Professional Documents
Culture Documents
TÜB‹TAK
B‹L‹M ve TEKN‹K
477 a¤ustos 2007
S A Y I 4 7 7
A⁄USTOS 2007 3,5 YTL
DERG‹N‹ZLE
B‹RL‹KTE
TÜB‹TAK
Formula-G ve
Hidromobil-07
Yap›ld›
PETROL ve TÜRK‹YE
ime
212110 2007/08 ¤ ret
‹lkö l d › z Gökadalar Çarp›fl›nca... Mars ve Titan’da Metan... Kuantum fiifreleme...
Y› ›m›
Tak
Do¤ru Sand›¤›m›z Yanl›fllar... Troya... Dikenli Vatozlar... Matemanya...
T ü r k i y e ’ n i n B i l i m Ç e fl m e s i :
www.biltek.tubitak.gov.tr
Yenilendi!
kunyeAgust 1/8/05 20:02 Page 1
A Y L I K P O P Ü L E R B ‹ L ‹ M D E R G ‹ S ‹
B‹L‹M veTEKN‹K C ‹ L T 4 0 S A Y I 4 7 7
Yaz›flma Adresi : Bilim ve Teknik Dergisi Atatürk Bulvar› No: 221 Internet : www.biltek.tubitak.gov.tr
Kavakl›dere 06100 Çankaya - Ankara e-posta : bteknik@tubitak.gov.tr
Yaz› ‹flleri : Tel: (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks: (312) 427 66 77 ISSN 977-1300-3380
Sat›fl-Abone-Da¤›t›m : Tel: (312) 467 32 46 (312) 468 53 00/1061 ve 3438 Fiyat› 3,50 YTL (KDV dahil)
Faks: (312) 427 13 36 Yurtd›fl› Fiyat› 5 EURO.
TÜB‹TAK Santral : Tel: (312) 468 53 00 Da¤›t›m : Merkez Da¤›t›m A.fi.
Adres : Atatürk Bulvar›, 221 Kavakl›dere 06100 Ankara Bask› : Promat Bas›m Yay›n San. Tic. A.fi. www.promat.com.tr
Reklam : Tel: (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks: (312) 427 66 77 Tel: (0212) 456 63 63
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli E¤itim Bakanl›¤› [Tebli¤ler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] taraf›ndan lise ve dengi okullara; Genel Kurmay Baflkanl›¤› [7 fiubat 1979, HRK: 4013-22-79 E¤t. Krs. fi. say› Nflr.83] taraf›ndan Silahl› Kuvvetler personeline tavsiye edilmifltir.
icindekilerAgust+++ 1/8/05 21:01 Page 1
Formula-G - Hidromobil-07..........................................................................................................4
Bilim ve Teknoloji Haberleri/Raflit Gürdilek ..........................................................................12
Nerede Ne Var?/Gülgûn Akbaba ................................................................................................25
Teknoloji Ad›mlar›/Gökhan Tok .............................................................................................26
Bilim ve Teknik Kulübü/Gülgûn Akbaba ............................................................................28
Avrupa Bilim - E¤lence Gecesi II ......................................................................................33
Mucize Bitki Vetiveria/Gülnur Gürler .......................................................................................34
Türkiye’de Petrol/Serpil Y›ld›z ...................................................................................................36
‹lettikleriniz .............................................................................................................................49
Mars ve Titan’da Metan›n Esrar›/Raflit Gürdilek ...................................................................50
Devlerin Dans›/Alp Ako¤lu ..........................................................................................................56
‹nsan›n Kalesi Ev/Gökhan Tok .....................................................................................................60
Kuantum fiifreleme Sanat›/Ömer Demirel ..............................................................................64
Sergimize Bekliyoruz ..........................................................................................................68
Karanl›¤›n Gizledi¤ Renkler/Deniz Candafl ............................................................................72
Forum/Gülgûn Akbaba ..............................................................................................................76
‹nsan ve Sa¤l›k/Doç. Dr. Ferda fienel ....................................................................................77
Bilim Sa¤l›k/M. Mahir Özmen - Dilek Aslan ...........................................................................78
Yay›n Dünyas›/Gökhan Tok ....................................................................................................81
Yaflam/Sargun Tont .................................................................................................................82
Brüksel’den Mektup/Didem Crosby ......................................................................................84
Bulmaca/Deniz Candafl ...........................................................................................................85
Merak Ettikleriniz/Sadi Turgut .............................................................................................86
‹çindekiler Matematik Kulesi/Engin Toktafl ...........................................................................................87
Popüler Bilim Tarihimizden/Canan Öktemgil Turgut .........................................................88
‹çbükey Yans›malar/‹nci Ayhan ............................................................................................89
Satranç/Aybar Karaçay ............................................................................................................90
Zeka Oyunlar›/Emrehan Hal›c› ..............................................................................................91
Yeflil Teknik/Cenk Durmuflkahya .............................................................................................92
Gökyüzü/Alp Ako¤lu................................................................................................................93
Kendimiz Yapal›m/Yavuz Erol ................................................................................................94
Türkiye Do¤as›/Bülent Gözcelio¤lu ........................................................................................96
Y›ld›z Tak›m›/Elif Y›lmaz - Gökhan Tok ..................................................................................97
Do¤ru Sand›¤›m›z Yanl›fllar/Deniz Candafl - Gökhan Tok ..................................................98
Canl›l›¤a Daha Yak›ndan Bakal›m/Deniz Candafl ...........................................................102
Sözcük Da¤arc›¤›/Gökhan Tok .............................................................................................103
Teknoloji Tasar›m ve Çevre ‹liflkisi/Hakan Gürsu ..........................................................104
Teknoloji ve Tasar›m/Hacer Erar .......................................................................................106
Tarih ve Mitolojinin Kenti Troya/Gökhan Tok ................................................................108
ctrl+alt+del/Levent Daflk›ran ................................................................................................110
Ergenli¤e Ad›mlar/Deniz Candafl ........................................................................................111
Böyle Çal›fl›r/Korkut Demirbafl .............................................................................................112
Birlikte Deneyelim/Ali Battal Kaya - Betül fien Gümüfl .......................................................114
Kendinizi Deneyin - Harfli Sudoku/Deniz Candafl .........................................................115
Dikenli Vatozlar/Bülent Gözcelio¤lu ....................................................................................116
Matemanya/Muammer Abal› ..................................................................................................118
Kaptan›n Seyir Defteri /Alp Ako¤lu .....................................................................................120
Porof. Zihni Sinir/‹rfan Sayar .............................................................................................121
icindekilerAgust+++ 1/8/05 21:01 Page 2
4
TÜB‹TAK’›n düzenledi¤i 3. Formula-G Günefl Arabalar› Yar›fl›, bu y›l Ankara’da ilk kez TÜB‹TAK Hidromobil Hidrojen Arabalar› Yar›fl›
ile birlikte yap›ld›. Araçlar, üstün performanslar›n›n yan›s›ra gözal›c› tasar›mlar›yla da ilgi oda¤› oldular.
36
Petrolü olan ülkelerin baz›lar› çok zengin, baz›lar› da ülkelerindeki petrolün yönetimini güçlü ülkelere çoktan kapt›rm›fllar.
Ya bizim ülkemiz? Zengin bir ülke olacak kadar petrolümüz var m›?
50
Satürn’ün en büyük ay› Titan, Dünya d›fl› yaflam tart›flmalar›n›n gediklisi. Uzak geçmiflinde Titan, yaflam›n moleküler öncüllerinin
oluflmas›na uygun koflullar tafl›yordu. Baz› biliminsanlar› Titan’da eskiden, hatta belki flimdi bile yaflam bulunabilece¤i görüflünde.
56
200 milyar y›ld›zdan oluflan Andromeda, yaklafl›k 2,5 milyon ›fl›k y›l› uzayl›¤›yla, bize en yak›n gökadalardan biri. Üstelik giderek daha
da yak›nlaflt›¤› keflfedildi. Gökbilimciler bir süredir de gelecekte ne olaca¤›n› bulmak için u¤rafl›yorlar. Bu iki devin çarp›flmas› söz
konusu olabilir mi? Çarp›fl›rlarsa bunun Günefl Sistemi’ne ne gibi etkileri olur?
gelece¤e
kofltular
gerekse de etrkileyici
performanslar›yla medyan›n
ve izleyicilerin hayranl›¤›n›
kazanan hidrojen arabalar›
aras›ndan da damal› bayra¤›
ilk gören Bo¤aziçi
Üniversitesi’nin Buhar adl›
arac› oldu.
B‹L‹M ve TEKN‹K 8 A¤ustos 2007
TÜB‹TAK FORMULA-G
GÜNEfi ARABALARI YARIfiI
SONUÇLARI
F‹NAL
1. ‹stanbul Teknik Üniversitesi ‹TÜ-Ra
2. ‹stanbul Teknik Üniversitesi ARIba 2
3. Sakarya Üniversitesi SAGUAR X6
ANOK KUPASI
1. ‹stanbul Teknik Üniversitesi ARIba 2
2. Gazi Üniversitesi GAZ‹
3. Sakarya Üniversitesi SAUTEK F-G‹T
TÜB‹TAK H‹DROMOB‹L-07
H‹DROJEN ARABALARI YARIfiI
SONUÇLARI
F‹NAL
1. Bo¤aziçi Üniversitesi BUHAR
2. ÇUKUROVA H‹DROMOB‹L
3. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi H‹DROAKT‹F
ANOK KUPASI
1. Elektrik Mühendisleri Odas› H‹DRA
2. Sakarya Üniversitesi H‹DROCARTAL
3. Gaziantep Üniversitesi H‹DROFISTIK
Foto¤raflar: Ali Özdemir
haberYeni 1/8/05 21:04 Page 12
Zeynep Tozar
‹klim-Çevre
Kutup Ay›lar› Karaya Göç Etmeye Bafllad›
Durumlar› içler ac›s› demek, baz› bili- sonuçlar›ndan emin gibiler: Kuzey Buz
minsanlar›na göre flu an için fazla abar- Denizi buzlar›n›n azalma ve karars›zlafl-
t›l› olur, ama çok yak›n bir gelecekte mas›na ba¤l› olarak, inlerini karada in-
onlar›n da yüre¤i, di¤erlerininki kadar fla eden ay›lar›n say›s› giderek art›yor.
s›zlayacak gibi. Kutup ay›lar›, özellikle Buz üzerinde kalmay› ye¤leyen kutup
de diflilerin yaflam› iyice zorlaflmaya ay›lar›ysa inlerini, buzun daha h›zl› in-
bafllad›. ABD’li araflt›rmac›lar, eriyen de- celdi¤i bat› bölgelerinden do¤uya do¤ru
niz buzunun bu diflileri do¤um yapmak yap›lamayacak ve yavru yetifltirilemeye- kayd›rmaya bafllad›lar. “fiu anda, k›y›-
üzere kuzey Alaska karalar›na göçe zor- cek kadar karars›z bir zemin haline ge- dan uzakta bulunan difliler, karadaki in
lamaya bafllad›¤›n› söylüyorlar. liyor.” alanlar›na ulaflmalar›n› sa¤layacak yeni
Gebe kutup ay›lar›, do¤acak yavrular›n› Merkez araflt›rmac›lar› 1985 y›l›nda ku- deniz buzunun oluflmas› için, 10 y›l ön-
kuzey so¤u¤undan korumak için kar›n tup ay›lar›na, üzerlerinde uydu vericile- ce beklediklerinden bir ay daha fazla
içinde in infla ederler. 1985-1994 y›llar› ri olan tasmalar takmaya bafllam›fllard›. beklemek zorundalar” diyor araflt›rma-
aras›nda bu inlerin % 62’si deniz buzu Gebe ay›lar›n inlerini kurduklar› bölge- c›lardan Steve Amstrup. “Di¤er seçe-
üzerinde kuruluyken, bu oran›n 1998- leri saptama çal›flmalar›nda bu tasma- nekleri, uygun kara parças›na ulaflmak
2004 aras›nda % 37’ye düfltü¤ü anlafl›l›- lardan yararlan›ld›. Bu ayg›tlar›n iletim için çok daha uzun bir mesafeyi yüze-
yor. ABD Jeolojik Araflt›rmalar Merke- özelli¤inin in içinde azalmas› nedeniyle, rek katetmek, ya da k›fl boyunca kararl›
zi’nden Anthony Fischbach, “son y›llar- araflt›rmac›lar sinyal gücünün düfltü¤ü kalaca¤› bile kuflkulu, güvenli olmayan
da Kuzey Buz Denizi’ndeki buz kütlele- zamanlarda diflinin içeride oldu¤unu buz üstünde in kurmak.” Tam bir ç›k-
ri giderek daha geç oluflmaya, daha er- anlayabiliyorlar. Bu flekilde, 1985 Nisa- maz... Gidifl böyle olursa, 2050’ye gelin-
ken erimeye, görece yafll› ve kal›n olan n›yla 2005 Haziran› aras›nda 383 difli di¤inde kutup ay›lar›n›n say›s›, %30-40
bileflenini kaybetmeye bafllad›” diye an- izlendi ve tabii bu arada bu göç davra- oran›nda düflmüfl olacak.
lat›yor. “Bunlar biraraya gelince, bölge- n›fl›n›n ard›nda yatabilecek di¤er etken- New Scientist.com News Service, 13 Temmuz 2007
deki buz kütleleri de, üzerinde do¤um ler de gözönüne al›nd›. Araflt›rmac›lar,
üzere bir yöntem gelifltirmifl ve bunun varsay›yordu. Ancak durum pek böyle
Sa¤l›kl› Bir Dünya ‹çin için Avrupa’n›n çeflitli bölgelerinden de¤il gibi. Tümüyle ifllevsel ve çok ifl-
Çok Çok Tür... toplad›klar› verilerden yararlanm›fllar. levli bir ekosistem için mümkün olan
Bulgular›, devreye ne kadar çok süreç en fazla say›da türün de korunmas› ge-
‹sviçre’nin Zürich ve ‹ngiltere’nin Ox- girerse, onlar› desteklemek için gerekli rekiyor. Biyoçeflitlili¤in her bir bilefleni-
ford Üniversitelerinden araflt›rmac›lara tür say›s›n›n da o kadar çok olmas› ge- ne gereksinimimiz var; bunun fazlas›
göre, biyoçeflitlilikte yaflanan ve yafla- rekti¤ini gösteriyor. Çal›flman›n önceki- diye birfley yok.” Araflt›rma, böylece bir
nacak olan düflüfl, g›da üretimi, su kali- lerden temel fark›, ekosistem süreçleri- bölgedeki farkl› ekosistem süreçlerinin,
tesi, karbon dioksit düzeyleri gibi bir- ni tek tek de¤il, bir bütün olarak ele al- farkl› tür gruplar›ndan etkilendi¤inin
çok parametreyi, flu ana kadar tahmin mas›. ilk kan›tlar›n› sunmufl oluyor. Bu du-
edilenden çok daha fazla etkileyebilir. “Daha önceki incelemelerin çerçeveleri, rumda, yine karanl›k bir tabloyla karfl›
Tabii olumsuz yönde. Araflt›rmac›lar, bu anlamda fazla dard›” diye aç›kl›yor karfl›yay›z. Birleflmifl Milletler’in 2005
herhangi bir bölgede çürüme ve toprak Zürich Üniversitesi’nden Andy Hector. y›l›nda yay›mlad›¤› bir rapora göre, son
oluflumu, besin-su geridönüflümü ve “Bunun da ötesinde, ço¤u, belli bir 50 y›lda biyoçeflitlili¤e verdi¤imiz zara-
bitki büyümesi gibi ekosistem süreçleri- ekosistem süreci için önemli olan türle- r›n tarihte bir efli benzeri daha yok.
nin, bir bütün olarak o bölgedeki tür rin, di¤er süreçleri de ayn› ölçüde etki-
say›s›ndan nas›l etkilendi¤ini incelemek ledi¤i ve onlar için de yeterli oldu¤unu Nature, 12 Temmuz 2007
Derinlik (metre)
yanarda¤ benzeri biçimleri belirleyen
Denizler Alt›nda Binlerce Yeni Yanarda¤ bir bilgisayar program› gelifltirmifl,
program arac›l›¤›yla yükseklikleri 100
Yeni bir araflt›rma, okyanus taban›n›n tayabiliyorlar. Bunlar›n kütleleri, kütle- metreyi geçen 201.055 yanarda¤ keflfet-
gerçek yanarda¤ içeri¤ini ortaya koydu. çekim etkisiyle çevrelerindeki suyu ken- mifller. Uydu verilerinin daha önce be-
Araflt›rma kapsam›nda say›lan 200 bin- dilerine çekmeye uygun ve bu flekilde lirlemifl oldu¤u ve 1500 metreyi geçen
den fazla sualt› yanarda¤›, daha önceki okyanus yüzeyi üzerinde birkaç metre yanarda¤lar›n say›s›ysa 14.164. Hilli-
say›mlar› epeyce geride b›rakm›fl du- yükseklikte olabilen ve uzaydan alg›la- er’in verilerine göre, keflfedilmeyi bekle-
rumda; 10 kat kadar. Çal›flmay› yürüten nabilen bombeler oluflturabiliyorlar. An- yen daha 25 bin yanarda¤ var.
‹ngiltere’nin Cambridge Üniversitesi uz- cak say›lar›n›n çok oldu¤u düflünülen Bu arada ilginç bulgular da ortaya ç›k-
manlar›, denizalt› yanarda¤› toplam›n›n birçok yanarda¤ da yükseklik koflulunu mam›fl de¤il. Araflt›rmac›lar, ‹zlanda
3 milyon civar›nda olmas› gerekti¤ini sa¤layamad›klar› için alg›lanam›yor. çevresinde küçük yanarda¤ yo¤unlu¤u-
hesaplam›fllar; bunlar›n aras›nda taban- Bunlar› belirlemenin tek yolu, gemiler- nun düfltü¤ünü söylüyorlar. Bölgenin
dan en az 1000 metre yükselenlerinin den yap›lan sonar ölçümleri. 1960’lar›n bir volkanik etkinlik oda¤› oldu¤u dü-
say›s›ysa 40 bine yak›n. sonlar›ndan beri araflt›rma gemileri ok- flünülürse, bu onlar› da flafl›rtan bir so-
Sualt› yanarda¤lar›n›n da¤›l›m›, Dün- yanuslar üzerinde gidip gelerek, sonar nuç olmufl. Benzeri bir sürprizi de Ha-
ya’n›n merkezinde olup bitenlerle ilgili ayg›tlar›yla okyanus taban› derinlikleri- waii yapm›fl. Hillier’e göre bu sonuçlar,
bilgi vermesi aç›s›ndan önemli. Ancak ni saptamaya çal›fl›yorlar. 60 derece ku- deniz dibi yanarda¤lar›n›n nas›l olufltu-
suyun içinden bakarak bunlar›n say›l- zey ile (Alaska güneyine karfl›l›k geli- ¤uyla ilgili anlay›fllar›n› yeniden gözden
mas› olanaks›z. Uydularsa 1500 metre- yor) 60 derece geçirmelerini de gerektiriyor.
nin üzerine yükselen yanarda¤lar› sap- güney enlemi (Patagonya’n›n güney NewScientist.com News Service, 9 Temmuz 2007
T›p - Sa¤l›k
hücre kromozomlar›ndaki telomer
uzunlu¤u aras›ndaki iliflkiyi
incelemifller. Telomerler, bütün
hücrelerde kromozom uçlar›nda yer
alan ve bu uçlar›n korunmas›,
kopyalanmas› ve sa¤lamlaflt›r›lmas›nda
yard›mc› ifllev gören DNA y›¤›nlar›; t›pk›
ayakkab› ba¤lar›n›n uçlar›nda yer alan
plastik parçalar gibi. Bilim dünyas›n›n
ilgisini uzun süredir çeken bir
özellikleri de, yaflla birlikte k›salmalar›.
‹kizlerle yap›lan ve 1800 çocu¤u
kapsayan çal›flma sonuçlar›na göre, ben
say›s› 100’ün üzerinde olan kiflilerde
telomerler, say›n›n 25’in alt›nda oldu¤u
kiflilere göre daha uzun. Ekibin lideri
Veronque Bataille’a göre, “sonuçlar çok
heyecan verici. Çünkü ilk kez, ben
say›s› fazla olan ve cilt kanseri
Fazla Say›da Ben, Yavafl Yafllanmaya m› ‹flaret? bak›m›ndan di¤erlerinden daha yüksek
risk grubunda bulunan kiflilerin, bir
Derisinde fazla say›da bene sahip say›lar› kifliden kifliye de¤iflen benlerin yandan da yafllanma h›z› bak›m›ndan
olanlar›n cilt kanserine yakalanma bir k›sm›n›n, orta yafltan bafllayarak avantajl› oldu¤unu görüyoruz.” Bu,
olas›l›¤›, di¤er kiflilerden fazla olabilir; yavafl yavafl kayboldu¤unu biliyoruz. kalp hastal›klar› ya da kemik erimesi
ancak madalyonun bir yüzü daha var. (Daha sonra ortaya ç›kan benler de var gibi yafllanmaya ba¤l› hastal›klara
Kings College London araflt›rmac›lar›, tabii.) Beyaz tenli insanlarda ortalama yakalanma oran›n›n da düflük
fazla say›da bene sahip kiflilerin, ben say›s› 30; ama bunun 400’e bile olabilece¤i anlam›na geliyor.
yafllanma ve etkilerine karfl› koymada, ç›kt›¤› oluyor. Ne bu say›sal fark›n Ancak elbette, bundan emin olmak için
az bene sahip kiflilere k›yasla baflar›l› nedeni, ne de benlerin ifllevleri biliniyor. daha fazla say›da araflt›rmaya
olacaklar›na iliflkin önemli bulgular elde Kings College araflt›rmac›lar›ysa, gereksinim var.
ettiklerini duyuruyorlar. benlerin yaflla birlikte kayboldu¤u
BBC News, 11 Temmuz 2007
Ço¤unlu¤u çocuklukta ortaya ç›kan ve gerçe¤inden yola ç›karak, ben say›s›yla
‹drar›n Gücü!
Bilmece olsa ancak bu kadar olur: Ait
oldu¤u bölgedeki bask›n erke¤in idrar›-
n›n kokusunu alan difli fareye ne olur?
Difli fareler, bask›n erkekleri ye¤liyor- yeni hücreler üretiyorlar ve koflma, ö¤-
‹lginç yan›t, Kanada’daki Calgary Üni-
lar; ancak yeni sinir hücresi oluflumunu renme, çiftleflme gibi olaylar da bölge-
versitesi araflt›rmac›lar›ndan geliyor:
engelleyen bir kimyasal›n verildi¤i difli- lerden birinde art›fl› tetikliyor. Sözkonu-
Beyni yeni hücreler üretir!
ler, öyle anlafl›l›yor ki seçiciliklerini de su çal›flman›n önemli bir yönüyse, ayn›
‹drar, birçok hayvan›n eflini seçme ya
kaybediyor, statü tutkular›ndan pekala uyaran›n iki bölgede birden art›fla ne-
da tan›mas›nda devreye giren kimyasal-
vazgeçebiliyorlar. Araflt›rmac›lar›n bu den olmas›. “Nedeni, belki de efl seçimi-
lardan, yani feromonlardan oldukça
konudaki yorumuysa, yetiflkinlerde sinir nin önemi” diyor araflt›rmac›lardan Sa-
zengin. Ancak bu feromonlar›n etki me-
hücresi oluflumunun, diflilerde efl seçi- muel Weiss. Weiss’a göre feromonlar
kanizmas› hâlâ aç›k de¤il. Calgary Üni-
miyle yak›ndan ilgili olabilece¤i. Yeni özel almaç proteinlerine ba¤lan›yor,
versitesi araflt›rmac›lar› da ifle ‘bafl’tan
hücrelerin geliflti¤i beyin bölgeleri, ö¤- bunlar da “hipotalamus” ad› verilen bir
bafllayarak, feromonlar›n beyin üzerin-
renme ve bellekle ilgili “hipokampus”, di¤er beyin bölgesine sinyal göndere-
deki etkisi üzerinde yo¤unlaflm›fl ve ça-
ve kokunun ifllenmesiyle ilgili “koku so- rek, yeni sinir hücrelerinin oluflumuyla
l›flmalar›nda farelerden yararlanm›fllar.
¤anc›¤›”. ‹ki bölge de yaflam boyunca sonuçlanan hormon sal›n›m›na yol aç›-
Bir hafta boyunca idrar kokusuna ma-
yorlar.
ruz b›rak›lan yetiflkin difli farelerin ver-
Koku duyusu ve beyinde ifllenifl biçimi,
di¤i sonuçlar flöyle: Bask›n erkeklerin
feromonlardan ba¤›ms›z olarak bile
idrar kokusuna maruz kalanlarda, iki
içinde hâlâ epeyce s›r bar›nd›ran bir sü-
beyin bölgesinde yeni sinir hücresi art›-
reç. Farelerdekine benzeyen almaçlar
fl›, % 25. ‹drars›z ortamdakiler ve difli
bizde de var; ama ‘bask›n’ bir erke¤in
idrar›na ya da bask›n olmayan erkekle-
idrar kokusuna maruz kalan bir kad›-
rin idrar›na maruz kalanlardaysa böyle
n›n beyninde sinir hücrelerinin art›p
bir art›fl yok. Bu sonuçlar, bask›n er-
artmad›¤›n› henüz bilmedi¤imiz gibi,
keklerin feromonlar›n›n, diflilerin beyin-
bafl›n›n aflkla dönece¤i de kuflkulu!
lerini yeni sinir hücresi yapmak üzere
uyard›¤›n› gösteriyor. Nature Neuroscience, Temmuz 2007
Me¤er Tavuklar›n da
Pusulalar› Varm›fl
Yak›n zamana kadar, Dünya’n›n
manyetik alan›na göre yön bulman›n
göçmen kufllara özgü bir beceri oldu¤u
düflünülürken, Wolfgang Wiltschko ayr›m yap›lmas›n› sa¤lar. Bu iç bir manyetik alan oluflturmufl,
liderli¤indeki Frankfurt Üniversitesi pusulan›n ince ayar›, yerel manyetik civcivlerin annelerini bu sefer do¤u
araflt›rmac›lar› tavuklar›n da bu konuda alan gücüne göre yap›lm›fl olsa da, göç yönündeki bölmenin ard›nda
hiç de yabana at›l›r olmad›klar›n› s›ras›nda kufllar›n karfl›laflabilece¤i arad›klar›n› görmüfller.
gösterdiler. Çal›flmalar›, evcil tavuklarda baflka alan gücü de¤erlerine rahatl›kla Araflt›rmac›lar›n daha sonraki
da bir tür ‘iç pusula’ oldu¤unu ortaya uyum sa¤lar. Bu türden bir pusula, denemeleri, tavuklar›n manyetik
koydu. bugüne kadar 20’den fazla kufl türünde alg›lay›c›lar›n›n, k›z›lgerdan›nkine çok
Göçmen k›z›lgerdanlar›n, göç s›ras›nda saptand›. Wiltschko’nun liderli¤ini benzer biçimde çal›flt›¤›n›, ayr›ca hem
yönlerini bulurken Dünya’n›n manyetik yapt›¤› uluslararas› bir ekipse, alan›n e¤imine, hem de yerel alan
alan›ndan yararland›klar›, bundan tavuklar›n da manyetik yön duygusuna gücüne tepki verdi¤ini ortaya koymufl
yaklafl›k 40 y›l önce, yine Wiltschko sahip olduklar›n› gösterdikleri bulunuyor. Kufllar›n yön bulmak için
taraf›ndan kan›tlanm›flt›. Manyetik çal›flmada, yumurtadan yeni ç›kan k›sa dalgaboylu ›fl›¤a (ör. mavi)
al›c›lar›, Dünya manyetik alan›ndaki civcivleri k›rm›z› toptan bir ‘anne’ye gereksinim duyduklar›, sar› ötesi uzun
alan çizgilerinin yönünü saptalamalar›n› al›flt›rm›fllar. Topu dört bölmeden biri dalgaboylu ›fl›ktaysa bu yetilerini
sa¤l›yordu. Bu durum, manyetik alan arkas›na saklayarak, s›k› bir e¤itimle kaybettikleri gerçe¤inden hareketle, bu
düzleminin Dünya’n›n yüzeyine yapt›¤› civcivlere annelerinin hep kuzey alg›lay›c›n›n gözde yer ald›¤›
e¤ime tepki veren bir ‘e¤im pusulas›’ yönündeki bölmenin ard›nda oldu¤unu düflünülüyor.
oluflturarak, alan çizgilerinin afla¤› ö¤retmifller. Civcivin bu yönü manyetik
Johann Wolfgang Goethe-Universität Bas›n Duyurusu, 6 Temmuz
yöneldi¤i kutup do¤rultusuyla, yukar› yön bulma duyusuyla saptad›¤›n› 2007
yönlendi¤i ekvator do¤rultusu aras›nda göstermek için de, do¤u yönünde yapay
yürüyümeye geçtiklerine, en az›ndan ölçüde yaylanabilen dallar üzerinde yü-
Antropoloji belgesellerde tan›k olmufluzdur. Ancak
bunu yaparken dizleri yine de k›r›k.
rürken ye¤lemeleri. Ve tabii, yürüyüflün
insan yürüyüflüne çok büyük benzerlik
Orangutanlarda saptanan yürüme biçi- göstermesi.
mine de daha önce tan›k olanlar olmufl; Gözlemler, dik yürümenin ilk olarak
Dik Yürümeye ancak durum ilk kez bu kadar iyi belge- a¤açlarda ve bütün insans›maymunlar›n
A¤açlarda m› Bafllad›k? leniyor. Bulgular›n en ilginç yönlerin- ortak atas›yla bafllad›¤›n› öne süren
den biriyse bu yürüme biçimini özellik- yaklafl›k 30 y›ll›k bir varsay›m› destek-
‹ki ayak üzerinde dik yürümek, insan› le de ince ve bükülebilir, sonuçta belli ler nitelikte. Buna göre bu ortak ata ge-
tan›mlayan önemli özelliklerden biri. nelde dört ayak üzerinde ilerliyor, ara-
En az›ndan paleoantropologlar y›llard›r da s›rada da iki ayak üzerinde yürüme-
böyle düflünüyordu. Ancak ‹ngiltere’de- ye geçifl yap›yordu. fiempanze ve goril-
ki Liverpool Üniversitesi’nden primato- ler, daha sonra a¤›rl›klar›n› el eklemle-
log Robin Crompton ve ekibi, benzeri rine vererek yürümeyi içeren yeni bir
bir yürüyüfl stilini orangutanlarda da ‘dört ayakl›’ yürüme stili gelifltirdiler.
gözlemifl bulunuyorlar. Üstelik orangu- Liverpool Üniversitesi araflt›rmac›lar›,
tanlar›n bu stili uygulad›klar› yer, düz iklim de¤iflimi sonucu orman örtüsü-
bir zemin de¤il, a¤aç dallar›. ‹lk bak›flta nün c›l›zlaflmas›yla Afrika’daki ilk insan
son derece do¤alm›fl izlenimini veren atalar›n›n da ormanlar›n üst kesimlerin-
bu yürüyüfl biçimi ve yeri, asl›nda çok den zemine indiklerini, bu s›rada bu tu-
çarp›c› bir olas›l›¤a iflaret ediyor: iki haf dik yürüme biçimini de koruduklar›-
ayak üzerinde ve dik olarak yürümenin n› düflünüyorlar. Yine de, iki bacak ve
ilk evresinin yerde yürüyen hominidler- aya¤›n daha pratik biçimde kullan›labil-
ce de¤il, a¤açlar üzerinde yaflayan in- mesi için farkl› anatomik uyum süreçle-
sans›maymunlarca gerçeklefltirildi¤i. ri de gerekiyordu. Kalça, uyluk, bacak
‹ki ayak üzerinde yürüyen primatlar, bi- ve ayak bölgelerinde gerçekleflen bu de-
liyoruz ki çok da s›rad›fl› de¤il. Özellik- ¤iflimlerse hominidlere özgü; insans›-
le de yiyecek peflindeki flempanzelerin maymunlara de¤il.
birdenbire dört yerine iki ayak üzerinde Science, 1 Haziran 2007
N E R E D E N E V A R
G ü l g û n A k b a b a
Teknoloji Ad›mlar›
Gökhan Tok
Televizyonlu Mikroskop
Al›fl›lageldik mikroskoplarda, mikroskop cam› üzerine koydu¤unuz bir fleye bakmak
için gözlerinizi mikroskopa dayas›n›z. Oysa ad›na “Eyeclops” denen bu yeni tasar›m›
bir televizyona ba¤layarak, mikroskopta görmek istedi¤iniz fleyleri yaln›zca
kendinizin de¤il, çevrenizdeki insanlar›n da görmesini sa¤layabilirsiniz. Komik
görüntüsü bir yana, asl›nda tasar›m anlam›nda yeni bir fikir tafl›yor bu ürün. Bugüne
dek kimsenin böyle bir fleyi düflünerek hayata geçirmemifl olmas› da flafl›rt›c›. Çünkü
güçlü bir mikroskobu herkesin
görebilece¤i bir ekranla
bütünlefltirerek bir ekip
çal›flmas› yürütmek olas›.
Eyeclops da benzer bir
düflünceden yola ç›k›larak
yap›lm›fl. Eyeclops ad›,
mitolojideki tek gözlü devler “Cyclopslar”dan
esinlenerek konulmufl, çünkü mikroskop bölümü büyük
bir göz biçiminde tasarlanm›fl. Nesneleri 200 kat›na
kadar büyütebilen bu aletin göze benzeyen hareketli
parças›n›, görmek istedi¤iniz nesnenin üzerine koyman›z
yeterli oluyormufl.
Yapay Sümük
Yapay sümük ne ifle yarar ki demeyin. Warwick ve
Leicester Üniversitelerine ba¤l› araflt›rmac›lar,
üzerinde çal›flt›klar› yapay burunlar› normal bir
burun hassasiyetine ulaflt›rmak için her yolu
deniyorlar. Yapay sümükler de bu projenin bir
parças›. Araflt›rmac›lar koku almak üzere
tasarlanan elektronik burnun çevresini, sümük
görevi görecek polimer kar›fl›mlar›yla kaplam›fllar.
Bunu yaparken amaçlad›klar› fley, farkl› koku
biçimlerini mümkün oldu¤unca do¤ala benzer
biçimde alg›layabilmeyi sa¤lamak. Normal bir
burun, 100 milyonun üzerinde farkl› alg›lay›c›ya
sahiptir ve bunlar›n her biri birbiriyle uyum içinde
çal›flarak farkl› moleküllerin ne oldu¤unu tan›r ve
ay›rt edebilir. Elektronik burunlar genellikle g›da
sektöründe, üretilen g›da maddelerinin kalitesinin
kontrolünde kullan›l›yor. Ne var ki bu aletlerin
kulland›¤› alg›lay›c›lar›n say›s› yaln›zca 50
civar›nda. Bunun anlam›ysa elektronik burunlar›n
do¤al burunlara göre koku yelpazesinin çok daha
küçük bir bölümünü tan›yabiliyor olmas›. Bunun
yan›nda do¤al burunda var olan sümük, burnun
yap›s›n› ve koku alg›s›n› etkileyen önemli bir
eleman. Kusursuz bir koku alg›s›na giden yolda,
yapay sümü¤ün büyük katk›s› olacak gibi
görünüyor.
Robot Sinek
Robotik uzmanlar›n›n üzerinde çal›flt›¤› konular›n yetecek enerjinin küçük bir alanda depolanabilmesi
bafl›nda böcek biçimli küçük robotlar geliyor. Çeflitli gibi teknik zorluklar, yapay sinek üretimini zora
amaçlar için tasarlan›p üretilen böcek robotlar›n sokuyor. Bununla birlikte proje tam anlam›yla gerçek
haberlerini biz de okurlar›m›zla paylafl›yoruz. Ne var hayata geçirildi¤inde kendine farkl› kullan›m alanlar›
ki robot sinek, di¤er minik robotlardan daha zor bulabilecek. Bu yeni makineler, casus uçaklar›n
gerçeklefltirilen ve bir o kadar da önemli bir geliflme. ifllevini devralabilir, bilgi toplama, veri aktarma
Harvard Üniversitesi’nden ifllemlerini fark edilmeden
Robert Wood, bu projeyi gerçeklefltirebilirler. Elbette
yürüten ekibin bafl›nda. Bir henüz afl›lmas› gereken
robot sinek yapman›n baflka zorluklar da var. Söz-
zorlu¤u, çok küçük gelimi, araflt›rmac›lar bu ro-
boyutlarda ve kanatlar bot sine¤in uçufl biçimini de
kullanarak uçacak bir makine sineklerinkine benzeterek,
yapman›n, hava ak›mlar›, fark edilmelerini önlemek
ya¤mur, dolu gibi çevresel ad›na bir ad›m daha atmay›
koflullardan dolay› oldukça planl›yorlar. Fakat bunun
hassas dengeler gerektirmesi. için o boyuttaki küçük
Bir baflka zorluksa, böceklerin ve sineklerin
kullan›lacak malzemelerin uçufl biçimlerini daha
küçültülmesi gere¤i. ayr›nt›l› incelemeleri
Sözgelimi bu mini robotlar›n gerekiyor.
uçmas›n› sa¤layacak ölçüde Bir kez daha insan do¤ay›
güçlü bir motorun çok küçük taklit ederek teknolojik bir
boyutlara indirilmesi, ona yenili¤e imza at›yor.
Yeni Nesil Polimerik Sistemler nel Prensipler”, “Yeni Nesil Polimerik Sis- Moleküler Biyoloji ve
Yaz Okulu Gerçeklefltirildi temler”, “Protein Kromatografisi ve Prote- Genetik Ö¤renci Kongresi
omikler” (Dr. Adil Denizli), “Moleküler Bas- ‹TÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik Kulü-
Yaflam özünde polimeriktir: Canl› hücre- k›lanm›fl Polimerler” (Dr. R›dvan Say), “Ak›l- bü, bu y›l ilkini gerçeklefltirece¤i Moleküler
nin en önemli bileflenlerinin hepsi (protein- l› Polimerler”, “Lektin Afinite Kromatografi- Biyoloji ve Genetik Ö¤renci Kongresi’nin ha-
ler, karbohidratlar ve nükleik asitler) poli- si” (Dr. Handan Yavuz), “Manyetik Polimer- z›rl›klar›na büyük bir heyecanla devam edi-
merdir. Do¤a polimerleri karmafl›k bir maki- ler” (Dr. Sinan Akgöl), “Afinite Extraksiyonu yor. ‹TÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölü-
nenin hem inflas›, hem de canl›l›¤› için ya- ve Çöktürme”, “‹mmobilize Metal Afinite mü’nün destekledi¤i kongreye Türkiye’nin
p›tafl› olarak kullan›r. Günümüzde polimerik Kromatografisi” (Dr. Mehmet Odabafl›), dört bir yan›ndan gelecek kat›l›mc›lar, kon-
jeller biyoteknolojinin birçok farkl› alan›nda “Hidrofobik Etkileflim Kromatografisi” (Dr. grede moleküler biyoloji ve genetik bilimle-
uygulama buluyor. Bu çok genifl uygulama Serpil Özkara), “Boronat Afinite Kromatog- rinde yap›lan en son çal›flmalar› ve güncel
alanlar›na karfl›n, polimerik jellerin kullan›l- rafisi” (Dr. Serap fienel), “Jel Filtrasyon Kro- konular› hem dinleyerek hem de görerek ve
mas› baz› sorunlar› da beraberinde getirmi- matografisi ve ‹yon De¤iflim Kromatografisi uygulayarak ö¤renme f›rsat›n› yakalayacak-
yor de¤il. Dolay›s›yla bu konuda sürekli yeni Yöntemleriyle Proteinlerin Saflaflt›r›lmas›” lar. 8–11 Eylül tarihleri aras›nda ‹TÜ Ayaza-
malzemelere gereksinim var. Bu gereklilik- (Dr. Ö. ‹rfan Küfrevio¤lu) ve “2’5’ADP Sep- ¤a Kampüsü’nde düzenlenecek kongre prog-
ler de biyolojik uygulamalar için yeni malze- harose 4B Afinite Kromatografisi” (Dr. Meh- ram›, davetli konuflmac›lar›n yapaca¤› konfe-
melerin gelifltirilmesine ve ticarileflmesine met Çiftçi) bafll›kl› konular anlat›ld›. Ayr›ca ranslarla, ö¤renci sözlü sunumlar› ve poster
yol açmakta. Bu önemli konuda çal›flanlara Dr. ‹lhami Gülçin ve Dr. fiükrü Beydemir gö- sunumlar›yla, sertifika programlar›yla, çal›fl-
destek vermek, ilgilenenleri bilgilendirmek zetiminde “Afinite Kromatografisinin Deney- taylar ve seminerlerle oldukça zengin bir içe-
ve son geliflmelerden haberdar etmek ama- sel Uygulamalar›” ile ilgili laboratuvar çal›fl- ri¤e sahip olacak. Kongrede yap›lacak su-
c›yla, Erzurum’da, Atatürk Üniversitesi Fen mas› gerçeklefltirildi. numlar, özellikle yeni ve geliflmekte olan ça-
Edebiyat Fakültesi ve Hacettepe Üniversitesi Prof. Dr. Adil Denizli ve Prof. Dr. Ö. ‹r- l›flma alanlar›yla ilgili konular› kapsayacak.
Fen Fakültesi Kimya Bölümleri, birlikte fan Küfrevio¤lu baflkanl›¤›nda düzenlenen Dört gün boyunca yap›lacak etkinliklerde,
“Protein Kromatografisi ve Yeni Nesil Poli- bu önemli etkinli¤e ilgiyse, 18 üniversiteden moleküler biyoloji, moleküler genetik, mole-
merik Sistemler” konulu bir yaz okulunu 5- lisansüstü düzeyde 81 kat›l›mla büyük oldu. küler t›p, biyoteknoloji, nanobiyoteknoloji,
7 Temmuz tarihleri aras›nda gerçeklefltirdi- Lokman Uzun biyobenzetim (biomimetics), biyoinformatik,
HÜ Fen Fakültesi Kimya Bölümü Arafl. Gör.
ler. Bu kursta “Protein Kromatografisi Ge- biyomedikal, biyoremediasyon, kök hücre
araflt›rmalar›, bilim eti¤i, ekoloji ve evrimsel
biyoloji konular›na de¤inilecek. Kongrenin
en güzel içeriklerinden biri olan çal›fltaylarla
kat›l›mc›lara güncel konularla ilgili uygula-
mal› bir e¤itim verilebilecek. Çal›fltaylarda,
gerçek zamanl› PCR, yap›sal biyoloji ve
cDNA senteziyle ilgili uygulamalar yap›lacak;
ayr›ca biyobenzetim (biomimetics) teknikle-
riyle ilgili bir seminer düzenlenecek.
Ayr›nt›l› bilgi için
http://www.mbgkongre.itu.edu.tr sitesini ziyaret edebilirsiniz.
Güldeniz Salal›
‹stanbul Bilim ve Teknik Kulübü Muhabiri
Tel: (312) 467 32 46- 468 53 00/1067, Faks: (312) 427 66 77 e-posta: gulgun.akbaba@tubitak.gov.tr
7. Teknoloji Kongresi’nin
Finalistleri Belli Oldu
TÜB‹TAK, TTGV ve TÜS‹AD taraf›ndan,
Türk Telekom’un ana sponsorlu¤unda, 11
Aral›k 2007’de düzenlenecek 7. Teknoloji
Kongresi ve Ödülleri için “Büyük Ödül” ve
“Baflar› Ödülü” finalistleri belirlendi. Türki-
ye’nin ekonomik kalk›nmas› ve küresel pa- cakl›¤› konusunda kullan›c›y› uyaran ürün, Vestel ise, “Pixellence TFT LCD TV” pro-
zarlardaki rekabet gücünün, gelifltirilebilen hem fazla enerji tüketiminin, hem de hafl- jesiyle büyük ödülün finalisti oldu. Vestel’in
yenilikçi ürün ve teknolojilerle ivme kazana- lanma riskinin önüne geçiyor. projesi sayesinde, daha parlak, canl› ve
ca¤›ndan yola ç›k›larak oluflturulan Teknolo- Ermaksan, “Lineer Motorlu CO2 Uçan Op- ayr›nt›lar›n ortaya ç›kt›¤› bir ekranda, mev-
ji Ödülleri’nde, 10’u “Büyük Ödül” ve 15’i tik CNC Lazer Kesme Tezgah›” projesinde, cut görüntülerin çok ötesinde görüntü kali-
“Baflar› Ödülü”ne olmak üzere toplam 25 Türkiye’nin ilk lazer kesim tezgah›n› gelifltiri- tesine ulafl›labiliyor. Proje, renk iyilefltiril-
proje baflvurdu. Uzmanlar taraf›ndan yap›- yor. Ermaksan, dakikada 150 metre h›zla has- mesi, ten rengi düzenlemesi ve keskinlik iyi-
lan de¤erlendirmeler sonucunda “Büyük sas kesim yapabilen bu ürünüyle, sac iflleme- lefltirmesine de olanak tan›yor.
Ödül” kategorisinde 6 ve “Baflar› Ödülü” de günün en ileri teknolojisini sunuyor. Bugü- Baflar› Ödülü finalistleri ve projeleriyse
kategorisinde 8 proje finale kald›. 7. Tek- ne kadar yaln›zca geliflmifl birkaç ülkede üre- flöyle: “Alarge Makine - Mikro Seviyelerde
noloji Ödülleri kapsam›nda bu y›l ilk kez tilebilen Lazer Kesim Tezgah›, Türk sanayicisi- Debi ve Bas›nç Kontrol Sistemi”. Bu projey-
oluflturulan “Nanoteknoloji, Biyoteknoloji ne önemli maliyet avantaj› getiriyor. le, bas›nçl› su ileten boru hatlar›nda iç ba-
ve Nanobiyoteknoloji Özel Ödülü” kategori- Tega’n›n, “TEGA 3000 GPS MAP Elek- s›nç deneyi cihaz›n›n yerli üretimi gerçeklefl-
sindeyse toplam 11 baflvuru al›nd›. Tan›t›m› trofüzyon Kaynak Makinesi”, do¤algaz ve tirilerek ithalat zorunlulu¤unun önüne geçi-
ayr›ca yap›lacak olan bu baflvurular aras›n- içme suyu boru hatlar› döflenirken, ifl saha- liyor.
dan ödül alacak projeler, “Büyük Ödül” ve s›ndaki bir iflçinin yapt›¤› kaynakla ilgili tüm AGM Lab – “Bilgi.Com Türkçe Arama
“Baflar› Ödülü”nü kazananlarla birlikte, 11 bilgileri, ilgili mühendise ulaflt›ran bir tek- Motoru”. ‹nternet içeri¤ini Türkçe için gelifl-
Aral›k’ta düzenlenecek 7. Teknoloji Ödülle- noloji ortaya koyuyor. Tega, 11 uyduyla ha- tirilmifl teknolojiyle sunan ilk ‘Türkçe Ara-
ri ve Kongresi’nde aç›klanacak. berleflerek çal›flan bu sistemle, yap›lan tüm ma Motoru’ niteli¤inde.
Teknoloji Ödülleri ve Kongresi’nde Bü- çal›flmalar›n, boru hatt› plan›yla eflzamanl› Cantek So¤utma Makineleri – “Uzaktan
yük Ödül kategorisinin finalistleri ve sun- olarak uzaktan izlenebilmesini sa¤l›yor. ‹zlenebilir ve Yönetilebilir So¤utma Makine-
duklar› projelerin özelliklerine gelince: si Otomatik Kontrol Üniteleri”. Proje, so-
AirTies, özellikle betonarme binalardaki ¤utma makinelerinin enerji tüketimini azal-
kablosuz ‹nternet ba¤lant›s›nda kapsama tacak önlemler önerip, ar›zalar› kendili¤in-
alan› sorunlar›n› ortadan kald›rmak üzere den tespit edebiliyor.
gelifltirilen “AirTies Mesh” teknolojisi proje- Eliar Elektronik – “‹ris 11 - FED Tekstil
siyle Büyük Ödül finalistlerinden biri. Proje, Boyama Bilgisayar›”. Boyama sürecinin bo-
kendi kendine organize olarak yol atlayabi- yanacak materyalin özelli¤ine göre yürütül-
liyor, yük dengeleyerek ses ve video aktar›- mesi ve denetimini kolaylaflt›r›yor.
m›n› yüksek h›zda yapabiliyor. Ürün, ayn› Megatek Mühendislik – “Gövde U Bü-
konutta birden fazla kablosuz eriflim nokta- küm ve Gövde Braketleri Tox ile Birlefltirme
s› gereksinimini ortadan kald›r›yor. Hatt›”. Beyaz eflya üretiminde, ucuz ve kali-
ASELSAN, “ASELFLIR-300T, Sald›r› He- teli yeni bir üretim yetene¤i sunarak, seri
likopteri Çok Sensörlü Entegre Hedefleme üretime h›z kazand›r›yor.
Sistemi” ad›n› verdi¤i, sald›r› helikopterleri, Merkezi Kay›t Kuruluflu – “Merkezi Kay-
insans›z hava araçlar› ve savafl gemilerinde di Sistem”. Menkul k›ymetlerin, e-ortamda
kullan›lmak üzere gelifltirdi¤i “çok sensörlü iflletilmesini sa¤layarak, maliyetini ve gü-
hedefleme sistemi” ile yar›flmaya kat›ld›. venlik risklerini azalt›yor.
ASELSAN’›n bu ürünü, seyir, gözetleme, he- MilSoft Yaz›l›m Teknolojileri – “Gemi
def tespit, teflhis, tan›ma, takip, hedef ifla- Komuta Kontrol Sistemi Yaz›l›m›”. En basit
retleme ve arama-kurtarma görevlerini yeri- konfigürasyondan, f›rkateyn ve denizalt› gi-
ne getirebiliyor. bi en karmafl›k konfigürasyonlara kadar çe-
ECA, “Su ve Enerji Tasarrufu için Kartu- flitli deniz, kara ve hava platformlar›n›n ge-
flu Dönebilen ve Ses Uyar› Sistemi ile S›cak- reksinimlerine göre kolayca ölçeklenebilir
l›k Derecelerini Haber Veren Mix Batarya” ve uyarlanabilir özellikte bir altyap› sunu-
projesini sundu. Proje, tam so¤uk su pozis- yor.
yonuna getirildi¤inde kombi ya da flofbeni Proses Makine – “Çok Renkli ‹plik Boya-
tetiklemeyecek debi miktar›yla çal›flan çevre ma Makinesi”. Bilinen ip boyama yöntemle-
dostu armatürden olufluyor. ECA, böylelikle rine oranla, kimyasalda %85, suda %90,
enerji tasarrufu sa¤l›yor. Ayr›ca su ak›fl s›- enerjide %75 tasarruf sa¤l›yor.
Çanakkale muhabirimiz Arif Solmaz, 2001 y›l›nda Prof. Dr. Osman Demircan taraf›ndan kurulan ve 19 May›s 2002
tarihinde resmen aç›lan Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Astrofizik Araflt›rma Merkezi (ÇAAM)’ndeki gözlemevinin 5.
kurulufl y›l› kutlamas›nda, kat›l›mc›lara yeni dönem projeleri hakk›nda bilgiler veren Dr. Demircan’›n aç›klamalar›n› özetleyen
bir çal›flma haz›rlad›.
Avustralya’da m›s›r tarlalar› ve vetiver bitkisi. Hassas tar›m ürünleri için rüzgar kesici ve kumul hareketine karfl› uygulama
TÜRK‹YE’de
petrol
Petrol Ülkesi miyiz?
D
O⁄U KARAKUfi k›sa bir çok umutlanmay›n, ülkemizdeki petrol
süre önce aç›lm›fl bir saha. yap›lar› genellikle küçük boyutlu olu-
Sahada petrol oldu¤u Do- yor.” Yani? “Belki bizi zengin etmez, Petrol zengini ülkelerin bulundu¤u
¤u Karakufl 1 kuyusuyla ama kendi gereksinimlerimizi karfl›la- bir co¤rafyan›n merkezinde oldu¤u-
saptanm›fl ve pompa siste- mada yeni bir umut, yeni bir ad›m ola- muz do¤ru, ama bölgemizdeki tekto-
mi kurulmufl. Bu sahadaki 2. ve 3. ku- bilir.” nik hareketlerin de merkezinde oldu-
yular, hem sahan›n büyüklü¤ünün be- Petrolü bulmak çok önemli. Günü- ¤umuz da do¤ru. Ayn› co¤rafyadaiki
lirlenmesine, hem de e¤er petrol bulu- müzde ekonomik ve siyasi gücün önde farkl› özelli¤in merkezinde olman›n et-
nursa, üretimin artmas›na yard›mc› gelen kaynaklar›ndan biri. Ne de olsa kisini ODTÜ, Petrol ve Do¤al Gaz Mü-
olacak. Do¤u Karakufl 3 Sondaj Kule- çok de¤erli! Laf aram›zda, ona “siyah
sindeki mühendislerle, misafir baraka- alt›n” diyorlar. Bu kadar de¤erli olun-
s›nda, hem konufluyoruz hem de Mü- ca da herkes peflinde! Petrolü olan ül- Tektonik Hareketler
hendis Erdem Tercan’›n iki gün önce kelerin baz›lar› çok zengin, baz›lar› da
Tektonizma petrol bulunan yap›lar› etkili-
çekti¤i videoyu izliyoruz. Görüntüler- ülkelerindeki petrolün yönetimini güç-
yor mu? Tektonik hareketlerin yüzey yans›ma-
de, sanki gökten siyah bir ya¤mur ya- lü ülkelere çoktan kapt›rm›fllar. Ya bi- lar› depremler. Yüzeyde büyük tahribata neden
¤›yor. Kuyudan f›flk›ran petrol, çal›flan- zim ülkemiz? Zengin bir ülke olacak olan depremler, yeralt›nda da baz› k›r›lmalara,
lar›n barakalar›na kadar ulafl›yor. Kule kadar petrolümüz var m›? fiöyle, ken- çatlamalara neden oluyor. Petrol bar›nd›ran ya-
mühendisi Köksal Çelik’se sondör ku- dimize yetecek kadar m› olsa? Yoksa o p›lar›n kapal› olmas› zorunlulu¤unu an›msar-
lübesinden yap›lacak ifllerin talimatla- da m› yok? Akl›m›zda sorularla, söylen- sak, tektonik hareketler bu yap›da da k›r›lma
ya da çatlamalara yol açabiliyor. ‹flte petrol bu
r›n› veriyor. Petrol ya¤murundan nasi- celerle önce akademisyenlerle sonra k›r›k ya da çatlaklardan göç etmeye bafll›yor,
bini en çok alan sondaj masas›nda, da K›rklareli’den Siirt’e kadar bir yol- yeni bir kapan buluncaya dek göç sürüyor. El-
müthifl bir koflturmaca yaflan›yor. He- culuk yap›p, TPAO yetkilileriyle, mü- bette ço¤u zaman, k›r›k ya da çatlaktan orada
yecan, coflku alabildi¤ine!.. Keflke iki hendislerle, uzmanlarla görüfltük. bulunan bütün petrol göç edemeyebiliyor. Za-
gün önce burada olabilseydim!.. Ku- manla belki o k›r›k ya da çatlak da kapan›yor.
Böylece büyük kapal› bir kapandaki petrol, da-
veyt, Suudi Arabistan, Irak, ‹ran, Azer-
baycan, Rusya ve Romanya gibi petrol Bugün Yar›n ha küçük yap›l› kapanlara da¤›l›yor. Sürekli
olan tektonik hareketler bu yap›lar›n giderek
zengini ülkelerin bulundu¤u bir co¤- küçülmesine, hatta baz› yerlerde petrolün k›r›k-
rafyan›n tam merkezindeyiz, üstelik Ülkemizin 2006 y›l›ndaki do¤al gaz tüketi- lar ya da çatlaklar boyunca yüzeye ç›kmas›na
mi 28 milyar metreküp. Petrol tüketimi 31 mil- bile neden olabiliyor. Yüzeyde petrol görülme-
baz›lar›yla da s›n›r komfluyuz. Görün- yon ton olarak gerçekleflti. Y›lda %6 ekonomik
tüler bitti¤inde Çelik’e, “zengin olduk si, san›lan›n aksine pek de iyi bir durum de¤il.
büyüme ve koflut olarak tüketim art›fl h›z› var- Çünkü bu, petrolün kapan›ndan kaçt›¤›n›n bir
mu” diye soruyorum. Gülüyor! “Henüz say›m›yla, 2020 y›l›nda do¤al gaz talebinin 63 göstergesi. Tektonik hareketlerin yinelenme
bilmiyoruz! Kuyunun foto¤raf›n› çek- milyar metreküp, petrol talebininse 70 milyon s›kl›¤› petrol yap›lar›n›n daha çok bozulmas›na
tikten, ekonomiklik analizlerini yapt›k- ton olaca¤› öngörülüyor. neden oluyor.
tan sonra bunu söyleyebiliriz... Yine de
daha fazla gömülmeye maruz kald›¤› zaman da Bir kaynak kaya içinde türeyen petrolün sonra
Hidrokarbonlar uçucu maddelerini kaybedip asfaltit denen bir gözenekli kayaca göç etmesine birincil göç deni-
maddeye, daha da a¤›rlafl›rsa kömüre dönüflü- yor. Petrol, bu gözenekli yap› içindeki kubbe ya-
Nas›l Olufluyor? yor. Oluflan petrolün varl›¤›n›n sürebilmesi için
salt kaynak kaya yeterli de¤il. Çünkü petrol ye-
p›lara do¤ru da hareket ediyor, buna da ikincil
göç deniyor. Bu göçü engellemek için, kapan›
ralt›nda göç ediyor. Kaynak kayan›n milyonlarca her yönden sarmalayan, hidrokarbonlar›n kaç›fl›-
Hidrokarbonlar, milyonlarca y›l önce yaflam›fl y›lda türetti¤i petrolün, içine kapanlanabilece¤i, n› ya da göçünü engelleyen “örtü kayalar”›n bu-
bitki hayvan kal›nt›lar›n›n, denizlerde biriken çö- baflka bir deyiflle petrolün bar›nabilce¤i, sünger lunmas› gerekiyor. Tüm bu koflullar sa¤land›¤›n-
kel katmanlar içinde, oksijensiz bir ortamda çü- fleklinde, “rezervuar kaya” ya da “hazne kaya- da hidrokarbonlar, günümüzde art›k, insano¤lu-
rüyerek, belirli bir bas›nç ve s›cakl›k alt›nda ay- lar” denen gözenekli kayaçlara gereksinim var. nun kullan›m› için keflfedilmeyi bekliyorlar.
r›flmas›yla, genellikle akarsular›n denizlere tafl›-
d›¤› k›r›nt›lar›n, deniz suyunda yaflayan canl› ka- Hazne Petrol ve Do¤algaz Kapandaki Petrol Geçirgen Olmayan
buklar›n›n oluflturdu¤u çökel katmanlardan olu- Kayac› yukar› göçediyor ve Do¤algaz Kayaç
flan ve çökel havza denen çukurluklarda oluflur.
Jeolojik devirlerde milyonlarca y›l süren hidro- Fay
karbon oluflumunun gereksinim duydu¤u ortam
ve koflullar flöyle: Çok eski zamanlarda, denizel Mikroorganizmalar
Çökeliyor
veya karasal ortamda yaflam›fl canl›lar› içlerinde
Petrol ve Do¤algaz
bar›nd›ran, “kaynak kaya” ad› verilen çökel ka- Olufluyor
yaçlara gereksinim var. Milyonlarca y›l önce ölen
canl›lar›n korunabilmesi için de bu ortam›n oksi-
jensiz olmas› zorunlu. Kaynak kayalardaki canl›-
lar›n petrol ya da gaz türetmesi için yeterince gö-
mülmeye maruz kalmas› gerekir. Baflka bir deyifl-
le kayaçlar, jeolojik zamanlar içinde yeralt›nda
çökeldikçe kal›nlafl›yor, kaynak kaya üzerindeki
bu a¤›rl›k ve bas›nc›n etkisiyle, içindeki canl› or-
ganizmalar olgunlafl›p petrole dönüflüyor. Benzer 1 2 3 4
yolla petrol biraz daha gömüldükçe önce gaza,
S‹SM‹K 1 de, eflit aral›klarla koflut kablo hatlar› yonlar›n gürültüsü öyle yüksek ki, ba-
seriliyor. Her kablo hatt›nda da belirli ¤›rarak konuflmas›na karfl›n Timur
TPAO’nun S‹SM‹K 1 ekibi, K›rklare- say›da kanallar bulunuyor. Her kanala Kutlu’yu güçlükle duyabiliyorum. Dört
li De¤irmencik Köyü Korulu¤u’nda, da yine belirli aral›klarla jeofonlar yer- kamyon arka arkaya dizilip, her 50
kurulu kampta çal›fl›yor. Düzlük, yem- lefltiriliyor... Kamp alan›ndan ayr›l›p, m’de bir, belli bir süre, yere enerji veri-
yeflil bir alana yerleflik kamp, baraka- kamptan oldukça uzakta bir alanda ça- yorlar. Vibratörlerin yere verece¤i ener-
lardan ve çad›rlardan olufluyor. Çad›r- l›flan, içinde kay›t cihazlar›n›n bulundu- jinin süresi testlerle belirleniyor. Vibra-
lar›n bir kaç› malzeme deposu, kalan› ¤u kay›t kamyonunun yan›na gidiyo- tör Mekani¤i denen floförlerin kulland›-
da da teknik ve destek laboratuvarlar› ruz. Kamyonda görev yapan kifliye göz- ¤› kamyonlar›n her biri 30 ton a¤›rl›-
fleklinde kullan›l›yor. Ekip 3 boyutlu lemci deniyor. Gözlemci Elektrik Tek- ¤›nda! 42.000 ton/ m2 gücünde maksi-
sismik yans›ma yöntemine göre çal›fl›- nisyeni Elçin Aras Altayl›, yüksek tek- mum kuvvet uygulayabiliyorlar. S‹S-
yor. Ekip flefi Jeofizik Mühendisi A.Ti- nolojili bilgisayar sistemlerinden olu- M‹K 1’de, sondaj ekibi de bulunuyor:
mur Kutlu, kampta, mühendisler dahil flan kay›t cihaz›ylar›yla arazide bulu- Yerde belirli derinlikte aç›lan kuyular-
teknik uzmanlar, baz›lar› mevsimlik ba- nan kablo hatt›, vibratörlerin at›fl nok- da patlat›lan çok küçük dinamitlerin
z›lar› da müteahhit firma iflçileri olmak talar›, serilen jeofonlar, ar›zal› nokta- yayd›¤› titleflimlerle tabakalar›n h›z› be-
üzere tam 273 kiflinin yaflad›¤›n› anlat›- lar, kablo serilecek ve toplanacak yer- lirleniyor... Tüm bu ifllemlerin sonunda
yor. Sismik çal›flma bafllamadan önce, ler gibi her fleyi denetleyip, yönetiyor. Merkez’e manyetik bantlar fleklinde
jeologlar, arazide keflif ve topo¤rafya Vibratörlerin yapt›¤› her at›flta, yani ye- gönderilen veriler, bir filtreleme iflle-
çal›flmalar› yap›yorlar. Bu çal›flmalarla re her enerji verifllerinde yerde oluflan minden geçirilip iflleniyor. Böylece ye-
belirlenen noktalardan geçecek biçim- sars›nt›y› ben de hissediyorum. Kam- rin yerin 3 boyutlu yap›s› ç›k›yor.
mek, stratigrafik (katmanlanma) yap›y›
anlamak üzere arama yapmak. Elbette,
bu arada petrol olabilecek seviyeleri
de test ederek, kontrollü ilerliyoruz.
Kuyunun bitmesine az bir metraj kal-
d›.” Kuyu jeologlar› arama kuyular›n-
da daha ayr›nt›l› çal›fl›yorlarm›fl. “Ye-
ralt›ndaki tabakalara formasyon ad› ve-
riliyor. Her formasyonun kendine öz-
gü fiziksel özellikleri var. Bu formas-
yonlardan gelen kesintileri, bir çok
kimyasal analizden geçirilip, ayr›flt›r›p
ana kaya yap›lar› belirleniyor. “Yerin
Herfley Matkab›n bir hale getirip, izlenebilir yap›yor. Bu binlerce metre alt›ndan, özellikle de
Ucunda da sondaj›n çok daha kolay ve h›zl› ya- petrol bulunma olas›l›¤›na sahip hedef
p›lmas›na yard›mc› oluyor. Son tekno- seviyelerden gelen kesintilerle u¤rafl-
Trakya’da, Fidanl›k 2 do¤al gaz üre- lojik araç ve cihazlarla çal›fl›l›yor. Ke- mak heyecan verici.” diyor Alt›nkay-
tim sahas›ndaki sondaj kulesindeyiz. sintiler, standartlar do¤rultusunda nak. Kule Mühendisi Murat Bardak-
Hedef rezervuar, kuyunun az ötesinde- elekten al›n›yor, farkl› s›v›larla ›slat›p, ç›’dan ald›¤›m›z bilgilere göre, kuyu
ki göletin alt›nda, bu yüzden yönlü bir mikroskop alt›nda inceleniyor. Log çal›flmalar› geçen y›l bafllam›fl. 4166
sondaj yap›lm›fl. Sondaj ‹çin gerekli al›m› ifllemi bittikten sonra elde edilen m’ye kadar kaz›lm›fl. Sonra baz› sorun-
tüm ekipmanlar TIR kamyonunun üze- say›sal veriler, petrofizik de¤erlendir- lar olmufl, tak›m s›k›flm›fl. (Sondaj s›ra-
rine yerlefltirilmifl gezici sondaj kulesi me yapabilen, özel bir yaz›l›mla de¤er- s›nda kullan›lan tüm boru ve matkap
çok görkemli. Mesle¤i Petrol ve Do¤al lendiriliyor. Hangi metrelerde ne oldu- sistemine tak›m, yaln›zca borulardan
Gaz Mühendisli¤i olan Kule Mühendi- ¤u belirleniyor. Gözeneklilik/geçirgen- oluflan sisteme de dizi deniyor. Tak›m
si ‹lker Mutlu hedef derinli¤e ulafl›ld›- lik ne kadar, kuyunun içinde ne tür s›- s›k›flmas›, dizinin formasyon içinde s›-
¤›n›, ancak bulunan gaz›n üretmeye v› var gibi, bilgilerin hepsi log al›m› so- k›flarak, ileri ya da geri hareketini en-
de¤er olup olmad›¤› konusundaki ka- nucunda ortaya ç›k›yor. Sonuçlar An- gelleyen, sondajc›lar›n karfl›laflmaktan
rar›n beklendi¤ini söylüyor. Üretim ka- kara’ya gönderiliyor. Orada yeni bir pek hofllanmad›¤› bir sorun.) Tak›m›n
rar› ç›karsa kuyuya koruma borular› de¤erlendirme yap›p, karar veriliyor: bir k›sm› afla¤›da kalm›fl, yani kurtar›-
indirilecek, yoksa kuyu terk edilecek. Gaz yoksa “Kuyuyu terkedelim!” varsa lamam›fl. Ayn› yerden bafllayan ikinci
Jeoloji Mühendisi Bilge Karaca “Kuyu “Perfore yapal›m (delelim)!” diyorlar. bir yönlü kuyu aç›lm›fl. fiimdi yine ta-
son derinli¤e gelip de sondaj ifllemi bit- Terkedilirse kuyu kapat›l›yor, perfore k›m s›k›flmas› sorunuyla u¤rafl›yorlar-
ti¤inde log kamyonunda çal›flan ve log yapal›m denirse de delme iflleminden m›fl. Afla¤›da yaln›zca yaklafl›k 6 metre-
mühendisi dedi¤imiz fizik ya da elek- sonra, kuyu, üretim birimlerine teslim lik bir tak›m parças› kalm›fl. Onu da
trik-elektronik mühendisi arkadafllar›- edilecek flekilde haz›rlan›yor.” Kuyu- kurtar›rlarsa sorun çözülecekmifl. Bar-
m›z log kamyonuna ba¤l› araçlar› ku- da, gaz olan metreler aras›na denk ge- dakç› bölgenin içinde bulundu¤u özel
yunun içine gönderiyorlar. Bu ifllem lecek flekilde, boru üzerinde çok say›- zorluklardan da söz edip “Kule hiç
asl›nda kuyunun EKG’sini almam›z› da, çok küçük delikler açma ifllemine durmaz, 24 saat çal›fl›r, iflçiler de 3 var-
sa¤l›yor. Bu EKG’lere log ad›n› verdi- “perfore” deniyormufl ve bu ifllem log diya çal›fl›r. Günler boyunca bazen uy-
¤imiz için yap›lan iflleme de log al›m› mühendislerince yap›l›yormufl. Böyle- kusuz, bazen de günde 1-2 saat uykuy-
denir.” diyor. Laboratuvardaki sistem, ce kuyudaki gaz›n boru içine girerek la yetinmek zorunda kal›r›z.” diyor. Al-
farkl› sensörlerden sondajla, çamurla yüzeye tafl›nmas› sa¤lan›yormufl. per Kahvecio¤lu’nun kuledeki görevi
ve jeolojiyle ilgili parametreleri al›p çamur mühendisli¤i. Çamuru flöyle an-
“mudlogging” denen ikinci bir sisteme Arama Sondaj› lat›yor. “Çamur kuyu içinde damarlar-
getiriyor. Bu sistem de veriyi say›sal daki kan gibidir. Kesintileri yukar› ta-
S›ra Türkiye’nin öteki ucunda. Bat- fl›r, numuneler bu sayede toplan›r. Ku-
man’dan yaklafl›k 4 saat süren, bir yol- yuda bir sabitlik sa¤lar. Sondaj yapt›¤›-
culuktan sonra Siirt’in Pervari ‹lçesine n›z sürece afla¤› do¤ru bir bas›nç uy-
ba¤l›, Okçular köyü civar›ndaki, da¤- gulaman›z gerekiyor, o bas›nc› baflka
lardan birinin eteklerindeyiz. Bulundu- bir kuvvetle yeterince tutamazsan›z
¤umuz yer, flimdilerde kaz›lan en de- sondaj yapmak zor hale gelir. Baz› for-
rin arama kuyusu. 11 y›ld›r sürekli ara- masyonlar›n, gerekli müdahale yap›l-
zide çal›flmay› tercih eden Murat Alt›n- mad›¤› zaman fliflme özellikleri vard›r,
kaynak’tan bafllayarak bilgi al›yoruz: bu özellikler do¤ru kontrol edilmezse,
“Okçular 1, TPAO’nun bu bölgede aç- tak›m s›k›flmas›, kule y›k›lmas› ya da
t›¤› ilk kuyu. 20 km ve 35 km ötede ya- benzeri bir sürü soruna yol açabilir.
banc›larca aç›lm›fl iki kuyu var. Bu ku- Çamur bu tür sorunlar› engellemeye
yunun amac› genel jeolojik istifi gör- çal›fl›r. Dizinin, özellikle matkab›n so-
‹lk modern petrol kuyusu, 1848’de Azerbay- 350 ve 443 m’lik bu kuyulardan, bafllang›çta man baflkanl›¤›nda Petrol Arama ve ‹flletme ‹da-
can’›n Bakü kentinde aç›lm›fl. 1854 y›l›nda önce günde 2 ton olmak üzere y›l sonuna dek 47 ton resi kurulmufl. 1934’te bafllayan ve 1936’da
Fransa’da, ard›ndan da Kanada ve Romanya’da ham petrol üretilmifl. Haziran 1914’te Mezopo- 1327 m derinli¤inde sonlanan Basbirin kuyusu,
petrol sondajlar› gerçeklefltirilmifl. Böyle çal›flma- tamya petrollerinin, bir ‹ngiliz- Alman ortakl›¤› ülkemizde yap›lan ilk derin sondaj olmufl. Bu
lar olmas›na karfl›n, Amerikal› Edwin L. Drake’in olan Turkish Petroleum Company’ye verilece¤ine sondaj›n sürdü¤ü bir s›rada, 1935 y›l›nda MTA
1859’da ABD-Pensilvanya’daki Titusville kenti dair bir niyet mektubu Sadrazam Said Halim Pa- kurulmufl; devlet ad›na petrol arama ve sondaj
yak›nlar›ndaki yapt›¤› sondaj, modern petrol en- fla taraf›ndan yaz›lm›flsa da, Birinci Dünya Sava- faaliyetlerini yürütme görevi de bu kurulufla ak-
düstrisinin bafllang›c› kabul edilmifl. ‹kinci Dünya fl›’n›n bafllamas› üzerine sözleflme yap›lamam›fl. tar›lm›fl. Raman da¤›n›n bir “petrol yap›s›” olabi-
Savafl›’ndan sonra petrole atfedilen stratejik Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra, petrol araflt›r- lece¤i 1934 y›l›nda ilk kez konu edilmifl, saha
önem, ona sahip olma ya da sürekli denetim al- malar› hükümetin öncelikleri aras›nda yerini al- üzerinde ilk jeolojik incelemeler 1937’de yap›l-
t›nda tutma iste¤ini çok art›rm›fl. Bunun bir so- m›fl. Lucius adl› yabanc› bir uzmanla çal›fl›lm›fl. m›fl. 1954 y›l›na kadar olan MTA döneminde ço-
nucu olarak da petrol, dünya üzerinde bulundu- Bu uzman›n, Türkiye’deki bilinen petrol bölgele- ¤u Trakya ve Güneydo¤u Anadolu’da olmak üze-
¤u yerlerde özellikle de Ortado¤u’da hep kontrol rinin ço¤unu gezerek haz›rlad›¤› raporlar, daha re 95 petrol kuyusu sondaj› yap›lm›fl, Raman
edilmeye çal›fl›lm›fl. Dünya politikalar› da bu yön- sonra yap›lacak olan çal›flmalar›n temelini olufl- (1940) ve Garzan (1947) petrol sahalar› keflfe-
de oluflup geliflmifl. turmufl. 1926 y›l›nda 792 say›l› Petrol Kanunu dilmifl. 1954 y›l›nda, varolan tüm petrol tesisle-
Osmanl› imparatorlu¤u topraklar›nda petrol ç›kar›lm›fl, bu kanunla petrol arama yetkisi Hü- ri, 6327 say›l› kanunla, kamu ad›na hidrokarbon
s›z›nt›lar›n›n oldu¤u, bunlar›n çeflitli amaçlarla kümete verilmifl. 1929 y›l›nda yurt d›fl›ndaki ya- arama, sondaj, üretim, rafineri ve pazarlama ça-
kullan›ld›¤› eski zamanlardan beri bilinmektey- banc› bir flirkette çal›flan tek petrol mühendisi l›flmalar›n› yürütmek üzere kurulan TPAO’ya dev-
mifl; ama, Amerika, Romanya ve Rusya’da Cevat Eyüp Taflman davet edilerek ülkemize gel- redilmifl. 1983 y›l›na kadar aramadan üretime,
1860’lardan beri ticari petrol üretilirken Osman- mifl, yan›na genç mühendisleri alarak olas› petrol rafinaja, pazarlama ve tafl›mac›l›¤a kadar enteg-
l› imparatorlu¤u’nda petrol arama çal›flmalar› sahalar›nda gezi ve incelemeler yapm›fl. Türk re flekilde çal›flan TPAO, bugün yurtiçinde ve d›-
1887’de bafllam›fl. Osmanl› döneminde ilk petrol gençleri taraf›ndan yap›lan bu çal›flma “Türk Pet- fl›nda yaln›zca arama, sondaj, kuyu tamamlama
imtiyaz›, 1887’de, ‹skenderun-Çengen havalisi rol Aramac›l›¤›”n›n çekirde¤ini oluflturmufl. Dev- ve üretim çal›flmalar›n› yürüten, tek ulusal petrol
için Sultan 2. Abdülhamit taraf›ndan Ahmet Ne- let eliyle petrol arama ve üretim ifllemlerinin ger- flirketi olarak hizmetlerini sürdürüyor.
cati Efendi’ye verilmifl. Bir ‹ngiliz-Alman firmas›- çeklefltirilmesi için 1933 y›l›nda, Cevat Eyüp Tafl-
n›n 10 s›¤ sondaj yapt›¤› bu sahan›n baz› yerle-
rinde kuvvetli gaz berlitilerine rastlanm›fl. Öte
yandan Sultan 2. Abdülhamit’in Musul ve Ba¤dat
vileyetlerindeki petrol oluflumlar›n› hazineye kay-
dettirdi¤i dönemde, o bölgelerde do¤al yollarla
s›zan petrolden de yararlan›ld›¤› biliniyormufl.
Osmanl› döneminde Trakya, petrol arama ça-
l›flmalar›n›n yap›ld›¤› ikinci bölgeymifl. 1897 y›-
l›ndaki bir fermanla Sadrazam Halil R›fat Pafla’ya
Tekirda¤ Mürefte çevresinde arama ve iflletme
imtiyaz› verilmifl. Bu bölgedeki ilk sondaj Ro-
manya’dan gelen malzeme ve iflçilerce yap›lm›fl.
1898’de yap›lan 108 m derinli¤indeki bu sondaj-
da petrol ve gaz belirtilerine rastlanm›fl. Daha
sonra, baz›lar› o dönemin yerli kurulufllar›yla or-
tak çeflitli yabanc› flirketler bölgede arama çal›fl-
malar› yapm›fllar. 1901 y›l›nda, Mürefte buca¤›-
na ba¤l› Hora Dere’de aç›lan kuyularda petrol
bulunmufl. O zamanlar için oldukça derin say›lan
Serpil Y›ld›z
ilettik 27/7/05 13:41 Page 1
‹lettikleriniz
Bilim Cd’si Hakk›nda Çok fiey Ö¤rendim dakika bekledik ve gelen giden olmad›. Biz de
anlad›k ki , büyünce zaman makinesi yapama-
Öncelikle ç›kar›yor oldu¤unuz dergi ve Sevgili Bilim ve Teknik çal›flanlar›, öncelik-
yaca¤›z ve baya üzülmüfltük, hayallerimiz suya
emekleriniz için teflekkür ederim. Bilim ve Tek- le böyle bir dergi ç›kartt›¤›n›z için sizi kutlar›m.
düflmüfltü, tam bir hayal k›r›kl›¤›yd› do¤rusu.
nik dergisi Temmuz say›s› girifl yaz›s›nda "Der- Bu dergiyle tan›fl›nca Türkiye de bilgiyi araflt›-
Bu konu öylece kapand›.
gimizin kapa¤›n› süsleyen disk, bize bir sözü- rarak insanlar›n hizmetine sunan insanlar›n da
fiu an 26 yafl›mday›m ve tabii bir fizikçi ya
müzü daha yerine getirmenin mutlulu¤unu, bi- var oldu¤unu ö¤rendim. Derginizi bir arkada-
da mucit de¤ilim, zaman makinesi yapabilecek
limi en genifl kitlelere iletebilmenin etkili yeni fl›m tavsiye etti ve o arkadafl›m›n dergiyi anlat-
bir durumumda yok. Ama flunu fark ettim ki, o
bir arac›n› yine Bilim ve Teknik eliyle sunma- mas›ndan çok etkilendim; en yak›n gazete ba-
ka¤›t cebimde durmuyor! Dolay›s›yla e¤er za-
n›n gururunu yaflat›yor" diyor Raflit Gürdilek ve yisinin yolunu tuttum. Dergiyi elime ald›¤›mda
man makinesini flu an yapabilseydim dahi o
devam ediyor: “Bu ilk deneyimimizde belki dergiden çok etkilendim ve eve gitmeden park-
ana gidemeyecektim. Bu biraz daha düflündü-
ufak tefek hatalar, gözden kaçm›fl eksiklikler ta aç›p okumaya bafllad›m. Saat o kadar geç-
¤ümdeyse bir kademe daha ilerlettim. Ve flu fi-
olabilir. Ailemizin bunlar› hofl görece¤ini bili- mifl ki nerdeyse eve geç kalacakt›m. Ben o ka-
kir ortaya ç›kt›: Biliyorsunuz ki M›s›r piramitle-
yor ve her yeni bilim CD’mizde daha iyisini yap- dar zekal› biri de¤ilim, ama baz› fleylerin arafl-
ri binlerce y›ld›r bozulmadan günümüze kadar
maya çal›flaca¤›m›za söz veriyoruz." t›r›larak ö¤renilece¤ini biliyorum. Liseyi bitir-
ulaflm›fl. Ve biz onlar›n kim taraf›ndan, ne za-
Günefl Sistemi CD’sini inceledi¤im zaman, dim, ama hiçbir fley ö¤renmedim dersem yalan
man yap›ld›klar›n› ve ne anlatt›klar›n› dahi bile-
üzerinde sadece Windows 98, Windows 2000, olmaz. Belki de üç saatte, bu dergiden 11 y›l-
biliyoruz. Peki neden ayn› yöntemi kullanarak
Windows NT, Windows Xp, ve Windows Vista l›k okul yaflam›mdan daha çok fley ö¤rendim.
gelece¤e bir mesaj b›rakm›yoruz? Teorik ola-
ile çal›flabilece¤i yaz›yor. Dergi içeri¤ine bakt›- Hepinizi sevgiyle kucaklar yay›n hayat›n›zda ba-
rak düflünelim, binlerce y›l dayanabilecek ka-
¤›mda ise içeri¤in Macromedia Flash ile haz›r- flar›lar dilerim.
dar güçlü bir yap› infla etsek ve bu yap›da ge-
lanm›fl oldu¤unu fakat otomatik açma için Win- ‹simsiz
lece¤e bir mesaj b›raksak, “Bunu okuyabilirsi-
dows çal›flabilir dosyas› eklenifl oldu¤unu gör-
düm. ‹flin uzman› de¤ilim ama Flash dosyalar›-
Mükemmel Bir Site niz ve zamanda yolculuk gerçeklefltirildiyse
Uzun zamand›r sitemize girmiyordum. Ger- (buraya bizim zaman kavram›m›z› tarif ederek
n›n farkl› iflletim sistemlerinde ‹nternet taray›-
çekten son hali çok güzel. Kendinizi sürekli ) flu zamana gelmenizi isteriz” fleklinde ve as›l
c›lar›na gömülü olarak çal›flt›r›labildi¤inden yo-
olarak yenilemeniz, biz gençlerin zaman geçir- can al›c› nokta flu ki,
la ç›karak, bu exe yerine basit bir HTML sayfa-
mek için tonlarca fley bulabilecekken sizin hâ- E¤er bu mesaj gerçekten binlerce y›l sonra-
s› haz›rlanm›fl olsayd›, bütün iflletim sistemle-
lâ bilimi sevdirmek ad›na y›lmadan u¤raflman›z ya kadar yaflayacaksa ve gelecektekilerin de
rinde çal›flabilme olana¤› fazladan emek har-
taktire de¤er. Ne diyeyim, kolay gelsin ve çok bunu kabul edece¤ini varsayarsak (ikna etme-
canmadan sa¤lanabilirdi diye düflünüyorum.
teflekkürler.... nin bir yolunu bulmal›y›z) biz bu mesaj› b›rak-
Ülkemizde bilim ve bilginin geliflimi için önem-
Cihat Özmumcu t›¤›m›z anda gelecekten misafirlerimizin orada
li bir kurum olan Tübitak'›n ve Bilim ve Teknik
belirmesi gerekmez mi?
dergisi'nin "bilimi en genifl kitlelere iletebilme"
Kula¤a ç›lg›nca geldi¤inin fark›nday›m,
hedefinde özellikle bir marka ve ürüne k›s›tla- Söylenecek Söz Yok.. ama daha da uçuk bir flekilde M›s›r piramitleri-
y›c› araçlar yerine daha genifl platformlara ve Sitenin yeni tasar›m› çok iyi olmufl, gayet nin günümüze kadar dayanabilecek flekilde in-
aç›k standartlara özen göstermesi gerekti¤ini kullan›fll› Bilim ve Teknik dergisi için söylene- fla edilmifl olmalar› bana bunun olanakl› oldu-
düflünüyorum. Bu noktada özellikle aç›k stan- cek zaten bir fley yok; pozitif bilime yapaca¤› ¤unu gösteriyor ve hatta belki de zamanda yol-
dartlara uygunluk konusunda, en az›ndan de- en büyük katk›y› elinizden gelenin en iyisini culuk mümkün olana kadar o piramitler var
neme ve hata kontrol noktalar›nda Türkiye öz- yaparak fark›n›z› yaratt›n›z y›llardan beri. Ba- olacak. Ve yine ilginçtir ki e¤er öyle ise pira-
gür yaz›l›m dünyas›ndan kiflilerin ve kurum ola- flar›lar... mitler yap›l›p tamamland›¤›nda belki de zaman
rak Linux Kullan›c›lar› Derne¤i'nin, gene TÜB‹- U¤ur Hender yolcular› ziyaret etmifltir....Paylaflmak istedim.
TAK çat›s› alt›nda gelifltirilmekte olan Pardus
Konuyla ilgili fikirlerinize ihtiyac›m var . Vakit
iflletim sistemi kullan›c› ve gelifltirici toplulu¤u-
nun büyük bir heyecanla destek olacaklar›na
Zamanda Yolculuk ay›rd›¤›n›z için tekrar teflekkürler.
Öncelikle de¤erli vaktinizi ay›r›p okudu¤u- Ömer Taflk›n
inan›yorum. Önümüzdeki say›larda haz›rlana-
nuz için teflekkür ederim. Akl›ma uzun zaman- Bilgi Sistemleri Yaz›l›m
cak olan Bilim CD’lerinin Linux, MacOS ve ma-
sa üstünde kullan›labilir di¤er iflletim sistemle- d›r tak›lan bir fleyi Bilim ve Teknik dergisiyle
rinde de kullan›labilmesi dile¤iyle... paylaflmak istedim. Ortaokul ça¤lar›mda en Yaflama Bak›fl›m De¤iflti
Hakan Uygun yak›n arkadafl›mla sürekli ilerde icatlar yap- Derginiz sayesinde bilime daha çok ilgi duy-
mak, roket yap›p uzaya gitmek gibi fleylerin ha- maya bafllad›m. Size ne kadar teflekkür etsem
yalini kurard›k. Büyüyünce zaman makinesi ya-
Bilim Teknik Kulübü’ne pal›m, roket yapal›m, uzay, y›ld›zlar, zaman,
azd›r; çünkü hayat›m› kurtard›n›z diyebilirim.
Yaflama bak›fl›m de¤iflti. Art›k her fleyi merak
Kat›lmak ‹stiyorum hep bu tip konularda konuflurduk. Günlerden edip araflt›r›yorum.Siz benim araflt›rma yetene-
bir gün gene zaman makinesiyle ilgili konuflur- ¤imin geliflmesine yard›mc› oldunuz. Art›k
Bilim ve Teknik dergisinin ilgili okuyucula-
ken arkadafl›m Fikret’in akl›na flöyle bir fikir derslerimde daha baflar›l›y›m. Teflekkürler...
r›ndan ve merakla takip edenlerdenim. Bilim
geldi. “Madem biz ilerde zaman makinesi yapa- fieyda Kaycan
ve teknolojiye küçüklü¤ümden beri büyük bir
bilece¤imize inan›yoruz, öyleyse neden gele-
merak›m var. Dergimizde yer alan Bilim ve
cekten flimdi flu ana gelip kendimize bunu müj-
Teknik Kulübün’de bulunmak ve daha aktif fle-
delemiyoruz?” Bu fikir inan›lmaz derecede S›k›c› ve Anlafl›lmaz De¤il
kilde bu konularda bilgi sahibi olup ayn› za-
mant›kl› ve sihirli de¤il mi sizce de? Gerçekten çok yararl› bir dergi, ayr›ca bana
manda da kendimi gelifltirmek istiyorum. Kulü-
Tabii ki çocuk akl›m›zla bir küçük ka¤›da derslerimde de yard›mc› oluyor. Anlat›lan bilgi
bünüze üye olmak için ne yapmam›z gereki-
günün tarihini ve saatini yaz›p cebimize koy- s›k›c› ve anlafl›lmaz de¤il. Teflekkür ederim
yor? Baz› flartlar ar›yor musunuz?
mufltuk ki, bunu saklayal›m ve ilerde hangi gün böyle bir dergi ç›kart›ld›¤› için.
Ali Y›ld›z
ve saatte gelebilece¤imizi an›msayal›m. Bir iki Asl›han Keçebaflo¤lu
Mars ve
Titan’da
Metan›n
Esrar›
Günefl Sistemi’nde Dünya d›fl›ndaki lecek miktarlarda bulunurken, Titan bir özelli¤e sahip. Gezegenimizin at-
tüm gezegenler aras›nda yok olmufl ya bu gaz içinde “yüzüyor”. Titan için de- mosferinde 1 milyar birim hacimde
da süregelen yaflam potansiyeli en yük- ¤ilse bile Mars’ta metan gaz› için en az 1,750 molekül derifliminde bulunan
sek olan› Mars. Birçok bak›mdan Dün- jeolojik olanlar kadar geçerli biyolojik metan›n %90-95 kadar›, biyolojik kay-
ya’y› and›r›yor: Ortaya ç›k›fl süreci, ilk bir kaynak da olabilir. Metan’›n varl›- nakl›. ‹nek, keçi, yak öküzü gibi otçul
ikliminin tarihi, su depolar›, yanarda¤- ¤›yla ilgili olarak biyolojik aç›klama memeliler Dünya’daki y›ll›k toplam me-
lar› ve öteki jeolojik süreçleri. Bu tab- da, jeolojik aç›klama da heyecan verici tan sal›m›n›n beflte birinden sorumlu.
loya mikroorganizmalar rahatl›kla otu- sonuçlara götürüyor. Ya evrende yal- Ç›kan gaz, ba¤›rsaklar›ndaki bakterile-
rabilir. Günefl Sistemi’nin bir baflka n›z de¤iliz ya da hem Mars hem Titan, rin metabolik bir yan ürünü. Belli bafl-
gezgin cismi, Satürn’ün en büyük ay› beklenmeyen düzeylerde jeokimyasal l› öteki metan kaynaklar› aras›nda ter-
Titan, Dünya d›fl› yaflam tart›flmalar›- etkinliklerin yan› s›ra genifl toprakalt› mitler, pirinç tarlalar›, batakl›klar, (ken-
n›n bir baflka gediklisi. Uzak geçmiflin- su rezervlerine sahipler. Bu gökcisim- disi de geçmifl canl›lar›n ürünü olan)
de Titan, yaflam›n moleküler öncülleri- leri üzerindeki metan›n geçmifli ve ge- do¤al gaz s›z›nt›lar› ve fotosentez ya-
nin oluflmas›na uygun koflullar tafl›yor- lece¤inin anlafl›lmas›, gerek bu Günefl pan bitkiler yer al›yor. Yanarda¤lar›n
du. Baz› biliminsanlar› Titan’da eski- Sistemi’nde, gerekse baflkalar›ndaki dünyadaki toplam metan miktar›na kat-
den, hatta belki flimdi bile yaflam bulu- kayasal gezegenlerin oluflumunu, evri- k›s› %0,2’den daha az ve asl›nda onlar
nabilece¤i görüflünde. mini ve yaflanabilirli¤ini belirleyen sü- da geçmiflte organizmalarca üretilmifl
Bu olas›l›klara heyecan katacak bir reçler için önemli ipuçlar› sa¤layacak. olan metan› püskürtüyor olabilirler.
geliflme de bu iki dünyay› yak›ndan in- Metan (CH4) gaz devi gezegenler Jü- Endüstriyel süreçler gibi biyolojik ol-
celeyen biliminsanlar›n›n, bunlar›n at- piter, Satürn, Uranüs ve Neptün’ün mayan kaynaklar›n katk›s› oldukça kü-
mosferlerinde genellikle yaflamla iliflki- üzerinde, Günefl’in oluflum evresindeki çük. Tüm bunlar gösteriyor ki, Dünya
lendirilen bir gaz olan metan›n varl›¤›- gaz ve toz diski içindeki kimyasal sü- benzeri bir cismin üzerinde metan be-
n› belirlemifl olmalar›. Bu gaz Mars’ta reçlerin bir ürünü olarak bol miktarda lirlenmesi, o cisim üzerinde canl› bu-
fazla küçük ama yine de ciddi say›labi- bulunuyor. Dünya’daysa metan farkl› lunmas› olas›l›¤›n› ortaya ç›kar›yor.
Metan gölleri
Titan’›n üst atmosferindeki sis,
Günefl ›fl›¤› metana çarpt›¤›nda
ortaya ç›kan hidrokarbonlardan
olufluyor.
Havada fiimdilik milyar birim hacimde 10 atmosfer çökerdi. Titan’›n temel özelli-
Üç ayr› araflt›rmac› grubunun 2003 ve molekül deriflimi Mars geneli için ge- ¤i de sonsuza kadar de¤iflir, üzerini
2004 y›llar›nda atmosferinde metan bu- çerli kabul edilirse, bu de¤er Dünya at- kaplayan sis ve bulutlar da¤›l›rd›. Yü-
lundu¤unu ilan ettikleri Mars’ta olan da mosferindeki metan derifliminin 40 zeyindeki flekilleri oydu¤u düflünülen
bu. Hawaii adas›ndaki K›z›lötesi Teles- milyonda biri kadar oluyor. Yine de bu metan ya¤muru dururdu. Göller, su
kop Tesisi ve fiili’deki Gemini South te- gaz›n en küçük ölçeklerde varl›¤› bile birikintileri ve dereler kururdu. Ve yü-
leskoplar›nda yüksek çözünürlüklü tay- bir aç›klama gerektiriyor. zünü örten tül kalkt›¤›na göre Titan’›n
fölçerlerle Mars’› gözlemleyen NASA Her ne kadar gökbilimciler Titan’da ç›plak yüzeyi Dünya’daki teleskoplar›n
Goddard Uzay Merkezi gökbilimcilerin- metan›n varl›¤›n› daha 1944 y›l›nda kolayca gözlemleyebilecekleri bir he-
den Michael Mumma yönetiminde bir keflfettilerse de, bu so¤uk ve uzak ay def olurdu. Titan tüm gizemini yitirir
ekip, gezegen atmosferinde yere ve bel- üzerinde ilginin böylesine yo¤unlaflma- ve seyrek atmosferli alelade bir uydu
ki de zamana ba¤l› olarak de¤iflen, ve bir s›n›n nedeni 1980’de ayr›ca azotunda haline gelirdi.
milyarda 250 yo¤unluklarda metan biri- keflfedilmesi, amino asitler ve çekirdek Mars’taki ve Titan’daki metan›n
kimleri belirledi. Roma’daki Fizik ve Ge- asitleri gibi biyolojik moleküllerin te- Dünya’daki gibi biyolojik bir kayna¤›
zegen Bilimleri Enstitüsü’nden Vittorio mel bir bilefleni. Atmosferi azot ve me- m› var, yoksa yanarda¤lar, kuyrukluy›l-
Formisano ve (aralar›nda bu makalenin tandan oluflan ve yer seviyesindeki ba- d›z ya da meteorit çarpmalar› gibi bafl-
yazar› da bulunan) ekip arkadafllar› da s›nc›n düzeyi Dünyam›zdakinin 1,5 ka- ka bir aç›klamas› olabilir mi?
Mars Express adl› yörünge arac›n›n der- t› olan bir cisim, yaflam›n moleküler Gezegen üzerindeki jeofiziksel, kim-
lemifl oldu¤u binlerce tayf ölçümünü in- öncülleri, hatta baz›lar›na göre yafla- yasal ve biyolojik süreçler konusunda-
celedi. Ekip, Mars’taki metan derifliminin m›n kendisi için gerekli malzemeye sa- ki ç›kar›mlar›m›z Mars’taki olas› metan
çok daha s›n›rl› oldu¤u, milyarda 0-35 hip olabilir. kaynaklar› konusunda alan› oldukça
aras›nda de¤iflti¤i ve tüm gezegen için Titan’›n kal›n azot atmosferini tuta- daraltm›fl bulunuyor ve bu kaynaklar
ortalaman›n milyarda 10’u geçmedi¤i so- bilmesinde metan kilit bir rol oynuyor. konusundaki önerilerin Titan için de
nucuna vard›. ABD’deki Katolik Üniver- Günefl’in k›z›lötesi ›fl›n›m›n› emen ve geçerli oldu¤u düflünülüyor.
sitesi’nden Vladimir Krasnopolsky ve eki- atmosferindeki stratosfer tabakas›n›
bi de Fransa-Kanada-Hawaii Teleskopu 100 derece kadar ›s›tan kal›n hidrokar-
ile yapt›klar› gözlemlerde Mars atmosfe- bon sisinin ve molekülleri aras›ndaki Günefl Ifl›¤›yla
rinde ortalama milyarda 10 metan varl›¤› çarp›flmalar›n troposfere 20 derece s›-
saptad›. Bu son iki ekibin ölçümlerinin cakl›k afl›s› yapt›¤› hidrojenin temel Parçalanma
birbirini tutmas› üzerine Mumma ekibi kayna¤› metan. E¤er metan tükenecek Metan›n kayna¤› konusundaki soru-
flimdi kendi sonuçlar›n›n niye bu kadar olsa, Titan’›n s›cakl›¤› daha da düfler, nun yan›tlanmas› için gereken ilk
yüksek ç›kt›¤›n› araflt›r›yor. azot gaz› s›v› damlac›klara dönüflür ve ad›m, metan›n üretilme ya da baflka bir
MARS’TA METAN
Normalde Mars’ta hiç metan bulunmamas› gerekir. Bu gaz Günefl ›fl›¤› ya da
atmosfer dinamiklerinin yol açt›¤› kimyasal tepkimelerle h›zla atmosferden
yok edilir; ve bilinen jeolojik ve süreçler de yok edilen miktar› yeterince h›zl›
yenileyemez. Dolay›s›yla gezegende izlenen metan, deniz alt› geyzerleri ya da
yeralt› su kütlelerinde yüzen mikroplar gibi görünmeyen kaynaklara iflaret
ediyor olabilir.
Morötesi foton
TANIDIK METAN KAYNAKLARI
Rüzgarlar
Metan Etan Normalde atmosferde
Fotokimyasal tepkimeler Meteor tozu metan›n düzgün biçimde
Genelde 60 km yükseklikte olufluyor Önemsenmeyecek da¤›tmalar› gerekti¤inden,
miktarda metan sa¤lar da¤›l›mda gözlenen büyük
farklar›n nedeni
anlafl›labilmifl de¤il.
ATMOSFER
Su Metan Formaldehit
Kuyrukluy›ld›z darbeleri
Oksidasyon Önemsenmeyecek
Atmosferin alt katmanlar›nda miktarda metan sa¤lar
Yanarda¤lar
Patlamalar› halinde metan ç›k›fl› olur. Ancak
Küçük bunlar uykuda ya da sönmüfl durumdalar
Hidrojen peroksit Metan Formaldehit
hortum
Elekrokimyasal tepkimeler
Toz fleytanlar› ve rüzgar kaynakl›
YÜZEY Mars Yüzey Kaflifi
Su Karbonmonoksit Metan
AK‹FER (yeralt› su kütlesi) Metan klatratlar› Mikroplar Hidrojen Karbonmonoksit Metan
Yeralt› geyzerleri ve mikroplarca Suyu karbon tafl›yan moleküllerle
üretilen metan› depolayarak Yeralt› Geyzerleri
birlefltirerek metan üretebilirler
çatlaklar arac›l›¤›yla a¤›r a¤›r Suyun ve kayan›n yer ald›¤› iki aflamal›
yüzeye b›rak›rlar bir süreçle metan üretebilirler
DER‹N KABUK/MANTI
meye girerek, serpantinleflme denen bol miktarda besin bulacaklard›r: Hid- için bir yaflam alan›, hem de metan›n
bir süreçle hidrojen üretebildi¤ini gös- rojenin (serpantinleflme süreciyle ç›k- hidrojeokimyasal süreçle üretimi için
teriyor. Bu flekilde ortaya ç›kan hidro- m›fl ya da atmosferden topra¤a kar›fl- uygun bir ortam olabilir. Daha ayr›nt›-
jen de karbon tanecikleri, karbondiok- m›fl olarak) yan› s›ra karbon dioksit ve l› verilerin yoklu¤unda biyoloji ve je-
sit, karbonmonoksit ya da karbonlu karbon monoksit (kayalar›n içinde ya oloji eflit flansa sahip görünüyor.
minerallerle tepkimeye girerek metan da atmosferden topra¤a kar›flm›fl du-
üretebiliyor.
Bu süreçte anahtar rol oynayanlar,
rumda).
Serpantinleflme yoluyla ya da mik-
Bir Titanik Okyanus!
hidrojen, karbon, katalizör ifllevi gören roplarca bir kez üretildikten sonra me- Titan, Yunan mitolojisindeki devle-
çeflitli metaller, ›s› ve bas›nç. Bunlar›n tan, moleküllerini bir kafes içinde hap- re verilen ad. ‹ngilizce’de titanik
hepsi Mars’ta da var. Serpantinleflme seden bir kimyasal yap› olan klatrat sözcü¤ü de büyük ölçekli cisimlere ya-
süreci yüksek s›cakl›klarda da (350- hidrat› biçiminde depo edilebilir. Depo- k›flt›r›lan bir s›fat. Titan ad›, Satürn’ün
400 derece), daha düflük s›cakl›klarda lanm›fl metan da daha sonra çatlak ve en büyük uydusuna bu nedenle veril-
da (30-90 derece) gerçekleflebilir. Mars yar›klardan a¤›r a¤›r gaz halinde s›za- mifl.
yüzeyinin alt›nda var olabilece¤i düflü- rak ya da volkan etkinlikleriyle tetikle- ‹lk bak›flta Titan’›n metan› daha an-
nülen su havuzlar›nda (akifer) bu dü- nen ani patlamalarla atmosfere sal›na- lafl›l›r gibi görünüyor. Nihayet bu uy-
flük s›cakl›klarda gerçekleflmesi olas›. bilir. Ancak flimdilik bu klatratlar›n ne du, atmosferi muazzam miktarlarda
Düflük s›cakl›k serpantinleflmesi kadar kolay oluflup kolay bozulabilece- metan içeren ve oluflum evresinde Gü-
Mars’taki metan› üretebilecek olsa da, ¤i konusunda fikir sahibi de¤iliz. nefl’i çevreleyen gaz ve toz diski için-
biyoloji de ciddi bir aday olarak sahne- Mars Express gözlemleri, toprak al- deki kendi özel diskine sahip olan Sa-
de. Dünyam›zda metanojen diye adlan- t›nda su buzu bulunan yerlerde metan türn’le birlikte do¤du. Gelgelelim veri-
d›r›lan mikroorganizmalar, hidrojen, derifliminin daha yüksek oldu¤u yolun- ler Titan’daki metan›n d›flar›dan gel-
karbon dioksit ya da karbon monoksit da ipuçlar› veriyor. Bu örtüflmeyse mifl olmak yerine, uydunun kendisi ta-
tüketiminin bir yan ürünü olarak me- hem jeolojik, hem de biyolojik senar- raf›ndan üretildi¤i yolunda iflaretler
tan üretiyorlar. Bu organizmalar yoyla aç›klanabiliyor. Buzun alt›ndaki sunuyor. NASA ve Avrupa Uzay Ajans›
Mars’ta bulunacak olsalar, önlerinde akiferler hem biyolojik organizmalar ESA’n›n d›fl gezegenleri inceleyen Cas-
T‹TAN’DA METAN
Dünya için su neyse Titan için de metan o: Yüzeyde akarsu yataklar› oluflturan
METANIN YOK OLUfiU
yüzeyde büyük kütleler halinde biriken buharlafl›p havaya kar›flan ve
yo¤unlafl›p yeniden yüzeye ya¤an bir madde. Mars’taki gibi kimyasal
tepkimeler, Titan’daki metan›n azalmas›na yol açt›¤›ndan birtak›m jeolojik ya Morötesi foton
da biyolojik etkinliklerin azalan stoklar› yenilemesi gerekiyor.
ÜST ATMOSFER
Metan Benzen
Fotokimyasal tepkimeler
Metan› yok edip yo¤un sis oluflturuyorlar
Sis
METAN DÖNGÜSÜ
ATMOSFER
Metan bulutlar›
Buharlaflma Ya¤›fl
BUZ
YERALTI
OKYANUSU Metan kafescikler
Buz katman› içinde, geçmiflte üretilmifl
metan› depolayarak çatlaklardan a¤›r
a¤›r yüzeye salarlar.
BUZ
Yeralt› geyzerleri
Okyanusun kayaç çekirde¤e
kadar uzand›¤› uzak geçmiflte
ifllev yapm›fl olabilirler
KAYAÇ ÇEK‹RDEK
sini-Huygens uzay arac›n›n Titan’›n yü- bulunuyor ve derinli¤i 300-400 km ka- polanm›fl radyoaktif potasyum 40’›n
zeyine indirdi¤i Huygens sondas›, dar. Geçmiflte radyoaktif elementlerin bozunmas›yla ortaya ç›kar. Potasyum
Ay’›n atmosferinde ksenon ve kripton bozunmas› ve Titan’›n oluflumundan 40’›n radyoaktif yar›lanma ömrü 1,3
gazlar›na rastlamad›. E¤er çarp›fl›p bir- artakalan ›s› bu gökcismindeki tüm bu- milyar y›l oldu¤undan, atmosferdeki
leflerek Titan’› oluflturan gezegencik- zu eritmifl ve okyanusun kayaç çekir- argon 40’›n s›n›rl› miktar›, Titan’›n iç
ler metan› da beraberlerinde getirmifl de¤e kadar uzanmas›na yol açm›fl ola- kesimlerinden gazlar›n yavafl yavafl at-
olsalard›, bu a¤›r asal gazlar› da getir- bilir. mosfere ç›kt›¤›n›n kan›t›. Ayr›ca yüze-
meleri gerekirdi. Bu gazlar›n eksikli¤i, Bu koflullar alt›nda su ve kaya ara- yin optik teleskoplar ve radarla al›nan
metan›n Titan’›n üzerinde sonradan s›ndaki tepkimeler hidrojen gaz›n› ser- görüntüleri, buz volkanizmi (amonyak
olufltu¤u görüflüne a¤›rl›k kazand›r›- best b›rakm›fl, o da karbondioksit, kar- ve suyun gayzer gibi püskürmesi) ifla-
yor. bon monoksit, karbon tanecikleri ve retlerini ortaya koyuyordu. Bu da uy-
Böylece de, Titan üzerinde metan baflka karbonlu maddelerle tepkimeye dunun içlerindeki maddelerin yüzeye
varl›¤› da Mars üzerindeki metan ka- girerek metan› oluflturmufl olabilir. Bu yükseldi¤i anlam›na geliyor. Titan’›n
dar esrarl› oluyor. Hatta miktar› da süreç Titan’da gözlenen metan bollu- yüzeyi oldukça genç ve kraterlerden
göz önünde tutuldu¤unda (hacim ola- ¤unun tümünü aç›klayabilir. Bir kere yoksun görünüyor. Bu da yine içlerde-
rak %5) daha da esrarl›! Mars için oldu- ortaya ç›kt›ktan sonra metan, kararl› ki malzemenin yeniden yüzeye ç›kt›¤›-
¤u gibi görece düflük s›cakl›klarda ser- klatrat hidratlar olarak depolanm›fl ve n›n göstergesi. Tahmini yüzeye ç›k›fl
pantinleflme, burada da geçerli bir daha sonra volkanik etkinliklerle a¤›r süresi, metan›n içlerden yüzeyde foto-
aç›klama olabilir. Fransa’daki Nantes a¤›r, ya da göktafl› çarpmalar›n›n tetik- kimyasal kayb› (Günefl ›fl›¤›n›n etkisiy-
Üniversitesi’nden Christophe Sotin ve ledi¤i patlamalar biçiminde yüzeye ç›k- le parçalanma) dengeleyecek kadar
ekibi, Titan’›n yüzeyinin alt›nda bir s›- m›fl olabilir. h›zl› ç›kmas›na olanak sa¤lar. Ti-
v› su okyanusu bar›nd›r›yor olabilece- Heyecan verici bir ipucu, Huy- tan’daki metan, s›v› yüzey rezervleriy-
¤ini öne sürdüler. Erimifl amonyak bir gens’in Titan’›n atmosferi içinden yü- le, bulutlar› ve ya¤murlar›yla Dün-
antifriz ifllevi görerek suyun donmas›- zeye do¤ru süzülürken varl›¤›n› belir- ya’da suyun oynad›¤› rolü oynuyor.
n› önleyebilir. Frans›z ekibinin mode- ledi¤i argon 40 gaz›. Bu izotop Ti- Tüm bunlar, Mars’ta gördü¤ümüz ka-
linde okyanus, yüzeyin 100 km alt›nda tan’›n çekirde¤inin derinliklerinde de- n›tlardan da daha ileri olarak Titan’›n
devlerin
dans›
Gökyüzüne az çok merakl› olan herkes Andromeda Gökadas›’n› bilir. Bu gökada, karanl›k bir
yerden ç›plak gözle gökyüzünde bak›ld›¤›nda, Ay’›n çap›n›n yaklafl›k yar›s› genifllikte, silik bir
leke gibi görünür. 200 milyar y›ld›zdan oluflan Andromeda, yaklafl›k 2,5 milyon ›fl›k y›l›
uzayl›¤›yla, bize en yak›n gökadalardan biri. Üstelik giderek daha da yak›nlaflt›¤› keflfedildi.
Gökbilimciler bir süredir de gelecekte ne olaca¤›n› bulmak için u¤rafl›yorlar. Bu iki devin
çarp›flmas› söz konusu olabilir mi? Çarp›fl›rlarsa bunun Günefl Sistemi’ne ne gibi etkileri olur?
Kütleçekimi, do¤adaki temel kuv- ça olurduk. Neyse ki, molekülleri bir kimi sayesinde birbirleriyle etkileflim
vetler aras›nda en zay›f olan›. Yerçeki- arada tutan kuvvetler kütleçekiminden halindeler. Kütleçekimi olmasayd› ne
minin bizi yere do¤ru ne kadar güçlü çok daha güçlü. gökadalar, ne y›ld›zlar ne de gezegen-
bir flekilde çekti¤ini düflününce, bu Genifl ölçekte ve kütleler büyüdük- ler oluflabilirdi. Evrendeki ilkel gaz›n
pek gerçekçi gelmeyebilir. Ancak, bizi çe durum daha farkl› bir hal al›yor. Ev- bir araya gelmesinin ve y›ld›zlar› olufl-
kendine çekenin 6,6 milyar kere tril- rendeki ço¤u cisim için, kütleçekimi turmas›n›n sorumlusu da kütleçeki-
yon kilograml›k bir kütle oldu¤unu da onlar› bir arada tutan tek kuvvet. Ör- minden baflka bir fley de¤il.
göz önünde bulundurmak gerek. Ger- ne¤in, Ay ve Dünya kütleçekimi saye- Edwin Hubble, uzaktaki gökadala-
çekte, kütleçekimi o kadar zay›ft›r ki, sinde bir arada duruyorlar. Benzer fle- r›n h›zlar›n› ve uzakl›klar›n› k›yaslaya-
e¤er vücudumuzu oluflturan molekül- kilde Günefl Sistemi’ni oluflturan cisim- rak, onlar›n bizden uzaklaflmakta ol-
leri bir arada tutan tek kuvvet o olsay- ler, y›ld›zlar, gökadalar ve gökadalar›n duklar›n› buldu ve bunun sonucunda
d›, çok hafif bir esintide bile parampar- oluflturdu¤u gökada kümeleri, kütleçe- evrenin genifllemekte oldu¤u sonucu-
1 2 3
4 5 6
Gökada çarp›flmalar›n› inceleyen araflt›rmac›lar, bilgisayarda oluflturduklar› modeller yard›m›yla, çarp›flma s›ras›nda neler olaca¤›n› canland›r›yorlar.
Buna göre, sarmal gökadalar genellikle bir eliptik gökada oluflturacak flekilde birlefliyorlar. Yukar›da, Andromeda - Samanyolu çarp›flmas›n›n
bilgisayar canland›rmas›n›n ilk aflamalar›ndan birkaç kare görülüyor.
na vard›. Hubble’›n “Kozmik Geniflle- yamet senaryolar›n› bir kez daha göz- Andromeda - Samanyolu çarp›flma-
me Yasas›”, gökadalar›n bizden uzak- den geçirmek gerekebilir. s›n› da gökadalar›n evriminde bir afla-
laflma h›zlar›n›n uzakl›klar›yla orant›l› Günefl, günümüzden yaklafl›k 5 mil- ma olarak düflünebiliriz. “Çarp›flma”
oldu¤unu söyler. Ancak, yak›n›m›zda- yar y›l sonra bir k›rm›z› deve dönüfle- sözcü¤ü, her ne kadar y›k›c› bir olay›
ki baz› gökadalara bakt›¤›m›zda, bu cek. Bu s›rada, Günefl’in d›fl katmanla- ça¤r›flt›rsa da, söz konusu gökadalar
kurala uymad›klar›n› görüyoruz. Bu r› geniflleyerek yüzeyi Dünya’n›n flim- oldu¤unda bunun y›k›c› de¤il, tersine
durum, evrenin genifllemesine ayk›r› diki yörüngesinin bulundu¤u uzakl›¤a “yap›c›” ya da en az›ndan de¤iflime yol
görünüyor. kadar ulaflacak. Bu s›rada Merkür ve açan bir olay oldu¤unu söyleyebiliriz.
Evrende gökadalar gökada kümele- Venüs Günefl’in içinde kal›rken, Dünya Gökada çarp›flmalar›, uzun zaman-
rini, gökada kümeleriyse gökada sü- da s›caktan kavrulacak. Ama sözünü d›r gökbilimcilerin en çok ilgisini çe-
perkümelerini olufltururlar. Hem Sa- etti¤imiz bu “k›yamet” senaryosundan ken konulardan biri. 1970’li y›llarda ya-
manyolu, hem de Andromeda, “Yerel önce, o s›rada Günefl Sistemi’nde bulu- p›lan araflt›rmalar, birbirine yak›n gö-
Küme” olarak adland›r›lan gökada kü- nan canl›lar bu muhteflem gökada çar- kadalar›n çevresinde gözlenen y›ld›z-
mesinin üyesi. Bu kümenin içindeki p›flmas›na tan›k olabilecekler. lardan oluflan kuyruk benzeri yap›la-
gökadalar, birbirlerinin kütleçekimini r›n, gökadalar›n birbirleri üzerinde ya-
fazlas›yla “hissederler”. Bu nedenle,
her ne kadar uzak gökadalar bizden
Çarp›flan Gökadalar ratt›klar› gelgit etkisinden kaynakland›-
¤›n› ortaya koydu. Normalde bir sarmal
uzaklafl›yor olsalar da, gökada küme- Asl›nda, Andromeda’n›n Samanyo- gökadan›n y›ld›zlar›, gökadan›n merke-
mizin iç dinamikleri nedeniyle yak›n›- lu’yla çarp›flacak olmas›, pek de flafl›rt›- zinin çevresinde dairesel hareketler ya-
m›zdaki birkaç gökada bize yaklafl›yor. c› bir olay de¤il. Çünkü çevremize bak- parlar. Ancak iki gökada birbirine yak-
Andromeda bunlardan biri ve saniyede t›¤›m›zda benzer olaylar› görebiliyo- laflt›¤›nda, gelgit etkisi her iki gökada-
120 km h›zla bize do¤ru geliyor. ruz. As›l heyecan verici olan, günü- n›n da di¤er gökaday› görmeyen tara-
Günümüzde, gökbilimciler Andro- müzde çok da yayg›n olmayan bu ola- f›ndaki y›ld›zlar› d›fla do¤ru savurur.
meda’yla Samanyolu aras›nda bir çar- y›n bir gün bizim bafl›m›za gelecek olu- Günümüzde, araflt›rmac›lar gökada
p›flma olup olmayaca¤›n› ve e¤er ola- flu. Çevremizdeki her birkaç yüz göka- çarp›flmalar›n› bilgisayarlarda canlan-
caksa bunun ne zaman gerçekleflece¤i- dadan yaln›zca biri böylesine büyük d›r›yorlar. Buna göre, sarmal gökada-
ni, çok büyük duyarl›l›kla olmasa da çapl› bir çarp›flma yafl›yor. Ancak, za- lar genellikle bir eliptik gökada olufltu-
hesaplayabiliyorlar. Buna göre, çarp›fl- manda geriye bakt›¤›m›zda, çok daha racak flekilde birlefliyorlar. Bilgisayarl›
ma olacak. Neyse ki, bunun için 3 mil- fazla say›da gökadan›n, geçmiflinde en modellere göre, Andromeda ve Saman-
yar y›ldan biraz daha fazla zaman›m›z az›ndan bir çarp›flma geçirmifl oldu¤u- yolu gibi iki sarmal gökada çarp›flt›¤›n-
var. Ama bu olay, bizim için (en az›n- nu görebiliyoruz. Büyük Patlama’dan da, sonuçta ortaya eliptik bir gökada
dan Günefl Sistemi’nde o zamanlar va- sonra ilkel evrendeki madde, kütleçe- ç›k›yor. Eliptik gökadalar›n tamam›n›n
rolabilecek canl›lar için) çok daha kimiyle bir araya gelmeye bafllad›¤›n- bu flekilde oluflup olmad›¤› tart›flmal›
önemli bir olay olan Günefl’in ölümün- da, bu tür birleflmeler gökadalar›n ev- olsa da, en az›ndan bu flekilde oluflabil-
den daha önce gerçekleflece¤i için, k›- riminde önemli rol oynuyordu. dikleri biliniyor.
Solda: NGC 4038 ve NGC 4039 numaral› gökadalar›n birleflmesi öncesinde ortaya ç›kan kuyruklar, yüz binlerce ›fl›k y›l› uzan›yor. Gökbilimciler, bu ikili sisteme
“Anten” ad›n› veriyorlar. Çünkü, gökadalar›n kuyruklar›, böcek antenini and›r›yor. Bu iki gökada da bir zamanlar Samanyolu ve Andromeda’ya benziyordu.
Sa¤da: Gökada merkez ve çevrelerinin yak›ndan görünüflü. Çarp›flma s›ras›nda s›k›flan gazlar, y›ld›z oluflumunu tetikliyor.
Belki baflta ilginç gelecek ama, gö- lararas› ortamda bulunan gaz ve tozun eder. Karanl›k maddenin önemli bir
kadalar birleflirken, onlar› oluflturan beklenen miktar›ndan 10 kat fazla bir özelli¤i de, maddeyle fazla etkileflime
yüz milyarlarca y›ld›z›n birbiriyle çar- de¤ere sahip. Bu, Yerel Küme’deki gö- girmeden bir baflka maddenin içinden
p›flma olas›l›klar› çok küçüktür. Çün- kadalarda bulunan karanl›k maddeye geçebilmesi.
kü, y›ld›zlar›n aralar›ndaki uzakl›klar, iliflkin ilk kan›t olmufltu.
çok büyüktür. Gökadalar, sanki birbiri-
nin içinden geçen iki hayalet gibi hare-
Andromeda ve Samanyolu gibi iki
dev gökadan›n çarp›flmas› ikisi için de
K›yamet Senaryosu
ket ederler. Her biri dev birer sistem hemen hemen ayn› ölçüde de¤iflime Araflt›rmac›lar, Andromeda – Sa-
olan gökadalar›n içindeki y›ld›zlar›n neden olurken, Samanyolu gibi bir gö- manyolu çarp›flmas›n›n ayr›nt›lar›n›
kütleçekimleri, zamanla iki gökadan›n kadaya çok daha küçük, birkaç milyon keflfetmek için modeller oluflturuyor-
bir gökada oluflturacak flekilde birlefl- ila birkaç milyar aras›nda y›ld›z içeren lar. Yaklafl›k 10 y›l önce, John Du-
melerini sa¤lar. bir gökada çarpt›¤›nda, olan küçük gö- binsky, Chris Mihos ve Lars Hernqu-
Büyük gökadalar›n merkezlerinde kadaya olur. Küçük gökada Samanyo- ist, y›ld›zlarla birlikte karanl›k madde-
en az›ndan birer süper kütleli karade- lu’na yaklafl›rken, önce Samanyolu’na yi de hesaba katarak bilgisayar orta-
lik bulunur. Bir çarp›flma s›ras›nda, yak›n y›ld›zlar› gökadadan ayr›lmaya m›nda bir model oluflturdular. Amaçla-
her iki gökadan›n merkezindeki kara- bafllar. Gökadan›n Samanyolu’na ya- r›, gelgit sonucu oluflan kuyruklar› in-
delikler de yeni oluflan gökadan›n mer- k›n kolu, onun merkezi etraf›nda yö- celemekti. Bu model, gökadalar›n bir-
kezine göç ederler. Merkezde birbirine rüngeye girerken iyice uzar. Gökada birlerine göre h›zlar›, yönleri ve dön-
yak›n ve birbirlerinin çevresinde dola- Samanyolu diskinin içinden her geçi- meleri de hesaba kat›larak oldukça
nan bu süper kütleli karadelikler, yay- flinde kütlesinin bir bölümünü kaybe- gerçekçi bir flekilde haz›rlanm›flt›. O
d›klar› kütleçekim dalgalar› sayesinde der ve en sonunda Samanyolu’nun zamandan bu yana, bilgisayarlar›n ifl-
saptanabiliyorlar. Bu tip birleflmeler içinde kaybolur. lem güçlerinin geliflmesiyle, bu mode-
sonucunda, merkezde karadeliklerin Samanyolu’nun ve öteki büyük gö- li daha da gelifltirdiler. Dubinsky’nin
çevresinde bulunan madde, çok yük- kadalar›n özellikle geçmiflte oldukça bu modele dayanarak oluflturdu¤u An-
sek h›zlarla karadeliklerin içine düfler- ifltahl› olduklar› düflünülüyor. Yaln›z dromeda - Samanyolu çarp›flma senar-
ken, birer dönme diski oluflturur ve geçmiflte de¤il, günümüzde de hem Sa- yosu flöyle:
madde karadeli¤e düflerken ortaya ç›- manyolu’nda hem de baflka gökadalar- Öyküyü günümüzden itibaren bafl-
kan çok yüksek enerji çok parlak bir da bunu gözleyebiliyoruz. Samanyo- latacak olursak, Andromeda’n›n Sa-
kuasar olarak parlamas›na yol açabilir. lu’nun uydu gökadalar›ndan biri olan manyolu’na yaklaflt›¤› süre içinde, Gü-
Bu olmasa bile, “aktif gökada çekirde- Yay Cüce Eliptik Gökadas›, birkaç yüz nefl gökada merkezi çevresinde defa-
¤i” olarak adland›r›lan, yine gökada- milyon y›l içinde Samanyolu diskinin larca dolanacak. (Günefl, Samanyolu
dan d›flar› yüksek enerjili ›fl›ma yapan içinden geçecek. Ancak, gökada flimdi- merkezi çevresini yaklafl›k 200 milyon
bir merkeze dönüflebilir. Samanyolu den Samanyolu taraf›ndan sömürülü- y›lda dolan›yor.) Bu s›rada, gökyüzü-
ve Andromeda çarp›flmas›ndan sonra, yor. Baz› gökbilimcilerse, bu gökada- nün görünümü sürekli olarak de¤ifle-
tüm bu olaylar geçekleflirken, Günefl n›n zaten milyarlarca y›ld›r Samanyo- cek. Bu olaylar uzun dönemde gerçek-
de yaflam›n›n sonuna yaklaflm›fl ola- lu’nun yörüngesinde bulundu¤unu, leflecekleri için, normalde bir insan›n
cak. yaklafl›k 10 kez de yörüngede doland›- yaflam› boyunca fark edemeyece¤i de-
Gökbilimciler, Andromeda’n›n bize ¤›n› düflünüyorlar. E¤er gökada yaln›z- ¤iflimler. Ancak, Samanyolu kufla¤›n›n
göre h›z›na ve uzakl›¤›na bakarak “yö- ca y›ld›zlardan ve gazdan olufluyor ol- görünümünde önemli bir de¤iflim ol-
rüngesini” hesaplayabiliyorlar. Bu sa- sayd›, flimdiye kadar çoktan Samanyo- mayacak. Bugün gökyüzünde küçük
yede, gökadan›n hareket yönü ve belki lu taraf›ndan yutulmufl olurdu. Göka- bir leke gibi görünen Andromeda’ysa,
daha da önemlisi kütlesi hesaplanabili- dadaki y›ld›zlar ancak, gökadan›n çok giderek “daha büyük bir leke” halini
yor. Buna göre, gökada toplam 4,7 tril- miktarda karanl›k madde içermesi sa- alacak. Günümüzde bile gökyüzüne
yon Günefl kütlesinde. ‹flte bu bekle- yesinde bu günkü durumunu koruya- bafl›m›z› kald›rd›¤›m›zda Androme-
nenden çok daha yüksek olan de¤er, bilir. Karanl›k madde, sahip oldu¤u da’y› görmek bizim gibi amatör gökbi-
gökadalarda y›ld›zlardan, hatta y›ld›z- kütleçekimi sayesinde kendini belli limcileri mutlu ediyorsa, gelecekteki
Kaynaklar:
Dubinsky J., Milky Way – Andromeda Collision, Sky & Telescope,
Ekim 2006
James, J.R., The Ugly Side Of Gravity, Astronomy, A¤ustos 2007
http://www.pparc.ac.uk/Nw/gmos.asp
http://www.cita.utoronto.ca/~dubinski/
http://www.space.com/scienceastronomy/astronomy/hubb-
Andromeda - Samanyolu çarp›flmas›n›n ürünü, büyük olas›l›kla Centaurus A gibi le_acs_020430-1.html
büyük bir eliptik gökada olacak.
‹nsan›n
Kalesi
Ev
Evlerimiz kendimizi en rahat hissetti¤imiz yerler. Nereye giderseniz gidin, kendinizi nas›l hisse-
derseniz hissedin, eve dönüp gelmek sizi rahatlat›r. ‹nsan›n evi, toplumsal yaflamdan s›yr›l›p bi-
reysel bir rahatl›k buldu¤u kiflisel alan›d›r. Bunun yan›nda her türlü do¤al gereksinimi evinde
karfl›lar insan. Binlerce y›l öncesinde de, günümüzde de evimize yükledi¤imiz anlam yaklafl›k
ayn›. Bununla birlikte evlerimiz toplum gelifltikçe geliflti, de¤iflti. Pek çok koflul evlerin geliflme-
sini etkilediyse de, as›l etken günlük yaflam koflullar›. Neolitik ça¤da topra¤a ba¤l› yaflayan in-
sanlar ilk yerleflimleri kurdular ve tar›m toplumu evleri var olmaya bafllad›. Endüstri devrimi ya-
flam koflullar›n› de¤ifltirip toplumu yeniden yap›land›rd›¤›nda evlerimizin biçimi ve toplumsal ya-
flam›n getirdi¤i koflullar bir kez daha de¤iflti. Ça¤›m›z bilgi ve iletiflim ça¤› olarak adland›r›l›yor.
De¤iflmekte olan toplumsal koflullara göre evlerimiz yine de¤iflme yolunda. Evlerde neye gerek-
sinim duydu¤umuzu biliyoruz belki; sorun, bunun nas›l olaca¤›nda…
Paleolitik ça¤ avc› toplay›c› toplu- r›n›n peflinden sürekli göç etmek zo- ne, kendilerine ait, özel bir dünya ku-
mu, av hayvanlar›n›n peflinde bölge- rundayd›. Ne var ki, topra¤› ekmeye ruyorlard›.
den bölgeye dolafl›yordu. ‹nsanlar›n bafllad›klar›nda tarlalar›n›n yan›nda Evlerin yap›l›fl biçimi ve yap›m›nda
yaflad›klar› yerler, göç ettikleri bölge- kal›p ekine göz kulak olmalar› gereki- kullan›lan malzemeler, elbette yöreye
lerde bulunan ma¤aralar, do¤al koru- yordu. Tar›m›n bafllad›¤› dönem olan ve kültüre ba¤l› olarak de¤ifliyor. Ya¤-
nakl› olanlard›. ‹klim koflullar› çok çe- Neolitik ça¤da insanlar ilk evleri yapt›- murun hemen hemen hiç ya¤mad›¤›
tindi ve ma¤aralar onlara so¤uktan ya lar ve buralarda yaflamaya bafllad›lar. Arabistan gibi kurak ve s›cak iklim böl-
da vahfli hayvanlardan korunmak için Evler insanlar› ya¤murdan, yak›c› gü- gelerinde düz damlar, s›kça görülen
oldukça s›n›rl› olanaklar sunuyordu. neflten, afl›r› s›cak ve so¤uktan, f›rt›na- yap› biçimleri. Ya¤mur ve kar ya¤›fl›n›n
Buzul ça¤›n›n sona erip, iklim koflulla- dan, vahfli hayvanlardan ve daha bir- çokça oldu¤u bölgelerde damlar›n dik-
r›n›n tar›ma daha uygun olmas›, top- çok fleyden koruyordu. O güne dek leflti¤ine tan›k oluruz. Damlarda kulla-
lumsal yaflamda de¤iflikli¤i beraberin- ma¤aralarda yaflam›fl olan insanlar, ar- n›lan kiremit, arduvaz, çinko, hatta ba-
de getirecek tar›msal devrime ve Neoli- t›k topra¤a ba¤l› bir yaflam sürüyor ve zen düz tafllar gibi malzemeler bu yö-
tik ça¤›n bafllang›c›na yol açacakt›. Av- kendi yapt›klar› evlerinde yafl›yordu. resel de¤iflikliklerin sonucu. ‹nsan, evi-
lanarak yaflarken insanlar av hayvanla- Dünyan›n verdikleriyle yetinmek yeri- ni çevreye uymak için flekillendiriyor.
Papua Yeni Gine yerlilerinin a¤aç dal- katl›, müstakil mi apartman m› oldu¤u nedeni, o dönemlerde kad›n›n do¤ur-
lar›ndan, Eskimolar›nsa “igloo” ad› ve- iflin fiziksel boyutlar›n› içeren özellik- gan kimli¤iyle aileye ya da ait olunan
rilen buzdan evler yapmalar›, tama- ler. Evin insan için ne ifade etti¤i ve klana en gerekli hizmet olan ço¤alma,
men çevresel koflullardan ötürü. Çev- orada kimlerin ne amaçla yaflad›¤›ysa soyunu devam ettirme olana¤›n› ver-
rede bulunacak tek malzeme kar ve toplumsal boyutunu ortaya koyuyor. mesiyle iliflkili. Eskiça¤lara ait bar›nak-
buz oldu¤unda, ev yap›m›nda kullan›- Toplum yap›s› evleri kullanan ailelele- larda, bir köflede ana tanr›ça kültüne
lan malzemenin de bunlardan oluflma- rin yap›s›n› da belirliyor. Yüzy›llarca iliflkin izlerin bulunmas›, bu dönemde
s› flafl›rt›c› de¤il. ‹nsano¤lu bugüne süren geliflme süreci, belki de insan›n kad›n›n ev içindeki rolünün hangi bo-
dek yaflad›¤› her tür arazi üzerinde ev yaln›zlaflma, toplum içinde tek bafl›na yutta oldu¤unu gösterir nitelikte. Ne-
yapmay› becerdi; sözgelimi göller üze- kalma süreciydi. Belki de günümüzde olitik ça¤dan bafllayarak anaerkil top-
rinde kurulan ve uzun kaz›klar›n üze- ‹nternet kullan›c›lar›n›n, evlerinde lum yap›s›n›n, ataerkilli¤e geçmesinin
rinde yükselen evler ya da baz› yöre- oturduklar› yerden yeni dostluklar, ar- nedenleri aras›nda, tar›mda çal›flacak
lerde nehirlerin üzerindeki yüzen ev- kadafll›klar kurma isteklerinin do¤ma- kol gücünün erkeklerde daha fazla ol-
ler s›kça karfl›m›za ç›k›yor. A¤açlar›n s› bu nedenle oldu. Geleneksel tar›m mas›ndan kaynakland›¤› aç›k. Bu du-
üzerinde, kendinizi kufllar gibi hisse- toplumu aileleleri, büyük evlerde kala- rum da, toplumun bütün birimlerinde
dece¤iniz evler de var. A¤ac›n bol ol- bal›k say›larda yaflarlard›. Genifl ailele- oldu¤u gibi, en küçük yap›tafl› olan ai-
du¤u yerlerde ahflaptan, tafl›n oldu¤u rin bar›nd›¤›, günümüzün konaklar›n- lede de aterkilli¤i bereberinde ge-
yerlerde tafltan, ikisinin de bulunmad›- dan daha büyük evlerde ya da çiftlik- tiriyordu; ki, asl›nda bu da evlerin ya-
¤› yerlerde kerpiçten ya da var olan di- lerde anneler babalar, çocuklar, kar- p›s›n›n bir anlamda bu yönde de¤iflti¤i-
¤er malzemelerden evler kuruluyordu. defller, torunlar, halalar, day›lar ve on- ni gösteriyor. Bu dönem evlerinde ön
Bununla birlikte çok s›cak ülkelerde lar›n çocuklar›n›n yaflamas›, yaln›zca plana ç›kan özellik, evlerin tar›msal
kal›n tafllardan evler yap›lmas›, dep- bir arada yaflamaktan hoflland›klar› üretime uygun biçimde flekillenmesiy-
remlerin yafland›¤› yerlerde ahflab›n için de¤ildi elbet. Kol gücü gerektiren di. Evlerin hemen yan›nda, kimi zaman
tercih edilmesi de evlerin yap›m›nda ifller ve teknolojinin henüz geri olma- içinde hasatta toplanan mahsulün de-
kullan›lan malzemeyi çevresel koflulla- s›ndan dolay› bu gereksinimin yaln›zca poland›¤› bölmeler, odalar olurdu.
r›n etkilemesine birer örnek. en ilkel biçimiyle karfl›lanmas›n›n Benzer biçimde evlerin hemen yan›nda
Tarih boyunca evlerin geliflimi el- mümkün olmas› sonucu, büyük evler- ah›rlar bulunurdu; ki, kimi zaman k›-
bette yaln›zca kullan›lan malzeme ve de yaflayan kalabal›k aile kavram› do¤- fl›n so¤u¤undan korunmak için hay-
flekilleriyle s›n›rl› de¤il. Zaman içinde mufltu. Ev halk› ne kadar çok olursa vanlar›n evin bir odas›n› insanlarla
eve yeni bölümler eklendi. ‹lk evlerde tarlada, ba¤da bahçede çal›flacak, ko- paylaflt›¤› da görülürdü. Genifl aileler
ço¤unlukla uyumak ve yemek için ge- yunlar› güdecek, inekleri sa¤acak, süt- bu dönemde üretim iliflkilerinin sonu-
rekli olan alanlar bulunurdu. Tek bü- ten peynir, yo¤urt yapacak kifli de o cu olarak birlikte yaflarken, bireyin
yük bir odadan oluflan evlerde ailele- kadar çok olurdu. Asl›nda tar›m toplu- özel yaflam› bugünküne göre çok daha
rin hem yaflad›¤›, hem yemek yedi¤i, mu için bir ev, sanki kendi kendine ye- s›n›rl›yd›. Pek çok yerde yaln›zca aile
hem uyudu¤u görülürdü; ki, bu çok s›- ten, kendi üyelerini besleyebilen bafll› üyelerinin de¤il, komflular›n da neler
radan bir fleydi. Hatta bazen evler bir- bafl›na bir birim gibiydi. Evin reisi bu yapt›¤› bilinirdi. Bu yaflam biçimi sana-
kaç odal› olursa insanlar›n odalardan dönemde erkekti. Bu da bofl yere de¤il- yi devrimine kadar varl›¤›n› sürdürdü.
birinde hayvanlar›n› bar›nd›rd›¤›na da dir. ‹nsanlar›n henüz hayvanlar›n pe- Halk›n büyük ço¤unlu¤u k›rsal alan-
rastlan›rd›. Tuvalet ve banyo gibi bö- flinden oradan oraya sürüklendi¤i Pa- larda yaflad›¤› için, tar›m toplumu evle-
lümler eski evlerde bulunmazd›. Kana- leolitik dönemde, anaerkil toplumlar›n rini genellikle genifl ailelerin yaflad›¤›
lizasyonun geliflmesinden önce tuva- yayg›n oldu¤unu görüyoruz. Bunun k›rsal evler olarak gözümüzün önüne
letler evlerin d›fl›ndayd›. Evin içinde
Tar›m toplumu, iflgücünün bir arada tutuldu¤u kalabal›k aileleri ortaya ç›karm›flt›. Bu dönemde yap›lan
dayan›lmaz bir kokuya neden olaca-
evler de, konfordan çok ifllevin ön plana ç›kt›¤› evlerdi.
¤›ndan, pisli¤i al›p götürecek bir sis-
tem gelifltirilmeden tuvaletler evlere
al›nmad›. Eski Roma’da ve Osmanl›lar-
da halk y›kanmak için hamamlar› kul-
lan›rd›. Zamanla kent yaflam› gelifltikçe
evlere dek gelen s›cak su, hamamlar›n
yerini özel banyolar›n almas›na neden
oldu. Genel hamamlar bugün de görül-
se de, insanlar y›kanmak için art›k
kendi banyolar›n› ye¤liyor.
Evler ve Toplum
Evlerin nas›l oldu¤unu belirleyen
iki unsur varsa biri, bu iflin fiziksel yö-
nü, ötekisiyse toplumsal. Bir evin kaç
evim 27/7/05 13:11 Page 62
KUANTUM
fi‹FRELEME
SANATI
Teknoloji gelifltikçe daha çok bilgi (DES) ve ‹leri fiifreleme Standartlar› jital imzalama” ad› verilir ve flu an
çevrimiçi haline geliyor ve özel bilgile- (AES). Simetrik-anahtar flifrelemesinde dünyada s›k kullan›lan algoritmad›r.
rin a盤a ç›kar›lmas› gittikçe kolaylafl›- yollanmas› planlanan mesajlar›n halka Ancak, bu sistem de baz› olas› sorun-
yor. Buna ba¤l› olarak, klasik flifreleme aç›k kanaldan gönderilmesine karfl›n larla karfl› karfl›ya.
teknikleri bugüne kadar yayg›n olarak anahtar, güvenli bir flekilde al›c›ya git- ‹lk olarak anahtar de¤iflim h›z›, so-
kullan›ld› ve konuflmalar›n üçüncü fla- meli. ‘Elden ele teslim’ zihniyetini en run oluflturuyor. ‹kinci olarak, kuan-
h›slar taraf›ndan dinlenilmesi engellen- güvenli yol olarak gören birçok ku- tum bilgisayarlar›n›n ileride kullan›lma-
meye çal›fl›ld›. Ancak, klasik flifreleme rum/kifli anahtar da¤›t›m›nda kurye ya bafllanmas›yla tamsay›lar› çarpanla-
yöntemleri flu anda yeterli gibi gözükse yöntemini kulland›lar. Ancak büyük r›na ay›rma ifllemi klasik bilgisayarlar-
de, ifllemci h›zlar›nda öngörülen art›fl a¤larda, anahtar›n birden çok kifliye dakine göre binlerce kez h›zl› olacak.
ve yeni bulunan matematiksel yöntem- gönderilmesi gerekti¤inde büyük bir RSA gizli anahtarlar› yaparken olduk-
lerle klasik flifrelemenin gelece¤i tehdit zaman ve para kayb› söz konusuydu. ça büyük tamsay›lar kulland›¤›ndan,
alt›nda. Birkaç on y›ld›r devam eden Örnek olarak, n tane kullan›c›s› olan bu say›lar›n k›sa zaman aral›klar›nda
araflt›rmalarsa % 100 güvenlik sa¤laya- bir a¤da, kullan›lmak üzere n (n - 1)/2 bulunmas› ciddi sorunlar yaratacak.
cak çözüm önerileri üzerine yo¤unlafl- adet anahtar gerekir. Dolay›s›yla, si-
m›flt›r. Bu araflt›rmalar›n ilk sonuçlar›- metrik-anahtar flifreleme yöntemi ol-
na göre, kuantum flifreleme yöntemleri dukça verimsiz ve emniyetsiz bir yön- Kuantum
aranan cevap olma yetisine sahip görü- tem olarak nitelendirildi.
nüyor. Aç›k-anahtar fi
fiiifrelemesi Sanat›: Bu fiifreleme Sanat›
flifreleme sisteminde matematiksel aç›- Kuantum flifreleme kuram› ilk ola-
Klasik fiifreleme dan birbirine ba¤l› iki adet anahtar
vard›r. Hem aç›k anahtar hem de gizli
rak Stephen Wiesner taraf›ndan öne
sürüldü. K›sa sürede, kuantum flifrele-
Kuantum flifreleme sanat›n›n derin- anahtar, gizli flekilde üretilir. Aç›k mesinin eflsiz do¤as› birçok bilim insa-
liklerine inmeden ‘klasik’ flifrelemeden anahtar a¤ üzerinde serbestçe hareket n›n›n ilgisini çekti. Al›fl›lagelmifl klasik
neyi kastetti¤imizi biraz daha aç›kla- ederken, gizli anahtar sakl› tutulur. flifreleme sanat›, bilgiyi Eve ad› verilen
mam›z yerinde olacak. Ana hatlar›yla Aç›k anahtar mesajlar› flifrelemek, giz- üçüncü kiflilerden korumaya çal›fl›rken
düflünüldü¤ünde, klasik flifreleme sa- li anahtarsa flifrelenmifl mesajlar› çöz- kar›fl›k matematiksel tekniklerin yard›-
nat› iki ana kola ayr›l›r. mek için kullan›l›r. Baz› durumlarda m›na gereksinim duyar. Oysa, kuan-
Simetrik-anahtar fifiiifrelemesi Sana- tam tersi de sözkonusudur; yani gizli tum flifreleme sanat› kuantum mekani-
t›: Bu flifreleme sisteminde gönderen anahtar kullanarak mesajlar flifrelenip, ¤i ilkelerini kullanarak güvenli iletiflim
ve al›c› ortak bir anahtar› paylaflmakta- aç›k anahtarla bu flifrelenmifl mesajlar ortam› sunmakta.
d›r. Bu anahtarla mesaj flifrelenir ve çözülebilir. 1977’de, Ron Rivest, Adi Kuantum flifreleme sanat›n›n arka-
çözülür. Bu yöntemi kullanarak güve- Shamir ve Leonard Adleman (RSA) al- s›ndaki mekanizmay› tam anlam›yla
nilir iletiflime olanak sa¤layan bafll›ca goritmas› tan›t›ld›. RSA, simetrik flifre- anlamak için, öncelikle kuantum flifre-
iki standart belirlenmifl bulunuyor. lemede kullan›lan anahtar›n ne kadar lemesinin dayand›¤› fizik ilkelirine göz
Bunlar, Veri fiifreleme Standard› güvenli oldu¤unu test eder. Buna “di- atal›m.
Heisenberg Belirsizlik ‹lkesi: Ku- Kuantum Kopyalanamazl›k Kuram›: nir. Klasik yöntemlerden farkl› olarak
antum mekani¤indeki anlam›yla belir- Bu kuram bilinmeyen bir kuantum du- burada Alice ve Bob ortak bir anahtar
sizlik ilkesi flöyle tan›mlan›yor: E¤er rumunun kopyalanamayaca¤›n› söyler. yarat›p birbirlerine göndermezler.
kifli bir nesnenin moment ya da ko- Kuantum mekani¤inin bu dört özel- BB84 flemas›nda iki kanal gereklidir.
num de¤eri giderek artan duyarl›l›kta li¤i, iki farkl› tipteki kuantum flifreleme Bunlardan ilki Alice’ten Bob’a mesaj
ölçülmeye çal›fl›l›rsa, di¤er de¤erin protokollerinin temelini oluflturmufltur. giderken sinyalleri kar›flt›r›lmayacak,
do¤rulu¤unda azalma olacakt›r. Bafl- temiz ve düzgün yay›n yapabilen bir
ka bir deyiflle, bir nesnenin hem ko- aç›k kanald›r (gazete, radyo vs.). ‹kin-
numunu hem de momentini kesin du- Kuantum Anahtar cisiyse bilgiler yüklenilmifl fotonlar›n
yarl›l›kla ölçmek olanaks›zd›r. Fizik- transferine olanak sa¤layan kuantum
sel özelliklerin bir k›sm› vermifl oldu- Da¤›t›m Protokolleri kanal›d›r. Mesaj›n yollanma prosedürü
¤umuz örnekteki gibi birbirini bütün- Kuantum anahtar da¤›t›m› (QKD) flöyle betimlenebilir: Protokolü hayata
ler niteliktedir ve birini kesin duyarl›- güvenli ba¤lant› yöntemi olarak öneril- geçirmeden önce Alice ve Bob maksi-
l›kla ölçmeye çal›fl›rsan›z di¤er de¤e- diyse de, asl›nda üçüncü flah›slar›n ko- mum kabul edilebilir bir hata oran›nda
rin yap›s›n› bozmufl olursunuz. nuflmay› dinlemesini engellemez. An- εmaksimum anlafl›rlar.
Kuantum flifrelemesindeki bütün-
ler özellikse, fotonun kutuplaflma bi-
çimidir: Dikey veya çapraz. Kutuplafl-
mas› bilinmeyen bir fotonun kutuplafl-
mas›n› ö¤renmek için yap›lacak her
ölçüm, fotonun do¤as›n› bozacak ve
onu dikey ya da çapraz olmayan bir
kutuplaflma biçimine sokacakt›r. Al›-
c›, böyle bir durumla karfl›laflt›¤›nda
davetsiz bir misafirin mesajlar› dinle-
di¤ini anlayacakt›r.
Kuantum Dolan›kl›¤›: Kuantum
dolan›kl›¤›, iki ya da daha fazla kuan-
tum taneci¤inin (örnek: fotonlar) her
ne kadar nesneler tek tek birbirinden
ayr› konumlarda bulunsalar da, bir-
birlerine ba¤l› olarak tan›mlanmalar›
durumudur. ‹ki parçac›¤› tek bir ku- cak e¤er Eve konuflmay› dinlemek is- a. Alice, Bob’a çok say›da foton
antum durumunda haz›rlamak müm- terse, yüksek bir hata de¤erine neden gönderir. Fotonlarsa raslant›sal olarak
↔
kündür. Buna göre bir tanesi her za- olacakt›r ve bu durum da Alice ve Bob flu kutuplara sahiptir: (dikey), ↔ (ya-
man yukar› kutuplaflm›fl, di¤eri de taraf›ndan kolayca anlafl›labilecektir. tay), (45 derece)
↔↔
afla¤› kutuplaflm›fl olacakt›r. Sonuç Böylece, onlar anahtar› de¤ifltirip gü- ve (135 derece).
olarak sistemlerden birinde yap›lacak venli iletiflime devam edeceklerdir. b. Bob, her yap›lacak ölçüm için
bir ölçme ifllemi, di¤er sistemi de efl- fiimdi en yayg›n flekilde kullan›lan raslant›sal olarak düz ya da çapraz baz
zamanl› olarak etkileyecektir. QKD protokollerine bir göz atal›m. seçer. (Hesapsal olarak % 50 do¤ru öl-
Kuantum Mekans›zl›¤›: Kuantum Bennett ve Brassard fi fieemas› çüm yapma flans› var.)
dolan›kl›¤› genelde ilk kez Bell’in de- (BB84): Bu flema kutuplaflm›fl foton c. Bob, Alice’e bazlar›n› aç›klar.
neylerinde, bulunan kuantum mekan- tekni¤ini kullan›r. Buna göre fotonla- d. Alice ona hangi bazlar›n do¤ru
s›zl›¤›yla birlikte an›l›r. Hâlâ tam ola- r›n kutuplaflma flekilleri, bilginin oldu¤unu geri bildirir.
rak anlafl›lamayan kuantum mekan- bit’ler halinde kodlanmas›yla belirle- e. Bob, ölçüm yapt›¤› verileri 1 ve
s›zl›¤›, bir kuantum sisteminde fizik- 0’lar haline çevirir ve mesaj› ö¤renir.
sel olarak ayr› ama hâlâ birbirine do- D›flar›dan ba¤lant›ya s›z›l›p s›z›lma-
lan›kl›¤› bulunan parçalar› iliflkilen- d›¤›n› ö¤renmek için belirli say›da fo-
dirmekten sorumludur. Bu iliflki, do- ton al›n›r ve deneysel hata oran› ε he-
lan›k parçalar birbirlerinden konum saplan›r. E¤er ε > εmaksimum ise, o za-
ve zaman olarak çok ayr› olsalar da man ya kanal›n çok gürültülü oldu¤u
devam eder. Bu yüzden, konum ya da d›flar›dan bir müdahale oldu¤u
ve/veya zaman olarak birbirinden ay- kan›s›na var›l›r. Böyle bir durumda ha-
r›lm›fl kuantum sistemi parçalar›, bir- berleflme an›nda kesilir ve yap›lan öl-
birleriyle kusursuz flekilde eflleflir. çümler geçersiz say›l›r. (a) ad›m›na ge-
Bu iliflki ayr›ca öyle özeldir ki; bu ri dönülür ve tüm prosedür bafltan son-
parçalar ›fl›k h›z›ndan daha h›zl› bir ra tekrarlan›r. E¤er her fley beklenildi-
flekilde birbirleriyle iletiflim halinde- ¤i gibi gerçekleflirse, o zaman konufl-
dirler. man›n (e) aflamas› s›ras›nda uzlaflma ve
gizlilik geniflletmesi teknikleri uygula- ton olarak kodlanacakt›r. Bob, kendi tektörler için tercih edilen maddeler
n›r. al›c›s›n› ‘+’ (düz baz) yaparsa yatay ku- oldular. Yar›iletken foton sayaçlar›na
Ekert fifieemas›: Ekert flemas›, Artur tuplaflm›fl fotonlar›; e¤er ‘x’ (çapraz 盤 fotodiyotlar› deniyor ve bunlar tica-
Ekert taraf›ndan 1991’de öne sürüldü. baz) yaparsa da 45-derece kutuplaflm›fl rette yerlerini alm›fl durumdalar.
Bu flema, foton çiftinin kuantum meka- fotonlar› ölçebilecektir. Baz seçimi her Bu y›l içinde, Prof. Roman Sobo-
ni¤indeki dolan›kl›k ilkesini kullan›r. foton için rastlant›sal olarak ayr› ayr› lewski ve tak›m›, Rochester Üniversite-
Foton çifti tek parçac›klara ayr›l›r ve yap›l›r. E¤er baz yönüyle fotonun kut- si’nde süperiletken tek-foton detektör-
biri Alice’de di¤eri Bob’da olacak flekil- bu ayn› yöndeyse bilgi Bob taraf›ndan leri (SSPD) için yeni bir al›c› icat etti-
de da¤›t›l›r. Alice ve Bob fotonlar›n do- ö¤renilir, de¤ilse de Bob kötü bir gön- ler. Bu al›c›lar›n özellikle kuantum flif-
lan›kl›k do¤alar›ndan dolay› her za- derim oldu¤unu varsay›p bu durumu releme ilminde ve kuantum haberlefl-
man z›t kutuplu parçac›klara sahip Alice’e bildirir. melerinde kullan›fll› olaca¤› bildirili-
olurlar. Öte yandan, bireysel olarak el- yor.
de ettikleri sonuçlar, tümüyle raslant›-
sal olarak de¤iflkenlik gösterir. Kimse
K›s›tlar ve Tehditler fiu s›ralar üç büyük ticari firma, ku-
antum flifreleme ürünlerini pazarla-
Alice’in yapaca¤› ölçümün dikey mi Veri Gönderim Ortam›: Fotonlar makta: id Quantique (Cenevre), MagiQ
yoksa yatay m› olaca¤›n› öngöremez. arac›l›¤›yla yaflam bulan kuantum du- Technologies (New York) ve SmartQu-
‹kinci olarak, bu tek parçac›klar önce- rumlar›, Alice’ten Bob’a optik kablolar- antum (Fransa). Toshiba, IBM, HP ve
den birbirleriyle etkileflime girdiklerin- la ya da bofllukta gönderilebilir. Ancak NEC’in de bulundu¤u di¤er firmalar
den kuantum mekans›zl›¤› özelli¤ini mesafeyle gelen baz› s›n›rlamalar var. da kuantum flifreleme araflt›rmalar›na
tafl›rlar. Bu özellik der ki; e¤er Alice ve Optik nab›z yol ald›kça zay›flar ve para ve zaman harcamaktalar.
Bob kutuplaflmalar› ölçmeye kalk›fl›r- uzak mesafelerde al›c› taraf›ndan anla-
larsa, bulacaklar› sonuçlar birbirleriyle
kusursuz biçimde ba¤daflmayacakt›r.
fl›lmas› oldukça zorlafl›r. Kuantum tek-
rarlay›c›lar›n›n ileride bu sorunun üs-
Gelecek
Ama % 50’den daha yüksek bir olas›- tesinden gelece¤i düflünülüyor. Bofl- Kuantum flifreleme teknikleri daha
l›kla Alice, Bob’un ölçümlerini anlaya- lukta ya da havada yap›lan gönderim- çok orduda, yüksek teknoloji laboratu-
bilecektir. Ayn› durum tersi için de ge- lerde de baz› sorunlar bulunuyor. Gön- varlar›nda ve gizli hükümet birimlerin-
çerlidir. Bu durum, ortalama olarak deren ve al›c› aras›ndaki niflan çizgisi de denenmekte ve gelifltirilmekte. ‹lk
Alice’in yapaca¤› öngörülerin di¤er korunmal›d›r. Ayr›ca, kötü hava koflul- ticari ürünleri piyasaya ç›km›fl olsa da
tüm yöntemlerden daha baflar›l› olaca- lar›nda bu tip ba¤lant›lar çal›flamaz. kuantum flifreleme sanat›n›n genel
¤›n› söyler. Üçüncü ve son olarak, ha- Kuantum fi fiiifre Çözme ‹lmi: Araflt›r- çevrelerce bilinirli¤i oldukça az. Bu
berleflmeye s›zma giriflimi parçac›klar mac›lar çeflitli teknikler kullanarak Ali- yüzden, flu anki güvenlik sistemlerinde
aras›ndaki bu etkileflimi zay›flatacak- ce’ten Bob’a yollanan flifreli mesajlar› k›sa sürede büyük de¤ifliklikler bekle-
t›r. Bu durum Alice ve Bob taraf›ndan çözmeye çabalamaktalar. Genel amaç- niyor. Ancak, gelecekte klasik a¤lar›n
hemen fark›na var›labilece¤inden, gü- lar› QKD flemalar›ndaki olas› zay›fl›kla- yerini kuantum a¤lar›n›n alaca¤› ve
venlik aç›s›ndan sorun oluflturmaya- r› bulmak, bunlar› gelifltirmeye çal›fl- böylece iletiflimin daha güvenli olaca¤›
cakt›r. mak ve belli sald›r›lara dayan›kl› yeni düflünülüyor.
Bennet 1992 fi fieemas› (B92): B92 protokoller bulmak. Bafll›ca sald›r›
kuantum flifreleme protokolü BB84 fle- yöntemleri, sahte-durumlar sald›r›s›, Ömer Demirel,
mas›na benzer. B92’de BB84’tekinden yüksek nab›z sald›r›s›, foton-say›s› böl- Fizik Bölümü, Koç Üniversitesi
farkl› olarak yaln›zca iki birbirine dik me sald›r›s› (PNS).
Dr. Özgür E. Müstecapl›o¤lu’na paha biçilemez
olmayan kuantum durumu vard›r ve rehberli¤i ve deste¤i için çok teflekkür ederim.
bilgiler bu iki duruma yüklenir. Belir-
sizlik ilkesinden biliyoruz ki birbirine
Günümüzdeki Durumu Kaynaklar
FIPS PUB 197, Advanced encryption standard, Federal Information
dik olmayan iki kuantum durumu, ya- Haziran 2006’da Los Alamos Ulusal Processing Standards Publications, US Department of Commer-
ce/NIST, National Technical Information Service, November
p›lacak bir ölçümle ay›rt edilemez. Bu Laboratuvar›’ndaki (LANL) biliminsan- 2001.
Beutelspacher, A. (1994). The Future Has Already Started or Public
yüzden, bit’lerin gerçek de¤erleri hiç- lar› flifrelenmifl kuantum anahtar›n› Key Cryptography. Cryptology (102) ISBN 0-88385-504-6.
bir zaman bilinemeyecektir. E¤er biri optik kablolar kullanarak 184,6 km Diffie, W., & Hellman, M. (1976, June 8). Multi-user Cryptographic
Techniques. AFIPS Proceedings (45), s. 109-112.
ölçüm yapmaya kalk›fl›rsa durumlar›n uza¤a gönderebildiler. Bu baflar›yla bir Wiesner, S. (1983). Conjugate Coding, Sigact News, 15(1), 78 - 88.
Lo, H.-K., Popescu, S., & Spiller, T. (Eds.). (1998). Introduction to
de¤erleri bozulacak ve bu olay Alice ve önceki rekoru (122 km) da k›rm›fl ol- Quantum Computation and Information. Singapore: World Sci-
Bob taraf›ndan an›nda duyulacakt›r. ‹l- dular. Öte yandan, Avrupal›lar da bofl- entific.
Schrödinger, E. (1935). Discussion of Probability Relations Between
kece, bu flema BB84 flemas›na göre da- luk deneyleri yapmaktalar ve QKD me- Separated Systems. Proceedings of the Cambridge Philosophi-
cal Society, 31, s. 555-563.
ha h›zl›d›r çünkü Bob bit’leri ald›¤› an- safe rekorunu Ekert fiemas› kullana- Albert, E., Podolsky, B., & Rosen, N. (1935). Physical Review Let-
da mesaj›n içeri¤ini ö¤renecektir. Tek- rak k›rd›lar. Kuantum anahtar›, bofl- ters , 47, 777-780.
Bell, John S. (1966). Reviews of Modern Physics 38, 447-452.
rar Alice ile konuflmas›na gerek kalma- lukta 144 km yol ald›. Wootters, W. K., and Zurek, W. Nature 299, 802 (1982); Dieks, D.
Phys. Lett. A 92, 271 (1982).
yacakt›r. Ayr›ca yaln›zca iki tane kuan- 2006’ya kadar tek-foton detektörle- Bennett, C. H., & Brassard, G. (1984). Quantum Cryptography: Pub-
tum durumuna sahip oldu¤undan, rinin yap›m›nda yaln›zca yar›iletken lic Key Distribution and Coin Tossing. Proceedings of IEEE In-
ternational Conference on Computers Systems and Signal Pro-
B92’yi uygulamak daha kolayd›r. Kla- maddeler kullan›lm›flt›. Silikon, görü- cessing, (pp. 175-179). Bangalore India.
Brassard, G., & Salvail, L. (May 1993). Secret-key Reconciliation by
sik bit olan 0 yatay kutuplaflm›fl foton nür ›fl›k detektörleri için; indiyum-gal- Public Discussion. Advances in Cryptology Eurocrypt '93 Pro-
olarak, 1 ise 45-derece kutuplaflm›fl fo- yum-arsenik (InGaAs) ise k›z›lötesi de- ceedings.
YEN‹ UFUKLARA
C‹LT - 1 (2002-2003) ve C‹LT - 2 (2004-2005)
K‹TAPÇILARDA
YEN‹ UFUKLARA 1 ve
YEN‹ UFUKLARA 2
Tüm kitabevlerinden ve sat›fl büromuzdan
temin edilebilir.
TÜB‹TAK Kitap Sat›fl Bürosu: Atatürk Bulvar› No: 221 06100 Kavakl›dere Ankara
Tel: (0312) 467 32 46 Faks: (0312) 427 13 36
sanalsergiAgust 25/7/05 17:48 Page 1
sergimize bekliyoruz
Temmuz ay›n›n baflar›l› çal›flmalar›ndan baz›lar›.
Sergilenmeye hak kazanan öteki foto¤raflar› web sayfam›zda izleyebilirsiniz.
Abdurrahman Aksoy
Samsun 2007
Nikon D70
Yi¤it Altay
Nikon D70s
Güngör Ç›nar
sony f 828 8mp
sanalsergiAgust 25/7/05 17:48 Page 2
Emin Özmen
Samsun 2007
Canon eos 350 d
Mustafa Özer
Göreme 2007
Canon s3
Bar›fl Karab›y›k
Demre/Antalya
Minton mdc1506
Abdurrahman Aksoy
Nikon D70s
sanalsergiAgust 25/7/05 17:48 Page 3
Erkin Tolerman
Bursa/Gölyaz›
PANASONIC FZ-20
Güngör Ç›nar
Samsun
sony f 828 8mp
Salih Vatandafl
Nikon Coolpix S1
sanalsergiAgust 25/7/05 17:48 Page 4
Engin Güneysu
Amasya / Aral›k/2006
Nikon D70s
Geriye kalan...
P›nar Aslan
Dana Adas›/Mavikent/Mersin
Sony dsch2
Melih Sular
‹spanya/Rota
27 May›s 2007 Köflemizde yeni bir sisteme geçtik. Kendinize bir kullan›c› ad› ve
N‹KON D200
flifresi oluflturuyor ve foto¤raflar›n›z› sitemize kendiniz yüklüyorsunuz.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/sanalsergi/ adresinden,
“Kay›t olmak istiyorum” seçene¤ine t›klayarak, sizden istenen bilgileri
girmeniz yeterli. Kullan›c› hesab›n›z otomatik olarak aç›l›yor. Art›k
sisteme girifl yaparak, foto¤raflar›n›z› yüklemeye bafllayabilirsiniz.
Emin Özmen
Samsun 2007
conon eos 350 d
renkGorme 25/7/05 17:27 Page 72
KARANLI⁄IN
G‹ZLED‹⁄‹
RENKLER
Karanl›¤›n bizler için anlam› olduk- resi bulunmas› ve bunlar›n her ikisinin l›kta renkleri ay›rt edemiyoruz. Ancak,
ça basit. Sözcü¤ün kökeninin de anlat- de tayf›n farkl› dalga boylar›ndaki ›fl›¤a bütün canl›lar için ayn› durum geçerli
t›¤› üzere, ›fl›k azald›kça herfley gri karfl› duyarl› olmas› gerekiyor. Renkli de¤il.
tonlar›na ve siyaha dönüflmeye bafll›- görüflte, iki farkl› sinirsel yol ifllev gö- Baz› canl›lar, geceleri yaflamay›
yor. En az›ndan bizim gözlerimiz için... rüyor. Öncelikle, farkl› koni tiplerin- ye¤liyorlar. Gececil (nokturnal) olarak
Geceye bizden daha yak›n olan baz› den gelen uyar›lar beyne “bak›lan cis- bilinen bu hayvanlar, gecenin karanl›-
canl›lar içinse dünya, as›l karanl›k çök- min parlakl›¤›”yla ilgili bir sinyal gön- ¤› içinde dolafl›yor, avlan›yor ya da efl
tü¤ünde renklenmeye bafll›yor. deriyor. Daha sonra da, cismin renk buluyorlar. Çok yak›n bir zamana ka-
Görüfl, cisimlerden yans›yan ›fl›¤›n de¤erinin alg›lanabilmesi için koni dar, bu canl›lar›n gece görüfllerinin si-
saydam tabakadan (kornea) girmesiyle hücrelerinden gelen uyar›lar birbirle- yah-beyaz ve gri tonlar›nda oldu¤u var-
bafll›yor. Göz merce¤i, ›fl›¤› a¤ tabaka riyle karfl›laflt›r›l›yor. Buradaki tek so- say›l›yordu. 2000 y›l›ndan sonra yap›-
(retina) üzerinde bulunan ›fl›¤a duyarl› run, koni hücrelerinin yaln›zca ayd›n- lan çal›flmalardaysa, baz› gececil hay-
almaçlar üzerine odakl›yor ve bu al- l›kta ifllev görebiliyor oluflu. Bu neden- vanlar›n renkli görüfle sahip olduklar›
maçlar da, ›fl›k içerisindeki fotonlar› le, ›fl›k azald›kça, koni hücreleri ifli ço- görüldü. Bu listenin en ünlü üyeleri de
yakalayarak bunlara karfl› sinirsel makç›k hücrelerine b›rak›yor ve karan- gece güveleri ve gekolar.
uyar›lar oluflturuyor. Beyne gönderi-
len bu sinyaller, beynin farkl› bölgele- Koni
rinde belirli bir s›rayla iflleniyor ve ci- A¤tabaka Çomakç›k hücreleri
(retina)
simlerin görüntüleri alg›lan›yor. hücreleri
Saydam tabaka
Gözümüzde iki farkl› tip ›fl›¤a du-
(kornea)
yarl› almaç bulunuyor: koni ve çomak-
ç›k hücreleri. Tek tip ›fl›¤a duyarl› pig-
ment tafl›yan çomakç›k hücreleri,
IfiIK
Göz
temelde karanl›k-ayd›nl›k de¤iflimleri- bebe¤i
ne ve flekil-hareket alg›s›na karfl› du-
yarl›. Renkli görüfl sorumlulu¤uysa,
a¤tabakada üç farkl› tipine sahip oldu-
Göz
¤umuz koni hücrelerine ait. merce¤i Görme siniri
Herhangi bir canl›n›n gerçek anlam-
da renkli görüfle sahip olabilmesi için,
gözünde en az iki farkl› tip koni hüc- Göz kaslar›
Biliyor
muydunuz?
‹nsan a¤tabakas›nda
ortalama 120 milyon adet
çomakç›k hücresi ve ortalama
6-8 milyon adet de koni hücresi
bulunuyor. Görüflün en net oldu¤u
yer a¤tabaka üzerinde yer alan ve
yaln›zca koni hücrelerinin bulundu¤u sar› leke
(fovea) bölgesiyken, hiçbir ›fl›¤a duyarl› almaç
tafl›mayan tek bölgeyse görmeyle ilgili sinir
liflerinin bir araya gelerek gözü terk ettikleri
nokta olan kör nokta. Görüntüsü kör noktaya
düflen cisimler alg›lanam›yor.
Renkler, gözün a¤tabakas›nda bulunan ›fl›¤a bulunuyor. Her iki renk pigmenti de, opsin ve y›p. Renkli gece görüflündeyse, zaten
duyarl› özel hücrelerce tan›mlan›yor. Çomakç›k retinalin farkl› bileflimleriyle meydana geliyor. s›n›rl› say›daki fotonlar, koni hücrele-
hücreleri siyah-beyaz görüflten, koni hücreleri Omurgal›larda iki tip a¤tabaka ve birçok farkl› ri aras›nda paylafl›ld›¤›ndan (her bir
de di¤er renklerin tan›mlanmas›ndan sorumlu. tipte opsin bulundu¤u bilinyor. Renk alg›s›n›n foton, tek bir koni hücresince so¤uru-
Her iki hücre tipinde de, özel görme pigmentle- bu maddelerin çeflitli bileflimleriyle meydana gel- labiliyor), ayr›nt› görüflü iyice azal›-
ri (opsinler) bulunuyor. Çomakç›k hücrelerinin di¤ini düflünecek olursak, her birimiz farkl› ton-
d›fl yüzeyinde bulunan ince zar uzant›lar› “rho- lar için farkl› bileflimleri kullan›yor olabiliriz. Do-
yor. Ço¤u canl› için renkler, ayr›nt›lar-
dopsin” ad› verilen k›rm›z› renkli bir görme pig- lay›s›yla da, renk tonlar›n› birbirimizden farkl› dan daha önemli. Örne¤in nektarla
mentiyle ba¤lant›l›yken, koni hücrelerinde “io- flekilde görüyor olma olas›l›¤›m›z son derece beslenen canl›lar, bitkileri, çiçekleri-
dopsin” olarak bilinen di¤er bir renk pigmenti yüksek. nin renklerine bakarak tan›yorlar. Ka-
ranl›kta renkleri görebilen canl›lar›n
sunda çal›flan araflt›rmac›lar›n çomak- kir birli¤i. Özellikle deniz canl›lar›nda da, ayr›nt›dan çok renklere göre hare-
ç›k hücreleri sand›klar› bu uzun hücre- renkli görüfl, geceleri deniz yüzeyine ket ettikleri biliniyor. Ancak, bizler
lerin biyokimyasal özellikleri de, koni yap›lan dikey göçlerin kontrolünde ve için as›l önemli olan, renkler de¤il, ay-
hücreleri olduklar›na bir kan›t. Ifl›¤a du- çeflitli yollarla kamuflaj yapan avlar›n r›nt›lar. Bu gerçek, geceleri renkleri
yarl› almaç hücrelerde, opsin ad› verilen yerlerinin saptanmas›nda kolayl›k sa¤- göremiyor oluflumuza getirilen en
özel proteinler bulunuyor. Gececil ge- layabilecek nitelikte. Bu nedenle, de- önemli aç›klama.
kolar›n a¤tabakalar›ndaki almaç hücre- rin deniz canl›lar›nda da renkli gece Bunun yerine, gündüzleri renkleri
leri, koni hücrelerine özgü olan opsin görüflünün olabilece¤i düflünülüyor. ve ayr›nt›lar› çok iyi gören, ancak gece-
türlerine sahip. Araflt›rmac›lar›n ilgisini çeken di¤er leri karanl›¤›n mahkumu olan gözlere
Ancak, bir canl›n›n renkli görüfl için bir grupsa kara ve su kurba¤alar›. A¤- sahibiz. Geceleri görebilmek için de,
gerekli donan›ma sahip oluflu, onu tabakalar›nda yaln›zca koni hücreleri teknolojinin sundu¤u çeflitli olanaklar-
mutlaka kullan›yor oldu¤u anlam›na tafl›yan kertenkelelerin aksine 2 farkl› dan yararlan›yoruz. Araflt›rmac›lar flim-
gelmiyor. Gekolar›n sahip olduklar› fiz- tip çomakç›k hücresine sahip olan leo- di, gekolar›n ve gece kelebeklerinin
yolojik donan›m› kullan›p kullanma- gözlerinden elde ettikleri bilgileri tek-
d›klar›n› anlayabilmek amac›yla yap›- nolojiye uyarlamaya çal›fl›yorlar. “Gü-
lan deneylerdeyse, mi¤ferli geko (Ta- nün birinde, geceleri de renkleri göre-
rentola chazaliae) türünün, mavi ve gri bilen gözlerimiz olacak m›?” sorusu-
renkleri aras›nda çok belirgin flekilde nun yan›t›ysa henüz belirsiz. Önceli¤i-
bir ayr›m yapabildi¤i görülmüfl. miz ayr›nt›lar oldu¤u sürece, ayr›nt›la-
Gecenin karanl›¤› içinde renkleri r› seçemeyen gözlerin iflimize yarama-
görebilmek birçok yönden çok avan- yaca¤› kesin. Ancak, do¤al seçilim, mil-
tajl›. Renkli görüfl, hayvanlar için be- yonlarca y›l sonra belki buna da bir çö-
sin, bar›nak ve efl bulman›n yan›nda, züm bulmufl olur...
tehlikeyi farkederek ondan kaç›nmay›
da kolaylaflt›r›yor. Mi¤ferli gekolar, D e n i z C a n d a fl
flimdilik bu eflsiz yetene¤i bir gece ke- Kaynaklar:
Palmer, S., Under Colour of Darkness, New Scientist, 6 Ocak 2007
lebe¤i olan flahin güvelerle (Deilephila Roth, L.S.V., Kelber, A., Nocturnal Colour Vision in Geckos, Proc. R.
elpenor) paylaflan tek tür. Ancak, arafl- Soc. Lond. B, 271, 485-487, 2004.
Kelber, A., Roth, L.S.V., Nocturnal Colour Vision – not as rare as we
t›rmac›lar ayn› yetene¤e sahip baflka Fare lemurlar›, gece yaflam›na uyum sa¤lam›fl might think, J. Exp. Biol., 209, 781-788, 2006.
gözlere sahipler. http://en.wikipedia.org/wiki/Color_vision
hayvanlar›n olabilece¤i konusunda fi-
G ü l
Forum
g û n A k b a b a
‹nsan ve Sa¤l›k
D o ç . D r . F e r d a fi e n e l
f s e n e l @ e x c i t e . c o m
Geceleri ‹drar Kaç›rma run tespit edilen çocuklarda ileri tetkik yapmak
gerekiyor. Geceleri kaç›rman›n yan› s›ra gündüz-
e¤lenceli oldu¤u kadar, kendilerini ödüllendir-
melerini de sa¤l›yor. Çocuk, daha çok günefl çiz-
Befl yafl›ndan sonra geceleri alt›na ›slatma leri de kaç›rma varsa mutlaka ileri tetkik yap›l›- mek için gayret ediyor. S›v› k›s›tlamas› ve gece-
durumuna “enürezis noktürna” deniliyor. Gece- yor. leri uyand›rmayla azalmayan idrar kaç›rmalar›n-
leri idrar kaç›rma de¤iflik toplumlarda %10-25 Geceleri idrar kaç›ran çocuklarda e¤er altta da daha ileri tedavi yöntemleri gündeme geliyor.
aras›nda de¤iflen s›kl›kta görülüyor. Bu rahats›z- yatan bir anormallik saptanmazsa “Alarm pedi” bunlardan birisi. Gece
l›¤›n sebebi tam olarak bilinmese de kal›t›msal enürezis tedavisine bafllan›yor. yatmadan önce çocu¤un iç çamafl›r›-
oldu¤u düflünülüyor. Bu çocuklar›n %80’den Tedavinin ilk basama¤› aileye su- na bir alg›lay›c› yerlefltiriliyor. Bu al-
fazlas›nda anne veya babada da çocuklu¤unda nulan öneriler. Önerilerin bafl›n- g›lay›c›, çocu¤un baflucunda duran
idrar kaç›rma öyküsü mevcut. Eskiden bu rahat- da s›v› k›s›tlamas› var. Bu çocuk- bir alarma ba¤l›. Çocu¤un iç çamafl›-
s›zl›¤›n kökeninde ilk s›rada psikolojik etkenle- lar›n, akflam yeme¤inden sonra r› ›sland›¤› zaman alg›lay›c› bunu
rin rol oynad›¤› düflünülüyordu. Günümüzde s›v› tüketmemesi gerekiyor. Gün- alarm cihaz›na iletiyor ve alarm çal-
enürezis sorununa, sinir sisteminin bu bölümü- lük s›v› ihtiyaçlar›n› akflam yeme- maya bafll›yor. Çocu¤un her idrar ka-
nün geliflimindeki yavafllaman›n yol açt›¤› düflü- ¤ine, yani en geç 19:00’a kadar ç›rmas›nda çalan alarm birkaç hafta
nülüyor. karfl›lamalar› gerekiyor. Di¤er bir içinde çocukta flartl› refleks oluflturu-
Enürezis noktürna flikayetiyle uzmana baflvu- öneriyse geceleri en az bir kez yor. Sonraki günlerdeyse, çocuk id-
ran bir çocu¤a ilk olarak idrar tetkiki yapmak uyand›r›lmalar›. Enüretik çocuk- rar kaç›rmadan kendili¤inden uyan›-
gerekiyor. ‹drar yolu enfeksiyonlar› geceleri id- lar genellikle oldukça derin uyku- yor ve idrara kalk›yor. Ancak bu yön-
rar kaç›rmaya yol açabiliyor. Böbrek ve idrar su olan çocuklar ve uyand›r›lma- tem her çocukta baflar›l› olmuyor.
yollar›nda hastal›k olup olmad›¤›n›n ultrasonog- lar› da güç. Bu önerilere en az bir Özellikle uykusu çok a¤›r olan çocuk-
rafi tetkikiyle araflt›r›lmas› gerekiyor. Böbrekle- ay uyularak günlük idrar kaç›rma larda alarm yetersiz kalabiliyor. Bu
re idrar›n geri kaç›fl› idrar kaç›rma flikayetine takvimi çizilmesi öneriliyor. Tak- tür tedavilerden yarar görmeyen ço-
neden olabiliyor. ‹drar tetkiki temiz olan ve ul- vimde, idrar kaç›r›lan günler bu- cuklardaysa üroloji uzman› taraf›n-
trasonu normal olarak de¤erlendirilen bir çocuk- lut, kuru kal›nan günler ise günefl dan uygun görülen ilaç tedavileri ol-
ta ileri tetkik istenmiyor. Ancak, idrar›nda ilti- veya gülen bir yüz çizerek iflaret- dukça etkili oluyor.
hap olan veya böbreklerinde, mesanesinde so- leniyor. Bu çizimler, çocuklar için
do¤ru inerken mide içeri¤inin yukar› do¤ru dokusu ›s›t›larak ›s› hasar› oluflturulur. Is›
kaçmas› engellenir. Böylece reflü tedavi edil- hasar› oluflmufl kas dokusu daralarak iyile-
mifl olur. flir.
Endoskopik Tedavi: En yeni tedavi yönte- 2. Hacim Etkisi Yaratan Yöntemler: Bu
midir. Endoskopik tedavi, a¤›zdan girilerek yöntemde yemek borusunun mideyle birlefl-
uygulanan ameliyats›z bir tedavi yontemidir. ti¤i bölgeye kas dokusu içine emilemeyen
Özellikle cerrahi tedaviye s›cak bakmayan bir biyo-polimer enjekte edilerek bölgenin
reflü hastlar›nda uygulanan endoskopik te- daralmas› sa¤lanabilir ya da yemek borusu-
davi: 18 yafl›ndan küçük hastalara, gebe nun mideyle birleflti¤i bölgede yüzeysel hüc-
hastalara, 2 cm. üzerinde mide f›t›¤› olan relerin hemen alt›na s›v›yla karfl›laflt›¤›nda
hastalara, yemek borusu ileri derecede tah- hacim olarak artan küçük tüpler yerlefltirile-
rifl olan hastalara (3. - 4. derece), yemek bo- bilir. Bu tüpler s›v›yla karfl›lafl›p flifltiklerinde
rusunda hücresel de¤iflime varan tahrifl bu- bu bölgede hacim etkisi yarat›rlar.
lunan hastalara, Akalazyas› olan hastalara 3. Endoskopik Dikifl Yöntemleri: Bu yön-
önerilmez. temde de endoskopik olarak yemek borusu-
Endoskopik reflü tedavisinde 3 yöntem yofrekans dalgalar›, yemek borusu ve mide- mide bileflkesine mukozal (yüzeysel) dikifller
uygulan›r: nin birleflti¤i ve mide kapa¤› denilen bölge- konulabilir ya da yine endoskopik yöntemle
1. Radyofrekans Dalga Yöntemi: Bu yön- de yemek borusu hücrelerinin d›fl duvar›n- bu kez mide içinden yaklafl›larak tek bir adet
temde radyofrekans dalgalar› kullan›l›r. Rad- dan içeri do¤ru ilerletilir. Bu bölgede kas tam kat dikifl konulabilir.
Y A Y I N D Ü N Y A S I
G ö k h a n T o k
Yaflam S a r g u n A . T o n t
Brüksel’den Mektup
D i d e m C r o s b y
Çevrebilimin Cambazl›¤›
Çevrebilim hiçbir bilim dal›n›n baflaramad›-
¤›n› baflard›. Günlük yaflam›m›z› do¤rudan et-
kilemeye bafllad›. Bir zamanlar, hemen her
parkta rastlad›¤›m›z “çevremizi koruyal›m”
sozcüklerini içeren tabelalar çevre bilinci ka-
zand›rma çabas›n›n bir göstergesiydi. O dö-
nemlerde bu, ço¤umuz için, çevremizi temiz
tutmam›z, yani yerlere çöp atmamam›z anlam›-
na geliyordu. Oysa bugün çevrebilimcilerin ço- sal›n›m›n› telafi etmek için Endonezya’da bu büyük olas›l›kla” m›, “büyük olas›l›kla” m› kü-
¤unun hemfikir oldu¤u gerçekler sayesinde miktara karfl›l›k gelen say›da a¤aç dikecekler. resel ›s›nmaya yol açt›lar; yoksa etkimizin var-
çevre bilinci, yerlere çöp atmaman›n çok daha Konserlere kat›lanlar, ünlü pop y›ld›zlar›n›n bu- l›¤› “olas›” m›? “Çok büyük olas›l›k” IPCC di-
ötesine geçti; yepyeni bir anlam kazand›. Ge- raya ulafl›m›n›n da karbon-nötral olmas›n› ye¤- linde en az %95 kesinlik, “büyük olas›l›k” en
rek bireyleri gerekse kitleleri ve daha da lediklerini dile getirdiler. Madonna konsere bi- az %90 kesinlik ve “olas›” ise %66’dan fazla
önemlisi politikac›lar› aktif olmaya teflvik etti. sikletiyle gelmeyi kabul eder miydi acaba? kesinlik anlam›na geliyor. Befl saatlik tart›flma-
Hatta teflvik etmenin ötesinde politikac›lar›, Bu tür etkinlikler günümüzün daha kap- n›n sonunda temsilciler orta yolda karar k›l›p
çevreye iliflkin konular› gündemlerine almaya saml› genel mesaj›n›, yasa yap›c›lar ve yürütü- insan›n “büyük olas›l›kla” son elli y›lda gözle-
zorunlu k›ld›¤›n› söylemek daha do¤ru olur. cüler de dahil olmak üzere genifl kitlelere tafl›- nen küresel ›s›nmaya yol açt›¤›nda karar k›ld›-
Hangi bilim dal›n›n sa¤lad›¤› bilgi, parti mani- may› amaçl›yor: art›k kökten de¤iflimler yap- lar.
festolar›nda, parlementodaki tart›flmalarda man›n zaman›. Bu mesaj›n kökeni, siyasi gün- IPCC’nin düzenli olarak haz›rlad›¤› rapor
gündemin bafl›nda sürekli olarak yer al›r? demi olmad›¤› iddia edilen ve Birleflmifl Millet- genifl bir okuyucu kitlesinin ilgisini çekiyor, ra-
190’a varan ülkeden 600’e varabilen say›da ler’in bir çal›flma grubu olan, ad›n› s›k s›k duy- pordan elde edilen rakamlar s›k s›k politikac›-
temsilciyi düzenli olarak bir araya getirerek bi- du¤umuz IPCC’ye (International Panel on Cli- lar›n konuflma metinlerinde boy gösteriyor. Bu
lim dünyas›n›n ortak görüflünü yans›tan rapor- mate Change) dayan›yor. 1988 y›l›nda olufltu- nedenle de panel ne yaz›k ki, henüz rakamla-
lar yazmalar›yla sonuçlan›r? rulan IPCC’de, 190’a varan say›da ülke ço¤un- ra dökülmemifl bulgular› ya da iklim modelle-
1980’lerden bu yana hemen hepimiz bir lukla birden fazla kifli taraf›ndan temsil edili- rine dahil edilmemifl bilgileri tart›flma d›fl› b›-
biçimde yaflam›m›zda daha ‘çevreci’ davran›fl- yor. Panel ne bilimsel araflt›rma yap›yor ne de rak›yor. Bunun amac› kuflkuculara pabuç b›-
lara yöneldik. Çöplerimizi ay›rmaya bafllad›k. politikac›lara önerilerde bulunuyor. Panelin et- rakmamak; ancak ödenen bedel, bilimsel ola-
Enerji tüketimi düflük elektrikli aletleri ye¤ler kinlikleri bir risk de¤erlendirmesinden ibaret. rak önemli bulgular›n gözard› edilmesi.
olduk. Evlerimizi az elektrik tüketen ampuller- Bilimsel, teknik ve sosyoekonomik yönden in- Gözard› edilen önemli bulgulardan biri bu-
le donatmaya bafllad›k. Bu bireysel çabalar›n san›n yol açt›¤› iklim de¤iflimini, bunun nas›l zullar›n erime h›z›yla ilgili. Bundan iki y›l ön-
yan› s›ra çeflitli kitlesel eylemlere de rastlama- bir etkisi oldu¤unu, bu etkileri azaltmak için ce ‹ngiltere’de Exeter’de pek çok IPCC temsil-
m›z mümkün. Buna bir örnek, geçti¤imiz Ha- ne tür seçeneklerin bulundu¤unu de¤erlendiri- cisi bilim insan›n›n da kat›l›m›yla düzenlenen
ziran ay›n›n sonunda Londra’n›n bir saat bo- yor. Panelin bu de¤erlendirmeyi taraf tutmak- bir konferansta günün iklim modellerinde yer
yunca ›fl›klar›n› söndürmesi oldu. Londra’dan s›z›n, aç›k biçimde yapmas› gerekiyor. Bir ba- almayan, küresel ›s›nmay› ya da deniz su dü-
baflka pek çok kent ayn› eylemde bulundu. k›ma günün bilimsel çevrelerinin kabul etti¤i zeyinin yükselmesini h›zland›rabilecek bir ol-
Sidney, Paris ve Roma bu kentler aras›nda yer ‘gerçekleri’ de¤erlendiriyor. Panelin etkinli¤i guya de¤inildi. Buna göre küresel ›s›nman›n
al›yor. Londra’daki eylem, elektrik tüketimin- politikayla ilgili olsa da, sorunlara politik çö- etkisi bugüne de¤in tahmin edilenden çok da-
de %10’luk bir azalmaya yol açt› bu bir saat zümler getirmekten kaç›nmas›, politikay› poli- ha h›zl› olacak. Konferansta vurgulanan etki-
boyunca. Enerji tüketimi bak›m›ndan uzun va- tikac›lara b›rakmas› gerekiyor. Panelin bu ta- ler Grönland’da buz tabakalar›n›n çökmesi, At-
dede pek bir fark yapmam›fl olsa da, eylem bi- rafs›z, yaklafl›m› cambazl›k gerektiriyor; hem lantik’te Gulf Stream ak›nt›s›n›n durmas›yd›.
reyleri enerji tüketimleri hakk›nda düflünmeye politik alanda hem de bilim alan›nda. Bu etki henüz iklim modellerinde yer almasa
yönlendirdi. Panelin, iklim de¤iflimi ve küresel ›s›nma da özellikle buz tabakalar›n›n daha h›zl› eriye-
Bir di¤er etkinlik, farkl› ülkelerin dokuz konusunda kimi zaman çat›flan görüfller ara- ce¤i, uzmanlar›n fikir birli¤ine vard›klar› bir
kentinde geçti¤imiz ay düzenlenen ve iklim de- s›nda seçim yapmas› gerekiyor. Bu seçimi görüfl. Ne yaz›k ki modellerde yer almad›¤›
¤iflimi ve küresel ›s›nma hakk›nda bilinci art›r- 300’den fazla kiflinin bir arada yapmas›n›n için rakamlara dökmek henüz mümkün de¤il.
ma amac› güden pop konserleri oldu. Aralar›n- zorluklarla dolu olabilece¤ini tahmin etmek Bu da IPCC’nin bu y›lki raporunda bu bulgu-
da Madonna gibi pop dünyas›n›n ünlü isimleri- için panelde oturmaya gerek yok! Örne¤in nun yer almamas›yla sonuçland›.
nin yer ald›¤› konserler, bireyleri yaflamlar›nda geçti¤imiz fiubat ay›nda gerçekleflen IPCC Zaman zaman politik kararlar› etkilemeye
daha ‘çevreci’ tutum almaya teflvik etti. Söz ge- kongresi, insanlar›n yirminci yüzy›l›n ortalar›n- yönlendi¤i ya da günün kabul gören baz› bi-
limi Sidney’de konser biletleri, stadyuma gidifl- dan bu yana küresel ›s›nmadan ne kadar so- limsel gerçeklerini yok sayd›¤› için elefltirilere
gelifl otobüs biletini de kaps›yordu. Konser so- rumlu olduklar› konusunda fikir birli¤i sa¤la- u¤rasa da, IPCC’nin çal›flmalar›n›n bireyleri,
nunda dev ekranlara otobüs duraklar›n› göste- mak için çetin tart›flmalara sahne oldu. toplumu ve politikac›lar› birfleyler yapmaya yö-
ren haritalar yans›t›ld›. Tokyo’da konsere kat›- Temsilcilerin hepsi tart›flmas›z olarak insa- nelten etkenlerden biri oldu¤u tart›flma götür-
lan herkes konsere gelmek için ‘harcad›¤›’ kar- n›n etkinliklerinin küresel ›s›nmaya yol açt›¤› mez. Küresel ›s›nmaya olan katk›m›z›n kesin-
bon miktar›n› kaydetti; düzenleyiciler konseri kabul ediyorlard›; mesele, etkimizin oran› ko- lik derecesi tart›flma götürse de, art›k hiç bir
“karbon nötral” hale getirmek, yani karbon nusunda fikir birli¤i sa¤lamakt›. ‹nsanlar “çok fley yapmamak seçenekler aras›nda de¤il.
Bulmaca
D e n i z C a n d a fl
Soldan Sa¤a: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
1. Pozitronlar› keflfiyle 1936 y›l›nda Nobel ödü- 1 C A R L D A V ‹ D A N D E R S O N E F E K T ‹ F
lü alan Amerikal› fizikçi / Bankac›l›kta nakit pa- 2 A L O ‹ M A L A T A S ‹ Z A R G A N A B ‹
ra. 2. Telefon sözü / Üretim / Baflkald›ran / ‹n-
ce ve uzun vücutlu, sivri a¤›zl›, küçük bir deniz 3 N A M E P ‹ G M E N T M A M E Z R A A R Z
bal›¤› / Bizmutun simgesi. 3. Mektup / Renk ve- 4 A N A L J E Z ‹ R E A L ‹ Z M T O K Y O A Y
rici madde / Su (esk.) / Tarla / Piyasaya mal sü-
rülmesi. 4. A¤r› yitimi / Gerçekçilik / Japon- 5 V ‹ N T E R N A ‹ L ‹ N A G O Z ‹ L A O
ya’n›n baflkenti / Dünya’m›z›n uydusu. 5. A¤aç 6 A N A L M A Ç N E O D ‹ M T A fi E fi ‹ T
çemberler üzerine örülmüfl torba biçimindeki ba-
l›k a¤› / Eriflmifl, ulaflm›fl / Japonya’da yenen çe- 7 R A F E N F A U N A E L O K S A L ‹ L E
kirgelere ve bunlarla yap›lan çereze verilen ad / 8 O K R A T A R ‹ S A K A T A T A H M A K R
Tersi, yüce. 6. K›sa zaman / Reseptör / Atom
numaras› 60 olan element / Uzakl›k anlatan söz 9 T O P O ⁄ R A F Y A R ‹ F ‹ R A N R A N A
/ Denk. 7. Ba¤›fllama / Genifllik / Belirli bir böl- 10 U L A K E R A Z ‹ M L A K O N ‹ K K R E P
gede yaflayan hayvanlar›n tümü / Madenlerin
oksitlenmesini önlemek için anotlama yoluyla 11 E A T I S K A L A M A K F ‹ Y A K A F ‹
yap›lan bir tür kaplama / Bir ba¤laç. 8. Afl› bo- 12 E S A R E T ‹ A D E ‹ T A P L E T A R J ‹
yas› / Bilgisayarlarda basit programlarla düzen-
lenmifl bir oyun türü / Kesilmifl hayvan›n iç or- 13 S T R ‹ K N ‹ N E T ‹ M O L O J ‹ A D L ‹ Y E
ganlar›, bafl ve ayaklar›na verilen ad / Budala. 14 T E K N E P O S ‹ N ‹ K A T N A N E L M
9. Bir kara parças›n›n do¤al engebe ve özellikle-
rini k⤛t üzerinde çizgilerle gösterme ifli / Fas 15 A R A R S E N ‹ K L K S A S M A H K E M E
civar›ndaki s›rada¤lar / Bir Asya ülkesi / Esas. 16 M O R L ‹ K ‹ D ‹ T E ‹ ⁄ N E L ‹ Ç Ö E L
10. Haberci / Rütbesiz asker / Bir iflteki engel-
leri yenme kararl›l›¤› / K›sa ve özlü söz / Yu- 17 P L A N E T M E L A M ‹ N S K A N D ‹ Y U M
murta, süt, un ile tavada k›zart›larak yap›lan bir 18 A M E K A N R E Ç E L T ‹ M O E K S U R
tür yiyecek. 11. Binek hayvan› / Hedefe denk
getirememek / Gösterifl / Bilinmeyen tarihi an- 19 J ‹ P S R E V ‹ R K A R A Y E L K D U R U
latmak için kullan›lan söz. 12. Tutsakl›k / Al›n- 20 F A ‹ Z T A T K N E fi E A N O F E L Z
m›fl bir fleyi geri verme / Azarlama / Yaflama ifl-
levlerinin çok zay›flad›¤›, çok derin ve sürekli pa- 21 O T L A K ‹ N R A ‹ T E L E F E R ‹ K Ö N
tolojik uyku durumu. 13. Kargabükenden ç›kar›- 22 S ‹ M H ‹ C A Z P L ‹ R K A B A L A K A
lan etkili bir zehir / Köken bilimi / Hukuk ve
adalet ifllerinin görüldü¤ü kurulufl. 14. Bir su ta- 23 A H A L ‹ E E L E K T R O N Z A T N O R M
fl›t› / Gür ve uzun b›y›k / Toplanma, birleflim / 24 K A M A R A A K I L K ‹ N E M A T ‹ K R ‹ E
Baharat olarak da kullan›lan güzel kokulu bir
bitki. 15. Utanma duygusu / Atom numaras› 33 25 A R A Z ‹ D R A M A T ‹ K M A N ‹ F E S T O
olan element / Bir muhasebe program› (k›s.) / ‹skambilde birli / Yarg›evi. 16. Bir renk / Tunus’un plaka iflareti / Hindistan’a özgü bir telli çalg› / ‹lgi eki. 7. Vaaz veren / Ar›
/ Ak›flkanl›k / K›r›c›, kinayeli / Tersi, intikam / Yabanc›. 17. Gezegen / Bir tür plastik beyi / Dokumac›l›kta kullan›lan çok ince, esnek ve parlak tel / sonuç. 8. ‹lgi ve dikkat
yap›m› da dahil olmak üzere çeflitli kullan›m alanlar› olan bir tür organik baz / Atom nu- çekici olan / Rutherfordyumun simgesi / Efl anlaml› / Valf / Bir yüzey ölçü birimi. 9.
maras› 21 olan, az rastlanan bir element. 18. Yer / Meyvelerin flekerle kaynat›lmas›yla Çat› / Çal›m / ‹çinde yaln›z demir ve nikel bulunan gök tafl› / Anlak. 10. Gümüfl bal›¤›
haz›rlanan tatl› / Ekip / Tersi, 2009 y›l›nda uzaya gönderilmesi düflünülen ve binlerce / Bafl›bofl / Erzak saklama yeri / Küçük limon. 11. Yunan mitolojisinde, Poseidon ile
y›l sonra Dünya’ya geri döndü¤ünde gelece¤in insanlar›na bugünün insanlar›ndan mesaj Tyro’nun o¤lu / Mesaj / Gelinlerin bafllar›na tak›lan süs / fiapka. 12. Veri / Tamir et-
iletmesi planlanan, uzay kapsülü / Kale duvar›. 19. Alç› tafl› / Okul, k›flla vb. yerlerde me / Ac›, üzüntü belirten kesik sesler ç›karmak / Birinci. 13. Notada durak / Çipura-
hastalar için ayr›lm›fl bölüm / Kuzeybat›dan esen rüzgar / Bulan›k olmayan. 20. Nema n›n küçü¤üne verilen ad / Yüz, el, kol hareketleriyle düflünceyi anlatma sanat› / Duyu-
/ Lezzet / Sevinç / S›tma etkeni tafl›y›c› sivrisinek. 21. K›sa bitkilerin genel ad› / Fa- ru / Tepi. 14. ‹talya’da bir k›y› kenti / G›dalarda küflenme nedeniyle oluflan zehir / Ge-
kat / Cezayir müzi¤i / Birbirinden uzak iki yüksek yer aras›nda, havada gerilmifl bir ya ri çevirme / Tersi, pislik. 15. Görkem / Bir tür pamuk / ‹kinci müteahhit. 16. Basit fle-
da birkaç kablo üzerinde kayarak hareket eden as›l› tafl›t / Arka karfl›t›. 22. Gümüfl / kerlerin genel ad› / Magnezyumun simgesi / Din ifllerini devlet ifllerine kar›flt›rmayan /
Klasik Türk müzi¤inde bir makam / Giysilerde süs Fizikte gizil güç / Rutubet. 17. Ad / Kendibeslek /
amaçl› yap›lan kumafl k›vr›m› / Osmanl› ordusunda
kullan›lm›fl olan, flapkaya benzeyen bir tür bafll›k. Geçen Ay›n Çözümü Merminin bir cisme vurduktan sonra s›çramas› / ‹lave
/ Su (esk.). 18. Tersi, bir vücut salg›s› / Beyaz / Ben-
23. Bir yerde toplanan kalabal›k / Bütün atomlarda zenden türeyen bir amin / Bir nota / Geveze. 19. ‹ç-
bulunan negatif yüke sahip temel parçac›k / Kifli / ten yanmal› motorlarda yanan akaryak›t›n gaz› / Bir
Düzgü. 24. Gemilerde oda / Ak›ll› / Cisimlerin ha- zaman birimi / Azot içeren bir tür kimyasal grup /
reketlerini yörünge, h›z, ivme vb. konular bak›m›n- Bitkisel. 20. Ayr›m / Satrançta bir tafl / Bir cins iri at
dan inceleyen mekanik kolu / Akci¤er (esk.). 25. / Süslemeye yarayan. 21. Avanak / Lazerli manyetik
Yeryüzü parças› / Ac›kl› / Bildiri. rezonans (k›s.) / Baz› a¤açlarda, meyve sap›n›n genifl-
lemesiyle oluflan ve meyveyi ortas›na kadar içine alan
Yukar›dan Aflflaa¤›ya: küçük kadeh biçimindeki oluflum / Hortumlu bir hay-
1. Kenevir ve tütün köklerinin asalaklar›ndan biri sa- van / Kinetik enerji (k›s.). 22. Eski M›s›r’da öz / ‹s-
y›lan çiçekli bitki / Metal, tahta vb. üzerine resim panyollar›n sevinç ünlemi / ... Jaspers, varoluflçuluk
basma, ço¤altma yöntemi / Japonya’da bir kent. 2. düflüncesi üzerinde çal›flm›fl Alman psikiyatrist ve fel-
Vücutta en çok bulunan amino asit / Hücre zar› ya- sefeci / Küçük bir yerleflim birimi / Üniversitelerde
p›s›nda da yer alan bir tür organik madde / Övün- bir fakültenin yönetiminden sorumlu profesör. 23.
me. 3. Bir edebi yaz›m türü / Bu¤daygillerden bir Apaç›k / Kad›nlar›n genellikle bluz üzerine giydikleri
bitki / ‹çinden su ak›tmak için topra¤a aç›lan oluk / yelek biçimindeki giysi / Tarz / Tenis oynanan alan.
Yatay do¤rultuya göre yokufl olan / Bebek için ha- 24. Temize ç›karma / Vilayet / Sürgüne gönderme
z›rlanan yiyecek. 4. ‹yi duygular (esk.) / Etnik bir ne- (esk.) / Devlet hizmetinde ayl›kla çal›flan kimse / ‹s-
fesli çalg› / Soy / Güney Kafkasyal› bir halk. 5. Geç- panyolca “nehir”. 25. Fizik tedavisi / Gerçeklefltiril-
mifl zaman eki / Jöle yap›s›nda / Kafes biçiminde ya- mesi zamana ba¤l› istek / Günlük olaylar›n yaz›ld›¤›
p›lm›fl örgü / Merkezde bulunan bir eksenin çevre- defter.
sinde dönebilen çember / Sanal (esk.). 6. Ak›mölçer
M E R A K
???
E T T ‹ K L E R ‹ N ‹ Z
?
S a d i T u r g u t
Elektronlar›n spinlerinin
nas›l yöneldi¤ini merak
etmekteyim. yani “spin up” ve
“spin down” olarak tan›mlanan
ifadeler nelere karfl›l›k gelmektedir?
Murat Günefl
M A T E M A T ‹ K K U L E S ‹
E n g i n T o k t a fl
matematik_kulesi@yahoo.com
Popüler-Bilim
Tarihimizden
C a n a n Ö k t e m g i l T u r g u t
‹nci Ayhan
inciayhan@yahoo.fr
mesi gerekse izlenmesi s›ras›nda etkinleflen özel hücre- liminsanlar›na göre biyoloji için DNA ne ifade ediyorsa
Ayna Nöronlar ler toplulu¤u olarak tan›mlan›yor. Bedenimizin pek çok
de¤iflik hücre topluluklar›ndan meydana geldi¤ini biliyo-
psikoloji için de ayna nöronlar onu ifade ediyor.
Her ne kadar ayna nöronlar›n insanlarda da bulun-
ruz. Kimi hücreler düz ya da yatay çizgiler gibi oldukça du¤u varsay›larak pek çok bilimsel yorum öne sürülse
basit uyaranlara yan›t verirken, kimileri belli bir hareket de, makak maymunlar›yla yap›lan çal›flmalarda keflfedi-
yönüne ya da ses tonuna karfl› duyarl› olabiliyor. Daha len bu hücrelerin insanlarda da bulunup bulunmad›¤› he-
geç dönemlerde evrilmifl üst düzey beyin bölgelerindey- nüz kesinlik kazanm›fl de¤il. Çünkü makak maymunla-
se yüz ya da beden dili gibi daha karmafl›k uyaranlara r›nda bu hücrelerin varl›¤› beyindeki her bir sinir hücre-
yan›t veren hücreler bulunuyor. ‹flte, premotor korteks, sine elektrot yerlefltirilerek araflt›r›l›yor. ‹nsan denekler-
arka pariyetal lob, insula gibi çeflitli beyin bölgelerinde leyse böyle bir çal›flma yürütebilmek olanaks›z. Bu
bulunan ayna nöronlar da belli hedef ve niyetlerle iliflki- nedenle insana iliflkin deneyler, yaln›zca tek bir hücre-
lendirilmifl eylem zincirleriyle uyar›ld›klar›nda harekete nin de¤il, yüz binlercesinin oksijen kullan›m›n›n ölçümü-
geçiyor. Örne¤in, karfl›m›zda dondurma yiyen birini gör- ne dayanan beyin görüntüleme teknikleriyle gerçekleflti-
dü¤ümüzde de kendimiz dondurma yedi¤imizde de ayn› rilebiliyor. Bu da, birebir tek bir ayna hücresinin
ayna sinir hücreleri aktive oluyor. Bilim insanlar›, bu etkinli¤i hakk›nda bilgi sahibi olmam›za olanak tan›m›-
Son 15 y›l içinde sinir bilim alan›nda kaydedilen ge- hücreler sayesinde baflkalar›n› izlerken asl›nda bir flekil- yor. Bu belirsizlik bir yana, makak maymunlar›nda biz-
liflmelerin en önemlisini sorgulayacak olsak, pek çok bi- de onlar›n yapt›klar›n› kendi içimizde yaflad›¤›m›z› savu- dekine benzer bir dil, kültür ve toplumsal taklit bulun-
liminsan› ayn› konuya dikkat çekecektir: ayna nöronlar. nuyor. Sonucunda da bir sonraki ad›mda ne yapacakla- muyor. Bu da, baz› araflt›rmac›larca ayna nöronlar›n tek
Di¤er bir deyiflle, ayna sinir hücreleri. Bundan yaklafl›k 10 r›na yönelik bir öngörü ve neler hissettiklerine iliflkin an- bafllar›na sosyal yetilerden sorumlu tutulamayacaklar›-
sene öncesinde Parma Üniversitesi’nden sinirbilimci Gi- lay›fl gelifltirebiliyoruz. n›n bir göstergesi olarak kabul ediliyor.
acomo Rizzolatti ve ekibinin makak maymunlar› üzerinde Ayna nöronlar›n çocuklar›n dil ediniminde ve ö¤ren- Karfl›t görüfllerin tart›flmalar› devam etse de, bugün
yapt›¤› araflt›rmalar s›ras›nda beynin ön lobunda keflfettik- mede de söz sahibi oldu¤u düflünülüyor. Dil edinimi bel- bilim dünyas›ndaki yayg›n görüfl, ayna nöronlar›n
leri ayna nöronlar, toplumdaki kültürel de¤erlerin aktar›- li birtak›m a¤›z hareketlerinin ve seslerin taklidi yoluyla toplumsal-biliflsel ifllevlerini korteksteki karmafl›k sinir
m›ndan empatiye, dil ediniminden toplumsal taklide, gerçeklefliyor ve bu taklidin de ayna nöronlar› taraf›ndan yap›lar›n›n evrimiyle kazand›¤› ve pek çok toplumsal ye-
otizmden psikoterapiye pek çok alanda devrim niteli¤in- tetiklendi¤i öne sürülüyor. Öyle ki, Güney Kaliforniya timize temel oluflturdu¤u yolunda. Bu genel görüfle gö-
deki çal›flmalar› tetiklemeye devam ediyor. Üniversitesi’nde sinirbilimci olan Michael re beynin üst düzey bölgelerinin evrimiyle
Televizyonda bir spor yar›fl›n› izlerken kalbimizin ya- Arbib, ön beyinde bulunan bir ayna nöron beraber ifllerlik kazand›¤› düflünülen ayna
r›flmac›lar›nki kadar h›zl› çarpmas›, yolda yürürken yan- sisteminin konuflma ve iflaret diliyle iliflkili nöronlar, beyinlerinin bu bölgeleri geliflme-
l›fll›kla bize do¤ru at›lm›fl bir topa büyük bir heyecanla sinir a¤lar›yla yak›n iliflkide yer ald›¤›n› be- mifl makak maymunlar›nda insandaki kadar
hiç vakit kaybetmeden vuruflumuz, elini kütüphaneye lirtiyor. Ö¤renme ve dille bu denli iliflkilen- etki gösteremiyor.
do¤ru uzatan birinin raflardan kitap alaca¤›n› tahmini- dirilen hücrelerin do¤al olarak kültürel ak- Kaynaklar
http://www.interdisciplines.org/mirror
miz… Di¤erlerinin davran›fllar›na yönelik bu denli içgö- tar›mda da ad› geçiyor. Ayna nöronlar›n, The New York Times, Ocak 2006
rü sahibi olmam›zda büyük pay sahibi oldu¤u düflünülen kültürel evrimin biyolojik temellerini olufl- http://www.edge.org/3rd_culture/ramachandran/ra-
machandran_p1.html
ayna nöronlar, belli baz› eylemlerin gerek gerçeklefltiril- turdu¤u düflünülüyor. Bu nedenle, kimi bi-
Ayna Nöronlar ve
lar›na göre daha düflük oldu¤u
kaydedilmifl. Konuyla ilgili olarak
B‹L‹YOR
Otizm
gelifltirilen kuramlarda, gerek ge-
netik gerekse do¤um s›ras›nda ya-
MUYDUNUZ?
flanan sorun ya da olumsuz çevre-
sel koflullar nedeniyle zarar gören
Otizmde sosyal iletiflim sorun- ayna nöron sisteminin, otizmdeki
lar› hastal›¤›n en belirleyici özellik- sosyal iletiflim bozukluklar›na yol
lerinden biri. Otistik çocuklar di- açabilece¤i varsay›l›yor.
¤erleriyle göz temas›ndan kaç›n›r- Yap›lan araflt›rmalar öyle gösteriyor ki, beyni-
Otizm ve ayna nöronlar aras›n-
ken olay ve insanlara karfl› da tep- mizdeki ayna nöronlar›, en çok kiflisel olarak pra-
daki iliflki üzerindeki çal›flmalar sü-
kisiz kal›yorlar. Her ne kadar üzün- ti¤imiz ve bilgimiz olan hareketleri izleme
redursun, biliminsanlar› bu yeni
tü, sevinç gibi duygular› tan›yor ol- konusunda duyarl›. Bu bulgu, felçli hastalar›n zi-
bulgular›n, hastal›¤›n tedavisine yönelik ad›mlar
salar da, bu duygular› hisseden birine karfl› empati gös- hinsel olarak hareket ettiklerini hayal ederek ya
atmakta kullan›labilmesi için henüz erken oldu¤unu,
teremiyorlar. Tüm bu belirtileri göz önünde bulundu- da sakatlanm›fl sporcular›n uzmanlaflt›klar› oyun-
ancak hastal›ktan sorumlu tutulan yeni beyin bölgeleri-
ran biliminsanlar›, son y›llarda bu beyin geliflim hasta- lar› izleyerek tedaviye yönelik iyileflme kaydedebi-
nin saptand›¤›n› söylüyor. Gelecek içinse bu geliflmeler
l›¤›n›n sosyal becerilerin ediniminde rol oynad›¤› düflü- lecekleri anlam›na geliyor. Çünkü ayna nöronlar
umut verici. Çünkü 3 – 4 yafl›ndan önce tespit edileme-
nülen ayna nöronlarla iliflkisini araflt›r›yor. Bugüne de- sayesinde izledikleri görüntüleri içsel bir simülas-
yen otizmin, ayna nöron etkinli¤inin EEG ölçümüyle da-
¤in elde edilen bulgular bu iliflkiyi do¤rular nitelikte. yonda adeta birebir yaflad›klar› düflünülen hasta-
ha erken yafllarda ortaya ç›kar›labilmesi söz konusu.
Çünkü bu çal›flmalar›n pek ço¤unda otistik çocuklar›n lar, ifllevsel kay›plar› geri kazanmaya yönelik
ayna nöron sistemlerinin bulundu¤u varsay›lan beyin http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050411204511.htm olumlu ad›m atm›fl oluyorlar.
courses.media.mit.edu/2003spring/mas963/williams-whiten-etal.pdf
bölgelerindeki sinirsel etkinli¤in, normal kontrol grup- http://psychologytoday.com/articles/pto-20050314-000001.html
“Einstein’›n beyni flu anda nerede?” ve çok daha fazlas›… Her hafta güncellenen psikoloji köflemizle internette bulufluyoruz:
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/index.htm Psikolojiye dair yazm›fl oldu¤unuz popüler bilim yaz›lar›n›z› i n c i a y h a n @ y a h o o . f r e-posta adresine
gönderebilir, fikirlerinizi ve ilgi çeken haberleri sitemizde bizlerle paylaflabilirsiniz.
A y
Satranç
b a r K a r a ç a y
Formula 1 ve Satranç
si daha uzun ömürlü olacak? Satranç m›, F1
mi? Peki ne önemi var bunlar›n? Kaybolan
bir yemek tarifi, el sanat› ya da dil daha de-
¤erli say›labilir rahatl›kla. Ama merakl›lar›
için Formula 1 sadece basit bir yar›fl olmak-
tan öte, eski zaman yelkencilerinden yak›n
zaman›n uçak mühendislerine, uzay teknolo-
jisi “composite” maddelere kadar uzanan ge-
nifl bir yelpazeyi kapsayan bir kültür, ya da
alt kültür... Her ne derseniz... Ço¤u için “fay-
das›z u¤rafllar” olsalar da... Satranç kültürü
de yüzlerce y›ll›k bir dönemi kaps›yor. Fisc-
her Satranc›’n›n çok fazla ilgi görmemesinin
nedenlerinden biri de yüzlerce y›ll›k bilginin
çöpe at›lmak istenmemesi. Elbette satranç da-
ha bitmedi ve keflfedilecek daha çok fley var.
F1’deki insan-teknoloji iflbirli¤ine benzer bir
Ony›llar öncesinde sporda, sanatta, bilim- flekilde “Advanced Chess” ve/veya ”Free
de, siyasette, dinde vb. alanlarda ak›mlar› çok Style Chess” HER fi fiE
EY SERBEST ad› alt›nda
daha az say›da kifli/odak belirliyordu. Bu- bilgisayarlardan yararlanman›n serbest oldu-
günse binlerce radyo-TV kanal›, say›s›z ‹nter- ¤u turnuvalar da ilgi çekiyor. F1’de her za-
net sayfas› e¤ilimlere yön veriyor. Dünya man en iyi pilotun kazanamad›¤› gibi, bu tip
flampiyonlar›ndan Jose Raul Capablanca, 8 y›l turnuvalarda büyükustalar unvans›z oyuncu-
boyunca tek bir oyun dahi kaybetmeyince ar- lara s›kl›kla kaybedebiliyorlar. Son zamanla-
t›k satranc›n -en az›ndan kendisi için- bitti¤i- r›n gözde program› Rybka, Fritz ve Junior’un
ni, 8x8 karelik tahtay› büyütmek ve yeni tafl- yoklu¤unda 2007 Dünya Bilgisayar fiampiyo-
lar eklemek gerekti¤ini savunmufltu. Sonun- nu olurken “her fley serbest” yar›flmac›lar›n›n
da meflhur NewYork 1924 turnuvas›nda Ric- yan›lmad›¤›n› gösterdi.
hard Reti, Capa’y› yenerek büyüyü bozdu.
Capa’n›n 1927’de unvan maç›n› Alekhi-
Z E K A O Y U N L A R I
E m r e h a n H a l › c ›
e-posta: emrehan@halici.com.tr
Yeflil Teknik C e n k D u r m u fl k a h y a
cdkahya@hotmail.com
Müzisyen Bitkiler
‹nsano¤lu var oldu¤u günden beri çeflitli ya da “saz” adlar› da veriliyor. “Saz” ad› onun
amaçlar do¤rultusunda kendi sesini kulland›, an- ses ç›karma özelli¤ini betimliyor. Çünkü dilimiz-
cak bir süre sonra kendi sesi yetersiz kal›nca ses de “saz” sözcü¤ü müzik aletlerine verilen genel
ç›karabilecek do¤al malzemeler aramaya koyul- bir ad.
du. Bunun için atalar›m›z kimi zaman tafllar›, Kam›fl, karg› ya da di¤er ad›yla saz, boyu 4
kim zaman içi bofl olan çeflitli hayvan boynuzlar›- metreye kadar uzayabilen yumrulu ve çok y›ll›k
n› ve son olarak da ses ç›karma özelli¤i bulunan bir bitki. Genellikle su kenarlar›nda büyüyen bu
bitkileri keflfettiler. Bu ay sizlere çevremizde s›k- bitkinin yapraklar› 1-3 cm geniflli¤inde ve 10-40
ça gördü¤ümüz ve ses ç›karan bitkileri tan›taca- cm boyunda olabilirken, içi bofl olan gövdesi 0,5- de kaliteli bir ses elde etmek için en çok erik, ka-
¤›z. 1,5 cm çap›nda oluyor. Rüz- y›s›, k›z›lc›k, armut gibi odunu yumuflak olan
Sesimiz olmasayd› ya da se- gârla salland›¤›nda do¤al ola- meyve a¤açlar›ndan kaval yap›l›yor. Bu a¤açlar›n
simizi kullanmay› bilmeseydik rak da ses ç›karan bu bitkinin bulunmad›¤› baz› yörelerdeyse odunu sert olan
herhalde yaflamam›z çok zor gövdesinde boflluk olmas› ne- zeytin, flimflir ve ard›ç gibi a¤açlar da kullan›labi-
olurdu. Çünkü ne telefonla ko- deniyle, ifllendi¤inde de olduk- liyor. Ancak odunu yumuflak olan a¤açlardan ka-
nuflabilirdik ne de radyo dinle- ça yüksek düzeyde ses ç›kara- p›lan kaval›n sesi daha yumuflak ve daha gür olu-
yebilirdik. Bu nedenle Sesler biliyor. yor.
yaflam›m›zda çok önemli bir yer Do¤an›n en sesli bitkisi Kavaldan daha sonra ortaya ç›kan, ancak da-
tutuyor. Çevremizde do¤al ve olan kam›fl, sahip oldu¤u ana- ha küçük bir co¤rafyada kullan›lan “mey” ise
do¤al olmayan sesler var. Do- tomik yap›yla ses ç›karmaya erik, zerdali, kay›s›, gül ve ceviz a¤açlar›ndan ya-
¤al sesler, canl›lar taraf›ndan çok uygun. Gövdesinin ortas›n- p›l›yor. Genel olarak zurnan›n atas› olarak kabul
üretilen ya da rüzgar, deniz gi- da bulunan do¤al boflluk nede- edilen ve çok içli bir ses ç›karan mey, “balaban”
bi cans›z varl›klar›n devinimi niyle ço¤u kez insan g›rtla¤›na olarak da biliniyor. Bu alete balaban ad›n›n veril-
sonucunda ç›kan sesler. Do¤al benzetilen bu bitki hafif olma- mesinin nedeni de, sesinin y›rt›c› bir kufl olan ba-
olamayan seslerse insano¤lu ta- s›, h›zl› büyümesi, kolay ifllene- laban›n sesine benzetilmesi.
raf›ndan çeflitli u¤rafllar sonu- bilmesi ve bol bulunmas› nede- Ses veren bitkilerden yap›lan bir di¤er önem-
cunda ortaya ç›kar›lan sesler. niyle birçok müzik aletinin ya- li çalg› da zurna. Ilk önceleri a¤aç kabuklar›ndan
Örne¤in müzik, do¤al olmayan p›m›nda kullan›l›yor. haz›rlanan borudan yap›lan zurnalar günümüzde
bir ses. Kam›fltan yap›lan ilk müzik bak›r ve pirinç levhalardan yap›l›yor. Antalya Te-
Çevremizde ses ç›karmak aletinin kaval oldu¤u kabul ke yöresinde kullan›lan ve nefesli çalg›lar›n en
için çok de¤iflik yeflil teknikler bulunuyor. Örne- ediliyor. Kaval sözcü¤ü, içi bofl anlam›na gelen küçüklerinden olan sipsi de bir çeflit ince kam›fl-
¤in, elinizi koltukalt›n›za koyup kolunuzu aç›p “kav” sözcü¤ünden türetilmifl. Kam›fl›n da içi tan yap›l›yor. Kal›nl›¤› 4-5 mm, boyu 20 cm ka-
kapayarak ya da parmaklar›n›z› kütürdeterek ses bofl olmas› ve bu aletin yap›m›nda kullan›lmas› dar olan sipsilerin 6 ya da 7 deli¤i bulunuyor ve
ç›karabilirsiniz. Ancak ç›kard›¤›n›z sesin anlaml› bu görüflü destekliyor. Yaklafl›k 5000 y›ll›k bir boyuna göre oldukça gür bir ses ç›kar›yor.
ve melodik olabilmesi için ç›kan sesin kontrol geçmifle sahip kavallar›n günümüzde çok fazla Kam›fltan yap›lan nefesli çalg›lar›n belki de
edilebiliyor olmas› gerekiyor. ‹nsanlar da binler- çeflidi var. Ancak önce kemikten, sonra da ka- en önemlisi, ney. Günümüzde de kam›fltan yap›l-
ce y›ldan beri yapt›klar› gözlemler sonucunda ses m›fltan yap›lan kavallar›n 2 ya da 3 deli¤i bulu- maya devam eden bu Mezopotamya çalg›s›n›n
veren bitkileri ve hayvan parçalar›n› keflfedip kul- nuyordu. ‹lkça¤larda düdük gibi yaln›zca tek bir ad›, Sümerce kam›fl anlam›na gelen “na – nay”
lanarak çeflitli müzik aletlerini üretiler. ses ç›karan kavallar›n delik say›s› zaman içinde sözcü¤ünden geliyor. MÖ 3000 y›llar›nda icat
Müzik tarihine bak›ld›¤›nda hayvanlardan el- art›r›larak ses renginde ve nota yap›s›nda da ge- edilen bu çalg› 5000 y›ldan beri kam›fltan yap›l›-
de edilen müzik aletlerinin keflfi, ses veren bitki- liflmeler kaydedildi. Günümüzde çok farkl› sesler yor. Mezopotamya’da ortaya ç›kt›ktan sonra Or-
lerin keflfinden daha eskiye dayan›yor. Örne¤in, ç›karabilen kavallarda 8 delik bulunuyor. ta Asya’ya, ‹slamiyetin yay›lmas›yla da Anado-
ilk müzik aletleri kemik ve boynuzlardan yap›l›- Önceleri kaval yap›m›nda yaln›zca kam›fl kul- lu’ya ulafl›yor. Ney, ç›kard›¤› bu¤ulu sesiyle in-
yordu. Orta Asya ve Eski M›s›r’da yap›lan arke- lan›l›rken günümüzde teknolojinin geliflmesi, tor- san sesine en yak›n ses olarak kabul ediliyor ve
olojik çal›flmalarda, MÖ 3000-4000 y›llar›na ait na ve matkaplar›n yayg›nlaflmas›yla bugün bir- bu nedenle Tasavvuf müzi¤inde önemli bir yer
kaz› alanlar›nda kemik ve boynuzdan yap›lm›fl il- çok bitkiden kaval yapmak mümkün. Günümüz- tutuyor.
kel düdükler ortaya ç›kar›ld›. Bu tip çalg›lar ya- Günümüzde en kaliteli neyler, Hatay’›n Sa-
k›n zamana kadar hem haberleflmek hem de mü- manda¤› ilçesinde ve Suriye’de yetiflen kam›fllar-
zik üretmek için kullan›l›yordu. Kemik ve boy- dan yap›l›yor. Aral›k ve Ocak aylar›nda kesilen
nuzdan sonra çeflitli k›llar da özellikle telli çalg›- kam›fllar demetler halinde ba¤lanarak gölge bir
lar›n yap›m›nda kullan›lmaya bafllad›. yerde dik bir flekilde as›l›yor ve yaklafl›k bir y›l
Bitkiler âlemine gelince, bitkilerin hepsi, bi- kurutulmaya b›rak›l›yorlar. Daha sonra kurumufl
çim ve yap› bak›m›ndan ses ç›karmaya uygun de- kam›fllar kabuklar›ndan ve budaklar›ndan ayr›l›-
¤il. Bir bitkinin ses ç›karmaya uygun olmas› için yor. E¤ri olan kam›fllar su buhar›na tutularak dü-
ya ortas›nda hava ak›m›n›n geçmesi için bir bofl- zeltiliyor ve istenilen uzunlukta kesilip üzerine
luk olmas› gerekiyor ya da ses dalgalar›n› iyi ile- delikler aç›larak ney haline getiriliyorlar.
tebilece¤i özel bir anatomik yap›ya sahip olmas› E¤er vaktiniz varsa siz de sulak alanlarda ya
gerekiyor. Do¤ada bu bak›mdan en flanl› bitkinin da deniz kenarlar›nda yetiflen kam›fllardan ya da
kam›fl oldu¤u biliniyor. Bilimsel ad› Phragmites di¤er müzisyen bitkilerden kendinize uygun bir
australis olan bu bitkiye birçok yörede “karg›” müzik aletini yapabilir ve bofl vakitlerinizi de¤er-
lendirebilirsiniz.
Jüpiter ve Uydular›
Jüpiter, akflam saatlerinin gözlem için uttun 1
Io
konumda bulunan tek gezegeni. Her ne kadar o 3 Europa
da gece yar›s› civar› bat›yor olsa da, gökyüzün 5 Callisto Ganymede
aç›k oldu¤u ve s›k s›k gözlem yapt›¤›m›z A¤ustos
7
akflamlar›nda Jüpiter’i bol bol görece¤iz. E¤er bir
dürbününüz varsa, Jüpiter’e onunla bakmay› de- 9
neyin. Çünkü Jüpiter’in dört parlak uydusunu dür- 11
bünle görmek mümkün. çizgi çizerek, uydular›n o andaki konumlar›n› bu-
13
Jüpiter ve uydular›n›n hareketi, her zaman labilirsiniz.
amatör gökbilimcilerin ilgisini çeker. Jüpiter’in 15
Galileo uydular› olarak da bilinen dört büyük uy- Gök Olaylar› 17
dusunun yörünge düzlemi, tutulum düzlemiyle Jüpiter, akflam saatlerinde, alacakaranl›ktan 19
(ekliptik), yani bizim bak›fl do¤rultumuzla küçük sonra ç›plak gözle gözlenebilen tek gezegen. Gü-
bir aç› yapar. Bu nedenle uydular, her zaman Jü- nefl batt›¤›nda güneybat› ufku üzerinde bulunuyor 21
piter’in bir önünden bir arkas›ndan geçerler. Bu- ve art›k gece yar›s›ndan önce gökyüzünü terk edi- 23
nun yan›nda, Jüpiter’in Günefl çevresinde her do- yor. 25
lan›fl›nda iki kez, yani, yaklafl›k her alt› y›lda bir Venüs, ay›n ilk günleri akflam gökyüzünde ol-
uydular›n yörüngeleri tutulum düzlemine tümüyle mas›na karfl›n, ufka çok yak›n görünür konumda 27
paralel hale gelir. Bu sayede, uydular sadece Jü- oldu¤undan gözlenemiyor. Gezegen, 18 A¤us- 29
piter’in de¤il, birbirlerinin önünden ve ar- kas›n- tos’ta altkavuflumdan (Yer - Venüs – Günefl dizili- 31
dan geçerler. fli) geçtikten sonra art›k sabah gökyüzünde. Bu ta-
Bir uydu, ötekinin önünden geçerken, örtül- rihten sonra gezegen sabah gökyüzünde h›zla
me olur. Bu s›rada, örtülmenin oran›na ve uydu- yükselecek ve ay sonunda sabah alacakaranl›¤›
lar›n parlakl›klar›na ve büyüklüklerine ba¤l› ola- bafllad›¤›nda do¤mufl oluyor.
rak, iki uydunun toplam parlakl›¤›nda belirgin bir Mars, art›k gece yar›s›ndan önce do¤uyor.
Azalma olur. E¤er bir uydu Günefl’le bir baflka Gezegen, yak›n›nda bulunan Aldebaran’dan biraz
uydunun aras›ndan geçerse, tutulma meyda- daha parlak. Mars ve bir k›rm›z› dev olan Al-
na gelir. Uydular›n büyüklü¤üne ve göl- debaran, benzer renkleri sayesinde güzel
genin yönüne ba¤l› olarak, tutulma bir ikili oluflturuyorlar. Gezegeni göre-
tam, parçal› ya da halkal› olabilir. bilmek için, geceyar›s› civar› do¤u uf-
Jüpiter’in uydular›ndaki her ku üzerine bakmak gerekiyor.
bir olay sadece birkaç dakika Merkür, ay›n ilk günleri sabah
sürer. Bu nedenle, gözlemler gökyüzünde, pek iyi bir konum-
için zamanlama önemli. Ör- da olmasa da k›sa bir süre göz-
tülmelerde, küçük bir teles- lenebiliyor. Gezegen, ay›n son
kop ya da bir dürbün yard›- günleri akflam gökyüzünde
m›yla, uydular›n birbirine yükseliyor; ancak erkenden
yaklaflt›¤›n› ve örtülme s›ra- batt›¤› için görmek zor.
s›nda uydular›n toplam par- Satürn, Günefl’le çok yak›n
lakl›¤›ndaki belirgin azal- görünür konumda. Gezegen,
may› kolayl›kla farkedebilir- 21 A¤ustos’ta kavuflumdan
siniz. Tam tutulma s›ras›n- (Yer – Günefl - Satürn dizili-
da, küçük bir dürbünle bile fli) geçtikten sonra sabah
uydunun yavaflça gözden kay- gökyüzünde. Ne var ki, geze-
boldu¤unu görebilirsiniz. An- gen ay sonuna kadar gözlenebi-
cak, bir dürbün ya da küçük bir lecek kadar yükselmiyor.
teleskopla, par- çal› ya da halkal› Ay, 5 A¤ustos’ta sondördün, 12
tutulmalar ancak ›fl›ktaki de¤iflim A¤ustos’ta yeniay, 20 A¤ustos’ta
olarak alg›lanabilir. Bu tür tutulmala- ilkdördün, 28 A¤ustos’ta sondördün
r› ay›rt etmek için büyük bir teleskop ge- evrelerinde olacak.
rekir. Ancak, Jüpiter’de “uydular›n dans›- Y›l›n en iyi göktafl› yagmurlar›ndan biri olan
n›” küçük bir dürbünü olan herkes izleyebilir. Perseid Göktafl› Ya¤muru, 12-13 A¤ustos
Yukar›daki çizelge, dört uydunun ay boyunca geceleri en yüksek etkinli¤e ulafl›yor. Göktafl› ya¤-
Jüpiter’e göre konumlar›n› gösteriyor. Bu çizelge- muru etkinlik azalmakla birlikte, bu tarihlerin
nin üzerine, (gözleminizi yapaca¤›n›z günün ve yaklafl›k bir hafta öncesinden bir hafta sonras›na
1 A¤ustos saat 22:00, 15 A¤ustos saat 21:00, 31 kadar gözlenebiliyor.
yaklafl›k olarak saatin üzerine) boydan boya bir
A¤ustos saat 20:00’de gökyüzünün genel görünümü.
Kendimiz Yapal›m
Yavuz Erol*
fiekil 2: Reed anahtar›n görünümü Elektronik devre flemas› flekil 10’da görülüyor.
Devrede, osilatör k›sm›nda iki adet 22pF’l›k kon-
fiekil 2’de görülen reed anahtar, havas› bo- dansatör ve 4MHz’lik bir kristal bulunuyor. Bu ele-
flalt›lm›fl bir cam tüp içine yerlefltirilmifl ferro- manlar yerine 4MHz’lik seramik rezonatör kullan-
manyetik özelli¤e sahip kontaklardan oluflur. fiekil 6: M›knat›s montaj› mak da mümkün. LCD’nin arka plan ›fl›¤›n› açmak
Kontaklar›n aç›lmas› ya da kapanmas›, d›flar›dan için LCD üzerindeki + ve – uçlar›na 5V uygulamak
uygulanan manyetik alanla sa¤lan›r. Kontaklar M›knat›s›n jant teline montaj›nda kolayl›k yeterli. Baz› LCD modellerinde arka plan ayd›nlat-
manyetik ak› ile ayn› eksene konuldu¤unda kapa- sa¤lamas› için flekil 7’de görülen ba¤lant› ele- mas› yüksek ak›m çekti¤i için uygun bir dirençle
n›r. Bu ifllem do¤al m›knat›sla yap›labilece¤i gibi, manlar› kullan›labilir. Ya da h›zl› bir yap›flt›r›c› ile ak›m› s›n›rland›rmak gerekebilir. Bu projede kulla-
kontak üzerine bobin sar›larak oluflturulan bir m›knat›s flekil 8’deki plastik reflektör üzerine ya- n›lan 2 sat›r, 16 sütunlu mavi renk LCD’de, ak›m
elektrom›knat›sla da sa¤lanabilir. Böylece, man- p›flt›r›labilir. seviyesi üretici taraf›ndan 20mA ile s›n›rland›r›l-
yetik alana duyarl› bir anahtar elde edilmifl olur. m›fl oldu¤undan harici bir direnç ba¤lamaya gerek
Reed anahtarlar, genel olarak pozisyon belir- kalmad›. Reed anahtar ba¤lant›s› yap›l›rken, anah-
leme uygulamalar›nda, beyaz eflya, otomotiv, gü- tara paralel flekilde küçük kapasiteli bir kondansa-
venlik sistemleri ve sa¤l›k sektöründe kullan›l›r. tör kullanmak gerekir. Aksi halde kontaklar›n ka-
fiekil 7:
fiekil 3’de farkl› boyutlarda reed anahtarlar gö- panmas› s›ras›nda meydana gelen s›çrama, ifllem
M›knat›s
rülmekte. ba¤lant›s› sonucunun hatal› olmas›na neden oluyor.
Kendimiz Yapal›m
Projeye ait malzeme listesi afla¤›daki gibi. PIC C Lite derleyicisi ile yaz›lan C program›
yaz›n›n sonunda yer al›yor. Programda tekerlek
yar›çap› 0.3302 m olarak al›nd›. Bu de¤er 26
inç çapl› standart bisiklet tekerle¤i dikkate al›na-
rak hesapland›. Farkl› ölçülerdeki tekerlekler
için bu de¤eri de¤ifltirmek yeterli. Projenin ay-
r›nt›lar›n› ve PIC’e yüklenecek hex dosyay› ken-
dimiz yapal›m köflesine ait internet sayfas›nda
bulabilirsiniz.
fiekil 10: Devre flemas›
Balon Bal›klar›m›z
Ülkemiz deniz canl›lar›n›n say›s›nda de- lerden baz›lar› zehirli olabiliyor. Balon bal›k- dir. Daha çok dipteki küçük omurgas›z (yen-
vaml› bir art›fl var. Bunun nedenleri hem lar›n›n bir türü de (Lagocephalus sceleratus) geç, karides vb) canl›larla beslenirler.
araflt›rmalar›n artmas› hem de d›flar›ndan bu zehirlilerden biri. Her ne kadar sokma Bunun yan›nda, ülkemizde baflka balon
giren türlerin fazlal›¤›. Türkiye denizleri organ› olmasa da, yenildi¤i zaman tehlikeli bal›¤› türleri de yafl›yor. Bunlardan biri de
hem gemiler arac›l›¤›yla, hem de Süveyfl olabiliyor. Özellikle üreme dönemlerinde, et- cüce balon bal›¤› olarak bilinen ve ailenin
Kanal› yoluyla gelen türler bak›m›ndan zen- kisi çok fazla olan zehir salg›layabiliyorlar. di¤er üyelerinden küçük olan Torquigener
gin. Gemilerin balast sular›nda gelen türler- Bunun için yaz aylar›nda tüketilmemesi ge- flavimaculosus. Bu bal›klar›n boylar› 11 cm
den en bilineni, 90’l› y›llarda Karadeniz’de rekli. Bunlar›n boylar› 15 cm kadar olabi- civar›nda. S›rt bölgeleri aç›k kahverengi ya
ortaya ç›kan ve tarakl› medüz olarak bili- liryor. Kar›n k›s›mlar› gümüflümsü ve parlak da yeflilimsi olup üzerinde beyaz benekler
nen Mnemiopsis leidyi. K›z›ldeniz’den gelen renkte. S›rt k›s›mlar› yeflilimsi kahverengi var. Vücudun yan taraf›nda, solungaç yar›-
türlerse art›k k›y› ekosistemimizin birer olup üzerinde siyah benekler bulunuyor. Da- ¤›yla kuyruk sap› aras›nda sar›ms› yeflil le-
parças› olmufl durumdalar. ha çok kumlu çamurlu zeminlerde yaflarlar. kelerden oluflan bir flerit bulunuyor. Kar›n
K›z›ldeniz kökenli türler çok renkli görü- 100 metreye kadar olan derinliklerde bulu- bölgesi beyaz renkte olur. Daha çok k›y›da-
nümleriyle hemen dikkat çekiyorlar. Bunlar- nabiliyorlar. Balon bal›klar› kendilerini tehli- ki s›¤ yerlerde, 20 metreye kadar olan de-
dan Nil barbunu gibi baz› türler besin olarak kede hissettiklerinde av olmamak için kar›n rinliklerde, bulunuyorlar, ancak daha deri-
tüketiliyor. Özellikle Do¤u Akdeniz’de çok k›s›mlar›n› kurba¤a gibi fliflirebiliyorlar. Bu- ne indikleri de oluyor.
miktarda avlan›yorlar. K›z›ldeniz kökenli tür- nun d›fl›nda kar›n k›s›mlar› düz bir biçimde- Ülkemiz sular›nda K›z›ldeniz kökenli tür-
ler, dal›fl yapan herkesin rahatl›kla gözlem-
Cüce balon bal›¤› leyebilece¤i say›ya da ulaflm›fl durumda. Bu
durum de¤iflmeden devam ederse, ilerleyen
y›llarda k›y›lar›m›z K›z›ldeniz’le ayn› canl›
çeflitlili¤ine sahip olacak. Bu durum, görün-
tü olarak güzel olsa da, biliminsanlar›nca,
do¤al ekosistemi bozdu¤undan, ekolojik
olarak olumsuz bir durum olarak görülü-
yor.
Foto¤raflar: Tahsin Ceylan
Can A, Bileceno¤lu M, Türkiye Denizlerin Dip Bal›klar› Atlas›, Arka-
dafl Yay›nevi Ankara 2005
Merhaba
Y›ld›z
Tak›m›!..
Yaz›n s›cak günlerinde yine sizlerle birlikteyiz. Tatilde
oldu¤unuz bu dönemde, dergimizi elinize ald›¤›n›zda,
hem yeni fleyler ö¤renmenin coflkusunu yaflaman›z›
98 ! Yanl›fl Bilinen Do¤rular
hem de hoflça zaman geçirmenizi hedefledik. Bu sa-
y›m›zda ele ald›¤›m›z konular›n bafl›nda, do¤ru sand›-
102 ! Canl›l›¤a Daha Yak›ndan Bakal›m
¤›m›z yanl›fllar geliyor. Kulaktan dolma bilgilerin kimi
zaman yanl›fl olmas› olas›. Biz de, yayg›n bilinen baz›
103 ! Sözcük Da¤arc›¤›
yanl›fllar›n do¤rular›na yer verdik. Sualt› dünyas›ndan
örnekler vermeyi bu say›m›zda da sürdürüyoruz. Va-
104 ! Teknoloji Tasar›m ve Çevre ‹liflkisi tozlar, deniz k›y›s›nda tatil yapan arkadafllar›n ilgisini
çekecek bir yaz›. E¤er tatilde yolunuz Çanakkale’ye dü-
106 ! Teknoloji ve Tasar›m flerse, antik Troya kentini bir ziyaret edin deriz. Bu ko-
nudaki yaz›m›z sizlere Troya’n›n tarih ve mitolojiyle iç
108 ! Troya içe geçmifl öyküsünü anlatacak.
114 ! Deneyler
Elif Y›lmaz - Gökhan Tok
115 ! Kendinizi Deneyin - Harfli Sudoku
doku
Web sitemizin adresi:
www.biltek.tubitak.gov.tr
116 ! Dikenli Vatozlar
118 ! Matemanya
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Do¤ru Sand›¤›m›z
Yanl›fllar
Kulaktan dolma baz› bilgilere sahibiz. Bunlar s›kça duydu¤umuz, do¤ru kabul
etti¤imiz, akl›m›z›n bir köflesine yer etmifl bilgi k›r›nt›lar›. Oysa kimi zaman bun-
lar›n çok da do¤ru olmayabilece¤ini görüyoruz. Bu yaz›m›zda sizlerle bunlar›n
baz›lar›n› paylaflmak ve gerçekte nas›l olduklar›n› anlatmak istedik. Elbette say-
falar›m›z›n s›n›rl› olmas›ndan dolay› çok say›da örnek veremedik. Bununla bir-
likte belki bu yaz› sizin içinizdeki merak› a盤a ç›kar›r ve do¤ru bildi¤iniz baz›
bilgileri de yeniden sorgulamak istersiniz. Zaten bilim de bilgilerimizi sürekli s›-
nayarak ileri gitmiyor mu?
Su, Gökyüzünün Rengini Yans›tt›¤› belirli dalga boylar›n› so¤urur. Suya girdi¤i andan iti-
‹çin Mavidir baren, ›fl›¤›n ilk olarak k›rm›z› dalgaboylar›ndaki bilefle-
ni so¤urulmaya bafllar. Su taraf›ndan en az so¤urulan
dalga boyu her zaman mavi oldu¤u için, gözümüze
ulaflan tek renk de mavidir. Ancak, bu olay o kadar
düflük düzeyde gerçekleflir ki, ancak denizler ya da
okyanuslardaki gibi metrelerce kl›nl›ktaki katmanlar
halinde bulunan su kütlelerinde gerçekten mavi ren-
gi görebiliriz. Miktarca çok az olan bir bardak suysa,
s›kl›kla gözümüze fleffaf görünür. Denizlerin bazen
yeflil, sar›, k›rm›z› ya da baflka renklerde görünmesinin
nedeni de, su içindeki di¤er organizma ya da madde-
lerin varl›¤›d›r.
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Daha Yak›ndan
nabiliyorlar. Bu proteinlere “almaç” ad› veriliyor. Bir
madde, e¤er hücre zar›nda kendisini tan›yacak bir al-
maç yoksa, zardan geçemiyor.
fl fl
fl fl
fl fl
fl fl
fl fl
fl 1. Hücre içine al›nacak olan madde
2. Hücre zar› önce içeriye do¤ru
bir çöküntü yap›yor 3. Hücre zar›, bir kesecik halinde molekülü sar›yor 4. Kesecik hücre içine al›n›yor ve hedefe iletiliyor fl
1. Hücreden at›lacak olan madde bir kese halinde 2. Kesecik zara yap›fl›yor ve kesenin zar›yla 3. Keseci¤in içi d›flar› verilirken, zar› da hücre 4. Hücre istenmeyen maddeden kurtuluyor,
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Sözcük
Da¤arc›¤›
Geçmiflte kara yoluyla yap›lan ticaret için kervanlardan yararlan›l›rd›. At, eflek ya da deve katarlar›n›n kulla-
n›ld›¤› kervanlar hem flehirleri birbirine ba¤layarak, birbirleriyle iliflki içinde kalmalar›n›, hem de tüccarlar›n
güvenli bir biçimde yolculuk etmelerini sa¤larlard›. Tüccarlar tek bafllar›na yolculuk ettiklerinde yol üstünde
karfl›laflabilecekleri tehlikelerden korunmak için toplu halde yolculuk yapar ve güç birli¤i olufltururlard›. Ker-
van sözcü¤ünün kökeni Farsça “kârban”. Kârban, kâr elde etmek için ifl yapan kifli ya da kifliler anlam›na
geliyor. Dilimizde kervan olarak kulland›¤›m›z bu sözcük tüccarlar›n bir araya gelerek oluflturdu¤u kafileyi
anlat›yor. Bu sözcük Bat› dillerine de geçmifl; sözgelimi, Frans›zca’daki caravane, ‹ngilizce’deki caravan ya
da Almanca’daki Karawane sözcükleri. Kervanlar›n yolda mola verdiklerinde gereksinimlerini karfl›lad›klar›,
kervanc›lar›n uyudu¤u, hayvanlar›n yemlendi¤i yerlereyse kervansaray ad› veriliyor. Ticaret yollar› üzerine
kurulan bu kervansaraylar, kervanlar›n bir günde ilerleyebilecekleri uzakl›k hesaplanarak yap›l›rm›fl. Anado-
lu’da bugün de Sar› Han, Alay Han, A¤z›karahan gibi kervansaray kal›nt›lar›n› görmek mümkün n
Burdur
Rivayete göre Türkmen boylar›ndan K›nal› Oy-
ma¤›, kendisine konaklama yeri ararken, yerleflmek K›sa k›sa...
için çok güzel bir yere rastlam›fl ve bölgenin güzelli¤i kar-
fl›s›nda “cennet buradad›r” ve “Burada dur” gibi sözler söy-
Dayak: Eski Türkçe’de tayak olan bu sözcük
lemifl. Bu sözler zamanla hece düflmesine u¤ram›fl ve Burdur’a
dönüflmüfl. Burdur ilimizin ad›yla ilgili anlat›lan en yayg›n öykü- zamanla “dayak”a dönüflmüfl. Sözcü¤ün as›l
lerden biri bu. Hofl bir öykü olsa da yörenin ad›yla ilgili baflka aç›k- anlam› dayan›lan fley, sopa, de¤nek ya da bas-
lamalar da var. Geçmiflte kentin ad› Burdur olarak de¤il, Buldur bi- ton anlam›na geliyor. Dayak sözcü¤ü, zaman-
çiminde telaffuz ediliyormufl. Bu sözcük, ortaça¤da yöreye verilen la anlam genifllemesi yaflayarak, dayak denen
Polydorion ad›n›n bozulmufl biçimi olabilir. Bu sözcü¤ün anlam›ysa
nesneyle vurma, sopayla dövme biçiminde kul-
“çok arma¤anl›”, “do¤an›n çok arma¤an, nimet verdi¤i yer” olarak
düflünülebilir. Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar adl› eserinde lan›l›r olmufl.
bu görüfle karfl› ç›k›yor ve ad›n kökeninin çok daha eski olabile-
ce¤ini söylüyor. Buna göre sözcü¤ün anlam› yöredeki göl ve
çevresindeki korularla ilintili olmal›. Pula-da-ura Anado- Çorba: Sözcü¤ün kökeninde Arapça’da iç-
lu’nun eski dillerinde “Su korulu¤unun yüce tanr›ças›”
mek anlam›na gelen “flurb” yat›yor. Bu söz-
anlam›na geliyor. Bölge ana tanr›ça Ada flerefine
bu biçimde adland›r›lm›fl olabilir. cük önce Farsça’ya, içilen bir fley anlam›nda
flurbe/florbe olarak geçmifl. Biz Farça’dan flor-
be sözcü¤ünü alm›fl ve dilimize uydurarak
çorba olarak kullanm›fl›z.
Gökhan Tok
A¤ustos 2007 103 B‹L‹M ve TEKN‹K
tekno 25/7/05 11:22 Page 1
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Gelece¤in Çevreci
Otomobilleri...
Giderek azalan do¤al kaynaklar›m›z›n ekonomik kullan›labilirli¤i ka-
dar,yenilenebilirlik ve yeniden kullan›labilirlikde daha güvenli ve sa¤l›k-
l› bir geleceki için olmazsa olmazlar›m›za dönüflüyor. Bu bölümde, Gü-
nefl ve hidrojen benzeri alternatif enerji kaynaklar›n› kullanan tafl›tlar›n
yan›nda, mevcut otomotiv teknolojisindeki çevreci yaklafl›mlar›n gelece-
¤e yans›malar›na odaklanaca¤›z.
‹lk örne¤imiz, 2006 Los Angeles otomotiv fuar› çer- Bir baflka yarat›c› örnek de, California’dan Volkswa-
çevesinde düzenlenen bir otomobil tasar›m› yar›flma- gen tasar›m grubunun çal›flmas›. Nanoteknolojiyi
s›nda birincilik ödülü alan “02 Hummer”. ‹lginç bir hücre teknolojisi ve Günefl enerjisiyle birlefltirerek kul-
konsept (tasar›m aflamas›n› tamamlam›fl, ancak seri lanan modern bir tafl›t olarak düflünülen “Nanosp-
üretime geçmemifl) otomobil örne¤i olan bu tasa- yder”, üç genç tasar›mc› taraf›ndan Volkswagen Ta-
r›m, 5 y›l içinde ürünün % 100 geri dönüflümünü sar›m Merkezi için Santa Monica’da gelifltirilmifl. Bu
tasar›m çevreye zarar vermeyen alternatif enerji kay-
hedefleyen ve yak›t hücresi kullanarak karbon diok-
naklar›n›n kullan›m›n› özendiren, elektrik enerjisiyle
siti süzen, çevreye sadece oksijen veren bir ileri tek-
hareket eden, fliflme gövdeli ve iki kiflilik bir konsept
nolojiyi öngürüyor. Park halindeyken karbon dioksit
araç olarak Los Angeles Otomotiv Fuar›’nda ilk defa
süzme ifllemine devam eden araç, alüminyum göv-
yer ald›.
desiyle oldukça hafif bir flehir içi otomobil olarak ta-
sarlanm›fl. Ürün tasar›m›, General Motor firmas› için
Frank Saucedo, Steve Anderson, Jussi Timonen, Jo-
se Paris, Loren Kulesus’dan oluflan bir ekip taraf›n-
dan gelifltirilmifl.
Nanospyder 2006
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Hakan Gürsu
Dr., ODTÜ Endüstri Ürünleri Tasar›m› Bölümü
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Teknoloji ve
Tasar›m
Bu say›dan itibaren teknik konular- Vantilatörüm Üfürüyor, Üfürdükçe Serinletiyor
da projeler yapmaya bafll›yoruz. Bu ‹nsano¤lu üflemenin so¤utma etkisi yapt›¤›n› eski ça¤lardan be-
projeleri yaparken ve bütün hayat›- ri bilir. Parma¤›m›z s›cak bir cisme dokundu¤unda hemen çeker,
n›z boyunca, her yerde kullanabile- sonra da üfleriz. S›cak bir çorbadan bir kafl›k ald›¤›m›zda a¤z›m›-
ce¤iniz alet çantan›z› oluflturmaya za yaklaflt›r›r, önce üfler sonra içeriz. Tatildesiniz ve evde oldu¤u-
bafllaman›z› öneriyoruz (h›rdavat nuz zamanlar›n ço¤unu bilgisayar bafl›nda geçiriyor olmal›s›n›z.
ya da elektronik malzemeler sat›lan Bu s›cak günlerde bilgisayar aç›k oldu¤unda çal›flacak bir vanti-
yerlerde bulabilirsiniz). Bu sayfan›n latör yapal›m m›?
okuyucular›n›n eli ifle yatk›n birey-
ler olmas›n› hedefliyoruz. Çünkü bi- Gerekli Malzemeler
liyoruz ki, hangi mesle¤i seçerseniz Bilgisayar fan›/USB uzatma kablosu/ikili montaj kablosu (1 metre)/
elektrikçi band›/içecek kam›fl›/lamba açma-kapama anahtar›/çift tarafl›
seçin, eli ifle yatk›n olanlar›n›z ter- yap›flan bant
cih edilen elemanlar olacakt›r. Kullan›lacak Aletler
Kablo soyucu/tornavida/multimetre/maket b›ça¤›/yan keski.
Alet Çantas› ve ‹çindekiler
1 2 3
4 5 6
tektas 25/7/05 10:26 Page 2
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
?
ne iyice dolay›n ve elektrikçi band›yla yap›flt›r›n
?Neleri?Ö¤renmeniz Gerekecek...
(elektirikçi bantlar› kolay yap›fl›r, iyi yal›t›m ya-
par ve gerekti¤inde kolayl›kla aç›l›r). Kablolar›n ekleme
yerleri e¤ilip bükülmeyle aç›labilir. Birlefltirme yaparken
içecek kam›fl›ndan bir parça kesin, kabloya tak›n (k›rm›z›- S›cak ve so¤uk olan yerlerin co¤rafi konumlar›na dikkat edin. De-
y› tercih edin), band›n üzerinden geçirin ve di¤er kablo- niz seviyesi neden s›cak, yüksek olan yerler neden daha so¤uk-
tur? Hortum nas›l oluflur? Rüzgar neden serinletir? S›cakl›k ve ba-
ya tutturun. Uzat›lan USB kablosunun di¤er ucunu do¤-
s›nç aras›ndaki iliflki nedir?
rudan bilgisayar fan›na ba¤layabilirsiniz (k›rm›z› çizgili uç
k›rm›z›ya gelecek flekilde). Fan› çal›flt›rabilmek için her se-
ferinde bilgisayara tak›p ç›karman›z gerekecek. Bilgisayar- Bu Köfle Sizin
lar›n USB giriflleri arkada olabilir, tak›p ç›karmak zor ola- Ankara’dan Yazgül Yalç›n Bekdemir bal›k akvaryu-
muna, yapra¤› için yetifltirilen bir salon bitkisi ekmifl.
cakt›r. Bir kere bilgisayara takt›ktan sonra istedi¤im za- Akvaryumu flimdilik ince naylon ile kapatm›fl; daha
man çal›fls›n, istedi¤im zaman dursun diyorsan›z, bir aç- sonra cam kestirip yap›flt›racakm›fl. Kavanozun dibinde
bir drenaj sistemi oluflturmad›¤›ndan topra¤›n camla birleflti¤i
ma-kapama anahtar› ba¤laman›z› öneriyoruz.
yerlerde yosunlanma bafllam›fl. Daha sonra büyüyece¤ini dikka-
te alarak, bafllang›çta ekilen çiçe¤in boyunun 5-6 cm civar›nda
Açma-Kapama olmas›n› öneriyoruz (Nisan 2007 say›s›nda anlat›ld›, pdf formu-
nu www.biltek.tubitak.gov.tr adresinden edinebilirsiniz).
Anahtar› Ba¤layal›m
Sizin de bu say›daki ve geçmifl say›lardaki projeleri yaparken
Açma-kapama anahtar›n› ve montaj kab- olan ve olmayan süreçleri içeren birikimlerinizi bizimle paylafl-
losunu elektrik malzemeleri sat›lan bir man›z› bekliyoruz.
hacererar@yahoo.com
yerden alabilirsiniz. Kablo soyucu kullanarak da kablonun
üstündeki yal›tkan k›sm› s›y›r›n (maket b›ça¤› gibi kesici bir
alet ya da yan keski de kullan›labilir). Hacer Erar
A¤ustos 2007 107 B‹L‹M ve TEKN‹K
troy 25/7/05 10:45 Page 1
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Troya
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
ma sa¤lanamaz, Troya prensi Paris’in hakemlik yap- Ne var ki Schliemann, kazd›¤› yerde hiç beklemedi¤i
mas›na karar verilir. Antikça¤ söylencelerinde bu baflka fleyler de buldu: Troya oldu¤unu düflündü¤ü
olay, dünyan›n ilk güzellik yar›flmas› olarak an›l›yor. harabelerin alt›nda baflka harabeler de vard› ve bu-
Her üç tanr›ça da Paris’e kendisini seçerse çeflitli ar- nun alt›nda baflkas› ve bunun alt›nda baflkas›… Te-
ma¤anlar vereceklerini söylerler. Hera onu, Asya K›- pe kat kat soyulmas› gereken muazzam bir so¤ana
tas›’n›n hakimi ve dünyan›n en zengin insan› yapma- benziyordu. Bu katlar›n her birinde baflka baflka in-
y› teklif eder. Athena’n›n önerisi, Paris’i dünyan›n en sanlar›n yaflam›fl olduklar› görülüyordu. Uluslar yafla-
yak›fl›kl›, en ak›ll› insan› ve en güçlü savaflç›s› yap- m›fllar ve ölmüfllerdi, kentler kurulmufl ve y›k›lm›flt›.
makt›r. Afrodit’inkiyse dünyan›n en güzel kad›n›n›n Schliemann Homeros’un Troya’s›n› bulmaya çal›fl›r-
aflk›n› vermektir. Bu kad›n Spartal› Helen’dir. Sonuç- ken bir y›l içinde o ve yard›mc›lar› yedi tane, sonra-
ta Paris Afrodit’in önerisini kabul eder ve alt›n elma- lar› da iki kent daha buldu. Peki, Homeros’un anlat-
y› ona verir. Paris’in Sparta’ya gidip Helen’i kaç›rma- t›¤› Troya, bu dokuz kentten hangisiydi? Aç›k olan,
s› ve Troya’ya getirmesi Akhalar› çok k›zd›r›r ve ordu- en alttaki kat›n tarih öncesinden kald›¤›yd›. En eski
lar›n› toplay›p Troya’ya gelirler. Böylece ünlü savafl katt› bu; o denli eskiydi ki, burada oturanlar henüz
bafllam›fl olur. Söylence, uzun zaman süren bu sava- maden kullanmay› bilmiyorlard›. Sonraki y›llarda,
fl›n sonunda Akhalar›n galip geldi¤ini ve Troya’y› ya- araflt›rmac›lar bu bölgede dokuz tarihi kent ve yakla-
k›p y›kt›klar›n› söylüyor. fl›k otuzdan farkl› yerleflim belirlediler. Bunun anlam›
burada birçok farkl› kültürün yaflad›¤› ve dönem dö-
Bu elbette iflin söylence yan›. Gerçekteyse Akhalar›n nem y›k›ld›kça kenti yeniden yapt›klar›yd›. Home-
Troya’ya sald›rmalar› ekonomik nedenlere dayan›- ros’un Troya’s›ysa alt›nc› katmand›.
yordu. Ticaretin bilindi¤i ça¤lardan beri Ege dün-
yas›, Akdeniz’i Karadeniz’e ba¤layan ticaret yollar›, Gökhan Tok
alt›n, kumafl, kenevir, gemi kerestesi, kurutulmufl Kaynaklar
bal›k, tah›l, köle, amber, flarap, yeflim ve zeytinya¤› Ceram, C., W., Tanr›lar, Mezarlar ve Bilginler, Çeviri: Hayrullah
Örs, Remzi Kitabevi, 1969.
gibi mallarla yüklü gemilerin bo¤azlardan geçifli bu- Sevinç, N., Sevinç, M., G., Troia, A Turizm Yay›nlar›, 1992.
gün Çanakkale Bo¤az› dedi¤imiz yer olan Hellas- http://www.kenthaber.com/Arsiv/AntikSehirler/CANAKKALE/Mer-
kez/AntikSehir_123.aspx
pontus’un a¤z›nda kurulu Troya’n›n denetimindey-
di. Troya’n›n savafl gemileri bunlardan vergi al›yor-
du. Tunç Ça¤›’n›n ortalar›nda ticaret yollar›n›n ço- Troya’yla ‹lgili Notlar:
¤una hakim olan Mykene, yan›na Grek yar›madas›- n Söylenceye göre Akhalar Troya kentine tahta bir at›n içine gizlene-
n›n öteki krall›klar›n› da katarak Troya’n›n buradaki rek girmifl, gece olup da kent uykuya dal›nca, at›n içinden ç›kan sa-
egemenli¤ine son vermek istemifl ve bu savafllar›n vaflç›lar kap›lar› aç›p Akha ordusunu içeri alm›fl ve Troya’y› ele geçir-
as›l nedenleri unutulup zamanla Homeros gibi mifllerdi. Kaz›bilimciler kent duvarlar›nda rastlad›klar› baz› çatlaklar-
dan sonra bu söylencenin do¤ru olmayabilece¤ini, Troya’n›n yenil-
ozanlar›n dilinde romantik bir kahramanl›k destan›-
mesindeki en büyük nedenin büyük bir deprem olabilece¤ini söy-
na dönüflmüfl.
lüyorlar. Surlar›n zarar görmesi kenti savunmas›z b›rakm›fl ve Akha
ordusu bu yollla kente girebilmifl olabilir.
Troya kentinin söylence k›l›f›ndan ç›k›p gerçekli¤e bü-
rünmesi, Schliemann adl› bir araflt›rmac›n›n 1800’lü n Troya kaz›lar›n› günümüzde Almanya’n›n Tübingen Üniversitesi’ne
y›llar›n sonlar›nda yapt›¤› kaz›larla oldu. Schliemann, ba¤l› kaz›bilimciler yürütüyor. Kaz›baflkanl›¤› görevini yak›n zamana
Homeros’un anlatt›¤› Troya’n›n peflindeydi. Zaman›n dek sürdüren Manfred Korfmann, Türk vatandafll›¤›na geçmifl ve Os-
man ad›n› alm›flt›. Onun ölümünün ard›ndan, görevini Ernst Pernic-
araflt›rmac›lar›n›n ço¤u, Troya’y› flimdiki küçük P›nar-
ka devrald›.
bafl› köyü olarak gösteriyorlard›. Veriler ço¤unlukla
Homeros’un ‹lyada ad›n› verdi¤i destan›nda anlatt›¤› n Troya’y› bulan ve gün ›fl›¤›na ç›karan Heinrich Schliemann, bir ka-
bilgilere dayan›yordu. Schliemann, yapt›¤› araflt›rma- z›bilimci de¤ildi. Bu nedenle buldu¤u hazinenin ünlü Kral Priamos’a
larda bu bölgenin Homeros’un anlatt›klar›na uygun ait oldu¤unu düflündü. Oysa bu hazine ondan yaklafl›k 1000 y›l ön-
olamayaca¤›n› gördü. Elindeki bilgileri de¤erlendiren ce yaflam›fl baflka bir krala aitti.
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
+alt+
ctrl+ +del
Bilgisayar›n›z› açmak için kameraya gülümseyin
Yoklu¤unuzda bilgisayar›n›z› merakl› gözlerden korumak için, bafl›ndan ayr›lmadan
önce ekran› kilitleyip gitmek iyi bir yöntemdir. Böylece, bilgisayar›n›zdaki özel dosya-
lar›n›z› baflkalar›n›n kurcalamas›n› önleyebilirsiniz. Döndü¤ünüzde de önceden be-
lirledi¤iniz flifreyi sisteme girerek iflinize kald›¤›n›z yerden devam edebilirsiniz.
Peki bu ifli flifreyle halletmek yerine, bizzat kendi yüzünüzü flifre olarak
kullanmaya ne dersiniz? Bilgisayar›n›zda halihaz›rda tak›l› bir ‹nternet
kameras› varsa, “BananaScreen” adl› bir programla bunu kolayca ger-
Bir ‹nternet kamera ve BananaScreen ya- çeklefltirebilirsiniz. Bunun için önce http://www.bananasecurity.com
z›l›m›n› kullanarak, bilgisayar›n›zda flifre adresine giderek ücretsiz BananaScreen uygulamas›n› bilgisayar›n›za
yerine kendi yüzünüzü kullanabilirsiniz.
yükleyin. Daha sonra program› çal›flt›rarak, gerekirse ayarlardan kame-
ran›z› tan›mas›n› sa¤lay›n. Bu ifllemi yapt›ktan sonra, programa yüzü-
nüzün resmini tan›tman›z gerekiyor. Bilgisayar›n›z›n aç›l›fl flifresini bofl-
Bilgisayar›n›zdan lu¤a girip kameraya dönerek “Enroll” tufluna bast›¤›n›zda, program yü-
so¤uk servis zünüzü ö¤renecektir.
törlerden tutun da, klavye temizli¤i için mini elektrik süpürgesine kadar pi-
Bilgisayar›n›zdaki USB giriflini yasada USB yuvas›ndan ald›¤› güçle çal›flan bir çok fley bulunabiliyor.
kahve ›s›tmak veya gazoz so¤utmak
için kullanabilece¤iniz akl›n›za
gelir miydi? Bunlardan en son ç›kan içecek ›s›tma-so¤utma ayg›t› da gayet ilginç. Bil-
gisayarlardaki USB ba¤lant›s› üzerinden çal›flan ve buradan ald›¤› güç d›-
Bilgisayarlardaki USB ba¤lant› yu- fl›nda baflka bir adaptöre gerek duymayan bu ayg›t, içine koydu¤unuz
valar›n›n görevi sadece veri akta- içece¤i tercihinize göre ›s›tabiliyor ya da so¤utabiliyor. Deneyenler ayg›t›n
r›m›yla s›n›rl› de¤il. Bu yuvalar ay- s›cak içecekleri s›cak, so¤uk içecekleri de so¤uk tutmakta baflar›l› oldu¤u-
n› zamanda ba¤lanan cihazlara nu söylüyorlar. Bilgisayar›n bafl›nda otururken bir yandan da yavafl yavafl
enerji aktar›m›n› da sa¤l›yorlar. çay›n›z› ya da gazozunuzu yudumlamay› seviyorsan›z, böyle bir aletle iç-
Bu da USB üzerinden ba¤lanan ti¤inizden daha uzun süre keyif alabilirsiniz. Bu ve USB üzerinden çal›flan
birçok ç›lg›n ayg›t›n ortaya ç›kma- di¤er pek çok farkl› ayg›ta göz atmak için http://usb.brando.com.hk ad-
s›na neden oluyor. Küçük vantila- resini ziyaret edebilirsiniz n
Levent Daflk›ran
leventdaskiran@yahoo.com
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
a d im lar
rum. Of!
17 A¤ustos - Cuma
Bugün ablamdan özür diledim. Bah-
çede oturup konuştuk . Yaşı bana
yakın olduğu için annemden ya da
babamdan daha iyi anlıyor beni her
zaman. Bana k arşı hep anlayışlı... Ve
ben ona kötü davrandım dün. :( “Ye-
ni hormonlarımın” yalnızca görünü-
şümü değil, zihinsel ve duygusal ya-
nımı da e tkilediğini ve aynı şeyleri
kendisinin de yaşadığını söyledi. O
yüzden çok kırılmamış bana, yalnız-
ca biraz üzülmüş. “Hareke tsizlik in-
sanı sık abilir, hazır okul da yokken
gel yarın bisikle tlerimizle biraz do-
laşalım” dedi. Çok içimden gelmiyor
aslında ama, dünkü tavrımdan son-
ra kendimi ona k arşı borçlu hissedi-
yorum.
18 A¤ustos - Cumartesi
Bugün sabahtan ablamla bisikletle-
16 A¤ustos - Perflembe rimize atlayıp hay vanat bahçesinin
Sevgili günlük... Evdekiler artık ben yokmuşum gibi parkında dolaştık . Sonra da bir dük-
dav ranmaya başladılar ve galiba kana git tik . Çok güzel çizim kitap-
1 A¤ustos - Çarflamba umurumda değil. Bir de durduk yere, ları gördüm ve bir tanesini aldık . Sa-
Birkaç aydır canım sıkkın. Nedenini ortada hiç neden yokken sinirlenip nırım okuduğum çizgi romanlardaki
bilmiyorum. İçimden hiçbirşey yap- garip tepkiler vermeye başladım. karakterlere benzer şeyler çizmek
mak gelmiyor. Acıkmıyorum bile. An- Bugün ablam biraz şak ayla k arışık istiyorum. Belki iyi gelir, odamda
nemin zoruyla yemek masasına otu- oturup tavana bakıp durmaktan-
üstüme gelince bir anda sinirleni-
rup birşeyler yedikten sonra odama sa... Bisiklete binmek de iyi geldi
verdim ve onu sertçe itip odama çık-
geliyor, biraz müzik dinleyip hayelle- sanki. Ablam gün boyunca beni hiç
tım. Bazen herkes benden birşeyler
re dalıyor ve yatıyorum. Bu kadar. Sı- konuşturmaya çalışmadığı için son
bekliyor gibi geliyor. Mutlu olmamı,
kıntıdan göğsüm sıkışıyor gibi, nere- derece rahat hisset tim kendimi, yi-
okulda başarılı olmamı, baske tbolda
deyse ağlamak istiyorum diyeceğim ne borçluyum işte ona. Yalnızca eve
daha iyi olmamı, daha iyi görünme-
ama kız değilim ki ağlayayım... girmeden önce, “Unutma,” dedi “iste-
mi, daha esprili olmamı... Doğrudan
diğin zaman seni dinlerim.” Biraz
10 A¤ustos - Cuma söylemeseler de biliyorum bunların
duygulu bakmış olmalıyım ki, “yal-
Hâlâ canım sıkkın. Annemin üzüldüğü- benden beklendiğini. Bir yandan da,
nızca kızlar ağlamaz, ama tabii ki
nün farkındayım, ama “nasılsın oğ- artık çocuk değilim ve kendi k arar-
kimseye söylemek zorunda değilsin,”
lum?” dışında birşey sormadığı için de larımı kendim vermem gerekiyor.
dedi bana göz kırparak . Biraz daha
mutluyum. Verebilecek bir cevabım Ailem buna izin verdiği için şanslı-
iyiyim bugün gerçekten de. Bakalım
yok, kendimi keyifsiz hissediyorum, yım aslında, ama işin gerçeği, insan
önümüzdeki günler nasıl geçecek?..
nedenini de bilmiyorum. En azından bazen kendini yalnız hissediyor ve
okul bitti de, sınavlara çalışmak zo- eziliyor tüm bunların sorumluluğu Deniz Candafl
runda değilim artık. altında. Sanırım biraz yardıma ihti- ‹llüstrasyon: Ayfle ‹nan Alican
Böyle Çal›fl›r...
silikon kristallerinden elektron kopmas›na neden
olurlar. Serbest olan bu elektronlar, iki z›t yüklü sili-
kon kristal katman› aras›ndaki gerilimin yard›m›yla
bir alt katmana, oradan da iletken tel üzerine tafl›-
n›rlar. Devrenin tamamlanmas›yla da elektrik ak›m›
oluflmufl olur.
Günefl Gözeleri Silikon bantlara düflen fotonlar›n elektron a盤a ç›kartarak ak›m
Günefl gözeleri, ›fl›k enerjisini elektrik enerjisine dö- oluflturmas›n› gösteren temsili çizim
Y›ld›z Tak›m›
web Sayfas›
Yenileniyor!
Sevgili Yıldız Takımı,
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/yildiztakimi/
adresinde sizleri
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Birlikte Deneyelim...
A¤›rl›k Ölçer
Bir cismi oluflturan madde miktar›na o cismin kütlesi, kütleye etki eden
yerçekimi kuvvetineyse a¤›rl›k denir. Bir cismin a¤›rl›¤›n› ya da cisme et-
kiyen kuvveti ölçmeye yarayan alet de dinamometredir. Dinamometre-
ler“ esnek cisimlere eflit kuvvetler uyguland›¤›nda, uzama miktarlar› da
eflit olur” kural›ndan yararlan›larak yap›lm›flt›r.
fiimdi Basit Bir Dinamometre Yapal›m D›flar›da kalan lastik uçlar›na ataçlar geçirilir.
Böylece dinamometremizin mezür k›sm›n›
haz›rlam›fl olduk.
Malzemeler
2 ataç/1paket lasti¤i/1 A4 k⤛t/
Yap›flt›r›c› (bant)/Makas
A4 k⤛t resimde
fiekildeki sistemde görüldü¤ü gibi d›fl silindirin
gösterildi¤i flekilde katlan›r.
a¤›z k›sm›na bir parça bant yap›flt›r›larak
mezürün sistem içinde durmas› sa¤lan›r.
Böylece dinamometremiz haz›r hale geldi.
Uygulama
Çeyrek A4 k⤛t, içerisinden ataç geçmeyecek 1. 80 gr civar›nda bir a¤›rl›¤› (çay ya da kahve
flekilde ince bir silindir halinde sar›l›r. fincan› olabilir) yapt›¤›n›z dinamometreye tak›p
uzad›¤› mesafeyi kalemle iflaretleyin.
2. Daha a¤›r bir malzemeyi (120 gr civar›nda) ayn› flekilde as›p yi-
ne kalemle iflaretleyin.
3. Bilinmeyen bir a¤›rl›¤› k›yaslama yaparak tahmini bir flekilde
tartabilirsiniz.
Kaynaklar
Oluflturulan silindir, paket lasti¤inin üzerini http://egitek.meb.gov.tr/dersdesmer/DersDestek/5fen/5_4unite/5_4unite134.htm
Akbay, A.N. (2002), ÖSS Fizik, Baflar› Yay›nlar›, p18
örtebilecek kadar kesilir. Lastik, kesilen silindir
ka¤›d›n içinden geçirilir. Adil Battal KAYA - Betül fiEN GÜMÜfi
t-s 25/7/05 13:11 Page 1
? ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
?
Harfli
?
?
Sudoku
? ?
Sorunun cevab›n› gri renkli karelere
?
yerlefltirdikten sonra, Sudoku’yu çöz-
?
meye bafllayabilirsiniz. Kolay gelsin!
Bu Ayki Sorumuz:
Baz› maddeler, genlerimiz üzerinde “mutasyon”
1) Afla¤›dakilerden hangisi ana renklerden biri de¤ildir?
ad› verilen de¤iflikliklere neden olabiliyor. Bu
a) K›rm›z› b) Yeflil c) Mavi d) Sar› özellikteki maddelere verilen genel ad›n ne ol-
du¤unu biliyor musunuz?
2) K›talar›n yerkabu¤u üzerinde kayd›¤› görüflünü ortaya
atan biliminsan› kimdir?
a) Alfred Wegener b) Konrad Lorenz U A N E
c) Albert Einstein d) Alfred Nobel
E U N T
3) Bitkilere yeflil rengini veren madde nedir?
a) Hemoglobin b) Pityalin M N J A
c) Adrenalin d) Klorofil
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Dikenli Vatozlar
Genifl kanatlar›yla zarif bir bi- Dikenli vatozlar›n vücut iskeletleri k›k›rdaktan olufltu¤u için, k›-
k›rdakl› bal›klar grubundad›rlar. Vücutlar› eflkenar dörtgene
çimde yüzmeleriyle sualt› dün-
benzer. Derileri ç›plak ve mukuslu (kaygan, sümü¤ümsü bir
yas›n›n farkl› canl›lar›ndan bi-
madde), gözleri de üsttedir. Kuyruklar› uzun ve kamç› biçimin-
ridir vatozlar. Sualt›ndan bak›l- dedir. Kuyru¤un üzeri testere gibi olup, kuyru¤un vücuda
d›¤›nda gökyüzünde süzülen ba¤land›¤› yerde zehirli bir diken bulunur. Bundan dolay› bu
genifl kanatl› kufllara benzer- hayvana dikenli vatoz ya da dikenli uyuflturan da denir.
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Bülent Gözcelio¤lu
Foto¤raflar: Bülent Gözcelio¤lu
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
Matemanya
Çal›flan Kafa
Bereden Korkmaz
Dersin bofl geçmesi nedeniyle, s›n›f, gürültüsüyle
okulu inletiyordu. Okul müdürü bir kere temizlik
görevlisini, bir kere de nöbetçi ö¤retmeni gönder-
mifl, gürültüyü durduramam›flt›. Son olarak, ö¤ret-
menler odas›nda dalg›n dalg›n camdan d›flar›y› sey-
reden matematik ö¤retmeninden yard›m istedi.
Kendi meflguliyetinden dem vurarak ricas›n› iletti.
Bir problemin çözümünü yar›s›na kadar bulutlara
yazm›fl olan matematikçi sa¤ eliyle hafifçe bulutlar›
sildi ve gülümseyerek dersi bofl geçen s›n›fa gitti.
Tam s›nf›n kap›s›na elini uzat›yordu ki, kap› h›zla ar-
d›na kadar aç›ld›, üç haflar› d›flar› f›rlad›. Matematik
ö¤retmenini görünce z›nk diye durdular, bafllar›
önde, verilecek cezaya raz›, içeri girdiler.
12
3 2 ? “Beyler, size bir kurtulma f›rsat› sunuyorum. Elim-
x5
de 3 k›rm›z›, 2 mavi bere görüyorsunuz. Sizleri ar-
ka arkaya oturtaca¤›m. Her birinizin bafl›na bir be-
re geçirece¤im; arkada oturan, önündeki iki kifli-
nin; ortada oturanda sadece öndeki kiflinin bafl›n-
daki bereyi görebilecek. Önde oturan hiçbir fley
görmeyecek. Hiçbiriniz kendi bafl›ndaki berenin
rengini göremeyecek. E¤er herhangi biriniz kendi
bafl›ndaki berenin rengini do¤ru olarak bana söy-
leyebilirse üçünüzü de affedece¤im. Yanl›fl bir ya-
n›t al›rsam ya da hiç yan›t alamazsam, 100'er
adet matematik sorusu çözeceksiniz. ‹sterseniz 5
dakika kendi aran›zda görüflün, taktik belirleyecek-
seniz belirleyin” deyip di¤er ö¤rencilere sessiz ol-
malar›n›, kopya vermemelerini ö¤ütledi ve f›s›lda-
flan üç ö¤renciye “haydi bakal›m” gibilerden bir
iflaret yapt›.
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Ö¤renciler güle oynaya, bir s›ra halinde arka arkaya Böyle iflte, baflta çok flafl›rt›c› gelen problem ne kadar
oturdular, gözler ba¤land›, her birinin bafl›na bir be- kolaym›fl me¤er.
re geçirildi ve göz ba¤lar› çözüldü. En arkadaki, bi-
raz düflündü, sonra cevap veremeyece¤ini söyledi fiimdi düflünün bakal›m, acaba üç ö¤renci cezadan
.Ortadaki de bir süre düflündükten sonra bilemeye- mutlaka kurtulabilirler miydi? Kaç de¤iflik olas›l›k var
ce¤ini söyleyerek sözü en öndeki arkadafl›na b›rakt›. gözden geçirelim:
Hiçbir berenin rengini görmemifl olmas›na ra¤men
öndeki ö¤renci "k›rm›z›" dedi güvenle ve s›n›ftan al-
k›fllar yükseldi.
mmk-------1.ö pas, 2.ö pas, 3.ö k
fiimdi söyleyin bakal›m, nas›l oldu da berenin rengini
do¤ru olarak bilebildi? mkm-------1.ö pas, 2.ö k
fiakas› bir yana, bu problem biraz kafay› çal›flt›rmam›-
z› gerektiren bir matematiksel mant›k sorusu. Bir dü- kmm-------1.ö k
flünün ve kendinizi en öndeki kiflinin yerine koyun:
"En arkadaki arkadafl e¤er 2 tane mavi görse, hemen kkm--------1.ö pas, 2.ö k
kendi bafl›nda k›rm›z› bere oldu¤unu bilecektir. Çün-
kü zaten hepi topu 2 adet mavi bere var ve kendi ba-
fl›ndakinin k›m›z› oldu¤unu hemen hesaplayacakt›r. O
kmk--------1.ö pas, 2.ö pas, 3.ö k
halde en sondaki 1 k›rm›z› 1 mavi ya da 2 tane k›rm›-
z› görüyor olmal›. O nedenle de kendi bafl›ndakinin mkk--------1.ö pas, 2. ö pas, 3.ö k
mavi mi k›rm›z› m› oldu¤unu bilemiyor" diye düflünür-
dünüz. Bu noktada olas› durum nedir? kkk-------- 1.ö pas, 2. ö pas, 3.ö k
1 2 3
k k›rm›z›, m mavi ve ö ö¤renci
a ?m k kelimelerinin k›saltmas›.
b ?k m
c ? k k Görüldü¤ü gibi, bereler hangi flekilde da¤›t›lm›fl olur-
sa olsun, mavi berelerin birinin yerini bulmak olanak-
s›z, ancak k›rm›z› berelerden birinin yerini bulmak her
m mavi k k›rm›z› olsun. “?” ise bilinmiyor zaman olanakl›d›r.
anlam›na gelsin. a,b,c seçenekleri; 1,2,3 de
arkadan öne do¤ru ö¤rencileri temsil etsin. Evet , matematik sizi en zor gününüzde bile yaln›z b›-
rakmaz. Yeter ki, matematikle aran›z iyi olsun.
Peki ikinci arkadafl da iflin içinden ç›kamad›¤›n› söy-
ledi¤inde ne düflünürdünüz? ‹kinci arkadafl›n da, Muammer Abal›
1.nin 2 mavi görmedi¤ini hesaplayaca¤›n› bilecekti-
niz. O zaman, "e¤er benim bafl›mda mavi bere olsa,
kendi bafl›ndakinin mavi olmad›¤›n› da hesaplard›.
Bu, kendi bafl›ndakinin k›rm›z› oldu¤u sonucuna var-
mas›na neden olurdu. Oysa bu sonuca varam›yor.
Demek ki ortadaki arkadafl›n karar verememesi b se-
çene¤ini elememi sa¤l›yor. Yani sadece a ya da c se-
çene¤i söz konusu olabilir. O halde benim bafl›mda
k›rm›z› bere olmal›."
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! Y›ld›z Tak›m›
Ceres, kuflaktaki tüm küçük gezegenlerin kütlesinin toplam›n›n yaklafl›k üçte birine sa-
hip. Asl›nda, küçük gezegenlerin hepsinin toplam kütlesi Ay’›n kütlesinin yaln›zca %4’ü
kadar. Ceres, Plüton ve ötesinde bulunan cüce gezegen adaylar›na göre küçük olmas›-
na karfl›n, yak›nl›¤› nedeniyle çok daha önce keflfedildi. Öyle ki, Ceres’in yüzeyinin yans›-
t›c›l›¤› çok düflük oldu¤u halde, gökyüzünde Neptün kadar parlak. Gözleri çok keskin olan
biri, ideal gökyüzü koflullar›nda Ceres’i ç›plak gözle bile görebilir.
Kütlesi ve büyüklü¤ü yan›nda, Ceres’i öteki küçük gezegenlerden ay›ran en belirgin özelli¤i küre-
sel yap›s›. Öteki küçük gezegenlerin hiçbiri böylesine düzgün yap›da de¤il. Hatta büyük ço¤unlu¤u
oldukça düzensiz flekillere sahip.
Alp Ako¤lu
B‹L‹M ve TEKN‹K 120 A¤ustos 2007