2.

BLM
MLL GELR HESAPLAMA YNTEMLER Burada inceleyeceimiz konunun bal her ne kadar milli geliri hesaplama yntemleri ise de, bu balk altnda Gayri Safi Milli Hasla (GSMH), Safi Milli Hasla (SMH) ve Milli Gelir (MG)i hesaplama yntemleri incelenecektir. nk uygulamada bu kavram aada greceiniz gibi bir arada hesaplanmaktadr. GSMH, SMH ve MGin hesaplanmasnda balca yntem bulunmaktadr ; 1. retim Yntemi 2. Gelir Yntemi 3. Harcamalar Yntemi Bu hesaplama ynteminin dayand temel esas Toplam Hasla, Toplam Gelir, Toplam Harcamalar zdeliidir. Toplam hasla retim yntemi ile elde edilen deeri, toplam gelir gelir yntemi ile elde edilen deeri, toplam harcamalar da harcamalar yntemi ile elde edilen deeri gsterdikleri iin, bu yntemle elde edilen retim, gelir ve harcama deerleri bir birine eit olacaktr. Nitekim aada greceiniz gibi hangi yntemle hesaplanrsa hesaplansn ulalan GSMH, SMH ve MG deerleri birbirine eittir. Trkiyede GSMH, SMH ve MGi hesaplamakla grevli olan kurum Devlet statistik Enstits (DE) dr. DE hesaplama ilemlerinde retim Yntemini esas almakta ve bu yntemi Gelir ve Harcamalar Yntemleri ile desteklemektedir. Milli Geliri hesaplama yntemleri aada verilen tablodaki bilgiler yardm ile aklanaca iin nce tabloyu inceleyelim. Daha sonra bu tablodaki bilgilere dayanarak retim, Gelir ve Harcamalar Yntemlerini daha kolay kavrayabiliriz.

18

MAKRO KTSADA GR

retim, Gelir ve Harcamalar Yntemleri ile GSMH; SMH ve MGin Hesaplanmas RETM YNTEM 1. TARIM 1.1. iftilik ve Hayvanclk 1.2. Ormanclk 1.3. Balklk 2.SANAY 2.1.Madencilik ve Taocaklk 2.2. malat Sanayii 2.3. Elektrik, Gaz, su 3. NAAT 4. TCARET 4.1.Topt. ve Perakende Ticaret 4.2.Otel, Lokanta Hizmetleri 5.ULATIRMA VE HABERLEME 6.MAL KURULULAR 7.KONUT SAHPL 8.SERBEST MESLEK HZMETLER 9.(-)ZAF BANKA HZMETLER 10.KAMU HZMETLER 11.KR AMACI GTMEYEN ZEL HZMET KURULULARI 12.THALAT VERGS (1+2+3+4+5+6+7+8+10+11+1 2)-9= GSYH (AF) F (DI ALEM GELRLER) GSMH (AF) - IA (AMORTSMANLAR) SMH (AF) - (T1 - SUB) MG (FF) 1. retim Yntemi retim Yntemi, bir ekonomide bir yllk bir dnem iinde retilen nihai mallarn deerlerini esas alan bir hesaplama yntemidir. Daha nceden verilen bilgilerden hatrlanaca gibi bu hesaplama ynteminde sadece nihai mallar GELR YNTEM 1. CRET GELRLER VE HARCAMALAR YNTEM MAA 1. C (TKETM HARCAMA LARI) 2. GSI (GAYRSAF YATIRIM HARCAMALARI)

2. TEEBBS VE SERBEST MESLEK GELRLER (KRLAR)

3. RKET GELRLER 3. G (KAMU (DAITILMI VE HARCAMALARI) DAITILMAMI KRLAR) 4. KRA GELRLER (RANT) 5. FAZ GELRLER 6. (-) DEVLET TAHVL FAZLER VE TKETC BOR FAZLER

(1+2+3+4+5) - 6 = (1+2+3)=TOPLAM YURT TOPLAM YURT GELR HARCAMALAR F (DI ALEM GELRLER) + (E-M) F MG (FF) + (T1 - SUB) SMH (AF) + IA (AMORTSMANLAR) GSMH (AF) GSMH (AF) - IA (AMORTSMANLAR SMH (AF) - (T1 - SUB) MG (FF)

BOCUTOLU, BERBER, ELK

19

hesaplamaya sokulmakta, ara mallar hesaplama d tutulmaktadr. Bir retim ileminde nihai maln deeri ayn zamanda o retim ileminde yaratlan katma deerin toplamna eit olduu iin, retim yntemi sadece nihai mal deerlerini yani katma deerler toplamn dikkate almakta, ara mal deerlerini hesaplama dnda tutmaktadr. Tablonun birinci stununda retim Yntemi yer almaktadr. retim Ynteminde esas alnan 12 kalem iktisadi faaliyeti yukardan aaya doru yle aklayabiliriz: 1.Tarm: iftilik ve Hayvanclk, Ormanclk ve Balklk faaliyetlerini kapsar. 2.Sanayi: Madencilik ve Taocakl, malat Sanayii, Elektrik-Gaz-Su hizmetlerini kapsar. 3.naat: Her trl alt ve st yap inaatn kapsar. 4.Ticaret: Her trl toptan ve perakende ticaret ile otelcilik ve lokantaclk hizmetlerini kapsar. 5.Ulatrma ve Haberleme: Ulatrma, Depoculuk ve Haberleme hizmetlerini kapsar. 6.Mali Kurulular: Bankaclk, Sigortaclk ve dier mali kurulu hizmetlerini kapsar. 7.Konut Sahiplii: Konutunu kiraya verenlerin hizmetlerini kapsar. 8.Serbest Meslek Hizmetleri: Serbest meslek hizmetlerini ve kiisel hizmetleri kapsar. 9.zafi Banka Hizmetleri: Bankalarn mevduat faizi ile kredi faizi arasndaki fark olup EKS deerlidir. 10.Kamu Hizmetleri: Her trl kamu hizmetlerini kapsar. 11.Kar Amac Gtmeyen zel Hizmet Kurulular: Vakf eklindeki rgtlerin hizmetlerini kapsar. 12.thalat Vergisi: thal edilen mallar zerine konan vergileri kapsar. Bu 12 kalem iktisadi faaliyetten 1,2,3,4,5,6,7,8,10,11 ve 12 numaral kalemlerin deerlerini toplar ve bu toplamdan 9 nolu izafi banka hizmetleri kaleminin deerini karrsak Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) deerini elde ederiz. Bulduumuz GSYH deeri ile d alem gelirini (F) birlikte ileme tabi tutarsak, yani d alem geliri art iaretli ise GSYH ya ekler, eksi iaretli ise GSYH dan karrsak Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) y hesaplam oluruz. GSMH deerinden amortismanlar (IA) kardmz zaman Safi Milli Hasla (SMH) y; SMH dan vastal vergilerle sbvansiyonlar arasndaki fark (T1 - SUB) kardmzda da Milli Gelir (MG) i buluruz. 2. Gelir Yntemi Gelir ynteminde, bir ekonomide bir yllk bir dnemde retime katlan retim faktrlerinin prodktif hizmetler karl elde ettikleri gelirler dikkate alnmaktadr. retim faktrlerinin retime katlmalar karlnda elde ettikleri cret, faiz, rant ve kar gibi gelirler, retim faktrlerinin rettikleri nihai mal deerine, yani katma deere eit olacaktr.

20

MAKRO KTSADA GR

Tablonun 2.Stununda Gelir Yntemi yer almaktadr. Gelir yntemine gre, Tablonun 2. Stununda yer alan 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu kalemler toplanp, elde edilen toplamdan 6 nolu devlet tahvili faizleri ve tketici bor faizleri kalemi karlnca Toplam Yurt i Gelire ulalr. Toplam yurt ii gelir d alem geliri ile birlikte ileme tabi tutulunca Milli Gelir, milli gelire vastal vergilerle sbvansiyonlarn fark eklenince Safi Milli Hasla, safi milli haslaya amortismanlarn deeri eklenince Gayri Safi Milli Hasla bulunmu olur. retim ynteminde GSMHdan MG e doru, gelir ynteminde ise MG den GSMH ya doru hesaplama yaplmaktadr. 3. Harcamalar Yntemi Harcamalar yntemi, bir ekonomide bir yllk bir dnemde retim faktrlerinin prodktif hizmetleri karl elde ettikleri gelirin harcanmas ile ilgilenir. Harcamalar yntemine gre, bir ekonomide bir yllk dnemde yaplan tasarruflarn tamamnn gayri safi yatrm harcamalarna dntrld varsaylmaktadr. Hatrlayacanz gibi gayri safi yatrm harcamalar ayn zamanda stok deimelerini de kapsamaktadr. Bir baka ifade ile eriyen stoklar gayri safi yatrm harcamalarndan karlmakta, biriken stoklar gayri safi yatrm harcamalarna eklenmektedir. Tablonun 3. stununda Harcamalar Yntemi yer almaktadr. Tketim harcamalar (C), gayri safi yatrm harcamalar (GSI) ve kamu harcamalar (G) topland zaman Toplam Yurt i Harcamalar (TYH) bulunur. thalat ihracat fark eklenir ve toplam yurt ii harcamalar d alem gelirleri ile birlikte ileme tabi tutulursa Gayri Safi Milli Hasla elde edilir. Bundan sonra yaplacak ilem gelir ynteminde izlenen srann aynsdr. Bylece srasyla Safi Milli Hasla ve Milli Gelir hesaplanm olur. 4. retim Yntemi, Gelir Yntemi ve Harcamalar Yntemi: rnek Yukarda verilen tabloda verilen bilgilere dayanarak retim, gelir ve harcamalar yntemlerini renmi bulunuyoruz. Aadaki tabloda, kendi hazrladmz saysal bir rnek yardm ile yntemin nasl altn gstereceiz. Bu rnekte dikkat edilmesi gereken iki nemli nokta bulunmaktadr: 1. GSYH, TYG ve TYH deerleri birbirine eit deildir. 2.Hangi yntemle hesaplanrsa hesaplansn bulunan GSMH, SMH ve MG deerleri birbirine eittir.

BOCUTOLU, BERBER, ELK

21

Saysal rneklerle retim, Gelir ve Harcamalar Yntemleri (Milyon YTL) RETM YNTEM 1. 500 2. 700 3. 300 4. 600 5. 100 6. 200 7. 200 8. 400 9. -50 10. 450 11. 50 12. 150 3600 - 200 GSYH -F 2500 - 200 GELR YNTEM 1. 1000 2. 300 3. 550 4. 200 5. 500 6. -50 HARCAMALAR YNTEM 1. 2000 2. 450 3. 1000

3450 TYH 150 + (E-M) -200 -F 3400 GSMH 2300 MG 3400 GSMH - 400 - IA +700 + (T1 - SUB) -400 - IA 3000 SMH 3000 SMH 3000 SMH - 700 - (T1 - SUB) +400 + IA -700 -(T1- SUB) 2300 MG 3400 GSMH 2300 MG EK Bilgiler: E = 650, M = 500 T1= 1000, SUB = 300 D Alem Geliri = 400 D Alem Gideri=600

TYG -F

5. GSMH Deerinin llmesindeki Baz Problemler retim, gelir ve harcamalar yntemleriyle hesaplanan GSMH, ekonominin toplam retim gcn gsteren dnyaca kabul grm bir l olmasna ramen, her zaman ekonominin retim gcyle ilgili gerek durumu yanstmaz. nk GSMH deerinin llmesinde baz problemler bulunmaktadr. Bu sorunlar GSMH deerini ya olduundan kk veya olduundan byk gstermektedirler. imdi bu problemleri grelim: 1. GSMH, piyasa fiyatlar bulunmayan mal ve hizmetleri kapsamaz. Mesela ev hanmlarnn evde yaptklar temizlik, yemek, bulak ve ocuk bakm gibi hizmetler piyasa fiyatlar ile deerlendirilmedii iin GSMH deeri iine girmez. Halbuki ayn hizmetleri bir temizliki irketi, a, bulak veya kree

22

MAKRO KTSADA GR

yaptrsaydk bu iler iin yaplan demeler GSMH deeri iine girecekti. Bu konuda iktisatlar arasnda klasiklemi bir rnek vardr: Ev sahibi hizmetisi ile evlenirse GSMH azalr. Bunun anlam udur: Evlenmeden nce ev sahibi, yapt hizmetler karlnda hizmetisine cret demekteydi ve bu cret GSMH deeri iine girmekteydi. Evlendikten sonra artk evin sahibesi olan hizmeti ayn hizmetleri herhangi bir cret almadan yapaca iin yapt hizmetin deeri GSMH iine girmeyecektir. Bu durumda GSMH azalacaktr. Ayn ekilde bahemizde, kymzde, iftliimizde, balkonumuzda kendi rettiimiz ve ailece tkettiimiz tarmsal ve hayvansal rnlerin deerleri de GSMH iine girmeyecektir. nk bizler tkettiimiz bu rnler iin herhangi bir fiyat dememekteyiz. Trkiye gibi kendi rettiini geni lde piyasaya sunmadan tketen, geimlik ekonomiye sahip lkelerde GSMH deeri, ister istemez, olduundan kk hesaplanacaktr. 2. GSMH, retim srecinin dourduu dsal maliyetleri dikkate almaz. Dsal maliyetler, GSMHnn retim srecinde ortaya kan hava, su, toprak, ses kirlilii gibi toplumsal hayatn kalitesini dren ve hayat gletiren olumsuz etkilerdir. Demek ki GSMH retimi, bir yandan ekonominin retim gcn arttrrken te yandan retim esnasnda ortaya kard dsal maliyetlerle lkenin yaam kalitesini drmektedir. GSMHnn ekonomi zerindeki net etkisini grebilmek iin dsal maliyetleri GSMH deerinden karmak gerekir. Ancak burada bir sorun bulunmaktadr. Dsal maliyetler, rnein retim srecinin sebep olduu evre kirlilii, piyasada fiyatlandrlamad iin gerek deeri hesaplanamaz ve GSMH deerinden dlemez. Bu durumda GSMH deeri olduundan byk grnr. GSMH kayt d ekonomiyi dikkate almaz. Kayt d ekonomi, gelir akm douran yasa d faaliyetler ile piyasada retilmesi veya satlmas yasal olduu halde devletin resmi kaytlarna ve vergileme kapsamna girmeyen btn iktisadi faaliyetleri kapsamaktadr. Trkiye GSMH snn %25 i ile %50 si; Amerika Birleik Devletleri GSMH snn %3 ile %33 , Kanada GSMH snn %4 ile %22 si; talya GSMH snn %8 i ile %33 byklndeki deerlerin GSMH iine girmedii ileri srlmektedir. GSMH kayt d ekonomi deerlerini kapsamad iin daima olduundan kk grnmektedir.

3.

Demek ki ister retim ister gelir isterse harcamalar yntemi ile hesaplanm olsun, bulunan GSMH deeri bir lkenin retim gcnn en iyi gstergesi olmasna ramen her zaman en doru gstergesi deildir. 6. GSMH le lgili Baz Kavramlar a) GSMHdaki Nominal ve Reel Deimeler GSMH deerleri zaman iinde deiir, yani artar veya azalr. GSMH deerlerindeki bu dalgalanmalarn bazs nominal bazs da reel deimelerdir. Nominal ve reel deimeleri aadaki tablo yardm ile daha kolay anlayabiliriz. Nominal veya

BOCUTOLU, BERBER, ELK

23

reel deimeler, artlar veya azallardan meydana geldii iin nce nominal ve reel artn ne demek olduunu aklayalm.

Nominal ve Reel Artlar Yllar (t) 1991 1992 1991 1992 retim (Q) 10 Birim 10 Birim 10 Birim 20 Birim Fiyat (P) 2 YTL 4 YTL 2 YTL 2 YTL GSMH = Q P 20 YTL NOMNAL 40 YTL ARTI 20 YTL REEL 40 YTL ARTI

Tablonun birinci stununda yllar (t), ikinci stununda retim miktar (Q), nc stununda fiyatlar (P), drdnc stununda da retim miktar ile fiyatlarn arplmasndan oluan GSMH deeri (GSMH =Q x P) verilmektedir. Nominal ve reel kavramlar arasndaki fark, retim miktar ile fiyatlardan hangisinin deitiine bal olarak ortaya kmaktadr. Tablonun ilk iki srasnda yer alan 1991 ve 1992 yllarnda, retim miktar sabitken fiyatlar artmaktadr. Nitekim her iki ylda da retim miktar 10 birim (kilo, litre, ton, metre) olup deimemitir. Buna karlk fiyatlar 1991 ylnda 2 YTL iken 1992 de 4 YTLye ykselmitir. Yani enflasyon ortaya kmtr. Bu rnekte grld gibi, retim deerini gsteren GSMHnn 1991 de 20 YTLden 1992 de 40 YTLye ykselmesi sonucunda ortaya kan 20 YTLlik art nominal bir arttr. zetlersek, retim miktar sabitken fiyatlarn artmasndan, yani enflasyondan kaynaklanan GSMH art nominal bir arttr. Tablonun altndaki iki srada ise fiyatlar sabit olduu halde retim artmaktadr. Nitekim her iki yln fiyatlar 2 YTLde kald halde, retim miktar 1991 de 10 birimden 1992 de 20 birime ykselmitir. Fiyatlarn artmad, yani enflasyonun bulunmad bu durumda GSMHnn 1991 de 20 YTLden 1992 de 40 YTLye kmas nedeniyle ortaya kan 20 YTLlik art reel bir arttr. zetlersek, fiyatlar sabitken, yani enflasyon yokken retim miktarnn artmasndan kaynaklanan GSMH art reel bir arttr. Biz iktisatlar enflasyondan, yani fiyat artlarndan kaynaklanan nominal GSMH artlarn sevmeyiz. nk bu art, retimden doan bir art olmayp, sadece mevcut mallarn fiyatlarnn ykselmesinden kaynaklanan bir arttr. Buna karlk, retimden doan reel GSMH artlarn severiz. nk reel artlarda, retim miktar artmakta; ekonomide daha ok ii, sermaye ve doal kaynak kullanlmakta, ekonomi bymekte, isizlik azalmaktadr. Gnlk hayatta hem retim miktar hem de fiyatlar artmaktadr. Bu durumda GSMHdaki artn nominal mi yoksa reel mi olduunu nasl anlayacaz ?

24

MAKRO KTSADA GR

Byle bir durumda fiyatlardaki art oran ile retim miktarndaki art oranna bakarz. retim miktarndaki art oran fiyatlardaki art oranndan fazla ise GSMH art reeldir. Mesela retim miktar %5 artt halde fiyatlar %4 artmsa GSMH deeri reel olarak artm demektir. Buna karlk, fiyatlardaki art oran retim miktarndaki art oranndan fazlaysa GSMH art nominal olacaktr. Mesela, fiyatlardaki art %5 olduu halde retimdeki art %4 olursa GSMH nominal olarak artmtr. Buraya kadar yaplan aklamalardan GSMH deerlerindeki nominal ve reel artlarn ne anlama geldiini rendik. GSMH deerlerindeki nominal ve reel azallar ise yukarda yaplan aklamalarn tam tersidir. Nominal ve reel azallar yukardaki tablo yardmyla siz aklayabilir misiniz? b) Nominal GSMH ve Reel GSMH Bu bilgilerden sonra Nominal GSMH ile reel GSMHy ele alabiliriz. Gayri safi milli hasla, nominal gayri safi milli hasla ve reel gayri safi milli hasla olmak zere ikiye ayrlr. Nominal GSMHya cari fiyatlarla GSMH, reel GSMHya da sabit fiyatlarla GSMH ad verilir. Bir ekonomide herhangi bir yln retim miktar yine o yln fiyatlar ile arplyorsa nominal GSMH elde edilir. rnek olarak, 2003 ylnn retim miktar 2003 ylnn fiyatlar ile arpldnda bulunan deer nominal gayri safi milli hasladr. Bir ekonomide her hangi bir yln retim miktar o yln fiyatlar ile deil de, enflasyon oran daha dk olduu iin seilen eski bir baz (temel) yln fiyatlar ile arplyorsa reel GSMH elde edilir. Mesela, 2003 ylnn retim miktar 2003 ylnn fiyatlar ile deil de, enflasyon oran daha dk olduu iin baz yl olarak seilen 1987 ylnn fiyatlar ile arpldnda bulunan deer reel gayri safi milli haslay verecektir. Bir baka ifade ile nominal GSMH deeri iinde fiyat artnn yani enflasyonun etkisi varken, reel GSMH fiyat artlarnn yani enflasyonun etkisinden arndrlm bir deerdir. Makro iktisatlar analizlerinde, reel GSMHy esas alrlar. Aadaki tabloda, Trkiyenin nominal ve reel GSMH deerleri, GSMH Deflatr, Tketici Fiyat Endeksi (TFE) ve nfusu verilmektedir. Bu ve gelecek blmlerdeki baz analizlerde bu tablodaki bilgiler kullanlacaktr. (Tablodaki deerler ve bu tabloya dayanlarak yaplan uygulamalarda TL deerleri, YTL deerlerine evrilmemitir. Arzu eden okuyucu TL ibaresi tayan her bir rakamdan alt sfr atarak YTL deerlerine ulaabilir.) GSMH Deflatr kavram, aada c. Nominal GSMHnn Reel GSMHya evrilmesi bal altnda ayrntl olarak aklanacaktr.

BOCUTOLU, BERBER, ELK

25

Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Nominal GSMH (Milyar TL) 7 854 887 14 978 067 29 393 262 53 518 332 78 282 967 125 596 129 176 483 953 273 463 168

Reel GSMH (Milyar TL) 99 028 106 080 114 874 119 303 112 044 119 144 107 783 116 165

GSMH Deflatr (1987=100) 79.3 141.2 255.9 448.6 654.5 1054.1 1637.4 2354.1

TFE Genel ndeksi (1994=100) 100.0 188.0 339.1 629.9 1163.0 1917.5 2970.4 4586.3 6648.6

Toplam Nfus (Bin Kii) 60 587 61 706 62 841 63 989 65 145 66 304 67 469 68 618 69 757

Kaynak: DE, DPT Tablodaki verilere gre, Trkiyenin 2002 yl nominal GSMH deeri 273 katrilyon 463 trilyon 168 milyar TL iken, reel GSMH deeri 116 trilyon 165 milyar TL dir. 2002 ylnda Trkiyenin nominal ve reel GSMH deerleri arasndaki 273 katrilyon 347 trilyon 3 milyar TLlik fark retim artlarndan deil, tamamen fiyat artlarndan kaynaklanmaktadr. zetlersek, Trkiye 2002 ylnda 116 trilyon TL byklnde bir reel GSMH rettii halde, fiyat artlar nedeniyle nominal GSMH deeri 273 katrilyon TL olarak grlmektedir. c) Nominal GSMH nn Reel GSMH ya evrilmesi ktisadi analizde reel deerler esas alnd iin, nominal deerlerin reel deerlere evrilmesi ayr bir nem tar. Burada nominal GSMHnn reel GSMHya nasl evrilecei aklanacaktr. Nominal GSMHy reel GSMH ya evirebilmek iin GSMH Deflatr ad verilen endeks saylarna ihtiya vardr. GSMH Deflatrne, GSMH Zmni Fiyat

26

MAKRO KTSADA GR

Deflatr ad da verilmektedir. Biz ksa olmas nedeniyle GSMH Deflatr terimini kullanacaz. GSMH Deflatr, belirli bir baz (temel) yla gre GSMHy meydana getiren btn mal ve hizmetlerin fiyatlarndaki deimeleri gsteren bir endeks saysdr. Trkiyede GSMH Deflatr DE tarafndan hesaplanr ve baz yl 1987dir. Yukardaki tabloda GSMH Deflatr deerleri verilmektedir. Tabloda, GSMH Deflatr stununda yer alan (1987=100) ibaresi, deflatrn hazrlanmasnda esas alnan baz yln 1987 olduunu gstermektedir. Nominal GSMH y reel GSMH ya evirirken aadaki forml kullanlr: Reel GSMH = ( Nominal GSMH / GSMH Deflatr) x 100 rnek olarak Trkiyenin 2002 yl nominal GSMHsn reel GSMHya evirebiliriz. nce aadaki verilere gz atalm: Trkiyenin 2002 yl nominal GSMH deeri = 273.5 katrilyon TL Trkiyenin 2002 yl GSMH Deflatr = 2354.1 Buna gre 2002 yl reel gayri safi milli haslas , Reel GSMH (2002) = ( 273.5 katrilyon TL / 2354.1 ) x 100 116.1 trilyon TL olacaktr. Bu rnekten de anlyoruz ki, Trkiyede nominal GSMH ile reel GSMH deerleri arasnda ok byk farklar bulunmaktadr. Bu farklar lkemizdeki pahallktan yani enflasyondan kaynaklanmaktadr. Yukarda nominal GSMHnn reel GSMHya nasl evrilebilecei gsterilmitir. Reel GSMHy nominal GSMH ya evirebilmek iin aadaki forml kullanlr: Nominal GSMH = ( Reel GSMH x GSMH Deflatr) / 100 Yukardaki rnei kullanarak 2002 ylnn reel GSMHsn, nominal GSMHya evirebiliriz: Nominal GSMH (2002) = ( 116.1 trilyon TL x 2354.1 ) / 100 273.5 katrilyon TL d) GSMH ve Milli Servet GSMH, bir ekonomide bir yllk bir dnemde retilen nihai mallarn piyasa fiyatlar ile deerlendirilmesi sonucu elde edilen bir akm deikendir. Akm deikenler belirli bir zaman aralna gre tanmlanan deikenlerdir. GSMH, gelir, harcamalar, iini kaybedenlerin says, yatrmlar, bte a akm deikenlere rnek olarak

BOCUTOLU, BERBER, ELK

27

verilebilir. Nitekim GSMH bir yllk bir dneme, bir yllk bir zaman aralna gre tanmlanmaktadr. Milli servet yzlerce yllk GSMHlarn kmlatif (st ste ylmal) toplamn ifade eden bir stok deikendir. Stok deikenler belirli bir zaman aralna gre tanmlanmayp, her hangi bir anda (mesela 1 Mart 2005 tarihinde) lkenin elinde bulunan nihai mal mevcudunu ifade eder. Servet, isiz says, sermaye miktar, kamu borcu birer stok deikendir. Buna gre, bir otomobilin deeri retildii yln GSMH deeri iinde yer alr. Bir sonraki yldan itibaren kullanld srece o otomobil artk GSMHnn bir paras deil milli servetin bir paras haline dnr. Benzer ekilde bir fabrika binas ina edildii yln GSMH deeri iine girer, bir sonraki yldan itibaren milli servet haline dnr. Karadeniz Teknik niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi binas 1996 ylnda tamamland iin 1996 yl GSMH deeri iinde yer almtr. u anda ise milli servetimizin bir parasdr. retildii yl kullanlp ortadan kalkan nihai mallardan ve hizmetlerden milli servet olmaz. Bu nedenle otomobilden, binadan, oto yollardan milli servet olur, ekmekten, stten milli servet olmaz. Bir nihai maln milli servete dnebilmesi iin retildii yldan sonra da kullanlyor olmas gerekir. e) Fert Bana Den GSMH Fert bana den GSMH, iktisadi refahn lsdr. ktisadi refah, ekonomide kt kaynaklarla elde edilen haz ve tatmin duygularnn para birimi ile ifade edilebilen tarafdr. GSMH, ekonominin toplam retim gcn gsterdiine gre, acaba bu gcn ne kadar toplumu meydana getiren bireylerin iktisadi refahna yansmaktadr. Fert bana den GSMH, iktisadi refahn bir ls olup nominal GSMHnn lke nfusuna blnmesiyle bulunan bir deerdir. Fert bana den GSMH forml aadaki gibidir: Fert Bana Den GSMH = Nominal GSMH / Toplam Nfus Bu formle gre Trkiyenin 2002 yl fert bana den GSMHsn hesaplayabiliriz. nce aadaki bilgileri inceleyelim: Trkiyenin 2002 yl nominal GSMH s = 273.5 katrilyon TL Trkiyenin 2002 yl toplam nfusu = 69.7 milyon kii

Bu durumda ( 273.5 katrilyon TL / 69.7 milyon kii ) ileminin sonucu, 3 milyar 923 milyon 959 bin 828 TL olduuna gre, Trkiyenin 2002 yl fert bana den GSMH s 3 923 959 828 TL veya 3 924 YTL dir deriz. Dolar cinsinden ifade etmek istersek, 2002 ylnda Merkez Bankas ortalama sat kuru, 1 dolar = 1 554 990.5 TL olduuna gre, Trkiyenin 2002 yl fert bana den GSMH s ( 3 923 959 828 TL / 1 554 990.5 TL) ileminin sonucu olarak 2 523 .5 dolardr. Btn dnyada lkelerin iktisadi refahlar sahip olduklar fert bana GSMH deerlerine gre karlatrlmaktadr. Bu durumda sz gelii Trkiye ile Yunanistann

28

MAKRO KTSADA GR

2003 ylndaki iktisadi refahlar karlatrlmak istenirse ne yaplacaktr ? Bunun iin izlenmesi gereken ilem sras udur: 1. nce yukarda verilen formle gre, Trkiyenin 2003 ylna ait fert bana den GSMH s lira cinsinden; Yunanistann 2003 ylna ait fert bana den gayri safi milli haslas yunan para birimi olan drahmi cinsinden hesaplanr. Sonra Trkiyenin 2003 yl fert bana den GSMH s 2003 ylna ait ortalama (dolar = lira) kuru zerinden; Yunanistann 2003 yl fert bana den GSMH s 2003 ylna ait (dolar = drahmi) kuru zerinden Amerikan dolarna evrilir. Nihayet, iki lkeye ait dolara evrilmi 2003 yl fert bana den GSMH deerleri karlatrlr. Hangi lkenin deeri bykse o lkenin iktisadi refahnn daha yksek olduu sonucuna varlr.

2.

3.

lkelerin iktisadi refahlarnn Fert Bana Den GSMH lsyle karlatrlmasnda dikkate alnmas gereken iki husus bulunmaktadr: Birinci olarak, nfusu kalabalk olan lkelerin fert bana den GSMH larnn, bir baka ifade ile iktisadi refahlarnn dk olaca aktr. in, toplam retim gc bakmndan svireden nde olmasna ramen, iktisadi refah bakmndan svirenin gerisindedir. in nfusunun kalabalk oluu bu sonucu dourmaktadr. kinci olarak, Fert Bana Den GSMH nn iktisadi refahn doru bir ls olabilmesi iin, lkedeki gelir dalmnn adil olmas gerekir. lkeyi oluturan toplum katmanlarnn gelirleri arasnda byk uurumlar varsa, milli gelirin byk bir ksm kk bir toplumsal katmann elinde ylmsa, fert bana den GSMH iktisadi refahn salkl bir ls saylamaz. Trkiyede gelir dalm olduka dengesiz olduu iin fert bana den GSMH, Trkiyenin iktisadi refahnn iyi bir ls deildir. Bununla birlikte daha iyi bir l bulunamad iin fert bana den GSMH, iktisadi refah lmede kullanlmaya devam edilmektedir. f) Satnalma Gc Paritesine Gre Fert Bana Den GSMH ki lkenin iktisadi refahn karlatrrken, sz konusu lkelerin belirli bir yldaki dolar cinsinden fert bana den GSMHlarnn kullanldn grmtk. rnek olarak fert bana den GSMH s 30 bin dolar olan bir A lkesi ile 3 bin dolar olan bir B lkesini ele alalm. Buna gre A lkesinin iktisadi refah B lkesininkinden on kat daha fazladr. Acaba gerekte durum byle midir? Bu soruyu cevaplandrabilmek iin her iki lkenin i fiyat seviyelerini de dikkate almak gerekir. fiyat seviyesi dk, bir baka ifade ile ucuz olan lkenin sahip olduu bir dolarn satn alabilecei mal ve hizmet miktar; i fiyat seviyesi yksek, yani pahal olan lkenin sahip olduu bir dolarn satn alabilecei mal ve hizmet miktarndan daha yksek olacaktr. rnek olarak domates fiyatlarn inceleyelim. Fert bana den GSMH s 30 bin dolar olan A lkesinde domatesin kilosu 5 dolar, buna karlk fert

BOCUTOLU, BERBER, ELK

29

bana den GSMH s 3 bin dolar olan B lkesinde domatesin kilosu 1 dolar ise; domates bakmndan B lkesi daha ucuzdur. A lkesi 30 bin dolar ile 6 bin kilo domates alabilirken, B lkesi 3 bin dolar ile 3 bin kilo domates alabilmektedir. Demek ki iki lke arasndaki iktisadi refah fark dolar cinsinden hesapland gibi on kat deil, bir dolarn alabilecei domates cinsinden dnrsek ancak iki kattr. fiyatlar dikkate alndnda, ucuz olan lkelerin iktisadi refah pahal lkelere gre, grndnden daha yksek olabilmektedir. Fert bana den dolar cinsinden GSMHnn i piyasadaki satn alma gcn dikkate alarak hesaplanan fert bana den GSMH deerine, satnalma gc paritesine gre fert bana den GSMH denir. Satnalma gc paritesi, fert bana den dolar cinsinden GSMH y deil, fert bana den dolar cinsinden GSMH nn i fiyat seviyesinde satn alabilecei mal ve hizmet deerini gz nne almaktadr. statistiklerde ve basnda grdnz GSMH(PPP) ibaresi, satn alma gc paritesine gre Fert Bana Den GSMHy ifade etmektedir. Trkiyenin Fert Bana Den GSMH s 2002 yl verilerine gre 2 500 dolar civarnda olmasna karn, satnalma gc paritesine gre 6 bin dolar olarak hesaplanmaktadr. Trkiyede i fiyatlarn dier lkelere gre ucuz oluu, vatandalarmzn sahip olduklar fert bana den GSMH ile i fiyat seviyesi yksek olan dier lke vatandalarnn alabileceinden daha fazla mal ve hizmet satn alabilmelerine, dolaysyla daha yksek bir refaha dzeyine sahip olmalarna imkan vermektedir. g) Byme Hz ktisadi byme gnlk hayatta ska kullanlan terimler arasndadr. Televizyonlarda, gazetelerde ve gnlk sohbetlerde ekonominin bymesi ile ilgili sorunlar ska tartlr, lkemizin ekonomik byme yarnda bat lkelerinden neden geri kald enine boyuna sorgulanr. ktisadi byme, reel GSMH nn yldan yla ald deerle ilgili bir kavramdr. ktisadi byme, GSMH nn reel olarak artmasdr. Bir ekonomide reel GSMH bir nceki yla gre art gsteriyorsa o ekonomi iktisadi bakmdan byyor demektir. ktisadi bymenin ls byme hz kavramdr. Byme hz, reel GSMH nn yllk art orandr. Byme hzn aadaki forml yardm ile hesaplayabiliriz: Byme Hz = [(herhangi bir yln reel GSMH s - bir nceki yln reel GSMH s) / bir nceki yln reel GSMH s ] x 100 Bu formlde yaplan ilem udur. Hangi yln byme hz hesaplanacaksa, o yla ait reel GSMH deerinden bir nceki yla ait reel GSMH deeri karlmakta, aradaki fark bir nceki yln reel GSMH deerine blnmekte ve 100 ile arplmaktadr. Buna gre, Trkiyenin 2002 ylndaki byme hzn hesaplayalm. nce aadaki deerleri inceleyelim: Trkiyenin 2002 yl reel GSMH s = 116 165 milyar TL

30

MAKRO KTSADA GR

Trkiyenin 2001 yl reel GSMH s = 107 783 milyar TL Bu bilgileri formldeki yerlerine koyalm: Trkiyenin 2002 yl Byme Hz = [( 116 165 107 783 ) / 107 783 ] x 100 = ( 8 382 / 107 783 ) x 100 = % 7.8 Byme hz %7.8 olduuna gre, Trkiye ekonomisi 2002 ylnda, 2001 ylna gre reel olarak %7.8 orannda bymtr. Ekonominin bymesi; istihdamn, yani alan saysnn artmas, isizliin azalmas, sermaye kapasite kullanm orannn artmas,yani fabrikalarn yksek kapasitede almas, reel retimin ve reel gelirin artmas, ksaca toplumun zenginlemesi anlamna gelir. Bu nedenle btn hkmetlerin en nemli hedeflerinin banda byme hznn arttrlmas gelir. Byme hz eksi deerli de olabilir. Sz gelii Trkiyenin 1999 yl byme hz % -6 ve 2001 yl byme hz % - 9.5 tir. Byme hznn eksi deerli olmas ekonominin klmesi anlamna gelir. Byme hznn eksi olmas durumunda, istihdam azalmakta, isizlik artmakta, fabrikalar dk kapasite ile almakta, reel retim ve reel gelir azalmakta ksaca toplum fakirlemektedir. Bu nedenle ekonominin klmesi, yani byme hznn eksi olmas arzu edilmez. Byme ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Devlet Planlama Tekilat (DPT)nin www.dpt.gov.tr. adresine bavurulabilir. h) Net Byme Hz Byme hz, nfus art hzndan ayr dnlemez. Ekonomide net bir bymenin salanabilmesi iin, byme hznn nfus art hzndan yksek olmas gerekir. Byme hz kavramn ve hesaplama yntemini rendiimize gre, burada nfus art hz kavramn aklamalyz. Nfus art hz, lke toplam nfusunun yllk art orandr ve aadaki forml yardm ile hesaplanr: Nfus Art Hz = [( Herhangi bir yln toplam nfusu - Bir nceki yln toplam nfusu) / Bir nceki yln toplam nfusu] x 100 Trkiyenin 2002 yl toplam nfusu 70 milyon kii, 2001 yl nfusu 69 milyon kii olduuna gre 2002 yl nfus art hz yle hesaplanacaktr: 2002 yl nfus art hz = [(70 milyon kii - 69 milyon kii) / 69 milyon kii] x 100 = ( 1 milyon kii / 69 milyon kii ) x 100 = % 1.4 Byme hz ve nfus art hz kavramlarn rendiimize gre, net byme hz kavramn tanmlayabiliriz. Net byme hz, byme hz ile nfus art hz arasndaki farktr ve aadaki formle gre hesaplanr: Net Byme Hz = Byme Hz - Nfus Art Hz

BOCUTOLU, BERBER, ELK

31

Trkiyenin 2002 yl byme hznn % 7.8, nfus art hznn %1.4 olduunu yukarda hesaplamtk. Bu durumda, Trkiyenin 2002 ylndaki Net Byme Hz = % 7.8 - % 1.4 = % 6.4 olacaktr. Bir ekonomide artan nfus, byme ile elde edilen retim artnn bir ksmn ortadan kaldrmaktadr. Bymeyle ortaya kan retimin bir blmyle yeni doan nfusun retime katlncaya kadar geen sredeki bakm, beslenmesi ve eitimi karlanmaktadr. Bu nedenle byme hzndan nfus art hz karlarak net byme hz hesaplanmakta, iktisadi bymenin reel retime dorudan katks esas alnmaktadr.

SORULAR A. oktan Semeli Sorular 1. Milli Geliri hesaplama yntemleri aadakilerden hangisidir? a. retim yntemi-gelir yntemi-harcamalar yntemi b. retim yntemi-amortisman yntemi-harcamalar yntemi c. retim yntemi-gelir yntemi-faiz yntemi d. retim yntemi-sbvansiyon yntemi-harcamalar yntemi e. hibiri 2. Aalardakinden hangisi GSMH deerinin llmesinde sorun yaratmaz? a. Piyasa fiyat bulunmayan mallar ve hizmetler b. retim srecinin dourduu dsal maliyetler c. Kayt d ekonomi d. Amortismanlar e. Hibiri 3. Gemite retilip, retildii yln GSMH deeri iinde yer alan ve gnmze kadar ayakta kalan mallara ne denir? a. GSMH b. SMH c. Milli Gelir d. Milli Servet e. Milli Deer 4. Bir ekonomide herhangi bir yla ait retim deeri, yine o yla ait fiyatlarla arplrsa, a. GSMH bulunur. b. GSYH bulunur. c. Nominal GSMH bulunur. d. Reel GSMH bulunur. e. Milli Servet bulunur. 5. Bir ekonomide herhangi bir yla ait retim miktar, yine o yla ait fiyatlarla deil de, gemiteki bir baz yln fiyatlar ile arplrsa, a. GSMH bulunur.

32

MAKRO KTSADA GR

b. GSYH bulunur. c. Nominal GSMH bulunur. d. Reel GSYMH bulunur. e. Milli Servet bulunur. 6. Fert Bana Den GSMH, a. Milli gelirin lsdr. b. Reel GSMHnn lsdr. c. Nominal GSMHnn lsdr. d. Nfus artnn lsdr. e. ktisadi Refahn lsdr

7. Fert Bana Den GSMHnn iktisadi refahn doru bir ls olabilmesi iin, a. Gelir dalmnn adil olmas gerekir. b. Nfusun az olmas gerekir. c. GSMHnn byk olmas gerekir. d. Milli Servetin ok olmas gerekir. e. D ticaretin serbest olmas gerekir. 8. GSMHnn reel olarak artmasna, a. isizlik denir. b. enflasyon denir. c. iktisadi byme denir. d. gelir dalm denir. e. konjonktr denir. 9. stihdam, retim, gelir, kapasite kullanm azalr ve isizlik artarsa, a. byme hz art deerlidir. b. byme hz eksi deerlidir. c. byme hz sfrdr. d. byme hz nfus art hzndan byktr. e. byme hz nfus art hzndan kktr. 10. Reel GSMHy hesaplamak iin, a. Reel GSMH, GSMH Deflatrne blnr ve 100 ile arplr. b. Reel GSMH, TEFEye blnr ve 100 ile arplr. c. Nominal GSMH, GSMH Deflatrne blnr ve 100 ile arplr. d. Nominal GSMH, TEFEye blnr ve 100 ile arplr. e. GSMH Deflatr, TEFEye blnr ve 100 ile arplr. B. Boluk Doldurma Sorular 1. Trkiyede GSMH, SMH ve Milli Geliri hesaplamakla grevli kurum.......dr. 2. Bir retim ileminde retilen nihai maln deeri, o retim ileminde yaratlan.......toplamna eittir. 3. retim faktrlerinin retime katlmalar karl elde ettikleri cret,faiz,rant ve kar gibi gelirler, retim faktrlerinin rettikleri nihai mal deerine, yani....... eit olacaktr.

BOCUTOLU, BERBER, ELK

33

4. Harcamalar yntemine gre, bir ekonomide bir yllk bir dnemde yaplan tasarruflarn tamamnn.......harcamalarna dntrld varsaylmaktadr. 5. Bahemizde kendi rettiimiz ve ailece tkettiimiz tarmsal ve hayvansal rnlerin deerleri, retim srecinin dourduu dsal maliyetler ve kayt d ekonomi deerleri....... deerleri iinde yer almaz. 6. GSMH bir.......deiken, Milli Servet ise bir.......deikendir. 7. Nominal GSMHnn dier ad.......; Reel GSMHnn dier ad....... dr. 8. retim miktarndaki art oran, fiyat art oranndan daha fazla ise GSMH art.....dir. 9. ktisatlar Nominal GSMH deerlerine deil,.......deerlerine nem verirler. 10. GSMH Deflatr, belirli bir ....... yla gre, GSMHy oluturan mal ve hizmetlerin fiyatlarndaki deimeleri gsteren bir endeks s aysdr. 11. Fert bana den dolar cinsinden GSMH nn i piyasadaki .............................. dikkate alarak hesaplanan fert bana den GSMH deerine, satnalma gc paritesine gre fert bana den GSMH denir. 12. Trkiyenin 1996 yl Nominal GSMH deeri 15 Katrilyon TL, 1996 yl Reel GSMH deeri 106 871 Trilyon TL ise, GSMH Deflatrnn deeri.....dir. 13. ......., ekonomideki kt kaynaklarla elde edilen haz ve tatmin duygularnn para birimi ile ifade edilmesidir. 14. Fert Bana Den GSMH, iktisadi refahn bir ls olup Nominal GSMHnn lkenin toplam.......blnmesiyle bulunur. 15. ki lkenin iktisadi refah karlatrlrken, lkelere ait Fert Bana Den GSMH deerleri....... cinsinden ifade edilir. 16. Trkiyenin 1996 yl Fert bana Den GSMH deeri TL cinsinden 242 Milyon TL ve Dolar cinsinden 2 928 dolar ise, 1 dolar = ....... TL dir. 17. Byme Hznn .......deerli olmas, lkenin bymesi deil klmesi anlamna gelir. C. Kompozisyon Sorular 1. Milli Gelirin retim Yntemine gre nasl hesaplandn bir rnek zerinde gsteriniz 2. GSMHnn Gelir Yntemine gre nasl hesaplandn bir rnek zerinde gsteriniz. 3. Milli Gelirin Harcamalar Yntemine gre nasl hesaplandn bir rnek zerinde aklaynz. 4. GSMH, her zaman ekonominin gerek retim gcn gsterebilir mi? Neden? Tartnz. 5. ktisatlar neden Reel GSMH artlarn severler ve Nominal GSMH artlarn sevmezler? Aklaynz. 6. Nominal GSMH, Reel GSMHya nasl evrilebilir? Aklaynz. 7. Trkiye ile Yunanistann ktisadi Refahlarn nasl karlatrabilirsiniz? Aklaynz. 8. Byme Hz neden pozitif olmaldr? Eksi Byme Hz ne anlama gelir? Aklaynz. 9. Fert Bana den GSMH ile satnalma gc paritesine gre fert bana den GSMH kavramlarn karlatrnz. 10. Nfus art hz nasl hesaplanr?

34

MAKRO KTSADA GR