KAZAKSTAN TARH

Bugn Kazakistan Cumhuriyeti snrlar ierisinde yaayan ve bu cumhuriyetin asl halkn oluturan, ayn zamanda Dou Trkistan da yaayan ikinci en byk Trk topluluu olan Kazaklar Orta Asyann en eski Trk uluslarndan biridir. Kazak adnn ne olduu meselesinde ise farkl grler mevcuttur. Bu grler hr ve serbest dolaan, bekar, mert, yiit, heybetli, cengaver, gl, kendi bana buyruk hareket eden gibi anlamlarda birlemektedir. Bunun yannda isim benzerlii dnda Rus Kazaklar diye adlandrlan yar asker Slav gruplar ile Kazak Trkleri arasnda hibir iliki yoktur. Kazak tabiri ile ilgili bilimsel aratrmalarn dnda efsaneler ve rivayetlere dayanarak yaplm izahatlarda mevcuttur. Bu efsanelerden en mehuru Ala hakknda olandr. Bu efsanelerin ounda Ala Kazak ulusunun kurucusu olarak tasvir edilir. Alan olunun da Kazaklarn czn kurduu sylenmektedir. Arkeolojik aratrmalara gre bugn ki Kazakistan topraklarnda ilk insan topluluklar kabileler halinde Tun devrinden itibaren yaamaktadr. Yine bu arkeolojik aratrmalar neticesinde Sakalarn bugn ki Kazakistan topraklarnda ilk devleti kurduu ve yksek bir medeniyete sahip olduu anlalmaktadr Sakalar ile balayan devlet kurma sreci M.300 yllarnda Yedisu blgesinde Usun ve Gney Kazakistanda Kanl topluluklar tarafndan devam ettirildi. M. 2.yzyldan itibaren doudan balayan Hun g 2 yzyl srd ve Kazakistan topraklarnda bu Hunlar, Usunlar ve Kanllar ile birlikte yaamlarn devam ettirdiler. Altay Trklerinin istilas sonucu 4. ve 5. yzyllarda Usun ve Kanl devletlerinin varl sona erdi. Altay dandan Hazar denizine kadar uzanan Kazak topraklarna Gktrk Kaanl egemen oldu. Gktrk Kaanlnn 603 ylnda Dou ve Bat Gktrkleri olarak ikiye ayrlmas ile Kazakistan topraklarnda yaayan Trk boy ve uruklar Bat Gktrk Kaanl iinde yer ald. 704 ylnda Bat Gktrk Kaanlnn yerine Trge Kaanl, 756 ylnda ise Trge Kaanlnn yerine 940 ylna kadar hkm srecek olan Karluk Kaanl kuruldu. Karluk Kaanlnn 940 ylnda dalmas sonucu kan hanedanlk mcadelesini Karahanllar kazand. 1

960 ylnda slamiyeti kabul eden Karahanllar 200 yl kadar bozkrda hkm srd. 12. yzyln balarnda Seluklularn Maverannehiri zapt etmesi ile birlikte iyice zayflayan Karahanl Devleti Kara-Hitaylarn istilasna urad. 1128 de Kara-Hitaylar Yedisu blgesinde kendi devletlerini kurdular. Mool basks sonucu batya doru g eden Kerey ve Nayman adl Trk kabileleri 100 yl kadar sren Kara-Hitay hakimiyetine son verdiler. 1219 ylnda Yedisu blgesini igal eden Cengiz Han 1224 ylna kadar Karahanllarn ve Harzemahllarn lkelerini alarak tm Kazakistan ve Orta Asyaya hakim oldu. Cengiz Hann salnda fethettii topraklar oullar arasnda paylatrmas sonucunda imdiki Kazakistan topraklar e blnd. Bu taksim neticesinde Orta ve Kuzey Kazakistan Cuci ulusuna, Gney ve Gneydou Kazakistan aatay ulusuna, Yedisu blgesinin kuzeydousu geday ulusuna verildi. Orta ve Kuzey Kazakistann hakimi Cucinin 1227 ylnda Cengiz Hanla ayn yl lmesi ile yerine olu Batu geti. Batu Han Altay dalarndan Tuna nehrine kadar uzanan Altn Orda mparatorluunu kurdu. Altn Orda mparatorluunun dou ksmna Ak Orda denilmekte idi. Ak Orda Hanlnda Cucinin byk olu OrdaEcem ve varisleri hkm srerdi. 14. yzylda Altn Orda mparatorluunun iyice zayflamas neticesinde Ak Orda Hanl bamsz oldu. Altn Orda Han Toktam dneminde Ak Orda Hanl bamszln yitirse de Toktam Hann Timura yenilmesi ile teekkl eden taht kavgalar sonucu Ak Orda 15. yzyln balarnda birka hakimiyet blgesine ayrld. Bunlardan en nemlileri Nogay Hanl ile zbek Hanl idi. zbek Hanl Sr Derya membasndan Aral glne, kuzeyde rti rmana kadar uzanan corafyada hkm srmekte idi. 15. yzyln ortalarna doru Ebul Hayr Hanlnda zbek Hanlnn ahalisini oluturan gebe kabile ve boylar arasnda ki ekimeler artmt. Bunun yan sra hanedanlk mcadelesi de tm hzyla sryordu. Kazak Trkleri ilk kez 15. yzyln ortalarnda Kpak bozkrnda ki Trk topluluklarnn kendi aralarnda ki ite bu mcadelelerin sonucu etnik bir topluluk olarak tarih sahnesine kmtr. zbek Ebul Hayr Hann hakimiyetini tanmayan Ak orda han Urus Hann torunlar Canbek Han ve Kerey Han kendilerine bal kabile ve uruklarla birlikte Talas ve u rmaklar arasndaki bozkra gp Kazak Hanln kurdular. Kazak hanlnn etnik yapsn inceleyen aratrmaclarn 2

ekseriyeti bu hanln deiik adlar altndaki gebe Trk boylarnn birlemesinden teekkl ettii grnde hem fikirdirler. Ebul Hayr Hann 1468 ylnda lmesi ile birlikte kan taht kavgalar yznden halkn nemli bir ksm Yedisu blgesine gerek Canbek ve Kerey Hanlara sndlar. Tebaas artan Kazak Hanl olduka glendi. 1480 ylnda Canbek Hann lm zerine hanln bana Kerey Hann olu Burndk geti. Burndk Han zamanda eybani ve Cucioullar arasndaki mcadele dorua kmt. Bu mcadelelerden sonra 1500 ylnda Muhammed eybani Han Burndk Hanla bar yaparak Maverannehire yneldi ve Timuroullar ile mcadeleye giriti. Bu sayede eybani Han ve varisleri Kpak bozkrndan uzaklam oldu. Bylece zbek ve Kazak terimleri yeni anlamlar kazand. Sr derya nehrinin kuzeyinde; yani eski zbek Hanlnn geni bozkrlaryla onun dousunda yaayan kabile ve boylarna Kazak denirken, eybani Han ile birlikte Sr derya rmann gneyinde yani Maverannehire giden gebe kabile ve boylara zbek dendi. Canbek Hann olu Kasm Han(1511-1523) dneminde Kazak Hanl en parlak dnemini yaamt. Burndk Hanla giritii taht mcadelesini kazanan Kasm, eybani oullar ile mcadeleye giriti. 1509 ylnda eybani Han yz bin askerle kt sefer ile Kazak Can ve Ahmet sultanlar yenerek ehirlerini yamalad. 1510 ylnda yeniden Kazaklara kar sefere kt; ancak bu sefer hazrlkl olan Kazaklar eybani askerlerini bozguna uratt. Bu yenilgi ile gcn yitiren eybani Han alt ay sonra ah smail ile yapt savata ld. eybani Hann lm ile Sr derya rmann iki yakasnda ki kentler Kasm Hann eline geti. Bat da Nogay Hanl bnyesinde meydana gelen karklklardan dolay bir ok kabile ve boyun Kasm Hann idaresine girmesi ile Kazak Hanlnn snrlar Yayk rmana kadar uzand. Kasm Han Mool istilasndan sonra ilk kez Kazak kabile ve boylarn bir ynetim altnda birletirdi. Kasm Hann lm ile birlikte Kazak sultanlar kendi aralarnda mcadele etmeye baladlar. Bu karklklar esnasnda han olan Kasmn olu Mama ldrld. Trkistan vilayeti ile birlikte Sr derya boyundaki kentlerin ou eybani

oullarndan Ubeydullahn eline geti. Mamatan sonra hanln bana Kasm Hann yeeni Tahir Han(1523-1533) geti. Tahir Han Nogay Ordas, Takent sultanlar ve Moolistan ile yapt savalar kaybetti. Tahir Hann yerine han olan kardei Buyda Han(1533-1534) zamannda da savalar devam etti. Bu savalar Buyda Hann yenilgisi ile sonuland. 1538 ylnda Kasm Hann olu Hak Nazar hanln bana geti ve 1580 ylna kadar hkm srd. Hak Nazar Kazak Hanln eski gcne kavuturmak iin gerek diplomatik yollar ile gerekse de savaarak mcadele etti. Nogaylar, Moollar ve Buhara hanlar ile yapt mcadeleler sonunda Kazaklarn siyas birliini salayarak Kazaklarn jzn birletirdi. Hak Nazar 1580 ylnda bir arpma da ld. Hak Nazarn yerine Canbek Hann torunu gay Sultan, 1582de de gay Sultann olu Tevekel han oldu. Tevekel Han Buhara ordularn yenerek Trkistan, Takent ve Semerkant ehirlerini ele geirdi. Tevekel Han 1598 ylnda Takenti aldktan ksa bir sre sonra ld. 17. yzyla girdiimizde Kazakistan da siyas istikrarszlklar Kazak

Hanlnn paralanmasna zemin hazrlamaktayd. Kazakistann gneyinde iki han hkm srd. Tevekelin lm ile baa geen Esim Han(1598-1628) Trkistan ehrini Kazak Hanlnn bakenti yaparken, Takent de Kazak Tursn Muhammed Sultan kendisini bamsz han olarak ilan etti. Yava yava Kazak jznn her birinde ayr ayr hanlar ortaya kmaya balad. Buhara han mankul Takenti tekrar almak istiyordu. Kazak topraklarna dzenledii seferle Takenti igal etti. Olunu vali olarak Takente brakt. Ancak kent halk mankulun olunu ldrd. Bu srada 1627 ylnda Esim Han Tursn Muhammedi ldrd. Bir yl sonrada kendisi ld. Esim Hann yerine olu Cihangir han oldu. Kazak hanlndaki ekimeleri frsat bilen Kalmuklar(Bat Moollar) Yedisuda baz blgeleri igal ettiler. Buhara askerlerinin tekrar Takenti igal giriimleri Cihangirin Kalmuklara kar ortak mcadele teklifi ile son buldu. Cihangirin mr Kalmuk saldrlar ile mcadele etmeyle geti. 1680 ylnda bu mcadele srasnda len Cihangirin yerine olu Tevke Han(1680-1718) baa geti. Tevke Han birleik Kazak Hanlnn son hkmdardr. O, Kazaklarn jzn de kendi denetimi altnda birletirerek merkezi otoriteyi salad. Buhara Hanl ile dostane ilikiler kurmaya alt. Jeti Jarg (yedi emir) diye bilinen Tevke Hann

yasalar ad altnda yapm olduu hukuksal dzenlemeler sayesinde insanlar arasndaki btnl salad. Tevke Handan sonra siyas birlik bozuldu. Bat Mool kabileleri olan Kalmuklar Kazaklarn bu kt durumunu frsat bilerek Kazak topraklarna saldrmaktaydlar. Kalmuklar Kazaklar iin byk bir tehdit oluturuyorlard. 1635 ylnda bu Kalmuk kabilelerinin birlemesinden teekkl eden Cungar Hanl 17. yzyln ikinci yars ile 18. yzyln banda Orta Asyann en etkin askeri gc idi. Kazak Hanl Kalmuk saldrlarna kar Sr derya havzasnn savunulmasna byk nem vermekte idi.17 yzyl boyunca Kalmuklar Sr derya havzasn geemediler. 1718 ylnda Ebul Hayr Sultan ve Kayp Sultan Cungar Hanlna kar sefere kt. gn sren arpmalarda Kazaklar ar bir yenilgi ald. 1723 ylnn baharnda Kalmuklar Ruslardan saladklar tfekler ve kalabalk askerleri ile Kazaklara kar aniden saldrya getiler. Topyekn bir kyma balayan Kalmuklar karsnda Kazaklar ok byk insan kaybna uradlar. Bu istiladan kurtulmak isteyen Kazaklar 1726 ylnda yeniden birletiler ve Kalmuklar yendiler. 1728 de Kazak czlerinin temsilcileri Kalmuklara kar izlenecek yolu belirlemek zere imkent de bir araya geldiler. Bu kurultayda Kk Cz Han Ebul Hayr Kazak askerlerinin bakumandan seildi. 1730 ylnda Balka glnn gneydousundaki Anrakay denilen mevkide Kazaklar Kalmuklar ar bir yenilgiye urattlar. Ancak bu zafer Kalmuk tehlikesini tamamen ortadan kaldrmad. Bu olaylarn vuku bulduu esnada Tevke Hann yerine geen Bolat Hann lm zerine Kk Cz han Ebul Hayr ile Orta Cz han Semeke onun yerine gemek istediler. Ancak ounluk geleneklere uygun olarak Ebulmembetin ulu han olmasn istedi. Bunu kabul etmeyen Semeke ve Ebul Hayr askerleri ile birlikte sava meydann terk ettiler. Bylece Kalmuklara kar yrtlen ortak hareket byk bir darbe alm oldu. Bu yllarda artan Kalmuk saldrlarn pskrtme de yetersiz kalan Kk Cz han Ebul Hayr Han Rus ariesi Anna Ivanovnadan yardm istedi. Bu yardm talebine karlk arie Rus himayesini kabul etmesi artyla yardm edebileceklerini bildirdi. Bunun zerine 1731 de Ebul Hayr ve snrl sayda ki yakn Ruslar tarafndan gnderilen heyet aracl ile Rusyaya sadakat yemini etti. Bu olayla Kazak topraklarnda yeni bir dnem balad. 1552 de Kazan Hanlnn igali ile balayan Ruslarn orta Asyaya doru yaylma hareketleri Kazakistann igali ile 5

birlikte zbek, Buhara ve Hive Hanlklarnn zapt edilmesi ile devam eden 200 yllk bir sretir. Ruslar Kazan ve Astrahann igali ile Batdan, Sibiryann igali ile de kuzeyden Kazakistana snr olmutu. Ruslarn d politikasnn belirlenmesinde byk bir yere sahip olan Petronun kendi sylemi ile Kazak Hanlklar Asya lkelerine girmenin kaps ve de anahtardr. Bu dorultuda Petro Kazakistana ve dier Orta Asya lkelerine keif kollar gndermekte idi. 1714 de Yarbay Buchholz Yarkente gnderildi. Bu keif kolu burada bir kale ina etti. Ancak bu gurup 1716 da Kalmuklarn ani saldrsna urayarak geri ekilmek zorunda kald. Bunun zerine Ruslar 1716da Omsk, 1717de Celezirsk, 1718de de Semipalatinsk kalelerini yaptrd. Dou Kazakistana gelen General Lihacev komutasndaki askeri keif kolu da 1720de skemen kalesini yapt. Bylece Rus snr hatt Sibirya tarafndan Kazakistan topraklarnn i ksmlarna doru ilerlemi oldu. 1723de balayan Kalmuk istilasn nlemek iin Kazaklarn arieden istedii yardm Ruslarn Kazak topraklarnda ki emellerini gerekletirebilmesi iin byk bir frsat dourmutu. arie Ebul Hayr ve maiyetini Rus tebaas olarak ilan etti. arie 1731de Rus hizmetine girmi olan Bakurt olan Tevkelevi (Alexandr vanovi) Kk Cz Kazaklar nezdinde eli olarak atad. Tevkelevin gelmesinden sonra Ebul Hayr Han Rus himayesini grmek iin Kk Cz beyleri ile han divann toplad. Ebul Hayr Hann Rus himayesini tek bana kabul etmesi divanda byk tartmalarn kmasna sebeb oldu. Grmeler sonunda sadece drt Kazak beyi Rusyaya sadakat andn kabul etti. Tevkelevin arieye rapor olarak Ebul Hayr Hann Rus egemenliini halkn onay olmakszn aile mensuplar ile birlikte kabul etmi eklinde sundu. Rusyann bu yemine inanmamas zerine Han, olu Koca Ahmedi amanat(rehine) olarak Rusya ya gndermek zorunda kald. Ebul Hayr Rus himayesine dayanaraktan dier Kazak Czlerini himayesi altna almaya alt. Dier taraftan Hive Hanl ile mcadelelere giriti. Ebul Hayrn 1742 ylnda Orenburg valisinden dier czleri kendi hakimiyetine almak iin yardm istedi. Ancak bl ve ynet siyaseti gden vali Neplyuev, Hann glenmesini istemedii iin isteini geri evirdi. Ebul Hayr Rus himayesini kabul etmekle istediini elde edememiti. Ebul Hayr Ruslara srt evirip Nadir ahla iyi ilikiler kurmaya balad. 1747de Nadir ahn ldrlmesi ve Ruslar tarafndan Ebul Hayr ile Neplyuev arasndaki anlamazlklar gidermek iin Tevkelevin tekrar eli olarak gnderilmesiyle aradaki gerginlik giderildi. Ruslarla ilikiler dzelmesine ramen Ebul Hayr iktidar zayflamaya devam etti. Ebul Hayrn olu Batrn nfusu artmaya balad. Hive 6

Hanlnn bana Batrn olu Kayp Han geti. Batr Rus dman olan Orta Cz Han Barak desteklemekte idi. Barak Sultan 1748 de Ebul Hayr Han ldrd. Kayp Han ile birlikte Ruslara kar taarruza geemeden 1750 de zehirlenerek ldrld. Ebul Hayrdan sonra Kk Cze Ruslarn yardm ile 1748de olu Nural Han geti. Nural Orta Cz ve Hive Hanln da himayesi altna almak istedi; fakat bunu gerekletiremedi. Hatta Kk Czde bile kendi hakimiyetini tam olarak kuramad. Kk Czde bunlar yaanrken 1731de Orta Cz Han Semekeye Ruslar eli gndererek Rus himayesine girmelerini istedi. Semeke Orta Cz de tam olarak muktedir deildi. Ebulmembet ve Ablay gibi Orta Czde ki etkili nderler Rus himayesini kabul etmediler. Semekenin Rus himayesini kabul sadece szde kald. Ruslar Ablay sultan elde etmeye altlar. Ablay Rus himayesine karlk askeri yardm talep etti ancak Ablayn niyeti baka idi. Ruslar da Ablay kendi tarafnda gstererek Orta Cz Kazaklar zerinde hakimiyet kurmaya altlar. nk Ablay yalnz Orta Czde deil dier czlerde de etkili ve saygn bir idi. 1744den sonra Ebulmembet siyasal yetkilerini Ablay Hana teslim etti. 1750 ylnda Cungar Hanl zayflam eski gcn kaybetmiti. Kendi ierisinde taht kavgalarna girimiti. Bu kavgalar srasnda Ablaya snan Davatsi ile Amursana sayesinde Ablay, Cungar Hanlndaki i savalarn bymesinde etkili oldu. Cungar Hanlndaki bu kavgay frsat bilen inliler 1757de Hanl istila edip 1 milyon civarnda Kalmuku ldrdler. inliler daha sonra Kazak topraklarna yneldi. inlilerle ba edemeyeceini anlayan Ablay 1758de onlarla bar yapt ve in hakimiyetini kabul etti. Ablay Rusya ve in arasnda ok deerli bir siyaset izleyerek hanln ayakta kalmasn ve glenmesini salad. 1771 ylnda Orta Cz Han Ebulmembetin lmesi ile bakent Trkistanda yeni han semek iin kurultay topland. Bu kurultaya katlan cznde beyleri Ablay Han setiler ve bylece yllar sonra Cz tekrar merkezi bir ynetimde birlemeyi baard. Bu sralarda Ruslar Ablay kazanma politikasndan vazgemedi ve 1778de ikinci Katerina Ablayn Hanln tand.

Ablay da Orta Asya hanlklarnn elinden Trkistan, Seyram ve imkenti ve Kalmuk istilasndan sonra yitirilen Takenti yeniden Kazak Hanlna balad.1781 ylnda 70 yanda vefat etti. Ablaydan sonra olu Veli han oldu. Veli Hann hkmdarl daha ok Orta Cz ile snrl oldu. arlk Veli Hann otoritesini ykmak iin 1815de Barak Hann olu Bkeyi ikinci bir han olarak Orta Cze atad. Ancak 1817de Bkeyin 1819da da Veli Hann vefat Orta Czde hanlk ynetimini sona erdirdi. Ruslar Orta Cze han atanmasna izin vermedi. Ulu Cz ise corafi konum olarak Rusyaya olan uzaklndan dolay Ruslar tarafndan igali 19. yzyln son eyreine doru gereklemitir. Her ne kadar da Ruslar 1730lu yllardan itibaren Ulu Cz ile ilgilenmeye balasalar da igalin gereklemesinin 19.yy sonlarna kadar uzamasna engel olamamlardr. Ruslar Kazak topraklarnda kendi smrge ynetimlerini yava yava kurmaya baladlar. lk olarak 1756 ylnda yaymlanan bir kararname ile Kazaklarn Ural rmann sa yakasna ayak basmas yasakland. Akabinde Kazaklarn irti rmann br tarafna geii de yasakland. Ural-Volga nehirleri arasndaki bu topraklar ok verimliydi. Ruslar Kazaklar kendilerine kar ayaklandracak dirayetli kiilerin han olmasnn nne gemek iin 1800 ylndan sonra Kk Czde seilen hanlarn Rusyadan onay alma zorunluluu getirdi. Bununla Kazaklarn daha kolay bir ekilde denetim altna alnmas hedefleniyordu. 1801 ylnda Nural Hann olu Bkey Ruslardan Ural rmann sa tarafna yerlemek iin izin istedi. Bu durum Ruslarn da iine gelmekteydi. Zira Kk Cz iki hakimiyet blgesine ayrlacak ve daha da zayflayacakt. 5000 Kazak ailesi blgeye g etti. 1812de Bkey burada han ilan edildi. Bylece -Orda olarak adlandrlan zerk bir hanlk kurulmu oldu. 1815 de Bkeyin lm zerine olu Cihangir 1845 e kadar han oldu. Bkey Ordasnn Kazaklar 1836-1838 yllarnda satay Tayman nderliinde ayaklandlar. Bu ayaklanma Rus Hkmetinde endieye yol at. 1845 de Cihangirin lmnden sonra Rusya han seilmesine izin vermedi. Bkey Ordasnn ynetimi 1917ye kadar oluturulan bir ura tarafndan yrtld. 1819da Orta Czde Veli Handan sonra han seimine izin vermeyen Rusya 1822de bir nizamname yaynlad. Buna gre corafi temele dayanan Okrug sistemi

getirildi. Orta Cz 8 Okrua ayrld ve her okruun banda bir pirikaz(komite) vard. Bir okrugda en kk yerleim avl(ky) idi. On-oniki avl bir volost, onbe-yirmi volost bir okrug oluyordu. Bu nizamname sayesinde Ruslarn Kazaklar zerindeki hakimiyeti glenmi bylece Rus smrge sistemi yava yava kendini hissettirmeye balamt. Orta Czden sonra 1824 ylnda Kk Czde de hanlk sistemine son verildi. 1831de 1822 nizamnamesi gibi distansiya sistemi getirildi. Buna gre Kk Cz 54 distansiyaya blnd. Her bir distansiyada avllara ayrld. Ruslarn dier bir smrge metodu ise Kazak topraklarnda oluturduu askeri hatlarn etrafnda yeni yerleim birimleri yapmak ve buralara Rus gmenleri doldurmakt. Bu dorultuda ilk olarak 1743 ylnda Orenburg ehri kuruldu. Orenburga yerleenler ikamet vergisinden muaf tutuldular. Buraya g eden Rus tccarlardan gmrk vergisi alnmad. Orenburgun yan sra 1730-1740 yllar arasnda ysk askeri mstahkem hatt yapld. Bu askeri hatlar zerinde Rus Kozaklar grev yapmakta idi. Kazakistan smrme politikasnn rn olan bu askeri hatlar, kaleler ve Rus yerleim birimleri Kazaklarn yaad yerleri giderek daraltmt. Bu durumdan honut olmayan kazaklar her frsatta Ruslara kar ayaklandlar. 1783 ylnda Baybakt boyunun beyi Srm Batur nderliinde Kk Cz Kazaklar Rus ynetimin kuklas olan Nural Hana kar ayaklandlar. Ayaklanan halkn basks ile 1786 ylnda Nural Han Rus makamlarna snd. kinci Katerina Nuralyi hanlk grevinden uzaklatrd ve Ufaya gnderdi. Ancak Erali Han Ruslardan Nuralnn iadesini ve hanlk sisteminin devamn talep ediyordu. 1790 da Nuralinin Ufada lmesi ile Ruslarn destekledii Erali han ilan edildi. Bunun zerine Srm Batur ve Kazak ileri gelenleri Eraliye kar ayaklandlar. Ayaklanma btn halk kapsad. Srm Batur birlikleri 1792de letsk kalesine saldrd; ancak baarl olamad. syanclar bundan sonra taktik deitirerek ete savalarna balad. Rus birliklerinin isyanclar yakalamas mmkn olmuyordu. 1794de Eralinin lmesi ile Rus yanls olan olu Esim Sultan Kk Orda han ilan edildi. Esim Sultann hanln kabul etmeyen isyanclar 1797de onu ldrdler. Bu yldan sonra Srm Batur isyan kendiliinden sona erdi. Srm Batur yakalanamad. Sonunun ne

olduu konusunda da farkl grler ortaya atld. Bu ayaklanmann sona ermesindeki en byk etken ayaklanma yllarnda halkn iktisad durumunun iyice bozulmasdr. 1816 ylnda Arngazi Sultan Kk Cz de hanlk ynetimini tekrar kurabilmek iin Ruslara kar isyan etti. ekti, Cappas, Argn ve Aln boylar Arngazi Sultan Kk Cz Kazaklarnn han olarak setiler. Arngazi halkn eriat usullerine gre ynetmeye alt. 1821 ylnda ar kendisini han olarak atayaca yalan ile onu Petersburga ard ve buradan Kalugaya srgn edildi. 1833 ylnda Kalugada ld. 1822 ylnda Coloman Tileniolu nderliinde Rus smrgesine kar yeni bir ayaklanma balad. Ruslara kar kazand baarlara ramen Tileniolu askeri basklara daha fazla dayanamayarak ayaklanmay durdurmak zorunda kald. Muhakkak ki Ruslara kar yaplan ayaklanmalarn en etkilisi ve en nemlisi Kenasar Han nderliindeki Ulusal Kurtulu Sava idi. 1822 nizamnamesi Orta Czde hanlk ynetiminin kaldrlmas ve en verimli Kazak topraklarna Ruslarn yerletirilmesi Kazaklar arasnda byk tepkilere yol amaktayd. Bunlarn sonucu olarak Ablay Hann soyundan gelen Ubeydullahn etrafnda toplanan halk Ruslara kar isyan balatt. Ubeydullahn balatt bu ayaklanma onun Ruslar tarafndan yakalanp srgn edilmesi ile Kasm Trenin olu Sarcan Sultan tarafndan devam ettirildi. 1824-1836 yllar arasnda Ruslarla ve Rus yanda Kazaklarla mcadeleyi srdren Sarcan Sultan 1836 ylnda ldrld. Sarcan Sultann ldrlmesi ile btn Kazakistan ayaa kaldracak olan Sarcann kardei Kenasar Kasm isyan bayran devrald. Ablay Hann torunu olan Kenasar halk tarafndan kendilerini dman boyunduruundan kurtaracak kahraman olarak byk bir cokuyla karland. Kenasar ilk olarak Akmola kalesini ald ve Rus yerleim birimlerini yerle bir etti. Bu ayaklanma Tileniolu nderliinde ayaklanan Kk Cz boylarnn da Kenasarnn birliklerine katlmas ile Kk Cz topraklarna da yayld. 1841de yaplan Kurultayda Kazak Ordasnn temsilcileri tarafndan Kenasar Kasmolu Han olarak seildi ve Kazak Hanl yeniden kuruldu. Bunun zerine ar birinci Nikolay 1843de ayaklanmann bastrlmas iin byk bir askeri sefer yaplmasn emretti. 1843de Lebeday komutasndaki askeri birlik istedii sonucu elde edemedi. Daha sonra Kenasar Ruslarn nc kuvvet olarak kulland Kazak sultan Ahmet Cantreye bal birlie aniden saldrarak bozguna uratt. Bu baar ile yreklenen 10

Kenasar birlikleri 1844de Yekaterinaburg kalesine hcum ederek byk bir zafer kazand. Rus hkmet bu kez Albay Dunikovski komutasnda bir birlik General emonikov komutasnda Sibiryadan gelen birlikler ile birlikte Kenasar Hana kar baarsz oldular. Bu baarszlklarn neticesinde Rus yneticiler Kenasarya Dogbv ve Gern adl elileri gnderdiler. Elilerin Kenasarya sunduklar kabuledilemez artlar, antlama salanmasna imkan vermedi. Rusya 1845 ylnda Irgz ve Torgay rmaklarnn yakalarna yeni kaleler ina etti. ki koldan yrtlen ar askeri bask karsnda Kenasar birlikleri zayflamaya balad ve yava yava geri ekildi. 1847 ylnda Krgz topraklarna kadar geriledi. Kenasar kendisine bal birlikleri ile Krgzlarla birleip mcadelesini srdrmek istedi ancak Hokand Hanlnn kkrtmalar ile Krgz manaplar (kabile efleri) tarafndan tutsak edilip korkun bir ekilde ldrld. Kenasarnn lm ile Kazaklarn en byk kurtulu mcadelesi sona erdi. Kenasarnn lmnn ardndan Kazaklarn Rus smrgelerine kar isyanlar devam etti. Kk Cz Kazaklarnn Can-Hoca NurMuhammedolu nderliinde balatm olduklar ayaklanma bunlardan biridir. Bu ayaklanma 1857 ylnda General Fitingotta bal birlikler tarafndan bastrld. Daha sonra Rus hizmetinde olan Sultan Ermuhammed tarafndan 1860 ylnda Can-Hoca taraftarlar tamamen yok edildiler. 80 yanda olan Can-Hoca ldrld ve ayaklanma sona erdi. Yine bu yllarda Orta-Czde Ruslara kar Kenasarnn olu Sultan Sadk mcadeleye devam etti. Sultan Sadk Hokand hanlna kar mcadele eden Krgzlarn ars ile onlara katld. 1860da Ruslara kar Hokand glerinin yannda yer ald. Sultan Sadk Ruslara kar uzun yllar mcadele etti. 19.yzyln ikinci yarsna doru Kazakistan tamamen ilhak etmi olan Ruslar smrge ynetimini yeniden dzenlemeye balad. 1867-68 reformlar olarak da adlandrlan bu dzenlemelere gre geici statler ilan edildi. Bu geici statlere gre Kazakistan 6 oblasta blnd. Oblastlar uzeydlere, uzeydler volostlara, volostlor da avlarla blnd. Ruslarn yeni kurmu olduklar bu idari organlarn giderlerini Kazaklarn kendileri karlayacakt. Bylece vergiler 1,5 rubleden 3 rubleye kt ki bu durum Kazaklarn ykn iyice artrd. Kazaklar iin asl glk Kazak topraklarnn devlet mal ilan edilmesi idi. te yandan Kazakistana g etmi Rus kyllerine(mujik) ekilecek tarlalar ve ev yaplacak arsalar parasz veriliyordu. 11

Kazaklarn benzeri kolaylklardan yararlanabilmesi iin hristiyanla gemesi gerekiyordu. Bunun balca nedeni Kazaklarda slam nfusunun azalmasn salamak ve onlar Ruslatrmakt. 1868 ylnda bu sistemin uygulamaya konmas Kazaklar arasnda byk bir ayaklanmann patlak vermesine neden oldu. stn Rus glerine kar Kazak direniiler fazla dayanamadlar ve ayaklanma kanl bir ekilde bastrld. 1868den sonra Kazak topraklarna yaplan Rus gleri byk bir hz kazand. Kazak topraklarnn sonsuza dek smrlebilmesinin en gzel yolu bu topraklarn Rus gmenlere tahsis edilmesi idi. 1881de Rus kyllerin Kazak topraklarna gmesi ile ilgili bir yasa karld. Bu yasa da Rus kyllere tannan ayrcalklar ve verilecek arazi miktar belirlenmekte idi. Rus kyllerin Kazak topraklarn igalleri yllar getike artarak devam etti. 1891de lke nfusuna oran %81 olan Kazak nfusu 1914de %65e geriledi. 20.yzyln banda Rusyann Japonlarla yapm olduklar sava

kaybetmeleri yeni bir dnemin balamasna neden oldu. Basklara ve protestolara dayanamayan ar 2. Nikola Ekim 1905de bir manifesto yaynlad. Buna gre bir parlamento kurulacak, hak ve zgrlkler artrlacak, seim hakk geniletilecekti. Bu dnemde Kazakistann her blgesinden Kazak halknn gereksinimlerinin ve zgrlk taleplerinin dile getirildii dilekeler ar hkmetine yazlyordu. Bu dilekelerin en mehuru Alihan Bkeyhan ve Ahmet Baytursn gibi Kazak ulusal nderlerinin kaleme aldklar Karkaral dilekesidir. Bu dileke de Kazak lkesinin smrgeletirilmeye altrld, Kazak topraklarnn her geen yl azald, otlak skntlar ve gmen problemleri gibi sorunlar dile getirildi. Bu dilekeyi hazrlayanlar Bkeyhann sylemine gre Bat yanls grup ve Trk grup diye ikiye ayrlmaktaydlar. Batc grup Rus okullarnda yetimi aydnlardan olumaktayd ve din ile devlet ilerinin birbirinden ayr olmas gerektiini savunmaktayd. Alihan Bkeyhan da bu gurupta idi. Dier Trk gruba mensup aydnlar ise milli-dini bir eitim almlard. Dolaysyla halk zerinde olduka etkiliydi. Bu sebeptendir ki Karkaral dilekesinde dini meseleler ilk srada yer almtr.

12

Kazak aydnlar mcadelelerini dilekeler ile snrlandrmamlar siyasi parti kurma almalarn da balatmlard. Oral kentinde yaplan toplantda Kazak Anayasal Demokrat Partisinin kurulmas karara balanmt. Ancak bu teebbsler baarszlkla sonuland. Bunda Rus Kadet partisinin yneticilerinin Kazakistan gibi smrge bir lkede zgrlk isteyen bir partinin pek faydal olmayaca gr nemli bir etkendir. Parti kurma teebbsleri baarszlkla sonulanan baz Kazak aydnlar Rus Kadet partisinin yeliini 1917 devrimine kadar srdrmlerdir. Yine bu Kazak aydnlar Genel Rusya 1905 Mslmanlar devriminden hareketinin dzenledii sonra 2 nderleri yl ile iyi de ilikiler temsilci Kazaklar kurmulard. Rusya Mslmanlarnn kongrede

bulundurmulardr.

ierisinde

azmsanmayacak derecede siyasal tecrbelere sahip olmutur. 1916 ylna doru Rus smrge uygulamalar iyice hz kazand. Kazaklarn en verimli topraklarna Ruslar tarafndan el konuluyordu. Birinci dnya savann ilk ylnda 1 milyon 8 yz bin desyatin arazi gasp edildi. 1916 ylnn ortalarna doru Rus hkmeti tarafndan toplam 45 milyon desyatin Kazak topra igal edilmiti. Bunun yannda Ruslar sava gerei olarak Kazaklarn iradesi dnda istedii kadar mala ve hayvana el koyabilmekte idi. Sava gereksinimleri vergisi adyla yeni vergiler toplanyordu. Son olarak 1916 ylnda Orta Asya halklarnn 19-43 ya aras erkekleri cephelerde geri hizmet iin seferberlie tabi tutuldular. Sabr tkenen halk Ruslara kar ayakland. stn silah gcne sahip Ruslar ayaklanmay kanl bir ekilde bastrd. Yz binlerce kiinin ld bu ayaklanmada 300 bin civarnda Kazak Dou Trkistana kamak zorunda kald. 27 ubat 1917de balayan Sovyet devrimi ile yep yeni bir dnem balad. arlk rejimi ykld. Kereski ynetiminde geici hkmet kuruldu. Ancak geici hkmet arlk rejiminin Orta Asya zerindeki smrge siyasetini uygulamaya devam etti. Devrim ile umutlanan Kazaklar hayal krklna urad. Geici hkmete hibir gveni kalmayan Alihan Bkeyhan ulusal bir parti kurma karar ald ve Kazak kurultayn toplama almalarna balad. 21-26 Temmuz 1917 tarihleri arasnda Orenburg da birinci Kazak kurultay yapld. Kurultayn gndem maddelerini Rusyann ynetim biimi, Kazak otonomisi, toprak sorunu, eitim sorunu, Kazak askeri birliklerinin kurulmas gibi sorunlar tekil etmekteydi. Kurultay da Ahmet 13

Baytursn ve Mir Yakup Dulat bamsz ve otonom bir Kazak Devletinin kurulmasndan yana oldular. Delegelerin ounun destekledii Alihan Bkeyhann gr ise Rusya Cumhuriyeti ierisinde kurulacak Kazak ulusal toprakl otonomsi idi. Birinci Kazak kurultaynda Ala adnda bir parti kurma karar alnd. Partinin banda Alihan Bkeyhan ve Ahmet Baytursn gibi nderler bulunuyordu. 1917nin gz aylarna doru Ala partisine muhalif Kazaklar tarafndan sosyalist bir parti olan cz partisi kuruldu.cz partisi sosyalist olmasna karn Panislamist ve Pantrkist eilimler tayordu. Rus kart bir tutum ierisinde olan bu partinin nderliini ise Klbay Toguolu yapmaktayd. Ekim 1917de Kerensky hkmeti devrilerek Bolevik ihtilali gerekleti. lkenin her yerinde Bolevikler ynetime el koydular. Devrimin hemen ardndan ayrlk faaliyetlerin nne gemek ve Mslman halklarn sempatisini kazanmak iin Rusya halklarnn deklerasyonunu yaymladlar. Bu deklerasyon halklara istedikleri zaman birlikten ayrlarak bamsz devlet kurma hakk vaat ediyordu. Ayrca Rusya da ki emekilere hitaben de bir beyanname yaynladlar. Bu beyannamede de Ruslar, Trk ve Mslman topluluklara dinlerini zgr ve serbest bir ekilde yaama hakk gibi parlak vaatlerde bulunuyorlard. Lakin Ala partisi ileri gelenleri bolevizme kar idiler. Bu vaatlere inanmyorlard ve Kazakistan da ynetimin Sovyet esasna gre kurulmasn istemiyorlard. Ekim devriminin gerekletii srada Kazakistan da merkezi bir ynetim yoktu. Kazak bozkrlarnda Rus askerlerinin ve iilerinin yamas sryordu. Her yerde anari kol geziyordu. Bu kark ortam da 5-13 Aralk 1917de Orenburgda kinci Genel Kazak Kurultay topland. Bu kurultayda ana maddesi olarak ulusal otonomi sorunu grld. lkenin iinde bulunduu kaos ortam gz nnde tutularak Ala otonom hkmetini kurma karar alnd. Hkmete Ala-Orda ad verildi. Hkmetin bana en fazla oyu alan Alihan Bkeyhan getirildi. Ala-Orda hkmeti Rusya da birbirleri ile mcadele halinde bulunan Bolevik ve anti-bolevik glerin ar basklarna maruz kalmakta idi. Ala-Orda hkmetinin Boleviklere kar Beyazordu; yani anti Boleviklerle birlikte ortak

14

hareket etme giriimlerine karn Beyaz ordu gleri Ala-Orda hkmetinin varlndan duyduu honutsuzluktan tr bu giriimleri geri evirmekte idi. 18 Ocak 1918de Kzlordu yandalarnn Orenburgu igal etmeleri zerine Ala-Orda hkmeti Semey ehrine tand. Kazak bozkrlarnn Bolevik gler tarafndan birer birer igal edilmesi Ala hkmetine Sovyet hkmeti ile temas kurmasndan baka bir seenek brakmyordu. Alihan Bkeyhan, Halil Dosmuhammedolu ve Cihanah Dosmuhammedolunu Lenin ve Stalin ile grmesi iin Moskovaya gnderdi. Ancak bu grmelerden bir sonu kmad. Sovyet hkmeti Ala hkmetini tanmaya yanamad. Ala-Orda gibi Hokand da kurulan Trkistan Milli Muhtariyet hkmetini de tanmad. Sovyet gleri 12 ubat 1918de Trkistan Milli Muhtariyet hkmetini silah zoruyla datt. Bu olay Sovyet hkmetinin gerek yzn gstermiti. Kazakistan da ise Ala hkmetine kar bir yandan cz partisinin Bolevikler tarafna gemesini salarken, dier taraftan da Alibiy Cangeldine Sovyetlerin genel Kazakistan kurultayn toplama grevini verdi. Bylece Kazakistan da Ala-Ordaya bal gler ile Sovyetler arasnda iktidar mcadelesi balam oldu. Kazak nderleri bu kez ynlerini Sibirya Geici Hkmeti ve Komu gibi Beyazordu yanls glere evirdiler. Sibirya Geici Hkmeti Kazaklarn otonom devletlerini tanmay reddetti. ok gemeden Omsk da askeri bir diktatrlk kurarak Rusyann ynetimini eline aldn syleyen Amiral Kolak 20 Kasm 1918de AlaOrda hkmetinin dalmasn emretti. Sibirya Geici Hkmeti ve ardndan onun yerini alan Amiral Kolak diktatrlnn Kazaklara ve dier ulusal otonomlara kar tutumlar ayn sonucu vermiti. Kazaklar bunun zerine tekrardan Sovyetler ile temasa getiler. Sovyet komseri Abiliy Cangeldin ile Ahmet Baytursn 1919da bir anlama yaparak Moskovaya gittiler ve Kazakistann stats hakknda Lenin ve Stalin ile grtler. Ahmet Baytursn ve Alibiy Cangeldininde aralarnda bulunduu bir Krgz(Kazak) ihtilal komitesi kuruldu. Bu komitenin Ahmet Baytursn dndaki Kazak yeleri Sovyet kuklalar olan kimselerdi. 1919 ylnn sonlarna doru Kzlordu M.Frunze, M.Tuhaevskiy ve

V.apayev gibi nl generaller komutasnda Kazak bozkrlarnda ilerliyordu. Ala-

15

Orda hkmeti 10 Aralk 1919da Frunze ile Orenburgda grmeler yapt ve antiSovyet gler ile ilikilerini keseceklerine, tm silah ve cephanelerini Sovyetlere teslim edeceklerine dair bir anlama yaptlar. Bu gelimelerden sonra Kirrevkomun 5 Mart 1920 tarihli kararnamesi ile Ala-Orda ulusal otonomi hkmeti datld.

mer Aksoy

16