15

Trk Dili

2
ive Az

Trke, konuan insan says bakmndan dnyann beinci byk dilidir. Trke tarihte ve gnmzde Douda Pasifik Okyanusundan Batda Baltk Denizi kylarna, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden, Gneyde Basra Krfezi kylarna kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve konuulmaya devam etmektedir. Bu niteyi tamamladmzda dilimizle ilgili bilgiler edinerek, aadaki sorulara yant verebileceiz: Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda nasl bir yere sahiptir? Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trkler kimlerdir ve dilleri ne gibi zellikler gstermektedir? Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl olumutur?

Anahtar Kavramlar
Lehe

16

Trk Dili

TRK DL
AMA

Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda nasl bir yere sahiptir?

Trk dili, gerek tarihi dnemlerde gerekse bugn Douda Pasifik Okyanusundan Batda Baltk Denizi kylarna, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden Gneyde Basra Krfezi kylarna kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve konuulmaktadr. Bu dil, birbirine snr blgelerde konuulduu gibi bazen de aralarnda byk mesafeler olan yerlere de tanmtr. Bu nedenle gerek tarihi dnemlerde gerekse bugn iin Trk dili ve leheleri arasnda farkllklarn olmas doaldr. Trk yaz dilinin ne zaman ve hangi artlarda meydana geldii konusunda kesin bir ey syleyecek durumda deiliz. nk, Trk yaz dilini yazl tarihleri belli olan Orhun Yaztlarndan (VIII. yzyl) itibaren takip edebiliyoruz. Fakat yazld yl kaydedilmemi olan yaztlarn bir ksm belki daha eski yllara aittir. Orhun Yaztlarndaki dil yetkinlii de bu yaztlarda ilenen dilin ok daha nceki yzyllarda yaz dili olarak kullanldn gstermeye yetecek trdendir. Orhun Yaztlarndan daha eski bir dneme ait olduklar anlalan Yenisey Yaztlar ise ok fazla anm olduklar iin yeterli bir dilbilgisi vermekten uzaktr. Trk dili, ilk yazl rnlerinden balayarak Trkologlar tarafndan dnemde ele alnp incelenmitir. Bir dili dnemlendirme ii, yapay bir eylemdir. O dili konuanlar tarafndan balatlp sona erdirilmi deildir. Trkologlar eldeki verilerin yani eserlerin dil zelliklerine bakarak byle bir gruplandrmaya gitmilerdir. Buna gre Trk dili VIII. yzyldan gnmze dein u balklar altnda gruplandrlmtr: Eski Trke (VIII-X. yzyllar) Orta Trke (XI-XV. yzyllar) Yeni Trke (XVI. yzyldan bugne kadar) XI. yzyla kadar temelde ortak bir yaz diline sahip olan Trk dili, siyasi birliin kaybedilmesi ve Trk topraklarnn paralanmas nedeniyle giderek eski birliini kaybetmi ve bunun yerine blgesel zelliklerin yazya yansd tarihi leheler gelimitir. zellikle XIII ve XIV. yzyldan itibaren farkl yaz dilleri grlmeye balamtr. Trk dili konuulduu dil alannn dou kolunda Karahanl Trkesi (XI-XII. yy) ile devam Harezm (XIV. yy) ve aatay Trkeleri (XV-XIX. yy.), Gney-bat kolunda ise Eski Anadolu Trkesi ve devam olan Osmanlca ile, Kuzey-bat kolunda da Kpak Trkesi adlar altnda geliimini srdrmtr. Gerek tarihi lehelerde gerekse bugn Trk dili ve leheleri arasndaki dil farkll genelde ses bilgisi dzeyinde kalmtr. Geri yaztlar dnemi iin de baz dil farkllklar sz konusudur. rnein, Kltigin (732) ve Bilge Kaan (735) Yaztlarnda birinci kii adl men iken Tunyukuk Yaztnda (720-725) ben biiminde gemektedir. Yine XI. yzylda Orta Trke dneminin temel eseri olan Divan Lgatit-Trkte Kagarl Mahmud, eseri iin derlemeler yapt kendi dnemi Trk leheleri arasndaki farkllklara da deinmitir. rnein, Ouzlarla onlara yakn olanlar szckteki /t/ harfini /d/ye evirirler. Trkler (yani Karahanl Trkleri) deveye tewey, bunlar devey derler. Trk dili, XV. yzyldan itibaren Douda aatayca, Batda ise Osmanlca olmak zere genelde iki yaz dili olarak XX. yzyla kadar devam etmitir.
DNELM

Trk dilinin dnemlerinin e ayrlmasna temel olan tarihi ve corafi nedenler nelerdir?

nite 2 - Trk Dili

17

BALICA TRK LEHELER

AMA

Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trkler kimlerdir ve dilleri ne gibi zellikler gstermektedir?
lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. M. Kemal ATATRK

Trk dili bugn, yedi bamsz Trk Cumhuriyetinde (Trkiye, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve Krgzistan) Trkiye Trkesi, Azerbaycan, Trkmen, zbek, Kazak ve Krgz Trkesi adlar altnda devlet dili olarak konuulmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmasna kadar tek bamsz Trk devleti olan Trkiyeye Austos-Aralk 1991 srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri de eklenmitir. Trk Cumhuriyetleri dnda Trk halknn yaad, dolaysyla Trkenin konuulduu zerk cumhuriyetler ve blgeler de vardr. Bunlardan; Tatar, Bakrt ve uva Trklerinin bulunduu dil-Ural Blgesi, Dou Sibiryada Kuzey Buz Denizi ile Baykal Gl arasndaki Yakutistan, Altay Dalar ile Baykal Gl arasndaki Altay, Hakas, Tuva ve in Halk Cumhuriyetindeki Uygur zerk Blgesi en younluklu nfusa sahip olanlardr. Bunun dnda Balkan lkeleri ile Polonya, Ukrayna, Moldavya ve Avrupada, bata Almanya olmak zere pek ok lkede Trk topluluklar bulunmakta ve btn bu alan iinde Trk yaz dili kullanlmaktadr. 1995 ylndaki verilere gre Trklerin dnyadaki toplam says 190 milyona ulamtr. Bu nfusa gre, Trk dili, konuanlarnn says bakmndan bugn dnya dilleri sralamasnda ince, ngilizce, spanyolca ve Hintenin ardndan beinci srada yer almaktadr. Ancak, bu sralamalarn yapld almalara bir dereceye kadar gvenilebilir. nk zellikle belli blgelerde, politik nedenlerle, Trke konuan nfusun tespiti hibir zaman salkl bir ekilde yaplamamtr. Gnmzde Trk halklar genelde Latin, Kiril ve Arap alfabesi olmak zere alfabe ile yazmaktadrlar. 1990dan beri Trk dnyas iin balayan yeni sre ierisinde zellikle bamszlna kavuan Trk Cumhuriyetlerinden bazlar Latin alfabesine geme karar almlardr. Bu lkelerde yeni alfabeye gei kademeli olarak uygulamaya konulmu ve 1991de Azerbaycan, 1993te zbekistan ve Trkmenistan, 1994te de Karakalpakistan bu karar almtr. XI. yzylda Divan Lugatit-Trkn yazar Kagarl Mahmuttan balayarak gnmze dein Trk dilinin pek ok gruplandrma denemesi yaplmtr. Bu almalarda balangta bir dil gruplandrmasnda yer almamas gereken ltler kullanlmsa da giderek bu yndeki abalar, dillik ltleri de gndeme getirmitir. Aada, bugne kadar Trk dilinin gruplandrlmas denemelerinde belli ltler dorultusunda corafi ve etnik adlandrmalarla bir grup altnda deerlendirilen ve tek balarna ele alnmas gereken belli bal Trk dil ve leheleri sralanmtr:

Trk dilinin kendi benliine, zndeki gzellik ve zenginliine kavumas iin btn devlet rgtmzn bakml, ilgili olmasn isteriz. M. Kemal ATATRK

18
Harita 2.1

Trk Dili

Trk Dilinin Yaylma Alanlar

nite 2 - Trk Dili

19

uva Trkesi
Eski Volga Bulgarlarnn torunu olan uvalar, uva zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. Ayrca dil-Ural Blgesindeki teki cumhuriyetlerde de uva topluluklar vardr. Bugn iin toplam nfusu yaklak 4 milyondur. Trk lehelerinin gruplandrlmasnda en bata kullanlan lt r-z ve l- denkliidir. Bu denklikle ortak Trk dilinden uvaa adyla bir kol ayrlmaktadr. Buna gre btn Trk lehelerindeki /z/ ve // sesleri uvaada /r/ ve /l/dir. Bu zellii ile ortak Trk dilinden ilk nce koptuu anlalan uvaa bugn Trk leheleri arasndaki anlalabilirlik bakmndan en g olandr.

Saha (Yakut) Trkesi

Yakutlar, Trk dnyasnn en kuzey-dousunda yaayan Trk halkdr ve nfusu 1 milyon civarndadr. Yakut Trkesi, Trk leheleri arasnda anlalabilirlik bakmndan uva Trkesi ile beraber en dk oran kapsamaktadr. Bunun balca nedenlerinden biri, Yakutada %50 civarnda Moolcadan geen alnt szck bulunmasdr.

Hala Trkesi
1968 ylnda Alman Trkolog Doerfer tarafndan kefedilen Halaa Orta randa yaklak 18.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Trk leheleri arasnda Ana Trkeye kadar uzanan arkaik zellikleri en iyi ekilde koruyan Trke, Halaadr.

Gney-bat (Ouz) Grubu Trk Leheleri

Gagauz Trkesi
Trkiye Trkesi ve Azerbaycan Trkesi ile birlikte Ouz grubu Trk lehelerinin bat kolunu oluturmaktadr. Hristiyan olan Gagauzlarn byk ksm, eskiden Baserabya ad verilen bugnk Moldavya Cumhuriyetinin Gney Blgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa Blgesinde yaamaktadr. Gagauz Trkesinde, Slav dillerinin etkisiyle cmle bilgisi bakmndan Karay Trkesi dnda teki Trk lehelerinde grlmeyen birtakm deiiklikler olumutur.
Fotoraf 2.1 Gagauz Kadnlar Kaynak: Trksoy Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Say: 8, Ocak 2003.

20
Fotoraf 2.2 Trkmen Kz Kaynak: Dr. Tayfun Atmaca zel Arivi.

Trk Dili

Trkmen Trkesi
Gney-bat Ouz grubu Trk lehelerinin dou kolunu oluturmaktadr. Trkmence, bugn zellikle, Trkmenistanda bunun dnda dier Trk Cumhuriyetleri ile komu lkelerde yaklak 4 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.

Azerbaycan Trkesi
Bu Trke, bugn Kuzey ve Gney Azerbaycanda konuulmaktadr. Ayrca, Ermenistan ve Grcistanda da Azeri topluluklar bulunmaktadr. XIX. yzylda yaymlanmaya balayan Ekini Gazetesinde ada Azerbaycan Trkesinin ilk rnleri verilmeye balanmtr.

Trkiye Trkesi
Trkiye Cumhuriyeti ile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve zellikle Balkan Devletleri ile Avrupadaki Trk nfus tarafndan konuulan Trkedir. Bu Trke, Anadoluda XIII. yzylda yazl rnlerini vermeye balamtr. 1928de Atatrkn gerekletirdii harf devrimine kadar Trkiye Trkesi, Arap harfleriyle yazlmtr.
Fotoraf 2.3 Latin Alfabesine Geme Hazrlklar Yapan Gazetenin Okuyucularna Sunduu Balk rnekleri (Cumhuriyet 1 Eyll 1928) Kaynak: Yaz Devriminin 50. Yl Sergisi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1979.

nite 2 - Trk Dili

21
Fotoraf 2.4 Kbrs Trkleri Kaynak: Trksoy Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Say: 8, Ocak 2003.

Gney-dou (Uygur) Grubu Trk Leheleri

zbek Trkesi
Byk ounluu zbekistan Cumhuriyetinde yaamakta olan zbeklerin yaz dili aatay Trkesinin devam niteliindedir. Bugn 19-20 milyon kii tarafndan konuulan zbekenin birok diyalekti vardr.

Yeni Uygur Trkesi

Uygurlarn byk ksm in Halk Cumhuriyetinin Uygur zerk Blgesinde yaamaktadr. Bunun dnda dier Trk Cumhuriyetlerinde de Uygurlar topluluklar halinde bulunmaktadr. Dou Trkesi olarak da adlandrlan Uygur Trkesi zbeke gibi aataycann devamdr.

Kuzey-bat (Kpak) Grubu Trk Leheleri

Kazak Trkesi
Yaklak 10 milyon kii tarafndan konuulan Kazaka, XIX. yzyln sonlarnda yaz dili olmutur. Dil zellikleri bakmndan Kazakann diyalekti kabul edilen Karakalpak Trkesi 1917den sonra yaz dili yaplmtr. Karakalpak Trkesi, zbekistana bal Karakalpak zerk Cumhuriyetinde konuulmaktadr. Kazak Trkesini Kpak grubu Trk lehelerinden farkl klan zellik sz ba /y/ nsznn /j/ye deimesidir. Bu gruptaki teki Trkelerde ise ortak Trke /y/ nsz, baz durumlarda korunmakta bazen de /c/ye dnmektedir.

Tatar (Kazan) Trkesi

Bu Trke, ounlukla dil-Ural Blgesinde Bakrt ve uvalara komu olan Tataristan zerk Cumhuriyetinde yaklak 7 milyon kii tarafndan konuulmaktadr. XIX. yzyln sonlarna kadar aataycay yaz dili olarak kullanan Tatarlar (Kazan Trkleri) bu yzyldan sonra kendi lehelerinde eser vermeye balamlardr. Tatar Trkesi, ilk hecede geni yuvarlak nlleri darlatrmas ve dar yuvarlak nlleri geniletmesi bakmndan Bakrt Trkesi ile benzerlik gstermektedir.

22
Fotoraf: 2.5 Milli Kyafetiyle Bir Bakrt Kaynak: Trksoy Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Say: 8, Ocak 2003.

Trk Dili

Bakrt Trkesi
Sovyet Devriminden sonra yaz dili olan Bakrt Trkesini konuanlarn nfusu 2.5 milyon civarndadr. Bakrta younluklu olarak gney Urallar Blgesindeki Bakrt Cumhuriyetinde konuulmaktadr. Bakrtann yukarda ortak ynn akladmz Tatarcadan fark szck ve ek ba /s/ foneminin /h/ye dnmesidir.

Nogay Trkesi
Trk leheleri arasnda Kazak ve Karakalpak Trkelerine yakn olan Nogay Trkesi, genelde Kuzey Kafkasyada Stavropol Blgesinde ve Karaay-erkes zerk Blgesinde konuulmaktadr. Bugn 300.000 kii tarafndan konuulan Nogay Trkesi 1917den sonra yaz dili olmutur.

Karaay-Balkar, Kumuk Trkeleri

Karaay Trkesi bugn genelde Kuzey Kafkasyadaki Karaay-erkes zerk Blgesinde 400.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Trkiyede de kk Karaay topluluklar vardr. Dil zellikleri bakmndan, Karaay Trkesine benzer baka Trk yaz dilleri Balkar ve Kumuk Trkeleridir. Balkar Trkesi, balca Kabardin-Balkar zerk Cumhuriyetinde 200.000 kii tarafndan konuulmaktadr. Genel olarak Dastan zerk Cumhuriyetinde 600.000 kii tarafndan konuulan Kumuk Trkesi, Karaay-Balkar Trkeleri gibi Sovyet Devriminden sonra yaz dili olmutur.

Karay Trkesi
Trk topluluklar arasnda Hazarlar dneminden balayarak Musevilii kabul etmi olan Karay (ya da Karayim) Trkleri kk gruplar halinde Litvanya ve Ukraynada yaamaktadr.
Fotoraf: 2.6 Krgz Kadnlar Kaynak: Trksoy Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Say: 4, Temmuz 2001.

Krgz Trkesi
Trk dili snflandrma almalarnn ounda Kuzeybat grubunda deerlendirilen Krgz Trkesinin bu grup Trkelerinden ayrlan nemli zellikleri vardr. VIII. yzyl Orhun Yaztlarnda adlar sk sk geen Krgz Trklerinin ou Krgzistanda yaamaktadr. teki lkelerde yaayan Krgzlarla birlikte bu Trke bugn yaklak 3 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.

nite 2 - Trk Dili

23

Kuzey-dou Grubu Trk Leheleri

Fotoraf 2.7

Tuva-Karagas Trkesi
Karagas Trkesi, dil zellikleri bakmndan Tuva Trkesinin bir diyalektidir. Tuvalarn ou, bakenti Kzl olan Rusya Federasyonunun Tuva zerk Cumhuriyetinde yaamaktadr. Bugn zellikle Kuzey Moolistan ve inin Uygur zerk Blgesindeki Tuvalarla birlikte bu Trkeyi konuanlarn says 300.000i bulmaktadr.

Hakas Kadn Kaynak: Trksoy Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Say: 8, Ocak 2003.

Hakas Trkesi
Yakut, Tuva ve Altaylardan baka Sibiryada yaayan Trk halklarndan biri de Hakaslardr. Hakas Trkesi konuanlarnn toplam says 150.000 civarndadr. Hakasa ile ayn grupta deerlendirilen bir baka Trke de Sar Uygur Trkesidir. Ancak, bu Trkeyi konuanlar Sibiryada deil inin Gansu Eyaletinde yaamaktadr ve bugn iin toplam saylar 12.500dr. Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda konuulan Trk lehelerinin bu kadar ok ve eitli olduunu hi dnm mydnz?
DNELM

ANADOLU AIZLARI
AMA

Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl olumutur?

Trkiye Trkesinin Azlar: Trkiye iinde, eitli blgelerde, ortak dilden farkl zellikler sergileyen konuma biimleri ile Trkiye snrlar dnda kalan Rumeli, Balkan ve Kbrs Trk azlardr.

3
Trkiye Trkesi veya Trke denilince ilk olarak televizyon ve radyoda dinlediimiz, gazete, kitap ve dergilerde okuduumuz, stanbul azna dayanan ortak dil (standart dil, yaz dili) akla gelir. Bu dil ayn zamanda edebi dilimizdir. Fakat Trkiye Trkesi bununla snrl deildir. nk yurdumuzun her kesinde ortak dilden farkl zellikler sergileyen konuma ekilleri yani az zellikleri vardr. Trkiye snrlar dnda kalan Rumeli ve Balkan ile Kbrs Trk azlar da Trkiye Trkesinin azlar olarak deerlendirilmektedir. Bunun nedeni de gerek Kbrs gerekse Rumeli ve Balkanlarda yerlemi olan Trklerin Anadolu kkenli olmas ve bylece dil zelliklerinin de Anadolu azlarnn bir uzants olarak deerlendirilmesidir. Anadolu azlarnn snrlarn izmek son derece gtr. Bu nedenle ou zaman genel zellikleri bakmndan corafi blgelere ayrlarak incelenmitir. Fakat bu da salkl bir tutum deildir. nk birbirine komu ile ve kylerin az zellikleri arasnda farkllklar olduu gibi birbirinden uzak yerleim birimleri arasnda da benzerliklerin grlmesi bu konuda yaplan almalarla ortaya konulmutur.

24

Trk Dili

Az zellikleri, bir blgeye bir kavmin farkl boylarnn yerlemesinden kaynaklanmaktadr. Anadolu azlar da bu blgedeki 23 Ouz boyundan ileri gelmektedir. Ayrca kimi zaman azlarda eitli Trk lehelerinin izleri de tespit edilmektedir. Az zelliklerinin ortaya konulmas o blgedeki etnik yapnn akla kavuturulmas ile e anlamldr. rnein, Kbrs Trk az zerine yaplan incelemeler Kbrsl Trklerin Konya, el, Antalya, Alanya gibi Gney Anadolu blgelerinden geldiini ortaya karm ve bu bilgiler ariv belgeleri ile destek grmtr. Gnmzde kitle iletiim aralarnn eitlilii, ulam kolaylklar ve eitim, retim gibi teknik ve kltrel olanaklar ortak dilin yani yaz dilinin kullanlrln giderek artrmtr. Bunun yan sra az zellikleri ise ayn hzda yok olmaktadr. Bu nedenle, Anadolu azlar zerindeki almalarn bir an nce tamamlanmas gerekmektedir.
DKKAT

Anadolu azlar Trkenin zenginliidir. Ancak azlara zg syleyi biimlerini srdrmek ve bu biimleri yazya tamak doru deildir. Eitimli kiilerin gnlk yaamda ve yazmalarda ortak Trkeyi kullanmaya zen gstermesi, dil birliinin salanmas asndan nemlidir. eitli televizyon kanallarnda hazrlanan yerli dizileri izlerken, daha ok hangi blgelerimizin az zelliklerinin taklit edildiine dikkat eder misiniz? Bir televizyon dizisinde kiileri olayn getii blgenin azyla konuturmak size gre dizinin ilgi ekmesini salyor mu? Yant: eitli televizyon kanallarnda hazrlanan yerli dizilerde, daha ok Ege, Karadeniz, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinin az zelliklerinin taklit edildiini gryoruz. Televizyon dizisinde kiileri olayn getii blgenin az ile konuturmak program daha gereki yapabilir, ilgiyi ekebilir. Ancak, az zelliklerinin doru verilmesi gerekir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, ortak bir Trkemiz olduu ve gnlk yaamda ortak Trkeyi kullanmamz gerektiinin unutulmamasdr. Anadolu azlar zerine ilk almalar XIX. yzyln ikinci yarsnda A. Maksimovla balamtr. Trkiyede bu yndeki almalar zellikle 1932deki Trk Dil Devriminden sonra gndeme gelmitir. Trkenin yabanc szcklerden arndrlmas ve yaz dili ile konuma dili arasndaki farklarn giderilmesini amalayan bu almalar iin ilk olarak halk az ya da eski metinlerdeki szcklerin tespiti almalarna balanmtr. 1932-1934teki derleme seferberlii sonucu 6 ciltlik Trkiyede Halk Azndan Sz Derleme Dergisi yaymlanmtr. Ancak bu yaynlar ihtiyac karlayacak nitelikte olmadndan 1952 ylnda derleme almalar Trk Dil Kurumu tarafndan yeniden balatlm ve sonu olarak 12 ciltlik Derleme Szl yaymlanmtr. Derleme Szl dnda Anadolu diyalektolojisiyle ilgili almalara Ahmet Caferolu nclk etmitir. Bugn iin Anadolu azlar konusunda trl ynlerden pek ok alma yaplmsa da Anadolunun karmak az yaps yznden bir dil atlasn ortaya koymak mmkn olamamtr.

SIRA SZDE

nite 2 - Trk Dili

25

zet
AMA

Trke tarihte ve gnmzde dier diller arasnda nasl bir yere sahiptir? Batda Baltk Denizi kylarna, Kuzeyde Kuzey Buz Denizinden Gneyde Basra Krfezi kylarna kadar uzanan corafi alanda konuulmu ve konuulmaktadr. Konuan insan says bakmndan dnyann en byk dillerinden biri olarak kabul edilmektedir. Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaayan Trkler kimlerdir ve dilleri ne gibi zellikler gstermektedir?

AMA

Trk dili bugn Douda Pasifik Okyanusundan

Trkiye iinde konuulan farkl azlar nasl olumutur? Yurdumuzun her kesinde ortak dilden farkl zellikler sergileyen konuma ekilleri yani az zellikleri vardr. Az zellikleri bir blgeye bir kavmin farkl boylarnn yerlemesinden kaynaklanmaktadr. Az zelliklerinin ortaya konulmas o blgedeki etnik yapnn akla kavuturulmas ile e anlamldr.

AMA

Belli bal Trk dil ve leheleri: - uva Trkesi - Saha (Yakut) Trkesi - Gney-bat (Ouz Grubu) Trk Leheleri - Gney-dou (Uygur Grubu) Trk Leheleri - Kuzey-bat (Kpak Grubu) Trk Leheleri - Kuzey-dou Grubu Trk Leheleridir. Trkiye Trkesi, Gney-bat (Ouz) Grubu Trk Leheleri iindedir.

Bir ey Var
Bir ey var aramzda, Senin bakndan belli Benim yanan yzmden. Dalveriyoruz arada bir kimiz de ayn eyi dnyoruz belli Glerek balyoruz sze. Bir ey var aramzda Onu bulduka kaybediyoruz isteyerek. Fakat ne kadar saklasak nafile Bir ey var aramzda, Senin gzlerinde ldyor, Benim dilimin ucunda.
Nakit Ulvi AKGN

26

Trk Dili

Kendimizi Snayalm
1. Trke VIII. yzyldan gnmze dein ka temel dnemde incelenmektedir? a. l b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 2. 1995 ylndaki verilere gre dnyadaki toplam Trk nfusu ka milyon civarndadr? a. 50 milyon b. 150 milyon c. 155 milyon d. 190 milyon e. 200 milyon 3. Aadakilerden hangisi gsterdii zellikler bakmndan tek bana bir Trk lehesi olarak ele alnr? a. Saha (Yakut) Trkesi b. zbek Trkesi c. Kazak Trkesi d. Hakas Trkesi e. Karay Trkesi 4. Aadakilerden hangisi Gney-Bat (Ouz) Grubu Trk lehelerinden biri deildir? a. Gagauz Trkesi b. Trkiye Trkesi c. Trkmen Trkesi d. Yeni Uygur Trkesi e. Azerbaycan Trkesi 5. Hakasa ile ayn grupta deerlendirilen dier Trk lehesi aadakilerden hangisidir? a. Tuva-Karagas Trkesi b. Sar Uygur Trkesi c. Nogay Trkesi d. Trkiye Trkesi e. Trkmen Trkesi

6. Trkiye Trkesi, Anadoluda ilk yazl rnlerini hangi yzylda vermeye balamtr? a. VIII b. VII c. X d. XIII e. XV 7. Ortak Trk dilinden ilk nce kopan Trk lehesi aadakilerden hangisidir? a. Hala Trkesi b. Karaay-Balkar Trkeleri c. Kumuk Trkesi d. uva Trkesi e. Bakrt Trkesi 8. Btn Trk lehelerinde /z/ ve // olan sesler, aadaki hangi Trk lehesinde /l/ ve /r/ dir? a. Gagauz Trkesi b. Azerbaycan Trkesi c. uva Trkesi d. Kazak Trkesi e. zbek Trkesi 9. Kk gruplar halinde Litvanya ve Ukraynada yaayan ve Musevi olan Trkler aadakilerden hangisidir? a. Karay ( Karayim) Trkleri b. Nogay Trkleri c. Saha (Yakut) Trkleri d. Tatar (Kazan) Trkleri e. Tuva Trkleri 10. Aadaki Trk lehelerinden hangisi iinde %50 civarnda Moolca szck bulunduu iin zor anlalmaktadr? a. Nogay Trkesi b. Bakrt Trkesi c. Gagauz Trkesi d. Kumuk Trkesi e. Saha (Yakut) Trkesi

nite 2 - Trk Dili

27

Yaamn inden
Dil-Dnme-Dnya likisi
Son zamanlarda sk sk ortaya atlan bir soru da u: Trke bilim dili olabilir mi?. Trke yazn dili olabilmise, Trkede ykler, romanlar, oyunlar yazlabiliyorsa, deneme yazlar, felsefe yaptlar verilebilmise bilim alannda ayn gidi neden olmasn? Doann evriminde yeni bir katman olarak ortaya kan insann, kendisini hayvanlardan ayran ve insan insan yapan en nemli enin dil olduu, bugn artk dirimbilimcilerce de insanbilimcilerce de kabul ediliyor. Dil derken bir iletiim arac olarak ele alnan dili kastetmediimi hemen sylemeliyim. nk bir iaretleme ve iletiim arac olarak dil hayvanlarda da var. Hayvanlar btn nitelikleriyle birlikte dnyaya geliyorlar. Yalnz insan kendine zg niteliklerini, doutan sonra bir yln sonuna doru kazanmaya balar ve bu nitelikleri ancak toplumsal evrenin etkisi altnda oluur; bu toplumsal evrenin yardm ve aracl olmadan tam insan olmaya doru gelime baarlamaz. Bu nitelikler de; dik durma, dil ve dnmedir. lk yln sonunda insan olmann belirtileri biim alr, bu ilk biim alma da ancak toplumsal evre iinde gerekleebilir, bu toplumsal evre yresinde dnyaya alma, dnyayla iliki kurma da geliir. Buradan kan nemli sonu; insann hem toplumsal, hem de tarihsel bir varlk olduu, ayn zamanda bu iki durumun sk skya birbirine bal olduu ve dnyayla iliki kurmay, dnyay kavramamz dilin saladdr. nsan dili bulmamtr, doasnda vardr dil, ama yalnzca yatknlk olarak. Toplum iinde elde edilir ve tarih iinde geliir. Bunlar 1950lerde tartlyordu, imdi yeniden balad ayn tartma, biraz baka adan, zellikle eitim dilinin yabanc dilde yaplp yaplmamas asndan, ele alnarak. dlar. Dil-dnya ilikisi bakmndan ok nemli bir nokta bu. Dnyaya alma, dnyayla iliki kurma insan teki varlklardan ayran ve onu zgr klan temel nitelik. nsandan baka hibir varlnbu anlamda dili de yok. evresini aabilen, evresinin dna kabilen, doann ve kendisinin bilincine varan insandan baka hibir canl varlk yok yeryznde. nsan bu nitelikleriyle evresini deitirmi, doaya bir eyler katmtr. Doaya kattklar da bugn kltr dediimiz eyden bakas deil. nsann doaya kattklar, binlerce yl iinde olua olua bugne dek gelmi ve yarnlara gitmekte. nsann insan olmas da, kendi yolunu kendisinin izmesi de dili ile olmutur bylece. nsanlk tarihinde de dilin gelimesinin ok yava ilerledii biliniyor. Nesnelere ad verme, bunlar arasnda balantlar kurma ve sonunda soyutlama ile kavramlar olumutur. Bu da uzun bir sreci gerektirmi, dnme de bu srele birlikte gelimitir. Dnme; karmlar yapma, kavramlar ve nermeler arasnda balantlar kurmadr. Kavram ve nermelerin iinde yer ald balam da, dilin btnn oluturur. Bu kavramlarla insan kendine bir dnya yaratyor; kltr dnyas. Sanat, felsefe, bilim hep kavramlarla, dille bal. Ksaca dnyay dil yoluyla kavryoruz. Prof. Dr. Bedia AKARSU

nsann dnyaya alan penceresi olarak dil

Dnyaya almay, dnyay dil aracl ile kavramay felsefe tarihinde ilkin Herakleitos dile getirmitir. Kendisinden kalan en nemli para olan Fragment 1de logos kavram zerinde durur. u ksa tmcesi dil felsefesi bakmndan ok nemli; nsanlar onu anlamadlar, onu iitmeden nce. Anlam udur; Gerei, sz haline gelmeden, baka deyile, dile dkmeden nce insanlar anlama-

nsann z diline nem vermesi, ona zen gstermesi; eski dil-yeni dil kavgasnn ok berisinde bir sorundur. Dnmenin tek olana dildir...Dil, bilincimizin gereklik kazanmasnn, btn bilin olgularnn biimine kavuarak, dmzdaki baka bir zneye aktarlmasnn tek gvencesidir. Dil olmadan bilin yoktur. Olsa bile, bilin denen ey, dilsel anlatma dnmedii srece, tek bir znenin iinde tutsak kalan, soyut bir ruhsal olgudan teye gidemeyen danklktr. Dil, btn bir insanlk kltrnn iinde biriktirdii bir ara deil kltrn kendisidir. nk hi bir dnce, hi bir duygu dile dnmeden var olamaz. Bedrettin CMERT

28

Trk Dili

Yararlanlan Kaynaklar
Aksan, D. ( 1990). Her Ynyle Dil - Ana izgileriyle Dilbilim-. C.1, Ankara: TDK Yayn. Aksoy, .A. (Kasm 1945). Blge Azlar, Trk DiliBelleten. Seri:III, Say: 4-5, s. 335-337. Dilaar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: TDK Yayn. Dilaar, A. (1964). Trk Diline Genel Bir Bak. Ankara: TDK Yayn. Gencan, T.N. (2001). Dilbilgisi. Ankara. Korkmaz, Z. (1976), Anadolu Azlar zerindeki Aratrmalarn Dnk ve Bugnk Durumu ve Karlalan Sorunlar, Trk Dilleri Aratrmalar Belleten (19751976). s. 143-172, Ankara. zdem, R.H. (1944). Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak. Ankara. Tekin, T. - lmez. M. ( 1999). Trk Dilleri -Giri-. stanbul: Simurg Yayn. Trk Tarih Kurumu. (1979). Yaz Devriminin 50. Yl Sergisi Kitap. Ankara Trksoy, Trk Dnyas Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergileri, Ankara.

Yant Anahtar
1. c 2. d 3. a 4. d 5. b 6. d 7. d 8. c 9. a 10. e Yantnz farklysa Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz. Yantnz farklysa Balca Trk Leheleri blmn tekrar ediniz.