Geki ve Toprak leri

Geki ve Toprak lerinin Tanm

Dr. Mustafa GRSOY

Karayolu, demiryolu ve su yolu gibi yaplarn eksen izgilerinin toporafik harita veya arazi zerindeki izdmleri geki (gzergah) olarak adlandrlr. Toporafik harita zerindeki izdm proje (tasarm); arazi zerindeki izdm uygulama (piketaj) evresinde sz konusudur. nceden hazrlanm bir projenin gerekletirilmesi amacyla, doal arazi yzeyini deitirmek zere yaplan almalar toprak ileri olarak snflandrlr. Bu almalar arasnda doal arazi zemininin kazlmas ve tanmas ile dolgularn oluturulmas ve sktrlmas en ok uygulanan toprak ileridir. Yolun getii kesimlerdeki doal arazi seviyeleri siyah kot, yaplarn eksenlerindeki kendi seviyeleri ise krmz kot olarak adlandrlr. SYAH ZG KIRMIZI ZG
1

Dr. Mustafa GRSOY

Yolun getii herhangi bir kesimdeki (noktadaki) siyah ve krmz izgilerin birbirlerine gre konumlar, yarma (kaz) ya da dolgu biiminde toprak iinin trn belirler. KK>SK Dolgu KK<SK Yarma

Eksenin (A) noktalarnn (toporafik) harita zerindeki izdmlerinin geometrik yeri, yani A(e) noktalar, harita zerinde geki eksenini gstermektedir. Geki, yolun doru kesiminde bir doru (aliyman olarak da adlandrlmaktadr), eri kesiminde bir daire yay (kurp olarak adlandrlmaktadr) olur.

ekil Dolguda bir yol kesimi (aliyman ve kurp) 2

Dr. Mustafa GRSOY

Toprak i Azaltlabilir mi? Bir geki boyunca her enine kesitte (geki eksenine dik kesitte) platform ykseklii sfr, yani krmz kot siyah kota eit olursa, byle bir gekiye sfr izgisi ad verilir. Ancak bu olanakszdr. Bunun yerine sfr poligonu izilir. Bu poligonun tepe noktalar tesviye erileri zerindedir. Gerekli olduunda, haritadaki mevcut eriler arasndan yeni tesviye erileri geirilerek poligonun kenarlar kltlebilir; bylece, toprak ilerini daha da azaltacak bir dorultuyu belirleyen sfr poligonu elde edilebilir.

Dr. Mustafa GRSOY

Platform ekseni Doal arazi izgisi Platform kotu

Sfr noktas

(a) Dolgu enkesiti (tesviye erilerinin arasnda)

Sfr noktas Plarform kotu

ekil a ve bnin, yukarda belirtilen, durumu temsil ettii dnlebilir. Buna gre, sfr noktas arazinin belirli bir yerinde ve kotunda olmasna ramen, platform ekseni sfr noktasyla ayn yere fakat bundan farkl bir kota yerletirilmitir. Dier bir deyile, platform sfr noktasna yerletirilmedii iin dolgu ya da yarma trnde toprak ii ile karlalmaktadr. ekil c ise platformun kendi ekseninde sfr noktasyla (ya da sfr poligonunun tepe noktasyla) kesitii durumu gstermektedir. ekilden de grld gibi, eksenin iki yanndaki toprak iini tamamyla ortadan kaldrmak olanakszdr. Ancak, platform ekseninin solundaki yarma zeminin, eksenin sandaki dolguya enine ynde aktarlmasyla platform oluturulabilir.

(b) Yarma enkesiti (tesviye erilerinin arasnda)

Sfr noktas

Platform kotu

(c) Kark enkesit (tesviye erisi zerinde)

Dr. Mustafa GRSOY

Sfr Poligonu almas Sfr poligonu almas toporafik harita zerinde yaplr. Geki aratrmas yaplacak iki u nokta arasnda bulunan, doal arazi eiminin deitii (tepe, vadi, boyun gibi toporafik zorunlu) noktalarla/blgelerle, yolun gemesi istenen (yerleim ve sanayi merkezleri gibi trafik zorunlu) noktalar harita zerinde iaretlenir. Bu noktalara kontrol ya da zorunlu nokta ad verilir. Sfr poligonu almas kontrol noktalar arasnda gerekletirilir. Komu iki kontrol noktas arasndaki kot deiimi dzenli ve doal arazi eimi srekli ini ya da k ynnde olmaldr. Sfr poligonu n almas: hangi boyuna eimle almal? En azndan platform ekseninde siyah ve krmz kotlarn eitliini garanti eden sfr poligonu almas, toprak ilerini en azlayan (minimum yapan) geki aratrmas iin bir n alma niteliindedir. gekinin (arazi zerindeki -gerek- yatay) uzunluu: s = H / L (metre/metre) eitliinden L = H / s (metre) olur.

Dr. Mustafa GRSOY

Hesaplanan L uzunluu, harita zerinde A ve B noktalarn dorudan (ku uuu) birletiren uzunluktan byk ise, bu noktalar arasnda tesviye erilerini keserek uzayan s eimli bir poligon almas yaplabilir. ok krkl olan sfr poligonundan faydalanarak daha az krkl geki ekseni izilmelidir. Geki ekseninin uzunluu sfr poligonunun uzunluundan daha ksa olacaktr. Bunun sonucu olarak, A ve B noktalar arasndaki geki eiminin, sfr poligonu almas srasnda kullanlan eimden daha byk olacaktr. Bu nedenle, sfr poligonu almas yaplrken seilen eimin (s), projede ngrlen en byk boyuna eimden (sm) daha kk olmas gerekir. Sfr poligonunun izilmesi Verilen A ve B gibi iki nokta arasnda yaplan bir sfr poligonu almas aadaki ekil ile gsterilmitir (srekli izgi). Uzunluklar harita leinden faydalanlarak harita zerindeki yatay uzunlua dntrlr. (1/20000 lekli bir haritada 1 cm ka m.ye denk gelir?) Sfr poligonu uzunluu= Pergel akl
6

Dr. Mustafa GRSOY

Geki Ekseninin izilmesi Kontrol noktalar arasnda izilen sfr poligonu ok krkldr. Poligon almasnn ardndan gekiye ait eksen nce daha az krkl dorular (aliymanlar) halinde belirlenir (ekildeki A-S1, S1-S2 ve S2-B dorular) ve daha sonra aliymanlar arasna uygun yarapl eriler (yatay kurplar/kurbalar) yerletirilir. Geki ekseni izilirken, doru ve eri kesimlerinin yerletirilmesinde, sfr poligonunun tepe noktalarna yaklalmas lsnde toprak ileri azalr. Geki aratrmas yaplan yolun geometrik zellikleri geki ekseninin sfr poligonunun tepe noktalarndan gemesini zorlatrr. Sfr poligonundan arazinin dk kotlu kesimleri ynndeki sapmalar dolgu, yksek kotlu kesimleri ynndeki sapmalar yarma yaplacak yol kesimleridir. Sfr poligonundan sapmalarn nemi ulatrma yapsnn snfna ve geometrik standartlarna baldr.

Dr. Mustafa GRSOY

ekil Sfr poligonu almas ve geki ekseni

Dr. Mustafa GRSOY

Sfr noktas

Geki ekseninin doal arazi kotu Sfr noktas

Geki ekseninin doal arazi kotu

ekil Sfr poligonundan sapma

Geki Plannn Hazrlanmas Geki ekseninin bulunduu harita zerinde, gekiye ait dier baz izimlerin yaplmas ve bilgilerin eklenmesiyle geki plan elde edilir. Aadaki ekilde geki ekseni izilmi bir yolun plan gsterilmektedir. Enkesitlerin yerleri, kesim noktalar, km, hm, TO, TF, kurp ortas zerlerinde yazlacaklar, enkesit soluna numaras, sana kmsi yazlr Kurp elemanlar, alm boyu, teet boyu, sapma as, bisektris boyu K iareti
9

Dr. Mustafa GRSOY

10

Dr. Mustafa GRSOY

Geki Boykesitinin Hazrlanmas Bir ulatrma yapsnn geki eksenini izleyen kesitin alm boykesit olarak adlandrlr. Bu kesitte yapnn getii doal arazinin kotlar grlebildii gibi, yol platformunun kotlar da (rampalar ve iniler) grlebilir. Boykesit, stte bir diyagram ve altta bir tablodan oluur. Aadaki ekil daha nce plan verilen gekinin boykesitini gstermektedir. DEY EKSEN YATAY EKSEN LEK ORANI 1/10DUR. SYAH ZG-SYAH KOT Krmz izgi yol ekseni boyunca platform -ekseninin- kotlarn gsteren izgidir. Bu nedenle, bu izgi zerindeki noktalarn kotlarna krmz kot ad verilir. Toprak ii miktarn en azlamak iin, krmz izgi mmkn olduunca siyah izgiye uyumlu izilmelidir. Krmz izginin siyah izgiye gre konumu toprak iinin trn belirlemektedir. Krmz izginin siyah izginin zerinde olmas dolgu, altnda olmas yarma anlamna gelmektedir.
11

Dr. Mustafa GRSOY

12

Dr. Mustafa GRSOY

BOYKEST TABLOSUNDA BULUNANLAR: Enkesit no, krmz kot, siyah kot, ara uzaklk, balangca uzaklk, km, hm, kurp bilgileri, eim bilgileri. KIRMIZI ZGNN EMNN HESAPLANMASI Enkesitlerin Belirlenmesi Geki boyunca toprak ilerini karabilmek iin, plan ve boykesit almasnn ardndan, enkesitlerin, gerekli bilgileriyle birlikte belirlenmesi gerekir. Bu amala, (1/1000 ya da 1/2000 lekli) geki plannda yerleri belirlenen enkesitlerin tm, genellikle 1/100 veya 1/50 leinde izilmelidir. izim iin gerekli bilgiler plan, boykesit ve seilen tip enkesitlerden elde edilir. Plandan; balangca uzaklk (enkesit kilometresi), enkesit izgisinin tesviye erilerini ve geki eksenini kestii noktalardaki siyah kotlar (doal arazi izgisinin kotlar) ve bu noktalar arasndaki mesafeler okunur. Boykesitten yol platformunun eksendeki krmz kotu alnr.

13

Dr. Mustafa GRSOY

Geit Yeri, Geit izgisi ve Geit Noktas

Bir ulatrma yolunun yarmadan dolguya veya dolgudan yarmaya getii kesime geit yeri ad verilir (ekilde A-C noktalar ya da 10+120 ve 10+160 kmleri- arasndaki).Bu kesimde krmz kotlarn siyah kotlara eit olduu noktalarn geometrik yerine geit izgisi (ekilde A-B-C izgisi) denir. Gerekte geit izgisi, dzgn olmayan bir ekle sahiptir; ancak, toprak ilerinde hesap kolayl bakmndan, geit izgisinin, tesviye yzeyi -platform- kenarlaryla kesitii noktalar arasnda uzanan bir doru paras olduu kabul edilir. Planda geki ekseni ile geit izgisinin kesitii noktaya geit noktas (ekilde B noktas) ad verilir. Bu noktann boykesitteki karl krmz izgi ile siyah izginin kesitii noktadr. Bu nokta boykesit iin geit noktasdr. Kark enkesitlerde de arazi izgisi ile platform izgisinin kesitii nokta geit noktas olarak adlandrlr. Geit yerindeki (A ve C noktalar arasndaki) enkesitler kark (hem yarma hem de dolgu bulunan) enkesitler olurken, geit yeri dndaki en kesitler tam yarma ya da tam dolgu enkesitleridir. 14 ekil Geit yeri, geit izgisi ve geit noktas

Dr. Mustafa GRSOY

Eksen
Krmz kot Siyah kot

Enkesit ve Toprak i Trleri Enkesitlerinin tm dolguda olan geki kesimine dolgu ad verilir. Bu kesimlerdeki enkesitler dolgu enkesiti adn alr (ekil a). Enkesit ekseninde krmz ve siyah kot fark (hd) dolgu yksekliidir. Enkesitlerinin tm kazda olan geki kesimine yarma ad verilir. Bu kesimdeki enkesitlere yarma enkesitleri denir (ekil b). Enkesit ekseninde siyah ve krmz kot fark (hy) yarma yksekliidir. Geit yerinde bulunan ve ksmen yarmada ksmen dolguda olan enkesit tr kark enkesittir (ekil c).

hd

(a) Dolgu enkesiti

hy

(b) Yarma enkesiti

(c) Kark enkesit

ekil Enkesit trleri

15

Dr. Mustafa GRSOY

Bir Enkesitin Elemanlar

Kafa hendei Kavalye

Kret noktas Yarma ev izgisi Yarma ev as 1

Eksen

Platform/ Tesviye yzeyi 2 Dolgu ev as Dolgu ev izgisi Etek noktas

Yarma hendei

ekil Bir enkesitin elemanlar

Platform/Tesviye yzeyi: Dolgu veya yarma yaplarak, doal arazi kotunun istenen krmz kot seviyesine getirilmesiyle elde edilen ve belirli bir genilie sahip dz veya eimli yzeydir. Yzey eimi varsa, deeri %2-4 arasnda deien bu eime at eimi ad verilir. ev, ev eimi: Bir yolun yarma ve dolgu kesimlerinde zeminin kedisini tutabilmesi iin yan ksmlar eik dzlem eklinde oluturulur. Bu dzlemlere ev denir. Enkesitlerde ev izgisi sz konusudur. ev izgilerinin yatayla yaptklar aya ev as, bu ann tanjantna ev eimi, kotanjantna (yani, tersine) ev ad verilir. 16

Dr. Mustafa GRSOY

Kret noktas, kret izgisi: Yarma enkesitlerinde ev izgisi ile doal arazi izgisinin kesime noktasna kret noktas, planda kret noktalarnn geometrik yerine de kret izgisi denir. Etek noktas, etek izgisi: Dolgu enkesitlerinde ev izgisi ile doal arazi izgisinin kesime noktasna etek noktas, planda etek noktalarnn geometrik yerine de etek izgisi denir. Yarma hendei: Yarmalarda evlerden gelecek suya kar platformu korumak iin, platformun iki kenarnda alan hendeklerdir. Kafa hendei ve kavalye: Yarmalarda araziden gelecek suyun tutularak evlerin ve platformun korunmas iin kret izgisine paralel olmak zere ev dnda alan kk hendeklere kafa hendei denir. Kafa hendeinden karlan toprakla hendein yarma tarafnda oluturulan seddeye kavalye ad verilir. Banket: styapnn iki yannda geki boyunca uzanan erit eklindeki platform kesimidir (Aadaki ekil). Altyap: Platformun altnda kalan ve tatlarn hareket edecei yuvarlanma yzeyine destek olan toprak gvdeye altyap denir. (Aadaki ekil) styap: Platformun stnde kalan ve ulatrma trnn zelliine gre tatlarn hareket edecei yuvarlanma yzeyini oluturan yapdr (rnein, karayolunda yol kaplamas; demiryolunda ray, travers, balast, vd). (Aadaki ekil)
17

Dr. Mustafa GRSOY

ekil Bir enkesitin elemanlar Banket: styapnn iki yannda geki boyunca uzanan erit eklindeki platform kesimidir. Altyap: Platformun altnda kalan ve tatlarn hareket edecei yuvarlanma yzeyine destek olan toprak gvdeye altyap denir. styap: Platformun stnde kalan ve ulatrma trnn zelliine gre tatlarn hareket edecei yuvarlanma yzeyini oluturan yapdr (rnein, karayolunda yol kaplamas; demiryolunda ray, travers, balast, vd).
18

Dr. Mustafa GRSOY

ev Eimi ve ev Ykseklii ev, bir yarma ya da dolguda platform kenar ile doal zemin arasnda kalan ksmdr. evler genellikle eik yzeylerin yatayla yaptklar alar (), ya da bu alarn tanjantlar (tg) ile gsterilir. Ann tanjantnn kullanlmas durumunda, tg = 1/n olmakta; ev zerinde eimi belirten dey ve yatay boyutlarn verilmesiyle, eim bu boyutlarn oranna eit olmaktadr. Zeminin su ieriinin artmas, danelerin birbirleri zerinde kaymalarna neden olduundan, srtnme azalmakta ve asnn deeri klmektedir. evlerin stabilitesinde ve zeminlerin kayma direnlerinde kohezyon ve isel srtnme asnn byk etkisi vardr. Kohezyon ve srtnme as zeminlerin boluk oranlar ve su ierikleri arttka azalr. Bu olumsuzluu azaltmak iin sktrma metodu kullanlabilir ve bylece as bytlebilir. Doal zeminlerde oluturulan yarma evlerinin eimleri ayn zeminin dolgu evinden daha dik olabilir. nk doal zemin belirli bir kohezyona (isel srtnmeye) sahiptir.

19

Dr. Mustafa GRSOY

Aadaki tablo baz zemin trleri iin ortalama ev eimlerini vermektedir. Kesin deerler, antiyedeki zemin rnekleri (numuneleri) zerinde yaplacak laboratuvar deneyleriyle belirlenebilir.
Zemin tr nce kum akl Kil Tal kil Krma ta Yumuak kaya Sert kaya ev eimleri (Tg = 1/n) Dolgu Yarma Kuru Suya doygun Kuru Suya doygun 1/3 1/3 2/3 2/3 2/3 1/3 4/5 1/3 2/3 1/1 1/1 4/5 1/1 4/5 1/1 1/1 3/2 3/2 1/1 1/1 5/1 5/1

Deiik iklim artlarnda zeminin su ieriinin deimesi kohezyon ve isel srtnme asn deitirecektir. Bu nedenle, dolgu zemini iin bu deerlerin alabilecei snr deerler saptanr ve laboratuvarda bu snr deerler araln salayan sktrma dereceleri belirlenir.

20

Dr. Mustafa GRSOY

ev eiminin diklii kullanlan dolgu zemini miktarn azaltr. Bu da kaz ve dolgu ilerinde tasarruf salar. stenen ev diklii ancak yeterli sktrma ile salanabilir. Ancak bunun da bir maliyeti olduu ve denge noktasnn bulunmas gerektii akldan karlmamaldr. Belirli bir ev as iin dengede olduu dnlen bir ev istenildii kadar yksek yaplamaz. ev yksekliinin bir snr vardr. Bu ykseklie kritik ev ykseklii ad verilir. Dolguda kritik ev ykseklii; dolgu ev as, dolgu zemininin kohezyon ve isel srtnme as, birim hacim arl ve bir gvenlik katsays arasndaki ilikiye baldr. Kritik ykseklikten daha byk ev ykseklikleri uygulanmak istenirse, ev basamaklandrlarak ina edilir. Basamaklandrmann bir yarar da, yksek dolgu evlerinde yzeysel su akmlarnn hzn krarak erozyonu azaltmasdr. Kritik ev ykseklii yarma evleri iin de sz konusudur. ok yksek yarma evlerinde kritik ykseklii gemeyen ve yatay basamaklarla ayrlm ara evler yaplr. Basamak genilii, basaman altndaki evin basamak seviyesindeki kritik kayma yzeyi geniliinden daha byk olmaldr. Bu geniliin, evin bakm almalarna izin verecek byklkte olmasna da dikkat edilmelidir.
21