei konusu da son derece
nemlidir. Aka, lmden sonraki varolula ilgili iddialar deneye dayal yn
den asla rtlemezler. Eer lmszle olan inancmz yanlsa, bunu
renmemiz(veyaispatetmemiz)hibirzamanmmknolmayacaktr.Bunakar
lk, lmszl inkr ediimizin yanl olduunu renme ansmz olabile
cektir.Budurumdalmszlklehindekaydedilecekbirhusustur.
urasbirgerektirki,lmsonrasvarolutarzkonusundabiznesylersek
syleyelim,eerherhangibirekildelmszlkvarsa,bizbunuisterkantlaya
lm ister kantlayamayalm, bu varolu tarz ve te dnya hayat nasl olacaksa
yineyleolacaktr,teyandan,eerlmszdeilsek,hibirdelilbizilmsz
klamayacaktr. Dorusu, lmszlk konusu salt niha mukadderatmz asn
dandeil,budnyadakivaroluumuzasndandasonderecebykbirnem
arz etmektedir. Szgelimi, dirili dncesi hayatmza yeni bir boyut kazan
drmakta, ona hibir eyin veremeyecei bir anlam ve ciddiyet vermektedir.
Denebilirkiinsaninsanklanveahlkbirvarlkoluunupekitiren,onun,lm
tesiyle ilgili byle bir metafizik gerilim iinde olmasdr. Bu konu bizce, lm
densonranelerolacameselesinden okdahafazlaeyleriihtivaetmektedir.
nsann, kendisi ve niha kaderine ilikin dncelerinin, onun hayatnda ok
nemlibiryerivardr.
yle grnyor ki, insanlar lmszl ispatlamak iin her yolu denemi
ler, her delile bavurmular ve bazen delillendirmiler(!) de; delil getiremedik
leri zamanlarda da yine lmsz olduklarndan gl bir biimde emin olmu
lardr.
lmszlk aleyhindeki hibir kant, insann lmszlk arzusunu,
ebediyyen var olmak eklinde tezahr eden bu en kkl ihtiyac ondan skp
atamamtr.Kesinolduuilerisrlenbilimselbulgularlayadaherkesekabul

2894
O.Lamont.TheIllusionofImmortality,s.910.
2895
(KO,1990),s,149150

edilen felsef delillerle lmszlk inancn insanln, en azndan insanlardan
ok byk bir ounluun kafasndan silip atmak imdiye kadar mmkn ol
mamtr.Budemektirki,gerekruhunlmszleklinde,gereksebakabir
zamanzamanmeknortamndaruhfizikkiininyenidenkurulacaveyadiri
liingerekleeceieklindeherhangibirlmszlkeklininolacanainanan
largemiteolduugibigelecektedebulunacaktr.
lmszlkkonusunda,hangisonucaularsakulaalm,probleminetrbir
zme kavuturursak kavuturalm, yine de burada irrasyonel olan bir ey
kalmaktadr.Belkidelmszolduumuzakesingzylebaktmzdandolay,
durmadan onu ispatlamaya alyoruz. Zira lmszle inanmadmzda,
dnyayaanlamvermemizimknszolmasadasondereceglemektedir.
ou konuda olduu gibi, bu konuda da problem eninde sonunda gelip in
sanda dmlenmektedir. Ne var ki, hakikate ulamak ve geree vakf olmak
iin, P. Pattisonun deyiiyle, arkaya gemeye alacak olursak, bu ii, sade
ce, insan paralayarak yapabiliyoruz ve bir daha da bu paralar bir araya ge
tirmemizmmknolmuyor.Buyzden,biryandankatkszruh,bryandanfi
ziksel glerin l dnyas arasndaki uurumu kapatmak in, insan ayrlmaz
birruhbedenbirliiiindegrmeyemecburuz.
Nasl yok iken var edildiimize inanyorsak, ulamaya altmz mkem
mellikideallerivedolaysylalmszlkdeaynilhamveinantanbeslenenbir
umutvegvenkaynaolarakbizdeyaayacaktr.lmszlkkonususontah
lilde,ekzistansiyel(varoluuluk,vcudiye)birkonuolarakkalmaktadrvelm
tesi varoluun mahiyeti hakknda bildiklerimiz de bir imkndan ileriye gitme
mektedir.
Dinisediriliingerekolduunusylyorokadar.
2896
Bedzzamansonsuzlukduygusuhakkndaubilgiyiaktaryor.
Cehennem fikri, gemi iman meyvelerinin lezzetlerini korkusuyla karm
yor.nkhadsizrahmetiRabbaniyeokorkanadamader:Banagel,tvbeka
psyla gir. T Cehennemin vcudu deil korkutmak, belki sana Cennetin lez
zetlerinitambildirsinveseninvehukuklarnatecavzedilenhadsizmahlkatn
intikamlarn alsn, sizi keyiflendirsin. Eer sen dalalette boulup kamyorsan
yine Cehennemin vcudu, bin derece idam ebedden hayrldr ve kfirlere
de bir nevi merhamettir. nki insan hatt yavrulu hayvanat dahi, akrabasnn
ve evldnn ve ahbabnn lezzetleriyle ve saadetleriyle lezzetlenir, bir cihette

2896
(KO,1990),s.156158
Gazzali ise, Mslman filozoflardan Farabi ve bn Sinay konuda kfrle itham etmek
tedir.Bunlar;
1.Maddeninezeliolmas
2.Tanrnnbilgisi.Kllileribilip,czileribilmemesi.
3.Harncismaniolmadanlaydr.
[(GEDOAN,2005),s.12;bkz.EbuHamidGazali,TehaftlFelasife,thk.vetkd.Sley
manDnya,Kahire,1987.]

mesud olur. u halde sen ey mlhid, dalaletin itibariyle ya idam ebed ile
ademe(yoklua)deceksinveyaCehennemegireceksin!
erri mahz
2897
olan adem ise, senin btn sevdiklerin ve saadetleriyle
memnun ve bir derece mesud olduun umum akraba ve asl u neslin seninle
beraber idam olmasndan, binler derece Cehennemden ziyade senin ruhunu
ve kalbini ve mahiyeti insaniyeni yandrr. nk Cehennem olmazsa, Cennet
deolmaz.Hereyseninkfrnileademeder. EersenCehennemegirsen,
vcud dairesinde kalsan, senin sevdiklerin ve akrabalarn ya Cennette mesud
veya vcud dairelerinde bir cihette merhametlere mazhar olurlar. Demek her
halde Cehennemin vcuduna tarafdar olmak sana lzmdr. Cehennem aley
hinde bulunmak, ademe tarafdar olmaktr ki, hadsiz dostlarnn saadetlerinin
hiolmasnatarafdarlktr.
Evet Cehennem ise, hayr mahz olan dairei vcudun Hkimi Zlcelalinin
hakmane ve dilane bir hapishane vazifesini gren dehetli ve celalli bir
mevcudlkesidir.Hapishanevazifesinidegrmekleberaber,bakapekokva
zifelerivar.Vepekokhikmetlerivelemibekayaaithizmetlerivar.Vezebani
gibipekokzhayatncelaldaranemeskenleridir.
2898
nsan,sairhayvanatamuhalifolarak,hanesiylealkadarolduumisilldn
ya ile alkadardr ve akaribiyle mnasebetdar olduu gibi, nevi beer ile de
cidd ve ftr mnasebetdardr. Ve dnyada muvakkat bekasn arzulad gibi
birdrebeddebekasn,akderecesindearzuluyor.Vemidesiningdaihtiya
cn temin etmee alt gibi dnya kadar geni, belki ebede kadar uzanan
sofralarvegdalar,aklvekalbveruhveinsaniyetmideleriiintedariketmee
ftraten mecburdur, abalyor. Ve yle arzular ve matlablar var ki, ebed saa
dettenbakahibireyonlartatminetmiyor.
Hatt Onuncu Szde iaret edildii gibi, bir zaman kklmde haya
limden sordum: Sana bir milyon sene mr ve dnya saltanat verilmesini,
fakat sonra ademe ve hilie dmesini mi istersin? Yoksa bki fakat di ve
meakkatlibirvcudumuistersin?dedim.
Baktm,ikincisiniarzulaypbirincisindenahekti.
Cehennemdeolsabekaisterimdedi.
te madem mahiyeti insaniyenin bir hizmetkr olan kuvvei hayaliyeyi bu
dnyalezzetleritatminetmiyor.Elbettegayetcmimahiyetiinsaniye,ebedi
yetle ftraten alkadardr. te bu hadsiz arzu ve emellere bal olduu halde,
sermayesibirczczihtiyarvefakrmutlakbirinsana,hireteimannede
recekuvvetlivekfivevfibirhazine,birmedarsaadetvelezzet,birmedar
istimdad,birmercivednyannhadsizgamlarnakarbirmedartesellioldu
uylebirmeyvevefaidedirki;onukazanmakyolundadnyahayatnfedaet
se,yineucuzdur.
2899

2897
errimahz:Srfer.Hihayrcihetiolmayanervemusibet.
2898
SaidNurs,saiMsa,s.47
2899
SaidNurs,saiMsa,s.40

Bediuzzaman, Rabbin, kullarna hakszlk edecek deildir
2900
mealindeki
ayetin bu ilahi adalete delil olduunu syler. Madem bu dnyada tam adalet
gerekleemiyor, ahirette mutlaka tam adaletin gerekleecei bir mahkeme
olmaldr
2901
Peki, niye bu hayatn neticesi ebedi hayattr? Nursinin bu meseleyi, daha

nce olduu gibi, Allah Telnn Adil, Hkim, Rahman, Rahim, Vedud, Kerim,
Cemil,Cevvad,Celil,Baki,Hakkgibiisimvesfatlarnadayandrdn;hikmetve
adalet delillerini ne kardn gryoruz. Bir yaratcnn olduunu ve Onun
busfatlarasahipolduununerdenanlyoruzseklindebirsorusorulursadaha
nce ifade ettiimiz gibi bunu kinattaki icraatlarndan, fiillerinden anlyoruz.
Gzmznnndeheranyaplanbufiilleriinkretmelksmzyoktur.Bufi
illeri tabiata, kr tesadfe, sebeplere vermemizin imknsz olduunu mellif
eserlerinin birok yerinde ispat etmitir. Konumuz dnda olduu iin girmiyo
ruz. Allahn yukarda saydm isim ve sfatlarnn hayat ile balantl olarak
niye ebedi hayat gerektirdii meselesine gelirsek, bunu daha nce izah ettik.
Yeri geldii iin tekrar zet olarak Nursinin bu konuya getirdii izahlara baka
lm. nsana verilen kabiliyetlere baktmzda ok yksek olduunu gryoruz.
yle ki, o kabiliyetlerin olduka az bir ksm bu dnya hayatnda kullanlyor.
Ebedi hayat olmazsa bu kabiliyetler hi kullanlamayacak demektir. Bu ise
manaszolur.nkhikullanlmayacakbirkabiliyetinyaratlmasabestir,ge
reksizdir.Sonsuzhikmetsahibiolanyaratcbundanmnezzehtir.Sermayeola
rakmeselabirserekuundanyzlerdefadahayksekolaninsan,ebedihayat
olmazsaserekuundanbinlerderecedahabedbahtbirdereceyeder.Akl,o
kiiye bir ikence aletine dner. nk akl gemiten zntler, gelecekten
endieler tar. Vicdan o kiiye azap eder. nk vicdan ebeden ve ebedi bir
sevgiliden bakasyla tatmin olmaz. Yaratcnn insann hizmetine sunduu bu
kadar nimetin ahadetiyle yaratc kendini tantmak ve sevdirmek istiyor. Ken
dinisevdirmekistemesiyleberaberftratenkendiniseveninsanruhunuyoklua
atmakla ebedi olarak kendine gcendirmek ve dman etmek elbette o Zata
yakmaz.Bylebir irkinliktenve zulmdenuzaktr.Ebedibirhayatnvesaa
detinolmayacadncesiakl,kalpvevicdancihetiyleinsanelemvezn
tiindebrakr.BtnbunlarAllahnrahmet,keremveefkatineuygund
mez. nsann en byk istei, en ehemmiyetli arzusu bekadr. Midenin cuzi
arzuveduasniitiponarzkgnderenyaratc,insannenbykarzuvedua
sna ilgisiz kalmas mmkn deildir. Bu kinattaki bu kadar byk masraflar,
buhametlisaltanat,sadecebuksackdnyahayatiinolamaz.Bunlarnarka
sndabyk maksatlarolmasgerektiiniaklihtarediyor.Dnyahayatnadik
kat ettiimizde btn mahlkatn insana, yani insan hayatna hizmet ettiini
gryoruz. Yani merkezde hayat (insann hayat) vardr. Btn icraatlar insan
hayatnn devamna hizmet edecek ekilde tasarlanmtr. Madem gzmzn
nndeki icraatlarn ehadetleriyle her ey insann hayatna hizmet ediyor, in

2900
Fussilet,46
2901
Szler,s.67,525

sannhayatbukadarnemli!Budurumdahayattanbeklenenbirmaksatolma
ldr.Aksitakdirdebtnbuicraatlarvemasraflarboaolmuolur.
2902
lmezdenevvelldrrbakhaytolbulur
lmezdenevvelldrrbakhaytobulur
HerkimHakkbulmakdileralsnNiyzdenhaber
BundaikendostaererHakkyolununklar
NiyzdenhaberalsnherkimHakkbulmakdilerse
OnunlaikendostaererHakkyolununklar

2902
Lemalars.333;Szler,s.106,108;(BAKA,2008),s.44

211
6+6=12
Bilirvarbuyolucndadrdostili
Sylercnblblsendedirdostili
2903
Eyderviikeyslikisdk
Bilcevbtahkiksendedirdostili
Sordukbilenlereyzngrenlere
Sylervaranlarasendedirdostili
Taradanvarlmazbinyldaerilmez
Yabandayrolmazsendedirdostili
Niyzdirbundauzakdeilcanda
Grnmeznihndasendedirdostili
Dostili,gnlvedolaysylainsannkendisidir.Raslllahsallallhaleyhive
sellembuyruduki;
Benyeregesmadm,ancakm'minkulumunkalbinesdm
2904
Eyderviikeyslikisdk
Bilcevbtahkik
2905
sendedirdostili
Eykdervieysdkslik
Bilkimuhakakcevbsendedirdostili
Taradan
2906
varlmazbinyldaerilmez

2903
Sleymaniye Ktphanesi Reid Efendi kitaplar ksmnda nr. 1218 de Niyzi Msr
kaddesellh srrahul azzin kendi el yazsiyle bir mecmuada bulunan ilahi; Abdulbaki
Glpnarl, Niyzi Msr, arkiyat Mecmuas, c. VII, s.203; Kenan Erdoan, Niyzi Msr
Hayat,EdebKiilii,EserleriveDvnnnTenkitliMetni,Ankara,1998,s.243
2904
tr.
2905
Tahkk: Doru olup olmadn aratrmak, veya doruluunu yanlln ortaya kar
mak,incelemek,iyznaratrmak.

Yabandayrolmazsendedirdostili
Taradanvarlmazbinyldaerilmez
ldesahradayraranmazsendedirdostili
Grnmeznihndasendedirdostili
Grnmezgizlicesendedirdostili

2906
Tara:Harivedtaraf.stanbulhariciolanmemleket.Merkezihkmethricinde
olanyerler.

212
Nrvhidcmlelemyokdururbignesi
Nrzulmetgsterenhepbucihetviranesi
2907
LmhalkmahvediphakbnolupHakkgrp
Kaydzulmetdenkpolmaakldvnesi
Akimaslnsorarisenbirresendirbalsn
Seyrilhtakoymazkahrdiyeviranesi
EyNiyazinrnurdanfarkidenbilmezbizi
Anlamazillkelmmecihetviranesi
Nrvhid
2908
cmlelemyokdururbignesi
Nrzulmetgsterenhepbucihetviranesi
TekNrbtnlemikaplar,bilmiyorsun
Nrukaranlkgsterenhepbucihetharabesi
Maneviyattanarkayaniynleryoktur.Cihethususubeerlemdedir.Nurun
karanlkgrnmesiyanisiyahgrnmesiktakizelliklerdir.
CisimlerinIYanstmas
Saydamolmayanbircisminzerinegne(beyazk)drlrise:
aCisim renklerin tamamn yanstyorsa beyaz grnr. Beyaz cisim zerine
dentmrenkleriyanstr.
bCisimrenklerintmnsouruyorsayadahibiriniyanstmyorsagrnmez.
Siyahcisimlerzerinedennhibirrenginiyanstmadiinsiyahgrnr.
cCisim renklerden hangisini yanstyorsa o renkte alglanr. Yanstlan birden
fazlarenkvarsacisimorenklerinkarmndagrnr.
Lmhalkmahvediphakbn
2909
olupHakkgrp
Kaydzulmetdenkpolmaakldvnesi
halktakiLmharfinisiliphakgrenolupHakkgrp
Zulmetkaydndankpakldelisiolma
(halk)kelimesinden(lam)silkalr.Demektekimanatevhidilminden
haberdrolunmaktr.

2907
Ankara,1998,s.244
2908
Vahd:Yalnz, tek. Hz. Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin bir ismidir. Benzeri bu
lunmayan,hibirmahluklamsaviolmayanvetekolan(melindedir).
2909
Hakbn:f.Hakkgren.Hakveren.Hakkaimneden.Hakkainanan

Akimaslnsorarisenbirresendir
2910
balsn
Seyrilhtakoymazkahrdiyeviranesi
Neticesiyok,aslnsorarisenbirhalattrbalsn
lahlemeseyrikoymazkahrdiyeviranesi
AllahTelyaramayakalkmasonsuzdur.Fakatonabykbiriplebalsn.Ya
nihibirekildeayrlkyokdemektir.
Sanadabunubilmekfrsatnkahrsfatyzndenvermez.
EyNiyazinrnurdanfarkidenbilmezbizi
Anlamazillkelmmecihetviranesi
EyNiyaziateinurdanayrgrenbilmezbizi
Anlamazillkelmmaltcihetviranesi
SyleyenvesyletininAllahTelolduubilinmelidir.Lakinbilenlerbilmeleriy
le,bilmeyenlerbilmemeleriyleharaptr.nkyokluaerieniindebilmekderdi
kalmaz.Manaszesmadiinviraneolmakkanlmazolduuvebuhaldeg
reniinbulmaktazorlukgsterir.
Niyzi Msr, benim szlerimi herkes anlamaz alt cihetim yklm, yok olmu
umkimsebilmezdemektedir.

2910
Resen:(C.:Ersn)Atveyadavaripilebalamak.p,halat,urgan
ResenKendibana,bizzat.Kimseyedanmadan.Mstakilolarak.Dorudandoruya.

213
Vezin:MefulMeflMeflfeln.
Birgzkionunolmayaibretnazarnda,
Oldmandrshibininbazerine
Kulakkitalmayaherdinlediinden,
Aktanasenkurunuhemendeliinden.
olelkionunolmayahayrhasent
VerilmezonaCennetilininderect.
Ayakkiibdetyolunubilmezonukes,
rensinonumescidnndekapdaas.
BirdilkiHakknzikriileolmayamutd,
Urmasenoletpresinedildeyuhiad.
Nefsimdemeoldvekiiletirsenierre,
Nefisodurannfikrivmeyliolahayre.
Gnlmdrolkimiivesvsiledolmu,
Kibrilehasedaskeriherynnalm.
olcnkifakatcismidiritutademecn,
Hayvandadavardrodamarlardadolankan.
CanolkinefahtdediKurndaanaHakk,
OnefhaiRahmniyyedirbusrrmutlak.
Olrhiizfiyekimerdiodurinsn,
OlnoktaikbradrolansretiRahmn.
nsandadeniranadahihemdemiman,
Hemrhumusavverdirohemkildan.
Zirkicihnaneyegeldiinibil
Maksdolunanmatlabialsnbuldu.
Olnefhaimidemebilmerebial,
OlnefhaimikfvcdundakiAnk.
Olnefhaimidiritutancmlecihn
Olnefhaimizynetedenbcinn.
Olnefhaileolduimretbuavlim,
Olnefhaileoldukamyedieklim.
Olnefhailegzaklargrribret,
Olnefhaileiidilirmanihikmet.
Elannilevermeemeyleyledimli,
Ayakdahidorulttubunefhaileyolu.
Dilannilekldznzikrinemutd,
Olnefhailedimederyradnyd.
Nefsannilerzyyevmarziyyeoldu,
Emmreliinterkedbentasfiyebuldu.
Rhannileettisemvtaurcu,
Kldmelektadahannlavulcu.

Ulvoluptlkaeritirdislku,
Mlkiukiterkedebulurhmlku.
nidahiyokubirolurcmleyannda,
Cismindekicangibibulurdostucannda.
GiderikilikbirlikoluphereyolurHakk,
ngidebulutlemegndoamuhakkak.
Olnafhakidemdemidirdemiiste,
OldemdeNiyzierilrmenzilidosta.
Aktanasenkurunuhemendeliinden.
Senonaaktkurunuhemendeliinden.
olelkionunolmayahayrhasent
VerilmezonaCennetilininderect.
olelkionunolmayahayrveiyilikleri
Verilmezonacennetyurdunundereceleri.
BirdilkiHakknzikriileolmayamutd,
Urmasenoletpresinedildeyuhiad.
BirdilkiHakknzikirdetiolmaya,
Koymasenoletparasnadildiyebirad.
Nefsimdemeoldvekiiletirsenierre,
Nefisodurannfikrivmeyliolahayre.
usenierregtrendeveyenefsimdeme,
Nefisoduronunfikrivemeyliolsunhayra.
Gnlmdrolkimiivesvsiledolmu,
Gnlmdrolkimiivesveseleriledolmu,
olcnkifakatcismidiritutademecn,
Cismidiritutanadergibicndemeoylebircnki,
CanolkinefahtdediKurndaanaHakk,
OnefhaiRahmniyyedirbusrrmutlak.
BahsettiimcananefahtdediKurndaonaHakk,
OnefhaiRahmniyyedirbumutlakbirsrdr.
Olrhiizfiyekimerdiodurinsn,
OlnoktaikbradrolansretiRahmn.
KimOizfrhaerdi,odurinsn,
OenbyknoktaolanRahmnnsuretidir.
Ruhikidir.Birisirhhayttr.teburh,emriRabbolanruhtur.
2911
Dieri, rh revndir. te bu ruh, lemi melekta gider gelir. Elestu bi

rabbikum hitabnda Bel! diyen ruh budur. Bu ruh, cismi latiftir; bu ruh,
hakkatinsandr,yaniaynsabitedenilen,buruhtur.Burhrevnherinsann
heykelveheyetizereyaniZeydinveAmrnveHasanveHseyininvb.buzahir
deolanheykelveheyetinaslise,orhrevanaynenylecedir.Meselbiradam
litografya (Tabask) vastasyla resmini karr, ite onun gibidir. O resimde senin
cmle heykel ve heyetin ve emailin mevcuttur. Lkin senin gibi, o resimde bir
younluk ve bir arlk yoktur, cismi latf gibidir. te bu rh revn da aynen y
ledir.
imdinefisdenileneybircevherilatftir;ruhilekalparasndabirvastadr.
Ruhtan feyzi rabbaniyi alp kalbe dker. Bu nefis, hakiktte uursuz, kt ve
Cenb Hakka asi deildir. Bu nefse svmek ve lanet etmek caiz deildir. Bu
nefis, daima ruh tarafna meyleder. Ancak buna nefsi emmrelik ve sair kt
sftlar insan tarafndan gelir; onunla bu sfatlar nefse arz olur. Nefis, daima
seni Hakka kavuturmaya alr. Sen onun muhalifi olan eyleri ona teklif et

2911
KenanRifkuddisesrruhulazzegreise,ksmruhvardr.
Birihayvaniruhki,buheminsandahemhayvandabulunur.kincisiise,rhrevandr
ki,insandabulunurveuykuhlindedebedendenayrlpbirokeylergrr.Meselrya
da gezip konuuyor, oturuyor kalkyorsun. Fakat vcudun hareket etmiyor. Btn bunlar
yapanrhrevan,uykuhlindevcutilebsbtnalkasndakesmiyor.Onuniinrya
dakorktuunveyamuztaripolduunvakit,baryor,hattaalyorsun.Bylecedegrlen
eylerazokbedendetesiricraediyor.
Birdeizafruhvardrki,oancakbirkmilinsanavusulilekazanlr.tecezbeyikabul
edenburuh,cncncandr.Ynibircanvardrsonrabununiindebircandahavardr
ki,odaHakkatiMuhammediyedir.Bircandahavardrki,Srrullahtr,Allahtr.Ynicn
cncanbudur.(KenanRif,Sohbetler,s.146)

mekleonuyoldankarrsn.Bununmisaliyledirki,meselsahrayayayayla
ya birtakm vahi ve haar hayvanlar mesel bir tay, sahrada gelen ve giden
adamlar kapar, tapar, srr, lkin o tay gzelce terbiye eder isen ondan o hl
defolur.Artkistediingibi,onuistihdamveistimaledersin.
te bundan anlald ki, o hayvann zatnda bir fenalk ve haarlk yoktur.
Onu sen yle sahraya salverip kendi hevsna terk ettiinden tr asi oldu.
Men arefe nefsehu fekad arefe rabbehu.
2912
te bu hadsi erif yukarda
beyanolunanesrarbeyanveizaheder.yleki,yaniihvanolan,tekmlislk
edipsonmakmdaFeknekbekavseynievedn
2913
yavsloldukta,kbe
kavseyndemekokunyaydr,bircihetiyaratlmlarimknleminevebirciheti
lemi vcda yani Allah Telyadr. te buraya kadar olan slke, slk
fk tesmiye olunur. Ev edn
2914
makm kurbi ilhiye (Allah Telya ya
knlk)dir.Bundanileriolanslke,slkenfstesmiyeederler.teburadan
ilerideCenbHakknesmavesftilhiyyesindeslkdemektir.Buradane
fis,mertebeleritamamlaypedipCenbHakkaaynaolur,yanibtnesmave
sftilhiyyebuaynadaaakpovakitbuaynaolannefsteHakkncema
linimahedeilearayerdeaynaolannefsidahisankiyokgibiolupHakkavsl
olmakla ite Men arefe nefsehu
2915
bunu yani nefsini bildiin gibi Hakk o
zamanbilirsin,bulursundemektir,yaniaynHakkolupesmavesftilhiyye
hepsibirdensendetecellietmekleHakknedemekolduunubilir.]
2916
Agzelimyoldam,senaleldetekbiradamdeilsinki.Senbir lemsin,
sen bir derin denizsin. O senin muazzam varln yok mu? O belki dokuz yz
kattr. O, dibi, kys bulunmayan bir denizdir, yzlerce lem, o denize dalar
gark olup gider. Zaten buras ne uyanklk yeri, ne uyku yeri. Buradan bah
setme,AllahTel,dorusunudahaiyibilir.
2917
nsandadeniranadahihemdemiman,
Hemrhumusavverdir
2918
ohemkildan.
2919
nsandadenironadahihemdeminmans,
Hemmusavverrhdur,ohemkildan.
[Ruhunyerikalptir.Ruh,zellikbakmndanlhZatntecellilerinitarken,

2912
Kendinibilen,rabbinibilir.Kefulhaf,c.2,s.262,no:2532.bnTeymiyyemevzu
olduunu,enNevevdesabitolmadnsylemi.
2913
(Muhammed ile arasndaki mesafe) ki yay uzunluu kadar, yahut daha az kald.
(Necm,9)
2914
Yahutdahaaz.Necm,9.
2915
Kendinibilen,rabbinibilir.Kefulhaf,c.2,s.262,no:2532.bnTeymiyyemevzu
olduunu,enNevevdesabitolmadnsylemi.
2916
2917
Mesnevi,c.III,b:13021304
2918
Msavver:Zihnendnlen.Tasavvurolunan.Tasvirli.
2919
Dn:f.Bilgili,bilen,malmatl,lim

nefiszatsfatlarnvefiillerintecellisinitamaktadr.
2920
Ruh,zitibarylakutluolmasnaramenhalifesfatnaeriememitir.n
khalifelikmakamnnkarlancaknefistamaskarlndainsanaverilmi
tir.Ruhlarletafet,ihatavehareketbakmlarndan,grnte,kendiniyaratana
benzer.
Allah Tel, demi kendi suretinde yaratt hadisi erifi, bunu bildirmek
tedir.
Beden,ruhiindikilmibirelbisedir.Eerki;ruhyalnzbanayaratlmkal
sayd,meleklerilearasndabirfarkkalmazd.
Meleklermaddeli,meknlvenaslolduklaranlalabilirolduklariinhalife
liksfatnakavuamaz.BubilgilerdeninsannnaslAllahTelnnhalifesioldu
uanlalmaktadr.
Bireyinsureti,onunhalifesidir,vekilidir.Bireyonunsuretindeyaratlmaz
sa,onunhalifesiolamaz.Halifeolmaayakmayan,emanetykntayamaz.
Cneydi Badadi kaddesellh srrahul azz Hadis (sonradan yaratlan),
kadime(ezeli,aratlmayan)yaklanca,izi,eseribilekalmazbuyurdu.
Sultannhediyelerini,ancakonunhayvanlartar.
Allah Tel kararm olan bedeni, nurlu olan ruha sevdirdi. Nur karanla
koldu.okseverek,bedenleilebirleti.Bubalantilenuruncilasartt.Ona
yaknlamakla,parlakloald.Nurunbuhali,aynayaplacakcamgibioldu.
Parlak olan nur, karanlk cesede balannca, nceden Allah Telya olan
yaknln,kendivarlnvezellikleriniunuttu.Karanlkbedeneolansevgisine
dalarak ve yalnz bir grn olan o bedene balanarak kendini kaybetti.
Onunlabiraradakalnca,deerinikaybedipktleti.Ruhbedendenyzevi
rip,unuttuuKutssevgilininmahedesinedalarsaveonabalanrsa,karanlk
bedeni de, o kuts makama srkler. Mahedesi artnca da, beden de onun
nurlarileaydnlanr.
2921
Bu nedenle nefsin ruh ile olan arkadal neticesi kutsi makamlar insana
hediyeedilmitir.Enbykikramdasonsuzhayatnruhsebebiyleinsanaihsan
edilmesidir.nkruhunzndesonsuzlukiaretlerivardr.]
2922
Zirkicihnaneyegeldiinibil
Maksdolunanmatlabialsnbuldu.
Zirkicihnaneyegeldiinibilen
Maksatolunanulvdileinibuldu.

2920
CellettinSuyutisahihgrolarak;ruhilenefsitekbireyolarakkabuleder.
2921
ZevaidzZhdadlkitaptaurivayetvardr.
Kalpvecesedinmisalikrvektrmnmisaligibidir.Ktrmkredediki;
Ben meyve gryorum, fakat ulaamyorum. Beni yklen. O da yklendi. Srtna ald.
Kreyedirdi.
2922
(ALTUNTA,2005),s.43

Olnefha
2923
imidemebilmereb
2924
ial,
OlnefhaimiKfvcdundakiAnk.
Olnefhaimidemebilenulvmereb,
OlnefhaimivcdKfindakiAnk.
Olnefhaimizynetedenbcinn.
Olnefhaimicennetbnssleyen.
Olnefhaileolduimretbuavlim,
Olnefhaileoldukamyedieklim.
Olnefhaileoldubulemleriimreden,
Olnefhaileoldubtnyediiklim.
Olnefhaileiidilirmanihikmet.
Olnefhaileiitilirhikmetmanalar.
Elannilevermeemeyleyledimli,
Ayakdahidorulttubunefhaileyolu.
Elonunilevermeemeyleyledimal,
Bunefhaileayakdahidorulttuyolu.
Hikye: eyhn biri davete giderken grmi bir dm asyorlar rica itmi
tevbe virmi gitmi sonra bir gayr gnde yine grmi ol dm amaa getir
milerdemiki
yibndembensanatevbevirmedmminintutmadun?diyincedimi
ki
eyeyhhidyetAllhdanolursasenngibieyholurhidyetkuldanolursa
bencileyinbirhrszolur.
2925
Dilannilekldznzikrinemutd,
Olnefhailedimederyradnyd.

2923
Nefha:frmek.frk.imek.Kabarkolan
2924
Merep:Huy,yaratl,det,ahlk;mnevhaz...
2925
Hikye:eyhinbiridavetegiderkengrmibiradamasyorlarricaetmitevbevermi
gitmisonrabirgayrgndeyinegrmoadamamaagetirmilerdemiki
ydemolubensanatevbevermedimminiintutmadn?diyincedemiki
EyeyhhidyetAllhdanolursaseningibieyholurhidyetkuldanolursabenimgibi
birhrszolur.

Dilonunileoldu,zndezikriniadetet.
Olnefhailedimeder,yradnydet.
Nefha,ilhinefeslerdir.lemdenefhlarileayaktakalmaktadr.
Nefsannilerzyyevmarziyyeoldu,
Emmreliinterkedbentasfiye
2926
buldu.
Nefsonunilerzyyevemarziyyeoldu,
Emmreliinterkedipsaflkbuldu.
Saflbulanlardauysallkhalizuhuredincenefisonualdatmakister.Fakatkur
duutuzaklarnefsiruhakleeder.
Farenin biri devenin yularna yapt, onu ekmeye balad. Deve uysall,
alakgnll ve arball ynnden farenin arkasndan yrd. Nasl ki,
"Mmindeuysaldevelergibisabrldr,"
2927
buyurulmutur.Deveninbuuysal
ln onun yumuak huylu ve alak gnll olmasna, bazlar da onun btn
hayvanlardandahauzunboyluolmasnaramenaklderecesinindknlne
yorarlar.Bununsrrbakadr.
Fare, deveyi su kenarna kadar yrtt. O abuk yryl, iri csseli hay
vanacizkalamazd.Fareyesordu:
imdiburadaniindurakladn?Buradanniingemiyorsun?Sen,benimgibi
lerin yularna yapmann sana yakmayacan bilemedin mi? imdi nasl tut
tunsayular,yrbakalm!Fare,
Suokbykvederin,dedi.Ayansuyabasandeve,
Gelgel,dedi.Sudangemekkolaydr;nihayetdizkapanda.Fare,
Amadizdendizefarkvar,dedi.
imdi sen de tvbe et ki, bir daha byle yzszlk etmeyesin! Benim seme
riminstnekotur!Benimsemerimdeseningibiyzbinlercefareninarl
nnnedeerivar?Birandasuyugeeriz.
2928
Rhannileettisemvtaurcu,
Kldmelektadahannlavulcu.
Rhonunileoluncasemlaraykseldi,
Onunladahmeleklerleminekart.
Mertebelerde srasyla ruh seyrinde semlara ykselirken menzillerde mridi,

Raslllah sallallh aleyhi ve sellem ve Allah Tel ile olan beraberlii ykselme
sebebidir.
AllahTelveAllahTelerlerinininayetleriolmazsa...Melekbileolsadef

2926
Tasfiye:sfletirme,artma,arndrma,temizleme
2927
Mmin,uysalbirdevegibi,Ihdenince,yersertolsadaker.(Beyhki)
2928
(emsiTebriz,2007),(M.237),s.324

terikapkaradr.
2929
Ulvoluptlka
2930
eritirdislku,
Mlkiukiterkedebulurhmlku.
Ykseklereseyrislkukavuturdu,
ukimsekimlkterkedersehnmlknbulur.
Terkedilenmlk,bedenvenefsinistekleridir.
nidahiyokubirolurcmleyannda,
nidahiyokubirolurhepsiyannda,
Tasavvuftayolunevvelivesonundabirlikvardr.Buyolutercihedeninbalan
gtakihalisonhaliileayndr.Sadecefarketmedenenhalinderecesiyksekolur.
Balanglar sonularn aynasdr, Her ey Allah Tel ile balam ise onunla so
nulanacaktr.
ngidebulutlemegndoamuhakkak.
nkbulutlemegidergndoarmuhakkak.
Olnafhakidemdemidir
2931
demiiste,
OldemdeNiyzierilrmenzilidosta.
Onafhakidemnefesidirdemiiste,
OandaNiyzierilirmenzilidosta.
GavslzamhramczdesmailHakkToprakSivasbuyurduki;
Gardalarm! Allah Tel ruhlar ezelde toplad, herkese istedii sanat
gsterildi. Biz de dervilii aldk, sizinle de ezelde tantk. Her insana mr,
rzk ve nasibi ruhu ile beraber verildi. Bu lemde tedbir alp takdire saygl
olduumuz kadar amel edebimizle daha kim yakn olur diye leme imtihan
iin gnderildik. Burada bilitik maherde buluacaz. kinci duramz ber
zah leminde toplanacaz. nc duramz maherde toplanacaz, bulu
acaz.AllahTelbuyurduki;
O gn maherde hi kimseye soyu hreti sorulmaz. Ameli, edebi ve ya

2929
Mesnevi,c.I.b18781879:b.2122.
2930
Itlak: Salvermek. Brakmak. Koyuvermek. Serbest brakmak. Serbest olup her tarafta
bulunmak.Cezadankurtarmak.Boama.Boanma.Afvetmek.
2931
Dem:f.Nefes.Soluk.Az.Nazar.An,vakit,saat.Koku.Kibir,gurur.li,yksek.
Krk.

knlilemkfatlandrrz.
Gardalarm!Kinatbizebal,bizdekicanabal,candacananabal.Bu
canbizdengitti,bakacangeldi.AllahTelkulanimetverirbakasbina
lsaolutfaeriemez.
Gardalarm!EdeneyleyenAllah,LHavlevelkuvveteillbillh
Gardalarm! Her insan iin ezel bir hkm var. Her nebinin mekn za
manveashbezeldebilindi.Raslllahsallallhaleyhiveselleminvehali
felerinin de mekn, zaman ve ashb ezelde bilindi. Bizimde zamanmz bu,
Sivas meknmz imi. Allah Tel bizi sevdi, biz de Allah Tely seviyoruz.
Hereyi,yerdekikarncayAllahTeliinseviyoruz.Sizdeemriilhiyeiman
ve ameli edebi ile bizi sevmi olursunuz. Bizi sevmekle Raslllah sallallh
aleyhi ve selleme, oradan Allah Telya yakn olursunuz. Amel edebinizle,
MurakabeiHayrileokzikirleyaknlnzasaygayretedeceiz.
Gardalarm! Kim bizi severse, bizle yaarsa, bizim sevgimizle lrse,
maherdeberaberoluruz.
2932
[Gardalarm!KuldanAllaholmaz.AllahTeladankendinideisteyin.Al
lahTeldilersekendinideverir.
MecnunveLeylvard,Mecnunkidi.
Leyl bir gn yanna gelip, ben Leylym demi, meer Leyl olmu.
MecnunelleriniaarakyabendekiLeylkimdemi.
MecnnasordularLeylniceoldu
Leylgittiaddillerdekald
BenimgnlmimdibirLeylbuldu
YrLeylki,benMevlybuldum
LeylLeylderkenAllahbuldum
Buhalileolun,Gardalarm!Bulembirhayaldir.
2933
AllahTeliinbir
birinizisevin.BizsiziAllahTeliinseviyoruz.KarncaydaAllahTeliin
seviyoruz.Darkyorum,bakyorum,negryorsakAllahTelygryo
ruz. Sizi de grdk Allah Tely grdk. Biz Allah Telya sarlmz ki, Siz
bizesarlyorsunuz.
2934

2932
2933
Ahmed mikuddisesrruhulazzHazretleribuyurduki;
Olmuolmutur,olacakdaolmutur.Olacakbireyyoktur.
2934
Birgnbalklartoplanarakdemilerki;
Su,su...dedikleribireyvarm.Yalnzisminiiitiyoruz,kendinigremiyoruz.lerin
denbiridemiki;
Falandenizdehereyibilenbirbalkvardr.Gidelimdeonasoralm...Olsaolsamk
lmzohalleder.
Gidipdertlerinianlatmlarve:
Sunerededir,bizegster!demiler.Hazretde:

ZatHakkanlazatndrsenin
Hemsfathepsfatndrsenin
Sensenibilmeknecatndrsenin
Gayrebakmasendebul
NiyaziMsrikuddisesrruhulazz
Gardalarm! Allah Teladan baka bir ey yoktur. Zaten bizde yokuz.

Bizi yok bileceksiniz. Bizde sizinle dp kalkyoruz. Konup gyoruz. Ama
biz,bizdeyokuz.
Benibendedemenbendedeilem
Tenimbogezerdondanieri
YunusEmrekuddisesrruhulazz
Sizde byle yok olun. Gezen duran siz olmayn. Allah Telnn bir ismi
Gayyur (ok kskan)dur, nsanlar birbirini sevince, Allah Telada onlar se
ver
ZatnbiriAllahTelya,
YaRabbi!Kapnademi.AllahTel;
Kulumsengel,kapakdemitir.]
2935
Firavun'un akl, padiahlarn aklndan stnd ama Allah Tel hkm

onuaklszvekretmitir!
Bir adamn can gzn, can kulan Allah Tel kapatt m o adam Efl
tunolsahayvanlar!.
2936

Suyunolmadyeri,sizbanagsterin!Cevabndabulunmu.
Bunun gibi, her bir zerreyi nurun nuru olan Cenb Hakkn nuru ihata etmi, her ey
onun vcudundan zuhur etmi ve ona yakn olmutur. Nasl ki, Cenb Hak, Kurn Ke
rimde:
Sanabendensoranlaradeki;Benonlarnyaknndaym.(Bakara,186)
Adamcazn biri ryasnda Cenb Hakk grm, komu ellerine yapm: Senin
elindenbakabirelbilmiyorum!demi.Uyanncakendielinituttuunugrm.
Adamcaznbiride,karsndakendisinehcumedenbireeigrmkulaklarnya
kalam.Uyandvakitkendikulaklarntuttuunugrm.
Bir sf ile kelmcnn biri konuuyorlarm. Kelmc demi ki; Yaknrm o Allahtan ki,
kpek ve kediden zuhur eder. Sf de demi ki; Ben de yaknrm o Allahtan ki, kpek ve
kedidendezuhuretmez.
Bunlar birbirlerini bu suretle tekzip ederlerken arifin biri onlarn hallerinden haberdar
olurvederki;Sendehaklsn,odahakldr.nkkpekvekediendeersizhayvanlardan
olmakhasebiyle,birinizbylekymetsizhayvanlardanCenbHakknzuhurunuHakkabir
noksan addettii iin hakldr. Dieriniz ise, her eyde Hakk grd iin bunlardan da
zuhuretmeyenHakknzuhurundanoksanolacandan,onoksanlHakk
aisnatetmedii
iinhakldr.(KenanRif,a.g.e.s.347)
2935
2936
Mesnev,c.1V.b.19221923.

SONSZ(HATME)
2937
Gardam dediimi bildinse vakfta oldun. Bugnden sonra senin iin evl ve
layk olan Hakk katnda enbiya sallavatullh aleyhim ecmen hazretlerinin, ehli
eriatveehlitefsirinszlerinednmekveoekildeitikatetmektir.
Kardam, zahiren ve batnen erit mutahharaya inkiyad etmek lazmdr. Zira

eriathakolaneriatmstakimhakikatininglgesidir.Ancakeriatamuhalifola
rak daha nce zikrettiim ilmi bil. Fakat o ekilde itikat etmeyesin. Zira yksek
yldzlarilmigibiherilmitalimcaizdir.Lakinehlisnnetvelcemaatitikadnamu
halifbildiineyiitikatetmencaizdeildir.
Ancak Ben Zt, Sfat ve Efl metbesinde hak olan akidi ve mtemilat ile
ahvlivehallerinhepsihakkndahakolanakidiitiktederim.(Tevhidilmi)hepsi
haktrvegerektir.SonSzmdebudur.

2938
BiziburayaeritirenAllahTe
l'ya hamdolsun. Eer Allah bizi doru yola iletmeseydi, biz doru yolu bula
mazdk. KurtuluancakAllahTeliledir.
Burisaleolupturhayretehlinedelil
erbetigaybdirierseifabuluralil
2939
Msryabhayatelfznntarihibu
Aktgyabezmicennetirebsebil
Gerekleri sylemede cesur, skntlara katlanmada azimli ve niyetinde sadk

olan Niyzi Msr kaddesellh srrahul azzin edDevretlariye fi ahkm el
feriye sinin hatimesinde beyan buyurduu zere hareket etmeli, Allah Tel ve
Raslllahsallallhaleyhiveselleminyolundaolmalyz.
HakmSenyikaddesellhsrrahulazizeceli geldiisralardadilininaltn
danbireylermrldanyordu.Kulakverdilerazndanuszlerdklyordu:
Sylediimeylerinhepsindenvazgetim,pimanoldum,
nkszdemna,mnadaszkalmad.
2940

2937
(NiyaziiMsri,1929),s.1516
2938
raf,43
2939
Hastalkl,sakat
2940
(emsiTebriz,2007),(M.241),s.328

BEYTLER
2941
Beyt
Herkimdekimderdvarvardermanveli
Biderdlerinderdinedermanolmaz
2942
Beyt
TalebimlkinanndemeSleymanbulamaz
Gammenrnhergnlhercanbulamaz
2943
Beyt
Kimekimzerrederdiyrverildi
KomazHakkdanhaberdrolmaynca
2944
Beyt
Hallkcihanlemekldkdatecelli
Herkesibirhlileklmmteselli
2945

2941
Divandaolmaypmecmualardageenbeyitlerdir..
2942
(NiyaziMISR,1223),s.16b;(EEN,2006),s.54
2943
2944
2945

indekiler
NSZ....................................................................................................................................7
nsanlnDeiimSreci......................................................................................................18
KTABIHAZIRLAMAKTAKSEBEPLERMZ..............................................................................23
YAADIIASRAGENELBAKI.............................................................................................33
ASiyasveEkonomikDurum ............................................................................ 33
BlmveEdebDurum ...................................................................................... 34
CDinveFikrDurum ....................................................................................... 35
KADIZDELLERNHAKKINDABRDNCE........................................................................43
NYZMISRkaddesellhsrrahulazzinHAYATI ...................................................... 49
NYZMISRKUDDSESIRRUHULAZZNTRBESNNSONDURUMU............................64
ITrkeEserleri...................................................................................................................65
IIArapaEserleri.................................................................................................................66
MECMUAKELMTIKUDSYYEHAZRETMISR.............................................................69
GR.....................................................................................................................................77
AIKLAMASI..........................................................................................................................79
A........................................................................................................................................83
Eygnlgelgayridengeakaeyleiktida,Zmreiehlihakkatanklmmukteda........83
Zihikenzihafkiandangelrhervarolurpeyd,Gehizulmetzuhureder,gehienvarolur
peyd....................................................................................................................................89
KenziMahfEdebiyat.........................................................................................................90
Kesretvevahdetilikisi........................................................................................................93
ZahiriMnadaHayal............................................................................................................97
BatnManadaHayaller........................................................................................................98
...................................................................................................................109
Rvet.................................................................................................................................115
Rvetdrtksmdr;..........................................................................................................115
Hediyelerdeeittir.......................................................................................................115
.............................................................................................................119
MEHDALEYHSSELM.......................................................................................................120
MehdninSzlkAnlam....................................................................................................120

MehdnancnnDouu....................................................................................................120
slmKltrndeMehdnanc..........................................................................................121
Mehdcihareketlerolarakisimlendirilenisyanlarnmeydanageldiilkeler....................121
OsmanltoplumundadaMehdinanc...............................................................................122
HadislerdeMehdnanc....................................................................................................122
MehdninknnAlametleri...........................................................................................122
MehdninkZaman......................................................................................................123
MehdninFizikiYaps........................................................................................................128
MehdninAskerFaaliyetleri..............................................................................................128
MehdninHz.saleyhisselmileBulumas....................................................................128
MehdlikPsikolojisi.............................................................................................................129
bniHaldunMukaddimesindeMehdkonusunuakladktansonrakonuyuuekilde
balyor...............................................................................................................................132
MehdyiTayinEdennsanlarm?.......................................................................................138
MehdninkDevleteBaKaldrmannBirAdm?........................................................139
MehdliinlimlerzerindekiEtkisi..................................................................................141
MehdliinHalkzerindekiEtkisi.......................................................................................142
MehdninTasavvufYorumu.............................................................................................144
BedizzamanSaidNurskaddesellhsrrahulazizinMehdhakkndakigrleri.........145
Hulsa:................................................................................................................................147
HZ.SaleyhisselmnNZL.........................................................................................148
saleyhisselmarmhtaldvesonrayenidendirildimi?.............................................151
BedizzamanSaidNurskaddesellhsrrahulazizinHz.saleyhisselmnnzl
hakkndakigrleri...........................................................................................................152
smetzelslamBat'yaaitkabuledervederki;.........................................................154
DECCLINIKII................................................................................................................159
ERTISAAT(KIYAMETALMETLER)RSALES................................................................160
...........................................................................................................162
Hikmet................................................................................................................................171
...........................................................................................................173
Sveyd..............................................................................................................................175
..................................................................................................................180

..................................................................................................................190
Eyderdedermnisteyenyetmezmiderddermnsana,Eyrhatcnisteyenkurbn
olandrcnsana.................................................................................................................194
Blbl/Andelb/Hezr.........................................................................................................201
kikanarasndaektihattistiva,(Allemelesma)ytalimettiolhattanHd............204
TEVHDMERTEBELER........................................................................................................208
nsannYaratl.................................................................................................................209
Hz.demaleyhisselmaSecde..........................................................................................211
SecdeKelimesnnSzlkVeTerimAnlamlar....................................................................211
KkVeTrevlerininKurandakiAnlamlar................................................................212
KuranKermdeYerAlanSecdeeitleri.........................................................................212
MeleklerinHz.demaleyhisselmaSecdesi.....................................................................212
Sonu..................................................................................................................................214
Habsiingeldi,gelrtlkiinfermnbana,Evvelkikahr,hiriihsnederSultanbana.221
Salikirahhakikatakaeyleriktida..............................................................................237
Mzik..................................................................................................................................244
badetindeMzik............................................................................................................247
Eyarhdnnettimsanahivermedinrhatbana,Gldrmedinndensonaahmihnet
vahmihneta.......................................................................................................................253
Uyangafletteneygfilsenialdatmasndny,.................................................................257
Bahriindekatreyimbahrolduhayrnbana,Feriindezerreyimarolduseyrnbana.264
Hatmicemilmrselininfahrdrfakrufen,Hatmodurkimbirolayanndahemh
ged...................................................................................................................................267
EyMuhammedmmetisenHakkaeyleiktid..................................................................273
B...................................................................................................................................275
...............................................................................................................275
Mevldinsanaherfaslubab,..........................................................................................280
nsanKmil.......................................................................................................................281
VelediKalb........................................................................................................................282
Raslllahsallallhaleyhivesellemiryadagrme........................................................287
[Ruh....................................................................................................................................293
RuhunYaratl..................................................................................................................294
RuhunBedendennceYaratlGr...........................................................................294

RuhunBedendenSonraYaratlGr.........................................................................295
1Ruhucisimolarakkabuledenler;....................................................................................295
2Ruhunarazolduunukabuledengr:.......................................................................295
3Bugregreruhnecisimnedearazdr.....................................................................295
Ruhunlmszl...........................................................................................................296
RuhlarnMekn................................................................................................................296
Kur'anKerimdeRuhKavram..........................................................................................297
sterisenmarifetteolasnlicenb,Ehliirfaneiindeyzneyletrb....................301
MeditasyonAnlamndaDua...............................................................................................305
DinPratikOlarakDua........................................................................................................306
MeditasyonRabta.............................................................................................................306
Uyar...................................................................................................................................307
Agzndildrabakrefolduyzndennikb,Zulmetisrdkardarayerdenfitb. 314
lmiZhirlmiBtn.........................................................................................................317
lmiBtn'ner'iYn:.....................................................................................................317
a)Kur'anKerim'denDeliller:............................................................................................317
b)HadisieriflerdenDeliller:............................................................................................318
c)SahabeveBazlimlerdenDeliller.................................................................................320
T.....................................................................................................................................324
Oldummahvmahzzt,buldumvcdumdannect,Benimiembhayt,irmez
banahergizmemt............................................................................................................324
SrrHakknicesifeyleyemben,eysikt,.....................................................................328
Cankuunherzamnezkrdrvridt,Akluhaylinhemnefkrdrvridt................331
FUSSULHKEM................................................................................................................333
EYHBEDREDDN...............................................................................................................333
EYHBEDREDDNNDNCEYAPISI,FKRLERVEVARDAT..........................................334
SeryidinessdreratTarkiHakhedsdrerat........................................................343
Nefs....................................................................................................................................355
Kur'anKerimdeNefsKavram.........................................................................................357
Yakupakodunacnmemnbyitevhidet,Kamyayeknazarbirleuhdunryi
tevhidet.............................................................................................................................365
Bakupcemliyrearramdostdost,Diloldupreprearramdostdost.............369
Zhddeyanlma..................................................................................................................369

...........................................................................................................381
S.....................................................................................................................................384
Barmprhnederolemimestniylebahs,Datraklmolzlfiperinilebahs.384
C.....................................................................................................................................388
Can.....................................................................................................................................388
Hepgzellerarasndabulduhsnnnrevc,Cemolupuakbirbirsanaeylerihtiyc.396
MuhakkiklerdimilerdrBenAsfardururEfrenc..............................................................398
H.....................................................................................................................................406
sterisenolasnehlifelh,Kullukeylebilgadatverrevh...........................................406
DNYANEFRET.................................................................................................................408
DnyayaNefretinYahudilikveHristiyanlktakiDurumu..................................................408
slamdaDnyayaNefretinkNaslOlmutur..............................................................409
Dnyaniinsevdirilmekistenmiyor?.................................................................................409
............................................................................................................415
H......................................................................................................................................421
Eykarndabirszmvartutsmh,Zikremegulolsaknolmairh..............................421
D.....................................................................................................................................423
................................................................................................................423
Vahdetuuhd:..............................................................................................................424
VahdetiVcud...................................................................................................................426
VahdetiMevcud:..............................................................................................................427
MklmvarsizeeyHakkdostlar,eylenred,KimcevbnvereolsunHakkkatndaber
murat..................................................................................................................................433
LMNNEL.................................................................................................................438
Kur'anKerimdeDiriliinMahiyeti...................................................................................438
TanrSretindeYaratlma:.................................................................................................444
YinedilnaatnsylerMuhammed,DilcanmlkntoylarMuhammed.....................455
.........................................................................................................467
stimdad.............................................................................................................................468

ZlmetihicrinlebdrolmuumYRabmeded,ntizrsubhdidrolmuumYRab
meded.................................................................................................................................473
Sab....................................................................................................................................474
Z......................................................................................................................................477
Ylhsanasendenelyz,Sensinhircmlemizemstez...........................................477
R.....................................................................................................................................480
..............................................................................................................480
Ahlk...................................................................................................................................482
AhlaknDeiipDeimeyeceiProblemi..........................................................................483
EMSEDDNSVSkaddesellhsrrahulaziz..............................................................485
I.HAYATI.............................................................................................................................485
II.AHSYYET,TKDIveFKRLER....................................................................................488
III.TARKATI........................................................................................................................489
Halfeleri:...........................................................................................................................490
IV.RL.........................................................................................................................490
V.EMSEDDNSVSNNESERLER..................................................................................490
A.ManzmEserleri:..........................................................................................................490
B.MensrEserleri:............................................................................................................491
1.ArapaMensurEserleri.................................................................................................491
2.TrkeMensurEserleri..................................................................................................491
ABDLEHADNRSVSKADDESELLHSIRRAHULAZZ...........................................492
1Doumu,Ailesivesmi....................................................................................................492
2ocukluu,TahsiliVeTrikataintisab...........................................................................492
3SeyrSlk.................................................................................................................493
4MidilliyeGnderilmesi..................................................................................................493
5MehmedAaTekkesineeyhOluu.............................................................................493
6Vaizlii.............................................................................................................................494
7Vefat..............................................................................................................................494
BazMenkbeleri.................................................................................................................495
BTARKAT.........................................................................................................................497
EDEBAHSYET.................................................................................................................497
ESERLER.............................................................................................................................497
AARAPAESERLER..........................................................................................................498

BTRKEESERLER...........................................................................................................498
Gzya...............................................................................................................................500
riflereesrrHddanhaberimvar,klaradildrbekdanhaberimvar.................502
VallhiDecclseninemeklerinhebdr,altnsihirlerhabirkurukavgadr...............508
HerneyebaksagznbilsrrSbhnandadr,HerneiitsekulanmazKurn
andadr...............................................................................................................................511
PANTEZMVAHDETVCUDMUDUR?...........................................................................516
PANTEZMLEVAHDETVCUDARASINDAKFARKLAR.................................................518
ErimizerdirPrimizPrdir,KaramznrduryerimizTrdur...............................................523
EytrikaterlerieyhakkatPrleri,Birhaberverinolbninkandedir............................528
Eygnlgelalamazrizriinleme,Prdenaldmhaberiolbninsendedir...............531
NicebirmekrhiyelnikbetiDecclnicebir,Nicebireydiniyokmezhebiyokdlnicebir.533
Eygaribblbldiyrnkndedir,Birhaberverglizrnkndedir,..................................535
Kusirihletaldmevtammhenzcnbhaber,AskeriazyalerzedtSultanb
haber..................................................................................................................................542
Kandedircehlilezulmetnefsisubnndadr,Kandedirilmiylehikmetbilancnndadr.546
AYNA..................................................................................................................................551
Hakknkullarnbzkuleyler,Ankuleylemezyineoleyler............................................562
radeHrriyeti....................................................................................................................565
YRabbizeihsnetvuslatyolunugster,Srettekomacnetuzletyolunugster........575
Halvet.................................................................................................................................576
HalveteGiri.......................................................................................................................578
unlarkigrpyznbudragelirler,Olahdevefeyleypikrragelirler...................583
Halkirebiryineyimherkesbakarbirangrr,Hernegrrkendiyzngeryahiger
yamangrr.......................................................................................................................588
Soyupbinpreedenieikalbicellindir,Yineherpresindengrnenrycemlindir.593
Anka...................................................................................................................................594
Esmiilhiyyedebhadhnerimvar,Herdemdesemvathurfaseferimvar............599
CefrveEbcedHarflerveRakamlarMetafizii...................................................................606
TerimOlarakCefrveEbced................................................................................................606
CefrveEbcedBatnYorumunTarihineTopluBak..........................................................607
EbcedHesab......................................................................................................................608
RakamlarveHarflerMetafizii..........................................................................................609
Aknkimeyrolurdimiizrolur,Dinmezgznnyayanariinrolur..................613
BRHMBNEDHEM.........................................................................................................616

Eysanemnolduncanakasdinvar,Barmdeldinkanakasdinvar.................................619
Hazretisinpgktentamamettizuhr,Gersenidrkeylemezsenbelkisendendirkusr.622
Katrekatredklenlerdrrmdrbrnmdr?...............................................................627
nileeyderdlignlinile,Ehliderdininleyecekadr....................................................631
Derviolankiininszlerimrnolur,SlikiHakkolannrhnabrhnolur.................635
Buhalvetebakmagzfzevkusafhalvettedir,Halvetlekliinisfnriziyhalvettedir.637
HALVETYYETARKATIVEPRLERA.PREYHMERELHALVET.....................................637
kaddesellhsrrahlazz................................................................................................637
Bilenlervechicnnbucismcnneylerler,Grnseemsinenvrmehitbn
neylerler.............................................................................................................................645
Glman................................................................................................................................646
Huri:....................................................................................................................................646
Vildan:................................................................................................................................646
teihicrinlecandurmazfignabalar,Kaynayupakaroltelegzmdenyalar.......653
Kimkiakndrnaberdrolur,Cmleukireolserdrolur.....................................656
Esecekbdsabaklmasannedeer,Zirolesrrdilzlfpernedeer...........661
DudaknFizyolojikvePsikolojikTahlil................................................................................662
RumuzuEnbiyyvkfesrrolandansor,EnelHakksrrncandangepberdr
olandansor.........................................................................................................................665
Olduyznsubhisenineynigr, ................................................................669
Hakksevenklarnelencesitevhidolur,Akodunayanklarnelencesitevhidolur.672
EyAllhmsenisevmeknegzeldir,negzeldir,Yolundabavecnvermeknegzeldirne
gzeldir...............................................................................................................................674
kphcccilegitmeknegzeldir,negzeldir,Yolundacnterketmeknegzeldir,ne
gzeldir...............................................................................................................................679
MEDNEMNEVVERE......................................................................................................680
KBEMUAZZAMA............................................................................................................680
EygnlMecnnkimdirzahirenkilnedirGhhabsughtlakolmadanhslnedir......683
Nazarkldkainsnagnlhayrnadolanur,AcebdirkimiHakkister,kimibutlana
dolanur...............................................................................................................................688
HhiidnyolanlardimasekrndadurMnkirinimetolanlarbgmnhsrndadr693
SrrnndnaizhritmecnneldengiderBlblirdeolmaglsitneldengider....697
NasuhTvbesi....................................................................................................................699
GelenkuldaneerkikimhatdrEfendiminveliiatdur................................................701

HatyaallemelesmrumzsrrvahdetdirNianailmiesrarnokimfehmeylemez
remzin.................................................................................................................................703
Dertliymdermanageldmdertliolaniniler....................................................................706
DilderdinidildrnatakrrideyindirHlidiliarzetmeetedbrideyindir......................708
CmiiSultnSelmHnbinMuhammedHnmdurYoklabumsrtrhanladumo
olmasun..............................................................................................................................709
Z...................................................................................................................................714
Srfiirdibizevahdetcmncnnmz,Anniinbirnefesayrlmadmestnmz...........714
Kurban................................................................................................................................715
nsankurbanetme.............................................................................................................715
eriatinszlerihakkatsizbilinmez,Hakkatinszleritarkatsizbulunmaz.......................718
Bulanzn,grenyzn,Biryzdahigrmekdilemez.............................................721
EyDecclHakkntakdribilhergizbozulmaz,Ezellevhindekiyazsilinmezhemyuyulmaz.722
Tezeldenbizbuakiindersvolmuuz,smimizdirsylenenmnadaAnkolmuuz.726
S.................................................................................................................................732
VaslHakkolmaaeylersenheves,Akaulagayridengnlnkes...............................732
.................................................................................................................................740
Dermnarardmderdimederdimbanadermnimi,Brhnsorardmaslmaaslmbana
brhnimi.........................................................................................................................740
Heryerihsnnglistneylemi,Hertaraftabaubostneylemi................................748
Gzetsunikadmikimkiminhalknazmetmi,Tamamhalkaolan,fiilin,dilin,gnln
kermetmi.........................................................................................................................753
S.................................................................................................................................760
Butabiatzulmetindenbulmakistersenhals,Gelriyzetleartbucismucnnrass760
Z.................................................................................................................................764
SensenibilmektirancakPrelfettengaraz,Noktayfehmeylemektirilmirfndan
garaz..................................................................................................................................764
T.................................................................................................................................767
Herdenninsznealdanpetmeihtilt,Herlemisrramahremsanmaeyleihtiyt......767
Bugnbirmeclisevardmoturmupendederviz,Okuramkitbnbuhalkaladr
viz.....................................................................................................................................770
A..................................................................................................................................773

SdkilegirdnseyolaeycBirkatigerekliszvarklsima............................................773
..................................................................................................................................775
HerkiminkimderdiHakkdanyreindeolsad,kibetdermnnaeripcangnlola
s......................................................................................................................................775
F.................................................................................................................................778
Geleysofkarsofuklinsf,Kosretdzmeikliinisf.............................................778
Bulancemiyyetikbrolursf,Vcduolurannhailekf......................................782
K..................................................................................................................................785
Zhidsretgzetmeierigelcnabak,VechizregrneyazmdefteriRahmnabak.785
HLSSURESNBRTEFSR.............................................................................................786
ergelanlarisensyleyenirfanabak............................................................................791
Mervanb.elHakem...........................................................................................................792
Rumelidekiekyalkhareketleri.........................................................................................794
Anadoludakisyanhareketleri............................................................................................796
Hakkilminebulembirnshaimiancak,Olnshadabudembirnoktaimiancak....798
ERHBEYANI(ENENOKTATAHTE'LBA)........................................................................800
MAMALKERREMALLHVECHE....................................................................................800
EygnlgelolmalHakkdanrk,Tendecnnvrikeneyleyrak...............................806
DiyrdrDnyadaHdybakidrumyokDernumgayrsevdadabudrirekarrum
yok......................................................................................................................................809
K..................................................................................................................................812
HakyolununrehberinefesidirKmilin,DiltahtnnserverinefesidirKmilin....................812
Eyblbleydyineefgnamgeldin,Azmigledipzrylagirynamgeldin..........820
Kstebektirkstebektirkstebek,Olmnfklarvezrolsunyabek.................................822
NifakMnafk....................................................................................................................823
Derviolankgerekyolundahemsdkgerek,Barannyankgerekcangzleriak
gerek...................................................................................................................................828
DerdiHakkataliboldermneeremdersen,Mihnetlerergbolsnaeremdersen....830
Gzlerininoldubdreyledin,huefgnsanayreyledin,..........................................833
rifinmutlakkelmnduymayairfngerek,Srrmulktrgnldezevkilevicdngerek.835
SlikinMrdinehizmetihnegerek,Eiinekoyabndiyehnegerek..............844
L...................................................................................................................................849

sterisenbulasncnnsen,Gayrebakmasendeistesendebul,....................................849
RSALEAHVLHARVEMED.......................................................................................851
EygnlgelHakkagidenrhbul,Ehliderdolupdernhbul,...................................857
iniakolandanhuzreksikdeil,Ketiibahredemdemrzigreksikdeil,......860
HeviseyetergnlgelAllhadnelimgel,SiviseyetereydilgelAllhadnelimgel.862
Bufennnizzchiynubirhayl,Grmedimbirizzetinkimbulmayahirzevl.864
Varlnmahveyleyipmeydnagel,Lvilldangeipmerdnegel...............................868
Pdihaaknhemhnekl,Msivyaknbignekl................................................871
Geleybahrhakyktatalepklmayanasdf,Gelgevherlerindenhemhaberdrolmayan
gnl,.................................................................................................................................873
MerhabaeypeykimatlbCell.......................................................................................874
....................................................................................................................876
..................................................................................................................878
..................................................................................................................884
BuradasolarakanlattdurumlarNiyziMsrkuddisesrruhulazizinseviyet
Makamndayaaddurumlardr......................................................................................885
M.................................................................................................................................886
Evvelimdedinmezidihuefgnmbenim,Gicegndzbitmezidizrgirynmbenim.886
detimbudurezeldenkevndebirenolurum,Dirilipghcemolupghpernolurum.897
ZAMANVEGENELGRECELKKURAMI.............................................................................906
HIZVEZAMAN....................................................................................................................907
Eykudretss,padihltfeyleaveryolum,Balandherynmehltfeyleaver
yolum..................................................................................................................................910
DoduolsadrRisletbastarzrekadem,SaldolnriNbvvetpertevinfevkal
mem.................................................................................................................................913
AyatozunusrmeekeldengzmecnmGrnrolduherghgzmevechi
cnnm..............................................................................................................................916
Aknmeyinebenkanageldim,eminodunahoyanageldim.......................................919
TASAVVUFTADELLK.........................................................................................................920
Olmenemkimvkfesrrilmidemim,Kifigencihakikathemhaytlemim...925
Hdnnsunnaynelem,Dptrsniinmirtdem............................................929
Birkimseacebyokmukianasnemiyrem,erhedeanahlimisnemdekiyrem.........937
bnivaktimbenEbulvaktolmazam,Abdimahzmbentasarrufbilmezem...................939

smnmanevninemsnecmmhymSretgerigedymakilininhym.....942
Tecellicemlemazhareyle..............................................................................................943
EfendmHlikumRabbmlhm......................................................................................943
lemirybuldumlemiramenmMlikikevnmeknmtaciledrbenim.......947
Cnnagrnrbanacnneyebaksam,Knegrnrhemevirneyebaksam........953
Olcihnnfahrininsrrnakurbnolaym,Hutbeilevlkeinennnakurbnolaym,....955
EHLBEYTSEVMEK..........................................................................................................957
MAMHASANBinALaleyhisselm...................................................................................963
ehadeti..............................................................................................................................964
MAMHSEYNBinALAleyhisselm.................................................................................965
Stannesi............................................................................................................................965
Faziletleri............................................................................................................................965
ehadetininHaberVerilmesi..............................................................................................966
KerbelaFelaketi..................................................................................................................967
HseyinAleyhisselmnehidEdilii..................................................................................967
bniHaldunMukaddimesindeHz.Hseyinaleyhisselmkonusunuakladktansonra
konuyuuekildebalyor.................................................................................................970
Hasaneyn'inRisaletleri.......................................................................................................976
limveNbvvetlikisi.....................................................................................................978
Nbvvetgr................................................................................................................981
................................................................................................................993
N...................................................................................................................................1000
...........................................................................................................1000
Eybugnlmehrinibinkahrilevrneden,Bdhnodlaryakupbusnemiklhneden.1007
Geleygurbetdiyrndaesirolupkalaninsan,GeleyDnyaharbndayatpgfilolan
insan.................................................................................................................................1009
TendecnmcandacnnmdrAllhhdiyen,DildesrrmsrdasbhnmdrAllhh
diyen.................................................................................................................................1012
ehayzdndrensendenkimednsegerekyzn,Gznyumancemlindenkimeasa
gerekgzn......................................................................................................................1016
GnldenzikreeyleitiliZikirdengayritilinidersin...........................................1018
EyKermAllah,eyGanSultn,Derdliyizsendenumarzdermn,.................................1023
El,eyMridilemhaberverilmiMevldan,El,eymnidemhaberverremzi
esmdan...........................................................................................................................1026

SidretlMnteh............................................................................................................1030
Tb..................................................................................................................................1031
Ar....................................................................................................................................1031
Zlkarneynaleyhisselm..................................................................................................1032
YeryzCorafyasnnlkMabedi:KbeVeevresi........................................................1037
KalbiSelm.......................................................................................................................1043
Yediokuyu(sebikurr)YediHarf(AhrufusSeban)
..................................................1044
Harf...............................................................................................................................1044
YediHarfMeselesininKur'anKerimdenDelilleri.........................................................1044
YediHarflelgiliHadisRivayetleri....................................................................................1044
YedHarfleilgiliGrlereTopluBirBak.......................................................................1045
YediHarflelgiliGrlerinDeerlendirilmesi...............................................................1046
YediHarfeEnyaknGrveYorumlar.........................................................................1046
Geleybdsabltfeylebirdem,Haberbizecnnillerinden,....................................1048
Ndanterketmedinyrnarzularsn,Hayvnsengemedininsnarzularsn...........1051
Cnnsenterketmedincnnarzularsn,Znnrnkesmedinimnarzularsn...........1056
Eybucmlekintnaslnbircnedendemikudretleolcanasevipcnneden........1059
Aldnmgnlhsnileyekthaberinsen,DuydunmuhemolYsufzibhaberinsen,1063
Yinefirktnrnayandcihn,Hasretgittimbrekramazn,....................................1067
Glmdrblblmdrolzruefgneyleyen,Tenmidirycanmdrhemarseyrn
eyleyen.............................................................................................................................1069
Kimkicandangemezisedeyinbizeyrolmasn,rurzilegelpklarabrolmasn.1075
lmibahrvcdasdfnndrdnesiyimben,Maarifkenzidilvassfnnvirnesiyimben.1078
Sevdimsenihepvrmyamadralanalsn,Grdmseniefkrmyamadralanalsn.1085
Teneibahrmhtolandilereneylesin,Ttiiskkerfenuftdeyekeneylesin...1087
KanbirmridikmilisteyenYetiElmaldammiSinana..........................................1090
YetiElmaldammiSinana............................................................................................1090
MMSNANkaddesellhsrrahulaziz.......................................................................1090
HAYATI..............................................................................................................................1090
ERKNIVESLSLES..........................................................................................................1092
ESERLER...........................................................................................................................1093
RENCLER....................................................................................................................1097
lemahvlimehayran.....................................................................................................1102
KADRLK..........................................................................................................................1102

CELVETYYE.......................................................................................................................1104
Mushafhsnndeyazmduredbikfunn...............................................................1108
lgiliHadsierif .......................................................................................... 1109
V....................................................................................................................................1116
GirsemazikrilegelyneyneHdeyu,.......................................................................1116
HNEFES.........................................................................................................................1118
Nevbahareritibidrolaymimdenger,Andelipibaglzrolaymimdenger..1122
VarolmakTecrbesi..........................................................................................................1124
BirehreeritiyolumdrtyandzmeydankamAnagirengrmezlmierbhayvan
kam................................................................................................................................1126
OtuzkiFarz......................................................................................................................1129
NaksMridlerinTerbiyesininZararlar...........................................................................1139
H....................................................................................................................................1146
Ezeldennrnaaknbenynegeldimcihnire,Akttmncedemyalargzmdendolu
kanire.............................................................................................................................1146
UyangznadurmayalvargzelAllha,YolundanizinayrmayalvargzelAllha.1151
DnyaHayat....................................................................................................................1152
UyangafletteneynimHakkayalvarseherlerde,DkpacyadimHakkayalvar
seherlerde.........................................................................................................................1155
Gnltesbihekseccdedenhiayanayrma,Namazehlindenznlesaknsendurma
oturma..............................................................................................................................1157
SALT(NAMAZ)...............................................................................................................1157
NAMAZITERKETMEK.......................................................................................................1162
NAMAZITERKEDENNKIYAMETGNNDEFIRAVUNLA,HAMAN'LA,KARUN'LAVEUBEYY
BNUHALEP'LEBERABEROLACAI..................................................................................1163
NAMAZITERKEDENNKUR'ANIKERMNYET'LERNVEAHRETYALANLADII.........1164
NAMAZITERKEDENNHRET'TEEFAATEDENOLMAYACAI......................................1164
NAMAZITERKEDENNALLAHTELDANKORKMADII.................................................1165
DN'DEENSONTERKEDLENAMELNNAMAZOLDUU.................................................1165
DemekimHakksendemevcdolayabende,Nesendedirnebendesmazolbir
meknda...........................................................................................................................1167
HddavetederElhamdlillh,BucanHakkagiderElhamdlillh..........................1169
Dnmekistergnlmcmlesivdan,DnelimklarMevlderdiyle...........................1171
Bilmemnetsemneylesembuhalvetinerbetine,Bucnteslimeylesembuhalvetin
erbetine,..........................................................................................................................1173

ZuhrukintnmadensinyReslallh,RumzuKntkenzinmahzensiny
Reslallh.........................................................................................................................1175
Eybmislvhidihsnnmisliinde,yneningrndbirhubcemliinde............1178
FAL....................................................................................................................................1180
KalbinibcinnetravzaitevhidileCandimnklmuattarnefhaitevhidile........1187
Zerrelerzhirmiolurduafitbolmasa,Katrelerkandeyaardhisehbolmasa.......1188
Ahvliserencmmbusaateerince,Dememsanaicmlintgyeteerince.................1191
Eyeyh!Zenidnynngellinealdanmaemiruhinrnapervnegibiyanma,........1197
GeleDecclgelegeleGrkimbugnnelerola,...............................................................1203
Deccl...............................................................................................................................1204
DecclDiyesimlendirilmeSebebi................................................................................1206
DecclNeZamankar?...................................................................................................1207
Deccl'inKur'an'daakcazikredilmemesininhikmeti;....................................................1207
MesihDeccl'inFitnesindenKorunma.............................................................................1208
1.Deccl'denveonunfitnesindenAllah'asnmak;.......................................................1208
3.Deccl'ingiremeyeceiyerler;.....................................................................................1208
Decclleroktur...............................................................................................................1208
DecclngeliininTasavvufiYorumu...............................................................................1210
YeccveMeccnknnTasavvufiYorumu.............................................................1211
DabbetlarznknnTasavvufiYorumu....................................................................1211
NedenSadecesaleyhisselamDeccl'ildrebilir?......................................................1213
A...................................................................................................................................1219
EssalherkimgelrbazrakaEssal,Essalherkimyanarsanrakaessal.......1219
Devredpgeldimcihnayinebirdevrnola,Bengidembutensaryyklavirnola..1221
Devrnodurkimdevrinidevrifelekbilmezola,nsnodurkimsrrninsmelekbilmez
ola.....................................................................................................................................1224
Y...................................................................................................................................1226
BugnYakbkalbeYsufcndangeldi,Kmsipurnesmileocnndanhabergeldi.1226
Zevlegnsalnd,kalaiVnalnd,Btlvcddoland,vcdHakkbulundu........1229
NiyziMsrkaddeselhsrrahulazzVaniEfendihakkndakigrleri.....................1234
Bel'ambnBra..............................................................................................................1237
[Hz.Msaaleyhisselmzamanndayaamvesonradanirtidatetmiolanilimadam.1237
Kldanincevekltankeskinolhnyolu,Herkemlehli,kapusundaannednkulu.1240

Kasabelindekoynum,yaobeni,yabenonu,Celldndeboynum,yaobeni,yaben
onu...................................................................................................................................1246
Yaknyalnlklhan,atnfirengitemreni,oktanarardmbenbunuyabensizi,yasizbeni.1250
Dostillerindenmenzilikeyligrnd,DerdidiledermnolanElmalgrnd...........1252
EykefereorbavlarmbubalYanlhabersylemisizevirensalg.......................1254
Hikye:..............................................................................................................................1256
KfDa............................................................................................................................1257
Hamrryiyrilesekrnolananlarbizi,Katresinbahreyleyipummnolananlarbizi.1261
ZtHakkdamahremiirfnolananlarbizi,lmisrdabahrbpynolananlarbizi.1265
Bensanrdmlemirebanahiyrkalmad,Benbeniterkeylerimbildimkiayr
kalmad.............................................................................................................................1269
Canyineblblolduhralpgloldu,Gzkulakolduhepbirhernekivrololdu.....1279
Ferhadileirin..................................................................................................................1280
Gnlleridoldururerenlerinhalveti,lleridiriltirerenlerinhalveti..............................1281
TlibiHakkndevszderddurursermyesi,Anninhuzrolurhemnhemsyesi.1283
EylesinAllhaoktahiyyt,Anakimverdiilmigyt.................................................1286
SanakolandillerniderlerhriglmnCemlinseyredengzlerniderlerbaubostan.1293
Eygnlgeylegelklarngftrn,Nicedirgrdostileynklarnbazrn...........1295
Dilbergamzenokuiimdolukaneyledi,olsiyahzlfnteliaklmperineyledi.......1297
nsanagnlmmbteldt,Derdgambanaindt...................................1300
Biryzedoldugzmyzbingezerdivnesi,Olmucemliemninayilegn
pervnesi..........................................................................................................................1302
Zhdnkoakadehlicannetsinseni,Priakakulluketcnnecnetsunseni.1304
Belirmezrifinnmnin,Deilirfn,filnibnifiln,.............................................1307
BrekellhglistnblblndrAspozi,CennetitezkirederlimekndrAspozi.........1318
Hamdlillhhabsizindnehlihlinhrfeti,Fakruzilletderdmihnetolgrhunizzeti.1321
NolaydeyKeidanolayd,Senindimyznbylegleydi....................................1324
KeiDa(Uluda)...........................................................................................................1324
EleysilimridnazarklgelbueyayKelmHakkgelgitbueyazremany1327
RuhBilgisi.........................................................................................................................1328
MeydnakagirdilerHakyolununklarMaksdabundaerdilerHakkyolununklar1333
lmszlkHakknda.......................................................................................................1333
Bedzzamansonsuzlukduygusu.....................................................................................1338
Bilirvarbuyolucndadrdostili......................................................................................1342
Nrvhidcmlelemyokdururbignesi......................................................................1344

Birgzkionunolmayaibretnazarnda,...........................................................................1346
Tasavvufiiirlerdekullanlansemboller.........................................................................1376
KTABYAT.........................................................................................................................1377

Tasavvufiiirlerdekullanlansemboller
Tasavvufi Gayb ilimlerinin gizli manalar, izzet perdesi ile rtl bulunduuna
binaen, tasavvuf yolunda gidenlerin kudsi srlarn, akllara telkin edebilmek ve
yaklatrabilmek iin, sufiyye hazerat, hislerle anlalabilen, eylere delalet eden
ve bilinen lafzlar ile gizli manalar arasnda enasbe riayetle, , hususi iaretleri
tedvineylemilerdir.Aadakifihrist,emsddintebrizi,MahmudebsteriHafz
irazi gibi eazm sufiyyenin kudsi ve nadir eserlerindeki asli maksadn anlalma
snahizmetetmesicihetinden,sufiyyekitaplarndaniktibasedilmitir.
Ruhtecelliicemaliilahi
Zlftecelliicelaliilahi
Ebrumakamkurbiletalibinmaksad
emmurakabatilahiyeyenazar
Mjganvaridikahr
Gamzeistina,serzeni
Pirimuganmridikmil,
arapakvemuhabbet
Meyhaneaknpazar,aknpazarnda,akbestvenereylemek
Btseyrslukunmntehasolan,ycematlub,ycemaksad
Znnarhizmetiakdiltizametmek
Deyrhalvetitalepetmek
Zhdmasivayamuhabbetiterketmek
Glahedhakiki
Blblk
Glistanmahedemahalli
Sirekasarhzn
Nefsehliimannsebebicavidanisiolanruhikudsiyan
Bazusalikin,ilahicezbelerdenkuvvetbulmas
Destvahdaniyetinasarndantecelliedentasarrufatulviye
Kalemkazavekaderincereyanahkm
Reftarrfatveulvimertebeler
Destarasarsunilahiye
Cevgankazavekader
Kuyteslimveinkyad
Harabattevhidimahz,beerizelliklerdenkurtulu
2946

2946
Tasavvufceridesi,no:31sh.456

KTABYAT
1. Abdullah Leknev trc: Harun NAL Dnden Bugne badetlerde Bid'at
[Kitap].stanbul:[s.n.],1984.
2. ACABOA Asiye DinMutluluk likisi [Kitap]. Kahramanmara: St
mam niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim dal
YksekLisansTezi204569,Ocak2007.
3. AHMEDOVA Zamira Trkler Arasnda slmiyetin Yaylmasnda
Tasavvufun Rol [Kitap]. Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
slamTarihiVeSanatlar(slamTarihi)AnabilimDalYksekLisansTezi,2006.
4. ASOPOStrc.NurullahATAMasallar[Kitap].stanbul:MEB,1998.
5. AKSOY Prof. Dr. Hasan emseddin Sivs, Hayat, ahsiyyeti, Tarikat,
Eserler[Dergi]//iCumhuriyetniversitesilahiyatFakltesiDergisiCiltIX/2Aralk
2005..Sivas.s.143.
6. AKTEPE Orhan Nbvvetin Sona Ermesi [Kitap]. Erzurum: Atatrk
niversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslamBilimleriAnaBilimDalDoktora
Tezi94133,2000.
7. ALTUNTAsmailHakk40Hadis[Kitap].stanbul:Gzde,2009.
8. ALTUNTA smail Hakk Gavsl zam hramczde smail Hakk Toprak
Sivas Naki Haki Tarikati lmi Ledn Srlar [Kitap]. stanbul: Gzde Matbaa,
2007.
9. ALTUNTA smail Hakk Kutsi Dua ve Kasidei Ercuze [Kitap]. stanbul:
GzdeMatbaa,2005.
10. ALTUNTAsmailHakkSalatMei[Kitap].stanbul:[s.n.],2003.
11. ALTUNTA smail Hakk Sevgili Efendimize Muhammed Dua [Kitap].
stanbul:[s.n.],2004.
12. Amin MAALOUF trc. Aysel BORA lmcl Kimlikler [Kitap]. stanbul:
YKY,2006.
13. APAK Adem Hz. Osman'n Halifelii Dneminde Meydana Gelen Siyas
Problemler ve Sebepleri zerine Baz Deerlendirmeler [Dergi]// Usl. 4
(2005/2).s.157170.
14. AREFEOLU Gkhan Guleni Raz Lahc erhi Tercmesi Ve
Deerlendirilmesi [Kitap]. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits lahiyat Anabilim Dal Tasavvuf Bilim Dal 158401Yksek Lisans Tezi,
2005.

15. ARGYLE Michael ve trc. Mustafa KO badet Ve Dua Worship and
Prayer [Dergi]. London & New York: Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say :,
2000.2006/2:Cilt21Yl.s.111125.8.blm..
16. ARSTOTELES trc. Mehmet H. DOAN Retorik (Rhetoric: Belgat ilmi,
konumasanat)[Kitap].stanbul:YKY,2006.
17. ARSLANAhmetII.Kur'anHaftasSempozyumu[Kitap].Ankara:Fecr,24
ubat1996.
18. AI.brahimDedeMustafaKoEybTanrverdiADedeninHatralar,
19. AKAR Mustafa [Kitap Blm]// Niyzi Msr Hayat, Eserleri ve
TasavvufAnlay.stanbul:(DoktoraTezi1997),2004.
20. AKAR Mustafa Niyzi Msr Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Anlay
[Kitap]. stanbul: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits TEMEL slam
BilimleriAnabilimdal(TasavvufTarihi)(DoktoraTezi1997),1997.
21. ATA Ali Kelm Ve Tasavvuf Asndan Tevessl [Kitap]. stanbul:
MarmaraniversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslmBilimleriAnabilimDal
KelmBilimDal(DoktoraTezi)25868,1993.
22. ATAY Prof. Dr. Hseyin Gazl Ve bn Rd Felsefesinin Karlatrlmas
[Kitap Blm]// Kelam Aratrmalar. [s.l.]: Ankara . lahiyat Fak. Emekli
retimyesi.,1:22003.
23. ATESleymanrfanSofralarNiyaziMsr[Kitap].Ankara:[s.n.],1971.
24. AYDINMehmetS.III.Kur'anHaftasSempozyumu[Kitap].Ankara:Fecr,
1319Ocak1997.
25. AYDIN Yrd.Do.Dr. HAYAT Kurn Kerimde nsan Psikolojisi [Kitap].
stanbul:Tima,1999.
26. AYKUTabanBursa'nnManeviTarihi[Kitap].stanbul:[s.n.],1976.
27. AYNProf.Dr.MehmetAlieyhiekberiNiinSeverim[Kitap].stanbul:
[s.n.],1995.
28. BAI Orhan Niyzi Msr Divannda Din ve Tasavvuf [Kitap]. Ankara:
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi Ve Sanatlar Blm
TrkslamEdebiyatAnaBilimDalYksekLisansTezi,41442,1995.
29. BAHADIROLU Mustafa VkatI Hdy'nin Tahll veTahkiki (I.
Cild)ncelemeMetin Doktora Tezi [Kitap]. Bursa: Uluda niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Temel slm Bilimleri Ana Bilim Dal Tasavvuf Tarihi Bilim Dal,
2003.
30. BAKA Muhammed Saidi Nurside Har [Kitap]. Sakarya: Sakarya nv.
lahiyyatFak.Bitirmealmas0404.00023,2008.

31. BATSLAM Do.Dr. H. Dilek Divan iirinde Sab [Dergi]. stanbul:
Osmanl Tarihi Aratrmalar XXVI, Prof. Dr. Mehmet avuoluna Armaan II,,
2005.
32. BATSLAM H. Dilek Divan iirinin Mitolojik Kular: HM, ANKA VE
SMURG[Dergi].stanbul:TrkKltrncelemeleriDergisil,185208.,2002.
33. BAYRAKLI Bayraktar Mukayeseli Eitim Felsefesi Sistemleri [Kitap].
stanbul:Sidre,2002.
34. BAZ brahim Abdlehad Nri Sivsnin Hayat, Eserleri Ve Tasavvuf
Grleri[Kitap].Ankara:YK,DoktoraTezi,2004.
35. BAZERGNMehdKur'nnNzlSreci[Kitap].Ankara:[s.n.],1998.
36. BLGSEVENmiranKurtkanNiyziMsr'denEsintiler[Kitap].stanbul:
[s.n.],1998.
37. BNNEBMalikKur'nKerimMucizesi[Kitap].stanbul:Boazii,2003.
38. BCZDESleymanSamiHakayklbeynfieklilezmnYahutNe
DerekeyenmitikNeDereceyektkDevirdeGrdklerim[Kitap].
39. BURSEVsmailHakkVridatKbra[Kitap].Bursa:[s.n.].
40. CHURCWARD C. James MU OCUKLARI, Mu 'nun Mukaddes Sembolleri
[Kitap]. New York: [s.n.], 1934. "The Sacred Symbols of Mu" adl eserin New
YorkIverWashburn,S.basmnnevirisidir..
41. COKUN brahim Muhyiddin bn Arabinin Felsefesinde Allah Mefhumu
[Kitap]. [s.l.]:Tasavvuf| lmveAkademikAratrmaDergisi,2008.Cilt(bnl
ArabzelSays1),yl:9[2008],say:21,ss.117143.
42. AKMAK Muharrem Tasavvufi Dncede eytan [Kitap]. Erzurum:
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Anabilim Dal,
Y.LisansTezi,36892,1994.
43. AKMAKLIOLU M. Mustafa Muhyiddin bnlArab (560638/1165
1240), EtTedbrtllhiyye F Islh Memleketilnsniyye [Kitap Blm]//
Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi. 7 2006. Cilt 17. Klasiklerimiz
XVI.
44. AKMAKLIOLU M. Mustafa Muhyiddin bnlArabiye Gre DilHakikat
likisi Marifetin fadesi Sorunu [Kitap]. Ankara: Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri (Tasavvuf) Anabilim Dal, 2005.
DoktoraTezi,.
45. ALIKAN r. Gr. Mehmet Kurann Nuzl ve Yedi Harf (elAhrufus
Seba) Meselesi [Dergi]// . . lahiyat Fakltesi Dergisi. Cilt 5, Say 1,Ocak
Haziran2005.s.215240.

46. AVUOLU Prof. Dr. Mehmet Divanlar Arasnda [Kitap]. Ankara:
Umran,1981.
47. AYLIOLU Abdullah Niyazii Msri erhleri [Kitap]. stanbul: Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal slm
FelsefesiBilimDalY.LisansTezi36851,1994.
48. EENHalilNiyziMsrninHatralar[Kitap].stanbul:[s.n.],2006.
49. ELK r. Grv. Sebahattin Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac B.
Yusuf EsSakaf'nin Fonksiyoner Rol [Dergi]. MANSA: SOSYAL B L MLER
DERGSCelalBayarniversitesiS.B.E.,YIL:2003Cilt:1Say:1.
50. ELK Yusuf smail Hakk Bursevi'de Basiret anlay [Kitap]. stanbul:
MarmaraniversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslmBilimleriBlmTefsir
AnabilmDalY.Lisans,36931,1994.
51. eltik Mustafa TatcHalil Selim Divane, Ariflerin Delili Mkillerinin
Anahtar[Kitap].2004.
52. ETN Taner Vridat Kbra [Kitap]. Bursa: Uluda niversitesi Sosyal
BilimlerEnstitsY.LisansTezi,87344,1999.
53. EVKBA Sebahattin Platon ve Muhyiddin bni Arab'nin Varlk
Anlaylarnn Karlatrlmas [Kitap]. Erzurum: Atatrk niversitesi Sosyal
BilimlerEnstitsFelsefeAnaBilimDal.Y.LisansTez,31734,1994.
54. F Adil Abdulbki Glpnarl'nn Hayat ve Eserleri [Kitap]. Sivas:
CumhuriyetniversitesiSosyalBilimlerEnstitsY.LisansTezi136948,2003.
55. FT Salih Hakm Tirmiz Ve Tasavvuf Anlay [Kitap]. Bursa: Uluda
niversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslamBilimleriAnabilimDalTasavvuf
BilimDal,DoktaraTezi,128062;2003,2003.
56. MEN adiye uayb erefeddn Glen HayatMektuplar [Kitap].
stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri
AnabilimDalTasavvufBilimDal110334Y.LisansTez,2002.
57. DAHLKE Thorwald Dethlefsen Ruediger, ev: Berrin Bilgin Haznedar,
58. DEMRC Mustafa Emevlerden Abbslere Gei Srecinin Bir Tan:
AbdullahbnlMukaffVeRisletsSahbesi"[Dergi]//D.E..lahiyatFakltesi
DergisiSayXXI,.zmir2005.s.117148.
59. DEMRLEkremSadreddinKonevi'deMarifetveVcd[Kitap].stanbul:
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lahiyat Anabilim Dal Tasavvuf
BilimDalDoktoraTezi,124699,2003.

60. DOKSAT Do. Dr. M. Kerem Ba Arlar Ve Psikiyatri .. Cerrahpaa Tp
Fakultesi Surekli Tp Eitimi Etkinlikleri [Dergi]// Ba Arlar Ba Dnmeleri
Sempozyumu.stanbul:[s.n.],1011Aralk1998.s.79107.
61. DostoyevskiHamitKAPLANYeraltndanNotlar[Kitap].stanbul:Tima,
2004.
62. DRKENidemRoma'daRhetorcaEitimi[Kitap].stanbul:Kanaat,
2001.
63. DZDA M. Erturul eyhlislm Ebussu'ud Efendi Fetvalar Inda 16.
AsrTrkHayat[Kitap].stanbul:EnderunKitabevi,1972.
64. DZGN aban Ali Tecrbe, Dil Ve Teoloji:Dini Tecrbenin Teolojik
Yorumu [Dergi]// Kelam Aratrmalar. [s.l.]: Ankara . lahiyat Fakltesi , 2: 1
2004.s.2746.
65. EFLK Ahmed ve trc:Tahsin YAZICI Ariflerin Menkb [Kitap]. stanbul:
MEB,1995.
66. ENSTENAlbertzafiyetTeorisi[Kitap].1976.
67. ElYARBUZ Muhammed Ebu Said slamda Namaz Terk Etmenin Hkm
[Kitap].22/RAMAZAN/1404.
68. EMEKSZ Zehra Mervan b.elHakem [Dergi]//
http://www.akademiktarih.com.2008.
69. ER Filiz Ontolojinin Din Tasavvurlarn eriine Etkisi (Doal Teoloji)
[Kitap]. Bursa: Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Ve Din
BilimleriAnabilimDalDinFelsefesiBilimDalYksekLisansTezi204782,2006.
70. ERDOAN smail slm Dncesinde Kmil Tabiat/TbutTmm Fikri
[Dergi]// Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi. 7 [2006], say: 17. s.
121149.
71. ERDOANKenanNiyaziMsrHayat,EdebKiilii,EserleriveDvn'nn
TenkitliMetni[Kitap].Ankara:AtatrkniversitesiSosyalBilimlerEnstitsTrk
DiliveEdebiyatAnabilimDal,DoktoraTezi,26563,1998.
72. ERDOMU Ebu Muaz Seyfullah Ehli Snnet Ve On ki mam [Kitap].
2003.
73. ERDOMUMecdMuhammedeehavitrc.SeyfullahSeyfeddinMesih
DeccalveYecucMe'cuc[Kitap].ubuk:[s.n.],2002.
74. EREM Prof. Dr. Faruk Psikanalizm Asndan Ceza Hukuku [Kitap
Blm].Ankara:AnkaraniversitesiHacettepeFakltesi.s.479488.
75. ERGN Hasan Cafer (19001985) Niyazii Msri Hakknda Etd [Kitap].
stanbul: Belediye Atatrk Kitapl, Yz_K.000544 297.792 Belediye Yazmalar
Depo.

76. ERGN O. Nuri Balkesirli Abdlazz Mecdi Tolun Hayat ve ahsiyeti
77. ERGL Necmeddin, Kani Hakikat'ttevzil f Dekiku'ttenzil Tahkik ve
Tahrici [Kitap]. anlurfa: Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel
slamBilimleriAnabilimDalTasavvufTarihiBilimDal125442DoktoraTezi,2002.
78. Erolu Nuri Tasavvuf Bi'tTarkat Risalesi [Kitap Blm]// Elmal'nn
Canlar/yazanTATIMustafa.Antalya:[s.n.],2007.
79. EROL Mehmet Azb Baba Divan [Kitap]. anakkale: anakkale Onsekiz
Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Halk Edebiyat Bilim Dal Doktora
Tezi122267,2002.
80. ESKGN Kbra Klasik Trk iirinde Efsanevi Kular [Kitap]. [s.l.]: YK,
Y.LisansTezi,2006.
81. EvliyaelebiSeyahatnamesi[Kitap].stanbul:Yeniafak,2006.
82. FENTON Paul B, trc. Salih FT Yahudilik ve Tasavvuf [Dergi]. Bursa:
UludaniversitesilahiyatFakltesi,2004.1:Cilt13.s.245260.
83. FOULGUNEPaulVaroluununVaroluu[Kitap].stanbul:Kuram,1998.
84. FUADmerMenakbeyhabanVeli[Kitap].
85. GEDOAN Rabiye lim Ve Ruh Kavramlarnn FelsefeKelam likisi
Balamnda Deerlendirilmesi [Kitap]. Ankara: Ankara niversitesi Sosyal
BilimlerEnstitsTemelslamBilimleriKelamAnabilimDal,Y.LisansTezi,2005.
86. GEYLNAbdlkdir,Prof.Dr.YusufZEYDAN,Dvn[Kitap].2005.
87. GEYLN Seyyid Abdulkdir trc. A.Faruk MEYAN Gnye'tt Talibn
[Kitap].STANBUL:elik,1979.CiltIII.
88. GKYAYOrhanaikMollaLutfi[Kitap].Ankara:KltrBakanl,1987.
89. GLPINARLI Abdlbki Mevln Celleddn [Kitap]. stanbul: nkilap,
1985.
90. GLPINARLIAbdlkadirNiyziMsr,arkiyatMecmuas,c.VII,[Dergi].
91. GME Prof.Dr. Saadettin [Kitap Blm]// Eski Trk nanc zerine Bir
zet.[s.l.]:A..DilveTarihCorafyaFakltesiTarihBlm.
92. GLER Do. Dr. Zekeriya Ali b. Eb Talib'in Gnmz Problemlerine Ik
TutanBazAhlaklkeleri[Dergi]//SelukniversitesilahiyatFakltesi.s.3546.
93. GLER Zlfi eyh Galib Divannda Ayna Sembol [Dergi]// Frat
niversitesiSosyalBilimlerDergisi.ELAZI:[s.n.],2004.1:Cilt14.s.103121.
94. GMELHayreddinBeklenenMehdi[Kitap].stanbul:[s.n.],2003.

95. GNDODU Yrd. Do. Dr. Cengiz Abdlmecd Sivs'nin Mevln'nn
athiyye Trnde Yazd Bir Gazeli'ne Yapt erh: erhi Ebyt Celleddni
Rm[Dergi].[s.l.]:Atatrkniv.lhiyatFak.TasavvufAnabilimDal.
96. GRER Yrd. Do. Dr. Dilver bn Arabde Lgat, Istlah Ve Btn
AnlamlarylaDinKavram[Dergi]//Marife,Yl1.S.3,Konya.2002.s.4354..
97. GRZAdnan[KitapBlm]//radeHrriiyeti.
98. Hafz iraz trc. Abdlbki Glpnarl Divn [Kitap]. stanbul: MEB,
1985.
99. HALDUN bn trc: Halil KENDR Mukaddime [Kitap]. stanbul: [s.n.],
2004.
100. Halil CBRAN trc: mer Rza DORUL Hak Erenler (Nebi) [Kitap].
stanbul:GrKitabevi,1970.
101. HARMAN mer Faruk ABDN Paa Kasidei Brde Tercmesi ve erhi
[Kitap].stanbul:Kalem,2004.
102. HAS brahim Menakbnamei Hasan Unsi [Kitap]. Ankara: Kltr
Bakanl,2002.
103. Heyet Trk Dnce Hareketi Trk Dncesi [Kitap]. stanbul: rfan
Yaynclk,2008.
104. HDAYAzizMahmutVkatHdy[Kitap].
105. Hz. Ali trc: Mstekmzde sleyman Saadeddin Efendi Divn [Kitap].
stanbul:Ana,1981.
106. bn Arabi'de "Dnlerin (Akn) Birlii" ve "badet" Meselesi' Hakknda Bir
Deerlendirme [Kitap Blm]// Tasavvuf/ yazan GRER Dilver. Seluk .
lhiyarFakltesiKonya:[s.n.].
107. bnul Arb trc. Selahattin ALPAY, Futuhat Mekkiye, [Kitap]. stanbul:
[s.n.],1977.
108. BN'L ARBi Muhyiddin Risaleler Nakel Fusus [Kitap]. stanbul:
Kitsan.
109. brahim RAKIM Vakt Niyazi Msri [Kitap]. Sleymaniye Ktphanesi
No:790(zmirBlm):Yazma,1750.s.78.
110. DZ Ferzende Tasavvufta lm Zahirlm Batn Anlay [Dergi]// Atatrk
niversitesilhiyatFakltesiDergisi,.Erzurum:[s.n.],2006.25.s.237260.
111. NANER . Turul, hzl. Aye ASABerat DEMRC, Vakte Kar Szler,
112. PEKTEN Haluk N'ili [Kitap]. Ankara: Kltr Bakanl, 1986. s. 138
160.AklamalarBlmnden.

113. smail Hakk Bursevi trc Ali NAMLImdat YAVA Kitab Netice [Kitap].
114. KABAKCI Yusuf Dildr ems Mehmed emseddin (ULUSOY) [Kitap].
Bursa : Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi Ve Sanatlar
AnabilimDalslamTarihiBilimDal(YksekLisansTezi)187506,2006.
115. KAHRAMAN Yrd. Do. Abdullah slm'da badetlerin Deimezlii
[Kitap].Sivas:AkedemiYaynclk,2002.
116. KARA Kerim Karaba Veli Hayat Eserleri ve Fikirleri [Kitap]. stanbul:
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lahiyat Ana Bilim Dal Tasavvuf
BilimDalDoktaraTezi109319,2002.
117. KARA Kerim Vkt Niyzi Msr, [Kitap Blm]. Ankara: Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lahiyat Ana Bilim Dal Tasavvuf Bilim Dal
Y.LSANS,1997.
118. KARA Mustafa Makbl Ve Maktl Tasavvuf Kltr le lgili Tesbitler,
Problemler, Teklifler [Dergi]// Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi . 2002. 1:
Cilt11.s.116.
119. KARABEL Hakim Feyyaz Nurin Mevihndan eyh Hazret Muhammed
ZiyuddininMektubat[Kitap].Adyaman:[s.n.].
120. KARABULUT Ali Rza Kayseri'deMehur Mutasavvflar [Kitap]. Kayseri:
[s.n.],1984.
121. KARADENZ Hayrettin Erzurumlu brahim Hakknn Ahlak Felsefesi
[Kitap]. Konya: Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Ve Din
BilimleriAnaBilimDalslamFelsefesiBilimDalDoktoraTezi189230,2006.
122. KARTALCI Melike Milli Mcadelede Ali Kemali Efendi Hayat [Kitap].
Ankara:YKMasterTezi145111,2004.
123. KAVRUK Prof. Dr. Hasan Niyzi Msr Hayat ve Eserleri [Kitap].
Malatya:[s.n.],2004.
124. KEESNGElisabethGnlGznAn[Kitap].stanbul:Okyanus,2006.
125. KEKLK Glen Hadis Rivayetlerinde iyilik ve Ktlk Kavramlar [Kitap].
Ankara:YKYksekLisansTezi,2007.
126. KEKLK Nihat bni Arabnin eserleri ve kaynaklar iin msdak olarak
elFutuhtelMekkyye,[Kitap].stanbul,:stanbulniv.Ed.Fak.Yay.,1980.
127. KELE Do. Dr. Ahmet slam ktisat Zihniyetinin Olumasnda Zhd
HadislerininRol[KitapBlm]//Prof.Dr.HseyinHATEMYEArmaan.[s.l.]:
DicleniversitesilahiytFakltesi.
128. KESKN Hasan Kuranda Meleklerin Hz. dem'e Secdesinin Yorumu
[Dergi].

129. KILIMahmutErolBir Metodun Metodolojisi:Dinilimler MetoduOlarak
TasavvufaMukayeseliBirBak[Dergi]//UslI.1(2004).s.91109.
130. KILI Mahmut Erol Muhyiddn bnu'lArab'de Varlk ve Mertebeleri
[Kitap]. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsDoktora Tezi
42349,1995.
131. KILI Sadk II.Kur'an Sempozyumu; Metnin Yorumu Beeri Alana nmi
CevaplarnOkunmas[Kitap].Ankara:Fecr,24ubat1996.
132. KO Turan lmszlk Asndan Ruh ve Beden likisi [Kitap]. zmir:
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Medeniyeti ve Sosyal
BilmlerAnabilimDalDoktoraTezi9723,1990.
133. KO Yrd. Do. Dr. Emel Platon ve Yunus Emre Dncesinde "Sevgi Ve
Ak"[Dergi]//FelsefeDnyas.2000.32:Cilt2.s.3747.
134. KONUK Hamza Vani Mehmet Efendi'nin Mne'at [Kitap]. Kayseri:
ErciyesniversitesiSosyalBilimlerEnstits,2001.
135. KONUR Himmet Horasann slam Ve Tasavvuf Tarihine Katks (H. IV.
Asrlar) [Dergi]// D.E..lahiyat Fakltesi Dergisi . Say XXI, zmir 2005,. s. ss.3
27.
136. KONUR Himmet Kemal Paazade'nin Kasidei Hamriyye erhi [Kitap].
iZMR: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Medeniyeti ve
SosyalBilimleriEnstitsTemelslamBilimleriAnabilimDalY.Lisans21406,1992.
137. KOTKUMehmetZahitCmertlikK[Kitap].stanbul:Seha,1985.
138. Kudds Bor'lu Marzzde Ahmed PendnmeNasihatnme ve
MektuplarTrkeevirileri[Kitap].:brahimEREN,Tarihsiz.
139. KUMANLIOLU Hasan Fehmi Muhammed Nr'lArab Hayat, ahsiyeti
VeBazTasavvufGrleri[Kitap].zmir:DokuzEyllniversitesiSosyalBilimler
Enstits4112YksekLisansTezi,1988.
140. KUNDERA Milan, trc. Fatih ZGVEN Varolmann Dayanlmaz Hafiflii
[Kitap].stanbul:letiim,1986.
141. KURT Ali Vasfi Magrib Ve Endls'de Hadis lmi'nin Geliim Safhalar Ve
Muhyiddin bnu'l Arabi'nin Hadis Kltr [Kitap]. Ankara: Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Temel slm Bilimleri Anabilim Dal Hadis Bilim Dal
Doktora,62543,1997.
142. KKOsmanNuriFhiMfhiEksenindeMevlana'nnTasavvufGrleri
[Kitap]. Erzurum: Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slm
BilimleriAnablimDal.Y.Lisanstezi109264,2001.

143. M.J.L.YoungtrcveSleymanGezerKurndaKtlklkesininEleAln,
[Dergi]//GaziniversitesiorumlahiyatFakltesiDergisi,.2003/1c.II,say:3.
s.175182..
144. Marcus AURELIUS trc. adan KARADENZ Dnceler [Kitap]. stanbul :
YKY,2006.
145. MARDEN Orison Swett Gcn Gelitirme Teknikleri [Dergi]//
RETMEN,GelienGelitiren.[s.l.]:[GELM],2007.Mays.s.45.
146. Max HORKHEMER trc. Mustafa TZEL Geleneksel ve Eletirel Kuram
[Kitap].stanbul:YKY,2005.
147. MERTERMustafaDokuzYzKatlnsan[Kitap].
148. MEVLANAvetrc.AbdulbakiGLPINARLIMecalisiSeb'a[Kitap].1965.
149. MONTAIGNE trc. Sabahattin EYUBOLU Denemeler [Kitap]. [s.l.]: Cem
yaynevi.
150. Muhyiddini Arab trc Salaheddin ALPAY Meleklerin Ruh leminden
Maddleminenii[Kitap].stanbul:Esma,1996.
151. MURDOCH ris ve Hilv trc: Selhattin Sartre'in Yazarl Ve Felsefesi,
152. MUSAOLU Ahmet Uygarln Tarihi [Kitap]. stanbul: Vural Yaynclk,
1999.
153. Mustafa TATCICeml KURNAZYaarAYDEMR Giritli Salacolu Mustafa
Celvet[Kitap].Ankara:Aka,2000.
154. NETZSCHE Friedrich ve hzl: Hasan KALEMC Byle Buyurdu Zerdt
[Kitap].Ankara:KitapZaman,2006.
155. Niyazi MISR Mecmuai Kelimti Kudsiyei Hazreti Msri [Kitap]. [s.l.]:
BursaSultanOrhanKtphanesi690,1223.
156. Niyazii Msri Risalei ahvali har ve mead [Kitap]. Atatrk Kitapl,
stanbul: 297.41275 H Osman Ergin Yazmalar OE_Yz_000537/05dier nsha
297.7NYOE_Yz_000125/03.
157. Niyazii Msri Risalei erat saat [Kitap]. Atatrk Kitapl, stanbul:
[s.n.].Cilt297.453NYBEL_Yz_K.000502/02;2977MC_Yz_K.000339/06.
158. NiyaziMsriRsaleHzryyeCedide[Kitap].
159. Niyzi Msr Sadeletiren: Erdem MEMOLU Rislei Vahdeti Vcud
[KitapBlm]//EhlibeytAkveNiyziMsr.Ankara:maj,2003.
160. Niyzi Msr Sadeletiren: Erdem MEMOLU, Rislei Ert Saat

161. Niyzi Msr Sadeletiren: ErdemMEMOLU erhi Esmi Halvetiyye
162. Niyazii Msri erhi beyan (Ene noktai tahte'lba) mam Ali [Kitap].
stanbul: Atatrk Kitapl MC. Yazmalar Depo 297.7 NY MC_Yz_K.000339/07,
H.1184.
163. Niyazii Msri erhi esma elhusna [Kitap]. 297.412 NY
BEL_Yz_K.000502/04:AtatrkKitapl,stanbul.
164. Niyazii Msri trc: Mehmed Nurullah edDevret elariye fi ahkam el
feriye tercmesi [Kitap]. stanbul: Atatrk Kitapl Belediye Yazmalar Depo
BEL_Yz_K.000546297.7NY,1929.
165. NUR Seyyid Muhammed Msr Niyazi Dvn erhi [Kitap]. stanbul:
[s.n.],1982.
166. OCAK Ahmet Yaar Zndklar ve Mlhidler [Kitap]. stanbul: Tarih Vakf
veYurtYaynlr,1998.
167. OKUDAN Rifat Aydnolu Tekkesi Son Postnini Hafz Bekir Necmeddn
Sdk[Dergi]//Tasavvuf|lmVeAkademikAratrmaDergisi,.Yl:8[2007],Say:
19,.s.ss.265295..
168. OKUMU Ali Menkbeyh a'ban Veli [Kitap]. stanbul: Marmara
niversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslamBilimleriAnabilimDalTasavvuf
BilimDal.Y.LisansTezi74585,1998.
169. OKUMU Mesut Semantik Ve Analitik Adan Kuranda Salt Kavram
[Dergi].orum:lahiyatFakltesiDergisi,2004/2.6:CiltIII,.s.130.
170. GKEAhmetYiitbaVeliAhmedemseddniMarmaravHayt,Eserleri
ve Tasavvuf Grleri [Kitap]. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
EnstitsTemelslmBilimleriAnabilimDalTasavvufBilimDalDoktora97061,
2000.
171. ZDEMR Hseyin Hatrat Trkelili Mevlana Kk Hseyin [Kitap].
stanbul:Baslmam,2008.
172. ZDERCengizKuantumFelsefesiveMutluluk[Kitap].stanbul:Okyanus,
2006.
173. ZELsmetenebazlk[Kitap].stanbul:ule,2007.
174. ZELsmetTehditDeilTeklif[Kitap].stanbul:ule,2008.
175. ZELsmetMesele[Kitap].stanbul:uleYaynclk,2006.
176. ZLER Nurten Tasavvufta Hzr Telakkisi ve Niyazi Msr'nin Hzr Risalesi
[Kitap]. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lhiyat
AnabilimDalTasavvufBilimDal,Y.LisansTezi149218,2004.

177. PALN David A. ve Uslu trc.: Ferit Din Felsefesi Nedir? [Dergi]// Gazi
niversitesiorumlahiyatFakltesiDergisi.2005/12,cilt:IV,say:78.s.121
154..
178. Paul RICUR trc. MehmetSema RIFAT Zaman ve Anlat [Kitap].
stanbul:YKY,2007.
179. Peter LORIE V. J. HEWITT Franszca'dan eviren: Murat KAMACIOLU
Nostradamus 1992'den2001'e Kehanetler Orijinal ad: Nostradamus, The end of
theMillennium[Kitap].stanbul:PhilipDunnThe13ookLaboratory/TheClark
AgencyLtd.,2001.
180. SAFA Peyami Nasyonalizm, Sosyalizm, Mistizm [Kitap]. stanbul: [s.n.],
2003.
181. SAHlLLOLU Do. Dr. Halil B N N C E Y M'in Rvet Hakkndaki
Risalesi[KitapBlm].[s.l.]:st.n.ktisatFakltesi.
182. SANAY Yrd. Do.Dr. Eyyp Hilmi Ziya lken [Kitap]. Ankara: Kltr
Bakanl,1986.
183. Saruhnbnisybnis'nnEsmiHsnerhi[Kitap].AnkaraMill
Kth.Yz.A.488,Yz.A.864.....:[s.n.].
184. SAY Yamur Osmanl Ynetimine Kars SiyasalDini Bir Tez :Bedreddiniler,
Brklceliler,Torlaklar[Dergi].
185. SELUK Bahir Fuzlde Gzya [Dergi]. Malatya: Ekev Akademi Dergisi,
Yl:9Say:25Gz2005,s.233246.
186. Sddk Seyyid Eyyb Bin Menkb ihr Yri Gzn [Kitap]. stanbul:
Hakikat,1998.
187. SOMAKCI Yrd. Do. Dr. Pnar Trklerde Mzikle Tedavi [Dergi]// Hali
niversitesi Konservatuvar Trk Musikisi Blm Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi.152003/2.s.131140.
188. SOYSALDI hsan Halvet Kavram zerine Bir Deerlendirme [Dergi]//
Tasavvuf|lmveAkademikAratrmaDergisi,.yl:8[2007],say:19.s.ss.235
243.
189. SYLEMEZ Yrd. Do. Dr. Faruk Anadoluda Sahte ah smail syan
[Dergi]//SosyalBilimlerEnstitsDergisi.172004/2.s.7190.
190. AHNLER Necmedin ETREFL BR ADAM Prof. Dr. AHMED YKSEL
ZEMRE[Kitap].Trabzon:[s.n.],2004.
191. EKER Necmeddin lk Dnem Sufilerinde Hadis Yorumu [Kitap]. Kayseri:
ErciyesniversitesiSosyalBilimlerEnstits72650(DoktoraTezi),1998.
192. emsi Tebriz Mehmet Nuri GENOSMAN Maklt [Kitap]. stanbul:
Ata,2007.

193. eyh Mahmd ebster trc.Yahya Mustafaolu Gleni Rz [Kitap].
[s.l.]:Kitsan.
194. eyh uayb erafeddin Gleni zhu'lMerm F Meziyyeti'lKelm
erhunNoktativelkalem[Kitap].stanbul:Buhara,2001.
195. ICIK Prof. Dr. Yusuf Kur'an Kerimin Terceme Edilmesi Ve yetlerinin
Shhatli Anlalmas Konusunda Baz Mlhazalar [Dergi]// Seluk niversitesi
lahiyatFakltesiTefsirAnabilimDalretimyesi.
196. MEK Halil brahim Kymet ve Almetlerinin Tasavvuf Tecrbe
Asndan Yorumlan [Dergi]// Tasavvuf, lm ve Akademik Aratrma Dergisi.
yl:8[2007],say:19,.s.123142..
197. TANKUTH.R.TrkDilBilgisineGiri[Kitap].Ankara:TDK.
198. TANKUT Okutan: H. Reit Gne Dil Teorisine Gre Dil Tetkikleri Birinci
KitapTrkDilBilgisineGiri[Kitap].stanbul,:DevletBasmevi,,1936.
199. Tarih Ve TarihD Arasnda Gelenek Tradition Between History and
MetaHistory[KitapBlm]//KELAMARATIRMALARI/yazanGLERProf.Dr.
lhami.[s.l.]:Ankara.lahiyatFakltesi,3:22005.
200. TATCI Mustafa Bu Yolda Acib ok: Ynus Emrenin Bir iirinin Yorumu
[Dergi]// Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature
andHistoryofTurkishorTurkicVolume.2/4Fall2007.s.740749.
201. TATIDo.Dr.MustafaElmal'nnCanlar[Kitap].Antalya:[s.n.],2007.
202. TEKEL Hamdi Ahmed Gazzi'nin Hayat Ve Tasavvufi Grleri [Kitap].
Bursa: Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kelm slm14535 Yksek
LisansTezi,1991.
203. TEKHAFIZOLU Abdullah Nur Risalelerine Eletirel Bir Yaklam (Risale
Nurunyz)[Kitap].Ankara:[s.n.],2005.
204. TEMZKAN Yard. Do. Dr. Mehmet Fal, Bir Kurn; Fortune, A Quran
[Kitap Blm]. Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits:
http://www.millifolklor.com.
205. Tevfk erkezde Mehmed LevyihulKudsiyyef Fedili eyhilEkber
(bnArabninfaziletihakkndakudsparltlar)[Kitap].
206. TOLSTOYtrc.ZeynepGLEDinNedir?[Kitap].stanbul:[s.n.],2005.
207. TUNATaknSonsuzUzaylar[Kitap].stanbul:[s.n.],1995.
208. TURGUT Ali Kurat Muhammed kbl'de lahi Bilgi [Kitap]. Adana :
ukurovaniversitesiSosyalBilimlerEnstitsTemelslamBilimleriAnabilimDal,
2004.Y.LisansTezi.

209. ULUDA Prof. Dr. Sleyman stimdd [Kitap Blm]// Tasavvuf. [s.l.]:
Uluda.lahiyatFakltesi.
210. UYSAL Muhittin Hadis Meselleri (Mahiyet, Literatr, rnekler) [Dergi]//
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi . 23 Bahar 2007 . s. 73107. The
ParablesInHadth(Nature,Literature,Examples).
211. UZUNARILIOrd.Prof.smailHakkBykOsmanlTarihi[Kitap].[s.l.]:
TrkTarihKurumu.
212. LGER Mustafa Hoca Abdulkerim Efendinin Felsefi Grleri [Kitap].
Ankara: Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Felsefe Ve Din Bilimleri
(slamFelsefesi)AnabilimDalDoktoraTezi,2007.
213. mm Sinan Tasavvuf Risalesi Kutb'lMan (Manlarn Zirvesi) [Kitap
Blm]//Elmal'nnCanlar/yazanTATIMustafa.2007:[s.n.],Antalya.
214. NAL Ali mer Grnnin Terceme Mntehab Min FthtI Mekkiyye
Adl Eserinin Yeni Harflere evirisi Ve Tahlili [Kitap]. stanbul: Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lahiyat Anabilim Dal Tasavvuf Bilim Dal
YksekLisansTezi207656,2006.
215. VAROL Mehmet Bahaddin Ehli Beyt Ve Siys Faaliyetleri [Kitap].
KonyaDoktoraTezi87323:T.C.YksekretimSelukniversitesiSosyalBilimler
EnstitsslamTarihiVeSanatlarAnabilimDalslamTarihiBilimDal,1990.
216. VASSAFOsmanzadeHseyinvehzl.Prof.Dr.MehmetAKKUProf.Dr.Ali
YILMAZSefineiEvliya[Kitap].stanbul:[s.n.],2006.
217. VELEDSultanbtidnme[Kitap].
218. WATT William Montgomery ve KAHRAMAN trc. Hseyin Tanr Sretinde
Yaratlma: Created In Hs Image: A Study In Islamc Theology S. [Dergi]// Seluk
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, slm Kelmna Dair Bir Aratrma. 21
Bahar 2006. s. 253263. Bu makle, W. Montgomery Wattn slm ilimlerle
ilgili eitli yazlarnn topland Early Islam, Collected Articles (Edinburg 1990)
isimli kitabn 94100 sayfalar arasnda yer alan Created in His Image: A Study in
IslamicTheologybalklyazsn.
219. YALOM ve rvin D. trc: Aysun BABACAN Nietzcsche Aladnda [Kitap].
220. YAMAN Bahattin Tercmei Cifru'lCm [Kitap]. Ankara: Hacettepe
niversitesiSosyalBilimlerEnstitsDoktoraTezi113447,Ekim,2002.
221. YARDo.Dr.ErkanHz.brahimVeAklcMetodu[KitapBlm]//Kelam
Aratrmalar.4:22006.

222. YAZEK Ramazan Bilgi Deeri Asndan Cefr ve Ebced Harfler ve
Rakamlar Metafizii [Dergi]// MLEL VE NHALinan, kltr ve mitoloji
aratrmalardergisi.yl2say1Aralk2004.s.75114..
223. YAZICI Ahmet Eflaktrc.Tahsin Ariflerin Menkbeleri [Kitap]. stanbul:
M.E.B,1995.
224. YAZICIZDE Ahmed Bican, trc:Necdet Sakaolu Drri Meknn [Kitap].
stanbul:TVYY,1999.
225. YILDIZAlpayDoanEskiBirBaheninYenidenDzenleniiyadaFuzlnin
Hikayei Leyl ve Mecnunu Sunuu [Dergi]// Bilig. [s.l.]: Ahmet Yesevi
niversitesi,Bahar/2004.Bahar/2004.s.201222.
226. YILDIZDr.MusaveTatcDr.MustafastanbulVelleriVeDelileri[Kitap].
227. YILDIZ Musa Niyzi Msr Kasidei Brde Tesbi [Kitap]. stanbul: Elif,
2007.
228. YILMAZ Necdet Abdlehad Nri Sivas Ve Mir't'lVcd Ve Mirkt'
hdAdlEseri[Kitap].stanbul:MarmaraniversitesiSosyalBilimlerEnstits
TemelslamBilimleriBlmTasavvufBilimDal,Y.LisansTezi,27129,1993.
229. YILMAZProf.Dr.AliTrkEdebiyatndaEsmiHsnerhleriVebns
ySaruhn'ninerhiEsmHsn's[Dergi]//C..lahiyatFakltesi.
230. YCERHr MahmutBirbnArabMdafaas:erkezdeMehmedTevfk
Efendi ve LevyihulKudsiyyef Fedili eyhilEkber Adl Eseri [Dergi]//
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnlArab zel Says1). yl: 9
[2008],say:21.s.331351..
231. YCER Hr Mahmut Meratibl Vcud Hakknda Risale [Kitap].
stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri
AnabilimDalTasavvufBilimDal53611Y.LiasnsTezi,1996.
232. ZWEIG Stefan ve SALHOLU trc. Hseyin Ruh yoluyla Tedavi zgn Ad:
Die Heilung durcb den Geist. 1931 [Kitap]. stanbul: mge Kitabevi Yaynlar,
2005.Cilt1.Bask:Mays.

NİYÂZÎ - İ MISRÎ DİVAN - I İLÂHİYYAT VE AÇIKLAMASI İhramcızâde

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

NİYÂZÎ - İ MISRÎ DİVAN - I İLÂHİYYAT VE AÇIKLAMASI İhramcızâde

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SBN:

nsanlar arasnda dnce ve merep farklarnn bulunmas, yalnzca insan

Allah Tely sevemeyen, anlayamayan, bilemeyen ve tanmayan vb. hayatn

Yaamn amac da Tm insanlar sevmek, tm insanl karde bilmek

Gnmzde ise insanlar yle karmak iletiim srecinde ldryoruz ve

bile giriemeyecei bir ie girien sradan bir mteebbis,

Her asrda dinimizin yenilenmesini

Yazr'n bu dncelerini, deiim iinde devamllk ve deierek kendisi

Konumuza dnecek olursak tasavvuf bize neyi kazandrmak istiyor. Belki ok

Molla Ltf kaddesellh srrahulaziz (hyt. 1494) Sahn mderrisliinden

zellikle Sahn'daki meslektalar ve tabii ayn zamanda

zehriyle aclanmamtr; benim itikadmn kr zeval bulmaktan

ye bunun oulu olan taabbudyyt kavram, fkhlarn ve fkh uslclerinin

Tasavvuf hayat tarz taabbud olmad halde kulluun idmesinde insann Al

Tasavvuf yukarda saydmz ve sayamadmz tenkitler muvacehesinde s

nsanlk duygularm deitirdiim iin Allah Tel bana duyu, anlay,

Saylabilecek birok niyetler ile Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin di

Otuz kusur sene bu divan koynumuzdan hi karmadk. Devaml okuduk,

Birinci sebebimiz, Fatih Sultan Mehmed Hann trbedrlarndan ve

Beinci sebebimiz, Tasavvufun anlalr bir hale gelmesini de istememizdir. En

Epiktetos demitir ki: Eer srlarla domuzlar konuabilselerdi, saman ve

buyurarak,velayet meydannnbyk birmridi kmiliolduklarnaiaret etmi

buyurarak durumunu aikr etmitir. Bizimde byklerimiz hakknda ki itikadmz

Bu ekoln insanlarnn k sebepleri hakknda grnen akaidi esaslarn teme

[Gazzl dank fikir ve bilgi sahibi birisi olarak grnyor. Kavidul

Gazzl Badattan yolculua kmazdan nceki hlini anlattn bir daha

Son Osmanl eyhlislam Mustafa Sabri, Gazzl iin, Kuran Kerimde ge

Bu aktarlanlardan anlalan kiilerin hallerinde olan deimeler kader izgisin

Bu yette geen eli kelimesini Ear nebi olarak alm, Mutezile ve

Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Halvet trikatnn Niyaziyye veya

Ve dahi Hazreti merhum vridt nefisei aybyeden mevzi dent

Hazreti merhumun mtekarrib bendei drnelerinden

Babas eraftan Nakibend trikat mensubu Soanczde Ali elebidir. Msr

"Mustafa Dede elKtahyav elRm elSfi minhalifei'eyh Niyaz el Msr el

Niyaz, Limniye yine ayn sebeplerden dolay srlm (1087/1676) ve

(Sleymaniye Ktphnesi, Tahmisi Divan Msri / Mustafa DedeKtahyal Azbi

Bu ekilde oluan muhabbet Ahmed Gazzininhilafetyolunu aacakt.Talebelerine bir

Niyzi Msr, padiahn bu isteini kabul edemeyeceini u mektubu ile bildirir:

Kendisini sevenler tarafndan na Trkiye'ye istenmise de Yunanllar, o bizim

eyhinin Hakka yrmesi zerine yazd tarih manzumesinde bu zntsn

Souk gnlerde mest giydiini, kapsnn sopa ile dardan dayandn,

Niyzi Msr kuddise srruhulazizi tasarrufu ve eserleri ile gnmze kadar

aklamada en ok faydalandmz eser olmutur. Ayrca Abdullah aylolunun

Alnt yaptmz kaynaklardaki hadisi eriflerin mehazlar faydal olacandan

Ak, hem yaanan duygusal, yani varoluu (egzistansiyel) gereklii hem de

Bu nedenle ak, her eyin temelidir ve kaintn ruhudur. nsanda ak yzn

Felsefenin de en derin mevzusu aktr. Bergsona gre yaratl, bir heyecan

bnlArabye gre muhabbet, ibadetin asl, srr ve cevheridir. nk

Tasavvuf ehline gre kint, Allahn isim, sfat ve fiillerinin zuhr ve

Bilindii zere yaratl meselesinin en nemli noktas maddenin ezel olup

Varlk ve yokluk meseleleri, varoluu felsefenin ana konularndan biridir.

Nihat Keklik, bnl Arabnin Ftuhat Mekkiye adl eserinden bu konuda

Tirmiz Raslllah sallallh aleyhi ve sellemin dier enbiy arasndan zel

[Tasavvuf ehli dikkatleri nce d lemin esrr ve gzelliklerine evirerek

Niyzi Msr kaddesellh srrahul azz Mevidlrfn eserinde buyurdu

Burada Allah Telnn celal niteliklerini onun bilinemez ve mutlakln

Bu konuda en gzel rnek bnlArab kaddesellh srrahul azzi (560

Hadisi erifte bildirildiine gre; "Mslmana svmek fsktr, onunla arp

eyhi Ekber Muhyiddn bnulArab, Lbnan Danda pe pee krk kere

Bu ekilde bnulArabyi onun peinden gidenleri anlamak biraz zordur.

lem Varlk ve yokluk asndan deerlendirilince, Yce Allahn vcu

Niyzi Msr hakszlklarn giderilmesi asndan sevincini zhar ederken altta

Buradaki mana hayatn tatl ve gzellii ancak Raslllah sallallh aleyhi ve