DOAL SSTEMLER 3.

BLM- DOADAK UNSUR SU , TOPRAK , BTK

yaklak % 1inin 1/700 olan 93 100 kilometre kp (22 300 mil kp)n oluturur. Bununla birlikte insanlarn her gn kulland su kaynann ounu nehirler ve gller tekil etmektedir.

SU
Su, bilinen tm yaam formlar iin gerekli olan tatsz ve kokusuz bir madde. Su, canllarn yaamas iin hayati bir neme sahiptir. Kk miktarlarda plak gzle bakldnda renksizdir. Dnya zerinde farkl ekillerde bol miktarda bulunur. Suyun kimyasal forml H2O'dur. Bunun anlam bir su moleklnn iki hidrojen ve bir oksijen atomundan olutuudur.

Saf su, kokusuz, tatsz, renksizdir; fakat havadaki karbondioksit kalntlar ile karbonik asit zeltileri oluturmaya balad andan itibaren tad bozulur ve tehlikeli bir hal alr. su scaklk iindeki ani deiimleri engelleyerek Dnya'nn iklimini dzenlemesine olanak verir. Su yerkrede deiik hallerde bulunur: su buhar, (bulutlar), su (denizler, gller,akarsular), buz (kar, dolu, buzullar) gibi. Su srekli olarak su dngs olarak bilinen dng iinde deiik fiziksel hallere dnr.

lkelerGelimi

Dnya

Avrupa

Olan lkelerGelimekte

SEKTR

Tarm Sanayi meve kullanma

67-70 22-23 8-10

39 46 15

52 38 10

86 7 7

lkelerAz Gelimi

33 51 16

72-75 10-12 15-16

Dnyadaki suyun dalm Dnyadaki suyun nerelerde olduunun detayl izah iin, aadaki grafie ve veri tablosuna bakn. Dnyadaki toplam suyun yaklak 1 386 milyon kilometre kp (332,5 milyon mil kp)nn yani % 96dan fazlasnn tuzlu su olduuna dikkat edin. Btn tatl su kaynaklarnn % 68inden fazlas buz ve buzullarn iinde hapsedilmitir. Tatl suyun dier % 30u ise yer altndadr. Nehirler, gller gibi yzeysel tatl su kaynaklar, dnyadaki toplam suyun

Genellikle, bir insann biyolojik ihtiyalarn karlamas ve yaamn srdrebilmesi iin, gnde en az 25 litre su tketmesi gerektii kabul edilir. Ancak, ada bir insann salkl bir biimde yaamas iin gereken ime, yemek piirme, ykanma, amar gibi amalarla kullanlacak su dikkate alndnda, kii bana gnlk ortalama kentsel su tketim standard 150 litre olarak kabul edilmektedir. Dnya genelinde blgelere gre kii bana su tketim miktarlar sanayilemi lkelerde 266 litre iken Afrikada 67, Asyada 143, Arap lkelerinde 158, Latin Amerikada 184 litredir. Trkiye'de ise kii bana gnlk su tketimi ortalama 111 litredir. Bir lkenin su zengini saylabilmesi iin, kii bana den yllk su miktar en az 8000- 10.000 m3 arasnda olmaldr. Kii bana den yllk 1430 m3lk kullanlabilir su miktaryla Trkiye, sanld gibi su zengini bir lke deildir.

Trkiye

Su evriminin (su dngs ) ok ksa bir zeti Su evriminin balama noktas yoktur ama, okyanuslardan balayarak su dngsn anlatalm. Ksacas yeryzndeki tm su kaynaklarnda (gller ,denizler ,akarsular, yer alt sular buzullar) ve bnyesinde su bulunan (agalar ,bitkiler ,toprak ) tm ortamlardaki suyun zellikle gne enerjisine bal olrak buharlaarak ykselmesi, sonrasnda souyup youarak yeryzne kar ve yamur eklinde tekrar inmesi ve yine bu yalarn yer alt sularn buzullar akarsular ve glleri oluturmas deniz ve okyanuslar beslemesi olayna denir.buna gre su doada hibir zaman tamamen yok olmaz zaman iinde hal ve mekan deitirir.

Harita 1:Dnyada kii bana den tatl su miktar dalm haritas Yeryzndeki su kaynaklar dengeli bir dal gstermemektedir bunun en nemli sebebi yeryznde iklim zelliklerinin farkl olmas ,yerekilleri,corafi konum ve ykselti artlarnn farkl olmasdr. Yeryznde tatl su kaynaklarnn tkenmesi beklenemez ancak insanlarn ar ve bilinsizce tketimi bu kaynaklarn azalmasna neden olacaktr ve bir gre gre dnyada savalarn kma nedeni ileride su kaynaklar olacaktr Kstl su kaynaklarna ramen, ne yazk ki dnyadaki su tketimi son 50 ylda arpc bir ekilde artmtr. 1940 ylnda dnyadaki toplam su tketimi ylda yaklak 1 000 km3 iken, bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanm, 1990 ylnda 4 130 km3e ulamtr. Tatl su kaynaklar bu akilde azalrken teknolojinin ilerlemesi tuzlu suyun artlarak kullanlabilir hale gelmesini salamakta ancak buda olduka pahal olmaktadr bu gn srail Dubai Avustralya, Ortadou, spanya, ngiltere, ABD, Hindistan ve in gibi lkeler deniz suyunu artarak ime ve kullanma suyu olarak deerlendirmektedir.lkemizde bodrumdaki baz otellerde ve iletmelerde bu ilemle su elde edilirken yine yakn gelecektede stanbul iin byle projelerin hayata geirilmesi beklenmektedir Doal Hayat Koruma Vakf verilerine gre Arabistan Yarmadas, temiz su ihtiyacnn % 60n denizsuyunu arndrarak salyor. spanya ise tarmsal sulamasnn %20sini bu yolla elde ediyor. Su Tketiminin Sektrel Dalm Dnyadaki toplam su tketiminin, eitli kaynaklara gre deise de, yaklak % 70i tarm sektrnde sulama, % 22si sanayi ve % 8i ime ve kullanma suyu amal olarak kullanlmaktadr. Avrupada sektrler itibariyle su kullanm % 33 sulama, % 51 sanayi, % 16 ime ve kullanma amaldr. Temiz ve Tatl Su Kaynaklarnn Sektrel Kullanm (%)

lke- Kta Ortalamas SURYE LBNAN TRKYE IRAK ASYA ORTALAMASI BATI AVRUPA ORT. AFRKA ORT. GNEY AMERKA ORT. DNYA ORT.

Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar (yllk) 1.200 m3 1.300 m3 1.430 m3 2.020 m3 3.000 m3 5.000 m3 7.000 m3 23.000m3 7.600 m3

Okyanusya ve Antartika dr.Asya, Avrupa ve Afrika ktalarna 'eski dnya karalar'ad verilir. Eski dnya ktalarnn ve dier ktalarn en by Asya dr. Hemen yannda bir uzants gibi duran Avrupa bulunur. Bu nedenle bu iki ktaya "Avrasya" ad verilir. Trkiye bu eski dnya karalarnn birbirine en ok yaklat yerde bulunur. Anadolu yarmadas Asya nn Avrupa ya en ok yaklat yerde yer alr. Trakya ise Avrupa topraklarmz oluturur. Ktalar birbirlerinden boazlar ya da okyanuslarla ayrlmlardr. Asya ktas, Kuzey Amerika'ya Bering boaz ile, Kuzey Amerika-Gney Amerika'ya Panama kanal ile,Avrupa ktas Afrika ya Cebelitark boaz ile,Afrika ktas Asya ya Svey kanal ile balanr. Asya y Avrupa dan ayran snr ise Ural dalarnn bats, Kafkaslarn kuzeyi ve stanbulanakkale boazlarnn kuzeyinden geer.

Tablo 1:Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar (yllk)

Ramsar Sulak Alanlar Szlemesi Nedir? Ramsar Szlemesi; Hazar Denizinin gney sahillerinde yer alan bir ran kenti olan Ramsarda, 2 ubat 1971de yaplan hkmetler aras bir anlamadr. Ramsar Sulak Alanlar Szlemesinin amac yerel, blgesel ve ulusal faaliyetler ve uluslararas ibirlii yoluyla dnya apnda srdrlebilir kalknmaya ulama hedeflerine katkda bulunmak amacyla tm sulak alanlarn korunmas ve aklc kullanmdr. Trkiye, 1994 ylnda Uluslararas Ramsar Szlemesine taraf olmu ve halihazrda 12 sulak alan Ramsar Alan olarak ilan etmitir. Su kaynaklar 1.denizler ve okyanuslar 2.gller ve bataklklar 3.akarsular yer alt sular(kaynaklar) 4. buzullar 1.DENZLER VE OKYANUSLAR Dnyamza baktmzda yzeyinde hem byk su ktlelerini hem de kara paralarn grrz. Btn dnya yzeyinin %71 ini denizler, %29 unu karalar oluturur. Ancak bu oran kuzey ve gney yarmkrede deiir. nk buralarda kara ve denizlerin oran farkldr. Kuzey yarmkrede karalar %39, denizler %61 orannda yer tutar. Gney yarmkrede ise karalar %19, denizler %81 yer kaplar. Grdnz gibi karalarn kaplad alan kuzey yarm krede daha genitir. Asya, Avrupa, Kuzey Amerika, Afrika'nn byk bir ksm kuzey de kalr. Gney Amerika, Afrika'nn gneyi, Okyanusya ve Antartika ise gney de kalr. Bu farkl dalm bir ok zellii etkiler. - ncelikle iklimi etkiler. Kuzey yarmkre daha karasal bir iklime sahiptir. Bu durum kuzey de ortalama scakln 2 derece kadar fazla olmasn salar. - Nfusun byk ounluu kuzeydedir. Bu ekonomik geliimi olumlu ynde etkiler. - Karalar zerindeki doal zenginlikler, ormanlar ve yeralt zenginlikleri kuzey de daha oktur. - Ulam olanaklar ve lkeler aras iletiim kuzey de daha gelimitir. KITALAR Kendine bal olan adalarla ,etraf denizlerle ve okyanuslarla evrili olan byk kara paralarna kta denir. Dnya yzeyinde 7 kta vardr. Bunlar Asya, Avrupa, Afrika, Kuzey Amerika, Gney Amerika,

Harita 2:Dnya Ktalar ve Okyanuslar Haritas OKYANUSLAR Ktalar arasndaki byk ukurlarda kalan geni ve derin su ktlelerine okyanus denir. Deniz ise karalar arasna veya kenarna sokulmu kollardr. deniz karalarn ok fazla ilerine sokulmu kollardr. Ktalarn kenarnda bulunan, okyanuslarla ok daha geni alanlarda balanan denizlere kenar deniz ad verilir.

Harita 3:Dnya Okyanuslar ve Denizler Haritas Okyanuslar denizlere gre ok daha geni ve derindir. Dnya zerinde byk okyanus vardr. Bunlar Amerika ktalar ile Asya ve Okyanusya arasnda bulunan Byk okyanus,Amerika ktalar ile Avrupa ve Afrika arasnda bulunan Atlas okyanusu, Asya nn gneyi, Afrika ve Okyanusya arasnda ise Hint okyanusu yer alr. Bu okyanuslar gney yarm krede Antartika evresinde birleerek tek bir su ktlesi olutururlar. Dnyada ilk on okyanus ve denizler unlardr: 1.Pasifik Okyanusu 2.Atlantik Okyanusu 3.Hint Okyanusu 4.Arktik Okyanus 5.Gney in Denizi 6.Caribbeen Denizi 7.Akdeniz 8.Bering Denizi 9.Ohotsk Denizi 10.Meksika Krfezi 2. GLLER VE BATAKLIKLAR Dnyadaki yerkabuu zerindeki tatl su kaynaklarnn yaklak % 11 ni bataklklar % 87sini ise gller oluturur. BATAKLIKLAR

Bataklk. zerine basnca ken, nemli, amur haline gelmi , geni batak alanlarna verilen ad. Bataklklar evresine gre ukur olan yerlerde su geirmez tabakalarn (kil gibi) yzeyde bulunduu yerlerde, yamur ve kaynak atalarnn birikmesi ve uzun zaman kalmas ile meydana gelir.Durgun ve amurlu su alanlar olan bataklklar birer hastalk kayna olduundan (zellikle stma) bu gibi yerlerin kurutulmas gerekir. Bu da, ya su geirir tabakaya kadar bataklk alannn yer yer delinmesi ile ya da bataklk sularnn yaknlarnda bulunan bir akarsuya almas ile olur. Bunlardan baka bataklklar kurutmann bir ekli de, okalipts gibi suyu ok eken aalarn bu alanlara dikilmesi iledir. GLLER Dnyadaki balca byk gller GLLLER VE OLUUMLARI Karalar zerindeki ukurlarda birikmi durgun sulara gl denir. Bulunduklar blgenin iklim jeolojik ve jeomorfolojik yapsna bal olarak farkllk gsteren dnyann hemen her tarafna dalm irili ufakl bir ok gl bulunur. Dnyann en byk gl Asya ktasnda Hazar ve en derin gl de yine bu ktada Baykal gldr. Gller yalarla gle dklen akarsularla ve kaynaklarla beslenirler. Eer bir gle buharlama yoluyla kaybettiinden daha fazla su gelirse gl sular ykselir. Gln fazla sular gl anann en alak yerinde bir dere halinde dar akmaya balar. Buna gideen yada gl aya ad verilir. Sularn okyanuslara ve denizlere ulatran gllerin sular tatl,ulatramayanlarn ise tuzludur. rnein:Tuz ve Van gl Dnya zerinde knt glleri en fazla Dou Afrika graben sahas zerinde yer almaktadr. Dnyada en fazla gllerin bulunduu sahalar Dou Afrika, Finlandiya ve ABD'de gller yresidir. Gl Sularnn Kimyasal zelliklerine Bal Olarak Gllerin Snflandrlmas 1.TATLI 2.TUZLU 3.ACILI 4.SODALI Gl Sularnn Kimyasal zelliini Etkileyen Faktrler 1. Gln bykl ve derinlii:Byklk ve derinlik arttka tuzluluk azalr. 2. Gln gideeninin olup olmamas: Gl sularn bir gideen ile boaltabiliyorsa sular tatl olur. 3. klim: Nemli iklim blgelerinde gllerin tuzluluu daha azdr. Genelde tatl suludurlar. 4. Gl anan oluturan kayalarn zellii (R:Van gln besleyen akarsular volkanik feldspat tr araziden geerek Van glnn sularnn sodal olmasna neden olmutur)

2. Volkanik Gller:Volkanik patlamalar sonucu oluan ukurluklara sularn dolmas ile meydana gelen gllerdir.Volkan konisinin aznda meydana gelen gllere krater glleri denir. Dnyann en nemli volkan krateri gollerinin banda, ABDde bulunan, Crater Gldr. rn:Nemrut gl gibi. Patlama ukurluklarnda oluan gllere ise maar glleri denir. Dnyann en nemli maar gllerine Almanya-Eifel Blgesinde ve Fransa gneyi-Masif Santral blgesinde rastlanr lkemizde ise Meke Tuzlas rnek verilebilir 3. Buzul Glleri:Buzullarn oyduklar alanlar zamanla sularn doldurmas ile oluan gllerdir.Kuzey Avrupa'daki gller,K.Amerika'daki byk gller ve yksek dalardaki sirk glleri bu trdendir. Alp Dalarnn kuzeyinde bulunan, Boden, Zrih ve Drt Kanton glleri ile gney yamalarda bulunan Garda, Como ve Maggiore glleri rnek verilebilir 4. Karstik Gller :kolay eriyebilen kayalarn (kalker,jips vb) bulunduu yerlerde oluan polye erime ukurluklar ierisinde su birikmesi neticesinde oluan gllerdir

5-Set Glleri 1. Heyelan Set Glleri : bir akarsuyun nnn heyalan sonucu kapanmasyla oluan gllerdir. 2. Lav Set Gl : akarsuyun volkanik faaliyetler neticesinde kan lav ve proklastik maddelerle nnn kesilmesi neticesinde oluan gllerdir 3. Alvyal Set Gl:yatak eiminin ok olduu yerlerde fazla miktarda tanan malzemeler akarsuyun hznn azald noktada birikmeye balar tanamayan bu malzeme akarsuyun nn zamanla keserek burada gl olumasna neden olur 4. Ky Set Gl :Akarsularn andrarak deniz kysna kadar tadklar malzemeler burada dalgalar yardmyla ky kordanlarnn olumasna neden olur zamanla bu kordon bir koyun nn kapatarak denizden ayrlm glleri oluuturur , bunlara ky set gl denir.ayn zamanda lagn veya deniz kula olarak ta bilinir. nemli Lagn glleri Baltk Denizi gneyinde Frisches ve Kuriscches Lagnleri, Nil Deltasnda Menzele ve Brullus glleri 5. Moren set gl: buzullarn etkili olduu blgelerde da yamalarndan buzullarla anrak tanan malzemeler(moren) kar erimeleri neticesinde oluan kk derelerin nn keserek gl oluumuna neden olurlar bunlara moren set gl denir. nemli moren set glleri Avusturyada bulunan Ammer, Starnberg ve Atter glleri, Finlandiya ve Norvein gneyinde bulunan Vetter ve Vener glleri, ABDde bulunan Superior, Michigan, Huron, Erie, Ontario (ABD- Kanada). B. YAPAY GLLER Bunlar zellikle beeri faaliyetlere bal olrak ve insanlarn temel ihtiyalarn ( ime suyu,elektrik, sulama suyu,kullanma suyu gibi) karlamak iin akarsularn nnn yapay setlerle bentlerle kapatlmas neticesinde oluan baraj glleri ve gletlerdir. YERYZNDE BALICA GL BLGELER 1. AVRUPA: Finlandiya, Britanya Adalar, Kuzey Almanya ve Alp dalar zengin gllere sahiptir. Bu gllerin byk blm buzullarn etkisiyle olumutur. Dou Avrupann kuzeyinde Ladoga, Onega glleri, svete Vener, Vetter, Melar glleri byk oranda tektonik gllerdir. Finlandiya(Gller lkesi) birbirine kk akarsularla bal olan binlerce glle kapldr. 2.ASYA: Dnyann en byk gl olan Hazar(Hazer)gl. Aral gl, Karaboaz gl. Hazar ve Aral glleri daha nce birleik bir gl durumundayken oluan tortulanma alanlar sonucunda ayrlmlardr. Baykal gl(Da gl),Balka gl, Isk gl(Scak gl),Lob-Nor gl(Bataklk durumundadr),Lut gl, Urmiye ve Van gl dier nemli gllerdir. 3.KUZEY AMERKA: Kuzey Amerika Byk Gller Blgesi: Superiyr, Huron, Erie, , Ontario,(Bu gllerin bir ksm Kanadada yer alr)

Harita 4: Dnya Gl Dalm Haritas OLUUMLARINA GRE GLLER A.DOAL GLLER: 1. Tektonik Gller: Yerkabuunun kntye uram yerlerinde oluan gllerdir. Dou Afrika glleri,Lut gl,Baykal gl,Gney Marmara glleri,Gller yresi glleri

Michigan(Tamam Amerika Birleik Devletleri snrlar iindedir.)Bu gller s eiklerle birbirlerinden ayrlmlardr. Birbirine boaz ve kanallarla bal durumdadrlar. Kuzey Amerikann kuzeydousu ksmlarnda, Byk Ay, Kle ve Vinnipeg glleri yer almaktadr. Bunlardan Byk Ay ve Kle glleri yln byk blmnde buzlarla kapldrlar. Vinnipeg buzul alanlarnda bulunan s bir set gldr. Great Salt Lake (Byk Tuz Gl)gl Kuzey Amerikada bulunan da ak bulunmayan bir gldr. 4.ORTA VE GNEY AMERKA: Nikaraguada Nikaragua ve Managua glleri knt alanlar iinde olumulardr. Titicaca 3812metre yksekliinde bulunur. Poopo gl ve Arjantinde bulunan Mar chiguita gl dier nemli gllerdir. 5.AFRKA: Gllerin byk blm krlmalar ile oluan knt alanlarnda ya da i blgelerdeki geni anaklar ierisinde meydana gelmilerdir. Victoria, Kiopa, Rudolf, Nyassa, Tanganika, Kivu, Edwart, Albert, Kioga, Ngami ve ad glleri balca gllerdir. 6.AVUSTRALYA: Balca gl olan Eyre gl tuzlu bir bataklk durumundadr. Gller hakknda 1.Asya Ktasnda bulunan Hazar Gl dnyann en byk gldr. 2.Kuzey Amerika Ktasnda bulunan (ABD-Kanada snr),Superior Gl dnyann ikinci byk gldr. 3.Baz gllerin alanlar mevsime bal olarak byk deimeler gsterir. Afrika Ktasnda bulunan ad Gl (10.00026.000km2) ve yurdumuzda Tuz Gl bunlarn banda gelir. 4.Dnyann en derin gl Baykal Gldr.(1741 m) 5.Dnyann en yksek gl, Tibette bulunan Pu-Mo Tso Gldr. (5025m) 6.Baz gller deniz seviyesinin altnda bulunmaktadr.(Lut (394m),Taberiye(210m),Haitide bulunan Enriguillo Gl(48m),Msrda bulunan Harun Gl(44m),Hazar (28m) 7.Tuzluluk oran ok yksek olan gllerin balcas ABDde Byk Tuz Gldr. Bu gln tuzluluk oran binde 230 civarndadr. 8.nemli meteorit glleri, Baltk Denizinde Kaalijarv, Arjantinde bulunan Laguna Negra ve Kanadada bulunan Ungava glleridir. 9.Relikt Gller: Bunlar gemi jeolojik devirlerde oluan eski i denizler ve byk su ktlelerinden gnmze kalm olan gllerdir. Asya Ktasnda Hazar ve Aral glleri Gllerde Yaanan Seviye Deiiklerinin Temel Nedenleri Ykselten Sebepler:Yalar, akarsular, seyelan, yeralt sular ve kaynaklar. Dren Sebepler: Buharlama, terleme, Gidegenler ve szmalar. GLLERDEN YARARLANMA 1.Ulam ve tamaclkta faydalanlr. 2.Tarmsal alanlarn sulanmasnda ve ime suyu olarak yararlanlr. 3.Kurumu olan eski gl alanlar verimli tarm alanlar meydana getirir 4.Gl ve gl evresi turizm ve dinlenme asndan nemli imknlar oluturur 5.Tatl su balkl yaplmasna imkn verir. 6.Elektrik retilmesine imkn verir. 7.Soda, tuz elde edilir. Tuz, Meke veTuzla gllerinden tuz elde edilmektedir. Not gller zerinde ulam ve tamaclk yaplabilmesi iin ncelikle o gln derinliinin yeterli olmas gerekir AKARSULAR AKARSU: Belli bir yatak ierisinde srekli ya da yln belli dnemlerinde akan su ktlelerine akarsu denir. POTAMOLOJ: Akarsular inceleyen bilim daldr. SEYELAN: Yamur, kar veya buzullarn erimesiyle oluan ve belirli bir yataa bal olmadan, arazi yzeyini kaplayacak ekilde akan sulara seyelan denir.

AKARSU HAVZASI: Akarsuyun btn kollarn ve su toplad alana akarsuyun havzas denir.Sularn denize ulatrabilen akarsularn oluturduu havzaya ak havza, sularn denize ulatramayan akarsularn oluturduu havzalara kapal havza denir. Akarsu havzasnn genilii: Ana akarsuyun boyuna, iklim artlarna, lke geniliine ve yzey ekillerine baldr. Kapal Havzalarmz: Tuz Gl evresi, Van Gl evresi, Afyon Akaray, Akehir, Eber, Karmuk, avulu Gl, Gller Yresinde Burdur ve Acgl kapal havzalardr. SU BLM ZGS: Akarsu havzalarn birbirinden ayran snra su blm izgisi denir. Akarsu az: Akarsuyun herhangi bir denize veya gle dkld yerdir.Akarsuyun denize dkld bu blmne aa r akarsyun kaynan ald blmne ise yukar r denir. Akarsu yata: Kaynakla az arasnda uzanan, akarsuyun iinden akt ukurluktur. Akarsu vadisi: Akarsularn, iinde aktklar yata andrmalaryla ortaya kan ukurluktur. TABAN SEVYES: Akarsuyun dkld deniz veya okyanus yzeyine taban seviyesi denir. Akarsu andrmas bu seviyeye kadar devam eder ve son bulur. AKARSUYUN DEBS(AKIM):Bir akarsuyun belli bir alanndan bir saniyede geen su miktarna akarsuyun akm(debisi)denir.(m3/sn) AKARSU REJM: Bir akarsuyun, yl ierisinde gsterdii akm deiikliine ya da su seviyesindeki deiimlere rejim denir.
AKARSU REJMN VE AKIMINI ETKLEYEN FAKTRLER

1.klim 2.Yer ekilleri 3.Zeminin yaps 4.Bitki rts 5.Yeralt sular 6.Gller 7.Beeri faktrler(nsan)

Harita 5:Dnya Byk akarsular Haritas Akarsular birbirinden farkl krterlere gre eitli ekilde snflandrabiliriz bunlar: 1.Rejimlerine gre: yl ierisinde akarsuyun tad su miktarnda nemli deiiklikler grlyor ise buradaki akarsularn rejimi dzensizdir.Tam tersine yl boyunca akarsuyun tad su miktarnda nemli deiiklikler grlmyor ise akarsuyun rejimi dzenlidir denir.zellikle ekvatoral iklimde ve okyanusal iklimde bu tr akarsulara rastlanr (Amazon,Kongo nehirleri) Karasal iklimde ,Akdeniz ikliminde ,l ,tundra ikliminde ve sup ropikal iklimlerde ise akarsu rejimleri dzensizdir

oluabilmesi iin gerekli olan en nemli olay yzeysel sularn yeraltna szmasdr.sularn szmas her yerde ayn deildir. Yeralt sularnn miktarn ve beslenmesini etkileyen etkenler unlardr ; a) Ya Miktar : Ya miktarnn fazla olmas yeralt sularnn miktarn olumlu ynde etkilemektedir. ya artna bal olarak yeralt sularnn miktar artmaktadr. 2.Beslneme kaynaklarna gre: akarsularn balca beslenme kaynaklar gl ,yamur ,kar ve buz, yer alt sular ( kaynak) dr.ok uzun mesafeleri kat eden akarsular birden fazla kaynaktan beslendikleri iin karma rejimli akarsular olarak anlrlar.r: Nil (msr) Frat, Dicle( Trkiye) 3.Dkld yere gre akarsular: Akarsular Su toplama havzalarndan topladklar suyu deniz ve okyanuslara kadar ulatrabiliyor ise bu akarsulara ak havzal akarsu denir,tad suyu deniz ve okyanuslara deilde gl bataklk vb yerlere ulatrabiliyorsa yada ulatramadan kuruyor ise kapal havzal akarsular denir Ktalara gre akarsularn dalm ASYA: Balca rmaklar, Yangtze (5500 km Asyann en uzun, dnyann drdnc uzun rmadr.), Yenisey (kayna Byk Yenisey rma olarak kabul edildiinde 4000 km, Selegna Irma olarak kabul edildiinde 5500 km uzunluundadr.), Obi (3680 km, rti Irmayla birlikte 5569 km), Sar (4700 km), rti (4441 km), Lena (4400 km), Amur (4352 km), Mekkong (4200 km), Brahmaputra (2900 km), ndus (2900 km), Frat (2700 km), Amuderya (2539 km), Ganj (2506 km), Saluen (2415 km), Siriderya (2204 km), Irravadi (2090 km), Dicle (1900 km) ve Yamuna (1385 km). AVRUPA: Balca rmaklar, Volga (3689 km), Tuna (2848 km), Dinyeper (2250 km), Don (1900 km), Ren (1320 km), Elbe (1165 km), Loire (1020 km), Oder (912 km) ve Po (652 km)dur. En byk glleri, Ladoga (17 678 km2), Onega (9720 km2) ve Vanern (5584 km2)dir. En byk adas Byk Britanya (229 885 km2), en geni yarmadas skandinavya, (800 000 km2), en yksek alayan Fransz Pirenelerindeki Gavarnie (421 m), en uzun demir yolu tneli Man Tneli (50,5 km)dir. AMERIKA: Kuzey Amerika: Balca rmaklar; Arkansas, Brazos, Colorado, Columbia, Mackenzie, Mississippi, Missouri, Nelson, Rio Grande, St. Lawrence, Yukon'dur. Gney Amerika: Amazon Nehri AFRKA: Balca rmaklar; Nil (6648 km ile yalnzca Afrikann deil, dnyann en uzun rmadr), Benue (1400 km), Kongo (4700 km), Kasai (2153 km), Limpopo (1770 km), Lualaba (645 km), Nijer (4183 km), Orange (2090 km), Senegal (1633 km), Chari (949 km), Oubaungi (2250 km), Zambezidir (2735 km). ANTARKTKA: OKYANUSYA: Balca akarsular, Murray, Darling ve Murrumbidgee YERALTI SULARI ve KAYNAKLAR Tanm : Ya olarak yeryzne den sularla, kar ve buz sularnn bir blm yeraltna szar. eitli derinliklerde eitli ekillerde bulunan bu sulara yer alt suyu denir. Yeralt sularnn b) Yzeyin Eimi : Eimli yzeylerde yzeysel sular ak halinde olaca iin yeraltna szmalarda azalmalar olur. c) Doal Bitki rts : Bitki rtsnn gr olduu yerlerde sular bitki kkleri tarafndan tutulaca iin sularda bir azalma grlr. d) Zeminin geirimlilik zellii : Zeminde geirimli kayalarn yaygn olmas yeraltna szmay kolaylatraca iin yeralt sularnn miktarnda artma olmasna neden olur. Kum, kumta , akl, konglomera ,,volkan tf gibi talar zerindeki sular emerek bir alttaki tabakaya geirirler. Sular kolay geirebilen kayalardan oluan tabakalara geirimli tabakalar ismi verilir.Kilta, milta , ist ve kmr gibi gzenekleri kk dokulu talar suyu bnyelerinden geirmezler. Suyu bnyesine geirmeyen talardan oluan tabakalara geirimsiz tabakalar ad verilir. Yer alt sularnn zellikleri ise o yerdeki tabaka yada kayalarn cinsine , suyun bulunduu yerin derinliklerine ve arazinin jeolojik yapsna gre deiir. Yeralt sular, yeraltnda depolanma yerine gre gruba ayrlr. A) Taban Sular :Geirimli tabakalardan szan sularn altta geirimsiz bir tabakada birikmesiyle olumaktadr. Taban suyunun seviyesi beslenme koullarna ve geirimli tabakalarn kalnlna gre deiir. Trkiye taban suyu bakmndan olduka zengindir.

B) Artezyen Sular : ki geirimsiz tabaka arasnda birikin sulardr. anak tabannda alan bir kuyudan sular yeryzne fkrarak kmaktadr. :Beslenme durumlarna gre fkrmaya devam ederler. C) Karstik sular : Karstik yrelerde kaln kalker tabakalar arasnda biriken yeralt sulardr. sularn depoland boluklarn birbirine balanmasyla geni bir yeralt su ebekesi olumaktadr. Akdeniz blgesinde bu tr yeralt sular yaygndr. KAYNAKLAR (GZE-BULAK-MEMBA-EME-PINAR) Tanm : yeralt sularnn kendiliinden yeryzne kt yerlere kaynak ad verilir. Yeralt sularn insanlar tarafndan yeryzne karld yerlere ise kuyu ad verilir.Kaynaklar yeralt sularnn bulunu biimine , yzeye kt yere ve yeralt sularnn scaklna gre gruplandrlmaktadr. . B) Vadi Kaynaklar :Yeralt sularnn akarsu vadileri boyunca yeryzne kt yerlerdir.Genellikle sular akarsu vadisinin iki yakas boyunca kmaktadr.

C) Artezyen Kaynaklar : nsanlar tarafndan anak tabanlarnda alan kuyulardan yeralt sularnn karlmasyla oluur.

D) Tabaka Kaynaklar : Yeralt sularnn biriktii tabakalarn kesintiye urad da yamalarnda oluan sulardr.

TOPRAK
E) Karstik (Voklz) Kaynaklar : Karstik sahalarda yeraltnda biriken yeralt sulardr. Bu kaynaklarn en nemli zelliklerinden biri de karstlamann etkisiyle sularn bnyesinde bolca kire bulunmasdr.
TOPRAK: Toprak talarn paralanmas ve ayrmasyla meydana gelen, ierisinde eitli canl kalntlar, hava ve su bulunan, ierdii organik madde ve minerallerle bitkilere besin kayna olan gevek yer rtsdr. Topra oluturan balca unsurlar, kum, kil, kalker, organik maddeler, su ve havadr. HUMUS: Organik kalntlar ve zellikle bunlar rmesiyle meydana gelen, mikroorganizmalar asndan zengin olan, organik maddedir.

HORZON: Topra meydana getiren katmanlara horizon ad verilir. TALARIN PARALANMASIKAYA(KAYA, TA): Bir veya birden fazla mineralin birlemesiyle oluan maddelere kaya (kaya, ta) ad verilir. Yerkrenin temel malzemesini talar meydana getirir. 1.Kimyasal zlme:

NOT: Yukarda anlatlan tm kaynak sularnn sular souktur , beslendikleri ve depolandklar alanlar yeryzne yakndr. NOT:souk su kaynaklarnn genel zellikleri *Sularn yalarla yeryznden alrlar. *Sularnn scakl ve akmlar yl boyunca deiir. NOT: scak su kaynaklarnn genel zellikleri *Sularn mamaya yakn alanlardan alrlar. *Sular geldii derinlie gre scak veya lktr. *Sularnn scakl yl boyunca ayndr. *Akm deiiklii olmaz. *Bol miktarda eriyik madde ierir. F) Fay Kaynaklar :Yerkabuundaki krk hatlar boyunca meydana gelen kaynaklardr. Fay oluumu srasnda tabakalar yer deitirerek geirimli tabakalarn nleri geirimsiz tabakalarca kesilir.Bylece geirimli tabaka ierisinde biriken sular krk hatlar boyunca yeryzne kar. Fay kaynaklarnn sular yerin derinliklerinden geldii iin genellikle scaktr. Ancak su yzeye yakn tabakalardan kyorsa sular souktur. Fay kaynaklarnda kan scak sulara kaplca,lca,ermik ve imece gibi isimlerde verilir. Trkiye kaplca asndan ok zengin bir lkedir.Fay kaynaklar boyunca kan sulardan biri de maden sulardr. Maden sular ,insanlara yararl birok minerali zlm olarak tadklarndan salk asndan faydaldr.

zellikle scak ve nemli iklim blgelerinde meydana gelir. Genel olarak talarn su tarafndan eritilmesidir. Bunun sonucunda talarn kimyasal bileimlerinde deime meydana gelir. Kimyasal zlmede temel etkenler, nem miktar ve scaklktr. Ya miktar ve scakln artmas kimyasal zlmeyi arttrr. Bu nedenlerle en fazla ekvatoral, muson ve okyanusal iklim alanlarnda meydana gelir. Kolay znen kalker, jips, dolomit ve kaya tuzu gibi karstik talarn fazla olduu alanlarda kimyasal znme daha fazla ve hzl gerekleir. 2.Fiziksel (Mekanik ) zlme: Talarn kimyasal yaplarnda herhangi bir deime meydana gelmeden, balarnn zayflamas paralara ayrlarak ufalanmasdr. En nemli etken, scaklk farklardr. Scaklk farknn artmas mekanik zlmeyi arttrr. zellikle, l ikliminin egemen olduu alanlarda ve scaklk farknn fazla olduu karasal iklim blgelerinde etkili olmaktadr. Donma ve zlme, buz, tuz ve kk atlamas, snma ve kuruma, talarn bzp genlemesi mekanik zlmeyi oluturan balca faktrlerdir. 3.Biyolojik zlme: Canl organizmalarn salgladklar salglar, organik asitler ve bitki kklerinin ta aralarndaki atlaklara girerek bymeleri ve sonuta ta paralamalar ile meydana gelir. zellikle bitki rtsnn, ormanlarn zengin olduu scak ve nemli sahalarda etkili olur. TOPRAK OLUUMUNU ETKLEYEN FAKTRLER 1.klim: Scaklk ve ya toprak oluumunu etkiler. Scaklk talarn ufalanma ve humus oluum srecini belirler. Nem, toprak ykanmasn ve kimyasal zlme srecini etkiler. Topraktaki tuz ve kire miktarn etkiler. 2.Bitki rts: Kkleri ve organik asitler sayesinde ayrma srecini hzlandrr, toprakta organik madde oluumunu salar, humus bakmndan zenginleme imkn verir, topraklarn zemine tutunmasn salayarak erozyona uramasn engeller. 3.Yer ekilleri: Eim, ykselti ve bak toprak oluumunu etkiler. Eimli arazilerde toprak oluumu daha yavatr. Yamalarda topraklar erozyon gibi sebeplerden dolay daha incedir. Ykselti iklim elemanlarnn zelliklerini belirleyerek toprak oluumunda etkili olur. Bak, gnelenme sresini ve scakl etkileyerek topran nemliliini ve dolaysyla oluumunu etkiler.

G) Gayzer Kaynaklar : Volkanik blgelerde , yerin derinliklerindeki scak gazlarn etkisiyle yeryzne byk bir basnla su ve buhar halinde kan kaynaklardr. Gayzer kaynaklar ok farkl amalara kullanlmaktadr. Kentlerin stlmasnda , fabrikalarn su ihtiyalarnn karlanmasnda ve seraclk faaliyetlerinde kullanlmaktadr.

4.Talarn zellii(Ana kaya): Topra meydana getiren ana kaya, paralanma srecini, topran rengini, organik bakmdan zenginliini ve su geirimlilik orann etkiler.Bakalam talardan oluan topraklar daha su geirimlilii fazla olan kumlu topraklar oluturur. Kil ve kire oran yksek olan ana kayalar, koyu renkli geirimli topraklar meydana getirir. 5.Zaman: Toprak ok uzun srelerde oluumunu tamamlamaktadr. Tam bir toprak oluumu binlerce ylda gereklemektedir. Oluum sresi kalnl etkiler.

Laterit Topraklar: Ekvator ve dnenceler arasndaki scak ve nemli iklim blgelerinde oluurlar. Fazla ykanma nedeniyle humus miktar az verim dktr. Tundra Topra: Kutup alt blgelerinde grlr. Byk oranda donmu haldedir. Yaz mevsiminde erimelere bal olarak bataklk halini alr, tarma elverili topraklar deildirler. Podzol Topra: Tundra kuann gneyinde, souk ve nemli blgelerde ine yaprakl ormanlarn yaygn olduu alanlarda olumulardr. Ar ykanmaya bal olarak besin bakmndan fakir, verim deeri dk olan topraklardr. Kahverengi Orman Topra: Orta kuan nemli, lman ve geni yaprakl ormanlarla kapl sahalarnda olumu topraklardr. Humusa zengin, verimli topraklardr. Terra-Rossa Topraklar: Akdeniz ikliminin etkili olduu blgelerde, kalkerli araziler zerinde oluan topraklardr. Kalkerin ierdii demir oksit nedeniyle krmz renklidirler. Harita 6:Dnya Toprak Haritas TOPRAI OLUTURAN KATMANLAR (HORZON) Toprak kesitinde A, B, C ve D olmak zere drt katman (horizon)bulunur. A Horizonu: En stte yer alr. Organik maddeler bakmndan zengin ve genellikle koyu renklidir. Su ve besin maddelerinin en fazla bulunduu, bitkilerin yetitii ve kklerinin en fazla yayld katmandr. B Horizonu: A kat ile birlikte asl toprak katn meydana getirir. stte ykanan tuz ve kil gibi maddelerin biriktii kattr. Bu nedenle bu katmana birikim katman ad da verilir C Horizonu: Ayrmann tam olara gereklemedii, ana kayann zelliklerini tayan byk paralardan meydana gelir. D Horizonu: Ana kayann yer ald blmdr. 2.KURAK VE YARI KURAK BLGE TOPRAKLARI: Yalarn az, bitki rtsnn zayf ve buharlamann fazla olduu kurak blgelerde oluan topraklardr. Ya azlna bal olarak toprakta ykanma azdr. Bu nedenle tuz ve kire oran fazladr. Yar nemli blgelerde oluan topraklar bitki rtsnn(stepler) rmesi nedeniyle humus bakmndan zengin verimli topraklardr. ernozyomlar (Kara Topraklar): Orta kuakta, yar nemli step sahalarnda grlr. Esmer renkli, humus bakmndan zengin ok verimli topraklardr. Kestane ve Kahve Renkli Step Topraklar: Orta kuakta karalarn i kesimlerinde, az ya alan step sahalarnda oluur. Humus birikimi az, verimi dktr. zellikle tahl tarm iin uygundur. l Topraklar: Humus bakmndan fakir topraklardr. Kuraklk ve buharlama nedeniyle tuz ve kire toprak yzeyini kaplamtr. Verimsiz topraklardr. C.NTRAZONAL(ANA KAYANIN ETKL OLDUU TOPRAKLAR): Bu topraklarn oluumunda zellikle yer ekilleri ve ana materyal etkili olmaktadr. Bu topraklarda ounlukla sadece A ve C horizonlar bulunmaktadr. TOPRAK ETLER 1960 ylnda yaynlanan toprak snflandrma sistemine gre topraklar ana gruba ayrlr A.TAINMI TOPRAKLAR (AZONAL): Topraklarn, eimli sahalarda, olutuu ana kaya zerinden, akarsu, rzgr, buzullar ve dier d kuvvetlerin etkisiyle tanarak, eimin azald yerlerde birikmesiyle oluur. Alvyon, ls, moren, kolvyal, litosoller ve regoseller tanm topraklardr. Tanm topraklar, organik ve mineraller bakmndan zengin topraklardr. Alvyon: Eimli sahalardan akarsu ve sel sularnn andrarak tad ince malzemelerin akarsularn eiminin ve tama gcnn azald alanlarda birikmesiyle meydana gelirler. Mineral bakmndan zengin topraklardr. Geni tabanl vadilerde, deltalarda ve ova tabanlarnda yaygn olarak bulunurlar. Tarmsal deeri byktr. Yurdumuzun en verimli tarm alanlar alvyonlarn bulunduu alanlardr. Ls: Rzgrlarn tadklar kurak ve yar kurak blgelerde bulunan topraklardr. Moren: Buzullarn tad topraklardr. Yksek dalk alanlarda ve kutup blgelerinde bulunan topraklardr. En az bulunan toprak eididir. Kolvyal Topraklar: Dalk alanlarda ayran materyalin da eteklerinde birikmelerine bal olarak oluan topraklardr. Litosol: Kolvyal alanlarda ince malzemelerin tanmasyla geriye kalan tal topraklardr. Regosol: Volkanik arazilerde kolvyal depolar zerinde oluan kumlu topraklardr. B.YERL TOPRAKLARI (ZONAL): Eimin az olduu, dz alanlarda, olutuu yerde bulunan topraklardr. Olutuu alana ait tm zellikleri tarlar. klim, bitki rts, organizmalar, ana kayann yaps ve yer ekillerine bal olarak oluurlar. Bu topraklarn oluabilmesi iin yer ekillerinin sade veya hafif engebeli olmas iyi bir drenaj sisteminin olmas gerekir. Bunlara Klimatik topraklar ad da verilir. Yerli topraklar ikiye ayrlrlar: 1.NEML BLGE TOPRAKLARI: Ya miktarnn fazla, bitki rtsnn zengin olduu alanlarda grlr. Verimli topraklardr. Humus bakmndan zengin fakat ykanmann fazla olmas nedeniyle mineral bakmndan fakir topraklardr. Kalsimorfik topraklar: Vertisoller: Killi ve kireli, ilenmesi zor ve su tutma kapasitesi yksek olan topraklardr. Rendzina: Kire bakmndan zengin, koyu renkli ve ilenmesi kolay olan topraklardr. Kumlu Topraklar: Volkanik, bakalam veya gevek kum talarnn bulunduu alanlarda oluan topraklardr. Su tutma kapasiteleri dktr. Tuzlu(Halomorfik) Topraklar: Kurak ve yar kurak blgelerde yeralt sularnda eriyik halde gelen tuz ve karbonatlarn, suyun buharlamas sonucunda birikmesiyle oluan toraklardr. Yzeylerinde tuzun meydana getirdii beyaz bir kabuk bulunur. Bataklk (Hidromorfik)Topraklar: Su aknn olmad bataklk ve sazlk alanlarnda toprak srekli olarak su altnda kalr. Su altnda hidrojen ve iyon younluu arttndan topraklarda asitleme meydana gelir. DNYAYI KAPLAYAN RT: BTKLER Yertznde Bitki rtsnn Daln Etkileyen Faktrler 1.klim:Bitki Trlerinin ortaya kmasnda ve dalnda en ok etkili olan faktr iklimdir.Bir bitkinin geliimi iin gerekli olan scaklk ve su gibi iki nemli kaynan belirleyicisi olmas iklimi bitki trlerinin dalnda stn klmtr.Bir bitkinin en iyi geliecei ortam artlarna bizler optmm artlar deriz ancak srekli deiim ierisindeki dnyamzda bitki bu artlara yaad heryerde sahip olamaz.Her bitki trnn scaklk ve su ihtiyac farkllk gsterebilir.mmkn olduunca bu isteklerinin mevcut olduu sahalara doru bitki rtsnn dal gerekleir.

Harita 7:Dnya Bitki rts dal haritas

Genel manada scakln yeterli ve yan bol olduu sahalarda gr bir bitki rts oluurken scakln yetersiz veya ar olduu ve yan yetersiz olduu sahalarda lz bir bitki rts oluur. Zaman ierisinde ortam artlarnda yetiebilen veya bu artlara uyum salayabilen bitkiler o sahann doal bitki rtsn oluturur.rnein llerde kurakla dayanabilen bitkiler yayl gsterir. Bitki trlerinin bir blgede saysnn ve eitliliinin fazla olmasda yine o sahadaki iklim eitliliine baldr. iklim eitlilii ne kadar fazla ise o denli doal bitki rts eitliliine rastlanr zellikle scaklk ve ya bitki trlerinin yatay ve dikey dalmnda belirleyicidir. a.Yatay dalm :Ekvatordan kutuplara doru zellikle scaklk ve yan dalndaki farkllk bitki rtsnnde de ekvatordan kutuplara doru genel manada farkl kuaklar olumasna neden olmutur.Bu kuaklar dier zel konum artlarnn etkisiyle yer yer kesintiye urar ve dzenli bir dal segileyemez. 2.yerekilleri: Bitki tr ve topluluklarnn dalnda yerekilleininde etkisi vardr. Arazinin zellii , iklim artlarnda ,su kaynaklarnn dalnda ,rzgarn esi yn ve iddetinde, toprak kalnlnda ve veriminde belirleyicidir. Dolaysyla bitki rtsnn dalnda da etkilidir. Da sralar, bunlarn uzan dorultusu ,bak,eim, ve ykselti yaratm olduklar farkllklarla bu dalta nemli rol oynamaktadrlar. Kuzey Anadolu dalarnn Karadenize bakan ve nemli rzgarlara ack yamalar bu hava ktlelerinin yama boyunca ykselerek soumasna ve bol miktarda ororafik (yama) yana sebep olmaktadr bylece kydan itibaren nemim yeterli olmasndan tr bu yamalar gr orman rtsyle kapldr.dier yamaca kuru bir hava ktlesi olarak geer ve bu yamata ok daha farkl bitki trlerinin olumasna neden olur. Ykselteninde da yamac boyunca deimesi dolaysyla scaklk ve ya miktarn da etkiler buda dikey dalmda farkl bitki kuaklarn oluturur. 3.Toprak:Bitkinin zerinde yaamna olanak salayan ve temel ihtiyaalarn karlayan toprak doal olarak bitki trlerinin dalnda da etkilidir.bitkinin optimum yetime ortamn oluturan etkenlerden biride topraktr her bitki trnn topraktan almaya ihtiya duyduu mineraller ve oranlar farkldr o nedenle bir bitki trnn her iklimde yetiememesi nasl doal ise her toprakta yetiememesi de o derece doal karlanmaldr.Topragn dokusunun farkl olmas (sk veya gevek),yapsnn farkl olmas (kalkerli ,killi ,kumlu) ieriindeki fosfat ,azot,nitrat, demir ve dier minarelerin farkl olmas farkl tr bitkilerin farkl sahalara yaylmasna neden olmutur. 4.Beeri Faktrler:Ekolojik ortamda everyi oluturan bireylerden insan olu doal olarak etkileim ierisinde olduu ortama ou zaman zarar vermitir.bu etkileimden en fazla etkilenen doal ortam unsuru bitkiler olmuturHi bitmeyecekmi ve her zaman tekrardan kendiliinden ortaya ckaakm inancyla hoyrata savalarla ,yeni tarm alanlar amak iin,yakaak ihtiyacn karlamak iin ,orman yangnlar nedeniyle ,hayvanlarn otlatlatmak iin,ormanlk alanlar yerlemeye amak iin, yol yapm ve sanayileme gibi nedenlerle ormanlarmz tahrip edilmitir. nsanlarn bu tutumlar doal bitki rtsnn daln ve geliimini olumsuz ynde etkilemitir.nsanlarnn nfusunun ounun yaad orta kuakta orman alanlar giderek daralrken nsanlarn ok youn bir ekilde bulunmad ekvator gibi yerlerde gr ve doal bitki rts varln hala srdrmektedir gelimi lkelerin abalar baz sahalarda doal bitki rtsn korumaya ynelik olsa bile yaptklar bir takm almalar kimi sahada da doal bitki rtsn tehdit etmektedir rnein sanayinin yol at kirlenme neticesinde oluan asit yamurlar gibi. BTK FORMASYONLARI 1.AA FORMASYONU: Aa:Boyu en az 5 metre , ap da 10 cm'den aa olmayan, dal srgn ve yapraklarnn oluturduu tepe tacn tek bir gvde zerinde tayan, her yl ap artm yaparak kalnlaan, srgn vererek boylanan, hcrelerinin byk blm odunlam olan, uzun mrl bitkilere AA denir. Ya scaklk ve toprak artlarnn elverili yetime devresinin uzun olduu heryerde aa yetiirAncak yan azl ve yetersizlii,iddetli buharlama aa yetimesine engel olur.Ormanlarn temel unsuru aatr.Aalarn oluturduu topluluklara orman denir. Orman: "Belirli yetime ortamlarnda var olan ve gelien, ana eleman aa ve aak olmak zere, dier bitkisel, hayvansal ve mineral elemanlardan oluan, bu elemanlar arasnda karlkl etkileri ve kendine zg yaam birlii olan bir doa varl, topluma orman rnleri ile dier foknsiyon ve hizmetler salayan ulusal bir servet.." A) Ekvatoral Yamur ormanlar:Her mevsimi yal ve ok nemli olan Ekvatoral iklimin etkili olduu alanlarda 40-50 m boyunda olan,yapraklar geni aalardan oluan ormanlara yamur ormanlar denir.Bu ormanlarn grld yerlerde yllk ya miktar 2000 mm.nin stndedir.Burada bulunan bitkiler yl boyunca yeil kalabilir(scakln yksek olmasndan dolay).Gney Amerika da Amazon havzas,Afrikada Kongo havzasnda yamur ormanlar bulunur. Ekvatoral klim: Ekvator evresinde, 0 -10 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda grlr. Yllk ortalama s-caklk 25C dolayndadr. Yllk scaklk fark 2 - 3Cyi gemez. Yllk ya miktar 2000 mm den fazladr. Her mevsim yal olmakla birlikte, ekinoks tarihlerinde ya maksimum dzeye eriir. Tabii bitki rts olduka gr ve geni yaprakl ormanlardr.

b.Dikey dalm: zellikle orta kuakta yerden ykseldike scaklk ve ya zelliklerinin farkllk gstermesine bal olarak bir da yamac boyunca bitki rtsde farkl kuaklar oluturur.Yamacn alt ksmlarnda nem ve scaklk istei fazla olan geni yaprakl aalar biraz yukarsnda scaklk istei daha az olan ine yaprakl aalarla birlikte geni yaprakllarnda yer ald karma ormanlar,scakln dahada azald st ksmlarda tamamen gne yaprakl ormanlar yer alr belirli bir ykseltiden sonra scakln yetersiz olmas dalarn yksek kesimlerinde aa yerine alpin ayrlar gibi ot topluluklarnn yetimesine izin vermitir

Y a mm

Scaklk C

Y a mm

Scaklk C

250

20 150 15 10 50 5 -50 O M N M H T A E E K A 0

250 200 150 100 50 0 O MNMH T A E E K A

25 20 15 10 5 0

Yllk ya ortalamas 1500 mm. dir. En fazla ya sonbaharda grlr. Tabii bitki rts yayvan ve ine yaprakl aalardan oluan ormanlardr. Ormanlarn tahrip edildii yerlerde ayrlar bulunur.

Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarnn byk bir kesiminde, Gine Krfezi kylarna yakn blgelerde, Endonezya ve Malezya'nn byk bir blmnde etkili olmaktadr. B) Muson ormanlar:Bu ormanlarn grld yerlerde yllk ya miktar 2000 mm. civarndadr.Ancak yalarn tamamna yakn yazn dt iin,aalar k aylarnda yapraklarn dkerler.Ekvatoral blge ormanlar kadar gr olmalarna ramen,tr bakmndan ok zengin deildir.En yaygn olarak Gneydou Asyada Muson iklimin etkili olduu alanlarda (Hindistan,Japonya,in,Vietnam,Kamboya) grlr. Muson klimi: Muson rzgarlarnn etki alanlarnda grlr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark 10C civarndadr. Yllk ortalama ya 2000 mm dolayndadr. Yllk yalarn % 85'i yaz aylarnda der. K mevsimi kurak gemektedir. Tabii bitki rts kn yapran dken, yazn yeillenen ormanlardr. Yalarn azald yerlerde ise savanlar grlr.
Ya mm
Scaklk C

Okyanusal iklim, Bat Avrupa, Kuzey Amerika'nn kuzeybats, Gney ili, Avustralya'nn kuzeydousu ve Yeni Zelanda'da etkili olmaktadr. D) Tayga Ormanlar:Sert Karasal iklimin nemli blgelerinde (60 C enlemlerinde ) grlr. Scakln dk olmasndan dolay ine yaprakl aalardan oluur.Bu ormanlarn grld yllk ya miktar 500 mm. civarndadr.Kanada,Norve,Rusya gibi lkelerde grlr. Karasal klim: Genel olarak, 30 - 65 enlemleri arasnda, karalarn deniz etkisinden uzak i ksmlarnda ve ktalarn dou kylarnda grlmektedir. Klar ok souk geer ve uzun srer. Yazlar ise scaktr. Yllk scaklk ortalamas 0 - 10C arasnda deiir. Yllk scaklk fark 20 - 40Cdir. Yllk ya miktar 500 -600 mm dolayndadr.
Y a mm
Scaklk C

400 300 200 100 0 O M NM H T A E E K A

30 25 20 15 10 5 0

300 250 200 150 100 50 0 O MNMH T A E E K A

25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

En fazla ya yazn, en az ya kn der. K yalar daha ok kar eklindedir. Tabii bitki rts ine yaprakl ormanlardr. Yan azald kesimlerde de bozkrlar (step) grlr. Sibirya ve Kanada da ine yaprakl ormanlara tayga ormanlar ad verilir. Taygalar, Dnya ormanlarnn % 15'ini olutururlar.

Muson iklimi, Gney Hindistan, Gney in, Gneydou Asya, Japonya ve Manurya gibi blgelerde etkili olmaktadr. C) Orta Kuan Yamur ormanlar:Ya miktarnn 1000 mm. Nil zerinde olduu okyanusal iklimin doal bitki rtsdr.Genelde aalar ine ve geni yaprakl aalardan oluur.Boylar ekvatoral blge ormanlar kadar uzun deildir.lkemizde Karadeniz kylarnda grlr.Orta kuak karalarnn bat kylarnda grlr. Okyanusal klim Genel olarak, 30 - 60 enlemleri arasnda, karalarn bat kylarnda grlr. Yazlar fazla scak, klar da fazla souk olmaz. Yllk scaklk ortalamas 15C dir. Yllk scaklk fark 10C yi bulmaktadr. Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Dou Avrupa'da geni bir yayl sahasna sahiptir. E) Galeri ormanlar: Afrika, Gney Amerika ve Anadolu'nun yamurca fakir, kurak mntkalarnda nehirler boyunca, dar veya geni eritler halinde olduka kuvvetli byyen ormanlar meydana gelir ki, bunlara galeri ormanlar denir. F) Bataklk ormanlar: Tropik blgelerin geni, srekli su altnda kalan, bataklk blgelerinde rastlanr. Florida'nn bataklk servisi ormanlar bu ormanlara rnek olarak gsterilebilir. 2.ALI FORMASYONU: al ve Aack: mrleri ka yl olursa olsun, boylar hi bir zaman 5 m . ykseklie ulaamayan Sandal, Kocayemi, Akcakesme , Funda ve Karaal gibi odunsu bitkiler ap ve boylarna gre al veya Aack olarak anlmaktadr . allar ok yllk odunsu bitkiler olup aalardan boyunun ksal ve uzamay temin eden bir orta srgnn olmay ile ayrlr.

Ormanlarn tahrip edildii yerlerde ortaya kan ksa boylu aaklardr.En nemlileri unlardr: A)-Makiler:Akdeniz iklim blgesinde ormanlarn tahrip edilmesiyle olumulardr.Ksa boyludur ve yl boyunca yeil kalabilirler.Scakla dayankl olduklar kadar soua dayankl deillerdir. Zeytin, kocayemi, keiboynuzu, zakkum balca trleridir. B) Garig: frigana da denen bir bitki topluluudur. akdeniz iklim (bkz: akdeniz iklimi) blgelerinde maki ve kzlamlarn tahrip edildii sahalarda ve terk edilen tarlalarda oluurlar. bunlar genelde diz boyunu gemeyen ksa boylu allklardr. garigleri oluturan bitkilerin tohumlar rzgarla kolayca tanabildii iin kolayca yaylrlar. garig kapsamnda saylabilecek bitki topluluklarnn balcalar abdest bozan, diken als, laden, nane, funda ve sar iekli yasemindir. trkiye'de gariglerin yaygn olduu baz sahalar ; akdeniz blgesindeki mut havzas, ege'de eme dolaylar, karaburun yarmadasnn bat blm, izmir'de yamanlar da, dumanlda evresi, bodrum ve bergama dolaylardr. C)-Psdomaki:Akdeniz ikliminin zelliklerini tayan maki trleri ile Karadeniz iklimini yanstan nemlilii seven,kn yapraklarn dken aalarn bir arada bulunduu bitki topluluklarna psdomaki denir. Fndk, Mumula, brtlen, erguvan,sandal tannm rnekleridir. Akdeniz klimi: Genel olarak, 30 - 40 enlemleri arasnda grlr. Yazlar scak ve kurak klar lk ve yaldr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark ise 18C kadardr. Yllk ya miktar 600 -1000 mm arasnda deiir. En fazla ya kn, en az ya yazn grlr.
Y a mm
Scaklk C

Y a mm

S cakl k C

400 300 200 100 0 O MNMH T A E E K A

25 20 15 10 5 0

200 160 120 80 40 0 O M NM H T A E E K A

25 20 15 10 5 0

Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi lkelerde etkili olmaktadr. B)-Step(Bozkr):lkbahar yalaryla yeeren yaz kurakl ile sararp kuruyan otlardr.Yllk ya miktarnn 250-500 mm arasnda olduu lman karasal iklimin grld yerlerin doal bitki rtsdr.Asya,Avrupa ve Amerika ktasnn i kesimlerinde grlr.lkemizde Anadolu,Gneydou Anadolu Blgesi ve Dou Anadolunun alak ovalarnda grlr. Step klimi (Yarkurak klim): Step iklimi, bir gei iklimi zellii gsterir. gruba ayrlr; a. Tropikal Step klimi: Savan ikliminden l iklimine gei alanlarnda grlr. b. Subtropikal Step klimi: l ikliminden Akdeniz iklimine gei alanlarnda grlr. c. Orta Kuak Step klimi: 30 - 50 nlemlerindeki ller etrafnda ve Akdeniz ikliminden karasal iklime gei alanlarnda grlr
Ya mm
Scaklk C

Karakteristik bitki rts, kzlam ormanlarnn tahrip edilmesiyle ortaya kan makilerdir. Makiler, srekli yeil kalabilen, ksa boylu, sert yaprakl, kurakla dayanabilen, alms bodur bitkilerdir. Mersin, defne, kocayemi, zeytin, sprge als, bodur, ard gibi bitkiler balca maki trleridir. Akdeniz ikliminde yan az ok yeterli olduu orta ykseklikteki yamalarda ine yaprakl aalardan oluan ormanlar (Kzlam, saram, karaam ormanlar gibi) yer alr.

200 160 120 80 40 0 O MNMH T A E E K A

25 20 15 10 5 0 -5 -10

Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz evresinde grlmekle birlikte, Gney Portekiz, Afrika'nn gneyinde Kap Blgesi, Avustralya'nn gneybats ve gneydousu, Orta ili ve ABD'nin Kaliforniya eyaletinde de etkili olmaktadr. 3.OT FORMASYONU: klim toprak ve yerekilleri gibi artlarn aa yetimesine imkan vermedii yerlerde belirli zamanlarda yaan yaa veya tamam topran derinliklerine szmayan suya bal olarak yetien ot cinsinden bitkilerin oluturduu topluluktur.En nemlileri A)-Savan:Tropikal kuakta yazlar yal,iklim blgelerinde grlen uzun boylu bitkilerdir.Bu otlar yaz aylarnda yeerip,k aylarnn da kurak gemesinden dolay sararan otlardr.Boylar 2 m. Bulur.Bu ot topluluklarnn arasnda kmeler eklinde aa topluluklar grlr.Sudan,ad,Nijerya gibi lkelerde grlr. Tropikal klim (Subtropikal - Savan): 10 - 20 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda ve 0 - 10 enlemle-rinde 1000 mden sonra grlr. Ekvatoral kuak ile ller arasnda bir gei iklimidir. Yllk ortalama scaklk 20C dolayndadr. Yllk scaklk fark 4 - 5C-dir. Yllk ya miktar 1000 - 2000 mm. arasndadr. Gne nlarnn dik geldii yaz aylar yal, klar kuraktr. Tabii bitki rts yksek boylu ve gr bitki topluluklar olan savanlardr.

Step iklimlerinde yllk scaklk fark 15 - 30Cdir. Yllk ya miktar 300 - 500 mmdir. Step iklimlerinde en fazla ya ilkbaharda ve yazn dmektedir. Tabi bitki rts yal mevsimde yeeren, kurak mevsimde sararan step (bozkr)tir. nsanlar tarafndan aa kesilerek, yaklarak ormanlarn ortadan kaldrlmas sonucunda oluan bozkrlara antropojen bozkr denir. Bu tr bozkrlar, ormanlarn tahrip edilmesi sonucunda ortaya ktndan yer yer orman aac topluluklarna rastlanr. C)-ayr:Savana gre daha ksa bozkra gre daha uzun boylu olan ayrlar sert karasal iklimin doal bitki rtsdr.Yaz yalar sayesinde yeilliini koruyan otlardr.Orman st snrndan sonra grlenlere Alpin veya da ayrlar denir.lkemizde Karadeniz ve Akdeniz kylarnda ormanlardan sonra ve ErzurumKars platosunda grlr. D)-Tundra:Soua dayankl otsu bitkilere Tundra denir.Kutup evrelerinde ve yksek dalarda grlen otlardr.Tundralarn bulunduu yerlerde scaklk aa yetimesine olanak vermediinden ormanlar grlmez.Avrupa,Asya ve Kanadann kuzeyinde grlr. Tundra klimi (Kutupalt klimi): Genel olarak, 65 -80 Kuzey enlemleri arasnda grlr. Scakln ok dk olduu bir iklim tipidir. Bu iklimde en scak ayn ortalamas dahi 10C yi gemez. Kn deerler -30C ile -40C ye iner. Yllk scaklk farknn 65C yi bulduu yerler vardr. Yalar ortalama 200 - 250 mm kadardr. En fazla ya yaz aylarnda grlr. Tabii bitki rts al, yosun ve yazn yeeren kurakl otlardan oluan tundralardr.

Ya m m

Scaklk C

200 160 120 80 40 0 O M NM H T A E E K A

15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 -30

Tundra iklimi, Avrupa'nn kuzey kylar, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grnland Adas kylar ve Orta kuaktaki yksek dalarda etkili olmaktadr. E)-l Bitkisi:Yan 200 mm.nin altnda olduu, kum rtlerinin geni yer kaplad llerde grlen kakts,al ve kurakl otlardr.ok seyrek bir ekilde yaylmlardr. L KLM (SICAK VE KURAK KLM): Dnenceler civarnda, Asya ve Kuzey Amerika'da karalarn i ksmlarnda ve Gney Amerika'nn gneyinde grlr. Bu iklim tipini, yalarn yok denecek kadar az olmas belirler. llerdeki nem yetersizlii, gnlk scaklk farknn bymesine zemin hazrlamtr Gnlk scaklk farknn 50C yi bulduu zamanlar olmaktadr. Yllk ya miktar 100 mmnin altndadr. Yalar daha ok saanak yamurlar eklindedir. Tabii bitki rts baz kurakl otlar ve kakts bitkileridir.
Ya mm
Scaklk C

200 150 100 50 0 O MNMH T A E E K A

30 25 20 15 10 5 0

Afrika'da Byk Sahra, Ortadou'da Necef, Asya'da Gobi, Taklamakan, Deti Kebir, Avustralya'da Gobbon ve Gibson, Gney Afrika'da Kalahari ve Namib, Gney Amerika'da Patagonya, Atacama ve Peru ile ABD'nin gneybats yeryzndeki balca l alanlardr.

NALLIHAN FETTAH GNGR ANADOLU TEKNK ,TEKNK VE ENDSTR MESLEK LSES VOLKAN AYDODU