C. .

Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

KRESELLEME, BEDEN VE ZOFREN

Prof. Dr. Sezgin KIZILELK Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm retim yesi. Son yllarda entelektellerin zerine en fazla sz syledii kreselleme, dnyann en sorunlu yanna vurgu yapmakta ve onun durumunu betimlemektedir. Ancak, kreselleme konusunda mthi bir anlama ve yorumlama karmaas yaanyor. amzn moda sylemi ve gndem szc kresellemeye farkl anlam yklemeleri yaplyor. nk, yle bir dnyada yayoruz ki, her ey birbirine kartrlyor ve gerekler gerekd gibi sunulmaya allyor. Kreselleme, Bat dnyasnn sosyal, ekonomik, politik ve kltrel temelleri olan kapitalizm ve emperyalizmin yeni addr. Kreselleme, kapitalizmle yattr ve onunla e anlamldr, dolaysyla iddia edilenlerin tersine yeni bir sre deildir. Kreselleme, 16. yzylda temellenen, ancak 19. yzylda dnya toplumlarna nemli lde nfuz eden kapitalizmin, gnmzde yerkreyi kaplamas ve dnyann tamamna yaylmasdr. Kresellemenin znesi, Amerika ve Avrupa Birliidir. Kreselleme, onlarn karlar dorultusunda, dnyay klten, ekonomi, politika ve kltr gibi ana eleri ulus-devlet st bir noktaya tayan, toplumlar zerinde denetim kuran ve zellikle Bat-d mazlum toplumlar tarih sahnesinden yok etmeye alan bir sretir. Ksaca, kreselleme btn toplumlar yakndan ilgilendiren ve insanln bana byk belalar aan yeni kapitalizmdir (Kzlelik, 2003: 148). Giddensn dnya apndaki toplumsal ilikilerin younlamas sreci olarak tanmlad kreselleme, bir gerekliktir ve sonular her yerde kendisini hissettirmektedir. Kreselleme, sadece orada, bireyden uzak yerlerde olan eylerle ilgili deildir, ayn zamanda o, burada fenomeni olup, dnyadaki btn insanlarn yaamlarnn mahrem ve kiisel ynlerini etkilemekte ve btn toplumlar dntrmektedir (Giddens, 1994: 62; 2000a: 20-24; 2000b: 45). Kreselleme, kapitalizmin dnm noktalarndan biridir. Bu dnm noktalar; kapitalizmin ve Avrupann yerkreyi kuatmasnn sonucu olan modern kutuplamann ezamanl doumu, merkantilist gei dneminin bitii, Sovyetizmin sonu ve yeni bir kreselleme aamasnn balangcdr. Kreselleme, 19. yzyl vahi kapitalizminin restorasyonudur, laissez faire ideolojisi ve politikasnn zaferidir. Kreselleme, dnyann yeni liberal deerlerle beslenen ekonomik, sosyal, kltrel ve ideolojik srecidir. Kreselleme, sermayenin Batda, zellikle Amerikada birikmesine kaynaklk eden, dnya leinde kaosa, eitsiz gelimeye ve kutuplamaya yol aan bir sretir (Kzlelik, 2001; 2002; 2003). Ksaca, kreselleme, kapitalizmin gnmzdeki boyutu ve grnm, onun dnyaya dalp yaylmas, esnemesi, dnyay kuatmas ve en ileri aamas olan emperyalizmin yeni addr. Gnmzde kreselleme ad altnda kendisini kamufle eden kapitalizm, esas olarak insandan ziyade sermaye ve kr nemsemektedir. Kapitalizmde ama sermayeyi mmkn olabildiince arttrmaktr. Bunun iin de insann emeinin smrlmesi, onun kendisine, iine, evresine ve topluma yabanclatrlmas, ayrca fiziksel olarak kntye uratlmas ve bedeninin tahrip edilmesi olduka nemsenir. Kapitalizmin temel dayana olan sermaye, z itibariyle, l emektir ve ancak vampir gibi canl emei emmekle yaayabilir, ve ne kadar ok emek emerse, o kadar ok yaar (Marx, 1986: 247). Art-deeri arttrmaya ynelik olarak duyduu ar hrs nedeniyle sermaye, insanlar zor koullar altnda almaya zorlayarak, onlarn gerek yaam sresini ksaltmakta ve buna karn onlarn retim srelerini uzatmaktadr. E deyile, kapitalist retim tarz, insann alma sresini uzatan, buna karn onun yaama sresini azaltan bir sistemdir. Sermaye bunu doal bir hakk olarak grr ve emekinin bedeninin tahrip edilmesinin koullarn yeniden retir. Yine, kapitalizmin varl, retilen metalarn satlmasna baldr. Bunun iin de kapitalizm, insanlar, srekli olarak tketime ynlendirir. Kapitalizmin biimlendirdii sistemde insanlar ar derecede tketen obur yaratklar olarak grlr. Hatta, kapitalizme bedeni oburlatrma tasarm da denebilir. Kapitalizm, yaratt tketim kltr sayesinde insanlar oburlatran bir sistemdir. te, amzda bedenin nemli bir e haline gelmesi, kapitalizmin bu mant ve doasnn bir sonucudur. nk, kapitalist retim biimi ncesi beden ok nemsenen bir ey deildi. Szgelimi, Ortaada beden srekli bir biimde aalanmt. Hatta Byk Gregorius bedeni, ruhun u iren giysisi olarak adlandrmt. Saint Louis Joinville ise bedene dair yle demiti: nsan ldnde u beden czamndan kurtulur (Goff, 1999: 282-283). Yine, Ortaa insanlarnn rnek ald keilerin ile uygulamalarnda da beden srekli aalanan bir eydi. Bilindii zere, ermiler iin kir byk bir erdemdi. Ortaan dinsel motifleri ve manastr kurallar, banyo ve temizlik bakmlarn, lks ve rehavet kabul ederek en aza indirmilerdi (Goff, 1999: 283). Deleuze ve Parnetin (1990: 78), fizik, biyolojik, psiik, sosyal, fiil olabilirler, bunlar daima gvdedirler veya derlemedirler dedii bedenler, kapitalizmle birlikte nemsenmeye balanmtr. Kresellemenin eski adresi olan kapitalizm, tketim ve gsteri zerine kurulu olduu iin bedeni nemsemitir.

89

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

Kreselleme kltr, bedenin haz almasna dayaldr. Beden, duyarl yksek ve tavnda bir haz aracdr. Bu haz, cinsel, midesel ve fiziksel egzersizden alnan hazlar iermektedir. Artk, tartmasz zel mlk olan beden, heyecan verici, byleyici, ldrtc ve mest edicidir (Bauman, 2001: 157-159). Baudrillardn (2001: 29) da bildirdii gibi; Hazza ar ve hap anda yayoruz. Kapitalizmin dnyaya yayld amzda ana sloganlardan birisi, her eyden zevk al ve srekli olarak yedir. Antikite filozoflarndan, Sokratesin rencisi Aristippos, Her varlk hazz arar ve elemden kaar, haz sadece kendisi iin istenir (Aktaran; Hanerliolu, 1985: 36) szn sanki, kreselleme a iin sylemi. Kreselleen dnyann insan, yaamdan haz almak iin ura veriyor, yaamn anlamn haz almakla zdeletiriyor, adeta bir eyler yeme ve tat alma peinde kouyor. Kapitalizm, znde, haz reten bir haz makinesidir. Deleuze ve Guattarinin dedii gibi, kapitalizmle birlikte, insan bedeninin her organ bir makineye dnmtr: yeme- makinesi, anal-makine, konuma-makinesi ve nefes alma-makinesi gibi (Ik, 1996: 38-39). Baumann (1999: 95), Kendini kt hissediyorsan ye! Kurtulua giden yol grtlaktan geer; tket ve kendini iyi hisset sz, tketim merkezlerinin birer tapnma yerleri ve elence mekanlar haline geldii gnmz dnyasn ne kadar doru aklyor, deil mi? Tketim kltrnn baat olduu gnmz toplumlarnda beden ne kan bir alandr (turner, 1996). Szgelimi, gnmzde en ok satan kitap listelerinde yemek kitaplar ile diyet/zayflama kitaplar ilk sralarda yer alrlar. Fakat yemek kitaplar, sradan yemek kitaplar deildirler; en rafine, egzotik, baka dnyalardan, zel, titiz ve mklpesent tariflerden oluan koleksiyonlardr. Yemek kitaplar, genellikle, bireylerin daha nce hi tatmam olduu tatlar ve yemek trlerini iermektedir. Diyet/zayflama kitaplar ise, yemek kitaplarnn vermi olduu yemek tariflerine gre beslenen insanlarn nasl zayflayabileceklerinin talim ve zveri reeteleriyle doludur (bauman, 2001: 162). Burada ama, bedenin salkl ve gzel grnmdr. Kresellemenin pompalad kltrel elere baktmzda, bedenin gzellii, temiz grnm ve dzgnl esas alnmaktadr. Bu balamda kreselleme zihniyetinin egemen olduu toplumlarda vcut bakm ve gzelletirme merkezleri ile vcut gelitirme ve spor merkezlerinin oalmas rastlantsal deildir. Freud, 1930da yaymlad uygarln huzursuzluu kitabnda; uygarln temel ltleri olarak gzellik, temizlik ve dzenden sz etmiti. Freud, sz konusu metninde yle demitir: uygarln takdir etmesini beklediimiz gereksizliin gzellik olduunu hemen fark ederiz. Uygar insandan, doada rastlad gzellii takdir etmesini ve nesnelerde, el emeiyle yapabildii lde, bu gzellii retmesini talep ederiz. Uygarlktan beklediklerimiz bu kadarla da kalmaz. Temizlik ve dzen de grmek isteriz. Shakespearein stratforddaki babaevi nnde byk bir gbre yn bulunduunu okuduumuzda, o dnemde ingilteredeki tara kasabalarnn kltr hakknda pek olumlu eyler dnmeyiz. Viyana ormannn yollarnn atlm katlarla dolu olduunu grdmzde kprr ve bunu uygarn kart olan- barbarca buluruz. Pisliin hibir tr uygarlkla badamaz gibi gelir bize. Temizlik talebini insan bedenine de yayar, gne kraln ne denli kt koktuunu iitince hayrete deriz; sola bellada, napolyonun sabah temizlii iin kulland kck hamam tasn grnce kafamz sallarz. Hatta birinin tutup da sabun kullanmay uygarln lei saymas bizi artmaz (freud, 1999: 51). Tketim kltr, modern toplumlarda, beden projesini toplum iin bir genel etkinlik haline getirmitir. ada toplumlar, bedeni adeta bir proje haline getirmeye yardm edecek dzenleyici inanlar ve uygulamalarn bir antiyesi haline gelmitir. Gnmzde, zellikle tp teknolojisi, transseksel ameliyat ve estetik ameliyat gibi yollarla insanlarn bedenleri yeniden yaratlmaktadr. Bu balamda, turner (2002: 281), kontrol edilmi beden hakknda konuma tarz olarak diyet fikri ve bedeni tp, hukuk gibi kuralc bask kurumlarnn hedefi olarak dnmeye odaklanmann ne ktn bildirmitir. Kresellemenin yeniden ekillendirdii toplumlarda bireyler, bedenlerini zevk retmek ve bedenlerinin yzeyini bir cinsel sembolizm sistemi olarak gelitirmek iin denetim altnda tutmaktadrlar. Bireyler, zellikle bedeni, cinsellik retmek iin kontrol etmeye balamlardr. Bu balamda, kresellemenin kltrel kodlar, dorudan tketimi ve retilen nesnelerin tketimini salayacak bedenleri esas almaktadrlar. Kresellemenin kltr, kendisini medya araclyla yaymakta, en ok da moda ve reklam kullanmaktadr. Moda ve reklam, bireylere bedenlerini nemseme ve onu daha olumlu hale getirmek iin aba sarf etmeleri gerektiini srekli olarak anmsatmaktadr. Burada ama, daha yumuak, yani sertlii ve tepkisellii trplenmi bir beden yaratmaktr, moda deyimle light birey ina etmektir. moda ve reklam tm hatlaryla yumuak bir oto-erotik grnt oluturmaya ve bu grntnn gelimesini ynlendirmeye almakta ve: vcudunuzdan siz sorumlu olduunuza gre onunla ilgilenmek ve ona bakmak zorundasnz (baudrillard, 2002a: 176). Kresellemenin biimlendirdii dnyamzda beden, bir tketim nesnesi durumuna gelmi, zellikle bakalarn kkrtc bir hal almtr. Bu srete beden, bir nesne olarak eklemlenmi paralardan oluan bir yap durumuna getirilmitir. Beden arzal olan paras deitirilerek, tekinin erotik bakna sunulan ve maddi deeri olan bir nesneye dntrlm, neredeyse bireyin btn sermayesi haline gelmitir. Burada ama, bedenlerinden baka sermayesi olmayan insan tipi yaratmaktr.

90

C. . Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

amzda bireyler kltrel sermayeden yoksun olduklarndan dolay bedensel sermayeleriyle n plana kmlardr. le mprisde brigitte bardot aynada kendi vcudunu ayrntl bir ekilde incelerken, vcudunun her bir yann tekinin erotik bakna sunmakta ve sonuta bir nesne olarak vcut birbirlerine eklenmi paralardan oluan bir btn olarak sunulmakta ve erkek kahramana: beni btnyle seviyor musun? diye sormaktadr (baudrillard, 2002a: 178). Ayn ekilde banu alkann sesinden ziyade -nk ses yok- vcudunu ne kararak okumaya alt nere mi nere mi szlerinin srekli tekrar edildii arksnn son yllarn popler arklarndan biri olmas gibi. Sz konusu arkda da, bedenin erotik olabilecek ynleri, arknn szlerini oluturmaktadr. O halde, kresellemeyle birlikte bedenin merkezi bir konum edinmesinin temel nedenlerinden birisi, tketim toplumunun hazc yapsndaki temel nesnesinin beden olmasdr. Bedenin daha gzel grnmesi, sal ve kontrol, modern tketim toplumunun temel hedefi olarak ortaya kar (k, 1998: 15). Artk, kreselleen dnyada beden ve onunla ilgili durumlar (salk, hastalk, gzellik vb.) Birer meta konumundadr. Turnern (2001: 109) deyiiyle, kapitalizmde salk, piyasada dier metalar gibi bir meta haline gelmektedir. Beri taraftan kresellemenin ekonomi politii, bedenin grnmn de iyiden iyiye bozmutur. Bata amerika olmak zere ou lkenin en nemli problemlerinden birisi, ikoluktur. ikoluk, kresellemenin tketim kltrnn temel dayanaklarndan birisi olan hapr-hupur tketmenin rndr. ikoluk, insan vcudunu bir tr ortadan kaldrma yntemine benzemektedir. ikoluk, normal vcut llerini dzenleyen gizli kural ortadan kaldrmtr (baudrillard, 2002b: 22). Burada elbette tek tek bireylerin ikoluundan sz edilebilecei gibi kreselleme sisteminin kendisinin ikoluundan da dem vurulabilir. Kreselleen dnyamzda beden o denli nemli hale gelmitir ki, uygarlk ya da uygarlama dahi bireylerin uyuma biimlerinden, smkrme, tkrme ve yemek yeme biimlerine kadar her eylerinin deimesi, ksaca bireylerin davran ve alkanlklarnn farkllamas olarak ele alnmtr (elias, 2000; 2002). Uygarlam terimi, insanlarn davran ya da tavrlarnn biimini anlatr (elias, 2000: 75). Elias (2002: 299), uygarlama srecinin insan davrannn ve hissediinin ok belirli bir yndeki bir deiimi olduunu gryoruz demitir. amzda daha ok, bourdieunun (1996) alkanlklar teorisinde de (habitus teorisi) bildirdii gibi; bireylerin yemek yeme alkanlklar, giyim-kuamlar, yaptklar sporlar, hobileri ve grnmleri bakmndan birbirlerinden farkllat konusu ne kmtr. Kresellemeyle birlikte insann varolu gerekesi ve varlnn anlam, onun tketim gcne ve potansiyeline endeksli hale getirilmitir. Artk, her eyi dnen, sorgulayan, tartan ve eletiren insan znesi yerine nesne konumuna indirgenmi tketen insan ne kartlmtr. Tketme eylemini gerekletirecek olan ise bedenlerdir. Kresellemenin pompalad tketim kltrnde ya da frankfurt okulunun deyiiyle kltr endstrisinde, insann tketen ksm olan bedeni nem kazanmtr. nsanlarn gerekleri grmesi, dnmesi ve aratrmas bir kenara itilerek onlarn ne kadar tketebilecekleri tasarlanmaya balanmtr. Tketim kltr dorudan bedeni hedef alm; insann beynine ve ruhuna saldrm; onun izofrenler gibi gereklii grmesini engellemitir. Kresellemenin kltr sayesinde insan tahrip edilmi, hiletirilmi, sanallatrlm ve yozlatrlarak yok edilmitir. Kresellemenin kltrel dinamii konumundaki tketim kltr, insanlar tketici olarak grmeyi ve onlar srekli olarak aldatmay srdrmektedir. Tketim kltrnde tek tipletirme, sradanlatrma, standartlatrma ve monotonlatrma doruk safhaya kmtr. Tketim kltr ya da kltr endstrisi insanlara cennet diye yine ayn gnlk yaam sunmaktadr (horkheimer ve adorno, 1996: 33). Kresellemenin yaratt bu srete birey nesne konumuna itilmi, eyselletirilmi, bask altna alnm ve yok edilmitir. Ayrca, insanlar birbirlerinin yerine gemi, birer kopya olmu ve sahtelemilerdir. nsan, artk bir yanlsamadr, sanaldr, kurgudur, kuruntudur, yokluktur ve hiliktir. Kresellemeyle birlikte her eyin standartlatrlmas ve yaamn monotonlatrlmas ya da ortamn aynlatrlmas (ritzer, 1998) sreci bireyi olumsuz ynde etkileyerek, adeta onun kn ve sonunu hazrlam, onu sahte-birey ya da bir yanlsama haline dntrmtr. Kreselleme dzeninde tketici konumunda olanlar; iiler, memurlar, iftiler, renciler ve kk burjuvalardr. kapitalist retim onlar beden ve ruhlaryla o ekilde iine alr ki, kendilerine sunulan eylere hi direnmeden kaplrlar (horkheimer ve adorno, 1996: 22). Horkheimera gre gnmzn toplumlarnda insanolunun uyku saatlarnn dndaki hali ayrntlarna varana dek dzenlenmekte olduu iin, gerek bir ka, ancak uyumakla ya da delilik iinde olabiliyor. Ya da bir tr krelme ile, sessizlikle, edilginlemeyle oluyor (aktaran; jay, 1989: 309). Kreselleme anda insanlar zne olmaktan kartlp birer nesne/malzeme haline getirilmi, ksaca eyletirilmitir. nk, kresellemenin hakim olduu sistem, bireyi yok sayan ve zerk znenin yitimini merkeze koyan totaliter bir sistemdir. Bu balamda tocquevillein 1835te yaymlanan amerikada demokrasi adl yaptndaki saptamas amz ok iyi bir biimde aklyor: uygarlk despotluu da kendine gre kusursuzlatrmtr. Krallar zulm adeta cisimlendirmilerdi, bugnn demokratik cumhuriyetleri ise onu mnevi bask ekline dntrp, dnceye hkmetmeye balamlardr. Mutlak ynetim altnda ruhu sindirebilmek iin insanlara ikence yaplrd, ama ne var ki, ruh bu darbelerden kurtulup onurla ycelirdi. Diktann uyguland demokratik cumhuriyetlerde durum byle deildir; onlar bedeni zgr brakp ruhu esir almaktan yanadrlar. Efendisi imdi yle der: benden farkl

91

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

dnebilirsin, hayatn srdrr, mallarnn sahibi kalabilirsin ama bundan sonra halkn arasnda bir yabancsn (tocqueville, 1994: 101-102). Benzer bir ekilde freud da, uygarln kstlayc ynlerine dikkat ekmi, onun zellikle de cinsellie ve saldrganla byk kstlamalar getirdiini bildirmitir. Freud, uygarlk iin zorlama, tanzim, bask ya da cebri feragat ifadelerini kullanmtr (bauman, 2000: 8-9). Kapitalist sistemde iktidar, bireyleri, teknik makineler araclyla kullatrm (makinesel kullatrma), makineye dntrm ve sosyal boyun emelerini salamtr (deleuze ve guattari, 1993: 87-88). Kreselleme sisteminde insan ruhu ve bedeni ile birlikte eyletirilmitir. insanlarn en mahrem tepkileri bile kendilerine kyasla o kadar eksiksiz ekilde eyletirilmitir ki, kendine zg olma dncesi sadece en ar soyutluklarda yaamaya devam etmektedir. Personality kavram artk onlara parlak beyaz dilerden ve koltuk altlarnn terlememesinden, heyecan duymamaktan baka bir ey ifade etmemektedir (horkheimer ve adorno, 1996: 62). Kreselleme anda bireylerin yaamnn anlam ve mutluluu, tketime bal hale gelmitir. Birey, tketiyorsa vardr, anlamldr ve mutludur, tketmiyorsa yoktur, anlamszdr ve mutsuzdur. Ksaca, kreselleme a iin tketiyorum, yleyse varm sylemi temel alnabilir. Descartesin dnyorum, yleyse varm ya da bunun tam tersi bir alglama olan marxistlerin varm yleyse, dnyorum sylemleri/kavrama biimleri, artk yok gibi. Bu, bireylerin d dnyayla balarnn kopmas, kendi, dndaki gerekliklerle anlaml bant kuramamas ve gereklik duygusunu yitirmesi olduu iin tam bir izofreni durumudur. Kreselleme a, kiilik bozulmalarnn ne kt izofren adr. Kresellemeyle birlikte kiiliin sadece bir blm hastala yakalanmamtr (nevrozlar), genel kiiliin bozulmas (psikozlar) sz konusudur. Ksaca, foucaultnun (2000a: 27-28) dedii gibi, ruhsal hastalklar, kiilik bozulmalarnn hacmine gre nevrozlar ve psikozlar olarak ikiye ayrlr. izofren durum ise psikozlar iine dahildir. izofreni, ya da zihnin yarlmas, insann gereklerden uzaklaarak, kendine zg bir dnyada yaad; dn ve davranlarda nemli bozukluklarla kendini gsteren bir rahatszlktr. izofrenlerde arm zinciri gevemitir, konumalar kopuk kopuk ve tutarszdr. izofrenler bir konu zerinde tam olarak dikkatlerini toplayamazlar ve onlarda dikkatin seicilii bozuktur. izofrenlerin hareketleri, tepkisizlie kadar gidebilir. izofrenler, retken olamazlar ve d dnyayla ilikilerinde ilerine kapanrlar. izofrenlerde kendilik duygusu bozulur. izofrenler, kendi kimlikleri ve varlklarnn anlamn kartrrlar (erku, 1994: 167-170). Kapitalizmin gnmzdeki biimi olan kreselleme ile izofreni arasnda ba kurmak mmkndr. nk, izofreniyi inceleyen psikanaliz de, insanln bana makro sorunlar aan kapitalizm de bunalmlarn sistemidir, ikisinin de varln srdrmesi, bunalmlara baldr. E deyile, gerek psikanaliz gerekse kapitalizm, problemler, krizler ve olumsuzluklarla yaarlar, bunalmlar onlarn yaama iksiridir. lucrcein demi olduu gibi, iktidarlarn hastalkl kiilere ihtiyalar vardr ki, bunlar hastalklarn salkl kiilere geirebilsinler sylemi kapitalizm iin de psikanaliz iin de geerlidir. Yani kapitalizm bunalmlar ve elikileri sonucu yklacaktr tezi burada bir duvara toslar. ... Asla kimse elikiden lmedi (akay, 1990: 6). Ksaca, kapitalizm ve psikanaliz, bunalmlara gereksinim duyarlar. rnein, hastalk yenilemedii vakit, ynetilmesi gereken bir eydir ve zorunlu olarak insani ilikileri buna yerletirmek lzmdr (deleuze ve guattari, 1990: 11). Kresellemenin temeli olan kapitalist toplum, yaamn tplatrlmas (llich, 1995) yoluyla insanlarn salnda ve kiilik yaplarnda nemli lde tahribatlar yapmtr. Bugn artk, btn kurum ve yaplaryla kapitalizmin tm sosyal bedenlere yaylmas (deleuze ve parnet, 1990: 195) sz konusudur. Kresellemenin ina ettii kltr, mekanlar ayniletirdii ve standartlatrd gibi insanlar da ayniletirmi ve onlar birbirlerine benzetmi, stelik onlar izoid hale getirerek. Deleuze ve guattarinin dedii gibi; bat toplumlar renault araba retir gibi izofrenler de retmektedir (aktaran; akay, 1991: 67). Ksaca, kapitalizm, izofren bireyler reten bir sistemdir. nsanlar tketime sevk eden, sermayeye sahip kresel glerdir. Sermayenin politik yansmas olan iktidar, artk, yaammzn her alann sarm ve kaplamtr. Kapitalizmin etkin olmaya balad 18. yzyldan beri yaam ve beden iktidar nesneleri haline gelmitir. Eskiden sadece tebaa vard, yani mallar ve hayatlar ellerinden alnabilen hukuksal tebaa vard. Gnmzde ise bedenler ve nfuslar sz konusudur. ktidar materyalistleti. znde hukuksal olmaya son verdi. Beden, hayat gibi bu gerek nesneleri ele almak zorunda. Hayat iktidarn alanna giriyor (Foucault, 2000b: 153). Bireyler her zaman iktidarn atl ve onaylayc hedefleri deil, tam aksine her zaman onun aracsdr. E deyile, iktidar bireyleri gei yolu olarak kullanr. Bireyi temel bir ekirdek, ilkel bir atom, iktidarn uyguland ya da cezalandrd oul ve atl bir ey olarak; iktidar da bireyleri bylece bastran ya da paralayan bir ey olarak dnmemek gerekir. Aslnda bir bedenin, hareketlerin, sylemlerin, arzularn bireyler olarak tanmlanmas ve kurulmas tam olarak iktidarn birincil etkilerinden biridir. Yani birey iktidarn dnda ve karsndaki ey deil, bence iktidarn birincil etkilerinden biridir. Birey iktidarn bir etkisi ve ayn zamanda, bir etkisi olduu lde de aracdr: ktidar kurduu birey zerinden iler (Foucault, 2000c: 107). ktidar, a biiminde iler, oluturduu bireylerden gei/dzgei yapar. Btn bireylerin bedeninde iktidar vardr. ktidar, bireylerin bedeninden gei yapar ya da yaylr (Foucault, 2002: 43-44).

92

C. . Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

ktidarlar, halklarn yaamlarn iletirler. ktidarlar, insanlar belli saatlerde ya otobanlara srkler ya da uyuturlar. Bu balamda Akayn (1991: 110) Foucaultnun argmanna atfen syledikleri ilgi ekicidir: New Yorkda elektriklerin kesildii bir gece TV seyredemeyen Amerikal iftlerin hepsi ayn gn seviip, ayn gn ocuk yapmtr. Yine New Yorkda TV programlarnda, reklamlar srasnda herkes ayn anda tuvalete gider, yle ki bu saatlerde itfaiye gelir, tkanan kanalizasyon yollarn amak zorunda kalr. Foucault, iktidar olgusu balamnda kresellemenin ekillendirdii gnmzn toplumlarn ok doru bir biimde hapseden toplumlar/byk bir hapishane olarak deerlendirmitir (foucault, 1992a; 1992b). Foucault, cezalarn ve hapishanenin bir beden siyasal teknolojisinin iinde yer almasn tarihten ok imdiki zamana balamtr (foucault, 1992b: 36). nk foucaultya gre artk dnya byk bir tmarhanedir. Foucaultya (2000d: 131) gre dnya, yneticileri psikologlar ve halk da hastalar olan byk bir tmarhanedir. Geen her gnle birlikte, kriminologlar, psikiyatrlar ve insann zihinsel davrann inceleyen herkesin oynad rol bymektedir. Bu nedenle, siyasi iktidar yeni bir ilev edinmek zeredir, bu ilev de tedavi ediciliktir. Sonu olarak, kresellemenin rd tketim toplumlarnda tketen esas e, bedendir ve bu yzden beden byk nem kazanmtr. Baka bir deyile, tketim toplumunun temel bileeni, bedendir. Tketim kltr, dorudan bedeni hedef semitir. Kresellemenin ina ettii dnyamzda birey, tketici konumuna indirgenmitir: Tketiyorum, yleyse Varm, ana slogan haline gelmitir. Ama bedeni srekli tketen birey, d dnyadaki gereklii fark edemedii iin de izofrendir. KAYNAKA AKAY, Ali; evirenin nsz, Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Kapitalizm ve izofreni 1- Gebebilimi ncelemesi: Sava Makinas (i.), eviren: Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1990, s. 5-7. AKAY, Ali; Tekil Dnce, Afa Yaynlar, stanbul, 1991. AMN, Samir; Entelektel Yolculuum, eviren: Uur Gnsr, topya Yaynevi, Ankara, 2000. BAUDRILLARD, Jean; Batan karma zerine, eviren: Ayegl Snmezay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. BAUDRILLARD, Jean; Simgesel Dei Toku ve lm, eviren: Ouz Adanr, Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul, 2002a. BAUDRILLARD, Jean; aresiz Stratejiler, eviren: Ouz Adanr, Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul, 2002b. BAUMAN, Zygmunt; Kreselleme-Toplumsal Sonular, eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. BAUMAN, Zygmunt; Postmodernlik ve Honutsuzluklar, eviren: smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. BAUMAN, Zygmunt; Paralanm Hayat-Postmodern Ahlak Denemeleri, eviren: smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. BOURDIEU, Pierre; Distinction: A Social Critique of the Judgement of the Taste, Routledge, London, 1996. DELEUZE, Gilles ve GUATTARI, Felix; Kapitalizm ve izofreni 1- Gebebilimi ncelemesi: Sava Makinas, eviren: Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1990. DELEUZE, Gilles ve GUATTARI, Felix; Kapitalizm ve izofreni 2- Kapma Aygt, eviren: Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1993. DELEUZE, Gilles ve PARNET, Claire; Diyaloglar, eviren: Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1990. ELIAS, Norbert; Uygarlk Sreci, Cilt: 1, eviren: Ender Ateman, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. ELIAS, Norbert; Uygarlk Sreci, Cilt: 2, eviren: Erol zbek, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. ERKU, Adnan; Psikolojik Terimler Szl, Doruk Yaynlar, Ankara, 1994. FOUCAULT, Michel; Ders zetleri 1970-1982, eviren: Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1992a. FOUCAULT, Michel; Hapishanenin Douu, eviren: Mehmet Ali Klbay, mge Kitabevi, Ankara, 1992b. FOUCAULT, Michel; Psikoloji ve Ruhsal Hastalk, eviren: Muhsin Hesapolu, Birey Yaynclk, stanbul, 2000a. FOUCAULT, Michel; zne ve ktidar-Seme Yazlar 2, eviren: Ik Ergden ve Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000b. FOUCAULT, Michel; Entelektelin Siyasi levi-Seme Yazlar 1, eviren: Ik Ergden ve Dierleri, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000c. FOUCAULT, Michel; Byk Kapatlma-Seme Yazlar 3, eviren: Ik Ergden ve Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000d. FOUCAULT, Michel; Toplumu Savunmak Gerekir, eviren: ehsuvar Akta, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. 93

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

FREUD, Sigmund; Uygarln Huzursuzluu, eviren: Haluk Barcan, Metis Yaynlar, stanbul, 1999. GIDDENS, Anthony; Modernliin Sonular, eviren: Ersin Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. GIDDENS, Anthony; Elimizden Kap Giden Dnya-Kreselleme Hayatmz Nasl Yeniden ekillendiriyor?, eviren: Osman Aknhay, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2000a. GIDDENS, Anthony; nc Yol-Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii, eviren: Mehmet zay, Birey Yaynclk, stanbul, 2000b. GOFF, Jacques Le; Ortaa Bat Uygarl, eviren: Hanife Gven ve Uur Gven, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1999. HANERLOLU, ORHAN; Felsefe Ansiklopedisi, Dnrler Blm, Cilt 1 (A-L), Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1985. HORKHEIMER, Max ve ADORNO, Theodor W.; Aydnlanmann Diyalektii II, eviren: Ouz zgl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1996. ILLICH, Ivan; Saln Gasp, eviren: Sha Sertabibolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. IIK, . Emre; Toplumsal Teoride Beden: Beden Tekniklerinden izo-Analize, Toplumbilim (i.), Say: 5, Kasm 1996, s. 31-42. IIK, Emre; Beden ve Toplum Kuram, Balam Yaynlar, stanbul, 1998. JAY, Martin; Diyalektik mgelem-Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 1923-1950, eviren: nsal Oskay, Ara Yaynclk, stanbul, 1989. KIZILELK, Sezgin; Frankfurt Okulu, An Yaynclk, Ankara, 2000. KIZILELK, Sezgin; Kreselleme ve Sosyal Bilimler, An Yaynclk, Ankara, 2001. KIZILELK, Sezgin; Sefaletin Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara, 2002. KIZILELK, Sezgin; Atatrk Doru Anlamak, An Yaynclk, Ankara, 2003. MARX, Karl; Kapital I-Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili, eviren: Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 1986. RITZER, George; Toplumun McDonaldlatrlmas-ada Toplum Yaamnn Deien Karakteri zerine Bir nceleme, eviren: en Ser Kaya, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998. TOQUEVILLE, Alexis de; Amerikada Demokrasi, eviren: hsan Sezal ve Fato Dilber, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1994. TURNER, Bryan S.; The Body and Society, Sage, London, 1996. TURNER, Bryan S.; Kapitalizm, Snf ve Hastalk, eviren: Ayln Dikmen, Toplumbilim (i.), Say: 13, Temmuz 2001, s. 109-118. TURNER, Bryan S.; Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm, eviren: brahim Kapaklkaya, Anka Yaynlar, stanbul, 2002.

94