Doa ve nsan

nsanlarn beslenmesine, giyinmesine ve barnma ekillerine baktmzda, yeryznn deiik yerlerinde ok byk farkllklar olduunu grrz. Bu farklln temel sebebi doal evrenin insana sunduu imknlardr. Doal evre ise ierisinde, oluumlarnda beeri faktrlerin hibir etkisinin olmad, denizler, dalar, toprak rts, doal orman alanlar, akarsular vb. doal unsurlar olarak adlandrlr. Sibirya'da krklere sarnm olan insan, Afrika'da yar plak hldedir. Eskimolar balkla beslenip pirinci tanmazken, Gneydou Asya'da insanlarn temel besin kayna pirintir. Orta Asyada ise insanlar tahl tarm yaparlar. nsanlarn konut tiplerinde ve yap malzemelerinde de farkllklar grlr. Az yal ve nem oran dk ortamlarda kerpi evler, bol yal ve nem oran yksek ahap evlere yaygndr. Doal unsurlar insanlarn karakterlerinin oluumunda da etkilidir. Dnyada drt mevsimin yaand yerlerde insan, kn soukla, yazn scakla mcadele etmek, k mevsimi iin yiyecek hazrlamak mecburiyetindedir. Bu faaliyetler, bu yerlerde yaayan insanlarn mcadeleci bir karakter kazanmalarna yol amtr. nsanlarn yaamlarndaki bu farkllklarn temelinde doal evrenin insanlara sunduu imknlar etkili olmaktadr. Ayn ekilde insan da kendi gereksinimlerini karlayabilmek iin doal evreyi etkilemektedir. rnein, insanlar tarafndan oluturulan yapay gller bulunduklar evrede iklim koullarn gzle grlr bir ekilde deitirmektedir. Alan kanallarla Svey'te olduu gibi denizler birbirine balanmaktadr. Hollanda'da olduu gibi denizler doldurularak yeni topraklar kazanlmaktadr. Brezilya olduu gibi ormanlar kesilerek tarm arazisine dntrlmektedir. Grld gibi doal evre ile insan srekli iliki ierisindedir.

2. Ta Kre (Litosfer)
Dnyann kat kabuudur. Ta ve topraktan oluur. zeri ova, plato, vadi, da vb. gibi eitli yeryz ekilleriyle biimlenmitir. Bitki, hayvan ve insanlar iin deiik yaam alanlarnn olutuu ortamdr. Litosferi corafyann alt kolu olan Jeomorfoloji bilimi inceler.

3. Su Kre (Hidrosfer)
Su canllarn vazgeilmez bir gereksinimidir. Ta kre zerinde bulunan yeralt sular, akarsular, gller, atmosfer ierisindeki su buhar, denizler ve okyanuslar su kre ierisinde yer alr. Hidrosferi corafyann alt kolu olan Hidrografya bilimi inceler.

4. Canllar Kresi (Biyosfer)

Biyosfer doal ortama bal olarak varln srdren canllar kresidir. Bitkiler, hayvanlar, insanlar ve mikroorganizmalar biyosferi oluturur. Dnyadaki tm canllar atmosferdeki gazlardan, hidrosferdeki sulardan ve litosferdeki besin kaynaklarndan faydalanarak yaamn srdrr. Biyosferi corafyann alt kolu olan Biyocorafya bilimi inceler.

A.Doal Sistemler
Corafya bilimi, doal evre ile insan arasndaki bu ilikiyi daha net ortaya koyabilmek iin doal evreyi bulunduklar ortama gre drde ayrmtr. Bunlar; Hava Kre (Atmosfer), Ta Kre (Litosfer), Su Kre (Hidrosfer) ve Canllar Kresi (Biyosfer)'dir. Bu ortamlar, insan eli demeden olutuundan ve ileyiini insan etkisi olmakszn srdrdnden doal sistemler olarak da adlandrlr.
Resim 1: Doal evre

Doal ortam oluturan unsurlar ileyi bakmndan sreklilik, dier unsurlarla da karlkl etkileim ierisindedir. Bu ileyii, etkileimi ve bunlarn insanla ilikisini inceleyen bilim dal ise corafyadr.

1. Hava Kre (Atmosfer)

Yeryzn epeevre saran gazlardan oluan tabakadr. Canllar koruyan doal bir kalkandr. Hava olaylarnn olumasn salayan ortamdr. Ani snma ve soumay nleyerek scakln dengeli dalmna yardmc olur. Atmosferi ve atmosferde meydana gelen corafyann alt kolu olan Klimatoloji bilimi inceler. olaylar

B. Corafyann Blmleri
Corafya; Hava kre ierisinde meydana gelen iklim olaylarnn canllar ve insan yaam zerindeki etkisini, ve d glerin ta krenin ekillenmesine etkisi ve bunun insan faaliyetlerine yansmasn, Su krenin canl yaama etkisini,

nsanlarn doal ortamdan yararlanma ve doay olumlu veya olumsuz ynde etkileme ekillerini inceleme alan olarak semitir. Bu ynyle corafya; doal ortam zelliklerini, bunlarn insan yaam zerindeki etkilerini anlama, aklama ve ortaya koyma iiyle uraan bir bilimdir. Bu ii yapabilmek iin inceleme alann doal sitemler ve beeri sistemler olarak ikiye ayrmtr.

Doal Sistemler

Beeri Sistemler

Litosfer (Takre)

Hidrosfer (Su Kre)

Atmosfer (Hava Kre)

Biyosfer (Canllar Kresi)

Nfus

Yerleme

Tarm

Sanayi

Turizm

Ulam

Ticaret

ekil 1: Doal ve Beeri Sistemler

ekil 2: Corafyann Doal ve Beeri sitemlerle ilgilenen blmleri

C. Corafyann Faydaland Bilimler

Corafya doal evreyi ve insan faaliyetleri arasndaki ilikiyi incelerken birok bilim dalndan faydalanr. Fizik: Yerekimi, merkezka kuvveti, hareket, g, enerji gibi konularda, Kimya: Su, znme, kelme, karstik ekillerin oluumu gibi konularda, Biyoloji: Bitkilerin ya halkalarndan iklim artlarna ulama, hayvan ve bitki dal gibi konularda, Matematik: Dnya'nn ekli, boyutlar, yerel saatler, haritalarda uzunluk, alan, eim bulma, scaklk hesaplama gibi konularda, Tarih: Gemi dnemlere ait corafi olaylarn ortaya karlmasnda, Astronomi: Dnya'nn gemii, gne sistemi, ay, gne tutulmas, ay tutulmas gibi konularda, Jeoloji: Yerkabuunun yaps ve oluumu gibi konularda,

Meteoroloji: Atmosfer olaylarnn incelenmesinde, klim artlarn oluturan verilerin toplanmasnda, Trke, Edebiyat: Doaya ait betimleme, iir gibi konularda, Ekonomi: Geim kaynaklarnn belirlenmesi, mallarn retilmesi, datlmas, pazarlanmas turizm gibi konularda, statistik: lkeye ait eitli corafi verilerin tespit edilip rakamlarla ifade edilmesi gibi konularda, Sosyoloji: Toplum hayatnda meydana gelen deiimler, yerlemeler gibi konularda, Ekoloji: Canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikileri gibi konularda corafyayla balantldrlar.

Ayrca aadaki bilim dallarndan da faydalanr. Jeofizik: Yerkrenin fiziksel zelliklerini inceler. Jeodezi: yerkrenin eklini tespit ve yeryzn lme ilemlerini konu edinen bir bilim daldr. Botanik: Bitkileri inceleyen bilim daldr. Zooloji: Hayvanlar inceleyen bilim daldr. Hidroloji: Suyu inceleyen bilim daldr. Petrografi: Talan inceleyen bilim daldr. Pedoloji: Toprak ve oluumunu inceler. Demografi: Nfusu inceleyen bilim daldr.

ekil 3: Corafyann yararland bilimler

D. Corafyann lkeleri
Corafya bilimi doal evreyi ve insan faaliyetleri arasndaki ilikiyi incelerken baz metotlardan yararlanr. Bu metotlar dalm (dal, yayl), balant (karlkl ilgi) ve nedensellik ilkeleridir.

Daha ak bir ifade ile dalm yaplabilen her trl olgu veya olay corafyann inceleme ve aratrma konusu iinde yer alabilir. rnein, yeryzndeki az yal blgelerin, aktif deprem alanlarnn, sanayi blgelerinin, youn nfuslu blgelerin dalmlar gibi.

1. Dalm lkesi
Corafya biliminin bamsz ve bal bana bir bilim olmasn salayan en nemli ilkedir. nk dalm ilkesi sadece corafya biliminde uygulanmaktadr. Corafya bilimi bir olayn sadece neden sonu ilikilerini aratrmakla kalmaz. Bununla birlikte olaylarn yayl sahas snrlar da gsterilir. Dalmn belirlenmesi ve snrlandrlmas amaca uygun dalm haritalar zerinde olur. Bu yzden corafya biliminin en bata gelen kaynaklar olan haritalar dalm ilkesinin bir eseridir. Dalm ilkesi ayn zamanda corafyann konusunun belirlenmesi bakmndan nemlidir.

2. Balant lkesi
Corafi olaylarn en nemli zelliklerinden biri de neden ve sonular bakmndan karmak olaylar olmalardr. Bu nedenle corafi olaylar incelenirken, aralarndaki balantlar gz nnde bulundurulur. rnein, doal bitki rts ile iklim zellikleri arasnda, gne nlarnn geli as ile scaklk arasnda balantlarn olduu gibi.

3. Nedensellik lkesi
Btn pozitif bilimlerde olduu gibi corafya bilimi de corafi olaylarn neden ve sonular zerinde durur.