You are on page 1of 80

ULYSSES ve TUTUNAMAYANLARDA BLN AKII TEKN

Serdar ODACI ** ZET Modernizmle birlikte romann anlatmnda insan gerekliini aracsz vermek amacyla yeni bir teknik olarak kullanlmaya balanan bilin ak karmza kmaktadr. Modern edebiyatn nc yazar James Joyce, Ulysses adl romannda bu yeni tekniin ilk olgun rneklerini vermitir. Trk edebiyatnda ise Ouz Atayn 1970 ylnda yaymlanan Tutunamayanlar romannda bu teknii kullanmtr. Bu alma bu iki romanda tekniin nasl uygulandn ele almaktadr. Anahtar Kelimeler James Joyce, Ouz Atay, bilin, bilin ak teknii, Ulysses, Tutunamayanlar THE NOVELS ULYSSES AND TUTUNAMAYANLAR IN POINT OF STREAM OF CONSCIOUSNESS TECHNIQUE ABSTRACT By the modernism in novel, to introduce the inner world of characters, stream of consciousness is used as a new narration technique. James Joyce has used identical examples of stream of consciousness technique in Ulysses. The novel Tutunamayanlar written by Ouz Atay has an important position for Turkish novel. This novel belonged to the writer who had followed the way
Bu yaz Bilin Ak Teknii Bakmndan James Joyce, Ouz Atay, Adalet Aaolu ve Emine Insunun Romanlar ( Odac, 2007) balkl doktora tezinin ilgili blmlerinin yeniden dzenlenmesiyle oluturulmutur. ** Dr., Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, sodaci@hacettepe.edu.tr
*

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

606

Serdar ODACI

modernism in Turkish literature. In this study these two novels are examined in point of stream of consciousness technique. Key Words: James Joyce, Ouz Atay, consciousness, stream of consciousness, Ulysses, Tutunamayanlar

Giri 18. ve 19. yzyllar, daha ok bir kltr hareketi olarak nitelenen Modernizm, toplumlarn yeni bir yaam dzenine doru ilerledii yolu izen bir sre olarak karmza kmaktadr. Bu yzyllar iine alan dnemde akla dayal aydnlanma a ile birlikte pozitif bilimlerdeki gelimeler Modernist srecin ekillenmesinde temel etken olarak belirmektedir. Fen bilimleri, felsefe ve psikoloji gibi sosyal bilimlerde yeni duyu ve dn tarzlaryla Darwin, William James, Freud, Jung, Henri Bergson, Hegel ve Marxa kadar birok isim, modernizmin resmini belirginletirmitir. Felsefi anlamda modern ilkeler Descartes ve Kanta kadar dayanmaktadr. Eysteinson Modernizmi on dokuzuncu yzyln ortalarnda ve sonlarnda balayan bir model deiimi ve Bat dnyasnn edebiyat ve estetik geleneklerine geni anlamda bir bakaldr olarak tanmlamaktadr (Bezel 1992:261). ou yazar bu gr paylamaktadr. T. S. Eliot, Virgina Woolf, James Joyce, William Faulkner, Ezra Pound ve dier yazarlar edebiyatta Modernizmi oluturan kimlikler olarak karmza kmaktadr. unu da belirtmek gerekir ki Modernizmin Trkiyede Batyla e zamanl olarak yaandn sylemek pek mmkn deildir. Bat, 19. yzylda modern ustalar yetitirmi ve bu ustalar 20. yzyln balarnda eserlerini vermitir (nal 1992:217). Modernizm edeb trlerden en ok roman etkilemitir. Alemdar Yaln (2003:72-73), ontolojik, sosyolojik ve psikolojik gelimelerin modern roman biimlendirdii kanaatindedir. Zira sa-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

607

nat ve psikoloji geen yzyln balarndan itibaren ili dl olmaya balamtr. Modern kurmaca geleneksel dncelere kar bir hareket olutururken, yeni deer ve form araylaryla insan doasnn her alannda nemli deerlendirmeleri ortaya karmtr. 19. yzyln realist ve sembolist iiri, modern roman nemli derecede etkilemitir. Bergsonun zaman anlay, Freudun insan ruhunun derinliklerine yapt keifler, din inanlardaki deiiklik ve Jungun kolektif bilinalt, mit ve arketip dokular hakkndaki almalar Modernist hareketin yazarlarn etkileyen unsurlardr. nsan ve insan ruhuna gsterilen ilgi 20. yzyln balangcnda kendini yeni bak alaryla gstermitir. Kronolojik zaman, yaama dair anlar, ryalar, fanteziler ve bilinaltnn varl edebiyatn nemli bir tr olan anlatma esasna bal metinlerde hem yazar hem de kahramanlarn konumunu ve yaplanmasn deitirmitir. Steinberge (1972:9) gre, modern yazarlar ve zellikle Joyce, zihnin alglad deersiz, fantastik, unutulan veya elik keskinliiyle ilenerek zihne den atomlar gibi ok saydaki izlenim ile ilgilenmilerdir. Bergsonun hayatn ak halinde oluu ile ilgili grleri edebiyatta sembol ve imajlarn kullanmn tetiklemitir (Edel 1955:29). Evrenin grnrn tesinde bir anlamnn olduu fikrindeki sembolistler geree ulama gayesindedirler. Bu grlerin olumasnda elbette Platonun etkisi sz konusudur (nal 1981:168187). Bergsonun sre olarak tanmlad zaman anlay modern romann anlatm tekniklerini dorudan etkilemitir. Modern yazarlar tarafndan zaman, standart (kronolojik) bir ak ierisinde kullanlmamaktadr. Modern romanda zamann insann zihninde srekli bir ak ierisinde olduu kabul edilir. Bu nedenle Modernist yazarlar nesnelerini kronolojik srada sunmaktan vazgemilerdir. apraz dnler veya deiik zaman uzunluklarnda ileri gidi ve geriye dn gibi karmak bir zaman ak kullanrlar. Samuel Richardson, Laurence Sterne, Henry Fielding, Henry James, Joseph Conrad, James Joyce, Virginia Woolf, Aldous Huxley gibi yazarlar romanlarnda insann doumu ile lm arasnda kalan normal yaam zamanlarn bazen birka ay, bir hafta, bir gn gibi ksaltmlardr. Ayrca yazarlar bazen snrl veya bazen de birden fazla bak as kullanmaktadrlar (Kumar 1962:3).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

608

Serdar ODACI

zellikle Woolf, Lawrence, James Joyce ve Marcel Proust yukarda belirttiimiz psikoloji almalar ve Bergsonun etkisiyle i monolog ve bilin akn romanlarna tam ve usta rneklerini vermilerdir (Edel 1955:28). Modern akm bilinle olduu kadar bilinaltyla da ilgilenmektedir. Bylelikle psikolojik romanlar nem kazanm ve roman yazarlar bilin ak denilen gelimi bir teknii kullanmaya balamlardr. Bilin ak yntemiyle yazarlar, bir insan ile ilgili tm gerekleri kronolojik zamana bal olmadan anlatabilmilerdir. nsann bilinaltnn ve hafzasnn derinlerine inerek yazarlar kahramann sadece bir gnlk hayatn Joyceun Ulysses veya Woolfun Mrs. Dalloway romanlarnda olduu gibi yazabilmilerdir (Friedman 1955:4). Bu teknik kesintisizdir, temel olarak bir veya birden fazla karakterin basz ve sonsuz bilin akn konu edebilmektedir. Kumar (1962:2) bu tekniin ilk rneinin Dorothy Richardsonun Pointed Roofs adl romannda olduunu belirtir. Bu roman 1915 ylnda yaymlanm ve bilin ak roman kavramnn tartlmasn balatmtr. Alemdar Yaln (2003:73) ise bilin aknn ilk izlerinin Fenimore Cooper, Dickens, Melville ve Dostoyevskiye kadar gtrldn ifade etmektedir. Ancak Yaln (2003:76), bu grlere katlmamakta ve bu tekniin temelinde Bergson ve Proustun olduu kanaatini tamaktadr. Ayrca tekniin ilk kullanmlarnn Proust ve Woolfun romanlarnda olduunu belirtmektedir. Edele (1955:30) gre Joyce 1887de yaymlanan Eduard Dujardinin Les Lauriers Saint Coupes adl romann okumu; bu romann ilk cmlesinden son cmlesine kadar kendini, bakahramann zihninde bulmutur. Kendisine sorulduunda Joyce da bilin akn Dujardinin romanna borlu olduunu sylemitir. Trk roman, Bat edebiyatnn yakndan takip edilmesiyle birlikte ilk rneklerini Tanzimat dneminde vermitir. Bu ilk romanlardaki psikoloji eksikliine ramen, Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas adl romannda bilin ak tekniini, Dorothy Richardsondan nce uyguladn syleyebiliriz (Moran 1983:69). Moran ayrca bu durumun Bat iin bile yeni olduu grndedir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

609

Tanzimat sonrasnda Trk romannn insan psikolojisine yneldii grlmektedir. Trk romanclarnn zellikle Peyami Safa ve Tanpnar takip eden yllarda batl yazarlarn yanstt bireyin i derinliini yakalamaya baladklarn syleyebiliriz. Tanzimat'tan 12 Mart dnemine kadarki dnemlerde, Trk roman konusu ve kiileri itibariyle geree uygunluk gstermitir. Fakat 1970 sonrasndan balayarak geree ballk reddedilmeye balanmtr. Bunun nedeni ise batda da kendini gsteren Postmodernizm akmnn etkilerinin bize de sramasdr. 1970 sonrasnda Trk edebiyatnda Modernizm ve Post-modernizmin etkileri grlm ve Adalet Aaolu, Orhan Pamuk, Erdal z, Ouz Atay, Leyla Erbil, Tezer zl ve Bilge Karasu gibi yazarlarmz eserlerinde modern ve postmodern unsurlara yer vermilerdir. zellikle Ouz Atay bu dnemin nemli isimlerinden biri olmu ve geleneksel edebiyat izgisinin dna karak modern ve postmodern edebiyat erevesinde nemli eserler vermitir.

1.

Bilin Ak Teknii

Modern romann anlatmda yeni bir teknik olarak getirdii bilin ak, insann merkeze oturduu yeni kurmaca anlaynda elbette psikolojinin verilerinden yararlanmak isteyen yazara yeni bir duru ve biimleme becerisi kazandrmtr. Pozitif bilimlerin 19. yzylda gsterdii gelime her alan hzl bir ekilde etkilemi, insanolunu kendi gerekliine yaklatrmaya devam eden srecin nemli dnm noktalarn beraberinde getirmitir. Psikolojinin bir bilim olarak kabul edilmesinden bu yana bilin ve bilin ak hem psikolojik hem de felsefi bak alarndan tartlmakla birlikte son dnemlerde nroloji (neuroscience) biliminin de ilgi alan iine girmitir. Modernizm ile romanclarn teknik olarak kullanmaya balamasyla birlikte bilin ak edebiyat biliminin de ilgi alan iine girmitir. Burada bu konuyla ilgili grlerin hepsini vermek yerine ortak ve genel kabulleri belirtmek yerinde olacaktr. Steinberg (1973:14) psikolojik bilin aknn temelinde dncenin doas olan armn yattn belirttikten sonra Vinackein, arm (association-ilikilendirme) duyu organlarn-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

610

Serdar ODACI

dan gelen materyallerin az veya ok otomatik bir alm olarak zihn sreci ieren mekanik bir doktrin olduu, eklindeki grlerine yer verir. Bilindii zere modern srete insan psikolojisinin yaps zerine ilk almay yapan Freuddur. Freud, n bilin, bilin ve bilinalt kavramlarn tanmlar. Freud, bilindnn nce bilinaltn ekillendirdii, bilinaltnn da bilinci ekillendirdiini; bilin dnn, duyu organlarnn ilettii kadaryla bireyin bilinlilik dzleminde temsil edildiini dile getirmektedir. Ona gre bireyde bastrlm an ve isteklerin gml olduu bilinalt otobiyografik bir hafza grevini de stlenmektedir. Freudun yan sra Bergson, William James, ada Jung ve sonrasnda pek ok bilim adam bilin konusunu, dolaysyla bilin akn ele almlardr. Psikoloji ve felsefenin snrlar iinde kalan yazarlarn pek ou bilin ve bilinalt kavramlarnn yan sra hafzann bilinlilik srecinde nemli rol oynadn da kabul etmektedirler. Psikolojinin temeline bilinli dnceyi koyan William James dnce ak tabirini ilk kez kullanmtr. Ona gre bilin canl ve hareketlidir. Yine bilin tekrarlanamaz bir ekilde srekli bir ak halindedir (James 1950:228). Jamesin (1950:225) deerlendirmelerine gre bilinli dncenin (bilincin) be temel zellii sz konusudur: 1. Her bir dnce kiisel bilinliliin bir parasdr.

2. Kiisel bilinlilik iindeki dnceler (durumlar) srekli olarak deimektedir. 3. yaanamaz. Yaanan her bir dnce tekrar ayn ekilde

4. Kiisel bilinlilik iinde dnceler sreklidir ve dnceler arasnda belirgin kesintiler olamaz. Bu sreklilik iinde uyuukluk halinden en u heyecanl duruma kadar bilincin deiik halleri bulunabilir. William James, Bilin halleri dil ile ifade edilebilir mi?, sorusunu kendine sormu gibidir. Jamese gre bilincin karmakln hibir dil tam olarak veremez: objektif olarak konuursak, bilincin aka ortada olan gerek ilikileridir. znel olarak konuursak, kendi i renklenmesiyle onlar birbirine eleyen bir bilin

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

611

akdr. likiler sayszdr ve hibir dil onun tm tonlarn tam karlamak kapasitesine sahip deildir. Onun bu gr sembolizmin temelini oluturmutur ki bylelikle dil, o dnemde alttan akan bir yenilenmedir (Friedman 1955: 78). Jamesin deerlendirmeleri edebiyatta hemen o dnemde uygulama alan bulmutur. Henri James, Meredith, George Moore, Joseph Conrad, Gertrude Stein romanda bilin ak tekniinin ncleri konumundadr (Friedman 1955:75). Bergson ve James iin bilin ve bilin aknn zamanla sk ilikisi gz ard edilemez. nsan, zamann kesintisiz akna kaplm srklenmektedir. Kronolojik olarak akan zaman bilincin arka plann deneyimlerle doldurmaktadr. Burada, yaygn olarak bilinen su metaforu bilin akn tanmlamak iin de kullanlr. Bir suyun ak, akan birlemi bir btndr; dolaysyla bilin de ak halinde ve btndr. Jamesten yaklak yarm asr sonra Murphy 1947de yaymlad Personality adl eserinde bilincin hallerini alt ekilde belirler: 1. Dnce: bir problem bulunduunda verilen cevaplarn tm ilemidir. 2. mgesiz dnce: imajlar kullanmadan bir nesnenin doasnn hesaba katlmasnn sonucudur. 3. Hafza: az veya ok gemi deneyimlerin yeniden canlandrld ilevdir. imdiki deneyim yeniden hatrlatcdr. 4. Gndz dleri: bir dalgnlk veya uyanklk fantezisidir. zellikle d gren elenceli bir rol oynar gibi yanstlr. 5. Dalgnlk: imgelerin ynn kontrol etmeye teebbs etmeksizin imge zincirlerine dayanan sonutur. 6. Halisnasyon: herhangi bir duyusal alanda canl bir hayaldir. Genelde znenin bir hayal grdn kabul ettiinde kullanlr (Steinberg 1973:26). Yakn dnemde bilin akn konu edinen Dainton (2000:7) iin bir bilin ak, e zamanl ve art zamanl olarak btnlemi deneyimler orkestrasdr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

612

Serdar ODACI

Bilin ve bilince bal dier kavramlar ile ilgili grleri artrmak mmkndr. unu da belirtelim ki bilin ve bilince bal kavramlar birden fazla bilim dal tarafndan hl tartlmaktadr. Bu konuyla ilgili grler dikkate alndnda bilincin, hafza ilikisi iinde zamana bal olarak sreklilik hissini tad sonucu ortaya kmaktadr. Bilincin olumas, zamann ak iinde gemi deneyimlerin hafzay oluturmasyla balamaktadr. Hafza aka veya sembolik bir ekilde srekli olarak bilinci beslemektedir. Bilin, srekli olarak n yaamaktadr ve gelecee dnktr. Bilin btnlk iinde akmaktadr. nsan ruhuna nfuz edildiinde sezginin verdii gereklik, akan zaman iinde kalan kiiliimiz olarak ortaya kmaktadr. nsan gerekliini aramakta olan modern romanclar, bilincin bu hlini romanda, kahramanlarnn psikolojik bilin akn benzetmeye alarak yakalamaya almlardr. Edeb anlamda Realizmin yaand srete, okuyucunun odan, anlatcnn zerinden kaldrmak, anlatda objektiflii ve gerekliin aracsz bir ekilde sunulmasn salamak amacyla yazarlar, gsterme tekniini tiyatrodan romana tamlardr. Bu aracsz gereklik fikri etrafnda yazarlar, romanlarnda kahramanlarnn i gerekliklerini de sunmak istemilerdir. Bu bakmdan bilin ak teknii, insan gereinin orijinaline en yakn biimde aracsz sunulabilmesi bakmndan yirminci yzyl romannn nemli yeniliklerinden biri olarak grlmelidir. Anlatda sylemlerin seimi ile anlatm tekniklerinin seimi arasndaki iliki elbette kanlmazdr. Anlatma esasna bal metinlerin geliim izgisine bakldnda eitli anlatm tekniklerinin, bilin aknn ilk izlerini barndrd grlmektedir. Karakterin i dnyasn ksmen ya da biimli hlde szle veren anlatm teknikleri monolog, dramatik monolog, i monolog bilin akna doru giden izginin basamaklarn tekil etmektedir. Bilin ak tekniine en yakn teknik olarak i monolog grlmektedir. Dujardin, i monologu btn monologlar gibi kahramann bir konumas olarak tanmlar. monolog, yazarn yorumla ya da aklama ile araya girmeksizin kahramann i yaamn dorudan vermek zere tasarlanmtr ve her monolog gibi dinleyici aranmayan ve sze dklmeyen sylemdir (Edel 1955:53).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

613

Dujardine gre bu tekniin geleneksel monologdan farklar unlardr:


Yaps gerei daha samimi dnceleri ifade eder ki bunlar bilinsizlie daha yakndr. Ruhu gerei orijinal durumda oluan ve zihne kan dnceleri ifade eden herhangi bir mantksal rgtlenmedin dnda bir sylemdir. Biimi gerei szdizimsel yapnn en alt seviyesine indirilmi dorudan cmlelerle ifade edilir. (Bowling 1964:10-22)

Bowling (1964:10-22), Dujardinin bu tanmla i monologla sze dklmemi monologu bir grdn, ierik olarak psikolojik anlamda her trl bilinliliin bu teknik altnda toplanabileceine inandn syler. Bu nedenle bilinsizden en uzak i yaam i monolog altnda toplanmaldr. nk bilinliliin tm zihinsel srelerine imgeler, duyumlar gibi dil d olaylar dahil edilmelidir, bu da ancak bilin ak iinde sz konusudur. Bowling dilsel tm zihinsel sreleri i monolog tekniine yklemenin zorlama olacan ve dilsel olsun olmasn tm zihinsel sreleri de bu teknie yklemenin ileri gitmek olacan da belirtir. Ona gre Dujardinin yanlgs buradadr. Bowling zihinsel sreleri bir bakma dilsel olan ve dilsel olmayan eklinde ayrmakta; karakterin dilsel olan zihni srecinin i monologla verilebileceini belirtmektedir. Robert Humphrey (1954:24-30), i monologun, bilin akyla kartrldn belirtmekle birlikte, anlatda bilin akna gre daha fazla kullanldn ifade eder. Ona gre i monolog, ksmen veya tamamen sze dklmemi olsun karakterin tasarlanm konuma olarak biimlenmeden nce bilincinin eitli kontrol seviyelerinde ortaya kan ruhsal srecini ve ieriini veren anlatm tekniidir. Bir baka deyile bu teknik karakterin bilinlilik dzeyini yanstan bilincin eitli kontrol seviyelerinde oluan zihinsel ierii ifade etmektedir. Zihn srecin ieriinin tamamen veya ksmen sze dklmemi olmas bu teknii dramatik monolog ve kendi kendine konumadan (soliloquy) ayrmaktadr. Birok eletirmen Dujardinin daha nce deindiimiz tezini kabul etmitir. Onlara gre i monolog, dnce aktarmlar-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

614

Serdar ODACI

nn modern trden akn ifade etmektedir ve Joycetan nce kaleme alnan romanlardaki dnce aktarmlar sessiz kendi kendine konuma veya geleneksel monolog olarak adlandrlmaldr. Psikolojik ve stilistik temele dayanan bu ayrmla kendi kendine konuma (solilequy) retorik, aklc ve planlanm olarak tanmlanrken; arm, mantk d ve kendiliinden olma i monologun ayrc zellikleri olmaktadr. Humphreye gre kendi kendine konumann amac bir kurgu ve eylem ile ilikili heyecanlar ve dnceleri iletmektir (Brody 1975:49). Ksa ve kesik ritmik vurular, eksiltili cmleler, bol hayaller i monologun snrlar iinde kalrken, sradan dil rnekleri, kendi kendine konumann biimsel nitelii olmaktadr. Ancak tm dnce aktarmlarnn birinci tekil kiide kendi kendine dnme ve imdiki zamanda (present tense) nn anlatm gibi ortak iki zellii sz konusudur. Bu ifadelere dayanarak modern anlatda benliin sessizliini gsterdii iin i teriminin mantksal alana iaret ettiini syleyerek McQuellin (2000:252-253) i monolog terimiyle e anlaml olarak trnak iine alnm veya aktarlan monolog (quoted monolog) teriminin kullanlabileceini belirtir. Monologun bu tr, nc tekil ahs anlatm balamyla ilikilidir. monolog baz eletirmenlerin syledii gibi tm ayrmsama blgesine en yakn alanla snrlanm deildir; bilincin herhangi bir alann yeniden retebilir. Friedman, bu grn Joycea yapt gndermelerle somutlatrr. Ulyssesin ilk blmne bakldnda Stephenn zihinsel bilinliliinin sra d alan grlmektedir. Bu bilin alan, ilk blmde dikkat snrlar iinde tam ayrmsama monologuyla balar, nc blmde ise fantastik metaforlarn (gbek telefonu, farkl dil deimeleri) eliiyle tam bilinaltna yaklaan dalgnlkta sonlanr (Friedman 1955: 5). Romanda bireyin i yaamnn neredeyse tm plaklyla verilmesini n gren bilin ak (stream of consciousness) teknii, terim olarak nceki ksmda deindiimiz gibi psikoloji biliminin snrlar iinde William James tarafndan retilmitir. Romanclarn ve edebiyat eletirisinin gnmzde vazgeilmez olarak kulland bu teknik, zihinden geen dnce ve his okluunu resmetme araydr. Cuddona gre i monolog, bu tekniin bir dier kullanmdr (1998:866). Baz teorisyenlerin bilin akn dolaysz

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

615

i monolog olarak da ele aldn grmekteyiz. Bu teknik, dncenin devamllnn temsil edilmesi bakmndan dolaysz serbest dnceye benzer olmakla birlikte bunun da tesinde deerlendirilebilmektedir. Bilin ak, karakterin dncelerini kaynakland gibi birinci tekil ahs anlatm ve imdiki zamanda vermektedir. Bu teknik genellikle serbest dolaysz dncede olduundan daha ok ie dnmekte, daha az dzenli veya gramer kurallarna pek uymayan ifadelere, daha fazla anlalan ama belirtilmeyen armlara ve balantlara dayanmakta ve daha az sansre tabi tutulmaktadr. Bilin ak pasajlarnda sklkla ksmen dzenlenmi ve sralanm szcklere dklm olan karakterin zihinsel aktivitesinin uyaranlara gre ynlenen akyla karlalmaktadr. Bilin aknda karakter, kafasnda eklemlenen bir dizi olarak bu szckleri sanki gerekten yaamyor gibidir (Toolan 2001:122). Trk edebiyat zerine alan aratrmaclardan Mehmet Tekin (2003:269) bilin akn bireyin duygu ve dncelerinin seri, ancak dzensiz ekillenen bir konuma halinde verilmesi olarak deerlendirmektedir. Berna Moran ise bilin aknn dorudan bir tanmlamasn yapmamakla birlikte i monolog ile bilin ak arasndaki temel farkn dil dzeyinde olduunu belirtir:
Bilin akm, roman kiisinin kafasnn iini okura dorudan doruya seyrettiren bir teknik. u farkla ki, i konuma gramer bakmndan dzgn, sentaks kurallarna uygun cmlelerle yaplan sessiz bir konumadr. Ve dnceler arasnda mantksal bir ba vardr. Bilin akmnda ise karakterin zihninden akp giden dncelerde mantksal bir ba yoktur. Daha ok arm ilkesine gre akarlar. Ayrca gramer kurallar da gzetilmez (Moran 1983: 67).

Grsel Ayta (1990:55), bilin ak tekniini modern psikoloji ve felsefede grecelik ilkesinin edebiyata tanm hli olarak grmektedir. Bilin ak, bireyin gerek hayatta olduu gibi her n aklndan geenleri, zaman ve mekn kategorilerine bakmakszn arm esasna gre birinden dierine gei biiminde yanstmaktr. Bowling (1964:10-22) bilin aknn yalnzca zihnin dil alann deil, tm bilinli halleri ortaya koyan bir teknik olduunu

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

616

Serdar ODACI

ifade eder. Bu teknik yazarn amlama, aklama ya da zmleme gibi araya girileri olmakszn okuyucuyu dorudan karakterin i yaamna sokmasdr. Bowlinge gre bilin ak, tm bilincin, zihnin dorudan bir alntsdr. Dil ncesi alan, bilin ak romancs tarafndan kavranlan araln n egemen ksmn meydana getirir. Bilin ak romancs, normal olarak imgelere ve kelimelere dklemeyen duygulanmlar ve dnceleri da karr. Ancak Mendilow, dilin, szel olmayan deneyimi tayamadn ifade etmektedir. Ona gre dil, ardll ve izgisel olduu iin e zamanl deneyimleri de ifade edemez. Yaantnn krlmayan srecini akla kavuturamaz. Bu nedenle szle (dille) gerekliin sadece ilizyonu tanabilir (Steinberg 1973:24). Korzybskinin dile ilikin grleri Mendilowu destekler niteliktedir. Korzybski, dilin doalln tartrken konumaya giden soyutlama srecini yle belirtir: 1. olay ve bilimsel nesneler veya mikroskop alt fizyo-kimyasal ilemler, 2. alt sinir merkezleri tarafndan olaydan elde edilen sradan nesne, 3. psikolojik merkezler ve 4. kavramn szel tanm. lk aama szel ncesi bir nitelik tadndan burada atomlar kaydetmek mmkn deildir (Steinberg 1973:24). Yukardaki ifadelere dayanarak bilin aknda bilinlilikten bilinsizlie ynelirken zihnin geirdii sreler, yazya olduu gibi aktarld sonucu ortaya kmaktadr. Bu nedenle bu teknikle kullanlan dil, normal konumadan farkldr. Bu nedenle bilin aknda kullanlan dilin yapsn ve szdizimini gramer kurallarna uygun dzenli cmleler deil, arm srasna gre sralanan kelime, kelime paracklar ve cmleler oluturur. Humphrey (1964:23-37) bilin aknda yazarlarn kulland temel ara belirlemitir. lki psikoloji temelli zihin ieriinin arm kurallarna gre ertelenmesi, ikincisi sreksizlik ve skkln sz sanatlaryla verilmesi ve ncs anlam dzeylerini ieren imgeler ve simgelerdir. Ona gre nceki blmde deindiimiz serbest arm bilin aknda hem denetleyen veya dzenleyen hem de dengeyi salayan unsurdur. Unutmamak gerekir ki serbest arm tamamen kiisel niteliklere bal ve bir nceki ve sonraki ile tutarl olmakla birlikte badamsz nitelik tamaktadr. arm ana unsura dayanmaktadr: Temeli oluturan hafza, arm ynlendiren duygulanmlar ve esneklii salayan hayal etme (imagination). Humphrey, sz sanatlarnn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

617

kullanlmasnn, ruhsal srelerin ediminin yakalanmasna dnk olduunu ve bilinlilik srelerinin dolaysz iletiim iin zellikle perdelenmedikleri zamanlar, blk prk, grnte badamsz, paralanm dokusunu tekrar meydana getirme istei nedeniyle bilin ak edebiyatnn zellii olduunu belirtir. mgeler ve simgelerin anlam dzeylerinin nemi, yazarn sze dklemeyen alan ura semesi nedeniyle artmaktadr. Yazar ruhsal srelerin karkln olduu gibi vermek zorundadr. Doal olarak bu paral karmaklk dilin normal sz dizimi grnnden uzaktr ve buradaki anlam verebilmek iin izlenimcilii ve simgecilii kullanmtr. Ona gre imge alglanan eyin zel duygusal deerini vererek (ya dorudan doruya bellek, ya da imgeleme yoluyla); simge ise kesik, yarm alglama yolunu ve genilemi anlam ima ederek kiisel bilinliliin niteliklerini dile getirmektedir. Bergson ve bilin ak romann ele alan Kumar (1962:19) iin yeni roman anlaynn asl niyeti, okuyucuyu hayal gcnn muazzam bir abasyla kahramannn bilin akna tamamen daldrmaktr, bu nedenle yazar, romanda kendi bak asn brakmaldr. Bu aba bir bakma gerekliin belirlenmesi iin Bergsonun ngrd sezgidir. Yazar, araya girmeden okuyucuyu kahramann i dnyasyla kar karya brakmay baarmaldr (Tekin 2003: 272). Bilin ak teknii ie dnk, nrotik belirtiler tayan ve ruhsal dengesi bozuk olan kahraman profiline veya normal bireyin saplantl ya da lgnla yaklaan baz durumlarnda, yani bilinliliin normal aklc ynetim tarafndan gem vurulmayan duyular ve armlar uyumuna braklm ruhsal durumlarn betimlemek zere kullanlmaktadr. Ancak belirtelim ki hl baz aratrmaclar i monologla bilin akn birbirinin yerine e anlaml olarak kullanmaktadr. Oysa bilin ak tekniinin snrlar i monologdan daha genitir. zmleme, leitmotif, duyusal izlenim gibi yardmc teknikler romanda bireyin i dnyasn olduu gibi verme de bilin ak teknii iinde yerini alabilmektedir. Birok yazarn bilin ak roman terimini kullanmasnn nedeni, romanda bakahramann veya bazen de dier kahramanlarn zihni dokusunun verilmesi ile bilin aknn btne yaylm bir kurmaca slubu olmasndan ileri gelmektedir. Anlatma deil de gstermenin arlkta olduu bilin ak teknii, psikolojik ruh

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

618

Serdar ODACI

tahlillerinde derinliin salanmasn kolaylatrmaktadr. Bylelikle romana derinlik katlmaktadr. Dolaysyla bilin ak teknii, romann anlatm rgsn, konunun ileni biimini, cmlelerin sralan yn ve eklini, romann niteliini biimlendiren bir tekniktir. Ancak bilin aknn roman btnlnde ksmen uygulan da sz konusudur. Bu nedenle genel bir kabul olarak bu teknik daha ok bireyin i dnyasn yanstmada kullanlm ve bu ynyle yaygnlamtr. Bu teknik, modern romanla birlikte romana ok ynll kazandrmtr. Bilin ak tekniiyle bir karakterin zihnine girildiinde, dilin aygtlaryla kurulan, ancak bir ak halinde olan, bazen gizemli veya fantastik gibi, bazen de bir sembolist aire veya deliliin snrlarn zorlayan birine ait karmak ve zel bir dnyada bulunulduu izlenimi uyanmaktadr. Bu tekniin temelini oluturan sresel ak sembolizmden ziyade daha Bergsona aittir. Bilin ak teknii yazara zaman kavramnn snrlayclndan kurtulma ve geleneksel dil kullanmnn dna kma imkn salamtr.

2. Ulysses ve Tutunamayanlarda Kahramanlarn Dnyasna Doru Dnyada modern edebiyatn nc isimlerinden biri olan James Joyce, Jungun, Freudun ve William Jamesin kitaplarn okumu ve teosofi ile ilgilenmitir. Onun almalar, zellikle Ulysses adl roman, tm insanla ait ortak bir hafza teorisini (dnyann byk hafzas great memory) gelitirir ve canlandrr. Bu nedenle Ulysses, kendinden nce dile getirilmi olgu, olay ve fikirlere ait pek ok sembole ve deinmeye ev sahiplii yapmaktadr. Joyce, bu romanyla birlikte kaleme ald Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi adl romanyla daha nce deindiimiz William James ve dierlerinin bak asndan insan gerekliine yaklar. Modern romann balangc olarak kabul edilen Ulyssesi Joyce, 1904 ylnda, Zrihte yazmaya balamtr. Ulysses, 1918de Little Review adl bir Amerikan dergisinde dizi halinde yaymlanmaya balar. Ancak alan dava nedeniyle dizi yarm kalr. Eser, kitap olarak ilk kez 1922de Pariste baslr. Eserin bu basks

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

619

dizgi hatalaryla doludur. Ulyssesin aslna uygun olarak hatalarn dzeltilmi hli, ancak 1984 ylnda baslabilmitir. Dublinli insann mrlerindeki bir tek gn (16 Haziran 1904) anlatan Ulysses, Homer'in Odyssee'sn yirminci yzyln balangcndaki Dublin'e tamaktadr. Romann balca kahramanlar, gazete ilan brosunda alan Leopold Bloom, kars Molly ve Joyce'un ilk romannn da bakahraman olan gen Stephen Dedalus, Odysseus, kars Penelope ve oullar Telemak'a yeniden yaam vermektedir. Joyce, zellikle Leopold Bloomun zihninde reenkarnasyona benzer bir ekilde Odysseus ile nlarla yanp snen bir ba kurar. Joyce, great memoryyi, Ulysseste gemi ile imdi arasndaki engelleri ortadan kaldran metinsel bir yapda kullanr. Ulysseste Martello Towerda sabah sekizde balayan sradan bir gn, Leopold Bloomun evinde ertesi gnn sabah ile drd arasnda sona erer. Romann izgisel kurgusunda klasik trden bir olay yoktur. Bu kahramann bilinleri boyunca olaylar verilir. Eletirmenlere gre Joyce, bu romanyla bilin aknn en olgun rneklerini vermitir. Joyce, karakterlerinin i yaamyla ilgilenir, dncelerinin ve anlarnn akn verir. Joyce, bu durumu insanlarn dile getirilmeyen ve eyleme dnmeyen dncelerini olutuu ekilde vermeye altm ve Freudun bilinalt dediini, ne sylediini, dndn, grdn kaydettim eklinde dile getirmitir. Steinberge (1958:ii, 246) gre Joyce, bu teknii bireyi zmlemeden nce, abucak ve tamamen tanmlamak istedii kahramanlarn uyank bilinlerine allmam keskin bir odaklama vermek zere kullanmtr. Bylelikle Joyce karakterlerinin fiziksel portrelerini izmek yerine i dnyalarna, zihinsel srelerine dhil olmay tercih etmitir. Roman, Dublinli Leopold Bloomun yaantsn anlatr. Leopold Bloom, romanda zaman olarak var olan o tek gnde yaayan biri olmak yerine, kimlii yzyllar ncesine ulaan bir karakter olarak vardr. Karsnn sadakatsizlii Leopoldun d dnyay tm plaklyla grmesini salar. Romanda Bloomun gn, karsna kahvalt hazrlamakla balar. Bir postane ziyaretinde bulunur, bir bayan arkadandan mektup gelmitir. Fuar alanna, ardndan bir duyuruyla ilgili olarak gazete ofisine gider. Stephenla

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

620

Serdar ODACI

bir genelevde karlar ve onu eve gtrr. Bloom iin gn, yatanda son bulur. Leopold Bloom (Virag), gazete reklamyla uramaktadr. Oullar Rudinin lmnden sonra, yaklak 11 yldr Bloomun, karsyla cinsel yaam yoktur. Bloom, len olunun yerine bir oul aramaktadr. Bloom, karsndaki sadakatsizlik eilimini sezmitir. Bu nedenle 15 yandaki kzlar Millynin, annesi gibi olacandan korkmaktadr. Bloom hogrl, nazik, dnceli ve her eyin bilimsel bir aklamasnn olduuna inanan biridir. Dmanca bir evrede zekasyla mcadele etmektedir. Joyce, Bloomun zihinsel sreci boyunca Homerin mehur destanyla paralellikler kurar. Odysseusun sessizlik erdemini, srgnn ve kurnazln cisimletirir. Orta yalarda olan Bloom, scakkanl, iednk ve rahatna dkn bir kiiliktir. Joyce, Leopold Bloomun geliigzel olmakla birlikte objektif olan bilincine karlk, daha dzenli ve seici bilince sahip Stepheni1 kurgular. rlandal bir air olan Stephen, ayn zamanda retmendir. Stephenn bir gn Kulelerde arkadalaryla konumasyla balar. alt okula ve Mr. Deasynin bir makalesini vermek zere bir gazete ofisine urar. Arkadalaryla Shakespeare zerine konuur. Sonrasnda Stephen, sarho olarak karmza kar ve bir genelevde grlr. Bloom ile eve giderler ve bir bardak kakao itikten sonra iyi geceler diyerek Bloomun evinden ayrlr. Stephen ruhsal bir karmaa iindedir. Stephen kabul edemedii, anlamak istemedii bir dnyada kendini tanmlamaya urar. Gen biri olan Stephen, d dnyay nemsememekte ve bkknlkla seyretmektedir. e dnk bir kiilikle Stephen, bir sanat olarak srklenmektedir. Annesinin lm, onu yalnz brakmtr. Molly, romann banda sabahleyin grnmesinden sonra romann son blm Penelopeye kadar ortaya kmaz. Bu son blmde Molly yataktadr. Uzun bir dalgnlk hli iindedir. Kendi duygusal gemii ve kocasyla olan ilikisine dair olgular gzden

Stephen Dedalus, Joyceun Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi adl romannn da kahramandr. Bir bakma Ulysses, bildungsroman (olgunlama dnemi roman) nitelii tayan bu romann devam saylabilir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

621

geirir gibidir. Mollynin bir sevgilisi vardr. Kocas, onun sevgilisi Blazes Boylan ile balant kuracandan haberdardr. Stephen, zamann okumakla geirdii Paristen annesinin lm zerine dnmtr. Annesinin lmn kabullenememekte, onun iin dua etmektedir. Roman boyunca etrafn saran bir sululuk hissi, zihnini srekli olarak rahatsz etmektedir. Evini, geimsiz babasn terk eder ve niversite evresine dner. On gn boyunca en yakn arkada Buck Mulliganla yaad bir Martello kulesi kiralamtr. Buck, Stephen kefetmi ve Stephen, onu eski arkada Cranlyye2 benzetmektedir. Stephen, hl gerek sanat ve ak aramaktadr. Kule, Stephenn romantik dnyas iin estetik bir imge niteliindedir. Bir bakma Stephen evresinde olup bitenlerden soyutlayan bir snaktr. Joyce, karakterleri zerinde dneminde pek alk olunmayan bir znellik (subjektivizm) kurmutur. Eserde bu nedenle, ok olay yer almaktadr. Joyce, ba kahramanlarnn bilin dzleminden geenlerle onlarn ruh dnyalarn n plana karr. Onun kahramanlar, ak hlindeki duygulanm ve dnceleriyle vardr. Joyceun karakterlerinin dnceleri, dile getirilmez. Karakterleri sklkla yar bilinli grnr. Bu nedenle eletirmenler, Joyceun, Freudun bilinsiz zihinle ilgili dncelerinden etkilendii kansndadr. Friedman (1955:105) da Modern edebiyatn aktif olmaktan ziyade edilgen olan zihinle, sabit yzeyin altndan akanlarla, bir baka deyile alacakaranlkla ilgilendiini dile getirir. Joyceun anlaynda imdi, imgeler ve alglar boyunca gemiinin dnyasna alan bir pencere gibidir. Bunu aka romanda da dile getirmitir: Hold to the now, the here, through which all future plunges to the past (s. 86; Tm gelecein gemie dalp gittii u ana, buraya tutunun. (Joyce 2004:9/225) 3). Bir bakma ak olarak Bergson etkisi olarak grlmesi gereken bu anlayta imdiki zamanda birey gemie bakarak kendi benliini kurmaktadr. Joyce, bu anlay gemie bakarak biz kimiz sorusuna getirmektedir.

Cranly, Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi adl romanda Stephenn arkada olan kahramandr. Sayfa numaralar JOYCE, James (2004), Ulysses, ev: Nevzat Erkmen, stanbul: Yap Kredi Yay. knyeli baskya aittir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

622

Serdar ODACI

Hayman (1970:78), Ulyssesin ilk alt blmnn bir btn olarak kabul edilmesi gerektiini belirtir. lk alt blmde okuyucu, romann btnne yaylm temalara ve sonraki blmlerde deien anlatm tarzlarna, bilin ak pasajlarna hazrlanmtr. Bireysel gereklii ilemek isteyen Joyce, hem sembolizmi hem de natralizmi bilin aknda birletirir. Bylelikle Joyce hem ortak hafzann imgelerini ve sembollerini kullanabilmi hem de okuyucunun yazar ile kahraman arasnda ayrm yapabilmesini kolaylatrmtr. Joyce, kahramanlarnn fiziksel ve ruhsal portrelerinin izgilerini oluturana kadar bilin ak tekniini kullanmaz. Roman bildik anlatm teknikleriyle balar. Romann ilk blmnde sadece Stephenn bilin dzlemine ait bir iaret verilir: Chrysostomos Altn azl (Joyce 2004:1/31).
Buck Mulligan yandan yukarya bir bakt ve uzun, petsen bir slk ald, sonra muntazam beyaz dilerindeki altn noktalar yer yer parldayadursun, bir sre esrik bir dikkatle duralad. Chrysostomos. Sessizliin iinden iddetli iki keskn ddk sesi yant verdi. (Joyce 2006:1/31)

Bununla birlikte birka sayfa sonra Stephenn zihnine birka satrlk yer verilir. Stephen, Buckn kendisine verdii aynada kendisine bakar, bir detektif titizliiyle kendi grntsn inceler. Yaratcyla kendisi arasndaki ilikiyi dnr, yzyle ilgilenir. Bu durum hkim yazarn cmleleriyle birlikte kahramann kendi kendine sessiz konumasyla verilir. Bu rnek kendi kendine konuma halinde bir kahramann i sesiyle anlatcnn kontrolnden kmasn gstermektedir.
Stephen ne eilerek ona tutulan, kavisli bir atlakla ikiye ayrlm aynaya dikkatle bakt, tyleri diken diken oldu. O da, bakalar da byle gryor beni. Kim seti bu yz bana? Bu kurtulunas tiksin mez. O da sormakta bana. (Joyce 2006:1/35)

Joyce bilin akn oluturan cmleleri, hkim bakan yazarn cmleleri arasna serpitirir. Bu, anlatm tekniinin deimesini gren okuyucunun roman takip etmesini kolaylatrmakta ve ro-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

623

mann etkisini artrmaktadr. Yazarn aradan ekilerek, okuyucuyu tamamen kahramann bilin akyla ve dolaysyla bilin ak cmleleriyle ba baa brakmas bir bakma romann takip edilebilirliini zorlatrabilmekte ve eserin btnln bozabilmektedir. Zira bir kahramann bilin akyla yz yze kalmak elbette psikolojik, imge, duygulanm veya alg ynnn zmlenmesini de gerektirecektir. Joyce, bilin akn genellikle mantksal ve gramer dokudan uzak akan dnceleri vermek iin kullanmtr. Yukardaki alntdan itibaren Joyce, bir sonraki sayfada okuyucuyu Stephenn zihninin iine yerletirir. Aadaki alnt, dorudan Stephenn akan bilincinden alnmtr. Ancak ncesinde herhangi bir kiisel gnderme yaplmadndan okuyucu tarafndan anlamlandrlmas mmkn grnmemektedir. Cranly, Stephenn Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi adl romann beinci blmndeki arkadadr. Bu romanda Cranly, Stephen koluna girerek yrye karmtr. Ulysseste Buck kolunu, Stephenn koluna birletirir ve ikisi kuleyi dolamaya balarlar. Stephen, Cranlynin kolunu Buckn koluyla zdeletirir:
Cranlynin kolu. Onun kolu. (Joyce 2006:1/35)

Romanda iki tez tekrar edilen bu ifade, anlatsal kontrol yazarn dnda birinin ele ald izlenimini veren bir rnektir. Stephen, kendi i dnyasnda bir noktaya gndermede bulunmutur. Buckn sonraki konumas Clive Kempthorpe adl bir niversite arkadalarn hatrlatr. Clive, Stephena kt bir elbise vermitir. Bu, Stephenn bilin aknda anlar tetikler. Clivein durumunu dnmeye ve zihninde canlandrmaya alr.
Clive Kempthorpe'un dairesinde varlkl seslerin gen yaygaras. Solukbenizliler: Kasklarn tuta tuta glyorlar birbirlerini kucaklayp, Ah, vallahi leceim! Aubrey, haberi ona usulca veresin! Elinde terzi makasyla peinde koan Magdalen'in Ades'i, pantolonu topuklarna dm gmleinin yrtklar havada erit erit rpna rpna masann etrafnda zplyor, seke seke hopluyordu. Marmelatla svak, rkm bir buza surat. Yolunmak istemem! Sersem kaz numaras yapma bana!

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

624

Serdar ODACI

Kendimize... neo-paganizm... omphalos (Joyce 2006:1/35-36)

Arlkl olarak karlkl konumalarn yer ald bu blmde Joyce, hkim bakan yazar cmlelerini az kullanm ve aralara bilin akn gsteren diyaloglar serpitirmitir. Joyce, gndermeleri bazen gerek kiilere de yapmaktadr. Clive Kenpthorpe gerek yaamda bir kimlik midir, bilinmemekle birlikte; Matthew Arnold bir ngiliz air ve eletirmendir. Blmn geri kalan ayn biimde devam etmektedir. Bu pasajda omphalos szc bir arm olarak karmza kmaktadr. Gbek anlamna gelen bu kelime Stephen ve Bloomun doum hastanesinde bir doumu seyretmeleriyle yinelenir. Stephen, omphalos ile Adem, Havva ve kendi doumu arasnda ilgi kurar. Alntnn son satr ksa bir bilin akdr. Trk edebiyatnn nemli kalemlerinden biri olan Ouz Atay, James Joycetan youn bir ekilde etkilenmi ve bilin ak tekniini de romanlarnda kullanmtr. 70li yllarn banda yaymlanan Tutunamayanlar adl roman TRT Roman dln almtr. Bu romanla birlikte Trk romannda yeni almlarn olduu, zellikle 1980 sonrasnda glenen yeni bir eilimin ortaya kt grlmektedir. Romann kendisinin, konu olarak ele alnmas ve bireyin karmak i dnyasna odaklanlmas bu dnem romanlarnda gze arpan iki eilim olarak karmza kmaktadr. zellikle bireyin i dnyasna ynelme pek ok yeni teknii Trk romanna tamtr. Atay, Tutunamayanlar romanyla, klasik gerekilik anlayndan uzaklam, Modernitenin ve Postmodernitenin izgisine yerlemitir. Tutunamayanlar zerine sz syleyen kaynaklar, Ouz Atayn bu romanda James Joyce, Franz Kafka, William Faulkner, Vladimir Nabokov ve Robbe Grillet gibi Modern ve Postmodern romanclarn eserlerinde grlen anlatm tekniklerini kullandn ifade etmektedir. Ancak Ouz Atayda baskn olarak Joyce ile Nabokovun etkisi sz konusudur (Moran 1997:203; Yaln 2003:507-508). Atayn eserinde yer verdii biyografi, gnlk,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

625

ansiklopedi, iir ve tiyatro gibi teknikler, ondan sonra gelen yazarlar tarafndan da kullanlmtr. Tutunamayanlar, i ie girmi veya st ste binmi hikyeden oluur. nsanlar ezen, yozlatran toplumsal dzen ve toplumun sahte deerleriyle uyuamayarak sanata snan Selim Ikn intiharla sonulanan hayat ilk hikyeyi; Selimin hayatn ve intiharn aratran ve onun etkisiyle bir kiilik deiimine urayarak hayat deien Turgut zbenin ruhsal dnyas ikinci hikyeyi; btn bu olaylarn yazlmas ve kitap haline gelmesiyle ilgili gelimeler de nc hikyeyi oluturmaktadr (Moran 1997:201). Bir baka ifade ile romanda birbiriyle zdeleen iki kahramann hikyeleriyle romann oluumu konu edilmitir. Eserin geliim izgisine iaret etmek gerekirse; Turgut zben adl bir mhendis kaybolmutur. Bir tren yolculuunda tant bir gazeteciye, yazlmasnda birok insann pay olan bir eser gnderir. Zarfn iinden kan ksa bir mektupta kaybolduunu, eser yaymlanmak istenirse ilgili kiilerden onay alnmas gerektiini belirtir. zbenin gnderdii eser, onun kayboluundan ncesini anlatmaktadr. Turgut zben, yakn arkada Selim Ikn intihar ettiini gazeteden renir. zben, arkada Selimin intiharn aratrmak Selimin sevgilisi Gnseli ve arkadalar Sleyman Karg, Esat ve Metin ile grr. zben onun dnyasna girmeye alr ve hayatn btnyle kavramak istemektedir. Nitekim Selimin yaamndaki karanlk noktalar ve onu intihara gtren nedenleri renir. Selim, yaad dzenle, burjuva deerleriyle badaamam, bu nedenle toplumunda dna itilmi bir aydndr. Turgut, aratrmalar srecinde kendini sorgulamaya balar. Kendisinin de Selimden farkl olmadn grr. hesaplamalara srklenen Turgut her eyini geride brakarak evinden ayrlr, bir trene biner ve kaybolur. Romanda bireylerin dndaki yaamn hibir nemi yoktur. Bu nedenle Trk edebiyatnda allagelmi romanlardan farkl olarak olay yok denecek kadar azdr. Bu nedenle Ouz Atay, kahramanlarn i yaamlarna odaklanarak armlar, izlenimler ve ruhsal durumlara younlar. Drt blm ve yirmibir alt blmden oluan Tutunamayanlar roman hem yap hem de anlatm teknikleri bakmndan karmak bir dokuya sahiptir. Grsel Ayta (1990:184) romann

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

626

Serdar ODACI

yapsn atektonik4 olarak tanmlar. Bylelikle Tutunamayanlar, geleneksel romann olay eksenli zaman ve mekn zincirini krm ve karakterlerin i dnyalarn vermitir. Romann btnnde bireyin i dnyasn kesintisiz olarak verme abas vardr. Bu tr bir yapnn Joyceun Ulyssesini hatrlatmaktadr. Tutunamayanlar i ie girmi metin halkasndan olumaktadr. Selim Ik ve Turgut zben'in hayat hikyeleri belirli ereve iine alnmtr. Gazetecinin nsz ve Turgut'un mektubu d ereveyi yani Tutunamayanlar kitabnn yksn oluturur. Tutunamayanlar'n da iki yks ve bu iki yknn iki ayr bakiisi vardr. Turgut zben arkada Selim Ik'n intihar nedenini aratrrken kendi ruhsal servenini yaar. Bu yknn erevesinin iinde ise Selim Ik'n yks yer alr. Gazeteci-editrn Sonun balangc adl nszyle balayan Tutunamayanlar, bu nszden anlalaca zere sona ererek bitmez. Tutunamayanlar kitabnn yks Turgut zben'in yks ve Selim Ik'n yksnden olumaktadr. lk nce gazetecinin yazs ile birinci yk (Tutunamayanlar kitabnn yks) balar; sonra Turgut'unki ve Turgut'un yks srerken Selim'inki balar. Kapanta ise ilk nce Selim'in yks, sonra Turgut'un yks, en sonunda da Tutanamayanlar kitabnn yks biter. Bu hikye ieriden darya doru ileyen bir nedensellik ba ile birbirlerine baldr. Tutunamayanlar'n d erevenin iindeki iki hikyesi ayr anlat dzeyinde yer alr. nc kii azndan anlatlan Turgut'un hikyesi birinci dzey; Selim'in yks ikinci dzey anlatdr. Romandaki anlatclar birinci anlatcnn anlatt yknn iindeki kiilerdir (Selim, Metin, Gnseli) ve srayla anlatc grevini yklenirler. Turgut'un hikyesi kronolojik bir sra izlerken ikinci hikyede ise Selim'in dnemleri kark bir biimde sunulur. Tutunamayanlar'da okur romann dnyasna Turgut'un bilincinden

nesir, nazm ve tiyatronun eitli trlerin de rastlayabileceimiz atektonik tarz, ak ya da esnek doku olarak da adlandrlan ve sonuca doru tutarl ve sk bir konu olay ilerlemesi yerine konu birimlerine zen gsteren bir yapdr (Ayta 1999:184)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

627

bakmakla kalmaz; onun ruhsal geliimini, i atmalarn, deerlendirmelerini ve yava yava Selim ile zdelemesini izler. 1934 ve 1936 ylnda domu iki kiinin dncelerinde Atay, tarih anlay, toplumda bilgi ve kavramlarn oturmamas, toplumdaki eliki ve lszlkler gibi pek ok sorunu ele alr. Byle bir dzende bu iki karakter tutunamamaktadr. Roman, stanbul ve Ankaray belirsiz sahne olarak semitir. Romanda, anlatc ncelikle Turgut zbenin brakt notlar dzenleyen yaymc olarak karmza kmaktadr. Eserde birinci dzey anlat olan Turgut zbenin hikyesi nc kiinin bak asndan ve azndan verilmitir. kinci dzey anlatm olan Selimin hikyesinde ise birinci dzey anlatnn kahraman Turgutla birlikte Selim, Metin ve Gnseli anlatc roln stlenirler. Romanda eitli anlatm tekniklerini grmek mmkndr. Berna Moran, Aktarlan i konuma tekniinin Tutunamayanlar'da az kullanlan bir yntem olduunu, anlatcnn aradan ekildii ve karakterin kendi kendine konumasnn (dndklerini) olduu gibi alntland Alntlanan i konuma tekniinin Tutunamayanlar'da kullanlan temel yntem olduunu ifade eder. Morana gre alntlanan i konumalarda Turgut'un i atmalarn, yapt toplumsal eletirileri belirtmek zere kullanmtr. Turgut yine i konumalarnda en ok Selim ve Olric ile diyalog kurmutur. Olric Turgut'un teki ben'ini temsil etmektedir (Moran 1997:205, 210). Berna Morana (1997:206) gre Tutunamayanlarda bilin ak hi yok gibidir. Grsel Ayta (1990:40, 55) ise romanda kullanlan anlatm tekniklerinin birinin de bilin ak olduunu, hatta bilin aknn kapsaml bir uygulamasnn olduunu belirtir. nceki blmde deindiimiz gibi bilin aknda kullanlan aralar arasnda i monolog, szsz kendi kendine konuma, kendi kendine konuma, monolog ve dierleri yer almaktadr. Romanda anlatcnn zihninde Turgut zben, Turgut zbenin zihninde ise Selim Ik vardr. Bu nedenle romann baz ksmlarnda yazar, Turgut ve Selim i ie girmektedir. Anlatmn yk ounlukla karakterlere yklenmitir. Daha romann balarnda hkim bakan yazarn cmleleri Turgutun kark olan zihnini dile getirerek balar. Yazar, okuyucuyu romann ilerleyen k-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

628

Serdar ODACI

smlarnda daha da younlaacak olan kahramanlarn zihin dnyasna hazrlamak iin romann birinci blmn ilk sayfasnda Turgutun kendi kendine konumalarnn baladn haber verir.
Demek, hafife sylenme alkanl, o zamana kadar uzanyordu. Demek, kendi kendine konuma o gece yars balamt (Atay 2004:25-26)

Bir iki sayfa sonra yazar, bir aklama cmlesinin ardndan okuyucuyu dorudan Turgutun zihniyle ba baa brakr:
Erken yatmasnn baka bir nedeni de yarnki direksiyon kursu. Ben de yatp uyumalym; herkes yatp uyumutur. Benden baka kimse, bu mektubun anlamn dnmyor. Kaya imdi alma odasnda olsayd ne yapard? niversiteli kzlarn soyunmasn seyrederdi. Hele bir tanesi varm; her gece, her gece bacaklarn duvara dayayp... Karsndan gizli, yani kaamak. Ben de kaamak yapyorum imdi: karmdan gizli, Selim'i dnyorum. Hayr, gizli deil; biliyor kimi dndm. Gene de bir gizlilik var: ne dndm, nasl dndm bilmiyor. Selim'i ve kzlarn bacaklarn... Selim de olsayd seyrederdi, ben de seyrederdim. Olmuyor; dnce sular, kaamaklar artyor. Ayaa kalkt, salondan kt, koridorun duvarna tutunarak karanl geti. Yatak odasnn kapsn itti; uyuyan karsn seyretti yakmadan. Hayr, hayr. pek yorgan hrdad, kars uyanr gibi oldu. Uyusaydn artk, diye mrldand, yorgann iinden. Biliyorsun... Biliyordu: kaamak sona ermeliydi artk. () Benimki adale kuvveti. Kollaryla Selim'i soluksuz brakncaya kadar skard: Sen birden keceksin Selim. nk neden? nk iin bo senin. Birden, kollarmn arasnda iin boalacak: birden, nc boyutunu kaybedip bir dzlem olacaksn ve ben de seni duvarda bir iviye asacam. Havaya kaldrd Selim'i duvara srklerdi. Siyah salarndan yakalayarak ban duvara dayar: dklmeyen salarndan asacam seni, diye barrd. Erkein kllar gsndedir, olum Selim.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Hemen gmleini karr ve boynuna kadar btn gvdesini kaplayan kllarn gsterirdi Selim'e. rensin Turgut. Sen onlar, niversite kantinindeki kzlara gster. Kapat u orman.Bir erkein yannda soyunmasndan sklrd Selim. (Atay 2004:28-29)

629

Turgut, Selimin ona brakt mektubu ve Selimi dnmektedir. armlara dayal olarak Selimin kzlar seyretmi olmas, kaamak dncesini dourur. Turgut, Selimi dnmesini karsndan gizli olarak yapt bir kaamak olarak deerlendirir. Araya giren hkim yazar cmleleri ve sonrasna Turgutun Selimle yapt hatrlanan bir konuma (diyalog) gelir. Yazar bu hayali konumalar ift trnak iinde vermitir. Bilin aknn bireyin i dnyasn sunmadaki etkililiinden Atay da yararlanmtr. Romanda bu tekniin olduka ok kullanld grlmektedir. Bu teknik bir bakma romann biimsel dokusunun nemli bir esi niteliindedir. Romanda olay zinciri olmadndan, anlatm daha ok figrlerin, zellikle Turgut zben'in iinden geirdiklerinde, onun ruh dnyasnda younlamaktadr. Dnceler yer yer gerek hayatta olduu gibi, insann aklndan geenler, armlarla oluan bir ak halinde sunulmutur.

2.1. Ulysses ve Tutunamayanlarda Psikolojik Bilin Aknn Benzetilmesi Modern romann temel endiesi, gereklik kavramnn anlatda olduu gibi yanstlmasdr. Bu nedenle Joyce, daha nce belirttiimiz yazarlarn grlerinde ekillenen insann zihn gerekliini romana tamaya almtr. Atay da Modernizmden Postmodernizme uzanan bir izgide kurgulad Tutunamayanlarda gerekliin Grsel Aytan ifadesiyle snrszln, kahramanlarnn yaam dzlemlerinde ve zihinsel srelerinde yer yer ironik anlatmla vermitir. Bylelikle iki yazar bilin ak tekniini etkin bir ekilde kullanmlardr. zellikle zihinsel dzlemi ortaya koymada arm ilkesi belirleyici unsurlardan birisi olmaktadr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

630

Serdar ODACI

2.1.1.

arm lkesi

Psikoloji biliminde Freudun terapilerinde uygulad yntem olan arm, anlatda bilin aknn oluturulmasnda ve ynnn belirlenmesinde nemli bir yere sahiptir. arm, insan zihninin temel alma prensibi olarak tanmlanmaktadr. Psikolojik zmlemede gemi yaant ve bireysel zelliklerin nemli olduu arm ynteminde zincir, uyarc nitelikte bir szcn verilmesiyle balar. Tepkisel szckler yeni armlar tetikler. arm zincirinin nitelii kavramlarn benzerlii, bitiiklii, yakn zamanda olmasna bal olarak ortaya kmaktadr. arma dayal dnce ak her bireyde farkl bir doku oluturmaktadr. ou kiiye gre bilin ak birbiriyle ilintili tipik zihinsel tepkiler kmesidir. unu da belirtmek gerekir ki bireyin zihnindeki arm sreci, nadiren mantksal ve izgisel niteliktedir. nsan zihninde ortaya kan armlar daha ok dank, daldan dala konar niteliktedir. armlar, bazen tutarsz ve badamsz da olmaktadr. Joyce, ruhsal karmaay oluturan ve deitiren hafzann gc zerine odaklanr. Gemiin imdiyle olan balants onun karakterlerinde arm zincirlerini, anlk d uyaranlarn tetikledii bireysel yaamlarna ait deneyimler etrafnda kmelendirmitir. Proteus blmnde Stephen Dedalus ve Leopold Bloomun zihinsel deneyimleri, kendi yaamlarna ait bastrlm anlardan kaynaklanan dzensiz ruhsal patlamalar niteliindedir. Kahramanlarn armlar, biraz garip bir dzeyde ve tutarszdr. Karakterlerin ruhsal durumlar gze ve kulaa dayal armlarm basks altndadr. Ulysseste byk hafza teorisine bal olarak ruh g veya onun Hint inanndaki dinsel versiyonu Akasik kaytlar (Akhasic Records) karakterlerinin ruhsal dokusunu ve kiiliklerini oluturmada nemli bir etken olarak kullanlr. Akasik kaytlar, Ulysseste dncenin tahrip edilemezliini simgelemektedir. Bu kavramlar erevesinde beliren semboller, karakterlerin kiilikleri boyunca ortaya karlar. Proteus ve Circe blmnde bu sembolleri grmek mmkndr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

631

Joyce, arm tekniini karakterin an ve izlenimlerini sralayarak kullanmtr. Joyceun karakterleri zellikle Bloom, dnyay alglarken psikolojik znellik penceresinden bakar. Proteus blmnde Stephen, zihninin kendi yaamnn unsurlarnda serbeste gezinmesine msaade eder. Elbette zihinsel armlar karakterin bilinalt dnyasnda ekillenmektedir:
Leahy's Terrace'tan kp basamaklar ihtiyatla indiler, Frauenzimmer: evlikten aa sahile hmbl hmbl yryerek, yayvan ayaklaryla kum birikintisine bata ka ilerlediler. Bencileyin, ve Algy gibi, kudretli anamza inmekteler. Bir numarals ebe antasn tembel tembel sallyor, brnn emsiyesi kumsala drtlm. Mahalleleri Liberties'den kmlar btn gn seyrana. Bride Soka'ndaki Mrs. Florence MacCabe, merhum Patk MacCabe'nin hayatta kalan ei, bitmeyen yasnda. Baclarndan biri beni viyaklata viyaklata skp yaama karmt. Hilikten yaratl. antasnda ne vardr? Krmz ynllere sarmalanm, sarkan bir gbek kordonuyla bir dk. Herkesin kordonlar u uca gemie balanyor, tm tenleri birletiren bklm bklm bir halat. Bu yzden ya gizemci keilerin. Tanrlaacak msnz? OmphaYokunuza dalnz. Alo! Kinch konuuyor. Beni Havvakent'e balar msn. Alef, alfa: sfr, sfr, bir. Adem Kadmon'un zevcesi ve hayat arkada: Heva, plak Havva. Gbei yoktu onun. Daln. Kusursuz bir karn, hamile ipiri, gergin tireden bir kalkan, yo, ak bir buday yn, dousal ve lmsz, ezelden ebede baki kalan. Gnah batn. Karanlk gnah batnndaydm ben de, vcuda getirilmemiken. Onlar tarafndan, benim sesime, benim gzlerime sahip o adamla nefesinde kller bir hayaletkadn. Karndlar ve birbirinden koptular, birletiricinin buyruunu yerine getirdiler. alar ncesinden istemiti benim O ve artk isteyemez benim baka bir ey ya da hi olmam. Onda temellenmitir bu lex eterna. O halde bu,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

632

Serdar ODACI

Baba ve Oul'un etzl olarak yer ald ilahi tz m ola ki? Zavall Arius'uk, kiminle tutuacak? Yaam boyunca egrkemteyahudigmteklii uruna sava vermi. Yldzdk mezhep sapkn! Bir Yunan apteshanesinde son nefesini vermiti: Euthanasia. Mcevher bezeli tac ve asasyla, tahtna postu sermi, omophorionu emrenmi, mabadnda phtlar, boalm bir orunun dulu. (Joyce 2006:3/68)

Ebelerin grnmesiyle Stephen kendi doumuna yardmc olan ebeyi hatrlar ve kendi doumunu zihninde canlandrr. Stephen, doum mucizesi zerine dnmeye balar. Yoktan var olmay dnr. Dnceler zihninde akmaya balar. Grld zere burada bir algnn tetikledii ak, Stephenn kiisel meselelerine baldr. Ebelerden birinin tad anta, nedeni belli olmamakla birlikte Stephenn zihnine yeni bir arm ekler. anta zihninde bir dk hadisesini artrr, gbek kordonu dmemi bir cenin resmedilir. Bu gbek ba her bir insan yaama balayan dier tm balardan biri haline gelir. Ayn zamanda tm tenlere (all flesh) balar, insanlar bu ba. Gbek balar Stephena tm gbekleri (omphalos) ve tanrlarn gizemini anlamaya alan keilerin gbeklerini artrr. Stephenn zihninde keiler gbekleriyle cennetle haberleirler, bir bakma gbek kordonlar telefon telleri gibidir. Joyce, Stephenn zihninde fanteziye yaklaan bir durumu verir. Stephen, hemen Edenvilleyi arar ve onunla hayal bir konuma yapar. Yoktan varedilii simgeleyen Edenville, Stephena Adam ve Eveyi (Adem ile Havva) hatrlatr, bu ikisi yaratlm olmakla birlikte dorulmam olduklarndan gbekleri yoktur. Yoktan varedilili bir kez daha zihinsel dzlemi megul eder. Stephen, kendisine kapal gizli bir kalkan hatrlatan Havvann bozulmam karnn resmeder. Havvadan ilk gnah arm zincirine girer. Stephenn zihni oradan da kendi fiziksel doumuna ve Tanryla olan ilikisine gider. armlarn bir ksm Stephenn kendi zel yaamndan bir ksm ise (ilk gnah gibi) mitolojik, dinsel kavramlarla rlmektedir. Joyce, byk hafza teorisini iletmektedir. Kiisel ar-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

633

mlar Stephenn airane ve kltrel zenginlie sahip kiiliinin verilmesi nedeniyle okuyucu tarafndan kabul edilir niteliktedir. Bu ekilde verilen arm zinciri ile Stephenn kimlii de okuyucunun gznde netlemektedir. Romann drdnc (Calypso) blmnde Bloom, karsna kahvalt hazrlamaktadr. D uyaranlarla birlikte Bloomun zihni yemek, scak ve kedinin st imesi gibi armlarla ksa bir bilin akna kaplr. Bloomun izlenimleri Bergsonun deneyimlerin ayr ayr yanp snen manzaralar olarak zihinde deneyime dnt grn hatrlatmaktadr (Kumar 1962:111):
Kedinin yalayn dinledi. Jambonlu yumurta, istemez. Bu scaklarda iyi yumurta hak getire. yle temiz gzel bir su ieyim. Perembe: Buckley'den koyun bbrei de alnmaz bugn. Tereyanda piirirdim, karabiberli falan. En iyisi, Dlugacz'dan domuz bbrei almak. ayn suyu kaynayadursun. Kedinin yalaylar yavalad, fncantaban tertemiz yapm. Dilleri niin sert olur yle? Daha iyi yalayabilsin, tm girintilerini kabn. Yiyebilecei bir ey? evresine baknd. Yok. (Joyce 2006:486)

Joyce, kahramanlarnn arm dnyasn varlk, yaam ve Tanr etrafnda rgtlemitir. Byk insanlk hafzasn Joyce iletmeye almtr. Atay, bilin aknn nemli ilkesi olan arm yerinde kullanmtr. Eserdeki baz pasajlarda zihnin bu atlamal sreci dramatize edilmitir. Tutunamayanlarda, arm zincirleri, ounlukla kahramanlarn gemi yaantlarnn sakland hafzalarndan gelen imge ve hayallere dayanmaktadr. Bir baka ifadeyle arm zincirleri, karakterlerin kendi i gereklerine temellenmektedir. Tutunamayanlarda baz arm eleri Freudun ve Jungun grlerine yakn bir ekilde bazen net imgeler, bazen bozulmu imgeler, bazen de kolektif uurdan kaynaklanan imgeler olarak ortaya kmaktadr. Romanda Turgutun i dnyasn, genellikle kendi dilinden renmekteyiz. Bir inaat mhendisi olan Turgut zben, iinde bulunduu toplumsal dzeni ve daha pek ok konuyu ar-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

634

Serdar ODACI

kadann lmn aratrrken irdelemekte ve eletirmektedir. zben, romann ilerleyen ksmlarnda Selim Ikla zdeleecek bir izgiye gelir. zbenin dncelerinin merkezinde Selim ve onun deitiremedii, direnemedii toplumsal dzen ve meseleler vardr. Dolaysyla Turguta ait bilin ak pasajlarnda armlar, Selim, toplumsal sorunlar, kurumlarn ileyi dzeni ve Turgutun entelektel birikimini oluturan kaynaklar etrafnda zincirlenmektedir. Romann ilk blmlerinden itibaren Selim, Turguta brakt mektupla onun zihninin ileyiinin merkezine oturmutur. Turgut, tutkulu bir ak yaar gibidir. Turgut, kendi yaamn bile Selimin dnceleri erevesinde yarglamaya balar. Dzenin ak iinde kendi yaamn kuran Turgut, Selimin lmyle birlikte iinde bulunduu durumu Selimin gzyle deerlendirmeye balamtr. Ivan Gonarovun Oblomov adl romanndaki tembel kyl kahraman hatrlar. Oblomov kendi hayat iin yeni projeler reten, ama bir trl bu projeleri uygulamaya geiremeyen bir kahramandr. niversite yllarnda okuduu Oblomovun miskinlii, Turgutu o yllarda bedenen harekete geirmitir. Turgut, Oblomovu okuduunda olduu gibi, Selimin lmn de yaamn deitirmek iin tetikleyici bir unsur gibi grmeye balamtr. Turgutun evlilik sreci, sonraki fiziksel ortam Selimin Turguttan kopmasn salamtr. Selim, Turgutun benimsedii kk burjuva yaamn benimseyememitir. Ayrca Turgutun benimsemesini de kabullenmemitir. Hayali konumalarda Selimin bir oyun bozan gibi davrandn dnmektedir:
Yakalandn Turgut, kendini eleverdin. Neden, Selim? Nasl olur, tam irketin muhasebecisinden onbinpein yirmibebine bir araba almak zereyken, tam direksiyon kursuna balayacakken, tam bir kat paras biriktirmenin gerekliliini dnrken... beni kandramazsn Selim, iime burnunu sokamazsn. Ben, soukkanllm korumasn bilirim. Sen sylemez miydin 'utanmadan, duygusuzluumla ndm'. On yl nce olsayd, belki biraz daha dnrdm; belirsiz tehlikelerden korkmazdm. On yl nce olsayd, Oblomov'u

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii okuduktan sonra beden hareketlerine balamam gibi, gene bu sarsc olayla kmldandm yerimden belki. Kmldardm da ne yapardm? Hi. Biraz huzursuzluk duyardm herhalde. Eski bir yara yerinin szlamas gibi bir ey. Oblomov'u ve beden hareketlerini unuttum. Kendimi abuk toparladm. Bilinmeyen yz binlerce kz iinde, niversite kantininden birini setin kendine ve ona okuduu kitaplar sordun ve karnda oturup susmasn seyrettin. Evet; yle oldu Selim; ne ktlk gryorsun bu davranmda? Bir ey dediim yok, Turgut. Evlenirken de bir ey syledim mi? Bize ok uramadn evlendikten sonra. Size mi? Siz kimsiniz? Ben, Nermin, ocuklar... Ben sizi bilmiyorum, seni tanyorum. Evinize alamadm herhalde. Eyalarnza alamadm, yadrgadm onlar. Salonsalamanjeyi, deniz gibi byk ve kauuk kpkl yata olan karyolay, ayn takmn yaldzl gardrobunu ve gene ayn takmn ifonyerini ve gene ayn takmn tuvaletini sevemedim. Evinizde Trke bir ey kalmamt. () Kk burjuva alkanlklarn yeren son oyununu hatrlyor musun? Oyunun yarsnda kmtm. Sen btn oyunlarn yarsnda ktn aslnda. Necati'nin oyunu drt yz elli kere oynand ve Necati de bir kat ald kazand parayla. Senin iin neydi onlarn arasnda? Ne yapyordun? Hibir iim yoktu. Bu nedenle sevmezlerdi seni ite. Bu nedenle aldrmadlar sana. Senin ne iin vard orada? Herkesin iine kartn, iin olmad halde. lmek bile, kendilerine byle bir grev verilenlerin iidir. Kendine oyunlar buldun: bakalarnn katlp katlmadna aldrmadn oyunlar. Herkesi yargladn bu oyunlarda. Bu arada beni de yargladn, bana da hakszlk ettin. Ben de bir oyun yazsam, sonunda hakl kmak iin kendini ldrdn sylesem... Bu oyunu sevmedim Turgut. Ben, oyunlarda bana saldrlmasn sevmem. Ben oyun istemiyorum artk; ne oyun ne de gerek, senin lmen gibi bir gerek, beni sarsmamal Selim. Ayaa kalkt. nsan gereklere kar durur: yaar

635

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

636

Serdar ODACI

ve olduu gibi olmay srdrr Selim. Ayrca, bu mektubu bana yollamadn, bana byle bir grev verilmedi. Benim iim deil bu. Benim iim deil. Mektubunu on kere okudum, bir sonuca varamadm. Baka trl bir yaantn olabilirdi Selim. Seni istemeyenlerin dnda bir dzen kurabilirdin. (Atay 2004:30-32)

lmnden sonra Selimin evini ziyaret eden Turgut, Selimin daha nce tantrmad bir arkadan grr. Turgutun zihinsel sreci, yine Selim merkezindedir. Burhanla tanmas, onu gemie gtrr, eskiden kantinde yaadklarn hatrlatr. Turgutun zihninden kayan dncelerin aralarna giren hkim bakan yazarn cmleleri okuyucuya yol gstermektedir. Alntnn sonundaki Efendim? ifadesi ise ileride ortaya kacak olan Olrice aittir:
Orada kimseyi bulacan dnmeyen Turgut'a, tavrlar sahte gelen biri. Selim'in annesinden baka bir insan grmeye hazrlkl olmad iin, ona yabanc ve ireti gelen bir arkada. Ben, her ne pahasna olursa olsun buraya geldikten sonra, benden nce nasl birisi ayn durumda olabilir? zlme canm, rastlant; resm bir ziyaret olmal. Burhan Bey de eksik olmasn aram beni. Selimciimin ok iyi bir arkadayd. nsan, hi olmazsa, sizden iyi olmasn, der. Byk fedakrlklarla getirmi olduumuz Turgut zben, tam sahneye kmak zereyken... Tanyor muydunuz? Her zaman, birisi sizden nce davranr. Oysa, gelip geici biridir bu. Sinemada, sizden nce, son bo koltuu alan kr bir yabanc. Hayr, dedi. Yalnz... Selim bahsederdi. imdi, Ankara'da bulunuyorsunuz, zannedersem. Demek, Burhan buydu. Selim'in onlara tantrmaktan kand esasl arkadalarndan biri. () Turgut kendine gel, adamn bir ey dedii yok. Eski huylarn ortaya kt gene. ksn! Eski huylarmdan kamakta acele etmiim anlalan. Bu olay karsndaki zayflmdan anladm bunu. Yeni huylarmla bsbtn gln oldum. Teekkr ederim. O beni ksrtyor, bundan ieyim. O dedii Yeni

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Harman, bu dedii Birinci. Nasl dolaysyla anlatyor aramzdaki fark. Selim, muhakkak sana, benden bahsetmi olacak. Yoksa, kendi kendine akl edemezdin bu incelii. imdi de Mzeyyen Hanma dnd. Onunla, bir anayla nasl konuulursa yle konuur herhalde. Ben de kendimi ele vermeyeceim daha fazla. Senden sonraya kalmakla da Selim'i daha ok sevdiimi gstermi olacam. Efendim? (Atay 2004:87-89)

637

Hemen arkadan gelen pasajlarda Turgutun zihni yine arm zincirine tutulmaktadr:
Ne syleyeceimi bilemiyorum, diyordu Burhan. Ben de bilemiyorum. Birden mahzunlat. Bana anlatabilirdin Selim. Byle bir durumda kim dinlemezdi ki seni? Ne yaptn son aylarda? Anlamasam da dinlerdim seni. Bir hukukumuz vard hi olmazsa. lmcl dncelerini hafifletirdi bir insann varl belki. Belki de anlatmaya altn birilerine. Kim bilir? Anlatamadn; belki o insann yzne bakar bakmaz anlatmann yararszln grdn. Bu dncelerle evresini, Burhan', ona duyduu sebepsiz fkeyi unuttu; kendini brakt bir sre. Gz, bir koltuun zerindeki dantele takld; hissetmeden ona bakt ve dnd. Her gn birlikte yaadklar yllar dnd. Nasl bu duruma geldik Selim? Bir arada olmann kanlmazlndan baka bir neden yok muydu bizi yaklatran? () Her gn durmadan koulacak, akama kadar; sonunda epsilon kadar kk bir fayda temin edilecek. Bir epsilon, iki epsilon... razym. Esir Selim esir. British Museum'a gidilecek. Marx gibi allacak... istersen sakal da brakrm. Kataloglar iinde kaybolacaksn Turgut, de. Bir dene bakalm. C/ 17760 8.P 158 6c CD lit Vicne. 1949 mus. o. 96. Hemen arar bulurdum. Hidrolik almak gerekiyor, hem de ezberlemek yok; anlayarak, desen itiraz edersem o zaman syle. Bat ve Gney Anadolu Hitit, yon ve Mikene medeniyeti kalntlarn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

638

Serdar ODACI

grmenin bir yarar olacak mesela. Arabay alnca hemen toplarm oluk ocuu. oluk ocuk mu hayr, hayr Selim. Bir an iin oldu o duraklama. Bir yolunu bulurum. Sen dnme orasn. Selim, ne kuvvetliyim greceksin. Ellerinin btn gcyle koltuun kenarlarn skmakta olduunu hissetti. Endieli bir bakla Mzeyyen Hanma ve Burhan'a evirdi gzlerini. Ona bakmadan, alak sesle konuuyorlard. Hepimiz suluyuz Selim. Alak sesle konumalyz. Fakat ben bir yolunu bulup ykselteceim sesimi. Burhan ayaa kalkt, Turgut'a yaklaarak elini uzatt. Turgut bu eli kuvvetle skt. Ankara'ya gelirsem... sizi aramak... konuur... bir mahzuru yoksa... gibi szler mrldand Burhan'a. Bir kda bireyler karalayp verdi Burhan. Bakmadan cebine att bilinsiz bir hareketle. (Atay 2004:89-90)

Turgut, doal olarak yine Selim merkezindedir. Selimin istedii bir yaam tarzna yaklamay dnmeye balamtr. Araya giren hkim bakan yazarn cmlelerinin klavuzluunda Turgutun zihni okuma gerekliliini vurgularken kendi bilinaltndan gelen epsilon5 ile arm zincirini oluturmaya balar. Buradaki armlar, entelektel birikiminin iaretlerini verir gibidir. British Museum, Marx, ktphane kataloglar, Bat ve Gney Anadolu Hitit, yon ve Miken uygarlklarna, almaya niyetli olduu araba nedensizce arm kmesine katlr. Romanda, bilin ak pasajlarnda oluturulan arm zincirlerine daha pek ok rnek verilebilir. Tutunamayanlarda zellikle Turgutun zihin dnyasndaki armlar, Selim merkezlidir. Selimin dnceleriyle gittike rten Turgutun dnceleri Selim, Hz. sa ve Hamlet etrafnda bir tutunamayan tipi tanmlamaktadr. Selim merkezli olan bu arm zincirlerinde toplumu ve bireyi etkileyen pek ok mesele zerinde dnceler kendini gsterir.

Eski Yunan alfabesinin beinci harfidir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

639

2.1.2. zetilmesi

Bilin Aknda Zihnin eitli Durumlarnn Ben-

Ulyssesteki bilin ak pasajlarnda zihnin eitli durumlarn, imgelemci (hayali) ve otistik dnmenin rneklerini grmek mmkndr. Joyce, karakterlerinin zihn srelerinde hafzaya ait unsurlara Jung ve Freudun grlerine yakn bir ekilde romannda yer vermitir. ift kiilik, bastrma, bozulma, kolektif uur alt, dalgnlk, rya halleri ve hafzann birbirine balanan srelerini romana tamtr. Proteus blmnn balangcnda bir d uyaran olarak ebelerin grnmesi, dnce akn tetiklemekle birlikte Stephenn gbek kordonuyla Edenville ile hayali (fantastik bir izgiye yakn) bir telefon konumas yapmasn salar. Otistik dnmede kahramann dnceleri d uyaranlardan ziyade i gereksinimlere gre ekillenmektedir. Stephenn kiisel problemleri doal olarak onun bilin akn kiisel noktalara srkler. Kendisinin Tanryla olan ilikisini ve baba oluunu dnr: Wonbed in sin darkness I was too made not begotten Zihnin bir baka durumu, Bergson ve dierlerinin tanmlad istem d veya istemli hafzann saklad anlardr. Bireyin kimlik ve kiiliinin olumasnda etkisi kanlmaz olan anlara Joyce, bilin ak pasajlarnda olduka yer vermitir. Aadaki alnt Stephena ait mutlu bir andr:
Pencere camna yapm iki sinek vzldamaktayd, yapk, Atein arab bir sre damanda duyumsad, yuttu. Burgonya zmleri cenderelerde ezilmekte. Gnein ss bu. Gizemli bir dokunmu gibi bana anlar syler. Yaartp dokunduu duyularn anmsatp. Howth'dayken yabani ereltilerin altnda gizlenmiiz ta altmzda uyuyan krfez: Gk. t yok. Ve sema. Lion's Head'in orada morlaan krfez. Drumleck nlerinde yemyeil. Sutton'a doru sarmtrakyeil. Denizalt ayrlar, ak kahverengi otlar izgi izgi, gml kentler. Yastk ettii ceketinin zerine serilmi salar sprgeotlarnn zerindeki kulaakaanlar boynunun altndaki elimi dalyorlar, depreti gene yaram. O grkem! Merhemler

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

640

Serdar ODACI

srnnm serin yumuak eli dokunuyordu bana, okayarak: Gzleri zerimde baka yana bakmadan. Kendimden geerek onun zerine uzanmtm, dolgun dudaklar iyice aralanm, pmtm azn. Mmma. Usulca azma srd plk inenmi tkrne bulanm ekimsitatl iren inemii. Esridim: Yedim onu: Kvanla. Gen yaam, dudaklarn uzatarak verdii eydi bana. Yumuak lk yapkan aromalsakz lokum dudaklarndan. Birer iekti gzleri, ye beni, istekli gzler. akllar yuvarland. O, kmltsz uzanmaktayd. Bir kei. Kimse yok. Ben Howth tepesinde rododendronlar bir dii kei frenkzmlerini klayarak emin admlarla yrmekte. Ereltilerin altnda duldalanm lkasararak glmsemekteydi o. Delicesine abandm zerine, ptm onu: Gzlerinden, dudaklarndan, damarlar atan gergin boynundan, ince ynlden bluzunun altndaki dolgun kadn gslerinden, dikelmi ipiri rnemebalarndan. Smscak dilimi diline dayadm. O da pt beni. plmekteydim. Kendisini bana teslim ederek salarn datt. pt, pt beni o. Beni. imdiki halime bak. Yapk, vzldad sinekler. (Joyce 2006:8/213214)

Joyce, duraksamadan akan istem d hafzadan yzeye kan anlara dair imgeleri bazen bozulmu, karmakark olarak vermektedir. Bloomun zihnine arpan imgeler;
Blookim, koynunda gnah zevkleri, Moulang'n pipolar, Wine'n antikalar, zihninde, Raoul iin, CarrolPun kasvetli renksiz gm takmlarn geti, tatl gnahkr szckler. Garson yama onlara, bardaki kadnlara, o bar kzlarna doru geldi. Onu takmayan onlarn nne tepsisini fincanlar angrdatarak kt diye brakt. (Joyce 2006:11/300)

Joyce, zellikle Freud tarafndan tanmlanan ve insan zihninde genellikle dalgnla yakn bir ekilde kendini gsteren

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

641

gndz dlerini de bilin ak pasajlarna tamtr. Stephenn gndz dleri, Kevin Egan ve rlanda devrimiyle ilgilidir. Stephenn Paris, Kevin Egan ve rlanda devrimci hareketi hakkndaki gndz dleri, eserde dalgnlk halinde ortaya kmaktadr. lerleyen ksmlarda hatrlanan ve hayal edilen diyaloglar konuma izgisiyle balar. Stephenn hatrlanan bir ansndaki grsellik, Kevin Egann ifadeleriyle kartrlr, bylelikle okuyucuya gndz grlen bir d izlenimi verilir.
Sla iznindeki Patrice'le, MacMahon tavernasnda lk lk lk st itik. Yabankaz Paris'li Kevin Egan'n olu. Babam bir kutur benim, delikanl nefis lait chaudyu krpecik pembe diliyle lap lap imekte. Dolgun bir tavan surat. Lap, lapin. Emeli gros lotsu kazanmak. Michelet'de kadnlarn doasna degin bir eyler okumu. Ama bana M. Leo Taxil'in La Vie de Jsus'sn gnderecek. Bir arkadana vermimi. - C'est tordan t, vous savez. Moi, je suis socialiste. Je ne crois pas en l'existence de Dieu. Fautpas le dire d tnon pere. - // croit? - M on pre, oui. Schluss. Laplaplyor. (Joyce 2006:3/72)

Proteus blmnn geri kalannda hatrlanan ve hayal edilen diyaloglar aka yer almaktadr. Genellikle bu diyaloglar, bir izgi ile balayan yeni bir paragraf eklinde kurulurlar. Ancak bu pasajda hatrlanan ve hayal edilen satrlar byk paragraflarn arasna gmlmtr. Pasajda gemi ve imdinin sralanmasyla, hatrlanan diyaloglar ve yorumlarlarla birlikte dnceler, ynleri belirsizce akmaktadr. D dnyaya ait imgeler bulanklaarak kaybolmaktadr. Bilin ak pasajlar gemi ve imdinin sralanmas, hafzann imge ve yorumlaryla birlikte yryen diyalog, uzun bir hikyenin birka detaynn kullanlmas dnceler ve imgelerin birbirine kart hzla akan bir bilin akna dalm birini etkin bir ekilde ifade etmektedir. Belirtmek gerekir ki dalgn bir zihin,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

642

Serdar ODACI

d dnyay umursamayacak, bilin dzleminde oluan imgelerin olutuklar ekilde akmasna msde edecektir. Kronolojik olarak gece yarsndaki saatlere denk gelen Circe blmnde Joyce, zihnin halsinasyon haline varan durumunu kullanarak gnlk yaamda bilin dzleminde olmayan ortak deneyimlerin ve anlarn biimlendirdii bireyleri gstermeye alr. Joyce bu blm, bilinaltnda saklanan korkular ve arzular ryalar biiminde dramatize etmitir. Bunlarn yan sra aldklar ok fazla alkoln etkisiyle kapldklar halsinasyonlarla birlikte Bloom ve Stephenn zihinlerinde gn boyunca grdkleri, dndkleri yaayan veya l birok karakter i ie girmi bir ekilde hayat bulur. Kahramanlarn zihinlerinde dnceler birbirini takip eder. Bu blmde Bloom, ie dnk dnmeleri, fikirleri ve heyecanlarn betimleyen bir karaktere dnr. Leopold Bloomun zihninde oluan bitiik hayaller boyunca Joyce Bloomun deneyimlerini gstermitir. Buradaki Bloomun zel anlar, bozulmu olmakla birlikte onun kiiliini bulanklatrarak ryavari bir akla verilmitir. Dikkat seviyesinden ve ayrmsamadan uzak, fantezi izgisine yaklaan bilin, Jungun tanmlad kolektif bilinaltnn izlerini tar. Joyce, Jungun kolektif bilinaltna ait arketipleri karakterlerinin bilin aklarna tamtr. Bu blm boyunca kutsal kitaplara, Eski Yunan mitolojisine ve pek ok yazara gndermeler sz konusudur. Bylelikle Joyce, Nighttowndaki bir genelev sahnesinde, Odysseus destanndaki Circenin dnyasn ekillendirir.
BLOOM Bou bouna dolanyorum. Bu umumhaneler. Kim bilir nereye gittiler, ikiliyken ayana abuk oluyor insanlar. Esasl bir ekip. Westland Dow'da neydi yle. Ardndan nc mevki biletiyle birinciye atla. Ama uzak olur. Arkadan lokomotifli tren. Bakarsn Malahide'de ya da bir istasyonda bulmusun kendini ya da bir arpma olsa, ikinci iki adam batan karan. Bir kadeh yeter. Onu da niin izliyorum ki? Olsun, aralarnda en iyisi o. Mrs. Beaufoy Purefoy'un vaziyetini bilmeseydim oraya gitmeyecek ve onunla tanmayacaktm. Ksmet. O

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii paray kaptracak, insan soyup soa na evirirler. Seyyarsatclarla laternaclarn ii i burda. Senin neyin eksik? Haydan gelen huya gider. O ananhherifingzkamatranrayltekerlihintmabu durmorku az kalsn beni teki dnyaya gnderiyordu kr uurum yerindeydi de. Her zaman kurtarma yabilir, ama. O gn Truclock'un penceresinin nnden iki dakka nce geseydim vurulmu olacaktm. Bcdensizlik. Kurun srf ceketimi delip gese bile asabi oktan dolay tazminat alrsn, be yz sterlin. Kimdi o? Kildare Street Kulb knnapzadelerinden. Tanr avbekisinin yardmcs olsun. (leriye doru bakar, duvarn zerine tebeirle iziktirilmi bir erkeklik organ resmiyle altndaki Islak Rya yazsn okur.) Tuhaf! Molly'nin Kingstovvn'da kra tutan arabacamna izdikleri. Kiminkine benziyordu? Aydnlk kapazlarnda, pencere pervazlarnda telli pullu tasbebek gibi kadnlar Birdseye sigaralarn tttrerek salnmaktadrlar. Ttnn yavan tatl rayihas yava, beyzilesen ektikler halinde uarak Bloom'a doru gelir.) ELENKLER Zevklidir zevkleri. Gnah zevkleri. (Joyce 2006:15/500-501)

643

Bloom, gn boyu yaadklarn ve grd bir resimle de karsn hatrlar. Joyce, yazar olarak bir tiyatro sahnesinin okuyucunun zihninde canlanmasn salar gibidir. Araya parantez ii cmlelerle girmekten ekinmez. Alntnn son satrndaki sweets of sin kime ait olduu bilinmeyen pornografik bir romann ismi olmakla birlikte, bir leitmotif olarak romanda tekrarlanmtr. Joyce romannda Blooma ait gndz dlerine de yer vermitir. Nausicaa blmnde Blooma ait bir gndz d, ateli bir istein d, noktalamasz olarak verilir:
Ah tatlm grdm senin kk genkzbeyaz her eyini o kirli bracegirdle'n beni aktan yap yap etti de biz ikimiz yaramaz Grace sevgilim Molly herife yatakta kavuup Mete'nin nesi ssler

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

644

Serdar ODACI

Raoul iin la parfme de your wife siyah salaryla soluyarak inip kan dolgun gsl senoritamn genkz gzleri Mulvey iri turunlar bana ekmek van Winkle krmz terliklerini sryerek uykumda gezinip sonunda dnersem Agendath byleyici gzelliini gsterdi bana gelecek yl donunda dnersem gelecek onun elecek onun gelecek (Joyce 2006:13/429)

Dalgnlk halinde dncelerin, imgelerin bantsz bir ekilde bilinte olutuu gibi verildii dnldnde Ulyssesin son blm Penelopedeki uzun i monologda Joyce, Molly Bloomun zihnini dalgnla yakn izmitir. Dnceler, derinlie ve younlua sahip olmamakla birlikte mantk snrlar iinde birbiri ardnca gelmektedir. Bu monolog boyunca Mollynin zihni, izlenimler, hatrlamalar, alglar, yarglamalar ve tepkileri iermektedir. Joyce, bu monolog boyunca ortaya kanlarn tam bilin dzeyinde ayrtrlmadn gstermek iin, noktalama iaretlerini kullanmamtr. Bu nedenle bu blm bilin ak iinde deerlendirmek yerinde olacaktr. Joyce, karakterlerinin gemiini nesnel yaamla karlamalar sonucu yeniden etken hale getirmektedir. Dnce veya gemi deneyimlerin hatrlanmas imdiki zaman hissine yaklamaktadr. Yanltc imdideki kronolojik zaman eii, gemiin imdiyle birlemesiyle kmektedir. Tutunamayanlarda da zihnin imgelemci ve otistik olarak tanmlanan iki tr dnme tarznn rneklerini grmek mmkndr. zellikle romann Turgutun bak asndan verilen ksmlarnda hem d unsurlarn tetikledii imgelemci hem de otistik dnmeye bal dnce ve hayaller roman boyunca belirmektedir. Romandaki ou bilin ak pasajnda hem imgelemci hem de otistik dnme birlikte yer almaktadr.
Kitab elinden braknca, daha nce ne yapacan kesin olarak bilen insanlarn grnyle, alma masasna yrd. Oysa, bu iki saat iinde, bu hareketi ok ksa bir an aklndan geirmiti ve kitab brakt anda, kafas boalm gibiydi. Aceleyle ekmeceleri kartrd. Ktlar, dosyalar, kutular telala ekmecelerden karrken yalnz

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Selim'in szlerini duymaya balamt: Sen gnn birinde ok mehur olacaksn. Ben o zamana kadar belki sa kalamam. yle oldu Selim; kalmadn Selim. Gel, senin bir tercmei halini yazalm. Kimseye yararl olmasa da tarihe hizmetimiz dokunur. Dokunur Selim. Dur Selim, bulacam, bir dakika. Btn bu adamlarn biyografileri yanllarla dolu. Yanl, evet Selim. Tarih oldu Selim. ekmecelerde olmalyd; iyi hatrlyorum. Elini sktrd ekmecenin birini kaparken. Acyla bir an durdu; parmana bakt. Biz seninle yeni bir r aacaz bu konuda Turgut. Tanmadm bir tela iindeyim Selim. Bu oyuna heves duyuyor musun? Duyuyorum Selim duyuyorum. Allah belam versin ki duyuyorum. Yalnz bir mesele var: hangi slubu kullanacaz? Bilmiyorum Selim; gryorsun tela iindeyim. Nermin'in yannda olmam gerekirdi u anda. Selim, elini yanana koyup bir sre dnd. Sonra ayaa kalkt, kitaplnn nne gidip kitaplara elini dayayarak bir heykel gibi hareketsiz ve bo baklarla onlar seyretti. Doluyorsun, diye bard Turgut. Selim, karlk vermedi. Ellerini gsnde gezdirerek hafife kmldad. Boynunu, omuzlarn tuttu, enesini skt ve sonunda hrsla kafasn kad. Tamam, diye haykrd Turgut. Gzleri yar kapal, kendinden gemi bir tavrla konutu Selim: Evet, sonunda doldum, dedi. Sonunda doldum, Turgutuum zben. Ayak trnaklarmn ucundan salarmn tellerine kadar doluyum artk. slubumuz da belli oldu bu arada. Tarihi Trk, Roma ve Fransz kahramanlaryla byk matematiki ve fizikilerin hayat hikyeleri tarznda yazacaz. Heyecanl sahneler de kovboy filmlerini andracak. Sen, nce bana, o tatsz ve skc anlatnla hayat- hakikiyeni nakledersin... Turgut tamamlad: Sonra sen de uykusuz geen kbuslu bir gecenin sabahnda, on bininci fincan kahveni yudumlar ve sokak satclarnn pencereden szan seslerini dinlerken, 'kahramanlar mar'nn son notalarn kda geirirsin. Selim, sabrszlkla karlk verdi:

645

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

646

Serdar ODACI

Oldu, evet, anlatk. Dolmakalemimize kan doldurup yazacaz bu satrlar. Ve ben, bir avu toz olduktan sonra bile, senin destann azlarda dolaacak... Turgut tamamlad: Ben ve emrimdeki yz bin valye, ihtirasn yakc alevleriyle kavrulurken, sen kenden bizleri ibretle seyredecek ve: 'Seviin evlatlarm, diyeceksin. 'Seviin ve mutlu olun...' Selim atld: Ve zina etmeyin. Turgut, yapma bir kskanlkla elini sallad. Sonunda okuyacam bu ncil'i ve senin okumam olduunu ispat edeceim bylece. Katlar nerede? diye sylendi Turgut. Ktlar, zabtlar... onlar buralarda bir yerlere saklamtm. Eski Mukaddes Roma-Aksaray mparatorluunun kurucularndan, kadim Osmanl mverrihlerine gre Turgut Bey, Avrupal msteriklere gre nam dier Dragut'un hayatn yazacam bilinen ve bilinmeyen taraftaryla. Sabret biraz Selim, eskisi gibi acelecilik etme. Giri hazrlklarn tamamla, ben geliyorum. (Atay 2004:51-52)

Hkim bakan yazarn cmleleriyle balayan bu uzun alntdan da anlalaca zere Turgut, kiisel i dnyasna gndermelerde bulunan dncelere kaplr. ronik bir anlatmla Turgut, bir oyun olarak grd kendi yaamn kaleme nasl alacan hayali olarak Selimle tartmaktadr. Turgutun bilin dzleminde Selimin dnceleri bir kez daha hayat bulur. Selimin onun slubuyla ilgili grleri Turgutun anlarndan para para bilin dzlemine kmaktadr. Hafzaya ait imgeler bozulmu olarak karmza kmaktadr. Atay, araya giren hkim bakan yazarn cmlelerini btnl tamamlayan bir nitelikte kullanr.

Turgut, biraz ii burkularak girdi odaya. Bu oda benim iin, grnd kadar skc deildi. Belki de skcyd; benim tandm gibi deildi. Selim de, onu btn canllyla tandm bir srada kendini ldrd. Bu oday tanmyorum herhalde; iinde len Selim'i bilmiyorum. Odaya ve eyaya ilk defa bakyormu gibi incelemeye balad. Pencereyi tam kapatmayan ve gnei biraz

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii geiren basma perdeler sk sk kapalyd. Basmann baz yerleri solmu baz yerlerine de pencereden szan yamur sular, koyu ereveli byk damgalar vurmu. Pencerenin stne plak bir rayla tutturulan bu perde, hazin bir belge. Efendim? Btn ktlk bu perdeden, bu raylardan geliyor. Yerde, asl rengi anlalmayan bir hal ve bir iki kilim paras. Yazk oldu. Mzeyyen Hanm olunun mrvvetini gremedi. Odasn, gnlnce ssleyemedi. Ya da bir kadn... kim bilir? Kitaplnn raflar toz iinde... masann st de... Buraya hi dokunulmam. Demek be ylda bitiremem, diyorsun. Srekli okusam da. Bitireceim Selim. Btn dnyaya gcmz gstereceim. Eildi, yaz masasnn gzlerini rasgele aarak iindekileri karmaya koyuldu. Sonra, btn ktlar kucaklad, hem yatak hem divan olarak kullanlan somyann stne tad ve ktlarn yanma uzand. Mzeyyen Hanmn yal boya manzaral yastklarndan birine yaslanp nndeki yn kartrmaya balad. Yatak varken masada okumak da ne oluyor derdi rahmetli. Boazna bir ey dmlendiini hissetti. Sen Mzeyyen Hanm deilsin. Merhum, arkasndan alanmasn katiyen istemezdi. Hatta bana bir gn... ne yazk ki bir ey sylemedi. Yalnz bu konuda bana dersimi vermemiti. Acaba bu notlar hemen okumaya balasam m? Evde rahat olmayacak. Ban kapya evirerek: Msaade ederseniz, ben buralar biraz kartryorum, diye seslendi. Acaba gerekten okumal mym? Ona bir faydas dokunur mu? Konutuunu farkederek sustu. Ne yapsan faydas var olum Turgut. Merak iin balasan bile. Bir yerden balamak zorundasn. Ayaa kalkt. Bir sigara yakt. Tekrar oturdu. Kalpsiz adam! l yatana oturmu, sigara iiyorsun. Onun gizli ynlerini demeye hazrlanyorsun. Onun iyilii iin. Kime iyilik? Bilmiyorum. yle syleyiverdim ite. Durmadan alacama sz vermitim ya... Peki ne yapmal? Evet ne yapmal? Dur bakalm; Ne Yapmal'y arayalm nce. Hayr arama, kapy

647

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

648

Serdar ODACI

kapa ve k. Olmaz, Selim bile glerdi byle bir korkakla. O halde sonuna kadar git. O ne demek? Yani hepsini oku mu demek? Biliyorsun ne demek olduunu. Hayr bilmiyorum. Evet biliyorsun. Hayr bilmiyorum. Peki neden geceleri, evde homurdanarak dolap duruyorsun? Neden, kendi kendine syleniyorsun arasra, Hayr, olmaz, manasz, diye. Bilmiyorum. Biliyorsun. Benim durumumdaki adama yakmaz da ondan. Gln olurum sonra. Otomobil iini yapan muhasebeci bir duysa... beni kandrmaya alma. Sen duydun mu bir adamn durup dururken... Duydum, gazetede yazyordu. Gazete dediniz de aklma geldi: Nermin yemee bekler beni... msaadenizle. Espri yaparak kurtulamazsn; koltukta sz verdin. Vazgeiyorum; btn insanln nnde eilerek zr diliyorum: beni yanllkla kardlar sahneye. Ben yoldan geen... Btn sorumluluk sende. Hayr deil. Benden paso; ocuk da daha alt yan doldurmad bileti amcas. Evet, ocuklar da bekliyor. Param geri istiyorum; yanl filme gelmiim. Gryorsun, benim gibi rezil bir insandan hayr gelmez. l evinde oturmu... Yataktan frlayarak kalkt, pencerenin nne gitti. Perdeyi aralayarak dar bakt: pis bir aralk! Hemen yannda birbirinin stne ylm evler. Az gkyz. Sen o kadar yl oku, didin; mektebini bitir... sonra plk gibi bir yere bak. nsan ruhu... Efendim? Hayr! kp gitmeliyim bu odadan. Gel bizde kal, dedim. Karn istemez, dedi. Kary bover, dedim. Benim derdim baka, dedi. Bir gelseydi... Ben de fazla srar etmedim galiba. Byle olacan... Efendim? Batsn efendin senin! Ne olur kp gidelim buradan. Biraz anlayl ol. On bin pein vereceim bu gnlerde, biraz diimi skmam gerekiyor. Olmaz. Bu ie tayin edildiniz. stifas yoktur askerlik gibi. Btn hayatm ayaklarnn altna seriyorum: incele beni! re karrsn biraz insaflysan. Peki, Allah canm alsn kt niyetim yok. Peki, anladk; okuyacaz. (Atay 2004:91-93)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

649

Bu uzun pasajda d uyaranlarn tetiklemesiyle Turgut, i dnyasna dner. Hem d uyaranlara tepki verir hem de bu yaadklarnn oyun olduunu dnr. Paso kelimesi kendini bir sinemada hayal ettirir. Turgut, bir ara oturduu yataktan kalkp d dnyaya bakar, ehirlemeye belli belirsiz bir eletiride bulunurken, yeniden tekrar i dnyasna dner ve Selimle hayali bir konumaya dalar. Arada bir Olricin efendimleri Turgutun i dnyasna elik etmektedir. Romann pek ok yerinde Turguta ait pasajlarda gemiin sakland hafzadan anlara ait paralarn yzeye kt grlmektedir.
Parmaklaryla, parmaklarnn ucuyla, alnn, gzlerinin altn ovdu. Daha ok var, daha ok idare eder. Parmaklaryla yan hesaplad. Aptal gibi hissiz bir maske takarsan yzne, o zaman hep gen grnrsn. En gen grndn zaman balayacaksn ki buna... Bana bak ayna! Sana ok gveniyorum. Gzlerini kapad, aynadan bir iki adm uzaklat. Turgut zben ve ei; ne kadar gen grnyor resimde. Kim? Tabii Turgut, canm. Ya kars? O grnmyor. Nasl grnmyor? ok makyaj yapm ite; gerek anlalmyor. Kiminle konuuyorsun Turgut? Kendimle konuuyorum Turgut. Karsn ilk grd gn, onun ince bak gibi dz ve mstehzi azn beenmi. Yok canm! Turgut, istihzaya bakalarnda tahamml edemez. Diine gre bir ey aram olacak. Kzn gzleri de ok canlym ilk gn. Nermin! Kars ban evirip yukar bakt. (Atay 2004:85)

Joyceun Ulysses romanndaki Circe blmn hatrlatan 9. Blmde Turgut Metinle birliktedir. Metinle yeni tantn dnrken, daha nce Selimle birlikte bir geneleve gittiklerini hatrlar. O geceye ait an paralar, Turgutun bilin dzlemine para para gelii gzel dmeye balar. Tutunamayanlarda bilincin dalgnlk hlindeki durumlar da grlmektedir. Meyhanede Metin ile Turgut birliktedir ve Metin, popler ve duygusal romanlarn, Trke tangolarn hayran,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

650

Serdar ODACI

ucuz zevklerin adamdr ve Turgut'u da kendi gibi sand iin ona almakta ve bu tr yaptlar vmektedir. Turgut ise, Metin'in zevklerini paylayor gibi grnp onunla alay etmekte ve iinden de ona sylenmektedir: Sonrasnda Turgut, kendi i dnyasna dner:
Turgut iyice ald Metin'e: Ezbere bilirim szlerini bu tangolarn. O ne canm kafiyedir, o ne canm anlamdr! Kendini tutamayarak mrldand: Minimini bir kutum Deli gibi olmutum Selim itiraz, etti: yanl olum Turgut, asln okumalsn: Minimini bir kutum Dejenere olmutum Anlamaz ki canm Selim: hem de phelenir, hem de yazk olur, hem de ikimize ait bir eyi bakalarna neden duyuralm? Neden kendimizi ele verelim? Aferin olum Turgut, sen adam olacaksn, ben grmeyeceim. Greceksin Selim, greceksin. Yalnz biraz izin ver bana; u arkadanla hesabm greyim nce. Neden daldn Turgut? Bir ey mi dnyorsun? Hem de nasl: bir bilsen korkudan dudan uuklar. Ben mi? Dnyordum: keman alarm demitim de. Kemanl bir tane vard. Dur dur hatrlayacam. Evet ite: Sevdim bir gen kadm Ansam onun adn Her ey benim olsa bile Yaarm hayalinle Kemanmla ona bir ses Verebilseydim eer... Metin devam etti: Turgut silkindi, tangonun sonunda uyand: Bu karanlk gnn elbet olacaktr bir sonu Kalbim zlyor onu Kalbim hep alasn Metin. Gerekten alasn. Bozuk bir sesle sylendi:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Sarhoum sarho (Atay 2004:259-260)

651

Atay, Turgutun dalgnlk halinde olduunu Metinin azndan vermitir. Turgut yine Selimle hayali bir konuma iindedir. Ancak Turgut iinde bulunduu ortamn farkndadr. Hafzasnda yer eden bir ocuk arksnn ilk dizesini Selim ile kendi durumuna uygun bir biimde uyarlar. Yine hkim bakan yazar cmleleri klavuz grevi stlenmektedir. Ouz Atay, romannda bilin aknda bireyin psikolojik dzleminde ortaya kan gndz dlerine de yer vermitir. Turgut, Batl arketiplerin zelliklerine brnr. Atay, burada kar gzetmeden hakszla kar sonu alamayaca savalara girien Don Kiota, iinde bulunduu topluma uyamam Hamlete iinde bulunduu ahlakszlklar ortamnda yeniden hayat verir. Yaam, bir kumar havasnda yeniden biimlendirilir:
Turgut, nce ceketini, kravatn kard; alacakaranlkta birleen ekilsiz eya ynnn iine brakt. Biraz susalm, bir pencere aalm. Scak hava ieri doldu. Alayan kzn gzyalar kurumu; tuz, yznden garip ltlar yanstyor; kzl ltlar. Yapkan, az sulu ter, vcutlar piiriyor, yanma, dayanlmaz bir hal alyor. Dayanmak gerek, daha btn kozlar oynanmad, son k yaplmad. Safter, sen kimsin Safter? Diliyle daman slatmaya alyor, tkrn yutuyor: faydasz. Eski bir kumarbaz, efendim. Efendim, efendimiz, efendimiz. Efendimiz yorgunlar, efendimizin canlan sklyor. Scak efendimizi bunaltt. Efendimizin salna iiyorum. Saraymzn iine sokulmaya cret eden bu menhus scak kanmz kurutuyor, beynimizin suyunu buharlatryor, kullarmza istediimiz gibi hizmet etmemizi engelliyor. Muhafzlar! Kim soktu onu buraya? lkesinde gne domaz kralmzn odasna kan yorgun merdivenlerin mermerlerini hangi k kzdrd? Bir zamanlar duvarlarnn dibinde dalgalarn oynat bu saray kim getirdi bu bozkrn ortasna? Kim icat etti sca? Efendimiz, efendimiz. Efendimizin bana gne geti galiba. Hayr, k istemiyorum: kapansn ar kadife perdeler, kimse

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

652

Serdar ODACI

ieri alnmasn. Tombalac mydn Safter? () Nbetiler! Bu adam dar karn; rm et kokuyor. Scak yznden, efendimiz. ok uzun yoldan gelmi. Elbiseleri tozlu: havay dolduruyor, nefes alamyorum. Pencereleri an, duvarlar ykn: efendimiz nefes alamyorlar. Bir elleriyle emsiyelerini tutmaya alrlarken, teki elleriyle kllarm nasl sallayabildiler? I grnce pencereye uan, cama yapan sinekler kadar da dayanamadlar m? Tespihbcekleri gibi kvrlp lverdiler efendimiz. Borular alnsn, halka haber verilsin. Yamur duasna klsn. Ayaa kalkt, gmleini kard, kapnn yanndaki askya itinayla ast. Karanlkta, el yordamyla bir iki kap tokma tuttu; tuvaleti kokusundan buldu. I yakt. Lavabonun iine ban soktu. Suyu at. Kurulanmadan salona dnd. Yere oturdu. Kapda gzclk yaptn da oldu mu? Bana ince elbiseler getirin. Seyrek dokunmu kumatan olsun. Gzeneklerinden hava girsin tenime. Tylerimi bir ayr gibi dalgalandrsn. Hi esmiyor, efendimiz. Byk yelpazeler getirin: iki adamn tayamayaca kadar byk yelpazeler. Msr resimlerindeki firavunlara tutulanlar gibi geni, hafif tyl. () llerimizi sava alanndan toplamay baardk m? Halk llerini istiyor. Kokudan kimse yaklaamyor, efendimiz. Efendimiz Hamlet. Turgut, belinden hayal bir kl ekerek Safter'e hamle yapt. Safter, eliyle masaya tutundu; sonra yavaa aa kayd. Elleriyle gsn kapayarak bard: hanet, ihanet! Turgut kotu, klar yakt. Kadnlar, mteriler gzlerini krptrdlar: Gzmze geliyor. Dayanamyoruz. Karanlk! Turgut klar sndrd. Gene yere oturdu, kollaryla arkaya dayand, gzlerini Safter'e evirdi. Bana boaltt sular kuruyor, yznde hafif bir serinlik dolayordu. Efendimiz biraz daha iyi hissediyorlar m kendilerini? Demek savarlarken gne gzlerine geliyordu? Evet efendimiz: doru drst grememiler dman.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Kllarn lts gzlerini kamatrm: her yer beyaz grnm gzlerine. Beyazdan kr olmular. Karda dolaan insanlar da byle olurlarm diyorlar Olric. Dorudur Efendimiz. Kar da gne gibi yakarm. Her eyi duyuyoruz, hibir eyi bilemiyoruz Olric. Bu duvarlar arasnda kapandk kaldk. Sava diyorlar, ldler diyorlar, halk diyorlar. Ne biim eyler bunlar? Rivayetler dolayor, szler geliyor kulama. Hep, bir yerlerde bireyler oluyor, biz bilemiyoruz, Olric. Hep anlatyorlar, sylyorlar, naklediyorlar. Bir gn hi beklemediim bir srada, kap bir tekmeyle alacak; tanmadm insanlar dolacak ieriye. O anda, byk bir ihtimalle, sen de yanmda olmayacaksn; muhafzlar da ldrlm. Kt m, zar m, Safter? Hem kl hem deme kullanyorlar. Olric ya da Osric gibi bir isimdi. Demek iki silah birden kullanyor. Ben o anda scaktan bunalm, yar l, tahtma uzanmm. Bu dncelerle kendinizi yormayn efendimiz. Nasl rahatsz olmam Olric? Yoksa Osric miydin? Scak beynime vurdu; her eyi bulank hatrlyorum. Bu akam sarayda bir oyun oynanacak. Kumarc iin her oyun birdir. Yalnz beyim, belirli oyunlarla hret yapm naml kumarclar vardr. Merakllar, o oyunlarda byle kumarclardan ekinirler. Gene de dayanamazlar: hep o oyunu oynamak isterler. Telal olduklarndan, kumarcnn hretiyle kulaklar dolu olduundan, her zamanki oyunlarn oynayamazlar ok kere- Yenilirler. Kumarcnn hreti de gittike artar. Baedilmez byleleriyle. Tokatl bir Poker ibrahim vard... Turgut (Atay 2004:274-277)

653

Uzayp giden bu blmde Turgut, kaynaklarn ikinci benlii olarak tanmlad Olricin ortaya kmasyla birlikte Danimarka prensine dnr. Shakespearein Hamlet oyunundaki birka sahne Turgutun zihninde yeniden kurgulanr. Grkemli imparator Turguttur. Sahne genelevdir. Sanki bir sava hazrl yaplr gibi (kurgusal gerekte) bir kumar partisinin hazrl yaplmaktadr. Arada bir dten klr. Selimle ilgili byle bir ortama ait anlar hatrlanr. 9. Blmn sonuna kadar sren bu sahnede

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

654

Serdar ODACI

Atay, Turgutun zihninde pek ok tarihi ve edeb kimlie atfta bulunur. Atay, byle bir dzenlemeyi sunarken Joycetan esinlenmi gibidir. Joyce, Ulyssesin Circe blmnde Bloom ve Stephenn zihninde pek ok dini, tarihi kiiliklere veya sradan insanlara yeniden hayat vermitir. Atay, Hamlet, Abdlhak Hamit, Tevfik Fikret, Selimin hatrlanna bal olarak ortaya kan tutunamayanlarn arketipi Hz. sa ve Ofelya Magdalena kimliklerine deinmi veya yeniden hayat vermitir. Tutunamayanlarda halsinasyona veya Joyceun tanmlad epiphany kavramna yakn bir ekilde Selimin, Turgutun zihninde aniden ortaya kp hayat bulduu da grlmektedir. Daha romann banda Selim, kendini gsterir. Selim tm varlyla Turgutla konuur. Romanda Turgut, bu durumu pek ok kez yaamaktadr:
Kitab elinden braknca, daha nce ne yapacan kesin olarak bilen insanlarn grnyle, alma masasna yrd. Oysa, bu iki saat iinde, bu hareketi ok ksa bir an aklndan geirmiti ve kitab brakt anda, kafas boalm gibiydi. Aceleyle ekmeceleri kartrd. Ktlar, dosyalar, kutular telala ekmecelerden karrken yalnz Selim'in szlerini duymaya balamt: Sen gnn birinde ok mehur olacaksn. Ben o zamana kadar belki sa kalamam. yle oldu Selim; kalmadn Selim. Gel, senin bir tercmei halini yazalm. Kimseye yararl olmasa da tarihe hizmetimiz dokunur. Dokunur Selim. Dur Selim, bulacam, bir dakika. Btn bu adamlarn biyografileri yanllarla dolu. Yanl, evet Selim. Tarih oldu Selim. ekmecelerde olmalyd; iyi hatrlyorum. Elini sktrd ekmecenin birini kaparken. Acyla bir an durdu; parmana bakt. Biz seninle yeni bir r aacaz bu konuda Turgut. Tanmadm bir tela iindeyim Selim. Bu oyuna heves duyuyor musun? Duyuyorum Selim duyuyorum. Allah belam versin ki duyuyorum. Yalnz bir mesele var: hangi slubu kullanacaz? Bilmiyorum Selim; gryorsun tela iindeyim. Nermin'in yannda olmam gerekirdi u anda. Selim, elini yana-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii na koyup bir sre dnd. Sonra ayaa kalkt, kitaplnn nne gidip kitaplara elini dayayarak bir heykel gibi hareketsiz (Atay 2004:51)

655

Yukardaki pasajlar gemi ve imdinin sralanmas, hafzann imge ve yorumlaryla birlikte yryen karlkl konumalarn kullanlmas ile dnceler ve imgelerin birbirine kart bilin akn yaayan birini etkili bir ekilde betimlemektedir.

2.1.3.

Romanlarda Bilin Akn Oluturan Unsurlar

Bilin ak pasajlarnda ak oluturan unsurlar szckler ve szcklerin ya da cmlelerin ritmik kullanm, leitmotif, bireyin i dnyasn ekillendiren duyumlar, duygular, alglar ve imgeler olarak belirmektedir.

2.1.3.1. Szckler, Ritim ve Leitmotif Modern edebiyatn roman ve hikyede gereklii, zellikle insana ait gereklii kurma ilkesi yazarlarn kahramanlarn kurgularken gerek yaamn dzlemini gz nnde bulundurmaya zorlamtr. Kurgusal dnyada gerek yaama benzer ekilde karakterin zelliklerine uygun bir ekilde davranmas, konumas ve yaamn srdrmesi gerekmektedir. Anlatda kahramanlar birbirinden ayran zelliklerden biri de sosyo-kltrel, eitim, ya, iinde bulunduklar ruh halleri ve cinsiyet gibi niteliklere bal olarak kendilerini ifade ettikleri szcklerdir. Joyce, romannda kahramanlarna ait bilin ak pasajlarn oluturan ifadeleri kahramanlarnn niteliklerine uygun olarak semitir. Ulysseste Molly, Stephen ve Blooma gre daha ok ksa szckleri kullanmaktadr. Bloom, Stephena gre drt heceli veya daha uzun szckleri kullanmaktadr. Bloomun szck hazinesi Stephennkine gre Latince arlkldr. Ayrca Bloom, resmi dilde kullanlmayan deyim, argo ve rlandaca szckleri Stephena gre daha fazla kullanmaktadr. Her ikisinin szck hazinesi, Yunan, Latin ve Roman dilleri kkenlidir. Ancak Almanca, Franszca ve talyanca szcklere de rastlamak mmkndr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

656

Serdar ODACI

Proteus blmnde Stephenn kulland Latince, Almanca, Yunanca, talyanca ve Franszca kkenli szckler, onun hem eitim durumunu daha net ortaya koymakta hem de zihninin deiik zamanlardaki srelerine iaret etmektedir. Joyce szcklere bazen mantk ncesi ilevler yklemitir. Duygulanmlar gz nne alarak Bergson, dilin sadece duygulanmlarn deimezliine bizi inandrmakla kalmadn, bazen de hissedilen duygunun doal olduuyla bizi kandrdn belirtir. Bu nedenle romancnn yzeysel egonun derinlerini geleneksel szcklerle sembolize ettiini ve bilincin durumlarnn iine ileyerek niteliklerini yansttn ifade eder. Dolaysyla Joyce karakterlerinin bilin aknda doan eylemleri cisimletirmek iin yeniden ekillendirme, szcklerin sert kabuuna nfuz etme ve szckleri gelimemi aamasnda yakalama abas iindedir (Kumar 1962:117). Joyce, hafzaya ait imgelerin ortaya kt bilin ak pasajlarnda bazen yar hatrlanan szck veya ifadelere veyahut yeni bir hatrlama, alg vesaireyle kesilen sz paralarna yer verir.
Yaam rma. O papazklkl delikanlnn neydi ad hani her geiinde ieriye yan yan bakan? apal bakl, kadns. Saint Ke vin Parade'deki Citron'da durdu. Pen neydi o? Pendennis. Hafzam da artk. Pen?.. Elbet yllar nceydi. Tramvaylarn grltsnden belki de. Eh, o her gn grd matbaann pirinin adn hatrlayamadna gre. (Joyce 2006:8/192)

Stephen, Uylssesin ilk blmlerinde ortaya ktnda dnceleri ksaltlm, neredeyse telgrafla gnderilen bir mesaj gibi ritmik bir ekilde verilir. Ancak Stephenn bu tarz bilin ak roman boyunca devam etmez. Come. I thirst. Clouding over. No black clouds anywhere, are there? Thunder storm (s. 51). Joyceun bu tr bilin ak pasajlarnda szck seimi ritmi salayacak niteliktedir. Yukardaki kk alntdan da anlalaca zere Joyce, bilin akna yer verdii ksmlarda iirselliin unsurlarn da kullanr. The Sirens blmnde Joyceun aliterasyon veya asonanslar

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

657

nesre tad ve mziin ritmini sze dkmeye alt grlmektedir.


ngr ngr seyran etti ngrt. Peni tkrdad. Saat akldad. Kabul. Sonnez. Yapabilirim. Jartiyeri aklatmak. Seni brakmam. rak. La cloche! Uyluk ra. Kabul. Ilk. Sevgilim, elveda! ngr. Bloo. arpan akorlar gmbrdedi. Aka olunca teslim. Sava! Sava! Kulaktozu. Bir yelken! Dalgalarn stnde dalgalanan bir pee. Yitti. Ardkuu yrlad. Her ey yitti imdi. Ayran. Kabaran. lk grd zaman o. Aman! ahmerdan. Vur, vur. akma. Ah, kapanca! Cezbeden. Martha! Gel! akak. kk. akr da ukur. Ulutanrm iitem eyent mnbirden. Sar ve kel Pat altl getirdi ba gtrd. Mehtapl bir gecenin ars: Uzak, uzak. ok hznlym. P. S. yle yalnzm ki ben. (Joyce 2006:11/298-299)

Burada sz edilen Martha, Bloomun mektup arkadadr. Alntnn son satr, Marthann Blooma yazd mektuptan alnmtr. Bu nedenle bu ksmn Blooma ait bilin ak olduu dnlmektedir. Joyce, burada mzie ait ksa ve gl ritmik vurularn szckler zerinde kurmaya almtr (Friedman 1955:233). Joyce, burada gramer kurallarn gz ard etmi ve deiik bir sz dizimi kullanmtr. Romanda Agendath (Agendath Netaim) ifadesi bir leitmotif olarak Blooma ait pasajlarda kendini gsterir. Bu, Siyonist bir brorn ismidir. Bloom gn boyunca tekrarlar bu kelimeleri. Bunlar, Bloomun zihninin sk sk sraile dnn vurgulamaktadr:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

658

Serdar ODACI

Seyran edip ngrdayan ngrt buydu ite. Domuzkasab Dlugaczn dkkanndaki prl prl Agendath kangallarnn nnden tkzsarl bir ksrak trs geti. (Joyce 2006:11/323) Winkle krmz terliklerini sryerek uykumda gezinip sonunda dnersem Agendath byleyici gzelliini gsterdi bana gelecek yl sonunda dnersem gelecek onun gelecek onun gelecek. (Joyce 2006:13/429)

Alntlardan da anlalaca zere Joyce, bilin ak pasajlarnda bazen szcklerin yaplaryla tipografik olarak oynamtr. Baz szckleri bitiik yazmtr: Goodgod, gongwheeltracktrolleyglarejuggernaut Atayn arlkl olarak Turgut'a ait bilin ak pasajlarna yer verdii Tutunamayanlar romannda kurgulanan karakterler eitim ve bilgi seviyelerine uygun szcklerle i dnyalarn ifade etmektedir. Roman kahramanlarndan Turgut, inaat mhendisidir. Kulland szckler dikkate alndnda bir hayli entelektel birikime sahip olduu anlalmaktadr. Dolaysyla bilin ak pasajlarnda gnlk, amiyane kullanma ait ifadelere yer verilmemitir. Joyceun Stephena ve Blooma kullandrtt dier Avrupa dillerine ait szckler ve ifadelere karn Atay, bilin ak pasajlarnda nadiren Osmanl Trkesi dneminde kullanlan szck veya ifade kalplarna yer vermitir. Atay, Joyceta grld gibi szcklerin tipografik yapsyla nadiren oynamtr. Turgut'un grd bir ryada: Taa yaklat, okumaya alt. Kargack burgack harfleri zorlukla skt: TURgUT zBEn 1933-1962. Geriye srad. (Atay 2004:34). Ouz Atay, daha ok tipik bilin ak pasajlarnda grmeye altmz yarm kalm, tamamlanmam szck veya seslere eserde yer vermemitir. Bununla birlikte dksiltili cmleler veya ksa ve kesik ifadeler daha sk olarak kullanlmtr. Tutunamayanlarda Atayn baz bilin ak pasajlarnda ritmi salad da grlmektedir. Fiil kiplerinin tekrar, baz keli-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

659

melerin tekrar ritmin salanmasnda kk etkenler olarak ortaya kmaktadr. Bu pasajlarda ritm daha nce belirttiimiz gibi ksa ve kesik ifadelerle de salanmtr. Turgut, patronuyla karlkl konumaya bir trl younlaamamaktadr. Ksa cmleler ve tekrar edilen fiil kipleri ritmik bir sreci ekillendirmektedir.
Evet efendim, iki gne kadar cevap geleceini sanyorum. Neden Metinle konumadn Selim'i? Korktum biliyorsun. Anlamadm, ne dediniz? Selim'in tanmak istemediim bir parasn tanmaktan korktum biliyorsun. leri bir toparlarsam ben de giderim belki Hulki Bey. Hayr, aklszlk ettin. Belki inatlk etmi olabilirim Hulki Bey. Hulki Beyin yzne korkuyla bakt. Hayr, ona sylememiim. Rahat bir tavrla konuuyor. Yzme bakmyor bile. Acaba bu arada neler syledi? Glmsemeli miyim, yoksa ciddi bir surat m taknmalym? Bana ikence ediyorsunuz Hulki Bey. Hulki Beyden nefret etti. Metin'den de nefret mi ediyordun? Bilmiyorum Hulki Bey. O halde bir mektup yazn, dedi Hulki Bey. Allahm? Byk bir tehlike atlattm. Ya uygunsuz bir cevap olsayd? sterseniz telefon da edebiliriz. Ya Selim'in yarm resmini bozarsa bu Metin? Hulki Bey6 kapya doru gidiyor. Yz nasl? Kt bir ey yok, kt bir ey yok! (Atay 2004:403-404)

Aadaki pasajda dnceler, Turgut'un zihnine ksa aralklarla arpan ve ritmik olarak yanp snen k huzmeleri gibidir. Ksa ve kesik veya tamamlanmam eksiltili cmleler nesre, nazma ait ak etkisini tamaktadr. Turgut, Ankaraya bir telefon balantsnn yaplmasn beklemektedir. Grmek istedii kii Metindir. Turgut, Metinden Selim ile ilgili bildiklerini yazmasn isteyecektir. Ancak Metinin Selim ile ilgili konumaktan ekindiini de bilmektedir. Turgutun zihni, bu heyecanl bekleyii dramatize eder:

Koyu ile yazlanlar, orijinal metinde koyu deildir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

660

Serdar ODACI

Bir Ankara istiyorum: acele olsun. Ne kadar bekliyor. Neresini aryorum? hbarl olsun. ... Mdrl. Ne kadar bekliyor demitiniz? O zaman yldrm olsun. Kim mi? Metin... Metin Kutbay. Telefonu kapatt. Bir sigara daha yakt. Sahneye kyoruz Olric. Yllardr eksiklii... Dncelerini izleyemiyordu. Saatine bakt; saniyeleri izledi. Zaman kavramn canl tutmaya alan yetkisiz bir gsterge. Zamann byle gemesine imkn var m? Yllar, bu kk aralklarn birlemesiyle aklanabilir mi? Nabzn sayd. Doksan drt. Garip bir hayvan, bu Metin. rktmemeli. zellikle ayk olduu zaman. Korkutmamal, artmamal. Hayr, artmal. Yalan syleyecek frsat bulamamal. Yedi dakika on be saniye olmu. Daha vaktim var. Kz neden bir daha gelmedi? Yalnz Metin'i dn. Metin, Metin, Metin... Metin kelimesini demek istemedim. Kalp atlarn Metin'e uydur. Dakikada doksan drt Metin, saatte... alt kere drt yirmi drt... elde var... Telefon ald... Etkili olmalym. Santraldaki kzn sesini duydu. Sessizlik. Yabanc erkek sesleri. Bir dakika, veriyorum efendim, gryor musunuz? Neresi? Tellerin zerinde kayan sesin gcrts, vnlamalar... gene erkek sesleri: Metin seni aryorlar. Hem de nasl! Bir grlt, kaln ekingen bir ses: Buyurun, ben Metin. (Atay 2004:404-405)

Aadaki alntda gr- fiilinin ekimleri, kzgnln ifade eden birinin hzla akan dncelerinin ritmini tamaktadr:
Pipoyu yakmadan azna soktu. Onu Gnseliyle grmlerdi. Bekli Ayselle de grmlerdi. Onu gryorlard. Hibir ey yapmadan, aptalca bir dzen iinde yaarken kime grmyordu. Sonra, allmn dnda en kk bir davrann gryorlard. Nasl gryorlard acaba? Sizi grdk, diyorlard, btn gn sadece bakyorlard; sonra akam evlerine dnnce rahat koltuklarna gmlp kimleri grdklerini anlatyordu, sonra bakalarnn grp ona sylediklerini anlatyordu, en sonunda da bakalarnn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii dahabakalarndan duyduklarn anlatyordu. Sona kadn balyordu: ona gelenlerin grdklerini anlatyordu. Anlatma bitince, yoruma geiyorlard. Birbirlerine, grdn m? Diyorlard. Grdn m? Peki neden ben kimseyi grmyorum? Grmesini bilemek gerek, bakarak dolamal, parman havada sallayarak; grrsnz, dedi; hepsine. Hepiniz grrsnz. Ben size gsteririm. (Atay 2004:555)

661

Tutunamayanlarda Turgut'un ikinci benliinin varlna iaret efendim veya efendimiz hitab romann bandan sonuna kadar bir leitmotif gibi tekrarlanmaktadr. Turgut'un kendi i dnyasna dnd durumlarda Olric ortaya kmaktadr. Olricin ortaya knn temel iareti genellikle bu hitap olmaktadr. Turgut, Mzeyyen Hanmn evindedir. Bir yandan Burhanla konuurken, bir yandan da dncelere kaplmaktadr. Olric, Turgut'a hitap ederken efendim/efendimiz eklinde seslenmektedir:
imdi de Mzeyyen Hanma dnd. Onunla, bir anayla nasl konuulursa yle konuur herhalde. Ben de kendimi ele vermeyeceim daha fazla. Senden sonraya kalmakla da Selim'i daha ok sevdiimi gstermi olacam. Efendim? (Atay 2004:87-89)

Bu seslenmeleriyle Olric, Turgut'un benliini okamaktadr. Turgut, ego olarak grlrse, Olric, bir bakma alt bendir. Bylelikle Atay, Turgutun benliinde daha nce deindiimiz roman kahramanlarna, Hamlet ve Don Kiota tek kiilik bir oyunda yeniden yaam vermi gibidir.

2.1.3.2. Duygulanmlar, Duyumlar ve Alglar Anlatda psikolojik bilin aknn benzetilmesi dnldnde daha nceki blmde deindiimiz bedensel duyumlarn tm zorluuna ramen bilin akna tanmas da sz konusudur. Bilin aknn szel olmayan unsurlarn duygulanmlar oluturmaktadr. Bir bakma insan zihninin dil ncesi alann oluturan duygulanmlar, zihinde an be an kendilerini gster-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

662

Serdar ODACI

mektedir. Joyce bu duyumlarn an be an bilince arplarn vermeye almtr:


Bak bu iyi fikir. Belediyeye ilan resmi dyor mu acaba. Ama suya sahip olunabilir mi hi? Akp gidiyor yatanda, asla deil ki ayn, yaam rmann ak gibi. Zira yaam da bir rmaktr. lan konulabilecek pek ok iyi yer var. Belsoukluuna bakan o arlatan doktorun ilanlarna tm pisuarlarda rastlardnz. Pek grnmyor artk. Son derecede mahrem. Dr. Hy Franks. Dans hocas Maginni'nin kendi ast ilanlar gibi onlara be para harcamazd o da. Adam tutup yaptrtr ya da kendisi yaptrr o nedenle zaten aktrmadan dmelerini zerek dalard ieriye. Sinsi gecekuu. Tam da yerini bulmu. LAN YAPITIRMAYINIZ. LAN YAPITIR AYI. Birileri dozu fazla karm, ac iinde. ayet o herif?.. Ha! E? Yo... Hayr. Hayr, hayr. Dnyada inanmam. Yapmaz m yani? Yo, hayr. Mr. Bloom, gzlerinde kaygl baklar, yoluna devam etti. Bunu dnme artk. Biri gemi. Denizcilik Dairesi'nin zamankresi dm. Dunsink saati. Ne harika kitaptr Sir Robert Ball'un yazd o kk eser. Paralaks. Tam olarak anlayabilmi deilim, ite bir rahip. (Joyce 2006:8/190)

Bloom, kars Mollynin ak Boylan ile leden sonra buluacaklarndan haberdardr. Bloom, Boylann gelmesinden ve karsn etkilemesinden korkmaktadr. If he ifadesi, Boylann gelecei fikrinin Bloomun bilincinde ortaya ktna iaret etmektedir. Dier sesler bu korkudan dolay ekilen sknty belirt-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

663

meye yneliktir. Blmn ilerleyen ksmnda Bloom, Boylann beklemedik ortaya kndan da korkar. Temelde bedende bir duygu ve duyumun tetiklemesiyle meydana gelen deimenin bilin farknda olmakla birlikte, bu deimeler dilin ifade snrlar dndadr. Joyce, kan basncnn dmesi, nabzn hzlanmas, soluk al veriin abuklamas, midenin kaslmalar gibi durumlar da szcklere yanstmtr:
Mr. Bloom Kldare Street e vard. nce. Ktphaneye. Gne nda hasr apka. Koyukahverengi ayakkablar. Paalar dubleli pantolon. Odur. Mutlaka odur. Yrei hafiften hoplad. Saa. Mzeye. Tanralar. Saa doru kvrld. O muydu? Kukusuz oydu canm. Sakn bakma. arap imiim yzm. Ne diye itim ki? Bama vurdu biraz. Evet, o ite. Yry. Bakma. Devam et. Uzun aceleci admlarla kapa mzenin kapsna att ve gzlerini kaldrd. Grkemli bir bina. Mimar Sir Thomas Deane. Arsamdan m geliyor? Belki de beni grmemitir. Gzlerinde lt. Iniltili sesler kararak kesik kesik soluyordu. abuk. Souk heykeller: Buras sessiz. Az sonra rahatlarm. Yo. Beni grmedi, ikiyi geti. Tam kapdayken. Kalbim! Zonklayan gzleriyle mermerin kaymak gibi kvrmlarna bakt, bakt. Sir Thomas Deane Yunan mimarisinde stat. Bir ey aryorum - ben. Telal elini hzla bir cebine soktu, katl Agendath Netaim'i karp aarak okudu. Nereye koydum? Aramasn srdrd.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

664

Serdar ODACI

Agendath' cebine sokuturdu. leden sonra, demiti. eyi aryorum ite. Evet, eyi. Btn ceplerime bakaym. Mend. Freeman. Nereye, yarabbi? Ha, evet. Pantolonumun. Patates. Czdan. Nerede? abuk. Yavaana ilerle. Bi saniye daha. Kalbim. Eli nereye koydum o eyiyi ararken arka cebinde sabun losyonu unutmamalym scack yuvasna tkl paketi buldu. Ah burdaym sabun evet. Kap. Rahatz! (Joyce 2006:8/221-222)

Burada Bloom kouturmaktadr. Joyce Boylann beklenmedik bir ekilde ortaya knn Bloom zerindeki etkisini anlatmtr. Hareketlilik ve yaanan panik doal olarak sadece kahramann bilin akndan verilmemitir. Bu nedenle pasajdan da grlecei gibi Bloomun nefes al verii, gzlerindeki anlam, ellerinin durumu ve taknd davranlar hakim bakan yazarn cmleleriyle verilmitir. unu da belirtmek gerekir ki byle bir durumu yaayan insann karsnda birileri varm gibi iinde bulunduu durumu ve yapt hareketleri tasvir etmesi beklenemez. Joyce bu nedenle ksa ve kesik cmlelerle yaanan duygularn etkisini artrmaya almtr. Pasajn sonuna gelindiinde okuyucu neredeyse Bloom kadar olaydan etkilenmektedir. Joyce bu ksm ok baarl izmitir. lk pasajda Joyce, olgunlamam cmleler ve birka homurtuya benzer ifadeler ile dncelerin kesilmesini vermektedir. kincisinde ise hkim bakan yazar cmlelerini, Bloomun hzla atan kalbini, tela iindeki nefesini ve nabznn ykseliinin farknda olduunu vermek iin kullanmaktadr. Bloomun rpnan kalbi, iki kez Bloomun dilinden my heart ile verilir. Ek olarak ksa cmlelerin ksa ve gl vurular yaanan panii, yine Bloomun dilinden vermektedir. Atay, James Joyceun Ulysseste duygulanmlar veya duygular szle ifade ettii ekilde bilin akna tayamamtr. Atay,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

665

karakterlerinin duygusal dzlemlerini ounlukla hkim bakan yazar cmleleriyle vermitir. yerinde patronu Hulki Bey, bir i konusunda Turgutla konumaktadr. Ancak Turgutun zihni Selim nedeniyle Metinle meguldr, patronunu dinlememektedir. Turgut, zihninde kendi kendine konutuundan d ortamn ayrmsamasnda deildir. Patrona verdii karlklarn da farknda olmadndan bir hata yapm olabilmenin endiesini tamaktadr:
Bir gn, patron Ankara'daki bir iten bahsederken, Metin'in saplandn duydu birden; patrona belli etmedi. Evet efendim, iki gne kadar cevap geleceini sanyorum. Neden Metinle konumadn Selim'i? Korktum biliyorsun. Anlamadm, ne dediniz? Selim'in tanmak istemediim bir parasn tanmaktan korktum biliyorsun. leri bir toparlarsam ben de giderim belki Hulki Bey. Hayr, aklszlk ettin. Belki inatlk etmi olabilirim Hulki Bey. Hulki Beyin yzne korkuyla bakt. Hayr, ona sylememiim. Rahat bir tavrla konuuyor. Yzme bakmyor bile. Acaba bu arada neler syledi? Glmsemeli miyim, yoksa ciddi bir surat m taknmalym? Bana ikence ediyorsunuz Hulki Bey. Hulki Beyden nefret etti. Metin'den de nefret mi ediyordun? Bilmiyorum Hulki Bey. O halde bir mektup yazn, dedi Hulki Bey. Allahm? Byk bir tehlike atlattm. Ya uygunsuz bir cevap olsayd? sterseniz telefon da edebiliriz. Ya Selim'in yarm resmini bozarsa bu Metin? Hulki Bey kapya doru gidiyor. Yz nasl? Kt bir ey yok, kt bir ey yok! (Atay 2004:403-404)

Atay, skntl bekleyii de bilin akna tar. Turgut, Metine telefon amtr, santralin balamasn beklemektedir. Turgut, bu bekleme esnasnda i dnyasna dner. Bir oyunda sahneye kyormu gibi heyecanlanr, beklerken geen kronolojik zaman zerinde dnr ve geen zaman dilimini tespit eder. Turgutun zihni armlara tutulur:
Telefona uzand. ehirlerarasn evirdi:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

666

Serdar ODACI

Bir Ankara istiyorum: acele olsun. Ne kadar bekliyor. Neresini aryorum? hbarl olsun. ... Mdrl. Ne kadar bekliyor demitiniz? O zaman yldrm olsun. Kim im Metin... Metin Kutbay. Telefonu kapatt. Bir sigara daha yakt. Sahneye kyoruz Olric. Yllardr eksiklii... Dncelerini izleyemiyordu. Saatine bakt; saniyeleri izledi. Zaman kavramn canl tutmaya alan yetkisiz bir gsterge. Zamann byle gemesine imkn var m? Yllar, bu kk aralklarn birlemesiyle aklanabilir mi? Nabzn sayd. Doksan drt. Garip bir hayvan, bu Metin. rktmemeli. zellikle ayk olduu zaman. Korkutmamal, artmamal. Hayr, artmal. Yalan syleyecek frsat bulamamal. Yedi dakika on be saniye olmu. Daha vaktim var. Kz neden bir daha gelmedi? Yalnz Metin'i dn. Metin, Metin, Metin... Metin kelimesini demek istemedim. Kalp atlarn Metin'e uydur. Dakikada doksan drt Metin, saatte... alt kere drt yirmi drt... elde var... Telefon ald... Etkili olmalym. Santraldaki kzn sesini duydu. Sessizlik. Yabanc erkek sesleri. Bir dakika, veriyorum efendim, gryor musunuz? Neresi? Tellerin zerinde kayan sesin gcrts, vnlamalar... gene erkek sesleri: Metin seni aryorlar. Hem de nasl! Bir grlt, kaln ekingen bir ses: Buyurun, ben Metin. (Atay 2004:404-405)

Atay, kzan, merak eden, ekinen, endielenen ve dier duygularyla var olan Turgutun i dnyasn bilin aknda ksmen ekillendirmeye almtr.

2.1.3.3. mgeler (majlar-Hayaller) Rene Wellek ve Austin Warren, imajn hem psikolojinin hem de edebiyatn inceleme alanna girdiini belirterek imajla ilgili u tespitlerde bulunur:
Psikolojide imaj kelimesi gemie ait bir duyum veya algnn meydana getirdii bir yaantnn zihinde canlandrlmas, hatrlanmas demektir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Bunun mutlaka grsel (visual) olmas gerekmez. (Wellek-Warren 1993:160-161)

667

Joyce, bilin ak tekniinin iinde doal olarak genellikle grsel hafza imgelerini kullanmtr. Joyce hafzaya ait bu imgeleri zihnin bir dier durumu olan halsinasyona yaklar nitelikte kullanmtr. Buna en iyi rnek Stephenn annesini lm deinde hatrlamasdr. Hatrlama Stephenn kendi kendine konumasyla balar:
Anlar, Stephen'n tasal beynini kuatt. Annesi kutsal ekmei aldktan sonra, mutfaktaki musluktan ona getirdii bir bardak su. Karanlk bir sonbahar akam ocan kntsnda annesine piirdii, ortas oyularak esmer ekerle doldurulmu elma. ocuklarn gmleklerindeki bitleri ezerken kanlanarak kpkrmz olmu mevzun trnaklar. (Joyce 2006:1/38)

Alntnn ilk cmlesi hkim bakan yazara aittir. Eksiltili cmleler hafza imgeleri gibi ilev grmektedir. Stephenn zihninde yanp snen, ipak sahneler, annesini karakterize eder. Burada unu unutmamak gerekir ki bir yazar bir karakterin zihninde hafza imgelerini elbette sinema filmi gsterir gibi resmedemez. Ancak Joyce bu sahneleri eksiltili (eliptik) cmleler serisi kullanarak tasvir etmitir. Bu eksiltili cmlelerin ncesinde veya sonrasnda hakim bak asyla ve tam olarak verilen cmleler, bu cmlelerin etkisini artrmak iin kullanlmtr. Stephenn annesinin hayaletine gsterdii tepki, bir bakma annn zihinde gereklik kazanarak halsinasyona dnmesidir. Stephen annesine yalvarmaktadr: Ghoul! Chewer of corpses! No mother Let me be and let me live Joyce, Ulyssesin balarnda May Dedalusun yaamna ilikin sembolleri ortaya koyan eksiltili cmlelerle bilin aknn okuyucu tarafndan sindirilmesini kolaylatrmtr. Bayan Dedalusun kimliini gstermek zere Stephena ait ayr hafza veya an imgesi kullanr. Anlarn canl bir ekilde zihinde ortaya klarn Joyce dini bir terimle grn epiphany7 olarak nite7

"a sudden spiritual manifestation, whether in the vulgarity of speech or of gesture or in a memorable phase of the mind itself." Sz veya jest kabal-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

668

Serdar ODACI

lemektedir. Bunlar Stephenn yaamndan geliigzel seilmi eyler deildir. nemli semboldr. Bir bardak su, Bayan Dedalusun dinini; kalbinin zerindeki elma, evini; lekeli trnaklar alkanln ve yaamn ocuklarna adadn temsil etmektedir. Bylelikle Bayan Dedalusun kimlii hem Stephen hem de okuyucu iin izilir. Bu epiphanyler romann ilerleyen blmlerinde de ortaya kar. Bilin ak rneklerinde Joyceun karakterlerinin dnyaya farkl farkl tepki verdikleri grlmektedir. Bu rneklerde karakterlerin heyecanlar ve ilerinde hissettikleri farkl oranlarda yer almaktadr. Joyce, Blooma ait bilin ak pasajlarnda daha ok Bloomun i organlarndan gelen duyumlara yer verilmitir. Stephenda ise zihinsel manaya yer vermitir. Mollynin zihin dnyas ise safa bir kadn karakterize etmektedir. Bireyin bilin dzlemine vuran hayallerin etkili ifadesinden Atay da yararlanmtr. Bu hayallerle gemiin birikimini saklayan hafza, pek ok deiik dokuyu bilin ekranna tamaktadr. Aadaki alnt Turgutun bilinaltnda yaamn srdren Selimin hayallerle ortaya kna baka bir rnek niteliindedir. Bu pasajn ncesinde Turgut, bir kadnla dans eden Metini seyretmekte ve hem Selimle hem de onunla ilgili dncelere kapl-

nda olsun veyahut zihnin hatrlanabilir aamasnda olsun ani bir ruhani grnm (Steinberg 1958:49). Kumar (1962:129) Joyceun kendi rettii bu epiphany kavram ile Bergsonun bir nesnenin anlk olarak kavranmasn iaret eden sezgi (intuition) kavram arasnda benzerlik kurmaktadr. Ancak iki ynden ayrmaktadr: birinci ayrm epiphanynin bir fenomen, sezginin ise bir yeti (faculty) olduudur; ikinci ayrm ise epiphany uyumdan ve btnlkten ortaya karken, sezgi bir nesne veya imge ile ilgili aracsz bir tanmlamadr. Fakat ikisinin de ortak noktas bir deneyim veya nesnenin beklenmedik grn ile ortaya kmasdr. Temeli Hristiyanlkta tanrnn (Hz. sa) grnmesine dayanan epiphany, Alemdar Yalnn (2003:78) belirttii gibi Joyce beyinde ak hlindeki dnceleri younlatrarak kelimelerin d anlamlarndan i anlamlarna, buradan da yksek dncelere ykselmeye almtr. Joyce gramer kurallarnn oluturduu bir metinden ziyade anlam derinlii olan sz gruplarnn oluturduu anlatm yakalamaya almtr. Bu bir bakma okuyucuyu da ekmek istedii metafizik bir ykselie ulamtr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

669

maktadr. Turgut, Selimi irkinliin iinde kalm bir deer gibi dnmektedir:
Sen, Selim Ik, genelevin salonunda ne aryorsun? u karnda oturan adamlara bak. Onlarn arasnda senin ne iin var? Bfenin stndeki aynada kendini hi seyretmedin mi? Hangi rzgr seni buraya att iki gzm? Bu ahmak Metin iin mi? Bak karyla nasl dansediyor. Nasl ylk bir glmsemeyle konuuyor. Orada, kenarna ilitiin kanepede, bir snt gibi oturuyordun. Nereden geldin, nereye gidiyordun Selim Ik? Kim bilir bu soruyu orada, yle bzlm otururken ka kere sormusundur kendine? k dar Selim Ik! Temiz hava al biraz, insan, kt eylerle ne kadar az karlarsa o kadar iyi olur. Hayat tecrbesi mi? Sanmam. Bak karndaki adam nasl bir kravat takm; ceketinin yeiline bak. Sen hi yle ceket giydin mi? Neden odandan kmak diye bir mesele attn ortaya? Neden, dnyaya, yaamaya karmak gibi bir mesele kardn? Sen konsomosyon yapabilir misin? n oradan aa. Kapdaki gzetleme yerinden iersini seyretmek isteyen kalabala, onlardan birine, bir szn anlatabilir misin? Siz de, Selim'in evresini saran yaratklar, kiminle birlikte olduunuzun farknda msnz? Hayatnzda bir daha belki hi grmeyeceiniz bu adamn sizi hi unutmayacam biliyor musunuz? Siz onun yannda kim oluyorsunuz? Byle bir adamn yannda bir daha oturabilecek misiniz bakalm? Onun btn arkadalar imdi paa oldu. Sizde hi utanma yok mu? Yer verin biraz. Siz, biraz kenara ekilin. Sen de rahatsz etme ocuu, memelerini sallayp. Arkadan bekliyor ite: grmyor musunuz? Siz de kapnn nnde birikip durmayn. Baka yapacak iiniz yok mu? ocuk sklyor ite. Bir saattir, parmaklarn birbirine dediriyor, sigara iiyor, duvardaki yazlar okuyor, biri bir ey sormasn diye yerinden kalkamyor. Peki, siz de onun gibi, buraya gelmeden nce, gnlerce uykusuz kalarak, yalnz buraya gelmeyi dndnz

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

670

Serdar ODACI

m? Buraya gelmenin ne demek olduu, sizin de aklnza taklp kald m? Haydi Metin! (Atay 2004:263)

Grlen genelev kadnlar, hafzann imdinin eiinde tuttuu Turgutun Selimle bu kadnlarla ilgili yapt bir tartmay bilin dzlemine tar. Turgut, arada grd somutluun yorumunu yapar. Yaanan imdi de gemi ve imdi birleir. Dnceler, ksa vurularla zihin sahnesinde yerini alr:
Selim bir kitapta okumutu sanyorum: yazn gnete yanamazlarm... Ne kadar tartmtk meslek midir deil midir, diye. Kzn kolunu tuttu. Fare gzleriyle bakt kz: rkek, hem de kstah. ekingen mi? Hayr, cahil. nsanla cahil. Daha biimsiz, daha uydurma kadnlarla dp kalkard arkadalar niversitede. Bu kadn elde etmenim gururundan olacak. Biimli kk bir burnu var. Kalarn da almam. Gzlerden ve burundan anlayamazsn bunu zaten. Az ele verir bunlar, bir de eller... ka kere geldim byle yerlere? Bir iki kere. Diz kapaklar da zavalldr. Onu memnun etmek kolay olmad. Fakat erkekler de ne kadar kaba anlayszdr. Kadnlar da yledir... Kz Turgut'un yzne bakt, glmsedi. Onlardan farkmz anlamazlar ki. Onlar diye bir eyi nereden bilsinler? Hkmete bizim gibilere nian verilmeli. Bana verilmeli. Metin'e verilmemeli. Burhan'a verilmemeli. (Atay 2004: 280-281)

Atay, Joyce gibi kahramann i dzleminin ok boyutluluunu vermek iin hafzann pek ok zelliini bu romannda kullanmtr. Turgutun hafzas imdiyi srekli andran imgeleri birbiri arkasna olarak bilin dzlemine tar.

2.1.3.3. Alglar Joyce, insann bilinlilik hallerini etkileyen ve be duyu organyla salanan alglar da bilin ak pasajlarna tamtr. Koklama, grme, duyma, dokunma ve tatma duyular ve onlara bal etkiler Joyce tarafndan dier romanlarnda da kullanlmtr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

671

Romanda kahramanlarn duyularnn bazlarn dorudan hakim bakan yazar cmleleriyle vermitir. Baz duyular ise bilince arptklar gibi vermeye almtr. Joyceun yntemi imgeleri verirken ksa ifadeli ve eksiltili cmleleri kullanmaktr. Joyce genellikle hkim bakan yazar cmleleriyle nce kahramann iinde bulunduu sahneyi kurar. Sonrasnda karakterin algsna yer verir. Dilin eklemlenmeli nitelii nedeniyle Joyce birden fazla algy bilince arpt ekliyle verememitir. Bu nedenle e zamanll bir nebze aksettirebilmek iin alg zincirinin arasnda noktalama kullanmamtr. Bylelikle okuyucu bu biimde yazlan ksmlar daha hzl okuma gerei duymaktadr. Noktalamasz kullanm, bilin ak teknii ile bir hareketli resimler arasnda bir benzerlik kurulabilir. Eer bir film yava ekimdeyse izleyici her bir sahneyi birbirinden farkl eler olarak grecektir. Eer hzlanrsa hareket izlenimi oluacaktr. Eer film uygun hzda akarsa normal hareket izlenimi kendiliinden elde edilecektir. Stephenn zihninde denizin sesi iire dnr, ses sembolizmine benzer bir ekilde etki uyandrr ve aliterasyonlar, asonanslar ve ritmi kullanr.
Gock glnden sular upuzun kementler gibi, kabara taa akmakta gr, yeilaltns kum lagnlerini rte rte. Bastonumu gtrecek aknt. Bekliyorum. Yo, geiyor sular, kayalara vura arpa geiyor, girdap girdap geiyorlar. u i bitiversin hele. Dinle: drtszckl bir dalgadili: iisuu, hrs, riayss, uuus. Denizylanlarnn, ahlanan atlarn, kayalarn gbeinde sularn canhra soluu. Bardak bardak kayalarda orluyor: Far, fosur, rak: Kovuklarda gmbrdyor. Tkeniyor, sonra da, sesi kesiliyor. Akyor rl rl, yamyass yaylarak, kaynaan kpkkuyusu, amaktaki iek. (Joyce 2006:3/81)

Bloom, katld bir cenaze treninden sonra grme duyusuna arpan alglarla zihninin derinliklerine gmlr. Burada bilin akn tetikleyen grsel unsurlar mezarlk merkezlidir. Bloom, Hamleti ve intihar eden Romeoyu da hatrlar:
Mr. Bloom mezarlk mdrnn kap gibi gvdesine imrenerek bakt. Herkes onunla iyi ge-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

672

Serdar ODACI

inmek istiyor. Kibar adam, John O'Connell, gerekten iyi insan. Anahtarlar: Keyes'in ilan gibi. Hi korkmayn, kimse dar kamaz. Bir kez girdin mi, tamam. Habeas corpus. Cenazeden sonra o ilana bakmalym. Martha'ya yazdm srada beni rahatsz ettiinde stn kapattm zarfa Ballsbridge yazm mydm? inallah postanede sahibi bulunamam mektuplar arasna atlmamtr. Tra olsa iyi eder. Sakal aklam. Salar aaracann ilk iareti. Mizac huysuzlar. Ak salarda gm teller. Onun kars olduunu dn. Cesareti varm dorusu tutup evlenme teklif edebilmi bir kza. Gel mezarlkta yaa. Bulunmaz Hint kuma sanki. nce heyecanlanmtr kz. lmle flrt etmek. ller her yanda serilmi geceleyin uuan hayaletler. Kilise kabristanlar esnerken mezarta glgeleri stelik Daniel O'Connell da derdi kukusuz kim deyip dururdu hani onun karanlkta bir devi andran tuhaf cins bir adam ama gene de yce bir Katolik olduunu. Bataklk yakamozu. Mezarlk gaz. Hamile kalmak iin zihnini uzaklatrmas gerek bunlardan. Kadnlar zellik le pek duyarl olurlar. Uyusun diye yatakta bir hortlak hikyesi anlatrsn kadna. Hi hayalet grdn myd? Bak, ben grdm. Ortalk zifiri karanlkt. Saat on ikiyi vurmaktayd. Ne var, gzleri yeterince kararp pmeye de balayabilirler derakap. Trk mezarlklarndaki fahieler. Kckken daha her eyi renirler. Burda gen bir dul bulmak mmkn. Erkekler bundan holanr. Mezartalar arasnda ak. Romeo. Zevk katar eni. lmn ortasnda yayoruz biz. Birleen ular. Zavall llere byk d krkl. Alktan gz kararanlara zgara biftek kokusu. Kendi organlarn kemirirler, insanlar keyiflendirme istei. Molly'nin pencere nnde o ii yapmay istemesi. Zaten sekiz ocuu var. (Joyce 2006:6/141-142)

Joyce grme dndaki alglara ait durumlar sklkla hakim bakan yazar ile vermekle birlikte bilin akyla da vermitir: A

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

673

point, live dog, grew into sight running across the sweep of sand. Lord, is he going to attack me? Respect his liberty. bir hakim bakan yazar cmlesi iken; Jingle of harnesses, hoofthuds bowringing kahramann bilin akna arpan duymaya ait bir algnn ifadesidir. Joyce gereklii anlatya tamak iin sesi bilince arpt gibi yazmay yelemitir. Bilince kan bir diyalog paras Tatters! Out of that, you mongrel (s. 47); gereklii sylendii gibi vermeye alan bir diyalog paras Getonouthat, you bloody old pedagogue! the editor said in recognition. (s. 125); - Iiiiiichaaaaaaach! (s. 176). Joyce, alglanan sesleri bazen hkim bakan yazar ifadesiyle, bazen de bilin ak iinde algland gibi vermitir. Ulysseste sesler, dil dzlemi iinde taklide dayal olarak bilince arpt gibi verilir: Jigle a tinkle jaunted (s. 265). Joyce, bir orkestrann ileyiini, bir insann alg dzlemiyle imajlarla resmederken violenselin sesini de benzetir:
Piyano gene. Cowley alyor. Bir oturuu var, piyanoyla anlaarak btnleir gibi. Bk makinesindeki bkkn bkclar, gzleri tornada, diarsn andran gcrtlarla kazyarak bir viyolensel biiyorlar. Upuzun tiz horultusu onun. Locada oturduumuz gece. Trombon altta domuzbal gibi ttryor, perde aralarnda, br nefesli sazlar vidalarn skyorlar, tkrkleri boaltyorlar. Orkestra efi de bolpaa pantolonun iinde, gygd gygd. Onlar saklamak iin iyi ama. Gygd ngr 2006:11/314) seyr seyran. (Joyce

Atay, bilin ak pasajlarnda kahramanlarnn zihnine arpan alglardan daha ok grme duyusuna ait olanlara arlk vermitir. Atay, duyma, koklama ve dokunma duyularna ait alglar benzetmek yerine tanmlamay tercih etmitir. 9. blmde genelevde bulunan Turgut, ortam gzlemlemektedir. Ortamn somut irkinlii, ahlaki irkinlii simgeler niteliktedir. Ortamda Turgutun gzne arpan imgeler bilin dzleminde yanp sner. Eksiltili cmlelerle tam bir irkinlik resmedilir:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

674

Serdar ODACI

Turgut, kzlarn ortasnda, elinde konyak dolu ay barda, arkya yer yer katld. Mterilerinden biri, arkadann omuzuna ban dayam horluyordu. Sigara duman gzleri yakyor, eyann ve insanlarn zerine siniyordu. Durum bir kere sala aykr oldu mu yle srp gitmeli olum Turgut. ki de ok iilmeli, sigara da. Havasz da kalnmal, dumandan boulmal insan. Adilik de artmal, insan gittike bayalamal. Ahlakszlk da artmal, hem de aalk bir ahlakszlk. irkinlik de artmal. evresine bakt. Tahta kenarl, dz arkalkl, klf iekli basmadan eski koltuklar, yeil muamba ve plak yerler, gzlerinin boyalar yanaklarn slatan sarkk kadnlar, aptal suratl ve en orta snftan mteriler, yatak arafna benzeyen perdeler. Her ey ortamna uygun. irkinlik ne kadar kolay! Tablalarda, bcek lleri gibi yatan izmaritler. Duvarda, haftalk dergilerin ilvelerinden kesilip camlatlm en zevksiz resimler. (Atay 2004:271)

Turgut Ankaradadr. Gven antn geerken gzne arpan imgeler bilincinin armlara kaplp srklenmesine neden olur. Turgut, Gven antndaki figrler zerine ironik bir yaklamla eitli yorumlar yapar (Atay 2004:313): Turgut, Selimin evindedir. Odasnda onunla ilgili bir eyler aramaktadr. Turgut, Selime ait kk defterlere bakmaktadr. Zihnine arpan grsel imgeler, dnce paralar dourur. Tugut, grdklerini zihninde seslendirir. Turgutun grdkleriyle ilgili dnceleri iki izgi arasnda verilir:
Bu arada Mzeyyen Hanm sessizce odaya girdi, bir ey sylemeden yanna bir fincan kahve koydu. Sessiz bir anlay. Gerek olgunluk. Kapy kapad, gitti. Sayfalar... sayfalar... Bir sr insan resmi izilmi nden, yandan. Kk, dzgn satrlar. Kzn yazd satrlar gibi... Selim'in arkada... bir kadn... mtihan gnleri, alma programlar, iri harflerle yazlm kelimeler, neden yazld belli olmayan kelimeler, randevular, ngilizce kelimeler

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii -alt alta tekrarlanm, ezberlemek iin- aylk bte hesaplar: ev kiras, terziye, bakkal, kitap, alnan para, geen aydan, N'ye -bu N. de kim? Acaba? Olamaz, Parayla ne ilgisi var? Uzun yazmamak iin olacak,- gene resimler, portreler, karikatrler, bir denklem zm, harfler, saylar -stne mrekkep damlam, krmz kalemle devam etmiimtihana ka gn kaldnn hesab -gn says yirmi drtle arplm: saat says bulunmu, yedi saat uyku, bir saat yemek, iki saat dinlenme, kalan on drt saat gene gn saysyla arplm, ah Selim! hi adam olmayacaksn bu, gn, saat hesaplarnlabir not: bugn sabah kalktm, len yemek yedim, akam altm -namussuz, alay ediyor benimle, hatra defteri tutma oynuyor, teyzesinin kznn hatra defterini grm bir gn de ondan- el yazs denemeleri, kk harfle, byk harfle denemeler, kaln yazlar, ince yazlar -Turgut, senin yaznn karakteri yok diye saldrrd Selim'e- dzgn, kendine gvenen birinin yazlar, kargack burgack, mustarip bir ruhu ifade eden yazlar -belki de ciddiye almt szlerimi- kalem tutar bir el resmi kendi elini izmi- () yeni defterler, daha az soluk yazlar, bo sayfalar, kitap adlar, yazar adlar, hesaplar, hesaplar, ay hesaplar, gn hesaplar, bir gnlk masraf hesaplar: otobse, sandvi, dolmu, dilenciye, simit, ga? bakkala -ayrca dkm yaplm- ayakkab boyas, cepte kalan, toplama izgileri, yan yana ilgisiz satrlar: Dostoyevski, kaa alnabilir, Dostojeisky, Dostoyevsky, Franz Kafka, Fransz Kafka, Einstein, Ayntayn, Ayn ie tayin, en iyisi Karl Marks, kartonpiyer -bunlardan bir sonu alamayacam, biraz abuk gemeliyim, araya bir ipucu skm olabilir mi- Ahmet'ten bor: drt yz lira -kim bu Ahmet? daireden olacak, ertesi ay banda demi, bu hususlarda titizdi- uzay geometrik ekiller, gece Ahmet'in dn, yemek, sinema, hediye: yetmi drt seksen, anneme: yz lira, kadna yirmi be lira -kadn m, sama, himeti olacak- sayfann ortasnda kocaman bir say: bin be yz, marangoza -

675

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

676

Serdar ODACI

bir ktphane yaptrm, be taksitte demi- bir dikdrtgenler prizmas: stne yirmi be yazlm, Sayn Bay Selim Ik Y. Mhendis, sinema, Selim, gene adres ksm -bu ksmdan,bir isim bulmalym- sayfann ortasnda plak bir kadn resmi ba yok, byk gsl, acemice izilmi- itinayla yazlm isim ve adresler -dolmakalemle yazlmarada, ayakst yazlm titrek adresler -yeil kalemle ya da kurunkalemle yazlm- Burhan Bilen, ... gazetesi, tel:... -neden bu adama gitmiyorum, drdnc snftayken btn vaktini onunla geirirdi, bir faydas olmaz m, Esat ener, Bomonti, ne garip sokak ad: oralarda byle sokak ad olmas garip. ok giderdi, az bahsederdi: her zaman yapt gibi. Beni ona anlatmaz, onu bana anlatmaz: herkesin bir yeri var. Glmsedi. (Atay 2004:343-345)

Romanc bu uzun pasajda Turgutun zihnini hzla akan bir film eridi gibi dramatize etmitir. Sabit hzla akan bir filmi seyreder gibiyiz. Gz, selimin notlarnda gezinmekte, zihin grlenleri ksa dncelerle yorumlamaktadr. Atayn, nokta hari kulland noktalama iaretleri sahneler arasnda kk duraklamalarn olduunu ama filmin bitmediini gsterir gibidir. Cmle, bir dier deyile film, iki sayfada tamamlanr. Atay, Selimin ve Turgut'un zihnini ayn dzlemde birletirmi gibidir. Atay, sesleri daha nce belirttiimiz gibi bilince arptklar ekilleriyle deil de tanmlama yoluyla vermitir. Atay, Joyce gibi sesleri taklit etme yoluna gitmemitir. Turgut, Metine telefon amtr. Telefonun balanmas srasnda duyulan sesler, zihninde ekillenir. Atay, bu pasajda bedenden gelen uyarmlar da bilin dzlemine tar. Turgut, heyecanl bekleyi srasnda kalp atlarn da takip etmektedir:
Yalnz Metin'i dn. Metin, Metin, Metin... Metin kelimesini demek istemedim. Kalp atlarn Metin'e uydur. Dakikada doksan drt Metin, saatte... alt kere drt yirmi drt... elde var... Telefon ald... Etkili olmalym. Santraldaki kzn sesini duydu. Sessizlik. Yabanc erkek sesleri. Bir dakika, veriyorum efendim, gryor musunuz? Neresi?

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii Tellerin zerinde kayan sesin gcrts, vnlamalar... gene erkek sesleri: Metin seni aryorlar. Hem de nasl! Bir grlt, kaln ekingen bir ses: Buyurun, ben Metin. (Atay 2004:404-405)

677

Atay, romannda younlukla grme duyusundan gelen grsel alglarn bilin dzleminde ortaya kna yer vermitir. Belirtmek gerekir ki dnyay temel alglama duyusu grme olarak kabul edilmektedir. Atay, dier duyulardan gelen alglar, bu pasajlarda ok az kullanmtr.

Sonu Sonu olarak Joyce karakterlerinin bilin kaleydoskopundan yansyanlar bir ak halinde okuyucuya sunmutur. Stephen Dedalusun zihni iirsel imgeler, ksmi soyutlamalar, kitaplardan hatrladklar ile sunulurken, Bloomun zihni ise her yne uzanan fikirlerden kopan kk fikir paralar ile verilir. Stephen bilimsel terim ve entelektel bir dille dnr. Bu nedenle Stephen ve Bloomun bilin aklarnda kullanlan cmleler birbirinden farkldr. Bylelikle Joyce, zihinler arasndaki fark vermeye almtr. ki kahramann zihni sreci hzl bir ak halindedir. Bloomun bilin aknda yer alan dnceler Stephena gre daha sdr. Bloomun zihni Dublini dolarken srekli meguldr. ocuunun lm, babasnn intihar, karsnn aldatma ynelimi iinde olmas, Yahudi olmas nedeniyle yabanc olduu dncesi bilincini rahatsz etmektedir. Joyce bilin ak pasajlarnda psikolojik gereklie uygun olarak, bireyin tm bilinlilik hallerini yanstmtr. Joyce kahramanlarnn i dnyalarn dorudan veren bilin akyla onlarn kiiliklerini daha rahat izmitir. Tutunamayanlar'da okuyucu, romann kurgusal dnyasna Turgut'un bilincinden bakmakla birlikte; onun i dnyasndaki deiimi, i atmalarn, deerlendirmelerini ve yava yava Selim ile zdelemesini izlemektedir. Atay, Turgut zbenin bilin ve bilinaltn baaryla bilin ak teknii ile sunmutur. Atayn setii cmleler daha ok sorgulayan bir kahramann ruh haline uygun olarak bir biri arkasna akan dncelerini ekillendirmektedir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

678

Serdar ODACI

KAYNAKLAR AKYZ, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Ankara: nklap Kitabevi ATAY, Ouz (2004), Tutunamayanlar, stanbul: letiim Yay. AYTA, Grsel (1990), ada Trk Roman zerine ncelemeler, stanbul: Gndoan Yaynlan, AYTA, Grsel, Bugnk Trk Romannda Anlatm Teknikleri, Yazko Edebiyat, Kasm 1982. AYTA, Grsel, Tutunamayanlar, Yazko Edebiyat, Haz. Tem. Aus. 1984 BAL, Mieke (1997), Narratology, University of Toronto, Second Edition, London BATUR, Enis, (1997), Modernizmin Serveni, stanbul: Yap Kredi Yay. BEACH, Joseph W., Bilin Akm, eviren: Ayegl Gnkut, Yeni Dergi, Mays 1965 BEACH, Joseph Warren (1960), The Twentieth Century Novel Studies in Technique, New York BELGE, Murat, Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi, Yeni Dergi, Mart 1966 BELGE, Murat, Tutunamayanlar, Yeni Dergi, Say 49, 1972 BERGSON, Henri (1947), uurun Dorudan Doruya Verileri, (ev. Mustafa ekip Tun), Ankara BERGSON, Henri (1947), Yaratc Tekaml, (ev. Mustafa ekip Tun), Ankara BERGSON, Henri (1959), Dnce ve Devingen, (ev. Mira Katrcolu), Ankara BERGSON, Henri (1998), Zihin Kudreti, (ev. Mira Katrcolu), Ankara: Meb Yay. BERGSON, Henri (1988), Matter and Memory, New York: Zone Books

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

679

BERGSON, Henri (1998), Metafizie Giri, (ev. Bar Karacasu), Ankara: Bilim ve Sanat Yay. BERTENS, Johannes Willem (1995), The Idea of The Postmodern: a history, Routledge, London BEZEL, Nail, Modernizm ve Postmodernizm: Tanmlar ve rnekleme, Littera, 1992, cilt 3. BORTOLUSSI, Marissa (2002), Psychonarratology: Foundations for the Empirical Study of Literary Response, West Nyack, NY, USA: Cambridge University Press BOWLING, Lawrence E., Bilin Akm Teknii Nedir?, eviren: Murat Belge, Yeni Dergi, stanbul, Mays 1965. BRODY, ROBERT, Stream-of-consciousness techniques in Cortazar's Rayuela, Symposium, 29:1/2 (1975:Spring/Summer)

BUDGEN, Frank (1974) James Joyce and The Making of Ulysses, New York: Oxford University of California Press CEBEC, Ouz (2004), Psikanalitik Edebiyat Kuram, stanbul: thaki Yaynlar CHURCH, Margaret (1963), Time and Reality, The University of North Carolina Press CLIVE Hart and David Hayman (1974), James Joyce and The Making of Ulysses, London: University of California Press CUDDON, J. A. (1998), A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Blackwell Publishers DAINTON, Barry (2000), Stream Of Consciousness, London: Routledge DAMASIO, Antonio R. (2000), The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness, New York: Harcourt, Inc. DAMASIO, Antonio R. (2003), Looking for Spinoza: Joy, Sorrow, and the Feeling Brain, New York: Harcourt Inc.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

680

Serdar ODACI

DEMRALP, Ouz, Ouz Atay Deerlendirmek Yolunda, Oluum, Say 12, 1978. DEMRC, BRAHM, Romanmzn 27 Ylna Bak (1923-1950), Hece, Trk Roman zel Says, 30.4.2002, sayfa 58-66 DOLTA, Dilek (1999), Postmodernizm, Tartmalar ve Uygulamalar, stanbul: Telos Yaynlar DOLTA, Dilek, Edebiyatta Postmodernizm, Hrriyet Gsteri Eki, 20 Kasm 1990, say 120. ECEVT, Yldz (2001), Trk Romannda Modernist Almlar, stanbul: letiim Yaynlar ECEVT, Yldz, Trk Romannda Bir Avangardist, Oluum, Say 3, 1988 EDEL, Leon, (1955) The psychological novel 1900-1950, Rupert Hart-Davis, London ELLMANN, Richard (1959), James Joyce, New York: Oxford University Press EPSTEIN Russell, The Neural-Cognitive Basis of the Jamesian Stream of Thought, Consciousness and Cognition, 9, 550-575 (2000) ERKMEN, Nevzat (2006), Ulysses Szl, stanbul: Yap Kredi Yay. ERTEM, ERTEM, ERTEM, Cengiz ,Trk Romannda Modern Araylar Postmodernizm II, Varlk, say 1115, Austos 2000b Cengiz, Trk Romannda Modern Araylar Postmodernizm I, Varlk, say 1114, Temmuz 2000 Cengiz, Trk Romannda Modern Araylar Postmodernizm II, Varlk, Austos 2000, say 1115. ve ve ve

ERTEM, Tuna, Murathan Mungan'n Aynal Krk Oda'snda Post Modern Yaklamlar, Frankofoni Dergisi Ortak Kitap 14, Ankara, 2002 FREUD, Sigmund (1900-1936) The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, In Strachey, Vols. 1-24

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

681

FREUD,

Sigmund (1974), Introductory Lectures Psychoanalaysis, London: Penguin Books

on

FREUD, Sigmund (1996), Dlerin Yorumu II, Emre Kapkn, stanbul: Payel Yay. FRIEDMAN, Melvin (1955), Stream Of Consciousness, New Haven Press, Yale Un. GILBERT, Stuart (1933), James Joyces Ulysses, London GORING, Paul, J. Hawthorn, D. Mitchel (2001), Studying Literature, London GROSS, John (1970), James Joyce, New York, The Viking Press. GNEL, Burhan, Post-modernizm Littera, 1992, Cilt 3. zerinde Dnceler,

HART, Clive (1969), James Joyce's Dubliners; critical essays, Viking, New York HAYMAN, David (1970), Ulysses The Mechanics Of Meaning, New Jersey HOFMANN, Frederick, Freud-Joyce, ev: Aye Ilca-Murat Belge, Yeni Dergi, stanbul, Mays 1965 HUMPHREY, Robert (1968), Stream of Conciousness In The Modern Novel, Pittsburg, University of Pittsburg HUMPHREY, Robert, Bilin Akmnda Kullanlan Aralar, ev: Aye Ilca, Yeni Dergi, stanbul, Mays 1965 IIN, Ekrem, Grntler (1), Ouz Atayda Bireyin Eylemine Dnen Bilin, Szckler Dergisi, 1983 TEN, Mehmet, Tutunamayanlarn Dayanlmaz Gereklii, Siyanr Dergisi, Say lkyaz, 1991 NAL, Kemal Edebiyatta Postmodernizm Pazarlamacl, Evrensel Kltr, ubat 2000 NAL, Kemal, Postmodern Akademik Cemaatler, Evrensel Kltr, 2000-2001 JAMES, William (1950), The Principles of Psychology, Dover Publications, New York

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

682

Serdar ODACI

JOYCE, James (1983), James Joycenin Mektuplar, stanbul: Dn Yaynlar JOYCE, James (2004), Ulysses, ev: Nevzat Erkmen, stanbul: Yap Kredi Yay. JOYCE, James (2007), Ulysses, Pennsylvania State University, Electronic Classics Series JUNG, C. G. (1995), Bilin ve Bilinaltnn levi, ev: Bykinal, Engin, stanbul: Say Kitap Pazarlama JUNG, C. G. (2001), nsan Ruhuna Yneli, Engin Bykinal, stanbul: Say Yay. KANTARCIOLU, Sevim (1988), Trk ve dnya Romanlarnda Modernizm, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar KARADENZ, Abdrrahim, Tutunamayan Aydnlar, Hece, Trk Roman zel Says, 30.4.2002, sayfa 676-685 KUMAR, Shiv K. (1962), Bergson and The Consciousness Novel, London: Blackie Stream Of

LARBAUD, Valery, James Joyceun Yapt, ev: Eray Canberk, Ata, stanbul, 01.09.1963 LILLYMAN, W. J., The Interior Monologue in James Joyce and Otto Ludwig, Comparative Literature, 23 (1971) MACAULEY, R. George Lanning (1964), Technique in Fiction, New York: Harper-Row Publishers MADRA, Beral, Modernden Postmoderne, Hrriyet Gsteri Eki, Nisan 1991. MCQUELLN, Martin (2000), The Narrative Reader, London MENDLOW, A. A. (1952), Time and The Novel, London, Petert Nevilt Ltd. MENTEE, Oya Batum, Post-modemizm: Gerekdln Gerei ya da Bilinsizliin Dzeni, Frankofoni, Ankara 1990 MENTEE, Oya Batum, Sanatda Modernismden modernisme, Littera, 1992, cilt 3. Post-

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

Ulysses Ve Tutunamayanlarda Bilinak Teknii

683

MENTEE, Oya Batum, Sanatta ve Edebiyatta Postmodernizm, Trk Dili, Mart 1995. MERRAM-Websters Encyclopedia Massachusetts of Literature, (1995),

MORAN, Berna (1983), Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, stanbul: letiim Yaynlar MORAN, Berna (1997), Trk Romanna Eletirel Bir Bak II stanbul: letiim Yaynlar MORAN, Berna (1998), Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, stanbul: letiim Yaynlar O'CONNOR, William (1964), Forms of Modern Fiction: essays collected in honor of Joseph Warren B., Bloomington, Indiana Univ. PALMER, Alan (2004), Fictional Mind, University of Nebraska Press PAMUK, Orhan, Ahmet Hamdi Tanpnar ve Trk Modernizmi, Defter Dergisi, Say 23, 1995 PRINCE, Gerald (2003), A Dictionary of Narratoloji, University of Nebraska Press RIVKIN, Julie-Ryan Michael (2004), Literary Theory, Blackwell Publishing SAVAIR, skender, Modernizmin Eii, Defter Dergisi, say 5, Haziran- Eyll, 1988 SAVAIR, skender, Modernleme ve Modernizm, Defter Dergisi, say 23, 1995 SEYPPEL, Tatjana (1989), Ouz Atayn Dnyas, stanbul: letiim Yay. SHORT, Micheal H.- Geoffrey N. Leech (1981), Style In Fiction, New York: Longman STEINBERG, Erwin (1973), The Stream of Consciousness and Beyond In Ulysses, University of Pittsburg STEVENSON, Randall (1998), Modernist Fiction, New York, Prentice Hall

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

684

Serdar ODACI

TAYLAN, Cem, Yeni Roman'n nclerinden Woolf ve Joyce'un Romanlarndaki Zaman Kavramnn Gelimesi, Argos, stanbul, Austos 1989 TEKN, Mehmet (2001), Roman Sanat, stanbul: tken Yay. TINDALL, William York (1959), A Reader's Guide to James Joyce, London: Thames and Hudson TOOLAN, Michael (1996), Language and Literature, London TOOLAN, Michael (2001), Narrative, Routledge, London TUMANOV, Viladimir (1997), Mind Reading, Amsterdam WELLEK, Rene (1993), Austin Varren, Edebiyat Teorisi, zmir: Akademi Yay. YALIN, Alemdar (2003), Sosyal ve Siyasal Deiimler Asndan Cumhuriyet Dnemi Trk Roman 1946-2000, Ankara: Aka Yaynclk YILDIZ, Diner (2006), Henri Bergsonun Felsefesi, stanbul: Balam Yay.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-I Winter 2009

You might also like