YILDIZ NVERSTES YAYINLARI Say.

228





ARET VE SSTEM
ANALZNDE
OLASILIK YNTEMLER










Y a z a n l a r :



Prof. George R. COOPER Prof. Clare D. McGILLEM
Purdue niversitesi Purdue niversitesi
retim yesi retim yesi





eviren:
Prof. Metin YCEL
Yldz Teknik niversitesi
retim yesi



















EVRENN NSZ


Yldz niversitesinde, 1978-1979 retim Ylndan bu yana, Elektrik
Mhendislii ile Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blmlerinde
okutmakta olduum, Mhendislikte Olaslk ve Fen Bilimleri Enstits
Elektronik ve Haberleme Mhendislii Anabilim Dal, lisansst
programnda verdiim Sistem Analizinde Olaslk Yntemleri
derslerini iermesi ve bu derslerim iin temel ders kitabi olarak
kullandm bu mkemmel eseri Trkemize kazandrmaktan byk bir
mutluluk duymaktaym.
Halen Amerika Birleik Devletlerinin pek ok niversitesinde
okutulmakta olan bu eserin Trkesinin, meslek arkadalarma,
rencilerime, konuyla ilgilenen mhendislerimize ve bilim
adamlarmza yardmc olacan mit ederken, dzenlemede, daktilo
etmede ve dier pek ok konuda neri ve eletirilerini aldm deerli
mesai arkadalarma teekkr bir bor bilirim.

Kitabn hazrlanmas, daktilo edilmesi aamalarnda olumu ve
gzden kaan hatalarn dzeltilmesi konusunda sayn okurlarmzdan
balanmay diler, deerli eletirilerini beklerim.


Metin YCEL
Temmuz ,1988



























NSZ

Bu kitap, olaslk teorisi, rasgele ilemeler, ve rasgele giriler iin
sistem analizine bir giri sunmaktadr. rencilerin sistem analizi ile
ilgili, katlama ve dnm teknikleri gibi genel yntemleri bildii
dncesiyle bu kitap, nc ve drdnc snf mhendislik
rencileri dzeyine uygun olacak ekilde yazlmtr. Ayrca
lisansst rencilerine de, daha nce tantklar olduka dank
kaynaklardaki bilgilerin topluca gzden geirilmesine olanak
salamas asndan faydal olacaktr.

Bu bir mhendislik kitabi olduundan, yaplmaya allan, kat bir
teoriden ok uygulamaya yneliktir ve renci, bu kavramlarn
mhendislik problemlerine uygulanmasna ait pek ok rnek
bulacaktr. Gene de matematik bazdan tamamen uzaklalmamtr.
Hatta, temel konularn birinde uzmanlamak isteyen biri, dilediinde,
daha ileri almalar iin karlalabilecek glklerden ou ortaya
konularak gereken nem verilmitir. Bu eserin yazarlar, g anlalr
konularn tekrarlanmasnn eitim ilevine en iyi biimde hizmet
ettiine inanmaktadrlar, bu nedenle, bu kitapta olaslk ve rasgele
ileme konularnda ilk olmak amalanmtr. Kukusuz son
olmayacaktr. Kitap ok kapsaml bulunmayabilir fakat yazarlarn,
mhendislik problemlerinin zmlerinde en kullanl bulduklar
konular ele alnarak hazrlanmtr.

Bu kitaptaki nemli konularn bazlarnn ksaca gzden geirilmesi,
kullanlabilecek eitli yollarn incelenmesi iin bir basamak
oIuturacaktr. Ayrk olasln elemanter kavramlar Blm 1de
ncelikle sezgi yoluyla anlalabilmesi bak asndan bal frekans
yaklam ve sonra daha teknik bir bak asndan da aksiyomik
yaklam tantlmtr. Btn bu kavramlar, kutulardan siyah ve beyaz
toplar seilmesi gibi allm rnekler yerine, mhendisler iin daha
anlaml basit rneklerle sergilenmitir.

Raslant deikeni kavram, Blm 2 boyunca, olaslk dalm ve
younluk fonksiyonlari, beklendik deer ve koullu olaslk kavramlar
ile sunulmutur. Bu blmn kayda deer zellii, pek ok farkl
olaslk younluk fonksiyonunun ve karlatrlabilir fiziksel
durumlarn daha kapsaml incelenmesidir. Blm 3te raslant
deikeni kavramnn iki ve daha ok raslant deikeni











V



ile istatistik bamszlk ve iliki kavramlarnn tantlmasn ieren bir
devam niteliindedir.

Rasgele ileme ve snflandrlmasna ilikin genel incelemeler Blm
4de verilmitir. Burada, mhendislik problemlerinin zmnde
kullanl olacak olaslk modellerinin seimi zerinde durulmutur.
Buna uygun olarak, matematik baza ynelmeksizin eitli ileme
snflandrmalarnn fiziksel nemine gereken zen gsterilmitir. Bu
blmde, sonraki blmlerde srecek olan dikkat ekici bir konu,
gzlenen rnek fonksiyondan rasgele ilemenin beklendik deerinin
kestirimi, uygulama sorunlaryla verilmitir.

ziliki ve apraziliki fonksiyonlarnn zellik ve uygulamalar
Blm 5de incelenmitir. liki fonksiyonlarnn yapsn ayrntl
olarak ortaya koymaya ynelik pek ok rnek sunulmutur. ziliki
fonksiyonu kestiriminin nemi nedeniyle daha ayrntl biimde ele
alnmtr.

Blm 6da, Spektral younluk kavramn tantmada, rasgele
ilemenin frekans domeni gosteriliine geilmitir. Spektral
younluu, iliki fonksiyonunun Fourier dnm olarak
tanmlamakla yetinen dier kitaplarn aksine, konunun fiziksel
nemini de ortaya koymak zere daha genel bir yaklam
benimsenmitir. Bu blm eserin en zor blmdr, fakat yazarlar,
bilgilerin bu biimi ile verilmesi gerektiine inanmaktadrlar.
reticiler, diledikleri takdirde 6-2 paragrafndaki temel
problemlerden bazlarn ilemeyebilirler ve herhangi bir boluk
olumasna engel olmak zere, Spektral younluun, iliki
fonksiyonlarnn Fourier dnm aklamakla yetinebilirler.

Blm 7, iliki fonksiyonlar ve spektral younluk kavramlarnn,
lineer sistemlerin rasgele girilere cevaplarnn analizinde
kullanlmasn ngrmektedir. Bir anlamda bu blm yaplan btn
almalar toplayan son aamadr, ve zellikle bu kavramlar
kullanmak zorunda olan mhendisler iin olduka deerlidir. Bu
yzden, mhendislik problemleri ile ilgili ve gerek duyulan hem
gereki ve hem de kullanl matematik modeller iin gerei
vurgulanmak amacyla olduka ok rnek iermektedir.

Blm 8, sistem analizi kavramlarnn bir devam olarak, bir
anlamda optimum sistemleri ele almaktadr. Elemanter biimi ile hem
bilinen iaretler iin klasik uyumlu filtreler ve hem de rasgele iaretler
iin Wiener filtresi incelenmitir.







VI




Genel olarak her blm, rencinin bilgisini geniletmesine yol
gstermek amacyla kaynaklar iermektedir. Ayn zamanda
Blmlerin sonlarnda, zenle seilmi problemler yer almaktadr.

Bir baka zellik de, bu eserde incelenen yntem ve kavramlar
renme ve kullanmada pek ok paragrafn sonunda altrmalar
vardr. renci bu altrmalar, okuma devlerinin bir paras olarak
deerlendirmeli ve bir sonraki paragrafa gemeden nce her birini
zmek iin aba gstermelidir. Bu altrmalarn varlnn, kukusuz
reticinin renciye dev olarak verecegi ek problemlerin saysnda
bir azalma oluturaca aktr.

Yazarlar iin, meslek arkadalar ve rencilerinden aldklar
tevik ve yardmlar takdirle anmak byk bir zevk olmutur. Bu
konuda, takdirle anlmas gerekenleri liste halinde buraya sdrmak
mmkn olmayacaktr. Ancak adn vermeden geemedikleri deerli
gr ve nerilerinden yararlandklar, Prof.J.Y.S.Luh ve P.A.Wintze
kranlarn sunarlar.

Eserin msveddelerini sabr ye dikkatle okuyan Prof.James
L.Masseye ve Prof.J.E.Kemmenlyye sonsuz kranlarn sunarlar.
Ayrca basm ile ilgili almalar titizlikle yrten Mr.Lewis
A.Thurman takdirle anmak gerekir. Bu arada, ilk notlar olarak bu
eseri kullanan ve eletirilerini gnderen yzlerce grencilerine de
teekkr ederler.

Temmuz 1971 George R. COOPER
Clare D.McGILLEM






















VII




NDEKLER

BLM 1 OLASILIA GR 1

1-1 Olasln Mhendislikteki Uygulamalar 1
1-2 Olasln Tanm 7
1-3 Bal Frekans Yaklam 8
1-4 Elemanter Set Teorisi 14
1-5 Aksiyom Olarak Yaklam 21
1-6 Koullu Olaslk 25
1-7 Bamszlk 31
1-8 Birletirilmi Deneyler 33
1-9 Bernoulli Denemeleri 35
Problemler 40
Kaynaklar 42

BLM 2 RASLANTI DEIKENLER 44
2-1 Raslant Deikeni Kavram 44
2-2 Dalm Fonksiyonlar 47
2-3 Younluk Fonksiyonu 50
2-4 Beklendik Deer ve Momentler 54
2-5 Gauss Raslant Deikeni 59
2-6 Gauss ile Bantl Younluk
Fonksiyonlar 63
2-7 Dier Olaslk Younluk
Fonksiyonlar 71
2-8 Koullu Olaslk Younluk
Fonksiyonlar 78
2-9 rnekler ve Uygulamalar 83
Problemler 91
Kaynaklar 95

BLM 3 K VEYA DAHA OK RASLANTI DEKEN 96

3-1 ki Raslant Deikeni 96
3-2 Koullu Olasla Yeniden Bak 101














VIII



3-3 statistik Bamszlk 106
3-4 Raslant Deikenleri Arasndaki
liki 108
3-5 ki Raslant.Deikeninin Toplamnn
Younluk Fonksiyonu 112
3-6 Karakteristik Fonksiyon 117
Problemler 122
Kaynaklar 124

BLM 4 RASGELE LEME 125

4-1 Giri 125
4-2 Srekli ve Ayrk Rasgele leme 126
4-3 Tayin Edilebilir ve Tayin Edilemez
Rasgele leme 128
4-4 Duraan ve Duraan Olmayan Rasgele
leme 129
4-5 Ergodik olan ve Ergodik Olmayan
Rasgele leme 131
4-6 leme Parametrelerinin llmesi 132
Problemler 138
Kaynaklar 140

BLM 5 LK FONKSYONLARI 141

5-1 Giri 141
5-2 rnek: Binary lemenin ziliki
Fonksiyonu 145
5-3 ziliki Fonksiyonlarnn zellikleri 148
5-4 ziliki Fonksiyonlarnn lm 151
5-5 ziliki Fonksiyonuna ait rnekler 153
5-6 apraz liki Fonksiyonlar 156
5-7 apraz liki Fonksiyonlarnn
zellikleri 157
5-8 apraz liki Fonksiyonuna ait
rnek ve Uygulamalar 159
5-9 rneklenmi Fonksiyon iin
liki Matrisi 163
Problemler 167
Kaynaklar 170










IX

BLM 6 SPEKTRAL YOUNLUK 171

6-1 Giri 171
6-2 Spektral Younluk ve Fourier Dnm Arasndaki
Bant 172
6-3 Spektral Younluun zellikleri 176
6-4 Spektral Younluk ve Kompleks Frekans Domeni 182
6-5 Spektral Younluun Karesel Beklendik Deerini
Bulmak 184
6-6 Spektral Younluun ziliki Fonksiyonu ile Balants
190
6-7 Beyaz Grlt 195
6-8 apraz Spektral Younluk 197
6-9 Spektral Younluun llmesi 198
6-10 Spektral Younlua ait rnek
ve Uygulamalar 204
Problemler 210
Kaynaklar 213

BLM 7 RASGELE GRLERE LINEER SSTEMLERiN
CEVABI 214
7-1 Giri 214
7-2 Zaman Domeninde Analiz 215
7-3 Sistem knn Beklendik ve
Karesel Beklendik Deeri 215
7-4 Sistem knn ziliki
Fonksiyonu 219
7-5 Giri ve k Arasnda
apraz liki 224
7-6 Zaman Domeninde Sistem Analizi
rnekleri 226
7-7 Frekans Domeninde Analiz 230
7-8 Sistem knda Spektral
Younluk 230
7-9 Giri ve k Arasnda apraz
Spektral Younluk 234
7-10 Frekans Domeni rnekleri 234
Problemler 240
Kaynaklar 244













X

BLM 8 OPTMUM LNEER SSTEMLER 245
8-1. Giri 245
8-2 Optimumluk ltleri 246
8-3 Optimum Sistemdeki Kstlamalar 247
8-4 Parametre ayarlamas ile
Optimumlatrma 248
8-5 aret- Grlt Orann Maksimum
Yapan Sistemler 254
8-6 Karesel Ortalama Hatay
Minimum Yapan Sistemler 261
Problemler 267
Kaynaklar 268

EKLER
EK A MATEMATIK TABLOLAR 269
A-1 Trigonometrik zdelikler 269
A-2 Belirsiz ntegraller 270
A-3 Belirli ntegraller 271
A-4 Fourier Dnm 273
A-5 Tek Yanl Laplace Dnm 275

EK B SIKLIKLA KARILAILAN OLASILIK
DAILIMLARI 277
EK C BNOM KATSAYILARI 282
EK D NORMAL OLASILIK DAILIM FONKSIYONU
283
EK E LK FONKSIYONU-SPEKTRAL YOUNLUK
FTLER TABLOSU 284
EK F EVRMSEL NTEGRAL 285
























XI





EVRDE YER ALAN BAZI TERMLERN NGLZCEDEK
KARILIKLARI

olaslk : probability
koullu olaslk : conditional probability
bileik olaslk : joint probability
karlkl sekin olay : mutually exclusive event
tamamlayc : complement
raslant deikeni : random variable
olaslk dalm fonksiyonu : probabilitiy distribution function
or cumulative distribution function
olaslk younluk fonksiyonu : probability density function
beklendik deer : mean value, expected value
karesel beklendik deer : mean square value
deiinti : variance
iliki : correlation
katlama : convolution
ziliki : autocorrelation
apraz iliki : crosscorrelation
ileme : process
rasgele, raslant : random, stochastic
tayin edilebilir : deterministic
duraan : stationary
spektral younluk : spectral density
kestirim : estimation
beyaz grlt : white noise
devrik : reversal























1




BLM 1

OLASILIA GR

1-1 OLASILIIN MHENDSLKTEK UYGULAMALARI

Elemanter olaslk teorisine balamadan nce mhendislik
problemlerinin zmlerinde olduka elverili olmas nedeniyle bu
yolun izlendiini belirtmek yararl olacaktr. Bunu iki ekilde
aklamak olasdr. Bunlardan ilki, olasln, evrensel fizik kurallar
zerinde durmaktan ok ve bazen ok daha elverili bir matematik
yol olmasndan kaynaklanmtr, ikincisi ise alageldiimiz
mhendislik uygulamalarnda karmza kan ve olaslk
kavramlarnn kullanlmasnn kanlmaz olduu pek ok ve farkl
durumlardr.

Olaslk teorisinin karakteristik zellii, herhangi ekilde belirsizliin
sz konusu olduu durumlarla ilgilenmesidir. Olaslkla balantl en
ok sz edilen olaylar; zar atlmas, iskambil destesinden kart
ekilmesi, rulet diskinin evrilmesi gibi durumlardr. Olaslk
kurallarnn yeterince bilinmemesi nedeni ile buna benzer durumlar
olduka karmaklk gstermektedirler. Olaslk teorisine, gerek
yaamda olduka az raslanan ve sadece iyi yetimi matematikilerin
yaklaabilecei esrarl ve gizli bir konu olarak baklmtr. Olaslk
teorisindeki belirsizliin dalmasndan sonra bile, bir baka gr
olarak, fiziksel problemlere olaslkla yaklamann ikinci derecede
dnlmesi gerektii ve istenen tam sonu yerine eksik bir bilgi elde
edilecei kukusunun yer almasndan kaynaklanmtr. Ne var ki bu
grlerin her ikisi de yanltr.

Olaslk teorisinin ileri srlen glne bakldnda, onun sadece,
az sayda temel kavramlarla tam olarak tanmlanabilen herhangi
matematik veya analiz dal kadar belirsiz olduu sylenebilir. Bundan
sonraki aklamalar olaslk teorisinin temelinin sadece aksiyomla
yeterlikle tanmlanabileceini gsterecektir. Bu aksiyom ve bunun
uygulamalar ile daha ileri kavramlar kolay anlalr bir mantk dizisi
ile verilmeye allmtr.












2





Bugnk eitim uygulamasnda her koul altnda, fizik yasalarn
deterministik, deimez ve kesinlikle doru kabul eden gr, tam
doru analiz iin olaslk teorisinin kullanlmasn engelleyen bir tutum
olmutur. Buna gre, dinamik bir sistemin cevabn tanmlayan bir
yasa ile, sistemin uyarcsnn tam olarak bilinmesi halinde, cevabn
tam doru olarak elde edilecei kabul edilmektedir. rnein Ohm
Yasas;

V(t)=R.i(t)

olarak bilinmektedir. Buna gre t zamannn her deeri iin tam doru
olduu varsaylr. Geni anlamda (gzle grlen ekli ile) bu varsaym
iyi bir tanm saylmaktadr. Ancak dar anlamda (gzle grlmeyen ekli
ile) bu kabul tamamen yanltr. Gerekten eer bir yksek kazanl
amplifikatrn giriine byk bir diren balanmas ve meydana gelen
grltnn dinlenmes ile kolayca grlebilir.

Modern fiziin ve doa bilgilerimizin altnda, doal yasalarn
deterministik ve doru olduu gr savunulamaz. Bunlar iin en iyi
aklama doal ortalama davranlarn belirlenmesi ile salanr. Bu
ortalama davranlar pek ok nemli durumda, gerekten
gzlemlenene olduka yakndr ve bu nedenle meydana gelecek
farkllklar nemli olmamaktadr. Bu gibi hallerde deterministik yasalar
olduka deerlidir. nk sistemin davrann minimum aba ile
belirtmeye olas klar. Ayn oranda nemli bir baka nokta da, rasgele
farkllklarn bazen deterministik cevaptan daha nemli olmas halidir.
Bu gibi durumlarda olaslk kavramlarndan tretilen analitik yntemler
esastr.

Yukardaki aklamalardan, ekseriya doru cevap olarak baklan
sonularn tamamen doru olmadklar aka grlmektedir. Ancak
onlara gerek yaamda hi bir zaman karlalmayacak, idealize
edilmi zel yaklamlar gz ile baklabilir. Dier yandan olaslk
yaklam, doruluk iin zayf bir yaklam olarak dnlemez ve bir
fiziksel gerei olduka yaknlkla ortaya koyan bir yntemdir.

Daha da ileri giderek bu yaklamn deterministik sonuu da ierdiini
ve bu sonucun onun zel bir hali olduu sylenebilir.










3



imdi mhendislikte karmza kan ve olaslk kavramlarnn
kullanlmasn gerektiren durumlarla ilgili sorunlara ksaca
deineceiz.

RASGELE GR ARETLER

Fiziksel sistemlerin devlerini uygunlukla yapabilmeleri iin
sistemlere bir tr zorlayc fonksiyon (giri iareti) uygulamak gerekir.
Giri iaretleri genellikle retim amalar ya da belirli tip sistem
analizleri iin uygun ve basit matematik ifadelerle verilir, ancak bunlar
gerek uygulamalarda nadiren karmza karlar. Giri iaretleri
genelde bir miktar belirsizlik tamaktadr, bu zellii dolays ile
rasgele iaretler olarak deerlendirilirler. Buna pek ok rnek
gsterilebilir. rnein bir haberleme sisteminin giri iareti olarak
ele alnan konuma ve mzik iaretleri, bir saysal bilgisayara
uygulanan rasgele digitler (0 ve 1 iaretleri), bir uan uu kontrol
sistemine uygulanan rasgele kumanda iaretleri, retilmi bir cihazn
baz karakteristiklerinin llmesinden tretilmi ve bir ilem kontrol
sisteminin giriine uygulanm rasgele iaretler, bir otomobilin
gcnn ynlendirilmesinde direksiyonun hareketleri, bir trafik kontrol
sisteminde, eitli denetim noktalarnda geen aralarn says, bir
binann stma ve soutma sistemine giri olarak, d ve i s
deiimlerinin etkisi ve buna benzer pek oklar sralanabilir.

RASGELE BOZULMALAR (DISTURBANCES)

Pek ok sistem, giri ve knda arzu edilen iarete ek olarak arzu
edilmeyen iaretlerin etki etmesi durumu ile kar karyadr. Bu tip
karmalar hemen hemen daima rasgele bir yapdadr ve istenen
iaretin mevcut olmamas halinde bile olaslk yntemlerinin
kullanlmasn gerektirir. Bozulmaya neden olan bu karan iaretleri
tantmada belirli birka yntem szkonusudur. Bir rnek olmak zere
eer yksek kazanl bir amplifikatorn k bir hoparlre balanm
ise, dinleyen sk sk czrt, hrt, vurma sesi gibi sesler duyacaktr.
Bu rasgele grlt, amplifikatr devresindeki iletim elektronlarnn sl
hareketlerinden ya da tp veya transistrlerden geen elektron (veya
delik)lerin saysnn rasgele degiimlerinden kaynaklanr.














4



Bir kimsenin bu grlt deerinin her bir zamana kar gelen
niceliini hesaplayacann umulmayaca aktr. nk bu deer
milyarlarca hareketli bamsz ykn bir arada oluturduu etkiyi
ifade eder. Buna ramen, bu grlt iaretinin ortalama gcnn,
frekans spektrumunun ve hatta alglanan grlt iaretinin belirli bir
deerden byk olabilme olaslnn hesaplanmas mmkndr.
Pratik uygulamalarda bu bykler, amplifikatorn kalitesini
saptamada, ani dalga ekli hakknda bilgi sahibi olmaktan daha ok
nem tamaktadr.

kinci bir rnek olmak zere bir radyo ya da televizyon alcsn ele
alalm. Daha nce belirttiimiz gibi alc iinde meydana gelecek
grltye ilave olarak antene ulaan rasgele grlt de etkisini
gsterecektir. Bu ilave grlt genel olarak gkyznde oluan
elektriksel dearjlardan, ve onlarn antene olan uzaklklarndan,
canllarn oluturduu etkilerden, uzaydaki radyasyonlardan veya
anten evresini saran cisimlerden yaylan sl radyasyonlardan ve
yansmalardan kaynaklanr. Bu nedenlerden en iyi alclar ve
amplifikatrler kullanlsa bile alglanan iaretler mutlaka grlt ile
birlemi bir yapda olacaktr. Bu gibi durumlarda da ortalama g ve
frekans spektrumu gibi byklklerin hesaplanmas, ani deerlern
hesaplanmasndan ok daha elverili olacaktr.

Bir baka rnek de, bir otomatik kontrol sistemine bal olarak
ynlendirilebilen byk bir radar anteni olarak verilebilir. Anten
zerine etkiyen rzgar, rasgele bir kuvvet oluturur. Bunun kontrol
sistemi tarafndan kompanse edilmesi gerekmektedir.
Kompanzasyon tam yaplmad srece anten ynnde, daima, arzu
edilen yne gre bir farkllk olacaktr. O halde bu farklln etkin
(effektif) deerinin bilinmesi daha dorusu hesaplanabilmesi nemli
olacaktr.

Farkl bir durum da bir uan hava akmlar fazla olan bir blgede
umas, bir geminin frtnal bir denizde seyretmesi, bir askeri aracn
kaba bir arazi zerinde yol almas gibi olaylar olarak ele
alnabileceidir. Btn bu durumlarda etkiyen rasgele kuvvetler
karmak bir mekanik sistem zerine etki ederler ve sistemin
kontrolunda glkler yaratrlar. Bu rasgele giri iaretlerine sistemin
nasl tepki gstereceinin hesaplanmas olduka nemlidir.










5


RASGELE SSTEM KARAKTERSTKLER

Sistemin kendisi, bilinmeyen ve zaman iinde rasgele deiken bir
karakteristie sahip olabilir. Bazi tipik rnekler unlardr; bir uan
yk (yolcu says ve kargo arl), bu uutan dierine deiirn
gsterir, Troposfer haberleme sisteminde kanal mesafeleri bir
andan dierine deiir. Bir elektrik g sisteminde yk (kullanlan
enerji miktar rasgele bir deiim gsterir ve bir telefon haberleme
sisteminde telefonarn kullanan abonelerin says an be an deiir.

SSTEM GVENLRL

Btn sistemler pek ok sayda bamsz elemanlarn bir araya
gelmesinden olumutur ve bu elemanlardan bir veya birkann
arzalanmas veya tamamen bozulmas, sistemin tamamnn ya da
bir ksmnn almamasna sebep olur. Bu tip bozulmalarn ne
zaman olaca bilinmez fakat her bir eleman iin bozulma zaman
olasln hesaplamak genellikle mmkndr ve buradan sistem iin
ORTALAMA BOZULMA SRES (Mean time to failure)
hesaplanabilir. Bu tip gvenirlik almalar olaslkla ok yakndan
ilgilidir, ve dizayn mhendisliinde olduka byk nem tar.
Sistemler daha karmak yaplara sahip olduka, daha ok eleman
gerektirir ve maliyeti ykselir. Dolays ile gvenilirlik sorunlarnn
zm gleir ve zel bir nem gstermek gerektirir.

KALTE KONTROLU

Sistem gvenirliini iyiletirmekte nemli bir yntem her bir bamsz
elemann kalitesini iyiletirmektir. Bu genellikle muayene ilemi ile
salanr. retimin her aamasnda her bir eleman ayr ayr muayene
etmek olduka masrafldr. Bu nedenle elemanlarn muayenesi iin
rasgele seilmi elemanlarla alma kuralnn gelitirilmesi gerekli
olmutur. Bu kural olaslk kavramlarna dayaldr ve en az masrafla
retimin kalitesinin korunmas amacna uygunlukla hizmet eder.

NFORMASYON TEORS

nformasyon teorisinin ana hedefi, basl (matbu) sayfalarn
konumann, resimlerin, grafik ve nmerik bilgilerin veya s, uzaklk,
hz radyasyon younluu ile yamur miktar gibi fiziksel gzlemlere
ait mesajlar ieren informasyon iin nicel












6




bir lme salamaktr. Bu nicel lme, haberleme kanallarnn, bu
informasyonun bir yerden dierine hem uygunlukla ve hem de yeterli
ekilde tanmasn salamak asndan gereklidir. Bu tip mesaj ve
gzlemler nceden hemen hemen hi bilinmediklerinden ve rastgele
bir zellik gsterdiklerinden bunlar sadece olaslk asndan
tanmlama olanamz vardr. Bu nedenle informasyonun yaklak
llmesi bir olaslk sorunudur. Biraz daha ileri giderek, haberleme
kanallarnn rasgele iaretlerle etkilenmeleri, onlarn informasyon
tamadaki yeteneklerini snrlayacan ve bu nedenle kanallarn bu
koullardaki tama kapasitelerinin belirlenmesi gerektiini
sylenebilir. Bu sorunun zmnde gene olaslk kavramlarndan
hareket etmek gerekecektir.

Yukarda sralanan olaylardan da grlecei gibi, hemen hemen
btn mhendislik almalarnda bir miktar belirsizlik ya da
rastgelelik olduu grlecektir. Bu durum gnmz mhendisliinde
olaslk kavramlarn temel bir ara olarak kullanmay gerektirir.
Sistem analizi konusunda da, rastgele iaretler ve bozulmalarn baz
tanmlar gerekmektedir. Rasgele iaretleri matematiksel olarak
tanmlamada iki genel yntem vardr. Bunlardan ilki ve en nemli
olan rasgele bykln bir olaslk modeli ile karakterize edilmesi
sureti ile deerlendirilmesidir. Bu yntem daha ileride aklanacaktr.

Rasgele iaretlerin olaslk modeli ile tanmlar sistem analizinde
dorudan doruya kullanlamazlar nk onlar raslant deikenin
zamanla nasl deitii ya da onun frekans spektrumunun ne olduu
hakknda olduka az ey ifade ederler. Ancak sistem analizinde
olduka yaygn ekilde kullanlan, rastgele deikenlere ait istatiksel
zellikleri belirtmede yararl olurlar. Rasgele sinyallenin istatistik
modeller ile karakterize edilmesi durumunda, yaklak ortalama
deerler setini bilinmesi sz konusudur. Bunlardan bazlar unlardr;
beklendik deer, deiinti, iliki fonksiyonu, spektrum younluu vs.
Bu ortalama deerler, rasgele bir iareti nceden deindiimiz
olaslk modeli ile belirtme ilkesinden daha az duyarlkla ortaya
koyarlar fakat bu sistem analizi iin ok daha elverilidir. nk bu
ekilde sz edilen bykler dorudan ve dierine gre daha basit
yntemlerle hesaplanabilir. statistiksel ortalamalardan bazlarna
ilerideki blmlerde deinilecektir.









7



1-2 OLASILIIN TANIMI

Elemanter olaslkla almada en ciddi engellerden biri olaslk
teriminin yeterli bir tanmna varabilmektir. Gerekten deiik baar
derecelerine sahip ve halen kullanlan 4 veya 5 farkl olaslk tanm
vardr. Btn bunlar kavram ve uygulamadaki eksikliklerden
kaynaklanmtr. Biraz akac bir yaklamla; en baarl tanmn,
olaslk terimini tanmsz brakmak olduu sylenebilir.

Olasla eitli yaklamlardan iki tanesinin uygun ve kullanl
olduu dikkati eker, bunlar BAIL FREKANS YAKLAIMI ve
AKSYOM OLARAK YAKLAIMdr. Bal frekans yaklam, baz
nemli fiziksel zelliklerle olaslk kavramnn ba kurmasna yol aar
ve olaslk kavramlar ile gerek yaamn ilikisini mmkn klar. Bu
nedenle olasln mhendislik sorunlarna uygulan hemen hemen
daima bal frekans kavramlarna bavurmak sureti ile salanr.
Herhangi bir mhendis bilinli olarak bunu gereklememi olsa bile
ayn yolu izleyecektir.

Bal frekans yaklamn snrlayan, onun, fiziksel nedenlerden
dolay analizi olduka karmak durumlar iin yaklak matematiksel
yapdan sonu karmak sureti ile kullanlmasnn gldr. Bu
durum bal frekans yaklamnn bu gibi durumla karlaldnda
zme k tutacak daha kolay bir yolun bulunabilecei fikrini verir.
Daha kolay yol bizi aksiyom olarak yaklama gtrr.

Aksiyom olarak yakam bir olayn olasln belirli postulatlar
salayan bir say olarak ele alr, aksi halde tanmsz olduunu belirtir.
Bu saynn gerek yaamla ilgili olup olmad, postulatlardan
karlan matematik bnyedeki gelimelere baml deildir.
Mhendislik, bu yaklam, olduka yapay ve gereklerden kopuk
olduunu ileri srerek, kabullenmeyebilirler ancak hatrlamalar
gerekir ki devre teorisinin tm temel olarak ayn yolla gelitirilmitir.
Devre teorisi iin temel postulatlar hatrlanaca gibi Kirchhoff
Yasalar ve enerji sakmdr. Ayn matematiksel yap, soyut
sembollerle tanmlanan hangi fiziksel byklk olursa olsun vardr.
Mhendisin grevi bu matematiksel yap ile gerek yaam arasnda
bir ba kurmaktr. Bunun tam doru olmas yerine herkese, kabul
edilebilir olmas yeterlidir ve ancak gerek sorunlarn zmlenmesi
amac ile uygunlukla kullanlabilirlii nemlidir.











8



Yukardaki aklamalardan mhendisler iin olasla en uygun
yaklamn iki tane olduu grlecektir. Bunlar fiziksel gerekleri basit
sonulara balamada kullanlan bal frekans kavram ile daha
karmak durumlar iin matematiksel yaklamlar gelitirme amac ile
kullanlan aksiyom olarak yaklamdr. imdi bunlara ait temeller
zerinde durulacaktr.

1-3 BAIL FREKANS YAKLAIMI

Paragraf balndan da anlalaca gibi, olasla bal, frekans
yaklam, herhangi belirli bir olayn olu frekans ile yakndan ilgili
olduunu vurgulamaktadr. OLAY szc olaslk teorisinin en
nemli ana kavramlarndan biridir. Olay yaplan bir deneyin olas
btn sonularndan herbiri veya onlarn kombinasyonlardr. rnein
bir madeni para atlmas deneyinde sonu yaz veya turadr. Burada
her bir sonu bir olay simgeler.

Bu kavramlar daha yakndan inceleme olanan salamak asdan
DENEY ve OLU terimleri ile tanmak gerekmektedir. Deney iin
uygun bir tanm olmasna ramen kavramlarn daha iyi
anlalabilmesi iin baz rnekler zerinde almak daha yararl
olacaktr. rnekler Tablo 1-1de verilmitir. Ancak olas olular deneyi
yapann arzusuna bal olarak eitli ekillerde tanmlanabilir.




DENEY OLASI OLULAR
Madeni bir para atlmas Tura ve Yaz
Tek bir zar atlmas 1,2,3,4,5 ye 6
skambil destesinden bir
kart ekilmesi Olas 52 farkl kart
Bir gerilimin gzlenmesi Sfrdan byk, sfrdan kk
Bir gerilimi gzleme Vden byk, Vden kk
Bir gerilimi gzleme V
1
ile V
2
arasnda, V
1
ile V
2

arasnda deil.

TABLO 1-1

Bu Tablodaki btn deneylerin olu saylar sonludur. Bu durum
incelememizin balang noktasn oluturur ve Ayrk Olaslk (zel
halini)halini belirtir. Bir ok halde sonsuz sayda olu karmza
kabilir. rnein bir gerilimin gzlenmesinde, gzlenecek muhtemel
deerler srekli olabilir. Bu




9




tip bir olaslk srekli olaslk adn alr. Ayrk olaslk iin var olan
btn yntem ve terimler srekli olaslk iin de geerli olduundan
aklamamz ayrk olaslk hali iin srdrmek, konuyu daha kolay
sunabilmek asndan daha yararl olacaktr.

OLAY; deney yapann zel isteine bal bir veya daha fazla olutur.
rnein zar atma deneyinde herbir olu 1,2,3,4,5,6dan biri bir olay
ifade edebilecei gibi ift saylar elde etme, tek saylar elde etme,
3ten byk saylar elde etme veya daha deiik kombinasyonlar
birer olay olarak ele alnabilir.

Daha karmak deneyleri, daha karmak olaylarn seti olarak
geniletmek mmkndr. rnein 10 tane madeni paray atarak
deiik ve ok sayda olular elde etmek bir deneyi belirtebilir ve
olularn her biri bir olay olarak deerlendirilebilir. rnein bir
mhendislik sorunu olan, 10.000 aboneli bir telefon sisteminde belirli
bir zamanda 2000 abonenin birden grmesi olaan bir olaydr ve
olasln bilinmesi istenir. Buna benzer pek ok sayda olas olaylar
olduu aktr.

Eer bir deneyin olular deney sonulanmadan nce belirsiz ise,
olas olular, RASGELE OLAYLARdr. Bu olaylarn herbirine, bu
olayn olasl denilen bir say vermek olasdr. Bu say olayn ne
kadar olas olduunun bir ls olacaktr. Genel olarak bu saylar
varsaymdr. Varsaylan deer deney hakkndaki sezgilerimize
baldr. rnein eer madeni bir para atlmsa biz iki olas olu
bekleriz, bunlar YAZI ve TURAdr. Bu rnekte iki olu benzerdir. Bu
nedenle bu olaya zg olmak zere eit olaslk varsaylmtr.

Daha nce belirttiimiz gibi, olaslk, bir olayn olumasndaki bal
frekansla ilgilidir. Bir madeni para atma deneyinde zamann yarsnda
tura ve dier yarsnda da yaz gelecei beklenir. Daha genel olarak,
eer bir deney N kez yaplm ve beklenen A olay N
A
kez
gereklenmi ise, A olaynn olaslnn,


Pr(A)= N
A
/N (1-1)



olduu varsaylr. N deney iinde A olaynn N
A
kez olmas gerekmez.
Ancak deney hakkndaki nyargmz bu sayy kabul








10

etmitir. Varsaymmzn geerliliini, deneyi yapmak ve A olaynn
meydana geldii N
A
saysn bulmak sureti ile gsterebiliriz. Eer
varsaymmz doru ise N byk deerler aldka N
A
/N oran Pr(A)ya
yaklaacaktr. Aslnda bu bir istatistik problemi olup burada
incelenmeyecektir.

Olasla bal frekans yaklam, olasln nemli bir takm
zelliklerini ortaya koyar. Madem ki N
A
ve Nin her ikisi de pozitif gerel
saylardr ve N
A
N dir, o halde olaslk 0dan byk ve 1den kk
bir saydr. imdi bir adm daha ileri giderek, bir deneye ait olularn
A,B,.,M olduunu varsayalm ve bu deney sonucunda bu
olulardan sadece biri meydana gelsin (yani olaymz olsun). Bir
deneyde eitli olulardan sadece bir tanesi meydana gelebiliyorsa bu
tip sorunlardaki btn olaylarn her biri KARILIKLI SEKN (Mutually
Exclusive) olaylar adn alr. (rnek olarak 6 yzl bir zar dnelim.
Her bir deney sonucu 6 olas yzden birini greceiz, iki yz ayn bir
anda grme olasl yoktur). Eer N deney iinde A olay N
A
kez, B
olay N
B
kez ve..M olay N
M
kez olmu ise,

N
A
+ N
B
+ N
C
+ + N
M
= N

ve dolays ile

N
A
/ N + N
B
/N + N
C
/N ++ N
M
/N = 1
olacaktr.

Bu bant bize
Pr(A) + Pr(B) + Pr(C) + +Pr(M) = 1 (1.2)

olduunu gstermektedir.

Buradan unu syleyebiliriz. Verilen bir deneyde btnlemi tm
karlkl sekin olaylarn ayr ayr olaslklarnn toplam bire eittir.

Bu kavramlar aadaki 4 temel madde ile zetlenebilir.

1. 0Pr(A) 1.
2. Karlkl sekin olaylarn tam seti iin
Pr(A) + Pr(B) + Pr(C) ++ Pr(M) = 1
3. Olas olmayan bir olayin olasl Pr(A)=0
4. Gerek bir olayn olasl Pr (A) = 1







11




Konuyu daha kolay anlalabilir hale getirmek zere almalarmz bir
rnek zerinde srdrelim. inde tamamen kark halde eitli
deerlerde direnler bulunan bir byk kutu olduunu varsayalm ve
rnein kutu iinde 100 adet 1luk, 500 adet 10luk 150 adet
100luk ve 250 adet de 1000luk diren olsun. Birisi kutuya elini
sokup rastgele bir diren alsn.

Alnan bu diren, deeri bakmndan 4 olutan oluur. imdi bu
olularn herbirinin bir olay olarak deerlendirilmesi sureti ile bu
olaylara ait olaslklar inceleyelim,

Pr (1) =100/1000 = 0.1 Pr (10) =500/1000 = 0.5
Pr (100) = 150/1000= 0.15 Pr (1000) =250/1000= 0.25



Burada her birinin pozitif, 1den kk ve toplamlarnn 1e eit olduu
kolayca grlmektedir, ou kez ilgilenilen, bir defada birden fazla
oluun sz konusu olduu durumlardr. rnein eer bir madeni para
iki kez atlrsa her iki atta da tura gelmesi olaynn olasl
hesaplanmak istenebilir. Bu tip bir olaslk BLEK OLASILIK (Joint
Probability) adn alr. Bileik olaslk Pr (A,B) notasyonu ile gsterilir
ve olaylarn birleik olduunu belirtir.
Gene nceki rneimize benzer bir rnek zerinde aklamalarmz
srdrelim. Gene bir kutu deiik deerlerde diren sz konusu olsun
ve bunun yannda da direnlerin farkl g deerleri olduunu
varsayalm. Kutudaki direnlerin deerleri ve glerinin tablo 1-2de
gsterildii ekilde dalm olduu kabul edilmi olsun.




G



1
Diren


10
Deerleri


100



1000



toplam
1 W 50 300 90 0 440
2 W 50 50 0 100 200
5 W 0 150 60 150 360
Toplam 100 500 150 250 1000












12




Bu rnekte bileik olasl anlatmadan nce, seilen bir direncin
sadece g deerlerine gre olan ve daha nce deerlerine gre
hesapladmz BAST OLASILIKLARINI (Marginal Probability)
hesaplamaya alalm.

Pr (1 W ) = 440/1000=0,44 Pr ( 2W ) = 200/1000= 0,20
Pr ( 5 W ) = 360/1000== 0,36
.

imdi 5 Watt gcnde 10luk bir direncin ekilebilme olasln
(birleik olaslk) hesaplamaya alalm. Tablodan grlecei gibi bu
zellie sahip 150 adet diren mevcuttur.
O halde
Pr (10 , 5 W) =150/1000 = 0,15

Geri kalan 11 bileik olaslk ayn yolla hesaplanabilir. Bu bileik
olaslklardan bazlarnn rnein Pr (1, 5W), Pr (100, 2W), Pr
(1000, 1W), sfra eit olaca grlmektedir.

Bu aamada bileik olaslk, basit olaslklar arasnda bir iliki
kurulmas gerekmektedir. Hatrlanaca. gibi bir madeni parann iki
kez atlmas deneyinde olas olular TT,TY, YT,YYdir. Bu deneyde
iki kez tura gelme olasl;

Pr (T,T) = Pr (T) Pr (T) = x =1/4

yazlabilir. Burada iki basit olasln arpm bize sonucu vermitir.
Ancak bu rnek direnle dolu kutu rnei iin geerli deildir.
Hatrlanaca gibi

Pr (5 W) =360/1000=0,36
ayrca
Pr (10) = 0.5

olmaktadr. Demek ki bu rnek iin basit olaslklarn arpm bileik
olasla eit deildir.
Pr(10) . Pr(5W) = 0.5 x 0.36 = 0.18 Pr (10, 5W) = 0.15

Bu noktada, aklk iin yeni bir olaslk kavram tanmlamak
gerekmektedir. Bu KOULLU OLASILIK (Conditional Probability)
adn alr, sonulanm bir B olayna gre A olaynn olasl olarak
tanmlanr ve Pr(A/B) ile gsterilir.





13



Gene bunu bir rnek zerinde aklamaya alalm, 5 Watt gcnde
olma koulu ile 10 luk bir direncin seilme olasln dnelim.
Bu 5 Watt koulunu salayan 360 direnten 150 tanesidir.

Yani Pr (10 |5 W) =150/360 = 0.417

imdi de Pr(10I 5W) deerini 5 Wattlk direnler iin daha nce
hesapladmz
Pr (5 Watt) = 0,36 basit olaslkla arpalm;
Pr (10 | 5 W) Pr (5 W) = 0.417 x 0.36 = 0.15 = Pr (10 , 5 W)

Bu arpmn bize bileik olasl verdii grlmektedir. Ayn sonu,

Pr (5 W| 10) =150/500 = 0.30

hesaplanacak olursa da grlecektir.

Pr (5 W|10) Pr (10 ) = 0.30 x 0.5 = Pr (10,5 W) (1-3)

ve gene arpm bileik olaslktr.
Bu bilgilerin altnda bileik olaslk genel bir eitlik ile
zetlenebilir ve
Pr (A, B) = Pr (A | B) Pr (B)= Pr (B | A) Pr (A) (1-4)

ki olayn bileik olasl; birinci olayn basit olasl ile birinciye gre
ikinci olayn koullu olaslnn arpm ile ifade edilir.

imdi yeniden iki madeni para atma deneyine dnelim ve iki tura
gelme halini ele alalm.

Pr(T,T) = Pr(T).Pr(T) yazmtk. Bu ifade bu rnek iin gerekten
dorudur. nk paray ilk attmzda meydana gelen olay, parann
ikinci atta meydana getirecegi olay etkilemez. Bu tip olaylara
STATSTK OLARAK BAIMSIZ olaylar (Statistically Independent)
ad verilir ve ancak
Pr (A | B) = Pr ( A) ve Pr (B | A) = Pr (B) ise

dorudur. Bu ifadeler, A olaynn olasln, B olaynn olmu veya
olmam olmas halinden bamszln vurgulamaktadr. Daha iyi bir
ifade ile sadece ve sadece
Pr (A,B) = Pr (A) Pr (B) (1-5)








14




koulunu salayan olaylara istatistik olarak bamsz olaylar ad
verilir.

imdiye kadar incelenen paragraflarla ayrk olasln birok temel
kavramna ait ksa bir zet matematik kantlara bavurulmakszn
anlalr biimde sunulmu, bal frekans kavramlarna ait btn
olaslklar belirli saysal rnekler yardm ile formlletirilmeye
allmtr. Bu rneklerden (bal frekans yaklam kullanmak
sureti ile) ok karmak olmayan fiziksel durumlar sz konusu
olduunda, eitli olaylarn olaslklarnn saylarla belirtebilmenin g
olmayaca aktr. Ancak, bir deneyin olas pek ok oluu olduunda
ve olaylar tanmlamada farkl ve ok sayda yollar bulunmas
halinde, bu tr yaklamn uygulanmasndaki glkler de aka
grlecektir. Bu durumun zellikle, ayrk haldeki sonular srekli
hale gemek iin gelitirmeye yneldiimizde doruluunu grrz.
Bu sebeple, yukarda incelediimiz btn dnleri, daha incelikle
ve bundan sonraki incelemeler iin daha salam bir dayanak temin
eden matematik baza oturtmak sureti ile yeniden gzden geirmek
gereklidir.

ALITIRMA 1-3

On adet transistordan oluan bir grupta iki tane bozuk transistor
olduu bilinmektedir. Gruptan bir transistor seilip llyor ve sonra
ikinci bir transistor seilip llyor.
a- Her ikisinin de salam olma
b- kincisinin bozuk olma
c- Her ikisinin de bozuk olma
olaslklarn bulunuz.

1 - 4 ELEMANTER SET TEORS

1-3 Paragrafnda rendiklerimizi daha iyi biimde formle etmek, bu
paragrafta tantmz bilgileri aksiyom olarak yaklamn erevesi
iinde deerlendirmek olacaktr. Ancak bunu gereklemek zere
ncelikle elemanter set teorisine ait kavramlarn ksa bir tekrar
gereklidir.

SET: eleman olarak adlandrlan eylerin (obje) bir topluluudur.
(Kme)










15

A = {
n
,..., ,
2 1
} (1-6)
olarak gsterilir.
Burada A seti ve
n
,..., ,
2 1
de bu sete ait elemanlar belirtir.
rnein bir A seti 1den 6ya kadar olan tam saylardan meydana
gelmi olabilir. (A={1,2,3,4,5,6}). Burada 6 ,..., 2 , 1
6 2 1
= = =
elemanlardr.

ALT SET: Bir A setinin elemanlarndan birini, bir kan ya da hepsini
ieren setlere A setinin alt setleri ad verilir, rnein yukardaki rnek
iin
B = {1,2,3}, C = {1}, D = {1,2,3,4,5,6}
A setinin birer alt setidir. Bir B setinin, Ann bir alt seti olduunu
ifadede A B notasyonu kullanlr. Ayrca her setin kendisinin alt seti
olduunu belirtelim.

Olaslk teorisinin ilgilendii her set, S ile gstereceimiz ve uzay seti
olarak adlandrlan byk bir setin elemanlardr. O halde btn setler
uzay setinin alt setleridir.

Olaslk teorisinin uzay seti; bir deneyin tm olularn eleman kabul
eden sete verilen addr. rnein bir zar atma deneyi iin uzay seti
} 6 , 5 , 4 , 3 , 2 , 1 { = S
1,2,3,4,5,6 saylar bize zarn yzlerinde bulunan numaralar belirtir.

BO SET: inde hi bir eleman bulunmayan sete bo set ad verilir
ve 0 ile ifade edilir.

Bir S={1,2,3,4,5,6} setinde 2
6
= 64 alt set vardr. Bunlar,
S },..., 3 , 2 , 1 { }, 6 , 5 { },..., 3 , 1 { }, 2 , 1 { }, 6 { },..., 1 { ,


Genel olarak bir S uzay seti (veya herhangi bir set) n elemana
sahipse 2
n
alt set sz konusudur. Set teorisinin grafik aklamasnda
Venn diyagramlarnn kullanlmas kolay anlalmay salar.















16


Bu diyagramlarda S bir dik drtgenle ve alt setler ise bu dikdrtgenler
iinde kapal dnglerle gsterilmitir. ekil 1-1de bir Venn
diyagram gsterilmitir. Burada B seti Ann bir alt seti, C seti de
Bnin (ve dolays ile Ann) bir alt setidir.


EiTLiK: A ve B setleri birbirine sadece ve sadece A setindeki her
elemann B setindeki her elemana eit olmas halinde
eittir.

Sadece ve sadece B A A B
ise A = B



Kolayca anlalabildiinden Venn diyagram gsterilmemitir.

TOPLAM-BRLEM: ki setin toplam A setinin ve B setinin her
ikisinin de elemanlarndan oluan bir settir. Bu ekil 1-2de
gsterilmitir. Birleim yasas (associative law) geerli olduundan,
ikiden fazla setin toplanmas sonucu parantez kullanlmadan
yazlabilir.

(A + B) + C =A + (B + C) =A+ B + C
















17




Deiim (commutative) yasas da geerli olduundan,
A + B = B + A
A + A = A
A + = A
A + S = S
A + B = A, B A ise

ARPIM-KESM: ki setin arpm, her iki sete ait ortak elemanlarn
oluturduu bir settir. AB ile gsterilir ve ekil 1-3de gsterilmitir.


















18

Venn diyagramnn incelenmesinden,

AB = BA
AA = A
A =
AS = A

AB = B, B

A

Eer arpmda ikiden fazla set sz konusu ise, buna ait Venn
diyagram ekil 1-4de gsterilmitir.




EKL 1-4: Setin arpm



Buradan grld gibi

(AB)C = A(BC) = ABC
A(B + C) = (AB) + (AC)


Eer AB = ise A ve B setleri karlkl sekin (bileik olmayan)
setlerdir. Bu tip setler Venn diyagramnda birbirini kesmeyen
dnglerle tantlabilirler.
















19


TAMAMLAYICI (COMPLEMENT, INVERSE): Bir A setinin
tamamlaycs A setinin elemanlarn tamayan S setidir ve A ile
gsterilir. Buna ait Venn diyagram ekil 1-5de gsterilmitir.


EKL 1-5: A Setinin Tamamlaycs

ekilden de grlecei gibi,

=
= +
=
=
=
A A
S A A
A A
S
S
) (
, B A A B ise
, B A = B A = ise

Buna ilave olarak genellikle bavurulan De Morgan Yasas da,


B A AB
B A B A
+ =
= +
) (
____
) (
______



olarak verilmitir.









20


IKARMA-FARK: ki setin A-B fark iinde Bnin elemanlarnn
bulunmad A seti elemanlarnn oluturduu settir. Bu ekil 1-6da
gsterilmitir. Fark
A - B = AB = A AB




olarak da tanmlanabilir. (A-B) notasyonu ekseriya iinden B alnm A
olarak okunur. Venn diyagramndan aadaki ifadeler kolayca
yazlabilir.

A B B A + ) (
= + A A A ) (
A A A A = + ) (
A A =
= S A
A A S =

Bir karma (fark) ilemini ieren almalarda parantezin
kaldrlmamasna dikkat edilmelidir.
Yukardaki ilemleri saysal rnekler zerinde gstermek yararl
olacaktr. Bunu yapmak zere S setinin 1den 6ya kadar tam
saylardan olutuunu kabul edelim.
S ={1,2,3,4,5,6}















21




Bunun yan sra A= {2,4,6}, B = {1,2,3,4}, C = {1,3,5} setlerini
tanmlayalm.

Biraz evvel sunduumuz tanmlardan


(A + B) = {1,2,3,4,6}, (B + C) = {1,2,3,4,5}
A + B + C = {1,2,3,4,5,6} = S = A + C
AB = {2,4}, BC = {1,3}, AC=
ABC =, A = {1,3,5} = C, B = {5,6}
C = {2,4,6} = A, A - B ={6},B- A = {1,3}
A - C = {2,4,6} = A, C - A = {1,3,5} = C, B - C = {2,4}
C - B = {5}, (A - B) + B = {1,2,3,4,6}


olduklar kolayca grlecektir.



1-5 AKSYOM OLARAK YAKLAIM

imdi, ksaca zetlediimiz set kavramlar ile olaslk teorisinin
ilikisini ortaya koymak gerekmektedir. Bu iliki, elemanlar bir
deneyin btn olular (olas tm olular seti) olan ve OLASILIK
UZAYI ad verilen setin tanmlanmas ile aklanabilir. rnein bir
deney yapc olas olular olarak bir zarn alt yzn semi ise, zar
atma deneyi ile btnlemi olaslk uzay;

S = {1,2,3,4,5,6}

seti olacaktr.

S olaslk uzaynn eitli alt setleri olaylar olarak tanmlanabilir.
rnein zar atlmas deneyinde 2 olay, 2 oluunun















22

elde edilmesine (zarn atlmas sonucu 2 gelmesine), 1,2,3 olay da
1,2, ve 3 olularndan herhangi birinin elde edilmesine kar gelir. Her
bir deneyde en az bir olu elde edildiinden S (olaslk uzay) gerek
bir olaya ve (bo set) de olas olmayan bir olaya kar gelir. Tek bir
elemandan oluan bir olay elemanter olay adn alr.

kinci olarak, daha nce deindiimiz gibi, her bir olaya, OLAYIN
OLASILII ad verilen bir say verilmitir. Eer olay A olarak verilmi
ise A olaynn olasl Pr (A) olarak ifade edilir. Verilen bu say
(saysal deer) aadaki koulu (AKSYOMLARI) salamak
zorundadr.

0 ) Pr( A (1-7)
0 ) Pr( = S (1-8)
Eer = AB ise Pr (A + B) = Pr (A) + Pr (B) (1-9)

Olasln tm yaps bu aksiyomlardan elde edilebilir. Bu aksiyomlar
birer postulat olup bunlar ispatlamaya almann anlamsz olduunu
belirtelim. Bunlarn geerlilikleri iin olas tek test, teori sonularnn
gerek yaama uygun olup olmaddr. Herhangi fizik teorisi iin de
ayn eyler geerlidir.

ok sayda nermenin sonular bu aksiyomlardan elde edilebilir ve
burada bir ka tanesi verilmeye allmtr. lk olarak, madem ki,
= S ve S S = +

dir. O halde 1-9 eitliinden

) Pr( ) Pr( ) Pr( ) Pr( + = = + S S S
yazlabilir. Buradan,
0 ) Pr( = (1-10)
olduu bulunur. kinci olarak madem ki,
= A A ve S A A = +

dir. O halde 1-9 eitliinden,
1 ) Pr( ) Pr( ) Pr( ) Pr( = = + = + S A A A A (1-11)

elde edilir. 1-11 ve 1-7 eitliklerinden


1 ) Pr( 1 ) Pr( = A A (1-12)









23

bulunur. Bu nedenle, bir olayn olasl 0 ile 1 arasnda olmas
gereken bir saydr.

Eer A ve B olaylar karlkl sekin deiller ise, 1-9 eitlii geerli
deildir. Mamafih daha genel bir sonu elde edilebilir. ekil 1-3deki
Venn diyagramndan aka grlecei gibi,

A + B = A + A B

yazlabilir ve A ile A B karlkl sekindirler. 1-9 eitliinin
uygulanmas ile

Pr (A + B) = Pr (A + A B) = Pr (A) + Pr A B)

yazlabilir. Ayn eklin incelenmesi ile

B = AB + A B

olduu ve AB ile A B nin karlkl sekinlii aka grlecektir.
Gene 1-9 eitlii yardm ile,

Pr (B) = Pr (AB + A B) = Pr (AB) + Pr ( A B) (1-13)

elde edilir. Son bulunan Pr(A+B) ifadesi ile 1-13 eitliinden
Pr( A B)ler yok edilirse,

Pr (A + B) = Pr (A) + Pr (B) - Pr (AB)

Pr (A) + Pr (B) (1-14)

elde edilir ki bu da aranan sonutur.

Bu aamada, aksiyom olarak yaklamn geerliliini ortaya
koyabilmek zere, olaslk uzay yapsn da gsteren rnek
problemler vermek yararl olacaktr. lk olarak, olaslk uzay,
S={1,2,3,4,5,6} olan tek bir zarn atlmas durumunu ele alalm.
Burada elemanter olaylar zarn gelmesi olas st yzeyleri ile
balantl tamsaylardr ve bunlarn karlkl sekin olaylar olduklar
aktr. Eer bu elemanter olaylarn olaslklar e varsaylrsa,
herhangi biri iin olaslk yalnzca,

,
6
1
) Pr( =
i
6 ,..., 2 , 1 =
i


olacaktr.







24



Bu varsaymn bal frekans yaklamndan kaynaklandn, ancak
aksiyom olarak yaklamn atsnda yalnzca bir nerme olduunu
ve buna benzer pekok varsaymn daha yaplabileceini belirtelim.

imdi ayn olaslk uzay iin A = {1,3} = {1} + {3} olayn ele alalm. 1-
9 eitliinden,

Pr (A) = Pr {1} + Pr {3} = 1/6+1/6 = 1/3

elde edilir ve bu da zarn bir kez atlmas deneyinde, 1 ve 3
olularndan herhangi birinin gereklenebilme olasln gsterir.
A={1,3} ve B = {3,5} olmas halinde Pr(A+B)nin hesaplanmas arzu
edilirse daha karmak bir durumla karlalr. A ve B karlkl sekin
olmadklarndan, 1-14 eitliinin kullanlma gereksinimi vardr.
Yukardaki rnekten de aka grlecei gibi Pr(A) = Pr(B) = 1/3tr.
Ancak AB = {3} olduundan Pr(AB)= 1/6 ya eittir. O halde 1-14
eitliinden,

Pr (A+B) = Pr (A) + Pr (B) - Pr (AB) = 1/3 + 1/3 - 1/6 =

olur. Ayn probleme deiik bir adan da yaklam yaplmak sureti ile
ayn sonuca varlabilirdi. yle ki;

A+B ={1,3,5} olup, karlkl sekin elemanter olaydan olutuuna
gre, 1-9 eitlii yardm ile

Pr(A+B) = Pr{1} + Pr{3} + Pr{5} = 1/6+1/6+1/6 =

bulunurdu. Bu sonucun; hem A olmasnn, hem B olmasnn hem de
her ikisinin olmasnn olasl olarak anlamlandrlabileceini
belirtelim.

ALITIRMA 1-5

Alt yzl bir zarn olaslk uzay iin olaylar, A = {1}, B = {tek
saylar}, C = {ift saylar} olarak verilmitir.
















25

a - Pr(A + B)yi
b - Pr( AB )yi
c - Pr(A + C)yi
d - Pr( BC )yi
hesaplaynz .

1-6 KOULLU OLASILIK

Bir olayn meydana geldii kesinlemi olduunda, dier bir olayn,
bal frekans yaklam ilkesine dayal olarak koullu olasl 1-3
paragrafnda tantlmt. Aksiyom olarak yaklamda koullu olaslk
tanmlanm bir niceliktir. Eer bir B olay, sfrdan farkl bir olasla
sahip ise, o halde Bye gre A olaynn koullu olasl

) Pr(
) Pr(
) B | Pr(
B
AB
A = , 0 ) Pr( > B (1-15)
olarak tanmlanr. Burada Pr(AB), AB olaynn olasldr. Daha
nceki incelemelerimizde 1-15 eitliinin pay Pr(A,B) olarak yazlm
ve A ve B olaylarnn bileik olasl olarak adlandrlmt. Bu
deerlendirme, eer A ve B olaylar elemanter olaylar ise kesin
olarak dorudur, ancak en genel halde bu deerlendirme set teorisi
kavramlarna uygun olacak ekilde iki setin arpm AB olarak ele
alnmaldr. Gerekten, eer A ve B karlkl sekin iseler AB seti bir
bo set olacak ve Pr(AB) = 0 olacaktr. Dier yandan eer A, B
setinin bir alt seti ise (AB) o halde AB = A olacak ve

) Pr(
) Pr(
) Pr(
) B | Pr( A
B
A
A =
Eer BA, ise AB = B ve

1
) Pr(
) Pr(
) B | Pr( = =
B
B
A

yazlabilecektir. Mamafih genel olarak; A

B ve B

A olmamas
hallerinde dahi Pr(A) ve Pr(A|B)nin bal byklklerinin dikkate
alnaca iddia edilemez.

imdiye kadar olan incelemelerimizde temel aksiyomlar salayacak
ekilde koullu olasl tanmladk. Bal frekans yaklam
incelenirken, toplam deney saysna oranlanm










26

olularn says olarak aka ifade edilmiti, ancak aksiyom olarak
yaklamda koullu olaslk nicelik olarak tanmlanmtr. Bu nedenle
bunlarn bamsz olarak olaslklarnn geerliliklerini gstermek
gerekmektedir. lk aksiyom,

0 ) B | Pr( A
dr ve bu 1-15 eitliinden grld gibi tamamen dorudur. nk
pay ve payda pozitif saylardr. kinci aksiyom,

1 ) B | Pr( = S

dir ve bu da BS olup SB = B ve Pr(SB) = Pr(B) olduundan aka
grlmektedir. nc aksiyomun geerliliini gstermek zere
AC= olan bir C olayn ele alalm. (A ve C karlkl sekindirler). O
halde

Pr[(A+C)B] = Pr[(AB) + (CB)] = Pr(AB) + Pr(CB) olur.

AB ve CB karlkl olduklarndan bu tip olaylarda 1-9 eitlii
geerlidir. Bu ekilde 1-15 eitliinden

) B | Pr( ) B | Pr(
) Pr(
) Pr(
) Pr(
) Pr(
Pr(B)
C)B] [(A Pr
B] | C) [(A Pr C A
B
CB
B
AB
+ = + =
+
= +
elde edilir.

Bu ekilde nc aksiyom da salanm olur ve koullu olasln
her durumda geerli olduu aka grlr. Koullu olaslk konusunu
daha derinletirmeden, olaylar elemanter olmayan bir rnek
zerinde almalarmz srdrelim. Deneyimiz gene bir zar atlmas
ve olas olularmz da 1den 6ya kadar tam saylar olsun. A olay
A={1,2} olarak tanmlansn. Daha nceki bilgilerimizden

Pr(A) = 1/6+1/6 = 1/3 olduu

aktr. B olay ift saylarn gelmesini ngren elemanter olaydan
olumu olsun. B = {2,4,6} , Pr(B) 1/2 dir. AB olay da AB = {2} ve
Pr(AB) = 1/6 olacaktr. Bu halde Pr(A|B) koullu olasl,














27

( )
( )
( ) 3
1
2
1
6
1
Pr
Pr
Pr = = =
B
AB
B A


olur ve bir zar atlmas deneyinde, ift saylara gre (ift saylar
iinde) 1 veya 2 gelme olaslnn 1/3e eit olduunu gsterir. Dier
yandan 1 veya 2ye gre (1 veya 2 iinde) ift saylarn gelmesi
koullu olaslnn bulunmas istenebilir.

Bu da,
( )
( )
( ) 2
1
3
1
6
1
Pr
Pr
Pr = = =
A
AB
A B

olur ve bu sonucun doruluu aka grlmektedir.

Koullu olasln en nemli uygulama alanlarndan biri TOPLAM
OLASILIIN hesaplanmasnda kullanlmasdr. A
1
,A
2
,....,A
n
gibi
karlkl sekin n olay ile keyfi bir B olayn ele alalm, ekil 1-7 A
i

olaylar uzay setini tamamen kaplam olsunlar. Bu halde,

A
1
+ A
2
+ ... + A
n
= S (1-16)

yazlabilir. A

ve A
J
(i

j) karlkl sekin olduklarndan BA

ve BA
J
ler
de karlkl sekindirler. 1-16 eitliinden

B = B(A
1
+ A
2
+...+ A
n
) = BA
1
+ BA
2
+ ..... + BA
n

yazlabilir ve 1-9 eitliine gre,

Pr (B) = Pr(BA
1
) + Pr(BA
2
) +....+ Pr (BA
n
) (1-17)
elde edilir.

1-15 eitlii dikkate alnrsa,

Pr(BA
i
) = Pr(B|A

).Pr(A

)

ve bu 1-17 eitliinde yerine yazlrsa

Pr (B) = Pr (B|A
1
).Pr (A
1
) + Pr (B|A
2
) Pr (A
2
) + ......
+ Pr (B|A
n
) Pr(A
n
) (1-18)











28






EKL 1-7: Toplam Olaslk in Venn Diyagram


elde edilir. Buradaki Pr(B) bykl TOPLAM OLASILIK adn alr
ve 1-18 eitlii ile koullu olaslklar cinsinden ifade edilir.
Toplam olasln uygulann gstermek zere bir rnek ele alalm.
Alt gz olan direnle dolu bur kutu dnelim. Kutunun her bir
gznde tablo 1-3de gsterilen eitli deer ve sayda direnler
olsun.


Diren Deerleri



Gz

numaralar


Ohm

1

2

3 4

5

6

toplam

10

500

0

200

800

1200

1000

3700

100

300

400

600

200

800

0

2300

11000

200

600

200

600

0

1000

2600

toplam

1000

1000

1000

1600

2000

2000

8600


TABLO 1-3 : Kutudaki Direnlerin Dalm














29


Eer gzlerden biri rasgele seilerek, seilen o gzden herhangi bir
diren ekilirse, ekilen direncin 10 ohm olma olasl nedir? 1-18
eitliinde A

olaylarna kar gelen burada 6 gzden birinin rasgele

seilmesidir ve bu olaylar iin e olaslk varsaylmtr.

Pr (A

) =
6
1
i =1, 2, 3, 4, 5, 6

B olay 10 ohmluk bir diren ekilmesidir ve koullu olaslklar
gzlerin bu zellikte direnlerinin saylar ile balantldr. Yani

( )
2
1
1000
500
Pr
1
= = A B

( ) 0
1000
0
Pr
2
= = A B

( )
10
2
1000
200
Pr
3
= = A B

( )
2
1
1600
800
Pr
4
= = A B

( )
10
6
2000
1200
Pr
5
= = A B

( )
2
1
2000
1000
Pr
6
= = A B


olmaktadr. O halde 10 ohmluk diren ekilmesi olasl 1-18
eitliinden

( ) 3833 . 0
6
1
2
1
6
1
10
6
6
1
2
1
6
1
10
2
6
1
0
6
1
2
1
Pr = + + + + + = B


olacaktr. Yukarda koullu olaslklarn hesabnda bal frekans
yaklamnn kullanldn belirtmek yararl olacaktr. Ancak 1-10
eitlii ile tanmlanan temel bantnn aksiyom olarak yaklamdan
tretildiini ifade edelim.

1-18 eitliindeki Pr(A

) olaslklarna ekseri (priori) BRNCL

OLASILIK olarak bavurulur, nk A

olaylarnn olaslklar herhangi

bir deney yaplmadan nce tanmlanabilmektedir. B olay deney
yapldktan sonra elde edilirse A
i
olaylarn ortaya koyan olaslklar,
Pr(A
i
|B) koullu olaslklardr. Bu olaslklar 1-15 eitliinin yeniden
yazlmas ile daha nce grdmz ekilde tanmlanabilirler.
















30

Pr(A
i
B) = Pr(A
i
|B) Pr(B) = Pr(B|A
i
) Pr(A
i
)

Bu ifadenin son ksm B ve Ann yerleri deitirilmek sureti ile elde
edilmitir. Rasgele terimi genellikle e olaslk anlamnda
kullanlmaktadr.
Bundan sonra ikinci eitlik yazlabilir.
( )
( ) ( )
( ) B
A A B
B A
i i
i
Pr
Pr Pr
Pr = , ( ) 0 Pr B (1-19)

Burada 1-18 eitlii yerine yazlarak,

( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
n n
i i
i
A A B A A B
A A B
B A
Pr Pr ... Pr Pr
Pr Pr
Pr
1 1
+ +
= (1-20)

elde edilir. Pr(A
i
|B) koullu olasl ekseriye KNCL (Posteriori)
OLASILIK adn alr, nk ancak deney yapldktan sonra
deerlendirilebilir.

1-19 ve 1-20 eitlikleri BAYES TEOREM olarak bilinirler. Bir ikincil
olaslk biraz nce incelediimiz rnek zerinde gsterilebilir.
Gzlerden ekilen direncin 10 ohmluk olduu bilindiine gre, bunun
nc gzden ekilebilme olasl nedir? Madem ki B gene 10
ohmluk diren seilebilme olasldr, o halde Pr(B|A
i
) olaslklar
daha nce hesaplanan koullu olaslklara eittir. Daha ileri giderek
birincil olaslklarn 1/6ya eit olduu bilindiine gre, 1-19 eit-
liinden ve daha nce hesaplanan Pr(B) kullanlmak sureti ile,
( ) 0869 . 0
3833 . 0
6
1
10
2
| Pr
3
=
|

\
|
|

\
|
= B A

olur. Bu on ohmluk direncin nc gzden gelebilme olayna ait
olaslktr.

ALITIRMA 1-6
Tablo 1-3 kullanarak
a) 100 luk bir direncin ikinci gzden ekilebilme olaynn
b) 1000luk bir direncin ikinci gzden ekilebilme olaynn,
olaslklarn hesaplaynz.
















31

1-7 BAIMSIZLIK

Olaslkta istatiktistiksel bamszlk ok nemli bir kavramdr. Bu
kavram bal-frekans yaklamnda, bir madeni parann iki kez
atlmas rneinde olduu gibi bir deneyin iki kez tekrarlanmasn
incelemek sureti ile tantlmt ve herhangi ekilde birinci denemenin
sonucunun ikinci denemeyi etkilemedii aklanmat.

Bu kavram biraz daha gelitirilecek ve olaylarn daha genel
matematiksel ifadesi ortaya konulmaya allacaktr. Ancak
deimeyen tanm,

A ve B olaylar, sadece ve sadece

Pr (AB) = Pr (A) Pr (B) (1-21)

koulunun salanmas durumu iin bamsz olduudur. Pek ok
fiziksel durumda, olaylarn bamszl varsaylr, nk bir olayn
dierine bal olmasnda grnen belirgin bir mekanizma yoktur.
Dier hallerde elemanter olaylarn kabul edilmi olaslklar, bunlar
yardm ile tanmlanm dier olaylarn bamszln grebilmemize
yol aar. Bu gibi durumlarda, bamszlk aka grlemeyebilir,
ancak 1-21 eitlii ile kolayca bulunabilir.

Bamszlk kavram ikiden ok olay iin geniletilebilir. rnein
olayn var olmas durumunda bamszlk iin kombinasyonlar
aada gsterilmitir.

Pr (A
1
A
2
) = Pr (A
1
) Pr (A
2
) Pr (A
1
A
3
) = Pr (A
1
) Pr (A
3
)
Pr (A
2
A
3
) = Pr(A
2
) Pr (A
3
) Pr (A
1
A
2
A
3
) = Pr (A
1
)Pr(A
2
)Pr(A
3
)

olayn bamszl iin bu drt durum gereklenmelidir.
Bamszl ifade eden bu iftler, olaylarn tam seti iin bamszl
ifadede yeterli deildir. Genelde, eer n olay varsa,





















32


Pr (A

A
J
....A
k
) = Pr (A

) Pr (A
J
) ..... Pr (A
k
) (1-22)

koulunun salanmas gereklidir ve her bir tamsaylar seti ne eit
veya daha azdr. 1-22 eitliine gre n olaynn bamszl iin 2
n
-
(n + 1) eitlik gerekmektedir. Bamszlk iin nemli bir uyarma 1-14
eitliinin zel hali iin ortaya konabilir.

Pr (A + B) = Pr (A) + Pr (B) - Pr (AB)

ve eer A ve B olaylar bamsz iseler,

Pr (A + B) = Pr (A) + Pr (B) - Pr (A) Pr (B) (1-23)

olur. Bamszln bir baka sonucu da eer A
1
, A
2
ve A
3
n hepsi
bamsz iseler

Pr [A
1
(A
2
+ A
3
)] = Pr (A
1
) Pr (A
2
+ A
3
) (1-24)
olur.

Bu olayn ikier bamsz olmalar durumunda 1-24 eitlii geerli
deildir. Genel olarak, eer A
1
,A
2
,....,A
n
bamsz olaylar ise, o
halde onlardan herhangi biri, toplam arpm ve tamamlayc
ekillerinde herhangi dier olaylardan bamszdr.

Fiziksel durumlara ait rnekler, daha ok bir deneyin iki veya daha
fazla denenmesi ile btnlemi bamszlklar gsterirler. Kukusuz
tek bir deneme ile btnlemi setlerde bamszl tanmlamak
olasdr, ancak bu setler herhangi bir fiziksel durumu ifade
etmeyebilirler. rnein tek bir zar atlmas deneyinde A = {1,2,3} ve
B={3,4} olaylarn ele alalm. Daha nceki sonulardan Pr(A) = 1/2 ve
Pr(B) = 1/3 olduu bilinmektedir. AB olay {3} olan tek bir elemana
sahiptir o halde Pr(AB) = 1/6dr. Bu ekilde,

Pr(AB) = 1/6 = Pr(A).Pr(B) = 1/2.1/3 = 1/6



















33

yazlabilir ve A ve B olaylar bamszdr denilir, ancak bunun fiziksel
anlam yeterince ak deildir. Bundan sonra incelenecek paragrafta,
birden fazla deneyin veya verilen bir deney iin birden fazla
denemenin bulunduu durumlar incelenecek ve bu incelemeler
konunun akla kavumasna yardmc olacaktr.

1-8 BRLETRLM DENEYLER

imdiye kadar sunulan olaslkla ilgili almalarmzda, olaslk uzay
S yalnzca tek bir deneyle btnlemi biimde ele alnmt. Bu
bak as, geree uygun pekok soruna yaklaabilmek
bakmndan olduka snrldr, bu nedenle konuyu herhangi ekilde
geniletmek gerekmektedir. imdi iki deneyin yapld bir durum ele
alalm. rnein deneylerden biri bir zarn atlmas, dieri de bir
madeni parann atlmas olabilir. Bu halde bulunmas istenen olaslk
zar iin 3 saysnn gelmesi, para iinde yaz gelmesi olabilir. Bir
dier durumda da ikinci deney birincinin yinelenmesinden oluabilir.
Birlikte ele alnan bu iki deney bir BiRLEiK DENEY eklindedir ve
bu durum iin uygun olaslk uzaynn bulunmasn gerektirir. Bir
deneyin uzay S
1
ve dier deneyin uzay S
2
olsun. S
1
uzaynn
elemanlar,
} ,..., , {
2 1 1 n
S =

ve S
2
uzaynn elemanlar da,
} ,..., , {
2 1 2 m
S =

olarak tanmlanm olsun. Bu durumda yeni bir uzay biimi karmza
kar. Buna KARTEZYEN ARPIM UZAYI ad verilir. Kartezyen
arpm uzaynn elemanlar u ekilde sralanr.

( ) ( ) ( ) ( )
m n j i
, ,..., , ,..., , , ,
2 1 1 1


Bu ekilde eer S
1
n elemana ve S
2
de m elemana sahipse
kartezyen arpm uzay, daha nce 1-4 paragrafnda incelenen
arpm veya kesiim ile kartrlmamas asndan
S = S
1
x S
2


olarak gsterilebilir.










34


Birletirilmi deneyler iin kartezyen arpm uzaynn tantlmas
bakmndan, yukarda deindiimiz zar ve para atlmas denemeleri
iin, aklamaya alalm. Zar atlmas deneyi iin S
1
uzay

S
1
= {1,2,3,4,5,6) ve

para atlmas deneyi iin S
2
uzay

S
2
={Tura, Yaz} = {T, Y}

dir. Kartezyen arpm uzay aadaki 12 elemandan oluur,

S = S
1
X S
2
= {(1,Y), (1,T), (2,Y), (2,T), (3,Y), (3,T), (4,Y), (4,T), (5,Y),
(5,T), (6,Y), (6,T)}

imdi yeni olaslk uzaynn olaylarn tanmlamak gerekir. Eer A
1
,
S
1
iinde bir olay olarak ele alnan bir alt set ve A
2
de S
2
iinde bir
olay olarak ele alnan bir alt set ise,
A = A
1
X A
2


S uzay iinde bir olaydr. rnein burada A
1
= {1,3,5} ve A
2
= {T}
olsun. Bunlara kar gelen A olay,

A = A
1
X A
2
= {(1,T), (3,T), (5,T)}
olur.

A olaynn olasln belirlemede, bu iki deneyin bamsz olup
olmadnn dnlmesi gereklidir. Burada incelenecek tek durum,
bunlarn bamsz olmalar halidir. Bu gibi durumlarda arpm
uzaynda olaslk, sadece kendi (orijinal) uzaylarndaki olaslklarn
arpmdr. O halde A
1
olaynn olasl S
1
uzayndaki Pr(A
1
) ve A
2

olaynn olasl S
2
uzayndaki Pr(A
2
) ise, S uzayndaki A olaynn
olasl,

Pr (A) = Pr (A
1
x A
2
) = Pr(A
1
) Pr(A
2
) (1-25)

olacaktr.














35


Bu sonu, yukardaki rnekten saysal olarak gsterilebilir.

A
1
= {1,3,5} iin
Pr(A
1
) = 1/6+1/6+1/6 = 1/2
A
2
= {T} iin
ve
Pr(A
2
) = 1/2



bilindiine gre, zar atlmasnda tek saylan ve para atlmasnda
turay elde etme olasl,

Pr (A) = (1/2)(1/2) = 1/4
olur.

Yukardaki fikirleri, ikiden fazla deney iin dorudan genelletirmek
olasdr. Ancak bu zel bir durum iin yani ayn deneyin keyfi sayda
yinelenmesi durumu iin yaplacaktr.

1-9 BERNOULL DENEMELER

Burada incelenen durum, n defa yinelenen bir deneyde, tam olarak k
defa olmas istenen zel bir olayn olasln bulmaktr. rnein, bir
madeni parann 10 kez atlmas durumunda tam olarak 4 kez tura
gelebilmesinin olasl nedir? Bu tip yinelenen deneyler BERNOULLI
DENEMELER olarak bilinirler.

Bir deney iinde olasl Pr(A) = p olan bir A olayn dnelim. Bu
olayn olmama olasl Pr( A ) = q olacaktr. Burada p+q = 1dir.
Sonra deneyin n kez yineleyelim ve bu denemelerin birbirinden
bamsz olduunu varsayalm. Bu bamszlk, denemelerden
herhangi birinin oluu, herhangi ekilde gemi ya da gelecek
denemelerin olularna bal olmadn ifade eder. Bundan sonra A
olaynn k kez meydana gelmesi olasln hesaplayalm. Burada k,
herhangi zel bir sra rnein ilk kez denemeyi belirtsin. Denemeler
bamsz olduundan, bu olaya ait olaslk,

















36



4 4 4 3 4 4 4 2 1
adet k
) Pr( )... Pr( ) Pr( A A A
4 4 4 3 4 4 4 2 1
adet k - n
) Pr( )... Pr( ) Pr( A A A = p
k
q
n-k



olacaktr. Ancak herhangi farkl sra ile ortaya kan tam k tane olayn
olmasnda birok alternatif vardr. Bamszlk nedeni ile btn bu
alternatifler yukarda gsterilen durumla ayn olasla sahiptirler.
Herhangi sra ile A olaynn k kez olmas, belirli bir sra ile k kez olan
karlkl sekin A olaylarnn toplamdr ve bu ekilde Ann k kez
olmas olasl, belirli bir sra iin yukarda verilen olasln farkl
sralarn numaral ile arplmas ile elde edilir. Ortaya atlan bu farkl
sralarn numaras sadece n eleman bir set iinden k elemann
alnmas ile elde edilen bir saydr. Bu say, kombinasyon teorisine
gre binom katsaylar adn alr ve

)! ( !
!
k n k
n
k
n

=
|
|

\
|
(1-26)
olarak tanmlanr. rnein eer, n= 4 ve k = 2 ise

6
! 2 ! 2
! 4
= =
|
|

\
|
k
n


dir. A olaynn tam iki kez olmas iin 6 farkl sra sz konusudur.
Bunlar kolayca u ekilde gsterilebilir.

AA A A , A A A A , A A A A, A A A A, A AA A , A A AA

imdi A olaynn k kez olmas iin hesaplanmas istenen olaslk
kolayca yazlabilir.
= ) (k p
n
Pr{A olaynn k kez olmas} =
k n k
q p
k
n

|
|

\
|
(1-27)

Bu sonucun bir uygulamasn gstermek zere binary saylarndan (0
ve 1) olumu her biri "1 szck" word 32 say (digit) olarak
dzenlenmi bir bilgisayar dnelim. Eer bir binary saynn yanl
okunma olasl 10
-3
ise, bir
















37


szckteki 1 hatann olasl ne olacaktr?

Bu durumda n = 32, k = 1, p = 10
-3
olacaktr. O halde,

Pr {1 szckteki 1 hata} = P
32
(1) = ( ) ( ) 031 . 0 999 , 0 10
1
32
31
1
3

|
|

\
|


olur. Bir szckteki hi hata olmama olaynn olasl da kolayca
bulunabilir.

Pr(1 szckte hi hata yok} = p
32
(0)
= ( ) ( ) ( ) 9685 . 0 999 , 0 999 , 0 10
0
32
32 32
0
3
=
|
|

\
|


Bernoulli denemelerinin farkl pek ok pratik uygulamalar vardr.
rnein n eleman bir sistemde herhangi bir elemann bozuk olma
(veya bozulma) olasl P olarak bilindiine gre, sistemde bir
elemann bozuk olma olasl
P {1 eleman bozuk} = p
n
(1) =
) 1 (
.
1

|
|

\
|
n
q p
n

olur.

Baz durumlarda bir A olaynn en az k kez olmasnn ya da k kezden
fazla olmamasnn olaslnn hesaplanmas ilgin olabilir. Bu
olaslklar arzu edilen olaya dahil edilebilen btn olularn
olaslklarnn toplam ile kolayca hesaplanabilirler. rnein eer bir
madeni para atlmas deneyinde para 4 kez atlm ise en az iki tura
gelmesinin olasl ne olacaktr? Bu durum iin p = q = ve n=
4dr. Daha nce grdmz yolla, tam iki tura gelme olasl
( ) 8 / 3 ) 4 / 1 )( 4 / 1 )( 6 ( ) 2 / 1 ( 2 / 1
2
4
) 2 (
2 2
4
= =
|
|

\
|
= P
Benzer ekilde tura gelmesi olasl,
( ) ( ) 4 / 1 ) 2 / 1 )( 8 / 1 )( 4 ( 2 / 1 2 / 1
3
4
) 3 (
1 3
4
= =
|
|

\
|
= P
ve drt tura gelmesi olasl
( ) ( ) 16 / 1 ) 1 )( 16 / 1 )( 1 ( 2 / 1 2 / 1
4
4
) 4 (
0 4
4
= =
|
|

\
|
= P

olacakt.











38


O halde en az iki tura gelme olasl

Pr {en az iki tura gelmesi} = p
4
(2) + p
4
(3) + p
4
(4)=3/8+1/4+1/16
= 11 / 16
olmaktadr.

Buna benzer problemler iin genel bantlar olduka kolay ifade
edilebilir, ancak pekok durum sz konusudur. Mamafih bunlar
aadaki tablo ile zetlenebilir.

Pr {A olaynn n denemede k kezden az olmas} =

=
1
0
) (
k
i
n
i p
Pr {A olaynn n denemede k kezden fazla olmas} =

+ =
n
k i
n
i p
1
) (

Pr {A olaynn n denemede k kezden fazla olmamas} =

=
k
i
n
i p
0
) (
Pr {A olaynn n denemede en az k kez olmas} =

=
n
k i
n
i p ) (

Bernoulli denemelerine ilikin son bir uyar, nin olduka byk
deerler almas halinde p
n
(k)nn hesaplanmasnn uygun duruma
getirilme zorunluudur. Bu durumda binom katsaylar ve p ile qnun
byk kuvvetleri hesaplamay gletirdiinden genellikle
hesaplamalarda daha basit fakat yaklak bir yol izlemek gereklidir.
Bu yaklam, De Moivre-Laplace Teorem olarak bilinmektedir. Eer
npq >> 1 ve Ik npInin mertebesi npq nn mertebesine eit veya
daha kk ise bu yaklam

npq np k
k n k
n
npq
q p
k
n
k p
2 / ) (
2
2
1
) (

|
|

\
|
=
olarak tannr.

De Moivre-Laplace teoremi, ileride incelenecek srekli olaslk iin ek
bir zellik tamaktadr. Mamafih basit bir rnek ayrk olaslk iin
yararn belirtmeye yeterlidir. Varsayalm ki bir madeni para 100 kez
atlsn ve k kez tura gelmesi istensin (burada k = 50 civarnda olsun),
knn yaklak 40 ila 60 arasndaki deerleri iin, p = q = ve n = 100
bilindiine gre;










39


50 / ) 50 (
2
50
1
) (

k
n
e k p

olur. Bu da
|
|

\
|
k
100
binom katsaylarn ayn mertebede bir k iin
hesaplanmaya almaktan ok daha kolay olduunu gstermektedir
.


ALITIRMA 1-9

Bir ehirde 60 saatlik bir hafta sonu boyunca lmle sonulanan 15
trafik kazas olmaktadr. Bu sre iinde 1 saatlik peryottaki kaza
olasl, dier birer saatlik peryotlardaki kaza olaslklarna eit
olduu varsaylarak,

a) 6 saatlik peryotta hi kaza olmama olasl nedir?
b) " " 5 kaza olma olasl nedir?
c) Btn hafta sonu boyunca hi kaza olmama olasl nedir?



































40



PROBLEMLER

1-1 Tek bir zar atldnda, aadaki olaylara ait olaslklar hesaplaynz.
a- 3 saysnn gelmesi
b- 3ten kk saylarn gelmesi.
c- Bir tek say gelmesi.

1-2 ki zar atldnda, aadaki olaylara ait olaslklar hesaplaynz.
a- Toplamn 7 olmas,
b- Toplamn 5ten byk olmas,
c- Toplamn bir tek say olmas.

1-3 Bir firma, gleri 1/5 , 1/4 ve 1/3 hp ve alma gerilimleri 120 V ac,
240 V ac ve 120 V dc olan kk elektrik motorlar retmektedir.
Motor tipleri yalnzca plakalarndan ayrdedilebilmektedir. Bir datc
firmann elinde ayrntlar tabloda verilen 2500 adet motor vardr.

G 120 V AC 240 V AC 120 v DC Toplam
1/5

250

750

500

1500

1/4 150

250

250

650

1/3 100

250

0

350

Toplam 500 1250 750 2500

Motorlardan birinin plakasz olduu saptanyor. Aadaki olaylara ait
olaslklar bulunuz.

a-Plakasz motor gcnn 1/4 hp olmas.
b-Plakasz motorun alma geriliminin 120 V dc olmas.
c-Plakasz motorun gcnn 1/4 hp ve alma geriliminin
120 V dc olmas.
d-Plakasz motorun gcnn 1/3 hp ve alma geriliminin
120 V dc olmas.

1-4 Problem 1-3de 120 V ac besleme gerilimine sahip motorlardan
%10u ve 120 V dc motorlardan %2sinin yanl etiketlenmi olduu
varsayldna gre,

a-Rasgele bir motor seildiinde, bunun yanl etiketli olma olasl
nedir?
b-1/4 hp gcnde bir motor seildiinde bunun yanl etiketli olma
olasl nedir?
c-Rasgele bir motor seildiinde, bunun 1/5 hp gcnde ve yanl
etiketli olma olasl nedir?




41


1-5 Aadaki olaslklar hesaplaynz.
a-Birbiri peisra bir iskambil destesi 5 kez kesiliyor. En az
nde as kmas.
b-Be kartl bir poker elinde en az as olmas.
c-Flo iin bir kart ekilmesi.

1-6 n elemandan oluan S uzay setinin 2
n
alt kmesi olduunu ispat-
laynz.

1-7 Bir S olaslk uzay,
S = {1,2,3,4,5,6,7,8,9,10}
olarak tanmlanmtr. Bu uzaya ait alt kme,
A = {1,2,3}, B = {1,3,5,7,9}, C = {2,4,6,8,10}.


olduuna gre

A+B ABC BC
B+C A A-C
A+C B C-A
AB C A-B
AC A B (A-B)+B
BC AB (A-B)+C
setlerini bulunuz.

1-8 Problem 1-4 iin Venn diyagramn izerek deerlendiriniz.

1-9 Bir olaslk uzaynda, A, B ve C gibi tanmlanm olay iin,
Pr(A+B+C) = Pr (A) + Pr (B) + Pr (C)
- Pr (AB) - Pr (AC) - Pr (BC) + Pr (ABC)
olduunu gsteriniz.

1-10 Bir daktilograf bazen vurmak istedii tu yerine o tuun hemen
sandaki veya solundaki tua yanllkla vurur. Bunlarn herbirine ait
olaslklar 0,05tir. Bir yaz makinasnda E, R ve T harfleri yanyana
bulunmaktadr. ngilizce dilinde E harfinin kullanlma olasl 0,1031,
R harfinin 0,0484 ve T harfinin ise 0,0796dr.
ngilizce bir metnin kopya edilmesi halinde, R harfinin yazlma
olasl nedir?












42


1-11 Belirli bir haberleme sisteminde mesajlar 0 ve 1 olan binary saylar
ile kodlanmlardr. Kodlamadan sonra 0 gnderilme olasl 0,45 ve
1 gnderilme olasl 0,55tir. Haberleme kanalnda, 0 gnderilen
iaret 0,1 olaslkla 1 olarak ve 1 gnderilen iaret 0,2 olaslkla 0
olarak alnmaktadr.
a-aret sfr olarak alndnda, sfr gnderilmi olma olasl nedir?
b-aret bir olarak alndnda, bir gnderilmi olma olasl nedir?

1-12 Eyetenekli iki takmn karlamalar durumunda,
a-Drt oyundan n m yoksa 8 oyundan beini mi kazanmak
daha olasdr?
b-Drt oyundan en az n m yoksa 8 oyundan en az beini mi
kazanmak daha olasdr?

1-13 Bir futbol kalecisi, kalesine atlan utlardan 2/3n yakalamaktadr.
Bir oyunda ma boyunca kaleye 5 ut atlmtr. Takmnn
kazanabilmesi iin kendisine atlan utlardan 3n yakalamas
gerekmektedir.
a-Kalecinin atlan bu 5 uttan hibirini yakalayamama olasln
bulunuz.
b-Takmnn oyunu kazanma olasl nedir?

1-14 ok kanall bir mikrodalga hatt 10 aboneli zel bir telefon
haberlemesini salamaktadr. Her bir abone puant zamanlarda
iletiimin uygunlukla yaplabilmesinin salanmasnda,
a-Abonelerin %90nn zamann tamam boyunca konuabilmesi iin,
b-Btn abonelerin zamann %90 sresince konuabilmeleri iin,
ka kanala gerek vardr?


KAYNAKLAR

1.Blme ait kaynaklar aada verilmitir.

Beckmann,P., Elements of Applied Probability Theory. New York:
Harcourt, Brace and World,Inc.,1938
Davenport,W.B.,Jr., and W.L.Root, Introduction to Random Signals
and Noise. New York:McGraw-Hill,Inc.,1958
Drake,A.W., Fundamentals of Applied Probability Theory. New
York:McGraw-Hill,Inc.,1967












43


Gnedenko,B.Y. and A.Ya.Khinchin, An Elementary Introduction to the
Theory of Probability. New York:Dover Publications, Inc.,1962
Lanning,J.H.,Jr. Ve R.H.Battin, Random Processes in Automatic
Control. New York:McGraw Hill,Inc.,1956
Papoulis,A., Probability, Random Variables, and Stochastic
Processes. New York:McGraw Hill,Inc.,1965
Parzen,E., Modern Probability Theory and Its Applications. New
York:John Wiley and Sons,Inc.,1969
Thomas,J., An Introduction to Statistical Communication Theory.
New York:John Wiley and Sons, Inc.,1969
















































44



BLM 2

RASLANTI DEKENLER

2-1 RASLANTI DEKEN KAVRAMI

Bir nceki blmde herhangi bir deneyle balantl olas olu
saylarnn sonlu olmas durumu ayrntl olarak aklanmt. Ancak
olularn sonlu sayda olmas olanakszdr, nk gerek yaamda
olular sonlu deildirler. Bu varsaymlar sadece bir madeni para
atlmas, bir zar atlmas, kutulardan diren seilmesi gibi deneyler
iin gerekten dorudur ve uygulanr. Buna ramen gerek yaamda,
olas olular sonlu olmayan pek ok deney szkonusudur. Bu
blmn amac imdiye kadar incelenen olaslk kavramlar ile
balantl olarak bu tip deneylerle tanmay salamaktr.

Bir deneye ait olu saylarnn sonlu olmama durumunu tantmada iyi
bir yol olarak bir kutudan bir diren ekilmesi deneyi dnlebilir. Bir
nceki blmde yaplan 1 ohmluk, 10 ohmluk ya da herhangi farkl
deerde diren ekilme deneyi hatrlanacaktr. Bu rneklerde ekilen
direnlerin etiketlerinin 1 ohm veya 10 ohm olmas belirtilmek
istenmiti. Direnlerin gerek deerlerinin etiket deerlerine yakn
deerler olduu kabul edilir ve bu deerlerden bilinmeyen fakat
llebilir bir miktar farkllk gsterdikleri bilinir. Etiket deerlerinden
farkllklar retimin niteliine baldr ve bize yalnzca diren
deerinin belirli snrlar arasnda olduunu ifade ederler. Madem ki
herhangi bir direncin deeri tam olarak bilinmemektedir, o halde o bir
raslant deikenidir.

Bu konuyu daha derinletirmek zere, her biri 100 ohm olarak
etiketlenmi bir kutu diren dnelim. retim toleranslar nedeni ile
kutudaki her bir direncin birbirinden farkl deerleri vardr. Daha ileri
giderek sonsuz sayda olas diren deeri sz konusudur, bu nedenle
bir diren ekilmesi deneyi sonsuz sayda olas olua sahiptir. Hatta
btn diren deerlerinin 99,99 ohm ile 100,01 ohm arasnda olduu
bilinse bile, bu snrlar iinde sonsuz sayda deer vardr. Buradan u
nemli durum karmza kar, tam olarak 100 ohmluk bir direncin
ekilebilme olaynn tanmlanan olasl gerekte sfrdr. Dier
yandan deerleri 99,9999 ohm ile 100,0001 ohm arasndaki
direnlerin ekilebilme olasl sfrdan farkldr.











45



Genel olarak bir direncin gerek deeri bir raslant deikenidir ve
belirli snr deerleri arasnda olduu varsaylr.

Raslant deikenlerini zaman fonksiyonlar ile birlikte dnmek
olasdr ve gerekten bu notlarda ele alnan ou uygulamalar bu
tipten olanlardr. Esasen raslant deikenleri ve rasgele zaman
fonksiyonlar nc blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Bu iki
kavram arasndaki banty vurgulamak zere konudan bir an iin
ayrlmak ve bu blmdeki almalarmzla ilgili nemli bir fiziksel
olguyu ortaya koymak yararl olacaktr.

Tipik bir rasgele zaman fonksiyonu ekil 2-1de X(t) olarak
gsterilmitir. Verilen bir fiziksel olgu iin bu zel zaman





EKiL 2-1: Bir Rasgele Zaman Fonksiyonu


fonksiyonu, oluabilecek sonsuz saydaki zaman fonksiyonlarndan
sadece biridir. Gzlemlenebilen olas tm zaman fonksiyonlarnn
tamam (kolleksiyonu) bir rasgele ilemeye aittir ve bu {x(t)} olarak
gsterilecektir. Bu olas zaman fonksiyonlarna ait "olaslk
fonksiyonlar" da tanmlanm ise yukarda deindiimiz bu zaman
fonksiyonlarnn kolleksiyonu "ENSEMBLE" (BTN) adn alr.
Ensemble'nin herhangi zel bir fonksiyonu, rnein x(t) RNEK
FONKSYON olarak bilinir ve herhangi bir zaman iin rnein t
1

annda, rnek fonksiyonun deeri, X(t
1
) veya yalnzca X
1
olarak
gsterilecektir ve bu gibi deer bir raslant deikenidir. Bu ekilde,
zetle x(t) gzlenen bir rnek fonksiyon olduuna gre, X
1
= x(t
1
)
rasgele deikendir.













46


Rasgele ileme ile btnlemi bir raslant deikeni yukarda
deindiimiz diren rnei ile btnlemi raslant deikeninden ok
daha karmak bir kavramdr. ncelikle, zaman eksenindeki her bir
an iin farkl bir raslant deikeni sz konusudur. Ancak genel olarak
iki farkl zamana kar gelen iki farkl raslant deikeni arasnda bir
iliki vardr, ikinci olarak ilgilendiimiz, rnek fonksiyondan tm
ensemblenin rnek fonksiyonlarna kadar var olan bir rasgeleliktir.
Rasgelelik zamann bir anndan dierine de dnlebilir ancak bu
rasgele ilemenin temel esi deildir. Bu nedenle burada incelenen
raslant deikeni olaslnn tanm, ayn zamanda rasgele
ilemenin olaslnn tanmdr. Bizim balang incelemelerimiz
raslant deikenleri zerinde younlaacak ve daha ileride rasgele
ilemeye ynelecektir.

Mhendislik asndan, bir raslant deikeni yalnzca rasgele bir
deneyin oluunun saysal bir ifadesidir. Bu arada belirli bir deneyin
olas olularnn setinin S = { } rnek uzay veya birim set olduunu
anmsayalm. Olu olduunda, X raslant deikeni X( ) olarak
belirtebileceimiz bir deere sahiptir. Bu adan bir raslant
deikeni, sadece rnek uzay boyunca tanmlanan gerel deerli bir
fonksiyondur ve gerekten bir raslant deikeninin temel tanm
yalnzca (matematiksel adan biraz snrlandrmak koulu ile) bu tip
bir fonksiyondur. Genelde mhendislik uygulamalar iin rnek
uzaynn tam aklkla bilinmesi gerekmez. Yalnzca ilgilenilen
raslant deikenleri ile btnlemi eitli olaylarn olaslklarn orta-
ya koyabilmek gerekir ve bu olaslklar ou kez dorudan doruya
fiziksel durumlardan karlabilir. Raslant deikeninin tam olarak
tanmlanabilmesi iin ne tr olaylar arzu edildii ve uygun olaslklarn
nasl bulunaca sorular bu blmn paragraflar iinde
yantlanacaktr.

Bir raslant deikeninin belirli snrlar arasnda herhangi deerde
olduu varsaylabilirse, buna srekli rasgele deiken ad verilebilir.
Aadaki paragraflarda, aksi sylenmedii srece btn raslant
deikenleri srekli varsaylacaktr. Ancak ayrk raslant deikenleri
de (bunlar saylabilir bir setin elemanlar kabul edilmek kayd ile)
tamamen ayn yntem ile deerlendirileceklerdir.















47



2-2 DAILIM FONKSYONLARI

Birinci blmde grlen olaslk kavramlar erevesi iinde srekli
raslant deikenlerini incelemek zere olaslk uzay ile btnlemi
olaylar tanmlamak gerekmektedir. Bu olaylar tanmlamada pek ok
yol vardr, ancak aada aklanan yntem hemen hemen herkes
tarafndan kabul edilmektedir.

Yukarda tanmlanan ekli ile X bir raslant deikeni olsun ve x de
bu raslant deikenin alabilecei herhangi bir deer olsun. Olaslk
dalm fonksiyonu; gzlemlenen X raslant deikenin alabilecei
(msade edilen) x deerine eit ya da kk olmas olaynn olasl
olarak tanmlanr. Matematik

olarak

) Pr( ) ( x X x P
X
=

yazlr. Mhendislik dallarnda olaslk dalm fonksiyonunu P
x
(x) ile
ifade etmek olduka yaygndr ancak pek ok matematik kitab, bu
fonksiyon iin F
x
(x) notasyonunu kullanmaktadr. (Olaslk dalm
fonksiyonlarn ifadede P
x
(x) yerine P(x)'in de kullanlabileceini
belirtelim).

Tanm gereince, madem ki olaslk dalm fonksiyonlar birer
olaslktr, o halde birinci blmde incelenen temel aksiyomlar ile baz
zellikleri salamaldrlar. Ayrca olaslk dalm fonksiyonlar ayn
zamanda x'in de bir fonksiyonudur (x daha nce deindiimiz gibi
Xin olas deerleridir) ve bu nedenle genel olarak xin btn deerleri
iin geerli olmaldr. Buradan olaslk dalm fonksiyonlar, hem
birer olaslk olma ve hem de birer fonksiyon olma gereksinimlerini
yerine getirme durumundadrlar. Bunlar aadaki ekilde
zetlenebilir.


1. 0 1 ) ( x P
x
< x <
2. P
x
(- ) = 0 P
x
( ) = 1
3. P
x
(x), xin artan deerleri ile azalmaz.
4. Pr (x
1
< X x
2
) = P
x
(x
2
) P
x
(x
1
)














48

Olas baz dalm fonksiyonlar ekil 2-2de gsterilmitir. ekilde (a)
, + aralnda olas btn deerleri alabilen srekli bir raslant
deikenini gstermektedir, (b) olas deerleri a ile b arasnda yer
alan srekli bir raslant deikeninin ve (c) ise olas deerleri sadece
ve sadece 0, a, b veya c olabilen ayrk bir raslant deikeninin
olaslk dalm fonksiyonlarna aittir. ekil 2-2 (c)dekine benzer
dalm fonksiyonlarnda, X<x olduu kadar X = xin de P
X
(x)'in
tanm kapsamna girdiini anmsatmak yararl olacaktr. O halde bu
ekil iin rnein P
X
(a) = 0,4e eittir, 0,2ye eit deildir.





EKL 2-2: Baz Olas Olaslk Dalm Fonksiyonlar

Olaslk dalm fonksiyonlar ayn zamanda gzlenen raslant
deikeni Xin xten byk olmas (eit deil) olaynn olasln
tanmlamada da kullanlabilir. Bu olay, yalnzca P
X
(x) olaslna ait
bir olayn tamamlaycs olduundan,

Pr(X>x) = 1 P
X
(x)

olacaktr.

Bir rnek olmak zere ekil 2-3teki olaslk dalm fonksiyonunu ele
alalm. Bu fonksiyon biraz evvel sraladmz btn koullar
salamaktadr. ekilden (olas pek ok durum arasnda) aadaki
durumlarn doru olduklarn grmek mmkndr.














49




EKL 2-3 : Bir Olaslk Dalm Fonksiyonu


Pr (X -5) = 0.25
Pr (X > -5) = 1 0.25 = 0.75
Pr (X > 8) = 1 0.9 = 0.1
Pr (-5 < X 8) = 0.9 0.25 = 0.65
Pr ( X 0) = 1 Pr(X >0) = 1-0.5 = 0.5


ALITIRMA 2-2

Herhangi bir X raslant deikeni aada verilen olaslk dalm
fonksiyonuna sahiptir.

P
X
(x) = 0 < x -1
= x
2
1
2
1
+ -1 < x < 1
= 1 1 x <


a-) X =
4
1
iin olaslk nedir?
b-) X >
4
3
iin olaslk nedir?
c-) Xin varsaylabilen maksimum deeri nedir?














50


2-3 YOUNLUK FONKSiYONU

Her ne kadar dalm fonksiyonlar tek bir raslant deikeninin
olaslk modeli iin tam bir tanm ise de ilgilenilen pek ok hesaplama
iin en elverili biim deildir. Bunun iin P(x)in kendisi yerine P(x)in
trevini kullanmak tercih edilebilir. Bu treve "olaslk younluk
fonksiyonu" ad verilir ve eer varsa aadaki ifade ile tanmlanr.

dx
x dP x P x P
x p
X X X
X
) ( ) ( ) (
lim ) (
0
=
+
=

Olaslk younluk fonksiyonunun fiziksel nemi en iyi ekilde olaslk
eleman "P
X
(x)dx" cinsinden belirtilebilir. Bunu u ekilde
gsterebiliriz;

( ) dx x X x dx x p
X
+ < = Pr ) ( (2-1)
2-1 eitlii aklkla, P
X
(x)dx olaslk elemannn, X raslant
deikeninin x ve x + dx arasnda yer almas olaynn olaslna eit
olduunu gstermektedir.

Madem ki P
X
(x) bir younluk fonksiyonudur ve bir olaslk belirtmez o
halde deerinin 1den az olmas gerekmez ve negatif olmayan
herhangi bir deer olabilir. Younluk fonksiyonuna ait genel zellikler
aadaki gibi zetlenebilir.

1. p
X
(x) 0 < < x
2.

=1 ) ( dx x p
X

3. P
X
(x) =

x
X
du u p ) (
4.

< =
2
1
) Pr( ) (
2 1
x
x
X
x X x dx x p
Olaslk younluk fonksiyonuna rnek olmak zere, ekil 2-2de
gsterilen dalm fonksiyonlarna kar gelen younluk fonksiyonlar
ekil 2-4te gsterilmitir. Ayrk bir raslant deikeni olma zel hali
iin younluk fonksiyonlar bir














51



EKiL 2-4: ekil 2-2deki Dalm Fonksiyonlarna Kar Den
Younluk Fonksiyonlar

delta fonksiyonlar dizisinden olumaktadr. Her bir delta fonksiyonu,
dalm fonksiyonundaki sreksizlie uygun olarak, byklne eit
bir alana sahiptir. Younluk fonksiyonlar hem srekli ve hem de ayrk
fonksiyonlarn bir araya gelmelerinden oluabilir.

Pek ok farkl matematiksel ekilde karmza kan olaslk younluk
fonksiyonlar vardr ancak mhendislikteki sistem analizlerinde
bunlardan yalnzca bir ka nemlidir. Bunlardan bazlar bu blmn
paragraflarnda incelenecektir ve eitli younluk fonksiyonlarn ieren
tablo EK Bde verilmitir.

Mhendislikte, sistem analizi sorunlarnn zmlerinde sk sk
karlalan bir durum, bir raslant deikeninin, olaslk younluk
fonksiyonu bilinen bir baka raslant deikeni ile fonksiyonel olarak
bantl olmas ve ilk raslant deikenine ait olaslk younluk
fonksiyonunun hesaplanmasnn istenmesidir. rnein akm ya da
gerilimin olaslk younluu fonksiyonu bilindiinde, buna bal olarak
g deiiminin olaslk younluk fonksiyonunun bulunmas istenebilir.
Ya da bir gerilim veya akm zerinde baz lineer olmayan almalar
yapldktan sonra olaslk younluk fonksiyonunun bulunmas
istenebilir. Bu konuda burada tam bir aklama yaplmayacaktr, ancak
birka elemanter kavramn tantlmas ilerideki almalarmza
yardmc olacaktr.


















52



imdi konuya matematiksel bir ereve izmek zere, Y raslant
deikeninin, baka bir X raslant deikeninin tek deerli, gerel bir
fonksiyonu olduunu varsayalm. Bunu

Y = f(X)*

eklinde yazabiliriz. Burada Xin olaslk younluk fonksiyonu P
X
(x)
verilmi olsun ve P
Y
(y) ile ifade edeceimiz Y raslant deikeninin
olaslk younluk fonksiyonunun bulunmas istensin. Eer bir an iin
f(X)i, Xin srekli, artan bir fonksiyonu olarak deerlendirirsek,



EKiL 2-5: Deikenlerin Dntrlmesi


ekil 2-5 (a)da grlen durum sz konusudur. X raslant de-
ikeninin x ve x + dx arasnda yer almas ile Y raslant deikeninin
y + dy arasnda yer alaca aktr. Bu olaylarn olaslklar P
X
(x).dx
ve P
Y
(y).dy olduundan,

p
Y
(y) dy = p
X
(x) dx








* Bu ayn zamanda Xin ve Ynin olas deerlerinin y = f (x) olarak da
balantl olduunu ifade eder.








53


yazlabilir. Buradan istenen olaslk younluk fonksiyonu

dy
dx
x p y p
X Y
) ( ) ( = (2-2)

elde edilir. Kukusuz 2-2 eitliinin ikinci tarafnda xe kar gelen
deer y cinsinden yazlmaldr. Eer f(X), Xin srekli, azalan bir
fonksiyonu ise, ekil 2-5 (b), benzer sonu elde edilecektir, ancak bu
kez trev negatif iaret tar. Olaslk younluk fonksiyonu pozitif
olmak zorunda olduundan ayrca eklin geometrisinden de
grlecei gibi trevin mutlak deerinin alnmas gerektii kolayca
anlalacaktr. O halde her iki durum iin de,
P
Y
(y)=p
X
(x)
dy
dx
(2-3)
yazlmaldr.

Verilen bir Y iin f(X)in trevlerinin bir ksmnn pozitif ve bir ksmnn
negatif blgelerde olmas durumu da karmza kabilir. Bu gibi
durumlarda ksmlar ayr ayr incelenmeli ve kar gelen olaslk
younluklar toplanmaldr. Bunu aklamak zere btn raslant
deikenlerinin dnmlerini gsterecek bir rnek zerinde
alalm.
Y = X
2

fonksiyonu ile bal iki raslant deikeni ele alalm. ekil 2-6 bu
durumu gstermektedir ve rnein, skala faktr hari, biri gerilim
raslant deikenini ifade etmi olsun. dx/dy trevinin mutlak deeri,
y
dy
dx
2
1
=
olarak verildiine gre, her bir y deerine iki x deeri kar
gelmektedir. (x = m y ). stenen olaslk younluk fonksiyonu
yalnzca,

p
Y
(y)= ( ) ( ) [ ] y p y p
y
X X
+
2
1
y 0 (2-4)















54







EKL 2-6: Karesel Dzen Dnm


Daha ileri giderek ynin hibir zaman negatif deerler alamayaca
sylenebilir, yani;

p
y
(y) = 0 y<0
dr.

Raslant deikenlerinin dnmleri ile ilgili dier baz uygulamalar
ileride incelenecektir.

ALITIRMA 2-3

X raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu
p
X
(x) = K {u(x + 1) - u(x - 1)} eklindedir. Burada u(.) birim basamak
fonksiyonunu ifade eder.

a- K deerini hesaplaynz
b- X >3/4 iin olasl hesaplaynz
c- Xin minimum deerini bulunuz.


2-4 BEKLENDK DEER ve MOMENTLER

statistik yntemlerle ilgili en nemli ve temel kavramlardan biri
raslant deikeninin ya da raslant deikenli fonksiyonlarn
ortalama deerlerinin bulunmasdr. Zaman fonksiyonlar iin
ortalama deerlerin bulunmas, belirli bir zaman aralnda integral
alnp elde edilen deerin bu aralk sresine













X= - y X= y
55


blnmesi sureti ile elde edilen, elektrik mhendislerinin yakndan
bildikleri bir kavram olup, bu ekilde zaman fonksiyonunun de
bileeninin, karesel ortalama deerinin (effektif deer) veya ortalama
gcn elde edilmesi salanr. Bu tip zaman ortalamalar, zamana
bal rasgele fonksiyonlar iin de nemlidir, ancak zaman
fonksiyonunun tek bir zamana kar gelen deeri ile tanmlanm tek
bir raslant deikeni sz konusu olduunda hi bir anlam ifade
etmez. Bunun yerine, raslant deikeninin kabul edilebilir olas
deerleri snr deerleri boyunca integre edilmek sureti ile ortalama
deerin bulunmas gerekir. Bu tip bir ileme "ensemble ortalamas"
ad verilir ve sonu beklendik deerdir. Beklendik deeri ifade
etmede Standard olarak farkl pek ok notasyon kullanlmaktadr,
ancak mhendislikte en yaygn olanlar

[ ]

= = dx x xp X E X ) ( (2-5)
dir. E[X] sembol genellikle "X in beklendik deeri" ya da " Xin
matematiksel beklendii" olarak okunur. Daha ileride deineceimiz,
gibi, bir ok halde bir raslant deikeninin pratikteki nemi, raslant
deikeninin ait olduu rasgele ilemlemeden herhangi rnek
fonksiyonunun zaman ortalamasna eit olmas ile belirlenir. Bu
durumda bir akm yada gerilim fonksiyonunun beklendik deeri onun
dc bileenini bulmaya zdetir. Bu akl yretme burada aklama
amac ile kullanlmtr. xin herhangi bir fonksiyonunun beklendik
deeri benzer hesaplama ile de elde edilebilir.
[ ]

= dx x p x f X f E ) ( ) ( ) ( (2-6)
f(x) = x
n
fonksiyonunun, raslant deikenlerinin genel momentlerini
aklamakta zel bir nemi vardr. Bylece
[ ]

= = dx x p x X E X
n n n
) ( (2-7)
elde edilir. xin en nemli momentleri n = 1 iin yukarda incelenen
beklendik deer ile n = 2 iin karesel beklendik deerdir.



















56


[ ]

= = dx x p x X E X ) (
2 2 2
(2-8)

Gerekten karesel beklendik deerin neminin altn izmek gerekir.
Genellikle bir rasgele gerilim veya akmn karesinin zaman
ortalamasna eit olduu varsaylabilir. Bu durumda karesel
beklendik deer (bir direnteki) ortalama g ile orantldr ve rasgele
gerilim veya akmn etkin (effektif) deerinin karesine eittir.

Ayn ilke ile merkezi momentleri de tanmlamak olasdr. Bunlar
sadece raslant deikenleri ile onlarn beklendik deerleri arasndaki
farklarn momentleridir. Bu ekilde n inci merkezi moment,
( ) ( ) [ ] ( )

= = dx x p X x X X E X X
n n n
) ( (2-9)
olacaktr. n = 1 iin merkezi momentin sfr olaca aktr, n = 2 iin
merkezi moment olduka nemlidir ve zel bir ad vardr. Bu ad
"deiinti" (variance) olarak bilinir ve ile sembolize edilir.

( ) dx x p X x X X ) ( ) (
2
2
2

= = (2-10)

Deiik bir yolla deiinti, toplamlarn beklendik deerlerine ait
kuraln kullanlmas ile de tanmlanabilir. Bu kural,

[ ] [ ] [ ] [ ]
m m
X E X E X E X X X E + + + = + + + ... ...
2 1 2 1


olarak bilindiine gre,

( ) [ ] ( ) [ ]
2
2
2
2
2 X X X X E X X E + = =
[ ] [ ] ( )
2
2
2 X X X E X E + =
( ) ( )
2
2
2
2
2 X X X X X X = + + = (2-11)




















olur ve grld gibi deiinti karesel beklendik deer ile beklendik
deerin karese arasndaki farka eittir. Deiintinin karekk
"standard sapma" (Standard deviation) olarak bilinir.

Elektrik devrelerinde deiinti genellikle gerilim veya akmn ac
bileeninin (bir direnteki) ortalama gc ile balantl olmaktadr.
Deiintinin karekk effektif deer len bir voltmetre veya
ampermetrenin gsterdii deer olarak karmza kar.

Yukarda incelediimiz beklendik deerler ve momentleri aklamak
zere, ekil 2-7 de gsterilen uniform olaslk younluk fonksiyonuna
sahip bir rasgele deiken dnelim.


EKiL 2-7: Bir Uniform Olaslk Younluk Fonksiyonu



rnein bu 20 ve 40 volt arasnda lineer olarak deien testere dii
bir gerilim fonksiyonunun olaslk younluk fonksiyonu olsun. Bu
fonksiyon matematiksel olarak u ekilde tanmlanr.


0 ) ( = x p 20 < x
= 1/20 40 20 < x
= 0 < < x 40

Bu raslant deikeninin beklendik deeri 2-5 eitliinin kullanlmas
sureti ile elde edilirse,














57
58



30 ) 400 1600 (
40
1
2 20
1
)
20
1
(
40
20
2 40
20
= = = =

x
dx x X

bulunur. Bu deer, biraz nce de szn ettiimiz, testere dii
dalgann ortalama deerinden baka bir ey deildir. Karesel
beklendik deer ise 2-8 eitliine gre

3 . 933 10 ) 8 64 (
60
1
3 20
1
)
20
1
(
3
40
20
3 40
20
2 2
= = = =

x
dx x X

olur ve bu rasgele deikene ait deiinti de 2-11 eitliinden

( ) ( ) 3 , 33 30 3 . 933
2
2
2 2
= = = X X

olarak hesaplanr.

Temel varsayma bal olarak rasgele ilemleme deerlendirilebilir;
eer testere dii gerilim bir dc voltmetre ile llse idi 30 voltluk bir
deer okunacakt. Eer effektif deer len bir ac voltmetre
kullanlsayd (dcye cevap vermeyen) bu kez okunacak deer 3 . 33
volt olacakt.

ALITIRMA 2-4

Bir X rasgele deikeninin olaslk younluk fonksiyonu
[ ] ) 2 ( ) (
2
1
) ( = x u x u x p
X
dir.
Y = X
2
rasgele deikeni iin

a-) Beklendik deeri
b-) Karesel beklendik deeri
c-) Deiintiyi hesaplaynz.

















59

2-5 GAUSS (GAUSSIAN) RASLANTI DEKEN

nceleyeceimiz eitli younluk fonksiyonlarndan en nemlisi
kukusuz Gauss ya da Normal younluk fonksiyonudur. Bu fonksiyon
pekok sebeplerden dolay nemlidir, bunlardan bazlar u ekilde
zetlenebilir.

1- Fiziksel olarak, gzlemlenen raslant deikenleri ortamnda pek
ok farkl durum iin iyi bir matematik modeldir. Ayrca teorik adan
da iyi bir model olarak yaygnlkla kullanlmaktadr.

2- Pek ok sayda rasgele deikeni uygunlukla iine alabilen,
genilemeye ak birka younluk fonksiyonundan biridir.

3- Gauss raslant deikenlerinin dorusal (linear) kombinasyonlar
yeni fakat gene Gauss olan raslant deikenleri elde edilmesini
salarlar. Hemen hemen dier pekok younluk fonksiyonlar iin bu
zellik yoktur.

4- Yalnzca Gauss raslant deikeninden tretilmi rasgele
ilemlemelerde, istatistiksel anlamda btn birinci ve ikinci
momentlere ait bilgiler tam olarak elde edilebilir. Dier
ilemlemelerde bu gereklenememektedir.

5- Sistem analizinde, dorusal (linear) ve dorusal olmayan
(nonlinear) durumlarda tam bir istatistiksel analiz iin Gauss
ilemlemesi genel olarak tektir.

Gauss younluk fonksiyonunun matematik ifadesi

[ ] ( ) [ ]
2
2
2 / exp 2 / 1 ) ( X x x p = < < x

dir. Burada X ve
2
srasi ile beklendik deeri ve deiintiyi ifade
etmektedir. Buna kar gelen dalm fonksiyonu daha kapal bir
biimde yazlamaz. Younluk fonksiyonu ile dalm fonksiyonuna ait
ekiller, sras ile ekil 2-8 (a) ve (b)de gsterilmitir. Bu eriler ile
ilgili baz noktalar aklamak yararl olacaktr. Bunlar,

















60


1- Yalnzca tek bir maksimum vardr, bu da beklendik deere kar
gelen noktadadr.

2- Younluk fonksiyonu, beklendik deere gre simetriktir.

3- Younluk fonksiyonunun genilii Standard sapma ( ) ile
orantldr. 2 genilii maksimum deerin 0,607 katna kar gelen
noktada sz konusudur. Bunlar ayn zamanda maksimum mutlak
kayma noktalardr.



EKL 2-8: Gauss Raslant Deikeni (a) Younluk Fonksiyonu
(b) Dalm Fonksiyonu



4- Younluk fonksiyonunun maksimum deeri standard sapma ( )
ile ters orantldr. Madem ki younluk fonksiyonunun alan bire eittir
o halde bu fonksiyon yi sfra yaklatrmak sureti ile impuls veya
delta fonksiyonunu ifadede kullanlabilir. Bu matematiksel olarak u
ekilde belirtilir,



( ) [ ]
2
2
0
2 / exp ) 2 / 1 ( lim ) (

X x X x =

(2-13)












61



Delta fonksiyonunun bu ifade ekli, dierlerine gre, sonsuza kadar
integre edilebilme avantaj salamaktadr.

Gauss dalm fonksiyonu, elemanter fonksiyonlar cinsinden kapal
biimde ifade edilemez. Ancak genelde, tablolanm bir fonksiyon
olarak bilinmektedir. Younluk ve dalm fonksiyonlar arasndaki
ilikiden, genel anlamda, Gauss dalm fonksiyonu

( ) [ ]du X u du u p x P
x x


= =
2
2
2 / exp ) 2 / 1 ( ) ( ) ( (2-14)

olarak belirtilebilir. Bu fonksiyon beklendik deerin 0 ve deiintinin 1
deeri iin ( 1 , 0 = = X ) tablolanmtr. Dalm fonksiyonu daha ok
) (x ile gsterilir ve
[ ]

=
x
du u x 2 / exp ) 2 / 1 ( ) (
2
(2-15)
olarak tanmlanr. Basit deiken dnmleri ile genel Gauss
dalm fonksiyonlar, ) (x cinsinden hesaplanabilir.


[ ] / ) ( ) ( X x x P =
(2-16)

) (x deerleri iin hazrlanm tablo EK Dde verilmitir. Tablo
sadece xin sfrdan byk deerleri iin hazrlanm olduundan sk
sk kullanacamz bir eitlik vermek gerekecektir. Bu eitlik

) ( 1 ) ( x x = (2-17)
dir.


Gauss rasgele deikenine ait pek ok nemli zelliklerin varl
aktr ancak iki veya daha fazla Gauss rasgele deikenini ieren
problemlerde yarar daha belirgin ekilde ortaya kmaktadr. Ayrca
yksek mertebeden momentlerinin kolayca hesaplanabilecei de
unutulmamaldr. 2-9 eitlii ile tanmlanan ninci merkezi moment
Gauss rasgele deikeni iin













62


( ) 0 =
n
X X n tek iin (2-18)

n
n ) 1 ...( 5 . 3 . 1 = n ift iin

olacaktr. Bu eitliin kullanlmasna bir rnek olmak zere n = 4 iin,
drdnc merkezi moment

( )
4
4
3 = X X


olur. Burada dikkat edilmesi gerekli bir noktay hatrlatalm, n inci
genel moment X
n
ile n inci merkezi moment arasndaki bant, n = 2
iin daha nce deinilen kadar basit deildir. rnein n = 4 iin, 4
nc genel moment Gauss rasgele deikeni iin

( )
4
2 2 4 4
) ( 6 3 X X X + + =

olmaktadr.

Gauss younluk fonksiyonu konusunu bitirmeden nce 2-12 eit-
liinde verilmi Bernoulli denemeleri ile btnlemi olaslk
kavramnn nin byk deerleri iin yaklak ifadesini (1-28 eitlii)
karlatrmak ilgin olacaktr, k ve nin tam say olmalar durumu
hari De Moivre-Laplace yaklam, beklendik deeri np ve deiinti
npq olan Gauss younluk fonksiyonu ile ayn grnmdedir. Bernoulli
olaslklarnn ayrk olduklar dikkate alnrsa, bu durum iin gerek
younluk fonksiyonlar nin ortalamas ile artan sayda bir ( ) delta
fonksiyonlar setidir, ve nin artmas sonucu bu delta fonksiyonlarnn
belirttii alan Gauss kuraln izler.

Bununla yakndan ilgili nemli bir baka sonu da "Merkezi Limit
Teoremi"dir. Bu nl teorem ayn olaslk younluk fonksiyonuna
sahip ok sayda bamsz deikenlerin toplam ile ilgilidir. Eer
bamsz raslant deikenleri
n
X X X ..., ,
, 2 1
ise toplam


[ ]
n
X X X n Y + + + = ... ) / 1 (
2 1


















63


olarak tanmlanr. O halde nin byk olmas halinde, Ynin younluk
fonksiyonu Xlerin younluk fonksiyonlarna baklmakszn Gauss
younluk fonksiyonuna yaklaacaktr. Bu teorem daha genel koullar
iin de geerlidir. Ancak burada konumuzun kapsam dnda
kalmaktadr. nemli olan, fiziksel durumlar olarak karmza kan ve
bir ok bamsz birletirilmi olayn sonucu olan, olduka rasgelelik
ieren durumlarn tannmasdr. Bu, bir iletken iindeki elektronlarn
scaklkla dalgalan, bir transistor veya bir elektron tpnde elektron
yada deliklerin arpma grlts, ortamdaki turbilans, okyanus
dalgalar ve dier pekok rasgele deiimlerin fiziksel kaynaklar iin
geerlidir. O halde bamsz elemanlarn olaslk younluk
fonksiyonlar (ve genel olarak henz saptanamam yukarda
deindiimiz olaylara ait younluk fonksiyonlar), gzlemlenen
deiimlerin birer Gauss younluk fonksiyonu olarak ele alnmas
ngrlmektedir. Merkezi limit teoremi bu varsaym iin kuramsal bir
yalnlk salar ve hemen hemen btn durumlarda deneysel lmeler
bu varsayma kar bir baka alternatif getirmemitir.

ALITIRMA 2-5
Gauss raslant deikeninin
a-) Beklendik deerinden kk deerler iin olasl,
b-) Beklendik deerin iki yannda m arasnda olasl bulunuz
c-) Olasln 0,01den byk olmamas iin beklendik deerden ne
kadar uzaklamak gerektiini ( ) deiinti cinsinden bulunuz.

2-6 GAUSS ( RASLANTI DEKEN) LE BALANTILI YOUN-
LUK FONKSYONLARI

nceki paragrafta Gauss younluk fonksiyonunun ok nemli ol-
duunu gsteren baz nedenleri aklamtk. Pratik uygulamalarda
karlalan bir baka neden de ok sayda olaslk younluk
fonksiyonunun Gauss younluk fonksiyonu ile balantl olmas ve
ondan tretilebileceidir. Bu paragrafn amac, karlalan bu tip
younluk fonksiyonlarn gstermek ve hangi koullarda
karlalacan belirtmektir. Burada bunlarn tamam yerine en
nemli birka sralanmtr.















64


G Dalm :

Bir devredeki gerilim veya akmn rasgele deiken olmas du-
rumunda, diren elemanndan harcanan g akmn ya da gerilimin
karesi ile orantl rasgele bir deikendir. Bu durum iin dnm 2-3
paragrafnda incelenmiti. Burada bir Gauss akm ya da gerilimin
gc ile btnlemi olaslk younluk fonksiyonunun
hesaplanmasnda kullanlacaktr. rnein I bir rasgele deiken I(t
1
)
olsun ve p
I
(i)nin Gauss younluu olarak ele alnsn, g rasgele
deikeni W,

W=R.I
2

ile verilir, ve p
w
(W) olaslk younluk fonksiyonunun bulunmas istenir.
2-4 eitliinin bir sonucu olarak bu olaslk younluk fonksiyonu,

( ) ( ) ( ) [ ] R w p R w p Rw w p
I I W
/ / 2 / 1 ) ( + =

0 w


= 0 w > 0 (2-19)

olarak yazlabilir. Eer I beklendik deeri sfr olan bir Gauss
fonksiyonu ise,

[ ]
2 2
2 / exp ) 2 / 1 ( ) (
I i I
i i p =
dir. Burada
2
I
, I akmnn deiintisidir, ayn zamanda
I
'nn akmn
etkin (effektif) deeri olarak fiziksel bir anlam vardr. Ayrca younluk
fonksiyonu p
I
(i)=p
I
(-i) olarak simetriktir. Bylece 2-19 eitliindeki iki
terim e deerlidir ve gcn olaslk younluk fonksiyonu;



[ ]
2
2 / exp ) . 2 / 1 ( ) (
I I W
R w Rw w p =

0 w

= 0 w < 0 (2-20)


















65


Bu younluk fonksiyonu ekil 2-9da verilmitir. Gcn, dorudan
doruya hesaplanan beklendik deeri,

[ ]
2 2
I
R RI E W = =


ve gcn deiintisi ise,
( ) [ ] ( )
2
4 2
2
2 2
W I R E W W
W
= =


( )
4 2
2
2 4 2
. 2 3
I I I
R R R = =

olur.




EKL 2-9: Gauss Akmnn Gcnn Younluk Fonksiyonu


G iin, olaslk younluk fonksiyonunun

= 0 deerinde sonsuz
olduunu belirtelim. Bu durumda gcn en olas deeri sfra eittir.
Bu da akmn en olas deerinin sfr olmasndan kaynaklanmtr.
Burada (dW/dI) dnmnn trevi sfrdr ve olaslk younluk
fonksiyonunda bir delta fonksiyonunun sz konusu olmadn
belirtmek nemli saylabilir.

Rayleigh Dalm:

Rayleigh olaslk younluk fonksiyonu eitli farkl fiziksel durumlarda
karmza kar. rnein daha ileride ele alnacak Gauss younluk
fonksiyonlar olarak ele alnan akm veya gerilim fonksiyonlarnn
tepe deerleri zarf Rayleigh younluk fonksiyonu ile zmlenebilir.
Bu younluk fonksiyonu ilk kez farkl frekanslardaki pek ok sins
dalgasnn toplamnn zar










66


fn hesaplama amac ile ortaya atlmt (Lord Rayleigh,1880). Ayn
zamanda bu younluk fonksiyonu ateli silahlarn mermi veya
toplarnn hedefe yneltilmeleri ile ve bunlarla btnlemi hatalarla
yakndan ilgilidir. Eer birbirine dik koordinat sisteminde, her iki
koordinattaki hatalar bamsz ve Gauss olaslk younluk
fonksiyonlarna sahiplerse ve eer dik koordinat sisteminin orijini
hedef olarak saptanmsa, bir eksen boyunca oluacak hata X ve
dier eksen boyunca da oluacak hata Y alnmak sureti ile toplam
hatal mesafe

2 2
Y X R + =


olur. X ve Y sfr beklendik deerli ve eit deiintili bamsz Gauss
rasgele deikenleri olduunda, R ifadesine ait olaslk younluk
fonksiyonu,

[ ]
2 2 2
2 / exp ) / ( ) ( r r r p
R
= 0 r
= 0 r < 0 (2-21)

olacaktr. Buna Rayleigh olaslk younluk fonksiyonu ad verilir ve
ekil 2-10da iki farkl
2

deeri iin gsterilmitir. Rasgele

deikenin en olas deeri

deeridir, ancak fonksiyon maksimum

noktaya gre simetrik deildir.


EKL 2-10: Rayleigh Olaslk Younluk Fonksiyonu


Rayleigh Dalmna sahip bir rasgele deikenin beklendik deeri











67



[ ]dr r r dr r rp R
R


= =
0
2 2 2 2
0
2 / exp ) / ( ) (


) 2 / ( =


olarak kolayca hesaplanabilir, karesel beklendik deer ise,

[ ]


= =
0
2 2 2 2
0
2 2
2 / exp ) / ( ) ( dr r r dr r p r R
R


olmaktadr. Bylece Rnin deiintisi,

( ) [ ]
2 2
2
2 2
429 . 0 ) 2 / ( 2 = = = R R
R


olarak elde edilir.

Buradaki deiintisin, Gauss rasgele deikenlerine ait
2

deiintisinden farkl olduunu belirtelim. Ayn zamanda younluk
fonksiyonunun da Gauss younluk fonksiyonuna benzemediini
hatrlatalm. Burada beklendik deer ve deiinti sadece
2

paremetresine baldr ve istenildii gibi deitirilemez.

Rayleigh dalmnn kullanl ile Gauss rasgele ilemesinin zarfna
varabilmeye daha sonraki blmde yer verilecektir.


Maxwell Dalm :

Termodinamikte klasik bir problem, ideal bir gaz iindeki bir
molekln hznn olaslk younluk fonksiyonunun bulunmasdr.
Burada temel varsaym her bir hz bileeninin sfr beklendik deerli
ve
2
=k T/m deiintili Gauss rasgele deikeni olmasdr. Burada k
Boltzmann katsaysn, T mutlak scakl ve m de molekln ktlesini
ifade etmektedir. Bu ekilde toplam hz,

2 2 2
Z Y X
V V V V + + =
















68


dir ve buna Maxwell dalm ad verilir. Sonu olarak younluk
fonksiyonu.

[ ]
2 2 2 2
2 / exp ) / ( / 2 ) ( v v v p
V
=

0 v

= 0 v < 0 (2-22)
olarak verilmitir.

Maxwell dalml raslant deikeninin beklendik deeri (ortalama
molekl hz) bilinen yolla,

/ 8 = V

olarak bulunabilir. Karesel beklendik deer ve deiinti,
2 2
3 = V


( ) ( ) ( )
2
2
2
/ 8 3
2
= = V V
V


2
453 , 0 =


olmaktadr. Kinetik enerjinin beklendik deeri buradan
hesaplandnda,
2
) 2 / 1 ( mV =

ve
[ ] ( ) kT m kT m m V m E ) 2 / 3 ( ). / ( ) 2 / 3 ( ) 2 / 3 ( 2 / 1
2 2
= = = =

olarak klasik sonu elde edilir.



Chi-Square Dalm:

Bir raslant deikeni olarak,

2 2
2
2
1
2
...
n
Y Y Y X + + + =


tanmlanmsa, yukardaki sonularn genelletirilmesi sz
konusudur. Burada
n
Y Y Y ,..., ,
2 1
sfr beklendik deerli ve deiintileri
1'e eit bamsz Gauss raslant deikenleridir. X
2
raslant
deikenine (serbestlik derecesi n olan) Chi-Square Dalm ad
verilir ve olaslk younluk fonksiyonu,

( ) [ ] [ ] 2 / exp )! 1 2 / ( 2 / ) (
2 2 /
1 2 /
2 2
x n x x p
n
n
=


0
2
x

= 0 x
2
< 0 (2-23)








69



dr.

Rasgele deikenlerin (deiintinin 1 olmasn salamak sureti ile)
uygun olarak normalletirilmesi ile daha nce incelenen G
Dalm'nn n=1 iin Chi-square dalmna, Rayleigh Dalmnda
hatal mesafenin karesinin (R
2
), n=2 iin Chi-square Dalmna ve
Maxwell Dalm'nda hzn karesinin (V
2
), n=3 iin gene Chi - square
Dalmna eit olduu grlecektir. Bu son durum molekl enerjisinin
olaslk younluk fonksiyonunun elde edilmesine yol gsterecektir.

Chi - Square rasgele deikeninin beklendik deeri ve deiintisi
bileenlerinin deiintilerinin 1 kabul edilmesi nedeni ile kolayca
bulunabilir. Bunlar
( ) n
n X
X
2
2
2
2
=
=

dr.



Log - Normal Dalm :

Karlalabilecek farkl bir durum da Gauss Dalm ile balantl bir
rasgele deikenin, dier bir rasgele deikenin logaritmas olarak
tanmlanmas eklinde ortaya kar. rnein haberleme
sistemlerinde, tayc ortamda sinyal gcndeki zayflama neper
birimi ile ifade edilen ve

A= ln (W
giri
/W
k
) neper

olarak hesaplanan kavramdr. Burada W
giri
ve W
k
sras ile giri ve
ktaki sinyal gcn belirtmektedir. Deneysel gzlemler gerekten
A zayflamasnn Gauss raslant deikenine olduka yakn olduunu
gstermitir. Bu nedenle ortaya kan sorun g orannn olaslk
younluk fonksiyonunun aratrlmasdr.

Bu sonucu genelletirmek zere iki rasgele deikenin














70


Y = ln X
veya edeer olarak
X = e
Y


eklinde bantl olduunu varsayalm ve Ynin beklendik deeri Y ,
deiintisi
2
Y
olan bir Gauss rasgele deikeni olsun. 2-3 eitlii
kullanlarak Xin olaslk younluk fonksiyonu kolayca yazlabilir.


[ ] ( ) [ ]
2
2
2 / ln exp 2 / 1 ) (
Y y X
Y x x x p =

0 x

= 0 x < 0 (2-24)

Bu Log-Normal olaslk younluk fonksiyonu olarak bilinir.
Mhendislik uygulamalarnda 10 taban, e tabanndan daha sk
kullanlmaktadr, ancak e taban dnm bakmndan daha ok
kolaylk salar.






EKL 2-11: Log-Normal Olaslk Younluk Fonksiyonu




ekil 2-11 iki farkl younluk fonksiyonunu gstermektedir. Log-
Normal rasgele deikenin beklendik deeri ve deiintisi aada
verilmitir.















71



[ ]
2
) 2 / 1 ( exp
Y
Y X + =
( ) [ ] ) ) 2 / 1 ( ( 2 exp 1 exp
2 2 2
Y Y X
Y + =


2-7 DER OLASILIK YOUNLUK FONKSYONLARI

Gauss rasgele deikenleri ile ilikili younluk fonksiyonlarna ek
olarak pek ok deiik tipte younluk fonksiyonlar karmza
kmaktadr. Bunlardan bazlar burada aklanm ve hangi
durumlarda karlald ksaca zetlenmitir.


Uniform Dalm :

Uniform dalma rnek vermek amac ile, daha nceki paragraflarda
ksaca deinilmiti. Burada uniform dalm genelletirilecektir.
Uniform dalm ou kez rasgele deiken iin tercih edilebilir
herhangi bir deerin bulunmad fiziksel durumlarda karmza kar.
rnein rasgele bir anda olan (radyo aktif partikllerin emisyonu gibi)
olaylarn genellikle e olaslkl olduu varsaylr. Bir sinusoidal
kaynan bilinmeyen faz as genel olarak 2 r radyanlk bir aralk
boyunca uniform dalml olarak deerlendirilir. Peryodik bir pulslar
dizisinde pulslarn zamana gre durumlar (radar sinyallerinin
tanmas gibi), zamann sfr noktasna gre gerek durumlar
bilinmedii takdirde, bir peryot boyunca uniform dalml olduklar
varsaylr. Btn bu durumlar ilerideki rneklerde yer alacaktr.
Uniform olaslk younluk fonksiyonu genelde

) /( 1 ) (
2 1
x x x p =
2 1
x x x < (2-25)
= 0 dnda

olarak ifade edilebilir. Buradan kolayca

) )( 2 / 1 (
2 1
x x X + = (2-26)

















72


ve
( )
2
1 2
) 12 / 1 (
2
x x
X
= (2-27)

olduu grlr.

Uniform dalmn nemli uygulamalarndan biri analog - saysal
dnmle btnlemi hatalarn ortaya konmasnda kullanldr. Bu
ilem, srekli bir sinyalin herhangi bir andaki deerinin alnp bunun
sabit sayda binary digitlerine sahip bir binary sayya
dntrlmesini ierir. Binary digitlerinin sabit bir say yalnzca
deerlerin ayrk bir setini verdiinden, gerek deerle ona en yakn
ayrk deer arasndaki fark bir hata ortaya koyacaktr. Bu durum ekil
2-12de gsterilmitir. Hatann - 2 / x ile 2 / x aralnda uniform
dalml olduu varsaylr, burada x birbirine en yakn iki deer
dzeyi arasndaki farktr. Bu ekilde 2-26 eitliinden hatann
beklendik deeri sfr ve 2-27 eitliinden de deiintisi ya da karesel
beklendik deeri (1/12)( x )
2
olarak bulunur.


EKL 2-12: Analog - Digital Dnmde Hata




stel ve Baml Dalmlar :

Uniform dalm incelerken rasgele zaman birimlerinde meydana
gelen olaylarn daha ok bu zaman birimlerinde e olaslkla

















73


olutuunu varsaymtk. Eer olaylar arasndaki ortalama zaman
aral ile gsterilirse t zaman aralnda olan bir olayn olasl,
bu zaman aralnn nerede olduuna baklmakszn yalnzca t/ ya
eittir ve olayn olma aral t, ya gre olduka ksadr. Bu
kabulden hareketle, olaylar arasndaki zaman aral iin bir olaslk
dalm fonksiyonu (ve dolays ile younluk fonksiyonu) tretmek
olasdr.

Bu tretmeyi yapmak zere ekil 2-13 ele alalm. Bir olayn t
0
+ ile
t
o
+ +t rasgele zaman aralnda olmas olaynn olasln bulmaya
alalm. iin dalm fonksiyonu P( ) olduunda t aralnda
meydana gelecek olayn olasl ayn zamanda t
0
ile t
0
+ aralnda
olayn olmama olasl ile t
o
+ +t aralnda olayn olma
olaslklarnn arpmna eittir. (Bu iki olay bamszdr). O halde,


EKL 2-13: Olaylar Arasndaki Zaman Aral


1- P( ) = olayn t
0
ile t
0
+ aralnda olmama olasl
= / t olayn t aralnda olma olasldr ve

( ) ( ) ( ) [ ]( ) / 1 t P P t P = +


yazlabilir. Her iki tarafn t ye blnmek ve t nin sfra
yaklamasn salamak sureti ile,

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) [ ] P d dP t P t P
t
= = +

1 / 1 / / lim
0













74


olaca aktr. Elde edilen birinci mertebeden diferansiyel denklemin
zlmesi ile,

[ ] / exp 1 ) ( = P

0
(2-28)

elde edilir. Keyfi katsaynn bulunmasnda, P(0) = 0 olduu ve nun
negatif olamayaca olgular deerlendirilir. Olaylar aras zaman
aralna ait olaslk younluk fonksiyonu 2-28 eitliinin diferansiyeli
alnmak sureti ile

[ ] / exp ) / 1 ( ) ( = P

0

= 0
0 <
(2-29)

bulunur. Bu stel olaslk younluk fonksiyonu olarak bilinir ve ekil
2-14de ortalama zaman aralnn iki farkl deeri iin gsterilmitir.
Kabul edildii gibi, nun beklendik deeri yalnzca

EKL 2-14: stel Olaslk Younluk Fonksiyonu




[ ] [ ]

= =
0
/ exp ) / ( d E

deiinti ise
( )
2
2

=


olarak karmza kar.














75


Bu younluk fonksiyonunun yalnzca tek bir parametresi vardr
(Rayleigh gibi). Bu nedenle beklendik deerle deiinti birbirlerine
bal olup, birinin bulunmas ile dieri kolayca hesaplanabilir.

stel dalmn bir uygulamasn gstermek zere, bir uzay
gemisinde bir elemann dierlerinden bamsz olarak bozulmas
dzgn olarak ortalama 100 gnde olmaktadr. Bu uzay gemisi btn
elemanlar fonksiyonlarn tam yapacak ekilde 200 gnlk bir grev
stlenmitir. Herhangi bir elemann bozulmadan grevini
tamamlamas olasl nedir? Bu, ilk elemann bozulmasnn 200
gnden daha fazla olmas olaynn olasln bulmaya edeerdir, ve
basit olarak, P(200); bu araln 200 gne eit yada daha kk
olduunu belirttiine gre, {1-P(200)} e eittir.

O halde 2-28 eitliinden

[ ] } / exp{ } / exp{ 1 1 ) ( 1 = = P

ve
100 = , 200 = iin

1 - P(200) = exp[-200/100] = 0.1352 olacaktr.

stel dalmdaki rasgele deikenler birbirine yakn olaylar
arasndaki zaman araldr. Bu rasgele deiken, herhangi bir olayla
onu izleyen k inci olay arasndaki zaman aral olarak
genelletirilebilir. Bu rasgele deiken iin olaslk younluk
fonksiyonu "ERLANG DAILIMI" olarak bilinir.


[ ] [ ] ( ) )! 1 ( / / exp ) (
1
=

k pk
k k


0
k=1,2,3,..
= 0
0 <
(2-30)


Bu tip bir rasgele deiken k inci mertebeden Erlang rasgele
deikeni adn alr. stel dalm k = 1 iin bu dalmn zel bir
halidir. Genel olarak beklendik deer ve deiinti sras ile k ve
k( )
2
ye eittir. Genel Erlang dalm mhendislikte sistemlerin
gvenirliini ilgilendiren pek ok uygulama alanna sahiptir. rnein
bir sistemin aboneleri










76


(kullanclar) iin bekleme sresi (telefon ve trafik sistemleri gibi), bir
haberleme sisteminde belirli saydaki abonenin rasgele konuma
talep ve srelerini salamak zere kanal says vs. gibi.

Erlang dalm ayn zamanda kk bir notasyon deiiklii
yaplarak gamma dalm ile balantl olmaktadr. / 1 = ve da
knn tamsay deerlerine kar gelen srekli bir parametre
olduunda, gamma dalm;


[ ] [ ]

=

exp ) ( / ) (
1
p

0

= 0
0 <
(2-31)

olmaktadr. Gamma dalmna ait beklendik deer ve deiinti sras
ile
/ ve
2
/
dir.



Delta Dalm :

Daha nce deindiimiz gibi, olas olaylar yalnzca ayrk bir setin
deerleri olarak varsayldnda, kar gelen olaslk younluk
fonksiyonu bir delta fonksiyonlar seti olarak karmza kar. Bu
kavram formlletirmek ve olas herhangi bir uygulamasn
gstermek yararl olacaktr. Bir rnek olmak zere ekil 2-15de
gsterilen binary dalga eklini ele alalm. Bu dalga ekli, verilen bir
tepe deeri iin en byk ortalama gc ile pekok haberleme ve
kontrol sisteminde karmza kan bir ekildir.

EKiL 2-15: Genel Bir Binary Dalga ekli









77


leride, rasgele ilemleme konusunda, daha ayrntl inceleyeceiz,
ancak imdi belirli herhangi bir anda X = x(t
1
) olarak bir rasgele
deiken ele alnacaktr. Bu rasgele deikenin sadece x
1
ve x
2
gibi
iki olas deer alaca kabul edilir. x
1
deerini alma olasl p
1
ve x
2

deerini alma olasl p
2
=1p
1
olarak deerlendirilirse, Xin olaslk
younluk fonksiyonu,

) ( ) ( ) (
2 2 1 1
x x p x x p x p + = (2-32)

olur. Bu rasgele deikene ait beklendik deer;

[ ]dx x x p x x p x X

+ = ) ( ) (
2 2 1 1


= p
1
x
1
+p
2
x
2


olarak kolayca elde edilebilir. Karesel beklendik deer de benzer
ekilde,

( ) ( ) [ ]

+ = dx x x p x x p x X
2 2 1 1
2 2


= p
1
x
1
2
+ p
2
x
2
2

bulunur, o halde deiinti,

( ) ( )
2
2 2 1 1
2
2 2
2
1 1
2
2 2
x p x p x p x p X X + + = =


( )
2
2 1 2 1
x x p p =


olur. Burada p
2
yerine 1p
1
yazlmak sureti ile son ekline varlabilir.

Herhangi sayda ayrk deerleri olan rasgele deikenler iin mevcut
delta dalmlarnn benzerlik gsterdii aktr. O halde x
1
, x
2
, ..., x
n

gibi n olas ayrk deer sz konusu ise ve her bir deere kar gelen
olaslklar P
1
, P
2
,..,P
n
ise, olaslk younluk fonksiyonu;

=
=
n
i
i i
x x p x p
1
) ( ) (
(2-33)
olacaktr.













78

1
1
=

=
n
i
i
p


olduu bilinmektedir.

Yukardaki teknik aynen uygulanarak bu rasgele deikenin bek-
lendik deeri

=
=
n
i
i i
x p X
1


olarak, karesel beklendik deer de

2
1
2
i
n
i
i
x p X

=
=

olarak hesaplanabilir. Buradan deiinti,


= =
|

\
|
=
n
i
n
i
i i i i X
x p x p
1
2
1
2 2

( )

= =
=
n
i
n
i
j i j i
x x p p
1 1
2
) 2 / 1 (

olarak elde edilecektir.

ok deerli delta dalm, haberleme ve kontrol sistemleri ile
balantl olarak ortaya kt gibi, analog - digital dnm
gerektiren sistemler iin de karmza kar. Tipik olarak deer
saylar 2nin kuvvetleri olan tam saylar seti bir binary digitler seti
olarak gsterilebilir.


2-8 KOULLU OLASILIK VE YOUNLUK FONKSYONLARI

Koullu olaslk kavram, ayrk olaylarn olular ile balantl olarak 1-
6 paragrafnda tantlmt. Anmsanaca gibi bu, ayn bir olaslk
uzaynda olmu bir olaya gre bir dier olayn olaslnn ne
olacann bulunmas idi. Bu kavramn srekli bir rasgele deiken
iin genelletirilmesi istenebilir. Bu paragraftaki incelemeler tek bir
rasgele deikeni kapsamna alacak biimde sunulacak, tanm ve
rnekler verilecektir. ki veya daha ok rasgele deiken iin
aklamalar nc blmde yer alacaktr.









79

lk olarak, bir X rasgele deikeni iin olmu bir M olay verildii halde
koullu olaslk dalm fonksiyonunun ne olaca sorunu
yantlanmaldr. Bir an iin M olaynn herhangi bir olay olduu
dnlrse dalm fonksiyonu genel olarak

[ ] M | Pr ) / ( x X M x P =
= [ ] ) Pr( / M , Pr M x X 0 ) Pr( > M (2-34)

yazlr. Burada,

{ } M x X , ve x X ) ( M

koulunu eitliinin kullanlmas ile setin srekli durum iin karl
elde edilir. P(x/M)in geerli bir olaslk dalm fonksiyonu olduu
gsterilebilir ve dolays ile dier dalm fonksiyonlar ile ayn
zellie sahip olmas gerekir. Bunlar u ekilde zetlenebilir.

1. 1 ) M | ( 0 x P < < x
2. 0 ) M | ( = P 1 ) M | ( = P
3. ) M | (x P xin artan deerleri ile azalmaz.
4. [ ] 0 ) M | ( ) M | ( M | X x Pr
1 2 2 1
= < x P x P x
2 1
x x < iin

imdi koul ile ilgili olarak M olay hakknda aklama yapmak
gereklidir. Bunun iin eitli durumlar karmza kar. rnein,


1- M olay, X rasgele deikeni cinsinden belirtilebilen bir olay
olabilir. Buna ilikin rnekler bu blmde ele alnacaktr.
2- M olay, bir baka rasgele deikene bal srekli ya da ayrk bir
olay olabilir. Buna ilikin rnekler bir sonraki blmde
incelenecektir.
3- M olay, hem X rasgele deikenine ve hem de baka bir rasgele
deikene bal bir olay olabilir. Bu olduka karmak durum
incelenmeyecektir.

















Yukarda sralanan ilk alternatifi gstermek zere, M olay

{ } m X M

olduunu kabul edelim. Bu halde 2-34 eitliine gre koullu olaslk
dalm fonksiyonu

{ } { } { } m Pr / m M , Pr m M | Pr ) M | ( = = X x X x X x P

olarak yazlabilir.

imdi xin ya da min daha byk olmas durumlar iin olas iki
alternatif sz konusudur. Eer m x ise m X olay, x X olayn da
kapsamna alr ve

{ } { } m X m X x X = Pr , Pr

yazlabilir. Bu nedenle,

{ } { } 1 Pr / Pr ) M | ( = = m X m X x P m x

elde edilir. Dier yandan eer m x ise o halde { } x X olayn da
kapsamna alacak ve


{ } { } ) ( / ) ( Pr / Pr ) M | ( m P x P m X x X x P = =

bulunacaktr. Bunlara gre, koullu olaslk dalm fonksiyonu sonu
olarak ekil 2-16da gsterilmitir



ekil 2-16: Bir Koullu Olaslk Dalm Fonksiyonu











81

80

m


Koullu olaslk younluk fonksiyonu daha nce aklanan ekli ile
dalm fonksiyonu ile ilikilidir.

dx x dP M x p / ) M | ( ) | ( = (2-35)

Bu,daha nce incelenen olaslk younluk fonksiyonuna ait zellikleri
tamaktadr, bunlar;

1. 0 ) | ( M x p < < x
2. ( )

=1 dx M x p
3. du M u p M x P

= ) / ( ) | (
4. [ ]

< =
x
x
x X x dx x p
2
1
M | Pr ) M | (
2 1


olarak sralanabilir. Eer ekil 2-16 rnek olarak alnrsa koullu
olaslk younluk fonksiyonu

dx x p x p m P x p dx x dP m P M x p

= = = ) ( / ) ( ) ( / ) ( ) / ) ( ))( ( / 1 ( ) | ( , m x <

=0 m x

olacaktr. Bu durum ekil 2-17de gsterilmitir.



EKL 2-17: ekil 2-16ya Kar Den Koullu Younluk Fonksiyonlar







82

Koullu olaslk younluk fonksiyon ayn zamanda koullu ortalama
deerlerin ve koullu beklendik deerlerin bulunmas amac ile
kullanlabilirler. rnein koullu beklendik deer

E[X|M] =

dx M x xp ) | ( (2-36)
ve daha genel biimde, herhangi bir f(X)in koullu beklendik deeri

E[f(X)|M] =

dx M x p x f ) | ( ) ( (2-37)

olarak ifade edilir. Koullu beklendik deeri gstermek zere
yukardaki p(x)in Gauss younluk fonksiyonu olduu varsaylsn,

( )
(
(

=
2
2
2
exp
2
1
) (

X x
x p

rnein basitletirmek zere X m = olsun. O halde,

( ) ( ) [ ]

=

= =
X m
dx X x m P 2 / 1 2 / exp 2 / 1 ) (
2
2

ve
( ) ( ) ( ) [ ]
2
2
2 / exp 2 / 2 ) 2 / 1 /( ) ( X x x p M x p = = , X x <
= 0 X x

olur. Bu ekilde beklendik deer,

[ ] ( ) [ ]

=
X
dx X x x M x E
2
2
2 / exp 2 / 2
( ) [ ]du u X u
2 2
0
2 / exp 2 / 2 + =

/ 2 = X

olacaktr.

Szcklerle ifade edersek, bu sonu, verilen bir rasgele deikene
gre bir Gauss rasgele deikenin koullu beklendik deeri kendi
beklendik deerinden daha kk ve







83

2
X dir.

2-9 RNEKLER VE UYGULAMALAR

imdiye kadar incelenen konularda srekli bir rasgele deikenin
olaslk dalm ve olaslk younluk fonksiyonlar temel kavramlarna
deinilmiti. Bu konuyu iki ve daha ok rasgele deiken iin amadan
nce bunlarn basit mhendislik problemlerine nasl uygulanacan bir
ka rnekle gstermek yararl olacaktr.

Birinci rnek olmak zere ekil 2-18 (a)da gsterilen elemanter
gerilim reglasyon devresini ele alalm. Bu devre ekil 2-18 (b)de
gsterildii gibi ideal akm-gerilim karakteristiine sahip bir zener
diyotla salanmtr. Bu devrede gerilim V
z
= 10





EKL 2-18: Zener Diyod Gerilim Reglatr
(a) Reglatr Devresi (b) Zener Diyod Karakteristii


Volt'a ulaana kadar akm sfrdr ve bundan sonra diyot ularndaki
gerilim sabit kald srece d devreye akm verilecektir. Bu tip bir
devre genellikle kat-hal dzenlerine snrl gerilim uygulanabilmesi
amac ile kullanlr. rnein R
L
, 9 Volt ile alan transistorlu bir
amplifikatr devresi olabilir ve eer gerilim 10 Volt'u geerse bu cihaz
zarar grebilir. Kaynak gerilimi V
s
olup nominal deeri 12 Volttur.
Ancak onun gerek dalga ekli bir testere dii dalgalanma gsterir ve
bu nedenle bir rasgele deikendir. Amacmz iin bu rasgele
deikenin 9 ile 15 Volt arasnda nifom bir dalm gsterdii
varsaylacaktr.








84


Zener diyotlar zellikleri asndan V
2
gerilimlerinin yan sra g
kayplar asndan da snrldrlar. Bu nedenle ortalama gc W
z
= 3
Watt olan bir diyot iin almalarmz srdreceiz. O halde istenen
R seri direncinin gerekli kayp limitleri iinde deerinin bulunmas
olacaktr.

Zener diyot iletimde iken ularndaki gerilim V
2
=10 Volt ve iinden
geen akm

L
Z S
S
I
R
V V
I

=
ve

( ) ( )
10
10 10 +
=
+
>
R
R
R R V
V
L
L Z
S

Burada I
L
yk akm 1Adr. Diyottaki g kayb,


( )
Z L
Z S Z
Z Z Z
V I
R
V V V
I V W

= =

10
100 10

=
R
V
S
V
S
>R+10
olacaktr. Bu gcn, kaynak gerilimi V
s
in bir fonksiyonu olarak grafii
ekil 2-19da ve V
s
ile W
z
nin olaslk younluk fonksiyonlar da ekil
2-20de gsterilmitir.





EKL 2-19: Diyod G Tketimi ile Kaynak Gerilimi Arasndaki Bant








85




EKL 2-20: (a) V
s
in Olaslk Younluk Fonksiyonu
(b) W
z
in Olaslk Younluk Fonksiyonu



W
z
nin younluk fonksiyonunun sfrda byk bir delta fonksiyonuna
sahip olduu grlmektedir. O halde diyot byklk bir zaman
kesiminde iletimde deildir, ancak W
z
ile V
s
bu snrlar iinde dorusal
olarak baml olduklarndan Wnin daha byk deerleri iin
niformdur. Paragraf 2-3de incelenen younluk fonksiyonlarnn
dnmleri ile

( ) ( ) |

\
|
+ + + + = 10
10 10
10 ) ( R
R
p
R
w R P w p
W
v V W
10
50
0
R
w
0 = bu snrlar dnda

olduu kolayca grlecektir. Burada P
v
(.) V
S
in dalm
fonksiyonudur. O halde fonksiyonun belirttii alan yalnzca di-
yodun iletime gemesine sebep olan V
s
gerilim deerinden daha az
olma olasldr.

Diyodun g kaybna ait beklendik deer,

[ ] ( )

= = dw w wp W W E
W Z Z


( ) ( )



|

\
|
+ +
|

\
|
+ + =
0
10
10 10
10 dw R
Rw
p
R
w dw w R wP
V V










86



olarak verilir.

Birinci integral (delta fonksiyonunun w=0da olmas nedeni ile) sfra
eittir. kinci integral uniform younluk fonksiyonu
( )
(

< = 15 9 ,
6
1
v v p
V


cinsinden yazlarak

( )
( )
R
R
dw
R
w W
R
Z
2 . 1
5
6
1
10
2 10 / 50
0

= |

\
|
|

\
|
=

bulunur. Diyotta g kaybnn beklendik deerinin 3 Watt'a eit ya da
daha kk olmas gerektiinden


( )
3
2 . 1
5
2

R
R
5 0 < R
19 . 2 R

olacaktr. Rnin 2,19 ohmdan byk deerleri iin 3 Watt snr koulu
salanm ve devrenin uygunlukla alaca anlam kar. Gerekte
R direncinin seimi 12 voltluk kaynak geriliminde istenen k
gerilimi yolu ile hesaplanr. Eer istenen k gerilimi 9 volt ise R
deeri,

= = 33 . 3
10
9
3
R

olacaktr. Bu deer 2,19 ohmluk koul deerinden daha byktr ve
uygundur.

Bir baka rnek olarak, ekil 2-21de gsterilen bir dc voltmetresi iin
lme alann artrc bir diren seilmesi sorununu ele alalm.
Elimizdeki lme aletinin 1000 ohm i direnli olduunu ve iinden
100 mikro amper getiinde tam sapma yaptn varsayalm. lme
aletine 10 volt uygulandnda tam sapma salanmas iin seilmesi
gereken R direncinin deerinin ne olmas gerektii sorusuna yant
aramaktayz.









87



EKL 2-21 Voltmetre Direnci Seimi


Bunu salayan R direncinin nominal deeri (R* ile gstereceimiz)

R* = (10/10
-4
) 1000 = 9,9 x 10
4


dur. Ancak bu diren 10
5
ohmluk direnlerin bulunduu bir kutudan
rasgele seilerek kullanlacaktr. retim toleranslar asndan gerek
diren, beklendik deeri 10
5
ohm ve Standard sapmas 1000 ohm
olan bir rasgele deikendir. Bu rasgele deiken bir Gauss rasgele
deikeni olarak deerlendirilecektir. (Standard sapmann, beklendik
deer yannda kk olmas durumlarnda bu genel bir kabul
saylmaktadr. Byklkler asndan ok doru olmasa bile pozitif
olduklar srece sorun yoktur). Bu varsaymlarla oluturulacak
voltmetrenin snfnn 2den byk olmama olasln aratrmaya
alalm.

Direncin kabul edilebilir en kk deeri

R
min
= [ (10-0,2)/ 10
-4
] -1000 = 9,7x10
4


ve en byk deeri

R
max
= [ (10+0,2)/ 10
-4
] -1000 = 10,1x10
4


olur. Rasgele seilen direncin olasl bu iki limit arasnda olacaktr.













88




[ ] ( )

= < =
4
4
10 1 , 10
10 7 , 9
4 4
10 1 , 10 10 7 , 9 Pr dr r p R P
R C
(2-38)

burada p
R
(r), R direncine ait Gauss olaslk younluk fonksiyonudur
ve


p
R
(r) =
( )
( )
( )
(
(

6
2
5
10 2
10
exp
1000 2
1 r

olarak bilinmektedir. 2-38 eitlii ile verilen integral standard Gauss
dalm fonksiyonu, (.) , cinsinden ifade edilebilir. Bu ekilde


( ) ( )
3 5 4 3 5 4
10 / 10 10 7 , 9 10 / 10 10 1 , 10 =
C
P

bulunur. Basitletirerek,

P
C
= (1)- (-3)
= (1) [1-
(3)]

elde edilir. Ek Dde verilen tablodan deerler alnmak sureti ile

P
c
= 0,8413 - [1 - 0.9987] = 0.8400

bulunur.

Bu sonu herhangi bir kaynaktan seilen diren nominal olarak
gerek deerinde olmasa bile, mevcut olasln, lme aleti iin
kabul edilebilir duyarlk snrlar iinde kaldn ortaya koymaktadr.

nc ve son rnek koullu olasla ait bir uygulamay
ngrmektedir. Bu rnek bir otoyolda btn aralarn hznn
llmesi ve 70 mil/hten fazla hz yapan aralarn hzlarn kaydeden
bir trafik lm sistemine aittir. Eer aralarn hz Rayleigh
dalmna uygun bir rasgele deiken ve en olas hz deeri 50
mil/he eit ise, ar hzlarn beklendik








89




deerinin ne olacann bulunmas istenmektedir. Bu aralarn
hzlarnn, hz limitinden byk hzlara gre koullu beklendik deeri
bulmaya ve ondan limitin karlmasna edeerdir.

Ara hz S ile gsterilirse, aranan koullu dalm fonksiyonu,

[ ]
{ }
{ } 70 Pr
70 , Pr
70
>
>
= >
S
S s S
S s P (2-39)

olur. Madem ki pay yalnzca S>70 iin sfrdan farkldr, o halde 2-39
eitlii

P[s|S>70] = 0 70 s (2-40)

( ) ( ) [ ]
( ) [ ] 70 1
70
P
P s P

= s>70

olarak yazlabilir. Burada P(.), S raslant deikeninin olaslk dalm
fonksiyonudur. 2-40 eitliinin pay sadece Sin 70 ile s arasndaki
olasl ifade eder. Paydas ise Sin 70ten byk olma olasldr.

Koullu olaslk younluk fonksiyonu 2-40 eitliinin se gre
diferansiyeli alnmak sureti ile bulunur. Bu ekilde

P(s|S>70) = 0 70 s
=
( )
( ) ( ) 70 1 P
s p

s > 70

elde edilir. Burada p(s) 2-41 eitlii ile verilen Rayleigh younluk
fonksiyonudur. Bu fonksiyon ekil 2-22de gsterilmitir.

( )
( ) ( )
(

=
2
2
2
50 2
exp .
50
s s
s p 0 s
= 0 s < 0 (2-41)











90



EKL 2-22: Rayleigh Dalml Raslant Deikeninin Koullu ve Koulsuz
Younluk Fonksiyonlar




P(70) deeri 2-41 eitlii ile kolayca elde edilebilir.

( )
( ) ( )
(

=
(

50
49
exp 1
50 2
exp .
50
70
70
0
2
2
2
ds
s s
P

olur. O halde

1 - P(70) =
(

50
49
exp

olacaktr. Koullu beklendik deer ise,

[ ]
( ) ( )
ds
s s
S S E

= >
70
2
2
2
2
50 2
exp
50
50
49
exp
1
70

)
`

\
|

(

+ =
5
7
1
50
49
exp . 2 50 70
2 , 27 70 + =

olarak bulunur. Bu ekilde ar hzn beklendik deeri 27,2 mil/h
olmaktadr. Ancak Rayleigh modelinin trafik sistemleri iin uygun bir
model olmad, sonucun incelenmesinden kolayca grlmektedir.
(Gerek olgulara gre 27,2 mil/h ar hz olduka fazladr). Ancak bu
rnek koullu beklendik deerin genel hesaplama tekniini gstermek
asndan yararldr.







91



PROBLEMLER

2-1 ki zar atldnda ilgilendiimiz olay st yklerin toplam olsun. Bu
toplam bir raslant deikeni olarak alndnda,
a-Bu raslant deikenine ait olaslk dalm fonksiyonunu iziniz.
b-Bu raslant deikeninin 7 ile 9 arasndaki deerleri iin olaslk nedir?
c-Ayn ilemi 5 zarn atlmas olay iin dnerek buna ait olaslk
dalm fonksiyonunu iziniz.

2-2 Bir X raslant deikenine ait olaslk dalm fonksiyonu ekilde
grlmektedir.



a-P
x
(0), nedir?
b-X raslant deikeninin < x 0 aralnda olasl nedir?
c-X raslant deikeninin 10 5 < x aralnda olasl nedir?

2-3 Bir g kaynana her biri 2 watt eken 5 yk, tek tek veya bir arada
balanabilmektedir. Her yk dierlerinden bamsz olarak zamann
drtte biri kadar devrede kalmaktadr.
a-Kaynaktan ekilen gcn dalm fonksiyonunu iziniz.
b-Kaynaktan ekilen gcn younluk fonksiyonunu iziniz.
c-Eer kaynak yalnzca 6 watt k verebiliyorsa, yk gereksinmesini
karlama olasl nedir?

2-4 Bir X raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu
( )
x
e A x p

= . x>1
= 0 1 x
olarak verilmitir.
a-A katsaysnn deerini bulunuz.
b-X raslant deikeninin 2 1 < x iin olasl bulunuz.
c-X raslant deikeninin olaslk dalm fonksiyonunu iziniz.










92

2-5 Problem 2-4teki raslant deikeni iin,
a-Beklendik deeri,
b-Karesel beklendik deeri,
c-Deiintiyi, bulunuz.

2-6 Bir raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,
( ) ,
10
1
= x p 7 3 x
= 0 , dnda
olarak verilmitir.
a-Beklendik deeri,
b-Karesel beklendik deeri,
c-Deiintiyi,
d-Drdnc merkezi momenti
bulunuz.

2-7 a-P(x); sfr beklendik deerli Gauss raslant deikenine ait
dalm fonksiyonu olduuna gre, beklendik deeri X olan Gauss
dalm iin aadaki ifadeyi ispatlaynz
P(x - X ) = 1 - P( X - x)
b-X bir Gauss raslant deikeni olsun, X deerlerinin %10'u 60n
altnda ve %5'i 90n stnde yer alyorsa, Xin beklendik deer ve
deiintisi ne olur?

2-8 Bir Gauss raslant deikeninin beklendik deeri 2 ve deiintisi
4tr.
a-Olaslk younluk fonksiyonunu yaznz.
b-Younluk fonksiyonunun x=2, x=0 ve x=4 iin deerlerini
hesaplaynz.
c-X raslant deikeninin 0dan byk ve ikiden byk deerleri
iin olaslklar bulunuz.
d-X raslant deikeninin ( ) ( ) + < X x X iin olasl bu-
lunuz.

2-9 Bir Gauss akmnn beklendik deeri 1 A ve Standard sapmas 4
Adir. Bu akm 10 ohmluk bir direnten geirilmektedir.
a-Dirente harcanan gcn beklendik deerini hesaplaynz.
b-Dirente harcanan gcn deiintisini hesaplaynz.
c-Akmn beklendik deerinin, gcn beklendik deer ve
deiintisine etkisi nasldr?










93


2-10 Gauss gerilim ya da akmla ilgili gce ait olaslk younluk
fonksiyonunun sonsuza gittii noktada, gerilim ve akmn sfr
olduunu gsteriniz (2-20 eitlii).

2-11 Dz bir yzeyde yuvarlanan bilyalarn ortogonal hz bileenleri,
sfr beklendik deer ve 10 feet/s standard sapmal bamsz
Gauss raslant deikenleridir.
a-Bilyalarn en olas hz (toplam hz) nedir?
b-Hzn beklendik deeri nedir?
c-Bir bilyann hznn 20 feet/sden byk olma olasl nedir?

2-12 Grlen fonksiyon, Simpson veya gen younluk fonksiyonu
olup gen ikizkenardr.



a-Olaslk younluk fonksiyonu p(x) iin bir ifade yaznz.
b-Beklendik deeri hesaplaynz.
c-Deiintiyi hesaplaynz.

2-13 raslant deikeni 0 ile 2 arasnda uniform dalm
gstermektedir. ile balantl X raslant deikeni
cos = X
eitlii ile verildiine gre,
a-X raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonunu bulunuz.
b-Xin beklendik deerini hesaplaynz.
c-Xin deiintisini hesaplaynz.

2-14 a-Problem 2-13deki raslant deikeni iin, p(x|M) koullu
olaslk
younluk fonksiyonunu bulunuz.Burada M olay,
( 2 / 0 )dir
ve bu fonksiyonu iziniz.
b-Ayn olay iin koullu beklendik deeri hesaplaynz.

2-15 Bir radar sisteminin gnderdii darbe iaretlerinin genlikleri
Rayleigh dalm gstermektedir. Bu darbe genliklerinin olaslk
younluk fonksiyonu
( )
2 /
2
.
r
e r r p

= 0 r
= 0 r < 0




94


eklinde olsun, ancak radar ekrannda gzlenen darbeler,
grltnn nlenmesi iin belirlenen r
0
snr deerinden byk bir
R deerine sahip olmaldr.
a-Ekranda grlen darbelerin olaslk younluk fonksiyonunu
bulunuz ve iziniz, p(r|R>r
0
) .
b-Ekrana kan darbeler iin koullu beklendik deeri hesaplaynz.

2-16 Bir M olay, M=(m
1
<X
2
m ) olarak verilmitir.
a- P(x|M), koullu olaslk dalm fonksiyonunun
( )
( ) ( ) [ ]
( ) ( ) [ ]
1 2
1
m P m P
m P x P
M x P

=
2 1
m x m <
= 0
1
m x
= 1
2
m x >
eklinde olduunu gsteriniz.

b- p(x) = (1/8)x 4 0 < x
= 0 dnda

verildiine gre, p(x|M)'i M=(1<X3) iin bulunuz.

2-17 Bir X raslant deikeni, bir Y raslant deikenine lineer olan
aadaki bant ile baldr.
Y = aX + b
Bu tr bir dnm sistem analizinde ok yaygndr.
a-p
Y
(y) younluk fonksiyonunu, p
Y
(x) cinsinden bulunuz.
b-X raslant deikeni iin beklendik deer X ve deiinti
2
X

olduunda Y raslant deikenine ait beklendik deer ve
deiintiyi bulunuz.

2-18 Elektronik ac voltmetrelerin deiik tipleri, uygulanan dalga
ekillerinin farkl karakteristikleri ile orantl sapmalar yaparlar.
Buna ramen skalalar bir sins iaretinin effektif deerini lmek
amac ile leklendirilirler. Bir baka dalga ekli iin okunan deer
effektif deer olmayabilir.

Bu alete sfr beklendik deer ve 10 V Standard sapmal bir Gauss
gerilimi uyguland varsaylsn. Aadaki klar iin











95


aletten ne okunacaktr?
a-lmede tam dalga dorultulmu dalga eklinin ortalamas
sapma ile orantldr. Bunun anlam X(t) uygulandnda sapma
X(t)nin mutlak deerinin beklendik deeri ile orantl olacadr.
b-lmede sapma dalga eklinin zarfnn ortalamas ile oran-
tldr. Gauss dalga eklinin zarfnn Rayleigh dalm olduu
hatrlanmaldr.



KAYNAKLAR:
Blm 1deki kaynaklara baknz. zellikle Beckmann, Lanning ve
Battin, Papoulis ve Parzen.







































96


BLM 3

K VEYA DAHA OK RASLANTI DEKEN

3-1 K RASLANTI DEKEN

imdiye kadar yaplan btn incelemeler tek bir raslant deikeni
ieren durumlar stnde odaklanmt. rnein bu raslant deikeni
herhangi bir andaki bir akm ya da gerilimin deeri olabiliyordu. Ancak,
rasgele bir akm ya da gerilimin herhangi bir andaki deeri, zaman
fonksiyonunun tmnn yapsn belirtme asndan yeterli deildir. Bu
tip zaman fonksiyonlar sonlu olsalar bile onlarla btnlemi sonsuz
sayda raslant deikene sahiptirler. Bu nedenle srekli zaman
fonksiyonlarnn durumlarnn, tek bir raslant deiken ile geree
daha yakn nasl tanmlanabilecei sorunu gndeme gelmektedir. Bu
blmn amac iki raslant deikeni ele alarak bu geniletebilme
abasnda ilk adm atmaktr. Bu yaklam, sonsuz saydaki raslant
deikene ynelik ama iin nemli olmayan bir aama olarak
deerlendirilebilir, ancak ileride daha iyi anlalaca gibi, iki raslant
deikenin zaman olarak birbirinden keyfi bir zaman aral kadar
ayrlmasnn salanmas gereksinme duyulan tek durumdur. Eer
raslant deikenleri, zaman olarak, herhangi iki an iin
tanmlanabiliyorsa, o halde hemen hemen bilinen btn sistem analizi
yntemlerinin kullanlmas ile zaman fonksiyonunun byk bir ksmna
ait btn bilgiler elde edilebilir. Sistem analizinde karlalan bir baka
durum da sistemin giri ve k arasnda, gerek ayn anda ve gerekse
farkl anlarda, bir bantnn bulunmasnn gerekliliidir. Burada da
gene iki raslant deiken sz konusudur.

ki raslant deikeni ieren durumlarn daha iyi anlalmasn
salamak asndan, bir nceki blmde incelediimiz olaslk dalm
ve olaslk younluk fonksiyonlar kavramlarn gelitirmek
gerekmektedir. Sz edilen bu iki raslant deikeni X ve Y ile
gsterilirse BLEK OLASILIK DAILIM FONKSYONU

( ) [ ] y Y x X y x P = , Pr ,

olarak tanmlanr. Bunun yalnzca; X raslant deikeninin x'e eit veya
kk olmas olaynn ve Y raslant deikeninin de y'ye eit veya
kk olmas olaynn olasl olduunu belirtelim.









97


telim. Buradan dorudan doruya bir raslant deikeni iin var olan
olaslk dalm fonksiyonu geniletilebilir.

Bileik olaslk dalm fonksiyonu daha nce tek bir.deiken iin
incelenenler ile tamamen benzer zelliklere sahiptir. Bunlar aadaki
gibi zetlenebilir.
1. ( ) 1 , 0 y x P
2. ( ) ( ) ( ) 0 , , , = = = P x P y P
3. ( ) 1 , = P
4. ( ) y x P , x ve ynin artan deerleri ile azalmaz.
6. ( ) ( ) y P y P
Y
= , , ( ) ( ) x P x P
X
= ,

Yukarda zetlenen bu 5 maddeden de anlalaca zere P
x
(x) ve
P
Y
(y) ile gsterilen bu iki dalm fonksiyonunun ayn bir matematiksel
fonksiyon olmas gerekmez.

Bileik olaslk dalm fonksiyonuna bir rnek olmak zere iki madeni
parann atlmasndaki olular ele alalm; ilk madeni para ile ilgili
raslant deiken X olsun ve yaz gelirse 0 tura gelirse 1 deerine
sahip olduunu varsayalm. Benzer ekilde ikinci madeni para ile ilgili
deiken Y ve gene yaz ve tura gelmesi sras ile 0 ve 1 olarak
gsterilsin. Buna ait bileik olaslk dalm fonksiyonu P(x,y) ekil 3-1
de gsterilmitir ve grlecei gibi yukarda sralanan tm zellikleri
salar.



EKL 3-1: Bileik Olaslk Dalm Fonksiyonu











98



Bileik olaslk younluk fonksiyonunu dalm fonksiyonunun
diferansiyeli olarak tanmlamak olasdr. Madem ki iki ayr deiken
sz konusudur o halde diferansiyel ksm diferansiyel olarak ele
alnmaldr.

( )
( )
y x
y x P
y x p

=
,
,
2
(3-1)

Burada diferansiyel alnma sras nemli deildir. Olaslk eleman;

p(x,y) dx dy = Pr [x < X x + dx, y < Y y + dy] (3-2)

olarak bilinir.
Bileik olaslk younluk fonksiyonunun zellikleri tek bir raslant
deikeni iin aklanandan farkl olmayp aadaki gibi zetlenebilir.

1- p(x,y) 0 < < x < < y
2- ( )

=1 , dxdy y x p
3- ( ) ( )


=
x y
dvdu v u p y x P , ,
4- ( ) ( )

= dy y x p x p
X
, ( ) ( )

= dx y x p y p
Y
,
5- [ ] ( )

= < <
2
1
2
1
2 1 2 1
, , Pr
x
x
y
y
dydx y x p y Y y x X x

kinci maddenin, herhangi bileik olaslk younluk fonksiyonunun
altnda kalan alann 1e eit olduunu belirttiini not edelim.

Bileik olaslk younluk fonksiyonuna ait bir rnek olmak zere
younluk fonksiyonlar x
1
ve x
2
arasnda ve de y
1
ve y
2
arasnda sabit
olan bir ift raslant deikeni ele alalm. Bu halde













99


( )
( )( )
1 2 1 2
1
,
y y x x
y x p

= , x
1
< x < x
2
y
1
< y < y
2
= 0 , dnda (3-3)

Buna ait younluk fonksiyonu ve kar gelen dalm fonksiyonu ekil
3-2de gsterilmitir.



EKL 3-2 : (a) Bileik Dalm (b) Younluk Fonksiyonlar


Bileik olaslk younluk fonksiyonu, tek bir raslant deikenin
younluk fonksiyonunda olduu gibi, iki raslant deikene ait
beklendik deerlerin hesaplanmasnda kullanlabilir. Genelde f(XY)
gibi herhangi fonksiyonun beklendik deeri

( ) [ ] ( ) ( )

+

+

= dxdy y x p y x f Y X f E , , , (3-5)

olarak bulunabilir.

ilerideki blmlerde f(X,Y) = X.Y olmas durumu iin bulunacak
beklendik deer daha ayrntl olarak incelenecektir. Bu beklendik
deer LK (CORRELATlON) olarak bilinir ve

[ ] ( )

= dy dx y x p xy XY E . , . (3-4)











100

eitlii ile verilmitir. Bu hesaplamaya basit bir rnek olarak ekil 3-
2(b)de gsterilen bileik younluk fonksiyonunu ele alalm. Belirli bir
blge dnda her ynde sfra eit olduuna gre, 3-4 eitlii


[ ]
( )( )

(

=
2
1
2
1
1 2 1 2
1
y
y
x
x
dy
y y x x
xy dx XY E


( )( )
(
(

(
(

=
2
1
2
1
2 2
1
2 2
1 2 1 2
y
y
x
x
y x
y y x x


( )( )
2 1 2 1
4
1
y y x x + + =

olarak yazlabilir.

Bileik olaslk younluk fonksiyonuna ait 4. zellik, bileik olaslk
younluunun deikenlerden biri boyunca integre edilmesi ile dier
deikene ait basit olaslk younluk fonksiyonunun elde edilebileceini
belirtmektedir. Buna gre, ekil 3-2teki younluk fonksiyonu iin,


( )( )

=
2
1
1 2 1 2
1
) (
y
y
x
dy
y y x x
x p

( )( )
[ ]
2
1
1 2 1 2
1 y
y
y
y y x x
=

1 2
1
x x
= (3-6a)

ve

( )( )
dx
y y x x
y p
x
x
Y


=
2
1
1 2 1 2
1
) (

( )( )
[ ]
2
1
1 2 1 2
1 x
x
x
y y x x
=

1 2
1
y y
= (3-6b)








101


olarak basit olaslk younluk fonksiyonlar elde edilir.


ALITIRMA 3-1

Yukarda incelenen rnekte x
1
= 1 , x
2

=
2 , y
1
= 1 ve y
2

=
4 olarak
verilmitir.

a-) X 1 ve Y 3 iin olasl hesaplaynz
b-) X1,5 ve Y 2 iin olasl hesaplaynz
c-) E [X Y]yi bulunuz.

3-2 KOULLU OLASILIA YENiDEN BAKI

imdi iki raslant deikeni iin bileik olaslk kavramn tantmaya
altk. Sras gelmiken daha nce incelediimiz koullu olasl daha
genelletirmek olasdr. Koullu olaslk younluk fonksiyonunun nceki
tanmnda verilen herhangi keyfi bir M olay sz konusu idi ve bununla
ilgili bir rnek verilmiti, incelememizde bu kez M olaynn herhangi ba-
ka bir Y raslant deikeni ile balantl olmas durumu ele alnacaktr.

Verilen bir M olaynn Y deikeni cinsinden ifade edilmesinde pek ok
farkl yollar mevcuttur. rnein M olay Yy olay olabilir. O halde P
r
(M)
yalnzca Y raslant deikeninin basit olaslk younluk fonksiyonuna
eit olacaktr, P
Y
(y). Bir nceki blmde 2-34 eitlii ile verilen koullu
olaslk dalm fonksiyonunun temel tanmndan

( )
[ ]
) (
) , (
) Pr(
, Pr
y P
y x P
M
M x X
y Y x P
Y
X
=

= (3-7)

olduu grlecektir. Bir baka olas tanm da M'nin y
1
<Yy
2
olay olmas
durumudur. Gene 2-34 eitlii yardm ile,

( )
( ) ( )
) ( ) (
, ,
1 2
1 2
2 1
y P y P
y x P y x P
y Y y x P
Y Y
X

= < (3-8)

elde edilir.

Yukarda aklanan her iki durum iin de M olay sfr olmayan bir
olasla sahiptir: P
r
(M) > 0 . Ancak en yaygn koullu









102


olaslk biimi Y = y olmas durumudur. Ynin srekli dalm gsterdii
btn durumlarda P
r
(M) = 0dr. Koullu olaslk dalm fonksiyonu bir
oran olarak tanmlandndan genellikle bu durumlar iin de var olacaktr.
Bu y
1
=y ve y
2
=y+y olmasn salamak ve ynin limitte sfra
yaklatrmak sureti ile 3-8 eitliinden elde edilebilir.

( )
( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) y y P
y y x P
y P y y P
y x P y y x P
y Y x P
Y Y Y
y
X


=
+
+
= =

/
/ , , ,
lim
0


( )
( ) y p
du y u p
Y
x

=
,
(3-9)

Buna kar gelen koullu olaslk younluk fonksiyonu da

( )
( )
( )
( ) y p
y x p
x
y Y x P
y Y x p
Y
X
X
,
=

=
= = (3-10)

olacaktr. Bu ekil en yaygn kullanlan ekildir. X ve Ynin yerleri
deitirilmek sureti ile

( )
( )
( ) x p
y x p
x X y p
X
Y
,
= = (3-11)

elde edilir. Koullu younluk fonksiyonunun bu ekli olduka sk kullanlr
ve daha ksa bir ifade ile gsterilebilir. Herhangi bir kartrma tehlikesi
yoksa koullu younluk fonksiyonlar

( )
( )
( ) y p
y x p
y x p
Y
,
= (3-12)
( )
( )
( ) x p
y x p
x y p
X
,
= (3-13)

olarak yazlabilir. Bu iki eitlikten, 1-19 paragrafnda ayrk durum iin
verilen, BAYES TEOREM 'nin srekli durum iin ifadesi elde edilebilir,
p(x
1
y)ler ksaltlmak sureti ile

( )
( ) ( )
( ) x p
y p y x p
x y p
X
Y
= (3-14)








103



Gene 3-12 ve 3-13 eitliklerinden yararlanarak toplam olasl
hesaplamak olasdr.

( ) ( ) ( ) ( )

= = dy y p y x p dy y x p x p
Y X
, (3-15)
ve
( ) ( ) ( ) ( )

= = dx x p x y p dx y x p y p
X Y
, (3-16)

Bu eitlikler, 1-18 ile ayrk durum iin verilen eitliklerin srekli durum iin
karlklardr.

Koullu younluk fonksiyonlarnn kullanl farkl pek ok durumda
karmza kar, ancak en yaygn olan (ve byk olaslkla en basiti)
gzlenen herhangi bir bykln, iki bykln toplam olmas
durumudur. Genellikle bizim karlaacamz konularda bunlarn sinyal
ve grlt olduu dnlebilir. rnein, X(t) sinyalinin N(t) grlts ile
bozulmu olduunu varsayalm, ancak gzlemleyebileceimiz tek
byklk bu ikisinin Y(t) toplam olacaktr. Bu durumda birbiri ile
balantl u raslant deikeni sz konusudur ve aralarndaki bant

Y = X + N

olmaktadr. Burada gzlenen Y deerine gre Xin koullu olaslk
younluk fonksiyonunun bulunmas istenmektedir p(x/y). Gzlenen Y
deerine gre Xin en olas deerinin ne olduu ilgimizi ekmektedir, bu
Xin gerek deeri (yani Xin grltden bamsz bir ekilde
gzlemlenen deeri) iin bu koullu olaslk

( )
( ) ( )
( ) y p
x p x y p
y x p
Y
X
=

olacaktr. Eer p(y/x)in bulunmas istenmi olsayd tek sorun N grlt
sinyali olacak ve buna ait P
N
(n) younluk fonksiyonunun bilindii
varsaylacakt. Bu ekilde

N=Y X ve Xe gre

( ) ( ) ) ( x y p x y n p x y p
N N
= = =







104


stenen koullu olaslk younluu p(x/y) imdi

( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( ) ( )

=
dx x p x y p
x p x y p
y p
x p x y p
y x p
X N
X N
Y
X N
(3-17)

olarak yazlabilir. Paydadaki integral 3-16 eitliinden hesaplanabilir. Bu
ekilde eer sinyalin p
x
(x) younluk fonksiyonu ve grltnn p
N
(n)
younluk fonksiyonu biliniyorsa, p(x/y) koullu olaslk younluk
fonksiyonunu hesaplamak mmkndr. Ynin y
1
gibi bir deeri gzlenmi
olsun. p(x/y
1
) iin xin deerinin maksimum olmas, Xin gerek deeri
iin iyi bir kestirim (yaklam) demektir.

Yukardaki aklamalar daha iyi deerlendirebilmek amac ile koullu
olasla bir rnek vermeye alalm. Sinyalin X raslant deikeni
olduunu ve stel bir younluk fonksiyonuna sahip bulunduunu
varsayalm.

p
X
(x)= b.exp (-bx) x 0
= 0 x < 0

Bu tip bir younluk fonksiyonu rnein bir uzay probunun alglad bir
sinyal olarak karmza kabilir. Uzay probu belirli zaman aralklarnda
yksek enerji partikllerini sayabilir ve bunlar yeryzne gndermek
amac ile gerilime dntrebilir. Sinyale karan grltnn Gauss
dalml ve sfr beklendik deerli olduu varsaylrsa, grltnn
younluk fonksiyonu,

( )
(
(

=
2
2
2
exp
2
1
N N
N
n
n p



olacaktr. 3-17 eitliinin paydasnda grlen Y'nin younluk fonksiyonu

( )
( )
[ ]dx bx
x y b
y p
N N
Y

(
(

exp
2
exp
2
2
2
0


(
(

|
|

\
|

+
(
(

+ =
N
N N
b y
erf
b
by
b

2
1
2
exp
2
2 2 2
(3-18)









105


olur. Buradaki hata fonksiyonu (erf) normal olaslk dalm
fonksiyonu ile ilgilidir ve

( ) ( ) 1 2 2
2
0
2
= =

z du z erf
z
u

olarak tanmlanr. Herhangi ekilde yalnzca p(x/y) aranrsa, xin bir
fonksiyonu olmamas nedeni ile p
Y
(y)yi hesaplamak gerekmez. O halde
verilen bir Y iin p
Y
(y) yalnza bir sabittir.

stenen koullu younluk fonksiyonu 3-17
eitliinden
( )
( )
( )
[ ] bx
x y
y p
b
y x p
N Y N

(
(

= exp
2
exp
2
2
2

x 0
= 0 x <0 (3-19)


eklinde de yazlabilir. ekil 3-3 ynin iki farkl deeri iin bu durumu
gstermektedir.






EKL 3-3: p(x|y) fonksiyonu (a)
2
b y < iin (b)
2
b y > iin











106



Daha nce deindiimiz gibi, zel bir Y deeri gzlendiinde, Xin gerek
deeri iin uygun bir yaklam (kestirim) p(x/y)yi maksimum yapan x
deeridir. Koullu olaslk younluk fonksiyonu; s minimum olduunda
xe gre maksimum olmaktadr. O halde xin bu deeri s ifadesinin
trevinin sfra eitlenmesi sureti ile hesaplanabilir. Bu ekilde

2x 2(y-b
2
N
) = 0
x = y - b
2
N
(3-20)

elde edilir. Bu, y-b 0
2
>
N
koulu salandnda maksimum noktasn
belirler. Aksi halde p(x/y) zerinde sfr eimli bir nokta yoktur ve en
byk deer x =0da meydana gelecektir. Bu sebeple varsayalm ki Y =
y
1
deeri gzlensin. Eer y
1
>b
2
N
ise X iin yaklak kestirim
2
1

N
b y X = olur. Dier yandan eer y
1
<b
2
N
ise X iin yaklak
kestirim 0

= X olacaktr. Grltnn daha klmesi, ( 0

2

N
) , ile
Xin kestiriminin, gzlenen y
1
deerine yaklaacan belirtelim.


ALITIRMA 3-2

0-10 volt aralnda uniform dalml bir de sinyali, 0 beklendik deerli
ve 2V
2
deiintili bamsz, Gauss dalml bir grlt sinyali mevcutken
llmtr.
a-) Sinyal voltaj 0<y
0
<10 arasnda llm olsayd,
b-) Sinyal voltaj y
0
<0 iin llm olsayd,
c-) llen deer y
o

=
5 volt olsayd,

grlt sinyaline ait en iyi kestirimler ne olacakt?



3-3 iSTATiSTiK BAIMSIZLIK
istatistik bamszlk kavram, ayrk olaylarla balantl olarak daha nce
tantlmt, ancak srekli halde de ayn oranda nem tamaktadr.
eitli fiziksel kaynaklardan ortaya kan raslant deikenleri hemen
hemen daima istatistik olarak bamszdrlar. rnein bir devredeki bir
direncin rettii rasgele termal gerilim, bir baka diren tarafndan
retilen rasgele termal gerilim ile hibir ekilde balantl deildir.








107





Raslant deikenleri ayn kaynaktan fakat farkl zamanlar iin
tanmlanmlar olsa bile gene istatistik bamszlk sz konusu
olabilmektedir. rnein ayn bir direncin yarn retecei termal gerilim,
bugn rettii termal gerilime bal deildir. Eer iki raslant deikeni
istatistik olarak bamsz ise bir raslant deikeni hakkndaki dieri
hakknda herhangi bir zellik belirtmez.

statistik olarak bamsz raslant deikenlerinin bileik
olaslk younluk fonksiyonlar, daima iki basit olaslk younluk
fonksiyonunun arpm olarak ifade edilebilir. Bu bant,

p(x,y) = p
X
(x)p
Y
(y) (3-21)

olup istatistik bamszln tanm olarak kullanlabilir. Tanm iin bu
ifade gerekli ve yeterlidir. Bir rnek olmak zere bu koulu salayan
bileik olaslk younluk fonksiyonu 3-3 eitliinde grlmektedir. O
halde bu iki raslant deikeni istatistik olarak bamszdr.

statistik bamszln sonularndan biri de 3-5 eitlii ile tanmlanan
iliki (correlation) ile ilgilidir. Bileik olaslk younluk fonksiyonu
ayrlabilir olduundan 3-5 eitlii

[ ] ( ) ( )

= dy y yp dx x xp XY E
Y X

[ ] [ ] Y X Y E X E = = (3-22)

olarak yazlabilir. O halde iki istatistiksel bamsz raslant deikenin
arpmnn beklendik deeri yalnzca onlarn beklendik deerlerinin
arpmna eittir. Eer herhangi birinin beklendik deeri sfra eit ise
sonu sfra eit olacaktr.

statistik bamszln bir dier sonucu da koullu olaslk younluk
fonksiyonlarndan basit olaslk younluk fonksiyonlarna geilebilmeyi
salamasdr. rnein 3-12 eitlii hatrlanrsa,

( )
( )
( ) y p
y x p
y x p
Y
,
=








108



ve eer X ile Y istatistik olarak bamsz iseler bileik olaslk, basit
olaslklarn arpm olarak ifade edilebileceinden,

( )
( ) ( )
( )
( ) x p
y p
y p x p
y x p
X
Y
Y X
= =
ve benzer ekilde,

( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( ) y p
x p
y p x p
x p
y x p
x y p
Y
X
Y X
X
= = =
,


elde edilir,

3-4 RASLANTI DEKENLER ARASINDA LK (CORRELATION)

Yukarda deinildii gibi, bileik olaslk younluk fonksiyonunun nemli
uygulamalardan biri, iki raslant deikenin ilikisini (correlation) ortaya
koymaktr. Bu, bir raslant deikenin herhangi ekilde dier raslant
deikene bal olup olmad demektir.

X ve Y raslant deikenleri olas x ve y deerlerine sahiplerse, bunlarn
arpmlarnn beklendik deeri, iliki olarak bilinir ve 3-5 eitlii ile
tanmlanr.

[ ] ( ) XY dxdy y x xyp XY E = =

, (3-5)

Eer iki raslant deikenin ikisininde ayr ayr beklendik deerleri
sfrdan farkl ise, raslant deikenlerden beklendik deerlerin
karlmas sureti ile ilikinin bulunmas ok daha kolaylkla elde
edilebilir. Bylece,

( )( ) [ ] ( )( ) Y Y X X Y Y X X E =
( )( ) ( )

= dy dx y x p Y y X x , (3-23)

bulunur. Buna COVARIANCE (kovaryans) ad verilmektedir. ki
raslant deikeni iin covariance, tek bir raslant deikeni iin
variance (deiinti) ve analogdur.

Eer iki raslant deikenin ilikisinin mertebesinin (derecesi), onlara
ait byklkler dikkate alnmakszn, bulunmas





109




istenirse o zaman LK KATSAYISI veya NORMALLETRLM
COVARIANCE aranan yaklak byklk olmaktadr. liki katsays
ile gsterilir ve


( )

=
)
`

= dxdy y x p
Y y X x Y Y X X
E
Y X Y X
, .

(3-24)


olarak tanmlanr. Burada her bir raslant deikenden beklendik
deerinin karldn ve standard sapmaya blndn hatrlatalm.
Bu ekilde elde edilen raslant deikeni genellikle "standardlatrlm
deiken" olarak adlandrlr. Standardlatrlm bir raslant deikenin
beklendik deeri sfra ve deiintisi 1e eittir.

liki katsays nn baz zelliklerini incelemek zere ve n raslant
deikenlerini standardlatrlm deikenler olarak tanmlayalm.

X
X X

=
Y
Y Y

=
0 = 0 =
1
2
=

1
2
=

O halde

[ ] E =
olacaktr. imdi

( ) [ ] [ ] 1 2 1 2
2 2 2
+ = + = E E
( ) = 1 2

ve ( )
2
m daima pozitif olduundan onun beklendik deeri de pozitif
olmak zorundadr. O halde

2(1 ) 0









110


yazlabilir. Buradan nun 1den daha byk saysal bir deer
alamayaca grlmektedir. Yani

-1 1
dr.

Eer X ve Y istatistik olarak bamsz iseler

[ ] 0 = = = E

olur, nk her ikisinin de beklendik deeri sfrdr. Bu ekilde, istatistik
olarak bamsz raslant deikenleri iin iliki katsays daima sfra
eittir. Ancak tersinin doru olduu sylenemez, iliki katsaysnn sfr
olmas (ileride grlecei zere Gauss dalml olmadklar srece) X ve
Ynin istatistik bamszln belirtmez.

liki katsays herhangi bir ift raslant deikeni iin tanmlanabilir
ancak zellikle raslant deikenlerinin ayr ayr ya da bileik olarak
Gauss dalml olmalar durumu iin zel bir nemi vardr ve olduka
kullanldr. Bu gibi durumlarda bileik olaslk younluk fonksiyonu
aadaki gibi yazlabilir.

( )
2
1 2
1
,

=
Y X
y x p .

( )
( ) ( ) ( )( )

(
(

Y X
Y X
Y y X x Y y X x

2
1 2
1
exp
2
2
2
2
2
(3-25)

0 = iin bu denklem aadaki ekli alacaktr,

( )
( ) ( )

(
(

=
2
2
2
2
2
1
exp
2
1
,
Y X
Y X
Y y X x
y x p



( ) ( ) y p x p
Y X
=



Bu ifade istatistik olarak bamsz Gauss raslant deikenlerini
belirtir. O halde 0 = olmas, deikenlerin Gauss dalml olmalar
durumu iin istatistik bamszl ifade eder.







111




Genel olarak herhangi raslant deikenleri iin baz sonular
deerlendirmede iliki katsaysn kullanmak ilgin olabilir. rnein
standardlatrlm deiken tanmndan hareket ederek

X X
X
+ = ve Y Y
Y
+ =

yazlabilir ve buradan

( )( ) [ ] [ ] Y X Y X E Y X E XY
X Y Y X Y X
+ + + = + + =
Y X
Y X
+ = (3-26)

olmaktadr. Daha baka bir rnek olmak zere,

( ) [ ] [ ]
2 2 2 2 2
2 2 Y XY X Y XY X E Y X E + = + =
( ) ( )
2
2
2
2
2 2 Y Y X X
Y Y X X
+ + + =
( )
2
2 2
2 Y X
Y X Y X
+ + =


verilebilir. Son terim yalnzca ( ) Y X m nin beklendik deerinin karesi
olduundan ( ) Y X m nin deiintisi

( )
[ ]
Y X Y X Y X
2
2 2 2
+ =

(3-27)

olacaktr. Raslant deikenleri ilikili olmadklarnda (uncorrelated,
0 = ), toplamn veya farkn deiintisi, ayr ayr deiintilerinin
toplamna eittir.



ALITIRMA 3-4

X, Y, Z olan raslant deikeni, yeni bir raslant deikeni oluturmak
amac ile toplanmtr,

W = X + Y + Z









112




Raslant deikenleri arasnda normalletirilmi iliki katsaylar;

0 =
XY
, 2 / 1 =
XZ
ve 2 / 1 =
YZ
dir.

Raslant deikenlerine ait beklendik deerler ve deiintiler ise

1 = X , 1 = Y , 1 = Z
1
2 2 2
= = =
Z Y X


olarak verilmitir,

a-) Wnin beklendik deerini ,
b-) Wnin deiintisini bulunuz.




3-5 K RASLANTI DEKENNN TOPLAMININ YOUNLUK
FONKSYONU

Yukardaki incelemeler iki raslant deikenin toplam (veya fark) ile
btnlemi beklendik deer ve deiintinin, ayr ayr raslant
deikenlerinin beklendik deerleri ve deiintileri ile iliki katsaysnn
bilinmesi sureti ile raslant deikenlere ait olaslk younluk
fonksiyonlarna gerek duyulmakszn hesaplanabileceini
gstermektedir. Ancak iki raslant deikenin toplamnn olaslk
younluk fonksiyonunun bulunmas daha g bir sorun olarak karmza
kar. Bununla ilgili bir durum burada yalnzca iki raslant deikenin
istatistik olarak bamsz olmas durumu iin ele alnacaktr. En genel
durumun incelenmesi konumuzun dnda kalmaktadr.

X ve Y, olaslk younluk fonksiyonlar p
X
(x) ve p
Y
(y) olan, istatistik
olarak bamsz iki raslant deikeni olsun ve toplamlar

Z = X + Y

ifadesi ile verilsin. Znin olaslk younluk fonksiyonu p
z
(z)nin
bulunmas istendiinde bu durum en iyi ekilde, 3-4te gsterildii gibi
grafik olarak aklanabilir.








113


EKL 3-4: X+Y=Z < z Blgesinin Gsterilii


Z iin olaslk dalm fonksiyonu yalnzca

( ) ( ) ( ) z Y X z Z z P
Z
+ = = Pr Pr

olur ve bileik olaslk younluk fonksiyonu p(x,y)nin x+y=z izgisinin
altnda kalan ksm boyunca integrasyonu ile bulunabilir. x , her bir sabit
y deeri iin y z x < < koulunu salamak zorundadr. Bu ekilde

( ) ( )

= dy dx y x p z P
Z
. , (3-28)

olduundan, X ve Ynin istatistik olarak bamsz olmas zel hali iin
bileik olaslk younluk fonksiyonu ayrlabileceinden

( ) ( ) ( )

= dxdy y p x p z P
Y X Z

( ) ( )

= dxdy x p y p
X Y


yazlabilir, Znin olaslk younluk fonksiyonu, P
Z
(z)nin, zye gre
diferansiyeli alnmak sureti ile elde edilir.













114


( )
( )
( ) ( )

= = dy y z p y p
dz
z dP
z p
X y
Z
Z
(3-29)

Z yalnzca ikinci integralin st snrnda mevcut olduuna gre
yukardaki ifade ile elde edilir. Bylece Znin olaslk younluk
fonksiyonu sadece Xin ve Ynin olaslk younluk fonksiyonlarnn
KONVOLUSYONU'dur.

3-28 eitliinin aadaki ekilde yazlabilecei aklkla
grnmektedir.

( ) ( )

= dydx y x p z P
Z
,
ve ayn ekilde olaslk younluk fonksiyonu

( ) ( ) ( )

= dx x z p x p z p
Y X Z
(3-30)

olarak yazlabilir. 3-29 ve 3-30 eitlikleri sistem analizinde yakndan
tandmz konvolusyon integralinin iki e biimde yazlmasndan
baka bir ey deildir.

Bu ilemi bir rnek zerinde gstermek amac ile ekil 3-5te verilen iki
younluk fonksiyonu ele alalm.




EKL 3-5: ki Raslant Deikenine Ait Younluk Fonksiyonu


Bunlar analitik olarak;







115



p
X
(x) = 1 1 0 x
= 0 dnda
ve
p
y
(y) = e
-y
y

0
= 0 y < 0

olarak ifade edilebilirler. Konvolusyon Znin sfrdan byk ve sfrdan
kk olmasna bal olarak iki ksmda ele alnmaldr. 3-30 eitliine
uygun yaklak diyagram ekil 3-6da gsterilmitir. 1 0 < z iin
konvolusyon integrali

( ) ( )
( ) z
z
x z
Z
e dx e z p

= =

1 1
0
1 0 < z

ve z>1 iin ayn integral
( ) ( )
( )
( )
z x z
Z
e e dx e z p

= =

1 1
1
0
< < z 1

olur. z<0 iin p
z
(z)=0dr nk p
X
(x)=0, x <0 ve p
y
(y)=0, y<0dr. Sonu
younluk fonksiyonu ekil 3-6 (c)de grlmektedir.






EKL 3-6 : Younluk Fonksiyonlarnn Konvolusyonu
(a) 0 < z < 1, (b) 1 < z < , p
Z
(z)











116


ki bamsz Gauss raslant deikeninin toplamnn incelenmesi
ilgintir. Bu deikenlere ait olaslk younluk fonksiyonlar,

olsun. Z=X+Y olduuna gre 3-30 eitliinden Z iin younluk
fonksiyonu

( )
( ) ( )
dx
Y x z X x
z p
y
X
y x
Z

(
(

(
(

2
exp
2
exp
2
1
2
2
2


olmaktadr. Bu integrasyon sonucunun

( )
( )
( ) [ ]
( )

+
+

|
|
|

\
|
+
=
2 2
2
2 2
2
exp
2
1
y x
y x
z
Y X z
z p


(3-31)

olduunun gsterilmesi renciye altrma olarak braklmtr. Bu
sonu iki bamsz Gauss raslant deikeninin toplamnn gene bir
Gauss raslant deikeni olduunu, meydana gelen yeni Gauss raslant
deikeninin beklendik deerinin sz edilen bamsz iki deikenin
beklendik deerlerinin toplamna ve deiintisinin de bamsz
deikenlere ait deiintilerin toplamna eit olduu aka
gstermektedir. Daha ok sayda Gauss raslant deikenlerinin
toplanmas sonucu elde edilecek yeni deikenlerin de Gauss
deikeni olarak kalaca grlecektir. Yani herhangi sayda bamsz
Gauss raslant deikenlerinin toplam sonucunda elde edilecek
raslant deikenleri gene Gauss tipinde bir raslant deikenidir. Bu
zellii tayan younluk fonksiyonlarnn yeniden oluturulabilir zellik
tadklar sylenebilir, Burada ispatlanmayacak olmasna ramen ilikili
Gauss raslant deikenlerinin toplamlar sonucu elde edilen raslant
deikenlerinin de birer Gauss raslant deikeni olacan belirtelim.
Buna ait beklendik deer, her birinin beklendik deerlerinin toplam
olarak ve deiintisi de 3-27 eitlii yardm ile hesaplanabilir.












p
X
(x)=
p
y
(y)=
117


3-6 KARAKTERSTK FONKSYON

Bir nceki paragrafta bamsz iki raslant deikenin toplamlarnn
olaslk younluk fonksiyonunun, bunlarn ayr ayr younluk
fonksiyonlarnn konvolusyonu ile elde edilebildii gsterilmiti, ikiden
daha ok raslant deikenin toplam sz konusu olduunda, sonu
younluk fonksiyonunun, herbir raslant deikeninin hesaba katlaca
ekilde konvolusyon ilemini yinelemek sureti ile elde edilecei aktr.
Bu uzun ve yorucu bir ilem olduundan daha kolay bir yol olup
olmadnn aratrlmas doaldr.

Sistem ve devre analizinde konvolusyonla karlaldnda,
hesaplamay basitletirmede, bilinen dnm yntemleri kullanlabilir.
Bilindii gibi konvolusyon dnm domeninde yalnzca arpmla
salanabilmektedir. Konvolusyonun yinelenmesi sorunu da dnm
domeninde ok sayda arpm ile baarlr. Bu nedenle younluk
fonksiyonunu elde etmede dnm yntemlerinin kullanlmaya
allmas yararl gibi grnmektedir. Bu paragrafta bunun nasl
baarlaca ortaya konmaya allacaktr.

Bir X raslant deikeninin KARAKTERSTK FONKSiYONU,

( ) [ ]
juX
e E u = (3-32)

olarak tanmlanr ve bu beklendik deer
( ) ( )

= dx e x p u
juX
(3-33)

eitlii ile elde edilir. 3-33 eitliinin sa taraf, (stel ifadede - iareti
hari), p(x) younluk fonksiyonunun Fourier Dnmdr.
Karakteristik fonksiyon iin iaret farkll kuraldan ok allmlktan
kaynaklanmtr. Dnmn zelliklerinde ve uygulamalarnda bir
farkllk oluturmaz. Ters Fourier dnm ile benzerlikten
yararlanarak, younluk fonksiyonu ,

( )

= du e u x p
jux
) 2 / 1 ( ) ( (3-34)


eitliinden elde edilebilir.








118


Karakteristik fonksiyonun bir uygulamasn gstermek zere, yeniden X ve Y
bamsz raslant deikenlerinin toplamnn (Z
=
X+Y) olaslk younluk
fonksiyonunun bulunmas sorununu ele alalm. Bu raslant deikenleri iin
karakteristik fonksiyonlar,

( ) ( )

= dx e x p u
jux
x x

ve
( ) ( )

= dy e y p u
juy
Y Y

dir. Konvolsyon, dnmlerin (burada karakteristik fonksiyonlarn) arpmna
kar geldiinden Z deikeninin karakteristik fonksiyonu,

( ) ( ) ( ) u u u
Y X Z
=

olur. Sonu olarak Z iin younluk fonksiyonu

( ) ( ) ( )

\
|
= du e u u z p
juz
Y X Z

2
1
(3-35)
olarak bulunur.

Bu yntemi aklamak zere, bu nceki paragrafta incelenen uniform
dalml X ve stel dalml Y raslant deikenleri iin uygulanrsa,

p
X
(x) =1 1 0 x
= 0 dnda

ve buna ait karakteristik fonksiyon

( ) ( )
1
0
1
0
1
ju
e
dx e u
juz
jux
X
= =

( )
ju
e
ju
1
=
ve benzer ekilde,

( )
y
Y
e y p

= 0 y
= 0 y < 0









119




ve buna ait karakteristik fonksiyon da,

( )
( )
( ) ( )
|
|

\
|

=
(

+
= =

ju ju
e
dy e e u
y ju
juy y
Y
1
1
1
0
1
0

olarak bulunur. O halde Znin karakteristik fonksiyonu,

( ) ( ) ( )
( ) ju ju
e
u u u
ju
Y X Z

= =
1
1


olur ve buna karlk gelen younluk fonksiyonu,

( )
( )

\
|
= du e
ju ju
e
z p
juz
ju
Z
1
1
2
1

( )
( )
( ) ( )
du
ju ju
e
du
ju ju
e
juz x ju

\
|

\
|
=
1 2
1
1 2
1
1


= 1 - e
-z
0 < z < 1 iin
= ( e 1 ) e
-z
1 < z < iin

olarak elde edilir. ntegrasyonlar standard ters Fourier dnm
yntemi ile ya da tablolar yardm ile zmlenebilir.

Karakteristik fonksiyonun dier bir uygulamas da rasgele bir
deikenin momentlerinin bulunmasnda kullanlmasdr. Eer
(u)nun trevi alnacak olursa sonu,

( )
( )( )

= dx e jx x p
du
u d
jux

olur. u=0 iin trev,














120


( )
( ) X j dx x xp j
du
u d
u
= = |

\
|

=0

(3-36)

olmaktadr. Daha yksek mertebeden trevler integral iinde xin
daha yksek mertebeden kuvvetlerini ierir, bu sebeple n inci genel
moment

[ ]
( )
0
1
=
(

|
|

\
|
= =
u
n
n
n
n n
du
u d
j
X E X

(3-37)

olarak tanmlanabilir. Eer karakteristik fonksiyon uygunsa, bu dorudan
yaklamda istenen integralleri hesaplamaktan daha kolay elde edilebilir.

Yukardaki sonular baz belirgin gelimelere aktr. rnein 3-35
eitlii keyfi sayda bamsz raslant deikeni iin geniletilebilir. Eer
X
1
, X
2
,...., X
n
bamsz raslant deikenleri ise ve karakteristik
fonksiyonlar ( ) ( ) ( ) u u u
n
,...., ,
2 1
olduuna gre,

Y = X
1
+ X
2
+ .... + X
n

gibi bir raslant deikenin tanmlanmas halinde, Ynin karakteristik
fonksiyonu

( ) ( ) ( ) ( ) u u u u
n Y
....
2 1
=

olacak ve younluk fonksiyonu da

( ) ( ) ( ) ( )

\
|
= du e u u u y p
juy
n Y

....
2
1
2 1
(3-38)

olarak elde edilebilecektir.

Karakteristik fonksiyon, raslant deikenlerinin bamsz olmamalar
durumunda da kullanlabilir. rnein, eer X ve Y raslant deikenleri
bir bileik younluk fonksiyonuna (p(x,y) ) sahipse, o halde onlara ait bir
bileik karakteristik fonksiyon sz konusudur ve bu,









121


( )
( )
( )
( )

+ +
= = dxdy e y x p e E v u y x
vy ux j vY uX j
, . , , (3-39)

olmaktadr. Kar gelen ters dnm bants ise

( )
( )
( )
( )

= dudv e v u xy y x p
vy ux j
,
2 2
1
,
2

(3-40)

olacaktr.

Bileik karakteristik fonksiyon, raslant deikenleri arasndaki ilikinin
bulunmasnda kullanlabilir. rnein

[ ]
( )
0
2
,
= =
(
(

= =
v u
xy
v u
v u
XY XY E

(3-41)

ve daha genel olarak

[ ]
( )
0
,
1
= =
+
+
(
(

|
|

\
|
= =
v u
k i
xy
k i
k i
k i k i
v u
v u
j
Y X Y X E

(3-42)

3-37, 3-40 ve 3-42 eitlikleri ile verilen sonular, gerekli integrasyon ve
trevlerin daima hesaplanabileceinden, zellikle Gauss raslant
deikenleri iin kullanldr. Gauss raslant deikenlerinin nemli
zelliklerinden bir btn mertebelerden momentlerin ve ilikilerinin
yalnzca ilk iki moment ve iliki katsaysnn bilinmesi ile elde
edilebileceidir,

ALITIRMA 3-6

Bernoulli dalmnn karakteristik fonksiyonu

ptju p + =1

olarak verildiine gre (a) Beklendik deeri, (b) Karesel beklendik
deeri, (c) nc merkezi momenti bulunuz.










122


PROBLEMLER

3-1 X ve Y raslant deikenlerine ilikin ortak olaslk younluk
fonksiyonu
p(x,y) = K 0 < x < 1 0 < y
< x
= 0 dnda

eklinde verilmektedir.
a-p(x,y) olaslk younluk fonksiyonunu iziniz.
b-P(x,y) dalm fonksiyonunu belirleyerek iziniz.
c-Knn deerini bulunuz.
d- X <(1/2) ve Y> 0 olaynn ortak olasl nedir?
e- Xin basit olaslk younluk fonksiyonu p
X
(x)i bulunuz.

3-2 Problem 3-1de verilen iki raslant deikeni iin,
a- E[XY]yi bulunuz.
b- Bu iki raslant deikeni istatistik bamsz mdr?

3-3 X ve Y raslant deikenlerine ilikin bileik olaslk younluk
fonksiyonu,
p(x,y) = K.e
-(3x+4y)
x>0, y>0
= 0
dnda
eklindedir.
a- Knn deerini belirleyiniz.
b- P(x,y) bileik olaslk dalm fonksiyonunu bulunuz.
c- 0< X 1 ve 0<Y 2 olma olasln belirleyiniz.
d- X ve Ynin basit olaslk younluk fonksiyonlarn bulunuz .

3-4 Problem 3-1deki iki raslant deikeni iin p(x/y) ve p(y/x) koullu
olaslk younluk fonksiyonlarn bulunuz.

3-5 Bir dikdrtgenin kenarlar raslant deikenleridir. X taban 0 ile 5
arasnda uniform dalml bir raslant deikeni ve ykseklii 0 ile
X arasnda uniform dalml bir raslant deikenidir. Dikdrtgenin
alannn beklendik deerini bulunuz.

3-6 Bir iaret olduu varsaylan X raslant deikeni 0 ile 10
arasnda uniform dalm gstermektedir. Xten bamsz bir
baka raslant deikeni N, -10 ile 10 arasnda gen
dalmldr (maksimum younluk 0da). Gzlenebilen raslant
deikeni Y = X+N dir.







123



a- y= -5,0 ve 5 iin p(x/y) koullu olaslk younluk fonksiyonunu
xe bal olarak tanmlaynz ve iziniz.
b- Bir gzlem sonucu y= -5 olduuna gre, Xin gerek deerine
en iyi kestirim nedir?

3-7 ki raslant deikeninin beklendik deerleri sfr ve deiintileri
srasyla, 25 ve 36 olup iliki katsaylar 0,4tr.
a-Toplamlarnn deiintisi neye eittir?
b-Farklarnn deiintisi neye eittir?
c- a ve b klarn iliki katsaysnn -0,4e eit olmas durumu iin
tekrarlaynz.

3-8 statistik bamsz iki raslant deikeni X ve Ynin beklendik
deerleri sfr ve deiintileri srasyla 36 ve 64tr. ki yeni
raslant deikeni,

U = 4X + 3Y
V = 3X 4Y
biiminde tanmlanmtr. U ve Vnin iliki katsaylarn bulunuz.

3-9 Bir X raslant deikeni bir baka Y raslant deikenine

Y = aX + b
ilikisiyle lineer olarak baldr. X ve Ynin iliki katsaysnn
a
a
XY
=
olduunu gsteriniz. (Yani a pozitifse 1 =
XY
, a negatifse
1 =
XY
dir).

3-10 ve istatistik bamsz iki raslant deikeni olsunlar ve her ikisi
de 0 ile 2 aralnda uniform dalml olsunlar. Yeni bir raslant
deikeni + = biiminde tanmlanmaktadr.
a- nin olaslk younluk fonksiyonunu bulunuz.














124




b- + = , 2 +
2 + = , 4 2 + <

olduuna gre nin olaslk younluk fonksiyonunu bulunuz. (a)
kknda dzgn dalml iki raslant deikeninin toplamnn gen
dalml olduuna, buna karlk (b) kknda dzgn dalml iki
raslant deikeninin mod 2 anlamnda uniform dalml olduuna
dikkat ediniz.

3-11 a- Sfr beklendik deer ve
2
deiintili bir Gauss raslant
deikeninin karakteristik fonksiyonunu bulunuz.
b- Karakteristik fonksiyonu kullanarak, bir Gauss ilemesinin n
inci merkezi momentine ilikin (2-18) denklemi ile verilen sonucu
kontrol ediniz.


KAYNAKLAR
Blm 1deki kaynaklara baknz, zellikle Beckmann, Papoulis ve
Parzen




























125





BLM 4

RASGELE LEME

4-1 GR

kinci blmde belirtildii gibi rasgele ileme, olaslk tanmlar ile
btnlemi zaman fonksiyonlarnn bir kolleksiyonudur. Olaslk
tanmlar, tm raslant deikenlerinin basit ve bileik olaslk younluk
fonksiyonlarn ierebilir ve bunlara belirli anlarda ilemeyi belirten
fonksiyonlar olarak baklabilir. Olaslk tanmlarnn bu tr tektir ve
burada incelenecektir.

Zaman fonksiyonlarnn tm kolleksiyonu bir btndr (ensemble)
ve {x(t)} ile belirtilir, burada ensemblenin herhangi bir yesi, x(t),
ensemblenin rnek fonksiyonu ya da sadece rnek fonksiyon olarak
bilinir. Genel olarak rasgele bir ilemenin yalnzca bir rnek fonksiyonu
gzlenebilir. Dier btn rnek fonksiyonlar gzlenemedii halde, olmas
olas tm durumlar belirtir. Herhangi bir rnek fonksiyon X(t) ile
gsterilir. X(t)nin herhangi bir t
1
zamanna kar gelen deeri bir raslant
deikenini tanmlar ve X(t
1
) ile ya da yalnzca X
1
ile gsterilir.

Raslant deikeni kavramlarndan rasgele ilemeye doru ilerleme
mekanik olarak ele alndnda olduka basittir ve buna ait ana ilkeler
daha nce incelenmitir. Ancak daha g olan adm, raslant
deikenleri ile rasgele ilemenin fiziksel zellikleri arasnda ba
kurulmasn salayan kavramlarn gelitirilmesidir. Bu nedenle, bu
blmde, bu bant, birka aklayc rnekle ortaya konulmaya
allacaktr.

Rasgele ilemeyi incelemede ilk admlardan biri, verilen herhangi
bir ilemenin karakteristiklerinin tanmlanmasnda ksa yoldan
yararlanlabilecek, uygun terminolojiyi gelitirmektir. Bunu salamada
elverili bir yol, iftler eklinde dzenlenmi tanmlayc setlerin
kullanlmas ve ilemeyi tanmlamada bu tanmlayc setlerden
yararlanlmasdr. Bu tanmlayc setler aada sralanmtr.












126


1- Srekli - Ayrk
2- Tayin Edilebilir - Tayin Edilemez
3- Duraan - Duraan Olmayan
4- Ergodik - Ergodik Olmayan


4-2 SREKLi VE AYRIK RASGELE LEME

Bu terimler genelde raslant deikenlerinin olas deerleri iin
kullanlrlar. Srekli bir rasgele ileme, X(t
1
), X(t
2
) ve bunun gibi raslant
deikenlerinin, belirli snrlar arasndaki olas deerlerinden herhangi bir
deeri alabilecei varsaylan bir ilemedir. letkenlerdeki sl
dalgalanmalarn grlts, transistor veya elektron tplerinde oluan
arpma grlts ve rzgarn hz, srekli rasgele ilemeye ait rnekler
olarak verilebilir. Tipik bir rnek fonksiyon ve buna kar den olaslk
younluk fonksiyonu ekil 4-1de gsterilmitir.







EKL 4-1: Srekli Rasgele leme
(a) Tipik rnek Fonksiyonu (b) Younluk Fonksiyonu





Bu rnekte, olas deerlerin snr yar sonsuzdur.










127


Srekli rasgele ileme iin daha duyarl bir tanm, olaslk dalm
fonksiyonunun srekli olmasdr. Bu ayn zamanda younluk
fonksiyonunun herhangi bir impuls ( ) fonksiyonu iermediini belirtir.

Ayrk bir rasgele ileme yalnzca belirli izole edilmi ve genellikle sonlu
sayda deerler alabilir. Bunlarn dnda herhangi bir deer almas sz
konusu deildir. rnein, bir anahtarn rasgele alp kapanmasndan
dolay gerilim deeri ya 0 ya da 100 volt olan bir rnek fonksiyon, ayrk
bir rasgele ilemeye aittir. Bu durum ekil 4-2de grlmektedir. Olaslk
younluk fonksiyonunun yalnzca impuls ( ) fonksiyonlarndan
oluaca aktr.


EKL 4-2: Ayrk Rasgele leme
(a) Tipik rnek Fonksiyon (b) Younluk Fonksiyonu



Hem srekli ve hem de ayrk elemanlar ieren durumlar da sz konusu
olabilir. Buna kark ileme ad verilir. rnein, ideal bir dorultucudan,
bir akmn gemesi halinde, zamann yarsnda dorultucu kndaki
akm sfr olacaktr. Buna kar den olaslk younluk fonksiyonu
ksmen srekli ve ksmen de impuls fonksiyonu ierek bir zellik
gsterir, ekil 4-3.














128






EKL 4-3: Kark Bir Rasgeleleme
(a) Tipik rnek Fonksiyonu (b) Younluk Fonksiyonu



rnek fonksiyonlarn zamana gre srekli olmas durumlarnda bir
raslant deikeni herhangi bir zaman deeri iin tanmlanabilir.
Raslant deikenlerinin yalnzca belirli ayrk zamanlarda olma durumu
(nokta ilemesi veya zaman serileri) burada incelenmeyecektir.



4-3 TAYN EDLEBLR VE TAYN EDLEMEZ RASGELE LEME

imdiye kadar olan incelemelerimizin pek ounda, her bir rnek
fonksiyonun bir rasgele zaman fonksiyonu olduunu ve bu nedenle
gelecek deerlerinin, gzlenen gemi deerlerinden tam olarak elde
edilemeyecei grlmt. Bu tr bir rasgele ileme tayin edilemez
(nondeterministic) rasgele ileme olarak adlandrlr. Hemen hemen
doal btn ilemeler, tayin edilemez rasgele ilemelerdir, nk
bunlar reten ana kaynaklar ya gzlenemez ya da olduka karmaktr.
Bir nceki paragrafta ele alnan btn rnekler, tayin edilemez rasgele
ilemeye aittir.

Ancak,herhangi bir rnek fonksiyonun gemi deerlerine ait bilgiler
yardm ile gelecek deerlerine ait bilgilerin tam olarak elde edilebilmesi
mmkn olan bir rasgele ileme tanmlamak olasdr. Bu tr bir ilemeye
tayin edilebilir (deterministik) rasgele ileme ad verilir. Bir rnek olmak
zere, her








129



Bir rnek olmak zere, her bir rnek fonksiyonu

) . cos( ) ( + = t A t X

eklinde olan rasgele ileme dnelim, burada A ve sabitleri
ise olaslk dalm fonksiyonu belirli bir raslant deikenini
gstermektedir. Herhangi bir rnek fonksiyon iin, tnin btn
deerlerinde, ayn bir deere, ensemblenin dier rnek
fonksiyonlarndan farkl deere sahip tir. Bu durumda tek rasgele
deiim ensemble boyunca olur ve zamana bal deildir. X(t
1
) , X(t
2
)
ve bunun gibi raslant deikenleri tanmlamak ve bunlar iin olaslk
younluk fonksiyonlarn hesaplamak mmkn olmaktadr. Tayin
edilebilir rasgele ileme kavram biraz yapay grnmesine karn
genellikle bir veya iki parametresi hari bilinen iaretler iin bir
olaslk modeli elde etmede elverilidir. rnek olarak 4-1 eitlii ile
verilen ileme, genlik ve frekans bilinen, ancak alc ile verici
arasndaki uzaklk duyarlkta bilinemediinden faz bilinmeyen bir
radyo iaretini uygunlukla belirtebilir.


4-3 DURAAN VE DURAAN OLMAYAN RASGELE LEME

X(t
1
) eklinde bir raslant deikeni iin olaslk younluk
fonksiyonunun belirtilebileceine daha nce deinilmiti. Ancak bu
younluk fonksiyonunun t
1
zamanndaki deer ile balantl olaca
dikkate alnmaldr. Eer bir ilemenin btn basit ve bileik younluk
fonksiyonlar zaman balangcnn seimine bal deilse bu
ilemenin Duraan (stationary) olduu sylenir. Bu durumda daha
nce incelenen btn beklendik deerler ve momentler sabit olup
zamann mutlak deerinden bamszdr.

Eer herhangi olaslk younluk fonksiyonlar zaman balangcnn
seimine bal ise bu ileme Duraan Olmayan bir ilemedir. Bu
durumda beklendik deerlerin ve momentlerin biri ya da fazlas
zamana bal olacaktr. Duraan olmayan rasgele giri iaretleri ile
ilgili sistem analizi sorunlar, duraan giri iaretlerine oranla daha
karmaktr. Bu nedenle bundan sonraki incelemelerimizde aksi
sylenmedii srece duraan ileme hali anlalmaldr.

Herhangi bir ilemenin gemite sonlu herhangi bir zamanda
balamas ve gelecekte sonlu bir zamanda bitmesi kanlmaz
olduundan, gerekte fiziksel olarak mevcut duraan bir rasgele
ilemenin olmad aklkla sylenebilir.






130





Herhangi bir ilemenin, gemite sonlu herhangi bir zamanda balamas
ve gelecekte sonlu bir zamanda bitmesi kanlmaz olduundan,
gerekte fiziksel olarak, duraan bir ilemenin olmad aklkla
sylenebilir. Ancak, gzlem sresi boyunca farkedilir bir deiim
gstermeyen ilemeler pekok fiziksel durum iin geerlidir. Buna
benzer durumlarda, ilemenin duraan varsaylmas bizi gerekle
olduka yaknlk gsteren uygun bir matematik modele gtrr.

Verilen herhangi bir durum iin duraanlk yaklamnn yaplmasnn
uygun olup olmadnn saptanmas kolay olmayabilir. Duraan
olmayan ileme, ilemeyi reten dzene ve ilemenin gzlem sresine
baldr. Temel bir kural olarak, kaynakta belirgin bir deiim olmad
ya da aksi kesin olmad durumlarda ilemenin duraan varsaylmas
allagelmitir. rnein, bir direnteki elektronlarn rasgele
hareketlerinin rettii sl grlt, normal koullar altnda duraan
varsaylabilir. Ancak, eer diren iinden geen akmn zaman zaman
kesilip sonra yeniden akmas ile snyorsa, duraank yaklamnn
yanl olduu aktr. Bir baka rnek olmak zere, duraan bir
kaynaktan bir saatlik peryod boyunca gelen rasgele rzgar hzn
duraan varsaymak anlaml olabilir ancak genel anlamda bir haftalk
peryod iin bu yaklamn kullanlmasnn uygun olmayaca aktr.

Tayin edilebilir ilemeler belirli zel koullar hari duraandrlar. Bu
koullarn varln kabul etmek allmtr. Ne var ki herhangi biri
bunun tedbirli bir seim olduunun farkna varmaldr. Bunun doal bir
olu olmas gerekmez. rnein (4-1) eitliinde tanmlanan rasgele
ileme durumu iin okuyucu (beklendik deeri hesaplamak suretiyle)
nn 0 ile 2 arasnda uniform dalml olmas hali iin kesinlikle
duraan olmayacan kolayca gsterebilir. Btn basit ve bileik
younluk fonksiyonlarnn zaman balangcndan bamsz olmas
istemi, sistem analizi iin gerekli olduundan ok, daha inandrcdr.
Genelde daha yumuatlm bir yol, bir raslant deikeninin, X(t
1
), t
1

zamanndan bamsz olmas ve iki raslant deikeni arasndaki
ilikinin E[X(t
1
)X(t
2
)], yalnzca t
2
-t
1
zaman farkna bal olmas
durumudur. Bu iki koulu salayan ileme Geni Anlamda Duraan
(wide sense stationary) adn almaktadr. Geni anlamda duraanlk,
beklendik deer, karesel beklendik deer, deiinti ve herhangi bir ift
raslant deikeninin iliki katsaysnn zaman balangcnn seiminden
bamsz ve sabit olduunu garanti eden bir zellik gsterir.








131



Rasgele girilere, sistemlerin cevab ile ilgili ilerideki incelemelerde, bu
cevaplarn elde edilmesi, ilemenin duraan ya da geni anlamda
duraan varsaylmas sonucu kolayca salanabilir. Her iki duraanlk
durumu iin de sonular ayn olacandan incelemelerimizde bu iki
durum arasndaki farkllk nemli saylmayabilir.


4-5 ERGODK VE ERGODK OLMAYAN RASGELE LEME

Baz duraan rasgele ilemeler ensemblenin hemen hemen tm
yeleri*, tm ensemblenin sahip olduu ayn istatistik davran
gsteren bir zellie sahiptirler. Bu ekilde tek bir tipik rnek
fonksiyonun incelenmesi ile bu istatistik davran saptamak
mmkndr
.
Bu tip ilemeye Ergodik (ergodic) ileme ad verilir.

Ergodik ilemelerin beklendik deer ve momentleri ensemble
ortalamalar ile olduu kadar zaman ortalamalar ile de hesaplanabilir.
rnein n. moment;

( ) ( )




= =
T
T
n
T
n n
dt t X
T
dx x p x X
2
1
lim

(4-2)

olarak bulunur. Ancak bu durum ileme duraan olduu srece
geerlidir. O halde ergodik bir ileme ayn zamanda duraan bir
ilemedir.

(4-2) eitliindeki zellii salamayan bir ileme ergodik olmayan bir
ilemedir. Duraan olmayan btn ilemeler ergodik olmayan
ilemelerdir, ancak duraan olduu halde ergodik olmayan ilemeler de
olabilir. rnein, rnek fonksiyonu;


( ) ( ) + = t Y t X . cos . (4-3)






* Hemen hemen btn yeleri terimi, toplam olasl sfr olan rnek
fonksiyonlar setini belirtir. Ensemblenin dier rnek fonksiyonlar ayn
davran gstermeyebilir
.
Ne var ki sfr olaslk bu tip rnek fonksiyonlarn
imkansz olduu anlamna gelmez.





132




eklinde olan bir ileme ele alnsn. Burada bir sabiti, Y (ensembleye
gre) bir raslant deikenini ve da 0 ile 2 arasnda uniform
dalml bir baka raslant deikenini gstermektedir. Ayrca ve Y
istatistik bamsz raslant deikenleridir. Ynin herhangi bir rnek
fonksiyon iin sabit, farkl rnek fonksiyonlar iin farkl olmas nedeni ile
duraan olmasna kar ergodik olmayan bir ileme olduu
grlmektedir.

lemenin yalnzca bir rnek fonksiyonu gzlenebildiinden, herhangi
fiziksel bir ilemenin uygun yaklamla ergodikliini ispatlamak genel
olarak gtr, ancak olanaksz deildir. Bu nedenle aksini zorlayc
fiziksel nedenler sz konusu deilse, ilemenin ergodik varsaylmas
allagelmi bir durumdur.



4-6 LEME PARAMETRELERNN LLMES

Bir raslant deikeninin istatistiksel parametreleri, eitli t
zamanlarnda, X(t) raslant deikeni ile btnlemi istatistiksel
parametreler setidir. Bunlar, daha nce deinilen, beklendik deer,
karesel beklendik deer, deiinti, vs.dir.

lemenin duraan olma durumunda, ileme parametreleri bu tip raslant
deikenleri iin ayndr ve bu nedenle tek bir parametreler setinin ele
alnmas allm bir tutumdur.

Pratik nemi olan incelenebilir bir sorun, tek bir rnek fonksiyonun
(Sonlu uzunlukta) gzlenmesinden ileme parametrelerinin
kestirilmesidir, (estimating). Tek bir rnek fonksiyon sz konusu
olduundan, parametrelerin kestirimini elde etmede ensemble
ortalamasnn alnmas olanakszdr. Eer ileme ergodik ise bu uygun
bir yaklam olacaktr. nk, sonsuz zaman iin zaman ortalamas,
(4-2) eitlii uyarnca ensemble ortalamasna edeerdir.

ncelikle {x(t)} ergodik rasgele ilemesine ait beklendik deerin
kestirimi sorunu ele alnsn. Bu kestirim X olarak gsterilecek ve sonlu
zaman ortalamas eklinde hesaplanacaktr. Buna gre ensemblenin
keyfi herhangi bir rnek forksiyonu iin bi kestirim;

( )

=
T
dt t X
T
X
0
1

(4-4)






133

olsun. X

nin herhangi bir denemede tek bir say ve ayn zamanda bir
raslant deikeni olduunu belirtelim. O halde farkl zaman aralklarnn
kullanlmas ya da farkl rnek fonksiyonlarnn gzlemlenmesi farkl
saylarn elde edilmesi sonucunu douracaktr. Bu nedenle X

gerek
beklendik deere ( X ) tam olarak eit olamaz ancak eer lme uygun
ise bu iki deer birbirine ok yakndr. Bu iki deerin birbirine ne kadar
yakn olmas gerektii aada aklanacaktr.

X

bir raslant deikeni olduundan bir beklendik deeri ve deiintisi

vardr. Eer X

, X in iyi bir kestirimi ise X

nn beklendik deeri X e
eit ve deiintisi olabildiince kk olmaldr. 4-4 eitliinden X

nin
beklendik deeri,

[ ] ( ) ( ) [ ]dt t X E
T
dt t X
T
E X E
T T

=
(

=
0 0
1 1

[ ] X t X
T
dt X
T
T
T
= = =
0
0
1 1
(4-5)

olur. Beklendik deer hesaplamasnda ve integrasyondaki deiiklik bu
durum iin genel ve msade edilebilir bir uygulamay gstermektedir.
Buna benzer deiikliklerin hangi durumlarda mmkn olaca 7.
Blmde daha ayrntl olarak ilenecektir.

4-5 eitliinden X

in kendine zg bir beklendik deeri olduu aktr.

Zamana gre srekli integrasyon durumu iin X

in deiintisinin
bulunmas daha karmak olup incelenmeyecektir, mamafih ayrk zaman
durumu deerlendirilecektir. Deiintinin 1/T ile orantl olarak
belireceini belirtmek yararl olabilir. Bu nedenle, beklendik deerin daha
iyi bir kestirimi, daha uzun bir zaman aral boyunca, rnek fonksiyonun
ortalamas alnmak sureti ile bulunur. T sonsuza yaklatka deiinti
sfra yaklar ve kestirim gerek beklendik deere eit olur, (ergodik
ilemleme iin gerektii gibi) .

Pratik adan 4-4 eitlii ile istenen integrasyon analitik olarak nadiren
zmlenebilir. nk X(t) ak biimde bir matematik ifadeyle
tanmlanmam olabilir. Bunun zmlenmesinde bir baka seenek
gzlemlenen X(t)nin e zaman aralkl rneklerine bal kalnmak
suretiyle saysal integrasyon yapmaktr.






134




Bu ekilde, eer ( ) ( ) ( ), ,...., 2 ,
2 1
t N X X t X X t X X
N
= = =
ise X in kestirimi

=
=
N
i
i
X
N
X
1
1

(4-6)

olarak tanmlanabilir. Bu 4-4 eitliinin ayrk zaman karldr.
X

kestirimi gene bir raslant deikenidir ve bir beklendik deeri vardr.

Bu deer,

[ ] [ ]

= =
=
(

=
N
i
i
N
i
i
X E
N
X
N
E X E
1 1
1 1

X X
N
N
i
= =

=1
1
(4-7)

olmaktadr. Bu nedenle kestirim hala kendine zg bir beklendik deere
sahiptir.

X

in deiintisini bulmak zere, gzlemlenen rneklerin zaman olarak

yeterli aralklarda olduu ve bylece bunlarn istatistiksel bamszl
varsaylacaktr. Bu varsaym bu aama iin uygunluk salar. Daha genel
bantlar bir sonraki blmn paragraflarnn altnda
deerlendirilecektir, X

in karesel beklendik deeri 4-8 eitlii ile

tanmlanabilir.


( ) [ ]

= = = =
=
(

=
(

N
i
N
j
j i
N
i
N
j
j i
X X E
N
X X
N
E X E
1 1
2
1 1
2
2
1 1

(4-8)

Burada ift toplam iki ayr toplamn arpmndan kaynaklanmaktadr.
rnek deerlerin istatistik bamsz varsaylmasnn sonucu,

[ ]
2
X X X E
j i
= j i =
( )
2
X = j i

yazlabilir. Bylece,







135




( ) ( )( ) [ ]
2
2 2
2
2
1

X N N X N
N
X E + =
(

(4-9)

elde edilir. 4-8 eitliindeki ift toplamdan elde edilen bu sonuta toplam
N
2
terim vardr, i = j koulu sadece N terim iin szkonusudur.

4-9 eitlii

( ) ( )
2
2
2
1
1
1

X
N
X
N
X E |

\
|
+ =
(

( )
2
2
1
X
N
X
+ = (4-10)

biiminde yazlabilir. imdi X in deiintisi aadaki ekilde yazlabilir.

( ) ( ) [ ] { } ( ) ( )
2 2
2 2
2
1

X X
N
X E X E X Var
X
+ =
(

= (4-11)
2
1
X
N
=

Bu sonu beklendik deerin kestiriminin deiintisinin, yalnzca ana
ilemenin deiintisinin 1/N kat olduunu gstermektedir. Bu nedenle
daha ok sayda rnein ortalamasnn alnmas, kestirimin niteliini iyi
ynde etkileyecektir.

Yukardaki sonucu gstermek zere, karesel (kare alan) bir dzenden
geen sfr beklendik deerli bir Gauss rasgele ilemesinin deiintisinin
kestiriminin ve kn beklendik deerinin kestiriminin hesapIanmasnn
istendii dnlsn. Ayn zamanda kn beklendik deerinin
kestiriminin standard sapmasnn gerek beklendik deerden % 10dan
az olmasnn salanmas iin ortalamaya katlacak rnek saysnn ne
olmas gerektii de sorulmaktadr. Beklendik deeri sfr olan Gauss
ilemesinin gzlemlenen rnek fonksiyonu Y(t) ve buna ait deiinti de
2
Y
olsun. Bu rnek fonksiyonun karesi alnp bunu X(t) ile gsterirsek,

X(t) = Y
2
(t)

yazlabilir.







136


[ ]
2
2
Y
Y E X = =
[ ]
4
3
4 2
Y
Y E X = =


olduu bilinmektedir. O halde,

( )
4 4 4 2
2 3
2
2
Y Y Y X
X X = = =

bulunur. Buradan, Xin kestiriminin ayn zamanda
2
Y
nin kestirimi olduu
aka grlmektedir. Bir adm daha ileri giderek X in kestiriminin
deiintisinin % 10dan daha kk hata istemini karlamas asndan,

( )
4
01 . 0 01 . 0
2
Y
X =

olmas gerektii sylenebilir. (4-11) eitliinden,

( ) ( )
4 4 2
01 . 0 2
1 1

Y Y X
N N
X Var = = =

yazlmak suretiyle, istenilen duyarln salanabilmesi iin gereken
istatistik bamsz rnek saysnn N = 200 olduu grlecektir.

Yukarda ele alnan konular, yalnzca bir rasgele ilemenin beklendik
deerinin kestirimi sorununa yant bulmakla kalmaz, ayn zamanda
beklendik deeri sfr olan bir ilemenin deiintisinin nasl kestirildiini
de ortaya koyar. Ayn genel yol beklendik deeri sfrdan farkl bir rasgele
ilemenin deiintisinin kestirilmesi iin gelitirilebilir. Bu, aadaki
altrmada ete alnmtr.

ALITIRMA 4-6

Ergodik bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonu X(t) olsun. Bu rnek
fonksiyonun beklendik deeri X ve degiintisi
2
X
varsaylsn.

2
X
nin kestiriminin,

( )
2
1

1 1
1

2 2
X
N
N
X
N
N
i
i X

=

=









137






ile hesaplanabileceini gsteriniz. Burada ( ) X

4-6 eitlii ile verilen X in

kestirimini ifade eder ve bu kestirimin


[ ]
2 2

X X
E =


zelliine sahip olduu bilinmektedir. Ayrca ortalama faktrnn 1/N
yerine 1/(N-1) olmasnn nedenini aklaynz.




































138


PROBLEMLER

4-1 lk ekilde grlen sistemde anahtar balangta 1 konumundadr.
t=0da bir para atlmakta ve eer tura gelmise anahtar 2 konumuna
getirilmektedir. Yaz gelmesi durumunda anahtarn konumu
deitirilmemektedir. t=1de yeniden para atlmakta ve anahtar birinci
attaki kurallara gre hareket ettirilmektedir. lem t=2de
tekrarlanmaktadr. t=3de anahtar 1 konumuna getirilmekte ve orada
tutulmaktadr. Bir rnek olarak at sonucu TTY ise ilikin
fonksiyon ikinci ekilde grld gibi olacaktr.





a-Yukarda aklanan rasgele ilemeye ait tm olas rnek
fonksiyonlar iziniz.
b-Belli bir rnek fonksiyonun olma olasl nedir?
c-Bir X raslant deikeni v(0,5) olarak tanmlansn. Bu raslant
deikeninin alabilecei tm olas deerler nelerdir? Bu bir srekli
raslant deikeni midir?


4-2 Paragraf 4-1de sralanan drt tanmlayc ifte gre aadaki
rasgele iaretleri snflandrnz. Snflandrmann temeli,
tamamiyle doru olup olmad deil, ilemeye uygun yaklaklkla
bir olaslk modeli salayp salamad olmaldr.
a-10 yl yar mrl bir radyoaktif kaynaktan bir saatlik peryod
boyunca gzlenen alfa partikllerinin yaylma oran (saniyede
parack olarak). Gzlem sresi 10 ylk peryoddur,
b-Herhangi bir anda, 10 dakikalk peryod boyunca, 24 saatlik bir
peryod boyunca ve 360 gnlk bir peryod boyunca gzlenen bir
telefon santralndan yaplan telefon konumalarnn says olarak
tanmlanan bir raslant deikeni ile gsterilen bir ileme.
c- a bir sabit ve Y bir raslant deikeni olmak zere

X(t) = at + Y








139


biiminde rnek fonksiyonlara sahip bir ileme.
d- Y bir raslant deikeni ve
0
bir sabit olmak zere,

( ) t Y t X
0
cos =

eklinde rnek fonksiyonlara sahip bir ileme,
e- Y bir raslant deikeni olmak zere, X(t) =Y biiminde
rnek fonksiyonlara sahip bir ileme.

4-3 t
0
, 0 ile T arasnda dzgn dalml bir raslant deikeni olmak
zere, ekilde grlen peryodik rnek fonksiyonlara sahip bir
rasgele ileme ele alnyor. Burada A ve T sabitlerdir.


a-P(x) olaslk dalm fonksiyonunu belirleyerek iziniz.
b-p(x) olaslk younluk fonksiyonunu belirleyerek iziniz,
c- X ,
2
X ve
2
byklklerini bulunuz,
d- <> zaman ortalamasn gstermek zere <x> ve <x
2
>
byklklerini bulunuz,
e- leme duraan mdr? Ergodik midir?

4-4 t
0
, 0 ile T arasnda uniform dalml bir raslant deikeni ve Y,
t
0
dan istatistik bamsz, 1 deerlerini e olaslkla alan bir
raslant deikeni olmak zere ekilde grlen peryodik rnek
fonksiyona sahip bir rasgele ileme ele alnyor. T peryodu bir
sabittir.



a-Bu ilemeyi drt tanmlayc ifte gre snflaynz.
b-Bu ileme iin p(x) olaslk younluk fonksiyonunu bularak
deiimini iziniz.
c- X ve
2
X byklklerini hesaplaynz.
d-< x > ve <x
2
> byklklerini hesaplaynz,
e- leme duraan mdr? Ergodik midir?






140




4-5 Beklendik deeri 200 ve deiintisi 49 olan bir Gauss rasgele
ilemesinden alnan on gerilim lm aada verilmitir.


207 198
202 197
184 213
204 191
206 201


a-Rasgele ilemenin beklendik deerinin kestirimini hesaplaynz.
b-Beklendik deerin kestiriminin beklendik deeri nedir?
c-Beklendik deerin kestiriminin deiintisi nedir?
d-Rasgele ilemenin deiintisinin kestirimini hesaplaynz.
e-Rasgele ilemenin beklendik deer ve deiintisinin
kestirimleri neden gerek beklendik deer ve deiintiye eit
deildir.

4-6 Merkezi Limit Teoreminden ok genel koullar altnda, ok
sayda istatistik bamsz raslant deikenlerinin orta-
lamasnn bir Gauss dalmna yaklatrlabilecei
bilinmektedir. Problem 4-5 deki lmlerde nyarg
olmakszn ortalamann olaslk younluk fonksiyonu
yaklaklkla,

( )
( )
2
2
2 /

X x n
X
e
n
x p

|
|

\
|
=


biimindedir. X lmlerin gerek beklendik deeri ve
2

de
gerek deiintisidir .Bu ifadeyi ve problem 4-5te elde edilen
2
yi kullanarak, X in, yzde 99 kesin olarak iinde kalaca
snrlar belirleyiniz.

KAYNAKLAR

Blm 1 deki kaynaklara baknz, zellikle Beckmann,
Davenport, ve Root, Lanning ve Battin ve Papoulis.








141




BLM 5

LK FONKSYONLARI

5-1 GR

ki raslant deikeni arasndaki iliki konusuna 3-4 paragrafnda
deinilmiti. imdi, rasgele ileme kavramlarna ksa bir giri yapld
da dikkate alnarak, bu iki konu ile balantl olarak rasgele ilemelerin
(olaslktan ok) istatistik tanmlarn yapmak mmkndr. Rasgele
ilemeye ait btn bilgileri uygunlukla birletirmesi nedeni ile olaslk
tanmlarnn en ideal olan olmasna kar, pek ok mhendislik sorunu
iin bu mkemmellie ne gerek vardr ve ne de mmkndr. Eer temel
ama rasgele byklkler zerine odaklanmsa, olaslk modelinin
tamam gerekli deildir, ortalama g ya da frekansa gre g dalm
yeterli olacaktr. Eer rasgele byklklerin olaslk dalm fonksiyonlar
bilinmiyorsa, olaslk modelinin kullanlmas mmkn olmaz. Her iki
durum iin de belirli ortalama deerler cinsinden ifade edilebilen
istatistik tanmlar, olaslk asndan uygun bir yaklam saylabilirler.

3-4 paragrafnda iki raslant deikeni arasndaki iliki

nin, bu
deikenlerin arpmnn beklendik deeri olduu belirtilmiti. Eer bu
iki raslant deikeni iki farkl zaman iin ayn bir rasgele ilemenin
rnekleri olarak tanmlanmlarsa, bu beklendik deer, zaman
fonksiyonlarnn ne kadar abuk deiebildiklerini gsteren bir zellik
gsterir. Seilen bu iki zamann birbirine ok yakn olmas halinde
raslant deikenlerinin olduka yksek ilikili olduu sylenebilir, nk
zaman fonksiyonlar byk farkllklar douracak biimde yeterince hzl
deiim gstermezler. Dier yandan seilecek iki zamann birbirinden
olduka uzak olmas durumunda raslant deikenlerinin deerleri
arasnda olduka az iliki olduu kabul edilecektir, nk herhangi bir
belirgin deiim sz konusu olabilir.

Daha nce tanmlanan iliki, raslant deikenlerinin zaman
fonksiyonlar ile btnlemi olmasnn gerekli olmad durumlar iin,
yalnzca tek bir saydan olumutu. Ancak imdi incelenecek durumda
her bir raslant deikeni ifti, aralarndaki zaman farkllna bal
olabilir. Bu nedenle iki raslant deikeni arasndaki zaman farkll ile
yaklak bir iliki









142



fonksiyonu tanmlanr. Eer iki raslant deikeni ayn bir rasgele
ilemeden kaynaklanyorsa bu fonksiyon ZLK fonksiyonu, farkl
rasgele ilemelerden kaynaklanyorsa APRAZ LK fonksiyonu
olarak adlandrlr.

Eer X(t) bir rasgele ilemeye ait bir rnek fonksiyon ise ve raslant
deikenleri,

X
1
=X(t
1
) ve X
2
=X(t
2
)

olarak tanmlanmlarsa ziliki fonksiyonu,

( ) [ ] ( )

= =
2 2 1 2 1 1 2 1 2 1
, , dx x x p x x dx X X E t t R
X


olarak tanmlanr. Bu tanm hem duraan olan ve hem de duraan
olmayan rasgele ilemeler iin geerlidir. Ancak, ncelikle ilgilenilecek
duraan ileme iin 5-1 eitliinin sadeletirilmesi mmkndr. Bir
nceki blmden anmsanaca gibi geni anlamda duraan bir ileme
iin benzer btn ensemble ortalamalar zaman balangcndan
bamszdr. Geni anlamda duraan ilemeye uygun olarak,

( ) ( ) T t T t R t t R
X X
+ + =
2 1 2 1
, ,
( ) ( ) [ ] T t X T t X E + + =
2 1


yazlabilir. Grld gibi eitlik yalnzca t
2
-t
1
zaman farkna baldr. t
2
-
t
1
zaman fark ile gsterilmek ve R
X
(0, t
2
-t
1
) ifadesinde sfr
kaldrlmak suretiyle 5-1 eitlii yeniden

( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
1 2 1 2 2 1
0 , 0 , t t X X E t t R t t R
X X
= =

eklinde yazlabilir. Bu duraan bir ilemeye ait ziliki fonksiyonun
tanmdr, ve yalnzca ya bal olup t
1
deerinden bamszdr.
Zaman balangcna bal olmama sz konusu olduundan ensemble
ortalamalar alnr ve 5-2 eitlii uygulamada aadaki genel ekli ile
kullanlr.

( ) ( ) ( ) [ ] + =
1 1
t X t X E R
X


Duraan olmayan ilemelerle ilgili iliki fonksiyonlar, rnekler aras
zaman farknn yan sra, ensemble ortalamasnn alnd, belirli bir
zamana baldr ve R
x
(t
1
,t
2
) ya da R
X
(t
1
, )

( ) ( ) ( ) [ ] + = t X t X E R
X




143

eklinde yazlmak zorundadr. Burada ve incelenecek blmlerde
aksi sylenmedike btn durumlardaki iliki fonksiyonlarnn
geni anlamda duraan rasgele ilemeye ait olduu varsaylacaktr.

Belirli bir rnek fonksiyon iin zaman cinsinden ziliki fonksiyonu
aadaki biimde tanmlamak mmkndr.

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) + = + =

t x t x dt t x t x
T
T
T
T
X
2
1
lim (5-3)

Burada <.> sembol zaman ortalamasn belirtmektedir. Ergodik ileme
zel hali iin ( ) ( ) + t x t x , her x(t) iin ayndr ve ( )
X
ye eittir.

Matematik olarak, ergodik ileme ( ) ( )
X x
R = olarak ifade edilebilir.
Ergodik varsaym ou kez iliki fonksiyonlarnn hesaplanmasnda
sadelik salar ve yalnzca bu zel durum iin geerlidir.

5-2 eitliinden, 0 = iin R
x
(0)=E[X(t
1
).X(t
2
)] yazlabileceinden,
ziliki fonksiyonu 0 = iin ilemenin karesel beklendik deerine
eittir. nun sfrdan farkl deerleri iin ( )
X
R ziliki fonksiyonu X(t)
ve X(t+ ) dalga ekillerinin benzerliinin bir ls olarak dnlebilir.
Bu noktay akla kavuturmak zere, X(t)nin sfr beklendik deerli,
duraan bir ileme olduu ve tanmlanan fonksiyonun,

Y(t)= X(t) - ( ) + t X .

eklinde verildii varsaylsn. Y(t)nin karesel beklendik deerini
minimum yapacak deerinin hesaplanmas ile X(t+ ) dalga eklinin X(t)
dalga ekli iinde ne miktarnn bulduu llebilecektir. nun
hesaplamas, ve bulunan ifadenin ya gre trevinin sfra
eitlenmesi ile mmkn olur. Bu yol aada verilmitir.

( ) [ ] { } ( ) ( ) [ ] { }
2 2
. + = t X t X E t Y E
( ) ( ) ( ) ( ) { } + + + = t X t X t X t X E
2 2 2
. 2
( )
2 2 2
2
. 2
X
X
X Y
R + =
( ) 0 . 2 2
2
2
= + =
X
X
Y
R
d
d

( )
2
X
X
R

=







144



5-5 eitliinden, nun R
X
( ) ile dorudan balantl olduu ve iliki
katsays olarak daha nce grld hatrlanacaktr. katsays X(t)
dalga eklinin saniye geildikten sonra kalan ksmnn bir paras gibi
dnlebilir. nun istatistik bazdan hesaplanabilecei, ensemble
boyunca rnek fonksiyonun snrlandrlm ortalamas olduu ve bu
zelliin genel olduu nemlidir ve hatrda tutulmaldr.

Daha nce deinildii gibi iliki katsays, , -1 ile 1 arasnda
deimektedir. 1 = iin dalga ekillerinin e olduu anlalr ve iki
dalga ekli iin tam ilikilidir denir. 0 = iin dalga ekillerinin tamamen
ilikisiz olduu ve X(t+ ) dalga eklinin X(t) dalga ekli iinde hi
bulunmad anlalmaldr. 1 = iin ise dalga ekillerinin e olduu
ancak iaretlerinin zt olduu bilinmektedir, yani X(t+ ), X(t)nin ters
iaretlisidir.

Ergodik bir ileme ya da rasgele olmayan bir iaret iin deiinti yerine
ortalama g ve ensemble iliki fonksiyonu yerine zaman iliki
fonksiyonu alnabilir.

R
X
( ) hem iliki katsays ya ve hem de ilemenin deiintisi
2
X
ye
bal olduundan, R
X
( )nun herhangi belirli bir deerinin nemini
tahmin etmek, bunlardan birinin bilinmemesi durumunda olanakszdr.

rnein eer bir rasgele ileme sfr beklendik deerli ve ziliki
fonksiyonu pozitif deerli ise, ou X(t
1
) ve X(t
1
+ ) raslant
deikenlerinin byk olaslkla ayn iaretli olduklar sylenebilir.*

Eer ziliki fonksiyonu negatif deere sahipse raslant deikenlerinin
iaretlerinin zt olduu sylenir. Eer sfra ok yaknsa zt iaretli de,
ayn iaretli de olabilecekleri dnlebilir.







* Bu eer p(x), x
1
=0 eksenine gre simetrik ise kesinlikle dorudur.









145




5-2 RNEK: BINARY LEMENN ZLK FONKSYONU

Yukarda ele alnan kavramlar, ok basit bir ziliki fonksiyonuna sahip
bir rasgele ilemeyi rnek alarak deerlendirmeyle daha aka
grlebilir. ekil 5-1 sfr beklendik deerli, duraan, ayrk tipik bir
fonksiyonu gstermektedir. Bu ilemede yanlzca A m olas iki deer
szkonusudur. rnek fonksiyon bu deerlerden birinden dierine e
olaslkla her "t
a
" saniyede deiebilir ya da ayn kalr. " t
0
" zaman "t
a
"
uzunluu boyunca uniform dalml ve ensemblenin olas zaman
fonksiyonlarna bal bir raslant deikenidir. Bunun anlam, ensemble
dnld srece e olaslkla herhangi bir zamanda deerce
deiebileceidir.

Ayn zamanda herhangi bir aralkta X(t)nin deerinin, herhangi baka
bir aralktaki deerinden istatistik olarak bamsz olduunu varsayalm.










ekil 5-1: Ayrk ve Duraan bir rnek Fonksiyon












146



Bu ilemenin ziliki fonksiyonu kesin biimde tretmeden ok yaklam
yolu izlenerek hesaplanacaktr. lk olarak | |, t
a
dan bykse; t
1
ve t
1
+
=t
2
ayn aralkta olamaz, X
1
ve X
2
istatistik bamszdr. X
1
ve X
2
sfr
beklendik deerli olduundan, arpmlarnn beklendik deeri (3.22)de
gsterildii gibi sfrdr.

( ) [ ] 0
2 1 2 1
= = = X X X X E R
X

0


| |, t
a
dan daha kkse t
1
ve t
1
+ ayn aralkta olabilir veya
olmayabilir. Bu tamamen t
o
n deerine baldr. Madem ki t
o
herhangi
bir yerde olabilir o halde, e olaslkla, ayn aralkta olma olasl t
a
ile
arasndaki fark ile orantldr. zel olarak 0 iin

a
t t t t t + < +
0 1 1 0
olduu ve buradan
1 0 1
t t t t
a
< + olaca grlr.
O halde

Pr (t
1
ve t
1
+ nun ayn aralkta olmas)
Pr = ( ) [ ]
1 0 1
t t t t
a
< +
= ( ) [ ] ( )
a a a a
t t t t t t / ) / 1 (
1 1
= +

t
0
iin olaslk younluk fonksiyonunun sadece 1/t
a
olduu bilindiine
gre yukardaki ifade yazlabilir.

0 < iin ise
a
t t t t t + < +
0 1 1 0
ve buradan
+ <
1 0 1
t t t t
a
olaca grlr.

Bylece

Pr ( t
1
ve t
1
+ ayn aralkta) = ( ) ( ) [ ] + <
1 0 1
Pr t t t t
a

= ( ) ( ) [ ] ( )
a a a a
t t t t t t / / 1
1 1
+ = +

Sonu olarak genelde,













147




Pr (t
1
ve t
1
+ ayn aralkta) = (t
a
- | | ) /t
a


olacaktr. Her ikisinin ayn aralkta alnmas halinde X
1
ve X
2
arpm
daima A olur, ayn aralkta alnmamalar halinde ise arpm sfrdr. O
halde,

( )
(

=
(

=
a a
a
X
t
A
t
t
A R
| |
1
| |
2 2


a
t 0
0 =
a
t (5-6)

Bu fonksiyon ekil 5-2de gsterilmitir,




EKiL 5-2



nceki almalarn altnda bu ziliki fonksiyonunun fiziksel
anlamn incelemek ilgintir,
| |nun kk olmas halinde (t
0
dan kk) artan bir olaslk
szkonusudur, X(t
1
) ve X(t
l
+ ) ayn deere sahip olacak ve ziliki
fonksiyonu pozitif olma zellii gsterecektir. | |nun t
o
dan byk olmas
halinde e olaslkla X(t
1
) ve X(t
1
+ ) ayn deerlerde olduu kadar zt
deerlerde olacak ve ziliki fonksiyonu sfra eit olacaktr.

=0 iin ziliki fonksiyonu A
2
karesel ortalama deere eit
olacaktr.











148


5-3 ZLK FONKSYONLARININ ZELLKLER

Duraan rasgele ilemelerin btn ziliki fonksiyonlarnn sahip olduu
birka nemli genel zellik aada zetlenmitir.

1- R
x
(0) =
2
X dir. O halde bir rasgele ilemenin karesel beklendik deeri
yanlzca ziliki fonksiyonunda yerine sfr yazlmak suretiyle daima
elde edilebilir.

2- R
x
( ) = R
x
(- ) olup, ziliki fonksiyonu ya gre ift bir fonksiyondur,
nk gei yn dikkate alnmakszn ayn arpm deerleri setinin
ortalamas alnarak bulunmutur.

3- ( ) ( ) 0
X X
R R ziliki fonksiyonunun en byk deeri daima =0da
meydana gelir. nun dier deerleri iin byk olabilir ancak en byk
deer deildir. Bu durum aadaki ekilde kolayca gsterilebilir.

( ) [ ] [ ] 0 2
2 1
2
2
2
1
2
2 1
+ = X X X X E X X E
[ ] ( ) ( ) ( )
X X
R X X E R X X E 2 2 0 2
2 1
2
2
2
1
= = +

ve buradan

( ) ( )
X X
R R 0 (5-7)

4- Eer X(t) bir dc bileene sahipse ya da bir beklendik deeri szkonusu
ise R
x
( ) sabit bir bileene sahip olacaktr. rnein, X(t)=A ise

( ) ( ) ( ) [ ] [ ]
2
1 1
A AA E t X t X E R
X
= = + = (5-8)

Daha genel olarak eer X(t) bir beklendik deere sahip (sfrdan farkl) ve
sfr beklendik deerli bir N(t) bileeni de varsa,

X(t) = X + N(t) olur ve buradan

( ) ( ) [ ] ( ) [ ] { } + + + =
1 1
t N X t N X E R
X

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] + + + + + =
1 1 1 1
2
t N t N t N X t N X X E (5-9)
( ) ( )
N
R X + =
2


( ) [ ] ( ) [ ] 0
1 1
= + = t N E t N E







149

Bu durum iin bile R
X
( ) sabit bir bileene sahiptir.

5- Eer X(t) peryodik bir bileen ieriyorsa, ( )
X
R da ayn peryotlu
peryodik bir bileene sahip olacaktr.

( ) ( ) + = t A t X . cos .

eklinde ise, burada A ve sabitleri, da 0 ile 2 aralnda uniform
dalml raslant deikenini belirtmektedir.

( )

2
1
= p 2 0
= 0 snrlar dnda

O halde,

( ) ( ) ( ) [ ] + + + =
1 1
. cos . . cos . t A t A E R
X

( )
(

+ + + = cos
2
2 . 2 cos
2
2
1
2
A
t
A
E
( ) [ ]

+ + + =

2
0
1
2
cos 2 . 2 cos
2
1
2
d t
A

cos
2
2
A
= (5-10)

ve en genel durum iin

( ) ( ) ( ) t N t A t X + + = . cos .

burada ve N(t
1
) btn t
1
deerleri iin istatistiksel bamszdr. 5-9daki
yntem uygulanarak,

( ) ( )
N X
R
A
R + = cos
2
2
(5-11)

kolayca elde edilebilir.

Sonu olarak ziliki fonksiyonunda peryodik bir bileene sahip olduu
grlecektir.

6- Eer {X(t)} sfr beklendik deerli bir ergodik ileme ise ve peryodik
bileene sahip deilse,

( ) 0 lim =

X
R (5-12)



150


olur. nun byk deerleri iin zamann ilerlemesi ile gemi deerlerin
etkisi dnda kalmas salanmaktadr, o halde raslant deikeni istatistik
bamszlk zellii gsterirler.

7- ziliki fonksiyonlar keyfi herhangi bir ekle sahip olamazlar. ekli
aklamada bir yol, ziliki fonksiyonunun Fourier dnm cinsinden
ifade edilmesine izin verilmesidir.
Eer

( ) [ ] ( )

=

d e R R
j
X X

ise snrlama

( ) [ ] 0
X
R (5-13)

(btn lar iindir.)

Bu snrlamann nedeni bir sonraki blmde spektral younluun
incelenmesinden sonra akla kavuacaktr.

Bu snrlamann dnda ziliki fonksiyonunun varl engelleyen dier
eyler arasnda fonksiyonun stnn dz olmas, dey kenarlar olmas,
ve genellikle sreksizliklerin olmas saylabilir.

ziliki fonksiyonu ile ilgili bir noktann da ortaya konmas gerekir. Bir
rasgele ilemenin bileik olaslk younluk fonksiyonuna ait bilgilerden tek
bir ziliki fonksiyonu elde etmek uygun olmasna karn aksi doru
deildir. Pek ok farkl rastgele ileme, bizi ayn ziliki fonksiyonuna
gtrebilir. Daha ileri gidilerek, daha sonra grlecei gibi bir lineer
sistemin giri iaretinin ziliki fonksiyonuna etkisi olaslk younluk
fonksiyonlar hakknda herhangi bir ey bilinmesine gerek olmakszn
hesaplanabilir.

Bu nedenle, bir rasgele ilemenin iliki fonksiyonuna ait zellikleri, olaslk
younluk fonksiyonuna ait zelliklerle e deildir, ve gerekte daha az bilgi
verirler.


Altrma 5-3

Bir ziliki fonksiyonu

( ) 100 10 cos 100 100
10
+ + =



X
R





151


eklindedir, Bu ilemenin beklendik deerini, karesel beklendik deerini ve
deiintisini bulunuz.


5-4 ZLK FONKSYONLARININ LM

Lineer Sistem analizinde rasgele giriler iin ziliki fonksiyonu nemli bir
rol oynadndan, nemli bir uygulama sorunu, deneysel olarak
gzlemlenen rasgele ilemler iin bu fonksiyonlarn hesaplanmasdr.
Genelde bileik younluk fonksiyonlar nadiren bilindiinden bu younluk
fonksiyonlar yardm ile hesaplanmayabilir. Ensemblenin tek bir rnek
fonksiyonu gzlenebileceinden bir ensemble ortalamasnn bulunmasda
sz konusu olamaz. Bu koullar altnda tek seenek ilemlemenin ergodik
varsaylmas halinde sonlu zaman aralndan zaman ziliki
fonksiyonunun hesaplanmasdr.

Bunu gsterebilmek zere, 0-T aralnda gzlenen zel x(t) gerilim veya
akm fonksiyonu ele alnsn. Bu durumda bu dalga ekli iin bir iliki
kestirimi tanmlamak olasdr.

( ) ( ) ( )

T
X
dt t x t x
T
R
0
1

T << 0 (5-14)

Bu kestirim bir raslant deikenidir ve ( )
X
R

ile gsterilmitir. Ortalama

zaman T olmayp T- alnmtr, nk bu ksm x(t) ve x(t+ )nun iinde
olabilecei tek olas aralktr. Pratik uygulamalarn pek ounda x(t)nin
matematik ifadesinin nedeni ile 5-14te verilen integrasyonun zm
olanakszdr. Dier bir yntem srekli dalga eklinin rneklenmesi sureti ile
ayrk duruma geilip 5-14 eitliidir ayrk halde yaklak ifadesini
yazmaktr. Bu ekilde eer rnek fonksiyonun 0, t N t t ,...., 2 ,
zamanlarna kar gelen x(t) deerleri x
o
,x
1
,x
2
,....,x
N
olarak ifade edilirse
5-14 eitliinin ayrk edeeri

( )

=
+
+
=
n N
k
n k k X
x x
n N
t n R
0
1
1

n=0,1,2,...,M (5-15)
M<<N

olur. Bu kestirimde ensemble boyunca raslant deikenidir ve ( ) t n R
X

ile
gsterilir. N olduka byk (birka bin mertebesinde) olduundan bu ilem
en iyi bir ekilde, saysal bir bilgisayarla zmlenir. Bu amala
hazrlanm standart programlar vardr. Bu kestirimin kalitesini saptamak
zere, ( ) t n R
X

nin bir raslant

152




deikeni olmas, alnan deerlerin anlaml olmas kullanlan rnek
fonksiyona ve alnan rnekler setine bal olmas nedeneyle, beklendik
deer ve deiintisinin hesaplanmas gereklidir. Beklendik deer

( ) [ ]
(

+
=

=
+
n N
k
n k k X
X X
n N
E t n R E
0
1
1

[ ] ( )


=

=
+

+
=
+
=
n N
k
X
n N
k
n k k
t n R
n N
X X E
n N
0 0
1
1
1
1

( ) t n R
X
=

olduundan kolayca elde edilir. Bylece kestirimin beklendik deeri,
ziliki fonksiyonunun gerek deerine eit olur. Bu tip bir kestirim
kutupsuz (Unbiased) olarak adlandrlr. Kestirimin deiintisinin
bulunmas olduka gtr ve ayrntlar konumuzun dnda kalmaktadr,
bununla beraber kestirimin deiintisinin

( ) [ ] ( ) ( )

=

M
M k
X
X
t k R N t n R Var
2
/ 2

(5-16)

olduunu syleyebiliriz.
Verilen bir duyarlk derecesi iin rnek says cinsinden bu sonucun ne
anlama geldiini aklamak asndan ekil 5-2 de gsterilen ziliki
fonksiyonunun her iki yanda 4 nokta ile (M = 4) kestiriminin bulunmas
istensin. Eer efektif hatann % 5 veya daha kk olmas isteniyorsa 5-
16 eitlii (t = 4t) iin

( ) ( ) [ ]

=
+
4
4
2
4
2
2
) 4 / ( 1 / 2 05 .
k
t t k A N A

ve bu zmlendii takdirde N iin

N2200 elde edilir.

Eer iliki fonksiyonun daha duyarl bir kestirimi gerekli ise daha sk rnek
alnmas ve daha ok hesaplama yaplmas gerektii aktr.











153




ALITIRMA 5-4

ekil 5-2de gsterildii biimde gen bir ziliki fonksiyonu iin, efektif
hatann %1e eit ya da daha kk olmas halinde N deerinin ne olmas
gerekeceini her iki yanda 5 nokta ile (M=5) hesaplaynz.



5-5 ZLK FONKSYONUNA AT RNEKLER

apraz iliki fonksiyonlarn incelemeye balamadan nce, karmza
kabilecek baz durumlar deerlendirmek ve olas uygulamalarna ait
fikir vermek zere baz tipik ziliki fonksiyonlarn incelemek yararl
olacaktr. Bu aklamalar tm ayrntlar iermeyecek fakat baz yeni
kavramlarla tanmay salayacaktr. ekil 5-2de grlen gen iliki
fonksiyonu, niform zaman aralklarnda deiim gsteren tipik rasgele
binary iaretlerine aittir. Bu tip bir iaret srekli haberleme ve kontrol
sistemlerinin pek ounda iaretlerinin peryodik rneklenmesi ve bunlarn
binary saylara dntrlmesiyle karmza kar. ekil 5-2de gsterilen
iliki fonksiyonu, beklendik deeri sfr varsaylan rasgele ilemeye aittir,
fakat bu durumla her zaman karlalmaz. rnein eer rasgele iaret A
ve (-A yerine) sfr deerlerini alyorsa, bu halde ilemenin beklendik
deeri A/2 ve karesel beklendik deeri A
2
/2 olur. Sonuta ziliki
fonksiyonu ekil 5-3te grld gibi olur ve 5-9 eitliinin bir
uygulamasdr.






EKL 5-3: Beklendik Deeri 0dan Farkl Olan Binary lemenin ziliki
Fonksiyonu









154

Bununla beraber btn binary zaman fonksiyonlarnn ziliki
fonksiyonlarnn gen biimde olaca sylenemez. rnein dier genel
bir tip binary iaret deiimleri tamamen rasgele zamanlarda olan bir
zellik gsterebilir. Eer btn zamanlarda e olaslkl ise, her bir araln
sresi ile balantl olaslk younluk fonksiyonu 2-7 paragrafnda
deinildii gibi stel olmaktadr. Sonuta elde edilecek ziliki fonksiyonu
da ekil 5-4te grld gibi stel olacaktr. Bu tip bir ziliki
fonksiyonunun bilinen matematiksel gsterilii

( )



=
2
A R
x

(5-17)

eklindedir. Burada , saniyedeki aralk saysnn ortalamasdr. ekil
5-4te grlen tipte binary iaretleri ve ziliki fonksiyonlar karmza
radyoaktif monitoring dzenlerle balantl olarak olduka sk kmaktadr.
Bir partikl dedektrnn knda rasgele oluan pulslar bir flip-flop
devresini tetiklemede kullanlmak suretiyle binary iaret retilir. Bu tip bir
iaret hem partikller arasndaki zaman ortalamasn hem de oluan
ortalama hz lmede uygunluk salar.







EKL 5-4: (a) Rasgele Zaman Aralklarnda Tetiklenen Binary aret
(b) Kar Den ziliki Fonksiyonu













155



Binary olmayan bir iaretin ziliki fonksiyonu da stel olabilir. rnein
olduka geni bantl bir grlt (herhangi bir olaslk younluk
fonksiyonuna sahip) bir alak geiren RC filtresinden getiinde filtre
knda grlen iaretin ziliki fonksiyonu hemen hemen stel bir
yapda olacaktr. Bu sonu blm 7de ayrntl olarak ele alnacaktr.

imdiye kadar tartlan btn ziliki fonksiyonlar nn btn deerleri
iin pozitif olarak ele alnmtr. Gerekli olmamalarna karn iki genel tip
ziliki fonksiyonu negatif blgede deerlere sahiptir. Bunlar

( )

cos
2
= A R
x
(5-18)
ve
( ) / sin
2
A R
x
= (5-19)

denklemleri ile verilmi olup ekil 5-5de gsterilmitir.





EKL 5-5: (a) Band Geiren Filtre ve (b) Alak Geiren Filtre klarnda
Oluan ziliki Fonksiyonlar
















(a) (b)
156

5-18 eitliindeki ziliki fonksiyonu geni band grlt uygulanan dar
banda geiren filtrenin kna, 5-19 eitliindeki ziliki fonksiyonu ise
ideal alak geiren filtre kna eittir. Bu sonularn her ikisi de 6. ve 7,
blmde tretilecektir. Sinyal ve filtre analizi ile balantl olarak eitli
tipte ziliki fonksiyonunun olmasna ramen burada en ok karlalan
birka verilmeye allmtr. renci 5-3 paragrafnda verilen ziliki
fonksiyonlarna ait zellikleri btn ziliki fonksiyonlarnn tadklarna ve
doruladklarna dikkat etmelidir.


ALITIRMA 5-5

ekil 5.4-ada gsterilen binary dalga eklinde deerlerin A ve 0 arasnda
olduunu dnerek sonuta elde edilecek ziliki fonksiyonuna ait eriyi
iziniz ve uygun noktalara deerleri yaznz.

5-6 APRAZ LK FONKSYONLARI

ki ayr rasgele ilemeye ait raslant deikenleri arasnda bir iliki
dnmek olasdr. Bu durumlarla, bir sisteme birden ok rasgele iaretin
uygulanmas veya rasgele gerilim ya da akmn sistemin farkl
noktalarndaki deerlerini karlatrma hallerinde karlalr. Eer rasgele
ilemeler geni anlamda bileik duraan ise ve bu ilemelere ait rnek
fonksiyonlar X(t) ve Y(t) ile ifade ediliyorsa

X
1
= X(t
1
)
Y
2
= Y(t
1
+ )

olup bu iki raslant deikeni iin apraz iliki fonksiyonunu tanmlamak
olasdr.

( ) [ ] ( )

= =
2 2 1 2 1 1 2 1
, dy y x p y x dx Y X E R
XY
(5-20)

apraz iliki fonksiyonunda indisin sras nemlidir, indisin ikinci harfi,
(t
1
+ ) da alnan raslant deikenini belirtir.

Ayn iki zaman iin tanmlanabilir bir baka ziliki fonksiyonu da vardr.
Bu kez











157

Y
1
= Y(t
1
)
X
2
= X(t
1
+

) alnarak

( ) [ ] ( )

= =
2 2 1 2 1 1 2 1
, dx x y p x y dy X Y E R
XY
(5-21)

Her iki rasgele ilemenin bileik olarak duraan olduu varsaylmas
nedeniyle, bu apraz iliki fonksiyonlarnn yalnzca zaman farkna
bal olacan belirtelim.

Zaman apraz fonksiyonlar, belirli bir ift rnek fonksiyon iin daha nce
olduu gibi tanmlanabilir.

( ) ( ) ( )

+ |

\
|
=
T
T
T
XY
dt t y t x
T

2
1
lim (5-22)
ve
( ) ( ) ( )

+ |

\
|
=
T
T
T
YX
dt t x t y
T

2
1
lim (5-23)

Eer rasgele ilemeler bileik ergodik zellii gsteriyorlarsa, bu halde
5-22 ve 5-23 eitlikleri rnek fonksiyonlarnn her ifti iin bizi ayn
sonuca gtrecektir. O halde ergodik ilemeler iin,

( ) ( )
XY XY
R = (5-24)
( ) ( )
YX YX
R = (5-25)
olacaktr.

Genelde, apraz iliki fonksiyonunun ziliki fonksiyonuna gre daha
somut bir fiziksel aklamas yoktur. Yalnzca iki raslant deikeninin
birbirine ne kadar bal (ilgili) olduunun bir lsdr. Buna karn
sistem analiziyle ilgili ilerdeki incelemelerde giri ve k arasnda belirli
apraz ilikinin, olduka kesin ve nemli bir fiziksel zellik tad
grlecektir.

5-7 APRAZ LK FONKSYONLARININ ZELLKLER

Tm apraz iliki fonksiyonlarnn genel zellikleri ziliki fonksiyonlarna
ait zelliklerden olduka farkldr. Bunlar aadaki gibi zetlenebilirler,

1- R
xy
(0) ve R
yx
(0) byklklerinin zel olarak fiziksel bir anlam yoktur.









158


anlam yoktur ve karesel beklendik deeri ifade etmezler. Ancak,
R
xy
(0) = R
yx
(0)

zelliini tarlar.

2- apraz iliki fonksiyonlar genel olarak nun bir ift fonksiyonu
deildir. Bununla beraber aadaki eitlikle verilen bir eit simetri vardr.

( ) ( ) =
XY YX
R R (5-26)

Bu sonulardan, Y(t)nin (zaman olarak) bir ynde kaydrlmas, X(t)nin
aksi ynde kaydrlmasna edeer olduu grlecektir.

3- apraz iliki fonksiyonunun maksimum deerinin 0 = da olmas
gerekmez. Bununla beraber

( ) ( ) ( ) [ ]
2 / 1
0 0
Y X XY
R R R (5-27)

olduu gsterilebilir. ( )
yx
R iin de benzer ifade yazlabilir. apraz iliki
fonksiyonunun maksimumu herhangi bir noktada olabilir, ancak deeri bu
eitlikteki deerden byk olamaz.

4- Eer iki rasgele ileme istatiksel olarak bamsz ise,

( ) [ ] [ ] [ ] Y X Y E X E Y X E R
XY
= = =
2 1 2 1
, (5-28)
( )
YX
R =

olur. Buna ilave olarak, her iki ileme de sfr beklendik deerli ise btn
deerleri iin apraz iliki fonksiyonu kaybolur. Bununla beraber, bunun
aksinin doru olmas gerekmez. apraz iliki fonksiyonunun sfr olmas
ve ilemelerden birinin sfr beklendik deerli olmas, bu rasgele ilemenin
bileik Gauss raslant deikenleri olmasnn dnda istatistik bamsz-
l ortaya koymaz.

5- Eer X(t), bir duraan, rasgele ileme ve X
&
(t) onun zamana gre
trevi ise, X(t) ve X
&
(t)nin apraz iliki fonksiyonu

( )

d
dR
R
X
X X
= ) (
& &
(5-29)

olarak tanmlanr. 5-29 eitliinin sa taraf ziliki fonksiyonunun ya
gre trevinden baka birey deildir. Bu temel trev tanm kullanlarak
kolayca gsterilebilir.



159



( )
( ) ( )

t X t X
t X
+
=
0
lim
&

Buradan

( ) ( ) ( ) [ ] + = t X t X E R
X X
&
&

( ) ( ) ( ) ( )
)
`

+ + +
=

t X t X t X t X
E
0
lim
( ) ( ) ( )
( )

d
dR R R
X X X
=
+
=
0
lim

limit ve beklendik deer ilemlerindeki yer deitirmelere ( ) t X
&
var olduu
srece izin verilebilir. Eer bu ilem tekrarlanrsa, ( ) t X
&
nin ziliki
fonksiyonunu gstermek de olasdr. Bu fonksiyon,

( ) ( )
( )
2
2

d
R d
R R
X
X X X
= =
& & &
(5-30)

olacaktr. Grld gibi eitliin ikinci taraf ana ziliki fonksiyonunun
ya gre ikinci trevi olmaktadr.

ALITIRMA 5-7

( ) ( )

)

(
(

2
2 1
0 0
Y X
R
Y
R
X
E

deerini inceleyerek 5-27 eitliini ispatlaynz.



5-8 APRAZ LK FONKSYONLARINA AT RNEK VE
UYGULAMALAR

Daha nce deinildii gibi, apraz iliki fonksiyonlarnn uygulamalarndan
bir iki ya da daha ok rasgele girie sahip sistemlerle ilgili idi.












160


Bunu daha ayrntl olarak ortaya koymak zere, rnek fonksiyonu,

( ) ( ) ( ) t Y t X t Z =

eklinde olan bir rasgele ileme dnlsn. X(t) ve Y(t) de rasgele
ilemenin rnek fonksiyonlardr. O halde tanmlama, raslant deikenleri

( ) ( )
1 1 1 1 1
t Y t X Y X Z = =
( ) ( ) + + = =
1 1 2 2 2
t Y t X Y X Z

eklindedir. Z(t)nin ziliki fonksiyonu ise

( ) [ ] ( )( ) [ ]
2 2 1 1 2 1
Y X Y X E Z Z E R
Z
= =
[ ]
2 1 2 1 2 1 2 1
X Y Y X Y Y X X E + =
( ) ( ) ( ) ( )
YX XY Y X
R R R R + = (5-31)

olur. Bu sonu herhangi bir sayda raslant deikeni iin kolayca
geniletilebilir. Genel olarak bu tip bir toplamn ziliki fonksiyonu, toplama
katlan btn ziliki fonksiyonlarnn toplamna ilave olarak btn apraz
iliki fonksiyonlarnn toplamna eit olacaktr.

Eer iki rasgele ilemenin istatistiksel olarak bamszl szkonusu ise
ve bunlardan birinin beklendik deeri sfr ise 5-31 eitliindeki her iki
apraz iliki fonksiyonu kalmayacak ve toplamn ziliki fonksiyonu ziliki
fonksiyonlarnn toplamndan oluacaktr. Peryodik sinyallerin rasgele
grltden ayrlmas ile balantl olarak karlalan bu sonucun nemini
gstermek zere bir rnek verelim. X(t) istenen rnek fonksiyon

( ) ( ) + = t A t X . cos (5-32)

eklinde olsun. Burada bir raslant deikenidir. Daha nce
gsterildii gibi bu ilemeye ait ziliki fonksiyonu

( ) cos
2
1
2
A R
X
|

\
|
= (5-33)












161


eklindedir. Ayrca bu iaretle istatistik bamsz Y(t) rnek fonksiyonu
sfr beklendik deerli rasgele grlty belirttiine ve ziliki fonksiyonu

( )



=
2
B R
Y
(5-34)

eklinde verilmi olduuna gre, gzlenen Z(t) byklne ait ziliki
fonksiyonu 5-31 eitliindeki gibi

( ) ( ) ( )
Y X Z
R R R + =



+ =
2 2
. cos
2
1
B t A (5-35)
olacaktr.




EKL 5-6: Sinsoidal aretin Grlt le Toplamnn ziliki Fonksiyonu




Bu fonksiyon ekil 5-6da ortalama grlt gc y
2
nin ortalama iaret
gc (1/2)A
2
den daha byk olmas hali iin gsterilmitir. ekilden
grlecei zere (grlt ziliki fonksiyonu sonsuza giderken sfra
yaklamas nedeniyle nun byk deerleri iin ziliki
fonksiyonunun daha ok iarete bal olduu aktr. Bylece alnan
iaret ile grltye ait ziliki fonksiyonunu lmede yaklak yntemin
kullanlmas ile sinsoidal iaretin ok kk miktarn grltnn
byk miktarndan ayrmak olasdr.














162


Bilinen kk bir iareti, sinyal-grlt birleiminden ayrmada bir baka
yntem apraz iliki ileminin yaplmasdr. Bununla ilgili tipik bir rnek X(t)
iareti gnderen radar sistemi olabilir. Herhangi bir hedeften geri dnen
iaret X(t)nin ok kk bir parasdr ve gidip gelme sresi kadar
zamanca gecikmelidir. Radar giriinde grlt daima var olduundan
alglanan iaret

( ) ( ) ( ) t N t aX t Y + =
1
(5-36)

olarak tanmlanabilir. Burada "a" birden kk olan bir say,
1
iaretin
gidip gelmesinden dolay zaman gecikmesi, N(t) ise alcdaki grltdr.
Tipik bir durum iin dnen iaret aX(t-
1
) ortalama gc, grltnn
ortalama gc N(t)den ok daha kktr.

Gnderilen iaretin ve toplam alc giriinin apraz iliki fonksiyonu

( ) ( ) ( ) [ ] + = t Y t X E R
XY

( ) ( ) ( ) ( ) [ ] + + + = t N t X t X t aX E
1
(5-37)
( ) ( )
XN X
R aR + =
1


olacaktr. aret ve grlt istatistik bamsz ve sfr beklendik deerli
(nk bunlar RF bandpass iaretlerdir) olduklarndan X(t) ve N(t)
arasndaki apraz iliki fonksiyonu btn deerleri iin sfrdr. Bu sebeple
5-37 eitliine gre,

( ) ( )
1
=
X XY
aR R (5-38)

olur. ziliki fonksiyonlarnda maksimum deerin orijinde meydana geldii
anmsanrsa nun ( )
xy
R maksimum olacak ekilde ayarlanmas halinde
1
= , olacak ve bu deer hedefe olan mesafeyi gsterecektir.

apraz iliki fonksiyonlarnn gerek lmleri 5-4te ziliki
fonksiyonlarnn lmleri iin nerilen yolla ortaya konulabilir. apraz
iliki fonksiyonlar sz konusu olduunda lmenin bu tipi hala
kutuplanmamtr ancak kestirimin deiintisi iin 5-16da verilen sonu
zellikle yukarda ele alnan radar rneindeki gibi iaret ilave ilikisiz
grlt ieriyorsa kesin doru deildir.

Genel olarak sylemek gerekirse, apraz iliki fonksiyonunun kestiriminde
verilen bir deiintiyi elde etmek iin istenen rnek says, ziliki iin
istenenden ok daha byktr.






163




5.9 RNEKLENM FONKSYON N LK MATRS

Peryodik zaman aralklar ile rneklenmi tek bir zaman fonksiyonu
durumunda oluan iareti ifadede onu vektrel olarak gstermek
kullanldr. Sadece N gibi sonlu sayda rnek ele alndnda herbir rnek
deeri, (N X 1)!lik vektrn bir eleman olacaktr. Bylece eer rnek
zamanlar t
1
, t
2
,...,t
N
ise X(t) zaman fonksiyonu vektr olarak

(
(
(
(

=
) (
...
) (
) (
2
1
N
t X
t X
t X
X

eklinde ifade edilebilir.

Eer X(t) bir rasgele ilemenin bir rnek fonksiyonu ise X vektrnn her
bir eleman bir raslant deikenidir. Bu durumda her bir raslant deikeni
ifti arasndaki ilikiyi veren (NXN) boyutlu iliki matrisini tanmlamak
olasdr.



[ ]
(
(
(
(

= =
) ( ) ( .......... )......... ( ) (
...
).... ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ).... ( ) ( ) ( ) (
1
2 2 1 2
1 2 1 1 1
N N N
N
T
X
t X t X t X t X
t X t X t X t X
t X t X t X t X t X t X
E XX E R



Burada X
T
, Xin transpozesidir. Matrisdeki her bir elemann beklendik
deeri alndnda o eleman rasgele ilemenin X(t)den gelen ziliki
fonksiyonunun zel bir deeri olur.













164



( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
(
(
(
(

=
N N X N X
X X
N X X X
X
t t R t t R
t t R t t R
t t R t t R t t R
R
, ..... .......... ,
....
, ,
, .... , ,
1
2 2 1 2
1 2 1 1 1
(5-39)


X(t)den gelen rasgele ileme geni anlamda duraan R
X
in btn
bileenleri yanlzca zaman farknn bir fonksiyonu olur. Eer rnekler
arasndaki aralk t ise,

t t t + =
1 2

t t t + = 2
1 3


( ) t N t t
N
+ = 1
1

olur ve

[ ] [ ] ( ) [ ]
[ ] [ ]
( ) [ ] [ ] (
(
(
(
(
(
(
(

=
0 ........ 1
.
.
.
0
1 ... 0
X X
X X
X X X
X
R t N R
R t R
t N R t R R
R (5-40)

Burada ziliki fonksiyonunun simetri zellii grlecektir.

[ ] [ ] t i R t i R
X X
= . . . Bu simetrinin bir sonucu olarak R
X
(duraan olmasa
bile) simetrik bir matristir, ama kegen (ve buna paralel btn keler) e
elemanlardan oluur.

Her ne kadar daha nce R
X
sadece bir mantk sonucu olarak
tanmlanmsa da, rnek deerden oluan raslant vektrnn iliki matrisi
ifade iin olduka genel bir yol deildir. Daha genel bir yol kovaryans
matrisini tanmlamaktr. Bu matris raslant deikeninin deiinti ve
kovaryans'larndan oluur. Genelde iki raslant deikeni arasndaki
kovaryans

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] { }
ij j i j j i i
t X t X t X t X E = (5-41)








165


olarak tanmlanr. Burada

( ) ( )
i i
t X t X = nin beklendik deeri
( ) ( )
j j
t X t X = nin beklendik deeri
( )
i i
t X =
2
nin deiintisi
( )
j j
t X =
2
nin deiintisi
( )
i ij
t X = ve ( )
j
t X nin normalletirilmi kovaryans katsays;
Bu deer i=j iin 1e eittir.

Kovaryans matris

( )( ) [ ]
T T
X
X X X X E

= (5-42)

olarak tanmlanr. Burada X , Xin beklendik deeridir. Kovaryans
tanmlarnn kullanlmas sonucu,

(
(
(
(
(

= .
... ...
... ... ... ...
... ...
...
2
1 1
2
2 21 1 2
1 1 12 2 1
2
1
N N N
N N
x



(5-43)

1 =
ii
i=1,2,... ,N olduundan , 5-43 elde edilecektir. Bunun andrlmas
ile
x
nin ise R
x
in ilikisi kolayca gsterilebilir,

T
x x
X X R . = (5-44)

Eer rasgele ileme sfr beklendik deerli ise

x x
R = olacaktr.

Kovaryans matrisi in verilen yukardaki gsterili hem duraan hem de
olmayan rasgele ileme iin geerlidir. Bununla beraber














geni anlamda duraan ileme durumunda, btn deiintilerin ve verilen
bir kegen (diyagonal) iin iliki katsaylarnn ayn olduu bilinmektedir.
O halde

2 2 2
= =
j i
i,,j = 1,2,.,N
j i ij
= i,,j = 1,2,.,N
ve
(
(
(
(
(
(

1 ... ... ...

1 . ... ...
... . . . ...
... 1
... 1
1 1
1
2 1 1
1 2 1
2

N
N
N
x
(5-45)


elde edilir.

Kovaryans matrisleri konusunu bitirmeden nce, bu matrisin Gauss
ilemesinden N raslant deikeni iin bileik olaslk younluk fonksiyonu
ile ilikili olarak oynad roln nemini vurgulamak gerekir. Daha nce
deinildii gibi Gauss ilemesi herhangi sayda raslant deikeni iin
bileik olaslk younluk fonksiyonu yazmaya olanak veren birka
ilemeden biridir. Bu bileik olaslk younluk fonksiyonunun tretilmesi
konumuzun dndadr, ne var ki bunun

( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
N
t x t x t x p x p ,..., ,
2 1
=
( )
( ) ( )
(

(
(

=

x x x x
x
T T
X
N
1
2
1
exp .
2
1

(5-46)

olduu gsterilebilir.

Burada,

x
,
x
in determinant ve
1

x
ise inversidir.











166
167


PROBLEMLER

5-1 ekilde grlen biimde rnek fonksiyonlara sahip duraan bir
rasgele ileme gz nne alnyor.
a
t n t .
0
peryodik anlarda, b
genilikli ve A genliklerini eit olaslklarla alan bir dikdrtgen
darbe bulunmaktadr. t
0
an,darbe genliinden bamsz, t
a

peryodu boyunca uniform dalml bir raslant deikenidir.




a- R
x
( ) ziliki fonksiyonunu bulunuz.
b- ( ) , zaman ziliki fonksiyonunu bulunuz.
c- Bu ilem ergodik olabilir mi?
d- lemenin karesel beklendik deeri nedir?


5-2 Duraan bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonu, V(t), ekilde
peryodik dikdrtgen dalga ekilleridir. Her rnek fonksiyonun genlii
X, 100 arasnda dzgn dalml bir raslant deikenidir.



Her rnek fonksiyonun t
0
balang gecikme zaman Xten bamsz
bir raslant deikeni olup dalga eklinin T peryodu boyunca uniform
dalm gsterir. ( f(t) birim genlikli T peryodlu dikdrtgen dalga ekli
olmak zere, V(t)=X.f(t-t
0
) yazlabileceini dnmek hesaplarda
kolaylk salayacaktr.)
a- R
V
( ) ziliki fonksiyonunu hesaplaynz ve iziniz.
b- ( ) zaman ziliki fonksiyonunu hesaplaynz.

5-3 Problem 5-2de tanmlanan rasgele ilemenin V(t) rnek fonk-
siyonlar 1 ohmluk direncin ularnda llen gerilimlerdir. Dirente
harcanan gcn ziliki fonksiyonunu bulunuz.





168


5-4 Duraan bir rasgele ilemenin ziliki fonksiyonu

( )

3 cos cos . 4 + =

x
R
eklindedir.
a- leme iin
2
X ve
2
byklklerini hesaplaynz.
b- Hangi ayrk frekans bileenlerine sahiptir?
c- Bu iliki fonksiyonu, zamanca | |= 0,25s ayrlmalar halinde
raslant deikenleri hakknda ne bilgi vermektedir?
d- X(t) ve X(t- ) raslant deikenlerinin ilikisiz olduu en ksa
zaman aral nedir?
e-Tm sinsoidal bileenleri iaret, dier tm bileenleri de grlt
olarak dnrsek, iaret -grlt oran ne olur?

5-5 Sfr beklendik deerli duraan rasgele ilemenin rnek fonksiyonlar
olan X(t) ve Y(t) gibi iki iaret ele alnsn. X(t)den r katsays kadar
kaydrlm Y(t+ ) iaretini kararak yeni bir fonksiyon oluturulsun.

Z(t) = X(t) - r.Y(t+ )

a-
2
Z
yi minimum yapan r deerini bulunuz.
b- a kknda belirlenen r hangi deer aralnda deiebilir?

5-6 ekildeki fonksiyonlardan hangileri bir ziliki fonksiyonu olamaz?
Neden?










169


5-7 Bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonlar

( ) ( ) + = t Y t X . cos .
eklinde olup burada Y, ve istatistik bamsz raslant
deikenleridir. Ynin beklendik deeri 2 ve deiintisi 4tr. , - ile
aralnda uniform dalmldr, da -5 ile 5 aralnda uniform
dalmldr.
a- leme duraan mdr?
b- R
x
( ) ziliki fonksiyonunu bulunuz.

5-8 statistik bamsz iki rasgele ileme X(t) ve Y(t)ye ilikin ziliki
fonksiyonlar,
( )

cos . 2
2
= e R
x

( )
2
3
9

+ = e R
Y

olarak verilmitir. nc bir rasgele ileme Z(t)nin rnek
fonksiyonlar,
Z(t) = W.X(t).Y(t)
olup burada W, beklendik deeri 2 ve deiintisi 9 olan bir raslant
deikenidir.
a- R
z
( )yu bulunuz.
b- Z(t)nin beklendik deer ve deiintisini belirleyiniz.

5-9 ki rasgele ilemeye ait rnek fonksiyonlar,

( ) ( ) + = t A t X . cos .
0
ve ( ) ( ) + = t B t Y . sin .
0


olup burada , 0 ile 2 aralnda uniform dalml bir raslant
deikenidir ve A ile B sabittir.
a- ( )
XY
R ve ( )
YX
R apraz iliki fonksiyonlarn bulunuz.
b-Bu iliki fonksiyonlarnn 0 = daki deerleri ne anlam tar?

5-10 Problem 5-1de tanmlanan rasgele ilemeye ait rnek fonksiyonlar
ekilde grlen yarm dalga dorultucusuna uygulanmaktadr.









170


a- kn ziliki fonksiyonu ( )
Y
R yu bulunuz.
b- apraz iliki fonksiyonu ( )
XY
R yu bulunuz.
c- apraz iliki fonksiyonu ( )
YX
R yu bulunuz.

5-11 Bir Z(t) raslant vektr, iki ortak, duraan bamsz, skaler rasgele
ilemenin rnek fonksiyonlar X(t) ve Y(t)nin kombinasyonundan
olumaktadr. zel olarak,

( )
( ) ( )
( ) ( )
(

+
=
t Y t X
t Y t X
t Z
olsun.
( )



=
X
R
( )


2
+ =
Y
R
olduuna gre R
Z
( ) liki matrisini bulunuz.

5-12 ziliki fonksiyou,

( ) 1 cos + =



X
R
olan duraan bir rasgele ileme, t =0,5 slik peryodik zaman
aralklarnda rneklenmektedir.

a- Bu ilemeden alnan rnek kmesi iin tm kovaryans
matrisini yaznz.
b- N rnek iin genel kovaryans matrisini yaznz.




KAYNAKLAR

Blm 1deki kaynaklara baknz. zellikle Beckmann, Davenport ve
Root, Papoulis ve Thomas.















171


BLM 6

SPEKTRAL YOUNLUK

6-1 GR

Lineer sistemlerin analizinde Fourier ve Laplace dnmlerinin
kullanlmas sklkla ve yaygnlkla bavurulan ve almalarda byk
lde kolaylk salayan bir yoldur. Bu kolayln ana nedeni, zaman
domenindeki katlama (convolution) integralinin, frekans domeninde yerini
yalnzca bir arpma brakmasndan kaynaklanmaktadr.

Frekans domeni yntemlerinin yaygnlkla kullanld dikkate alndnda,
bu yntemlerin sistem girilerinin rasgele yapda da olmas halinde
kullanlabilir olup olmadnn sorulmas doaldr. Bu sorunun yant,
onlarn biraz daha dikkat gerektiren yeni dzenlemeler yaplmas kouluyla
gene kullanl olabileceidir. Ancak, usulne uygun kullanldnda,
frekans domeni yntemleri temelde rasgele iaretler iin de, rasgele
olmayan iaretler iin olduu kadar yararlar salayacaktr.

Bu konuya balamadan nce, rasgele olmayan bir zaman iaretinin
frekans domeni ifadesini zetlemek yararl olacaktr. Bunun en doal ifade
biimi, bizi frekans spektrumu kavramna gtren Fourier dnmdr.
Herhangi rasgele olmayan bir zaman fonksiyonu, f (t)nin Fourier
dnm,

( )

= dt e t f F
t j
) ( (6-1)
olarak tanmlanr. rnein f(t) bir gerilimi belirtiyorsa, F(w)nn birimi
volt/Hz olacaktr. Bunun anlam, f(t) iaretini sinsoidal iaretlerin toplam
eklinde gstermek, buna kar den frekans ekseni boyunca bu
bileenlerin bal byklk ve faz deerlerinin elde edilmesidir.
Anlalaca gibi f(t) iaretinin Fourier dnmnn bykl, frekansn
fonksiyonu olarak genlik younluu gibi fiziksel bir anlam tar. Frekansa
gre f(t)nin enerji dalmnn ak bir gstergesidir.

Tamamen ayn yolla bunu rasgele bir iarete uygulamak, uygun grlebilir.
Bu ekilde Fourier dnm herhangi bir x(t) rnek fonksiyona
uygulandnda,

( )

= dt e t x F
t j
X

) (






172


yazlacaktr. Bu bir rasgele ilemenin frekans domeni ifadesi olarak
karmza kar. Ne var ki en az iki nedenle bu olanakszdr. ncelikle
herhangi sabit bir iin ensemblenin olas rnek fonksiyonlarnn her
birinin farkl deere sahip olmas nedeniyle ensemble boyunca Fourier
dnm bir raslant deikeni olacaktr. Bunun nedeni, (belirli bir frekans
deeri iin) ilemenin ifadesi yerine yalnzca ilemenin bir yesinin
ifadesinin elde edilmesidir. Ancak, ikinci neden olmam olsayd, bu
fonksiyonu ensemble boyunca beklendik deeri bulmak amac ile
kullanmak mmkn olabilecekti, ikinci ve daha nemli neden yukarda
yazl F
X
( )nn en azndan duraan ileme iin mevcut olmad ve
kullanlmasnn mmkn olamayacadr. Kullanlabilmesi iin,

< dt t x ) ( (6-2)

olmas temel kouldur. Bu koul, sfrdan farkl herhangi geni anlamda
duraan rasgele ilemeye ait rnek fonksiyon iin kesinlikle salanamaz.
Allm anlamda Fourier dnm, impuls ve benzeri terimler ieren
genel fonksiyonlar iin, nadiren mmkn olmas dnda, mevcut deildir.

Allm Fourier dnmnn, rasgele ilemeye ait frekans domeni
gsteriliini elde etmede sorunlarla karlald grld. O halde akla,
birleme faktr tadndan, Laplace dnm gelecektir. Tek yanl
Laplace dnm f(t)nin yalnzca t 0 deerleri iin tanmlanmas
nedeniyle, geni anlamda duraan rasgele ileme iin dnlemez. Ama
iki yanl Laplace dnm konuya zm getirebilecektir. Laplace
dnm pozitif deerler iin olduu kadar negatif deerler iin de
uygundur. Bu durumda Laplace dnm rasgele ilemenin hemen
hemen btn duraan rnek fonksiyonlar iin vardr. Bu yaklamn,
dnm iin mkemmel olduu dnldnde, bu kez karmza
dnm-ters dnm sorunu kmaktadr. Bu sorunla ilgili incelemeler
iin Kompleks Deikenler Teorisi'ne gerek vardr. Bu konu ise alma
alanmzn tesinde olduundan daha fazla ayrntya girilmeyecektir.
Sonu olarak, en basit ve kabul edilebilir yaklam
,
yeniden Fourier
dnmne dnmek ve yeni durum iin ustaca zmler getirmeyi
aratrmaktr.



6-2 SPEKTRAL YOUNLUK VE FOURER DNM ARASINDAK
BALANTI

Fourier dnm tekniinin kullanlmasnda, her bir rnek fonksiyonun
dnmnn mevcut olmasn salamak zere duraan






173

nin rnek fonksiyonunun dzenlenmesi zorunludur. Bunu salamada eitli
yollar vardr. Bunlardan en kolay sonlu aralkta yeni bir rnek fonksiyon
tanmlamaktr.O halde,

X
T
(t) = X(t) < T t
= 0 T t >
yazlabilir ve bu iaret krplm (truncated) iaret adn alr.
T sonlu kaldka (6-2) eitliindeki koulu salar ve alnd
duraan ilemenin sonlu karesel beklendik deere eit olmasna
neden olur. Bylece, X
T
(t)nin Fourier dnm alnabilir. Gerekten de
X
T
(t), karesinin integrali alnabilme zelliine sahiptir. Bu, .

( )

< dt t X
T
2
(6-4)
eklinde ifade edilir.Bu zellik aadaki aklamalarda kullanlacaktr.

X
T
(t), Fourier dnm alnabilir bir ifade olduundan bu dnm,

( ) ( )

= dt e t X F
t
T X

T < (6-5)
eklinde yazlabilir. Herhangi bir rnek fonksiyona ait F
x
( )nn beklendik
deerinin limit altnda olmamas hali iin bile ( )
2

X
F nin beklendik
deerinin limit iinde kaldn gstermek zere aadaki incelemelerde
Tnin sonsuza gtrlmesi gereklidir. Bunu gstermede ilk adm, X
T
(t) ile
F
X
( )ya Parseval Teoremi'ni uygulamaktr. x
T
(t) =0 , | t |>T olduundan,

( )



=

d F dt t X
X
T
T
T
2 2
2
1
) ( (6-6)

yazlabilir. X
T
(t)nin gerel zamanl bir fonksiyon olma durumunda,
( ) ( ) ( ) =
X X X
F F F
2
olduunu kaydedelim. Burada F
X
(- ), F
X
( )nn
kompleks eleniidir.
(*) Parseval Teoremi, f(t) ve g(t) gibi dm alnabilir zaman fonksiyonlar F( ) ve G( )
srasyla bunlarn Fourier dnmleri olduunda

= d G F dt t g t f ) ( ) ( ) 2 / 1 ( ) ( ) (
olduunu aklar.








174



Aranan byklk, frekansn fonksiyonu olarak ortalama g dalm
olduundan, ikinci adm, toplam zaman 2T boyunca, (6-6) eitliinin her iki
yannn ortalamasnn alnmasdr. Her iki taraf 2T ile blnerek,

( ) ( )



=

d F
T
dt t X
T
X
T
T
T
2
2
. 4
1
2
1
(6-7)

elde edilir. (6-7) eitliinin sol yannn, -T ile T aralnda rnek
fonksiyonun ortalama gc ile orantl olduu grlecektir. Daha doru
tanmla, X
T
(t)'nin effektif deerinin karesidir. Hatta, ergodik ileme iin bu
byklk T iin ilemenin karesel beklendik deerine yaklar.

Ancak, bu aamada Tnin sonsuza gitmesi, F
X
( )nn limit iinde
kalmamas nedeniyle olanakszdr. Ensemblenin herhangi bir rnek
fonksiyonu X(t)ye kar den F
X
( )nn ensembleye bal bir raslant
deikeni olaca hatrlanmaldr. (6-4) eitliinden grld gibi
integralin daima pozitif byklkl olarak mevcut olmas nedeniyle,
(1/T) ( )
2

X
F nin beklendik deerinin limitinin mevcut olduunu varsaymak,
(hatta kantlamak) aklc bir yaklamdr. O halde, (6-7) eitliindeki
ifadenin her iki yannn beklendik deeri, integrasyon ve beklendik deer
alma operasyonlar yer deitirilerek ve T iin limit arandnda,

( ) ( ) ( )
)
`

=
)
`

d F T E dt t X T E
X
T
T
T
2
2
. 4 / 1 ) ( 2 / 1
( ) ( ) ( ) { }

= d F E T dt t X T
X
T
T
T
T
T
2
2
. 4 / 1 lim ) ( 2 / 1 lim (6-8)
( ) ( ) { } [ ] d T F E X
X
T
. 2 / lim 2 / 1
2
2

>= <

elde edilir. Duraan ileme iin karesel beklendik deerin zaman
ortalamas, karesel beklendik deere eittir ve (6-8) eitlii,

( ) ( ) { } [ ] d T F E X
X
T
. 2 / lim 2 / 1
2
2

= (6-9)

olarak yazlabilir. (6-9) eitliinin sa yanndaki integral iindeki terim
S
X
( ) ile gsterilir ve rasgele ilemenin Spektral Younluu adn alr.







175


( ) ( ) [ ] T F E S
X
T
X
2 / lim
2


= (6-10)

Burada beklendik deer alnmadan T iin limit alnmasna izin
verilmesinin mmkn olmad anmsanmaldr. Eer X(t) bir gerilimi
belirtiyorsa, S
X
( )nn birimi (volt)
2
/Hz olur ve bunun integrali (6-9)
eitliinden grlecei gibi karesel beklendik deere eittir.

( ) ( )

= d S X
X
2 / 1
2
(6-11)

Spektral younluun, fiziksel bazda, ortalama g kavramndan hareketle
zel bir hal olarak aklanmas mmkndr. X(t), 1 ohmluk direnle
birlikte ele alnan bir gerilim veya akm olduunda
2
X dirente harcanan
ortalama gce eittir. Spektral younluk, 2 / Hzde merkezlenmi, 1 Hz
band geniliindeki ortalama g olarak belirtilebilir (band genilii birimi
Hz olup r/s deildir. Bunun nedeni (6-11) eitliindeki 1/2 arpandr).

Spektral younluk analizi ile ilgili imdiye kadar olan aklamalar, konuya
balang iin verilmesi gereken temel bilgilerden bir anlamda daha
kapsaml olarak sunulmutur. Bu yolun izlenmesinin nedeni, aklamalarn
daha yzeysel olmas durumunda, yaplabilecek matematik hatalardan
saknmaya yneliktir. Kukusuz spektral younluun balang
almalarnda, bu yntem okuyucu iin daha g olacaktr, ancak bu ek
gln emekleri boa karmad hissedilir ve hatta incelemenin
karmakl nedeniyle tam olarak anlalmamas halinde bile okuyucuyu,
frekans domeninde daha az glkle karlamas konusunda bilgili
klmaya yardmc olur.

Spektral younlua bir baka yaklam, 6-6 paragrafnda verilen ziliki
fonksiyonuna dayal bir tanmla ilgilidir. Uygulamaya ynelik bak
asndan bu tanm muhtemelen burada verilen genel yaklamdan daha
kolay anlalr ve daha kullanl bir zellik gsterir. Ancak temel tantmn
ortaya koyduu fiziksel anlatm gstermez.

Spektral younluun zelliklerinin daha ayrntl incelenmesine gemeden,
sistem analizinde rasgele ileme giriin spektral younluu, rasgele
olmayan iaret giriinin dnm ile ayn rol oynamaktadr. En nemli
farkllk, spektral younluun, gerilim










176


younluu yerine g younluunu ifade etmesidir. Bu ekilde, sistem
iin bir gerilim transfer fonksiyonu yerine bir g transfer fonksiyonu
tanmlamak gerekecektir.

ALITIRMA 6-2

Yukarda tanmlanan spektral younluk, ( )nn hem pozitif ve hem de
negatif deerleri iin mevcut olduundan, bazen "ki Yanl Spektral
Younluk" olarak adlandrlmaktadr. Ancak baz yazarlar f= 2 / nin
fonksiyonu olarak tanmlanan ve yalnzca fin pozitif deerleri iin var olan
"Tek Yanl Spektral Younluk" olarak bilinen tanm tercih ederler. Eer
tek yanl spektral younluk G
X
(f) olarak verilmise, rasgele ilemenin
karesel beklendik deeri,
( )

=
0
2
df f G X
X

olmaktadr. f 2 = in herhangi bir deeri iin G
X
(f) ve S
X
(f)
arasndaki bant nedir?


6-3 SPEKTRAL YOUNLUUN ZELLKLER

Spektral younluun en nemli zellii tek bir cmle ile 'nn gerel,
pozitif ve ift bir fonksiyonu olduu eklinde zetlenebilir. Fourier
dnm ile ilgili almalarmzda, iaretlerin byklklerinin gerekten
daima gerel ve pozitif olduu anmsanacaktr. Bu nedenle ilemenin
beklendik deeri de ayn zellikleri tayacaktr.

Dierlerinden daha sk karlalan Spektral younluun zel biimi,
"rasyonel" olarak adlandrlan ve polinomlarn oran olarak verilen trdr.
Spektral younluk nn ift fonksiyonu olduundan, polinomlar nn
yalnzca ift kuvvetlerini ierir, yani,

( )
( )
0
2
2
2 2
2 2
2
0
2
2
2 2
2 2
2
0
...
...
b b b
a a a S
S
m
m
m
n
n
n
X
+ + + +
+ + + +
=

(6-12)

olarak yazlabilir. lemenin karesel ortalama deeri sonlu olduunda,
S
X
( )nn altnda kalan alan, (6-11) eitliinden, sonlu olmak zorundadr.
Bu durumda m>n olmaldr. ok zel bir durum olan beyaz grlt
dnda, bu koulun daima kabul edildii varsaylacaktr.










177


Beyaz grlt, btn deerleri iin sabit spektral younlua sahip
rasgele ilemeye verilen addr, bu S
X
( )=S
0
ile ifade edilir. Ne var ki bu
tr bir ileme (karesel beklendik deeri sonsuz olduundan) fiziksel olarak
mevcut deildir. Ancak, matematik adan bakldnda, aksine
davranldnda ok zor olan hesaplamalar son derece kolaylatrmas
nedeniyle, sklkla bavurulan elverili bir yoldur. Bu kavramn kullanlmas
ile ilgili nedenler ve aklamalar ileride daha ayrntl olarak ele alnacaktr.

Bu tip spektral younluklar sreklidir, dolaysyla dc veya peryodik bileen
ieren rasgele ilemelere ait olamaz. Spektral younluun birim band
genilii bana ortalama gc temsil ettii dnlrse, bu durum
kolayca anlalacaktr. Rasgele ilemede herhangi bir dc bileen ayrk bir
frekans spektrumuna sahip olduundan, sfr band geniliinde sonlu bir
ortalama gc belirtir. Sfr band geniliginde sonlu g, sonsuz g
younluuna kar der. O halde bu durum iin spektral younluk sfr
frekansnda sonsuz bunun dnda sonlu olur, yani =0'da fonksiyonu
ierir. Benzeri bir durum da peryodik bileenler iin o frekanslarda
fonksiyonlarnn olumasdr. Bu sonularn dikkate alnmas, spektral
younluun hesabnda sonucu daha salkl elde etmede ve ayn
zamanda (6-10) eitliinin kullanlmasn aklamada yardmc olacaktr.

Arzu edilen yapy ortaya koymak zere rnek fonksiyonu

X(t) = A + B cos ( + t
1
) (6-13)
olarak verilen bir rasgele ileme ele alnsn. Burada, A, B ve
1

sabitleri ve ise 0 ile 2 arasnda niform dalml bir raslant
deikenini gstermektedir.

2 / 1 ) ( = p 2 0
Krplm rnek fonksiyonun Fourier dnm,
( ) [ ]

+ + =
T
T
t j
X
dt e t B A F


1
cos . ) (
[ ]
( ) [ ]
( ) [ ]
T
T
t j
T
T
t j
j e B j e A

+ =

1
1
2 / . /

( ) [ ]
( ) [ ]
T
T
t j
j e B

+ +
+ +

1
. 1
2 / .

olur. Snr deerleri yerine yazlp sadeletirme yapldnda,











178



( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
1 1
/ sin / sin . 2

+ + = T e B T A F
j
X
(6-14)

elde edilir. F
X
( ) byklnn karesi dokuz terimden oluacaktr.
Bunlardan bazlar deikeninden bamsz ve dierleri ise exp(j) veya
exp(j2 ) iermektedir. ieren btn terimlerin beklendik deerlerinin
hesaplanmas sonucu kalkaca tahmin edilebilir. Bunu gstermek zere
ifade sembolik biimde yazlrsa,

( ) ( ) ( ) [ ]
2
1 1
2 2 2 2 2 2
/ sin / . sin 4 + = T B T A F
X

( ) ( )
2
1 1
2
/ sin + + + T
( ) ( ) ( )


2 2 2
) (
j j j j
e D e D e C e C

+ + + + (6-15)

elde edilir. imdi, ieren herhangi bir terimin beklendik deeri ele
alnsn. Bunlarn tm G( ) exp(jn ) eklindedir ve beklendik deeri,

( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( )

= =

2
0
2
0
/ 2 / 2 / 1 jn e G d e G e G E
jn jn jn

= 0 n = ,... 2 , 1 (6-16)
olacaktr. Bylece (6-15) eitliindeki drt terim sfra eit olacak ve
eitliin beklendik deeri,

[ ] [ ]
2 2 2 2
2
/ . sin 4 ) ( B T A F E
X
+ = [ ( ) ( ) ( )
2
1 1
2
/ sin T
( ) ( ) ( )
2
1 1
2
/ sin + + + T ] (6-17)

olarak bulunacaktr. (6-10) eitliinden spektral younluk,

( )

=
T
X
S lim { [ ] ( ) ( ) ( ) [ ]
2
1 1
2 2 2
/ sin 2 / . / . sin 2 T T T B T T T A +
( ) ( ) ( ) [ ]
2
1 1
2
/ sin 2 / T T T B + + + (6-18)

olur. Limiti incelemek zere, ilk terimin ana blm ele alndnda,














179


[ ]
2
. / . sin lim T T T
T




genel biim gzlenmektedir. Bu limit, sfrdan farkl olmak zere
sin
2
Tnin 1den byk olamayaca ve payda T ile artacandan aka
sfra eittir. Ancak, 0 = iin,
1
.
. sin
0
=
=

T
T


olup limit sonsuz olacaktr. Bu nedenle

[ ] ( ) . / . sin lim
2
K T T
T
=

(6-19)

yazlabilir. Burada k, fonksiyonunun altnda kalan alan belirtir. k deeri
(6-19) eitliinin her iki yannda alanlarn eitlenmesi ile bulunabilir.

[ ] ( )

= d K d T T T
T
. . / . sin . lim
2
(6-20)

Eitliin sol yanndaki integral T>0 iin btn deerlerine gre
tablolanmtr. Bylece limit ilemi nemini yitirir ve (6-20) eitlii,
K .
sonucuna varlmasn salar.

Tamamen benzeri ilem (6-18) eitliindeki dier terimler iin kullanlabilir.
Sonucun aadaki ifade olduunu gstermek okuyucuya bir altrma
olarak braklmtr.

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1
2
1
2 2
2 / 2 / . 2 + + + = B B A S
X
(6-21)

Buna ait spektral younluk ekil 6-1de grlmektedir.

(6-21) eitliinin gerekten aranlan karesel beklendik deeri bulmak
iin yol gsterdiini ortaya koymak zere bu spektral younluun
alann hesaplamak ilgintir. (6-11) eitliinden,












180



( ) ( ) ( ) ( )

+ =
1
2 2 2
2 / . 2 {( 2 / 1 B A X
( ) ( ) d B } 2 /
1
2
+ + (6-22)
( ) ( ) ( ) [ ] ( )
2 2 2 2 2
2 / 1 2 / 2 / . 2 2 / 1 B A B B A + = + + =

yazlabilir. Okuyucu ayn sonucu, X
2
(t)nin ensemble ortalamasn alarak
kolayca bulabilir.



EKL 6-1: dc ve Sinsoidal Bileenlerin Spektral younluu


Spektral younluun hem srekli ve hem de ayrk bileenlere sahip
olmas da olasdr. Bu tr bir rnek, haberleme ya da rneklenmi data
kontrol sistemleriyle balantl olarak sklkla karlalan ve ekil 6-2de
gsterilen rasgele darbe genlik dizisidir. Burada btn darbelerin ayn
biime sahip olduu ve byklklerinin darbeden darbeye, istatistik


EKL 6-2: Rasgele Genlikli Darbe Dizisi











181


bamsz rsalant deikenleri olduu varsaylacaktr. Ancak btn bu
raslant deikenleri ayn bir beklendik deer, Y , ve ayn deiintiye,
2
Y

sahiptir. Darbelerin tekrarlanma peryodu t
1
, bir sabit ve referans zaman
herhangi bir rnek fonksiyon iin t
1
aral boyunca uniform dalm
gsteren t
0
raslant deikenidir.

Bu rnek iin spektral younluun tretilmesi burada deerlen-
dirilemeyecek kadar uzundur, ancak sonu ifade baz nemli noktalar
ortaya koymaktadr. Bu sonu, f(t), temel darbe biiminin Fourier
dnm cinsinden ifade edilebilir ve,

( ) ( ) ( )
1
2
2
/ { t F S
Y x
=
( ) ( ) ( ) ( )} / . 2 / 2
1
2
1
2

=
+
n
t n t Y (6-23)

elde edilir. Eer temel darbe biimi t
2
geniliinde dikdrtgen ise buna
kar den spektral younluk ekil 6-3de grld gibi olacaktr. (6-23)
eitliinden karlan genel sonular aadadr.




EKL 6-3 : Rasgele Genlikli Dikdrtgen Darbe Dizisine Ait Spektral Younluk


1- Hem srekli spektral byklkler ve hem de fonksiyonlarnn
belirttii alanlar temel darbe iaretinin Fourier dnm
byklklerinin karesi ile orantldr.
2- Darbelerin peryodik olma durumunda bile darbe genliklerinin
beklendik deeri sfr ise, ayrk bir spektrum sz konusu olamaz.
3- Darbe genliklerinin deiintisi sfr ise, srekli bir spektrum oluamaz.










182



Spektral younluun dier zellii, rasgele ilemenin trevi ile ilgilidir.
X(t)= dX(t)/dt olduu ve X(t)nin aadaki gibi tanmlanm S
X
( )
spektral younlua sahip olduu varsaylsn.

( ) ( ) [ ] T F E S
X
T
X
2 / lim
2


=

Krplm iaretin trevi ) (t X
T
&
, ( )
X
F j . Fourier dnmne ve buna ek
olarak (Tdeki sreksizlik nedeniyle) olas iki sabit terime sahiptir, ve
bunlar limitte grlmeyecektir. Bu nedenle trevin spektral younluu,

( ) ( )( ) ( ) [ ] T F j F j E S
X X
T
X
2 / . lim =

&

( ) [ ] ( )
X X
T
S T F E
2
2
2
2 / lim = =

(6-24)

olur. Buradan, diferansiyel almak suretiyle ilk ilemeye ait spektral
younluun yalnzca
2
kat spektral younlua sahip yeni bir ileme
yaratlm olduu grlr. Bu bantdan ) (
X
S
&
nn =0 iin sonlu olmas
durumunda S
X
( )nn =0 iin sfra eit olaca kaydedilmelidir. Daha
ileri giderek, nn sonsuza gitmesi durumunda S
X
( ) , 1/
2
den daha
hzl bir d gstermezse ) (
X
S
&
nn byk deerleri iin bir sabite
yaklaacak ve trevin karesel beklendik deeri sonsuz olacaktr. Bu,
diferansiyeli alnamaz rasgele ileme haline kar der.


ALITIRMA 6-3

Duraan rasgele ilemenin bir rnek fonksiyonu rasgele genlikli binary
dalga eklinin tekrarlanmas biimindedir. (Genlikler e olaslkla 0 veya 1
olmaktadr). Peryot 1 msdir.
f= 0, 500, 1000 Hz iin spektral younluu hesaplaynz.


6-4 SPEKTRAL YOUNLUK VE KOMPLEKS FREKANS DOMEN

Spektral younluk, imdiye kadar olan incelemelerimizde, gerel asal
frekansn bir fonksiyonu olarak tanmlanmt. Ancak,










183




uygulamalarnda, sistemin transfer fonksiyonunun ok kullanl biim
olmasndan, kompleks frekans (s) cinsinden ifade edilmesi olduka
elverilidir. Bu deiiklik yalnzca j nn s ile deitirilmesi suretiyle
salanabilir. Bu nedenle, kompleks frekans domeninde j ekseni
boyunca spektral younluk daha nce incelenenle ayn olacaktr.

Kompleks frekans gsterilii, allm dnmde yerine -js veya
2
yerine s
2
yazlmak suretiyle gereklenir. Sonu spektral younluk
genelde S
x
(-js) olarak gsterilmelidir, ancak bu notasyon bir anlamda
yeterli grlmemektedir. Bu sebeple, s plannda spektral younluk
yalnzca S
X
(s) olarak gsterilecektir. S
X
(s) ve S
X
( )nn bal byklkleri
nedeni ile farkl fonksiyonlar olacaklar aktr, bu yzden notasyon daha
ok semboliktir.

Yalnzca nn ift kuvvetlerini ieren rasyonel spektral younluk zel hali
iin, bu
2
yerine s
2
yazmakla salanr. rnein,

( ) ( ) 24 10 / ) 5 ( 10
2 4 2
+ + + =
X
S

rasyonel spektral younluu ele alnsn. Bu ifade sin bir fonksiyonu
olarak yazlmak istendiinde,

( ) ( ) ( ) ( ) 24 10 / 5 10
2 4 2
+ + = = s s s j S s S
X X
(6-25)

olur.

Herhangi bir spektral younluk, orant katsays hari, kompleks frekans
domeninde kutup-sfr gsterilimi ile de belirtilebilir. Bu tr gsterili, bir
sonraki paragrafta deinilecei zere, genellikle belirli hesaplamalar
sonulandrmada elverilidir. (6-25) eitliindeki spektral younluk
aklama amacyla ele alnrsa, eitlik aadaki ekilde arpanlara
ayrlabilir ve kutup-sfr gsterilii ekil 6-4te grld gibi olur. Bu ekil
ayn zamanda, bu ifade biiminin daima j eksenine gre simetrik olmas
gibi nemli bir noktay belirtir. Spektral younluk rasyonel olmadnda,
larn jsler

( ) ( )( ) ( )( )( )( ) 6 6 2 2 / 5 5 10 + + + = s s s s s s s S
X









184

ile deitirilmesi eses deimemesine ramen sonu kolaylkla elde
edilemez. rnein, spektral younluk (6-23) eitliinde verildii gibi



EKL 6-4: Bir Spektral Younluk iin Kutup-Sfr Gsterilii


olduunda, kompleks frekans domeninde,

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
(

+ =

= n
Y X
t n j s t Y t s F s F s S
1
2
1
2
1
2
/ 2 / 2 / ) ( ) ( (6-26)

olarak ifade edilebilir. Burada F(s), f(t) ana dalga eklinin Laplace
dnmdr.

Buna ek olarak spektral younluu, sistem analizinde daha kullanl
klan, kompleks frekans (s)in karesel beklendik deerinin
hesaplanmasnda olduka yararlar salamasdr. Buna ilikin uygulamalar
bir sonraki paragrafta incelenecektir.


ALITIRMA 6-4

Bir spektral younluk,

( ) ( ) 4 / 1
4
+ =
X
S
eklinde verilmitir. Bu spektral younluk iin kompleks frekans domeni
kutup noktalarn belirleyiniz.
Cevap: 1j1


6-5 SPEKTRAL YOUNLUKTAN KARESEL BEKLENDK DEER
BULMAK

Konularmzn iinde spektral younluu incelerken, rasgele iilemenin
karesel beklendik deerinin aadaki ekilde tanmland
gsterilmiti.



185



( ) ( )

= d S X
X
2 / 1
2
(6-11)

Bu nedenle, karesel beklendik deer spektral younluun alan ile
orantldr. Spektral younluun karmak bir biimde olmas ya da nn
yksek mertebeden kuvvetlerini iermesi halinde, (6-11)de grlen
integralin hesaplanmas ok g olacaktr. Bu tr bir integralin zmnde
integrasyon deikeninin kompleks deikene (j yerine s koymak
suretiyle) evirmek ve kompleks domende kapal evrim boyunca integral
ngren teoremleri uygulamaktr. Karesel beklendik deeri hesaplamada
bu muhtemelen en kolay ve gvenli yoldur. Ancak, belki de okuyucunun
sahip olmad kompleks deikenler bilgisine gerek vardr. lgilenenler
iin ilem sras bu paragrafn sonunda verilecektir.

ncelikle incelenecek deiik bir yntem, rasyonel spektral younluklar
iin tablolanm baz sonulardan yararlanmaktr. Bunlar eitli dereceden
polinomlar iin tablolanmtr ve kullanl yalnzca uygun saylar
yerlerine koymaktan ibarettir. Bu genel yap, spektral younluun simetri
zelliinden kaynaklanr. Bunun sonucu olarak rasyonel spektral
younluk daima arpanlarna ayrlabilir.

( ) ) ( ) ( / ) ( ) ( s d s d s c s c s S
X
= (6-27)

Burada c(s); sol yarblge sfrlarn, c(-s); sa yarblge sfrlarn, d(s);
sol yarblge kutuplarn, d(-s) ; sa yarblge kutuplarn iermektedir.

(6-11) eitliinin gerel integrasyonu, kompleks deiken (s) cinsinden
ifade edildiinde, karesel beklendik deer,


( ) ( ) [ ]ds s d s d s c s c j ds s S j X
j
j
j
j
X

= = ) ( ) ( / ) ( ) ( . 2 / 1 ) ( . 2 / 1
2
(6-28)















186



olur. Rasyonel spektral younluk zel hali iin, c(s) ve d(s), sin
polinomlardr ve

0
2
2
1
1
... ) ( c s c s c s c
n
n
n
n
+ + + =

0
1
1
... ) ( d s d s d s d
n
n
n
n
+ + + =

olarak yazlabilir. c(s) katsaylarndan bazlar sfra eit olabilir, fakat d(s);
c(s)den daha yksek mertebeden olmaldr ayn zamanda sralamada
eksik bir katsay bulunmamaldr.

(6-28) eitliindeki yapya sahip olan integraller, nin 10'a kadar olan
deerleri iin tablolanmtr. nin 3 veya 4ten byk deerleri iin genelde
sonular, kesinliinden phe edilecek kadar karmaklk gsterirler. zet
bir tablo Tablo 6-1de verilmitir.



( )

=
j
j
n
ds s d s d s c s c j I ) ( ) ( / ) ( ) ( . 2 / 1
0
2
2
1
1
... ) ( c s c s c s c
n
n
n
n
+ + + =

0
1
1
... ) ( d s d s d s d
n
n
n
n
+ + + =

1 0
2
0 1
2 / d d c I =
( )
2 1 0 2
2
0 0
2
1 2
2 / d d d d c d c I + =
( )
( )
3 0 2 1 3 0
3 2
2
0 2 0 2 0
2
1 1 0
2
2
3
2
2
d d d d d d
d d c d d c c c d d c
I

+ +
=

TABLO 6-1


Bir hesaplama rnei olmak zere,

( ) ( ) ( ) 9 10 / 4
2 4 2
+ + + =
X
S

spektral younluu ele alnsn. lar jslerle deitirildiinde ifade

( ) ( ) ( ) ( )( ) 9 1 / 4 9 10 / 4 ) (
2 2 2 2 4 2
= + + = s s s s s s s S
X
(6-29)







187




olur. arpanlarna ayrlarak,

) 3 )( 1 )( 3 )( 1 /( ) 2 )( 2 ( ) ( + + + + + + = s s s s s s s S
X
(6-30)

elde edilir. Buradan,
c(s) = s + 2
d(s) = (s+1)(s+3) = s
2
+ 4s + 3

olduu grlecektir. Bu durumun n 2 iin olduu anlalacaktr.

c
1
= 1
c
0
= 2
d
2
= 1
d
1
= 4
d
0
= 3

bulunur. Tablo 6-1den I
2
olarak tanmlanan byklk hesaplanrsa,

( ) ( ) [ ] ) 1 )( 4 )( 3 ( 2 / ) 1 ( ) 2 ( 3 1 2 /
2 2
2 1 0 2
2
0 0
2
1 2
+ = + = d d d d c d c I
= (3 + 4 )/24 = 7 /24
bulunur.
2
2
I X = olduundan,
24 / 7
2
= X

elde edilir. Bu ilem, teorinin iyi anlalmasn gerektirmeyen, yalnzca
sonuca kolay varma yolunu gsteren elverili bir arac tanmlamaktadr.
Ancak biraz dikkat gerektirdii aktr. ncelikle, yukarda deinildii gibi,
c(s)in d(s)ten daha kk mertebeden olmas gerekir. kinci olarak c(s) ve
d(s)in yalnzca sol yarblgede kklere sahip olmas gerekir. Son olarak
da d(s)in j ekseninde kk olmamas gerekmektedir.

(6-28) eitliinde verilen trde integralin hesaplanmasnda genel ve daha
salkl yntemin kompleks integrasyonun kullanlmas ile salandna
daha nce deinilmiti. Buna ait teorinin ksa bir zeti EK Fte verilmi ve
kavramlar burada spektral younluktan karesel beklendik deeri elde
etmede bir baka yntemi tantmak zere aklanmtr. renciye bu
genel yolun etkinliinin tantlmas, burada yalnzca bu yntemin ileyi
biimi inceleneceinden, nemlidir. renci, bu teori ile ilgili btn
kavramlar bilmedii takdirde matematik aralar kullanrken pek ok
yanllk yapabileceini ve bu nedenle yeterli teoriyi en ksa zamanda
renmesi gerektii konusunda uyarlmaldr.






188



Bir sonraki yntem, artklarn (residue) hesaplanmasna dayaldr. Ters
Laplace dnmnn hesaplanmas ile balantl olarak ou kez
yaptklarmza benzer bir yol izlenir. rnein (6-29) ve (6-30) eitlikleri ile
yukarda verilen spektral younluk ele alnsn. Bu spektral younluk ekil
6-5te grlen kutup-sfr dzenlemesi ile belirtilebilir. (6-28) eitlii ile
gsterilen integrasyon evrimi j ekseni boyuncadr, ancak, EK Fde
incelenen kompleks integrasyon yntemi kapal bir evrim
gerektirmektedir. Byle bir kapal evrim hem sol ve hem de sa
yarblgeleri evreleyebilen sonsuz yarapl bir yardaire eklenerek elde
edilebilir. ekil 6-6da grld gibi, sol yarblge kullanldnda cebirsel
iaretlerde daha az glklerle karlalr.



ekil 6-5: Bir Spektral Younluk iin Kutup-sfr Gsterilii






ekil 6-6: Karesel Beklendik Deeri Bulmada ntegralin Yolu











189


Bu kapal evrim boyunca integral almak j ekseni boyunca integralle
ayndr, R iin nemi olmayan bu yardairenin kullanlmas
gerekmektedir. Rasyonel spektral younluk iin payda polinomunun, pay
polinomundan daha yksek mertebeden olmas durumunda, yalnzca ift
kuvvetler mevcut olduundan, doru olacaktr.

Kompleks deikenler teorisinin temel bir sonucu, kompleks domende
basit bir kapal evrim boyunca integral deerinin bu evrimin ierdii
kutuplardaki artklarn toplamnn 2 j katna eit olduunu ortaya koyar
(EK F'e baknz). Tanm gerei karesel beklendik deer 1/(2 j) arpanna
sahip olduundan ve seilen kapal evrim sol yarblgeyi kapsadndan
karesel beklendik deer genel olarak aadaki gibi belirtilebilir.

=
2
X (sol yar blge kutup artklar) (6-31)

rnek olarak yalnzca sol yarblgede -1 ve -3 de kutuplar olan bir
durum incelenecektir. Artklar, S
X
(s)in sorudaki kutuplara ait faktrlerle
arplarak ve sler kutup deerleri olarak yerlerine konulmak suretiyle
kolayca elde edilebilir. Bylece,

[ ] [ ] 16 / 3 ) 3 )( 3 )( 1 /( ) 2 )( 2 ( ) ( ) 1 (
1 1 1
= + + = + =
= = s s X
s s s s s s S s K
[ ] [ ] 48 / 5 ) 3 )( 1 )( 1 /( ) 2 )( 2 ( ) ( ) 3 (
3 3 3
= + + = + =
= = s s X
s s s s s s S s K

yazlr. Buradan (6-31) eitlii ile,

24 / 7 ) 48 / 5 ( ) 16 / 3 (
2
= + = X

elde edilir. Bu sonu daha nce hesaplananla ayn deerdedir.

Eer kutuplar basit yapda deil iseler, daha genel yol EK F'de artklarn
hesaplanmasnda kullanlabilmek zere aklanmtr. Genelde karesel
beklendik deer (6-31) eitlii ile hesaplanr.



ALITIRMA 6-5
evrim integrasyonunu kullanarak spektral younluk ifadesi aada
verilen rasgele ilemeye ait karesel beklendik deeri hesaplaynz ve










190



( ) ( ) 2 3 /
2 4 2
+ + =
X
S

Tablo 6-1 'i kullanarak sonucu kontrol ediniz.

Cevap: (1/1,41)-(1/2)


6-6 SPEKTRAL YOUNLUUN ZLK FONKSYONU LE
BALANTISI

ziliki fonksiyonu 5.Blmde, iki zaman fonksiyonunun arpmnn
beklendik deeri olarak tantlmt. Bu blmde, bunlarn Fourier
dnmlerinin arpmnn beklendik deeri ile balantl olduu
gsterilecektir. Sz konusu iki beklendik deer arasnda dorudan bir ba
olmas gerektii grlecektir. Hemen hemen daima, sezgi yoluyla,
spektral younluun, ziliki fonksiyonunun Fourier (veya Laplace)
dnm olduu dnlr ve bu umulan sonutur.

lk olarak duraan olmayan rasgele ileme durumu ele alnacak ve sonra
elde edilen sonular zelletirilerek duraan duruma geilecektir. (6-10)
eitliindeki spektral younluk,

( ) [ ] T F E S
x
T
X
2 / lim ) (
2


= (6-10)

olarak tanmlanmt, burada F
X
( ) krplm Fourier dnmdr. O
halde,

( )

=
T
T
t j
T X
dt e t X F
.
). (

(6-32)

yazlabilir. (6-32) eitlii, (6-10) eitliinde yerine yazlarak ve
( ) ( ) ( ) =
X X X
F F F .
2
olduu bilindiine gre,

( ) ( ) ( )
(

T
T
t j
T
T
T
t j
T
T
X
dt e t X dt e t X E T S
2
2 .
2 1
1 .
1
) ( 2 / 1 lim



bulunur. t
1
ve t
2
indisleri, integraller arpmnn ift katl integral olarak
yazlmas halinde deikenlerin ayrt edilebilmesi iin yazlmtr. Bylece
(6-33) eitlii,






191


( ) ( )
( )
(

T
T
T T
t t j
T
T
T
X
dt t X t X e dt E T S
1 2 1
1 2
2
) ( ) ( 2 / 1 lim

( )
( )
[ ]

=
T
T
T T
t t j
T
T
T
dt t X t X E e dt T
1 2 1
1 2
2
) ( ) ( 2 / 1 lim

(6-34)
olarak yazlabilir. Beklendik deer alma ileminin, ift katl integralin iine
alnmasnn bu durum iin de geerli olduu gsterilebilir, ancak ayrntlar
burada incelenmeyecektir.

Yukardaki eitlikte, integral iindeki beklendik deerin krplm ilemenin
ziliki fonksiyonu olduu anlalacaktr. O halde,

[ ] ) , ( ) ( ) (
2 1 2 1
t t R t X t X E
X T T
= T t t
2 1
,
= 0 dnda (6-35)

ve

d dt =
2


yerine konarak, (6-34) eitlii,

( ) ( )

+ =
T
T
X
j
t T
t T
T
x
dt t t R e d T S
1 1 1
, 2 / 1 lim ) (
1
1



olur. Snr deerleri (6-35) eitliine gre dzenlenmitir. ntegrasyon
sras deitirilerek ve limit ieri alnarak ya gre integral,

( ) ( )

)
`

+ =

d e dt t t R T S
j
T
T
X
T
X 1 1 1
, 2 / 1 lim ) ( (6-36)


eklini alr. (6-36) eitliinden, spektral younluun, ziliski fonk-
siyonunun zaman ortalamasnn Fourier dnm olduu aka g-
rlmektedir. Bu, aadaki gibi daha ksa ifade ile zetlenebilir.


( ) { } > + < = t t R S
X X
, ) ( (6-37)









192


(6-37) eitlii ile verilen bant ayn zamanda duraan olmayan ileme
iin de geerlidir.

leme, duraan rasgele bir ileme olduunda, ziliki fonksiyonu
zamandan bamsz olur. O halde,

( ) ) ( ,
1 1

X X
R t t R >= + <

yazlabilir. Benzer ekilde geni anlamda duraan rasgele ilemenin
spektral younluu yalnzca, ziliki fonksiyonunun Fourier
dnmdr. Yani,

=

d e R S
j
X X
) ( ) (
{ } ) (
X
R = (6-38)
dir.

Wiener-Khinchine bants olarak bilinen, (6-38) eitlii, zaman domeni
(iliki fonksiyonu) ve frekans domeni (spektral younluk) arasnda gei
salamas nedeniyle, rasgele iaret analizinde son derece nemlidir.
Fourier dnmnn mkemmellii dolaysyla, geni anlamda duraan
rasgele ilemenin ziliki fonksiyonu, spektral younluun ters Fourier
dnm olmaktadr. Duraan olmayan ileme durumu iin ziliki
fonksiyonu, spektral younluktan elde edilemez, yalnzca (6-37)
eitliinden grlecei gibi, iliki fonksiyonunun zaman ortalamas olarak
bulunabilir. Bundan sonraki incelemelerde (6-38) eitliinin geerli
olduu, yalnzca, geni anlamda duraan ileme ile allacaktr.

Bu sonularn kolay bir rnei olarak,

= e A R
X
. ) ( , A>0, 0 > (6-39)

eklinde bir ziliki fonksiyonu dnlsn. daki mutlak deer iareti
ziliki fonksiyonunun simetrik oluundan kaynaklanmaktadr. Bu
fonksiyon ekil 6-7(a)da gsterilmitir ve =0 iin trevde sreksizlik
olduu grlmektedir. Bu nedenle (6-39) eitliini iki integralin toplam
biiminde yazmak gerekir, (biri nun negatif, dieri pozitif deerleri iin
olmak zere).










193




a) ziliki Fonksiyonu ve b) Spektral Younluk Arasndaki Balant


O halde,

( )

+ =
0
0
. .

d e e A d e e A S
j j
X

( )
( )
( )
( )

+ + =
0
0
/ . / .

j e A j e A
j j

( ) ( ) [ ] ( )
2 2
/ 2 / 1 / 1 . + = + + = A j j A
(6-40)

yazlr. Bu spektral younluk ekil 6-7(b) de grlmektedir.

Duraan durum iin verilen bir spektral younluktan ters Fourier
dnm kullanlarak, kar den ziliki fonksiyonunu da bulmak
mmkndr.

( )

=

d e S R
j
X X
) ( 2 / 1 ) ( (6-41)
Bu sonula ilgili bir uygulama bir sonraki paragrafta verilecektir.

(6-40) eitligindeki sonucu elde etmede, orijinde eim sreksizlii
nedeniyle, integral iki ksma ayrlmt. Btn durumlar iin
uygulanabilir olan farkl bir yol, ziliki fonksiyonunun simetrik olma
avantajn kullanmaktr. (6-38) eitlii,









194



[ ] d j R S
X X
. sin . cos ) ( ) (

=

biiminde yazldnda, stel terim sins ve kosins cinsinden
yazlmak suretiyle, sin ) (
X
R nun tek bir fonksiyon olduu dikkate
alnarak integralin sfr olaca aka grlmektedir. Dier yandan
cos ) (
X
R ift bir fonksiyondur ve - dan a kadar integral, 0dan
a kadar olan integral sonucunun tam iki katdr. Bu nedenle,

d R S
X X
. cos ) ( 2 ) (
0

= (6-42)

bir seenek olarak orijinin iki yannda integrasyon
gerektirmez. Geni anlamda duraan ileme iin buna kar
den ters dnm ifadesi,

( )

=
0
. cos ) ( / 1 ) ( d S R
X X
(6-43)
olarak kolayca verilebilir.

Daha nce de deinildii zere, spektral younluk ve iliki fonksiyonu
arasndaki bant, Laplace dnm cinsinden de ifade edilebilir. Ancak,
Laplace dnmnn sistem analizinde en sk kullanlan biiminde
dnm alnan zaman fonksiyonunun, zamann negatif deerleri iin sfr
olmas gerektii hatrlanmaldr. ziliki fonksiyonlar daima nun ift
fonksiyonlar olduklarndan, nun negatif deerleri iin hibir zaman sfr
olamazlar. Bu yzden buradaki uygulamada iki yanl Laplace dnm
kullanmak gereklidir. Buna kar den dnm ifti,

=

d e R s S
s
X X
) ( ) ( (6-44)
( )

+
=
j
j
s
X X
ds e s S j R

) ( . 2 / 1 ) ( (6-45)

olarak kolayca gsterilebilir. Sonlu karesel beklendik deere sahip bir
ilemenin spektral younluunun j ekseni zerinde kutup'a sahip olmas
mmkn olamayacandan, (6-45) eitliindeki integrasyon evrimi daima
j ekseni zerinde olacaktr.








195

ALITIRMA 6-6

Duraan olmayan rasgele ileme aada verilen ziliki fonksiyonuna
sahiptir.
( ) 2 cos ) 2 / 1 ( 2 4 sin ) , ( + + = + t t R
X


S
X
( )y hesaplaynz.

6-7 BEYAZ GRLT

Beyaz grlt kavramna daha nce deinilmiti. Bu ad, btn
deerleri iin sabit olan bir spektral younlua verilmitir ve S
X
( )=S
0

olarak deerlendirilir. Bu tr bir ilemenin iliki fonksiyonunu
hesaplamak ilgintir. Yaplmas gereken en iyi ey sonutan hareket
ederek doruluunu gstermeye almaktr.
( )
0
) ( S R
X
=

ile verilen ve fonksiyonu ieren bir ziliki fonksiyonu ele alnsn.
Bunun (6-38) eitliine uyarlanmas,

=

d e R S
j
X X
) ( ) (
( )

= =
0 0
S d e S
j


(6-46)

beyaz grlt iin bir sonuca varmay salar. Buradan, beyaz grl-
tye ait ziliki fonksiyonunun sadece spektral younlua eit bir
alanla temsil edilen bir fonksiyonu olduu aktr.

Beyaz grlt kavram daha nce de deinildii gibi imajinerdir. nk,
bu tr bir ileme, spektral younluunun alan sonsuz olmasndan
dolay sonsuz karesel beklendik deere sahiptir. Ayn sonu iliki
fonksiyonunda da grlr. Karesel beklendik deerin 0 iin ziliki
fonksiyonunun deerine eit olmas gerektii anmsanacaktr. Bununla
beraber, beyaz grlt kavramnn, lineer sistemlerin analizinde son
derece nemli bir yeri vardr. Sistemin band genilii, rasgele giri
iaretinin frekans snrlarndan byk olmas durumunda, sistemin bu
iareti geirmesi olay ska karlalan bir durumdur. Bu gibi hallerde,
giriin spektral younluunun beyaz grlt varsaylmas, dikkate
deer herhangi bir hata ile karlalmakszn sistem cevabnn
hesaplanmasna nemli lde kolaylk salar. Buna ait rnekler 7. ve
8. Blmlerde incelenecektir.

Sklkla kullanlan dier bir kavram Band Snrl Beyaz Grlt'dr. Bu,
bir spektral younluun sonlu band genilik boyunca sabit ve bu
frekans snrlar dnda sfr olmasna kar der.



196
0
) ( S S
X
= W 2
0 = W 2 > (6-47)

ekil 6-8(a)da band snrl beyaz grlt grlmektedir. Bu spektral
younluk da karesel beklendik deeri sonlu olmasna ramen
(gerekten de,
0
2
2WS X = ) imajinerdir. Neden? stee bal olarak iyi
bir yaklam salayabilir ve pek ok analiz probleminde elverililik
salar.


EKL 6-8: Band Snrl Beyaz Grlt a) Spektral Younluk b) ziliki Fonksiyonu


Bu tr bir ilemede, ziliki fonksiyonu, (6-41) eitliinden kolaylkla
elde edilir ve,

( )

=

d e S R
j
X X
) ( 2 / 1 ) (
( ) ( )( )
W
W
j
W
W
j
j e S d e S

2
2
0
2
2
0
/ 2 / 2 / 1

= =

( ) ( ) [ ]

j e e S
W j W j
/ 2 /
2 2
0

= (6-48)
( ) [ ] W W WS W S 2 / 2 sin 2 2 sin /
0 0
= =

olur. Bu durum ekil 6-8(b)de gsterilmitir. Limitte W sonsuza
yaklatnda ifadenin fonksiyonuna yaklatn belirtelim.

ekil 6-8(b)den, band snrl bir ilemeye ait raslant deikeni,
1/2W saniyenin katlar kadar zaman aralklarnda belirtiliyorsa,
ilikisiz (uncorrelated) olacaktr. Band snrl fonksiyonlarn band
geniliklerinin iki kat snrlarnda alnan rnekler dizisi ile tek ve tam
olarak ifade edilebilecei bilinmektedir. Bu temel, rnekleme teoremi
olarak hatrlanacaktr. Bu nedenle, band snrl bir fonksiyon dz bir
spektral younlua sahipse, rneklerle ifade edilebilir ve rneklerin
ilikili


197



olmayaca grlr. rnekler arasnda ilikinin olmay bundan
sonraki analiz almalarnda nemli yararlar salayabilir. zel
olarak, (5-9) paragrafnda tanmlanan iliki matrisi bu tr rneklenmi
ileme iin diyagonal matris olacak, yani ana kegen dndaki
btn terimler sfra eit olacaktr.

ALITIRMA 6-7

Bir spektral younluk,
1 , 0 ) ( =
X
S 50
= 0 50 >
olarak verilmitir.

a- Bu ilemenin karesel beklendik deerini,
b- ziliki fonksiyonunu sfr yapan en kk deerini bulunuz.
Cevap: 0,02 - 5

6-8 APRAZ SPEKTRAL YOUNLUK

Bir lineer sistemin giri ve k gibi, ilikili iki rasgele ileme ele
alndnda, apraz spektral younluk olarak bilinen bir ift eitlik
tanmlamak mmkndr. Burada inceleme amalar iin yalnzca
bunlar tanmlamak ve herhangi bir ispata ynelmeden birka
zelliini belirtmek yararl olacaktr.

Eer ( )
X
F , bir ilemenin krplm rnek fonksiyonunun Fourier
dnm ve ) (
Y
F da bir baka ilemenin benzeri ifadesi
olduunda, bu ikisine ait apraz spektral younluk,

[ ] T F F E S
Y X
T
XY
2 / ) ( ) ( lim =

(6-49)
[ ] T F F E S
X Y
T
XY
2 / ) ( ) ( lim =

(6-50)
olarak tanmlanabilir.

Normal spektral younlua benzemeyen apraz spektral
younluun pozitif, gerel ve nn ift fonksiyonu olmas
gerekmez. Ancak, aadaki zelliklere sahiptir.

1- ) ( ) (
YX XY
S S =

2- Gerel [ ] ) (
XY
S , nn bir ift fonksiyonudur. Ayn ey
) (
YX
S iin de geerlidir.





198



3 majiner ( ) ) (
XY
S , nn bir tek fonksiyonudur. Ayn ey
) (
YX
S iin de geerlidir.


apraz spektral younluk, apraz iliki fonksiyonu ile gene Fourier
dnm arac ile ilgilidir. Bileik duraan ileme hali iin,

=

d e R S
j
XY XY
) ( ) ( (6-51)
( )

=

d e S R
j
XY XY
) ( 2 / 1 ) ( (6-52)

=

d e R S
j
YX YX
) ( ) ( (6-53)
( )

=

d e S R
j
YX YX
) ( 2 / 1 ) ( (6-54)

apraz spektral younluun dier zellikleri sras geldike ve-
rilecektir.


6-9 SPEKTRAL YOUNLUUN LLMES

Uygulamaya ynelik durumlarda, rasgele olaylarla karlaldnda
en iyi iaret ileme sistemini oluturmak zere, ou zaman bu
olaylarn belirli parametrelerini lmek gerekir. Burada incelenecek
durum kolayca altndan kalklabilecek durum olan, kurallara uygun
olarak, ilemenin ergodik varsaylmasdr. Bu takdirde, uygun
zaman ortalamalarndan ilemenin eitli parametrelerini kestirmek
mmkndr. Beklendik deer ve iliki fonksiyonu ile ilgili problemler
daha nce ele alnmt. imdi arzu edilen, iaretin yer ald
frekans blgesi boyunca g dalmnn yani spektral younluun
nasl kestirilebileceini incelemektir. Bu tr bilgi pek ok
mhendislik uygulamasnda son derece deerlidir. rnein,
istenmeyen ya da karan iaretin spektral younluunun bilinmesi
genellikle iaretin kayna hakknda nemli ipular verir ve onun
ortadan kaldrlmasna yol gsterebilir. Ortadan kaldrlmasna
olanak olmad hallerde, g spektrumu hakkndaki bilgiler
oklukla, bu iaretlerin etkilerini azaltmak zere uygun filtrelerin
yaplabilmesine olanak salar.







199

Bu tre tipik bir rnek problem olmak zere, T t 0 aralnda x(t)
iaretinin srekli kaydedildii varsaylsn. x(t) iareti ergodik
ilemeye ait bir rnek fonksiyondur. Kaydedilen iaretin gelmesiyle,
ilemenin S
X
( ) spektral younluk kestiriminin bulunmas
istenmektedir.

Spektral younluu bulmak zere uygun bir yol, gzlenen rnek
fonksiyonun Fourier dnmn bulmak ve spektral younluk
kestirimi olarak dnmn byklnn karesini almak
dnlebilir. Fakat, bu yol sonu vermez. rnek fonksiyonun
tamamnn Fourier dnmnn mevcut olmamasndan, rnek
fonksiyonun bir blmnn Fourier dnmnn istenen spektral
younluun ancak zayf bir kestirimi olaca artc deildir. Bu
yol, ilemeye ait btn (veya pek ok) rnek fonksiyonlarn Fourier
dnmlerinin byklklerinin karelerinin ensemble ortalamasnn
alnmas halinde mmkn olabilir. Ancak, deerlendirilen tek bir
rnek fonksiyon olduundan bu tr dorudan yaklam mmkn
deildir.

Yukardaki amaca varmada bir baka seenek, (6-38) eitliinde
grld gibi, spektral younluk ve ziliki fonksiyonu arasndaki
matematik banty kullanmaktr. (5-4) paragrafnda ele alnd
gibi, tek bir rnek fonksiyondan ziliki fonksiyonunu kestirmek
mmkn olabileceinden, bu kestirimin Fourier dnm spektral
younluun kestirimi olacaktr. Burada incelenecek olan yaklam
budur.

(5-14) eitliinde grlen ergodik bir ilemenin ziliki fonksiyonu
kestirimi, X(t) ensemblenin herhangi bir yesi olduunda,

( ) [ ]

+ =

T
X
dt t X t X T R
0
) ( ) ( / 1 ) (

T << 0 (5-14)

ifadesinden elde edilir. , kayt sresi olan Tnin yannda ok k-
ktr ve nun msade edilen en byk deeri
m
ile
gsterilecek olursa, R
X
iin yeni bir kestirim,
[ ]

+ =

T
X W
dt t X t X T w R
0
) ( ) ( ) /( ) ( ) (

) (

) (
X a
R w =

olarak tanmlanr. Burada, | | >
m
iin w( )=0 ve ) (

X a
R nun
btn deerleri iin mevcut olduu kabul edilen nun bir ift
fonksiyonudur. Bu fonksiyon R
X
( ) kestirimini gecikme miktarna
bal olarak deitirdiinden ve 2
m
ile snrl, sonlu banda sahip
olduundan W( ) fonksiyonuna genellikle Pencere ad verilir.



200

W( ) ile tanmann amac spektral younluk kestiriminin son
derece nemli bir konu olmas ve bu tr kestirimlerin mhendisler
tarafndan sklkla bavurulan bir yol olduundan kaynaklanmtr.
Bununla ilgili aadaki ksa aklama, konuyu tam anlamyla
anlamak asndan yeterli deildir, fakat anlaml bir kestirim elde
edilmesinde kavramlar tanmaya ve nemini gstermeye yardmc
olacaktr.

ziliki fonksiyonunun Fourier dnm spektral younluk ol-
duundan, spektral younluun bir kestirimi (6-55) eitliinin d-
nm alnmak suretiyle elde edilebilir.

[ ] ) (

) ( ) (

X a X w
R w S =
) (

)* ( ) 2 / 1 (
X a
S W = (6-56)

Burada, W( ), W( )nun Fourier dnm ve (*) sembol
dnmlerin katlamasn (convolution) belirtir. ) (

X a
S , imdi
btn deerleri iin tanml fakat btn deerleri iin
kestirilemeyen ) (

X a
R ile balantl spektral younluktur.

Pencere fonksiyonunun nemini vurgulamak zere, problem ne
olursa olsun bir pencere fonksiyonu olacaktr. (5-14) eitlii yal-
nzca | |<
M
iin mevcut olduundan bu eitlik,

1 ) ( =
r
w
m

= 0
m
> (6-57)

olarak tanmlanan, dikdrtgen pencere kullanlm olmas durumu
iin, (6-55) eitliine edeer olacaktr. Gerekte herhangi bir
pencere fonksiyonu (6-57) eitliindeki dikdrtgen pencereyi kul-
lanmakla ayn ey deildir. Bir pencereyi kullanmann nemi, dik-
drtgen pencerenin Fourier dnmne dikkat edilerek gsterile-
bilir,

[ ] [ ]
m m m r r
w W w / sin 2 ) ( ) ( = = (6-58)

ve bu dnm, ekil 6-9dan grlecei gibi zamann yarsnda
negatiftir. Bu nedenle, S
X
( ) ile konvolusyon, kendisi negatif
deerli olmad halde kestirim negatif deerler tayacaktr.
Gzlenen iaretin sonlu (
M
<<T) uzunlukta olmas ) (

X
R kendi
snr deerleri iinde hangi duyarlkta bilinirse bilinsin, spektral
younluk kestiriminin tamamen hatal olmasna sebep olur ve
) (

X
R yalnzca snrl blgedeki deerleri ( )
m
< iin kestirilebilir.




201





EKL 6-9: Dikdrtgen Pencere Fonksiyonu ve Dnm

Dikdrtgen pencere iin salanan kestirim,

) (

)* ( ) 2 / 1 ( ) (

X a r X r
S W S = (6-59)

ile gsterilecektir. ) (

X a
S , mevcut snrl bilgi ile
kestirilemeyeceinden (6-59) eitliinde grlen konvolsyonun
uygulanmas ile bulunamaz. Bunun yerine (5-14) eitlii ile
) (

X
R nun Fourier dnm alnmak suretiyle,
[ ] ) (

) (

X X r
R S = (6-60)
yazlr. Burada

[ ]

+ =

T
X
dt t X t X T R
0
) ( ) ( ) /( 1 ) (

m
0
= 0
m
>
ve
) (

) (

=
X X
R R 0 <

dr. Bylece, yukarda deinildii gibi, ) (

X r
S snrl
deerlerinin hangi mertebede olduuna baklmakszn kestirilebilir.
imdi karlalacak sorun, en az hata verecek ekilde ) (

X r
S nn
nasl elde edileceidir. Bu sorun dier pencere fonksiyonlarnn
seimini gndeme getirir.

) (

X r
S ile balantl gln kayna W
r
( )nn yan gzleridir.
Bu glkten, dnmnn ok kk yan gzlere sahip olduu
bir pencere seilmek suretiyle kanlabilir. Bu tr bir pencere,
yaygnlkla kullanlan ve ou kez nerinin adna "Hamming
Penceresi" adyla bilinen bir pencere olup,





202
( )
|
|

\
|
+ =
m
h
W

cos 46 . 0 54 . 0
m
<
0 =
m
> (6-61)
(a) (b)

ekil 6-10 (a) Hamming Penceresi ve (b) Fourier Dnm


ile verilmitir. Bu pencere ve dnm ekil 6-10da grlmektedir.

( ) ( ) ( )

x a h x h
S W S

*
2
1

\
|
= (6-62)

ifadesi ile verilir, ancak daha nce deinildii gibi, ( )
x a
S

uygun
olmad iin bu katlama hesaplanamaz. Fakat eer,

( ) ( )

r
m
h
W W . cos 46 . 0 54 . 0
(

|
|

\
|
+ =
olduuna dikkat edilirse,

( ) [ ] ( )
h h
W t W =
( ) ( )

r
m m
W * 23 . 0 54 . 0

(
(

|
|

\
|
|
|

\
|
+
|
|

\
|
|
|

\
|
+ + =

Hamming penceresinin krplmam sabit ve cosins terimlerinin
Fourier dnmlerinde fonksiyonlar olacaktr. Bu ifade (6-62)
eitliinde yerine yazlr ve (6-59) eitliinden yararlanlrsa, hemen

( ) ( )
(
(

|
|

\
|
+
|
|

\
|
|
|

\
|
+ + =
m
x r
m
x r x r x h
S S S S

23 . 0

54 . 0

(6-63)

bulunur. ( )
X
S

, (6-60) eitlii kullanlarak bulunabildiinden ve (6-

63) eitlii, ( )
X r
S

nn uyarlamasn gstermektedir. Buna sonu

kestirimin daima pozitif olmasndan emin olmak iin gerek duyulur.


203

(6-61)


Blm 5-4te ziliki fonksiyonlarnn kestiriminin incelenmesinde
hemen hemen btn pratik durumlarda gzlenen kaytlarn
0, t N t t ,..., 2 , gibi ayrk zamanlarda rneklenmeleri ve sonu
kestirimin toplam biiminde olduuna deinilmiti.


( )

=
+
|

\
|
+
=
n N
k
n k k x
X X
n N
t n R
0
1
1

n=0,1,...,M (6-64)

ziliki fonksiyonu yalnzca nun ayrk deerleri iin
kestirildiinden, Fourier dnmne de ayrk bir yaklam yapmak
zorunludur. Bunu yapmada, bilgisayar zamanndan da tasarruf
salayan yollar vardr (bilinen adyla, Hzl Fourier Dnm,
FFT).Buradaki incelemede, (6-41) eitliinin, ziliki fonksiyonunun
yalnzca kosins dnm olan ayrk biimini ele almak yararl
olacaktr. Buna gre dikdrtgen pencere iin spektral younluk
kestirimi,
( ) ( ) ( ) ( )
(

+ + =

=
1
1
cos

cos

2 0

M
n
x x x x r
q t M R
M
qn
t n R R t q S

dir. Burada,
q = 0,1,2,...,M
t M
=



dir. Buna kar den Hamming pencere kestirimi,

( ) ( ) ( ) [ ] ( ) [ ] { } + + + = 1

23 . 0

54 . 0

q S q S q S q S
x r x r x r x h
(6-66)

olur ve bu ifade kestirimin son biimini gsterir.

Mamafih, spektral younluk kestiriminin kalitesinin yeterli olmas
sorunu ok nemli ve ayn zamanda olduka gtr. ncelikle
Hamming pencere kestirimleri bayaslanmam deildir, yani
kestirimin beklendik deeri, spektral younluun gerek deerini
yanstmaz. kinci olarak kestirimin deiintisini hesaplamak ok
zordur. Ancak bu deiinti iin bir yaklam, 2Mtnin ziliki
fonksiyonunun tamamn ieren yeterli byklkte olmas
durumunda (6-67) eitlii ile ifade edilebilir.

( ) [ ] ( ) = q S
N
M
q S Var
x x h
2

(6-67)









204
llen spektral younluk frekans band boyunca uniform bir zellik
gstermiyorsa, Hamming pencere ile salanan kestirim n
dzenleme ile minimuma indirgenebilen, ciddi hatalara neden
olabilir.n dzenleme, bilinen yollarla spektrumu
dzgnletirmektir. Bu tr hatalar, zellikle spektral younlukta,
gzlenen iaretin dc bileen iermesine kar den fonksiyonu
olarak karmza kar. Bu durumda bilgi iaretinden dc bileeni
analizden nce karmak olduka nemlidir.
ALITIRMA 6-9

ziliki fonksiyonu,

( ) [ ] 1000 1 100 =
X
R 001 . 0
= 0 001 . 0

olan rasgele ilemenin spektral younluk kestirimi istenmektedir.
Kestirim nn M =10 deeri iin yaplacak ve kestirimin effektif
hatas (standard sapma) spektral younluun maksimum deerinin
%1i mertebesinde olacak ekilde, zaman fonksiyonunun ka
rnekten olumas gerektii, rnekler aras zaman aralnn ne
olmas gerektii ve kestirimin yer ald frekans blgesinin Hz
olarak frekans blgesinin ne olduunu bulunuz.
Cevap: 10
-4
, 10
5
, 5000
6-10 SPEKTRAL YOUNLUA AT RNEK VE UYGULAMALAR
Spektral younluun en nemli uygulamas rasgele girilere sahip
lineer sistemlerin analizi ile ilgilidir. Ancak bu uygulama bir sonraki
blmde ayrntl olarak inceleneceinden burada ele
alnmayacaktr. Onun yerine spektral younluun zelliklerini ve
hesaplama yntemlerini vurgulamak zere baz rnekler
verilecektir.

ncelenecek ilk rnek, binary haberleme sistemine bir darbe
dizisinin polaritesi yardmyla bilgi gnderilmesine dayal bir iarete
aittir. Bu tr bir sistemde, ekil 6-11 (a)da grlen dikdrtgen
darbe biimi kullanlaca aktr. Bu darbelerin hepsi ayn genlikli,
fakat polariteleri e olaslkla pozitif veya negatiftir ve darbeden
darbeye bamszdr. Ne var ki, darbelerin dik kenarlar bu iaretin
arzulanandan fazla band igal etmesine neden olur. Bir baka
darbe biimi ekil 6-11 (b)de grlen ykselen kosins darbesidir.
Cevaplanmas gereken soru, dikdrtgen darbe yerine bu tr bir
darbenin kullanlmas halinde band geniliindeki azalma
miktardr.





205



EKL 6-11 Bir Binary aret (a) Dikdrtgen Darbeli (b) Ykselen
Kosins Darbeli


Yukarda belirtilen her iki rasgele ileme (6-23) eitliindeki
genel sonu yardmyla aklanabilen spektral younluklara sahiptir.
Her iki halde de darbe genliinin beklendik deeri (polaritelerin e
olaslkl olmas nedeniyle) sfra eittir. Dikdrtgen darbe genliinin
deiintisi A
2
ve ykselen kosins darbe iin ise bu deer B
2
dir. (2-
7 paragrafna, delta dalmna baknz.) O halde gereken her
darbe iin ( )
2
F yi bulmaktr.

Dikdrtgen darbe iin f(t) darbe ekli fonksiyonu,
f(t) = 1
2
1
t
t
= 0
2
1
t
t >
ve buna ait Fourier dnm,

( ) ( )
( )
(

= =

2 / .
2 / . sin
1
1
1
1
2 / 1
2 / 1
t
t
t dt F
t
t
t j

dr. (6-23) eitliine gre binary iaretin spektral younluu,

( )
( )
2
1
1
1
2
2 / .
2 / . sin
(

=
t
t
t A S
X

(6-68)

olur, bunun maksimum deeri =0 iin szkonusudur.
Ykselen kosins darbe iin f(t) darbe ekli,
( )
|
|

\
|
+ =
1
2
cos 1
2
1
t
t
t f


2
1
t
t
= 0
2
1
t
t >




206

dir. Buna ait Fourier dnm,

( )

|
|

\
|
+ =
2 / 1
2 / 1
.
1
. 2
cos 1
2
1
t
t
t j
dt
t
t
F

(
(
(
(
(

\
|

(
(
(
(

=
2
1 2
2
1
1
1
2
.
2
.
2
.
sin
2
t
t
t
t

olur ve spektral younluk ise,

( )
2
2
1 2
2
2
1
1
1
2
2
.
2
.
2
.
sin
4
(
(
(
(
(

\
|

(
(
(
(

\
|
|

\
|
|
|

\
|
=
t
t
t
t B
S
X

olmaktadr. Maksimum deer gene = 0 meydana gelir.
Bu spektral younluklarn band geniliklerinin
deerlendirilmesinde uygulanabilir pek ok farkl seenek vardr.
Ancak iki haberleme sistemi; sndaki giriimin azaltlmas
istendiinde, bandgenilii, iaretin spektral younluunun belirli bir
kesri kadar kk (rnein %1) olmasnn dnda ele almak uygun
olur. Buradan arzu edilen
1
deeri,

( )
( )
01 . 0
0

(

x
x
S
S

1
>
yazlabilir. sin( 2 / .
1
t ) hibir zaman 1den byk olamayacandan,
bu koul (6-68) eitliini salayacaktr.
01 . 0
.
2 / .
1
1
2
2
1
1
2

|
|

\
|
t A
t
t A

olduundan, dikdrtgen darbe hali iin,
1 1
/ 20 t
yazlabilir. Ykselen kosins darbe kullanlmas hali iin bu
koul

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ]
01 , 0
4 /
2 / . / 2 / . / 1 4 /
1
2
2
2
1
2 2 2
1 1
2

t B
t t t B

ve
1 1
/ 68 , 10 t
olarak bulunur.



207

Dikdrtgen darbeler yerine ykselen kosins darbeler kullanlmas
halinde band geniliinin hemen hemen yarya indii aktr.

Bu blmde incelenen btn spektral younluk rnekleri, spektral
younluklar 0 = iin maksimum olan alak geiren
fonksiyonlard. Ancak ok sayda pratik uygulamada, spektral
younluun maksimum deerinin herhangi yksek bir frekansta
olduu durumlarla karlalr, ikinci rnek bu tr bir durumla ilgilidir.
ekil 6-12 tipik bir band geiren spektral younluu ve kutup-sfr
dzenlenmesini gstermektedir.


EKL 6-12 (a) Band Geiren Spektral Younluk (b) Kar Den Kutup -
Sfr Gsterilii.




Bu spektral younluun kompleks frekans gsterilii kutup-sfr
diyagramndan kolayca elde edilir. O halde,
( )
( )( )
( )( )( )( )
0 0 0 0
0
. . . . j s j s j s j s
s s S
s S
x
+ + + +

=


yazlr. Burada S
0
lek faktrdr. Bu spektral younluk
sfr frekans deeri iin sfra eittir.

Bu spektral younlukla ilgili karesel beklendik deer 6-5
paragrafnda incelenen her iki yntemle de elde edilebilir.
Tablo 6-1in kullanlmas halinde kolayca,









208



c(s) = s c
1
= 1 c
0
= 0
d(s) = s
2
+2 s+
2
0
2
+ d
2
=1 d
1
=2 d
0
=
2
+
2
0


olduu grlr. Karesel beklendik deer I
2
yardmyla,

[ ]
2 1 0 2
2
0 0
2
1 0 2 0
2
2 / d d d d c d c S I S X + = =


( ) ( )
( )( )( )

4 1 2 2
0 1
0
2
0
2
2
0
2 2
0
S
S =
+
+ +
=

elde edilir. Bu hesaplamann ilgin sonucu, karesel beklendik
deerin yalnzca band genilii parametresi olan ya bal olmas
ve
0
merkez frekansndan bamsz olmasdr.

nc rnek spektral younluun aadaki ifadeye bal fiziksel
anlamn gsterecektir.

( )

d S X
x
2
1
2


Her ne kadar bu ifade, yalnzca spektral younluun altnda kalan
toplam alan nedeni ile ilemenin toplam karesel beklendik deeri
ise de, daha ileri bir uygulama olarak herhangi frekans snrlar iin
karesel beklendik deer benzer ekilde spektral younluun o
frekans snrlar iin altnda kalan ksmi alanla orantldr. Bu
ekilde, eer
1
ve
2
gibi herhangi frekans ifti seilirse, bu iki
frekans arasnda enerjiye sahip rasgele ilemenin bu ksmna ait
karesel beklendik deer,

( ) ( )
(

+ =

2
1
1
2
2
2 1
2
1

d S d S X
x x

( )

=
2
1
1

d S
x
(6-71)

olur. (6-71) eitliinin ikinci biimi ( )
x
S nn nn ift fonksiyonu
olmasnn bir sonucudur.

Bu kavram aklamak zere, (6-40) eitliinden tretilen spektral
younluk yeniden ele alnsn.







209


( ) ( )
2 2
/ 2 + = A S
x
(6-40)

Burada, A ileminin toplam karesel beklendik deeridir. Toplam
karesel beklendik deerin (veya ortalama g) yars olmas iin
frekans deerinin bulunmasnn istendii varsaylsn. Bunun anlam
( =
2
iin)
1
deerini elde etmek olacaktr. Yani,

( ) ( )
(

|
|

\
|
+
=
(

+


0
2 2
1
2 2
2 1
2
1 2 1

d
A
d
A

= (1/2)A
O halde,
( ) ( )

= +
1
2 2
4 / / 1

d

Alar ksalacandan, integral

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [ ]

4 / / tan 2 / / 1 / tan / 1
1
1
1
1
= =

olur, burada

( ) 4 / / tan
1
1
=

dir. O halde bu ilemenin ortalama gcnn yars frekansnn
stnde ve yars da frekansnn altnda oluur. Bu zel durum
iin nn ayn zamanda, 0 = da maksimum deere sahip spektral
younluun yar frekansna kar dtn belirtelim. Bu zel
durum iin bu sonu allmam bir sonu olup genel olarak doru
deildir. rnein, ekil 6-8de gsterilen band snrl beyaz grlt
durumu iin spektral younluk maksimum deerin yarsna
W 2 = de ular, fakat ortalama gcn yars W = deerinden
byk deerler iin szkonusudur. Bu sonular ksa aklamalardan
anlalmaktadr.


ALITIRMA 6-10

(6-40) eitliindeki spektral younluk iin, ortalama gcn onda biri-
nin
1
in stnde yer almas iin
1
deeri ne olmaldr.
Cevap: 6,30









210


PROBLEMLER

6-1 Aadaki her bir fonksiyonunun, spektral younluk iin geerli
bir ifade olup olmadn belirleyiniz. Geerli bir ifade olmamas
durumunda nedenini aklaynz.

a. ( ) ( ) 2 3 / 9
2 4 2
+ + d. ( ) 1 2 10 / 2
2 4 2 4
+ + +
b. ( ) ( ) 4 5 / 10
2 4 2
+ + + e. ( ) ( )
2
/ sin
c. ( ) 1 2 / 1
2
+ + f. ( ) ( ) [ ] 1 /
2 2
+ +

6-2 (6-21) eitlii ile verilen sonucu kullanarak, rnek fonksiyonu
aada Fourier serisi anm ile verilmi ilemenin spektral
younluu iin bir ifade yaznz.
( ) ( ) ( )

=
+ + + + =
1
0 0 0 0
0
sin cos
2
n
n n
t t n b t t n a
a
t X

Burada t bir peryod boyunca uniform dalmldr ve a ile b
sabitleri gstermektedir.

6-3 Bir rasgele ileme, ekilde grlen peryodik rnek fonksiyona
sahiptir. Burada A bir sabiti ve t ise O ile T arasndaki uniform
dalml bir raslant deikenini gstermektedir.


a- S
x
(w) spektral younluunu bularak iziniz.
b- Problemi rnek fonksiyonu, Y(t) = A + X(t) olan ileme
iin tekrarlaynz.

6-4 Bir polarite rnekleyici yaknlkla ekilde gsterilmitir.
rnekleyiciyi, giri iaretinin polaritesinin ani durumlarn
deerlendirerek ve rnek polaritesinin pozitif veya negatif
olmasna bal olarak, kta pozitif veya negatif birim genlikli
darbeler reten bir dzen olarak dnelim.









211







rnekleme frekansna gre dana geni banda sahip, sfr
beklendik deerli rasgele grlt, her bir rnek dierinden
bamsz, bu polarite rnekleyiciye uygulandnda, k
rasgele genlikli binary dalga ekli olacaktr. kn spektral
younluunu, rnekleme peryodu T ve alma faktr t
1
/T
cinsinden hesaplaynz.

6-5 Problem 6-1deki kabul edilebilir her bir spektral younluun
kar den kompleks frekans domeni ifadesi S
x
(s)'yi
yaznz.

6-6 Problem 6-1deki kabul edilebilir her bir spektral younlua
ait karesel beklendik deerleri hesaplaynz.

6-7 Spektral younluu,
S
x
(s) = s
2
/ (s
6
-1)
olarak verilen duraan rasgele ilemenin karesel beklendik
deerini bulunuz.

6-8 Duraan bir rasgele ilemeye ait ziliki fonksiyonu,

( )

0
cos .

= e A R
x

olarak verilmitir. Rasgele ilemenin spektral younluunu
bularak, iziniz.












212

6-9 Bir rasgele ileme ekilde gsterildii gibidir.



Burada t
0
, 0 ile T arasnda uniform dalml bir raslant
deikeni ve a
k
da dierinden bamsz, - 1 ile 1 arasnda
uniform dalml bir raslant deikenidir.

Bu ilemeye ait spektral younluu, nce ziliki
fonksiyonunu bulup Fourier dnmn hesaplayarak elde
ediniz. Sonucu (6-23) eitlii ile kontrol ediniz.

6-10 X(t) ve Y(t) gibi duraan iki rasgele ileme ele alnsn. S
XY
( )
ve S
YX
( )nn gerel ve imajiner ksmlarnn ifadelerini
yaznz ve

Re S
XY
( ) = Re S
YX
( )
Im S
XY
( ) = -Im S
YX
( )
olduunu gsteriniz.

6-11 Yeni bir Z(t) rasgele ilemesi, iki bileik duran X(t) ve Y(t)
rasgele ilemelerinin toplam biimindedir.
a- Yeni ilemeye ait S
Z
( ) spektral younluunu
hesaplaynz.
b- X(t) ve Y(t), beklendik deerleri srasyla X ve Y olan
istatistik bamsz rasgele ilemeler olduunda, S
XY
( ) ve
S
YX
( ) hakknda ne sylenebilir.
c- S
XZ
( ) apraz spektral younluunu hesaplaynz.

6-12 Spektrumu dzgnletirmede kullanlan pencerelerin en nce
bilinenlerinden biri,

( )
m
W / cos 5 , 0 5 , 0 ) ( + =
m
<
= 0
m
>
ifadesi ile verilen ve Hanning penceresi olarak adlandrlan
penceredir. Bu pencerenin kullanlmasnn nedeni, herhangi
bir dzgnletirme salamayan dikdrtgen pencere
uygulanmas yerine ok basit bantsyla, sonu vermesinden
kaynaklanr.
a- (6-63) eitliine benzer bir ifadeyi Hanning penceresi iin
elde ediniz.
b- Hamming ve Hanning pencerelerinin yangz dzeylerini
karlatrn.


213


6-13 Binary haberlemesinde kullanlmas durumunda, bir gen
darbenin performansn, bir dikdrtgen ve bir ykselen kosins
darbeyle karlatrnz (6-10 paragrafna baknz). Btn
darbeler iin enerjinin ayn olduu kabul edilecektir.

6-14 Binary haberlemede kullanlacak dikdrtgen darbe ekli iin
(problem 6-13e baknz) yzde 90 g ierecek ekilde
frekans snr deerini hesaplaynz. Ayn ilemi yzde 99 g
deeri iin tekrarlaynz. (zmde nmerik veya grafik
integrasyonu kullannz.)

6-15 Band snrl beyaz grlt ilemesine ait bir rnek fonksiyonun
band-genilii W Hz ve rnekleme aral t = 1/2 Wdir. Eer
ilemenin spektral younluu S
0
ise bu ilemeden alnacak N
rnek iin kovaryans matrisini hesaplaynz.



KAYNAKLAR

Blm 1deki kaynaklara baknz. zellikle Beckmann, Davenport
ve Root, Papoulis ve Thomas. Aadaki ek referans g
spektrumu kestirimi yntemleri zerine ok faydaldr.

Blackman, R.B. ve J.W.Tukey, The Measurement of Power
Spectra. New York: Dover Publications, 1958.

























214

BLM 7

RASGELE GRLERE LNEER SSTEMLERN CEVABI

7-1 GR

nceki blmlerdeki incelemeler, rasgele zaman fonksiyonlarnn
uygun matematik ifadelerini bulmaya ynelikti. kinci adm, bu
matematik ifadelerin, lineer sistem girileri deterministik olmayan
rasgele bir iaret olduunda, k iaretinin nasl
hesaplanabileceidir.

Bu aamada, rencinin zaman ve frekans domenlerinde lineer
sistemlerin analizine ait bilgilere sahip olduu varsaylmtr. Bu
yntemlere burada yalnzca kavramlar hatrlatmak amacyla
deinilecek, temel kavramlar yeniden gzden geirmek zere bir
giriimde bulunulmayacaktr. Sistem, ya impuls cevab h(t) veya
onun Fourier dnm olan transfer fonksiyonu H( ) ile
tanmlanr. Pek ok durumda impuls cevabnn Laplace dn-
mn transfer fonksiyonu H(s) olarak kullanmak elverili olabilir.
Genellikle kolaylk asndan balang koullar sfr kabul
edilecektir. Gerekli olduu hallerde bilinen yntemler kullanlarak
sfrdan farkl balang koullar hesaba katlabilir.

Bir lineer sistemin girii deterministik ise her iki yaklam da bizi
giri ve k arasnda tek bir bantya gtrecektir. Sistem girii
bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonu olduunda giri ile k
arasnda gene tek bir bant vardr. Ancak giriin rasgele yaps
nedeniyle, kesin tanm yaplamaz ve bu yzden cevap iin ak bir
ifade elde edilemez. Bu durumda, kn ya olaslk ya da istatistik
yaklamlar kabul edilmelidir. Bu tip tanmlar yalnzca giriler iin
kullanlmaktadr. Olaslk ve istatistik* yaklamlar arasnda en
uygun olan istatistik yaklamlardr. Olduka snrl saydaki prob-
lemler iin girie ait olaslk verileri ile kn olaslk tanmlarn
elde etmek mmkn olmaktadr. Ancak, istatistik model daha ok
kullanlr ve giriin istatistik modeli zerinde basit matematik
ilemler yaplarak kn istatistik modeli kolayca elde edilebilir.





* Olaslk yaklamyla belirli olaslk fonksiyonlar tanmlanm iaretleri,
istatistik yaklam ile de belirli ensemble ortalamalar (beklendik deer,
deiimi, ziliki fonksiyonu vs.) tanmlanm iaretler belirtilmek
istenmektedir.





215

statistik yntemlerle kn, beklendik deer, iliki fonksiyonu, ve
spektral younluk gibi byklkleri hesaplanabilir. Bundan sonraki
almalarda yalnzca istatistik yaklam ele alnacaktr.

7-2 ZAMAN DOMENNDE ANALZ

Lineer bir sistemin herhangi bir giri iaretine cevabn katlama
yardmyla hesaplamak mmkndr. Zamanla deien sistemler
veya duraan olmayan rasgele iaretler ya da her ikisinin birlikte
olmas hallerinde, ayrntlar olduka karmak olacaktr. Bu yzden
burada analizin gerekiliini gsterebilmek zere fiziksel olarak
gereklenebilir kararl sistemler ele alnacaktr.



EKL 7-1 Lineer Bir Sistemin Zaman Domeni Gsterilii


ekil 7-1de grld gibi, giri zaman fonksiyonu x(t), sistemin
impuls cevab h(t) ve kn zaman ifadesi y(t) olarak gsterilirse,
x(t) ve y(t) arasndaki bantlar,

( ) ( )

=
0
) ( d h t x t y (7-1)
ya da
( ) ( )

=
t
d t h x t y ) ( (7-2)

olmaktadr. Sistemin fiziksel olarak gereklenebilmesinde u
kstlamalar vurgulamak gerekir.

h(t) = 0 t < 0 (7-3)

< dt t h ) ( (7-4)

Bu aklamalar yardmyla duraan rasgele ileme ile uyarlan
bir sistemin knn birok nemli karakteristikleri
hesaplanabilir.

7-3 SSTEM IKIININ BEKLENDK VE KARESEL
BEKLENDK DEER

Sistemin girii X(t), rasgele ilemenin bir rnek fonksiyonu
olduunda, katlama integralinin en uygun biimi,

216

( )

=
0
) ( ) ( d h t X t Y (7-5)

olmaktadr. Bunun nedeni integral snrlar zamana bal deildir.
Bunu kullanarak, ncelikle y(t) knn beklendik deeri ele
alnacaktr. Bu,

[ ]
(

= =

0
) ( ) ( ) ( d h t X E t Y E Y (7-6)

ile verilmitir. kinci ana adm, yaplan zaman integrasyonunda,
beklendik deer alma ileminin srasnn deitirilmesi ve bu ekilde
integral iaretinin iine alnmasdr. Bunu yapmadan nce, bu tr
sra deiikliklerinin hangi koullarda doru olacan aklamak
yararl olacaktr.

ou kez karlalan problem, raslant deikeninin integral altnda
bulunmas durumunda beklendik deerin hesaplanmasdr. Benzer
durumlarda; hemen hemen daima integrasyonu kolaylatrmak iin
beklendik deer alma ileminin integral iine alnabilmesi istenir.
Genellikle ilgilenilen pek ok uygulamada bu yer deitirme
mmkn olmaktadr. Bu nedenle, bu metinde herhangi bir yorum
yaplmakszn kullanlmtr. Ancak, kullanabilme koullarnn
tamamen anlalamayaca dnlse bile bilinmesi yararldr. Bu
koullar yle zetlenebilir.

Eer Z(t), bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonu (veya rnek
fonksiyonun karesi gibi herhangi bir fonksiyon) ve f(t) de rasgele
yapda olmayan bir zaman fonksiyonu ise,

( ) [ ]

=
(

2
1
2
1
) ( ) ( ) (
t
t
t
t
dt t f t Z E dt t f t Z E
yazlabilir. Ancak:

1. [ ]

<
2
1
) ( ) (
t
t
dt t f t Z E
ve
2. Z(t); t
1
ve t
2
aral ile snrl olmaldr. Burada t
1
ve t
2
sonsuz
olabilir. Ayrca Z(t)nin duraan olmas iin bir zorunluluk yoktur.

Bu sonularn lineer sistemlerin analizinde kullanlmasnda f(t)nin
yerini h(t) alacaktr. Geni anlamda duraan rasgele ileme girileri
iin E{|Z(t)|} bykl sabittir ve zamandan bamszdr. Bu
nedenle 7-4teki kararllk koulu, 1. koulu salayacaktr.



217

Snrl olmayan baz matematik ifadeler olmasna karn Z(t) daima
snrllk koulunu fiziksel iaret olmas nedeni ile salayacaktr.

Lineer sistemlerin klarnn ortalama deerlerinin bulunmas
problemine yeniden dnersek, girie geni anlamda duraan bir
iaret uygulandnda,

( ) [ ] ( ) ( )


= =
0 0
d h X d h t X E Y (7-7)
olur. Hatrlanaca gibi, sistemin impuls cevabnn altnda kalan
alan, sistemin de kazancn ifade etmektedir. Bu da =0 iin
sistemin transfer fonksiyonuna kar dmektedir. kn dc
bileeni giriin dc bileeni ile sistemin dc kazancnn arpmna
eittir. Eer rasgele iaretin beklendik deeri sfr ise (dc bileen)
kn da beklendik deeri sfr olacaktr. Eer sistem doru akm
geirmiyorsa, kn beklendik deeri daima sfr olur.

kn karesel beklendik deerinin bulunmas iin iki integralin
arpmnn beklendik deerini hesaplayabilmek gerekir. Bu
genellikle deikenleri farkl tutulan, tekrarlanan ift integral olarak
yazlr.

[ ] ( ) ( ) ( ) ( )
(

= =


0
2 2 2 1 1
0
1
2 2
) ( d h t X d h t X E t Y E Y
( ) ( ) ( ) ( )
(

=


0
2 2 1 2 1
0
1
d h h t X t X d E (7-8)
( ) ( ) [ ] ( ) ( )


=
0
2 2 1 2 1
0
1
d h h t X t X E d (7-9)

1
ve
2
integrasyon deikenleri, integralleri ayrabilmek amac ile
kullanlmlardr.

( ) ( ) [ ] ( ) ( )
1 2 2 1 2 1
= + =
X X
R t t R t X t X E

olup ziliki fonksiyonu olduu aktr. O halde, (7-9) eitlii,

( ) ( ) ( )


=
0
2 2 1 1 2
0
1
2
d h h R d Y
X
(7-10)
yazlabilir.
Her ne kadar, ( )
X
R ve h(t) benzer ve stel ifadelerle
verilmilerse, (7-10) eitliini hesaplamak glk yaratmaz.
Bununla ilgili ayrntya girmeye gerek




218


yoktur. Burada, bu tr ziliki fonksiyonlarnn trev deerleri
orijinlerinde sreksizlik gsterirler ve integrali ksmlara ayrmak
gerekir. Buna daha sonra deinilecektir. Ancak imdi tantc
nitelikte daha kolay bir durum incelenecektir. Eer giri iareti
beyaz grltnn bir rnek fonksiyonu ise

( ) ( )
0
S R
X
=

olduu anmsanacaktr. Burada S
0
beyaz grltnn spektral
younluudur. (7-10) eitliinde yerine yazlmak suretiyle,

( ) ( ) ( )
2
0
2 1 1 2 0
0
1
2
d h h S d Y


= (7-11)



EKL 7-2: RC Devresi ve Ona Ait mpuls Cevab



bulunur ve
2
boyunca integre edilerek,

( )

=
0
2
0
2
d h S Y (7-12)
bulunur. Grlecei gibi impuls cevabnn karesinin altnda kalan
alan ile orantldr.*

Bu kavramlar gsterebilmek amacyla basit bir rnek ele alalm. Bir
alak geiren RC devresi dnelim.

(7-7) eitliinden yararlanarak kn beklendik deeri bulunabilir.

X
b
Xb d b X Y
b
b
=

= =

9 0
.

(7-13)



* Belirtmek gerekir ki baz fonksiyonlarda, bu integral (7-4) koulu salansa bile
Iraksama olabilir. Bu duruma h(t) nin S fonksiyonu ierdii durumlarda
karlalr. Yksek geiren RC devresi buna rnektir.


219


Bu sonu dorudur nk devrenin dc kazanc 1'e eittir.

Bir sonraki aama, giriin (7-12) eitliindeki beyaz grlt olmas
durumunda kn karesel beklendik deerini incelemektir.

2 /
2
0
0
2
0
2
0
2 2
0
2
bS
b
S b d b S Y
b
b
=

= =

(7-14)

Zaman sabiti ile ters orantl olan b parametresi sistemin yar g
band genilii ile ilgilidir. Bu durum iin bu band genilii, B,

2 2
1 b
RC
B = = Hz
dir. Buradan,


0
2
. . S B Y = (7-15)
eklinde yazlabilir. O halde sistem knn karesel beklendik
deeri sistemin band genilii ile lineer olarak artar. Bu duruma
rasgele giriin band genilii, sistemin band geniliine gre byk
olan durumlarda sklkla rastlanr.


ALITIRMA 7-3
Bir sistemin impuls cevab
h(t) = 2e
1
- e
-2t
t 0
= 0 t< 0

dr. Eer (12 volt)
2
/Hz spektral younluklu beyaz grltl sistem
giriine uygulandnda, kn, (a)-Beklendik deeri, (b)-karesel
beklendik deeri bulunuz.
Cevap: 0,11

7-4 SSTEM IKIININ ZLK FONKSYONU

Karesel beklendik deerin bulunmas ile ilgili olan bir problem de
sistemin knda ziliki fonksiyonunun hesaplanmasdr. Tanm
olarak bu ziliki fonksiyonu,

( ) ( ) ( ) [ ] + = t Y t Y E R
Y


dur. (7-9) eitliinde t yerine t + koyarak,






220


( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( )


+ =
0
2 2 1 2 2
0
1
d h h t X t X E d R
Y
(7-16)
yazlabilir. Bu durumda integral iindeki beklendik deer,

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) = + = +
1 2 2 1 2 1 x X
R t t R t X t X E
olur. O halde, kn ziliki fonksiyonu,

( ) ( ) ( ) ( )


=
0 0
2 2 1 1 2 1
d h h R d R
x Y
(7-17)

olacaktr. Bu sonula karesel beklendik deer arasnda bir benzerlik
vardr. zellikle =0 iin (7-10) eitliine eit olur. Giriin beyaz
grlt olmas zel hali iin bu ifade daha da basitleir.

( ) ( )
0
S R
x
=
idi, (7-17)de yerine yazlarak,

( ) ( ) ( ) ( )


=
0
2 2 1 1 2 0
0
1
d h h S d R
Y

( ) ( )

+ =
0
1 1 1 0
d h h S (7-18)
bulunur. Giriin beyaz grlt olmas durumunda kn ziliki
fonksiyonu impuls cevabnn zamanca ziliki fonksiyonu ile
orantldr.

Bu nokta ekil 7-2deki lineer sistem ve beyaz grlt girii iin
gsterilebilir. Bylece,

( ) ( )

+
=
0
) (
0
.

d be e b S R
b b
Y

( )

b
b
b
e bS
b
e
e S b

= 2 /
2
0
0
2
0
2
0 (7-19)

Bu sonu ancak 0 > iin geerlidir. 0 < iken impuls cevab
negatif deerler iin daima sfr olacandan integral blgesi
deimelidir. ekil 7-3deki iki diyagram bu duruma aklk
getirecektir.







221




EKL 7-3 ekil 7-2deki RC Devresi Kullanldnda (7-18)deki integrasyonun
ya bal olarak deerlendirilii


ntegralde arpanlarn biri sfr olunca, integral sfr olmakta, 0 <
olduunda,

( ) ( )
( )

+
=

d e b e b S R
b b
Y
. .
0

( ) ( )

b b b
e bS b e e S b 2 / 2 /
0
2
0
2
= =

0 (7-20)

ve (7-19) ile (7-20) eitlikleri btnletirilerek tam ziliki fonksiyonu

( ) ( )

b
Y
e bS R

= 2 /
0
< < (7-21)

olarak yazlabilir. <0 iin yaplan ilemlere gerek yoktur. Madem
ki R
Y
( ), nun bir ift fonksiyonudur, o halde >0 iin yaplan
hesaplama yeterli olacaktr.

Giri rasgele ilemesinin beyaz grlt olmad durumlarda baz
integral problemlerinin incelenmesi yararl olacaktr. Bu amala
ekil 7-2deki RC devresine uygulanan ve aada verilen ziliki
fonksiyonuna sahip bir rasgele ileme varsaylsn.

( ) ( )



= e S R
X
2 / .
0
< < (7-22)

katsaynn 2 / .
0
S seilmesi, bu rasgele ilemenin 0 = da S
0

spektral younlua sahip olmasna kar gelir. (6-40) eitlii ve
ekil (7-2)ye baknz. Bylece alak frekanslarda spektral younluk
beyaz grlt spektrumu ile ayn olur.






222


Uygun integrasyon snrlarn hesaplamak zere, ziliki
fonksiyonu, R
x
( )
1 2
e >0 iin
2
nin bir fonksiyonu olarak
bakmak gerekir. Bu durum ekil 7-4te gsterilmitir. (7-17)
eitliinin salanmasnda
2
daima pozitiftir. Bylece integrasyon
blgesinin 0dan ( +
1
)ya ve ( +
1
)dan sonsuza kadar
uzanaca aktr. Bu durumda (7-17) eitlii aadaki gibi
yazlabilir.



EKL 7-4 (7-17)de Kullanlan ziliki Fonksiyonu



( ) ( ) ( ) ( )

+
=


1
0
2 2 1 1 2
0
1
d h h R d R
X Y

( ) ( ) ( )


+

+


1
2 2 1 1 2
0
1
d h h R d
X

( )
( ) ( )

+

+
=



1
0
2
0
0
2
2 1
2 / . d e e e S b
b b b

( )
( ) ( )


+
+

+



1
2
0
0
2
2 1
2 / . d e e e S b
b b
(7-23)
( ) [ ]
( ) ( )( )
[ ]
1
0
1
0
2
. 1 2 / .

d e e e b S b
b b

+ +
=
( ) [ ]
( ) ( )( )
[ ]
1
0
1 1
0
2
. 2 / .

d e e e b S b
b b b

+ +
+
= ( ) [ ] ( ) ( ) ( )

+ +

b e b e b S b
b
/ 2 / 2 / .
.
0
2

+ ( ) [ ]( ) b e b S b
b
2 / 2 / .
0
2


+
= ( ) [ ] ( ) ( )


b
e b e b S b

/ 2 / .
2 2
0
2
0 >




223


Simetri zelliinden 0 < iin dorudan yazlarak,

( ) ( ) [ ]( )


b
Y
be e b S b R

= / 2 / .
2 2
0
2
(7-24)

Bu sonucu daha nce beyaz grlt girii iin bulduumuz sonula
kyaslamak zere nn sonsuza gitmesi durumu iin limit aramakla
sonulandrabiliriz.

( ) [ ]

b
Y
e S b R


= 2 / . lim
0
(7-25)

Bu da (7-21) eitliinin ayndr. , bye oranla byk olduundan
sonlu kalmaktadr. Bu rasgele giriin band geniliinin, sistem band
geniliine gre geni olmas durumuna kar gelir. Bu kyaslamay
yapmak zere (7-24) eitlii u biimde yazlarak,

( ) [ ] ( ) [ ] [ ] ( )
( )
[ ]


b b
Y
e b b e S b R

= / 1 / 1 / 1 2 / .
2 2
0
(7-26)

bulunur. Bu ifadedeki ilk arpan giri beyaz grlt iken kn
zilikisidir. kinci arpan beyaz grlt yaklamnn, gerek ziliki
fonksiyonu ile fark gstermektedir. >>b olmas durumunda bu
arpanlarn bire yaklaaca aktr.

Uygulamada pek ok durum iin, girite grlt band genilii, sistem
band geniliinden ok fazladr. Bu durumda da beyaz grlt
yaklamn kullanmak mmkndr. rnek olarak, yksek gl,
vakum tpl bir kuvvetlendirici dnlsn ve band genilii 10 MHz
olsun. lk aamada karlalan en nemli grlt kayna shot
noisedir. Bunun band genilii 1000 MHzdir. Bylece (7-26)
eitliindeki b/ arpan, 0,01 ve beyaz grlt yaklamnn
kullanlmas ile oluacak hatann %1inden byk olmayacaktr.

ALITIRMA 7-4

Spektral younluu 6 (volt)
2
/Hz olan beyaz grlt bir sistemin girii-
ne uygulanmaktadr.

h(t) = 1 - t 1 0 t
= 0 dnda

olduuna gre, (a) = 0 iin, (b) = 1/2 iin, (c) =1 iin sistem k-
nda ziliki fonksiyonunu bulunuz.

Cevap: 0,5 / 8,2




224

7-5 GR VE IKI ARASINDA APRAZ LK

Rasgele ilemenin bir rnek fonksiyonu lineer bir sistemin giriine uy-
gulandnda, kla giri arasnda bir ba kurulmaldr. Buna apraz
iliki ad verilir. apraz iliki, herhangi bir lineer sistemin impuls
cevabnn bulunmasnda pratik bir yarar salandndan nemlidir.
Giri-k iin bir apraz iliki yle tanmlanmaktadr.

( ) ( ) ( ) [ ] + = t Y t X E R
XY
(7-27)
ve
( ) ( ) ( ) ( )
(

+ =

0
d h t X t X E R
XY
(7-28)
X(t), nn fonksiyonu olmadndan, integral iinde beklendik deer
alnabilir.
( ) ( ) ( ) [ ] ( )

+ =
0
d h t X t X E R
XY
(7-29)
( ) ( )

=
0
d h R
X

Yani apraz iliki fonksiyonu, sistemin impuls cevab ile giri
iaretinin ziliki fonksiyonunun arpmnn integralidir. Dier apraz
iliki fonksiyonu ise,

( ) ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( )
(

+ = + =

0
d h t X t X E t Y t X E R
YX

( ) ( ) [ ] ( ) d h t X t X E

+ =
0
(7-30)
( ) ( )

+ =
0
d h R
x


(7-30) eitliindeki ziliki fonksiyonu = iin simetrik ve impuls
cevab
( ) ( )

= dt e t X F
t
T X

nn negatif deerleri iin sfr olduundan,

( )

= dt e t x F
t j
X

) (
apraz
ilikisi ( )
XY
R dan farkl olacaktr. Ancak 0 = iin ayn deerlere
sahip olabilirler. Yukardaki sonular giriin beyaz grlt olmas
varsaym ile olduka basitleir. Bu durumda,

( ) ( )
0
S R
X
=
ve
( ) ( )

= =
0
0 0
) ( ) ( h S d h S R
XY
0
= 0 0 < (7-31)




225

Benzer ekilde
( ) ( ) ( )

+ =
0
0
h S R
YX
0 >
( ) = h S
0
0 (7-32)


(7-31) eitlii ile elde edilen sonu sistemin impuls cevabn bulmak
zere yeni bir yol gsterir. ekil 7-5teki blok diyagram dikkate
alnrsa,




EKL 7-5 Bir Lineer Sistemin mpuls Cevabn lme Yntemi

X(t) band genilii, sistem band geniliinden byk olan rasgele
ilemenin bir rnek fonksiyonudur. Uygulamada bu orann 1/10
olmas uygun sonular vermektedir. Burada giriin beyaz grlt
olduu varsaylacaktr. Bu giri bir devrede kadar geciktirilmitir.
Bu zaman gecikmesi doal olarak (iletiim hatt uzunluu, bir teypte
kaydet ve oku konumlar arasndaki zaman fark gibi) salanabilir.
arpc devre ile Y(t) ve X(t- ) arplarak Z(t) elde edilir ve bir alak
geiren filtreden geirilir. Filtrenin band genilii yeterince kkse
k Z(t)nin dc bileeni ve buna ekli kk bir rasgele bileenden
oluacaktr. Giriin ergodik ileme olmas halinde Z(t) de ergodik olur
ve Z(t)nin dc bileeni (zaman ortalamas) beklendik deeri ile ayn
olacaktr. Bylece,

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] ( )
XY
R t X t Y E t Z E t Z = = > < (7-33)

duraan durum iin,

( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ] ( )
XY
R t Y t X E t X t Y E = + = (7-34)









226

olur. (7-31) eitliinden,

( ) ( ) h S t Z
0
> < 0
0 <0

Sonu olarak alak geiren filtre kndaki dc bileen, impuls
cevabnn, gecikme olarak tanmlanan, iin ald deerle
orantldr. Eer deitirilebilirse sistemin tm impuls cevab
llm olacaktr. lk bakta bu yntemle impuls cevabnn
llmesi basit bir problemin zor yolla zlmesi gibi dnlebilir.
rnein bir darbe iareti uygulanp k gzlense daha kolay
bulunabilirdi denebilir. Ancak, bu dorudan ilemin yaplamama-
snn iki nedeni vardr. lki, gzlenebilecek dzeyde bir k
oluturmak zere yeterince geni bir darbe dzeni onun alma
blgesinin dnda lineer olmayan bir blgeye sokabilir. kincisi ise
sistem normal almasn srdrrken srekli olarak impuls
cevabnn gzlenmesi gerekebilir. Bir darbenin tekrarlanarak girie
uygulanmas bu normal ilemi etkileyecektir. Kullanlan apraz iliki
ynteminde, rasgele giri iareti, normal alma iin ihmal
edilebilecek kadar kk tutulabilir. Otomatik kontrol sistemleri, kim-
yasal proses kontrol, uu srasnda uak gvdesinin
karakteristiinin lm gibi baz mhendislik problemlerinin
zmnde bu yntem baar ile kullanlmtr. Daha gncel ve
etkileyici bir uygulama da nkleer reaktrn kararszla ne kadar
yakn olduunun, impuls cevabnn gzlenmesi ile salanddr. Bu
yntem byk bir alanda yer sarsntlar ve rzgarlara kar dinamik
cevabn bulunmasnda kullanlr.


7-6 ZAMAN DOMENNDE SSTEM ANALZ RNEKLER

Rasgele giri iareti iin ziliki fonksiyonunun stel biimde
olmasna kar den basit bir RC devresi 7-4 paragrafnda
incelenmiti. Gerekte, konumuzla ilgili sistemler ve giriler iin bir
sonraki paragrafta deinilecek, frekans domeni yntemleri ou
kez zmde ok kullanl ve yararl olmaktadr. Fakat, zaman
domeninde analizin kolay olduu baz durumlar incelemek yararl
olabilir. Bu da sistemin impuls cevab ve iaretin ziliki
fonksiyonunun snrl zaman aral iin basit olmasndan
kaynaklanmaktadr.

rnek olarak seilen sistem, impuls cevab ekil 7-6(a) ve giriin
ziliki fonksiyonu ekil 7-6(b)de grlen snrl zaman
integratrdr.






227


EKL 7-6 (a) Snrl Zaman ntegratrnn, mpuls Cevab (b) Giriin ziliki
Fonksiyonu


ekil 7-6(b)de grlen ziliki fonksiyonu, rnein 5-2
paragrafnda deinilen ikili (binary) ilemeden gelmi olabilir.
Tanmlanan bu zel durum iin integratr k, giriin beklendik
deeri sfr olduundan, sfr beklendik deerli olacaktr. Genel
olarak kn beklendik deeri (7-7) eitlii uyarnca,

( )

= =
T
X dt T X Y
0
/ 1 (7-35)
yazlabilir. Giri ilemesinin beyaz grlt olmad durumlarda, (7-
10) eitlii karesel ortalama deeri hesaplamada kullanlabilir.
Bylece

( )[ ]

=
T T
X
d T R d Y
0 0
2
2
1 2
2
/ 1 (7-36)

elde edilir. Bu integralin hesaplanmasnda, ekil 7-7den
yararlanmak mmkndr. Burada E{Y
2
} bu eklin hacmine eit
olmaktadr.




EKL 7-7 (7-36) eitliindeki integrasyonun aklama yntemi






228

Bu hacim, tabanlar ortak ve ykseklikleri T/2ye eit iki piramitin
hacimleri toplamdr. Buna gre toplam hacim,

( )( )( )( ) ( )
2 2 2 2
3 / 2 2 / 2 / 3 / 1 2 A T T T A Y = = (7-37)

ayn sonu (7-17) eitlii kullanlarak kn ziliki fonksiyonunu
bulmak sureti ile de hesaplanr.

( ) ( )( )

=
T
X
T
Y
d T R d R
0
2
2
2 2
0
1
/ 1 (7-38)

Bu alma okuyucuya braklmtr. Bu ziliki fonksiyonuna ait
durum ekil 7-8de grlmektedir.


-2T -T 0 T 2T

EKL 7-8 Snrl Zaman ntegratrnn knn ziliki Fonksiyonu

Giri rasgele ilemesinin beyaz grlt olmas halinde bu sonu
basitleecektir. (7-12) eitlii kullanlmak suretiyle,

( )

= =
T
T S d T S Y
0
0
2
0
2
/ / 1 (7-39)

bulunur. Burada S
0
, giriin beyaz grlt olmas halinde spektral
younluu gstermektedir ve (7-18) eitlii kullanlarak kn
ziliki fonksiyonu ekil 7-9da grlmektedir.




EKiL 7-9 Beyaz Grlt Giriine Kar kn ziliki Fonksiyonu





229

kinci rnek, (7-14) eitlii sonucundan yararlanarak, geni bir
grltnn mevcut olmas durumunda, kk bir dc gerilimin iyi bir
lmn yapmak zere filtre zelliklerini belirlemek olacaktr. Bu
duruma, aralarnda ilikinin zayf olduu iki iaret arasnda, apraz
ilikiyi lmeyi gerektiren sistemlerde raslanr. ekil 7-2deki RC
devresi giri iaretinin aadaki gibi olduu varsaylrsa,
X(t) = A + N(t)

burada N(t) grltsnn ziliki fonksiyonu,

( )

1000
. 10

= e R
N

olsun, A nn 1ler mertebesinde olmas durumunda, %1 effektif hata
ile Ann llmesi istenmektedir. Bu dorulua yaklaan RC
devresinin zaman sabitinin hesaplanmas gerekir. (7-24)
eitliinden yararlanarak sonuca varlabilir. Bu olduka karmak
bir yaklamdr. Eer filtre kndaki grlt deiimi giritekine
oranla ok kkse, filtre band genilii giri grltsne gre ok
kktr. Bu koullarda giri iin beyaz grlt yaklam ok
uygundur. Bu yaklamdaki ilk adm, 0 = civarnda grltnn
spektral younluunun bulunmasdr. (6-39) eitlii spektral
younluun ziliki ile aadaki ekilde balantl olduunu
gstermitir.

( ) ( )

=
0


d e R S
j
N N

0 = iin bu ifade,
( ) ( ) ( )



= =
0
2 0 d R d R S
N N N
(7-40)

O halde bu, zilikinin ifadesine bal deildir. S
N
= S
N
(0) olduu
grlmektedir.

02 , 0 1000 / 20 ) 10 ( 2
0
1000
= = =

d e S
N


(7-14) eitliinden yararlanarak, filtre knn ortalama deeri
N
0
(t),

b b bS N
N
01 , 0 2 / ) 02 , 0 ( 2 /
2
0
= = =
olacaktr. %1lik istenen doruluk deerine ulaabilmek iin,

) 0 , 1 )( 01 , 0 (
2
0
N





230


A = 1,0 iin filtre kazanc birim'e eittir.
4 2
0
10 01 , 0

= b N
O halde,
2
10

b
olduundan
b = 1/RC, ve RC10
2
olmaldr.


7-7 FREKANS DOMENNDE ANALZ

Lineer sistemlerin frekans domeninde tanmlanmalarnda H( )
sistem fonksiyonu ve H(s) transfer fonksiyonu kullanlr. Bilindii gibi
bunlar, sistemin impuls cevabnn srasyla Fourier ve Laplace
dnmleridir. Sistemin girii x(t) ve k da y(t) ise bu deerlerin
Fourier dnmleri arasnda,
Y( )= X ( ) H ( ) (7-41)
bants vardr. Laplace dnm iin,
Y(s) = X(s) H(s) (7-42)
yazlabilir. Bu iki biim de X(t)nin duraan bir rasgele ilemeye ait
bir rnek fonksiyon olmas durumu iin uygun deildir. 6-1
paragrafnda deinildii gibi bu tr bir rnek fonksiyonun Fourier
dnm genel olarak bulunamaz. (7-42) eitlii iin ise t >0 iin
tanmlanabilir. O halde bu tip bir rnek fonksiyon, duraan ileme
iin szkonusu olamaz. Bu sorunun zm iin spektral
younluun kullanlmas gerekir. 6-6 paragrafndan yararlanarak
duraan ilemenin spektral younluu ilemenin ziliki fonksiyo-
nunun Fourier dnmdr. ziliki fonksiyonu lineer ve zamanla
deimez sistemler iin bulunmutu. O halde spektral younluk
dnmle salanacaktr.


7-8 SiSTEM IKIINDA SPEKTRAL YOUNLUK

Bir ilemenin spektral younluu, ilemenin ortalama gcnn
frekansa bal olarak nasl dalm gsterdiinin bir lsdr.
Spektral younlukta deiik frekansl bileenlerin fazlar hakknda
bir bilgi bulunmaz. Spektral younlukla ziliki arasndaki balant
yle aklanr.










231


( ) ( ) { }
X x
R S = (7-43)

Bu eitlikle, (7-17) eitlii kullanlarak, R
Y
( ) ve R( ) arasnda
h(t)ye bal bir ifade yazlabilir.

( ) ( ) ( ) ( )


=
0 0
2 2 1 1 2 1
d h h R d R
X Y

( ) ( ) { }
Y Y
R S =
( ) ( ) ( ) ( )

d e d h h h R d
j
X

=
0 0
2 2 1 1 1 2 1

ntegralin sras deitirilerek,

( ) ( ) ( ) ( )

=
0
1 2
0
2 2 1 1


d e R d h h d S
j
X Y

( ) ( ) ( )
( )



=
0 0
2 2 1 1
1 2
.

d e S h h d
j
X

( ) ( ) ( )

=
0
2 2
0
1 1
2 1


d e h d e h S
j j
X
(7-44)
( ) ( ) ( ) H H S
X
=
( ) ( )
2
H S
X
=
Sonuta, R
X
(- ) = R
X
(s) kabul edilmitir. (7-44) eitliinden
grld gibi kn spektral younluu, giriin spektral
younluuna baldr. Bu sonu kompleks frekans iin de salanr.

S
Y
(s) = S
X
(s) H(s) H(-s) (7-45)

H(s), H( )da s=j koymak suretiyle olduu gibi, S
Y
(s) ve S
X
(s) de
S
Y
( ) ve S
X
( )da -s
2
=
2
konularak elde edilir.

(7-45) eitliinden, H(s)in giri ve kn dnmleri arasndaki
bantnn varl, H(s)H(-s)in giri ve kn spektral younluklar
arasndaki bantya tamamen benzedikleri grlecektir. Bu
benzerlik, sistemin rasyonel transfer fonksiyonuna sahip olmas
durumunda, giriin rnek fonksiyonunun duraan rasgele ilemeye
ait olmas halinde mkemmel uygunlukla frekans domeni
yntemlerinin kullanlmasn uygun klar. Bu durum duraan
olmayan rasgele ilemelere her zaman uygun dmez.

Sisteme ait spektral younluk elde edildiine gre, kn karesel
beklendik deeri kolayca yazlabilir.




232


( )

=
j
j
X
ds s S s H s H j Y ) ( ) ( ) ( . 2 / 1
2
(7-46)

imdi bunu bir rnek zerinde gsterelim ve ekil 7-10daki
devreyi, giriinde spektral younluu S
0
olan bir beyaz grlt ile
ele alalm.



EKL 7-10: Basit Bir RC Devresi


kn spektral younluu,

) /( )). /( )).( /( ( ) (
2 2
0
2
0
b s s b S b s b b s b s S
Y
= + + = (7-47)

olur. kn karesel beklendik deerini bulmak zere, 6-5
paragrafndaki Tablo 6-1den I
1
integralini kullanmak mmkndr.
Bu nedenle (7-47) eitlii aadaki ekilde yazlmaldr.

) )( /( ) )( ( ) (
0 0
b s b s S b S b s S
Y
+ + =

Burada n= 1 olduu aka grlmektedir.

0 0
) ( c S b s c = =
b s s d + = ) (
d
0
= b
d
1
= 1

ve

2 / 2 / 2 /
0 0
2
1 0
2
0 1
2
bS b S b d d c I Y = = = = (7-48)









233


Biraz daha karmak bir rnek olarak, giri spektral younluu,

) /( ) (
2 2
0
2
= s S s S
X
(7-49)

olan bir iaret ele alndnda, bu spektral younluk 7-4
paragrafnda kullanlan ziliki fonksiyonuna uygun seilmitir, bu
nedenle de =0 civarnda deeri S
0
dr. Bu kez RC devre knda
spektral younluk,

)) /( )).( /( )).( /( ( ) (
2 2
0
2
+ + = s S b s b b s b s S
Y
(7-50)
) )( /(
2 2 2 2
0
2 2
= s b s S b

olur. Gene Tablo 6-1deki I
2
integrali kullanlarak, kn karesel
beklendik deeri hesaplanabilir. Bylece,

) ( ) ( / ) ( ) ( ) ( s d s d s c s c s S
Y
=
[ ][ ] b s b s b s b s S b S b + + + + + = ) ( ) ( / ) )( (
2 2
0 0
(7-51)

0 0
S b c =
c
1
= 0
d
0
= d
d
1
= b+
d
2
= 1

Buradan

2 1 0 0
2
1 2
2
0 2
2
2 / d d d d c d c I Y + = =
( ) ) ( 2 / . 2 /
0 0
2 2
+ = + = b S b b b S b (7-52)
bulunur.

Giri rasgele ilemesinin band geniliinin sistem band geniliine
gre geni olduu durumlarda sonucu yeniden incelemek yararl
olur. (7-50) eitlii iin >> b olduunda,

) / 1 )( /( ) (
2 2 2 2
0
2
s b s S b s S
Y
= (7-53)

(7-47) eitlii ile verildii gibi beyaz grlt girii iin, byk ise
(7-52) eitlii,
) / 1 ( 2 /
0
2
b bS Y + = (7-54)

eklinde yazlabilir.







234


rneklerin deerlendirilmesiyle, sistemin transfer fonksiyonu ve
spektral younluk fonksiyonu rasyonel olduunda, frekans domeni
yntemlerinin daha basit olduu grlecektir. Sistemin daha
karmak olmas halinde bile bu yntemin byk avantajlar vardr.
Giriin spektral younluu veya sistemin transfer fonksiyonu
rasyonel deilse, bunlar geerli olmayabilir.

ALITIRMA 7-8

ekil 7-10 daki RC devresinin giriine, spektral younluu 1,0
(volt)
2
/Hz ve ban dgenilii 50 Hz ile snrl beyaz grlt uygulansa
b = 100 iin kn karesel beklendik deerini bulunuz.

Cevap: 25

7-9 GR VE IKI ARASINDA APRAZ SPEKTRAL
YOUNLUK

Giri ve k arasndaki apraz spektral younluk pek kullanlmaz.
Bu nedenle ilem ak yerine yalnzca sonular verilecektir.

) ( ) ( ) ( s S s H s S
X XY
= (7-55)
ve
) ( ) ( ) ( s S s H s S
X YX
= (7-56)

7-10 FREKANS DOMEN RNEKLER

Frekans domeni yntemleri, rasyonel spektral younlua sahip
rasgele ileme ve gereklenebilir filtreler ile birlikte kullanldnda
son derece kullanldr. Ancak filtre karakteristiklerini ideal
varsaymak ve giri ilemesini beyaz grlt olmak suretiyle, fazla
bir hata yapmakszn, hesaplamalar basite indirgemek
mmkndr. Bunu yapmada ok nemli bir kavramn edeer
grlt band genilii olduu hatrlanmaldr.

Bir sistemin edeer grlt band genilii B, sistem girii beyaz
grlt olduunda, kn karesel beklendik deeri, gerek karesel
beklendik deerle ayn ve maksimum kazanc ayn olan ideal bir
filtrenin band genilii olarak tanmlanr. Bu kavram ekil 7-11de
hem alak geiren ve hem de band geiren durumlar iin
gsterilmitir. Ayn beyaz grlt girilerine ayn karesel beklendik
deeri reten gerek sistemin transfer fonksiyonunun karesi altnda
kalan alann dikdrtgen ekilli transfer fonksiyonunun karesinin
altnda kalan alanla ayn olmas gerektii aktr.





235




EKL 7-11 Sistemin Edeer Grlt Band genilii: (a) Alak Geiren Sistem
(b) Band Geiren Sistem

Alak geirme durumunda, edeer grlt band genilii,
[ ]

= d H H B
2 2
) ( ) 0 ( 4 / 1
[ ]

=
j
j
ds s H s H H j ) ( ) ( ) 0 ( . 4 / 1
2
Hz (7-57)

Eer sistem girii S
0
spektral younluklu beyaz grlt ise kn
karesel beklendik deeri,
2
0
2
) 0 ( 2 H B S Y = (7-58)

olarak bulunur. Band geiren durum iin |H(0)|
2
yerine (7-57) ve
(7-58) eitliklerinde |H(
0
) |
2
yazlmaldr.

Edeer grlt band geniliini hesaplamaya bir rnek olarak
ekil 7-10daki RC devresi ele alnsn.
2
Y = bS
0
/2 = 2S
0
B|H(0)|
2

|H(0)|
2
=1 olduundan,
B = b/4 = 1/4RC (7-59)
olacaktr.

Edeer band geniliinin tanmlanmas ile sistem ok karmak
olsa bile grlt cevabn yalnzca B ve |H(
0
)| ile aklamak
mmkndr.

Bu deerler sistem iin llebilir. rnein bir haberleme
sisteminde alcnn akord edildii frekansta gerilim kazancnn
10
6
ya ve edeer grlt band geniliinin de 10 kHze eit olduu
varsayldnda, alc giriindeki vuru grlts ve termal grltden
meydana gelecek toplam grltnn band genilii bir ka yz MHz
mertebesindedir ve beyaz grlt olarak kabul edilebilir.





236



Grltnn spektral younluu 2x10
-20
(volt)
2
/Hz olsun (bu deer
yksek kalitede alclar iin geerlidir), kta iaret gc ve g
gc orannn 100 olmas iin giriin effektif deeri ne olacaktr?

Bu sorunun yant iin alcnn her katnn analizine geilirse ok
g olacaktr. Ancak edeer grlt band geniliini kullanmak
kolaydr.

(S/N)
0
= B N X H B N X H
0
2
2
0 0
2
2
0
2 / ) ( 2 / ) ( = (7-60)

Burada, N
0
giri grltsnn spektral younluudur.

) 100 )( 10 )( 10 2 ( 2 ) 100 ( 2
4 20
0
2
= = x B N X

14
10 4

= x
ve buradan,

7 2
10 2

= x X V

olarak bulunur. Grlecei gibi alcnn kazanc tanmlanm olduu
halde kullanlmamtr, (gerek duyulmamtr). Edeer grlt
band geniligi, giri ilemesinin beyaz grlt olmas durumu iin
kullanlmaldr. Dier hallerde kullanlmas hatal olur.

Bu konuya ilikin son bir rnek olmak zere ekil 7-12de grlen
geri beslemeli bir sistem ele alnacaktr.




EKL 7-12 Bir Otomatik Kontrol Sistemi

Radar antenini ynlendirme sisteminde x(t) giri kontrol as
(hedef tam belli olmadndan rasgele varsaylan), y(t) de girie
cevap olarak alnan asal yndr.








237


n(t), rzgarn asal yn zerindeki sapmalara neden olan etkisini
simgeler. Geri besleme evrimindeki motor ve amplifikatrn
transfer fonksiyonu,
H(s) = A/s(s+1)

olup, transfer fonksiyonu n(t) = 0 iin, X(s) = [ ] [ ] ) ( ) ( ) ( t y s Y t x l l =
ve Y(s)=H(s)[X(s)-Y(s)]
ile hesaplanr. Amplifikatr girii, giri kontrol iareti ile k iareti
arasndaki fark olduundan,

H
c
(s) = Y(s)/X(s) = H(s)/(1 + H(s))
= A / (s
2
+ s+A) (7-61)

Giri kontrol iaretinin spektral younluu rasgele ilemenin bir
rnek fonksiyonu olup,

S
X
(s)= -2 / (s
2
-1)
dr. O halde kn spektral younluu,

S
Y
(s) = S
x
(s)H
c
(s)H
c
(-s)
= -2A
2
/(s
2
-1)(s
2
+ s+A)(s
2
-s+A) (7-62)
ve kn karesel beklendik deeri,

[ ] [ ][ ]

+ + + + + + + =
j
j
A s A s s A s A s s ds j A Y ) 1 ( 2 ) 1 ( 2 / . 2 / 2
2 3 2 3 2 2

=2A
2
I
3

Burada,

c
0
=1, c
1
=0, c
2
=0,
d
0
=A, d
1
=A+1, d
2
=2, d
3
=1

ve Tablo 6-1 kullanlarak,

2
Y = 2A/(A+2) (7-63)
elde edilir.

N(s) = l [n(t)] M(s) =l [m(t)] ile ilgili transfer fonksiyonu (7-61)
eitliinde grld gibidir. Bozucu etki sisteme farkl noktalardan
girmektedir.









238



M(s) = N(s) - H(s) M(s)
dir.
H
n
(s) = M(s)/N(s) = 1/(1+H(s))
= s(s+1)/(s
2
+ s+A) (7-64)

Girien grltye ait spektral younluk
( ) ( ) [ ] 25 , 0 / 1 ) (
2
= s s s S
N


olsayd, bu rasgele deiim ortalama deeri giriteki bozulmaya
kar den bir durum gsterir ve kn bozulmu spektral
younluu,

S
M
(S) = S
N
(s)H
n
(s)H
n
(-s)
= [ (s)-1/(s
2
- 0.25)] [s
2
(s
2
-1)/(s
2
+ s+A)(s
2
-s+A)] (7-65)

ktaki bozulmadan kaynaklanan karesel beklendik deer,

( ) [ ][ ]ds A s s A s s s s s s j M
j
j

+ + + = ) )( /( ) 1 ( )) 25 , 0 /( 1 ( ) ( . 2 / 1
2 2 2 2 2 2


olur, s = 0 iin integral sfr olacandan (s)in integralinin karesel
beklendik deere bir etkisi olmaz. Kalan terimler,

[ ]

+ + + + + + =
j
j
A s A s s s s s s j M 5 , 0 ) 5 , 0 ( 5 , 1 / ) 1 )( )( 1 ( ) . 2 / 1 (
2 2 2

[ ]ds A s A s s 5 , 0 ) 5 , 0 ( 5 , 1
2 3
+ + +
= I
3


Tablo 6-1 iin gereken sabitler
c
0
= 0 c
1
=1 c
2
= 1
d
0
= 0,5A d
1
= (A+0,5) d
2
= 1,5 d
3
= 1
ve karesel beklendik deer,
2
M = (A + 1,5)/(2A + 1,5) (7-66)
olur.

(7-63) ve (7-66) eitliklerinden grld gibi iaretin karesel
ortalama deeri, kazan arttka byrken, grltnn bu deeri
klmektedir. kta iaret-grlt orannn nemli olduu
durumlarda kazancn byk olmas istenir. Uygulamada ise
sistemin hzl deiimlerine kar, dinamik cevabn nemi nedeniyle
kazan snrlanmaktadr.





239



ALITIRMA 7-10

ekil 7-10daki RC devresinde edeer grlt band genilii B ile
yar gteki band genilii B
(1/2)
= b/2 Hz arasndaki banty
bulunuz.
Cevap: B = ( /2)B
(1/2)













































240



7-1 Spektral younluu S
0
V
2
/Hz olan bir beyaz grlt ilemesi,
ekilde grlen devreye uygulanmaktadr.



a- Devrenin impuls cevabn bulunuz.
b- Devrenin dc kazancn bulunuz.
c- kn karesel beklendik deerini bulunuz.

7-2 Bir sonlu zaman integratr, ekilde grlen blok diyagram ile
temsil edilebilir.


a- Sistemin impuls cevabn bulunuz.
b- Sistemin dc kazancn bulunuz.
c- Bu sistem kararl mdr?
d- Eer spektral younluu S V
2
/Hz olan bir beyaz grlt girie
uygulandnda, zaman domeni yntemlerini kullanarak kn
karesel beklendik deerini bulunuz.


7-3 Bir rasgele ilemeye ait rnek fonksiyon aadaki gerilim
ifadesi ile verilmitir.
X(t) = X
0
+ cos (2 t + 9)

Burada, X
0
, 0 ile 1 arasnda uniform dalml, , X
0
dan
bamsz ve 0 ile 2 arasnda uniform dalml raslant
deikenleridir. Bu ileme Problem 7-2deki sonlu zaman
integratrne uygulandnda, kn beklendik deer ve
deiintisini bulunuz.

7-4 Spektral younluu S
0
V
2
/Hz olan beyaz grlt ekilde grlen
devreye uygulanmaktadr.






241
PROBLEMLER





Zaman domeni yntemlerini kullanarak kn ziliki fonksiyonunu
bulunuz.

7-5 Giri iaretinin ziliki fonksiyonunun,




= e S R
X
) 2 / . ( ) (
0

olmas durumu iin Problem 7-4 tekrarlaynz.

7-6 Problem 7-3te aklanan rasgele ileme ekilde grlen
devreye uygulanmaktadr.



kn ziliki fonksiyonunu bulunuz.

7-7 Problem 7-4deki sistem ve beyaz grlt girii iin giri ve
k arasndaki her iki apraz iliki fonksiyonunu bulunuz.

7-8.1 Problem 7-4deki sistem ve Problem 7-5deki giri iin giri
ve k arasndaki her iki apraz iliki fonksiyonunu
bulunuz.

7-9 Spektral younluu S
0
V
2
/Hz olan X(t) duraan beyaz grlt
ilemesi ekilde grlen devreye uygulanmaktadr. Zaman
domeni yntemlerini kullanarak, btn

deerleri iin
R
YZ
(

), apraz iliki fonksiyonunu bulunuz.

242


7-10 Bir rasgele ilemenin rnek fonksiyonu,
X(t) = A + N(t)
eklindedir. Burada A iaretin sabit genlii ve N(t) de ziliki
fonksiyonu,

= e R
N
) (

olan rasgele grltdr. X(t), alak geiren bir RC filtresinden
geirilmek suretiyle iaret grltden ayrlmak istenmektedir.
aret grlt g oran,
[S/N]
0
= ( ) ( ) ) /(
2
2
2
Y Y Y

olarak tanmlandna gre, burada Y(t) alak geiren filtre
kdr. Ann gerek deeri 0,1 V olduu zaman 30 dBlik
iaret-grlt orann salayacak filtrenin zaman sabitini
bulunuz.

7-11 Problem 7-1i frekans domeni yntemleriyle znz.

7-12 Problem 7-2(d)yi frekans domeni yntemleriyle znz.

7-13 Problem 7-4de kn spektral younluu ve ziliki
fonksiyonunu frekans domeni yntemleriyle bulunuz.

7-14 Bir akordlu amplifikatrn maksimum kazanc 30 MHzde 30
dBdir. Cevap erisi, paralel RLC devresi ekline edeerdir.
Bir beyaz grlt kayna amplifikatr giriine uygulanyor ve
kn effektif deeri 10 V olarak llyor. Giri iaretinin
spektral younluunu bulunuz.

7-15 Merkez frekans f
0
ve bandgenilii W olan ideal band
geiren filtre ile Spektral younluu N
0
olan beyaz grlt
giriine sahip sistem knn ziliki fonksiyonunu bularak
iziniz.

7-16 f
0
tayc frekansnda band snrl bir beyaz grlt iareti
gnderilmek suretiyle bir objeden yansyan iaretin snrnn
llmesi dnlmektedir. Alnan iaretle gnderilen iaret
toplanarak bu toplamn spektral younluu llecektir.
Spektral younluun genliinin peryodik oluu bu snr ile
ilgilidir.









243



ekilde grlen modelin kullanlmas ve
2
nin yannda
ihmal edilebilecei varsaylarak, bu yaklamn mmkn olup
olmad aratrlmaktadr. Hangi etki bu sistem modelinde
lmenin geersizliine neden olur?

7-17 ou kez frekansn Gauss fonksiyonu olmas halinde, filtre
biiminin Gauss yaklamnn kullanl olduu bilinmektedir.
Maksimum birim kazan ve W yarg band genilikli Gauss
biimli bir alak geiren filtrenin standard sapmasn
hesaplaynz. Bu filtrenin yarg band genilii ve standard
sapmas cinsinden edeer grlt band geniliini bulunuz.

7-18 Bir direncin rettii termal grlt spektral younluu, 2kTR
V
2
/Hz olan beyaz grltye olduka yakndr. Burada, k=
1,37.10
-23
Ws/K olan Boltzmann katsays, T mutlak scaklk
ve R de ohm olarak direntir.

Bir amplifikatrde herhangi fiziksel bir diren, bir
kondansatrle paralel bal edeer bir devre olarak
deerlendirilir.
a- Amplifikatr grlt giriinin karesel beklendik deerini
bulunuz ve Rden bamsz olduunu gsteriniz.
b- Bu sonucu fiziksel olarak aklaynz.
c- Bu gcn lld blgenin edeer grlt band
genilii olduuna gre uyumlu ykle, direnten alnabilecek
maksimum grlt gcnn kTB watt olduunu gsteriniz.











244


7-19 Bir amplifikatrn giriinde, herhangi bir iaret daima grlt
ile btnlemi biimdedir. Teorik olarak olas minimum
grlt, rezistif elemanlardan kaynaklanan termal grltdr.
(Problem 7-18). Genel olarak amplifikatrler iareti ykseltme
ilemi srasnda ilave grlt katacaklardr. aret
amplifikatrden geerken, iaretin iaret grlt orannn
bozulmas llecek grlt miktarn kt ynde etkiler. Bir
amplifikatrn bu karakteristiklerini belirtmede genel bir
yntem "Grlt Katsays" (Noise Figre), F;

oran gc grlt - isaret Cikis
oran gc grlt - isaret Girisin
= F

oran olarak tanmlanr.

a- Yukardaki tanm kullanarak, kaskad iki amplifikatr iin
toplam "grlt katsays"nn

F = F
1
+ (F
2
-1)/G
1


olduunu gsteriniz. (Burada, G
1
ve G
2
amplifikatrlerin g
kazanlarn ve F
1
ile F
2
de grlt katsaylarn
gstermektedir).

b- Yarg band genilii 100 MHz ile tek bir zaman sabitli,
100 dB kazanl, 13 dB grlt katsayl bir geni band
video amplifikatrn giri ve k empedanslar 300
ohmdur. Giri iareti sfr olduunda kta grlt
geriliminin effektif deerini hesaplaynz.

c- 10 dBlik iaret-grlt g orann knda veren,
giriteki sins iaretinin genliini bulunuz.


KAYNAKLAR

Blm 1deki kaynaklara baknz. zellikle Davenport ve Root,
Lanning ve Battin, Papoulis ve Thomas.











245

BLM 8

OPTMUM LNEER SSTEMLER

8-1 GR

Daha nce, pratik sistemlerde arzu edilen k iareti ile birlikte baz
istenmeyen rasgele grlt iaretlerinin meydana geldiine
deinmitik, istenmeyen bu rasgele grltler sistemin knda
daima mevcuttur ve istenen ktan sapmalara neden olur. O halde
sistemde bu grltden oluacak sapmalar azaltarak sistemi
iyiletirmeye ynelik bir zm aramak gerekmektedir. Genellikle,
ktaki grlty minimuma indirgemek iin sistemin impuls cevab
veya transfer fonksiyonu seimi ile salanmaya allr. te bu tr
bir sisteme optimum sistem ad verilmektedir.

Deiik tipte iaretlerle ve deiik trde bozulmalarla karlalmas
halinde, optimum sistemlerle ilgili almalar olduka karmaklk
gsterirler. nk ok farkl durumlar ve tanmlar szkonusudur.
Gerekte, bu konu ile ilgili literatr ok genitir ve optimum sistemi
oluturmaya yarayan yntemler ok gelitirilmitir. Burada, yalnzca
biraz terminoloji ile baz temel kavramlar verilmeye allmtr.

Optimum sistemlerle ilgili almann ilk aamasnda optimallikle ne-
yin anlatlmak istendii aklanmtr. ok farkl optimumluk ltleri
olduundan bu yaklamlardan birini seerken ok dikkatli olmak
gerekmektedir. Bu seim aadaki incelemelerimizde ele alnacaktr.

ltn belirlenmesinden sonraki aamada ise ele alnan sistemin
yaps incelenir. Bunlarn dnda daha pek ok seenek vardr.
Optimumluu salama bunlar arasndan seilecek uygun yaklama
baldr. Bununla ilgili aklamalar 8-3 paragrafnda verilmitir.

ncelikle, optimum sistem belirlenmeli ve daha sonra sistem iyiletir-
meye allmaldr. Baz durumlarda iyiletirme, hemen ve aklkla
grlebilir ve olduka kolaydr. Ancak baz durumlarda ise iyiletirme,
optimum sistemi belirlemekten daha zordur. yiletirme sorunu her
durum iin farkllklar gsterdiinden genel bir yol izmek mmkn
olmaz.













246


Gncel mhendislik problemlerinde son aama ise yaklaklkla ve
ekonomik olarak sistemin yaplabileceine karar verilmesidir. Gerek
optimum sistemi meydana getirmek ou kez mmkn deildir. Bu
durumda anlaml yaklam optimizasyon tekniklerinin deerlerinin
aratrlmasdr. Optimum sistem oluturmaya ynelindiinde bazen
sonulan olumlu olmasa bile ou kez bu denemeler yararl bilgiler
ortaya koyarlar. Bunun nedeni optimumluk zelliklerinin herhangi
gerek bir sistemle kyaslanabilir bir lt oluturmasdr. Optimumluk
arttrlmad srece bu karlatrma, verilen sistemin gelitirilmesine
gerek olup olmadn veya mkemmel olduunu ve daha iyi bir
optimumluk iin salanacak abann ekonomik olmayacan aka
belirtir. Gerekte bu tr bir karlatrma, optimum sistemlerle
alrken en byk abann sarfedilmesini gerektirir. Burada ok
nadir olarak gerek mkemmellie ulalabilir.

8-2 OPTMUMLUK LTLER

Seilebilecek birok farkl optimumluk ltleri olmas nedeniyle, an-
laml bir ltn dayandrlabilecei baz temelleri belirlemek gerekir.
ncelikle, belirli zellikler iermelidir.

1. lt, fiziksel bir neme sahip olmal ve gereksiz sonulara
ynelmemelidir. rnein, kta grlt gc minimumda tutulmak
isteniyorsa ve sistem iaret ve grlt iin sfr gibi bir sonu
salyorsa, bunun anlaml bir sonu olmad aka grlecektir. te
yandan verilen bir k iin yaplan snrlamalar nedeniyle oluan
ktaki grlt gcnn azaltlmas uygun bir yaklam olabilir.

2. lt, tek bir sonuca varmay salamaldr. rnein, k
iaretinin ortalama hatasnn sfr olmas pek ok sistem tarafndan
salanabilir, ancak hatann deiintisine bal olarak bunlarn ayn
derecede iyi olduu sylenemez.

3. lt, zlebilir matematik yapda olmaldr. Bu gereksinim
pratikte uygulama alan bulan birka lt arasnda tercih nedenidir.
Dier bir lt olaya daha uygun dse bile, sz edilen biim
deinilen zellii nedeniyle nceliklidir.

ltn seimini ekseri giri iaretinin yaps, yani iaretin
deterministik ya da rasgele olmas etkilemektedir. Bunun nedeni
sistemin amacnn bu iki tr iaret iin farkl olmasdr. rnein giri
iareti deterministik ise,









247

biimi bilinir ve gzlenmesindeki neden, mevcut olup olmadnn,
mevcut olduunda da, zaman aral, bykl vs. gibi bilgilerin
salanmasn ierir. Dier yandan iaret rasgele yapda ise biimi
bilinemediinden, sistemin onun biim ve zelliklerini mmkn
olduunca yaknlkla belirlemelidir. Sz edilen bu iki durumdan
herhangi biri iin mantkl olan ok sayda lt seilebilir. Buna kar,
burada her bir durum iin yalnzca birer lt tantlmaya
allacaktr. Bunlar, en genel ve en ok kullanlan ve de matematik
bazda incelenebilenler olacaktr.

Deterministik iaret durumu iin optimumluk lt, belirli bir zaman
iin kn iaret-grlt orann maksimum klmaktr. Bu ltle,
sistem, bilinen bir ekle sahip bir iaretin varln bulup ortaya
karmak ya da iaretin var olduu an lmek olduunda anlamldr.
Bu ltte, iaret-grlt orannn maksimum olaca zamann
bulunmas asndan esneklik vardr, ancak uygun seim iaretin
yapsndan kaynaklanr.

Rasgele iaretler durumunda, optimumluk lt, elde edilmesi iste-
nen gerek sistemin k ile gzlenen sistem k arasndaki farkn
karesel beklendik deerinin minimum yaplmasdr. Bu lt, ou
kez, sistemin amac bilinmeyen bir iareti lme veya kontrol etme
amalaryla gzlenmesi sz konusu olduunda yararldr. Sistemin
k ve iaretin gerek deeri arasndaki fark iki bileen
iermektedir. Birinci bileen "iaret hatas"dr ve herhangi bir grlt
girii mevcut deilken giri ile k arasndaki fark simgeler. kinci
bileen k grltsdr ve ayn zamanda ktaki bir hatay temsil
eder. Toplam hata bu iki bileenin toplamdr. Minimuma drlmesi
gereken byklk bu toplam hatann karesel beklendik deeri
olmaktadr.

8-3 OPTMUM SSTEMDEK KISITLAMALAR

Genellikle sistemin tipi konusunda msade edilebilecek baz
snrlamalarn yaplmas gereklidir. Buna ilikin en genel snrlama,
fiziksel gereklenebilirlik iin temel koul olan sistemin "nedensel"
olmasdr. Giriin gelecek deerlerine kar cevap verebilecek
nedensel olmayan bir sistemin, fiziksel olarak gereklenebllir bir
sistemden seilen bir lte gre, daha iyi sonu verebilecei
genellikle dorudur. Fakat nedensel olmayan sistemler fiziksel olarak
gereklenemez ve ayn zamanda gerel sistemlerle iyi bir
karlatrmaya olanak salamadndan uygun olmazlar.


* Nedensellik; Sistem impuls cevabnn h(t)=0, t<0 koulunu salamas anlamna
gelir. ((7-3) eitliine baknz). Buna ek olarak (7-4) eitliindeki kararllk
durumunun uyguland kabul edilmitir.





248

Bilginin gelecek deerlerinden yararlanlacak biimde kaydedilmi
ekilde sisteme verilmesi, bu kuralda kabul edilebilir bir ayrcalk
yaratmaktadr.

Dier bir ortak varsaym, sistemin lineer olmasdr. Bu varsaymn en
nemli nedeni, optimum lineer olmayan bir sistem iin genel olarak
analitik bir zmn salanmasnn olanakszldr. Dier yandan bir
ok halde, zellikle Gauss grltsn ieren durumlarda optimum
lineer sistemlerden daha iyi sonulanan, lineer olmayan bir sisteme
raslanmad gsterilebilir. Genel olarak lineer sistemin en iyisi
olduu sylenemez. Ancak, optimum lineer olmayan bir sistemin
bulunmasndaki glk nedeniyle onun aranmas anlaml
olmayacaktr.

Bir kez kabul edilebilir bir lt seilip, sistem "nedensel" ve "lineer"
olarak snrlandrldnda, lt optimumlatran transfer
fonksiyonunu veya impuls cevabn bulmak genellikle mmkndr.
Bununla birlikte, baz durumlarda, sistemi belirli bir biime getirmek
iin daha baka kstlamalar istenebilir. Bu tr snrlamalar daha
genel ve karmak bir optimumluun daha pahal ve karmak
olmamas ve istenen sonuca ulamay abuklatrmas nedeni ile
nemlidir. Bununla ilgili rnekler ileride verilecektir.

8-4 PARAMETRE AYARLAMASI LE OPTMUMLATIRMA

Balkta da belirtildii gibi, bu yntemle kullanlacak sistemin ekli be-
lirlenerek seilen lte uygun sistem bileenlerinin deerleri elde
edilir. Bu metodun yarar, karmakl nceden verilen bir sistemin
ele alnmasdr ve sistemin karmakl, boyut, arlk ve maliyet
asndan kritik neme sahip olmas durumunda geni bir uygulama
alan bulur. Zarar ise, bu tip bir optimum sistem zelliklerinin, ekli
belirlenmemi daha genel bir sistemdeki kadar olumlu olmamasdr.
Bilgisayar zmlerinin mmkn olmasna ramen, performans
artrmak iin daha karmak bir sistem seerek ve birden fazla
parametreli optimum deerleri belirleyen analitik problemlerle
balanabilir. (nk zlmesi gereken bu benzer sistem ender
olarak lineerdir). Pratikte, analitik zmler tek bir parametre ile
snrlandrlmlardr. Temel kavramlar sunabilmek iin burada iki
temel rnek ele alnacaktr.

Birinci rnek olarak, iaretin ekil 8-1 (a)da grld gibi
dikdrtgen bir darbe olduunu ve spektral younluu, N olan beyaz
grlt ierdi-









249


EKL 8-1 aret Grlt orann Maksimum Yapmak iin iaret ve Sistem:
(a) Alglanan aret (b) Optimum Sistemin Belirlenen Biimi



ini varsayalm. aretin ekli belli olduuna gre, sistemin amac
iaretin varln ortaya karmaktr.

Daha nce de belirtildii gibi, bu ama iin gerekli olan lt, herhan-
gi bir andaki k iaretinin grlt gcne orann maksimum yapan
sistemi bulmaktr. Yani, eer k iareti, s
0
(t) k grltsnn
karesel ortalama deeri
2
M ise
2
0
2
0
/ ) ( M t s orann maksimum
yapan sistemin bulunmas gerekir. Burada t
0
bu oran maksimum
yapacak ekilde seilmelidir.

Parametre ayarlamas ynteminde, sistem ekli belirlidir, ve ekil 8-
1(b)de gsterildii gibi basit RC devresi kabul edilmitir. Ayarlanmas
gereken parametre, filtrenin zaman sabiti veya bu zaman sabitinin
tersidir. lk admlardan biri iaret-grlt orann maksimum yapacak
ekilde t
0
zamann semektir. t
0
iin uygun seim, k iareti
bileeni incelendiinde ortaya kar. Bu k iareti aada verilmi
ve ekil 8-2de gsterilmitir.

s
0
(t) = A [1-e
-bt
]
T t < 0
(8-1)
= A [1-e
-bT
]e
-b(t-T)
< t T


Bu sonu sistem analizinin bilinen herhangi bir yntemi kullanlarak
elde edilebilir. ekilden grlecei gibi k iareti bileeni en byk
deerini T annda almaktadr. Burada t
0
= T almak en uygun olandr.
Bylece,

s
0
(t
0
) = A (1-e
-bT
) (8-2)










250

olur. Bu tip bir devredeki k grltsnn karesel beklendik deeri
daha nce de belirtildii gibi

2 /
0
2
bN M = (8-3)

olarak gsterilebilir. Maksimum tutulacak iaret-grlt oran,

) 2 / /( ) 1 ( / ) (
0
2 2 2
0
2
0
bN e A M t s
bT
= 0 b (8-4)

olur. Maksimumlukla ilgili almalara balamadan nce, bu orann
b=0 ve b = deerlerinde sfr olduu ve dier btn pozitif b
deerlerinde pozitif olduu belirtilmelidir. Burada oran maksimum
yapan birka pozitif b deeri sz konusudur. Oran maksimum yapan
b deerini bulmak iin (8-4) eitliinin bye gre trevi alnp sfra
eitlenir. Bylece,

[ ] ( ) ( ) ( ) [ ] 0 / 1 1 2 / 2 / / ) (
2
2
0
2 2
0
2
0
= =

b e Te e b N A db M t s d
bT bT bT

(8-5)

elde edilir. Bu ifade sadeletirildiinde,

2bT+1 = e
bT
(8-6)

bulunur. Bu denklem snama-yanlma yntemi ile bT iin
zldnde

bT = 1,26 (8-7)

bulunur. Buradan optimum zaman sabiti de,
RC = T/1,26 (8-8)

olur. Bu deer RC filtresinde T annda, iaret-grlt orann
maksimum yapan zaman sabiti deeridir.



EKL 8-2 RC Filtre knda aret Bileeni





251


lem srasndaki bir sonraki adm, filtrenin gerekte ne kadar iyi
olduunun belirlenmesidir. Bu da, (8-7) eitlii ile verilen bTnin
optimum deerinin (8-4) eitliinde yerine yazlmasyla kolayca
bulunabilir. Bu ilem yapldnda,

[ ]
0
2
max
2
0
2
0
/ 814 , 0 / ) ( N T A M t s =
(8-9)

bulunacaktr. Darbenin tad enerji A
2
Tdir, bylece, maksimum
iaret-grlt oran; iaret enerjisinin, grltnn spektral
younluuna oran ile orantldr. Bu btn durumlar iin beyaz
grlt var olduundan, iaret-grlt orann maksimum yapmada
belirgin bir zelliktir. Bir sonraki ksmda, burada olduu gibi optimum
sistem ekli belirlenmemise, genel olarak orant sabitinin 0,814
yerine 1,0 olaca gsterilmitir. Bu rnekteki iaret grlt
oranndaki azalma basit bir filtre iin denecek fiyat gibi dnlebilir.
Buradaki kayp nemli deildir. Ancak kaybn nemli olduu durum-
larla karlalabilir.

ou kez ihmal edilen son admda da b parametresinin seimine
gre iaret-grlt orannn ne kadar duyarl olduudur. Bu genellikle,
(8-4) eitliinin bnin fonksiyonu olarak izilmesi ile salanr. Bu
katsay basite,

K = 2(1-e
-bT
)
2
/bT

ekilde ifade edilir ve sonu ekil 8-3de grlmektedir.


EKL 8-3 bT Parametresinin Fonksiyonu Olarak kn aret-Grlt
Oran








K
bT


ekilden grlecei gibi iaret-grlt oran maksimum civarnda
hzla deimez. Bu nedenle optimum filtrede zaman sabitinin kesin
deeri ok nemli deildir.

Parametre deiimi ile optimumlatrmada verilecek ikinci rnekte
rasgele bir iaret alnp minimum karesel ortalama hata lt
uygulanacaktr. Bu rnek iin sistem zel bir devre biiminden ok
ideal alak geiren bir filtre gibi davranacaktr. Ayarlanacak
parametre ise filtrenin band geniliidir.

X(t) rasgele ilemenin bir rnek fonksiyonu olup spektral
younluu,

( ) ( )
2 2 2
. 2 / ) (
a X
f A S + = (8-11)

ile verilmitir. Bu iarete, spektral younluu N
0
olan N(t) beyaz
grlt eklenmitir. Bu zellikler ideal alak geiren filtrenin g
transfer karakteristii ekil 8-4de gsterilmitir.


EKiL 8-4 aret ve Grlt Spektral Younluklar, Filtre Karakteristii


allan ideal alak geiren filtre olduundan, k iaret
bileenindeki hata E(t) = X(t) - Y(t)dir ve filtrenin geirme bandnn
dna der ve iaretin spektral younluu ile orantldr. Bunun
karesel beklendik deeri; iaretin spektral younluunun 2 B
dndaki ksmlarda integre edilmesiyle bulunur. Simetri nedeniyle
yalnzca bir tarafn hesaplanarak 2 katnn alnmas yeterli
olacaktr.
( ) ( ) ( )

+ =
B
a
d f A E

2
2 2 2 2
. 2 / 2 / 2
( ) ( ) [ ] ) / ( tan 2 / 4 / 2
1 2 2
a a
f B f A

= (8-12)
252
253


Filtre dndaki grlt M(t), aada verilen karesel ortalama deere
sahiptir.

0
2
2
0
2
2 ) 2 / 1 ( BN d N M
B
B
= =

(8-13)

Toplam karesel ortalama hata (iaret ve grlt istatistik olarak
bamsz olduklarnda) bu iki hatann toplamdr. Minimumlatrlacak
birim Bye gre seilir. Bylece,
( ) ( ) [ ]
0
1 2 2 2 2
2 / tan 2 / ) 4 / 2 ( BN f B f A M E
a a
+ = +

(8-14)

yazlabilir. Bu minimumlatrma (8-14) eitliinin diferansiyelinin Bye
gre alnmas ve sfra eitlenmesi ile tamamlanr. Bu ekilde

( ) ( ) [ ] 0 2 ) / 1 /( / 1 ) 4 / 2 (
0
2 2 2
= + + N f B f f A
a a a


ve buradan,

( ) [ ]
2 / 1
2
0
2 2
4 /
a
f N A B = (8-15)

elde edilir. Bu optimum deere eittir. Minimum karesel ortalama
hatann gerek deeri, bulunan deerin (8-14) eitliinde yerine
yazlmasyla elde edilir. (8-15) ifadesi kolay bir zm deildir. Daha
kolay bir zm iaretin karesel beklendik deeri,
a
f A X . 4 /
2 2
=

alnarak elde edilir. aretin edeer grlt band geniliinde
grltnn karesel beklendik deeri,
0
.
2
N f N
a
X
=

aretin edeer grlt band genilii ( 2 / )f
a
dr. Buradan, (8-15)
eitlii aadaki gibi yazlr.
( ) [ ]
2 / 1
2
1 /
2
=
X
a
N X f B ,
2
2
X
N X > (8-16)

ve ekil 8-5deki gibi gsterilebilir.


254


EKL 8-5 Optimum Band genilii


ncelenen her iki rnekte de istenilen kriteri optimumlatrmak iin
sistemin yalnzca tek bir parametresi ayarlanmtr. ki veya daha ok
parametrenin ayarlanmas durumunda da ayn yol izlenir, yani en
byk ya da en kk tutulmas gereken bykln her bir
parametreye gre trevi alnr, sfra eitlenir. Bu da bize zm
istenen parametre deerini veren ezamanl denklem setini
verecektir. Fakat uygulamada bu yntem, denklemlerin genellikle
lineer olmayan ve analitik zmleri bilinmeyen karakterde olmas
nedeniyle nadiren kullanlrlar. zmler ou kez bilgisayarlarla
yaplabilir, fakat tek olma durumunda bile sorunlar zmsz kalabi-
lir.

ALITIRMA 8-4

Yukardaki rnekte ve (8-16) eitlii ile ekil 8-5de,
2
2
X
N X <
olduunda, optimum band geniliinin ne olmas gerektii ak olarak
belirtilmemitir. (8-14) eitlii ile verilen toplam karesel ortalama
hatay Bnin fonksiyonu olarak iziniz ve optimum band geniliinin
B= 0 olduunu gsteriniz.


8-5 ARET-GRLT ORANINI MAKSMUM YAPAN SSTEMLER

Bu paragrafta iaretin ekli bilindiinde, belirli bir andaki iaret-
grlt orann maksimum yapan sistemler incelenecektir. Sistemin
ekli belirlenmemi yalnzca nedensel ve lineer olmas gerektii
bilinmektedir.






255

ekil 8-6da notasyonlar gsterilmitir.



EKL 8-6 Optimum Filtre Notasyonu

s(t) iaretinin bilindii ve deterministik olduu varsaylmaktadr. N(t)
ise spektral younluu N olan beyaz grlt olarak kabul
edilecektir. Her ne kadar paragrafn sonundaki ksa konu hari
beyaz grlt dndaki grltler burada incelenmeyecekse de,
ayn genel yol onlar iin de kullanlabilecektir. kn iaret grlt
oran
2
0
s (t
0
)/M
2
eklinde tanmlanmtr. Burada t
0
seilir. Ama,
k iaret-grlt orann maksimum yapan h(t)nin eklini
bulmaktr.

lk olarak, k iareti aadaki gibi verilmi olsun.

=
0
0
) ( ) ( ) ( d t s h t s (8-17)

k grltsnn karesel beklendik deeri de

=
0
2
0
2
) ( d h N M (8-18)

dir. t
0
annda tanmlanan iaret grlt oran,



(

=
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
) ( / ) ( ) ( / ) ( d h N d t s h M t s (8-19)

eklinde olacaktr. Bu oran maksimum yapmak zere "Schwarz
Eitsizliini kullanmak uygun olacaktr. Bu eitsizlik f(t) ve g(t) gibi
herhangi iki fonksiyon olduunda,



(

b
a
b
a
b
a
dt t g dt t f dt t g t f ) ( ) ( ) ( ) (
2 2
2
(8-20)

ifadesinin yazlabileceini ortaya koyar. Eitlik yalnzca ve yalnzca
k, tden bamsz bir sabit olmak zere f(t) = kg(t) olmas halinde
salanr. Schwarz Eitsizliini (8-19) eitliinde yerine yazarsak







256


s(t)+N(t)




0 0
2
0
0 0
2 2 2
0
2
0
) ( / ) ( ) ( / ) ( d h N d t s d h M t s (8-21)

olacaktr. Bu bantdan iaret-grlt orannn maksimum
deerinin, eitliin salanmas halinde oluaca aktr. Maksimum
deer h
2
( )larn ksaltlmas ile elde edilir.

[ ] ( )

=
0
0
2
0 max
2
0
2
0
) ( / 1 / ) ( d t s N M t s (8-22)
eitlik iin gerekli koulun,

) ( ) ( ) (
0
u t ks h = (8-23)

olaca aktr. knn bir kazan katsays olmas nedeniyle, iaret-
grlt orann etkilemesi mmkn deildir. Buradaki k=1
yaplabildii gibi herhangi bir sabit deere eit alnabilir. u( )nn
birim basamak fonksiyonu olmas, sistemin nedensel olmasn
salamak iindir. Grld gibi istenen impuls cevab giri
iaretinin ters dndrlm halinin, zaman cinsinden, t kadar
geciktirilmiidir. (8-23) eitliinin sa tarafnda t = t
0
- eklinde
deiken dnm yapldnda,

= =
0
0
2
0
2
0
) ( ) ( ) (
t
t dt t s d t s (8-24)

elde edilir. Grlecei gibi bu eitlik, iaret-grlt orannn
maksimum yaplaca t
0
anna kadar depolanan enerjiyi ifade eder.
Bu iaret enerjisi ) (
0
t ile gsterilir. zetlersek;
1- t
0
anndaki kn iaret-grlt oran, impuls cevab,

h(t) = s(t
0
-t) u(t) (8-25)

eklinde olan bir filtre ile maksimum yaplabilir.

2- Maksimum iaret-grlt orannn deeri

[ ] ( )
0 0 max
2
0
2
0
/ / ) ( N t M t s = (8-26)









257

olur. Burada ( )
0
t , s(t)nin t
0
anna kadar olan enerjisidir. (8-25)
eitlii ile verilen filtreye uyumlu (matched) filtre ad verilir.

Bu konuya ilk rnek olmak zere ekil 8-7 (a)da verilen bir
dikdrtgen darbeyi ele alalm ve iaret-grlt orann t
0
= T annda
maksimum yapacak h(t) deerini aratralm.



EKL 8-7: Dikdrtgen Darbe iin Uyumlu Filtre (a) aret (b) evrilmi ve
Kaydrlm iaret (c) t
0
= T iin Optimum Filtre


ekil 8-7(b) ters evrilmi ve keyfi bir t
0
deeri kadar kaydrlm
iareti gstermektedir. Sonu olarak impuls cevab t
0
=T iin ekil
8-7 (c)de gsterilmitir. Matematik adan transfer fonksiyonu
H(t)= A T t 0
= 0 dnda (8-27)

olarak verilir. Maksimum iaret-grlt oran

[ ] ( )
0
2
0 0 max
2
0
2
0
/ / / ) ( N T A N t M t s = = (8-28)
olarak bulunur ve (8-9) eitlii ile karlatrlabilir.

t
0
deerinin deiimine bal etkileri gstermek zere ekiller, ekil
8-8de verilmitir. Bu ekildeki grafikler, ekil 8-7(a)da grlen,
ayn giri deeri s(t) iin, s(t
0
-1), h(t), ve s(t)yi gstermektedir.
Bunlarn incelenmesinden t
0
< T yaplmasnn maksimum iaret-
grlt orann azaltaca grlecektir. nk darbe enerjisinin
tamamna, t
0
anna kadar ulalamaz. Dier yandan t
0
>T
yaplmakla da kn iaret grlt oran, t
0
-T anndaki deerinden
daha fazla artrlamaz. nk enerjinin tamam T anna kadar
tamamlanm olmaktadr. Ayrca ekillerin incelenmesinden
uyumlu bir filtrenin k iaretinin, giri iaretinin ekline sahip
olamayaca da aktr. Buradan, ama dikdrtgen bir darbeyi
bozulmakszn yeniden filtre knda elde etmek ise bunun
uyumlu filtrelerle elde edilmesi uygun olmayacaktr.





258





EKL 8-8 Optimum Filtreler ve eitli t
0
Deerlerine Tepkileri


Uyumlu filtrelere ikinci bir rnek olarak, zaman bakmndan snrsz
ancak sonlu enerjiye sahip bir iareti incelemek ilgin olacaktr. Bu
tr bir iaret,

) ( . ) ( t u e A t s
bt
= (8-29)

olabilir. ekil 8-9da gsterildii gibi rasgele seilmi bir t
0
iin
optimum uyumlu filtre











259



) ( . ) (
) 0 (
t u e A t h
t t b
=
(8-30)
dir.





EKiL 8-9 stel Bir aret in Uyumlu Filtre


Mevcut enerjinin t
0
ile artmas nedeniyle, maksimum iaret-grlt
oran da t
0
a baldr. Buna gre

[ ]
0 0 max
2
0
2
0
/ ) ( / ) ( N t M t s =

[ ]
0 2
0
2
0
0
0
2 2
1 2 / /
bt
t
bt
e bN A N dt e A

= =

(8-31)

olur. t
0
ok byk yapldnda bu deerin A
2
/2bN
0
deerinde bir
limite yaklaaca aktr. Bu nedenle, t
0
n daha byk deerleri
daha pahal bir sistemi gerektirecei de dikkate alnarak t
0
deeri bu
limite ne kadar yaklalmak istendiine baklarak seilmelidir.

Uyumlu filtrelerle ilgili nc ve son bir rnek olmak zere, snrsz
enerji ve snrsz sreye sahip yani g iaretleri ele alnacaktr.
Peryodik olarak tekrarlanan bir dalga ekli bu tip iaretler iin bir
rnek olabilir. ncelenebilir ilgin bir durum bu darbelerin radar
sistemlerinde kullanlan ve peryodik olarak tekrarlanan RF darbeler
olduu dnlebilir. ekil 8-10 byle bir iareti, ayn iaretin ters
evrilmi ve kaydrlm biimini ve uyumlu filtre kn
gstermektedir. Bu ekilde t
0
toplam darbe saysna kar den bir
sre olarak verilmitir ve gerekli deildir. Darbe bana enerji,
(1/2)A
2
t
p
olduundan, bu tip N darbeli bir uyumlu filtre knn iaret
grlt oran,








260


[ ]
0
2
max
2
0
2
0
2 / / ) ( N t NA M t s
P
=
(8-32)

olacaktr. Buradan iaret grlt orannn uyumlu filtre darbe




EKL 8-10 N Darbe iin Uyumlu Filtre


says N ile artaca aktr. Ancak, Nin ok byk deerleri iin bu
tr uyumlu filtreler retmek ok gtr. Bu nedenle genellikle Nin
10dan kk deerlerinin seilmesi szkonusudur.

Her ne kadar beyaz grlt dndaki grltler incelenmemise de
genel olarak unlar sylemek mmkndr. Uyumlu filtre tanmlarn
uygulayabilmek asndan yaplacak ey yalnzca filtre giriinden
nce beyaz grlt olmayan grlt trlerini beyaz grlt biimine
dntrmektir. Bu tr bir dzen ndzenleme veya nbeyazlatma
filtresi (prewhitening) olarak tanmlanr ve grltnn spektral
younluunun tersi biiminde bir g transfer fonksiyonuna sahiptir.
Kukusuz bu ndzenleme filtresi iaretin eklini deitirecektir. Bu
nedenle, uyumlu filtre, ndzenleme filtresi kndaki iareti ilemek
durumunda kalacaktr.


ALITIRMA 8-5
(8-30) eitliindeki uyumlu filtre iin maksimum iaret-grlt orann,
limit haldeki durumun 0,9una eit yapacak t
0
deerini bulunuz.
Cevap:(1n10)/2b








261

8-6 KARESEL ORTALAMA HATAYI MNMUM YAPAN SSTEMLER

Bu paragrafta, sistem k ile duraan rasgele ilemeden gelen
iaret szkonusu olduunda, giri iareti ile k iareti arasndaki
karesel ortalama hatay minimum yapacak yntemler anlatlacaktr.
Sistemin ekli nceden bilinmeyip lineer ve nedensel olarak
varsaylmtr.

Bu analizleri yapabilmek iin s domeni notasyonunu kullanmak uygun
olacaktr. Zaman domeninde de kullanlabilmesine karn s
domeninde almak daha uygundur. Notasyon aadaki ekilde
tanmlanmtr.


EKL 8-11 Optimum Sistem iin Notasyon

Burada rasgele giri iareti X(t)nin S
X
(s) spektral younluunu
gstermektedir. Giri grlts N(t) ve spektral younluu S
N
(s),
k iaretinin spektral younluk bileenleri de srasyla, S
Y
(s) ve
S
M
(s)dir. Burada, uyumlu filtrede olduu gibi beyaz grlt eklinde
basitletirme yapmak mmkn deildir.

Sistem tarafndan retilen iaret bileenlerindeki hata daha nce
belirtildii gibi,
E(t) = X(t) - Y(t)
dir. Bunun Laplace dnm

F
E
(s) = F
x
(s) - F
Y
(s) = F
x
(s) - H(s)F
x
(s) = F
x
(s)[1 - H(s)] (8-33)

olur. Bu nedenle, 1-H(s); giri iaretine ait iaret hatas ile ilgili
transfer fonksiyonudur. aret hatasnn karesel beklendik deeri,

[ ][ ]

=
j
j
X
ds s H s H s S j E ) ( 1 ) ( 1 ) ( ) 2 / 1 (
2

(8-34)

Sistem knda grlen grlt M(t)dir ve karesel beklendik deeri,

=
j
j
N
ds s H s H s S j M ) ( ) ( ) ( ) 2 / 1 (
2

(8-35)






262


Toplam hatann karesel beklendik deeri, (iaret ve grlt istatistik
bamsz olduklarndan)
2 2
M E + dir, ve
[ ][ ] { }

+ = +
j
j
N X
ds s H s H s S s H s H s S j M E ) ( ) ( ) ( ) ( 1 ) ( 1 ) ( ) 2 / 1 (
2 2

(8-36)
olarak tanmlanr. imdi ama, bu ifadeyi minimum yapacak olan
H(s) deerinin bulunmasdr.

Sistemin nedensel olmam olmas halinde H(s)in optimum deerini
bulmak olduka kolay olacakt. Bunu salamak zere (8-36) eitlii
yeniden dzenlenirse,
[ ]

+ = +
j
j
X N X
s H s S s H s H s S s S j M E ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( { ) 2 / 1 (
2 2

ds s S s H s S
X X
)} ( ) ( ) ( + (8-37)

(S
X
(s) + S
N
(s)) ayn simetri zelliklerine sahip bir spektral younluk
olduundan, biri sol dieri sa yar blgede sfr ve kutuplar olan iki
arpana ayrlabilirler, o halde,
S
x
(s) + S
N
(s) = F

(s)F

(-s) (8-38)

ve bu (8-37)de yerine yazlarak,

[ ]

= +
j
j
i X i
s F s S s H s F j M E )) ( / ) ( ( ) ( ) ( { ) 2 / 1 (
2 2

[ ] ds s F s F s S s S s F s S s H s F
i i N X i x i
)} ( ) ( / ) ( ) ( )) ( / ) ( ( ) ( ) ( + (8-39)

olacaktr. Bu eitliin son teriminde H(s)in olmad grlecektir. Bu
yzden, (8-39) eitliinin ilk teriminin iki arpan sfr olduunda,
2 2
M E + deeri minimum olacaktr. (Bu iki arpann arpmnn
negatif olamayacan belirtelim). Buradan,

H(s) = S
x
(s)/F
i
(s)F
i
(-s) = (S
x
(s)/(S
x
(s) + S
N
(s)) (8-40)

yazlabilir. Bu ifade ile verilen H(s) optimum transfer fonksiyonudur ve
(8-40) eitliinin s domeninde simetrik olduu durumlar haricinde bu
eitlik dorudur. Gene bu ifadeye gre s domeninde simetri varsa
sistem nedensel bir sistemi belirtmeyecektir. halde ilk olarak bu
eitliin sol yar blgedeki sfr ve kutuplarn nedensel bir sistemi
tanmlamak amac ile kullanlabilecei dnlebilir.








263


nceki paragrafta uyumlu filtrelerdeki s(t
0
-t)nin negatif zaman
ksmnn elimine edilmesi gibi basit bir sorunla kar karya
olmadmz aktr. nk sistem giriindeki toplam rasgele ileme
X(t) + N(t)dir, ve grlt beyaz grlt deildir. Eer giri beyaz
grlt olsayd, ziliki fonksiyonu

fonksiyonu ierecekti. Bu
nedenle de gelecek giri deerleri gemi deerleri ile ilikisiz
olacakt. Bu ekilde, gelecek girilere cevap vermeyecek (nedensel)
sistem iaretin daha iyi bir kestirimine bizi gtrecektir. Nedensel
sistemin elde edilmesinde ilk adm grlt spektral younluun
beyaz grltye dntrlmesidir. Bu yzden ndzenleme fil-
tresine gereksinim vardr.

H
1
(s) = 1 / F
i
(s) (8-41)

eklinde transfer fonksiyonu olan bir filtre olsayd, k beyaz grlt
olacakt, nk;

[ ] ( ) ( ) 1 ) ( ) ( / ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1 1
= + = + s F s F s S s S s H s H s S s S
i i N X N X


Ayrca H
1
(s) nedensel olacaktr. nk F
i
(s) yalnzca sol yar
blgede sfr ve kutuplara sahiptir. Bu ekilde H
1
(s) giri iareti ve
grlt iin bir ndzenleme filtresi olmaktadr.
Dier yandan (8-39) ifadesine bakldnda,

F
i
(s)H(s) - S
X
(s) / F
i
(-s)

grlecektir. Burada sa yar blgenin kutuplarnn kaynann 2.
terim olduu grlr. Yukarda bu terim, sadece sol yar blgedeki
kutuplardan birine sahip iki terime ayrlabilir. Bylelikle,

( ) [ ] [ ]
R i X L i X i i X i
s F s S s F s S s H s F s F s S s H s F ) ( / ) ( ) ( / ) ( ) ( ) ( ) ( / ) ( ) ( ) ( =
(8-42)

olur. Burada L sol yar blge kutuplarn, R de sa yarblge
kutuplarn gstermektedir. Nedensel H(s) ile btn arpanlarn sfr
yaplmas mmkn deildir. Bu (8-42) eitliinin sandaki ilk iki
terimin farkn elde etmek suretiyle bulunan en kk deerdir ve
sfra eitlenerek,













264



F
i
(s) H(s) [ S
X
(s) / F
i
(-s) ]
L
=0
veya
H(s)=[1/F
i
(s)][S
X
(s)/F
i
(-s)]
L
(8-43)

(8-43) eitliindeki birinci arpan, ndzenleme filtresi olan H
1
(s)tir.
Burada ikinci arpann nedensel olmayan ksmlarnn eliminasyonu
toplam hatann karesel beklendik deerini minimum yapacaktr.




EKL 8-12 Optimum Wiener Filtresi

Toplam hatann karesel beklendik deerini minimum yapan optimum
filtre Wiener Filtresi olarak adlandrlr. Bu filtre, ekil 8-12de
gsterildii gibi, kaskad iki ksm olarak dnlebilir. lk ksm H
1
(s)
ndzenleme filtresi ve ikinci ksm H
2
(s) gerek filtredir. Ekseri, H
1
(s)
ve H
2
(s), H(s)i ortadan kaldran ortak arpanlara sahiptir ve bu
beklenenden daha basit bir olaydr.

Wiener Filtresine bir rnek olmak zere,

S
x
(s)= -1 / (s
2
1)

spektral younluuna sahip bir iaret ve

S
N
(s)= -1 / (s
2
- 4)

spektral younluuna sahip bir grlt ele alnsn. Bylece,

F
i
(s)F
i
(-s) = S
x
(s)+S
N
(s)

( ) [ ] ( ) [ ] ( ) ( )( ) 4 1 / 5 2 4 / 1 1 / 1
2 2 2 2 2
= + = s s s s s


ve buradan,










265




( ) ( )( ) 2 1 / 5 , 2 2 ) ( + + + = s s s s F
i
(8-44)

Bunun iin ndzenleme filtresi,


( ) 5 , 2 2 / ) 2 )( 1 ( ) ( / 1 ) (
1
+ + + = = s s s s F s H
i
(8-45)

yazlr. kinci filtreye ait ifade hazr olarak aadaki ifade ile
tanmlanr.


( ) [ ] ( )( ) [ ] ( ) 5 , 2 2 / 2 1 1 / 1 ) ( / ) (
2
+ + + = s s s s s F s S
i X


( ) ( )( ) 5 , 2 1 2 / 2 + = s s s


Bu eitliin ksmi kesirlere ayrlmas ile,
( ) [ ] ( ) [ ] 5 , 2 / 115 , 0 1 / 822 , 0 ) ( / ) ( + = s s s F s S
i X

ve buradan


[ ] ( ) 1 / 822 , 0 ) ( / ) ( ) (
2
+ = = s s F s S s H
L i X
(8-46)

bulunur. Optimum filtrenin son durumu ise,


( )( ) ( ) [ ] ( ) [ ] 1 / 822 , 0 5 , 2 2 / 2 1 ) ( ) ( ) (
2 1
+ + + + = = s s s s s H s H s H


( ) ) 5 , 2 /( 2 582 , 0 + + = s s
(8-47)

Optimum filtrenin ndzenleme filtresinden daha basit ve bir RC
devresi gibi kurulabileceini kaydedelim.

Bu aamada, son sorun, optimum filtrenin iyilik derecesinin
belirlenmesidir. Bu da minimum tutulmas gereken, hatann karesel
beklendik deerinin belirlenmesi demektir. Sistem k ile hatann
ilikisiz olmas halinde problem byk lde basitleir. Bu
salanmad takdirde, kta hatann kk kalmasn salamak
zere daha ileri dzeyde lineer ilem yaplmas gerekecekti.
Bylece, minimum hatann karesel beklendik deeri kolayca, giri
iaret bileeninin karesel beklendik deeri ile toplam filtre knn
karesel beklendik deeri arasndaki farktr. Bu da H(s); (8-43) eitli-
inde verildii gibi olduunda,










266


( ) ( ) ( ) [ ]

+ = +
j
j
N X
j
j
X
ds s H s H s S s S j ds s S j M E ) ( ) ( ) ( ) ( 2 / 1 ) ( 2 / 1
min
2 2

(8-48)
Yukardaki sonular, minimum karesel beklendik hatann (8-47)
eitlii ile tanmlanan Wiener filtresi kullanlarak bulunabileceini
gstermektedir. (8-48) eitliindeki integral, tablo 6-1den veya
artklarn (residue) toplam yardmyla kolayca bulunabilir. Bylece,

= =
j
j
j
j
X
ds s j ds s S j 5 , 0 ) 1 /( 1 ) 2 / 1 ( ) ( ) 2 / 1 (
2


kinci integral de benzer ekilde,
( ) [ ]

+
j
j
N X
ds s H s H s S s S j ) ( ) ( ) ( ) ( 2 / 1

( ) ( )( ) [ ]( ) ( ) ( ) [ ]ds s s s s s j
j
j
5 , 2 / 4 582 , 0 4 1 / 5 2 ) 2 / 1 (
2 2 2 2 2 2
=

( ) ( ) [ ] 339 , 0 . 1 / 582 , 0 2 ) 2 / 1 (
2 2
= =

ds s j
j
j

bulunur. Buradan minimum karesel beklendik hata,

( ) 161 , 0 339 , 0 5 , 0
min
2 2
= = + M E

olur. Bu deeri filtre kullanlmakszn elde edilecek deerle
karlatrmak ilgin olacaktr. Filtre kullanlmamas halinde, iaret
hatas olmayacak ve toplam hatann karesel beldendik deeri
grltnn karesel beklendik deerine eit olacakt. Bylece,

( )

= = = +
j
j
ds s j N M E 25 , 0 ) 4 /( 1 ) 2 / 1 (
2 2 2 2

bulunacakt. Filtrenin kullanlmasnn toplam hatay azaltt aktr.
Bu azalma giri grltsnn daha geni bir band geniliine sahip
olmas halinde daha belirgin olacakt.

ALITIRMA 8-6
Bu paragrafta allan rnekte, iaret spektral younluunu
ayn ve grlty de spektral younluu S
N
(s) =1 olan beyaz
grlt alarak
a) Toplam karesel beklendik hatay minimum klan Wiener
Filtresinin transfer fonksiyonunu bulunuz.
b) Elde edilen minimum karesel beklendik hatay sadeletiriniz.
Cevap: 0.413/(s+ 2 ), 0.0857






267

PROBLEMLER

8-1 Optimum sistem iin olas iki lt,
A. Belirli bir zaman iin kta maksimum iaret-grlt oran,
B.Toplam k ile kta arzu edilen iaret arasndaki
minimum karesel beklendik hatadr.
Aada pratik durumlarn herbiri iin hangi ltn en uygun
olacan belirleyiniz.
a- Bir AM sisteminde konuma iaretlerinin alnmas,
b- Saysal bir haberleme sisteminde binary darbelerin
bulunmas
c- Bir otomatik kontrol sisteminde rasgele bozulmalar,
d- Bir uan uu kontrol sistemi
e- Nkleer radyasyon lmnde partikl dedektr
f- Bir radar sisteminde darbe iareti,
g- Bir hz kontrol radar
h- Bir radyoastronom iteleskobu
i- Bir sismik kayt sistemi
j- Su alt seslerine duyarl pasif sonar sistemi

8-2 mpuls cevab h(t) olan ekilde gsterilen sistem, nedensel ve
girite grlt iareti sfr beklendik deerli, Gauss ve beyazdr.
N(t),

M(t) knn 0 > olan btn deerler iin N(t+ )dan
bamsz fakat 0 iin N(t+ )dan bamsz olmadn
ispatlaynz.

8-3 Frekans
0
r/s olan sinsoidal bir iaret, spektral younluu
N
0
olan beyaz grlt ile birlemi haldedir. Alak geiren bir
RC filtre kullanarak ortalama iaret gcnn ortalama grlt
gcne orann maksimum yapmak istiyoruz. Filtrenin zaman
sabiti ne olmaldr?

8-4 Rasgele bir iaret
X(t) = Ytu(t)

eklindedir. Burada Y, -3 ile 3 arasnda uniform dalm
gsteren bir raslant deikenidir. Bu iaret spektral younluu
1,5 V
2
/Hz








268

olan beyaz grltye eklenmitir. Geici snr koullan
kaybolduktan sonra, herhangi bir zamanda toplam karesel
ortalama hatay minimum yapan alak geiren bir RC filtresi
kullanlacaktr. (Ynin ve zaman sabitinin etkisiyle iaret
hatasnn bir sabite yaklaacan kaydedelim.) Filtrenin zaman
sabitini bulunuz.

8-5 s(t) iareti ekilde grld gibi olup spektral younluu 0,1
V
2
/Hz



olan beyaz grlt ile btnlemi haldedir.
a- t
0
=1 annda iaret grlt orann maksimum yapacak
filtrenin impuls cevabn bulunuz.
b- Maksimum iaret-grlt orannn deerini bulunuz.
c- a ve b klarn t = 0 iin tekrarlaynz.

8-6 Bir iaret,

) ( . ) (
1
t u e t t s

=

eklindedir ve spektral younluu 0,005 V
2
/Hz olan beyaz
grlt ile btnlemi biimdedir.
a- Herhangi bir uyumlu filtre ile elde edilebilecek en byk
iaret-grlt oran nedir?
b- a kknda elde edilen orann 0,9unu elde etmek zere
kullanlacak uyumlu filtre iin t
0
gzlem sresi nedir?

8-7 Bir rasgele iaretin spektral younluu,
S
x
(s) = -2s
2
/ (s
4
- 13s
2
+ 36)
eklindedir ve spektral younluu bire eit beyaz grlt ile
btnlemitir. Filtre k ile giri iareti arasndaki karesel
ortalama hatay minimum klacak Wiener filtresinin transfer
fonksiyonunu bulunuz.

KAYNAKLAR
Blm 1deki kaynaklara baknz, zellikle Davenport, Root ve
Lanning, Battin, Papoulis ve Thomas.











269
EK A

MATEMATK TABLOLAR

TABLO A-1 TRGONOMETRK ZDELKLER

sin (A B) = sin A cos B cos A sin B
cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B
cos A cos B =
2
1
[cos (A + B) + cos (A - B)]
sin A sin B =
2
1
[cos (A - B) - cos (A + B)]
sin A cos B =
2
1
[sin (A + B) + sin (A - B)]
sin A + sin B = 2 sin
2
1
(A+B) cos
2
1
(A - B)
sin A - sin B = 2 sin
2
1
(A-B) cos
2
1
(A +B)
cos A + cos B = 2 cos
2
1
(A + B) cos
2
1
(A - B)
cos A - cos B = - 2 sin
2
1
(A + B) sin
2
1
(A - B)
sin 2A = 2 sin A cos A
cos 2A = 2 cos
2
A - 1 = 1 - 2 sin
2
A = cos
2
A sin
2
A
sin
2
1
A=
( ) A cos 1
2
1

cos
2
1
A=
( ) A cos 1
2
1
+

sin
2
A =
2
1
( 1 - cos 2A )






270

TABLO A-l (Devam)

( ) A A 2 cos 1
2
1
cos
2
+ =

j
e e
x
jx jx
2
sin

=

2
cos
jx jx
e e
x

+
=

x j x e
jx
sin . cos + =

( ) ( ) ( )
3 2 1
. cos . cos . cos + = + + + t C t B t A

where ( )
1 2
2 2
cos 2 + = AB B A C
(

+
+
=

2 1
2 1 1
3
cos cos
sin sin
tan

B A
B A

( ) ( ) + = + 90 . cos . sin t t


TABLO A-2 BELRSZ NTEGRALLER

= ax
a
axdx cos
1
sin

ax
a
axdx sin
1
cos =

=
a
ax x
axdx
4
2 sin
2
sin
2

( )

= ax ax ax
a
axdx x cos . sin
1
sin
2

( )

+ = ax x a ax ax ax
a
axdx x cos cos 2 sin 2
1
sin
2 2
2
2

+ =
a
ax x
axdx
4
2 sin
2
cos
2

( )

+ = ax ax ax
a
axdx x sin . cos
1
cos
2

( ) ax x a ax ax ax
a
axdx x sin sin 2 cos . 2
1
cos
2 2
3
2
+ =

271

TABLO A-2 (Devam)

+
+
+

=
(

+
+
+

=
+
+

) ( 2
) sin(
) ( 2
) sin(
. cos . cos
) ( 2
) cos(
) ( 2
) cos(
. cos . sin
) ( 2
) sin(
) ( 2
) sin(
. sin . sin
b a
x b a
b a
x b a
dx bx ax
b a
x b a
b a
x b a
dx bx ax
b a
b a
b a
x b a
dx bx ax
2 2
b a

ax ax
e
a
dx e
1
=

( ) 1 .
2
=

ax
a
e
dx e x
ax
ax

( ) 2 2
2 2
3
2
+ =

ax x a
a
e
dx e x
ax
ax

( ) bx b bx a
b a
e
bxdx e
ax
ax
cos sin sin
2 2

+
=

( )

+
+
= bx b bx a
b a
e
bxdx e
ax
ax
sin cos cos
2 2


TABLO A-3 BELRL NTEGRALLER

+ +

+
= =
0
1 1
) 1 ( !
n n
ax n
a
n
a
n
dx e x

=
0
1
) ( dz e z u
z u
(Gamma function)
r
dx e
x r
2
0
2 2
=

2
0
2
1 2 2
r
dx xe
x r
=

272

TABLO A-3 (Devam)

3
0
2
4
2 2
r
dx e x
x r

=

( ) [ ]
1
0
2
2 / 1 2 2
+

+
=
n
x r n
r
n
dx e x

=
0
2
, 0 ,
2
sin
dx
x
ax
for a > 0 , a = 0 , a < 0
2
sin
0
2

dx
x
x

=
0
2
2
2
sin
a dx
x
ax

2
cos cos sin sin
0
2
0
2
0
2
0
2


= = = =

xdx mxdx xdx mxdx
,
m ift
0 . cos . cos . sin . sin
0 0
= =


dx nx mx dx nx mx

n m

m,n ift

0
2
. cos . sin
2 2
0
n m
m
dx nx mx

m+n tek
m+n ift

273
TABLO A-4: FOURER DNM














274




























275















276





























277

EK B
SIKLIKLA KARILAILAN OLASILIK DAILIMLARI

AYRIK OLASILIK FONKSYONLARI

Bernoulli (Binom'un deiik biimi)

= =
0
1 ) Pr( p q
p
x
( ) ( ) x q x p x p
X
+ = 1 ) (
p X =
pq
X
=
2

( )
ju
pe p u + =1

Binom

|
|

\
|
=

0
) Pr(
x n x
q p
x
n
x
0 <p <1 q =1- p n = 1 , 2 ,..

( )

|
|

\
|
=
n
k
k n k
X
k x q p
k
n
x p
0
) (
np X =
npq
X
=
2

( ) [ ]
n
ju
e p p u . 1 + =

Pascal

|
|

\
|

0
1
1
) Pr(
n x n
q p
n
x
x
0 <p <1 q =1- p n = 1, 2, 3,.

1
= np X
2
2

= nqp
X

[ ]
n
ju jnu n
qe e p u

= 1 ) (





x = 1
x = 0
dnda
0 < p < 1
x = 0 , 1 , 2 ,..., n

aksi halde
x = n, n+1,....

aksi halde
278

Poisson

!
) Pr(
x
e a
x
a x
= x = 0, 1, 2,
a > 0
a X =
a
X
=
2


) 1 (
) (

=
ju
e a
e u


SREKL DAILIMLAR

Beta

( )
( )

+
=

0
1
)! 1 ( )! 1 (
! 1
) (
1 1 b a
X
x x
b a
b a
x p
a > 0 b > 0
b a
a
X
+
=
) 1 ( ) (
2
2
+ + +
=
b a b a
ab
X


Cauchy
2 2
) (
1
) (
b x a
a
x p
X
+
=

< < x
a > 0 < < b

u a jbu
e u

= ) (


Chi-Square

\
|

=

0
2 ! 1
2
) (
2 / 1 ) 2 / ( 2 /
1
x n n
X
e x
n
x p
n = 1, 2, ...
n X =
n
X
2
2
=
2 /
) 2 1 ( ) (
n
ju u

=





279

0 < x < 1

dnda
x > 0

aksi halde

Erlang

=

0
)! 1 ( ) (
1
n
e x a
x p
ax n n
X

a > 0 n = 1, 2, ...

1
= na X

2
2

= na
X


n n
ju a a u

= ) ( ) (

Exponential

0
) (
ax
X
ae
x p
1
= a X
2
2

= a
X

1
) ( ) (

= ju a a u

Gamma

=
+

0
!
) (
1
/
a
b x a
X
b a
e x
x p
a > -1 b > 0
b a X / ) 1 ( + =

2
) 1 (
2
b a
X
+ =

1
) 1 ( ) (

=
a
jbu u

Laplace

b x a
X
e
a
x p

=
2
) ( < < x
a > 0 < < b
b X =

2
2
2

= a
X


1 2 2 2
) ( ) (

+ = u a e a u
jbu












280

Log-normal
x > 0

aksi halde
x > 0
aksi halde
x > 0
aksi halde
[ ] { }
( )

=
0
2
2 / ) ln( exp
) (
2 2
a x
b a x
x p
X

0 > < < a < < b

2
5 . +
+ =
b
e a X
) 1 (
2 2
2
2
=
+
e e
b
X


Maxwell

0
2
) (
2 / 2 3
2 2
x a
X
e x a
x p


a > 0
1
/ 8

= a X
2
8
3
2

\
|
= a
X

Normal
2
2
2 / ) (
2
1
) (
X
X x
X
X
e x p



= < < x
0 >
X
< < X
) 2 / (
2
2
) (
X
u X ju
e u

=

Normal-bivariate
( )

(
(

|
|

\
|
+
|
|

\
|

= ) (
2
) 1 ( 2
1
exp
1 2
1
) , (
2 2
2
2
,
Y y X x
Y y X x
y x p
Y X Y X
Y X
Y X

< < x < < y 0 >
X
0 >
Y

1 1 < <
( )
(

+ + + =
2 2
2 2
2
2
1
exp ) , (
Y
Y X
X
v uv u Y jv X ju v u











281


x a

aksi halde
x > 0

aksi halde
Rayleigh

0
) (
2 2
2 /
2
a x
X
e
a
x
x p
2

a X =

2
2
2
2
a
X
|

\
|
=


Uniform

=
0
1
) ( a b x p
X

< < < b a
2
b a
X
+
=

( )
12
2
2
a b
X

=

) (
) (
a b ju
e e
u
jua jub

=

Weibull

=

0
) (
1
b
ax b
X
e abx
x p
a > 0 b > 0
( )
1
/ 1
1
1

+
|

\
|
= b
a
X
b

( ) ( ) [ ] { }
2
1 1
/ 2
1 2 1
1
2

+ +
|

\
|
= b b
a
b
X











282

x > 0

aksi halde
a < x < b

aksi halde
a < x < b
aksi halde




















283















284















285



EK F

EVRMSEL NTEGRASYON

Aadaki tipte olan integrallerle, lineer sistemlerin analizi almala-
rnda sklkla karlalr.

+

j c
j c
st
ds e s F
j
) (
2
1

( F-1 )

ds s S
j
X
) (
2
1

( F-2 )

(F-1) integrali, Laplace dnmnn inversi ve (F-2) de, spektral
younluu S
x
(s) olan rasgele ilemenin karesel beklendik deerini
belirtir. Bu integraller yalnzca ok zel durumlar iin elemanter
yntemlerle zlebilirler. Buna ramen integrandlarn iyi huylu
fonksiyonlar olmas hallerinde, bu integraller ou kez artk (residue)
yntemi ile kolayca hesaplanabilir. Bu yntem, kompleks deikenler
teorisinin aada verilen teoremine dayanmaktadr. Eer F(s)
fonksiyonu, bir miktar kutup haricinde, C evrimi zerinde ve iinde
analitik ise F(s)in C evrimi boyunca integrali, F(s)'in kutup
noktalarndaki artklarn toplamnn 2 j katna eittir. Bu eitlik bii-
minde,

= artiklari kutuplarin evrimde 2 ) ( j ds s F

C
(F-3)

olur. (F-3) eitliinin anlam, C evrimi zerindeki her noktada F(s)in
deeri sonsuz kk diferansiyel yol ile arplp tm evrim boyunca
bunlarn toplanmas demektir. evrim yn ok ile gsterildii gibi
saat dn ynnn aksi yndedir. Dn ynnn deitirilmesi (F-
3) eitliinin sa yanna negatif iaret eklenmesini gerektirir.

(F-3) eitliinin (F-1) ve (F-2) gibi integrallerin hesaplanmasnda
yararlanabilmek zere iki adm daha gerekmektedir. Kutuptaki
artklarn nasl bulunacan renmek ve (F-3)deki kapal eri ile (F-
1) ve (F-2)deki ak erileri badatrmay salamak gerekmektedir.













286


ncelikle kutup ve artklar konusu ele alnsn. Tek deerli bir F(s)
fonksiyonu bir s=s
0
noktas ve civarnda treve sahipse F(s) bu
noktada analitiktir denir. F(s) fonksiyonu s domeninin bir blgesinde
analitik ise bu blgenin her noktasnda analitiktir denir. Eer
fonksiyon, s
0
noktas civarnda analitik fakat s
0
noktasnn kendisi
analitik deilse s
0
noktasna tekil nokta denir. rnein, F(s) = 1/(s-2)
fonksiyonunun trevi, F'(s) = -1/(s-2)
2
olsun. Buradan hemen bu
fonksiyonun s = 2 noktas haricinde analitik olduu grlr. s = 2
noktasnda ise analitik deildir. Yani fonksiyon s=2de tekillik
gstermektedir. zole edilmi bir tekil nokta, bir blge iinde bulunan
bir noktann, fonksiyonun bu nokta haricinde analitik olmas demektir.
Gerekten de yukardaki fonksiyon s = 2 iin bir izole edilmi tekil
noktaya sahiptir. En ok karlalan tekillik kutup olma durumudur.
Eer bir fonksiyon s = s
0
noktasnda sonsuz oluyor ve bu fonksiyon,
n pozitif bir tamsay olmak zere (s-s
0
)
n
arpan ile arpldnda
tekillik ortadan kalkyor ise, fonksiyon s=s
0
noktasnda n. mertebeden
bir kutup'a sahiptir denir. rnein 1/sin(s) fonksiyonunun s
0
noktas
bir kutup noktasdr, ve yle yazlabilir.

... ) ! 5 / ( ) ! 3 / (
1
sin
1
) (
5 3
+
= =
s s s s
s F
ve s ile arpldnda,
... ) ! 5 / ( ) ! 3 / ( 1
1
... ) ! 5 / ( ) ! 3 / (
) (
4 2 5 3
+ +
=
+ +
=
s s s s s
s
s
elde edilir ve s = 0 civarnda iyi huylu bir fonksiyon olduu grlr. O
halde, F(s) =1/sin(s) fonksiyonu, s=0 noktasnda birinci mertebeden
bir kutup'a sahiptir denir.

Analitik fonksiyonlarn nemli bir zellii, analitik olduu blgede
yaknsak bir seri ile ifade edilebilmeleridir. Bu zelliin basit bir
uzants olarak, fonksiyonu tekil nokta civarnda tanmlamak mmkn
olur. s=s
0
da n. mertebeden kutbu olan bir F(s) fonksiyonu ele
alnsn, ve

) ( ) ( ) (
0
s F s s s
n
= ( F- 4 )

gibi yeni bir fonksiyon tanmlayalm. Artk (s), s
0
da analitiktir ve
F(s)in tekillii ortadan kalkmtr. Bu nedenle (s) aadaki gibi bir
Taylor Serisi'ne andrlabilir.









287



( ) ( ) ( )
2
0 2 0 1
s s A s s A A s
n n n
+ + =
+ +

( ) ( )

=
+

+ + +
0
0
1
0 1
...
k
k n
k
n
s s B s s A ( F- 5)

(F-5) eitlii (F-4) eitliinde yerine yazlp F(s) iin zldnde,

... ) ! 5 / ( ) ! 3 / (
1
sin
1
) (
5 3
+
= =
s s s s
s F (F-6 )

bulunur. Bu anm, s=s
0
kutup noktas civarnda da geerlidir. Bu
seri s
0
civarnda en yakn tekil noktaya kadar olan blgede
yaknsaktr. (F-6) eitliine, F(s)in s = s
0
tekil noktas civar iin,
Laurent Anm veya Laurent Serisi ad verilir. Bu seri farkl
karakterde iki ksmdan olumaktadr. Bunlardan Asal Ksm ad
verilen ilk ksm (s-s
0
)n negatif kuvvetlerini ierir. kinci ksm ise sfr
ve pozitif kuvvetler ieren Taylor ksmdr. s plannn tmnde
(sonsuz hari) Taylor ksmnn analitik olduu ve s = s
0
da B gibi bir
deere sahip olduunun kabul edildii belirtilmelidir. F(s) fonksiyonu-
nun tekillii olmam olsayd, ikinci ksm fonksiyonun tamamn
temsil edecek ve yalnzca bir Taylor anm olacakt. (s-s
0
)
-1

katsays olan A
-1
e, F(s)in s=s
0
daki artk' denir.

Kural olarak, Laurent serisinin katsaylar, (s) fonksiyonunun all-
m Taylor serisine amak suretiyle ve sonra da (s- s
0
)
n
ile blnerek
belirlenir. Pek ok durumda mhendislik amalarna ynelik daha
basit yntemler kullanlabilir. Analitik fonksiyonlarn esiz zelliinden
dolay uygun biimdeki herhangi bir seri mutlaka Laurent Serisi
olmaldr. F(s), sin iki polinomunun oran biiminde olduunda,
bunun Laurent Serisi kolayca bulunabilir. ) ( . ) ( ) (
0
s F s s s
n
=
oluturulur. s-s
0
=v veya s=v+s
0
olsun, ) (
0
s v + , v=0 civarnda seriye
alarak ve pay paydaya blnerek ayrca v yerine s- s
0
yazlarak seri
bulunur. Bir rnek olmak zere

) 1 (
2
) (
2 2

=
s s
s F











288


fonksiyonu ele alnsn. s=-1 civarnda F(s)in Laurent serisini bulmak
zere,

) 1 (
2
) (
2

=
s s
s
olsun, ve s = v - 1 alarak,

2 3 4
2
) 2 )( 1 2 (
2
) 1 (
2 3 2

=
+
=
v v v v v v
v

4 2
3
1
2
v v
+
2 ) 4 3 2
3 2
v v v +

3 2
4 3 2 v v v + +

3 2
4 3 v v v +

2
3
6
2
9
3
4
3
2
v
v
v
v +

2
3
7
2
4
3
2
v
v
v
+

4 4
3
2
5
4
3 2
v
v
v v
+ +
...
4
1
2
3
1 ) 1 (
2
+ = v v v










(v-1), s ile deitirilerek,

( ) ( ) ( ) ... 1
4
1
1
2
3
1
2
+ + + = s s s










289


... ) 1 (
4
1
2
3
1
1
) ( + +
+
= s
s
s F

Artk'n -1 olduu hemen grlecektir.

s=s
0
noktasnda n. mertebeden kutbun artk'n bulmak iin kullanl
bir ifade aada verilmitir.

)! 1 (
) (
0
) 1 (
0

n
s
K
n
S

( F-7 )

Burada, (s) = (s-s
0
)
n
.F(s)tir. Bu eitlik n=1 iin de geerlidir ve
rasyonel fonksiyonlarla snrlandrlmamtr. F(s) iki fonksiyonun
oran olmadnda transandant terimler yerine kutup noktas
civarndaki anm almaya msade edilir. rnein,
(

+ = = ...
! 5 ! 3
1 sin
) (
5 3
2 2
s s
s
s s
s
s F ...
! 5 ! 3
1
3
+ =
s s
s


Bu rnekte s=0 kutup noktasnda artk 1dir.

Bir F(s) fonksiyonunun ksm kesirlere ayrlmas ile Laurent Serisi
arasnda dorudan bir bant vardr. zellikle, H
i
(s), Laurent
serisinin asal ksm olmas durumunda,

) ( ) ( )... ( ) ( ) (
2 1
s q s H s H s H s F
k
+ + =

yazlabilir, burada ilk k terim, k tane kutup civarnda Laurent serisinin
asal ksmlar ve q(s) de, sin byk deerleri iin F(s)i temsil eden
bir polinomdur. (a
0
+ a
1
s+ a
2
s
2
+ ... +a
m
s
m
), min deeri ise pay ve
paydann derecesi farkldr. Genel olarak q(s) pay paydaya, payn
derecesi paydadan kk oluncaya kadar blnerek bulunur. Kalan
ifade daha sonra asal ksmlarna ayrlr.

lk soru bu ekilde cevaplandrldktan sonra, geriye (F3) eitliindeki
evrim ile (F-1) ve (F-2) eitliklerinin asl badatrlabilecei sorunu
kalm olacaktr. Bu da sin byk deerleri iin sfra olduka hzl
yaklaan integrantlar gz nne alnarak zlebilir. Bu ekilde, her
ne kadar integral evrimi c
-
dan c
+
a kadar ise de kapal bir
evrim olarak yol ekil F-1deki gibi seilebilir.









290



EKL F-1 s-Plannda ntegrasyon Yolu


0
R limiti iin eksenin sol tarafndaki yarember zerinde integral sfra
yaklar, ve c-j dan c+j yolu boyunca alnan integrale yaklar.


+ =
+
2 1 2 1
) ( ) ( ) (
C C C C
ds s F ds s F ds s F (F-8)

Herhangi zel bir durumda, C
2
boyunca alnan integralin tm integrale katks
aratrlmaldr.

+
+

=
2 1 0
) ( lim ) (
C C R
j c
j c
ds s F ds s F

= artiklar j 2 (F-9)

Aadaki iki zel durum, sorun karan pek ok hali kapsamaktadr,
1- F(s), paydasnn derecesi paynn derecesinden en az iki byk
olacak biimde rasyonel kesir ise,

+
+

=
2 1
) ( ) (
C C
j c
j c
ds s F ds s F
olduu kolayca gsterilebilir.
2-F
1
(s), sonlu saydaki kutup noktas hari, sol yar planda analitik ve
s iken dzgn olarak sfra yaklayorsa, ( < 0), pozitif t
deerleri iin
0 ) ( lim
2 0
1
=

C
st
R
ds e s F

dorudur. Bu zel durumdan yararlanarak inversiyon integrali,

+
+

= = =
2 1
) (
2
1
) (
2
1
) (
1 1
C C
j
j
st
j c
j c
st
k ds e s F
j
ds e s F
j
t f









291



Burada k
j
ler, j. kutuptaki mutlak yaknsak residue (artk)lardr. Aadaki iki
rnek bu ilemleri aklamaktadr.

RNEK 1

Spektral younluu aada verilen rasgele ilemenin,
( )( ) 4 1
1
) (
2 2
+ +
=

X
S
Karesel beklendik deerini bulunuz. S
x
(s)e dntrlerek,
) 4 )( 1 (
1
) 4 )( 1 (
1
) (
2 2 2 2

=
+ +
=
s s s s
s S
X

ve karesel beklendik deer

+ =

=
j
j
k k
s s
ds
j
X
2 1
2 2
2
) 4 )( 1 ( 2
1

olur. S
x
(s), ksm kesirlerine ayrlarak artklar.
6
1
) 4 1 )( 1 1 (
1
1
=

=

k
12
1
) 2 2 )( 1 4 (
1
2
=

=

k
Bu ekilde,
X
2
= 1 /6- 1 /12 = 1/12
F(s) = 1 / s(s+2)
in ters Laplace dnmn bulunuz.

+ =
+
=
j c
j c
st
k k ds
s s
e
j
t f
2 0
) 2 ( 2
1
) (

(F-7) eitliinden,

2
1
2
0
0
=
+
=
= s
st
s
e
k

2
2
2
2

= =

t
s
st
e
s
e
k
ve bylece,
) 1 (
2
1
) (
2t
e t f

= t > 0