T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS CNC TORNA LEMLER 1

ANKARA-2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 2 1. CNC TORNADA PROGRAMLARIN SMLASYONU VE KONTROL ..................... 2 1.1. Programn Test Edilmesi............................................................................................... 2 1.1.1. Programn Mantk ve Yazm Hatalarn Kontrol Etme.......................................... 2 1.1.2. CNC Programn Kaydetme................................................................................... 3 1.1.3. Programn Simlasyon Modu ile altrlmas..................................................... 4 1.1.4. Yava lerleme Modunda Programn Test Edilmesi (Dry Run) ........................... 6 1.2. Programn letilmesi .................................................................................................... 6 1.2.1. Adm Adm Modda altrma (SBL) ................................................................... 6 1.2.2. lk retilen Parasnn Kontrol Edilmesi........................................................... 6 1.2.3. Tespit Edilen l Farklarnn Dzeltilmesi (Offset) ........................................... 7 1.2.4. Seri Modda altrma........................................................................................... 7 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 9 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 10 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 11 2. CNC Tornada Aln, Silindirik ve Konik Tornalamay Programlama................................. 11 2.1. Parasn Tezgha Balama .................................................................................... 11 2.2. Kesici Takmlar Balama .......................................................................................... 12 2.3. Kesici Takmlarn Sfrlanmas ................................................................................... 13 2.4. Tala Kaldrma Teknolojisi......................................................................................... 14 2.5. Kesme Hz, Devir Says, lerleme Hesab ve Kesme Svs...................................... 14 2.6. Aln, Silindirik ve Konik Programlamada Kullanlan CNC Kodlar .......................... 15 2.7. CNC Programlama Mant ........................................................................................ 18 2.8. Elle Programlama Yapma ........................................................................................... 19 2.9. Aln, Silindirik ve Konik Tornalama Uygulamalar Yapma ....................................... 20 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 26 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 27 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 28 KAYNAKA ......................................................................................................................... 30

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI122 Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine malat CNC Torna lemleri 1 CNC Torna tezghlarnda programlama ilemini renme materyalidir. 40/24 Makine imalatlnda gerekli olan i gvenlii, i kazalarna kar gvenlik nlemleri ile alan ortak modllerini alm olmak. CNC torna programn simlasyon ile kontrol etme, aln, silindirik ve konik tornalamay programlama ve tornada ilemek. Genel Ama Gerekli ortam salandnda bu modl ile, CNC tornalama ilemlerini yapabileceksiniz. Amalar CNC torna programlarnn simlasyon ile kontroln ve gerekirse dzeltmeleri yapabileceksiniz. CNC tornada aln, silindirik ve konik tornalamay programlayabileceksiniz. CNC torna tezgh ve avadanlklar, bilgisayar, ders kitab. Verilen ii verilen srede yapabileceksiniz. Modl sonunda yaplan lme deerlendirme uygulamalar not ile deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM-RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR

Sevgili renci, Gnmzde kullandmz takm tezghlarnda byk gelimeler yaanmtr. te siz deerli renciler bu modlde anlatlan CNC torna tezghlar kullanma yeterliine sahip olacaksnz. Bu alanda ihtiya olan nitelikli eleman ihtiyacna cevap verebileceksiniz. Tabi ki zaman ilerliyor teknoloji her geen gn yeni tezghlarn yaplmasn zorunlu klyor. Deimeyen ey nitelikli kalifiye elemana ihtiya duyulmasdr. Siz bu modlle kazandnz bilgi birikimi ile CNC takm tezghlar konusunda aydnlanacak ve konuyu kavram olacaksnz. Yeni teknolojiye sahip tezghlar acemilik ekmeden kullanabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
CNC torna programlarnn simlasyon ile kontroln ve gerekirse dzeltmelerini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bulunduunuz yerdeki iletmelerde hangi CNC tezghlarnn kullanldn aratrnz. Bu tezghlarda hangi programlarn kullanldn aratrnz. Gelecekte hangi programn etkin bir biimde kullanlabileceinin kestirimini yapnz.

1. CNC TORNADA PROGRAMLARIN SMLASYONU VE KONTROL

1.1. Programn Test Edilmesi
1.1.1. Programn Mantk ve Yazm Hatalarn Kontrol Etme
Programc tarafndan yazlm olan NC programnda hata yaplm olabilir. Byle bir durumda yaplmas gereken ise, imalat ilemine gemeden nce programda hatalarn tespit edilip dzeltilmesidir. Bunun iki yolu vardr: Birincisi, program yeni batan gzden geirmek. Bu yntem kesin sonu veren bir yntem olmamakla beraber, ksa programlarda etkili olabilir. kincisi, program bilgisayarda veya tezgahn simlasyon ortamnda denemektir. Bu yntem en ok kabul gren ve sonucu garanti olandr. NC Programnda yaplan hatalar mantksal ve yazm hatalar eklinde olabilir. Mantksal Hatalar Programc ilenecek olan ham malzemeyi ilem basamaklarna gre yorumlar. Yaplacak ilem, kullanlacak kesici, dnlen eksen hepsi doru mantkta olmaldr. Bu ilemler programcnn bilgi, beceri ve tecrbesiyle ekillenir. Tabi ki hatalar yine de olabilecektir. Yaplabilecek mantksal hatalarn bazlar aada sralanmtr: Hangi eksende ilemin yaplaca belirtilmemi olabilir, lerleme miktarnn deeri girilmemi veya yanl girilmi olabilir,

Kesicinin hareketini belirten deerler yanl veya eksik satr eklinde olmu olabilir, Fener milinin harekete balamamas veya ters hareket etmesi, l birimi, koordinat sistemi veya doru kesicinin tantlmamas, Tezgh l snrlar dnda bir lnn girilmesi, Yaplamayacak bir ilemin tezghtan istenmesi, Yazm Hatalar Programc; eer program bilgisayarda oluturuyorsa, klavyede birbirine benzeyen harf ve rakamlar kartrmak suretiyle hata yapm olabilir.

1.1.2. CNC Programn Kaydetme

Simlasyon programnda yazlan NC programlarnn isimleri program ktphanesine kaydedilmektedir. Yeni bir program yazld zaman, bu programn ismi de bu ktphaneye eklenmektedir. Gelien teknolojiye bal olarak yeni tezghlara NC program (post) disket yardm ile yklenebilmektedir. Ayrca programda yaplan deiiklikler tezgh hafzasna ve diskete kaydedilebilmektedir. Bu kolaylk ile bir NC programnda ister bilgisayarda, ister tezghta deiiklik yaplmas mmkn olur. Bu ilem, programc dzeyinde mantk olarak yerlemitir. Deien sadece bu ilemin her tezghta ayn komut ve srayla yaplmaydr. CNC tezghlarn kumanda panelleri ve barndrd iletme program farkll, bir programcnn tm tezghlar ayn bilgi ve beceride kullanmasna engel olmaktadr. Bu sebeple, tezgh reticileri komutlar ayn sembollerle ifade etme yoluna gitmitir. Resim 1.1de ayn markann farkl iki model tezgah iin kumanda paneli grlmektedir. Bu panellerde bulunan butonlar temelde benzemektedir.

Resim 1.1: Ayn markann farkl iki model kumanda paneli

Kumanda panelinde bulunan MDA butonuna basp veya tamburu konumlandrarak program penceresine ulalr. Edit butonuyla balanan program yazma ilemi ana menye dn butonuna baslmas suretiyle yaplan program tezgh ktphanesine aktarlm ve kaydedilmi olur.

1.1.3. Programn Simlasyon Modu ile altrlmas

Bilgisayarda bir CNC program vastas ile NC komutlar yazlabilecei gibi tezgh kontrol nitesinde de yazlabilir. Bu iki yntemde de simlasyon zellii vardr. Program yazlp bitirildikten sonra, programn doru olup olmadn kontrol etmek iin bu seenek kullanlr. Bu seenekle, yazlan program bloklar tek tek kontrol edilerek, programdaki hatalarn bulunmas salanmaktadr. Program yazldktan sonra mutlaka test edilmelidir. Bu seenee girildiinde, test edilmek istenen programn isminin girilmesi istenir. Program ismi girildiinde program satr satr ekrana gelmekte, yaplan ilemin simlasyonu incelenerek programda hata olup olmad kontrol edilebilmektedir.

ekil 1.1; Program Penceresi

parasnn kaba malzeme grnmnden, programda yazlan her bir satr ilendike son haline doru gidilir. Bu esnada grlen i paras zerindeki deiiklikler yazlan programn ne denli iyi olduunu gsterir.

ekil 1.2; Edit Penceresi

Simlasyon esnasnda yazm hatasndan kaynaklanan hatalar ayklanr ve satrlar dzeltilir. Tekrarlanan ilem neticesinde hatasz, doru NC program hedefine ulalr. Hazrlanan program bir de kesici balanmadan, dk ilerleme hznda, eksenlere hareket vererek denenir. Eer ilem hatasz ise, bu sefer para balanarak kesicilerle beraber yine dk ilerleme hznda ilem tekrarlanr.

ekil 1.5: Simlasyon Penceresi

1.1.4. Yava lerleme Modunda Programn Test Edilmesi (Dry Run)

Bilgisayarda yazlan veya tezgh komut panelinden girilen komutlarla oluturulan ve simlasyonu yaplan NC program gerek ortamda denenecektir. Bunun iin tezgha kesiciler ve ilenecek i paras balanr. Tezgh normal alma konumunda iken program balatlr. Tezghta arpma olay genellikle G00 satrlarnda olabilir. arpmalar engellemek amac ile tezghta bulunan Dry Run (deneme alma modu) zellii almaldr. Bu zellik alnca tezghn G00 kodlar kapatlarak tezgh yava ilerleme moduna geer. Bylece kesicinin arpma durumlar nceden tespit edilerek programda gerekli dzeltmeler yaplr ve normal moda dnlr. Normal modda iken tezgh alma kapasitesi, ayar dmesi yardmyla gvenlik iin drlr. Bunu, ayna devir saysn elle ayarlanan ksmdaki dmeyi sola evirerek yapabiliriz. Buna bal olan genel sistemin almas da yavalayacaktr. lem sonuna kadar bu ekilde devam ettirilir. paras tamamen olutuu zaman bir aksaklk yaanmadysa o zaman tezgh sonraki parada yine de tam kapasitesinin altnda altrlr. Birka iten sonra tezgh tam kapasite altrlmaldr.

1.2. Programn letilmesi

1.2.1. Adm Adm Modda altrma (SBL)
CNC tezghlarda ilerleme, kesme hzlar ve tala kaldrmak iin takm ve para hareketleri programda ngrlr. Tm tala kaldrma ilemleri operatrn hibir mdahalesi olmadan otomatik olarak yaplr. Hazrlk ilemleri operatrle veya otomatik olarak gerekletirilir. Programc, tezgh panelinden SBL (adm adm) butonuna bast takdirde tezgh sras gelen her bir komut satrnda, operatrden, bir sonraki satra gemek iin talimat bekler. Operatr duruma bal olarak ayn butona bast takdirde tezgh sradaki satr ileme koyar. Satr ilemi bitince yine operatrden gelecek talimat iin beklemede kalr.

1.2.2. lk retilen Parasnn Kontrol Edilmesi

Adm adm konumunda yaplan ilk i paras tezghtan sklerek, hassas bir ekilde lleri kontrol edilir. Bunu ilemin amac, tezgha bir program tarafndan kumanda edildii iin yaplan ayarlamalarn doru sonucu verip vermediinin kontroldr.

Resim 1.2: lk iin lm yaplrken

lme ileminde, iin hassasiyetine ve tolerans deerine gre dijital kumpas, mikrometre, passametre veya mastarlar gibi dier lme, kontrol aralar kullanlr.

1.2.3. Tespit Edilen l Farklarnn Dzeltilmesi (Offset)

malat yaplan ilk parann gerekli lmleri yaplr. lme ve kontrol neticesinde istenmeyen l farkllklar var ise telafisi iin kesici takm telafisi penceresine girilir. Burada, lme sonucunda bulunan deer, Z deeri olarak bu penceredeki ilgili takm numaras hizasna girilir. lm neticesinde fazlalk bir deerle karlalmsa girilecek deer eksi (-) deerlikli olmaldr. Tersi durumda art (+) deerlikli olmaldr. Bu ilemin yaplaca ofset penceresi ekil 1.4de grlmektedir.

ekil 1.4: Offset penceresi

1.2.4. Seri Modda altrma

Yaplan tm hazrlk almalar Dry Run, SBL'den sonra retilen ilk i paras istediimiz l ve toleranslar dhilinde olmu ise artk tezgh seri bir ekilde altrabiliriz. Kontrol panelinden ayna devir saysn kontrol eden tamburu yaklak %30 civarnda ayarlayp otomatik butonuna basnca artk tezgh programda yazlan her bir blok dorultusunda grevi yapmaya balar. Yaplan ilemler koruyucu kapak ardndan izlenir. Bu esnada ayna devir saysn ayarlayan tamburu kk admlarla artrarak olmas gereken deere getirilir.

Resim 1.3: Tezgahta ilem an

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARI

NERLER
nlnz giyiniz. Tezgh bana getiiniz zaman evredeki ikaz levhalarn okuyunuz. Kontrol panosuna slak el ile dokunmaynz. Programda oluan hatann kaynana annda mdahale ediniz. Yazm hatas varsa hemen dzeltiniz. ncelikle yazlan programda noktalama hatalar olup olmadna bakmalsnz. (rnein X170. Yazlmas gerekirken noktay unutup X170 yazarsak takm ok farkl bir konuma gidecektir.) SIEMENS ve FANUC sistemlerinde program yazlrken hatalara sistem uyar mesaj verecektir. Bu yzden dikkatli gzlemleyiniz.

Yazlan program simlasyon yardmyla inceleyiniz.

Hatalar simlasyon yardmyla kontrol ediniz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmleleri EVET ya da HAYIR eklinde deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Para program stunlardan meydana gelir. Simlasyon ilemi sadece tala kaldrlrken izlenebilir. Programc, NC komutlar yazarken kumanda panelinden ilemi izleyebilir. Komut yazarken yaplan hatalar programn sonunda dzeltilmesi gerekir. CNC tornada kesiciler tezgh magazinine balanr. Kumanda panelinde yazlan program altrlabilmek iin ana bilgisayara yklenmesi gerekir. CNC torna tezghnda 2 eksen vardr. lk para imalat denemesinde tezgh dk kapasitede altrlr. Kesme ileminin adm adm yaplabilmesi iin (Dry Run) butonuna baslr. Kesicileri balarken ncelikli olarak kaba tala kalemi balamak zorunludur. Programda yaplan hatalarn fark edilmesi iin tezgh otomatik modda altrlr. Para referans noktas genellikle i parasnn aln yzeyinin eksenle kesitii yerdir. Kesicilerdeki boy farkllklar ofset penceresinden dzeltilir. Tezghn alma kapasitesi kumanda panelindeki manivela kolu ile ayarlanr. Programc kesme ilemi iin ilerleme miktarn hesapladnn yar deerini kullanr. Deneme modundan sonra otomatik moda geip ileme balanr. Programda yaplan hatalarn dzeltilmesi iin programn yeniden yazlmas gerekir. NC programn tamamlandktan sonra programa bir isim verip kaydedilir. malat yaplan ilk i paras zerinde l kontrolleri yaplr. SBL butona basldnda tezgh her ilem sonunda beklemeye geer. Cevaplarnz aadaki bo kutucuklara yazabilirsiniz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Programla ilgili yapamadnz ksmlar ilgili konulara bakp, tekrar inceleyip renmeye alnz. retmeninizden bilgi alnz.

10

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
CNC torna tezghlarnda temel komutlar kullanarak basit grnl para imalat yapabilecektir.

ARATIRMA
Bulunduunuz yerdeki iletmelerde kullanlan tezghlar hangi marka ve tipte aratrnz. Bu aratrma neticesinde CNC torna tezghlar daha ok hangi ilemler iin kullanlyor aratrmasn yapnz.

2. CNC TORNADA ALIN, SLNDRK VE KONK TORNALAMAYI PROGRAMLAMA

2.1. Parasn Tezgha Balama
CNC tornada i paralar tezgha iki ekilde balanabilir. Kendisine ait olan direkt tezgh aynasna ya da aynann bal olduu yere aynay yerinden skp balama aralar yardm ile olabilir. Tabi ki bu karar verirken dikkat edilmesi gereken hususlar vardr: Yaplacak olan i paras zerinde ne gibi ilemler yaplaca, Balanacak i parasnn bykl, ka adet yaplaca, Tala kaldrma esnasnda i paras zerinde oluacak olan kesme kuvvetlerine kar gsterecei diren, parasnn bal olduu yerden skp yeni bir parasnn balanmas kolayl. Btn bunlar gz nnde bulundurulduktan sonra i paras tezgha balanr. Tezgh panelinde bulunan ayna z butonuna basp hidrolik olarak kontrol edilen ayna ayaklar yava hareketle almas salanr. Elimizdeki ii ayna ayaklar arasna koyup olabilecek boy mesafesini de belirledikten sonra yine tezgh panelinde bulunan ayna sk butonuna basp i paras gvenli bir ekilde balanabilir. retimi planlanan i parasnn program yaplrken, kesici takmn i parasnn belli bir noktasna gre hareketi tanmlanr. paras zerindeki bu asl noktaya i paras referans noktas denir. G54G59 arasndaki bir kod ile referans noktas belirlenir.

11

ekil 2.1: Paras Referans Noktas

CNC torna tezghlarnn i paras referans noktas (i paras sfr noktas) genelde i paras aln yzeyinin merkez noktasna ayarlanr. Kesici i parasnn evresine veya alnna dedirilerek kullanlacak kesicilerin X ve Z ekseninde boylar tespit edilerek takm ayar (offset) sayfasna yazlr.

2.2. Kesici Takmlar Balama

CNC tezghta i parasnn ilenebilmesi iin gerekli olan kesiciler tarete balanmaldr. Balama esnasnda dikkat edilmesi gereken baz hususlar vardr. Kesicileri tezgha klasik tezghlarda olduu gibi bir katerin zerine balayamayz. Bunun iin sert maden ulu kesiciyi tarete balamamza yardmc olacak kesici profiline uygun katerler kullanlr. Bir de kesici takm olan matkap, rayba, klavuz, parmak freze, hava matkab gibi kesicileri tarete balamamz salayan mandren, pens veya balama arac kullanlr. Taret zerine takmlar aln veya evre yzeyine yerletirilir. Taretler paray tutturan aynann n ksmna veya st ksmna monte edilir. Birok durumda iki taret kullanlabilir. Genelde taretlere 8 veya 16 takm yerletirilebilir.

Resim 2.1: eitli kesiciler ve baland taret

12

2.3. Kesici Takmlarn Sfrlanmas

NC programnn yazmna gemeden nce tala kaldrma operasyonlar, kullanlacak olan kesici takmlarn tr, ap, uzunluk, devir says ve ilerleme deerleri belirlenmelidir. ekil 1.10da tornalama ilemi iin operasyon ve kesici belirlemesi grlmektedir.

ekil 2.2: Profiline Uygun Kesiciler

Kesici takmlar tarete balandktan sonra her birinin kesici ucu i paras zerinde tespiti yaplan referans noktasna gre sfrlanr. Bu, u anlama geliyor: Tarete balanan bir 12 mm apndaki matkap ile bir punta matkabnn boylar bir birine eit olmad iin bizim bunu tezgha bir ekilde anlatmamz gerekir. Bunu yapacak olduumuz yer kesici iin ofset ayar yapmaktr. Taret zerinde her bir kesicinin bal olduu istasyona bir harf veya numara verilmitir. Bu numaralara dikkat ederek, her bir kesici iin offset penceresinde el ile deer girilir ve ofset ayar yaplr.

Resim 2.2: Taretin Yaln ve Kesici Bal Grnm

Resim 2.2de grld gibi taretin zerinde yer alan rakamlar kesicinin balanabildii istasyonun numarasn belirtir. Balanan kesicilerin l farkllklar her biri iin dk hzda hareket ettirilip kesicinin kesen kenar lme probuna veya para referans

13

noktasna dedirilir. O esnada ekranda grlen deer, ofset penceresindeki takm numarasna karlk gelen yere girilir.

2.4. Tala Kaldrma Teknolojisi

CNC tezghlar mademki sadece komutlara gre hareket eder o zaman bu hareketlerini en doru bir ekilde bizim kumanda etmemiz gerekir. paras zerinden tala kaldrrken oluan olay keme ilemidir. Bu ilemin hz iin bitmesini zaman olarak dorudan etkiledii iin bu ileme ayrca dikkat edilmesi gerekir. Kesici teknolojisinin gelitii zamanmzda her bir kesici iin bir kimlik kart oluturulmutur. Her firma kesicisini detayl bir ekilde anlatan kataloglar ve izelgeler hazrlamtr. Tezgh operatr kullanaca kesiciyi seerken arad artlara uyan kesiciyi en iyi bir ekilde bilmelidir. yle ki sonuta parann ilenebilmesi iin doru kesicinin kullanlmas gerekir. Her kesicinin kesme hz bir deildir. Kesme hzna bal olarak en doru ilerleme miktar ya hesaplanr ya da yaklak deerlerle gsterilen tablolardan faydalanlr. Bizim hesaplama yntemini bilmemiz gerekir. nk en kesin deerlere bu ekilde ulaabiliriz. Kesme hz; kesici takmn kesen kenar ucunun i paras zerinde kesme yaparken 1 dakikadaki ald yol demektir. Yani 1 dakikalk zaman ierisinde oluan talan bir tel misali uzatlp metre cinsinden lldnde ki deeridir. Birimi metre /dakikadr. Kesme hzn tespit ederken unlara dikkat edilmesi gerekir: ncelikli olarak ilenecek malzemenin cinsi (elik, alminyum, bakr, pirin, vb), Takm olarak kullanacak olduumuz kesicinin malzeme cinsi (sert metal u, seramik, vb), Tezghn gc (tezgh katalogundan baklr), Kesme svsnn kullanlmas, Tala kaldrma ileminin tr (aln, yzey, vida, delik ii, vb ilemler).

2.5. Kesme Hz, Devir Says, lerleme Hesab ve Kesme Svs

CNC tezghlarda ilerleme, kesme hzlar ve tala kaldrmak iin takm ve para hareketleri programda ngrlr. Tm tala kaldrma ilemleri operatrn hibir mdahalesi olmadan otomatik olarak yaplr. Hazrlk ilemleri operatr veya otomatik olarak gerekletirilir. lenecek para iin kullanacamz kesici karar verildikten sonra bu kesici iin retici firmann yaynlad kesici zelliklerini belirten izelgeden kesme hz (V) baklr. Bu deer yapacak olduumuz kesme hz hesaplanmasnda sabit bir deer olarak kullanlacaktr. Yaplan hesaplama sonucunda tezgha girilecek devir says (S) ve ilerleme miktar (F) deerleri olarak kullanlacaktr. Bu hesaplamalar aada gsterilen formllerle yaplabilir.

14

DEVR SAYISI HESABI S= 1000 x V / x D devir/dakika S = Devir says (devir /dakika) V = Kesme hz (metre/dakika) izelgeden baklr D = parasnn ap (mm) LERLEME MKTARI HESABI F=f x S mm/dakika F = lerleme miktar (mm /dakika) f = lerleme (mm /devir)izelgeden baklr S = Devir says (devir /dakika) RNEK: CNC torna tezghnda yaplmas dnlen i parasnn d ap 82 mm, kullanlmas planlanan kesici iin izelgeden baklan kesme hz deeri 180 metre/dakika (m/dak) ve ilerleme miktar da 0,20 mm/devir (mm/dev) dir. Bu deerlere gre yaplacak olan NC programda tezgha girilmesi gereken uygun devir saysn ve ilerleme miktarn hesaplaynz. Verilenler V = 270 m/dak. D = 75 mm f = 0,20 mm/dev ( = 3) stenenler S = ? .. dev /dak F = ? .. mm/dak

S = 1000 x V / x D => 1000 x 270 /3 x 75 = 1200 dev/dak F = f x S => 0,20 x 1200 = 240 mm/dak Yaplan hesaplama sonucunda tezgha girilecek deerler elde edilmi olur. lem yaplrken kesme svsnn kullanlmas gereklilii ilenen parann cinsine baldr. paras elik cinsi ise kesme svs gerekir, dkme demir cinsinde ise gerekmeyebilir.

2.6. Aln, Silindirik ve Konik Programlamada Kullanlan CNC Kodlar

ISO sistemine gre adresler iin ngiliz alfabesinin Adan Zye harfleri kullanlmaktadr. Bu harflerin ouna anlam verilmi. Birka bo braklmtr. Bo olanlar eitli kontrol sistemleri tarafndan farkl anlamlar iin kullanlr. O harfi sfr ile kartrlmamas iin kullanlmaz. Tablo 1.1de ISO kod sisteminde adres olarak en ok kullanlan harfler verilmitir.

15

Adres N G X, Y, Z, U, W, C F S T M

Anlam Blok/Satr numaras (1...9999) Hazrlk (takm yolu) fonksiyonu (0...99) Dorusal ve dnme eksenlerinin kordinatlar ( 99999.999) ilerleme hz (1... 100, 000 mm/dak) (0.01. ..0.5 mm/dev) Devir says (0...9999) Takm numaras (0...99) Yardmc fonksiyonu ((0...99)
Tablo 1.1: ISO Kod Sistemine Gre Adresler

G Fonksiyonlar NC programlarnda tala kaldrma ilemini dorudan etkileyen fonksiyonlarn tantm iin kullanlr. CNC torna tezgahnda en ok kullanlan G kodlar ve anlamlar Tablo 1.2de gsterilmitir.

G00 G01 G02 G03 G20 G21 G81 G82 G90 G91

Kesicinin tala kaldrmadan olabilen en hzl hareketi Kesicinin tala kaldrarak hareketi Saat ibresinin dn (CW) ynnde erisel hareketi Saat ibresinin aksi ynnde (CCW) erisel hareketi Parmak l sistemi (n) Metrik l sistemi Z ekseninde (boyuna) tornalama dngs X ekseninde (aln) tornalama dngs Mutlak (Absolute) koordinat sisteminde programlama Artl (Incremental) koordinat sisteminde programlama
Tablo 1.2. Temel baz G kodlarnn anlamlar

M (Yardmc Fonksiyonlar) Tezgh fonksiyonlarn harekete geiren veya durduran kodlardr. M kodlar da G kodlar gibi kontrol sistemine gre farkllk gstermektedir. Tablo 1.3te yardmc M kodlar ile ilgili liste gsterilmitir.

16

M Kodu M00 M01 M02 M03 M04 M05 M06 M08 M09 M17 M19 M30 M98 M99

Anlam Programlanm durdurma (Programn yazlan yerinde almay durdurur ve cycle start ile tekrar alr) stee bal durdurma (optional stop ak ise program durdurur ve cycle start ile tekrar alr) Program sonu Fener milini saat ibresi (CW) ynnde dndrme Fener milini saat ibresi tersi (CCW) ynnde dndrme Fener milini durdurma Takm deitirme Soutma svsn ama Soutma svsn kapatma Alt program sonu Fener milini asal konumlandrma Program sonu ve balangca dn Alt program arma Alt programdan geri dn
Tablo 1.3: Yardmc M kodlar

NC tezgh ve sistemlerde programlama ASCII kod esasna gre oluturulan ISO, EIA ve DIN gibi ayn ierikli kod sistemine dayanmaktadr. Bununla beraber NC sistemleri iin kontrol nitelerini reten firmalar arasnda yani kontrol sistemleri arasnda baz farkllklar vardr. ISO Kod sistemine dayanan bir program: Programn adn temsil eden program numaras, Program oluturan ve satr eklinde yazlan bloklar, Bloklar oluturan szcklerden oluur. rnein : 0001 N01 G90 G21 G40; N05 G00 X45 Z1 T01; N10 G01 Z20 F200 5500 M06; .................... N40 G00 G40 X150 Z40; N45 M02; Programn ad (numaras) 1. Blok 2. Blok 3. Blok 8. Blok Program sonu blou.

17

2.7. CNC Programlama Mant

Programn ad bir saydan oluur ve programn numarasn belirtir. Saynn nne ISOya gre (;) iareti, EIA sisteminde O harfi; SINUMERIKte % iareti konulur veya hibir iaret konmaz. Saylar 1den 9999a kadar drt dijitten oluur, saynn nndeki sfrlar saylmaz. Eer program numaras yoksa birinci bloun numaras (N...) program numaras saylr; ancak N0 kabul edilmez. Eer hem program hem blok numaras yoksa program kaydedilirken (CRT MDIdan bir program numaras belirtilmesi gerekir. CRTMDI (MDI Manual Data Input) kontrol panosunun ekrandan ve programlamak iin elle altrlan dmelerden oluan ksmdr. Programn esasn oluturan bloklar satr eklinde yazlr. Bloklara gre takm dorusal veya erisel bir hareket yapar, i mili alr veya durur, kesme hz ve ilerleme hz tayin edilir. Her bloun banda bir blok numaras bulunur; blok numaras N ve ondan sonra bir saydr. rnein N1, N01 vb. saylar 1den 9999a kadar 4 dijitli olabilir. Saylarn dzeni seri deil de keyfi alnr. rnein N01, N02, N03 veya N01, N06, N10. Son rnekteki gibi aralkl alnrsa, programa baka bloklarn eklenmesi kolaylar. Kontrol nitesinde ilem grmedikleri iin blok numaralarnn konulmas mecburi deildir; konursa programn kullanlmas bakmndan daha iyi olur. Blok numaras olarak N0 kullanlmaz. Her blok bir blok sonu ile iaretlenir. Bu iaret EOF, ISO, (;), (FANUC), (*), (SINUMERIK) alabilir. Bloklar rnein N01, G90, X30, F200 vb. gibi kelimelerden oluur. Kelimeler komuttur; yani bir ilemi temsil eder. Grld gibi her kelime adres adn tayan bir harf ve bir saydan oluur; say kod veya deer olabilir. rnein: G 01 Adres Kod Kelime X 35 Adres Deer Kelime F 200 Adres Deer Kelime M OG Adres Kod Kelime

Adresli kelimelerden oluan bloklara adresli blok format denir. Bunun yan sra sralanm blok format denilen bir baka format daha vardr. Bu formatta sadece saylardan oluan kelimeler, blok iinde igal ettikleri yere gre anlam tar. rnein: 02 03 045 -12 03 Blokta; birinci say blok numarasn, ikincisi dairesel interpolasyonu, nc ve drdncs X ve Y koordinatlarn, son say i milinin dnmesini ifade eder. Bu sistemin bir alternatifi saylar arasna TAB kelimenin yazlmasdr. Bu sisteme gre adresli kelime format ok daha esnektir ve gnmzde genellikle bu format kullanlmaktadr.

18

Adresli kelimelerin saylar; kod veya yukardaki rnekte olduu gibi G ve M adreslerinin yanndaki saylar veya deer olabilir. rnein X, Y, F adreslerinin yanndakiler, X, Yye ait saylar koordinatlarn deerlerini ifade eder.

2.8. Elle Programlama Yapma

CNC tezghlarn klasik tezghlardan ayran ilk zellik; program giriini ve almasn salayan bir kontrol nitesi ve bunu temsil eden bir kontrol paneli bulunmasdr. Bu panelde komutlarn girilmesini salayan dmeler ve girilen veya ilenen komutlar gsteren ve tala kaldrma ileminin simlasyonunu yapan bir bilgisayar ekran vardr. kinci olarak tala kaldrmak iin kullanlan g motorun yan sra; takm veya para hareketlerini gerekletiren ve eksen adn tayan her hareket ynnde birer ilerleme motorlar vardr. Programcnn panelde girdii deerler, eksenlerde yaplacak olan hareketlere karar verir. Girilen her bir deer bir hareketin olumasn salar. Eksen dorultusunda hareket, tezgh milinin altrlmas ve dier ilemler bu panel yardmyla yaplr. Herhangi bir yeni parann ISO kodlaryla programn yazmak iin ana mendeki program butonuna baslr. Bu seenee girildii zaman, yeni program dosyasnn isimlerinin, programn birim sisteminin ilenecek parann uzunluunun, geniliinin, derinliinin ve programda kullanlacak maksimum takm apnn girilmesi gerekmektedir. Bu bilgiler girildikten sonra, program format ve girilen deerler lsnde i parasnn simlasyon ekli ekrana gelmekte ve programn yazlmas iin beklenmektedir. Bu ilemler sonrasnda ISO kodlar kullanlarak program yazlabilmektedir. Program yazlrken doru olduu onaylanan program satrlar zerinde herhangi bir deiiklik yapma imkn olmadndan, programn baz yerlerini deitirmek veya hata varsa hatalar dzeltmek iin edit seenei kullanlr. Bu ifade seildiinde ekrana Program Dzeltme Mens gelmektedir. Bu mennn alt balklar ise unlardr: Satr Dzeltme Satr Ekleme Satr Silme k Bu simlasyon programnda yazlan CNC programlarnn isimleri bu program ktphanesinde bulunmaktadr. Yeni bir program yazld zaman, bu programn ismi de bu ktphaneye eklenmektedir. Program isimlerinin listesini grmek iin ana mendeki bu seenek kullanlr. Bylece hangi isimlerle programlar yazld rahatlkla grlmektedir. Bu mennn alt balklar ise: Dosya Silme Alt Sayfa st Sayfa Ana Menye Dn Simlasyon programndan kmak iin bu ksm kullanlr. Bu seenek sayesinde Quick Basic programndan klarak DOS ortamna dnlr.

19

2.9. Aln, Silindirik ve Konik Tornalama Uygulamalar Yapma

Programlama yaplrken tm artl veya tm mutlak olabilir. Programn bir ksm mutlak bir ksm artl olarak yazlabilir. Hatta ayn satrda bir koordinat mutlak deerini artl girmek te mmkndr. Programcnn hangisi kolayna gelirse o yntemi kullanr.

Aln Tornalama
Para balanp takm ayar, i koordinat ayar yapldktan sonra tezgh kontrol paneline aadaki program girilirse aln tornalama ilemi gerekleebilir. Aadaki parann alnndaki 8 mm'lik tala alnmtr.

ekil 2.3: Aln tornalama iin i paras

Mutlak Programlama N10 G54 N15 T0101 N20 G00 Z120. Z120. N25 S1800 M03 N30 GOO X105. Z-4. N35 G01 X0. F0.2 N40 G00 Z0. N45 G00 X105. N50 G00 Z-8. N55 G01 X0. F0.2 N60 G00 Z0. N65 M05 N70 G00 X120. Z120. N75 M30

Aklama referans noktas seilir 1. nolu takm arlr Takm hzl olarak X120, Z120 park noktasna gelir. Fener milini saat ibresi ynnde 1800 dev/dak hzla dndrlr Takm hzl olarak 105 mm apa ve alndan 4 mm sola gider 0,2 mm/dev ilerleme ile aln tornalama yaplr. Para alndan 4 mm uzaklar Hzl ilerleme ile 105 mm apa klr Hzl ilerleme ile Z-8 noktasna gelinerek 4 mm tala verilir 0,2 mm/dev ilerleme ile aln tornalanr Alndan uzaklalr Fener mili durdurulur Kesici park noktas olan X120, Z120 noktasna gnderilir Program bitirilir

20

Silindirik Tornalama

ekil 2.4: Silindirik tornalama iin i paras

Mutlak Programlama N10 G54 N15 T0101 N20 G00 X60. Z60. N30 G95 N40 S1200 M 03 N50 G00 X36. Z5. N60 G01 Z80. F0.7 N70 G01 X43. F0.7 N80 G00 X60. Z60. N90 M30 paras referans noktas seilir. Takm no 01 ve ayar no 01 olan takm seilir. Kesici hzl ekilde 60, 60 park noktasna mutlak olarak gider. lerleme mm/dev. mili 1200 dev/dak ile saat ibresi ynnde dndrlr. Kesici 36 mm apa ve alndan 5 mm uzaa hzla yaklar. 80 mmlik boyu 0,7 mm/dev ilerleme ile tornalanr. 43 mm apa kadar aln tornalanr. Kesici hzl olarak 60,60 park noktasna gider. Program bitir ve baa dn.

21

Artl Programlama
N05 G54 N10 T0101 N20 G00 X60. Z60. N30 G95 N40 S1200 M03 N50 G00 U24. W55. N60 G01 W85. F0.7 N70 GO1 U7. F0.7 N80 G00 U17. W140. paras referans noktas seilir. Takm no 01 ve ayar no 01 olan takm seilir. Kesici hzl ekilde 60, 60 park noktasna mutlak olarak gider. lerleme mm/dev. mili 1200 dev/dak ile saat ibresi ynnde dndrlr. Kesici artl olarak X24[son nokta-ilk nokta,(3660=-24)] ve Z55 noktasna hzla gider. 5+80 mm boyu 0,7 mm/dev ilerleme ile tornalar. Paradan X ekseninde 7mm uzaklalr. Kesici artl olarak X17, Z140 (mutlak X60, Z60) park noktasna gider. Program bitir ve baa dn.

N90 M30

Konik Tornalama
FANUC ve SIEMENS kontrol nitelerinde mutlak programlama iin X ve Z harfleri kullanlr. Artl programlama iin X ekseni iin U ve Z ekseni iin W kullanlr. Baz kontrol nitelerinde ise G90 yazlnca sonra gelen satrlar mutlak, G91 yazlnca sonra gelen satrlar artl olarak kabul edilir. Fanuc kontrol nitelerinde koordinat deerleri tam say ise sonuna nokta konur. Tam saylarn sonuna nokta konulmaz ise deer mikron kabul edilir.

ekil 2.5: Konik tornalama iin rnek i paras

22

Mutlak programlama
N05 G54 N10 T0101 N15 G00 X150. Z100. N20 S1800 M03 N22 G95 N25 G00 X65. Z2. N30 G01 Z0. F0.3 N35 G01 X80. Z20. N40 G01 Z120. N45 G01 X102. N50 M05 N55 G00 X150. Z100. N60 M30 paras referans noktas seilir. Takm no 01 ve ayar no 01 olan takm seilir. Kesici hzl ekilde 60, 60 park noktasna mutlak olarak gider. mili 1800 dev/dak ile saat ibresi ynnde dndrlr. lerleme mm/dev. 65 mm apa ve alnna 2 mm kalana kadar hzla yaklar. Takm 0,3 mm/dev ilerleme ile parann alnna dedirilir. 80 mm apa kadar konik tornalanr. 100 mm boyuna tornalama yaplr. 102 mm apa klr. Fener mili durdurulur. Takm park noktasna gnderilir. Program bitirilir.

Artl Programlama N05 G54 N10 T0101 N15 G00 X150. Z100. N20 S1800 M03 N22 G95 N25 G00 U85. W98. N30 G01 W2. F0.3 N35 G01 U15.W20. N40 GO1 W100. N45 G01 U22. N50 M05 N55 G00 U49. W220. N60 M30
paras referans noktas seilir. Takm no 01 ve ayar no 01 olan takm seilir. Kesici hzl ekilde 60, 60 park noktasna mutlak olarak gider. mili 1800 dev/dak ile saat ibresi ynnde dndrlr. lerleme mm/dev.

65 mm apa ve alnna 2 mm kalana kadar hzla yaklar. Takm 0,3 mm/dev ilerleme ile parann alnna dedirilir. 80 mm apa kadar konik tornalanr. 100 mm boyuna tornalama yaplr. 102 mm apa klr. Fener mili durdurulur. Takm park noktasna gnderilir. Program bitirilir.

23

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARI NERLER
Tezgh bana getiiniz zaman evredeki ikaz levhalarn okuyunuz. Kontrol panosuna slak el ile dokunmaynz. parasnn aln tornalamasn yaznz. Yazm hatas varsa hemen dzeltiniz. Programda oluan hatann kaynana annda mdahale ediniz. ncelikle yazlan programda noktalama hatalar olup olmadna bakmalsnz. (rnein X170. yazlmas gerekirken noktay unutup X170 yazarsak takm ok farkl bir konuma gidecektir.) SIEMENS ve FANUC sistemlerinde program yazlrken hatalara sistem uyar mesaj verecektir. Bu yzden dikkatli gzlemleyiniz.

CNC tornada i parasnn aln tornalamasn yapmak

CNC tornada i parasn silindirik olarak tornalamak

CNC tornada i parasn konik olarak tornalamak

parasnn konik tornalama programn yaznz.

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmleleri EVET yada HAYIR eklinde deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. CNC torna tezghnda i parasn aynaya balarken ayna anahtarndan faydalanlr. Kesici kalemin bal olduu kater tarete balanr. Kesici iin sfrlama ilemi yaplrken tezgh referans noktasna gnderilir. lerleme miktar hesaplanrken kesici zelliklerini gsteren izelgeden yararlanlr. Kesme hz olarak hep ayn deer kullanlr. Para imalat iin hangi kesicinin kullanlacana tezgh kendi karar verir. CNC torna tezghlarnda koordinat sistemi mutlak ve artl olmak zere iki eittir. Tezgh aynas her zaman CW (saat ibresi dn yn) ynnde dner. Soutma svs M08 komutu ile alr M09 ile kapatlr. Programcnn yazd program tezghn ktphanesine kayt edilir. lerleme miktar birimi mm/dev dir. Bitirilen programn ardndan Dry Run butonuna baslp ilk deneme yaplr. Tezghta taretin ulaabilecei en seri hareket G01 komutu ile verilir. NC Programda kullanlan l sistemi en son satra yazlr. Ayna mili M05 komutu ile durur. NC programda sadece bir eit koordinat sistemi kullanlr. Programn iletilmesinden sonra kan ilk i rnei zerinde tm l kontrolleri yaplr. NC Program bitirme M40 komutu ile yaplr. G54 komutu kesicinin pozisyonunu belirtir. Mutlak koordinat sistemi G90 ile ifade edilir.

Cevaplarnz aadaki bo kutucuklara yazabilirsiniz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.

DEERLENDRME
Programla ilgili yapamadnz ksmlar ilgili konulara bakp, tekrar inceleyip renmeye alnz. retmeninizden bilgi alnz.

25

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Aada resmi verilmi i parasnn NC programn mutlak koordinat sisteminde metrik l sistemi ile yaznz. Kesik izgi ile gsterilen parann kaba lsdr.

DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 5 6 7 Kesici referans noktasn tespit edebildiniz mi? paras referans noktasn tespit edebildiniz mi? Kesiciyi aln kenarna arptrmadan yanatrabildiniz mi? lk kesme annda doru tala kaldrabildiniz mi? Kademe ve konik tornalamay doru tamamlayabildiniz Kesiciyi referans noktasna gnderebildiniz mi? Sreyi kullanabildiniz mi?

Evet

Hayr

26

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Deerli rencimiz elinizde bulunan CNC Torna lemleri 1 modln bitirmi durumdasnz. Eer bu modl baar ile tamamladysanz burada elde ettiiniz yeterlilikleri bundan sonraki modllerde de sk sk kullanacanz unutmaynz. Bu konularn daha birok kez karnza kacann farknda olarak burada kazandrlan yeterliliklerinizi gelitirmek ve gncel gelimeleri takip etmek alannzda yetimi bir eleman olmanz salayacaktr.

27

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Y Y D Y Y Y D D Y Y Y D D Y Y Y Y D D D

28

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Y D Y D Y Y D Y D D D D Y Y D Y D Y Y D

29

KAYNAKA KAYNAKA
Glesin M., Gll A., Avc ., Akdoan G., CNC Torna ve Freze Tezgahlarnn Programlanmas, Asil Yayn Datm Ltd. ti., Ankara, 2005. Arslan Hamit, CNC Teknik, zkan Matbaaclk Ltd. ti , stanbul. www.makineteknik.com

30