GR

Refrakter malzeme yksek scaklkta kat, sv ve gazlarn fiziksel ve kimyasal etkilerine kar koyabilen malzemedir. Bugn refrakter malzemeler yksek scaklklar da dayanmn gerektirdii yerlerde kullanlmaktadr. ou endstri dalnn ( imento, cam, seramik, elik vb. ) vazgeemeyecei malzemedir. Kmr sobalarn en basit rnek olarak verebiliriz. rnekler oaltlmak istenirse elektrik ark ocaklar, tnel frnlar, izabe frnlar, konverterler elik dkm potalar , dner frnlar, rejeneratrler vb. en bata akla gelen kullanm yerleridir. Refrakterler ekilli ve ekilsiz refrakterler olarak ikiye ayrlmaktadr. ekilsiz refrakter olarak tarif edilen ; monolitik refrakterlerin , ekilli refrakterlere ( tulalar ) gre retim sresinin olduka ksa olmas sonucu tketiciler tarafndan istenilen sre ve kalitede temin edilmesi ayrca hazrlanmas ve yerine tatbikinin olduka kolay olmas nedenleriyle kullanm alanlar olduka yaygnlamtr.

1.2 TARHE
Refrakter malzemeleri duyulan ihtiyacn atein bulunuuyla ortaya ktn ve bir anlamda tarihinin uygarlk tarihi kadar eski olduunu syleyebiliriz. Deiik kaynaklarn tespitlerine gre ilk tulann kalplanmas M 3200-2600 yllar arasnda I. Msr hanedanl zamannda gerekletirilmitir. Bunu Kadelilerin tulay piirmesi ve M. 500 yllarnda ina edilen Dariusun saraynda pimi silika tula kullanlmas izlemektedir. Ortaada kimyaclar kilden imbik pota ve frn yaparak kullanmlar. 18. yy ortalarna doru ise ada anlamda ekilli refrakter malzemeler ilk kez

inaat tulas retim yntemleriyle ngiltere de gerekletirilmi ve bylece refrakter sanayi domutur. Yurdumuzda phesiz ki ok eski zamanlardan beri atee dayankl malzemeler bilinmekte idi. Fakat modern anlamda atee dayankl malzeme olarak sinter magnezit ilk olarak 1934 ylnda Krkkale elik fabrikasnda retilmitir. Sinter magnezit dey tip dolomit ocanda toz demir cevheri ile kartrlmak ve kok ile stlmak suretiyle elde edilmi bu retim 1941 ylna kadar srdrlmtr. 1940 ylnda Karabk civarnda dolomit yataklarnn bulunmas nedeniyle sinter magnezit yerine sinter dolomit retimine geilmi ayn yl stanbulda Dr. Cudi Birtek tarafndan kurulan Alev markal amot tula fabrikas faaliyete balamtr. Bu fabrika btn sava boyunca Karabk ve Krkkale fabrikalaryla dier iletmelerin amot tula ihtiyacnn bir ksmn karlamtr. Sava bittikten ve 1947 ylnn ikinci yarsnda 14000 ton / yl kapasiteyle tecrbe retimine balayan Filyos Ate Tula Sanayinin kurulmasndan sonra Alev marka amot reten bu fabrika faaliyetine son vermitir. Filyos Ate Tula Sanayi Almino - Silikat (yksek almina -amot -izole -asit kalite tula har ve monolitik) refrakter reten bir kamu kuruluudur. lkemizin ilk zel sanayi tesislerinden biri olan Haznedar Ate Tula 1929 ylnda stanbul Haznedarda inaat tulas ve kiremit imal etmek zere kurulmutur. 1933 ylndan itibaren ise ate tulas imalatna balanm olup 1939 - 1952 yllar arasnda Trkiye Verem Sava Dernei tarafndan iletilmitir. 1952 ylnda ise Haznedar Kollektif irketi tarafndan satn alnmtr. 1967 ylnda yaplan yeni tevziatlarla birlikte Haznedar Ate Tula Sanayi A.. adn almtr. Eskiehir ve civarnda bulunan magnezit cevherinin retimi ve sinter magnezit haline getirilmesi ilk kez 1963 ylnda Yabanc Sermayeyi Tevik Kanununa gre kurulmu olan Magnezit A.. (MA) tarafndan gerekletirilmitir. Konya Krom Magnezi Tula Sanayi TA. balangta Smerbankn bir messesesi olarak 1966 ylnda temeli atlm ve 1968 ylnda tecrbe almalarna balamtr. Ham magnezitten nihai rne kadar bazik refrakter tula ve har retmek zere entegre bir tesis olarak kurulmutur. Sinter magnezit dner frnda retilmekte olup tula ve har retim kapasitesi muhtelif yllarda yaplan modernizasyon yatrmlaryla arttrlmtr. Halen devam etmekte olan yatrmlar 1995 ylnda tamamlanacaktr. Ekonomik ler Yksek Koordinasyon kurulunun 01.02.1986 tarihli karar ile 233. Sayl Kanun Hkmndeki Kararnameye gre itosana bal ortaklk statsnde Anonim irkete dnmtr.

Ktahya , Eskiehir ve evresinde bulunan doal magnezit cevherinden refrakter sanayinin ihtiyac sinter magnezit retim ve sat ile birlikte bazik refrakter tula ve har retim amacyla 1972 tarihinde 54 mteebbis ortak tarafndan Ktahya Manyezit letmeleri A. nvanyle KMA kurulmutur. Sermayede kamu pay 1979 ylnda %51 atndan kamu kuruluu stats kazanmtr. 1976 ylnda devreye alnan dner frnla sinter magnezit retimine balanmtr. 1982 ylnda yaplan modernizasyon ve kapasite artrc yatrm sonucu 2. Dner frn kurulmutur. 1980 ylnda fizibilitesi hazrlanan bazik refrakter tula ve har tesisleri yatrmlarna 1985 ylnda hz verilmi 1989 yl sonunda devreye alnmtr. Halka ak bir irket olarak Aralk 1976da SRMA A. kurulmutur. 1977 ylnda refrakter mamulleri ve teknolojisi reten firmalarla balant kurmu ve Alman Dr. C. Otto firmasyla Teknolojik Yardm ve Mhendislik Hizmetleri Anlamas yapmtr. 1979 ylnn sonlarnda ilk deneme retimi gerekletirilmi. 1980 ylndan itibaren retime balamtr. 1980 -1986 ylar arasnda yalnz almino-silikat refrakter retimi yaplrken 1986 ylndan itibaren hem bazik hem almino silikat retimi birinden dierine geili olarak gerekletirilmektedir. Bazik Ate Tula Ticaret ve Sanayi LTD. T. 1970 ylnda lkemizin amot ve balama kili gibi refrakter hammaddesinin en zengin blgesi KLYOS,USKUMRU KY de aile irketi olarak kurulmutur. irket ayn zamanda ses ve s izolasyonu malzemelerini reten yurt d firmalardan bazlarnn temsilcilik ve montrlnde yapmaktadr.(1)

1.3 REFRAKTER MALZEMELERNN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI (2)

1.3.1. REFRAKTER MALZEMELER Refrakterlik, yksek scakla ve bu scaklkta kat sv ve gazlarn fiziksel ve kimyasal etkilerine kar koyabilme zellii olarak tanmlana bilir. Bu tanma gre de bu zellii gsteren maddelere refrakter malzeme denilmesi doaldr. Yine tanmdan anlalaca zere kmr sobalarndan izabe frnlarna ve hatta uzay aralarna kadar yksek scakln sz konusu olduu her yerde refrakter malzemeler de sz konusudur.

Bu kadar deiik kullanma yeri nedeniyle refrakter malzemelerden beklenen zellikler deimekte ve dolaysyla refrakter malzeme tipi de oalmaktadr. Baz durumlarda refrakter malzemeden beklenen zellikler birbiriyle eliebilir ki byle durumlarda elien zelliklerden nemli olan esas alnarak refrakter tercihi yaplr. Refrakter malzeme bnyesi refrakterlik veren ana maddeyle bunun yannda zorunlu olarak bulunan veya bilerek ilave edilen safszlklardan oluur. Safszlk olarak nitelenen bu maddeler bazen ok olumsuz (amottaki demir oksit gibi) baz durumlarda ise olumlu (magnezite ilave edilen almina gibi) etkiler yapabilir. Refrakterlik veren ana maddeleri periklas, almina, kuvars, mullit, zirkon, forsterit, demir kromiti vs.. eklinde sralamak mmkndr. Saylan minerallerin hibiri %100 saflkta bulunamayacaklardr ve tadklar safszlklarn cins ve miktarna gre refrakterin kalitesi ortaya kmaktadr.

1.3.2. REFRAKTER MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI Refrakter malzemeler esas alnan pek ok kritere gre snflandrlabilmekte ve pratikte bu snflandrmalar az veya ok yaygnlkta kullanlmaktadr. Gerekten snflandrma iin dikkate alnan kriter deitike yeni bir snflandrma ortaya kacandan, refrakterlerin snflandrmas ok gtr. nk dikkate alnacak kriterler ok fazladr ve yaplacak snflandrmalarn bir ounda baz snflar birbiri iine girmektedir. Btn bunlara ramen, refrakterler hakknda somut bir fikir verebilmek iin, deiik kriterlere gre yaplan be eit snflandrma burada verilmitir. 1.3.2.1 KMYASAL YAPILARINA GRE SINIFLANDIRMA 1- Magnezyum bazllar{magnezit} 2- Kromit bazllar{kromit} 3- Karbon ballar{grafit} 4- Zirkon bileikleri{zirkon oksit} 5- Karbid, silist, ve nitridler

6- Dier oksitler 7- Almina silikatlar (amot) 8- Silis bazllar (kuvartz) Bu snflandrma da refrakterlii veren esas madde kriter olarak alnmtr. Magnezit krom ve krom magnezit refrakterler, magnezyum bal ve kromit bazl snflar arasndaki birbirine girmeler iin iyi bir rnek tekil ederler.

1.3.2.2 KMYASAL KARAKTERE GRE SINIFLANDIRMA 1.3.2.2.1.Asidik karakterli refrakterler {almina-amot grup} Refrakter kil veya kaolinin piirilmesiyle elde edilen,esas olarak Al2O3 ve SiO2den oluan, plastiklii olmayan ve suyla hidrolize olmayan ve slanmayan bnye: amot

Silika

Sillimanit Mullit Zirkon Zirkonya 1.3.2.2.2.Ntral Karakterli Refrakterler Boksit Almina Karbon{karbon bileenli refrakterler zift, grafit, kadran} Silisyum karbr Kromit Krom magnezit

1.3.2.2.3.Bazik karakterli refrakterler Magnezit

Magnezit krom Dolomit

Forsterit

Bu snflandrma zellikle metallurgi sanayi iin nemlidir. Zira ad geen sanayie ait frnlarda teekkl edecek curufun kimyasal karakterine gre refrakter seilmelidir. Aksi durumda refrakterin anmas ok abuk olacaktr.

1.3.2.3. HAMMADDE ORJNNE GRE SINIFLANDIRMA 1.Tabii refrakterler 2.Sentetik refrakterler. Berilyum oksit, silisyum karbr gibi baz refrakterler yalnz sentetik,magnezitlerde olduu gibi baz refrakterler hem tabi hem de sentetik olarak retilmektedir.

1.3.2.4. ERGME NOKTASINA GRE SINIFLANDIRMA

1. Normal hizmet refrakterleri (1580-1780 C arasnda olanlar) 2. Ar hizmet refrakterleri (1780-2000 C arasnda olanlar) 3. Sper hizmet refrakterleri (2000 C zerinde olanlar)

1.3.2.5.ISOya ve TSEye GRE TANIMLAMA VE SINIFLANDIRMA ISO (International Stantard Organization) ve buna dayanan TSE (Trk Standartlar Enstits) nn tanmlama ve snflandrmas dier snflama ve tanmlamadan olduka farkldr. Uluslar aras kabul grm sz konusu tanmlama ve snflandrmann retici ve

tketici kurulular tarafndan kullanlmas bu sanayi dalnda dil ve terim birliini salamaya yardmc olacaktr. ISO 1927 -1975 (E) ; ISO 1109 -1975 (E); TSE 2335; TSE 2334 gre tanmlama ve snflandrma aadaki gibidir. Atee dayankl (refrakter ) malzeme ; Metaller ve metal alamlar dnda olup atee dayankllk scakl 1500 C az olmayan malzeme ve mamullerdir. (sa kapl tulalarda olduu gibi iinde metalik ksmlar bulunabilir.) ISO ve TSE ye gre snflandrma zet eklinde Tablo 1 de gsterilmitir. zolasyon malzemesi iin ISO 2245-1978 (E) ve ISO 2477-1973 (E) standartlar hazrlanmtr. Bu standartlara dayanlarak yaplan snflandrma zeti de Tablo 1 de yer almaktadr. Tablo 1 drt ayr standardn bir icmayi olup , snflandrmadaki ve tanmlamadaki ana espriyi koruyacak ekilde tertiplenmitir. Ana gruplar itibariyle yaplan snflamada ki malzemelerin nemlilerine ksaca deinildii takdirde ;

1.3.2.5.1 amot refrakter malzemeler Bu malzemelerin hammaddesi genellikle hidro alminyum silikat olup az miktarda dier mineralleri de ihtiva etmektedir. amot refrakter malzeme retiminde iinde Al2O3 ok olmayan (%35-50) killer kullanlmaktadr. Bu killerden bazlar piirilerek amot ad verilen malzeme haline getirilirler. amot malzemeler plastik killer ile balanarak amot refrakterleri meydana getirirler. Bu malzemeler genellikle %25-45 Al2O3 ihtiva ederler.

1.3.2.5.2

Smi Silika (Yar silika) Refrakter Malzemeler

Bu malzemeler %18-25 Al2O3 ve %72-85 SiO2 ihtiva ederler hammaddeleri ise yukardaki kimyasal ibarettir. benzemektedir. zellii ihtiva edecek olan refrakter hammaddelerin karmndan malzemelerin retimi amot refrakter malzemeye Smi silika refrakter

1.3.2.5.3 Silika Refrakter Malzemeler

Bu malzemelerin hammaddesi kuvarsit olup, kk kristal yapl ve ok saf olan kuvars minerallerinden meydana gelmektedir. Silika refrakter malzemeler genellikle %93-99 SiO2 ihtiva etmektedirler. Bu malzemeler kuvarsn stabil ekline stlarak dntrldkten sonra kullanlrlar. 1.3.2.5.4 Yksek Alminal Refrakter Malzemeler Bu malzemeler yksek almina ihtiva eden hammaddelerden imal edilmektedir. Genellikle hammadde olarak; Diaspor Boksit Kiyanit Andaluzit Sillimanit Mullit kullanlr. Almina silkat grubu refrakter malzemeler %50nin stnde Al2O3 ihtiva etmesi halinde yksek alminal refrakter malzeme adn almaktadr. Bunlar %50-70 Al2O3 ve %70den fazla Al2O3 ihtiva edenler olarak ikiye ayrlabilirler. Mullit adyla anlan refrakter malzemelerde esas itibariyle mullit minerali %71.8 Al2O3 ve %28.2 SiO2 ihtiva ederler. Korundum ise %99 fazla Al2O3 ihtiva eden malzemelerdir. 1.3.2.5.5 Bazik Refrakter Malzemeler Bu refrakterlerin retiminde genellikle hammadde olarak; Magnezit Brusit ( MgCO3) (MgO,H2O) Al2 O3.H2O Al2O3.H2O, Al2O3.3H2O 3Al2O3.2SiO2 3Al2O3.2SiO2 3Al2O3.2SiO2 3Al2O3.2SiO2

Kalsine veya sinter almina Al2O3

Magnezyum hidroksit Krom cevheri (kromit) Olivin Dolomit kullanlrlar.

Mg(OH)2 (Fe.MgO.Al2Cr2O3) (2MgO.SiO,2FeO.SiO2) (MgCO3.CaCO3)

Bunlardan krom cevheri (kromit) ve olivin hari dierlerinin CO2 ve bileim suyunun atlmas iin piirilmesi gerekmektedir. Bazik refrakter malzemelerin nemli hammaddelerinden biri olan magnezit, piirildiinde magnezya kristal formundaki stabil mineral periklas olan sinter magnezite dnr. Bazik refrakter retiminde genellikle sinter magnezit ve kromit cevheri kullanlmaktadr. Dolomit cevherinin piirilmesinden sonra, yani sinter dolamit ile yaplm malzemelere dolamit refrakter malzeme ad verilmektedir. Forsterit mineralinden imal edilen bir ok eit malzeme bulunmaktadr. Bunlar genellikle olivin mineraline magnezya veya yksek scaklkta magnezyum alminat spineli meydana getirecek minerallerin katlmas ile yaplmaktadr.

1.3.2.5.6 Aside Dayankl Refrakter Malzemeler

Atee mukavemeti orta derecede olan ok pimi killerden retilen bu malzemeler, dk poroziteli olup asit ve dier gaz ve svlarn korozyonuna kar dayankldrlar.

1.3.2.5.7 zolasyon Refrakter Malzemeler

Bu hafif ve poroz malzemelerin dier atee dayankl malzemelere nazaran s geirgenlik zellii ve s depolama kapasitesi ok kk bulunmaktadr. Bu malzemeler arasnda 1500-1800 C de alan tulalarda bulunmaktadr. zolasyon tulalar , diatomit (Kizelgur) , genletirilmi vermukulit , perlit, kaolin, yksek alminal malzemeler , habbe eklinde (buble) almina, kuvarsit gibi malzemelerden imal edilirler. malatlar srasnda

genellikle odun tala, kok tozu gibi yanabilen malzemeler ilave edilerek younluun azalmas salanr.

zolasyon malzemelerin kullanlmasndaki avantajlar yle sralanabilir; 1. Is kayb ve s depolama kapasitesi dk olduundan yakt sarfiyat azalr. 2. Scaklk ykselme zaman ksaldndan retim artar. 3. Frn scaklnn hzl deimemesi nedeniyle operasyon kontrolnde kolaylk salar. 4. Frn hacim ve arlnn dmesi temin edilir. 5. nce duvarl yaplabilmesi sebebiyle frn inas yeri bakmndan ekonomi salanr.

1.3.2.5.8 Silikon Karbit Refrakter Malzemeler Bu malzemeler kok ve silika kumunun elektrik frnlarnda reaksiyona sokulmasyla imal edilirler. Yksek scaklktaki stn mukavemeti , yksek s geirgenlii , s altndaki genlemesinin az olmas gibi belli bal zellikleri bulunmaktadr. ok sert olduundan anmaya kar mukavemetleri fazladr. Genellikle ntral veya redktan atmosferde kullanlmalar iyi sonu vermektedir.

1.3.2.5.9 Karbon Refrakter Malzemeler Karbonun eitli formlar atee mukavim malzeme retiminde kullanlmaktadr. Grafit baz amot tulalarna ve sinter magnezite ilave edilmektedir. Kokun baz eitleri karbon tula ve blou imal etmede kullanlmaktadr. Karbon redktan atmosferde 3300 C scakla yumuamadan ve erimeden mukavemet edebilmektedir. Fakat normal bir frn scaklnda oksijen, su buhar ve karbondioksit vastasyla oksitlenmeye kar ok hassastr.

1.3.2.5.10 Zirkon ve Zirkonya refrakter malzemeler

Zirkon zirkonyum silikat kimyasal bileimindeki bir malzemedir. Zirkon atee mukavemeti yksek , termal oklara , silisli cruflara ve baz alkalilere mukavemeti fazla bir refrakter malzemedir. Zirkonya zirkonyum oksit kimyasal bileimindeki bir malzemedir. Zirkonyann atee mukavemeti son derece yksektir. Bunlar sert , dayankl ve kimyasal reaksiyonlara zellikle erimi silikatlara kar dayankldrlar.

1.3.2.5.11 Refrakter Harlar Refrakter harlar genel olarak iki grupta toplanrlar. - Scaklkta sertleen harlar - Havada sertleen harlar Scaklkta sertleen harlar soukta orta derecede mukavemete sahiptirler. Asl mukavemetlerini yksek scaklkta seramik ba meydana getirerek kazanrlar. Havada sertleen harlarn kimyasal veya baka eit balayclar ilavesi suretiyle normal artlardaki mukavemeti dier harlara nazaran artrlm bulunmaktadr. Bunlarn da pime scaklnda seramik ba teekkl ile mukavemetleri artmaktadr.

1.3.2.5.12 Monolitik Refrakter Malzemeler Bu malzemeler arasnda dvme ve pskrtme refrakter malzemeleri ve buna benzerleri yer almaktadr. Bunlar, tula kullanlmas veya rtlmesi ok zor olan veya mmkn olmayan yerlerde tula yerine kullanlmak veya tula mrn uzatmak zere hazrlanm malzemelerdir. Son yllarda ekilli refrakter (tula) malzemelerden monolitik malzemelere doru byk bir kay sz konusudur. REFRAKTER RETMNDE YAYGIN OLARAK KULLANILAN BAZI MNERAL HAMMEDDELER

Mineral smi Silika kumu; akmakta

Nominal Forml SiO2

Ana Kompozisyonu SiO

Kil Mineralleri Kaolin Pyrophyllite Talc Feldspat Mineralleri Potash Feldspat Soda Feldspat Lime Feldspat Nephaline Syenite Sillimanite Mineralleri Sillimanite Kyanite Andalusite Bazik Mineraller Magnesite Limestone Dolomite Krom Spinel

Al2Si2O5(OH)4 Al2Si4O10(OH)2 Mg3Si4O10(OH)2 KAlSi3O8 NaAlSi3O8 CaAl2Si2O8 Na2Al2Si2O8

Al2O3.2SiO2.2H2O Al2O3.4SiO2.H2O 3MgO.4SiO2.H2O K2O.Al2O3.6SiO2 Na2O.Al2O3.6SiO2 CaO.Al2O3.2SiO2 Na2O.Al2O3.2SiO2

Al6Si2O13 Al6Si2O13 Al6Si2O13

3Al2O3.2SiO2 3Al2O3.2SiO2 3Al2O3.2SiO2

MgCO3 CaCO3 (Mg,Ca)CO3 + (Mg;Fe)(Cr,Al)2O4 +

MgO.CO2 CaO.CO2 (Mg,Ca)O.CO2 + (Mg,Fe)O.(Cr,Al)2O3 +

(+) Parantez iindeki elementlerin her biri toplam iindeki deiik miktarlar iaret etmektedir.

1.4 REFRAKTERLK ZELLKLER (2)

Bir refrakter malzeme srekli veya deien scaklk yannda basn , arpma ve srtnme gibi fiziksel ve sv metal, cruf ve eitli gazlarn kimyasal etkilerinin bir veya bir ouna maruz kalacaktr. Bu etkilere ne derece kar koyabileceini nceden kestirmek istenir. Bunun iin bir sra refrakterlik zelliklerini standarda balayarak testlerle lmek ve alnan sonularn karlatrlmasnn salkl yaplmas gerekir. Buradan da anlalaca zere scaklk refrakterler iin ok nemlidir. Fakat btn sorunlara cevap verebilecek bir kriter deildir. Baka bir deyile scakla dayanm ls olan refrakterlik frn artlarndaki dayankllk iin ancak snrl bilgileri verebilmektedir.

Refrakterlik byle olduu gibi refrakterlik dnda byle bir tek zellik ve test de bulunabilmi deildir. Sonu olarak, bir refrakter malzemenin herhangi bir kullanm yerinde ne derece hizmet verecei aadaki zelliklerin standart testlerle llmesi ile kestirilebilir. 1-Kimyasal Analiz 2-Refrakterlik 3-Yk Altnda Refrakterlik 4-Scakta Krlma Mukavemeti 5-Soukta Basn Mukavemeti ve Krlma Mukavemeti 6-Scakta Kalc Boyut Deiimi 7-Scaklkla Genleme 8-Younluk ve Porozite 9-Cruf Ata 10-Termal ok 11-Gaz Geirgenlii 12-Is letkenlii 13-Dier zellikler ( boyut tolerans, elektrik iletkenlii, uuculuk vs. )

1.4.1 Kimyasal Analiz Refrakter malzemelerin kimyasal analizleri yaplar hakknda fikir verir, fakat kesin durum izmezler. Kimyasal analiz genel hatlaryla, -Refrakterlerin hangi snfa ait olduunu,(magnezit, silika, almina vs.) -Esas refrakterlik maddesinin ne oranda bulunduunu,(%45 Al2O3, %92 MgO gibi) nemli safszlklarn cins ve miktarn verirse de yapy akla kavuturmak iin mikroskop, x-ray difraksiyon ve dier zellik testlerine bavurulmas gerekir. Birok standartlarda rnein BS1902\2 de belirlenen klasik kimyasal analizleri yannda son zamanlarda optik veya x-ray spektroskoplar ile ok salkl ve abuk analizler yaplmaktadr.

1.4.2 Refrakterlik Saf bileikler ve metaller belli bir scaklk noktasnda ergirken refrakter ve seramik gibi maddeler belirli bir scaklk aralnda olmak zere nce yumuar, sonra akclar ve nihayet ergirler. te refrakterlerin bu ergime tavrnn llmesine refrakterlik denir. Bir sonraki blmde grlecek olan yk altnda refrakterlik de ayn ergime zelliini ler, ancak bu iki lmde numunenin zerinde belirli bir yk vardr. Deneyin yaplabilmesi iin standart koniler ve her bir koninin bir numaras ile bu numaraya tekabl eden ergime noktas vardr. Refrakterlii llecek malzemeden yaplan konilerle, standart koniler birlikte stlr ve ayn tavr gsteren standart koniye gre refrakterlik belirlenmi olur. Bu ekilde konilerle bulunan ergime noktalar gerek ergime noktalar ile kartrmamak gerekir. Zira bu bir kabuldr ve standarttan standarda deiebilmektedir. rnein 30 nolu koni Amerikan standardnda (ASTM) 1665C, Alman standardnda (DIN) 1670C olarak verilmektedir. Refrakterlik testinden alnan sonular ancak deney artlarnda anlamldrlar. Sanayi frnlarnda ergime noktasna tesir eden birok faktr (tane dalm, stma hz, yk, tula boyutu vs.) bulunduundan refrakterlik testi ile bulunan deer hi bir zaman o refrakterin sanayide emniyetle kullanlabilecei scaklk olarak kabul edilmemelidir. Daha ok almina-silikat grubu refrakterlerde kullanlan bu testte, test srasndaki stma hz, konin yaplndaki tane dalm ve frn atmosferinin deimesine gre test sonular da deimektedir. 1.4.3 Yk Altnda Refrakterlik kinci bir refrakterlik testi olan bu test zellikle magnezit gibi yumuama ve ergime noktalar birbirinden farkl olan refrakterlere uygulanr. MgO in ergime noktas 2800C olduu halde iindeki balarn trne gre 1500Clerde yumuama balayabilmektedir. Hazrlanan numune belirli bir ykn altnda (kesif refrakterlerde 2 Kg\Cm2, poroz olanlarda 1 Kg\Cm2 ) tutulurken, scaklk ykseltilir. Numune boyu nce uzar, sonra kme nedeniyle ksalr, bunlar grafie alnr. Standartlarda belirlenen oranda olduu anlardaki Ta ve Te olarak belirlenir. Ta scakl fiilen test srasnda okunurken, Te scakl grafikten hesapla bulunmaktadr. Son yllarda bu deerler yerine T 0,6 deeri kabul grmektedir.

Sanayi frnlarnda tulalar zerine 1-10 Kg\Cm2

basn geldii dikkate alnrsa yk

altnda refrakterlik zellii, refrakterlik zelliinden daha ok uygulama koullarna yakndr. Bununla birlikte, gerek hizmetlerinde ok uzun sre o scaklkta almalar gerekir. Oysa bu testte sz konusu scakla 1-2 saat maruz kalmaktadrlar. Bu nedenle son zamanlarda uygulamaya daha ok benzedii ne srlen Creep ve Modul of Rupture deneylerine bavurulmaktadr. Refrakterlik ve yk altnda refrakterlik test sonularnn incelenmesinde iki nokta dikkati ekmektedir: 1-Baz refrakterlerin SK deerleri Ta deerinden az farkl (rnein silika tulalarda 60C) iken, dier baz refrakterlerde byk farklar (magnezit 700C) grlmektedir. 2-Ayn ekilde farkllk Ta ve Te deerlerinde de gzlenmektedir. Ta ve Te deerleri arasnda almina refrakterlerde 150-200C, magnezit trnde 80-100C, silika esasllarda 10-15Cdir. Bu farklar tamamen tanecikler aras balarn yaplarndan kaynaklanmaktadr. 1.4.4 Scakta Krlma Mukavemeti (Scakta MOR Moduls of Rupture ) Her geen gn daha byk nem kazanan bu test ngiliz tula reticileri ile British Research Association nn ibirlii ile gelitirilmitir. Gittike nemi artan ve uluslararas standarda girecei umulan bu testte 25x25x150 mm. Boyutunda hazrlanan numuneler frn iine dizilir. stenilen scakla ulaldktan sonra iki destek arasnda krmaya tabi tutulur. Birok numune frn iine yerletirildii iin hem belirli sre o scaklkta tutulmu olur ve hem de art arda birok test ksa srede yaplabilir. Aadaki formlle hesaplanr ve birimi Kg\mm2dir MOR= 3 w.I 2 b.d 2 I= 125 mm. b=d= 25 mm. w = krma yk Kg\mm2 Scakta uygulanmaya balayan dier bir testte CREEP dir. Bu testte alnan numune zerine deiik scaklklarda deiik ykler (0, 5, 2 Kg\Cm2) deiik sre numuneye tatbik edilir ve numunenin boyca deiimi (ksalmas) izlenir. Henz standarda gemeyen bu testin tanelerin birbiri zerinde (scaklk, yk ve zamana bal olarak) kaymalaryla ilgilidir.

1.4.5 Soukta Basnca Mukavemet Gevrek yapl olan refrakter amalzemelerin llen soukta basna mukavemetleri atom yaplara ve balarndan hesaplanan deerlere gre ok kktr. Bu genel hususu belirttikten sonra vurgulanmas gereken dier bir husus da bu testin sanayi frnlarndaki alma hakknda direkt deerler vermemesidir. Zira frn artlar ile test artlarnda hi bir benzerlik yoktur. O halde soukta basnca mukavemet testleri neden yaplr? Bu sorunun yant aadaki aklamalarla verilebilir. 1- Refrakterlerin retimden kullanm yerine kadar salam olarak ulatrlabilecei SBM deeri ile belirlenir. rnein SBMi 70 Kg/Cm2 den dk bir krom-magnezitin tulann deil kullanm yerine ulatrlmas, retim yerinde tamalar srsnda bile kenar-kesi krlmaktadr. 2- zellikle almina-silikat tulalarda olmak zere tm refrakterlerde ok dk SBM deerleri piirme scaklnn dklne ve byle refrakterlerin tekrar pime ilemine uramalarnda fazla hacim klmesi gstereceklerine iaret eder. 3- Dk SBM deerleri baz retim proseslerinin (tane dalm, ekillendirme basnc vs.) usulne uygun olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bylece SBM testiyle retimde kalite kontrol etkinletirilebilir. 4- Baz dk SBM deerleri ise refrakter malzemenin karakterinden ileri gelmektedir. rnein krom-magnezit tula ykseltgen-indirgen deiimi gsteren atmosferde piirilirse ime gsterir ki buda dk SBM neden olur. Dolaysyla byle ktleme gsteren refrakterlerin alma srasnda ktletirici artlara maruz kalmamas iin gereken nlemler alnmaldr. Testin yaplmasna gelince 50X50 mm yzeyinde kesilen tula numunesi zerine yk uygulanr ve krlma noktasnda ki yk tespit edilir. Soukta basnca mukavemet testiyle beraber yaplan dier souk testler , Soukta krlma mukavemeti ( MOR) ve Anma mukavemet dir. Uluslararas standartlara girmi olan bu testlerden zellikle MOR her geen gn nem kazanmakta ve SBM testinin yerini almaktadr. Anma mukavemeti ise zellikle srtnmelerin etkili olduu frnlar iin nem tar. Anma mukavemeti zerinde refrakter taneciklerinin zgl sertlii ve balarn etkisi byktr.

1.4.6 Scaklkla Kalc Boyut Deiimi Refrakter hammaddelerinden bir ou son kullanm durumuna getirilmeden nce yksek scaklklarda piirilirler. ( amot, Sinter magnezit ve silikann piirilmesi gibi) Bu ekilde piirilmi deiimini gsterir. 1- Her maddenin gstermi olduu geri dnebilir ssal genleme. Tmyle scaklkla ilgili olan bu genleme bir sonraki blmde incelenecektir. 2- Kristal deiimi, sinterleme vs. gibi nedenlerle vuku bulan kalc boyut deiiklikleri ncelenmekte olan kalc boyut deiikliklerinin olup olamayaca, olacaksa ne miktarda olaca, ulalan scaklk ve bu scakla maruz kalma sresine baldr. nk yukarda bahsedilen minerolojik ve fizikokimyasal olaylar direkt scaklkla ilgilidir. Az piirilmi bir silika tulay gz nne alrsak tm kristobalit kristalleri tridimite dnmemitir. Hacim art douran bu deiim sonraki (frn iindeki) sl ilem srasnda tamamlanacandan rgde kabarmalara ve krlmalara neden olan hacim genlemesi vuku bulur. Magnezitte ise sinterlemenin tam olumamas halinde sonraki yksek scaklk nedeniyle bzlme ve bu bzlme nedeniyle de frnlarda rgnn gevemesi ve hatta kmesi sz konusu olacaktr. %0,5-1 civarnda olan bu kalc boyut deiimleri sz gelii 6 metrelik bir uzunlukta 3-5 cm bulur ki , bu deer kmsenecek bir miktar deildir. Kalc boyut deiimleri genellikle sakncalar yaratrken ok az da olsa baz durumlarda bilerek ve olumlu ekilde kullanlmaktadr. rnein Amerikada yaygn olarak kullanlan ve Bloating denen pota tulalar scakla maruz kalnca kalc genleme gsterirler ve bylece sv metal veya crufun derzlere nfuzu nlenmi olur. Kalc boyut deiiklii testi, standarda uygun olarak alnan numunenin istenilen scakla stlr ve sonra soutulur. Orijinal ve stmadan sonra ki boyutlar farkndan sz konusu deiim belirlenir. 1.4.7 Issal Genleme Tmyle fiziksel olan ve scakln ortadan kalkmasyla kaybolan bu zellik refrakter malzemelerin trne ve piirilme scaklna baldr. Test veya kullanmda klacak scaklk derecesi ile de deiecei doaldr. Issal genleme bir katsaysyla belirlenir. Deiik malzemelerin 20-1000 C iin katsaylar; bir refrakter kullanm yerindeki scaklk etkisiyle aadaki boyut

Almina silikat tulalar iin %99 Almina tulalar iin Silika tulalar iin Magnezit tulalar iin Krom magnezit tulalar iin

4,5-6,0 X 10-6 8,0-8,5 X 10-6 11,5-13,0 X 10-6 14,0-15,0 X 10-6 10,0 X 10-6

olup, bu katsaynn alma scakl ile arpm o scaklktaki % genlemeyi verir. Bylece bulunan genleme boyutsal olup hacimsel genleme iin katnn alnmas gerekir. Issal genlemenin belirlenmesi iin eitli testler bulunmaktadr. Genel kural alnan numunenin istenilen scakla belli bir hzla karlmas ve bu arada boyut deiiminin eitli yntemlerle tespit edilmesidir. Daha yksek scaklklar ise hesapla belirlenebilir. 1.4.8 Younluk ve Porozite Refrakter bir tulann yaps yakndan incelenirse bu yapnn eitli tanecikler ile bu tanecikler arasndaki balar ve boluklardan olumu olduu grlr. Tanecikler refrakterin genel karakterini, balar scakta ve souktaki bir ok zellikleri, boluklar ise tulann dansite ve porozitesini belirler. Bu porlarn az veya ok , ak veya kapal , kr veya iki ucu ak olmas tulann cruf ata, s iletimi , gaz geirgenlii ve hatta mekanik mukavemete etki etmektedir. Refrakter malzeme iindeki boluklar refrakterin ktlesine (dolaysyla arln) ihmal edilebilecek kadar az , hacmine ise llebilecek kadar ok etki ederler. Bu nedenle herhangi bir refrakterin ktlesi sabit kabul edilirken aadaki eit hacimden sz edilir; Bulk hacim (Vb) Zahiri hacim (Vz) Gerek hacim (Vg) : Katlar ile ak ve kapal porlarn toplam hacmidir. : Katlar ve ak porlarn hacimleri toplamdr. : Yalnz katlarn hacimleridir.

Hacmin byle deimesine gre, younlukta bulk , zahiri ve gerek younluk eklinde deiecektir. Refrakterler de sk sk bahsedilen spesifik gravite ise buradaki hacimler yerine ayn hacimde ve + 4 C deki suyun arl alnmaktadr. Dolaysyla younluun birimi rnein CGS sisteminde gr/cm3 olurken , spesifik gravite birimsiz olmaktadr. Anlatlan yapdaki bir refrakter de kapal porlarn hacimlerini bulmak ancak zel yntemlerle mmkn olduundan pratikte genellikle yalnz ak porlar dikkate alan bulk ve zahiri

younluklar ile bunlara bal olan zahiri porozite kullanlr. Zaten refrakter eksine kapal porlarn etkisi olduka kktr. Younluk testlerinde refrakter den alnan bir rnek havada kuru olarak tartlr. ( d 1) nce vakuma tabi tutulup sonra basnl su gnderilerek ak porlarna su doldurulur ve bu durumda su iinde ( d 2) ve havada ( d 3) tartlr. Ktle , d1 Bulk younluk: Ktle Bulk hacim Bulk hacim ,d3-d2 Zahiri younluk: Ktle Zahiri hacim Zahiri hacim ,d1-d2 % Zahiri porozite: = = d1 d3-d2 d1 d1-d2 , ,

Ak porlarn hacmi x 100 = d3-d1 x 100 Bulk hacim d3-d2

Genel olarak dier zellikleri olumsuz etkiledii iin tulalarda porozitenin dk olmas istenir. Ancak yaltm tulalarnda zel yntemlerle porozite arttrlr ve % 80 poroziteye kadar tula sz konusudur. Normal bir alma astar tulasnda % 18-25 , kesif tulada % 2-5 porozite bulunmaktadr. Ergitip dkme gibi zel yntemlerle retilen baz tulalarda porozite sfrdr ve dolaysyla byle tulalarn younluu gerek younluktur. Porozite ile hem rn ve hem de retim srasnda yaplan ilemler kontrol edilebilmektedir. Zira tulann porozitesine tane dalm, harman rutubeti, ekillendirme basnc vs. gibi hususlar dorudan etki etmektedir. te yandan ok kolay yaplabilen porozite testi tulann termal ok, mekanik mukavemet ve cruf atana direnci hakknda dolayl bilgiler vermektedir. Porlarn az ve ya ok, ak veya kapal olmas zellikle cruf ata zelliine byk oranda etki eder ki, bu husu bir sonraki blmde genie incelenecektir. 1.4.9 Cruf Ata Demir-elikde olduu gibi tm metal (izabe) sanayiindeki frnlarda kullanlan refrakter malzemelerin en ok etkilendii eylerden biride cruf atadr. Cruf atana mukavemet ile ilgili faktrler aadaki gibi sralanabilir;

a) Scaklk: Scakln ykselmesi cruf atan artrr. nk scaklk ykseldike hem cruf astar reaksiyonu hzlanmakta ve hem de viskozitesi den crufun nufuz kabiliyeti artmaktadr. b) Baziklik ndeksi: Crufun bileimine gre aada grlen formlle baziklik indeksi hesaplanabilir. Baziklik indeksinin 1den kk olmas asidik cruf, 1den byk olmas da bazik cruf olduunu gsterir. Genel olarak %50den fazla CaO-MgO-FeO ihtiva eden cruflar bazik cruf olarak nitelendirilir. Al2O3 ve Fe2O3 amfoter olup SiO2 ve P2O5 asit karakterdedir. BS =CaO-MgO SiO2 c) Porozite: Byk boyutlu ve ak porlar ata artrd iin cruf atana dayankl astar retirken porozitenin drlmesi yannda porlarn kapal ve kk boyutta olmas da salanmaldr. d) Astarn Islanmas :Crufun astar, kimyasal (korozyon) veya fiziksel (erozyon) olarak andrabilmesi iin mutlaka astar slatmas gerekir. Bnyelerinde C ihtiva eden refrakterler gerek sv elik ve gerekse elik crufu tarafndan g slatlrlar. Bu nedenle elik frnlarnda katran bal ve hatta C ilaveli tula kullanm gn getike yaygnlamaktadr. e) Refrakterdeki Balar : Refrakter bnyelerinin en zayf yerleri tanecikler arasndaki balardr. Her atakta olduu ,gibi cruf atanda ilk anmann buralarda olmas mukadderdir. Bu nedenle rnein magnezit esasl tulalardan monticellit zayf bandan, periklas-forsterit veya direkt balara kaylmas cruf atan drmektedir.

1.4.10 Termal ok Tulalarn krlmakszn , paralanmakszn ve tanelerine ayrlmakszn scaklk deiimlerine kar koyabilme zelliklerine termal ok mukavemeti denir. Termal ok olayn tamamen aklayc teori henz gelitirilmemi olmakla birlikte aadaki faktrlerin termal ok olayn arttrd bilinmektedir. Tula tanecikleri arasnda zayf balarn bulunmas Tula iinde farkl ssal genleme gsteren tabakalarn bulunmas Tula da scaklk gradienti olumas

 Tulann rgde gerginlik altnda kalmas Dier yapsal ve mekanik gerginliklerin bulunmas Termal ok testi iin usulne uygun ekilde alnan numune belli bir scakla kadar stlr, sonra (hava veya su ile) soutulur. Bu ileme devam edilir, tekrarlama says ile birlikte tula arlndaki azalmalar karlatrmaya tabi tutulur istenilen scakla kma hz ve bu scaklkta bekleme zamannn da test sonucuna etki edecei doaldr. 1.4.11 Gaz Geirgenlii Refrakter malzemelerin gaz geirgenlik zelliklerine yapda bulunan ak porlar ve frn scakl etkilidir. Porlarn ak olduu ve birbiri ile ilikisi bulunduu srece artan geirgenlik scaklkla ters orantldr. Aadaki formlnden de anlalaca zere geirgenlik katsays (k), 1 cm. kalnlndaki refrakterin 1 cm2sinden 1 cm. su basnc bulunurken 1 saniyede geen hava veya gazn ml. olarak miktardr.(Sz konusu scaklk iin) V: geen hava miktar (ml) K: 4.536.000 V.h/d2.t.p h: refrakter rneinin kalnl(mm) d: refrakter rneinin alan(mm2) t: zaman(sn) p: basn fark(cm. su ykseklii) 1.4.12 Is letkenlii Refrakterin kimyasal, minerolojik yaps ve zellikle porozitesi ile ilgili olan s iletimi zerine scakln da etkisi bulunmaktadr. Genel olarak scaklk ykselmesi s iletimini artrmakla birlikte baz maddelerde (byk oranda kristal yapl olanlarda)scakln ykselmesi ile s iletimi dmektedir. rnein magnezit refrakterlerde oda scaklndaki iletkenlik 5 birim ise 100Cde bu iletkenlik 3 birime dmektedir. Bu d silikon karbid refrakterlerde daha byk ve ani olmaktadr. Is iletimi iinde bir K katsays sz konusudur ve 1 mm 2 kalnlktaki bir malzemenin 1 mm2 sinden yzeyler arasnda 1 C scaklk fark varken 1 saatte geen snn kcal olarak miktarna o malzemenin sz konusu olan scaklktaki s iletimi denilmektedir.

1.4.13 Dier zellikler Refrakterlerin saylanlar dnda bir ksm zellikleri daha bulunmaktadr. ekil ve boyut toleranslar, kristal boyutlar, elektriksel iletkenlikleri, uuculuk ve blgeleme olarak saylabilen bu zelliklerin ayrntsna inilmeyecektir. Ancak bunlardan ekil ve boyut toleranslarnn frn dizayn, blgelemenin de cruf temasnda allrken byk nem tadn belirtmek gerekir.

1.5 REFRAKTER SEM (2)

Refrakter sorununun zmnde ilk adm refrakterleri tanmak ve zelliklerini bilmek, ikinci adm ise bu refrakterler arasnda kullanm yerine en uygun olan semektir. Uygun bir seim yapabilmek iin kullanm yeri iin sz konusu olan zellikleri etkinlik srasna gre belirlemek gerekir. Hem kullanm yerinin istedii zellikler ve hem de alternatif olabilecek refrakter maddeler bylece belirlendikten sonra seim yaplr. Yeni bir frn iin konu edilen refrakter seimi uygulamada kat zerinde yazld gibi kolay olmayacaktr. nk kullanm yerinin gerektirecei zellikler bazen birbiriyle elimekte ve hangi zellii dierine nazaran feda edilmesi gerektii kestirilememektedir. Halen almakta olan bir frn refrakter deiiklii yaplacak ise yukarda saylan hususlar aynen geerlidir, ancak bir de mevcut ile seilen refrakterin karlatrmas eklenmelidir. Bu durumun bir avantaj deitirilmek istenen refrakterin nce frnn kritik olmayan blgesinde denenebilmesidir. Deneme says ne kadar ok olursa , refrakter deitirilmesinden doabilecek rizikolar o kadar azaltlm olacaktr. Refrakter seiminde byk nem tayan hususlar 1 alma scakl : Seilecek refrakterin kullanm yerindeki scakla kar

koyabilecek bir refrakterlii gstermesi zorunludur. Aksi bir durumda dier hususlar ne kadar isabetli olursa olsun refrakterden mr alnamayaca aikardr. 2 Cruf ve Gaz Ata : Refrakterin alaca ortamda cruf ve etkin bir gaz olup olmad mutlaka aratrlmal ve eer varsa bunlara en iyi kar koyabilecek refrakter seilmelidir. Bazik crufla allan elik ocanda bazik astar seilmesi buna en iyi ve basit

rnek tekil eder. Hi bir crufun sz konusu olmad rnein bir kire frnna refrakter seilirken bu hususun nem tamayaca tabidir. 3 Fiziksel Andrma : Refrakter seiminde refrakter malzemenin maruz kalaca fiziksel andrmalar ( arpma, srtnme, alkalanma vs.) dikkate alnmaldr. Bir kire frnn da kire tann arpmas ve srtnmesi ve bir ark ocann devrilmesi srasnda eliin fiziksel etkisi dikkate alnmadan yaplacak refrakter seimi istenilen mr vermeyecektir. 4 alma Yntemi : Frnda uygulanacak almann srekli veya kesikli olmas , rafinasyon srasnda O2 flenmesi, atmosferin oksidan veya redktan olmas gibi yntemlerin astar zerinde eitli etkileri olacandan refrakter seimi iin alma yntemi yakndan incelenmelidir. 5 Geirgenlik : alma srasnda gaz , s ve elektrik geirgenliklerini etkili olup olmayacana baklmal ve ona gre refrakter seimi yaplmaldr. 6 Biim ve ekil : Refrakterin uygulanaca kabn ekli refrakterin biimi ynnden nemlidir. Kap ekli yannda alma ekli de dikkate alnarak biimlendirilmi refrakterin kullanlp kullanlmayaca , kullanlacaksa hangi biimde olacaklar belirlenmelidir. 7 Maliyet zorundadr. 8 Bakm ve Onarm : Frnn bakma alnabilme imkan ve skl da refrakter seimini dorudan etkilemektedir. Durdurma ve bakma alma imkan olan frnlar iin belli bir mr verecek ucuz refrakteri durdurulup bakma alnmas ok g olan frnlarda ( rnein tnel frn ) ise pahal fakat uzun mrl refrakterleri semek genel prensiptir. Yukardaki hususlar seim iin genel prensiplerdir. Bu prensiplere gre yaplan almalar her zaman net ekilde bir refrakteri ortaya karmayabilir ve bir ka aday sz konusu olabilir. Bu durumda denemeyle kesin karar verilir. : Her ite olduu gibi refrakter seiminde de maliyet dikkate alnmak

1.6 HAMMADDELER(3)
1.6.1 Yksek Almina Refrakterleri % 45den daha fazla almina ieren alminosilikat refrakterleri yksek almina malzemeleri olarak isimlendirilir. Yksek almina refrakterlerindeki almina konsantrasyonu % 45 - 100 (saf almina) oranndadr.

Bu refrakterler boksit, silimanit (kyanit, andaluzit ve silimanite benzer) , diaspor, mullit, ergimi ve kalsina almina ve alminal ate killeri ve kaolinlerden farkl proseslerle elde edilir. Yksek almina izole rnleri, kaolinin kalsine almina ile kartrlmas ile ve ayn zamanda alminann ergitilip farkl aplarda ii bo kre ekli verilerek dkm tekniiyle ekillendirilerek elde edilen bir rn olan balon alminadan elde edilir. Belki yksek almina refrakterleri yapmann en basit metodu ham boksiti tp bunu ok az bir miktar plastik kil ile kartrp arzu edilen ekillerde preslemektir. Bunlar daha sonra bir seramik frnn da piirilir. Silimanit mineralleri de ayn ekilde muamele edilebilir. Korundum refrakterleri ve seramikler yksek refrakterlikleri, kimyasal dayanmlar ve elektriksel zellikleri nedeniyle malzemelerin nemli bir snfn tekil ederler. 1.6.1.1 Korundum Refrakterleri 1.6.1.1.1 Korundumun zellikleri % 95den daha fazla Al2O3 ieren refrakterler korundum seramikleri olarak snflandrlr. Bunlarn zellikleri ve kullanmlar katklara baldr. Ham malzeme alminann kalsine ve ergimi almina eklinde kullanlan susuz tiplerinden biridir. Saf alminann temel kristal formlar ve baz zellikleri aada gsterilmitir. Almina Formu Kristal Sistem Optik No Trigonal 1.765 zellik No 1.757 Spesifik Arlk 3.99

Hekzagonal Kbik

1.66-68 1.73

1.63-65 --

3.31 3.65

Korund kristal sistemde younluu 3.93-4.02 gr/cm3 arasnda 2050 C de eriyen Mohsa gre sertlii 9, 15000- 30000 MPa yksek mikro sertlii (Vickers) ve byk kimyasal direnci olan bir mineraldir. ekme mukavemeti 7.103 MPa lineer sl genlemesi 20 C dereceden 60 X 10-7 K-1 , 1600 C 90 X 107 , sl iletimi 250 C ok yksek 30W ve 1200 C de 5W (mK-1) dmektedir. Daha yksek scaklklarda ise nlamadan dolay s iletimi tekrar ykselmektedir. Korund kristal yapsndan dolay reaksiyona girmeyen bir oksitdir. Oda

scaklnda tm kimyasal etkilere kar kararldr fakat yksek scaklklarda alkaliler ile reaksiyona girerek Al2O3 yani Na2O11Al2O3 yada K2OAl2O3 fazn olutururlar. Alkalilerin konsantrasyonu % 8-10 arasnda olabilir. Bu faz dnmnde hacimsel art gerekleir. nk younlukta deimitir. Korundun iindeki safszlklar korozyon dayanmn ktletirir. Korund indergen gazlarn etkisiyle ( 1700 C zerinde ) AlO ve Al2O ayrarak iplikimsi ve plakack eklinde oksitlenirler. 1.6.1.1.2 Kalsina Almina Kalsina almina alminyumun bayer prosesi boyunca ekilmesiyle elde edilen bir rndr. Teknik olarak zeltide sodyum alminat oluturmak iin balangta ki alminal hammaddeleri kostik soda solsyonu ile ayrtrmaktr. Empriteler zlmeyen ksmda kalr. Artk olarak uzaklatrlr. Alminat solsyonu temizlenir ki bundan sonra saf alminyum hidroksit kelebilir ve genellikle rotary frnlarda 1100-1220 C scaklklarda homojen beyaz bir toz elde etmek iin kalsine elde edilir. Almina refrakterleri retimin de bu malzeme dier ilavelerle birlikte kartrldktan sonra genellikle daha yksek scaklklarda piirilir bu esnada formuna dntrlr. Kalsina alminann hacim arl piirme scakl ile deiir rnein yukarda bahsedilen retim metodu ile muamele edildikten sonraki orjinal formdaki hacim arl 0.86 gr/cm3 tekrar 1500 C piirildiinde 1.2 gr/cm3 e ykselir. 1760 C piirildiinde 1.6 gr/cm3 civarndadr. 1.6.1.1.3 Elektrofused Korundum Bu kalsina alminay elektrik ark ocaklarnda piirerek retilir. Beyaz elektrofused korundumun almina konsantrasyonu %98 veya daha fazladr. 1.6.1.1.4 Fusion-Cast Almina Orjinal elektrofused dkm refrakterleri mullit ve korundumun cams bir matriksde bir araya gelmi, % 75 civarnda almina ieren bir malzeme vermesi iin ergimi boksitin grafit kalplara dklmesiyle elde edilmitir.

1.6.1.1.5 Sinter Almina Ksmen elektriksel zellikleri ve anma direnlerinin gelitirilmesinde alminann sinterlenmesi reticiler iin ok daha ilgi ekicidir. Yksek younlukta ki rnler alminann kk miktarlarda magnezyum oksitle sinterlenmesi ile elde edilir. 1.6.2 Grafit (3) Grafit kristalli, tipik tabaka strukturlu bir karbon modifikasyonudur. Doada daha ok organik maddelerden metamorfik olumutur. Metamorfik zonlarda istler ve mermerlerle birlikte ve magmatik kayalarn yaknlarnda bulunmakta ve rejyonel metamorfizma alanlarnda daha geni rezervlere ve yksek tenre sahip olabilmektedirler. Grafitin doadaki yatak ekilleri fillon, damar, adese, bazen de dissemine eklindedir. Grafitler yataklarna gre pul, levha yada amorf olarak adlandrlr. Safszl gangart SiO2dir. SiO2 miktar ve oluum formu (pul yada amorf) grafitlerin kalite kriterleridir. Pul grafit metamorfize olmu silistce zengin sedimenter kayalar arasnda blgesel olarak levhalar eklinde bulunur. Kuvars, muskovit, pirit, feldspat ve demiroksitler grafitteki safszlklardr. Grafit heksagonal tabaka kafeslidir ve dk basnlarda yaklak 3800 C ye kadar kararl kristal fazdadr. 3600 C nin zerinde erimeden sblimleir. Grafit tabaka strukturundan dolay aadaki anizotrop zelliklere sahiptir: Saf younluk Mohs sertlii E Modl 2.20 g/cm3 (2.276-2.312 g/cm3) tabakaya dik ise tabakaya dik ise (001) 9 paralel ise (001) 1 (001) 35.103 MPa paralel ise (001) 10.103 MPa ortalama 10.103 MPa Isl letkenlik tabakaya dik ise (001)7w(mK)-1 paralel ise (001)350w(mK)-1 Bu zelliklerinden dolay grafitin refrakter malzemelerde kullanlmasnn bir ok avantajlar vardr. rnein relatif dk sl genleme ve yksek sl iletkenlikten dolay termal ok direnci ykselir. Termal ok karbonlu refrakterlerin mrn etkileyen nemli

faktrlerden birisidir. Karbon oksitlerle yksek scaklklarda reaksiyona girer. Bu esnada oksitler (SiO2 1450 C, Al2O3 1800 C, MgO 1600 C den sonra , Silikatlar 1400 C den sonra)indirgenir. Grafit korozyon direncini artrr. nk grafitli malzemede slatmazlk as byk olduu iin korozyon direnci artar. Pul grafitin yzeyi ok dk enerjiye sahip olduu iin reaktivitesi ok zayftr. Bu yzden yzey slanmaz. 1.6.2.1 Grafit Yataklar

Refrakter malzemeler iin nemli grafit yataklar Avustralya, Kore, Brezilya, in, Almanya, Norve, Madagaskar, Meksika, Kanada, Hindistan, Avusturya,Srilanka, Zimbabve ve ABDdir. Trkiyedeki balca grafit yataklar aada verilmitir.

Yeri zmir-Tire-Karamersin zmir-Tire-eme Mula-Milas Aydn-Germencik-Habipler nebolu-Abana Yozgat-Akdamadeni Adyaman-Zincik

Rezerv (Ton) 150 000 200 000 30 000 150 000

Yataktaki Ortalama % C 8 6 10 civar 10 60 civar 45 civar 45 civar

saptanamad 100 000 den az Bilinmiyor

1.6.3 Reineler (3)

Balayc madde olarak kullanlan reinelerin gerekli kriterlere sahip olmalar gerekmektedir. Reineler mmkn olan en az miktarda ve retim scaklnda belirli vizkositede olmaldr. Ayrca gerek korund taneleriyle gerekse grafit taneleriyle iyi slanabilir

zellii tamaldr. Karm kvamnn doru ayarlanmas gerekir. Karm kvamndan reinenin yalnz iri-ince taneleriyle yeterli yapkanl deil ayn zamanda korund zellikle ok hafif olan grafit tanecikleriyle yapmas anlalmaldr. Reinenin kok verimi yksek olmaldr. Yksek kok verimi yalnz koklama porozitesini azaltmaz ayn zamanda oksitlenme dayanmn arttrr. Toz reine ile karbon verimi artar ve ekillendirmeden sonraki mukavemette ykselir. Heksametilentetraamin sertletirici olarak kullanlmaldr. Taneler aras iyi balanm refrakter malzemenin erezyon direnci yksek ve dolaysyla daha uzun mrldr. Balayc maddeler uygun kombinasyonlar ve fiziksel zellikleriyle erezyon dayanmnda ve boyut kararllnda nemli rol oynarlar.

1.6.4 Antioksidantlar (3,7)

Reinelerin koklama artklarndan oluan balayc fazn oksidasyosdan korumak iin antioksitantlar ilave edilir. Antioksidantlar kolay oksitlenen metaller ve metallerin alamlardr. Metaller 1000 C zerinde -SiC , silisyumnitrit ve/veya oksinitritleri oluturarak gzeneklerin hacimlerini azaltrlar. Malzemenin bnyesi bylece daha ok sert ve salam olur. Karbidler , nitritlerden ve oksijene afinitesi yksek elementlerden yksek scaklklarda ve az oksijenli ortamlarda hacimsel oksitler meydana gelir. Hacimsel oksitler gzenekleri doldurarak karbonun rtlmesiyle oksijen atana kar gelirler. Kullanlan balca antioksidantlar Al,Si,Mg metal ile B4C,CaB6,ZrB2 dir.

1.6.4.1

Bor Karbr (B4C) (3,7)

Yksek ergime scakl, yksek sertlik, dk younluk (2.4 g/cm3), kimyasal maddelere kar stn diren, yksek ntron absorplama croos-sectiona (BxC, x>4) sahip olma ve stn mekanik zellikleri nedeniyle bor karbr gnmzde ileri teknolojinin nemli bir malzemesidir. Bor karbr zellikle nkleer reaktrlerde, hafif zrh retiminde ve yksek scaklk malzemesi olarak kullanlmaktadr. Son yllarda ise antioksidant olarak refrakterlerde kullanlmaktadr. B4C oksitlenmeyi nler. Karbondan evvel mevcut oksijenle reaksiyona

girerek reaksiyon esnasnda refrakterde yeni fazlar olutururlar. Bunun sonucu gzenekleri doldurarak crufun i blgeye girmesini nler

1.6.4.2 Bor Karbr retimi (5) Bor karbr retimi aadaki tabloda gsterilmitir:

Borik asit

Petrol koku Karm hazrlama Reaksiyon

Katalizr

Kat ve tozlarn ayrm Krma ilemler Kuru magnetik ayrm Kuru tme ilemi Asit lii Ykama Pres filtre Kurutma ( 90 C )