Kuantum Fizii

Yazarlar Do. Dr. Mustafa ENYEL Yrd. Do. Dr. A. enol AYBEK

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra, ada fiziin temellerini oluturan; Planck'n kuantum varsaymlarn, Foton kavramn, De Broglie varsaymn, Heisenberg belirsizlik ilkesini renecek, Dalga paketleri, Dalga fonksiyonu hakknda bilgi sahibi olacak, Kuantum fizii ile ortaya kan birok yeni kavram ierisinden; Olaslk younluu ve aks, Beklenen deer, lemci, zdeer ve zfonksiyon, gibi kavramlar tanyacak, Schrdinger denklemi ve basit uygulamalar hakknda bilgileneceksiniz.

indekiler
Giri 41

 Max Planck'n Kuantum Varsaymlar Foton Kavram De Broglie Varsaym Dalga Paketleri ve Paracklar Heisenberg Belirsizlik lkesi Dalga Fonksiyonu Olaslk Younluu ve Aks Kuantum Mekaniinin Postlalar Schrdinger Dalga Denklemi Schrdinger Denkleminin Uygulamalar zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

41 42 43 44 45 47 47 48 49 51 54 55 57

alma nerileri
Bu niteyi almadan nce 2. niteyi bir kez daha gzden geiriniz. nitede ok kstl olarak bahsedilen kavramlar daha iyi anlayabilmek iin ek okuma kaynaklarndaki kitaplara bavurunuz.

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

41

1. Giri
20. Yzyln balarndan itibaren fizik alannda byk gelimeler olmutur. 1900 ylnda Max Planck'n ortaya att "kuantum varsaymlar"nn ardndan, yzyln ilk eyreinde kuantum fizii asndan nemli keifler yaplmtr. Klasik mekaniin maddeyi makroskobik bir yaklamla incelemesine karn, kuantum mekanik kuram maddeyi mikroskobik bir yaklamla inceler. 20.Yzyln bandan itibaren atomlarn i yaplar aratrlmaya balanm ve klasik kuramlarn bu almalarda yetersiz kald grlmtr. 1924 de ortaya atlan de Broglie varsaym ve 1927'de ortaya atlan Heisenberg belirsizlik ilkesi bilim dnyasnda yeni ufuklarn domasna sebep olmutur. Bu gelimeler Max Planck'n kuantum varsaymlar ve Schrdinger'in dalga mekanii ile birletirilerek kuantum mekanik kuram ortaya kmtr. Bu kuram paracktan ziyade ona elik eden olaslk dalgas ile ilgilenir. Kuantum mekanik kuram kk ktleli hareketli cisimlerin olaslk dalgalar mekanii kavram anlamn tadndan, maddeyi mikroskobik bir yaklamla ele alr. Bu kuram ile birlikte gzlenebilirlik, ilemci, zdeer, beklenen deer, dalga fonksiyonu gibi yeni kavramlar da ortaya kmtr. Bu nitede kuantum mekanik kurama bir genel giri yapldktan sonra, bunun temel postlalar ve ortaya koyduu yeni kavramlar nda basit uygulamalarndan bahsedilecektir.

2. Max Planck'n Kuantum Varsaymlar

Max Planck 1900 ylnda siyah cisim masn aratrrken deneyle tam bir uyum iinde olan bir forml buldu. Bu deneysel forml nerirken de iki arpc tartmal varsaym ortaya att. Bylece kuantum kavramndan literatrde ilk kez szedilmi oldu. Planck'n kuantum varsaymlar unlardr: Inm yayan, titreen bir sistemin enerjisi; E = nh (n=1,2,3,...) 3.1
Max Planck: Alman teorik fizikisi. Enerjinin srekli olmayp, temel bir bykln katlar biiminde kesikli olduunu ne sren "kuantum teorisi" ile fizikte devrim yaratmtr.

ile verilen kesikli enerji deerlerine sahiptir. Atomlar, kuanta (bugn sylendii haliyle foton) denilen k enerjisinin kesikli birimleri cinsinden enerji yaynlar veya soururlar atomlar bunu bir enerji dzeyinden dierine srayarak yaparlar. Bu durumda gei enerjisine karlk gelen fotonun enerjisi; E = h ile verilir.
AIKRETM FAKLTES

3.2

42

KUANTUM FZ

Bu ifadelerdeki "h" Planck sabiti olarak adlandrlr ve h=6,625.10-34 J.s deerine sahiptir. ise molekllerin titreim frekans veya fotonun frekansdr. ekil 3.1'de Planck tarafndan nerilen kesikli enerji dzeyleri ve bunlarn arasndaki izinli geiler grlmektedir.
n E 3h 2h h 0 3 2 1 0

ekil 3.1: Bir boyutta frekans ile titreen bir titreici sistemin enerji dzeyleri ve bu dzeyler arasndaki izinli geiler

Planck'n kuantum varsaymlarndaki temel unsur, kesikli enerji dzeyleri gibi kkl bir varsaymdr. Bu varsaym kuantum kuramnn douunu belirginletirmitir.

3. Foton Kavram
Albert Einstein: Almanya doumlu ABD uyruklu fiziki. 20. yzyln balarnda gelitirdii zel ve genel grelilik teorileriyle Newton'dan sonra fizikte en kkl devrimi gerekletirmitir.

In tanecikli modelinin baars foton kavramn destekleyen bir olgudur. Bu kavram ilk kez 1904 ylnda A. Einstein tarafndan kullanlmtr. Foton k enerjisi paketi veya yuma demektir. En genel anlamda foton, elektromagnetik dalga paketi demektir. Bir fotonun enerjisi, frekans cinsinden; E = h ve dalgaboyu cinsinden de;

hc =12400 eV. sk karlalan bir arpandr.

E=h c ile ifade edilir.

3.3

Foton kavramn destekleyen n tanecik modeliyle aklanabilen olaylar nelerdir?

RNEK 3.1:

Sodyumun sar nn dalgaboyu = 589nm dir. Sar k fotonunun enerjisini hesaplaynz.

ZM:

E = h c eitliinden h = 6,63.10-34J.s , c= 3.108ms-1 ve = 589nm = 589.10-9m deerleri yerine konulursa;

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

43

E=

(6,63. 10-34 J.s) (3. 108 ms-1)

-9

= 3,38.10-19 J

589.10 m olarak bulunur. Fakat genellikle bu enerji elektronvolt (eV) birimi cinsinden verilir. u halde sar k fotonunun enerjisi, = 2,1 eV 1,6.10-19 olarak elde edilir. E= 3,38.10-19

4. De Broglie Varsaym
Kuantum kuramnn gelimesinde 1924 ylnda Fransz fiziki L. de Broglie tarafndan ortaya atlan varsaymn da ok byk nemi vardr. Bu varsayma gre momentumu p olan bir paraca dalgaboyu;
Louis de Broglie: Fransz teorik fizikisi. Atom paracklarnn dalga zellii tadn kantlam ve dalga mekaniinin nclerinden biri olmutur.

=h p

3.4

ile verilen bir dalga elik eder. Varsaym bu ifadesiyle parack mekaniinden dalga mekaniine geii oluturduundan olduka nemlidir. Bu varsaym klasik fizikteki elektromagnetik dalgalar ve mekanik dalgalarn dnda, fizie nc bir dalga tr kavramn sokmaktadr. Bu yeni dalga tr Schrdinger dalgas, madde dalgas gibi adlarla anlr. Bu dalgalarn klasik fiziktekilerden fark, bir olaslk dalgas olmasdr. Yani bu dalgalar paracn belirli bir "t" annda "x" konumunda bulunma olasln verir.

RNEK 3.2:

6.106ms-1 hza sahip bir elektrona elik eden dalgann dalgaboyu nedir? (me=9,1.10-31kg)

ZM:

Elektronun momentumu; p = mev = 9,1.10-31 x 6.106 = 5,46.10-24 kgms-1 olarak hesaplanr. (3.4) eitliinden dalgaboyu 6,63.10-34 J.s =h = = 1,2.10-10 m = 0,12nm p 5,46.10-24 kgms-1 olarak bulunur.

AIKRETM FAKLTES

44

KUANTUM FZ

RNEK 3.3:

144km.h-1 hzla giden, 500g ktleli bir futbol topuna elik eden dalgann dalgaboyu nedir?

ZM:

Futbol topunun momentumu; p = mv = 144kmh -1 x 500g =144 x 1000ms-1 x 0,5kg 3600 p = 20kgms-1 olarak hesaplanr. (3.4) eitliinden dalgaboyu; 6,63.10-34 J.s =h = = 2,215.10-35 m -1 p 20kgms olarak elde edilir.

Bu iki rnee dikkat edilirse de Broglie varsaym ancak kk ktleli paracklar iin geerlidir. Bu nedenle madde mikroskobik bir yaklamla incelenirken, de Broglie varsaym anlamldr.

5. Dalga Paketleri ve Paracklar

Farkl frekans, farkl iddet ve farkl yaylma dorultusuna sahip birden fazla dalgann uzayn bir noktasnda giriimleri sonucu oluan enerji paketine (veya sinyal) dalga paketi ad verilir.

Bir dalga paketi rnei verebilir misiniz? Enerjinin youn olduu dalga paketleri, dalgann faz hzndan daha yava hareket ederler. lerleyen bir dalgann faz hz; vf = 3.5

eitlii ile verilir. Dalga paketlerinde dalgalar tam olarak st ste bindiklerinden, bu blgeler dalgalarn grup yapt yerlerdir. Bu nedenle dalga paketinin hzna grup hz denir ve vg ile gsterilir. Bir dalga paketinin grup hz; v g = d dk ile tanmlanr. Bu eitlikte , asal frekans olup, frekans olan dalga iin; 3.6

= 2

3.7

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

45

ile verilir. k ise dalga says olup dalgaboyu olan dalga iin; k = 2 3.8

eitliiyle verilir. Dalgaya elik eden paracn dalga genliinin en byk olduu yerde bulunma olasl en byktr. te yandan de Broglie dalgalarnn dalga paketi ise tam paracn bulunduu konumda oluacandan, de Broglie dalgalar iin paracn hz ile elik eden dalgann grup hz ayndr. Bu hz iin st limit k hzdr.

RNEK 3.4: ZM:

Faz hz vf olan bir hareketli iin vf . vg = c2 olacan gsteriniz. De Broglie hipotezinde;

= h = h olur. v t = v g olduundan = h yazabiliriz. p mv t mv g 2 2 dir. Buradan te yandan E = h = mc = mc bulunur. Bunlar faz hz ifadesinde yerine koyarsak; h
2 v g = = h mc = v fv g = c 2 mv t h bulunur.

6. Heisenberg Belirsizlik lkesi

Bir nceki blmde grld gibi de Broglie dalgalarnn hareketini belirleyen dalga paketlerinin grup hz "k" dalga saysna baldr. Dalga paketlerinin boyutu "x" ise, ayn zamanda dalgann elik ettii paracn herhangi bir andaki konumudur. Dalga paketleri birden fazla dalgann giriimiyle olutuuna gre "k" dalga says ne kadar byk olursa "x" o kadar kk olur. Baka bir ifadeyle "x" i dorulukla belirlemek iin dalgay sklatrmak, yani "k" y bytmek gerekir. Bu durumda konumun belirlenmesindeki duyarlk (x) artarken, dalga saysnn belirlenmesindeki duyarlk (k) azalr. u halde x belirsizlii ile k belirsizliinin ters orantl olarak ilikide olduunu syleyebiliriz. x = 1 k 3.4 ve 3.8 eitliklerinin ortak zmnden; p = hk 2 3.10 3.9

ifadesini elde ederiz. Bu ifadeden taneciin momentumunun llmesinde yaplabilecek belirsizlik (hata);

AIKRETM FAKLTES

46

KUANTUM FZ

p h k 2 olarak bulunur. Bu sonu eitlik 3.9'da yerine konulursa xp = h = H 2

3.11

3.12

W. K. Heisenberg: Alman fiziki. Yzylmzn en nde gelen teorik fizikilerindendir. Kendi adyla birlikte anlan "belirsizlik prensibi" ni ortaya koymutur. Kuantum mekaniinin kurulmas ve geliimindeki almalarn dan dolay 1932 de Nobel dl kazanmtr.

elde edilir. Bu ifadedeki H (h-bar diye okunur) bir sabit olup H =1,05.10-34 J.s deerine sahiptir. 3.12 eitliinden de grld gibi konum ve momentumun llmesindeki iki belirsizlik (hata), birbirinden bamsz deildir. Bu gerek ilk kez W. Heisenberg tarafndan "birbirine bal iki byklkten birinin llmesindeki duyarlk arttka, dierinin llmesindeki duyarlk azalr. yle ki, lmler sonucu her iki bykle ait belirsizliklerin arpm daima Planck sabitinden byk veya en az ona eittir" eklinde ifade edilmitir. Bu ifadeye gre Heisenberg belirsizlik ilkesi; xp H eklinde ifade edilebilir. Sonu olarak konum ve ilgili momentum iftinin ezamanl olarak istenen duyarllkla belirlenemedii grlmektedir. Benzer belirsizlikler enerji-zaman, asal konum-asal momentum iftleri arasnda da mevcuttur. 3.13

RNEK 3.5:

Konumundaki belirsizlik x = 1.10-4m olan bir hareketlinin hzndaki belirsizlii, hareketlinin; a) elektron b) ktlesi 0,01g olan bir toz zerresi olmas halinde hesaplaynz. (me=9,1.10-31kg)

ZM:

3.12 eitsizliinden, x p = H yazabiliriz. Bu eitlikten; p = H x eitliini elde ederiz. te yandan; p = mv olacandan; v = H mx eitliini buluruz. Bu eitlik yardmyla

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

47

a) elektron iin, v = 1,055.10-34 9,1.10

-31

x 1.10

-4

= 1,16ms-1

b) toz zerresi iin, v = 1,055.10-34 0,01.10 x 1.10

-3 -4

= 1,055.10-27 ms-1

olarak bulunur.

Bu iki rnee dikkat edilirse toz zerresi byk ktleli, elektron ise kk ktleli paracklardr. rneklerden grld gibi toz zerresinin hz elektronun hz yannda ihmal edilebilecek kadar kk bir deer olarak kmaktadr. u halde Heisenberg belirsizlik ilkesinin de madde mikroskopik yaklamla incelendiinde anlaml olaca aktr.

7. Dalga Fonksiyonu
Kuantum mekanii, hareketli cisimlerle ilgilenir. Hareket durduunda paraca elik eden dalgann dalgaboyu sonsuz olacandan, ortada ilem yapacak sonlu kavram kalmaz. Kuantum mekaniksel olarak bir sistemin durumu (x, y, z, t) ile verilen ve koordinatlar ve zaman ifade eden deikenlerin bir fonksiyonu olan dalga fonksiyonu ile belirlenir. Sistemin dalga fonksiyonu bilindii zaman, bundan hareketle sistemle ilgili birok fiziksel byklk hesaplanabilir. (x, y, z, t) dalga fonksiyonu boyutsuzdur. Bu nedenle tek bana fiziksel bir anlam ifade etmez. Fakat | (x, y, z, t)|2 nin fiziksel bir anlam vardr ve birim hacimde paracn bulunma olasln verir. Bu nedenle kuantum mekaniksel olarak paraca elik eden dalga olaslk dalgas olarak adlandrlr. Bundan dolay kuantum mekanii z itibariyle bir olaslklar kuramdr.

8. Olaslk Younluu ve Aks

Hareketli bir paraca de Broglie varsaymna gre elik eden dalgay (x, y, z, t) ile gsterdiimizi belirtmitik. Bu dalgann fiziksel olarak bir anlam ve boyutu olmamakla birlikte, mutlak deerinin karesi yani | (x, y, z, t)|2 , paracn birim hacimde bulunma olasldr ve olaslk younluu adn alr, (x, y, z, t) ile gsterilir. u halde tanm olarak olaslk younluu;

(x, y, z, t) = | (x, y, z, t)|2 = *(x, y, z, t) . (x, y, z, t)

3.14

AIKRETM FAKLTES

48

KUANTUM FZ

olmaktadr. Bu tanma gre paracn herhangi bir dV = dxdydz hacim eleman iinde bulunma olasl (x, y, z, t) dV , tm uzayda bulunma olasl ise;

tmuzay

(x, y, z, t)dV =

tmuzay

* dV = 100 = 1 100

3.15

olur. 3.15 eitlii paracn uzayn herhangi bir yerinde mutlak var olmas anlamn tar ve dalga fonksiyonunun boylandrma (normalizasyon) koulu olarak bilinir. Bu koul yerine getirilerek dalga fonksiyonu boylandrlr. Paracn olaslk younluunun uzayda yer deitirmesi ise olaslk aks adn alr ve S(x, y, z, t) ile gsterilir. Olaslk younluu ve olaslk aks arasnda; (x, y, z, t) + S(x, y, z, t) = 0 t ilikisi vardr. Bu ifadedeki sembol; = i+ j+ k x y z 3.17 3.16

ile verilen nabla ilemcisidir. 3.16 eitliine dikkat edilirse olaslk aksnn konuma gre deiimi, olaslk younluunun zamana gre deiimine sebep olmaktadr. 3.16 eitlii "olaslk younluu ve aksnn korunumu yasas" olarak bilinir.

9. Kuantum Mekaniinin Postlalar

Bir olaslklar kuram olan kuantum mekaniini sistematik olarak incelemek iin nce dayand postlalar iyi anlamak gerekir. Kuantum mekaniinde bir ok postla olmasna ramen kuram ana postla zerine kurulmutur. Bu postlalar ylece sralayabiliriz. I. Postla: Bu postla dalga fonksiyonu ile ilgilidir. Bu postlaya gre; r = r = x2 + y 2 + z 2 3.18

olmak zere 0 r aralnda (r) dalga fonksiyonu ile onun birinci t revi(r) srekli ve r iken (r) 0 olmaldr. dr II. Postla: Bu postla ilemci (operatr) veya gzlenebilirlerle ilgilidir. Kuantum mekaniinde llebilen her ey bir dinamik deikendir ve her dinamik deikene lineer ve hermitik bir ilemci () karlk gelir. Bu ekilde belirlenen ilemciler dinamik halleri belirleyen dalga fonksiyonuna uygulandnda; = a 3.19

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

49

elde edilir. Bu ifadede "" fonksiyonu ilemcisinin zfonksiyonu "a" ise zdeeri adn alr ve 3.19 ifadesi zdeer denklemi olarak bilinir. Bir ilemcinin zfonsiyonlar o ilemcinin ileyecei uzay geren baz vektrlerini olutururlar. Baz nemli dinamik deikenlere karlk gelen ilemciler Tablo 3.1'de gsterilmitir. III. Postla: Bu postla ise beklenen deerlerle ilgilidir: Bir dalga fonksiyonu ile belirli bir dinamik halde gibi bir dinamik deiken lld zaman bu dinamik deikenin lm sonucundan beklenen deeri, bu dinamik deikene karlk gelen ilemcisinin ortalama deerine eit olur: Yani beklenen deer; <>=A = * dV * dV 3.20

ifadesiyle verilir. dalga fonksiyonu boylandrlmsa 3.20 ifadesinin paydas "1"e eit olacandan beklenen deer; < > = A = * dV ifadesiyle hesaplanr.
Tablo 3.1: Baz Dinamik Deikenlere Karlk Gelen lemciler Fiziksel nicelik Konum izgisel momentum izgisel momentumun x bileeni Relativistik olmayan kinetik enerji Toplam enerji (zamana baml) Toplam enerji (zamandan bamsz) Gzlenebiliri x , y, z p = mv px = mvx p2 2m E= K + U lemcisi X,Y,Z,R p -i H = p = -i H x
2

3.21

- H 2 2m H - H 2 + U = 2m H -H = i t
2

E= K + U

10. Schrdinger Dalga Denklemi

1927 ylnda E. Schrdinger, de Broglie dalgalarnn dalga fonksiyonunu salamak zorunda olduu kendi adyla anlan bir denklem gelitirdi. Bu denklemin zm incelenen sistemin izinli dalga fonksiyonlarn ve enerji zdeerlerini verir. Dalga fonksiyonlarnn kullanlmasyla da sistemin btn llebilir niceliklerini hesaplamak mmkndr.
Erwin Schrdinger: Dalga mekaniinin kurucusu olarak tannan Avusturyal teorik fizikidir. statistik mekanik, renk grnmesi ve genel grelilik alanlarnda eitli almalar yapmtr.

AIKRETM FAKLTES

50

KUANTUM FZ

Schrdinger denklemi: Bu nitede sadece zamandan bamsz Schrdinger denkleminden sz ettik. Bu denklemin zamana bal ve relativistik halde olan ekilleri de vardr.

Klasik mekanikte kinetik ve potansiyel enerjilerin toplam olan mekanik enerjiyi bunlarn kuantum mekaniindeki ilemci karlklaryla birletirerek Schrdinger dalga denklemi elde edilebilir. Klasik fizikte toplam enerji;
2 E = 1 mv 2 + U(x, y, z, t) = p + U(x, y, z, t) 2 2m

3.22

ile verilir. izgisel momentum (p)nin ilemci ifadesi Tablo 3.1'de; p

p = -iH 2

3.23

ile verilmitir. Bu ifadeden; p 2 = p. p = - H 2 3.24

elde ederiz. 3.24 eitlii 3.20 de yerine konulursa toplam enerji ilemcisi E iin; - H 2 + U(x, y, z, t) = E 2m
2

3.25

ilemci eitliini elde ederiz. Bu ilemci bir (x, y, z, t) dalga fonksiyonuna uygulanrsa;
2 - H 2 + U(x, y, z, t) = E 2m

3.26

zamandan bamsz Schrdinger dalga denklemi elde edilir.

2 H = - H 2 + U 2m

3.27

ile Hamiltonyen ilemcisi tanmlanrsa; H = E eklinde daha sade ve basit grnl olarak ifade edilmi olur. Schrdinger denklemini zme ii, potansiyel enerji fonksiyonuna bal olarak, ok zor olabilir. Bununla beraber, Schrdinger denklemi klasik fiziin aklamakta yetersiz kald, mikroskobik sistemlerin davranlarn aklamada son derece baarldr. te yandan dalga mekanii makroskobik sistemlere uygulandnda, karlk ilkesi gerei, sonular klasik fizikle uyumaktadr. 3.28

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

51

11. Schrdinger Denkleminin Uygulamalar

Eitlik 3.25 yeniden dzenlendiinde; 2 + 2m E - U(x, y, z) = 0
H
2

3.29

eklini alr. Bu denklemi zebilmek iin U(x, y, z) potansiyel fonksiyonunun ak ifadesinin bilinmesi gerekir. te yandan potansiyel fonksiyonunun U(x) gibi tek boyutta olmas Schrdinger denkleminin zmn daha da kolaylatrr. Bu blmde sadece serbest parack ve bir boyutlu kutu iindeki parack iin Schrdinger denkleminin zmlerini greceiz.

11.1. Serbest Parack

Bu halde U = 0 olacandan 3.29 eitlii; 2 + 2mE = 0
H
2

3.30

halini alr. Bu denklem tek boyutta; d 2 + 2mE (x) = 0 dx 2 H 2 eklinde yazlr. Bu denklemin zm iin; k 0 = 2mE
H

3.31

3.32

eklinde, dalgann yaylma sabitini tanmlarsak denklemin zm (x) = N 1 e ik 0 x + N 2 e -ik 0 x eklindedir. Bu ifade Euler alm kullanlarak yazlrsa; (x) = A cosk 0 x + B sink 0 x 3.34 3.33

ifadesi elde edilir. Bu ifadelerdeki N1 , N2 , A ve B boylandrma arpanlar olup snr koullarndan belirlenirler. Burada ise snr koullar belli olmadndan boylandrma arpanlar belirlenemezler. Sistemin toplam enerjisi ise yalnzca kinetik enerjiden ibaret olduundan eitlik 3.32 den, serbest paracn toplam enerjisi;
2 2 p2 E= H k0 = 0 2m 2m

3.35

ile belirlidir. Burada p0 dalgann momentumudur ve p0 = H k0 eitliiyle tanmldr.

AIKRETM FAKLTES

3.36

52

KUANTUM FZ

p0 momentumunun alabilecei deerler konusunda hibir n art olmadndan, paracn momentumu kesinlikle bellidir. Bu nedenle serbest parack E > 0 olan her enerji deerini alabilir. Yani enerjisi sreklidir. Paracn konumu ise olaslk younluundan

(x) = (x) 2 = A 2 e ik0 x e -ik0 x + B 2 e -ik0 x e ik0 x = A 2 + B 2 = sabit

eklinde bulunur. Yani parack uzayda her yerde ayn olaslkla bulunabilir. u halde serbest paracn momentumu kesinlikle belli, konumu ise tamamen belirsizdir.

11.2. Bir Boyutlu Kutudaki Parack

L geniliindeki bir boyutlu kutu iindeki parack iin Schrdinger denklemini zelim. Byle bir kutu diyagram ekil 3.2'de gsterilmitir. Byle bir kutu matematiksel olarak; 0 < x < L iin U(x) = 0 x < 0 veya x > L iin U(x) = eklinde tanmlanr. Parack sonsuz U yksek duvarlardan darya kamayacana gre daima kutu iinde kalacaktr. Bu nedenle kutunun dnda (x) = 0 olur. Bu durumda sadece kutu iinde paraca elik eden bir Schrdinger Dalgasndan sz edilebilir. Kutu iinde U(x) = 0 olduundan burada da serbest parack hali sz konusudur ve ilgili Schrdinger denklemi; d 2 = 2mE = 0 2 dx 2 H olur. k 0 = 2mE
H
U(x) = U(x) =

3.37

U(x) = 0 x 0 ekil 3.2: L Genlikli ve Sonsuz Yksek Duvarl Bir Boyutlu Kutu Diyagram

3.38

3.39

olmak zere bu denklemin zm fonksiyonu; (x) = A sink 0 x + B cosk 0 x eklindedir. 3.37 snr artlar kullanlrsa; x = 0 iken (x) = 0 olacandan, B 0 olmaldr. Dier snr art ise x = L de (x) = 0 eklindedir. Bu art kullanlrsa; 3.40

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

53

sin k0 xL = 0

3.41

olmas gerektii grlr. Bunun iin de k0 L nin " " nin bir tamsay kat olmas yani; k0L = n (n = 1,2,3...) 3.42

olmas gerekir. Bu eitlikten izinli E enerjileri iin;

2 2 2 En = n H 2mL 2

3.43

deeri bulunur. 3.43 eitliine dikkat edilirse burada enerji kuantumludur. Bu durumu belirlemek iin enerjiyi gsteren E sembol En eklinde kullanlmtr. Grld gibi sonsuz derin kuyu iine hapsolmu bir paracn alabilecei enerji deerleri klasik mekaniktekinin aksine srekli deil kesiklidir. Yani parack ancak belli enerji dzeylerinde bulunabilir. Bir boyutlu kutudaki parack iin izinli dalga fonksiyonu ise; n (x) = A sin n x L 3.44

ifadesiyle verilir. Bu dalga fonksiyonu 3.15 boylandrma kouluyla boylandrlrsa;

+

* (x) n dx = 1

3.45

elde edilir. Bu integral alma ilemi yaplrsa boylandrlm dalga fonksiyonu; n (x) = 2 sin n x L L

A=

2 L

olarak bulunur ve

3.46

eklini alr. Bir boyutlu kutudaki parack iin, paracn herhangi bir x konumunda birim hacimde bulunma olasl yani olaslk younluu;

n (x) = * (x) n(x) = 2 sin 2 n x n L L

3.47

eklinde bir fonksiyondur. ekil 3.3'te bir boyutlu kutudaki parack iin enerji seviyeleri ve n (x) dalga fonksiyonu ile n (x) olaslk younluu fonksiyonlarnn yerleri ve ekilleri gsterilmitir.

AIKRETM FAKLTES

54

KUANTUM FZ

E 3 3

E 3 = 9 E1

x 2

E 2 = 4 E1
1

x
1

E1 (a)

0 (b)

0 (c)

ekil 3.3: Bir Boyutlu Kutudaki Parack in n = 1, 2, 3 Kuantum Durumlar in En , n (x) ve n(x) Yerleimleri

ekil 3.3'e dikkat edilirse n , n ve En aralarndaki iliki ortaya kar. Kutu iinde parack belirli enerji seviyelerinde balanm gibi kalmaktadr. Bu nedenle bu seviyeler bal durumlar olarak adlandrlr.

zet
Max Planck'n kuantum varsaymlarna gre nm yayan, titreen bir sistemin enerjisi kesikli enerji deerlerine sahiptir ve atomlar foton ad verilen k enerjisinin kesikli birimleri cinsinden enerji yaynlar veya soururlar. Bir fotonun enerjisi frekans ve dalgaboyu cinsinden; E= h c eitlikleriyle belirlidir. E= h ve De Broglie varsaymna gre ise momentumu "p" olan bir paraca dalgaboyu;

=h p
ile belirli bir dalga elik eder. Enerjinin youn olduu dalga paketleri dalgann faz hzndan daha yava hareket ederler. lerleyen bir dalgann faz hz; vf = ve dalga paketinin gurup hz ise;
ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

55

vg = d dk eitlikleriyle tanmldr. Heisenberg belirsizlik ilkesine gre konum ve momentumun llmesindeki iki belirsizlik birbiriyle ilikilidir. Bu iliki;

xp H
eklinde ifade edilir. Kuantum mekaniksel olarak hareketli bir sistemin durumu (x, y, z, t) ile verilen koordinatlar ve zamann fonksiyonu olan bir dalga fonksiyonu ile belirlenir. Dalga fonksiyonu tek bana fiziksel bir anlam ifade etmez fakat mutlak deer karesi yani | (x, y, z, t)|2 paracn birim hacimde bulunma olasln verir. Kuantum mekanik kuramnn temel postlalarndan tanesinden ilki dalga fonksiyonuyla, ikincisi ilemci ve gzlenebilirlerle, ncs ise beklenen deerlerle ilgilidir. De Broglie dalga fonksiyonunu salamak zorunda olan zamandan bamsz Schrdinger denklemi
2 - H 2 + U(x, y , z, t) = E 2m

ifadesiyle verilir.

Deerlendirme Sorular
1. Frekans 3,2 x 1014 1/s olan fotonun enerjisi ka eV tur? A. 0,663 B. 1,326 C. 0,3315 D. 3,315 E. 13,26 1,55eV enerjiye sahip fotonun dalgaboyu ka metredir? (hc = 12400eV. )? A. 1,922 x 10-7 B. 1,922 x 10-9 C. 8 x 10-7 D. 8 x 10-8 E. 8 x 10-9

2.

AIKRETM FAKLTES

56

KUANTUM FZ

3.

Bir protona elik eden dalgann dalgaboyu 1,33 dr. Bu protonun hz ka ms-1 dir? A. 2985 B. 3970 C. 4985 D. 5820 E. 8324 Dalgaboyu 2600nm olan, ilerleyen bir dalgann faz hz 520ms-1 dir. Bu dalgann frekans ka hertz'dir? A. 5 x 10-9 B. 2 x 10-8 C. 5 x 10-8 D. 2 x 108 E. 2 x 109 Dalgaboyu 12,56 olan bir dalgann dalgasays ka cm-1 dir? A. 2 x 1010 B. 5 x 109 C. 2 x 108 D. 5 x 108 E. 5 x 107 Dalgasays 4000cm-1 olan bir krmz alt fotonunun momentumu ka kgms-1 dir? A. 4,22 x 10-34 B. 4,22 x 10-31 C. 4,22 x 10-30 D. 4,22 x 10-29 E. 4,22 x 10-28 Bir hareketli iin zaman llmesindeki belirsizlik 1s ise, bu hareketlinin enerjisinin llmesindeki belirsizlik ka joule olur? A. 6,63 x 10-34 B. 1,055 x 10-34 C. 1,055 x 10-40 D. 6,63 x 10-28 E. 1,055 x 10-28 Hareketli bir elektronun hznn llmesindeki belirsizlik 2,32ms-1 dir. Elektronun konumunun llmesindeki belirsizlik ka metredir? A. 2 x 10-5 B. 1 x 10-4 C. 2 x 10-4 D. 5 x 10-4 E. 1 x 10-3

4.

5.

6.

7.

8.

ANADOLU NVERSTES

KUANTUM FZ

57

9.

Bir kutudaki parack iin E1 enerji dzeyi 0,6eV ise E3 enerji dzeyi ka eV olur? A. 5,4 B. 1,8 C. 2,7 D. 1,08 E. 0,54

10. Aadaki kavramlardan hangisi kuantum mekanik kuramn fizie kazandrd yeni kavramlardan deildir? A. Gzlenebilir B. mpuls C. Beklenen deer D. lemci E. Olaslk aks

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aygn E., Zengin M., Kuantum Fizii, Ankara, 1994. Beiser A., Concepts of Modern Physics, McGraw-Hill Book Company, 1967. Eisberg R., Resnick R., Quantum Physics, John Wiley & Sons,1976. Erbil H., Kuantum Fizii, zmir, 1990. Liboff R., Introductory Quantum Mechanics, Addison-Wesley, 1997. Karaolu B., Kuantum Mekaniine Giri, stanbul, 1997. Modern Fizik, Anadolu . Akretim F. Lis. Tam. Prog.,Eskiehir, 1991.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. B 2. C 3. A 4. D 5. E 6. D 7. E 8. C 9. A 10. B

AIKRETM FAKLTES