03.

Yer Yuvarla
Dnyann 2 nemli hareketi vardr. Gnlk Hareket (Eksen Hareketi) Yllk Hareket (Yrnge Hareketi)

II. Blm
Glge boyu ve yn gn iinde deiir. Gne nlarnn geli asnn gn iinde deimesine bal olarak glge boyu sabah ve akama doru uzun, le saatlerinde ksa olur.

D. Gnlk (Eksen) Hareketi

Dnyann kendi ekseni etrafnda, batdan douya doru, 24 saatte, 360lik bir dn yapmasyla oluan harekettir. Buna 1 gn denir.

ekil 2: Gne nlarnn gn iinde geli alar ve glge boyu

Gnlk scaklk farklar oluur. Gndz scaklklar fazlayken gece azalr. Bu da gn iinde scaklk farklarnn olumasna neden olur. Buna bal olarak;
ekil 1: Dnya batdan douya doru dner.

- Gnlk basn farklar oluur. - Meltem rzgrlar meydana gelir. Karalarn, denizlere oranla daha abuk snp soumas sonucunda kara ve deniz meltemleri meydana gelir.

Dnyann gnlk hareketi sonucunda iki tr hz ortaya kar. izgisel Hz: Dnyann kendi ekseni etrafndaki dn hzdr. Dnyann eklinden dolay ekvatordan kutuplara gidildike izgisel hz azalr. Bunun sonucunda gnein dou bat sreleri ekvatordan kutuplara doru uzar. Asal Hz: Dnyann kendi ekseni etrafnda dn srasnda birim zamanda ald yolun a olarak ifadesidir. Dnya 24 saate 360, 1 saate 15, 4 dakikada 1lik dn yapar. Asal hz her yerde ayndr. Bu nedenle meridyenler aras zaman fark ekvatorda da kutuplara yakn yerlerde de 4 dakikadr.

ekil 3: Kara ve deniz meltemi

1. Gnlk Hareketin Sonular

Gece ve gndz oluur. Dnyann dn ile birlikte aydnlk ve karanlk ksmlar srekli yer deiir. Bir nokta gn iinde hem gndz hem de geceyi yaar. Gne douda etken doar ve batar. Batda ge doar ge batar. Dnya batdan douya dnmesi sonucunda doudaki noktalar, batdakilere gre gnei daha erken grr. Yerel saat farklar meydana gelir. Dnya batdan douya doru dnd iin, doudaki noktalar gnei daha erken grr. Bu nedenle doudaki noktalarda yerel saat ileri iken, batdaki noktalarda yerel saat geridir. Gne Inlarnn geli as gn iinde deiir. Sabah ve akam kk, le saatlerinde byk alarla gelir.

Ne azlndan dolay dalarn tepeleri vadilere gre abuk snp ve soumas sonucunda da ve vadi meltemleri oluur.

ekil 4: Vadi ve da meltemi

- Nemin az olduu yerlerde, zellikler llerde talar mekanik (fiziksel) paralanmaya urar. Dinamik basn kuaklar meydana gelir. Gnlk hareketin etkisiyle oluan koriyolis (merkezka, saptrc) kuvvet 30 ve 60 enlemlerinde dinamik basn kuaklarnn olumasna sebep olur. 30 enlemlerinde sapma ile alalan hava ktleleri DYB alanlarn, 60 enlemleri de ise karlama sonucu ykselen hava ktleleri DAB alanlarn oluturur.

Srekli rzgrlarn ynlerinde sapmalar meydana gelir. Dnyann dn ile ortaya kan koriyolis kuvvetinin etkisiyle KYK' de rzgrlar esi ynn sana, GYK' de esi ynnn soluna doru bir hareket gsterirler. Dnya doudan batya dnseydi durum tersi olurdu.

3 Ocak (Perihel Gnberi) dnyann gnee en yakn olduu tarihtir. Bu tarihte; Gnein dnya zerindeki ekim kuvveti ve dnyann yrngedeki hz artar. Yrngedeki hzn artmas KYK de k, GYK de yaz mevsiminin sresini 2 gn ksalr. Bu nedenle ubat ay 28 gn srer.

4 Temmuz (Afel Gnte) dnyann gnee en uzak olduu tarihtir. Bu tarihte Gnein dnya zerindeki ekim kuvveti ve dnyann yrngedeki hz azalr. Yrngedeki hzn azalmasna bal olarak KYK de k, GYK de yaz mevsimi 2 gn uzar. Bu nedenle eyll ekinoksu 2 gn gecikmeyle 23 Eyll tarihinde gerekleir. 1.1. Yrngenin Elips Olmasnn Sonular
ekil 5: Dinamik basn kuaklar ve srekli rzgrlar.

Okyanus akntlarnn ynlerinde sapmalar olur. Dnyann dn ynne bal olarak KYK de saa, GYK de sola doru bir sapma gsterirler. Ayrca okyanus akntlar halkalar oluturur. Ynler belirlenir. Gnein doup ve batmasna bal olarak dou ve bat ynleri ortaya kar. Bitkilerde fotosentez olay meydana gelir.

Dnyann gnee olan uzakl deiir. Gnberi ve gnte tarihleri oluur. Gnein ekim gc ve dnyann yrngedeki hzn deiir. Yrngedeki hzn deimesine bal olarak yarm krelerde mevsim sreleri deiir.

E. Yllk (Yrnge) Hareketi

Dnya gne evresindeki hareketini elips eklinde bir yrngede, 365 gn 6 saatte tamamlar. Buna bir yl denir. Yllk harekette dikkat edilecek 2 nokta vardr. Yrngenin elips olmas Eksen eiklii

1. Yrngenin Elips Olmas

Yrnge dnyann gne evresinde dnerken izledii yoldur. Bu yol tam bir daire deil, elips eklindedir. Dnyann elips eklindeki bu yrngense ekliptik ad verilir.

ekil 7: Mevsim sreleri

Kuzey kutbunda srekli gndzler 186 gn, srekli geceler 179 gn iken; gney kutbunda srekli gndzler 179, srekli geceler 186 gndr.
Uyar * Yrnge daire eklinde olsayd bu sonular ortaya kmazd. * Yrngenin eklinin mevsimlerin olumasnda ya da scaklk zerinde bir etkisi yoktur. Kant olarak Trkiyedeki temmuz ve ocak ay scakllar gsterilebilir. Dnyann gnee en yakn olduu ocak aynda Trkiyede k mevsimi yaanrken, dnyann gnee en uzak olduu temmuz aynda ise yaz mevsimi yaanr.

ekil 6: Elips yrnge

Yrnge elips eklinde olduu iin dnya gnee yaklar ve uzaklar.

Mevsimlerin olumas ve yl iinde scaklklarn deimesi eksen eikliinin sonucudur.

2. Eksen Eiklii
Yer ekseni yrnge dzlemine dik deildir. Yer ekseni ile yrnge dzlemi arasnda 66 33 ; ekvator ile yrnge dzlemi arasnda 2327 lk bir a vardr. Dnya yrnge hareketi srasnda eimli bir durua sahiptir. Buna eksen eiklii denir.

ekil 10: Gne nlarnn yl boyunca dik dt yerler

Kutup daireleri ise 24 saatlik zaman dilimi ierisinde gece ve gndzn yaand son snrlardr. Bu enlemlerden sonra gece ya da gndz sresi 24 saati gemeye balar.

ekil 8: Eksen eiklii

2.1. Eksen Eikliinin Sonular Mevsimler oluur. Gne nlarn yere deme as yl iinde deimektedir. Bu da mevsimleri oluturur. Ayn anda yarm krelerde farkl mevsimler yaanr. Gne nlarnn yere deme as yl boyunca deiir. Bu durum scakln yl boyunca deimesine neden olur. Gne nlar yazn byk, kn kk alarla gelir. Glge boyu yl ve yn yl iinde deiir. Gne nlarnn byk alarla geldii yaz mevsiminde ksa, kk alarla geldii k mevsiminde uzun olur. Ayrca dnenceler arasndaki noktalarn glge ynleri yl iinde deiir.
Yaz Bahar Bat Yaz Bahar K K ekil 11: Dnenceler ve kutup daireleri

Aydnlanma emberimin yeri deiir. Aydnlanma emberi 21 Mart ve 23 Eyll tarihinde kutup noktalarndan, 21 Haziran ve 21 Aralk tarihinde kutup dairelerinden geer. Gece ve gndz sreleri yl boyunca deiir. Gece ve gndz srelerinin deimesindeki temel faktr eksen eikliidir. Gne nlarn geli ann yl boyunca deimesi gece ve gndz srelerini de etkiler. Gne nlarnn byk alarla geldii yarm krede kutuplara gittike gndz sresi uzarken, gece sresi ksalr. Gne nlarnn kk alarla geldii yarmkrede ise kutuplara gidildike gndz sresi ksalrken gece sresi uzar.

Dou ekil 9: Mevsimlere gre gnein gkyzndeki konumu

Bunlara bal olarak ekvatordan kutuplara gidildike gece ve gndz sresi arasndaki fark artar. Gnein dou - bat saatleri deiir. Yaz mevsiminde gndz sreleri uzun olduu iin yazn gne erken doar, ge batar. K mevsiminde ise gndz sreleri ksadr. Kn gne ge doar ve erken batar. Gnein dou - bat yeri ve ufuk dzlemindeki ykseklii deiir. Eksen eikliinden dolay gne sadece 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde tam doudan doar, tam doudan batar. Dier gnlerde dou ve bat yn tam dou ve bat deildir.

Dnenceler ve kutup daireleri oluur. Dnenceler gne nlar dik olarak geldii son noktalardr. Gne nlar yalnzca dneceler arasndaki noktalara dik gelir.

Muson rzgrlar oluur. Kara ve denizlerin yl iinde farkl snmasndan dolay muson rzgrlar oluur. Matematik iklim kuaklar olumutur. Matematik iklim kuaklar eksen eiklii dikkate alnarak oluturulmutur. Eksen eiklii deimedike matematik iklim kuaklar deimez.

Eksen eiklii bugnknden byk olsayd

Dnenceler 30 enlemlerinden geer tropikal kuak genilerdi. Kutup daireleri 60 enlemlerinden geer kutup kua genilerdi. Orta kuak daralrd. Ekvatoral kuakta scaklk ortalamalar derdi. Orta kuakta yazlar daha scak, klar daha souk olurdu. Gne nlarnn geli as yl iinde daha fazla deiirdi. Gece - gndz sresi arasndaki fark artard. Eksen eiklii bugnknden kk olsayd
ekil 12: Matematik iklim kuaklar

Ayn meridyen zerindeki noktalar gnein dou batn gremez. Eksen eikliinden dolay sadece 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde ayn meridyen zerindeki noktalar gnein dou batn grr. 2.2. Eksen Eiklii le lgili htimaller Eksen eik olmasayd (Yer ekseni yrnge dzlemine dik olsayd, ekvator ile yrnge dzlemi aksayd) Dnenceler 15 enlemlerinden geer, tropikal kuak daralrd. Kutup daireleri 60 enlemlerinden geer kutup kua daralrd. Orta kuak genilerdi. Ekvatoral kuakta scaklk ortalamalar artard. Orta kuakta yazlar daha serin klar daha lman olurdu. Gne nlarnn geli as yl iinde daha az deiirdi. Gece - gndz sresi arasndaki fark azalrd.

Gne Inlar yl botunca Ekvatora dik gelirdi. Gne nlar bir noktaya yl boyunca ayn a ile gelirdi. Scaklk yl iinde deimezdi. Mevsimler olumazd. Aydnlanma emberi kutup noktalarndan geerdi. Her yerde gece gndz eit olurdu. Gnein dou bat saatleri ve dou bat yerleri deimezdi. Dnenceler, kutup daireleri ve matematik iklim kuaklar olumazd.

3. Mevsimler ve zellikleri
Mevsimlerin oluumunda Eksen eiklii ve Dnyann Gne evresinde dnmesi etkili olmutur. Eksen eikliinden dolay gne nlar yarmkrelere farkl alarla gelir. Yl belli aylarnda kuzey, belli aylarnda gney yarm kre gnee dnk olur. Bu da mevsimlerin oluumuna neden olur. Mevsimlerin belirgin olarak yaand kuak orta kuaktr. Tropikal ve kutup kuanda gne nlarnn geli as belirgin bir biimde deimedii iin buralarda mevsim tektir. Mevsimlerin balang tarihleri gne nlarnn dik geldii tarihler ve gece-gndz sresindeki deiime gre oluturulmutur.

ekil 13: Mevsimlerin snrlar

ekil 14: Gne nlarnn yl boyunca dik dt yerler

21 MART

21 Haziran

ekil 16: 21 Haziranda dnyann gnee kar konumu ekil 15: 21 Martta dnyann gnee kar konumu

Bu tarihte gne nlar le vakti ekvatora dik gelir. Aydnlanma emberi kutup noktalarndan geer. Dnyann her yerinde gece gndz eitlii yaanr. Ekvator zerindeki noktalarda le vakti glge boyu olumaz. Gne bu tarihte tam doudan doar tam batdan batar. Ayn meridyen zerindeki tm noktalar gnein dou ve batn grr. 0-45 enlemlerinde glge boyu cimin boyundan ksa, 45 enlemlerinde cismin boyuna eit, 45-90 enlemlerinde ise cismin boyundan uzundur. KYK' de ilkbahar, GYK de sonbahar mevsimi balar. Bu tarihten sonra KYK ye gne nlarnn geli as byr. GYK ye ise gne nlarnn geli as klr. KYK de glge boylar ksalrken, GYK de uzar. Bu tarihten sonra KYK de gndzler uzar, geceler ksalr. GYK de ise geceler uzarken, gndzler ksalmaya balar. 21 Mart 23 Eyll tarihleri arasnda gne Kuzey Yarm Kreye dnd iin K.K. Noktasnda 6 ay srecek gndzler balar. G.K. Noktasnda ise 6 ay srecek geceler balar. 21 Mart 23 Eyll tarihleri arasnda kuzey yarm krede gndz sreleri uzun, gece sreleri ksadr. Bu tarihler arasnda gney yarm krede ise gece sreleri uzun, gndz sreleri ksadr.

21 Marttan sonra gne nlar her geen gn ekvatorun kuzeyindeki noktalara dik gelmeye balar. 21 Haziranda gne nlar Kuzey Yarm Krede Yenge Dnencesine dik gelir. Gne nlar 2327' enlemindeki yenge dnencesine dik gelir. Yenge dnencesindeki noktalarda le vakti glge boyu olumaz. KYK' yaz, GYK' de k mevsimi balar. Gne nlar KYK' ye byk, GYK' ye kk alarla gelir. Bu da yarmkrelerin farkl snmasna neden olur. Glge boylar KYK' de en ksa iken, GYK' de en uzundur. Aydnlanma emberi kutup dairelerinden geer. KYK' de en uzun gndz, en ksa gece yaanr. GYK' de en uzun gece, en ksa gndz yaanr. K.K. dairesinde 24 saat gndz yaanr. G.K. dairesinde 24 saat gece yaanr. K.K. noktasnda srekli gndz yaanr. G.K. noktasnda srekli gece yaanr Bu tarihte herhangi bir yerden kuzeye gidildike gndz sresi uzar, gece sresi ksalr. Bu tarihte herhangi bir yerden gneye gidildike gndz sresi ksalr, gece sresi uzar. Bu tarihten sonra KYK' de gndzler ksalmaya, geceler uzamaya balar. Ancak 23 Eylle kadar gndzler gecelerden uzundur. GYK' de ise gndzler uzamaya, geceler ksalmaya balar. Ancak 23 Eylle kadar geceler gndzlerden uzundur.

23 EYLL

21 Aralk

ekil 18: 21 Aralkta dnyann gnee kar konumu ekil 17: 23 Eyllde dnyann gnee kar konumu

Bu tarihte gne nlar le vakti ekvatora dik gelir. Aydnlanma emberi kutup noktalarndan geer. Dnyann her yerinde gece gndz eitlii yaanr. Ekvator zerindeki noktalarda le vakti glge boyu olumaz. Gne bu tarihte tam doudan doar tam batdan batar. Ayn meridyen zerindeki tm noktalar gnein dou ve batn grr. 0-45 enlemlerinde glge boyu cimin boyundan ksa, 45 enlemlerinde cismin boyuna eit, 45-90 enlemlerinde ise cismin boyundan uzundur. GYK' de ilkbahar, KYK de sonbahar mevsimi balar. Bu tarihten sonra GYK ye gne nlarnn geli as byr. KYK ye ise gne nlarnn geli as klr. GYK de glge boylar ksalrken, KYK de uzar. Bu tarihten sonra GYK de gndzler uzar, geceler ksalr. KYK de ise geceler uzarken, gndzler ksalr. 23 Eyll 21 Mart gne Gney Yarm Kreye dnd iin G.K. Noktasnda 6 ay srecek gndzler balar. K.K. Noktasnda ise 6 ay srecek geceler balar. 23 Eyll 21 Mart tarihleri arasnda GYK de gndz sreleri uzun, gece sreleri ksadr. Bu tarihler arasnda KYK de ise gece sreleri uzun, gndz sreleri ksadr.

23 Eyllden sonra gne nlar her geen gn ekvatorun gneyindeki noktalara dik gelmeye balar. 21 Aralkta gne nlar Gney Yarm Krede Olak Dnencesine dik gelir. Gne nlar 2327' enlemindeki olak dnencesine dik gelir. Olak dnencesindeki noktalarda le vakti glge boyu olumaz. GYK' yaz, KYK' de k mevsimi balar. Gne nlar GYK' ye byk, KYK' ye kk alarla gelir. Bu da yarmkrelerin farkl snmasna neden olur. Glge boylar GYK' de en ksa iken, KYK' de en uzundur. Aydnlanma emberi kutup dairelerinden geer. GYK' de en uzun gndz, en ksa gece yaanr. KYK' de en uzun gece, en ksa gndz yaanr. G.K. dairesinde 24 saat gndz yaanr. K.K. dairesinde 24 saat gece yaanr. G.K. noktasnda srekli gndz yaanr. K.K. noktasnda srekli gece yaanr. Bu tarihte herhangi bir yerden gneye gidildike gndz sresi uzar, gece sresi ksalr. Bu tarihte herhangi bir yerden kuzeye gidildike gndz sresi ksalr, gece sresi uzar. Bu tarihten sonra GYK' de gndzler ksalmaya geceler uzamaya balar. Ancak 21 Marta kadar gndzler gecelerden uzundur. KYK' de gndzler uzamaya, geceler ksalmaya balar. Ancak 21 Marta kadar geceler gndzlerden uzundur.

21 Mart

21 Aralk

21 Haziran

23 Eyll

4. klim Kuaklar
klim ve scaklk olmak zere 2 kuaktan bahsedebiliriz. 4.1. Matematik klim Kuaklar Buna gre, Ekvator ile dnenceler arasndaki alana tropikal kuak, dnenceler ile kutup daireleri arasndaki alana orta kuak, kutup daireleri ile kutup arasndaki alana da kutup kua denir.

Scak ve lman kuak karalarn fazla yer kaplamasndan dolay kuzey yarm krede daha genitir. Souk kuak denizlerin fazla ve gney kutup blgesinin karalarla kapl olmasndan dolay gney yarm krede daha fazla yer kaplar.

ekil 19: Matematik iklim kuaklar

Matematik iklim kuaklarnn snrlar deimez. Snrlarnn deiebilmesi iin eksen eikliinin de deimesi gereklidir.

4.2. Scaklk Kuaklar Dnyann ekli, kara ve denizlerin dal, okyanus akntlar ve genel hava dolam gibi faktrlere bal olarak scaklk kuaklar olumutur. Scaklk kuaklar scak, lman ve souk kuaktan oluur.

ekil 20: Scaklk Kuaklar

Scaklk kuaklarnn snrlar yarmkrelere gre farkllk gsterir. Bunun temel nedeni kara ve denizlerin yarmkrelerdeki orannn farkllk gstermesidir.