T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS DELME VE VDA LEMLER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. MATKAP BLEME ......................................................................................................... 3 1.1. Basit Ayakl Zmpara Tann zellikleri ..................................................................... 3 1.2. Zmpara Tanda alrken Kullanlan Koruyucu Aletler............................................ 3 1.3. Matkap Bilemede Dikkat Edilecek Kurallar ................................................................. 4 1.4. Bilenen Matkabn Kontrol........................................................................................... 5 UYGULAMA FAALYET................................................................................................. 7 LME VE DEERLENDRME....................................................................................... 8 RENME FAALYET - 2 ................................................................................................. 11 2. DELK DELME ............................................................................................................. 11 2.1. Delik Delme lerinde Kullanlan Aparat Ve Makineler............................................. 11 2.1.1. Breyizler ............................................................................................................... 11 2.1.2. Masa Matkap Tezgahlar ...................................................................................... 11 2.1.3. Stunlu Matkap Tezgahlar .................................................................................. 12 2.2. Matkaplar .................................................................................................................... 12 2.2.1. Matkaplarn Yapld Gereler............................................................................ 13 2.2.2. Matkaplarn Balanmas....................................................................................... 14 2.2.3. Kesme Hz ve Devir Says ................................................................................. 15 2.2.4. Soutma Svlar ................................................................................................... 16 2.2.5. Delme lemlerinde Balama ............................................................................... 16 2.2.6. Delme lerinde Doabilecek Kazalar ve Bunlara Kar Korunma...................... 18 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 19 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 20 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 22 3. RAYBA EKMEK ............................................................................................................ 22 3. 1. e Uygun Raybann Seimi ....................................................................................... 22 3. 2. Rayba eitleri ........................................................................................................... 22 3.2.1. Makine Raybalar ................................................................................................. 22 3.2.2. Delikli Raybalar ................................................................................................... 23 3.2.3. El Raybalar.......................................................................................................... 23 3.2.4. Ayarl Raybalar .................................................................................................... 23 3.2.5. Konik Raybalar..................................................................................................... 23 3.2.6. Sert Metal Ulu Raybalar ..................................................................................... 23 3.3. Raybalamada lem Sras ........................................................................................... 24 3.3.1. Elde Rayba ekme ............................................................................................... 24 3.3.2. Makinede Rayba ekme....................................................................................... 24 3. 4. Raybalamann Yapl ............................................................................................... 24 3.4.1. Raybalamada Uygun Kesme Ya Kullanlmas .................................................. 24 3.4.2. Rayba ekilen Deliklerin Kontrol Edilmesi......................................................... 24 3.4.3. Raybalamada Otlamann nlenmesi .................................................................... 24 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 26 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 27 RENME FAALYET 4 ................................................................................................ 29 i

4. ELLE KILAVUZ EKME ................................................................................................ 29 4.1. Vidalar......................................................................................................................... 29 4.1.1. Vidann Tanm..................................................................................................... 29 4.1.2. Vida eitleri........................................................................................................ 30 4.1.3. l Sistemlerine Gre Vidalar ........................................................................... 30 Kullanm Yerlerine Gre Vidalar:.................................................................................. 30 4.1.4. Kuvvet ve Hareket leten Vidalar......................................................................... 30 4.1.5. Vida Elemanlarnn Hesab .................................................................................. 30 4.2. Vida ekme Aralar................................................................................................... 31 4.2.1. Klavuzlar ............................................................................................................. 31 Klavuz ekmede lem Sras ....................................................................................... 32 4.2.2. Kesme Svlar ve Kullanma................................................................................. 33 4.2.3. Klavuz Kollar ..................................................................................................... 33 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 34 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 35 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 38 5. ELLE PAFTA EKME...................................................................................................... 38 5.1. Paftalar ........................................................................................................................ 38 5.1.1. Tanm .................................................................................................................. 38 5.1.2. Pafta eitleri ....................................................................................................... 38 5.2. Pafta ekmede lem Sras ve Dikkat Edilecek Hususlar .......................................... 39 5.3. Vidalarn Kontrol ...................................................................................................... 40 5.3.1. Kumpaslarla.......................................................................................................... 40 5.3.2. Vida Tara ile Kontrol ........................................................................................ 40 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 41 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 42 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 44 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 46 KAYNAKA ......................................................................................................................... 48

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK DERS MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK MODLN GENEL AMACI 521MMI002 Makine Teknolojisi Makine malatl, Endstriyel Kalplk, Endstriyel Modellemecilik ve Bilgisayar Destekli Makine Ressaml Temel malat lemleri Delme ve Vida lemleri Matkap tezgahlar, klavuz, pafta ve rayba gibi el aletleri kullanarak delme, vida ekme ilemlerini kapsayan eitim materyalidir. 40/32 Temel El lemleri Modlnn alnmas gereklidir. Delme ve vida ilemlerini yapmak. Modlle ilgili uygun ortam ve ara gereler salandnda istenilen hassasiyette temel delme ve vida ilemlerini belirtilen srede yapabileceksiniz. 1. stenilen srede, dzgn kesme yapabilen matkab bileyebileceksiniz. 2. in tekniine uygun delme ve delik bytme ilemlerini yapabileceksiniz. 3. Rayba pay braklm deliklere rayba ekme ilemini yapabileceksiniz. 4. stenilen srede di biimine uygun klavuz ekme ilemini yapabileceksiniz. 5. stenilen srede di biimine uygun pafta ekme ilemini yapabileceksiniz. Atlye, snf, el aletleri, zmpara ta, masa matkap tezgah, stunlu matkap tezgah, projeksiyon, tepegz, bilgisayar ve rnek iler. Her ilem sonunda ilemle ilgili yeterlilikleri lmek iin belirlenmi bir srede test ve uygulama ilemi gerekletirilecektir. Dersin ilenmesi srasnda soru cevap Yntemi uygulanacaktr. Verilen ii verilen srede yapabilme yeterlilii salanacaktr. lem basamaklarn ayrtracak en ksa ilemi sralayabilecektir.

MODLN AMALARI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR

GR
Sevgili renci, Modlmz, Temel El lemleri Modlnn devamdr. Delik delme ve vida ama modl sizlere tala kaldrma, dikkatli ve hassas ileme yetenei kazandracaktr. Gnmzde temel imalat, nemini hi yitirmeden srdrmektedir. Ayn zamanda makine teknolojisinin vazgeilmez unsurlarndandr. Modlmz ieriinde bulunan vida ilemleri ise sklebilen birletirme unsurlarnn en banda gelir. reneceiniz bilgileri uygulamaya baladnzda mesleinizi daha ok sevecek ve bu bilgileri gnlk hayatnzda kullanabileceksiniz. Farknda olmadan zaten deiik biimli paralar skp takma ilemleri yapmaktayz. te bunlarn hepsi delme, vidalama gibi birletirme elemanlarnn sayesinde olmaktadr. Birounuzun evinde makine, bisiklet vb. aletlerler vardr. Arzalandnda tamirine kalktmz bu alet ve makinelerde ne gibi birletirme elemanlarnn kullanldn,bu vidalarn teknik zelliklerinin neler olduunu hi dndnz m? Bunlar ne tr malzemelerden, hangi sistemle yaplmlardr? Bunlar u anda bilmiyorsunuz. Modlmzn sonunda delme ve vidalama ilemlerinin basit birer vida ve somundan ibaret olmadn greceksiniz. Ayn zamanda ok basit konularda bile teknik usul ve teknolojik bilginin ok nemli olduunu fark edeceksiniz. Unutmaynz ki lkemizin sizler gibi teknik elemanlara, bilinli retici ve tketicilere ihtiyac vardr.

RENME FAALYET-1
AMA

RENME FAALYET - 1
stenilen srede, dzgn kesme yapabilen matkab bileyebileceksiniz.

ARATIRMA
gvenlii, matkabn imal edilii ve kesici u alar hakknda bilgiler toplaynz.

1. MATKAP BLEME
yi ve hassas bir i elde etmek iin kesicimiz olan matkabn iyi bilenmi olmas gerekir.

1.1. Basit Ayakl Zmpara Tann zellikleri

Ayakl zmpara talar, elde tutulan aletlerin bilenmesinde kullanlan tek devirli makinelerdir. Ayakl zmpara tanda genellikle iki ayr zmpara ta bulunur. Zmpara talarndan biri sert, dieri yumuak cinste, motorun miline dengeli olarak taklr. Bileme srasnda iin desteklendii dayamalar ile zmpara ta arasndaki boluk, 3 mm yi gemeyecek ekilde ayarl olmaldr. Aksi halde i paras ta ile dayama arasna skarak tan patlamasna neden olabilir. Bu ok tehlikeli sonular dourabilir. Sert malzemeleri yumuak tala, yumuak malzemeleri sert tala bilemeliyiz.
Resim 1.1: Ayakl zmpara ta

1.2. Zmpara Tanda alrken Kullanlan Koruyucu Aletler

Koruyucu Gzlk

eitli ekillerde ve deiik malzemelerde yaplmlardr. Genel ama, zmpara tanda alrken srayan tala ve kvlcmlardan gzmz korumaktr.

ekil 1.1: Koruyucu gzlkler

Koruyucu Maske

Koruyucu maskede ama, sadece gzlerimizi deil btn bamz korumaktr. Youn bir ekilde elde talama yapacaksak maske kullanmamzda fayda vardr.

Resim 1.2: Koruyucu maske

1.3. Matkap Bilemede Dikkat Edilecek Kurallar

yi bir i elde etmek iin, kesici aletin iyi bilenmi olmas gerekir. Matkab elde bilerken u hususlara dikkat edilmelidir: 1- Koruma gzlkleri takarak zmpara tan altrnz. Matkap krse veya zrhn uca yakn ksmlar anm ya da yanm ise normal zrh kncaya kadar ucu taa tutunuz. 2- Matkab bilerken zel mastar ile kontrol ediniz. 3- Matkap elde doru tutularak talanmaldr. Ba parmak matkabn, dier parmaklar zmpara tann alet dayamasnn stne gelecek ekilde tutulmaldr. 4- elik, dkm gibi malzemeleri delmek iin matkap u asn 118 bileyiniz. 5- Matkab ta eksenine gre yaklak olarak 59 eik tutup ucunu bileyiniz. 6- Matkab lzumundan fazla taa bastrmaynz, bu matkap ucunun yanmasna sebep olur.

ekil 1.2: Basit ayakl zmpara tanda matkap bileme usul

ekil 1.3:Ta zorlanmamaldr

ekil 1.4: Zmpara tana el aleti vb. tutmaynz

7- Matkaplar bilenirken sk sk suya batrlarak soutulmaldr. 8- Zmpara ta dayamasn ta alrken ayarlamaynz. 9- Zmpara tana, bileme aletlerinden baka para tutmaynz. Matkap bilerken aadaki hususlarn meydana gelmemesine dikkat edilmelidir: Tala as boluunu gereinden az brakmaynz. U srtnr ve abuk snarak matkap krabilir. Tala as boluunu gereinden fazla yapmaynz. Kesici ucun abuk krelmesine veya krlmasna sebep olur. Kesici azlarn birini dierinden uzun yapmaynz. U merkezinin eksenden kak olmasna veya matkabn apndan byk delmesine sebep olur.

a)

b)

c)

d)

e)

ekil 1.5: Matkap u alarnn durumu a) Normal u, b) U as kk, c) U as byk, d) A simetrik deil, e) U kenar merkezde deil

1.4. Bilenen Matkabn Kontrol

Sabit A Gnyesi ile Kontrol: Matkaplar bilenirken kesici ksmndaki alarn belli deerlerde olmasn salamak gerekir. Bunun iin daha nceden sabit alarda yaplm (118) a gnyeleri kullanlr.

Resim1.3: Sabit a gnyeleri ile bilenen matkap kontrol

A Blntl niversal Gnye ile Kontrol: Sabit a gnyelerinden fark, a blntlerinin ayarlanabilir olmasdr. Matkap ka derecelik bir ayla bilenecekse o ada niversal a gnyesi ayarlanr. Ayarlanan bu a deerine gre matkap kontrol edilir.

Resim 1.4: A blntl niversal a gnyesi

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Zmpara tan altrarak kontrol ediniz. Koruyucu aletleri kullannz. Zmpara tan bileyiniz. Zmpara tanda matkab bileyiniz. neriler Ta altrarak, tan salgl dnp dnmediine bakmalsnz. e balamadan nce mutlaka koruyucu gzlk takmalsnz. (Grmek hayattr.) Tan dzgn kesme yapmas iin ta bileme topac veya elmasla bilemelisiniz. Matkab bilerken mutlaka uygun ada tutmal ve taa fazla bastrmamalsnz. Aksi halde matkab istediiniz ada bileyemezsiniz ve ucu yakabilirsiniz.

Matkabn u asn kontrol aletleri ile kontrol ediniz.

Bilenen ksmlarn doruluunu mastar veya a gnyeleri ile kontrol etmelisiniz.

Matkap izelgelerini kullannz.

Delinecek malzemenin cinsine ve zelliine gre matkabn u asn bilemelisiniz. rnek: Alminyum ve alminyum alaml bir malzeme delecekseniz matkabnzn u as 140 olmal.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede, oktan semeli lme deerlendirme kriteri uygulanmtr. A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 1- elik, dkm gibi malzemeleri delmek iin matkabn u as ka derecedir? A) 116 B) 118 C) 128 D) 146 2- Matkabn u asn simetrik olarak bileyemezsek ne olur? A) Matkap apndan daha byk delik deler. B) Matkap uygun apta deler. C) Soutma svs kullanmaya gerek kalmaz. D) Mengeneyi dndrmeye zorlar. 3- Zmpara ta tezgahmzn dayamasn 3 mm den fazla yaparsak ne olur? A) Elimiz taa yetimez. B) Paray dzgn talayamayz. C) Para ta ve dayama arasna skabilir. D) Para ok fazla snr. 4- Koruyucu gzlk niin gereklidir? A) Gzlerimizi tala ve kvlcmdan korumak iin gereklidir. B) Malzemeyi net grebilmek iin gereklidir. C) Gzlerimizin bozulmamas iin gereklidir. D) Gzlerimizi ktan korumak iin gereklidir. 5- Tala as boluu gereinden az braklrsa ne olur? A) Matkap, apndan byk deler. B) Matkap, salgl dner. C) Matkap z kalnlar ve delme zorlar. D) U snr ve matkap krlabilir. 6- Aadakilerden hangisi bileme yaparken soutma svs kullanmann faydalarndan deildir? A) Kesmenin daha etkili olmasn salamak. B) Kesici aletin ucundaki snmay gidermek. C) Kesici aletin hzl dnmesini salamak. D) Talan malzemeden uzaklamasn salamak. 7- Sabit a gnyeleri ka derecedir? A) 110 B) 118

C) 122

D) 142

8- Krlenmi bir matkapla delmeye devam edersek ne olur? A) Matkap ucu yanar. B) Matkap daha hassas delik deler. C) Deliin ap byr. D) Matkap tezgah fazla snr.

B. UYGULAMALI TEST Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi 20 dakikadr. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar: 1- Ayakl zmpara ta 2- Koruyucu gzlk 3- nl 4- Soutma svs 5- Sabit a gnyesi 6- Bilenecek matkap 7- Ta bileme topac veya elmas

ekil 1.6: Matkap bileme

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak matkab bileyiniz.

AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua (X) iareti koyunuz. KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri Zmpara tan altrp kontrol ettiniz mi? Koruyucu gzlk kullandnz m? Soutma svs kullandnz m? Matkab elde doru tuttunuz mu? Matkab ta eksenine uygun ada tuttunuz mu (59)? Matkabn kesici azlarnn simetrikliini salayabildiniz mi? Matkab uygun ada bileyebildiniz mi (118)? gvenlii kurallarna uydunuz mu? Matkab bilerken sabit a gnyesi ile kontrol ettiniz mi? lemi zamannda yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Eer faaliyette gzlediiniz eksiklik varsa, faaliyete tekrar dnp retmeninize danarak bunlar tamamlaynz.

10

RENME FAALYET-2
AMA

RENME FAALYET - 2

in tekniine uygun delme ve delik bytme ilemlerini yapabileceksiniz.

El breyizlerinin kullanlma alanlarn aratrarak el breyizlerinin hayatmza kazandrd kolaylklar hakknda bilgi toplaynz.

2. DELK DELME
Endstride paralardan tala kaldrarak delikler elde etme ilemine Delme denir. Delme, paralarn boaltlarak kolay ilenmesinde, birbirine kolay balanmasnda nemli bir yer tutar.

2.1. Delik Delme lerinde Kullanlan Aparat Ve Makineler

2.1.1. Breyizler
Hafif ve pratik olan bu makineler her trl kullanma uygun olsalar da genelde sac, duvar, aa ve byk plakalara delik delinmesinde kullanlr. lk zamanlarda, el kuvveti ile alan trleri kullanlmtr. Gnmzde ise elektrik enerjisi ve arjl trleri kullanlmaktadr.

Elektrikli el breyizi Resim 2.1: El breyizleri

arjl el breyizi

2.1.2. Masa Matkap Tezgahlar

Tanmas kolay ve kk yapl olduklar iin masa tipi olarak adlandrlrlar. Kk apl deliklerin seri olarak delinmesinde kullanlr. Devir saylar stunlu ve radyal matkap tezgahlarna gre daha fazladr. Genellikle i balama tablas sabittir.
Resim 2.2: Masa matkap tezgah

11

2.1.3. Stunlu Matkap Tezgahlar

Hareket iletim mekanizmas ve i tablas bir stun zerine yerletirildii iin bu ekilde adlandrlr. Byk ebatl paralara daha byk apta deliklerin delinmesinde kullanlr. paralar mengene ya da pabular yardm ile dorudan tablaya balanabilir. eitleri Stunlu matkap tezgah lem sral matkap tezgah ok milli matkap tezgah Radyal matkap tezgah

Resim 2.3: Stunlu matkap tezgah

Resim 2.4: Radyal matkap tezgah

2.2. Matkaplar
Paralara deliklerinin delinmesinde ve hava amada kullanlan kesici takmlara verilen addr. Talalar malzemeden uzaklatrmak iin helisel kanallara sahiptir.

ekil 2.1: Matkabn ksmlar

12

eitleri: Helisel oluklu matkaplar Dz ve konik sapl matkaplar Punta matkaplar

Deliin merkez kan nlemek iin nce punta matkab ile n delik delinir. Daha sonra matkapla delik delinir. Hava matkaplar Delik delindikten sonra hava isteniyorsa silindirik veya konik hava matkaplar ile hava alr. Namlu matkaplar ok uzun delikleri delmek iin namlu matkaplar kullanlr.

a)

b)

c)

Resim 2.5: a) Helisel Oluklu Matkap, b) Punta Matkab, c) Hava Matkab

2.2.1. Matkaplarn Yapld Gereler

Gnmzde matkaplarn ou Yksek Hz elii (HSS) ad verilen alaml eliklerden yaplr. Matkabn mrn arttrmak iin baz matkaplar kaplanr. Daha sert malzemelerin delinmesinde kaplamal veya kaplamasz, sert metal ulu matkaplar da kullanlr. yi bir matkap kolayca krlenmeyecek uygun bir malzemeden yaplmaldr. Matkap ucunu delmeye balamadan nce delik merkezlemeyi kolaylatrmak amac ile nce nokta ile merkezi noktalanr. Helisel Matkaplar Bu matkaplar genellikle iki helis kanala sahiptir. Genel amal kullanmlara uygun olan bu matkaplarn yan sra ya da drt helis kanall matkaplar da vardr. Bu tr matkaplar dkm malzemelerin delinmesinde kullanlrlar. Gvdesine boydan boya delik delinmi matkaplar kullanarak yksek ilerlemeler elde edilebilir. Delikten kesme yzeyine tatbik edilen soutma svs snmay nler.

13

eitleri

Dz ve konik sapl matkaplar ok helisli matkaplar Soutma delikli matkaplar Sa ve sol helisli matkaplar Sert metal (takma) ulu matkaplar Titanyum kaplamal matkaplar
Resim 2.6: Soutma delikli matkap

2.2.2. Matkaplarn Balanmas

Mandrenle Balama: Mandren merkezi olarak skan eneli bir balama aracdr. Silindirik sapl matkaplar mile balamak zere zel olarak yaplmtr. Mandrenin matkap tezgahnn konie uygun bir sap vardr. Mandrenlere konik sapl matkaplar balanmamaldr.

ekil 2.2: Mandren yardm ile matkab balama

14

Mors Kovanlar le Balama: Byk apl matkaplar, genellikle konik sapl yapldndan tezgahn mors kovanna taklarak kuvvetli ve salgsz balama temin edilir. Konik sapl matkaplar ise tezgahn mors kovanna taklarak balanr.

ekil 2.3: Mors kovan ile matkab tezgaha balama

2.2.3. Kesme Hz ve Devir Says

Kesme Hz(V): Matkap zerindeki bir noktann dakikada metre cinsinden ald yola denir. V= D N / 1000..m/dak V= paras zerindeki noktann dakikadaki hz (m/dak) N= parasnn dakikadaki devir says (dev/dak) D= Matkap ap (mm)
ekil 2.4: Kesme hz

Kesme hz matkabn ve ilenen malzeme cinsine gre seilir. Yaygn olarak kullanlan kesme hzlar Tablo 2.1 de verilmitir. Kesme Hz (m/dak) Paras Dkm elik (orta sert) Bronz Pirin Bakr Alminyum Seri elik (HSS) 14-22 25-28 35-120 45-130 60-150 86-180 15 Sert metal 16-50 70-110 85-140 95-150 110-184 125-190

Tablo 2.1: Malzeme cinsine gre kesme hzlar aralklar

Devir Says (N): Matkabn bir dakikada yapt dnme miktarna denir. Devir says, matkap apna ve kesme hzna gre deiir. ap kldke devir bytlmeli; ap bydke devir kltlmelidir. V= .D.N/1000 N= V.1000/ .D (dev/dak)

rnek: ap 12 mm olan yksek hz eliinden (HSS) yaplm bir matkapla elik malzeme delinecektir. Kesme hz 25 m /dak olduuna gre devir saysn hesaplaynz. Verilenler: D = 12 mm V = 25 m/dak stenenler N=? zm N = V 1000 / D =25 1000 / 3,14 12 =660 dev/dak (Tezgahtaki en yakn deer alnr)

2.2.4. Soutma Svlar

Kesici alet tala kaldrrken srtnme nedeniyle s meydana gelir. Bu snma, soutma svs aracl ile giderilebilir. Soutma svlar eitli yalar, ya karmlar ile hayvansal, bitkisel ve madensel yalardan elde edilir. Aadaki amalar iin kullanlr: Kesmenin daha etkili olmasn salamak. Kesici ucunda meydana gelen snmay gidermek. Yzey kalitesini arttrmak. Talan gereten ayrlmasn kolaylatrmak. Not: Dkm malzemeler ilenirken soutma svs kullanlmaz.

2.2.5. Delme lemlerinde Balama

Tezgah Mengenesine Balayarak Delme: En ok kullanlan balama metodudur. Bu yntemle malzeme tablaya sabitlenmi mengenenin enelerine gvenli bir ekilde balanarak delme ilemi gerekletirilir.

ekil 2.5: Tezgah mengenesine balama

16

Tezgah Tablasna Balayarak Delme: Mengeneye balanamayacak durumdaki paralar, tezgah tablasna balanarak delinirler. Delinecek malzemeler geometrik ekline gre, V yataklar, balama pabular gibi elemanlar yardm ile gvenli bir ekilde balanarak delinir.

ekil 2.6: Tablaya balayarak delme

Takoz zerinde Serbest Delme: Kk, ince veya ok byk paralarn uygun bir takoz zerine yerletirilerek delinmesi salanabilir.

ekil 2.7: Takoz zerinde serbest elle delme usul

ekil 2.8: Atlyelerde gvenlik kurallarna uygun davrannz

17

2.2.6. Delme lerinde Doabilecek Kazalar ve Bunlara Kar Korunma

elbisesinin kollar lastikli, matkaba dolanmayacak ekilde olmaldr. Tezgah alrken hibir ekilde hareketli ksmlara dokunmaynz. Kesme sonunda ilerleme azaltlmaldr.Aksi halde malzemeyi dndrebilir. Tezgah alrken devri deitirmeye kalkmaynz. Yumuak malzeme delinirken sivri ulu matkap kullanmaynz. Delme esnasnda uygun soutma svs kullannz. Krelmi matkapla kesinlikle delme yapmaynz. Matkapta temizleme malzemesi olarak sadece fralar kullanlmaldr. stb kullanlmamaldr.

18

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Matkab mandren ve mors konii ile tezgaha balaynz. parasn tezgahn tablasna cvata ve pabularla balaynz. parasn tezgahn tablasna mengene ile sabitleyiniz. neriler eksenine dik konumda gvenli bir ekilde matkab balaynz. Tezgah tablasnn delinmemesi iin i parasnn altna uygun bir altlk koyunuz. Mengeneleri skca tablaya sabitleyip ve bir destee dayandrnz.

parasn tezgahn tablasna i kalplar ile balaynz. Dolu malzemeyi deliniz. eitli profildeki paralar deiik matkaplarla deliniz. Punta matkabyla punta delii anz. eitli havalar aarak delii bytnz.

kalplar balama gnyesi ile ayarlaynz. Delinecek delik merkezine nokta vurunuz. Paraya uygun matkab seiniz. Kk apl matkaplar iin yksek devir says, byk apl matkaplar iinse dk devir says seiniz. Arkadalarnzn gvenliini de unutmaynz.

19

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede; oktan semeli, boluk doldurma ve doru yanl kriterleri uygulanmtr. A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 1- Uzun deliklerin delinmesinde kullanlan matkap eidi hangisidir ? A) Helisel matkap C) Punta matkab B) Namlu matkab D) Hava matkab

2- Genellikle sac, duvar, aa ve byk plakalara delik delinmesinde kullanlan el aletleri hangisidir ? A) Masa matkaplar B) Breyizler C) El klavuzlar D) Spiral 3- Aadakilerden hangisi stunlu matkaplardan deildir? A) Masa tipi matkap tezgah C) ok milli matkap tezgah B) lem sral matkap tezgah D) Radyal matkap tezgah

4- Kesme hz 15 m /dak olan stunlu matkap tezgahnda 12 mmlik delik delmek iin devir says ne olmaldr( = 3,14 ) ? A) 198 C) 358 B) 298 D) 398

5- Aadakilerden hangisi delmede balama usullerinden deildir ? A) Tezgah mengenesine balamak C) Manyetik tablaya balamak B) Tezgah tablasna balamak D) Takoz zerinde serbest delme

6- Matkabn ap bydke kesme hz da byr. ( ) Doru ( ) Yanl 7- Kesme sonunda ilerleme azaltlmal aksi halde malzemeyi dndrebilir. ( ) Doru ( ) Yanl 8- Silindirik sapl matkaplar .yardmyla balanrlar. 9- Kk apl deliklerin seri olarak delinmesinde kullanlr. 10- Delik delme ilemine balamadan nce delik merkezine .......................vurulmaldr.

20

B. UYGULAMALI TEST Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi 1 ders saatidir. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar: Matkap tezgah Tezgah mengenesi Markalama aletleri Matkap

ekil 2.9: Matkapla delme

AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua (X) iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri Delie uygun matkab seebildiniz mi? Matkap tezgah ve dier takmlar temiz ve tertipli tuttunuz mu? Kesme svsnn iin gerecine uygun olmasna dikkat ettiniz mi? Matkab silindirik ve konik sap durumuna gre tezgah fener miline baladnz m? Matkap apna gre tezgahn devir saysn ayarladnz m? Tezgah altrp kontrol ettiniz mi? parasn gvenli bir ekilde mengeneye veya pabula tezgaha baladnz m? Delinecek deliin merkezine nokta vurdunuz mu? Delik sonunda ilerlemeyi azalttnz m? gvenlii kurallarna uydunuz mu? lemi zamannda yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Eer, faaliyette gzlediiniz eksiklik varsa, faaliyete tekrar dnerek ya da retmeninize danarak bunlar tamamlaynz. 21

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET3

AMA
Rayba pay braklm deliklere rayba ekme ilemini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Delik altrma tolerans standartlarn ISO ya gre aratrnz.

3. RAYBA EKMEK
3. 1. e Uygun Raybann Seimi
e uygun rayba, raybalanacak parann apna, sertliine, kardrlacak tala miktarna ve imalat zelliklerine gre seilir. Yumuak ve orta sertlikteki malzemeler iin HSS; sert malzemeler iin sert maden ulu rayba; konik delikler iinse konik raybalar seilmelidir.

3. 2. Rayba eitleri
3.2.1. Makine Raybalar
Makine raybalarnn konik ulu ve dz ulu olmak zere iki tipi vardr. Konik ulu rayba srtnp sarmamas iin hafife konik ve kademeli yaplr. Kesme iini yalnz utaki azlar yapar. Oluklar talalarn darya kmasn ve kesilen yere soutma svsnn ulamasn salar. Dz ulu (evreden kesen) raybalarn konik ulu raybalardan daha fazla kesici az vardr. Kesici az srtlar daha dar olup btn boyda boluk as mevcuttur.

ekil 3.1: Normal ve takma ulu makine raybalar

22

3.2.2. Delikli Raybalar

Bu tr raybalar genellikle makinelerde rayba ekme esnasnda kullanlr. Delikler boydan boya gvde zerindedir. Delikli olmasndaki ama makinenin gndermi olduu soutma svsn direk malzeme ve kesme yzeyine iletmektir. Bylelikle hem kesme kalitesini arttrr. Hem de snmay nlemi olur.

3.2.3. El Raybalar
El raybalar zellikle ince ileme ve bitirme raybas olarak kullanldndan azlar boydan boya dz talanr. Rayba sapnn ucu buji kolunun taklmas iin drt ke yaplr. El raybas iin 0.125 mm den fazla raybalama pay braklmamaldr.

Resim 3.1: El raybas

3.2.4. Ayarl Raybalar

Raybalarn en verimlisi ayarl raybalardr. llerinin stnde ve altnda yeterli bir aralkta istenilen apa gre ayarlanabilirler. Ayarl raybalarda kesici azlar gvde zerine alm konik yarklar iinde bulunur. Kolay bilenmeleri, istenilen apa ayarlanabilmeleri ve uzun mrl olmalar sebebiyle ok kullanldrlar.

ekil 3.2: Ayarl rayba

3.2.5. Konik Raybalar

Konik deliklerin raybalanmasnda kullanlrlar. Kesici azlar dz veya helis eklinde olabilir. Konik raybalar; konik pim deliklerinin, mors kovanlarnn ve konik bileziklerin yaplmas gibi alanlarda ok kullanlr.

3.2.6. Sert Metal Ulu Raybalar

Byk kuvvetlere dayanmas gereken raybalar, sert maden ulu olarak yaplmtr. Sert maden ular yksek scaklkta sertliklerini korurlar ve anmaya kar dayankldrlar. Bu nedenle, llerini uzun zaman bozulmadan koruyabilirler, seri imalatta tercih edilirler.

Resim 3.2: Sert metal ulu rayba

23

3.3. Raybalamada lem Sras

3.3.1. Elde Rayba ekme
1- Raybann delik ierisinde yataklanabilmesi iin delik derinlii en az rayba ap kadar olmaldr. 2- Mutlaka kesme ya kullanlmaldr. 3- Rayba dik konumda olarak tam eksende azlatlmaldr. 4- Rayba daima kesme ynnde dndrlmelidir. Kesinlikle geri evrilmemelidir. 5- Kama kanall deliklere helis oluklu raybalar salnmaldr. 6- Rayba az ve dzenli bask ile ilerletilmelidir.

3.3.2. Makinede Rayba ekme

1- paras ve rayba dikkatli bir ekilde makineye balanmaldr. 2- Raybann devir says delii delmi olan matkabn devir saysna gre 1/3 orannda olmaldr. 3- Sert eliklerde kesme hz 5 m / dak gememelidir. 4- Raybalama esnasnda mutlaka kesme svs kullanlmaldr.

Resim 3.3: Makinede rayba ekme ilemi

3. 4. Raybalamann Yapl
3.4.1. Raybalamada Uygun Kesme Ya Kullanlmas
Kesme svlar kesmeyi kolaylatrr. Kesme esnasnda kan tala malzemeden uzaklatrr. Isnmay nler. Bu sebeplerden dolay kesme ya kullanlmaldr.

3.4.2. Rayba ekilen Deliklerin Kontrol Edilmesi

nce gzle otlamann olup olmad kontrol edilir. Daha sonra lme aletlerinden i ap len (i ap kumpas, mikrometresi, komparatr) aletlerle llr.

3.4.3. Raybalamada Otlamann nlenmesi

Raybalama esnasnda trtll ve przl yzey olumasna Otlama denir. 24

Rayba kuvvetlice bastrlnca deliin ierisine skr ve azlar malzemeye dalar. Bu nedenle deliin yzeyinde rayba az says kadar az yeri meydana gelir. Bu elverisiz durumu gidermek iin rayba gevetilerek dndrlrse azlar eski yerine taklmayaca iin raybalama kolayca yaplr. Ayn zamanda otlama nlenmi olur.

25

ARATIRMA UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Rayba ekilecek i paras delii dik olacak ekilde mengeneye balaynz. Ayarl veya sabit bir buji kolunu raybann drt ke ucuna taknz. Raybay az bir kuvvetle aaya doru bastrnz. Raybalama ilemi bitinceye kadar raybay saat akrebi ynnde (sa helislerde) dndrnz. neriler Rayba ekilecek delik eksenini, mengene enelerine 90 lik bir a ile gvenli olarak balaynz. Raybann drt ke ucuna uygun buji kolu semelisiniz. Aksi halde raybann drt ke ucunu bozabilirsiniz. Raybaya aa doru fazla kuvvet uygularsanz, hem otlama olur. Hem de kesici ular kreltirsiniz. Hem kesme hem geri alma esnasnda raybay mutlaka saat ibresi ynnde dndrmelisiniz. Kesinlikle aksi ynde raybay dndrmemelisiniz.

26

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede oktan semeli sorular, boluk doldurma sorular ve doru -yanl kriterleri uygulanmtr. A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 1- stenilen apa gre ayarlanabilen raybalara ne ad verilir? A) Makine raybas C) El raybas B) Ayarl rayba D) Konik rayba

2-Sert olan malzemelerin raybalanmasna en uygun olan rayba hangisidir? A) Konik rayba C) Sert maden ulu rayba B) Ayarl rayba D) Makine raybas

3- Rayba ekme esnasnda dn yn her zaman .................................... ynnde olmaldr. 4- Makinede rayba ekerken raybann devir says, delii delmi olan matkabn devir saysnn .........................orannda olmaldr. 5- Raybalama ileminde przsz ve hassas yzey oluturmaya Otlama denir. ( ) Doru ( ) Yanl

6- Raybalama esnasnda rayba zorlanrsa zerindeki bask azaltlp ters ynde evrilerek skmas giderilmelidir. ( ) Doru ( ) Yanl

7- Konik bileziklerin ve konik deliklerin raybalanmasnda ayarl raybalar kullanr. ( ) Doru ( ) Yanl

27

B. UYGULAMALI TEST Aada belirtilen uygulama faaliyetini, gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi bir ders saatidir. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar: 1- Rayba 2- Buji kolu 3- Mengene 4- Kumpas

ekil 3.3: Rayba ekme ilemi uygulanacak para

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak uygun bir malzemeye rayba ekiniz. AIKLAMA: Aada listelenen davranlar gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua X iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri parasnn l taml ve yzey kalitesine nem verdiniz mi? Raybalama ilemi srasnda dn ynne dikkat ettiniz mi? Raybalanacak delie rayba pay braktnz m? in zelliine gre raybay setiniz mi? Rayba ekilecek malzemenin cinsine gre kesme ya kullandnz m? gvenlii kurallarna uydunuz mu? Rayba ekilen delii l aleti ile kontrol ettiniz mi? lemi zamannda yapabildiniz mi? DEERLENDRME Eer faaliyette gzlediiniz eksiklik varsa, faaliyete tekrar dnerek ya da retmeninize danarak bunlar tamamlaynz. 28 Evet Hayr

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET 4

UYGULAMA FAALYET
stenilen srede di biimine uygun klavuz ekme ilemini yapabileceksiniz.

El klavuzlar ile makine klavuzlar arasndaki fark aratrnz.

4. ELLE KILAVUZ EKME

4.1. Vidalar
4.1.1. Vidann Tanm
Dzgn biim ve ldeki silindirik yzeyler zerine alm helisel oluktan ibarettir. Vida bir delik iine veya silindirik bir parann dna alabilir. Vidann Elemanlar Di st ap Di dibi ap Br ap Di st genilii Di dibi genilii Adm Di ykseklii

ekil 4.1: Vidann elemanlar

29

4.1.2. Vida eitleri

Profillerine Gre Vidalar: gen profilli vidalar Kare profilli vidalar Trapez profilli vidalar Testere profilli vidalar Yuvarlak profilli vidalar

gen Kare Trapez Testere ekil 4.2: Profillerine gre vidalar

Yuvarlak

4.1.3. l Sistemlerine Gre Vidalar

Metrik vidalar: gen profillidir. U as 60 dir. ap ve adm milimetrik sistemdir. Whitworth vidalar: ller parmak (in) cinsindendir. U as 55 dir. Adm, parmaktaki di says olarak verilir.

Kullanm Yerlerine Gre Vidalar:

Balama Vidalar: Metrik ve whitworth vidalar ayn zamanda balama vidalardr.

4.1.4. Kuvvet ve Hareket leten Vidalar

Trapez vidalar Testere vidalar Yuvarlak vidalar Kare vidalar

4.1.5. Vida Elemanlarnn Hesab

Vidalar, uluslararas standartlar gz nnde bulundurularak retilirler. Elamanlarnn lleri genellikle hazr olarak tablolardan alnmaktadr. Vida Adm Hesab: Whitworth vidalarda vida adm, 25.4 mmnin bir parmaktaki di saysna blmne eittir. (1 = 25.4 mmdir.) Adm (h)=25.4/Z Z=Parmaktaki di says. 30

rnek: 3/8 vidann admn bulunuz. Parmaktaki di says 16 dr ( Tablodan ). zm: H=25,4 / Z =>25,4 / 16 =>25,4 / 16 =1,587 mmdir. Metrik vidalarda vida adm milimetre olarak verilir veya tablolardan alnr; ayrca hesaplanmaz. Metrik 12 vidann adm 1,75 mm dir (Tablodan ).

4.2. Vida ekme Aralar

4.2.1. Klavuzlar

ekil 4.3: Klavuzun ksmlar

Tanm ve Ksmlar: Deliklere di amada kullanlan yksek hz eliinden yaplm, zerinde kesici dileri bulunan aletlere Klavuz denir. Metrik ve whitworth olarak yaplmlardr. Klavuz eitleri Normal di klavuzlar nce di klavuzlar Boru klavuzlar Makine klavuzlar

Klavuz Takm: Takm adet klavuzdan meydana gelir: I. Klavuz: Bu klavuzlarn dili ksm, u ap, di dibi apna eit olan bir kesik konidir. Delii iyi azlar ve az tala kaldrr. Sap ksmnda bir izgi vardr. II. Klavuz: Di st ap birinciden biraz daha byktr. Birinciden daha derin tala kaldrr. Sapnda iki izgi vardr. III. Klavuz: Bu son klavuz ikinci klavuzun at kanallar izleyerek viday oluturur. Sapnda izgi vardr. NOT: Baz klavuz takmlarnn saplarnda izgi bulunmaz. Bu tip klavuzlarda kesici u ksmnn az u konikliinin fazla olmuuna baklarak (en fazla olan 1, daha sonra 2, en az olansa 3 ) sralanr. 31

ekil 4.4: Klavuz takm ve kesme sras

Klavuz ekmede Dikkat Edilecek Hususlar Delik ap vidann di st apndan, adm kadar kk delinmelidir. Deliin giriine 90 hava almaldr. Delik ekseni dik olacak ekilde i paras mengeneye balanmaldr. Uygun klavuz koluna taklan I. klavuz delik eksenine dik olacak ekilde azlatlmaldr. Klavuz ekerken malzemeye uygun bir yalama yaplmaldr. zellikle elik malzemelerde, her iki dnte bir tala krmak iin geri hareket yaptrlmaldr. Geri hareket, klavuz kanallarnn talala tkanmasn ve klavuzun krlmasn nler. Eer kr delie klavuz ekiyorsak klavuz bir ka defa karlmal, delik ve klavuz talalardan temizlenmelidir.

Klavuz ekmede lem Sras

Klavuza uygun klavuz kolu seilerek klavuz (buji) koluna taklmaldr. klavuz seilmelidir. I numaral klavuzumuz delik eksenine dik olacak ekilde azlatlmaldr. Kesme svs kullanlmaldr. Saat ibresi ynnde az bir bask ile dndrlmelidir. Her turda saat ibresi tersine geri dndrlerek talan krlmas salanmaldr. Klavuz skrsa ok fazla zorlanmamaldr. Vida ilemi bitinceye kadar ayn ilemlere devam edilmelidir. Ayn ekilde II. ve III. klavuzlarda delie salnarak vida tamamlanmaldr.

32

4.2.2. Kesme Svlar ve Kullanma

Kesmenin etkili olabilmesi salamak, snmay gidermek ve talan malzemeden ayrlmasn kolaylatrmak iin kesme svlar kullanlr. Malzemeler Az direnli elik Yksek direnli elik Dkme demir Dvme demir Kesme svlar Madensel yalar ve suda zlen yalar Kuru Sodal su ve suda zlen yalar Gaz ya

Bakr ve alminyum Bronz ve prin

Kuru veya suda zlen yalar (Bol miktarda kullanlabilir.) Tablo 4.1: Delme ve vida ekmede kullanlan soutucular

4.2.3. Klavuz Kollar

Sabit klavuz (buji) kollar Ayarl klavuz (buji) kollar

ekil 4.5: Sabit ve ayarl klavuz kollar

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Delik ekseni dik olacak ekilde paray mengeneye balaynz. Vidann matkap apna uygun delik deliniz. Koruyucu hava anz. Ya kullanarak klavuz ekiniz. neriler parasnn mengene enesine paralel olmasna dikkat ediniz. Tablodan matkap apn kontrol ederek matkap seiniz. Hava matkap apnn vida di st apna eit olmasna dikkat ediniz. Kesmenin salkl, vidann da dzgn kmas iin mutlaka kesme ya kullannz. Tam dik olmayan klavuzu zorlamayn, gerilmeden dolay krabilirsiniz. Klavuzu dik olarak ayarlamak iin bir gnye kullannz. Klavuz skrsa hafif ileri geri hareketle skmay gideriniz.

Klavuzlar srayla ve dik olarak kullannz. Dik ve ileri geri hareketlerle ya kullanarak klavuzu ekiniz.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede oktan semeli sorularla boluk doldurma kriterleri uygulanmtr. A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 1- Dzgn biim ve ldeki silindirik yzeyler zerine alm helisel oluklara................... denir. 2- Aadakilerden hangisi vidann elemanlarndan biri deildir? A) Di st ap B) Adm C) Di dibi ap D) Vida tara 3- Parmaktaki di says 12 olan 1/2" parmak vidann adm ka mmdir? A) 2,4 B) 2,11 C) 12,56 C) 1,08 4- Aadakilerden hangisi profillerine gre vida eitlerinden deildir? A) Kare vidalar B) Trapez vidalar C) Dikdrtgen vidalar D) gen vidalar 5- l sistemlerine gre vidalar ............................. ve ......................... olarak ikiye ayrlrlar. 6- Aadakilerden hangisi kuvvet ileten vidalardr? A) Trapez vidalar B) Kare vidalar C) gen vidalar D) Boru vidalar 7- Dkme demir malzemeye klavuzla vida aarken hangi kesme ya kullanlmaldr? A) Madensel yalar B) Sodal su C) Kuru D) Gaz ya 8- Klavuz ekilecek deliin matkap ap ne olmaldr? A) Delik ap vidann di st apndan, adm kadar kk delinmelidir. B) Delik ap vidann di st apndan, adm kadar byk delinmelidir. C) Delik ap vidann di dibi apndan, adm kadar kk delinmelidir. D) Delik ap vidann di dibi apndan, adm kadar byk delinmelidir. 9- Klavuz gvdelerinde izgi yoksa klavuz ekme sras neye gre belirlenmelidir? A) Klavuzun boyuna gre B) Klavuz sapna gre C) Rasgele D) Az u konikliine gre

B. UYGULAMALI TEST 35

Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi bir ders saatidir. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar Masa matkap veya stunlu matkap tezgah Matkap ucu Hava matkab Klavuz takm 90 gnye Klavuz kolu Mengene Kumpas Yadanlk

ekil 4.6: Klavuz ekme

36

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak uygun bir malzemeye klavuz ekiniz. AIKLAMA: Aada listelenen davranlar gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua (X) iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri Klavuz alacak delii markalayabildiniz mi? Klavuz alacak delii uygun matkapla delebildiniz mi? Hava atnz m? Klavuz takmn sraya koydunuz mu? Kesme ya kullandnz m? Vida ekerken dzen ve temizlie nem verdiniz mi? Hazr vida izelgelerini kullandnz m? Klavuzlar ileri geri evirerek talalarn krlmasn saladnz m? gvenlii kurallarna uydunuz mu? Klavuzu delie dik olarak azlatabildiniz mi? Vida dilerini hassas aabildiniz mi? Viday kontrol ettiniz mi (vida tara kullanarak)? Sresinde ilemi yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Eer faaliyette gzlediiniz eksiklik varsa, faaliyete tekrar dnerek ya da retmeninize danarak bunlar tamamlaynz.

37

RENME FAALYET-5 RENME FAALYET5

AMA

stenilen srede di biimine uygun pafta ekme ilemini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Endstride hangi tip birletirmelerde ne tr vidalar kullanlmaktadr? Bu vidalarn al yntemlerini ve kullanm amalarn aratrnz.

5. ELLE PAFTA EKME

5.1. Paftalar
5.1.1. Tanm
Silindirik paralarn dna vida aan alettir. Yksek hz eliinden (HSS) yaplmlardr. Paftalarla vida amak ska yaplan ilemdir. Bu ilem bir defada yaplr. Pafta lokmas, pafta kolunun aln yzeyine iyice yataklanmaldr. D vida amak iin pafta dorudan doruya vida alacak parann zerine oturtularak sabit bir bask altnda dndrlmelidir.

5.1.2. Pafta eitleri

Dilerine Gre 1-Normal di paftalar Metrik paftalar Whitworth paftalar 2-nce di paftalar Metrik ince di paftalar Whitworth ince di paftalar
Resim 5.1: Pafta lokmas

Biimlerine Gre Boru paftalar: Sv, gaz ve su tayan borularn birletirilmeleri, ularna alan boru vida dileri ile gerekletirilir. Parmak lsne gre yaplrlar ve zerlerinde R 3/4 gibi yazlar vardr. Bazlarnda ise parmaktaki di saylar yazldr.

38

 tanbur

ekil 5.1: Boru paftas

ok paral paftalar: Pafta kolu vazifesini gren bir ereve iine, elikten iki paral bir vida ile aralarndaki mesafenin ayarlanabildii iki lokma kzaklandrlmtr. Tek paral paftalar: abuk ve kolay olarak bir defada vida aabilirler. Genellikle bir silindirin ortasna delik delindikten sonra vida alarak kesici azlar meydana getirilmitir. Azlarn her biri sra ile paradan ayn miktarda tala kaldracak ekilde yaplmtr

5.2. Pafta ekmede lem Sras ve Dikkat Edilecek Hususlar

Paftann rahat azlamas iin malzeme ucuna pah krlmaldr. Vida alacak malzemenin ap di st ap kadar olmas lazmsa da, pafta ekerken ime yznden bilhassa eliklerde bir miktar kk yaplmaldr. Prin, bronz, dkm gibi yumuak malzemeler iin ise ap ayn seilebilir. Bu ap farklar 0,10,2 mm arasnda deiebilir. Paftalar yazl ksm pafta kolunun st ksmna gelecek ekilde taklmaldr. ekil 5.2: Pafta ekme ilemi Para mengene enelerine dik konumda balanmaldr. lk di oluturulurken bir miktar bask uygulanmaldr. Paftann para ekseninde olup olmad kontrol edilmelidir. Kesme ya kullanlmaldr. Talan skmamas iin orannda saat ibresi tersi ynnde dndrlmelidir. Vida ilemi bitinceye kadar bu ilemlere devam edilmelidir.

Pafta Kollar: En ok kullanlanlar silindirik biimli olanlardr. Paftann takld ksm standart pafta lokmalarnn apndan kk yaplrlar.

Resim 5.2:Pafta kolu

39

5.3. Vidalarn Kontrol

5.3.1. Kumpaslarla
Balama vidalar genellikle zel bir lmeye tabi tutulmazlar. Bazen lleri bilinmeyen civataya uygun bir somun yapmak gerekebilir. Bu gibi durumlarda vida ap kumpasla llr. vidalarn kumpasla kontrol salkl olmaz. Sadece d vidalarn kontrolnde kumpas kullanabilir. Di st ap ve admnn uygun olup olmad llebilir.

5.3.2. Vida Tara ile Kontrol

Vida tara, birok ince elik yapraklarn bir araya getirilmesi ile yaplmtr. Her yaprakta standart die gre alm diler vardr. Yaprak zerine yazlm rakam, whitworth vidalarda parmaktaki di saysn, metrik vidalarda vidann admn gsterir.

Resim 5.3: Vida tara

Resim 5.4: Vida tara ile kontrol

40

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Paray mengeneye dik balaynz. neriler Pafta ekilecek mil ekseninin, mengene enelerine gre dik olup olmadn gnye ile kontrol ediniz.

Pafta ekilecek malzeme apn di st apndan 0,1-0,2 mm daha kk ileyiniz.

Paftay uygun pafta koluna balaynz.

Koruyucu pah krnz.

Pafta lokmasnn lsne uygun pafta kolunu seerek yazl ksm ste gelecek ekilde pafta kolunun yuvasna yerletiriniz ve paftay, pafta kolu zerindeki cvatalar ile sabitleyiniz. Pafta lokmasnn dzgn ve rahat azlamas iin mutlaka 45 lik pah krnz. Kesme ya kullanarak pafta ekme ilemini yapnz.

Paftay dik tutarak, ileri geri hareketlerle ya kullanarak paftay ekiniz.

41

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede oktan semeli sorularla kriterleri uygulanmtr. A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 1- Silindirik paralarn dna vida aan alete ..............denir. Yksek hz eliinden (HSS) yaplmlardr. 2- Vida alacak malzemenin apnn di st ap kadar olmas gerekirse de pafta ekerken apn imesi yznden ..........-......... oranlarnda kk yaplmas gerekir. 3- Pafta ile vida alacak milin ucuna mutlaka ................... ..............dr. 4- lsn bilemediimiz veya krlm bir vidann lsn nasl bulabiliriz? A) Pafta ile C) Vida mastar ile B) Klavuz ile D) Vida tara ile boluk doldurma

5- M10x1.5 vidann almas iin pafta kullanlacaktr. parasnn ap ne olmaldr? A) 8.5 C) 9.25 B) 8.75 D) 9.85

6- Aadakilerden hangisi biimlerine gre pafta eitlerinden deildir? A) Tek paral pafta C) nce di paftalar B) ok paral paftalar D) Boru paftas

42

B. UYGULAMALI TEST Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi bir ders saatidir. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar: 1- e uygun malzeme 2- Pafta 3- Pafta kolu 4- 90 gnye 5- Yadanlk 6- Mengene 7- Kumpas 8- Vida tara 9- Yadanlk
ekil 5.3: Pafta ekme ilemi uygulanacak para

lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak uygun bir malzemeye pafta ekiniz. AIKLAMA: Aada listelenen davranlar gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua (X) iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri Pafta ekilecek parann apn, vida apndan 0,1-0,2 daha kk tutmaya zen gsterdiniz mi? Vida ekerken dzen ve temizlie nem verdiniz mi? Pafta koluna eit kuvvet uygulayabildiniz mi? Paftay dik olarak azlatabildiniz mi? Kesme ya kullandnz m? gvenlii kurallarna uydunuz mu? Hazr vida izelgelerini kullandnz m? Vida dilerini hassas aabildiniz mi? Viday kontrol ettiniz mi (vida tara kullanarak)? Sresinde ilemi yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Eer faaliyette gzlediiniz eksiklik varsa, faaliyete tekrar dnerek ya da retmeninize danarak bunlar tamamlaynz.

43

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 B A C A D C B A

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 B B A D C Yanl Doru Mandren Masa matkap tezgah Nokta vurma

10

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 B C Saat ibresi ynnde 1/3 orannda Yanl Yanl Yanl

44

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Vida D B C MetrikWhitworth B C A D

RENME FAALYET 5 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6

Pafta 0.1-0.2 Pah krlmaldr. D D C

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendiniz deerlendiriniz. Yanl cevapladnz sorularla ilgili renme ve uygulama faaliyetlerini tekrarlaynz.

45

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi ders saatidir. Kullanlacak Alet ve Avadanlklar: Matkap tezgah Pafta lokmas ve kolu Klavuz takm ve kolu Ayarl el raybas Matkap Kesme ya Kumpas Vida tara

Resim 5.4: Modl deerlendirme ii

TALMAT 1. paraya pafta ekiniz. 2. parada ise: 1 numaral ksma istenilen apta delik, 2 numaral ksma istenilen apta rayba, 3 numaral ksma ise istenilen vida lsnde klavuz ekiniz.

46

AIKLAMA: Aada listelenen davranlar gzlediyseniz EVET, gzleyemediyseniz HAYIR stununda bulunan kutucua (X) iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri Delikler delinmeden nce tezgah uygun devire ayarlayabil-diniz mi? parasn gvenli bir ekilde tezgaha baladnz m? Pafta ekilecek parann apn vida apndan 0,1-0,2 daha kk tutmaya zen gsterdiniz mi? Pafta ve klavuzla vida ekerken dzen ve temizlie nem verdiniz mi? Pafta, rayba ve klavuz koluna eit kuvvet uyguladnz m? Kesme ya kullandnz m? gvenlii kurallarna uydunuz mu? Hazr vida izelgelerini kullandnz m? Vida dilerini hassas aabildiniz mi? Raybalanacak delie rayba pay braktnz m? Raybay ekerken ve kartrken srekli saat ibresi ynnde evirdiniz mi? Pafta, rayba ve klavuzu malzemeye dik azlatabildiniz mi? Alan i d viday, kumpas ve vida tara ile kontrol ettiniz mi? lemi sresinde yapabildiniz mi? Evet Hayr

Delme ve Vida lemleri Modl faaliyetlerinin ve aratrma almalarnn sonunda kazandnz bilgilerin llmesi ve deerlendirilmesi iin retmeniniz size lme arac uygulayacaktr. Bu deerlendirme sonucuna gre bir sonraki faaliyeti uygulamaya geebilirsiniz. Delme ve Vida Modln bitirme deerlendirmesi iin retmeninizle iletiim kurunuz.

47

KAYNAKA KAYNAKA
BACI, Mustafa, ERGN, Yakup, ASLANER, Mustafa, Talamaclk ve Alet Bileme Teknolojisi, Mesleki ve Teknik retim Kitaplar, Etd ve Programlama Dairesi Yaynlar, NO:65, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1982. BULUT, Halit, ZCAN, efik, Atlye ve Teknolojisi I, Ankara, Haziran 1991. KARTAL ,Faruk, Meslek Teknolojisi I, Manisa, 2001. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 2918 Metal Meslek Bilgisi, stanbul 2000 Yardmc ve Kaynak Kitaplar Dizisi:114 ISBN 975-11-1008-4 Yayn Hakk: VERLAG EUROPA-LEHRMITTER. Nourney, Vollmer GmbH&Co. Dsselbergen Stabe 23.Postfach 2160. 5657 Haan-Guiten NEBLER, brahim, Tesviyecilik Atlye ve lem Yapraklar, Modl Teknik Eitim ve Hizmet Organizasyonu, Yayn No:2, Emek Matbaaclk, Manisa ZKARA, Hamdi, Meslek Teknolojisi I ve III, lksan Matbaas Ltd. ti, Ankara,1998.

48