TRK EDEBYATI TARH

SADETTN UYSAL SOMA ANADOLU RETMEN LSES EDEBYAT RT. www.turkceciler.com

slamiyet ncesi Trk Edebiyat A- Szl Dnem Trk Edebiyat (- 8.yy.) B- Yazl Dnem Trk Edebiyat (8.yy.-11.yy.) slami Dnem Trk Edebiyat(11.yy.-1860) A- lk slami Trk Edebiyat Eserleri B- Divan Edebiyat C- Halk Edebiyat (1.Anonim Halk Edebiyat, 2.Ak Edebiyat,3.Tekke (Tasavvuf) Edebiyat Bat Kltr Etkisindeki Trk Edebiyat A- Tanzimat Edebiyat(1860-1895) B- Servet-i Fnun Edebiyat (Edebiyat- Cedide) (1895-1901) C- Fecr-i Ati Edebiyat (1909-1911) D-Milli Edebiyat Akm (1911-1923) E-Milli Mcadele Dnemi Edebiyat F-Be Hececiler G- Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat (1923-) (1. Yedi Mealeciler, 2.-Garipiler( l.Yeni Hareketi), 3. kinci Yeni Hareketi, 4. Hisarclar, 5. Toplumsal Gerekiler )

TRK EDEBYATININ DEVRELER

slamiyet ncesi Trk Edebiyat

A-SZL DNEM(Destanlar Dnemi): Trklerin yazy henz kullanmadklar dnemde olumu bir edebiyattr. Yaz olmad iin bu dnemde sadece iirle ilgili rnler vardr. Olaanst olaylar anlatan destanlar bu dnemin en nemli rnleridir.

zellikleri: . Szl edebiyat rnleri din trenlerinde domu, din d trenlerde gelimitir. . iir syleyen kiilere ozan, kam , baks , aman gibi adlar verilmitir. .airler,iirlerini kopuz ad verilen saz eliinde syler. . Dini trenlerde sylenen iirlere yr ad verilir.iirler hece lsyle sylenmitir. . Kafiye olarak genelde yarm kafiye kullanlmtr.Kafiye dzeni (abab-cccb-dddb.) biimindedir.

iirlerde yaln bir dil kullanlmtr; dil, yabanc etkilerden uzaktr. iirlerde kullanlan nazm biimi drtlktr. iirler sr,len,yu denilen trenlerde sylenmitir. Szl dnemin balca edebiyat rnleri: kouklar, destanlar, savlar ve sagulardr. Tabiatla i ie olduklar iin sanatlar benzetmelerde tabiattan yararlanmlardr. lenen konular; doa sevgisi, yaama sevinci, sava ve kahramanlk, lm aclar, sevgi vb. Bu dnemin tm rnleri anonim zellikler tar.

Sr: Srek avnn bereketli olmas iin ava kmadan nce yaplan bir trendir. len: kz avndan sonra dzenlenen bir ziyafet trenidir.

Yu: ok sevilen bir kiinin lm zerine dzenlenen cenaze trenidir.

SZL DNEM EDEBYAT RNLER

Kouk:
Genellikle yiitlik,ak ve doa sevgisini ileyen, hece lsyle ve drtlkler halinde sylenen iirlerdir. Sr ve len trenlerinde sylenirdi. Kafiye dzeni aaab-cccb-dddb eklindedir. lk kouk rneklerine Kagarl Mahmutun Divan- Lugatit-Trk adl eserinde rastlanr. Halk edebiyatndaki karl koma, Divan edebiyatndaki karl gazeldir.

Sagu:
Eski Trklerde, lenler iin dzenlenen yu trenlerinde sylenen iirlerdir. Sagular, at ve mersiye trlerinin ilk rnekleri saylabilir. Sagularda sadece lenler iin duyulan straplar deil; lenin kahramanlklar, cmertlii ve iyilikleri de dile getirilir. Bu yn ile sagular destan trnn devam gibidir. Nazm biimi, kafiye dzeni ve hece ls bakmndan koua benzerler.(Sagular aslnda birer kouktur. ledikleri konular bakmndan kouklardan ayrlr.) Halk edebiyatndaki karl at ; Divan edebiyatndaki karl ise mersiye dir.

Sav:
Eski Trklerde sylenen ataszleridir. Anonim zellik tarlar. Savlarn bir gerek anlam , bir de yan anlam vardr. Gerek ( szlk )anlam aktr. Savlarda verilmek istenen mesaj; ikinci (yan) anlamda gizlidir.

Destan:
Tarihin bilinmeyen dnemlerinde bir milleti derinden etkileyen sava, kahramanlk, g, ktlk,doal afetler gibi olaylarn azdan aza; nesilden nesile aktarlarak olumu uzun manzum eserlere denir.

Destanlarn zellikleri:

Destanlar anonimdir,halkn ortak belleinin belli bir ulusun zelliklerini yanstr. Genellikle manzum,iir eklindedir. Az olmakla beraber nazm-nesir kark olan destanlar da vardr.Ancak baz destanlar, manzum ekli unutularak gnmze nesir halinde ulamtr. Destanlarda olaan ve olaanst olaylar i iedir.Bu olaylar toplumun, halkn hafzasnda nemli iz brakm olaylardr.

Destan kiileri, beden yaps ve karakter zellikleri bakmndan hem olaan hem de olaanst zellikler tar. Destanlarda anlatlan olaylarn zaman ve meydana geldii yerler aa yukar bellidir. Dize saylar snrszdr. ( Manas Destan 400000 dizedir. ) Destanlarda daha ok kahramanlk, yiitlik, dostluk, ak, lm, yurt sevgisi vb. konular ilenir. Baz rakam ve nesneler kutsaldr.

Destanlarn Oluum Evreleri

Doal destan 3 aamada oluur: Dou Safhas : Bu safhada milletin hayatnda iz brakan nemli tarihi ve sosyal olaylar, bu olaylar iinde yceltilmi efsanevi kahramanlar grlr. Yaylma Safhas: Bu safhada, sz konusu olay ve kahramanlklar, szl gelenek yoluyla yaylr.Bylece blgeden blgeye ve nesilden nesile geer. Derleme (Yazya Geirme) Safhas: Bu safhada, szl gelenekte yaayan destan, gl bir air, bir btn halinde derleyip manzum olarak yazya geirir.ou zaman bu destanlarn kim tarafndan derlendii ve yazya geirildii belli deildir.

Oluumuna Gre Destan Trleri

Oluumuna gre destanlar ikiye ayrlr: 1. Doal destan, 2. Yapma ( suni ) destan. 1. DOAL DESTAN : ok eski dnemlerde milletin vicdannda derin izler brakan bir tarih ya da toplum olaynn yine o devirlerde milli bir ozan ya da eitli saz airleri tarafndan sylenen destanlardr.

Dnyann Balca Doal Destanlar

Smer destan : Glgam. Yunan destanlar : lyada ve Odissea. ran destan : ehname. Fin destan : Kalevala. Hint destanlar : Mahabharata ve Ramayana. Alman destan : Nibelungen. ngiliz destan : Boewulf. Rus destan : gor. spanyol destan : Le Cid. Fransz destan : Chansen de Rland. Japon destan : into.

2.YAPMA DESTAN: Yeni ve yakn alarda, herhangi bir tarih olaynn bir ozan tarafndan destan kurallarna uygun olarak yazlm destandr. Bunlar, bireysel yaratma dayanan, sanatsal amal destanlardr. Yapma destanlarda,toplumsal katknn yeri yoktur.

Dnyann Balca Yapma Destanlar

Latin edebiyat: Aeneis ( Vergilius ). Fransz edebiyat: Henriade ( Voltaire ). Portekiz edebiyat: Os Lusiadas ( Camoens ). ngiliz edebiyat: Kaybolmu Cennet (John Milton). talyan edebiyat: Kurtarlm Kuds ( Tasso ) talyan edebiyat: lgn Orlando ( Ariosto ) talyan edebiyat: lahi Komedya ( Dante ).

Trk Edebiyatnda Yapma Destan

Kuvay- Milliye Destan : Nazm Hikmet ehitler Destan : Fazl Hsn Dalarca anakkale Destan: Mehmet Akif Ersoy Satuk Bura Han Destan Cengiz-name Timur ve Edige Destanlar Seyid Battal Gazi Destan Danimend Gazi Destan Krolu Destan Gen Osman Destan ( Kayk Kul Mustafa ) Selukname (Yazcolu Ali)

lk Trk Destanlar 1.Altay - Yakut Yaradl Destan 2.Sakalar Dnemi a.Alp Er Tunga Destan b.u Destan 3.Hun Dnemi Ouz Kaan Destan 4.Kktrk Dnemi a.Bozkurt Destan b.Ergenekon Destan 5.Siyenpi Destan 6.Uygur Dnemi a. Treyi Destan b. G Destan c.Mani Dininin Kabul Destan

slamiyetin Kabulnden Sonraki Trk Destanlar : 1.Karahanl Dnemi Satuk Bura Han Destan 2.Kazak-Krgz Kltr Diresi Manas 3.Trk-Mool Kltr Diresi Cengiz-name 4.Tatar-Krm Timur ve Edige Destanlar 5.Seluklu-Beylikler ve Osmanl Dnemleri a. Seyyid Battal Gazi Destan b. Danimend Gazi Destan c.Krolu Destan d.Gen Osman Destan ( Kayk Kul Mustafa )

slamiyet ncesi Trk destanlar unlardr:

Yaratl Destan: Trk ulusunun, evrenin nasl var olduu stne dnn,inann ve bulularn efsanevi bir biimde anlatr. Bu destann, Trk boylarndan hangisine ait olduu bilinmemektedir. W.Radloff tarafndan 19.yy.da Altay Trklerinden derlenmitir.

Saka destanlar: 1. Alp Er Tunga Destan: Bu destan Saka Trklerinin komutan olan Alp Er Tunga(?- m.624) nn ranllarla yapt savalar anlatlr. Destanda Alp Er Tungann kahramanlklar, baarlar ve lmnden duyulan ac dile getirilmitir. Alp Er Tunga destannn metinlerine ran destan ehnamede ve Divan- Lugatit-Trkte rastlanmtr. ehnamede Alp Er Tungadan Efrasiyab diye bahsedilir. 2. u Destan: Saka Trkleri hkmdar unun Makedonya hkmdar skendere kar verdii mcadeleler (m.330) anlatlr. Destann asl bulunamamtr. Destanla ilgili bilgileri Divan- Lugatit-Trkte bulmaktayz

Hun-Ouz Destanlar: 1. Attila Destan: Avrupa Hun hkmdar Attilann yapt savalar ve gsterdii kahramanlklar anlatmaktadr. 2. Ouz Kaan Destan: Bu destanda Hun hkmdar Ouz Kaan (Mete m.209-m.174)n Orta AsyadaTrk birliini kurmas anlatlr. Destann Uygur yazsyla yazlm bir kopyas Paristedir.

Gktrk Destanlar: 1. Bozkurt Destan: Gktrklerin dii bir kurttan nasl trediklerini ve oaldklarn anlatr. Bu destanla ilgili bilgiler in kaynaklarndan alnmtr. 2. Ergenekon Destan: Bu destanda Gktrklerin Ergenekon denilen bir yere snmalar, orada 400 yl oturup oalmalar, sonra da demir bir da delerek oradan kmalar ve byk bir devlet kurmalar(ms.552) anlatlr. Destan, 13.yy.da Mool tarihi Reidddin tarafndan yazya geirilmitir.

Uygur Destanlar: 1. Treyi Destan (Dokuz Ouz On Uygur Destan): Uygurlarn bir kurttan nasl tredikleri ve oaldklar anlatlr.
2. G Destan: Uygurlarn Krgz basklarna dayanamayarak Dou Trkistana g edileri (ms.840) anlatlmtr.

Satuk Bura Han Destan:

Karahanl hkmdar Satuk Bura Han X. yzylda islmiyeti resmen devlet dini olarak kabul etmitir. slmiyetten sonra ilk teekkl eden destan da bu hkmdarn slmiyeti kabul ve yaymak iin yapt mcadelelerin efsanelerle zenginletirilerek anlatmyla domutur.

Manas Destan:
Krgz Trkleri arasnda doan Manas destan KazakKrgz Trk kltr diresi iinde bugn de btn canll ile yaamaktadr. Bu destann XI. veya XII. yzyllarda meydana geldii dnlmektedir. Destann kahraman Manas da, Ouz Kaan destannn slm rivayetindeki ve Satuk Bura Han gibi slmiyeti yaymak iin mcadele eden bir kahramandr. Byle olmakla beraber Manas destannda slmiyet ncesi Trk kltr , inan ve kabullerinin tamamn grmek mmkndr. Baz varyantlar 4oo.ooo msra olan Manas destan TrkBozkr medeniyetinin Kazak -Krgz diresinin kltr belgeseli niteliindedir. Dnyann en uzun destandr.

Cengiz-name:
Ortaasya'da yaayan Trk boylar arasnda XIII. yzylda doup gelimitir. Cengiznme Mool hkmdar Cengiz'in hayat, kiilii ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oullar tarafndan idare edilen Trkler tarafndan meydana getirilmitir. Orta Asya'da yaayan Trkler zellikle de Bakurd, Kazak ve Krgz Trkleri, Cengiz destann ok severek gnmze kadar yaatmlardr.

Cengiz-nme'de, Cengiz bir Trk kahraman olarak kabul edilmekte ve hikye Trk tarihi gibi anlatlmaktadr. Cengiz, Uygur Treyi destannn kahramanlar gibi gn ile Kurt-Tanr'nn ocuu olarak doar. Cengiz-nme, Mool Hanlarnn destan tarihi olarak kabul edildiinden tarih aratrclarnn da dikkatini ekmitir. XVII. yzylda Orta Asya Trkesinin deerli yazar Eb'l Gzi Bahadr Han, ecere-i Trk" adl eserinde "Cengiz-Nme"nin 7 varyantn tesbit ettiini sylemektedir.

Timur ve Edige Destanlar:

Bu destanda XIII. yzylda Hazar denizi kysnda kurulan Altnordu Hanlnn XV. yzylda Timurlular tarafndan ykl anlatlmaktadr. Destann ad, Altnordu Han ve bu destann kahraman Edige Mirza Bahadr'a atfen verilmitir. Edige Mirza Bahadr'n devletini ayakta tutabilmek iin yapt byk mcadeleler, lmnden sonra XV. yzylda destan haline getirilmitir. 1820'ylndan itibaren yazya geirilen Edige destannn Kazak-Krgz, Krm, Nogay, Trkmen, Kara Kalpak, Bakrt olmak zere alt rivyeti tesbit edilmitir.

Seyyid Battal Gazi Destan:

Bu destann kahraman Trkler arasnda Battal Gzi adyla benimsenmi bir Arap savacsdr. Asl destan, VIII. yzylda, Emev'lerin Hristyanlarla yaptklar savalarda byk kahramanlklar gstermi olan Abdullah isimli bir kiiyle ilgili olarak domutur. Battal Arapa kahraman demektir, Battal Gzi, Arap kahramanna verilen unvanlardr. Trklerin Mslman olmalarndan sonra Battal Gzi destan tipi Trkletirilmi nceki destan epizotlaryla zenginletirilmi ve anlatm gelenei iine alnmtr.

XII. ve XIII. yzyllarda Battal-Nme ad ile ve nesir biiminde yazya geirilmitir. Hikyeci klarn repertuarlarnda da yer almtr.Seyyid Battal adyla da anlan bu kahraman hem ok bilgili, ok dindar ve cmerttir. Mslmnl yaymak iin yapt mcadelelerde insanlarn yannda byc, cad ve dev gibi olaanst glerle de savar. Akar Devzde" isimli at da kendisi gibi kahramandr.

Danimend Gazi Destan:

Anadolunun fethini ve bu mcadelenin kahramanlarn anlatan, X11. yzylda szl olarak ekillenen X111. yzylda yazya geirilen slm Trk destandr. Danimendnme'de hikye edilen olaylarn tarihi gereklere uygunluu, kahramanlarnn yaam Trk beyleri olmalarndan, Anadolu corafyasnn gerek isimleriyle anlmasndan dolay, Danimendnme, uzun sre tarih kitab olarak nitelendirilmitir.

Krolu Destan:

Krolu metni destan adyla anlmakla ve baz destan niteliklere de sahib olmakla birlikte XX. yzylda Anadolu'dan derlenen rnekleri daha ok halk hikyesi geleneine yakndr. Baz kkleri Orta Asya ve Kafkaslara balansa da esas biimi Anadoluda oluturulmu bir destandr. Acmasz Bolu Beyine kar Krolunun verdii mcadeleler ilenir. Destann Anadolu, Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistanda sylenmi 24 ayr biimi vardr. Bunlarn her biri deiik airlerce sylenmitir. 16.yy.n yazl kaynaklarna gre Krolunun asl ad Ruendir.

YAZILI DNEM TRK EDEBYATI

ZELLKLER: Yazl Trk edebiyat 8. yy.da balar.10.yy.a kadar devam eder. Trklerin en eski yazl eserleri 6.yy.a ait olan Yenisey Yaztlardr;ancak okunamad iin belge nitelii tamazlar. Bu bakmdan Trk tarihi ve edebiyatnn ilk yazl rnleri Gktrk Yaztlardr.

Dnem rnleri Gktrke ve Uygurca ile verilmitir. Hem halk diline dayal bir anlatm ( Tonyukuk Ant), hem de sanatl bir sylev diliyle yaplan anlatm (Kltigin ve Bilge Kaan antlar) kullanlmtr. Hem dini hem de din d rnler verilmitir. Baz ataszleri ve destanlar ( Ouz Kaan Destan) bu dnemde yazya geirilmitir.

iirlerde hece ls ve drtlk nazm birimi kullanlmtr. Gktrke ile ortaya konan rnlerde dil, yabanc etkilerden uzaktr.Uygurca eserlerde ise yabanc etkiler grlr. Bamszlk, yurt ve millet sevgisi, komularla olan ilikiler anlatlmtr. Anlatmda bir itenlik ve aklk vardr. Dolambal yollara kalmamtr. Bu dnemi Gktrk edebiyat ve Uygur edebiyat olmak zere iki blmde inceleyebiliriz:

A-GKTRK EDEBYATI

Bu devrin ele geen yazl metinleri daha ok mezar talardr. Bunlardan baka dikili talar, aynalar, paralar ve kt zerine yazlm metinler de vardr. Ancak Gktrk devrinin ele alnan ve gerekten edeb ve tarih deer tayan metinleri Orhun bideleridir. Orhun Irmann eski yata ile Kou aydam Gl havlisinde olan ve Gktrk tarihini aydnlatan bu kitabeler Tonyukuk, Kltigin ve Bilge Kaan adna dikilmilerdir. lteri Kaan ile Kapagan Han zamannda ba vezir ve byk devlet maviri olan Tonyukukun adna dikilen kitabe, Tonyukuk Yazt olarak adlandrlmtr.

Tonyukuk Yazt, 720 tarihlerine doru, lmnden nce, kendisi tarafndan yazdrlm bir bidedir. bidede lteri ile Kapagan Kaan devirlerinde devletin durumu anlatlm ve baz tler verilmitir. Bilge Kaann da kaynbabas olan Bilge Tonyukuk, bu itibarla Trk tarihini ilk defa kaleme alm ve edebiyatmzda tarih uurunun hakim olduu bir htrt da yazmtr.

Kltigin Yazt, bu devir edebiyatnn ikinci mhim eseri durumundadr. 20 gnde yazlan bu bide, 732 ylnda dikilmitir. Kltigin adna yazlan bidedeki szler, Bilge Kaan azndan verilmi ve ikinci Trk tarihisi Yulug (Yollug) Tigin tarafndan yazlmtr. Bilge Kaan Yaztna gelince, bu bide, Gktrk Kitabeleri iinde en mhim mevkii igal eder. Yulug Tigin tarafndan yazlan ve 735 tarihinde dikilen Bilge Kaan Yazt, ksa cmlelerle yazlmtr.

Bilhassa tekrir sanatn ihtiva etmekte; tarih, dil ve edebiyat bakmndan stn bir deere sahip bulunmaktadr. Bu bidelerde Trkenin bir hayli ilenmi olduu grlmektedir. bideleri ilk defa Danimarkal Wilhelm Thomsen, 1893 ylnda okumu, ondan iki yl sonra 1895te de aslen bir Alman olan mehur Rus aratrmacs Wilhelm Radloff zmtr.

Her iki aratrmac da yaznn okunmasnda, bidelerdeki ince tercmeden faydalanmlardr. Bizde ise ilk olarak Necib Asm, daha sonra Hseyin Nmk Orkun, Nihal Atsz, Talat Tekin, Osman Nedim Tuna, Osman Fikri Sertkaya ve Prof. Dr. Muharrem Ergin, bideler zerinde almalar yapmlar ve gerek dil incelemesi, gerekse metin neri olmak zere yaynlarda bulunmulardr.

GKTRK YAZITLARININ ZELLKLER

Trk edebiyatnn ilk yazl rnekleridir. Yaztlarda, dalan Gktrklerin, Bilge Kaan ve kardei Kltigin tarafndan bir araya getirilii ve Gktrk devletinin yeniden kuruluu anlatlmaktadr. Antlarn yazar Yulu(Yollug) Tigin dir.

Dil, yabanc etkilerden uzak ve yaln bir Trkedir. Yaztlarda yer yer gereki bir tarih dili, yer yer eletiri cmleleri, yer yer de gl bir sylev dili kullanlmtr. Yaztlarda, Trk ulusunun benliini unutmamas ve birlik olmas gerektii, dmanlarn tatl szlerine ve hediyelerine aldanmayp uyank olmas gerektii vurgulanmtr.

Yaztlarn varlndan ilk kez, 13.yy.da lhanl dnemi tarihisi Cveyni Tarih-i Cihan-Ga adl eserinde bahsetmitir. Orhun yaztlarn, bilim dnyasna ilk kez, sveli bir subay olan Strahlanberg tantmtr. Antlar zerindeki yazlar ise ilk kez Danimarkal bilgin Thomsen 1893te okumutur. Yaztlarn tamamnn okunmas 1922de tamamlanabilmitir.

B-UYGUR EDEBYATI

Gktrk Devleti'nin yklndan sonra idareyi ellerine alan Uygurlar devrinde Trk Edebiyat, eskiye nispetle gelime gstermi ve birok mevzuda eserler yazlmtr. lk devri 745-840 yllarnda olmak zere iki ksmda ele alnan Uygur devri dil yadigrlar, bir hayli zenginlik gsterir. Bu metinler, Uygurlarn mensup olduu dinlere gre; 1. Mani, 2. Burkan (Buda) 3. slm muhiti eserleri olmak zere ksmda ele alnabilir.

Bu devirde Trk Edebiyatnda; koug, kojang ark, trk,koma, takut beyit, takmak trk, bulmaca; r, yr arkc, kg aheng, lok, soluka manzume, padak msra; kavi, kavya iir, ba, baik ilhi gibi bir ksm Sanskrite'den alnm edeb terimleri de grmek mmkndr. Bundan baka Aprnur Tigin, Kl Tarkan, Snku Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-iri, Asg Tutung, isuya Tutung, Kalm Keyi, uu ve Yusuf Has Hacib gibi airler, eserleriyle grlrler. Bunlardan son ikisi slm devirdeki Trk edebiyat iine girmektedir. uu adndaki aire, Kagarl Mahmud, Dvn Lgtit-Trk adl eserinde yer vermitir.

9. ve 10.yzyllarla 11. yzyln ilk yarsn iine alan Uygur Trk Edebiyat da, yaztlara yer vermitir. Bunlardan ilki, Uygurlarn ikinci hkmdar Moyuncur adna dikilmitir. Moolistann ine Usu Gl civarnda bulunan yazt, Kutlug Bilge Kl ve Moyunur devirlerinden bahsetmektedir. 8. yzla ait olan bu yazt, daha ok ine Usu adyla anlmtr.

Maniheizm'in kabulyle Maniheist olan Sodlarn yazs alnm, fakat Gktrk yazs az da olsa kullanlmtr. kinci bir sebep, 840 ylndan sonra Uygurlar, yerleik bir medeniyete gemilerdir. Dil, gerek sentaks bakmndan, gerekse yabanc kelimelere aldklar iin, bozulmu ve akln kaybetmitir. Bu devirde Nesturilie ait metinler de olmakla birlikte, daha ok Budizm ve Maniheizm dinlerine ait eserler ar basarlar.

Bu kitabe de dil ve yaz bakmndan Gktrk bidelerine benzemektedir. Eser, Ramstedt ve Hseyin Nmk Orkun tarafndan neredilmitir. Uygurlarn ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, mhim deiiklikler grlr. Her eyden nce Gktrk yazs braklm, Sod alfabesiyle eserler verilmitir. Bunun sebebi dindir.

Ayrca hukuk, tp, tarih ve corafya ile ilgili kitaplarn bulunduunu zikretmek gerekir. Bu eserlerin bazlar tercmedir. Belirli blgelerde para para bulunan metinler, toplama olarak belirli isimlerde, eser olarak ele geenlerse, tadklar adlarla neredilmilerdir. Prof. W. Bang, V. Gabain ve byk Trk filologu Prof. Dr. Reit Rahmeti Aratn birlikte almalarnn sonucu; On czden meydana gelen ve Berlin Prusya Akademisi yaynlar arasnda yer alan Turfan Trk Metinleri; Turfanda Bulunan ki Kazk zerindeki Yazlar;

Hoada Bulunan Trke Mani Metinleri; Drt czden meydana gelen ilk Mller, drdncs Gabain tarafndan hazrlanan ve Prusya Akademisince neredilen Uygurica; Radloffun hazrlamaya balad ve Prof. Malovun 1928 ylnda nerettii yedisi Buda, ikisi Mani ve biri Hristiyanla ait olan Uygur Dili Yadigrlar; Von le Cogun 1910 ylnda Berlin Akademisi yaynlar iinde nerettii "Mani Dinine it Bir Metin Paras"; Bang ve Reit Rahmetinin birlikte 1932 ylnda nerettikleri "Eski Turfan arklar; Reit Rahmeti Arat tarafndan neredilen tbba dir eserler, para para eserlerdir.

Bunlardan baka Altun Yaruk ile ki Karde Hikyesi, bal bana eser olarak Uygur Trk Edebiyat iinde, husus bir deere sahiptir. Altun Yaruk(Altn Ik), 1697 ylnda istinsah edilen, Budist Sar Uygurlara ait olan bir eserdir. Prof. Malov tarafndan bulunan eser, Budizme ait olup, bu dinin akide ve ahlkla ilgili esaslarndan bahsetmektedir. 1908 ylnda Kansu vilayetinde bulunan ki Karde Hikyesinin asl Pariste Bibliothque Nationalededir.

Eser ilk nce Cl. Huart, 1914 ylnda da Pelliot tarafndan neredilmitir. Trkiyede Hseyin Namk Orkun, Pelliot nerine dayanarak Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesinin Uygurcas adyla, Dil Kurumu yaynlar arasnda bastrmtr. Turfan Trk Metinleri adl eserin bunlar iinde ayr bir yeri vardr. Bilhassa 8. czde yer alan Sekiz Ykmek(Sekiz Yn) adn tayan metin, kelime zenginlii bakmndan dikkati eker. Ayrca ak bir ifadenin hakim olduu metinde yer alan mefhumlarn Trke'de karlan, esere ayr bir deer katar.

Uygurlarn edebiyatlarnn bir devam olarak teekkl eden slmiyet'ten sonraki eserlerde, Uygur yazs, kendisini uzun mddet korur. slmiyet'in kabulyle alnan slm Trk yazsyla atba yryen ve ikili bir alfabenin iine giren Trklk lemi, eserlerinde her ikisine de yer verir. Uygur yazsn bilen ktipler bah adyla anlr ve Uygur yazs, paralarda da grlrd. Hakniye (Karahanllar) Devletinde, Mool mparatorluunda, lhanllar zamannda, Timurlular ve Altnordu Devleti'nde slm Trk yazsna yer verilmekle birlikte, resm kitabette daima Uygur yazs kullanlmtr.

Hatt Anadolu Trkleri de bu yazy bilip kullanmlar ve bu durum Fatih zamanna kadar kendini korumutur. Bilindii zere Fatih Sultan Mehmed Han zamannda baz yarlklar, bu harflerle yazlmtr. Kagarl Mahmudun Dvn Lgtit-Trk adl eseri bir tarafa braklrsa, slm Trk Edebiyatnn balangcnda yer alan eserler; Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakyk, Bahtiyarnme, Miracnme, Tezkiretl-Evliy ve Mr Haydarn Mahzenl-Esrr Tercmesi Uygur yazsyla yazlan eserlerin banda gelmektedir. Fakat bu eserlerin slm Trk yazsna yer veren nshalarn da zikretmek gerekir.

SLAM DNEM TRK EDEBYATI

Trkler, 8.yy.dan itibaren Mslmanln etkisinde kalarak yeni dini kabul etmee balamlardr. 10.yy.dan itibaren slamiyet, Trkler arasnda tam anlamyla yaylmtr. 10.yy.da Abdlkerim Satuk Bura Han ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllar devletini kurmutur.

11.yy.dan itibaren Trkler Arap alfabesini kullanmaya balamlardr. slam dini, Trklerin sosyo-ekonomik yapsn, sanatn derinden etkilemitir. Trk kltr, slam dininin etkisiyle yeni bir grnm kazanmtr. slam inancnn izlerini tayan destanlar,halk hikayeleri olumaya balamtr.

Bu dnemde slam yerinde renmek iin Arap ve Fars blgelerine giden Trk aydnlar bu lkelerin edebiyatlarndan etkilemilerdir.Yalnz bu etkilenme kr krne bir taklit deildir. Edebiyatmzda Arap ve Fars edebiyatlarndan etkilenme sonucu Divan edebiyat; slamiyet ncesi Trk edebiyat geleneinden Halk edebiyat ortaya kmtr.

slamiyetin kabulnden sonra Trkler, iki lehe ile eserler ortaya koymulardr:

A- Dou Lehesi (Hakaniye Trkesi):

Karahanllar, Mslmanl kabul eden ilk Trk devletidir. 10.-12.yy.larda Karahanllar dneminde konuulan Trkedir. 14.yy.dan itibaren aatayca adn alan bu lehe aslnda Uygurcann devamdr. Bugnk zbeke ise aataycann devamdr. Karahanllar dneminde yazlan en nl eserler; Kutadgu Bilig, Divan- Lgatit-Trk ve Atabetl-Hakayk tr.Bunlarn dnda bir dier eser ise Satuk Bura Han Tezkiresi(Destan) dr.

B- Bat Lehesi (Ouzca):

Gktrkenin devamdr. Seluklu mparatorluu dneminde Batya doru yaylmtr. 14.yy.dan itibaren Azeri Trkesi ve Anadolu Trkesi olarak ikiye ayrlmtr. Anadolu Trkesinin yerini bugnk Trkiye Trkesi almtr.

slami Dnem Trk Edebiyat 2 blmde incelenir:

A- Divan Edebiyat B- Halk Edebiyat

1. Anonim Halk edebiyat, 2. Ak edebiyat, 3. Tekke (Tasavvuf) edebiyat

LK SLAM TRK EDEBYATI ESERLER

1. Kutadgu Bilig

(Yusuf Has Hacib - 1070)

2. Divan- Lgatit- Trk (Kagarl Mahmut 1072/1074) 3. Atabetl-Hakayk (Edib Ahmet Ykneki - 12.yy.) 4. Divan- Hikmet (Ahmet Yesevi 12.yy.)

KUTADGU BLG

11. yyda (1069-1070) Yusuf Has Hacip tarafndan yazlmtr. slam kltr etkisindeki ilk edebi eserdir. Karahanl hkmdar Tabga Bura Hana sunulmutur. Kutadgu Bilig saadet veren bilgi, ilim anlamna gelir.

Didaktik bir eserdir. Edebiyatmzn ilk mesnevisidir. Mesnevi eklinde aruz vezniyle 6645 beyit olarak yazlmtr. Eserde 173 tane de drtlk vardr. Eserde ama,toplum hayatndaki bozukluklar dzeltecek,insan mutlu edecek yollar bulmak;bu yollar,devrin hkmdarna tler halinde gstermektir. Ahlak,dinin nemi,devlet idaresi gibi konulara da deinilmitir. Eser ilk siyasetname kitab olma zellii de tar.

Eserde drt sembolik ahsiyet yer alr: - Gndodu: Adaleti temsil eden hkmdar, - Aytold: Mutluluu temsil eden vezir, - gdlm: Vezirin akl temsil eden olu, - Odgurmu: Akbeti temsil eden bir dindar. Hakaniye lehesiyle yazlan eserde Arapa ve Farsa szckler de kullanlmtr.

DVAN-I LUGATT-TRK

11.yyda (1072-1074) Kagarl Mahmut tarafndan yazlmtr. Ebul Kasm Abdullaha sunulmutur. Eser Trk dilinin ilk szl, ilk dilbilgisi kitab olma zellii tar. Trkenin ilk szl ve dilbilgisi kitabdr.

7500 Trke kelimenin Arapa karl verilmitir. Trk dilini Araplara retmek amacyla yazlmtr.Bu nedenle Arap Alfabesiyle kaleme alnmtr. Yazar Trke kelimelerin karlklarn halk dilinden derledii rneklerle delillendirmitir. Eserde kelimelerin anlamlarnn yannda; kelimenin tr, yaps,cmledeki kullanm, szcn, deiik Trk boylar arasndaki kullanm da verilmitir.

Trk boylar ve corafyas ile Trklerin rf ve gelenekleri zerine nemli bilgiler vardr. Devrinin Trk dnyasn gsteren bir harita da vardr. Hakaniye lehesi kullanlmtr. Eser,ansiklopedik bir zellik tar.Tarih, corafya, folklor vb. bilimler asndan temel bir kaynaktr.

ATABETL-HAKAYIK

12.yy.da Edip Ahmet Ykneki tarafndan kaleme alnmtr. Eser Dad Sipehsalar Mehmet Bey adl birine sunulmutur. Atabetl Hakayk hakikatler eii anlamna gelir. Aruz vezniyle(Kutadgu Biligin kalbyla) mesnevi tarznda yazlmtr. Ayet ve hadislere dayanarak slam ahlakn retmeye alan didaktik bir eserdir. Cmertlik,doruluk,ilim, cahilliin zarar,dnyann geicilii, alakgnlllk, kibirlilik gibi konular ilenmitir.

Eserde 46 beyit ve 101 drtlkten meydana gelmitir. 46 beyitlik blm, eserin giri ksm (Allahn, Peygamberimizin ve drt halifenin vld blm) olup gazel biiminde kafiyelenmitir. 101 drtlkten oluan blm ise asl konuyu anlatr.Drtlkler manilerdeki gibi aaxa eklinde kafiyelenmitir. Eserin dili biraz ardr.Arapa ve Farsa kelimelere rastlanr. Hakaniye lehesiyle yazlmtr.

DVAN-I HKMET

12.yyda Hoca Ahmet Yesevi tarafndan yazlmtr. Hikmet: Ahmet Yesevinin iirlerine verdii isimdir. Eserin dili sadedir. Eserin yazlma gayesi, halka slamiyet'i hikmetli bir ekilde retmektir. Drtlklerle(koma nazm biimi) ve hece vezniyle yazlmtr. Gazel ve mesnevi biiminde yazlm hikmetler de vardr. Hakaniye lehesi kullanlmtr. Arapa ve Farsa szckler azdr. Eser, bata Yunus Emre olmak zere, birok tasavvuf airini etkilemitir.

DVAN EDEBYATI

Trklerin slam kltrnden etkilenmeleri sonucu oluturduklar bir edebiyattr. Klasik Trk Edebiyat, Yksek Zmre Edebiyat, Havas Edebiyat adlar ile de anlr.
Belirli ilkeler evresinde gelien bu edebiyat; airlerin, iirlerini Divan denilen yazma kitaplarda toplamalarndan dolay daha ok Divan Edebiyat adyla ifade edilmektedir.

Divan edebiyatnn ilk rnleri olan Kutadgu Bilig, Atabetl- Hakyk gibi eserler daha Orta Asyada iken(11.ve 12 .yy.da) verilmitir. Anadoluya gen Trkler, Divan edebiyatn burada da srdrmler, yeni eserler vermilerdir. Divan edebiyat 11.yy.dan 1860a kadar rnler vermitir. Bu edebiyatta hem iir hem dzyaz alannda eserler vardr; ancak Divan edebiyat, iir arlkl bir edebiyattr.

DVAN EDEBYATININ KAYNAKLARI

slam inanlar (ayetler ve hadisler), slami bilimler(tefsir, kelam, fkh), slam tarihi, Tasavvuf felsefesi ve terimleri, ran mitolojisi( kiiler ve olaylar ), Peygamberlerle ilgili ykler, mucizeler, efsaneler, sylentiler Tarih, efsanev, mitolojik kiiler ve olaylar, an bilimleri, Trk tarihi ve kltr, Dnemin edebiyat anlay, Arapa, Farsa szck ve tamlamalar. Yunan mitolojisi

DVAN RNN ZELLKLER

iirde aruz ls kullanlmtr. Nazm birimi beyittir.Drtlk ve bentlerle yazlan iirler de vardr. Konular olduka snrldr: slam mitolojisi, klasik ak ykleri,kadn, arap, din ve tasavvufla ilgili konular ile baz felsefi dnceler en ok ilenen konulardr.

Tm airlerin kulland mazmunlar (klielemi,kalplam szler) ayndr. servi_boy yerine; ok_ kirpik yerine kullanlr. Dil ssl ve sanatldr.Arapa ve Farsa kelime ve tamamlamalara ska yer verilir. iirde konu btnl aranmaz.Beyit btnl esastr.Her beyit ayr bir konuyu iler. Anlamdan ok syleyi nemlidir.Ne syledii deil nasl syledii nemlidir. Kafiye, gz iindir. Genellikle tam ve zengin kafiye kullanlmtr.

iire balk konmaz.Her iir, redif veya trnn ad ile anlr. nsann i dnyasna ynelik, soyut ve kitab bir edebiyattr. zgn deil taklitidir.(Arap ve Fars edebiyatlar etkisindedir. Nazm biimi olarak gazel, kaside, rubai gibi Arap ve Fars edebiyatlarndan alnan nazm ekilleri kullanld gibi tuyu ve ark gibi; divan edebiyatna Trklerin kazandrd nazm ekilleri de kullanlmtr.

Divan iiri, kuralc bir iirdir. Divan iirinde konudan ok konunun ilenii ( slup, anlatm ) nemlidir. Ayn konu, birok air tarafndan deiik biimlerde anlatlmtr. iirde en kk nazm biimi tek dizeden oluur.Bir manzum para iinde yer almayan byle dizelere msra- azde denir. iirde, tasavvuf, Sebk-i Hind ve Mahallleme akmlarnn etkileri grlr. Divan iirinde k Paa, Nedim ve eyh Galip heceyle birer iir denemesi yapmlardr.

DVAN DZYAZISININ (NESRNN) ZELLKLER Divan edebiyatnda dzyaz ikinci plandadr. Divan dzyazs in; dzyazyla uraan kiiler mn; dzyazdan oluan eserler de mnet olarak adlandrlmtr. Divan dzyazsnda bir dnceyi anlatmaktan ok, onu ssl bir biimde ifade etmek nemli saylmtr. Cmleler olduka uzun ve sanatldr.

Yer yer ok ar bir dil kullanlmtr. Ssl nesirde seci ad verilen iuyaklara yer verilmitir. Noktalama iaretleri yoktur. Divan edebiyatnda dzyaz 3 blmde incelenir: 1- Sade nesir, 2- Orta nesir, 3- Ssl nesir

A-SADE NESR Halk iin, sade bir dille yazlr, temelde konuma dili zelliini kaybetmemitir. Sade nesir, kolay anlalr olmay esas almtr. Din ve tasavvuf konulu baz eserlerde, ahlk kitaplarnda ve tarihle ilgili kitaplarda halkn anlayaca bir dil kullanlmtr. Sade nesirde yabanc szckler az kullanlmtr. Evliya elebinin Seyahatnamesi, Mercimek Ahmetin Kbusnamesi, Kul Mesutun Kelile ve Dimne evirisi ile Ktip elebinin baz eserleri sade nesrin rnekleridir.

B-ORTA NESR

Halkn konutuu dilden ayrlm, yer yer ssl nesrin niteliklerini tamakla beraber anlatmak istediini anlalr bir ekilde ortaya koyan nesirdir. Bu nesir trne daha ok tarihle ilgili kitaplarda, Divan airlerinin yaamlarndan sz eden tezkirelerde ve vakanvistlerin eserlerinde rastlanr. kpaazade, Naim, Peevgibi tarih yazarlarnn eserlerinde orta nesir zellikleri grlr.

C-SSL NESR

Ustalk gstermek amacyla yazlm, yabanc kelimeler ve tamamlamalarla ykl ekillerin kullanld sz ve anlam sanatlaryla dolu, balalarla uzayp giden cmlelerle rlm,g anlalr bir nesirdir. Ssl nesirde secilere ok yer verilmi,iirsel bir dil kullanlmtr. Sinan Paann Tazarrunamesi ssl nesrin tipik bir rneidir. Bunun yannda Veys, Nergis gibi sanatlar bu nesrin nl temsilcileridir.

Nesirle Yazlm nl Eserler:

Kbusname : Mercimek Ahmet Tazarrname : Sinan Paa Seyahatname : Evliya elebi Kefz-Znn : Katip elebi Naim Tarihi : Naim Mneat: Ssl nesir rneklerinden oluan kitaplara denir.

Nesir Alannda lkler

Edebiyatmzda ilk tezkire: Mecalisn-Nefais Ali ir Nevai lk Osmanl tezkiresi: Het Behit Sehi Bey Edebiyatmzdaki ilk rapor rnei: Koi Bey Risalesi 4.Murata sunuldu. Divan nesrinin son rnei: Sefaretname Yirmi Sekiz Mehmet elebi(18.yy.)

DVAN EDEBYATINDA NESR TRLER TEZKRE: nl kiilerin hayat yklerinin topland eserdir. lk kez randa ortaya kmtr. Trk edebiyatnn ilk tezkiresi, Ali ir Nevainin Mecalisn-Nefaistir. airlerin hayat hikayelerini anlatan tezkirelere Tezkiret-uara; din adamlarnn hayat hikayelerini anlatan tezkirelere TezkiretlEvliya denir.

TARH: Gemi olaylar, gemi belli bir dnemi anlatan sanatl dzyazdr. Peev Tarihi, Naim Tarihi SEFARETNAME: Siyasi bir grevle yurt dna gnderilen elilerin, devlet adamlarnn gittikleri yerin durumuna ilikin izlenimlerini, grlerini anlatan eserlerdir. Bu tr eserlerin en nemlisi, Yirmi Sekiz elebi Mehmetin Sefaretname adl eseridir.

SEYAHATNAME: Yazarlarn gezip grdkleri yerlerden edindikleri izlenimleri anlatan eserlerdir. En nemlisi, Evliya elebinin Seyahatname adl eseri ve Pir Reisin Kitab- Bahriye adl eseridir. Trk edebiyatnda ilk seyahatname rnei, Ahmet Fakihin Kitab- Evsaf- Mesacid-i erife (Peygamberimizin mescidinin gzellikleri anlatlr) adl eseridir.

SYASETNAME: Devlet adamlarna, yneticilik sanatna ilikin bilgiler veren edebi eserlerdir. Genellikle padiahlar iin kaleme alnmtr. Siyasetnamelerde padiahlarn sahip olmas gereken nitelikler, saltanatn koullar ve kurallar, ideal devlet rgtnn nasl olmas gerektii, kt ynetimin zararlar anlatlr. En nls; Seluklu veziri Nizamlmlk n Melikahn istei zerine kaleme ald Siyasetnamesidir. lk siyasetname rnei; Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig adl eseridir.

MNEAT: Sanatl nesir trnde yazlan bir edebi trdr. Mneatlarda konu birlii yoktur. Resmi yazlardan oluan mneatlar, genellikle devlet byklerince kaleme alnmtr. airlerin mektuplarndan oluan mneatlar da vardr: En nemlisi Fuzulinin ikayetname adl eseridir. Veys ve Nergis mneatlaryla nldr.

KISAS-I ENBYA: Peygamberlere ait kssalar ieren eserlerdir. Trk edebiyatnda ilk ksas- enbiya aatay hkmdar Termairin emiri Nasuriddin Tokboann emri zerine Rabguzinin kaleme ald Ksas- Enbiya adl eserdir. Tanzimat dneminde Ahmet Cevdet Paa nn Ksasl-Enbiya ve Tevarih-i Hlefa adl eserleri nemlidir. SURNAME: Snnet, dn, enlik gibi sevinli olaylar anlatan eserlerdir.

DVAN R NAZIM BMLER

DVAN R NAZIM BMLER

Araplardan Gelen Biimler 1. Gazel 2. Kaside 3. Kta 4. Musammat

Farslarn Katt Biimler

Trklerin Katt Biimler 1. Tuyu 2. ark

1. Mesnevi 2. Rubai

Divan iiri nazm biimleri msralarn dizilii ve uyak rgs bakmndan ana grupta incelenir:

Beyitlerle kurulan nazm biimleri

Drtlklerle kurulan nazm biimleri

Bentlerle kurulan nazm biimleri

BEYTLERLE KURULANLAR:
GAZEL:

Ak, ayrlk, hasret,felsefi ve didaktik dnceler, lm gibi lirik konularn ilendii iir trdr. Konu ynnden Halk iirindeki komaya benzer. Trk edebiyatna Arap edebiyatndan girmitir. Aruzun her kalbyla yazlabilir. lk beytinematla son beytine maktadenir.

En gzel beyite beytl-gazel denir. Son beyitte airin mahlas yer alr.Makta beytine Tac-beyit de denir. Gazelin btn beyitlerinde ayn konu ileniyorsa buna yek-ahenk gazel denir.

Genellikle gazelin beyitleri arasnda konu birlii yoktur. Btn beyitleri ayn gzellie sahipse yek- avaz gazel denir. Beyit says 5-15 beyit arasndadr. lk beyit kendi arasnda kafiyelidir.Dier beyitlerin ikinci beyitleri birinci beyit ile kafiyelidir.Yani aa,ba,ca,da,ea eklindedir.

Akn verdii mutluluu,sknty,sevgiliden yaknmay,sevgiliye kar yakarlar, ili ve duygulu olarak anlatan gazellere kne(garami,lirik)gazel ad verilir.Divan edebiyatnda bu alann tek temsilcisi Fuzlidir.
Genellikle ikiyi, iki zevkini, iki ile ilgili dnceleri, hayata kar kaytszl, yaamaktan zevk almay konu olarak ileyen gazellere rindne gazel denir.Bu trde en baarl sanat Bkidir.

Kadn ve akn gzelliklerini konu alan, zarif ve apkn bir anlatmla sylenmi gazellere hne gazel denir.Nedim bu yoldaki gazelleriyle tannmtr.Bu tr gazellere Nedimne gazel de denir. Ahlakla ilgili tler veren, trl hayat grlerini yanstan, zdeyi niteliindeki szlerin ar bast gazellere Hikem gazel denir. Nbi bu tarz gazelleriyle n kazanmtr.

KASDE: Din ve devlet byklerini vmek amacyla belirli kurallar iinde yazlan uzun iirlere denir. Arap edebiyatndan gemitir. Kafiye dzeni gazelin kafiye dzeniyle ayndr. lk beytine matla; son beytine makta denir air matla beytini kasidenin her hangi bir yerinde yineleyebilir. Birden fazla matla beyti olan kasidelere zatlmetali denir.

Kimi kasidelerde fahriye ve tegazzl blmleri olmayabilir.Ama dier blmlerin bulunmas zorunludur. air mahlasnn bulunduu beyte ta beyit denir. En gzel beytine beytl - kasid denir. En az 31(33)en fazla 99 beyit olur. Kasidelerin zel bir ad yoktur. Adlandrma nesib blmnde ilenen temaya, uyan son harfine ya da rediflere gre yaplr: Bahariye,ramazaniye,itaiye,.vb. Kimi zaman kasideyi oluturan beyitlerin dize ortalarnda uyakl olduu grlr. Bunlara musammat kaside denir.

Kaside belli blmler halinde yazlr.

a) Nesib ya da Tebib: Kasidenin ilk blmdr. Bahar mevsimi , k manzaralar betimlenir ya da kurban ve ramazan bayram anlatlr.Genellikle kasidenin en uzun ve sanatl blmdr. Kasidelere ismini veren blmdr. b) Girizgah: Nesib blmnden asl konuya geii ifade eden bir veya birka beyittir . Nkteli, ince szlerin sylendii blm. c) Medhiye : Asl anlatlmak, vlmek istenen kii iin ne denecekse aklanr .Asl blmdr.

d)Fahriye: airin kendini vd ve dier airlerle karlatrd blmdr.

e)Tegazzl : Kasideyle ayni lde ve uyakta gazel yazlr. f)Dua : air vd kiinin baarlarnn devaml olmas, mrnn uzun olmas iin dualar eder iyi dileklerde bulunur.

Kasideler Konularna Gre de Deiik Adlar Alr. Bunlara Divan edebiyat nazm trleri de denir.
Tevhid: Allahn birliini anlatan kasideler. Mnacaat: Allaha yalvarmak,dua etmek amacyla yazlan kasideler. Naat: Peygamberimizi vmek iin yazlan kasideler. Medhiye: Devrin ileri gelenlerini vmek iin yazlan kasideler. Hicviye: Devrin yneticilerini eletirmek iin yazlan kasideler. Mersiye: Devlet byklerinin lmnden duyulan zntlerin anlatld kasideler. Fahriye: airlerin kendilerini vmek amacyla yazdklar kasidelerdir.

KITA:
Belli bir uyak dzeniyle yazlm olan,dizeleri arasnda l birlii bulunan;herhangi bir dnce ya da duyguyu en az ikiden balamak zere,en ok on iki beyitte anlatan nazm biimine denir. Aruzun her kalbyla yazlr. ki beyitten fazla olan biimine kta-i kebire denir. Ktada genellikle airin mahlas yoktur. Genelde beyitler arasnda anlam birlii vardr. Gazelden farkl olarak matla ve makta beyitleri yok. Kafiyelenii xa,xa,xa... Daha ok felsefi ve toplumsal dnceler, eletiriler, hicivler kta biimiyle anlatr.

MESNEV :
Mesneviler t verici bir olay anlatan uzun iirlerdir. (sava, ak, tarihi olaylar, evlenme ve snnet trenleri, didaktik konular, din ve tasavvuf) ran edebiyatndan gemitir. Mesneviler, Divan edebiyatnda, bir bakma gnmzdeki roman ve hikayenin yerini tutuyordu. Beyit says snrszdr. Divan iirinin en uzun nazm biimidir.

Beyitler arasnda anlamca ballk vardr. Her beyit kendi arasnda kafiyelidir. (aa,bb,cc,dd...) Aruzun ksa kalplar ile yazlr. Be mesnevinin bir araya gelmesiyle hamse oluur. Divan edebiyatndaki hamse sahibi ilk airimiz Ali ir Nevaidir. Trk edebiyatnn ilk mesnevisi Yusuf Has Hacib(11.yy.)in yazd Kutadgu Bilig dir. Mevlana Celaleddin-i Ruminin 25700 beyit olan ve 6 cilt tutan nl eseri de mesnevi adyla bilinir.

Mesnevinin blmleri unlardr:

1. 2.

3.
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Mensur ya da manzum dibace, Tevhid, Mnacaat, Naat, Miraciye (Kimi mesnevilerde bu blm yoktur). Medh-i ehar- Yar-i Gzin(Drt halifeye vg) Eserin sunulduu kiiye medhiye, Sebeb-i telif ya da sebeb-i nazm- kitab, Aaz- destan Hatime

MSTEZAT:
Gazelin zel bir biimine denir Bir uzun bir ksa dizeden oluan nazm eklidir. Ksa dizelere ziyade denir. Aruzun bir tek kalbyla yazlr. Kafiyelenii gazel gibidir. Makta beyti yoktur.

RUBA:

Nazm Birimi Drtlk Olanlar

ran edebiyatndan gemitir. Drt dizeden oluur. Kafiye dzeni aaxa eklindedir. arap,dnyann trl nimetlerinden yararlanma,hayatn anlam ve hayat felsefesi ve lm gibi konular ilenir. Dizeler arasnda anlam birlii vardr. Kendine zg 24 kalb vardr. Rubai biiminin en byk airi, ranl mer Hayyam (12.yy.) dr. Divan edebiyatnda rubai yazmay meslek edinmi tek air Azmizade Haleti(17.yy.)dir. Cumhuriyet dneminde Y.Kemal Beyatl rubaileriyle tannmtr.

TUYU:
Trklerin bulduu bir nazm biimidir. Drt dizeden oluur. Kafiyelenii rubai gibidir(aaxa).Tm dizeleri uyakl tuyular da vardr. Aruzun Failatn,Failatn,Failn kalbyla yazlr. Konu snrlamas yoktur.Rubaide ilenen konular tuyuda da ilenir. Halk iirindeki maninin karldr. Azeri ve aatay edebiyatlarnda gelimitir. Nesimi, Kad Burhaneddin, Ali ir Nevai tuyularyla tannmtr.

Bentlerle Kurulanlar

MURABBA:
Drder dizelik bentlerden oluur. En az 3, en ok 7 bent halinde yazlr. lk drtlk kendi arasnda kafiyelidir.Dier drtlklerin 4. dizeleri 1. drtlk ile kafiyelidir.(aaaa,bbba,ccca,) Murabbalarda vg, yergi, dini ve retici konular ilenir. Bizde bu trn en baarl airi Namk Kemaldir.

Murabbann en yaygn trleri unlardr:

1.

TERB ( DRTLEME):
Bir airin bir gazelinin her beytinin stne baka bir airin ikier dize eklenmesiyle oluan murabbadr. Eklemelerin lye ve uyaa uyma zorunluluu vardr.

2.

ARKI:

Besteyle okunmak iin yazlan,drder dizelik bentlerden oluan nazm biimidir. Halk edebiyatndaki trknn etkisiyle olutuu sylenebilir. Drtlk says 3-5 arasndadr. Birinci drtlkte 2. ve 4.;dier drtlklerde ise 4. dize tekrarlanr.Bu dizelere nakarat denir.

Kafiye rgs abab,cccb,dddb veya aaaa,bbba,ccca gibi Trklerin kazandrd bir nazm eklidir. Gnlk hayat,ak,sevgi gibi konular ilenir. ark trnn en byk airi Nedimdir. Cumhuriyet dneminde Yahya Kemal de bu trde iirler yazmtr. Lale Devrinde(18.yy.) gelimi ve yaygnlamtr.

MUHAMMES: Beer dizelik bentlerle kurulan bir nazm biimidir. Kafiye dzeni aaaaa,bbbba,cccca biimindedir. BALICA TRLER: Tahmis(Beleme): Bir gazelin stne er dize eklenmesiyle oluturulan muhammestir. Tatir: Bir gazelin her beytinde iki dize arasna er dize eklenmesiyle oluturulan muhammestir. Tardiye: lk iki bendinin son dizesi, dier dizeleriyle uyakl olmayan muhammestir. eyh Galib Trk edebiyatnn en gzel tardiyelerini yazmtr.

TERKB- BENT:
Bentlerde kurulan bir nazm eklidir. Her bent 7 ile 10 beyit arasnda deiir. Bent says 5 ile 10 bent arasnda deiir. Gazeldeki gibi kafiyelenir. Her bent arasnda vasta beyti bulunur.

Vasta beytinin stndeki beyitlerin tmne terkibhane denir. Talihten,hayattan ikayet;dini , tasavvufi ve felsefi dnceler anlatlr. Terkib-i bentlerde her bentten sonra vasta beyti deiir. Badatl Ruhi ve Ziya Paa bu nazm biiminin usta airlerindendir.

TERC- BENT:

Biim ve uyak ynyle Terkib-i Bende benzer. Terkib-i Bentte deien vasta beyti Terci-i Bentte deimez. Vasta beytinin aynen tekrarlanmas btn bentlerde ayn konuyu ilemeyi zorunlu klar. Her bent terci-hane ve vasta olmak zere iki blmden oluur. Felsefi konular,Allahn kudreti, kainatn srlar, tabiatn ztlklar gibi konular ilenir. Ziya Paa terci-i bentleriyle nldr.

NOT

nl bir airin iirine baka bir air tarafndan ayn l ve kafiye ile yazlan benzerlerine nazire denir. nl bir iire, ayn l ve kafiye ile aka yollu ve alay edilerek yazlm nazirelere tehzil denir. Bir msra veya beytin, baka bir air tarafndan herhangi bir nazm biimine tamamlanmasna ve bu ekilde oluturulmu iirlere tanzim denir.

DVAN EDEBYATI ARLER

MEVLANA CELALEDDN- RUM (1201-1273): Tasavvuf edebiyatnn en nemli sanatsdr. Mevlevi tarikatn kurmu, Mesnevi adl eseriyle slam dnyasn etkilemitir. Mesnevi Farsa yazlmtr. Mesnevisinde tasavvufun aklanmas ile ilgili hikayeler, semboller, tler vardr. Mevlana sanat mabede sokar, sanat ibadetten sayar.

Onun iin hayatn her an, her davran; iir, mzik, sema ve btn gzel sanatlarla uramaktan ibarettir. Allaha ulamann tek yolu,insandaki nefsi yenmek, stn insan olmaktr. lm eb-i arus (dn gecesi) olarak telakki eder. Eserlerini dnemin edebiyat dili olan Farsa ile yazmtr.

ESERLER: Mesnevi: Divan- Kebir:En cokun olduu dnemlerde syledii gazel ve rubailerinin topland eser. Fih-i Mafih:Mevlanann baz dnce ve szlerinin topland eseri. Mektubat: Seluklu byklerine yazlm 147 mektubu ierir. Mecalis-i Seba: Yedi hutbe yer alr.Hutbelerden sonra aklayc yklere geilir. Rubailer

SULTAN VELED (1226-1312): Mevlanann oludur. mr boyunca Mevlevilik tarikatn yaymaya almtr. Farsa iirlerin yannda Trke iirler de yazmtr. ESERLER: btida-name, ntiha-name, Rbab-name

HOCA DEHHAN (13.YY.): Divan iirinin ilk temsilcisi, din d divan iirinin kurucusu saylr. Horasandan Anadoluya gelerek Konyada Seluklu sarayna girmi, 3.Alaaddinin emriyle Seluklu ehnamesi ni yazmtr. Vatan hasretini yanstan iirlerini Divannda toplamtr. Arapa, Farsa ve Trkeye ayn deeri verir.

GLEHR (1250? 1335) Esas adnn eyh Ahmet olduu sanlmaktadr. Genliinde tasavvuf ve edebiyat renmitir. Arapa ve Farsa renmi;ancak iirlerini Trke yazmtr. Trkeyi sanat dili haline getirmeye almtr. Dncesi ve edebi kimlii bakmndan bir tasavvuf airi olmakla birlikte, Trkeyi idealist bir gr ve duyula kullanmtr. ESERLER: Mantkut-Tayr, Felekname (Farsa olarak kaleme almtr.) , Aruz Risalesi, Kudri Tercmesi

AIK PAA (1272-1333): Krehir doumludur. Anadolu Trkleri arasnda tasavvufu yaymak iin uramtr. Trkenin gelimesi ve yaylmasnda hizmetleri bulunan ilk Trkeci airlerimizdendir. Yunus Emrenin etkisinde kalan, hem hece hem de aruzla iirler yazmtr. En nemli eseri Garibname adl eseridir.(Bu eserinde devrin aydnlarndan, Trkeye gereken nemi vermemelerinden dolay sitemle bahseder.

AHMED (1334-1413): 14.Yzyln en nemli airidir. ran edebiyatnn tm gzellik ve zenginliklerini edebiyatmza aktarmaya almtr. Zekaya dayanan ll iirleriyle divan edebiyatnn gelimesine katkda bulunmutur. Tamamen din d konularda iirler yazmtr. Dili, kendinden nce yetien sanatlardan ardr. ESERLER: skendername adl mesnevisi nemlidir. Bunun dnda Cemid Hurid, Divan.

KADI BURHANEDDN(1344-1398): Kayseri kadsnn oludur.Macera dolu bir hayat srm,kendisi de kadlk yapmtr. 1381de Sivasta tahta km ve 18 yl Sivas sultanl yapmtr. ounu aruz, bir ksmn da hece ile yazd Trke iirlerinde Azeri ivesini kullanmtr. Gazel ve tuyularyla tannmtr. Arapa ve Farsa iirlerinin yannda Trke Divan vardr.

NESM(?-1404):

Badat doumlu olan Nesimi iin slubundan dolay Divan iirinin Yunus Emresi denir. Hurufilik tarikatini yaymaya almtr. Halepte derisi yzlerek ldrlmtr. iirlerini Azeri Trkesiyle yazmtr. iirlerinde dzgn bir anlatm, cokulu bir lirizm vardr. lmnden sonra zellikle Bektailer arasnda kutsallatrlmtr. Tuyularyla tannr. ESERLER: Farsa Divan, Trke Divan

EYH (1371-1431): Germiyanoullar ve Osmanl saraylarnda bulunmu devlet byklerine kasideler sunmutur. randa tasavvuf ve tp eitimi almtr. Padiahtan ald tmarn verilmemesi zerine Harnameyi yazmtr.kinci Murata sunduu sylenir. Harname 126 beyitlik kk bir mesnevidir. Fabl trnn bir rneidir.Didaktik ve alegorik bir eserdir. Divan iirinin ortak malzemesini derli toplu kullanan ilk airdir. Harname dnda Hsrev ile irin adl mesnevisi ve Divan vardr.

AHMET PAA ( ? 1497): Fatih Sultan Mehmetin yol arkada,hocas ve veziridir. Gazel, kaside ve murabbalaryla n kazanmtr. Din d konularda iirler yazmtr. Kendinden sonraki Trk airlerini etkilemitir. Tek eseri Trke yazd Divandr.

AL R NEVA (1441-1501):

Byk bir devlet adam ve byk bir edebiyatdr. Trkenin Farsadan stnln ortaya koymaya almtr. Muhakemetl Lgateyn adl eserinde Trkeyle Farsay karlatrarak Trkenin daha stn bir dil olduunu syler. Sanatyla birok Divan airini etkilemi bilinli bir Trk milliyetisidir. Trk dil birliini kurmaya alm ve bu amala iirleri yazmtr. aatay lehesini kullanmtr. 5 Mesneviden meydana gelen hamse sahibidir. Dz yazlar da vardr.

ESERLER: Mahzenl Esrar (Srlar Hazinesi) Mantkut-Tayr (Kularn dili) lk airler tezkiresi olan Mecalisn-Nefais, Mizanl-Evzan (Vezinlerin terazisi aruz lsn sistemletirmeye almtr.) , Trke iirlerini 4 divanda; Farsa iirlerini bir divanda toplamtr. Muhakemetl Lgateyn(Trke ile Farsay karlatrm Trkenin Farsadan stn olduunu belirtmitir.

NECAT(BEY)( ?- 1509): Ahmet Paadan sonra 15.yy.n en nl divan airidir. iirlerinde ataszlerine ve halk syleyilerine yer vererek Divan edebiyatnda Mahallileme akmn balatmtr. Divan iirine yerli ve milli bir zellik katm, yn vermitir. Derin anlamlar andaki herkesin anlayabilecei bir ekilde dile getirmitir. Trkeyi, Arapa ve Farsann etkisine kar korumaya almtr. Divan sahibidir.

FUZUL(1495-1565):

Asl ad Mehmettir.Tm yaamn Irak topraklarnda gemitir. Trk edebiyatnn en byk airlerinden biridir. iirlerini Azeri Trkesiyle yazmtr. Divan iirinin en lirik airidir. Ak kendine zg bir slupla ve btn boyutlaryla ilemitir.

iirlerinde zellikle tasavvufu ilemitir. iirlerinde ak acsyla kvranrken, bu aclardan duyduu mutluluu dile getirir. Bilimsiz iir temelsiz duvar gibi olur dncesindedir. Gazel ve kasideleriyle tannmtr. Kendinden sonra gelen divan airleri, iirde onun seviyesine yaklaabilmek iin iir yazmaya almlardr.

ESERLER: Beng Bade(arap ve Esrar)-ah smaile takdim edilmitir. Leyla ile Mecnun lahi ak anlatlm, en gzel ekilde yazlmtr. Hadikats-Seda(Kutlu Kiiler Bahesi) Kerbela olay anlatlmtr. Rind Zahid, Shhat Maraz(Salk ve Hastalk), ah Geda(ah ve Kullar), Enisl-Kalb(Gnl Dostu), Terceme i Hadis-i Erbain, ikayetname, Trke Divan, Arapa Divan, Farsa Divan

SLEYMAN ELEB(15.YY.): ana gre sade bir Trke ile yazmtr. Edebiyatmzdaki en gzel mevlidi yazmtr. Vesiletn-Necat ( Kurtulu Yolu ) adl mesnevisi nldr.

BAK (1521-1600) : yi bir Medrese eitimi grm ve eitli medreselerde mderrislik yapmtr. 16.yy.da Sultanu-uara adyla anlmtr. iirlerde tasavvufa yer vermitir.Genellikle din d konular ilemitir. Bakiye gre insan Dnya nimetlerinden zevk almasn bilmelidir. Ak,tabiat ve devrinin ihtiam iirlerinde yer alan balca konulardr.

Gazel trnn tannm airlerindendir. Dili kullanmada baarldr.iirlerinde stanbul Trkesini kullanmtr. Divan iirinin tm kurallarn, edebi sanatlar iirde ustaca kullanmtr. Ahenkli,akc,zevkli bir dili vardr. Sz sanatlarn baaryla kullanr. Trke Divan ile nesir trnde Fezaill-Mekke adl eseri vardr. Divandaki Kanuni Mersiyesi nemlidir.

BADATLI RUH( ? 1605): Daha ok sosyal konular ilemitir. Terkib-i bendinde ve gazellerinde yer yer tasavvufun etkileri grlr. Bilgili, ok gezen, rind akszl bir airdir. mrnn sonuna doru yazd terkib-i bendiyle n kazanmtr. Bu iirinde dneminin insanlarn, ikiyzllklerini, ahlaka dk taraflarn eletirmitir. Bu nedenle bir ok air bu esere nazire yazmtr.Eserindeki dil sade ve sanatlardan uzaktr. airin bir Divan vardr.

NEF (1582-1636): Erzurumludur.yi bir eitim grmtr. Padiahlara ve ileri gelenlere yazd kasideleri ve hicivleriyle tannr. Divan iirinin en byk vg ve yergi airidir. lsz birimidir. vdn gklere; ktlediini yerin dibine sokar. Kasideleriyle tannr. Dili ssl ve sanatldr.Dilini ok iyi kullanr. Hicivlerini Siham- Kaza isimli eserinde toplar. Bunun dnda Trke ve Farsa divanlar vardr.

NAB (1642-1712):

Divan edebiyatnda didaktik iirin en byk ustasdr. eyh-uara nvanna sahiptir. iir ile dnceyi birletiren air olarak grlr. iirlerde hikmetli szlere,ataszlerine yer verilmitir. Dili akc ve przszdr. iirlerde toplanan dzensizlikleri hayatn kiiyi ktlklere gtren ynlerini gstermeye almtr. Amac iyiye ve doruya ulamaktr.

ESERLER: Hayriyye Didaktik bir mesnevidir.Oluna tler verir, deneyimlerini anlatr. Hayrabat adl eseri de didaktik mesnevidir. Thfetl-Harameyn de hac yolculuunu anlatr. Mneat adl kitaplar da vardr. Surname sinde ise 4.Mehmetin ehzadelerinin snnet trenlerini anlatr. Bunlarn dnda Trke ve Farsa Divan vardr.

NEDM (1681-1730):

Lale devrini yaam ve iirlerinde yanstmtr. iirlerdeki zevk,sefa,elence,nkte,musiki bir aradadr. iirdeki incelie byk nem verilir. Divan edebiyatnn kurallar dna kmtr.Kendine zg bir dil oluturmutur. Edebiyatmzda mahallileme cereyan Nedimle balamtr. stanbul Trkesini iire getirmitir.

iirde stanbulun mesire yerlerini anlatr. Dini konulara hi yer vermemitir. Dili ak,yaln,ahenklidir. ark trnn bulucusu ve nemli bir ismidir. Soyut bir dnyas olan Divan iirine somutu sokmay baarm, kendine zg mecazlar, mazmunlar ve sade bir stanbul Trkesiyle Divan iirinde nemli bir yer edinmitir. Gazelleriyle nldr. Divan vardr. Divanda hece vezniyle yazlm bir de trk vardr.

EYH GALP (1757-1799) : Divan edebiyatnn son byk airidir. Mevlevi tarikatnn yesi olmu, Galata Mevlevihanesinde eyhlik yapmtr. Divan iirinin daralan ufkunu yeni imajlarla geniletmitir. Tasavvuf dncesini iirletirmi,Allah akn dile getirmitir. Ssl ve eitli sz sanatlar ile ykl,ar bir dili vardr. Sebk-i Hindi ad verilen slubun edebiyatmzdaki temsilcisidir.

Dnce ve tasvirlerdeki rl youn bir hayal gc vardr. iirlerinde musiki nemlidir. Tardiyye biimini ustaca kullanmtr. airin hece ile yazlm bir trks de vardr. ESERLER: Hsn Ak: Nabinin Hayrabad adl mesnevisinden daha gl bir eser yazabileceini kantlamak iin bu eseri yazar. Eserde ilahi ak yolunda, kiilerin katlanmas gereken zorluklar iler.Alegorik bir eserdir. Sanatnn bir de Divan vardr.

DVAN EDEBYATI YAZARLARI SNAN PAA(15.YY.): 15.yy. Divan edebiyatnn ssl nesir yazardr. En nemli eseri Tazarrunamedir. Bu eser secilerle ve sz oyunlaryla sanat gstermek amacyla yazlmtr. Cmlelerin balalarla balanmas; uzun cmlelere yer verilmesi eserin dikkati eken nemli zelliklerindendir.

MERCMEK AHMET(15.YY.):

15.yy. sade nesir rnekleri veren sanatdr. En nemli eseri Kabusnamedir. Eser didaktik nitelikli olup hemen herkesin anlayaca biimde kaleme alnmtr. Eser aslnda bir eviridir. 2.Murat tarafndan ak bir anlatmla tercme edilmesi istendii iin dilimize evrilmitir.

KATP ELEB(1609-1657): stanbul doumludur. Uzun yllar divan katiplii yapm,eitli seferlere kmtr. Arapa,Farsa,Franszca ve Latince bilir. Tarih, corafya, bibliyografya, toplumbilim alanlarnda yazlm gl eserleri vardr. Daha ok didaktik amal eserler vermitir. Eserlerinin bazlarnda sade nesir; bazlarnda ise orta nesir zellikleri grlr.

Cihannma adl corafya eserinde Japonyadan Irak snrna kadar olan lkelerin corafyasn, ksa tarihini, bitkiler ve hayvanlar dnyasn anlatr. Fezleke adl eserde 17.yy.n tarihi olaylarn iler. Tuhfetl-Kibar fi Esfaril-Bihar da Trk denizcilik tarihinden sz eder. Kefz-Znun bibliyografya szldr. Mizanl-Hak fi htiyaril-Ahakk ta dnemin tartma konularn aktarr.

EVLYA ELEB: Babr ahn Babrname ve Seydi Ali Reisin Miratl-Memalik adl eserlerinden sonra edebiyatmzda grdmz, adyla anlan nemli bir seyahatname rneini Evliya elebi yazmtr. Osmanl topraklarnn hemen her yerini dolamtr. Bunun yannda komu lkeleri, Kuzey Afrikay, Avrupann bir blmn dolamtr. Eserinde 17.yy. toplumlarnn yaaylarn, gelenek, tre, kltr ve uygarlklarn anlatmas bakmndan nemlidir. Syleyeceklerini ounlukla ak, anlalr,ama abartl bir anlatmla hikaye etmitir. Yabanc szckler kulland uzun cmleleri de vardr.

HALK EDEBYATI

A ANONM HALK EDEBYATI

B AIK TARZI HALK EDEBYATI
C TEKKE (Dini-Tasavvufi Halk)EDEBYATI

Halk Edebiyatnn Genel zellikleri:

Hem iir hem dzyaz alannda rnler verilmitir; ancak iir arlktadr. slamiyetin kabulnden nceki dnemden byk izler tar. Halk hikayelerinde eski destanlarn; iirlerde ise kouk ve sagularn etkileri aka grlr. Kullanlan dil halkn kulland,konutuu dildir. Halk deyimlerine ve gzel halk syleyilerine yer verilir.

air, iirlerini saz eliinde,belli bir ezgi ile syler. Nazm birimi drtlktr. Hece ls kullanlmtr (genellikle 7li,8li ve 11li). Yarm kafiye kullanlr.Rediften yararlanlmtr. Az da olsa benzetmelerden faydalanlmtr. (Boy serviye, yz aya, ka kaleme, di inciye, yanak gle vb. benzetilir.)

lenen konular; Ak,tabiat,ayrlk,hasret,lm,yiitlik,toplum,din, zamandan ikayet sk sk ilenen konulardr. iirlerin bal yoktur. Nazm ekilleri ile adlandrlr. Divan iirinden etkilenmeler sonucu baz Halk airleri aruz ls de kullanmlardr. Halk edebiyatnda anlatm iten, canl ve yalndr. Masal ve destanlardaki baz olaanstlkler dnda, genelde somut ve gereki konular ilenmitir.

HALK ARLERNN GRUPLANDIRILMASI

Halk airleri, halk iirinin yerlemi kurallarna bal kalmakla birlikte, trl kltrel nedenlerle dil, anlatm, l kullanm bakmndan farkl yneliler iine girebilmektedirler. Ayrca yaadklar evre de onlarn sanat anlaylarn farkllatran bir etmen olarak karmz kmaktadr. Halk airlerini, ite bu gibi noktalar dikkate alarak yle ayryoruz:

GEBE(GEZGN) ARLER Bir yere bal kalmadan gezerler. Genellikle eitim grmedikleri iin, Divan Edebiyatndan etkilenmezler. Dilleri sadedir. Hece lsne baldrlar. Geleneksel iir anlayn srdrrler.

YENER ARLER Osmanllar zamannda askerlik, hayat boyu sren bir meslekti. Orduda grev arasnda airler yetimitir. Bunlar, katldklar savalarla ilgili yiitlik iirleriyle dikkati ekerler. Dil, anlatm, l bakmndan, gebe airler gibi geleneksel iir anlayna baldrlar.

KYL ARLER Hayatlar kylerde, kasabalarda geer. Byk kentlerle ilgileri olmad iin, kent kltrnden, Divan Edebiyatndan etkilenmeden, halk iiri geleneklerine bal kalmlardr.

KENTL ARLER Genellikle Divan Edebiyatnn etkisinde kalrlar. Hem Halk, hem de Divan Edebiyat tarznda iirler sylerler. Dillerinde Arapa ve Farsa szcklerin oran yksektir. Hece lsyle birlikte aruza da yer verirler.

TASAVVUF (TEKKE ) ARLER Tekkelerde yetitikleri, din ve tasavvuf konusunda eitim grdkleri iin, dilleri, gebe, yenieri ve kyl airlere gre bazen daha ardr. Zaman zaman Divan Edebiyatnn dil, anlatm, biim, l zelliklerini tayan iirler sylerler. rnein Yunus Emre bile, aruz ls ve mesnevi dzeniyle Risaletn-Nushiyye adl bir eser vermitir.

ANONM (ORTAK) HALK EDEBYATI:

Kim tarafndan sylendii bilinmeyen halkn ortak mal saylan rnlerin oluturduu edebiyattr. Szl gelenee dayanr. Dili yaln,akc bir halk Trkesidir. iirde hece ls kullanlr. En ok 11li hece ls kullanlmtr. Nazm birimi Trkedir.

Somut ve gereklerle i ie bir edebiyattr. Anonim halk edebiyat rnleridir; Mani, ninni, trk, destan, tekerleme, bilmece, masal,ataszleri,halk hikayeleri, karagz ve orta oyunu vb. Bu rnlerde lm, ak, hasret, yiitlik,sla zlemi, toplumsal aksaklklar gibi tm insanl ilgilendiren konular ilenir. Mecazlara ve dier sz sanatlarna fazla yer verilmez.

A-ANONM HALK EDEBYATI NAZIM BMLER

MAN: Tek drtlkten oluan, ok eitli konular ileyebilen ve genelde aaxa biiminde uyaklanan nazm biimidir. Ak, sevgi, yiitlik, evlat sevgisi, toplum olaylar ve lm gibi temalar ileyen bir trdr. Hecenin 7li kalb ile sylenir. Bir drtlkten oluur. lk iki dize hazrlktr;yani doldurmadr. Asl maksat son iki dizelerde sylenir. Kafiye rgs aaxa eklindedir. Drt dizeden fazla olan maniler de vardr. ki kiinin karlkl syledikleri manilere deyi denir.

NNN Annelerin ocuklarn uyutmak iin belli bir ezgi ile syledii szl edebiyat rndr. Hece ls ile sylenir.(7li 8li ve 9lu). Anne ocuuna ilikin isteklerini, iyi dileklerini, kendi sevincini, zntlerini anlatr.

TRK Kendine zg bir ezgi ile sylenen bir nazm biimidir. Daha ok hecenin 8li ve 11li kalbyla sylenir. ki blmden oluur.Birinci blm trknn asl szlerinin bulunduu blmdr.Buna bent denir. kinci blm ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarat blmleridir.Bunlara da kavutak denir. Bentler ve kavutaklar kendi aralarnda kafiyelidir. Ak,tabiat,ayrlk,gurbet,hasret,sevgi ve gzellik gibi konular ilenmitir. Konusu ve ekli devirden devire ve evreden evreye deiir. AITLAR: Sevilen bir kiinin lmnden duyulan znty dile getiren ve her zaman bir ezgiyle sylenen iirlerdir. Atlar, aslnda bir trk eididir

B)AIK TARZI HALK EDEBYATI ZELLKLER: Bu edebiyatn yaratclar usta rak ilikisiyle yetien gezgin ak (ozan)lardr. Din d konular ileyen ve ak denen saz airleri tarafndan oluturulan Halk edebiyat trdr. 15.yy.n sonlarna doru halk, Anadoluda gebe hayattan yerleik hayata gemeye balam; bylece Halk iirinde ozann yerini ak; kopuzun yerini saz almtr. Ak ad verilen halk airleri tarafndan oluturulmutur.

Aklar genellikle okur yazar deillerdir. Aklar, ky, kasaba, ehir ve asker ocaklarnda yetiir. Konu,genellikle doal gzellikler, ak, sosyal olaylar, ayrlk, zlem, lm, yoksulluk vb. Hece lsnn 7,8,11li kalplar ok kullanlmtr. Daha ok yarm kafiye kullanlmtr. Cinaslara yer verilmitir.

iirlerin son drtlnde airin mahlas(veya ad) kullanlmtr. Kullanlan dil halk dilidir.Syleyi yaln, sade ve zldr. Ak edebiyatna ait iirler, merakl dinleyiciler tarafndan cnk ad verilen defterlerde toplanmtr. Cnkler, bir eit iir antolojisi saylabilir. Ak edebiyat nazm biimleri: Koma, semai, varsa, destan Ak edebiyat nazm trleri: Gzelleme, koaklama, talama, at

Ak TRK Halk Edebiyatnda XVI yy'n bandan itibaren grlen air tipidir. An airlik gcn ryasnda. pirin sunduu "ak badesini" imekle ve "sevgilisinin hayalini" grmekle kazandna inanlr. Rya da genellikle ak adaynn karsna bir sevgili veya saz kmaktadr. Ryalarn ss ak sakall bir dervi ve bazen bir bazen dolu bardaktr. Bardan ryada tas halinde grlmesine de sk sk rastlanr. Ozanlara ryada sunulan taslarn iindeki mayilere "ak dolusu" denir. Fars Edebiyat'nn etkisiyle bade adn da almaktadr. Bunlar;erlik, pirlik ve ak badesi diye adlandrlr. Aklarmz genellikle bir usta an yannda yetiirler.

 Ondan hem usta deyilerini hem de sanatn icrasna ilikin yol ve yntemleri renirler. Ak meclislerinde, kahvelerde bu ustalarn sanatlarn icra edi biimlerini yeterince kavradktan sonra, ustalaan ozanlar da kendilerine rak alrlar ve gelenek bu ekilde devam eder.

Ak, bilgi, duygu ve becerisini gsterir. Atmalardaki ama; .yarmak ve kazanmaktr. Atmalarda (deyime) en az iki ak kar karya gelir. Mecliste bulunan saygn bir kiinin ya da usta bir ozann ayak sylemesiyle atma balar. Ayaa (uyak) uygun drtlk syleyemeyen an yenilgisiyle atma sona erer. Ak edebiyatnn balca unsurlarndan birisini hikaye anlatm oluturur. Saz airleri ierisinde gelenee bal olanlarn ou ak meclislerinde hikaye anlatrlar. Bir ksm usta saz airleri ise, bir yandan usta mal halk hikayeleri anlatrken bir yandan da kendi dzdkleri, rettikleri hikayeleri anlatrlar.

Ak edebiyat, kk ok eskilere dayanan bir gelenekler zinciridir. Bu edebiyatn iinde yer alan isimlerin gelenee gre uymalar gereken bir takm kurallar vardr. Bunu yerine getirmeyen kii, ak saylmaz ve dolaysyla saz alp iir syleme hakkn kazanamaz. >Mahlas alma >Rya sonras ak olma (Bade ime) >Usta - rak ilikisi >Ak karlamalar Aklk geleneini u ekilde sralamak mmkndr: >Leb demez tarz syleyi >Ask (muamma) >Dedim dedi tarz syleyi >Tarih bildirme >Nazire syleme >Saz alma

1.Mahlas alma

Mahlas, airlerin yazdklar iirlerde asl adlarnn yerine kullandklar takma ada denir. Halk edebiyatnda mahlas, gelenee bal uygulanan bir kuraldr. Aklarn ounun asl ismi unutulmu, mahlaslar isim olarak kullanlr olmutur. Dadalolu'nun asl ad Veli, Smmani'nin Hseyin, Gevheri'nin Mehmet vb.dir

2.Rya Sonras Ak Olma(Bade me)

Rya motifi Trk Halk Edebiyatnda ska karmza kan bir motiftir. Genellikle halk hikayelerinde yer alan bu motif baz aklarn hayat hikayeleri iinde de grlmektedir. Aklar akla balamay ya da yetiip usta ak olmay geleneksel bir unsur olarak grdkleri iki nemli yol, usta yannda yetime ya da ryada bade ierek badeli ak olmaya balarlar. nana gre ak olmak iin ya usta ya da mutlaka pir elinden bade imesi gerekir.bade, erbet, su gibi iilecek bir iecek olabilecei gibi elma, nar, ekmek, zm gibi herhangi bir yiyecek de olabilir. Bade aa; bir pir, ler, beler, yediler, krklar tarafndan verilir

 Ak edebiyatnda yzyllar boyu yaatlan geleneklerin en nemlilerinden biri de usta-rak geleneidir. Aklar genellikle bir usta an yannda onun ra olarak yetenekler lsnde olgunlarlar. Gelenek gerei icraclk ve an airlikteki ustal iin stat da denilen bir an yannda ders almalar gerekmektedir. Gen an ustasnn yannda ok byk bir sabr gstermesi gerekmektedir. Sabrn sonunda rak ustasnn hayr duasn alarak tek bana halk nne kma iznine kavuur.

3.Usta rak

4. Ak Karlamalar

Atma, aklarn dinleyenler karsnda, deyime srasnda birbirini ineleyici fakat mizah erevesi iinde sylemeleridir. Karlama, aklarn rakibine stn gelmek iin soru cevapl tarz semesi ya da onu mat etmenin yollarn aramasdr. Aklarn doalama, karlkl olarak belirli bir kural erevesinde sylemelerine "atma" denir. Atma, en az iki an dinleyici huzurunda kar karya gelerek birbirlerini sazda ve szde belli kurallar erevesinde denemeleri esasna dayanr

5. Leb-Demez

Aklarn ustalklarn sergilemek iin bir nevi sz hneri olarak bavurduklar bir biimdir. inde (b, p, m, v,n)dudak ve di-dudak sesleri bulunmadan sylenilen iir demektir. Aklarn dudaklar arasna ine koyarak yartklar bir atma biimidir

6. Ask (Muamma)

Muamma, Halk iirinde bir kimsenin ya da varln adn gizleyen iir demektir. Ak edebiyatnda muammann zel bir nemi vardr. Aklarca muamma dzenlemek ya da bir muammay zmek bilgi ve zeka ister.

7.Dedim Dedi Tarz Syleyii

Halk iirinde yaygn olarak kullanlan bir biim olup koma ve semailerdeki ak ve sevgilinin karlkl sylemeleridir.

8.Tarih Bildirme

Ak, ktlk, yangn, sel, felaketleri, salgn hastalk, nemli savalar vb. toplumu yakndan ilgilendiren sosyal hayatla ilgili olaylarla kendi doum tarihini iirlerinde tarihi bir belge olmasn istemi ve genellikle ilk ya da son drtlkte bazen de ara yerde tarih belirtmitir

9. Nazire Syleme

Nazire, bir airin iirini dier bir air tarafndan ayn uyak ve lde benzer bir biimde yazma, syleme demektir

10. Saz alma

Saz ak iin ilham kamlayan bir alet olup aklk geleneinin en nemli unsurlarndan biridir.

AIK EDEBYATI NAZIM BMLER

KOMA Sevgi,doa,trl aclar,insanlk sevgi ve yiitlik gibi konular ileyen bir trdr. Genellikle lirik konularda sylenir. 11li hece lsyle sylenir.(6+5 ve 4+4+3). Nazm birimi drtlktr. (en az 3,en fazla 5). Son drtlkte ozann ad yer alr. Kafiye dzeni abab,cccb,dddb.... eklindedir.

Komalar konular ynyle kendi iinde de isimlendirilmitir.Bunlara Halk iiri nazm trleri de denir: a) Gzelleme: Sevilen herhangi bir eyin(kadn, at doa,rdek) gzelliklerini vmek iin sylenen lirik komadr. En nl airi Karacaolandr. b) Talama: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk ynlerini eletirmek amacyla yazlan iirlerdir. Divan edb .nda karl; hicviye, Bat edb.nda; satir, ada edb.ta ise yergidir.

c) Koaklama: Cokun ve yiite bir slupla sava ve dvleri anlatan iirlerdir. En baarl sanatlar Krolu ve Dadaloludur. d) At: Bir kiinin lmnden duyulan ac ifade edilir. Belli bir ezgi ile sylenir. At, bir nazm biimi deil bir iir trdr.Koma biiminde sylendii gibi trk biiminde de sylenebilir. Divan iirinde karl; mersiye, Eski Trk iirinde ise sagudur. Bat edebiyatnda ise dramatik iir dir.

SEMA: Hece lsnn 8li kalbyla sylenir. Koma gibi kafiyelenir. En az 3,en fazla 5-6 drtlkten oluur. Kendine zg bir ezgisi vardr. Komada ilenen temalarn ve konularn hepsi,semai de kullanlr. Komada ayrlan ynleri;bestesi ls ve drtlk saylr. Halk iiri nazm trleri semailerde de kulanlr. Halk iirinde aruzla sylenmi semailer de vardr.Bunlar Divan iirine zenmi airler tarafndan sylenmitir.

VARSAI: lk olarak Toroslarda yaayan Varsak boyundaki ozanlar tarafndan kullanlmtr. Kendine zg bir bestesi vardr. Mziinde ve szlerinde meydan okuyan,babacan, erkeke bir hava duyulur. Hece lsnn 8li kalbyla sylenir. Dier nazm ekillerinden farkl bre,behey,hey gibi nlemlere yer verilmesidir. Hayattan ve talihten ikayet ilenir.Koma ve semailerde ilenen konularn ayns ilenir. Karacaolann varsalar nldr.

DESTAN: Yiitlik,sava,deprem,yangn gibi toplumsal adan nemli konularn ilendii bir trdr. Nazm birimi drtlktr.(En uzun 100 drtlk olanlar vardr. Genellikle 11li hece ls ile yazlr. Son drtlkte air mahlasn syler. Kendilerine zg bir syleyii vardr. Kafiye rgs koma ile ayndr. Halk iirinin en uzun nazm biimidir. Kayk Kul Mustafann Gen Osman Destan en nlsdr. NOT: Ak edebiyatndaki destanla epope anlamndaki destan birbiriyle kartrlmamaldr.

AIK EDEBYATI SANATILARI

KROLU 16.yyli halk airlerimizdendir. Bolu Beyi ile yapt mcadele ile tannr. Krolunun iirleri, onun adnn evresinde oluturulan halk hikayeleri arasna serpitirilmitir. Hikayelerin 24 farkl sylenii vardr. iirleri arasnda yiite,cokun bir seslenile sylenmi koaklamalar nemli bir yer tutar. Ak,tabiat gibi konular iledii iirleri de vardr.

KARACAOLAN: 17.yy halk airidir. Btn ak edebiyat airlerini etkilemitir. iirlerinden yola karak onun Anadolunun birok yerini,Msr, Rumeli ve Trablusgarb gezdiini anlyoruz. Ak ve tabiat airidir. Dili sadedir ar ve duru bir Trkedir. Ssten gsteriten uzak bir anlatm vardr. iirlerinde tasavvufa ve dini konulara yer vermemitir. iirlerini hece ls ile yazmtr. Sevgililerin gerek isimleri ilk kez onun iirlerinde sylenmeye balanmtr.

KAYIKI KUL MUSTAFA: 17.yy.n ilk yarsnda ne kavumutur. Yenieri Ocandan yetimitir. Divan iirinin etkisinden uzak, halk zevkine bal, doal bir syleyii vardr. Kahramanca bir eda ile syleyii, nazm kusurlarn kapatr. 2. Osmann ehit edilii, 4.Muratn Badat kuatmas gibi tarihsel olaylar ileyen iirler, destanlar sylemitir. iirleri uzun sre yenieriler arasnda, snr boylarnda sevilerek okunmutur. Gen Osman Destan en tannm iiridir.

AIK MER( ? 1707): Konya doumlu olan Ak mer genliinde bir ok yerleri gezmi,savalara katlmtr. 17.yy. airlerince stad saylmtr. Saz airleri arasnda en ok iiri olan airdir. (1500 civar). iirlerinde Divan iirinin etkisi aka grlr. Hem aruz hem de heceyle iirler yazmtr. Heceyle yazd iirlerinde daha baarldr. Dili dier halk airlerine gre biraz ardr.

DERTL(1772-1845): Ak yznden usturayla kendini ldrmeye kalkm ve yara izinden tr Dertli mahlasn almtr. Halk, Tekke ve Divan edebiyatlarn yakndan tanm; bu alanda iirler sylemitir. iirlerini hem aruz hem de heceyle sylemitir. Sanat kiiliini ve baarsn, lirik koma ve semailerinde grrz. iirlerini Dertli Divannda toplamtr.

GEVHER ( ? 1737?): 17.yy sonu ve 18.yy banda yaamtr. iirden ama, Arabistana gittiini bir kaynaktan da Rumelide bulunduunu ve bir paann yannda katiplik yaptn reniyoruz. iirlerinde divan edebiyatnn etkisi vardr. Yer yer aruz lsn de kullanlmtr. Heceyle yazd iirlerinde daha baarldr. iirlerinde yabanc kelimelere ve divan edebiyat

mazmunlarna yer vermitir.

ERZURUMLU EMRAH( ? 1860): Erzurumun kylerinde doduu iin Erzurumlu Emrah olarak anlan air, Anadolunun eitli yerlerini gezmitir. Saz airleri iinde Divan iirini en iyi bilenlerden biridir. Heceyle yazd koma ve semaileri yannda aruzla yazlm gazel, murabba ve muhammesleri vardr. Heceyle yazd iirlerinde daha baarldr.

SEYRAN(1807-1866): Kayserinin Develi kasabasnda domutur. stanbula gelmi ancak devrin byklerini hicvettii iin memleketine dnmek zorunda kalmtr. Hicivleriyle tannr. an aksaklklar, yetersiz yneticileri, bilgisiz sofular talamalaryla yermitir. Aruzlar da yazmakla birlikte asl hretini hece lsyle bulmutur.

DADALOLU(1785?-1868?): Toroslardaki gebe Trkmenlerin Avar boyundan olan Dadalolunun hayat hakknda fazla bilgimiz yoktur. iirlerinde yiite bir sesleni olduu gibi ili syleyi de vardr. ehir yaamndan uzak olduu iin Divan iirinden hi etkilenmemitir. Semai, varsa,koma, destan yazmakla beraber asl sanat kimliini trklerinde gsterir. Dili, halkn konutuu Trkedir;halk syleyiini iirletirmitir. inde bulunduu tarih ve toplum olaylarn iirlerine yanstmtr.

RUHSAT(19.YY): Lirik bir saz airidir. Tasavvufa bal bir air olarak aruzla didaktik iirler yazmtr. Hece ile yazd iirllerinde daha baarldr. SMMAN(1860-1915): Dou Anadoluda ak geleneine bal olarak ak olmu, iirler sylemitir. Hayali sevgilisi Glperiyi bulmak iin pek ok lkeyi gezmitir. Destanlarnda sosyal konular, deprem ve yangn gibi aclar dile getirir. Koma ve semailerinde ak, doa ve insan sevgisini ilemitir. Orijinal bulularyla halk syleyiinin en gzel rneklerini vermitir.

BAYBURTLU ZHN(1802-1859): Medrese renimi grm,divan katiplii yapm,memurluk yapmtr Hece ve aruzla iirler yazmtr.Kaside, gazel ve tahmisler yazmtr. Asl nn, hece ile yazd,Divanna bile almad yergi ve talama trndeki iirleriyle kazanmtr. iirlerini toplad bir Divan ve Sergzetname adl bir mesnevisi vardr.

AIK VEYSEL ATIROLU(1894-1973): Sivasn Sivrialan Kynde domutur. Ak iirinin son byk ustasdr. Yedi yandayken bir iek salgnnda gzlerini kaybetmi, babasnn avunsun diye verdii krk sazla alp sylemeye balamtr. Bir arkada ile birlikte 3 ay yaya yryerek Ankaraya gelmi ve Cumhuriyetin 10.yl trenlerine katlmtr. iirlerinde ak, yurt, sevgisi, toprak sevgisi dikkati eker. Gzlerinin d dnyaya kapal olmas, ona zengin bir i dnya kazandrmtr. iirlerinde sade bir Trke grlr. iirleri mit Yaar Ouzcan tarafndan Dostlar Beni Hatrlasn adl kitapta toplanmtr.

C-TEKKE EDEBYATI ZELLKLER: Dini tasavvufi dnceyi yaymak dncesiyle gelien bir edebiyattr. Bu edebiyatn konusu; Allah ak ve Vahdet-i Vcud dncesidir. Aruz vezni ve hece vezni birlikte kullanlmtr. Dili halkn anlayabilecei bir dildir. Tekke airlerinin ou, tarikatlardan yetimi eyh ve dervilerdir.

Tekke airleri, cehennemden korkutmay deil;ak yoluyla Allah sevdirerek, insanlar Allaha yaklatrma yolunu semitir. Tevhid inanc, peygamber sevgisi, ahlak, iyilik, dinle ilgili konular,lm vb. temalar ilenmitir. Bu edebiyatn kendine has nazm ekli yoktur. Hem divan edebiyat hem de halk edebiyat nazm ekilleri kullanlmtr. Gazel, mesnevi ve koma tarzn ska kullanmlardr. Tekke edebiyat nazm trlerinin balcalar unlardr: lahi, nefes, nutuk, deme, tapu, athiye, devriye

Saz airlerine ve divan airlerine gre daha geni kitlelere seslenirler. Amalar saraydaki padiahtan dadaki okumayan obana kadar herkese Allah sevgisini alamaktr. iirlerin besteli olmas etki alann geniletir. Halkn ruh ykseliinde, irfan ve hner sahibi olmasnda, nefis ve karakter eitiminde byk emekleri vardr. Bu yzden halk tarafndan ok sevilirler. Tekke airleri ounlukla bilgin kiilerdir.an btn ilimlerini bilirler. Din ve tasavvufla ilgili tm kahramanlar, efsaneler, timsaller sk kullanlr.

LAH: Allah vmek ve ona yalvarmak iin yazlan iirlere denir. zel bir ezgiyle okunur. Hecenin 7li 8li 11li kalbyla sylenir. Divan iirindeki tevhid ve mnacaatn Halk iirindeki karldr. lahiye Mevleviler ayin; Bektailer nefes; Gleniler tapu; Halvetiler durak; dier tarikatlar cumhur ad verir. En nl airi Yunus Emredir.

NEFES Bektai airlerinin syledikleri iirlere denir. Allaha ulama yollar, mride duyulan hayranlk, mridliin adab gibi konularda yazlr. Tasavvuftaki Vahdet-i Vucud dncesi anlatlr. Hz. Muhammed ve Hz. Ali iin vgler de syler. Nefeslerde kalenderane ve alayc bir slup vardr.
NUTUK Pirlerin ve mritlerin, tarikata yeni giren dervilere tarikat derecelerini ve tarikat adabn retmek iin syledikleri iirlerdir.

DEVRYE Devir kuramn anlatan iirlere denir. Yaradl felsefesini iler.

ATHYE nanlardan teklifsizce, alayl bir dille sz eder gibi yazlan iirlerdir. Grnte sama sanlan bu iirler, gerekte tasavvuf ile ilgilidir.

HKMET nsanlara Allah inancn alamak ve slam retmek amacyla Ahmet Yesevinin yazm olduu tasavvufi iirlerdir. DEME Alevi tarikatiyle ilgili temalar ileyen iirlerdir.

NOT:
Halk iirinde aruz lsyle dzenlenmi iirler de vardr. Bunlar Divan edebiyatnn Halk edebiyatna etkisiyle olumutur. Halk edebiyatnda zel bir adla anlan ve aruzla oluturulan bu yoldaki nazm biimleri unlardr: Divan(divani), selis, semai, kalenderi, satran, vezn-i ahar

TEKKE EDEBYATI SANATILARI

AHMET YESEV: Tekke iirinin kurucusudur. Yesevi tarikatini kurmutur. Halk dilini cokulu bir lirizmle, zentisiz bir syleyile kullanr. Tasavvuf prensiplerine sk skya baldr. airlik iddias iinde deildir. nanla ilgili fikir ve duygularn halka daha iyi duyurabilmek iin iir syler. iirlerini hece ls ve halk edebiyat nazm biimleriyle yazar. Divan- Hikmet adl eseri vardr.

MEVLANA CELALEDDN- RUM (1201-1273): Tasavvuf edebiyatnn en nemli sanatsdr. Mevlevi tarikatn kurmu, Mesnevi adl eseriyle slam dnyasn etkilemitir. Mesnevi Farsa yazlmtr. Mesnevisinde tasavvufun aklanmas ile ilgili hikayeler, semboller, tler vardr. Mevlana sanat mabede sokar, sanat ibadetten sayar.

Onun iin hayatn her an, her davran iir, mzik sema ve btn btn gzel sanatlarla uramaktan ibarettir. Allaha ulamann tek yolu,insandaki nefsi yenmek, stn insan olmaktr. lm eb-i arus (dn gecesi) olarak telakki eder. Eserlerini dnemin edebiyat dili olan Farsa ile yazmtr. ESERLER: Mesnevi, Divan- Kebir, Fih-i Mafih, Mektubat, Mecalis-i Seba, Rubailer

HACI BEKTA-I VEL (1209-1270): 13.yyda yaamtr,Trkistann Niabur ehrinde domutur. Ahmet Yeseviden ders almtr. A.Yesevinin isteiyle Anadoluya gelmitir. Orhan Gaziye dzenli ordu kurma fikrini benimsetmitir. Yeniliki ve yol gstericidir. Ondaki sevginin kayna Allah sevgisidir. Bilinen en nemli eseri Maklt tr. Sohbetler, szler anlamna gelir. Eserde Hz Ademin yaratl, eytan ve eytani iler, Allahn birlii gibi konular ele alnmtr.

YUNUS EMRE (1249-1322): Eskiehirde doup ld sylenir. iirlerindeki bilgilerden mm olduu arm anlalmaktadr.Baz kaynaklarda ise iyi bir eitim ald sylenir. Hayat efsanelerle rlmtr. Tekke edebiyatnn en gl, en byk airidir. Halk dilini zentisiz, cokulu bir ekilde kullanmtr. Trk diline dinamik bir anlatm yetenei katmtr.

iirlerinin znde derin bir Allah ve insan sevgisi, tasavvufa ballk grlr. iirlerinde cokun bir lirizm vardr.Lirik bir airdir. iirlerinde hem aruz hem de hece vezni kullanlmtr. ledii konular ynyle evrenseldir. Her snf, rk; her dini snrsz bir hogryle kucaklar. iirlerinde Allah ak,sevgi,lm, varlk-yokluk kavramlarn iler. Eserleri:Divan, Risaletn- Nushiye

HACI BAYRAM VEL(1352-1429): Gl bir medrese eitimi grmtr. Bayramiye tarikatinin kurucusudur. Mutasavvf bir halk airidir. Hece lsyle syledii manzum Nutuku nemlidir. iirlerinde Yunus Emrenin syleyi zellii grlr.

AIK PAA(13.-14.YY.): 13. ve 14. yy. Tekke airidir. Bilim dilinin Arapa; iir dilinin Farsa olduu bir dnemde bilinli bir Trkecilik anlayyla iir yazmtr. Hece ile yazd iirlerinde Yunus Emrenin etkisindedir.Aruzla da iirler yazmtr. Anadolu Trklerine tasavvufu retmek amacyla yazd Garibname adl eseri nldr.

KAYGUSUZ ABDAL(15.YY.): Alevi-Bektai halk iirinin kurucusu saylr. Yunus Emrenin etkisinde hem hece hem de aruzla iirler yazm; bunlar Kaygusuz Abdal Divan nda toplamtr. Nkteli ve ineli bir dili vardr. iirlerinde hicivli,mizahl, yer yer sembollerle tekerlemeli bir vg ierisinde hem sofularla hem de insanlk kusurlaryla alay eder. yi bir renim grmtr. Kimi iirlerinde Sarayi mahlasn kullanmtr. Nesirle yazlm eserleri de vardr: Budalaname. Dier eserleri: Mugalaatname/Mu(i)glataname, Esrar- Huruf, Cefriyye-i Kaygusuz (fal kitab)

EREFOLU RUM( ? -1409): 15.yy. tasavvuf airlerindendir. Hac Bayram Veliye dervi ve damat olmutur. Yunus Emrenin izinde yrm, hem aruz hem heceyle iirler yazmtr. Bir divanda toplad iirlerinde tasavvuf ilkelerini yaymaya almtr.

PR SULTAN ABDAL (?-1560): 16.yy!da yaam bir Bektai airidir.Bektailerin en byk airidir. Sivasn Banaz kynde domutur.Hzr Paa tarafndan Sivas'ta ldrlmtr. Tasavvuf,tabiat,ak ve halkn gerek yaayyla ilgili konular iler. Divan edebiyatnda etkilenmemitir. Btn iirlerini hece ile sylemitir. iirlerinde sade bir halk dili vardr. ii-Batni inanlar cokun bir lirizmle dile getirmi, nefesleri ok geni corafyada sevilerek okunmutur. iirlerinde derin bir tasavvufa rastlanmaz.

HALK EDEBYATINDA NESR

BLMECE: Tabiat,insan,hayvan,bitki,eya gibi eitli varlklarn baz zellikleriyle ilgili ipular verilerek bunlarn bilinmesine ynelik sorulardr. Hem dzyaz hem de iir eklinde olabilir. MENKIBE: Tarihi ahsiyetler ve din byklerinin hayatlar etrafnda oluturulan olaanst hikayelerdir EFSANE: nsann dnyaya geliiyle, eitli kavimler arasnda doup gelien gelenek ve greneklerin oluumunda az ok etkisi olan olaanst anlatmlardr.

HALK MASALLARI: Olaanst kii ve olaylarn grld bu rnler, halk yaay ve bak asn anlatr. ATASZLER: Uzun deneyim ve gzlem rn olan, topluma t vererek doru yolu gstermeye alan ksa, zl szlerdir. slamiyet ncesi edebiyatta sav ad ile bilinen ataszlerinin ou hece lsne uygun ve sanatldr. FIKRALAR: nsan gldrrken ou kez dndrmeyi de amalayan ksa, nkteli ykcklere denir. Nasreddin Hoca, Bektai, ncili avu fkralar halkn ortak mal olmutur.

HALK TYATROSU: Trklerin eski alardan bugne dramatik seyirlik oyunlar yaayagelmitir. Bunlar; Karagz,Ortaoyunu , Kukla oyunu ve Meddahtr. Halk oyunlar hem gze hem kulaa seslenir. Szl tiyatro rneidirler. ive (az) taklitlerinden yararlanlr. Gldr esine yer verilir. Halk syleyiine ve deyimlere yer verilir.

KARAGZ: Seyirlik halk oyunlarndan biri olan Karagz, bir glge oyunudur. ki temel tip vardr: Karagz: Cahil,saf, temiz yaratll halk temsil eder. Hacivat: Okumu, ukala, kibar geinen,aydn tipini temsil eder. Bunlarn dnda, Beberuhi, Zenne, Tiryaki, Sarho, Bekri Mustafa gibi tipler yer alr. Oyun cinasl ve nkteye dayal szler ve komedi eleriyle oluturulur.

MEDDAH: Tek kiilik oyundur. Meddah, btn kiileri kk deiiklerle(kostm deitirerek, konuma azn deitirerek,jest ve mimiklerini deitirerek) canlandrr, oynar. Trk halk zekasnn ve halkn, hikayeleri karikatrize ederek anlatma yeteneinin rndr.

ORTAOYUNU: Dekorsuz ve metinsiz bir tiyatro oyunudur. Temeli diyalogdur. Oyunlarda nkte ve cinasa byk nem verilir. ki tip vardr: Kavuklu: Hacivatn zelliklerini gsterir. Piekar: Karagzn zelliklerini gsterir. Zenne ise bir dier tiptir.

HALK HKAYELER: Destanlarn zaman iinde deiime uram biimleri saylr. Destanlara gre geree daha yakndr. Hikayeleri destanlardan ayran en nemli zellik; hikayelerin mitolojiye dayanmamalardr. Halk hikayelerinde iirle dzyaz i iedir.

Hikayelerin anlatm iki ekilde olur: - Ak,bizzat kendisi ak olmutur. Kendi bandan geenleri anlatmaya balar. - Ak, bakalarna ait hikayeleri toplayp syler. Hikayelerdeki kiiler gerek yaamdakilere yakndr; olaanstlkler snrldr. DKKAT: Masal ve destandan farkl bir anlatm vardr;masalda ak konusu yoktur. Hikayede ise ak ana konudur. Destanlarn konusu btn toplumu ilgilendirir, hikayedeki konular ise belli bir kesime hitap eder.

Hikayelerdeki kahramanlar, dier trlerdekinden farkl olarak ayrntl bir ekilde verilir. Halk hikayeleri olutuklar adaki sosyal yapy ve i mcadeleleri yanstr. Olaylar dzyaz biiminde anlatlr. Araya serpitirilen manzum paralar ise aa saz ve szyle sanatn gsterme imkan verir.

Halk hikayeleri konular ynnden ikiye ayrlr: 1-Ak konusunu ileyen halk hikayeleri; (Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre, Arzu ile Kamber, Ferhat ile irin) 2-Kahramanlk konusunu ileyen halk hikayeleri; (Krolu hikayeleri, Battalgazi hikayeleri) Hikayelerde genellikle mutlu son yoktur. Yap bakmndan 3 blme ayrlr: Deme(Kalplam 3-5 cmleden oluur.) Olay(Olay anlatlr) Dilek (Aklara rahmet okunur) En eskisi Dede Korkut Hikayeleridir.

DEDE KORKUT HKAYELER

*Destandan halk hikayesine gei dneminin rndr. *12 hikayeden oluur. *Olaanst olaylarla geree uygun olaylar eserde i iedir. *Trklerin eski yaam tarzlar ile ilgili ayrntlar yannda slam dini ile ilgili zelliklerde vardr. *Eserde geen Dede Korkutmehul bir halk ozandr. *Hikayelerde ouzlarn evredeki boylar ile aralarndaki savalar ve kendi i mcadeleleri yer alr. *Hikayelerin konular;ak,yiitlik gsterisi, karamanlk, boylar arasndaki savatr. *15. yyda kaleme alnmtr. *Eserin yazar belli deildir.

*Nazm ile nesir i iedir. *Hakaniye lehesi kullanlmtr. *Dil olduka yalndr. *Hikayelerin yazar belli deildir.Her hikayenin sonunda bilge bir kii olan Dede Korkutun yapt deerlendirme ve dua yer alr. *Eserde aliterasyonlara ska yer verilmitir. *Eserin yazma nshalar Vatikan ve Dresten kitaplklarndadr.