DURAANLIK ANALZ,BRM KK TESTLER VE TREND

SUNU PLANI 1.Zaman Serisi Analizi 1.1.Otoregresif Sre(AR) 1.2.Hareketli Ortalama Sreci(MA) 1.3.ARMA ve ARIMA Sreci 2.Zaman Serilerinde Duraanlk ve Trend 3.Trend ve ktisatta Son Gelimeler 4.Duraanln Tespiti 4.1.Grsel Saptama-Korelogram 4.2.Dickey-Fuller Testi 4.3, Dickey-Fuller Testinin Eletirisi 5.Dickey Fuller Birim Kk Testlerindeki Problemler Ve Phillips Perron Testi 5.1. Phillips Perron Testi 1.ZAMAN SERS ANALZ Bir zaman serisi,ilgilenilen bir bykln zaman ierisinde sralanm lmlerinin bir kmesidir.Zaman serisi ile ilgili bu analizin yaplma amac ise, gzlem kmesince temsil edilen gerein anlalmas ve zaman serisindeki deikenlerin gelecekteki deerlerinin doru bir ekilde tahmin (forecast) edilmesidir 1 .Ekonometrik yntemlerin zaman serileri iin uygulanmasna gemeden nce zaman serilerini oluturan farkl unsurlar incelemek gerekmektedir. Zaman serileri drt bileenden oluur 2 ; 1.Trend(Genel Eilim) bileeni; Zaman serilerinin uzun srede gsterdii dme ve ykselme srelerinden sonra oluan kararl durumdur.Zaman serileri uzun dnem asndan kararl alalma ya da ykselme eklinde bir eilime sahiptir. 2.Mevsim Bileeni; Zaman serilerinde mevsimlere gre deimeyi ifade eder.Zaman serileri asndan kullanlan verilerin kimi dnemleri dier dnemlere gre farkllk gsterir.

Avni nder Hanedar,Onur Akkaya,idem Bizim ALLEN,R.G.D,Statics for Economists,Mc-Millan,UK,1964,ss.133-152. 2 NEWBOLD,Paul,letme ve ktisat iin statistik,ev.mit enesen,Literatr Y.,stanbul,2000.ss.777-785.
1

3.evrimsel Bileen; Ekonomide, mevsimsel deimeler ile ilgili olmayan dnemsel deimelerdir.rnein,ekonomide genel eilimden bamsz ksa sreli genileme ya da daralma durumu evrimsel sreci tarif eder. 4.Dzensiz Bileen; Dier unsurlar gibi belirli olmayan, hata terimi ile ifade edilebilecek deimelerdir. Zaman serileri tm bu kendilerini oluturan bileenlere ayrtrldktan sonra, bileenlerin toplam eklinde, Yt =Tt+St+Ct+It ya da arpma yntemi ile Yt= TtStCtIt eklinde belli bir t dneminde Y zaman serisi ifade edilebilir. 1.1.Otoregresif(AR) Sre Bir AR modelinde, baml deiken gemiteki deerinin bir fonksiyonudur.Bir ok zaman serisi verisi de bu sreci iermektedir.Bu durum aadaki gibi bir denklemle ifade edilebilir. xt = a+ a1*x(t-1) + a2*x(t-2) + a3*x(t-3) + ... + Burada, a, sabit terimi temsil ederken a1 ekilde AR(p) eklinde ifade edilir. AR sreci iin bir rnek olarak 3 , Bir limonata satcs olduunuzu ve her saat be bardak limonata sattnz dnrseniz .Eer siz limonata sattnz yeri kapatmak ve limonata bittii iin satmaktan vazgemek istemiyorsanz, her saat bana tkenen limonata yerine yeni limonata doldurmanz gerekir.Bylece her saat be bardak limonata satlsa da siz her zaman yerine yenisini ilave ettiinizden siz bir kaza geirmediiniz srece asla limonata satnzda bir aksama olmaz. Bu bir otoregresif sreci tarif eder.nk daha az ya da daha fazla limonata satmanz eklinde bir ok belli bir saatteki limonata seviyesini etkiler. verilebilir. 1.2. Hareketli Ortalama (Ma) Sreci Eer serinin gecikmeli hata terimi, imdiki hata terimini etkiliyorsa hareketli ortalama sreci tanmlanr.Bir hareketli ortalama srecinde deikenin tahmin deeri hata terimlerinini tahmin deeri ile ilgilidir. Bir hareketli ortalama sreci,
3

.....

gibi katsaylarda gecikmeli deerlerin imdiki

deerle olan ilikisini temsil eder.Ayrca hata terimi de rassal oklar tanmlamaktadr.Genel bir

SANDY,Robert,Statistics for Business and Economics,Mc-GrawHill C.USA,1990,ss693-694.

xt = et - a1et-1 -....., t = 1, 2, n eklinde ifade edilebilir.Genel ekil olarak MA(q) eklinde ifade edilir. Hareketli ortalama srecinde, her bir gecikmeli hata terimi onun imdiki deerini etkilemektedir. Hareketli ortalama sreci iin, 4 yolda kalan kamyonlar ekmek zerenine uzmanlam olan bir irkete sahip olduunuzu dnrseniz,her bir yolda kalan aracn ekilmesi bir bamsz olay olacaktr.Deneyimleriniz aracn bozulduu yere ve araca sahip olan irketin bir tamir irketinin tamirhanesinin olduu yere bal olarak, bir aracn ekilmesi ve onun tamirhaneye gtrlmesi iin gnn gerekli olduunu gstermitir.Eer siz yeterli ekiciye sahip olmazsanz aracn sahipleri bu ii bakasna verecektir.Bir gndeki tamir edilmek iin ekilmesi gerekli ara says size gerekli olan ekici iin bilgi vermektedir. gn tesinde, bu gnk tercihler size gelecekte olanlar hakknda bir ey sylemez.Bu sre bir hareketli ortalama srecidir rnei verilebilir. 1.3.ARMA VE ARIMA SREC ou zaman serisi gerek AR ve gerekse de MA srecini iermektedir.Ayrca I(integrated) ise seri tarafndan ierilen trendi ifade etmektedir.ARIMA olarak ifade edilen sre deerlendirilecek olursa, ARIMA(p,d,q) bize , zaman serisinin p dereceden kendisinin gecikmesi ile ilikisini ifade eden AR(p) srecini ierdiini, q ile ifade edilen ve hata terimlerinin gemi deerleri ile ilikisini ifade eden ve rassal sreci yanstmas asndan hata terimlerinin dzletirilme metodlarndan olan MA(q) srecini ifade etmektedir.Ayrca eer zaman serilerinde genelde olduu gibi bir duraan olmama durumunun olmas ya da duraan bir zaman serisi ile karlamamaz d ile ifade edilir ve zaman serisi hangi dzeyde duraan(integrated) ise belirtilir. Sz konusu denklem, Yt=m+a1yt-1....................apyt-p+ut-but-1-..........-bqut-q

bize ARIMA(p,d,q) srecini ifade eder. AR ve MA iin bir rnek olarak, 5

4 5

SANDY,R.,a.g.e.ss.693-694. SANDY,R.,a.g.e.ss.693-694.

Ulusal park yaknnda bir hotele sahip olduunuzu dnn,Hotel defteri baz rezervasyonlar iermektedir.Yani, mterilerin bazlar otelinizde bir gnden daha fazla zaman harcamakta ve ayrca mterilerden bazlar da ulusal parkta bir haftalk tatil geirirken ayn zamanda evlerine dnmeden nce gece kalmak iin sizin otelinize gelmektedirler.Belli bir gnde meydana gelecek ok otelde srekli kalan mterileri artan-birden fazla dnem- bir ekilde etkileyecektir. Ancak bu okun, ulusal parkta bir tatil geirdikten sonra gece iin kalmaya gelenler stnde bir hafta sonra tek bir etkisi olacaktr verilebilir. Box-Jenkis ynteminin temeli ARIMA(p,d,q) paradigmasna dayanr., otoregresif ve hareketli ortalamaya sahip zaman serilerini incelemekte ve bu ynteme gre zaman serilerinin duraanl korelogram ile tespit edilmekte ve yine zaman serisinin ne tr bir sre ierdii de korelasyon fonksiyonlar ile analiz edilmektedir.Zaman serilerinde duraan olmama durumunda fark alnarak duraanlatrlmakta,ancak eer yine duraanlk ile karlalmaz ise bu sefer verilere yine geri dnlmektedir.Ancak eer duraanlk salanm ise bu durumda model ARMA ile tahmin edilip, ngr ilemi yaplmaktadr 6 . 2.ZAMAN SERLERNDE DURAANLIK VE TREND Zaman serilerinin duraan olmas olarak ifade edilen ey, zaman iinde varyansn ve ortalamann sabit olmas ve gecikmeli iki zaman periodundaki deikenlerin ko-varyansnn deikenler arasndaki gecikmeye bal olup zamana bal olmamasdr. 7 Ortalama=E(Yt)= Varyans=var(Yt- )2=2 Kovaryans= k=E((Yt- )(Yt-k- ) Zaman serilerinin duraan olmamas durumunda, zaman serileri trend ierecektir.Bu durumda zaman serilerinin kullanlaca ngrmleme ve regresyon denklemlerinde sahte regresyon benzeri durumlar ortaya kacaktr. Zaman serileri duraan deillerse, stokastik ya da deterministik trend iermektedirler.Ancak seri zerinde uzun dnemde deterministik bir trendin varl ile dzensiz modellerde zaman iinde ortaya kan ve bir mddet sonra kayp olan trendler birbirinden farkldr.

MADDALA, G.S. ve Inn-Moo Kim,Unit Roots,Cointegration and Structural Changes,Cambridge University Press,U.K.,2002.s.18 ve KUTLAR Azia,Ekonometrik Zaman Serileri-Teori ve Uygulama-,Gazi K.Ankara,2000,ss.47-48. 7 GUJARAT,Damodar N.,Basic Econometrics,third edit,MC-Graw-Hill,nc.,USA,1995.ss.712-713.

Deterministik trend,olduka uzun bir dnemde ortaya kan ve ykseli ve alal zikzaklar arasnda belli bir yndeki uzun dnemdeki eilimi ifade etmektedir. Zaman serisi ierisinde trendin btn ile kestirilebilir oluu deterministik trende 8 iaret etmektedir. Yt=a+t +

Sz konusu denklem bize duraan olmayan bir zaman serisi ierisindeki deterministik trendi tarif etmektedir. Eer rassal yry(random walk) modelini 9 ifade edecek olursak, Yt=Yt-1+ stokastik bir trendi ifade etmi oluruz. Yine stokastik ve deterministik trendle birlikte gsterimi de mmkndr.
10

Ayrca sz konusu denklemde yer alan sabit terimde, zaman serileri

belli bir balang deerine sahip olmas gerektiinden ve bu sabit deerinin anlamszda olsa denkleme dahil edilmemesi durumunda duraan olmama durumlarnn ortaya kabileceinden dahil edilmektedir 11 .Durumu, tren stationary process ve difference stationary proses asndan incelediimizde zaman serisine yaplacak dorusal trend ilavesi ile yani trendsizletirme sonucunda eer zaman serisi duraan hale geliyorsa bu zaman serisinin deterministik bir trende sahip olduunu, ancak eer dorusal bir trend ilavesi eer zaman serisini duraan hale getirmiyorsa bu durumda fark alnarak zaman serisi duraan hale getirileceinden stokastik bir tren geerlidir. 12 3.TREND VE KTSATTA SON GELMELER Geleneksel ktisat gr, zaman serilerinin esas olarak uzun dnemde

dzgn(deterministik) tren segilediini ve trend deerlerinden meydana gelecek sapmalarn, talep oklarnca ortaya kaca ve bu deimelerin tekrar srecin trendine dnmesi ile kapacan ifade etmektedirler. Klasik iktisat tam istihdam dzeyinde bir denge ngrdnden, ekonominin trendinden ksa dnemde ortaya kacak sapmalar geicidir.Ayrca moneterist grte beklentisel yanlgyla aklanabilecek ksa dnemli sapma ve trende geri dn ngrmektedir.Yine

Bkz.Deterministic trend,DEBOLD,Francis X. ve Sendhadji Abdelhak S.,Deterministic vs Stochastic Trend in US GNP,Yet Again,NBER Working Series,Working Paper 5481,www.nber.org. 9 MANKIW,G. ve Matthew Shappiro,Trends,Random Walks and Tests of the Permenant Income Hypothesis,Jouranal of Monetary Economics,v;16,1985,ss.165-174. 10 CHAREMZA,Wojciech W ve Derek F. Ddeadman,New Directions in Econometric Practice,Edward Elgar,UK,1997,ss84-95.Random Walk balang deerine yani bir sabit deer ve deterministik trend ya da zaman deikeni ile ifade edilirse Yt=u+bt+Yt-1+ eklinde gsterilir. 11 FRANSES,Philip Hans,Time Series Models for Business and Economic Forecasting,Cambridge University Press,UK,1998,ss.80-90. 12 ENDERS,Walter,Applied Econometric Time Series,John Wiley and Sons,UK,1995,ss.155-195.

Keynezyen grn konjoktr konusundaki fikirleri Samuelson-Hicks arpan ve hzlandran 13 modeline dayanmaktadr. Ancak yeni konjonktr yaklamlar ile, iktisadi deikenlerin gsterdii trendlerin kendisinin de dalgalanmalardan muaf olmadn ortaya koymutur. Ayrca moneterist iktisatlarn parann yanszl konusundaki ifadeleri de geersizlemitir.Yaanan oklar, rnein parasal etkiler moneterist iktisatlarn dedii gibi deikenlerin trendlerinde ksa dnem bir sapma yaratmak yerine deikenlerin zaman trendlerini tmyle deitirmektedirler.Dolaysyla yaanan oklar sonucunda bir daha eski trende dnlememekte ve ok kalc etkiler yaratmaktadr. Bu durumda zaman serilerinin sahip olduklar trendlerde oklar nedeniyle ortaya kan kayma sonucunda bizatihi stokastik hale gelmektedir. 14 T1 T2

Y Y

Nelson ve Ploser retimde gzlemlenen deimelerin pek ounun kalc olduunu ve retimin rassal yry olarak bilinen bir istatistiki sre olduunu ifade etmilerdir. Yt=g+Yt-1+zt Denklemi ile ifade edilen bir rassal yry olarak ifade edilen retim, yaanacak bir(t) ok sonucunda, geleneksel gre gre bu ok sonucu retim eski deerine geri dnmek zorunda iken, gemi retimin gelecekteki retimi belirlemesi nedeniyle, retim yeni bir trende sahip olmutur.Dolaysyla reel unsurlar dikkate alan ve trend etrafnda dalgalanmaktan ok yeni bir

13

Daha geni bilgi iin,ALLEN,R.G.D.,Macro-Economic Theory-A methematical Treatment-,McMillan,UK,1968,ss-321-340. 14 SNOWDON,Brian,Vane Howard ve Peter Wynarczyk,A Modern Guide to Macroeconomics,-An Introduction to Competing Schools of Thought-Edward Elgar,UK,1995.ss.236-260. ve Snowdon,Brian ve Howard Vane,Reflections on the Development of Modern Macroeconomics,Edward Elgar,UK,1997,ss. 103-128.

trendin olutuu ve bu trendinde kendini oluturan unsurlarn rassal olmas nedeniyle rassal olduu bir konjonktr yaklam gelimitir 15 . 4.DURAANLIIN TESPT 4.1GRSEL SAPTAMA -KORELOGRAM Bu duraanlk testi otokorelasyon fonksiyonuna(ACF) dayanr.Otokorelasyon fonksiyonu serinin baz deerleri ve gecikmeli deerleri arasndaki ilikinin (correlation) boyutunu belirler.Deiik zaman aralklar(k) iin bulunacak ACF(k) katsays deerleri ilikilendirildiinde, korelogram elde edilir.ACF(k) deerleri 1 ve 1 arasnda yer almaktadr. S(Xt-Xbar)(Xt-k-Xbar) ACF(k) = -----------------------S(Xt-Xbar)2 Duraanlk tespiti iin korelogramdan u ekilde yararlanlr.ACF eer ok yksek bir deerden balayp ok yava klyorsa, bu serinin duraan olmadnn bir gstergesidir.Sz konusu hipotez testi her bir ACF(k) deeri iin +-1.96(1/n) deeri bulunarak yaplr.Eer ACF(k) deeri gven aral snrlar dnda kalyorsa otokorelasyon vardr. Ksmi korelasyon fonksiyonu gecikmeli deikenler arasndaki ilikiyi ifade eder.Ksmi korelasyon fonksiyonu ile korelasyon Y ve Yt-k deerleri arasndaki terimlerin etkisi karlarak bulunur. 16 Btn bu ACF(k) deerlerinin e-anl olarak sfra eit olduunun testi iin dier bir yntemde,Box-PierceQ ve Ljung-Box istatistiinin kullanlmasdr.
Box PierceQ n

k =1

p k

m k 2 n ( n + 2) n LB p n k k =1

n,rneklem bykl,m gecikme says iken Q ve LB istatistii ki-kare dalm dikkate alnarak test edilir. Ho=Btn ACF(k) lar sfr Ha=Btn Acf(k) lar sfrdan farkl Hipotezleri geerli iken eer hesaplanan Q ve LB deeri ki-kare izelgesindeki eik deerinden bykse H0 red edilir.Yani seri duraan deildir.
15 16

Lucas Kritii iin,SARGENT,Thomas,Macroeconomic Theory,s.edit.,Academic Press Inc.,UK,1987,ss.397-398. ERTEK,Tmay,Ekonometriye Giri,2.b.,Beta b.yay.,stanbul,1996,ss.383-384.

4.2.DCKEY-FULLER TEST Dickey-Fuller testi, gzlenen serilerde birim kkn varlnn (serinin duraan olmad) olup olmadnn belirlenmesinde kullanlan bir testtir. Bu yntemin ilk olarak duyurulmas, Dickey D.A. ve W.A.Fullern 1979da Journal of American Statistical Association adl dergide yaynlanan makaleleriyle olmutur. Testin ilk kt dnemden gnmze kadar eitli alanlarda yeterli gelmedii ve bundan dolay eksikliklerin kapatlmas iin oluturulan yardmc yntemler ortaya kmtr . Ancak yaplan uygulamalarda serinin birim kk tayp tamadnn saptanmas iin mutlak suretle DF (Dickey-Fuller) testinin yaplmas art niteliinde bulunmaktadr. Testin kullanmn aklamak iin aadaki veri reten sre kullanabiliriz; Model: Yt = pYt-1 + ut ut = stokastic hata terimi Eitlii aadaki gibi gsterilebiliriz. yt yt-1 = (p-1) yt-1 + ut Denklemin her iki tarafndan yt-1 karldnda, (p-1) = y olmak zere denklem aadaki ekle gelir. yt = yt-1 + ut Ho : p=1, H1: p<1 (p-1) = 0 veya = 0 durumunda yt serisi bir birim kk iermektedir. Ancak IpI < 1 durumunda seri duraan olur. Burada Dickey ve Fullern Monte Carlo uygulamasnda ortaya karlan T (tau) istatistii kullanlmaktadr. Hesaplanan T deerinin mutlak deeri Dickey-Fuller veya McKinnon Dickey-Fuller kritik deerlerinin mutlak deerini ayorsa, zaman serisinin duraan olduu hipotezini reddedemeyiz. Ho: p=1 reddedilirse zaman serisi duraandr (imek ve Hala, 2003;6). Dickey-Fullerin ortaya koyduu denklem tr bulunmaktadr ; Sabitsiz trendsiz Dickey-Fuller denklemi :Yt =Y(t-1) +ut Sabitli trendsiz Dickey-Fuller denklemi :Yt =a+Y(t-1) +ut Sabitli trendli Dickey-Fuller denklemi: Yt =a+bt+Y(t-1) +ut

Bu ksm DFnin eletirisi blmnde ele alnacaktr.

 regresyonun birbirinden fark a ve b gibi deterministik elemanlar iermesidir. Bu denklemde yer alan parametresinde = 0 eitliinin salanmas ytnin birim kk ierdiini gstermektedir. Birim kkn varlnn snanmas iin kullanlan iki hipotez kullanlmaktadr. Bunlar; H1: <0 (p<1) (seride birim kk yoktur.) (seri duraandr.) H0 : =0 (p=1) (seride birim kk vardr.) (seri duraan deildir.) Hipotezlerinin oluturulduktan sonra mevcut model iinde snanmas u ekilde olmaktadr; Dickey-Fuller testinin uygulanmasnda yt = yt-1 + ut regresyonunda yer alan parametresinin sahip olduu t deerinin, Dickey-Fullera zel olarak hazrlanan T istatistik tablo deeri ile karlatrlarak, nceden hazrlanan Ho ve H1 hipotezlerine gre birim kkn varl tespit edilmektedir. Yukarda ele alnan DF test modelinin ierdii kabul edilen otoregresif sre says AR (1) kabul edilmektedir. Ancak her zaman serisinde durum byle olmamaktadr. Bundan dolay Dickey D.A. ve W.A.Fullern (1981) de Econometrca dergisinde yaynlanan makalelerinde bu konuyu ilermiler ve mevcut olan test denklemini en genel haliyle u ekilde kullanmaktadrlar: ADF denklemi ( en geni ADF denklemi) : Yt =a + bt + Y(t-1) + cY(t-1) + ut Son ekli oluan regresyon gnlk yaamda kullanlan zaman serilerinin birim kk tayp tamadn aklamada daha yksek ilevsellik kazanmtr. rnek; U.S. deki enflasyonun skolastik trende sahip midir? U.S.deki (1960:1-1990:4) tarihleri aralsndaki enflasyondaki deiimleri dikkate alan veriler ile U.S.deki enflasyonun trend ierip iermediinin aratrldnda ; Bu aratrmada kullanlan hipotezler u ekildedir; Ho = seri duraan deildir., H1= seri duraandr. hipotezlerinin testinde ADF testi kullanlmtr. Sonuta bulunan regresyon u ekildedir.

Inft = 0.53 0.11 Inft-1 0.14 Inft-1 0.25 Inft-2 + 0.24 Inft 3 + 0.01
Inft-4 (0.23) (0.04) (0.08) ( 0.08) (0.08) (0.08)

Yaplan nceki aratrmalarda AR(1) kabul edildiinde Inft-1 iin bulunan t = -2.60 olmaktadr. %5 anlamllk dzeyindeki kritik tablo deeri ise = -2.86 dr. Buna gre USdeki enflasyonun duraan olmad sylenebilir. Yukardaki denklemde ele alnan geikme saysna gre; AR(3)teki t deeri = -2.60 ve AR(4)teki t deeri ise 2.65 olmaktadr. % 5 anlamllk dzeyindeki kritik deer ise 2.86 dr. Bu anlamllk dzeyinde yine U.S.deki enflasyonun trend ierdii sylenir. Ancak deer aralnn % 10 anlamllk dzeyinde aldmzda kritik deer 2.57ye der. Bu duruma gre U.S.teki enflasyonun trend iermedii ve veri setinin duraan olduu sylenebilir. Ancak yaplan farkl almalar sonucu U.S.deki enflasyonun trend ierdii bir ok kez ortaya karlmtr. Bu durum U.S.deki enflasyon iin hazrlanacak stratejiler kullanlmaktadr (Stock ve Watson, 2003;466). 4.3.DICKEY- FULLER TESTININ ELETIRISI ADF testi birim kkn bulunmasnda olduka nemli bir yere sahip olmasna ramen testin ierdii eksiklerde bulunmakta ve bu eksiklikler yardmc testlerle giderilmektedir. ADFnin tespitte eksik olduu ynleri yle aklaya biliriz ; ARMA ieren veri seti iinde hareketli ortalama derecesinin bilinmemesi durumu AR srecin tam olarak bilinmemesi ve oluturulacak gecikme says problemi Sabit terim ve zaman trendinin regresyonda olup olmamasna karar verilmesi durumu Zaman serisinde yapsal krlma durumu Dsal krlma sel krlma Birden ok yapsal krlma

Yan parametrik dzeltmeler Zaman serisinde mevsimsellik etkisinin bulunmas oklu birim kk durumu (Dickey-Pantula (1987)) I (2) zaman serileri durumu Paral duraanln bulunmas

eklinde sralayabiliriz.

10

5.DICKEY FULLER BIRIM KK TESTLERINDEKI PHILLIPS PERRON TESTI

PROBLEMLER VE

Zaman serileri otoregresif (autoregressive-AR) ya da haraketli ortalamal (moving average-MA) sreler olabilir. Dickey Fuller Testi denklemi zaman serilerinin AR zelliini dikkate alr. 17 t = Xt-1 + ut Xt = ut = 0 in AR(1)

Ve Ho hipotezi yle yazlr. =1 Xt = Xt-1 + ut Xt = *Xt-1 + ut Xt = *Xt-1 + ut * = -1 = 0

ya da * = -1 = 0

(Xt- Xt-1)= Xt-1- Xt-1+ ut

Burada * katsays istatistiki olarak anlaml ise seri duraan deildir 18 . Dickey-Fuller birim kk testlerindeki en nemli noktalar unlardr. - Seri, trend duraan m ya da fark duraan m - Birim kk testinin gc - Zaman serilerindeki yapsal krlma olup olmamas. Bir testin gc , yanl olan hipotezi red etme olasl ile llr. Dickey Fuller testlerinin bu adan gc dktr. nk bu testler birim kk ve yakn birim kk ayrdetmede yetersiz kalmaktadrlar. 19

=1 olursa birim kk vardr ancak

=0.95 olmas birim kk olmadn

gstermez(yakn birim kk vardr).Eer , model u ekilde olursa ; yt = 0.95yt-1 + ut DickeyFuller testine gre seri duraan kabul edilir. 20 Ancak byle bir durumda aslnda null hipotez kabul edilmelidir. Katsay 1 den kktr ancak 0,95 olmas seride aslnda birim kk olduunu sylemektedir. Testing gsz olmas yakn birim kk olmas durumunda problem olmaktadr. Testing gcnn dk olmas sorunu veri aral geniletilerek zlebilir. Bunlarn yannda ADF testi test denklemindeki terimlerin ilave farklarnn dahil edilmesi
Kerry Patterson,An Introduction to Applied Econometrics:A Time Series Approach , St. Martins Pres,Scholary and Reference Division,2000, pp. 238-241
19 20 17

Enders Walter,Applied Econometric Time Series, Iowa State University,John Wiley&Sons Inc.pp.251-252 for Finance, 2002,

Chris Brooks , ntroduction Econometrics http://www.cambridge.org/resources/0521790182/1552_117097.ppt 20.03.2005

11

gerektirir. Bu da serbestlik derecesinde bir azalmaya ve test srecinin gcnde bir azalmay ortaya karr. Bir zaman serisinde yapsal krlmalar serinin AR srecini deitirmektedir. Dickey Fuller testi yapsal krlmalara bal olarak AR srecindeki bu krlmay dikkate almamaktadr. Yapsal krlmann bu etkisini gidermek iin Perron 1989da kendi testini gelitirmitir. Bylece Dickey-Fuller testinin krlmalara bal olan yanl hipotezi kabul etmeye gtren sonu ortadan kaldrlmtr. 21 Bunlarn yannda ADF testi test denklemindeki terimlerin ilave farklarnn dahil edilmesi gerektirir. Bu da serbestlik derecesinde bir azalmaya ve test srecinin gcnde bir azalmay ortaya karr. Yukarda bahsedilen yapsal krlma dnda Dickey-Fuller testinde seriler zerinde trendin etkisini ve bu trende bal olarak ortaya kabilecek hata terimlerinin standart hatasnn farkl olmasna bal etkiler yoktur. Bu eksiklik Phillips ve Perron tarafndan eletirilmitir ve yazarlar literatrdeki Phillips-Perron Testi olarak bilinen birim kk testini gelitirmilerdir. 5.1.PHILLIPS-PERON TESTI Dickey-Fuller Testi hata terimlerinin istatistiki olarak bamsz olduklarn ve sabit varyansa sahip olduklarn varsayar. Bu metodoloji kullanlrken hata terimleri arasnda korelasyon olmadna ve sabit varyansa sahip olduklarna emin olmak gerekir. Phillips ve Perron (1988) Dickey-Fuller n hata terimleri ile ilgili olan bu varsaym geniletmilerdir. Bu durumu daha iyi anlamak iin u regresyon dikkate alnr. Yt=a0* + a1*yt-1 + t Yt= a0 + a1 yt-1+a2 (t-T/2) + t Burada T gzlem saysn t hata terimlerinin dalmn gstermekte olup bu hata teriminin beklenen ortalamas sfra eittir. Fakat burada hata terimleri arasnda isel balantnn(serial correlation)olmad veya homojenlik varsaym gerekli deildir. Bu adan bakldnda Dickey-Fuller testinin bamszlk ve homojenite varsaymlar Phillips-Perron testinde terk edilmi hata terimlerinin zayf bamll ve heterojen dalm kabul edilmitir. Bylece Phillips-Perron Dickey Fuller t istatistiklerini gelitirmesinde hata terimlerinin varsaymlar konusundaki snrlamalar dikkate almamtr 22 .
Perron Pierre, Testing for a Unit Root in a Time Series With a Changing Mean,Journal of Business&Economic Statistics , April 1990,Vol.8,No.2 22 Enders Walter,Applied Econometric Time Series, Iowa State University,John Wiley&Sons Inc.pp.239-240
21

12

Phillips-Perron istatistiklerinin kritik deerleri Dickey-Fuller testi tarafndan kesinlikle verilmektedir. rnek vermek gerekirse yukarda ki modelde, Z(ta1*): a1*=1 hipotezinin testi iin kullanlmtr. Z(ta1): a1=1 hipotezinin testi iin kullanlmtr. Z(ta2): a2=0 hipotezinin testi iin kullanlmtr. Z(3): a1=1 ve a2=0 hipotezlerinin testi iin kullanlmtr. Dickey-Fuller testinin hata terimleri konusundaki snrlayc

Phillips-Perronun

varsaymlarndan vazgemesinin nedeni hata terimlerini ya da bu hata terimlerinin gemi deerlerinin hareketli ortalama olarak (MA-Moving Avarage) kullanmalardr. Bu adan bakldnda Dickey-Fuller testindeki AR sreci Phillips- Perron testinde ARMA srecine dntrlmtr. MA srecinin kullanlmaya balanmas trend duraanlk kavramnn testinin daha gl yaplmasna imkan vermektedir. zellikle trend ieren serilerde MA srelerinin artan olmas durumunda Phillips-Perron testi Dickey-Fuller testine gre daha gl olmaktadr. MA srelerinin negatif olmas durumunda ADF testleri Phillips-Perrona daha gldr. ( MA srelerinin negative olmas ya da azalan olmas hata terimlerinin beklenen ortalamasnn sfra yaklamas demektir.)

13

KAYNAKA ALLEN,R.G.D.,Macro-Economic Millan,UK,1968, ALLEN,R.G.D,Statics for Economists,Mc-Millan,UK,1964, BROOKS, Chris , ntroduction Econometrics http://www.cambridge.org/resources/0521790182/1552_117097.ppt for Finance, 2002, Theory-A methematical Treatment-,Mc-

CHAREMZA,Wojciech W ve Derek F. Ddeadman,New Directions in Econometric Practice,Edward Elgar,UK,1997 DEBOLD,Francis X. ve Sendhadji Abdelhak S.,Deterministic vs Stochastic Trend in US GNP,Yet Again,NBER Working Series,Working Paper 5481,www.nber.org. ENDERS,Walter,Applied Econometric Time Series,John Wiley and Sons,UK,1995. ERTEK,Tmay,Ekonometriye Giri,2.b.,Beta b.yay.,stanbul,1996, FRANSES,Philip Hans,Time Series Models Forecasting,Cambridge University Press,UK,1998 for Business and Economic

GUJARAT,Damodar N.,Basic Econometrics,third edit,MC-Graw-Hill,nc.,USA,1995. MADDALA, G.S. ve Inn-Moo Kim,Unit Roots,Cointegration and Structural Changes,Cambridge University Press,U.K.,2002 MANKIW,G. ve Matthew Shappiro,Trends,Random Walks and Tests of the Permenant Income Hypothesis,Jouranal of Monetary Economics,v;16,1985 NEWBOLD,Paul,letme ve ktisat iin statistik,ev.mit enesen,Literatr Y.,stanbul,2000 KUTLAR Azia,Ekonometrik Zaman Serileri-Teori ve Uygulama-,Gazi K.Ankara,2000. PERRON Pierre, Testing for a Unit Root in a Time Series With a Changing Mean,Journal of Business&Economic Statistics , April 1990,Vol.8,No.2 SANDY,Robert,Statistics for Business and Economics,Mc-GrawHill C.USA,1990, SARGENT,Thomas,Macroeconomic Theory,s.edit.,Academic Press Inc.,UK,1987 SNOWDON,Brian,Vane Howard ve Peter Wynarczyk,A Modern Guide to Macroeconomics,-An Introduction to Competing Schools of Thought-Edward Elgar,UK,1995 Snowdon,Brian ve Howard Vane,Reflections on the Development of Modern Macroeconomics,Edward Elgar,UK,1997, UTKULU, Utku, Is The Turkish External Debt Sustainable? Evidence From Unit Root TestingYap Kredi Economic Review, vol 10, Number 2, 1999.

14