Professional Documents
Culture Documents
LOJK DEVRELER 1
522EE0163
ANKARA 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. SAYI SSTEMLER............................................................................................................. 3 1.1. ki Tabanl (Binary) Say Sistemi ................................................................................. 3 1.2. Basamak Deerleri........................................................................................................ 5 1.3. Binary Saynn Desimal Sayya evrilmesi.................................................................. 6 1.4. Desimal Saynn Binary Sayya evrilmesi.................................................................. 8 1.5. Heksadesimal (Onalt Tabanl) Say Sistemi ................................................................ 9 1.6. Heksadesimal Saynn Binary Sayya evrilmesi......................................................... 9 1.7. Binary Saynn Heksadesimal Sayya evrilmesi....................................................... 10 1.8. Heksadesimal Saynn Desimal Sayya evrilmesi .................................................... 10 1.9. Desimal Saynn Heksadesimal Sayya evrilmesi .................................................... 11 1.10. Oktal (Sekiz Tabanl) Say Sistemi ........................................................................... 11 1.11. Oktal Saynn Binary Sayya evrilmesi .................................................................. 11 1.12. Binary Saynn Oktal Sayya evrilmesi .................................................................. 12 1.13. Oktal Saynn Desimal Sayya evrilmesi................................................................ 12 1.14. Desimal Saynn Oktal Sayya evrilmesi................................................................ 12 1.15. BCD (Desimal Saynn Binary Olarak Kodlanmas) ................................................ 13 1.16. ASCII Kod Sistemi (Amerikan Standart Kod).......................................................... 14 1.17. Kontrol Tular.......................................................................................................... 16 1.18. Temel Lojik Kaplar.................................................................................................. 17 1.18.1. VE (AND) Kaps (Mantksal arpma) ............................................................. 17 1.18.2. VEYA (OR) Kaps (Mantksal Toplama)......................................................... 18 1.18.3. DEL (NOT) Kaps (Tersleyici) .................................................................... 19 1.18.4. Deneybordunun Yaps ...................................................................................... 19 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 22 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 23 2. SAYI SSTEMLERNDE LEMLER.............................................................................. 23 2.1. Binary Say Sisteminde Toplama lemi..................................................................... 23 2.2. Binary Say Sisteminde karma lemi ..................................................................... 24 2.3. Binary Say Sisteminde arpma lemi ...................................................................... 25 2.4. Binary Say Sisteminde Blme lemi ........................................................................ 25 2.5. Lojik lemlerde Sadeletirme Metodlar.................................................................... 26 2.6. Boolean Matematii.................................................................................................... 30 2.7. Toplayc Devreler ...................................................................................................... 32 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 36 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 37 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 38 3. DER LOJK KAPILAR ................................................................................................. 38 3.1. VE DEL (NAND) Kaps........................................................................................ 38 3.2. VEYA DEL (NOR) Kaps ..................................................................................... 39 3.3. ZEL VEYA (EXOR) Kaps .................................................................................... 39 3.4. DE MORGAN Teoremi .............................................................................................. 40 3.5. RS Flip Flop................................................................................................................ 41 i
3.5.1. RS Flip Flop Fonksiyonu..................................................................................... 41 3.5.3. RS Flip Flopun Yapl...................................................................................... 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 46 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 47 4. ENTEGRE (IC) KULLANIMI .......................................................................................... 47 4.1. TTL ve CMOS Entegreler........................................................................................... 47 4.2. Entegre Girileri.......................................................................................................... 50 4.3. Led (Light Emitting Diode) ........................................................................................ 51 4.4. 7 Segment LED ve Srcs ...................................................................................... 52 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 56 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 57 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 58 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 59 KAYNAKA ......................................................................................................................... 60
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK
522EE0163
MODLN AMACI
Endstriyel Otomasyon Teknolojileri Alan Ortak Lojik Devreler 1 Bu modl lojik elemanlar ve devreleri tantan ve bu elemanlarla lojik tasarm gerekletirme yaklamlarn gelitirmeye ynelik bilgi ve becerilerin verildii retim materyalidir. 40/32 Transistrl devreler modln alm olmak. Temel lojik kaplar kullanmak. Genel Ama Gerekli ortam salandnda temel lojik devrelerini hatasz olarak kurabileceksiniz. Amalar 1. Lojik entegrelerin k kontroln doru olarak yapabileceksiniz. 2. Toplayc devrelerini doru olarak kurabilecek ve gerekli saysal k elde edebileceksiniz. 3. Flip flop devrelerini doru olarak kurabilecek ve gerekli saysal k elde edebileceksiniz. 4. Farkl tipteki lojik entegreleri doru olarak kullanabileceksiniz. Ortam: Elektronik laboratuvar Donanm: Lojik entegreler, elektronik elemanlar, lojik deney setleri, g kayna, osilaskop, sinyal jeneratr, giri-k ilemleri iin hazrlanm modller, deneybordu, el takmlar. Her faaliyetin sonunda lme sorular ile renme dzeyinizi leceksiniz. Aratrmalarla, grup almalar ve bireysel almalarla retmen rehberliinde lme ve deerlendirmeyi gerekletirebileceksiniz.
LME VE DEERLENDRME
iii
GR GR
Sevgili renci, Lojik Devreler - 1 modl ile farkl tipteki lojik entegreler, toplayc devreler ve flip flop devreleri ile ilgili temel yeterlikleri kazanacaksnz. Tm bu lojik yaplarn elektronik ve otomasyon dnyasnda ok nemli yerleri bulunmaktadr. Bu modl baaryla tamamladnzda elektronik ile bilgisayar alannda kullanlan rnlerin i yapsna ve alma sistemlerine ait bilgileri daha ayrntl deerlendirebileceksiniz. Sonraki yllarda yapacanz otomasyon almalarnda da bu bilgiler sayesinde endstri alannda kullanma uygun ve zel tasarmlar yapabileceksiniz. reneceiniz temel bilgiler ile bu modlden sonraki Lojik Devreler 2 modlne hazrlk yapm olacaksnz. Uygulamalar bireysel olarak tekrar etmeye zen gsteriniz. nk bu modlde lojik sistemlere giri konular ve uygulamalar bulunmaktadr. Tekrarlar sayesinde lojik devre tasarm becerinizi gelitirebileceksiniz. Bu modldeki uygulamalar yaparken deiik uygulamalar iin farkl kitaplardan yararlanabilirsiniz. Bylece dnme alannz geniletebilir ve tasarmlarnzda daha kullanlabilir modeller belirleyebilirsiniz.
ARATIRMA
Dijital sistemlerin nerelerde kullanldn aratrnz. Bilgisayarlarda ikili say sisteminin kullanlma nedenlerini aratrnz.
1. SAYI SSTEMLER
Lojik sistemlerde drt eit say sistemi kullanlr. a) ki Tabanl (Binary) Say Sistemi b) On Tabanl (Desimal) Say Sistemi c) Onalt Tabanl (Heksadesimal) Say Sistemi d) Sekiz Tabanl (Oktal) Say Sistemi
DESMAL SEMBOL 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.1: Say sembolleri
Binary say sisteminde 10 saysn bir sfr eklinde, 111 saysn bir bir bir, 1001 saysn ise bir sfr sfr bir eklinde sylememiz gerekir. Binary say sistemindeki, her sembol bit (basamak) olarak adlandrlr. Her bit 0 ve 1 olmak zere iki farkl deer alabilir. Buna gre n bitlik bir say 2n deiik ekilde oluturulabilir. Binary sistemdeki 0 ve 1 saylar elektrik devrelerinde sinyal var ya da yok anlamnda kullanld gibi, bir lambann yanp yanmadn veya bir anahtarn kapal m yoksa ak m olduunu da gsterir. rnek 1.1: Aada 4 bitlik saylar verilmitir. Bu saylardaki her bitin bir led (lamba) olduunu dnerek ledlerin yanp yanmayacan belirleyiniz. a. 1010 b. 1000 c. 1111 zm 1.1: Binary saylar 1010 1000 1111
ekil 1.2: Ledler kullanlarak binary saylarn gsterimi
LEDler
rnek 1.2: Binary say sisteminde 4 bit, 8 bit ve 16 bit kullanlarak ka farkl say yazlabilir? zm 1.2: 4 bitlik 8 bitlik 16 bitlik 2 4 = 16 2 8 = 256 2 16 = 65536 deiik say yazlabilir. 4
104
101 (onlar) 10 7
+ + + (7101) (710) 70
100 (birler) 1 5
+ + +
Basamak deeri
Saynn Deeri
(5100) (51) 5
Genel olarak; an-1 10n-1 +........+ a2 102 + a1 101 + a0 100 ifadesi ile bir saynn deeri hesaplanabilir. 10n-1, ......., 102, 101, 100 basamaklarnda adlandrlr. taban olan 10 deeri, radix olarak
Desimal (on tabanl) say sisteminde basamaklarn geilerinde 10n eklinde olduu gibi dier say sistemlerinde de ayn kural geerlidir. rnein binary (iki tabanl) say sisteminde taban 10 yerine 2 olduu iin basamak deerleri 20=1, 21=2, 22=4, 23=8, 24=16, 25=32 ... eklinde ifade edilir. rnek olarak; (00101011)2 saysnn desimal sistemde (43)10 a eit olduunu u ekilde kantlayabiliriz: =0x128+0x64+1x32+0x16+1x8+0x4+1x2+1x1 =(0+0+32+0+8+0+2+1) =(43)10 En soldaki binary rakam En Byk Dereceli Rakam (The Most Significant BitMSB), en sadaki rakam ise En Kk Dereceli Rakam (The Least Significant Bit-LSB) olarak adlandrlr. Bu ifade ekil 1.4te MSB ve LSB olarak belirtilmitir.
28
27 128 1
26 64 0
25 32 1
24 16 0
23 8 1
22 4 0
21 2 1 LSB
20 1 1
MSB
Saynn Deeri
Desimal 100 10 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 8
Binary 4 2 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
Desimal say sistemi ve binary say sisteminde saylarn art ayn manta dayanr. ekil 1.5 binary saynn en yksek deerine ulatnda bir st basamaa nasl tandn ve rakamn son hlini gstermektedir. ekil 1.5da grld gibi binary sistem ile desimal sistem karlatrldnda binary sistemde yalnzca iki rakam kullanlr. Bu yzden kk saylardan byk saylara gidildike kullanlan rakam says artar. rnein, desimal sistemde tek rakamla 8 saysn ifade edebilirken binary sistemde ayn sayy (1000)2 eklinde ifade etmemiz gerekir.
1
23 8
0
22 0 +
1
21 2
1
20 1
1
2-1 0.5 +
0
2-2 0 +
1
2-3 0.125 = (11.625)10
ncelikle rakam binary olarak yazarsnz ve sol stundan balayarak basamak deerliklerini 2nin ss olarak belirledikten sonra birin karlndaki rakamlar toplayarak desimal sayya ularsnz. Bu hesaplamay ekil 1.6de grebilirsiniz.
26
64
25
32
24
16
23
8
22
4
21
2
20
1.
2-1
0.5
2-2
0.25
2-3
0.125
2-4
0.0625
rnek 1.3: ekil 1.8daki LEDler 8 bitlik bir saynn grnts olarak kullanlmtr. LED snk olduunda binary olarak 0, k verirse 1 rakamna karlk gelir. zm 1.3: (a) 000001012 = 5 (b) 000011012 = 13 (c) 100100012 = 145 (d) 101010102 = 170
MSB LSB ekil 1.8: Binary saylarda LEDlerin kullanm
: ON : OFF
rnek 1.4: ekil 1.9da 7 bitlik kayt gsterilmitir. Kayt; bir binary bit gurubunu tutmak iin kullanlan bir devredir. Anahtar kapalysa birletirilmi olan Q k topraklanacak ve k 0V olacaktr. Dier taraftan anahtar ak ise 10kluk diren vastas ile +5Va balanmasndan dolay birletirilmi Q k yksee ekilecektir ve bylece k +5V olacaktr. Bu kaytta tutulan net binary deeri ne olacaktr? zm 1.4:
+5V
Q6 Q5 1 0
10k
Q4 0
Q3 Q2 1 0
10k
Q1 1
Q0 1
10k
10k
10k
10k
10k
Q6
MSB
Q5
Q4
Q3 Q2
Q1
Q0
LSB
Tam ksm
Desimal say Tam ksm Blen Kalan
Ondalk ksm
Desimal say arpan Ondalk ksm Sonu
46 23 11 5 2 1
: : : : :
0 1 1 1 0 1
2 2 2 2
= = = =
0 1 0 1
(46)10 = (1 0 1 1 1 0) 2
(0,3125)10 = (0 1 0 1)2
zm 1.5: Tam ksm ve ondalk ksm olarak iki blmde ayr ayr ilem yaplr. Tam ksm: Srekli 2ye blnr. 2ye blnemeyecek hle geldikten sonra kalanlar sondan baa doru yazlarak binary saynn tam ksm oluturulmu olur. Ondalkl ksm: Srekli 2 ile arplr. Her arpma ileminden sonra elde edilen saynn tam ksm bir sonraki arpm ileminde ihmal edilir. Sonu 1,000 oluncaya kadar bu ileme devam edilir. Bire ulaldktan sonra arpm sonularnn ihmal edilen tam ksmlar stten balayarak yazlr ve binary saynn ondalk ksm oluturulur. ekil 1.10dan takip edebilirsiniz. SONU: (46,3125) 10 = (101110,0101) 2
Binary
( 1010
1111 )2
Heksadesimal (
F )16
Heksadesimal
( 8
A )16
161 16 14 224
160 1 10 10
10
Kalan
7 )8
111 )2
11
Binari
( 101
011
110
)2
Oktal
( 5
)8
Oktal
(5 82 64 5 320
7 81 8 7 56
3 )8 80 1 3 3
Desimal Desimal
320 + 56 + 3 = (379)10
ekil 1.16: Oktal sayy desimal sayya evirme
12
Desimal say
Sonuncu blm
1
8 4 2 1 8 4
9
2 1 8 4
4
2 1 8 4
8
2 1
13
14
1
0 0 1
2
0 1 0
3
0 1 1
4
1 0 0
5
1 0 1
6
1 1 0
7
1 1 1
HEX
0 1 2 3
Bit 7
Bit 6
Bit 5
Bit 4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
Bit 3 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
Bit 2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
Bit 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
SATIR BTLER
4 5 6 7 8 9 A B C D E F
ekil 1.20de ASCII kodlarnn tm verilmitir. Bu kodlamada klavye zerindeki rakamlar, kontrol tuu ile kullanlan karakterler, noktalama iaretleri, harflerin hepsinde kullanlr. rnein, 7 bit ASCII kodu olan 1111111e klavyedeki DEL tuu karlk gelir. Yani DEL tuuna bastmzda bilgisayarn CPUsu bu komutu 1111111 olarak alglar. Dier karakterleri ekil 1.20den grebilirsiniz. rnek olarak M harfinin ASCII kodunu bulalm: Tablodan nce Mnin stndeki kolona (4.kolon) daha sonra yanndaki satra (D satr) bakp okuduumuz deerleri yazarsak istediimiz M = 100 1101 kodunu bulmu oluruz ve CPUya 100 1101 gnderilmi olur. 15
7 6 5 4
4 D
3 2 1
rnek 1.7: Okul kelimesini ASCII kodu ile belirtiniz. zm 1.7: O=1001111= 4Fh k=1101011= 6Bh u=1110101= 75h l=1101100 = 6Ch eklinde bulunur. 16
Lojik
Doru Yanl
Sinyal
1 (5[V]) 0 (0[V])
Pozitif lojik
ekil 2.1
Negatif lojik
ekilde anahtarlar giri, lamba ise k elemanlardr. Giri iin; Eer anahtar basl ise Doru (1), aksi takdirde Yanl (0)dr. k iin; Eer lamba yanyorsa Doru (1), yanmyorsa Yanl (0) olmaktadr. Devrenin buna gre ilevini ekil 2.3. (a)daki gibi kolayca tablo eklinde yazabiliriz. Bu tabloda giriin mmkn olabilecek her farkl durumu giri stununa belirtilmitir. Giri
A 0 0 1 1 B 0 1 0 1
k
Lamba X 0 0 0 1
X = A . B
A B
17
Mantksal arpma ifadesi doruluk tablosunun sonucundan gelmektedir. VE olarak adlandrlr. Giri deerlerinin arpm ka eittir. A VE B doru ise X de dorudur. ekil 2.3 (b) ve (c), VEnin mantksal ifadesini ve semboln gstermektedir.
ekil 2.4
Giri
A 0 0 1 1
k X = A + B
A B
Doruluk tablosunda giri deerlerinin toplamnn ka eit olduu grlr. Buna gre VEYA kapsnn mantksal toplama ilemi yaptn syleyebiliriz. A VEYA B doru ise X de dorudur.
18
Giri
A 0 1
k
X 1 0
X = A
B
X
ekil 2.6
19
Vcc GND
7 4 0 4
7 4 0 4
7 4 0 4 7 4 0 4
Input LED
Vcc GND
20
neriler Balant iin zil teli kullannz. Balant iin zil teli kullannz. Entegrenin almasn, karakteristik zelliklerini inceleyiniz. Balant iin zil teli kullannz.
7404
GND 1 2 3 4 5 6 7
Vcc(5[V]
DA g kayna ile devreye gerilim uygulaynz. Giri modlndeki butonlara basarak k durumunu gzleyiniz. Sonular bir rapor hlinde hazrlaynz.
Maksimum 5V uygulaynz.
Sonu raporunda devrenin kurulum aamasn, almasn ve devrede kullanlan malzemelerle ilgili bilgiler veriniz.
21
3. Heksadesimal A5 saysnn binary karl aadakilerden hangisidir? A. 1010 0101 B. 1010 0100 C. 1000 0100 D. 1110 0101
4. Desimal 17 saysnn BCD kod karl aadakilerden hangisidir? A. 1000 1000 B. 0001 0111 C. 0011 0011 D. 0001 0001
5. u harfinin ASCII kod sistemindeki karl aadakilerden hangisidir? A. 111 0101 B. 7 5 C. 0111 111 D. 5 7
6. Dijital devrelerde pozitif doru ifadesi aadakilerden hangisi ile tanmlanabilir? A. Yanl B. 0 C. 0V D. 5V
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
22
ARATIRMA
Tam toplayc devresinin hangi sistemlerde kullanldn aratrnz. Tam toplayc devresi iin zel olarak retilen entegreleri aratrnz.
ekil 2.2de binary saylarda toplama ileminin temeli gsterilmitir. lk rnek desimal sistemdeki toplama ilemi ile ayn olduu iin basittir. Dier iki rnekte ise elde 1 bir st basamaa tanmtr.
23
rnek 2.1: Verilen saylar binary sistemde toplaynz ve daha sonra desimale evirerek toplamay desimal olarak da yapp ilem sonularn karlatrnz? a-101+10 zm 2.2: a. b-1011+10 c-101011+111
b.
c.
101 + 10 111
5 + 2 7
1011 + 10 1101
11 + 2 13
43 + 7 50
Burada desimal sistemdeki kurallara benzerliin yannda 0-1=1 kural da vardr. Sonucun 1 olmasnn sebebi st basamaktan dn alnan (10)2 dir.
0 0 0 1 0 1 1 1 0 0 1 1 Eksilen kan Fark dn 1
0-0=0
1 - 0 =1
1-1=0
0-1=1
24
0 0 0
0 1 0 00=0
1 0 0 01=0
1 1 1 10=0
Blm
25
rnek 2.2: Desimal 10 saysn desimal 4 saysna, binary sayya evirerek blnz. a) 10 4 b) 459 23 zm 2.2: a. (10)10 =(1010)2 (4)10 =(100)2
1010 100 100 10,1 00100 100 000 2.5. Lojik lemlerde Sadeletirme Metodlar
Venn Diyagram
Venn diyagram doruluk tablosunda grebildiklerinizi ifade etmek iin kullanlan farkl bir yntemdir. Dikdrtgen ve daireler kullanlr. N devrenin giri saysdr ve dairelerle gsterilir. Dikdrtgen zerinde 2N alan vardr ve her bir alan doruluk tablosundaki bir satra karlktr. Eer sinyal 1 (doru) ise karlk gelen alan karalanmtr. (1) Bir girili Venn diyagram Devre bir girili ise Venn diyagramnda bir daire olur. ekil 2.8de doruluk tablosunun satrlarna karlk gelen alanlar gsterilmektedir. Sinyal 1 (doru) deeri alrsa daire ii glgeli olmaldr.
A
input A 1 0
output X
ekil 2.8
26
ekil 2.9da DEL kapsnn giri ve k sinyal deerleri Venn diyagramyla gsterilmektedir.
A A
ekil 2.9
X A
A
(2) ki girili Venn diyagram Devrenin iki girili olmas durumunda Venn diyagramnda A ve B deikenlerine karlk birbiriyle kesien iki daire izilir. ekil 2.10 doruluk tablosunun satrlar ile alanlar arasndaki ilikiyi gstermektedir.
Giri
A B
k
X
0 0 1 1
ekil 2.10
A B
0 1 0 1
A B
X = A + B
A B
ekil 2.11
27
Karnaugh Haritalar
(1) ki deikenli karnaugh haritas ki deikenli karnaugh haritasnda kutu says 2N = 22 = 4 adettir. ekil 2.12de iki deikenli karnaugh haritalarndaki kutularn nasl doldurulaca gsterilmitir. ekil 2.12 (a)da kutularn ierisine yazlan deerlerin hangi ifadelerle belirtilecei, ekil 2.12 (b) de ise giri ifadelerinin hangi srayla kutulara yazlaca gsterilmitir. Karnaugh haritalarnda zm yaparken 1 deerleri gruplanr. Gruplama yaparken 1 saysnn ikinin katlar eklinde olmas ve yanyana deerlerin gruplanmas gerekir. Herhangi bir grupta yer alan deer dier gruplarda da kullanlabilir.
Q B 0 A 0 1 0 2
Q B 0 A 0 AB 1 AB
1 AB AB
1 1 3
(b)
Q B 0 A 0 1 1 1
Q B 0 A 0 1 1
1 1 1
zm 2.4:
1 1 1 Q1=B Q2=A
Q=A + B
(2) deikenli karnaugh haritas deikenli karnaugh haritasnda kutu says 2N = 23 = 8 adettir. ekil 2.13te deikenli karnaugh haritalarndaki kutularn nasl doldurulaca gsterilmitir. ekil 2.13 28
(a)da kutularn ierisine yazlan deerlerin hangi ifadelerle belirtilecei, ekil 2.13 (b) de ise giri ifadelerinin hangi srayla kutulara yazlaca gsterilmitir.
Q BC A 00 01 11 10 Q BC A 00 0 1 0 4 01 1 5 11 3 7 10 2 6
0ABCABCABCABC 1ABCABCABCABC
(b)
zm 2.5:
Q BC A 00 0 1 1
01
11
10 1 Q1=B.C Q2=A
1 Q=B.C + A
(3) Drt deikenli karnaugh haritas Drt deikenli karnaugh haritasnda kutu says 2N = 24 = 16 adettir. ekil 2.14te drt deikenli karnaugh haritalarndaki kutularn nasl doldurulaca gsterilmitir. ekil 2.14 (a)da kutularn ierisine yazlan deerlerin hangi ifadelerle belirtilecei, ekil 2.14 (b) de ise giri ifadelerinin hangi srayla kutulara yazlaca gsterilmitir.
Q CD 00 01 11 10 AB 00 A B C D A B C D A B C D A B C D 01 A B C D A B C D A B C D A B C D 11 A B C D A B C D A B C D A B C D 10 A B C D A B C D A B C D A B C D Q CD 00 AB 00 0 01 11 10 4 12 8
01 1 5 13 9
11 3 7 15 11
10 2 6 14 10
(b)
29
zm 2.6:
Q CD 00 AB 00 01 11 10 1 1
01
11 1
10 1 Q1=B.D Q2=B.C.D
1 1 1 Q=B.D + BCD + BD 1
Q3=B.D
ekil 2.15 Boolean matematiinin 10 kuraln gstermektedir. Bunlar Boolean matematiinin temel kurallardr. u ana kadar iki farkl deer alabilen A ve B deikenlerini kullandk. Fakat bu tabloda A ve B deikenleri yerine 0 ve 1 deerleri vardr. VE
0.0=0 0.1=0 1.0=0 1.1=1
VEYA
0+0=0 0+1=1 1+0=1 1+1=1 ekil 2.15
DEL
0=1 1=0
30
Bir deikenli Boolean matematiinin kurallar: Bir deiken olmas durumunda Boolean matematiinin kurallar ekil 2.16da gsterilmektedir.
(Kural 1) 0 + A = A (Kural 2) 1 + A = 1 (Kural 3) A + A = A (Kural 4) A +A = 1 (Kural 5) 0 . A = 0 (Kural 6) 1 . A = A (Kural 7) A . A = A (Kural 8) A . A = 0 (Kural 9) A = A ekil 2.16: Boolean matematiinin kurallar (1)
ki veya daha fazla deikenli Boolean matematiinin kurallar: ki veya daha fazla deikenli ifadeler iin Boolean matematiinin kurallar ekil 2.17de grlmektedir. Venn diyagram veya doruluk tablosunu kullanarak bu kurallarn salamasn elde edebiliriz.
A+B=B+A A.B=B.A A + (B + C) = (A + B) + C A.(B.C) = (A.B).C A.(B+C) = A.B + A.C A + B.C = (A + B).(A + C) A + A.B = A A.(A + B) = A
(Yer deitirme kural) (Yer deitirme kural) (Toplamada birleme kural) (arpmada birleme kural) (Dalma kural) (Dalma kural) (Gereksizlik kural) (Gereksizlik kural)
31
ifadeyi
Boolean
matematii
kurallarn
kullanarak
A.B + A.B.C = A.(B + B.C) = A.B veya A.B + A.B.C = A.B.1 + A.B.C = A.B.(1+C) = A.B.1 = A.B
Bir problemin zmne balamadan nce problemin detaylarnn ok iyi anlalmas gerekir. Daha sonra zme ynelik alma yapabilirsiniz. rnek 2.8: 3 girii olan ve bu girilerden herhangi iki tanesi veya birden 1 yapldnda ktaki lambann yanmasn salayan sistemin doruluk tablosunu yapnz. zm 2.8: girili bir devre olduundan doruluk tablosunda adet giri ve bunlarn farkl olaslklar gsterilmelidir. Girite buton kullanlacaktr. kta ise yalnzca bir lamba vardr.
32
Hangi artlarda kn 1 yada 0 olmas gerektiini doruluk tablosunda gsterebiliriz. Yalnzca istenen artlar salandnda kn 1 olduunu doruluk tablosunda inceleyiniz.
input
A 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1
output
X A 0 0 0 0 1 1 1 1
input
B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1
output
X 0 0 0 1 0 1 1 1
rnek 2.9: Yarm toplaycnn (half adder) doruluk tablosunu gsteriniz. Yarm toplayc devreler iki bitlik ikili saylarn toplanmas iin uygundur. zm 2.9: Burada, A ve B toplanacak binary saylardr. S toplama ilemi sonucu ve C ise (carry) eldedir. Buna gre doruluk tablosu ekildeki gibi olmaldr. input
A B
output
C S
input
A B
output
C S
0 0 1 1
0 1 0 1
0 0 1 1
0 1 0 1
0 0 0 1
0 1 1 0
A B C S
ekil 2.20de verilen tablolarda yalnzca bir durumda k 1 olmaktadr. rnek (a): A VE B VE C lojik 1 olduunda k 1 olmaktadr. Lojik ifade buna gre yazlr.
X=A.B.C
k
X
0 0 0 0 1 1 1 1
(a)
0 0 1 1 0 0 1 1
0 1 0 1 0 1 0 1
0 0 0 0 0 0 0 1
A B C
33
rnek (b): Ann 0, B ve Cnin 1 olduu durumda kn 1 olmas isteniyor. Burada tek dikkat edeceimiz nokta A yerine Ann deilini kullanmamz gerektiidir.
Giri
A B C
k
X
0 0 0 0 1 1 1 1
(b) ekil 2.20
0 0 1 1 0 0 1 1
0 1 0 1 0 1 0 1
0 0 0 1 0 0 0 0
A B C
X=A.B.C
Doruluk tablosunda birden fazla farkl durumda k 1 oluyorsa her bir durum iin lojik ifade ayr ayr yazlr. Daha sonra her bir durum iin yazlan lojik ifadeler VEYA ilemine tabi tutulur. ekil 2.21de A,B,C girilerinden herhangi ikisi 1olduunda k da 1 yapan devrenin doruluk tablosu grlmektedir. Giri
A B C
k
X
Adm 1: Her 1 k iin lojik ifadeler yazlr. C Adm 2: fadeler VEYA ilemi ile birletirilir.
0 0 0 0 1 1 1 1
0 0 1 1 0 0 1 1
0 1 0 1 0 1 0 1
0 0 0 1 0 1 1 0
34
ekil 2.22
Tam Toplayc
C S ekil 2.23
Ai Bi Ci-1
Ci Si
Tam toplayc (FA) yapmak iin iki adet yarm toplayc (HA) kullanabiliriz (ekil 2.24). nce A ve Bnin ilk bitleri yarm toplayc ile toplanr. Sonra baka bir yarm toplayc kullanarak Si* ara toplam ile Ci-1 toplanr. Elde bitlerini (Ci* veya Ci**) sonuca yanstmak iin VEYA kaps kullanlr. Ci* ve Ci** bitlerinin her ikisinin de ayn anda 1 olamayacana dikkat ediniz.
C i* Ai Bi Ci-1 YT S i* YT Si Ci** Ci
ekil 2.24
35
Entegrenin almasn, karakteristik zelliklerini inceleyiniz. Enerji vermeyiniz. Balant iin zil teli kullannz. Maksimum 5V uygulaynz.
Sonu raporunda devrenin kurulum aamasn, almasn ve devrede kullanlan malzemelerle ilgili bilgiler veriniz.
36
2. Binary 1010 saysndan 1000 saysnn karlmasndan kalan sonu katr? A. 001 B. 0010 C. 0100 D. 0001
3. Binary 1010 says ile 10 saysnn arpm sonucu aadakilerden hangisidir? A. 10100 B. 10101 C. 10001 D. 11100
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 5. ( ) Hesap makinesi yarm toplayc devreye bir rnektir. 6. ( ) Drt bitlik saylar toplarken yarm toplayc devresi kullanmak daha uygundur. 7. ( ) Bir lojik ifadede 1 ak olan temsil ediyorsa 0 kapal olan temsil eder. 8. ( ) Bir lojik ifadede 0 ak olan temsil ediyorsa 1 kapal olan temsil eder.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
37
ARATIRMA
Flip floplarn hangi amalarla kullanldklarn aratrnz. RS flip floplarn almasnda dier flip floplara gre farkn inceleyiniz.
k
X
0 0 1 1
0 1 0 1
(a) Doruluk tablosu
1 1 1 0
X = A . B
A B
ekil 3.1
Mantksal ifadede VE DEL iin zel bir sembol yoktur. Bu nedenle VE ile DEL sembollerinin birleimiyle ifade edilir. rnek 3.1: VE DEL kaps kullanarak DEL kaps elde etmek mmkndr. Bunu Boolean matematik kurallarn kullanarak aklaynz ve sonra da lojik devresini iziniz. zm 3.1:
A=A.A
38
ZELVEYA kapsnn zellikleri doruluk tablosunda belirtilmitir. VE, VEYA, ZEL VEYA ilemleri ok kullanl olduundan baz program dillerinde omut olarak kullanlmaktadr.
39
De Morgan teoremi
A. B+A.B
zm 3.2:
40
(i) Her iki giri '0' olduu zaman k deimez. Dier bir ifadeyle nceki durumunu korur. (ii) Reset girii '0' iken Set girii '1' yaplrsa Q k '1' olur. (Buna set by set denir). Bu durumda Qnun deili '0' olur. (iii) Set girii '0' iken Reset girii '1' yapldnda Q='0' olur. (Buna reset by reset denir). Bu durumda Qnun deili 1 olur. (iv) Her iki giriin de '1' olduu durumda belirsizlik vardr. Bu durumda klar herhangi bir deer alabilir. Kullancnn bu durumu engelleyici bir alma yapmas gerekir. Flip-Flopta k, giri deerlerine ve bir nceki duruma baldr. ekil 3.5te zaman izelgesi verilmitir. Burada yatay eksen zaman ve soldaki eksen lojik seviyeyi gstermektedir. Giri sinyal deeri ve bir nceki durumu dikkate alarak k belirlemek mmkndr.
41
3.5.1.1. Kendi Kendine Tutma (Self-Holding) Fonksiyonu ekil 3.6da RS-FFnin zaman izelgesi (time table) grlmektedir. Giri (input) 1 yapldnda k Q=1 olur. Daha sonra giri (input) 0 yaplsa bile kta 1 sakl tutulur. Clear girii 1 yapldnda Q='0' olur. Bu fonksiyona kendi kendini tutma (self holding) denir.
3.5.1.2. Kilitleme (Locking) Fonksiyonu VE kapsyla RS-FFnin dier girii kilitlenebilir. Clear sinyali iki RS-FFyi reset edebilir. A=1 olursa Qa=1olur ve bu deer hafzada tutulur. QAnn deili ise sfrdr. Bu deer aadaki VE kap knn srekli 0 olmasn salar. Bylece B girii kilitlenmi olur. Resetten sonra eer B girii Adan nce 1 yaplrsa bu kez A girii kilitlenmi olur. 42
nce VE DEL kap karakteristiini hatrlaynz. VE DEL kap zellikleri: 1) Girilerden birisi 0 olduu zaman k srekli 1dir. 2) Girilerden birisi 1 olduu zaman k, dier giriin tersidir. imdi bu zellikleri kullanarak RS flip flopun doruluk tablosunu kontrol edelim.
43
1) S=0, R=0 Q0 k iin X ve Q0n deili iin Y ifadesini kullanalm. S=0, R=0 durumunda VE DEL kaplarnn birer girileri 1 olacaktr. Bu nedenle kap klar dier girilerin tersi olacaktr.
X Q0 Q0
YQ
2) S=0, R=1 R girii 1 yaplrsa bal olduu VE DEL kap girii 0 ve k da 1 olur. Y=1,X=0
44
Balant iin zil teli kullannz. Sonu raporunda devrenin kurulum aamasn, almasn ve devrede kullanlan malzemelerle ilgili bilgiler veriniz.
45
2. ( ) RS flip-flopta SET ve RESET girileri vardr. 3. ( ) Flip-floplar, uygun artlar salandnda ktaki 1 yada 0 deerini sakl tutabilir. 4. ( ) X = A + B ifadesi ZEL VEYA kapsnn ifadesidir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
46
ARATIRMA
Piyasada bulunan lojik entegreleri ve hangi devrelerde kullanldn aratrnz.
Emiter
ekil 4.1
ekil 4.1de TTL (Transistor Transistor Logic) IC (integrated circuit) bipolar transistor, sembolnde bacak isimleri grlmektedir.
Kollektr akm
Beyz akm
ekil 4.2
47
Bipolar transistrde beyz akm kollektr akmn kontrol eder. Eer beyz akm sfr veya gerekli seviyeden daha dk seviyedeyse kollektrden akm gemez. Bu duruma kapal (off) pozisyon denir. Fakat beyz akm kollektr akm iin yeterli byklkte ise kollektrden akm geer ve ak (on) durumunda olur (ekil 4.2). Bu zelliinden dolay transistrler bir anahtar olarak kullanlabilir.
Gate Source Gate Drain
ekil 7.3
VGS VGS << 0
Drain akm
ekil 4.4
ekil 4.3te CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor) IC, dier taraftan, FET (Field Effect Transistor) sembolleri grlmektedir. Bu tip transistrlerde kollektr akm, VGS gerilimi ile kontrol edilir. Eer gerilim yeterli seviyeden daha dk ise anahtar 'off' durumundadr ve drain akm sfrdr. Gerilim yeterli deerdeyse anahtar on' durumundadr ve drain akm vardr. (ekil 4.4) MOS ismi Metal Oksit Semiconductor ifadelerinden gelmektedir. CMOS IClerde MOSFET kullanlr. P kanal ve N kanal olmak zere iki eit MOSFET vardr. Bu yapnn en byk avantaj TTL ICden daha kk bir g tketiminin olmasdr. FET, statik elektrie kar ok hassastr. Fakat gnmzde TTLden daha ok CMOS ICler kullanlmaktadr.
48
Temel Entegreler
14 13 12 11 10 9 8
entik
U numaralar
ekil 4.5
ekil 4.5te entegrenin st grn verilmitir. Her entegrede bir entik yada buna benzer bir iaret vardr. Bu iaret ekilde olduu gibi solda tutulduunda saat ynnn tersi ynde ular srayla numaralandrlr. ekil 4.6da temel entegrelerin i yaplar ve u dzenlemesi grlmektedir.
14 Vcc 13 12 11 10 9 8 14 Vcc 13 12 11 10 9 8 14 Vcc 13 12 11 10 9 8
GND
GND
GND
74XX08 (2 girili VE )
GND
GND
Her entegrenin (IC) zerinde bir numara vardr ve IC numaras blmden oluur. lk iki rakam entegrenin grup adn gstermektedir. (Bu bazen serisi olarak da adlandrlr) 74 serisinin ok kullanlan IC eitleri ekil 4.6da gsterilmitir. Ortada grnen alfabetik karakterler ile ilk iki rakam, bu ICnin ailesi olarak adlandrlr. TTL ICler nispeten yavatrlar ve daha fazla g tketirler. 74LS (Low power Shottky) ve 74ALS (Advanced Low power Shottky) ise yeni ve daha iyi zelliklere sahiptir. 49
Fakat gnmzde 74HCXX (High speed CMOS) ailesi ICler gelitirilmitir. Son iki rakam ise ularn yerleimini gstermektedir. Katalog kullanarak u dzenlemesi belirlenebilir. TTL IClerde besleme gerilimi VCC (=5[V]) ve GND(=0[V]) olarak gsterilir. Fakat CMOS IC iin VDD (=5[V]) ve VSS (=0[V] ) kullanlr.
1 off off
0[V] 5[V]
0[V] 5[V]
0 on on
0[V]
0[V]
ekil 4.7
ekil 4.7(a)daki balant yukar ekme pull up olarak adlandrlr. Buton basl deilken giri ucunun gerilimi 5[V]tur. ekil 4.7(b) ise aa ekme pull down olarak adlandrlr. Buton basl deilken giri ucu gerilimi 0[V]tur. CMOS ICler iin her iki balanty da kullanabiliriz. Fakat TTL ICler iin IIL(max) deeri dikkate alndnda pull up ynteminin kullanlmas daha uygun olur. nk pull down iin daha fazla akma ihtiya olacaktr. Genellikle pull up direnci 2,2[k] ile 33[k] arasndadr.
50
TTL IClerde bo braklan girilerde 1 varm gibi ilem yaplr. ICde kullanlmayan kaplar iin herhangi bir balantya da ihtiya yoktur. Ancak CMOS ICler iin kullanlmayan ulara '0' veya '1' verilmelidir. Bo braklmas yanl almalara sebep olabilir.
ekil 4.8
Genel olarak LEDler kk (ap 3-5mm) boyutlu imal edilir ve 5 ile 20[mA] arasnda akm eker. Gerilimi 2[V] civarndadr. ekil 4.9da rnek bir LEDin karakteristik erisi grlmektedir.
[mA] 8 6 4 2 Silikon Diyot LED
-0,5
0,5
1,0
1,5
2,0
ekil 4.9
2,5 [V]
51
5-2=3[V]
5-2=3[V]
5[V]
1 2[V] 5[V] R
0
2[V] 5[V] R
(a)
ekil 4.10
(b)
b c
DP
(Desimal nokta)
ekil 4.11
Yeterli parlaklk iin akm dier normal LEDlerde olduu gibi 5[mA] ile 20[mA] arasndadr. LED gerilimi yaklak 2[V] uygulanmaldr. ekil 4.12de grld gibi 7 segment LEDlerin iki eidi vardr.
52
Binari Giri
DP 7 segment display
Ortak anotlu 7 segment LEDlerde yeterli parlaklk iin src k sfr (dk) olmaldr. Buna active - low (veya low-active) denir. Sinyal sfr (dk) olduunda akm geii olur ve led k verir. Dier yandan ortak katotlu tipler iin k ular active - high (veya high-active) olmal. Sinyal 1 (yksek) olduu zaman mantk dorudur. Low - active bazen IClerde ve mantk devrelerinde de kullanlr. 7 segment LEDin ortak anotlu veya ortak katotlu olmasna gre iki farkl IC srcs kullanlabilir. IC srcnn azalan akm veya kaynak akm normal IC deerinden daha fazladr (ekil 4.13). Bylece LEDleri srmek iin yeterli akm verebilir. 74XX47
74XX47 TTLdir. Ortak anotlu 7 segment LEDlerde kullanlr. ekil 4.13te 74XX47nin u balant isimleri grlmektedir.
ekil 4.13
53
Bu IClerle display zerinde 10dan sonraki heksadesimal karakterler grntlenebilir. ekil 4.14 bu klar gstermektedir.
de
Her bir k ucunun azalan akm 24[mA]den fazladr. Bu nedenle 330[] diren kullanabiliriz. Gerekte her bir LEDden geen akm aadaki gibi hesaplanabilir.
I
74HC4511
74HC4511 CMOSdur ve ortak katotlu 7 segment LED iin kullanlr. (ekil 4.15)
54
55
Entegre giriinde GND balants ile led durumunu kontrol ediniz. Bir nceki ilem basamandaki balanty kaldrp led kontrol yapnz. Entegre giriine Vcc balayp led kontrol yapnz. Balanty kaldrp led kontrol yapnz. Sonular bir rapor hlinde hazrlaynz.
Sonu raporunda devrenin kurulum aamasn, almasn ve devrede kullanlan malzemelerle ilgili bilgiler veriniz.
56
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
57
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
58
59
KAYNAKA KAYNAKA
ISHIDA Yasuhiro. Turgay BLEN, Selim GLEN, Sedat ELBR, Temel Endstri Uygulamalar zmir, 2002 T.YAMAUCHI, OSMAN KSE, SELM GLEN, Devre Analizi, Konya 2003.
60