Trklerin ve Byk Bozkrn Eski Tarihi

Murad Adji, Moskova, 1999

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Ankara, !!

"eviren # $r% &eyne' Balan (&E) )esi+ler # K% Kurtdereli

(zetleyen # *ven Beker

Bilim Adam Murat Adji, Moskovada yaayan, Trk soylu bir halk olan Kumuklara mensup bir Trk yazardr. Bu kitap, Trkler in ve Byk Bozkrn, bir baka deyile Det-i Kpakn tarihini anlatmaktadr. Vatanmz Bozkr, beiimiz ise, Altay diyor Murat Adji. Bu kitap Trk halkn, Trk halknn Altaydaki hayatn ve sonra da Avrasya ktasnn nasl iskn edildiini, yani az bilinen dnya tarih hadiselerini, kadim Trklerin hayatn ve geleneklerini, baarlarn, zaferlerini ve malubiyetlerini anlatmaktadr. Bilindii zere, Sovyetler Birlii dneminde, Trk Dnyas ile ilgili ilm aratrmalar yapmak asla mmkn deildi. Buna karlk skitler konusu, onlarn yerleim blgeleri ve mezarlklar aratrmalara akt; ancak skitlerin hangi dilde konutuklar ve nereden geldikleri konusu gene de aratrmalara kapal idi. Bu kitapta skitlerin Altaydan g eden Trkler olduu tartlmaz bir gerek olarak gsterilmektedir. Murat Adji, Kpaklar adl bu kitab ocuklara; onlarn anne ve babalarna ithaf etmektedir. Bu ok nemli bir unsurdur; nk eitim ve retim aileden balamaktadr. Aile, bir toplumun temelini oluturmaktadr.

M. Adji dier yaynlar (imdilik ngilizce/Almanca olarak vardr) Asia's Europe (Europe, Turkic, the Great Steppe) vol.1 http://en.calameo.com/books/002333863eccb56020f6e http://adji.ru/book10.html Asia's Europe (The Turki and the World: The Secret Story) vol.2 http://en.calameo.com/books/0023338631b5039a91e6e http://adji.ru/book20.html The Kptchaks and The Oguz http://adji.ru/book12.html ABD li Prof. Spencer Wells : 100 bin Yllk G Tarihi 1.5 milyar Avrupa-Asyal Kazak Kkenlidir http://en.calameo.com/books/0023338636eb00b68a2f9 http://www.youtube.com/watch?v=D4c4UanvZdw

indekiler
Giri....................................................................................................................................4 Millet Nedir?....................................................................................................................5 Neden Farkl Konuuyoruz?........................................................................................5 Asrlarn Karanlndan Grnenler........................................................................6 alma Odasnn Sessizliinde Yaplan Keif.......................................................7 Talarn Dili .....................................................................................................................8 Altaydan lk G............................................................................................................10 Kadim Altay n Kefi....................................................................................................11 am Bayram..................................................................................................................14 Kadim Altay Resimleri................................................................................................15 Byk Keif.....................................................................................................................17 Tanr nn Hediyesi.......................................................................................................21 Gk Tanr........................................................................................................................23 Trkler Hindistanda...................................................................................................25 Trkler ran da.............................................................................................................27 anl Erke Han..............................................................................................................30 Bozkra Giden Yol.........................................................................................................32 Kavimler G...............................................................................................................35 Akta Han......................................................................................................................37 dil.....................................................................................................................................39 Kafkasya .........................................................................................................................41 Trkler ve Hristiyanlk.............................................................................................43 Avrupa Tapnaklar zerindeki Ha......................................................................45 Trkler ve Bizans.........................................................................................................47 Konstantin in Zulm.................................................................................................51 Don Nehri in Mcadele............................................................................................52 Trkler Avrupa da .....................................................................................................54 Roma nn kiyzll................................................................................................57 Avrupa Altay la Balar ............................................................................................59 Trk Babuu Atilla.....................................................................................................63 Bizansl Priskosun Gz ile Trkler .....................................................................66 Birleik Avrupa Ordusuyla Sava............................................................................68 Atilla nn lm...........................................................................................................72 Yeni Deti Kpak.........................................................................................................73 Kaynaklar........................................................................................................................74 1 milyardan fazla Avrupa-Asyal Ortaasya Kkenlidir.....................................78 Trk Tarihinde Kaya Resimleri ve Anadolu.........................................................81

Giri Trk dillerinde konumu ve konuan insanlarn says milyarlarla ifade edilir. Bu insanlar, Karl Saha dan (Yakutistan) rta !vru"a ya, Si#iryadan s$ak %indistana kadar #yk #ir $o&rafyaya yaylmtr. !frika da #ile Trk'e konuan yerleim #(l)eleri #ulunmaktadr. *er'ekten, Trk +nyas 'ok #yktr. Bu #yk dnya #ilme$elerle doludur, !-eriler, !ltayllar, Balkarlar, Bakurtlar, *a)avu-lar, Ka-aklar, Karaimler, Kara'aylar, Kr)-lar, Krm Tatarlar, Kumuklar, Tofalar, Tuvinler, .y)urlar, /-#ekler, %akaslar, 0uvalar, 1orlar, Sahallar, %emen he"sini #ir 'r"da hatrlayama-snda. Tofalar, ss- Si#iryann #ir kuytu yerinde #ulunan sade$e iki2' k(yde yaamaktadr. !ma en eski ve en saf Trk dilini, #elki de Tofalar muhafa-a etmilerdir. !srlar #oyu #aka halklarla 'ok fa-la #ir mnase#ete )irmeden srdrlen #ir hayat3 dolaysyla dillerinin #o-ulmasna ve #aka dillerden kelimelerin karmasna hi'#ir se#e" olumamt. !kra#a olmakla #era#er, )ene de (-el ve nevi ahsna mahsus "ek 'ok (-elli&e sahi" olan onlar$a halk Trk +nyas i'inde #ir araya )eliyor. Ba- -amanlar ayn kelimenin farkl halklarda tamamyla farkl anlamlar i'erdi&ine ahit olursunu-. Bu )ayet ta#iidir. !yr$a #u durum, Trk dillerinin snrs-l&n, hayret ettiren sadeli&ini ve kadimli&ini de )(stermektedir. Bir -amanlar #tn Trkler, herkesin anlad& ayn dili konuuyordu. Bu dilin leh'elere ayrlma sre$i )nm-den yaklak iki #in yl (n$e #alamtr. 4de#5 dilin #alan)$n #u ortak dil oluturmutur. 0o&u devletler de o 'a&larda #u ortak Trk dilinde ya-yor ve konuuyorlard. +nyada kendilerinin Trk soyundan )eldi&ini #ilmeyen #a- halklar #ile mev$uttur. Bu insanlarn y-leri, el#ette eskiden oldu&u )i#i, atalarna #en-iyor3 tersi de olama-d. 6esel7, !vusturyallar ve Bavyerallar, Bul)arlar ve Bonaklar, 6a$arlar ve 8itvanyallar, 9olonyallar ve Saksonlar, Sr"lar ve .kraynallar, 0ekler ve %rvatlar, Bur)unlar ve Katalonlar, :erede ise he"si de ; kadim Trkler )i#i < ; mavi )(-l, kumral, ve )e'miten kalma hi'#ir eyi hatrlamayanlar. !$ayi" < Buruk #ir hik7ye. 6aalesef, #uruk ve h-nl #ir hik7ye haline )etirilmi #ir tarih, daha do&rusu sonu )etirilememi #ir tarih5 hik7ye. Bu hik7yede Ko-aklarn yeri ise 'ok (-eldir. 6illet mi, ka#ile mi, #elli de&il. nlardan )er'ek tarihleri )i-leniyor. Bu se#e"le, Ko-aklar tarihin #ir k(esinde kay#olanlardandr. Kendilerini Slav olarak #ilen, fakat anadili olan Trk'eyi unutmayanlardandr. Ba- Ko-ak #(l)elerinde onlar #u)n #ile eskiden oldu&u )i#i ana dillerinde konuuyor. *er'i #una ana dilimi- demiyorlar veya diyemiyorlar3 ama #u #i-im ev dilimidiyorlar <

Millet Nedir? Bu dnyada 'ok farkl milletler yaamakta. Says tam olarak ne kadar #elli de&ildir. Kime =millet> diye#iliri-? 6illet denilen sosyal kavram sade$e #ir lkede yaayan insanlar to"lulu&u de&ildir. Bir insan to"lulu&u sade$e #ir araya )eli", fakat ortak #ir tarihi olmadan, #aka #ir deyile ortak #ir )e'mii olmadan ve ortak #ir atadan )elmemilerse kendilerini #ir millet olarak adlandrama-lar. Bir milletin olumas asrlar #oyu sren #ir vetiredir. Bu, "ek 'ok se#e#e ve #a-en #eklenmedik durumlara #a&l olan tarih5 #ir sre'tir. Kadim -amanlarda insanlar #ir#irine dikkat etmeyi, #ir#irini )(-etlemeyi (&renmilerdi. Yava yava insanlk tarihinde, milletlerin medeniyet ve hayat tar-larnn mnase#etlerini ve farkllklarn i'eren #il)iler #irikmeye #alamtr. Bu #il)iler daha sonra ayr #ir #ilim daln oluturdu. Bu #ilim dalnn ad 4tno)rafya. =4tnos> kelimesi =millet> ve =ka#ile> anlamna )elmektedir ki, etno)rafya da dnya milletlerini aratran #ilim daldr. 4tno)rafyann olumas #ir tesadf de&ildir. Bir devlet i'indeki veya komu devletler arasndaki kav)alarn ve savalarn, #ir anlama-lk -erine #alad& 'oktan dikkat 'ekmekteydi. Bundan dolay etno)rafya #il)ileri 'ok (nemlidir. Bu #il)iler, dnyada #ar sa&lamak a'sndan (nemli #ir yer tutmaktadr. Bu, #arn ve dostlu&un temelidir< @nsanlara, di&er insanlar arasnda do&ru ve hu-urlu yaamay (&retir. Neden Farkl Konuuyoruz? +nya milletlerini, (n$elikle dilleri farkl klmaktadr. +il ve ya-, insan hayatnda en (nemli unsurlardr. %er milletin kendi dili, kendilerine has konuma ve dn$e tar- mev$uttur. 4tno)rafya #ilimi #unu vur)ulamaktadr. Bilimin olmad& eski -amanlarda dillerin nasl olutu&unu efsaneler anlatr. 4fsaneye )(re, eski -amanlarda insanlar ayn dilde konuuyorlard. !ma #ir )n #yk #ir tufana maru- kaldlar. 0ok a- kii kendini kurtara#ildi. Bu afetin yk$ ve yok edi$i tesirlerine kar, insanlar Ba#ilde )(ky-ne u-anan #ir kale ina etmeye #aladlar. Bu hareket tanrlarn k-masna se#e" oldu. Tanrlar kaleyi ykarak imha ettiler. @nsanlarn tekrar #ir araya )eli" anlamalarna mani olmak i'in Tanr, dilleri kartr" insanlar yery-ne da&tt. )nden #alayarak her millet an$ak kendi (- dilini anlaya#iliyordu. 4fsaneye )(re, )ya milletler #u ekilde olumutu. 4&er #u efsaneyi ka#ul edersek, yetimi ormanlarn #ulundu&u yksek da&lk #(l)ede, dnyann )(ky-ne en yakn #u yksek ve temi- yerinde, #ir milletin ortaya 'km olmasna il)imi-i teksif etmeliyi-. Bu )-el ve efsanev5 yerin, #u e#ed5 yurdun ad !ltay. +nyann en )-el yeri. Aanlara $an katan #ir yer.

=!ltay> kelimesinin anlam nedir? Ba-lar imdi #u ad =altn da&lar> olarak ter$me ediyor. Bu yanltr. Kadim Trkler #u s(-e farkl anlam veriyorlard. nlar !ltay , daha do&rusu vatanlarn atayurt ve kutsal #ir yer olarak adlandryorlard. 4ski -amanlardan #eri #uralarda konuulan dil Trk'edir. Bu dili (n$e 0inliler duymutu. 0inliler ilk defa #u kavmi =Trk> veya =Tk> olarak kaydetmilerdir. Bu kelime 0in$e =sert>, =)'l> anlamna )elmektedir. 0inlilerin ku-ey komusu olan, sarn ve mavi )(-l !ltayllar, asker5 #il)ileri ve )'leriyle temay- etmilerdi. Asrlarn Karanlndan Grnenler 4l#ette etno)raflar i'in 0in vakanvislerinin #il)ileri 'ok (nemlidir. !ma sade$e onlarn verdi&i #il)ileri esas almak do&ru de&ildir. Bakayinameler de t"k insanlar )i#i #a- eyleri a#arta#ilirler. 4n drst insan #ile #a- olaylarn akn tam #ilmedi&inden, istemeden de olsa a#artarak hata ya"a#iliyor. 4ski 0inliler, uydurma hik7yeleri kullanarak, sade$e duyduklarna dayanan ve temeli olmayan eyleri ya-yorlard. Bilindi&i )i#i, Trkler, o d(nemlerde 0in yurdunu tamamen istil7 etmiti. @n ve 0Cou @m"aratorlu&u hanedannn )urur kayna& olan #yk 0in ordusu, Trkler tarafndan ma&lu" edilmiti. 0in @m"aratorlu&u, Trklere #a e&mek ve hara' (demek -orunda kalmt. Belki de #undan sonra, 0in in komusu olan #u millet i'in, =sert> ve ='ok )'l> anlamna )elen kelime, yani =Trk> s(- ortaya 'kmaya #alamtr. Baka #ir deyile =yenilme->, !$a#a 0inliler #(yle$e kendi =yenil)ilerinin> ma-eretini mi aryorlard ?< 0in vakayinamelerinde Trklerin d )(rnndeki farkllklar da ifade edilmektedir. Bu #il)iler ne kadar )venilir? Kadim !ltay sakinlerinin sa'larn sar ve )(-lerini mavi olarak ifade ediyorlard. 0in$e =Tk> veya =+inlini> demekteydiler. Bilindi&i )i#i 0inde Trklerin #u d )(rnne sahi" #aka insanlar mev$ut de&ildi. Bakanvislerden #iri Trklerin maymunlara #en-edi&ini ya-yor. Baka #ir karlatrma unsuru #ulamad&ndan ya-m ola#ilir. Kendin$e )ney 0in de

yaayan mavi maymunlarla )(k mavisi )(-lere sahi" Trkler arasnda #ir 'a&rm unsuru #ulmaktadr. Trk milletinin di&er #ir ksm, yani !ltayn do&usunda yaayanlar hakknda ise, 0inliler farkl eyler ya-yorlard. 0inliler, onlarn d )(rnlerine fa-la dikkat etmiyorlard. 0nk )(rnleri kendilerine tandk )eliyordu. Bir millet, fakat iki y- m? 4vet, tek kelimeyle #(yle. 0a&da #ilim adamlar, 0in vakanvislerinin #u #il)ilerinin do&ru oldu&unu mkemmel #ir ekilde is"atlamtr. Dnl !kademik 6ihail 6ihailovi' *erasimov un #u sre'te (-el #ir yeri vardr. *erasimov, kadim me-ar ka-larnda #ulunan kafatasnn ve kemiklerin in$elenmesi neti$esinde, (lm #ir insann y-n ve fi)rlerini yeniden ekillendirmeyi (&renmitir. *erasimov, en k'k ayrntlarna kadar insan y-n yeniden ina etmeyi #aarmtr. :asl? Bu da #ir #ilim mi? 4l#ette < Bu #ilimin ad !ntro"oloCidir. *er'ekten antro"oloCi mu$i-eler yaratan #ir #ilim daldr. @nsan "ortrelerinin tam ve do&ru oluu, 'almann mkemmelli&ini )(-ler (nne sermektedir. 6esel7 #il)in, ma-ideki nl kiilerin #a- tasvirlerini yeniden $anlandrd. 6esel7, Eus 'ar @van *ro-ny, amiral .akov, #yk Trk hakan ve astronomi #il)ini .lu&#ek in "ortrelerini yeniden ya"t. 6ihail 6ihailovi' *erasimov, #a- mehur kiilere ait heykelleri eski Trklerin me-arl&ndaki kur)anlarda #ulunan kafataslarn esas alarak ya"mtr. "ek 'ok Trk ti"ini yeniden $anlandrd, Bu y-lere #u)n de #a- ehir ve k(y sokaklarnda rastlaya#ilirsini-. 1imdi #i- Trklerin !ltay a nasl yerleti&ini (&renmeye 'ala$a&-. alma Odasnn essizliinde !a"lan Kei# !rkeoloCi, ma-ideki insan to"luluklarn #inler$e yl (n$e #rakt& madd5 i-lere dayanarak tarihi aratran ilimdir. Kadim !ltay 'oktan #eri 7limlerin dikkatlerini -erine 'ekmitir. FBGGG. Y-ylda #uralarda, meskHn olmayan yerlerde tesadfen, eski yerleim #(l)eleri, dnyada #en-eri olmayan #yk kur)anlar, a#ideler, saray ykntlar, heykeller, me-arlklar ve me-ar talar #ulunmutur. 4ski ressamlar tarafndan kaya -erine ya"lan resimler ve esraren)i- ya-tlar 7limleri hayrete dryordu. %er ey 'ok mkemmel #ir ekilde muhafa-a edilmitir< Iakat o )ne kadar aratrlmamtr. Bu, "aha #i'ilme- ha-ine han)i millete aittir? Bu #(l)ede kim yaamtr? Bu sorular u-un -amandr $eva"s- kalyordu. Sr dolu #ir duman, Kadim !ltay ka"lamaya devam ediyordu. +animarkal 9rof. Bilhelm Thomsen arkeolo)larn ya"amad&n ya"t. %er ey, !ltaylardan u-aklarda sessi- sedas- #ir 'alma odasnda )er'ekleti. +animarka da ya"lan #u keif JK !ralk JLMN tarihinde, resm5 olarak dnyaya il7n edildi. 9rof.

Thomsen, tartlma- #il)ileri i'eren #eyannamesini +animarka Kraliyet Bilim Bakfna sundu. Btn dnya Kadim !ltay da yaayan ve )ya =kay#olan milletin> srrn (&renmi oldu. 9rofes(r, Kadim !ltayda kayalar -erindeki esraren)i- ya-lar mkemmel #ir ekilde deifre etmiti. Thomsen, #u ya-larn Trk dilinde ya-lm oldu&unu is"atlad. Trklerin vatan ve Trk milletinin #ei&i Kadim !ltaydr. +aha sonra 0in vakayinameleri de #ulundu. Bunlarda da !ltay da yaayan Trkler hakknda #il)iler vard, Trk tarihi -erindeki sis "erdesi sanki FGF. Y-ylda a'lm )i#i )(-kyordu. !ma hayr. *ene olmad. 0nk 7limlerin 'almalarnn arasna siyaset )irdi3 araya )er'e&i )i-lemek isteyenler )irdi. $alarn %ili siyaset'iler i'in tarihi tahrif etmek 'ok kolay ve ayn -amanda (nemli #ir i haline )elmitir. 9rofes(r Thomsenin do&rulu&u tartlama- #eyannamesini #ile dikkate almadan sanki hi' olmam )i#i davrandlar. !rkeoloCik #ul)ulara )(re, !ltayda ilk ka#ileler #undan iki y- #in yl (n$e ortaya 'kmt. Bu ka#ileler )neyden, %indi'in tarafndan )elmiti. !syann en eski yerleim #(l)eleri de orada #ulunmutur. Bu yerlekelerin tarihi yaklak olarak #ir milyon yla dayanmaktadr. !ltay da&lar kadim insanlar tarafndan neden #u kadar seviliyordu? Se#e", ta#iatn )-ellikleri mi? 0ok k'k ihtimal, 4mniyetli oluunu ve #eslenme artlar a'sndan uy)unlu&unu ileri srsek #elki de daha do&ru olur. %er ey, son dere$e #asit #ir olayla #alamt. 0ok sk )(rmeye alk olmad&m- 7limlerden #iri olan, arkeolo) !leksey 9avlovi' kladnikov, #ir )n *orno2!ltaysk ilinde #ir "arkta dolayordu. K'k .lalinka :ehri #oyun$a, "atikada dn$eler i'inde )e-erken, nehir #oyun$a sa&da solda da&lm talardan #iri )(-ne 'ar"t. Ta kaldrd. @te #u #ir keif idi. Bu an, Bu andan sonra her ey de&iti. kladnikov, #tn dnya tarafndan tannan #ir 7lim oldu. Bu ta, ilkel insanlarn kulland& tatan #ir alet idi< Bu keif tesadf de&ildi. kladnikov, #tn hayat ile #u kefe kendisini ha-rlamt.

@lk 'a& insan, tatan kesi$i alet ya"mak i'in, 'akln #ir tarafn sivriltmiti. :ehir sular #ir ta #u ekilde sivrilteme-di. Bunu an$ak insan ya"a#ilirdi. *er'ek arkeolo) #inler$e tan arasnda tek olan o ta mutlaka )(rr. kladnikov, .lalinka :ehrinin yanndaki te"eye #ir aratrma )ru#uyla )eldi ve ka- ilerini #alatt. %er akam #ando 'alnan ehirdeki #u #ah'ede, ilk insanlarn yaad& en eski yerleim yerlerinden #iri #ulunmaktayd. %ayretler i'inde kalan insanlarn )(- (nnde ma&aray a'tlar. B(yle$e !ltaydaki ilk 'a& insannn en eski yerleim #(l)esi #ulunmutu. Bu yere, yaknnda akan .lalinka :ehrinin adndan dolay, .lalinka ad verildi. +aha sonra ilk 'a& insannn !ltay da yaad& di&er yerleim #(l)eleri de #ulundu. Tatan ya"lm #altalar, #'aklar, ok u'lar, #aka eyalar ve eserler, !ltay artk mehur olmutu. Btn dnya !ltayn sesini duydu. Ba- arkeoloCik #uluntular o kadar nadir rastlanan $instendi ki, )(ren "ek 'ok 7limi #ile artyordu. +i&er yerleim #(l)elerinde rastlanan #uluntulardan 'ok farkl idi. 6esel7, tatan ya"lm #'aklar ve han'erler #ir tra #'a& kadar keskindi. nlarla rahatlkla tra oluna#ilirdi. 0a&da insan #ile #u kalitede tatan aletler ya"ama-d. 0nk #unlarn ya"lmas i'in de aletler ve te-)7hlar l7-md.

!ltayllar ise, hi'#ir alet ve te-)7h kullanmadan ya"a#ilmilerdi. :asl ya"yorlard? Bunun a'klamas 'ok #asittir. *er'i, #u #asit dehay anlamak i'in arkeolo)lar fi-ik'ilerden yardm istemi ve #irlikte deneme ya"mlard. Bu sorunun $eva#na #irlikte ulamay #aardlar. 6e&er !ltayl ustalar, ilk 'a& insanlarnn ya"t& )i#i ta di&er #ir tala ilemiyorlarm. !ltayllar ta ate ve suyla iliyorlard. +olaysyla onlarn ya"tklar aletler dnyada tek (rnektir. 4l#ette, #(yle $idd5 #ir ileme her ta dayanma-d. !n$ak #u ilem i'in 'ok nadir #uluna#ilen nefrit ta (yeim) kullanla#ilirdi. Siyah damarlaryla #u yeilimsi mineral, yksek dayanm (-elli&ine sahi"tir. !ltay da nefrit kaynaklar mev$uttu. !ltay sakinleri de #unu kefetmi ve kullanmt.

Altaydan &lk G' kadim altaydaki ma&ara hayat #inler$e yldr devam ediyordu. @nsanlar )e'imini eskiden oldu&u )i#i av$lk ve #alk'lkla sa&lyordu. !ma )ene de sakin )(rnen #u hayatta #a- de&iiklikler oluyorduO 6esel7 arkeolo)lar metalden ya"lm eyalara rastlamaya #aladlar. Bu eyalar #ron-dandr, yani #akr ve kalayn karmndan. +emek ki, Kadim !ltay da ta devri yerini #ron- devrine #rakmtr. !rtk #ron-dan ya"tklar #altalarla a&a' kese#iliyorlard< !&a' kesmek, sanki #yk #ir i mi diye#ilirsini-< /n$elikle ta#iatn )$ne #a&llk sonsa ermitir. @nsan ma&aradan 'kmt< !rtk kendisine ev ya"a#ilirdi. +emek ki artk a&a'tan s$ak evler ina etmeyi (&renmiti. Bu aha" evlere kuren ad veriliyordu. Kuren (-el #ir ev ti"idir. Bu evlerin "en$eresi, ka"s ve tahta ka"l -emini yoktu. Sade$e duvarlar ve 'ats vard. +uvarlar dtan to"rak dol)u i'ine alnyor veya yerin altna )(mlyordu. Kurenler yukardan seki-)en olarak )(rnyordu. Kurenlerin )irii do&u y(nnde idi. Bu asrlar #oyun$a sre$ek #ir Trk )elene&idir. Bildi&imi- ka" yerine deriden ya"lm #ir "erde asyorlar, -emini de kuru ot veya samanla ka"lyorlard. Kurenlerin ortasnda #ir o$ak #ulunurdu. +umann 'kmas ve &n )irmesi i'in 'atda #ir #a$a deli&i a'lyordu. 4n so&uk havalarda, aya-larda #ile #u kurenler s$akt. 4ski insanlar, kurenler ina ederek, daha do&rusu yeni k(yler ina ederek, yava yava !ltay vadilerine do&ru a'lyorlard. Tomruktan yalm evler "hesi!ltayllarn rndr. Bu keif, ilk 'a& insanlarn ma&aralardan )eni dnyaya 'kartan #yk #ir keiftir. 'a&larda #a- ka#ileler !ltaydan ku-eye do&ru, .ral a )itmilerdi. Buraya )eldiklerinde #il)ilerini de )etirmilerdi. .ral da da ayn tar- kurenler ina ediyorlard. rmanlarda ve nehir kylarnda yeni k(yler kurulmaya #alanmtr. Bu

i-ler #u)ne kadar muhafa-a edilmitir. !ltay evleriyle hemen hemen ayndrlar. 4v eyalar, 'alma aletleri ve di&er "ek 'ok eyalar da ayndr. !rkeolo)lar, .ral da o 'a&lardan kalan ehir i-lerine de rastlamlardr. +emek ki, !ltayda da #una #en-er ehirler olmutur. Kadim !ltay ehirleri #iliniyor. !ma #u ehirlerin hi' aratrlmad&n da #yk #ir esefle #elirtmek istiyoru-. !ma her eye ra&men #u ehirler vard< Bu)ne kadar .ral da en iyi aratrlm !rkaim ehrinin tarihi #e #in yla u-anmaktadr. !rkaim ehrinde metal ileme ustalar yayordu. !rkaim ehrinin hemen hemen her avlusunda #ir metal ileme o$a& vard. Bu o$aklar )e$e )nd- s(nmeden 'alyordu. .ral sakinleri ya"tklar #u rnleri !ltay a )(tryorlard.

!ltaydan )elen ka#ileler .ralda koloniler halinde yayorlard. Pamanla #ir ksm daha ileriye, iklimi yumuak ve ta#iat -en)in olan #atya )ittiler. %7l7 #ir devlet olmayan, ama )ele$ekte kurula#ile$ek #ir devletin halkn olutura$ak her koloni veya ka#ile, asrlar #oyu kala$aklar, yerleime uy)un yerler aryordu. @nsanlarn hayat tar-lar )i#i, dilleri de asrlar #oyun$a de&iikliklere u&ruyordu. 0o&u Cest ve mimikten oluan #asit konuma tar- ile anlamak 'ok -or oluyordu. Sesler dili -en)inletiriyordu, fakat #u dil, an$ak ayn ka#ilede yaayanlar tarafndan anlala#iliyordu. /n$eleri #asit de olsa sade$e ayn dili #ilen insanlar, -amanla #ir#irlerini anlamaya #alamlardr. Bir milletin oluumu tahmin edilemeye$ek kadar u-un #ir sre'tir. 1"hesi-, her ka#ile #ir millet oluturama-. Kadim Altay( n Ke#i !ltay ile ilikisini kesmeyerek, ara sra oraya, (- vatanna u&ramay ihmal etmeyen o .ral muha$irleri de #elki Trk olarak adlandrlmlardr.

Paten !ltayllar da (yle adlandrlmakta idi. *ene de #u fikir tartla#ilir. !rkaim, Sintat ve di&er .ral ehirleri (hretin -irvesinde iken, !ltay )(l)ede kalmt. @lk kahramanlar, sar" da&lardan ve yol verme- ormanlardan )e'erek yollar a'yorlard. Pa"t olunama-, ormanlarla ka"l da&lara tay)a demilerdi. Tandk #ir kelime de&il mi? Bu)nlerde #u kelime hemen her yerde #iliniyor. !ma #u kelimenin nereden )eldi&ini, nasl ortaya 'kt&n dnenler 'ok a-. @lk )('menler nasl seyahat ederdi? East)ele mi yol alnrd? Kesinlikle hayr. nlar, yolunu )nee )(re tes"it ederlerdi. *(ky-ndeki yld- haritasn okumay (&renmilerdi. 0ok iyi #ildikleri nehirleri "usula )i#i kullanarak, yollarn tes"it ediyorlard. 0nk onlar, nehirlerin nerede do&du&unu ve nereye akt&n 'ok iyi #iliyorlard. Kadim d(nemlerde !ltaylardaki nehirlerin (-el adlarnn olmad& ortadadr. Bilim adamlarnn tahminlerine )(re, (n$eleri #tn nehirler sade$e *Katun+ diye #ir kelime ile adlandrlmtr. Sonra #u eski ad, Katun ad muhafa-a edilerek, !ltaydaki #yk ve (nemli nehire, Katun :ehrine (-el ad olarak verilmitir. Beya- karl te"elerden #alayan di&er #ir nehir ise, ,iya diye adlandrlmtr. !srlara dayanan #u eski adlar $o&raf5 haritalarda e#ed5 i-ler #rakmtr. Biya ve Katun nehirleri $oku ile da&lardan, vadilerden )e'erek, Ku-ey Bu- +eni-i ne kadar akan, #aka #ir #yk ve )eni nehirle, # :ehriyle #irlemektedir. +ikkat edilirse, #u adlarn he"si,Trk k(kenlidir< ,iya ve Katun kelimelerinin Trk dilinde karl& *-ey+ ve *.atun+ 3 O- kelimesi ise *nine+ anlamna )elmektedir. +emek ki, da&larn, nehirlerin ve )(llerin adlarn, yani $o&raf5 adlar in$eleyerek, #ir millet hakknda 'ok ey (&rene#iliri-. Bu da #ir ilimdir. Bu #ilim dalna To"onimi denilmektedir. Bu alandaki u-manlarn says #ir elin "armaklarndan #ira- fa-ladr. 0nk, #u alanda 'alan #ir #ilim adamnn tarih, $o&rafya, dil ve etno)rafya )i#i ilimlerde derin #il)ilere sahi" olmas )erekir. %emen hemen her eyi #ilmek -orundadr.

4duard 6akarovi' 6ur-ayev #ir to"onimi u-mandr. 6ur-ayev in *$rk /ora#ya Adlar+ isimli kita#, !ltayn ve !vrasyann "ek 'ok srrn a'klamtr. Bu kita# okuduktan sonra, $o&rafya atlasna #aka #ir )(-le #akmaya #alyorsunu-. 6esel7, herkes tarafndan #ilinen Yenisey :ehrinin ad 'ok ey ifade etmektedir. Bu nehrin kylarnda !ltayllara ait 'ok eski, "ek 'ok yerleim #(l)esi #ulunmutur. @lk Trklerin millet olarak tam #uralarda )(rnd&ne dair rivayetler muhafa-a edilmitir. Trkler #u nehri, *Anasu+ diye adlandrmlard. Bu da *Ana u+ demektir. 4ski Trklerde nehir ile, #aka #ir deyile, su kavram ile 'ok ey ifade edilmektedir. 6esel7, yeni do&mu #ir #e#e&i nehrin #u- )i#i so&uk suyuna daldr" 'kartyorlard. Be#ek h7l7 yayorsa sa&lkl demekti3 de&ilse kimse fa-la -lmyordu. 6illet sa&l&n #una #or'luydu< *'l anlamna )elen *$rk+ kelimesi #uradan )elmi olama- m? +nyann en derin ve en temi- )(l Baykaln ad ile #u adn eski dildeki anlam 'oktan unutulmutur. Kadim Trklerin dilinde #u )(ln adnn anlam, *kutsal )l+ idi ve insanlar ona )ururla *,ay Gl+ diyordu. Baykal da&larndan do&an nehir ise, her eyini, eski adn da tarihini de kay#etmitir. Bu)n, #u nehrin ad 8ena. %al#uki, #u nehrin eski ad &li idi, yani *doulu+0 @li :ehri kadim !ltayn en do&usundaki nehir idi. !ltay soyundan )elen #a- insanlar, -or )nlerde evlerini #u nehrin kylarnda ya"mlard. 4ski -amanlardan #eri #u hav-ada Trk dilinde konumalar duyulmaktadr. Saha2Yakutistann )eni to"raklar #u)n #ilinen kadim Trk +nyasnn en )er'ek ve nadir ha-inelerinden #iridir. Kadim !ltay, tam olarak Bay *(l den ve Saha2Yakutistan dan #alyor ve u-aklara, yani #atya, !vrasya #o-krlarna kadar u-anyordu. To"onimi, net ve do&ru #ir #ilim daldr. %er milletin kendine has #ir adlandrma slu#unun var oldu&u anlalmaktadr. 6esel7, Trkler da&lara #ir ad veriyordu, ama #u ad k(tlklere ve fel7ketlere yol a'a#ilir diye tel7ffu- edilemiyordu. +olaysyla ayn da&n #a-en iki, hatta ' ad ola#ilirdi, +a&larn koruyu$ularna irin )(-kmek ve onlarn )(-ne )irmek i'in insanlar kur#anlar kesiyordu. Kadim Trkler, #a- da&larn te"esinde o#o ma#etleri kuruyorlard. *nahlarndan arnmak i'in #uraya kur#anlar )etiriliyordu. Ba- Kadim !ltay da&larnn adlarnda = #o> kelimesi de #ulunuyor. 6esel7 #o2 -, #o2Tu. *nahk7r kii -irveye, )nahnn #ykl&ne uy)un (l'de #ir ta )etirmek -orundayd. #o ite #u =af talarndan> kuruluyordu. Kadim Trkler, da&lar kutsallatryor ve aff da #uralardan umuyordu. !ltayllar her da& de&il, sade$e kutsal da&lar -iyaret ediyorlard. Bir da& nasl kutsal saylyordu? :eden? 4l#ette, #u)n #unu kimse hatrlamyor. D' te"eli Smer +a& her -aman i'in 'ok (nemli olmutu. Bu da&, dnyann, yani 6erunun merke-idir. Buras Kadim !ltayn en kutsal yeri idi.

Kimse #urada yksek sesle konuma-d. %i' kimse #u da&n etrafnda ava 'kama-d. tlarn ko"arama-d. !ksi )nah saylyordu. Sonra daha #aka kutsal -irveler oldu&u da (&renildiO Borus, Tanr %an, Kaylas, Bayramlarda #u kutsal da&larn eteklerinde #inler$e insan #ir araya )eliyordu. Kadim Trkler senede #ir defa 0am Bayram ya"yorlard. 0am Bayram #ykler ve 'o$uklar i'in 'ok #eklenen #ir #ayramd. Bu )elenek de unutulmad. am ,ayram !ltay da 'am a&a$nn her -aman esrar dolu #ir )-elli&e sahi" oldu&u ka#ul edilmitir. 0am a&a$ eski -amanlardan #eri Trklerde kutsal saylyordu. Bu a&a$n eve )irmesine i-in veriyorlard. D'2d(rt #in yl (n$eleri, yani insanlarn 'ok tanrl dinlerin tanrlarna inandklar 'a&larda, 0am a&a$n ululamak i'in #ayramlar ya"yorlard. T(renler tanrlarn ve ruhlarn dinlenme mek7nnda yaayan, !ersu ya ithaf ediliyordu. Yersunun yannda aksakall 1l)en vard. Dl)en, yeraltndaki altn 'itli altn saraynda, altn #ir tahtta oturuyor, )(sterili krm- #ir kaftan )iyiyordu. *ne ve ay onun emri altndayd. 0am #ayram kn tam ortasnda, QK !ralkta #alyordu. Bu tarihte )n )e$eyi yeniyordu. @nsanlar Dl)ene dua ediyor ve iade edilen )ne i'in teekkr ediyorlard. +ualarnn ka#ul edilmesi i'in de, Dl)enin 'ok sevdi&i #ir 'am a&a$n sslyorlard.

4ve )etirdikleri 'am a&a$nn dallarna "arlak renkli, kurdele #en-eri #e-ler #a&lyorlar ve yanna da hediyeler yerletiriyorlard. @nsanlar )nein karanl& yenmesini kutluyor, #unun i'in #tn )e$e e&leniyorlar, =Kora'un, kora'un> diye naralar atyorlard. Bu #ayramn ad Kora'un idi. Bu kelime, eski Trk dilinde =a-alsn> anlamna )elmektedir. *e$e a-alsn, )n u-asn diye #a&ryorlard. 0am a&a$ =Dl)enin a&a$> olarak adlandrlyordu. 0am a&a$ #ir m-rak )i#i Dl)ene yukary, yani do&ru yolu )(steriyordu. Eus'adaki =y(lka> kelimesi =yol> yani Trk'e deki =yol> kelimesinden do&mutur3 Y(lka Eus'a da 'am a&a$ demektir. !radan asrlar )e'mesine ra&men #u eski #ayram unutulmad. *er'i Dl)enin ad de&iti3 +ed 6oro-, Santa Klaus veya :oel Ba#a oldu. !ma onun #ayramdaki rol ve kyafeti hi' de&imemitir. Kaftan, a"ka, kuak ve ke'eden ya"lm 'i-meler, yani +ed 6oro- un #tn kyafeti Kadim Trklere ait. Dl)en O @lk #akta =(len, (l)en> kelimelerini anmsata#ilir. Dl)en in Yer alt Tanrs olmas da =(lm> kelimesini 'a&rtrr. !ma =Dl)en> kelimesi =lken, l)en> yani =#yk> anlamna )elmektedir. Ba- 'a&da Trk leh'elerinde #u kelime h7l7 =#yk> anlamnda kullanlmaktadr. +ed 6oro- O Eus'a =!ya- !ta> anlamna )elmektedir. mutlulu&un sim)eleridir. Kadim ressamlar eserlerinde insanlarn nasl yaadklarn, neyi konutuklarn ve neye i#adet ettiklerini, #aka deyile, hayat yanstmlardr. Kaya -erindeki resimlerin asl sanat de&eri #udur. 0nk sanat #ir dildir. Bir milleti millet ya"an da dildir. Kadim Altay 2esimleri kadim trkler yaadklar 'evreyi in$elemekte ve tanmakta 'ok dikkatliydiler. Kadim Trkler ta#iat anlamaya 'alyorlard. !rkeolo)larn Trk tarihine il)i )(stermesinde, kadim ustalarn resimlerinin #yk yardm olmutur. Bu)n elde #inler$e resim mev$uttur. !ltay da&larndaki #u kaya resimleri 'ok eski 'a&lardan kalmtr. Bunlardaki her 'i-)i ve her iaret 'ok )eni ve derin anlamlarla doludur. 6esel7, kadim Trk kltrnde koyun, -en)inli&in ve

#ollu&un sim)esidir. !slan, h7kimiyetin3 ka"lum#a&a, e#ed5 hu-urun3 at, savan3 fare, tahl rnlerinin3 eCderha da )nein ve Eessamlar 'almalarnda )enelde sar ve kahve renkleri se'milerdir. Bu renkleri neden ter$ih etmilerdir? Belli de&ildir< Iakat #ilim adamlar en eski resimleri ite #u renkli kayalarda #ulmutur. Bu resimler #ir di-i halinde idiO #yk #ir kayann farkl #(l)elerinde ve di&er kayalarda #ir sra halinde )(rlmektedir. Bunda da #elli #ir anlam ve #ir sr saklanyor ola#ilir. 4ski ressam #u resimler -erinde el#ette fr'as- ve #oyas- 'almt. Eessam ta -erinde oyma kalemiyle #ir noktadan #alayarak ilemeye 'alyor ve arkasndan da di&er ksmlarda devam ediyordu. !rkeolo)lar, #yk #ir hayret i'inde #ir ey fark etmilerdirO ta -erinde ya"lm resimlerdeki hayvan fi)rleri sk, kark #ir ekilde, fakat #e veya on taneden olumaktadr. !rkeolo)lar, #u =#ir elin "armak saysdr<> diye armakta. Kadim 'a&larda Trkler saymay da #iliyorlarm demek ?< %erhalde saymay mkemmel #ir ekilde #iliyorlard. Kadim !ltayda =hayvan di-isinden> oluan #ir takvim de mev$utmu. Bu takvimler her JQ ylda #ir yeniden #alyordu. 4fsane #unu (yle anlatmaktadrO Bir -amanlar #ir han, )e'miteki #ir sava hakknda #il)i almak ister3 fakat kimse #u savan tarihini hatrlayama-. 0nk o d(nemde insanlar hen- saymay #ilmiyordu. %an, #ildikleri #tn hayvanlar nehir kysna )etirmelerini ve onlar suya itmelerini emreder. :ehri sade$e JQ hayvan )e'e#ilir. :ehri )e'e#ilen hayvanlarn adlar takvimde yllara ad olarak konulmutur. @nek yl, Tavan yl, 9orsuk yl ve di&erleri. %an ayr$a Trk halk i'in #ir ylda JQ ay tes"it etmi ve hayvan adlaryla astroloCinin esas olan JQ #ur$u da isimlendirmitir. 0ok il)in'tir, #u JQ yllk takvim !yn ve *nein hareketlerine #a&l idi. Bilim adamlarnn tes"itine )(re, #u takvimin olumas #ir tesadf de&ildi, aksine teferruatl #ir matematik ve astronomi hesa# neti$esinde tes"it ve terti" edilmiti. Bir ylda JQ ayn #ulunmas ve )nn #iri )nd-, di&eri )e$e olmak -ere iki defa JQ saatten meydana )elmi olmas a$a#a ilk defa !ltayllar tarafndan kefedilmi olama- m ? %erhalde (yledir. Bilim adamlarn kadim Trk ya-tlarnda =9ars ylnn #ein$i aynn inek )nnn at saatinde> )i#i tarihlere rastlamalarn #aka nasl a'klaya#iliri- ? %er yln kendisine has (-ellikleri vard. Bu da hemen herkes tarafndan #iliniyordu. 6esel7 insanlar, Tavan ve Ko' yllarnda fel7ket ve ktlk #ekliyorlard. !slan, K("ek ve @nek yllarnda ise, #ol rn ve hayr #ekliyorlard. 6erakl #ir aratrma$, Kadim !ltay resimlerine #akarak 'ok ey (&rene#ilir. 6esel7, !ltayllarn ava nasl 'ktklarn #u resimler sayesinde (&rendik. !ltayllar ava k("ekle 'kyorlard. Bu (nemli ayrnt ressamn )(-nden ka'mamtr.

Eesimlerin #irinde, arkasnda yay ve #ir tarafnda asl duran deriden ya"lm sadakta #ulunan oklaryla ava )itmek -ere yola 'kan #ir adam ve "einde koan #ir k("ek tasvir edilmektedir. Eesimler hayat oldu&u ve )(rnd& )i#i aktarmaktadr. Eessamlarn )(nlnde, sonradan #a- de&iiklikler olmaya #alamtr. Bu de&iim yaklak en a- ' #in yl evveline aittir. %ayvanlar sanki ikin$i "lana itilmi )i#idir. !rtk (n "landa insanlar )(rlmektedir. Bunlar #i-im atalarm-n "ortreleridir. Bi-i atalarm-dan y-, #elki de iki y- kuak ayryor. @te #u yllarda !ltayda ilk insan heykelleri ortaya 'kmaya #alamt. Kadim ustalar sanatlarn )enelde kadnlara ithaf etmiti. Kadim heykeltralar #elli ki, 'ok te$r#eli de&illerdi. 0nk heykelleri ksa #oylu ve ka#a yontulmutu. !ma y-ler, :e kadar da etkileyi$i y-ler. .stalar #u y-leri 'ok #aarl #ir ekilde resmediyorlard. 4lma$k kemikleri ve )(-lerin esi- ekli, *(-ler yeni ve "arlak #ir aya #en-iyordu. Trkler ite #u )(-lerle #u)n de farkl )(rnmektedir. Eesimleri in$elerken, kadim !ltayllarn ark s(ylemeyi ve koro ya"may sevdiklerini )(rmekteyi-. nlar #alolar d-enler, el ele tutuarak ateli danslar ederlerdi. Kayalar #u ayrntlar asrlar #oyun$a muhafa-a etmitir. %alkn sanat onun ruhudur< 6illet kay#olsa #ile, #u ruh yaamaya devam eder. ,yk Kei# Trkleri di&er uluslardan farkl klan ey #elki de sade$e sanat de&il, onlarn dnyay )(rme ve tanma ar-usuydu. nlar seyahati severdi, ta#iat tanmay ve kavramay severdi ve onun )i-emli taraflarn aralard. Bu (-ellikleri onlarn da&larda yaamasn kolaylatrmt. Kn sert aya- ve ya-n s$ak havas -ayflar i'in uy)un de&ildi. Sade$e akll ve #il)ili insanlar i'in sert iklimli !ltay vatan ola#ilirdi. @te, iki #in #e y- yl (n$e #urada, !ltay da #ir mu$i-e )er'eklemiti. Iakat do&rusu, #u #ir mu$i-e de&ildi. Sade$e er veya )e', ka#iliyetli #ir halkn ulamas )ereken #ir de&iim olmutu. Bir kii, )(ky-n aydnlatan "arlak #ir 'i-)i ve )(kten den #ir yld- )(rmt.

Bu #ir meteorit idi3 #yk siyah #ir tat, *(kten )elen misafir hemen fark edildi. Kadim Trkler #(yle$e veya #elki de #aka #ir ekilde, ilk ke- =)(k demirini> tanm oldular. 0nk yere den =)(k metal>, yani meteorit tamamen demir ihtiva ediyordu. +nyada hi' kimsenin ya"amad& ve kimsenin de aklna )elmeyen #ir eyi !ltay da Timur adl #ir Trk )er'ekletirmitir. Timur, metalden ya"lm #ir so#a dnmt. Timur, #u so#a -erinde demiri eritmek istiyordu. Bu insanl&n en #yk kefi olmutur. Bu keif, an$ak ara#a tekerle&inin kefi ile kyaslana#ilir. Trkler o -amandan iti#aren, yani #u keiften sonra =so"alarla sil7hlanm dmana kar demirden kl'lar> kullanyorlard. +emir o$aklar, Trk halknn en (nemli i$ad, srr ve kalkan olmutur. Trkler, demir o$aklarnn srlarn a&-dan a&-a, #a#adan o&ula aktaryorlard. Bu srdan an$ak en )venilir aileler ha#erdard. +emir$iler ve metal ileri ile u&raan #u ustalar Trk halknn her -aman en de&erli varl& ve ha-inesi olmutur< +emir$ilikle #irlikte Trklere inanlma- #ir #olluk ve -en)inlik )elmiti. Trkler, #u sayede dnyann en -en)in ve en )'l milleti olmulardr. +nyann #a- #(l)elerinde tun' d(nemi sryorken, Trklerde demir )nlk hayatta kullanlmaya #alamtr. @nsanlar, =Timur a #u "arlak fikri kim verdi ?> diye merak ediyordu. %erkes, =onu iyilik sever *(klerin Tanrs verdi> diye dnyordu. Bu hayrsever Tanr, !ltayllarn hamisi olmutur. nu =Tanr> diye adlandrdlar. Bu kutsal kelime, Trk'e *Gk $anr+ veya *3-ed4 Ma5i Gk+ anlamna )eliyordu. Tanr, o -amandan iti#aren Trkleri korumutu ve onlarn #ir millet olmalarna yardm etmiti. Y$e Tanr, kadim !ltay a, sevdi&i o&lu *eser i )(ndermiti. *eser, yery-nde ilk 9ey)am#er saylmaktadr. *(k Tanrnn el'isi olan Geser, insanlara do&ru yolu, do&ru yaamay (&retmiti ve onlara Tanry anlatmt. *eser ve onun erefli faaliyetleri hakknda, rta !sya halklar arasnda says- rivayetler muhafa-a edilmitir. Trkler, #u ismi #u)nlerde daha sk fakat Keder ve hatta 6zr olarak tel7ffu- etmektedirler. %alkn haf-asnda %-r, Keder veya Kevser, ismi *(k Tanr tasviriyle #irlikte muhafa-a edilmiti. , (lms- #ir kahramandr3 , akl selim sahi#i #ir insandr. Ba- insanlar nu Sakall #ir ihtiyar, di&erleri ise, )en' ve )'l olarak )(ryordu. 0ok il)in'tir ki, %-r (Keder veya Kederles) tasavvuru #u)n de dnyada "ek 'ok halkn kltrnde muhafa-a edilmitir. !ma her halkta de&il, sade$e kadim Trk kltr ve Tanrs ile derin #a&lar olan halklarda )(rnmektedir. *eser hakkndaki rivayetlerde aydnlk d(nem, yani !ltay da&larna mutlulu&un )eldi&i ve yerin ilk 'a& ifritlerinden temi-lendi&i -aman dile )etirilmektedir. !ltayllar, o d(nemde demir o$aklarn kefetmilerdi, ehirler ve kasa#alar kurmaya #alamlard. *(k Tanry #iliyorlard ve inanyorlard. nlarn hayatlar

tannmaya$ak kadar de&imeye devam ediyordu. 6ehur arkeolo) 9rof. Ser)ey @vanovi' Eudenko, Kadim !ltay tarihindeki #u d(nemi $idd5 olarak aratrmt. *er'i "rofes(r kendi kita"larnda hi'#ir -aman do&rudan Trklerden #ahsetmemitir. 0nk "rofes(r, !ltayllar Skif (@skit) olarak adlandryordu. Bu #ir rastlant de&ildi. Bunu #ilin'li olarak ya"yordu.

9rof. Eudenkonun ka- 'almalarn srdrd& sralarda Trk kltr hakknda konumak ve ya-mak kesin olarak yasakt. 0arlk Eusyasnda ve daha sonra Sovyetler Birli&i d(neminde #u konuyu )ndeme )etirdikleri i'in, #ilim adamlar ha"se atlyor, sr)n ediliyor ve hatta (ldrlyordu. !n$ak @skitler ile il)ili konularda konumaya ve ya-maya i-in veriliyordu. @skitlerin yerleim #(l)elerindeki me-arlklarnn aratrlmasna msaade ediliyordu. @skitlerin kendi aralarnda han)i dilde konutuklar, han)i soydan )eldikleri ve en (nemlisi de @skitlerin kim olduklar )i#i konularda aratrma ya"mak ve #unlar a'klamak yine de yasakt. Bu mev-u, mhrl yedi ka" arkasnda )i-lenmi esraren)i- #ir sr )i#i idi. Bunun ta#ii sonu$u olarak da, @skitler )(kten =inmi> ve =u-ay> dilinde konuan esraren)i- #ir millet snfna )irmi oluyordu. @skitler, #u)nk Ka-akistan, /-#ekistan, Eusya, .krayna, Bul)aristan ve 6a$aristan #o-krlarnda esraren)i- #ir ekilde ortaya 'km ve sonra da esraren)i- #ir ekilde, hi'#ir i- #rakmadan kay#olmulard. B(yle #ir ey nasl ola#ilir ?<

@skitler hakknda #il)i veren ilk !vru"al #il)in, eski Yunan tarih'i %erodotos idi. %erodotos, =Tarih> adl kita#nda #o-kr halknn hayatn, #ayramlarn, inan'larn, )eleneklerini ve savataki ustalklarn anlatmaktadr3 onlarn d )(rnleri ve el#iseleri hakknda da ayrntl #il)iler sunmaktadr. %erodotos un #elirtti&ine )(re, @skitler, !vru"a #o-krlarna do&udan )elmiti3 'ok u-aklardan )elmiti, !ma tam olarak han)i yerden )elmilerdi? Bu sorunun $eva#n %erodotos da vermiyor. 0nk %erodotosun #u soruya $eva" vermek i'in $o&rafya #il)isi yeterli de&ildir. @skitler, Yunanlarn duymadklar ve #ilmedikleri !ltaylardan de&ilse, #aka nereden )elmi ola#ilir? Tarih'i akademisyenler, !ltay ve Trkleri tandktan ve haklarnda etrafl #il)i sahi#i olduktan sonra, @skitlerin !ltay dan )(' eden Trkler oldu&una dair dn$eler ortaya koymulardr. Buna )(re, #elli se#e"lerden dolay vatann terk eden #ir ksm halk s(- konusudur. Bu tahminlerin esasl ve )'l #ir se#e#i vardrO @skitler ve Trklere ait medeniyet motifleri ve de&erler man-umesi #ir#irine tamamen #en-emektedir. @skitler ile Trklerin ayn millet oldu&u dn$esini, ' y- yl evvel Eusyada ilk defa, tarih'i !ndrey 8i-lov ifade etmitir. !ma #u dn$e reddedilmi3 !. 8i-lov da #u fikirlerinden dolay $e-alandrlmt. !-ak Savandan sonra Byk Bo-kr istil7 eden, (-)r Trk halkn Eusyann #ir s(mr)e halk haline )etiren ve tarihte Trk halkna kar dmanl& ile tannan G.9etro, 8i-lovun ifade etti&i #u dn$eyi hi' #e&enmedi. G. 9etro, Eusya da 'ok u-un -amanlardan #eri var olan Eusya ve .krayna halknn, Trk soylu halklardan oldu&unu daima )i-lemeye 'alt. Trk milletine ait #ir vatann ve #ir kltr dokusunun mev$ut olmad&n iddia ediyordu. Eusya tarihinde Trk yerine =ya#an5 )('men> ve ='irkin Tatar> ifadeleri yer alyordu. 0ok )e'meden yurt dndan Eusyaya akademisyenler )etirildi. +avet edilen #u alimlere(<) @skitlerin =Slav>, Trklerin =ya#ani )('menler> oldu&unu s(-le ve ya-l ifade etmeleri i'in hkmet tarafndan #yk miktarda "aralar (denmiti. !kl alma- yasaklar ve $e-alandrmalarla Trk milleti ve @skitler hakknda hakikatlerin s(ylenmesinin (nne )e'ilmitir. +evamla #tn )'leriyle ve #yk #ir )ayretle )er'ekleri 'ar"tyor ve yalanlar resmiletiriyorlard. Bu son dere$e

inanlma- ve mantks- yalanlar man-umesine kimse inanmyordu. Slavlarn Trklerle ne al7kas ola#ilirdi? Slavlar hi'#ir -aman #o-krda yaamamt3 onlar )enelde ormanlklarda yaayan #ir halkt. Eusya yeni yalanlar uydurma konusunda daha da ileri )itmiti. *ya @skitler @ran dan )elmi ve Iars'a konuuyorlarm, @skit kur)anlarnda elde edilen #ul)ular ve kefedilen a#idelerdeki metinlerin Trk'e ya-lm olmas #ile $ahil insanlar ikna etmeye maalesef yetmemektedir. +elillerin mev$udiyeti onlar i'in manas-dr. S(-n (- O =%erkes istedi&ini )(rr> atas(- demek ki do&rudur. @skit hakikati, drst #ilim adamlarn $e-#ediyordu. 1krler olsun, 9rof.Ser)ey @vanovi' Eudenko #(yle alimlerden #iri idi. Eudenko hi'#ir -aman yasa&a kar )elmedi. 0nk #u #yk fel7ketlere yol a'a#ilirdi. !ma drst alim, kita"larnda Trkler ve onlarn medeniyeti hakknda )eni #il)iler veriyordu. *er'e&in an$ak satr aralarnda okuna#ile$e&i eserin hakik5 de&eri de #u idi. Eudenko @skitlerin !ltay da yaadklarn ve !vru"aya da !ltaydan )(' ettiklerini is"atlamtr. nlar Trk idi. Trk dilinde ya-yor ve konuuyorlard. *er'i %erodotos a )(re onlar kendilerini kolt olarak adlandrmlardr. @ranllar ve %intliler onlar * ak+ olarak #iliyorlard. @skitlerin #u de&iik adlar eski Trk'edeki *sakla+ kelimesinden tremiti. =Sakla> kelimesi, =muhafa-a etmek, saklamak> anlamna )elmektedir. 4vet, @skitler !ltaydan )(' ekmiti3 ama atalarnn inan'larn (-lerinde muhafa-a ederek, anavatanlarndan erefleriyle ayrlmlardr. Belki o -amanlar, yani iki #in #e y- yl (n$eleri !ltayda 'ok kan akmt. Ba- ka#ileler Yer2su, Dl)en, 4rlik )i#i eski Tanrlarnn stnl&n sil7hla korumaya kalkmt. +i&erleri ise, daha )'l olan yeni *(k Tanry savunmutu. Bu sava, #ir inan'lar sava idi. =4ski @nan$n> taraftarlar )eri adm atmak -orunda kaldlar. nlara @skit, @skolt veya Sak denmektedir. nlar yeni #ir millet de&ildi ve -aten olama-d. $anr( nn 6ediyesi !ltayda #u manevi tartmalar neden ortaya 'kmt? Kadim Trkler halkn her -aman koruyu$u ruhlarn himayesinde oldu&una inanyorlard. Birileri ku&u ruhunun himayesine inanyor, kimileri de kurt, ay, #alk ve )eyik ruhlarndan medet umuyordu. Ylan veya 4Cderhaya #tn Trkler hrmet ediyorlard. 4ski Trk dilinde =ma)a> O ylan, =lu> O eCderha, dra)on, =)ot> O kertenkele anlamlarna )elmekteydi. !vru"ada =Trk> anlamnda kullanlan *Got+ kelimesi #elki de #uradan kaynaklanmaktadr. Trkler, ka#ile hamisinin resmini #ayraklarna ilemilerdi. Koruyu$u ruhun #ayraklarda yaad&na inandklar i'in de #ayraklara (-el #ir il)i ve itina )(steriyorlard. :itekim kadim !ltayllarda *-ayrak+ ve *ru.+ kelimeleri

tamamen ayn ekilde tel7ffu- ediliyordu ve ayn anlama )eliyordu. Kadim Trkler, #ayraklarn (n$eleri hayvan derilerinden ya"yorlard. +aha sonra, kumatan veya i"ekten ya"maya #aladlar. Bayra& indirmek #yk #ir #el7nn ha#er$isi saylyordu. Bayra& drmek ise, #yk #ir utan' se#e#i idi. Ylann herkesten hrmet )(rmesi de #ir tesadf de&ildi. Ylan insanlarn atas saylyordu. Trklerin, #aka halklara ait efsanelerde sk sk *Na)alar+ veya *!lan insanlar+ olarak adlandrlmalar da 'ok il)in'tir. Ylan yer alt dnyasnn sahi#idir. nun #uyru&undaki Yersu, 4rlik ve di&er tanrlar da, dolaysyla yer altnda yayorlard. Yeni Tanr ise, *(ky-ndendi. =+nyann sahi#i olan *(k Tanr> dedi Trkler. Ta#ii herkes de&il. +urumu #e&enmeyenler )eri durdular ve yer alt dnyasnn sahi"lerine olan eski inan'larn muhafa-a ettikleri i'in !ltay dan )(' ettiler, @skitlerin, yani Saklarn veya Skoltlarn tarihi 6./. B. Y-ylda #(yle #alamtr. nlar !ltaydan u-aklara )itmilerdi. !ltayda ise, demirden ya"lan 'eitli aletlerin ortaya 'kmasyla #yk de&iimler #alamtr. 9rof. Eudenko #u de&iimleri aratrmt. 9a-rk kur)anlarnda ya"lan ka-lar neti$esinde, demiri ileme )$ne sahi" Trklerin hayat hakknda "ek 'ok yeni eyler (&renildi. Eudenko, #ilim dnyasna 0arn talimatyla kiralanm 7limlerin (<) ya"tklar )i#i #o s(-leri de&il, arkeoloCik ka-larn neti$esinde #ulunan delilleri sundu < Bu deliller ei emsali #ulunmayan #ir ha-inedir. Bu keifle #irlikte, Trk kltr olarak adlandrlan yeni #ir kltr )ndeme )elmiti, @lk #akta *diz)in+ 'ok #asit )i#i )(rnmekle #era#er, Trk n yenilme- #ini$i olmasn sa&lamtr < +nyada Trk ten #aka hi' kimse, at o kadar )-el ve -arif #ir ekilde eyerleyeme-di ve atyla #tn #ir dnyay fethedeme-di. !t, kadim !ltayn hudutlarn a'm ve )eniletmiti. !rkeolo)lar, !ltay kur)anlarnda "ek 'ok me', kl', han'er, -en)i, yelme, mi&fer ve -rh #ulmulard. Bu ikna edi$i ola#ilmeli mi? 4l#ette. +nyann hi'#ir halk o d(nemde #u kadar mkemmel sil7hlara sahi" olmamt. !ma Trkler sahi"ti. B(yle$e o -amanlarda 0in @m"aratorunun #yk ve )'l ordusunu kolay$a yenmiti, Trk kelimesi o -amanlardan #eri 0in vakayinamelerinde yer almtr. +ahas da var O 6./. GB. y-ylda 0inliler, Trk )iyim tar-larn #enimseyerek, alvar kullanmaya #alamlardr. Sonradan 0inliler #ini$ili&i de (&renmeye #alamlardr. !ltayllar, Tanrnn kendilerine ola&anst )' ve ka#iliyet verdi&ine inanyorlard. Tanr onlara, o d(nemde kimsenin ya"amad&, to"ra& srmeyi (&retmiti, !rkeolo)lar, kadim !ltayda demirden d(km sa#anlar da #ulmulardr< !ltayllar, mahsullerini demir oraklarla #i'iyor, #u&day demir de&irmenlerde iliyorlard. 0avdar ve dar da yetitiriyorlard.

Bu&day "imi kilden ya"lm k"lerde saklyorlard. 6ahsuller i'in am#arlar ina ediyorlard. 4kme&i (-el frnlarda frn$lar "iiriyordu3 )nee #en-esin diye ekme&e yuvarlak ekil veriyorlard. Kadim Trklerin konutlar da de&imeye #alad. Kurenlerin yerini a&a'tan ya"lan i-#eler almt. *&z-e+ kelimesi, Trk dilinde *ss -ina+, yani s$ak yer anlamna )elmektedir. Bu)n, #u i-#elere nedense =Eus i-#esi> diyorlar, @-#enin i'inde tu&ladan, yani "imi ker"i'ten *"e'+ ya"yorlard. Ker"i' kelimesinin de Trk k(kenli oldu&u #u)nlerde unutulmutur3 ker"i' Trk dilinde *"e'te7 yani #rnda "imi to"rak+ anlamna )elmektedir. d(nemde dnyann #aka hi'#ir yerinde inaat ilerinde ker"i', yani tu&la ve tomruk kullanlmyordu3 'nk #ilmiyorlard. Kadim Trkler ya"tklar her eyde kendilerine has y-lerini koruyorlard3 asrlar )e'mesine ra&men kartrama-sn-. 6esel7 kadim Trkler, mill5 el#iseleri sayesinde di&er halklardan farkl #ir d )(rne sahi"ti. Trklerin mutfa& da farkl idiO 4t ve st rnlerinden ya"lm )dalar, 'ok iyi ka#arm siyah somun ekmekleri ile, yeme&e tekrarlanma- #ir ha- veriyordu. +i&er halklar ekme&i farkl ekillerde ya"yorlard. Trklerin el#iseleri ve mill5 mutfaklar etno)rafya #iliminde 'ok (nemli #ir yer tutmaktadr. Bu )ayet ta#iidir. Svari #ir milletin kyafeti, yeme&i ve hemen hemen her eyi, mesel7 #alk' #ir milletten el#ette 'ok farkl ola$aktr. !ltay da ise k'&nden #y&ne kadar herkes #ini$idir. Yaya yrmek utan' se#e#i saylyordu. 0o$u&a (n$e at #inmeyi, sonra yrmeyi (&retiyorlard. Trk, atnn yannda )eliiyordu. !t, #tn hayat #oyun$a onun yannda idi. 6e-ara #ile #era#er )iriyorlard. +olaysyla dnyadaki ilk alvar ve yksek to"uklu 'i-meler Trklerde, svari milletle #era#er ortaya 'kmtr. D-en)iyle eyer, demir kl', han'er, m-rak ve 'ok )'l yaylar da svari millette, yani Trklerde ortaya 'kmtr, +i&er halklarn ise #u eyalara ihtiya$ yoktu. nlar -aten #u eyalar kullanama-d. Gk $anr Trk kltrnn kal#i olan, ulu tanr kimdir? Tanr, *(kte yaayan ve )(rnmeyen #ir ruh. *(k Tanr y$edir. 4ski Trkler Tanry =Sonsu- *(ky-> veya =Tanr %an> diye hrmetle -ikrediyorlard. =%an> nvan nun dnyadaki hakimiyetini )(stermektedir. Trk milleti i'in manev5 kltrn, yani maneviyatn -irve noktas dindi. @nsanlar "ut"erestlikten u-aklamt. Tanrya farkl adlarla hita" ediyorlardO Bo),Bo)do veya BoCe3 %uda, Kuda veya Kuday3 !lla, !llah veya llo, *os"odi. !ltay da&lar, #u kelimeleri QKRR yl evvel duymulard< 4l#ette Tanrnn #aka adlar da vard. Bo) kelimesi daha sk s(yleniyordu. 0nk #u kelime ayn -amanda >hu-ur ve kemal #ulmak> anlamna )eliyordu.

=6utlu ol> anlamna )elen =%uday> hita# tamamen farkl idi. Tanrnn #u dnyadaki en )'l varlk oldu&unu vur)ulamaktayd3 #u kelime =al> yani =el> denilen Trk kelimesinden olumutu. Baka #ir deyile =veren ve alan>. =!lla> kelimesinin anlam #u idi. Bu kelime s(ylenirken, ellerin sonsuolan *(ky- ne a'larak, dua edilmesi )erekiyordu. *Gos"odi+ kelimesi ise, seyrek kullanlyordu. !n$ak din adamlar #u kelimeyi tel7ffuede#iliyorlard. =*os"odi> kelimesi tam anlamyla, *)zlerin a'lmas+ veya *)zleri a'an+ anlamlarna )elmektedir. Bu, Tanr ya y(nelik en a-i- ve en ulu hita"tr. +ua etme, #ayramlama )elenekleri ve oru' tutma kaideleri yllar i'erisinde tashih ediliyordu. Bu kaidelerin tamamna ayin denilmektedir.

+in adamlar, kaftan diye adlandrlm u-un #ir el#ise ve u$u sivri #ir a"ka )iyiyorlard. 4n yksek makamda #ulunan din adamlar #eya- renkli #ir el#ise, di&erleri ise, siyah el#ise kullanyorlard. 4ski ressamlar ta#ii olarak !ltaydaki kayalar -erinde din adamlarn da tasvir ediyorlard. Trkler, Tanr %ann iareti olarak eit kenarl ha' se'miler ve #u ha' *ad8i+ diye adlandrmlardr. %a' iaretinin daha evvel de Trk kltrnn #ir unsuru oldu&una dikkat edelim. Bunun dnda, #ir de =e&ri ha'> vard. *3ri 6a'+ yal yer alt tanrlarnn ve $ehennemin sim)esi saylmtr. /n$eleri adCi ilemeleri 'ok #asitti. Sonradan #u ilemeler )er'ek #irer sanat eseri olmutur. Bu ilemeleri kuyum$ular ya"yorduO ha' altnla ka"lyorlard, "arlamas ve insanlar sevindirmesi i'in de&erli talarla iliyorlard. =4&ri ha'lar> !ltayda yaklak N2S #in yl evvel ortaya 'kmt. %a', iki 'i-)inin kesimesidir. Tanr iaretinde ise kesime yoktu. %a' ile ortada yuvarlak )ne ve nlar tasvir edilmitir. Tanr inan$nn iareti ite #udurO *nein nlar, +aha do&rusu, #ir #tnlk merke-inden do&an, Tanrnn iyilik nlardr. Ba-en Tanr iareti ka#ul edilen ha'a, hil7l de eklenmekteydi. !ma #u iaret farkl #ir anlam ka-anyorduO -aman ve e#ediyetin hatrlanmas. Bu dn$enin

devamnda on iki yllk takvim sistemi akla )elmektedir. Tanrnn iareti sava #ayraklarna da ileniyordu. Bu kutsal iareti ayr$a -in$irlerle #oyunlarna da asyorlard. +(vme olarak alnlarna da ya"tryorlard. $rkler 6indistan(da Y$e )(k tanr ve onun -en)in lkesi hakkndaki ha#erler ku misali altaylardan havalanarak her tarafa yaylyordu. *,eyaz eyya.lar+ farkl lkelere )idiyor ve *(k Tanr dininin yery-ne yaylmasn sa&lyorlard. Trk seyyahlar 0in tarafndan ka#ul edilmedi. Bunun #edelini de a&r #ir ekilde (dediler. Trkler 0ini istil7 etti. 0inlilerin mehur 0in Seddi #ile koruyamad. !ma her eye ra&men Tanr hakkndaki ha#erler ve #il)iler #u lkeye de ulat. !ma %indistanda her ey 'ok farkl #ir ekilde )elimitir. %intliler #u Tanr inan$na hemen il)i )(stermeye #alamlardr. B(yle$e QKRR yl evvel veya #ira- daha (n$eleri Trk tarihinde #ir %int sayfas a'lmtr. !ltay ile %indistan, artk manev5 ortak de&erleri "aylayordu. %intliler, ylan soyundan )elen #eya- tenli yar insan Tanrya *Na)a+ derlerdi. nlarn lkelerini meydana )etiren, demirden ya"lm ha'larn ve says- ha-inelerin )(ml oldu&u to"raklar, 'ok u-aklarda, %indistann ku-eyinde #ulunmaktayd. %intliler, #u u-ak lkeyi =himaye edilen> anlamnda =1am#hu> ad ile tanyorlard. Ba-en 1am#hka da diyorlard ki, #u kelime Trk dilinde ="arlayan kale> anlamna )elmektedir.

%indistanda eski *Ma.a-.arata+ kita# #u)ne kadar muhafa-a edilmitir. Bu kita"ta dinin %indistan a nasl )eldi&i ve manev5 kltrn nasl olutu&u anlatlmaktadr. Bu kita", kadim %indistann #ir vakayinamesidir. Bu kita"ta :a)alar hakknda ve onlarn ku-eydeki esraren)i- vatanlar hakknda #a- #il)iler mev$uttur. %indistanda Tanr ad, el#ette unutulmad. Buday mavi *$rk+ )(-leri ile tasvir etmeleri #ir tesadf ola#ilir mi? Bu unutulmu #ir tarihin )nm-e yansmas olama- m?

6esel7, QKRR yl (n$e %indistana ku-eyden )elen ve unutulan #ir *s5ariler .adisesi+ olama- m? %indistan a yerleen #u halkO 1ak, yani %indistann yeni halk diye adlandrlmtr. B(yle$e Trk Sakalar tarih sahnesine 'km #ulunuyordu. +ahas da varO Buda #iliminin tam ortaya 'kt& o yllarda, %intliler Buday *9akyamuni+ veya *$rk $anrs+ olarak adlandryorlard. +emek ki, Buda #iliminin Trkler tarafndan yaylm olmas da ihtimal dahilindedir. %atta Buda, %int efsanelerinde ifade edildi&i )i#i, :a)aya d(ne#iliyordu. %indistanda #u)n de *(k Tanr inan$n "aylaan en a- KR milyon insan yaamaktadr. nlar ne Budist ne de mslmandr. Bu insanlara )enellikle %ristiyan denilmekte. nlar din5 ayinleri ve sim)eleriyle di&er #tn %ristiyanlardan farkldr.

nlar Tanr inan$nn ha' iaretini ka#ul ediyor ve )(&slerinde tayorlar3 dualar ediyorlar, Kim #ilir, #elki de Trk inan' d-eninin ilk ekliyle muhafa-a edildi&i, dnyadaki tek yer #urasdr. Bilindi&i )i#i, hi' #ir ey i- #rakmadan yok olma-. S(-n sras )elmiken, mehur %int Svarisi de !ltayllarn )elii ile ortaya 'kmtr. !rkeolo)larn #u konudaki #ul)ular ikna edi$i ve )e'erli deliller i'ermektedir. 1"hesi- sade$e #u de&il. 0nk !ltaydan )elenler %indistan da sade$e #ir misafir de&illerdi3 onlar #u lkenin vatandalar olmutu. Bu)n her on %intlinin veya 9akistanlnn #irisinin e$eresi Trk soyuna u-anmaktadr. Bu nfusun (nemli #ir ksmdr. %indistan da hakimiyet, u-un mddet mehur *ne %anedanl&nn elindeydi. Bu hanedanl&, *nein torunu @kvaku kurmutur. @kvaku, 6./. B.y-ylda, !ltaydaki !ksu :ehri vadisinden %indistan a )(' etmiti. @kvaku, han tahtna oturduktan sonra, Koala veya Kokala devletinin #akenti !ydohya ehrinin temelini atmt. Bu ehir #u)ne kadar muhafa-a edilmitir. Bu ehirde, *ne %anedanl& ve !ltaydan )elen Trkler hakknda ya-l #el)eler #ulunan #ir m-e mev$uttur.

!ydohya ehrinin yannda akan nehrin ad Saraya. Bu )ene Trk'e #ir $o&raf5 ad olsa )erek. Saraylaryla, ta"naklaryla ve )-el evleriyle #u ehir tam #ir #akent idi. @te %ann #u Saray da, nehire adn vermitir. *ne %anedanl&nn hakimiyeti srasnda !ltay dan %indistan a insan )(' asrlar #oyun$a devam etmitir. Trkler, yksek snf i'inde idare$i, air, 7lim ve din adam olarak (nemli yer almaktadrlar. nlar Trk'e konuuyorlard, .day"ur, +Codh"ur +Cay"ur adl nl maharadCa hanedanlklar Kadim !ltay Trklerinden neet etmitir. Burada ala$ak #ir ey yoktur. %indistan ve !ltay #ir #tn )i#iydi. Bu)ne ulaan Biy ve :er'in yollar )e'mite #u iki lkeyi #ir#irine #a&lamaktayd. %indistandaki ilk yol, Trklerin kurdu&u efsanev5 !sma *e'it idi. Sade$e efsanelerde rastlad&m- asma k("rler, )nm-de Ti#et ve 9amirde mev$ut.

!kn$ svariler, asma k("rler vastasyla da&lardan, nehirlerden ve di"siu'urumlarn -erinden )e'erlerdi. .-un -amanlar #oyun$a mukaddes yerleri -iyarete )idenler #u yollarn -erinden )e'iyordu. nlar #u yolla %indistandaki akra#alarn, kutsal saylan Kalas +a&n ve Kemir ehrini -iyarete )idiyorlard. Bir Trk i'in Kaylas +a&n )(rmek ayn %indistan )(rmek )i#i #yk kvan' kayna& idi. Eivayete )(re, Kaylas +a& Tanr %ann dinlenme mek7nyd. Bunun i'in kutsal #ir yer olarak ka#ul ediliyordu. $rkler &ran( da *(k Tanr inan$yla tanan sade$e %indistan de&ildi. =Beya- Seyyahlar> @ran da -iyaret etmitir. @ran tarihinin o u-un ve karanlk dehli-lerinde kalm hadiselere k tutan, !Ci2+ahak rivayetleri iyi muhafa-a edilmitir. !Ci2+ahak, @ran hakimiyeti altna alan ya#an$ #ir %an idi. !Ci2+ahak, ylan suretinde yayor ve *(k Tanrs inan$ i'in m$adele ediyordu. Iakat sradan @ranllar onunla ayn inan$ "aylamadlar.

%er millet #unu anlayama-d. @ranllar u-un sreden #eri atee ta"yordu. d(nemde sade$e asil-adeler *(k Tanrs inan$n #enimsemeye #aladlar. nlar atalarnn Trk olduklarn da ifade ediyorlard. Burada s(- konusu edilen mehur !rakid %anedanl& idi. !ltaydan )elen sarn !rsak %an (veya !rak) 6./. GGG. Y-ylda #u hanedanl&n temelini atmt. @ran tarihinde #(yle ya-lmaktadr. 1art$ #ir )er'ekO @randa #u)ne kadar Trk dili unutulmad. @ran da Trk dilinde konuan ehirler, k(yler ve #yk #(l)eler h7l7 mev$uttur. %indistan a do&ru yola 'kan Saklarn (1aklarn) )elii ile Trk tarihinde @ran sayfalar a'lm olmaktadr. Trkler daha sonra Takente ulamlard. Takent kuruluunun iki #inin$i yln kutlayan 'ok eski #ir ehirdir. =Takent> kelimesi =ta ehri> olarak ter$me edilmektedir. Bu tam do&ru de&ildir3 'nk =kent> kelimesi -aten =ta ehri> anlamna )elmektedir. Sonradan =tat> veya =dat> kelimesinin Trklerde =)ur#ette> anlamna )eldi&i ve #u kelimenin %indistandan din adamlarnn kulland& dilden, yani Sanskrit'e den )eldi&i (&renildi. 4&er #u kelimenin anlam =)ur#et> ise, Takent kelimesi, Eus varyantndaki )i#i =)ur#etteki ta ehir> anlamna )ele#ilir. Bu ad, ehirdeki ya"larn aha"tan olmad&n, aksine !ltaydaki ehirlere #en-er ya"larla dolu oldu&unu vur)ulamaktadr. !ma neden *)ur-ette+ ? Bunun da kendine has #ir $eva# ve a'klamas mev$uttur. Bir -amanlar !syann merke-inde, @ran %anedanl& dahilinde #yk ve )elimi Baktriya (Baktra) devleti kurulmutur. Bu devletin (hreti, 6akedonyal @skender in de il)isini #u #(l)eye 'ekiyordu. Baktriyann (hreti aniden

s(nmt. .-un savalar sonunda da tamamen yklmt. Bu savalar, ku-eyden )elen ve tarih'ilerin #u)n kullanmay moda haline )etirdikleri #ir ifadeyle =ya#an5 ka#ileler> , yani Trkler 'karmtr. Yani =Sak> adyla tannan o Trkler. nlar Baktriyay i)al etmiler ve daha sonra da #ir ksm, asma k("r )e'itlerini kullanarak alma- ve )e'it verme- 9amir da&larn aarak %indistan a ulamtr. Bu tahri" edi$i savalardan ' y-yl sonra, G. !srda !ltaylardan )elen yeni insanlar tarih sahnesine 'kmaya #alad. nlarn #ayraklarnda ha' iareti #ulunuyordu ve onlar yeni #ir inan' d-eni )etiriyordu. @te onlarn #u )elii, Trk tarihindeki yeni #ir @ran sayfasn tekil etmektedir. 0nk !Ci2+ahakn, daha do&rusu ona inananlarn #aars-l& Trkleri yldrmad O !ltay #u defa @rana kendi atl askerlerini )(nderdi ve #u sava Trklerin -aferiyle #itti. Bunun sonu$unda #u to"raklarda *Kuan 6anl+ kuruldu. Belirsi-li&in kesif sisleri arasnda kay#olmu #ir devlet. Takent ise Kuan %anl& i'erisindeki ilk Trk ehri idi. Takent ehri, 6arakand ve di&er kadim Baktriya ehirlerinin yannda )eliiyordu. 6arakandn yaknlarnda demir o$aklar vard. !ltayllarn dikkatini (n$elikle #u o$aklar 'ekmiti. Baktriyann #u ehrine Trkler yeni #ir ad vermiti O Semarkand. Bu ad Smerkand kelimesinden mi )elmektedir ? Belki, 4trafndaki #(l)eyi de +emir Ka" olarak adlandrmlardr. Kuan %anl&, imdiki rta !sya, !f)anistan, 9akistan, %indistann #ir ksm ve 0in to"raklarn #ile hakimiyeti altna almt. %anlarnn isimleri #ilinmiyor. @lk kuru$usu *uvika ad ile #ilinmekteydi. +emir sikkelerinin -erinde #u isim =*overka> diye ilenmitir. Bu adn Trk'ede )er'ek tel7ffu-u nasld ? Belli de&il, !rkeolo)lar, o devrin 'ok sayda a#idelerini #ulmutu. Ba- a#idelerin -erinde ya-lar vard. :et Trk ya-lar. +emek ki, )er'ekte Trkler, 6il7ttan /n$e )ur#ette yerlemeye #alamtr. B(yle$e, Takentin, yani )ur#etteki ta ehrin ve o #(l)ede #ulunan a#idelerin srr a'kl&a kavumaktadr, Irans- arkeolo)lar, +at2:avur ()ene +at) #(l)esinde, yani #u)nk !f)anistan to"raklarnda, o d(nemin di&er #ir Trk ehrinin i-lerini ve hemen yan #anda da ayn ya-tlar ihtiva eden kayay #ulmutur. Takent in yaknlarnda #ulunan Kara2Te"ede de #ir Trk ehri vard. Burada #ulunan kadim ta"na&n ykntlar arasnda #ir k" #ulunmutu. Bu k" -erinde yine ayn ya-lar mev$uttu, @te #u atalarm-n #u)ne mektu#udur. Iakat 7limler siyaset'ilerin talimatlarna uyarak, #unlar *)rmemeye+ )ayret ediyorlar. Buralarda yaayan Trkler, imdiki /-#ekler, !ltaydan )(' edenlerin soyundandr. Bakenti Takent olan /-#ekistan devleti Trk +nyasnn )ururudur. /-#eklerin kardeleri, =Kuan d(nemlerinden> #eri eskiden oldu&u )i#i !f)anistanda ve 9akistanda yaamaktalar. nlar 9etun olarak #iliniyorlar. +illeri di&er leh'elerin

etkisi altnda kalarak, kar" )itmitir3 ama 9etunlar atalarnn d )(rnlerini ve )eleneklerini muhafa-a etmilerdir, Trkmenlerde her ey daha farkl olmutu. +uruma #aklrsa onlar )er'ek Turanllar. !ma kendilerini Trk olarak adlandryorlar. nlar i'in @ran kltrnn #i'imleri daha yakndr. Belki de, onlar Trk +nyasnda kendileri i'in ya#an$ olan dili #enimseyen misafirlerdir. Trklerin davran #i'imleri a'k'a onlara ya#an$dr. 1"hesi- Trk olan ve 9amir da&larnda yaayan Kr)-lar, "ek 'ok eyi 0in kltrnden almlar. !ma #una ra&men Trk davran #i'imlerini tamamen muhafa-a etmilerdir. !ltay kltr, Kuan %anl& d(neminde yerli ve Turanl halklarda mev$ut olan en iyi eyleri ald ve en iyi eyleri onlara verdi. Bilim adamlar, han to"raklarna *kazan+ diyorlard. Bu =ka-anda> do&u halklarnn kltrleri kaynayordu. Trkler, @ranllar ve %intliler asrlar$a yan yana yaam ve hayatlarnda "ek 'ok ey #ir#irine karmt. 4l#ette #urada, yani rta !syada Trk milletinin y-nn kendine has #ir ekil almamas mmkn de&ildi. Buradaki Trkler, 'oktan !ltaylardaki akra#alarndan farkl #ir ya"ya sahi" olmutur. Bu, aslnda yeni #ir Trk kltrdr < nun i'in onlar &u- Trkleri olarak adlandrmlardr. ( &u- O =akl selim sahi#i> , ='ok te$r#eli> demektir.) 9anl 3rke 6an Btn dnya, Kuan %anl&nn a-ametini G. Y-ylda (&renmiti. Trklerin adn #tn dnyaya nl Kaniha %an duyurdu. 0ok kr, onun )er'ek ad 4rke olarak muhafa-a edilmitir. @smi "aralarda Kanerka olarak #aslyordu. 4rke %an TL ylnda, Kuan %anl&nn tahtna oturdu. %anl& QN yl idare etti. !kl selim sahi#i %ann esas sil7h kl', -rh veya m-rak de&il s(- idi. 4rke %an dnyadaki en )'l s(-n =Tanr> oldu&una inanyordu. %ann konumalar ve akll$a ya"t& siyaset sayesinde do&ulu insanlar, Trklerin )-el ilere, do&ru davranlara ve asalete #yk de&er verdiklerini )(rdler. %kmdar milletin y- idi.

4rke %an, her insann kendi davranlaryla, daha dnyada iken kendisi ve yaknlar i'in $ennet ve $ehennem kurdu&unu akl selimle #elirtiyordu. Kendi fel7ketlerinde ve yanllklarnda kimseyi knamamak )erekti&ini (&retti. Sade$e kendini su'laya#ilirsin diyordu 4rke %an3 'nk Tanr sana an$ak hak etti&ini veriyor. Yeni dinin iddialar 'ok #asittiO iyilik ya"arsan, dnya da sana daha hayrl olur. Trkler ruhun e#ed5 oluuna ve (lmden sonra tekrar ekil de&itirerek, hayata d(ne#ile$e&ine inanyorlard. 4rke %an =kurtulu davranlarda> diyor ve yorulmadan, usanmadan #unu anlatyordu. Trklerin Tanr i'in ya"tklar ayinler de ya#an$lar artyordu. )ne kadar, #(yle munta-am ve mkemmel #ir t(reni "ut"erest dnyas )(rmemiti, tanmamt. 9ut"erestler i'in, Trkler sanki #aka )e-e)enden )elmi )i#i )(rnyorlard. Trklerin her eyi daha )-el ve daha iyi idi. +olaysyla +o&u da !ltay =!den>, yani =dnya $enneti>3 millet ise =!ri> olarak adlandrlmtr. %indistanda 1am#hkala ad )i#i #u ad da Trklerin vatanlar i'in en a- #in yl ifade ve tel7ffu- edilmitir3 svariler i'in yeni efsaneler ya-lyordu. 4rke %an hakimiyeti -amannda, Kuan ehirleri 'anlarn )-el sesleriyle uyanyorduO din adamlar milleti sa#ah duasna 'a&ryordu. 0anlar nasld? 1imdi kimse #unlara $eva" veremiyor. !ma 'an vard. !rkeoloCik ka-larn neti$esinde #u is"atlanmtr. =Kolokol> kelimesi de o eski devirlerde ortaya 'km ola#ilir. Bu kelime, kadim Trk dilinde =*(ky-ne hita"> anlamna )elmektedir. Tam anlamyla =)(ky-ne yalvar> demektir. Be insanlar dua ediyorlard. @nsanlar, !ltayn kutsal da&larnda )e'mite dua ettikleri )i#i, #u defa ayin t(renlerini ta"naklarda ve Tanrnn Sonsu- *(ky- altnda ya"yorlard. Kalntlarn in$elenmesinden ta"naklarn #yk ina edilmedikleri anlalmaktadr. Sradan mminlerin ta"na&n i'ine )irmeleri yasakt. Sade$e din adamlar #ir iki dakika i'in i'eriye )ire#ilirdi. !ma onlarn da ta"nak i'inde nefes almaya #ile haklar yoktu. 0nk ta"nak 'ok kutsal #ir yerdi< +uadan (n$e )(ky- i'in #uhur yakyorlard. Kadim !ltay inan$na )(re k(t ruhlar #u kokuyu kaldramyorlard. Bu t(rene =kadt> ad veriliyordu. Kadim Trk dilinde #u kelime =u-aklatrmak>, =kovmak> anlamna )elmektedir. @nsanlar, koronun s(yledi&i il7hiler eli&inde Tanr ya dua ediyorlard. @l7hi eklinde okunan #u dualarn ad =Yrma-> idi. Tam ter$mesi =#i-im arklar> anlamna )elir. Trklerin manev5 kltrnn her yerinde Tanr inan$na (-) eit kenarl ha' mev$uttur. +o&uda #u ha'a *5ad8ra+ denilmektedir. Trk ehirleri ve ta"naklarnn kalntlar arasnda #ulunan =Kuan> d(nemindeki Tanr ha'lar, arkeolo)larn dikkatini 'ekti.

Kuan %anl& +o&unun manev5 merke-i olmutur. Kuan %anl&nda ya#an$lar i'in *andharda sanat okulu ve din5 e&itim merke-leri a'lmtr. Belki #en-er merke-ler !ltayda da vard. %-. 6usann "einden #uralara )elen Yahudi Yeua #ir -amanlar !ltay da okumutu. Bu hadise Kuranda da dolayl olarak anlatlmtr. ,%indistan ve Ti#etli din adamlar her -aman Kuan %anl&nda #eklenilen ve istenilen misafirlerdi. 4rke %an Kemiri kutsal #ir ehre d(ntrmt. !ltaydan )elen -iyaret'ilerin Kemirde de kendi ta"naklar vard. *ali#a #u, #u)nk mehur !ltn Ta"nakn yeridir. Buda dini taraftarlar S. Konsili Kemirde to"lamlardr. Yeni dine ait dsturlar #ir #akr levha -erine orada ilediler. Bu levha i'eri&i 0in de, Ti#ette ve 6o&olistanda hemen Budi-min kutsal aments haline )elmitir. S.Konsilden sonra, Budi-mde yeni #ir akm meydana 'kmt. Bu din5 akm daha sonra 8amai-m diye adlandrla$aktr. 4rke %an, #undan sonra Budistler tarafndan a-i-ler snfna dahil edilmitir. Budistler artk dualarnda 4rke %ann adn da -ikrediyorlar. Sade$e Trkler, kendi anl hanlar 4rke %an hatrlamyorlar. !llahtan, #u ulu insan di&er halklar tanyorlar ve hatrlyorlar. ,ozkra Giden !ol GG.y-ylda Kuan %anl&nn ykselii )ali#a !ltay uyandrd. !ltayn iklimi rta !syaya )(re daha sertti. +olaysyla rn 'eidi #akmndan olduk'a fakirdi. !ltay %anlar #u y-den #o-krlara )(- dikmeye #alamlardr. Bo-kr vastasyla halk )ele$e&e )(tre$ek sade$e tek #ir hayat yolu vard. Pen)in otlaklara, $(mert verimli yerlere, Be nihayet en)inliklere, @lk aileler yeni yerlere (n$eleri tereddt i'erisinde )(' ediyorlard, !ltayda ise yeni #ir kelime ortaya 'kmt O =K"'ak>. Bo-kra )(' edenlere K"'ak deniliyordu. Bu %indistandan #eri kal"lam ve ilk Trklerden #eri )elenek haline )elmiti. Bu adlandrma ne anlam tayordu? Bunu farkl ekillerde a'klyorlar. 6esel7, *!eri dar )elen+ anlamna )eliyor. Baka #ir a'klama da ola#ilir. =K"'ak>, kadim Trk #oylarndan #irinin de addr. Belki de, !ltaydan ilk onlar )(' etmiti ve di&er )('menler de kendilerini onlarn ad ile adlandrmaya devam etmiti. !n$ak 'ok )'l #ir soy sert #o-krla teke tek #aa 'ka#ilirdi. Trkler kararlarn kendileri vermilerdir. %i' kimse onlar !ltaydan kovmad3 kendileri )ittiler.

!ma #o-kra elleri #o )itmediler. 0nk onlarda, o d(nemin en iyi alet ve edevat mev$uttu. +emirden ya"lm aletler< %indistanda, rta !syada el#ette .ralda ve Kadim !ltayda edindikleri #il)iler ve #yk te$r#eleri vard, Bo-krlarda ehirlerin ve kasa#alarn kurulmu olmasna armam)erekmiyor mu?, Yollar ya"lm, nehirleri )e'mek i'in k("rler ya"lmt ve kanallar ka-lmt. Yllar )e'tik'e Semire'ye yeni #ir Trk %anl& ve )-ellemi #ir yer olmutu. Bu hanedanl&n ehirleri, #o-kr semalarndaki yld-lar )i#i "arlyordu, Bu ehirleri #u)n mehur Ka-ak arkeolo) !lkey %akano&lu 6ar)ulan aratrmtr. 6ar)ulan, ilk defa #u ykntlar tesadfen u'a&n "en$eresinden )(rmt. Te$r#eli #ilim adam u'su- #u$aks- #o-krlarda otlarn (rtt& ve kumla ka"lanan #inalarn ykntlarn )(re#ilmiti, !lkey 6ar)ulan sonra #u #ina ykntlarnn #ulundu&u #o-krlar aratrmaya #alad ve #u konu hakknda #ir kita" ya-d. Bu)ne kadar her ey )ene de tam aratrlmam ve kavranmamtr. 0nk aratrma alan 'ok #ykt < d(nem aratrmalar #ilim dnyasna "ek 'ok soru #rakmtr3 mesel7, insanlar nasl hareket ediyorlard? Bo-krda yaya olarak )ideme-sini-, 'ok ey tayama-sn-. +emek ki, #aka #ir ey kefetmeleri l7-md. !ma #u ne ola#ilir? 4vet Trkler do&utan #ini$i saylyordu, at ilk defa onlar eyerlemiti3 fakat #ini$i an$ak kendisini tata#iliyordu. Yk nasl tamas )erekirdi? d(nemde !ra"lar yklerini deveyle, %intliler fille tayorlard. @ranllar ise eekleri kullanyorlard. Trk halkn at kurtaryordu. 1imdi #i- ara#alar, #ri'kalar #iliyoru-3 ama kadim !ltayllar #unu #ilmiyorlard. Tekerlekleri onlar kefetmedi. 0nk da& hayat i'in #u uy)un #ir tama vastas de&ildi3 hen- ihtiya'lar da yoktu. !ltayllar, tekerlekleri (-ellikle #o-kr i'in ha-rlamak -orundaydlar. @te #u keiften sonra #o-krn isk7n edilmesi #alamtr.

!ra#ay, yani #ri'kay kim kefetti? 4l#ette Trkler3 'nk, #u ara'lar onlara l7-m olmaya #alamt. Ker"i' )i#i, i-#e )i#i, tifti&in kefi )i#i #ir yeniliktir. Kefedenlerin adlar unutulmutur3 ama tele)a (at ara#as) #u)ne kadar insanlara hi-met vermektedir. =Tele)an> kelimesi kadim Trk dilinde =tekerlek> anlamna )elmektedir. Baka #ir deyile =tekerlekli tat>. Bri'ka daha sonra ortaya 'kmt. Bri'ka ara#aya #en-iyor, ama daha )elimi idi. Bo-krlarda onun #en-eri yoktu. @ki veya ' at koulmu #ri'ka h-l #ir tama ara$yd. !yr$a kadarka ve tarantas da vard.

Tekerlekli tatlar i'in yollar ya"lyordu. 1ehirlerin arasnda =yama> vard Trkler "ostay =yama> olarak adlandryorlard. 9osta$lar )nde iki y-, hatta ' ykilometre yol katederek emaneti hemen yerine ulatryorlard. Semire'ye ; Yedi Su. Trk leh'elerinde #u ad h7l7 Yedisu olarak #ilinmektedir. SSAB d(neminde 'o&u $o&raf5 adlar de&itirilmitir. +evaml ya"lan #u de&itirmeler de tarih -in$irinin ko"masna ve karmasna se#e" olmaktadr. (0eviren) Yama ; =9osta hi-metleri i'in kullanlan atlar ve onlarn #akld& yer> anlamnda kullanlmtr. Bu, eski #ir Trk kelimesidir. ('eviren)

Ka5imler G' trk kavimlerinin #o-krlara do&ru harekete )e'meleri insanlk tarihinde 'ok muhteem ve ola&anst #ir olaydr. Bu =*('> #yk olarak adlandrlmtr. 0nk, #u )(' GG. asrda !ltaydan !vru"a y(nne do&ru yol almaya #alam ve ' y- yldan fa-la srmtr. Trk aileleri (n$eden de kitle halinde %indistana, @rana ve rta !syaya )(' etmilerdi3 ama #u hareketler ksm5 #ir olayd. @skitlerin Bo-kra a'lmasna da Byk *(' denmiyordu. 0nk Trklerin nfusu o -aman hem 'ok a-d ve hem de o kadar )'l de&illerdi. D' y- yl, 0ok u-un #ir sre. !n$ak, yeni yerlere yerlemek daha h-l da olama-d. K"'aklar o d(nemde muhteem #ulular ve keifler ya"mlardr. Bu i$atlar Trk halknn -or #o-kr artlarnda yaamasna #yk (l'de yardm$ olmutu.

6esel7, #ri'ka -erine 'adr kurmay i$at etmilerdi. B(yle$e tekerlekler -erindeki ev ti"i do&mutu. Bu tekerlekli evlere ki#itka deniliyordu. Ki#itka ke'e ile ka"lann$a #u defa #una =i-#e> deniliyordu. @-#enin i'i kn s$ak, ya-n da serin olurdu. @-#eler, )e$e i'in daire eklinde di-iliyordu. B(yle$e tekerlekler -erinde #ir ehir ortaya 'kyordu. Bu ehir sayl saniyeler i'inde kurula#iliyordu. Bu, savunma maksatl #ir kale ve ayn -amanda da insanlarn yaama mek7n idi.

Trkler, ke'ilerden elde edilen tifti&i, inaat mal-emesi olarak da kullanmaya #aladlar. 0nk #u (nemli keif, kn i'erideki s$a&3 ya-n ise serinli&i muhafa-a etmek i'in kullanlan 'ok (nemli #ir te$rit ve koruma mal-emesi oluturmutu. Tiftikten ya"lan mal-emeler ya&murda slanmyor, su damlalar, hav -erinden aa& akyordu. Trkler ke'i tifti&inden )-el kilimler ve 'i-meler de ya"yorlard. Ke'i kl ve yn, Trk milletinin kartvi-itidir, ka#iliyetin ve -ek7nn )(ster)esidir. Tekerlekli i-#elerin -emini kilim d(eli3 yol$uluk srasnda su kaynatmalar veya yemek ha-rlklarnda kullanlmas i'in, onun -erinde semaver vard. *er'i #u semavere imdi =Eus semaveri> diyorlar3 ama #u da Kavimlerin Byk *(' srasnda i$at edilmi tekerlekli ara#alar )i#i, Trk kefidir. +a&lar eskiden oldu&u )i#i yine insanlarn yreklerinde yayor ve onlarn ryalarna )iriyordu. +a&lar )(rmemi yeni nesiller, da&lar hakknda #yklerinden duyduklaryla, onlara hrmet ediyorlard. Bunun neti$esinde, insan eliyle ya"lan, da&larn #en-eri olan =Kur)anlar> ortaya 'kt. Kur)anlar, )(-e hita" eden !ltay )eleneklerinin #ir devamdr. Kur)anlar, %ann veya tannm #ir (nderin me-arnn #ulundu&u yerlerde kuruluyordu. Bu yerler kutsal saylyordu. Kur)anlarn yannda Bo-krl K"'aklar Tanrya dua ediyorlard. Uyinler daha (n$e kutsal da&larda dua etmi atalarn vasiyetlerine tam #ir uyum i'inde d-enleniyordu. !rkeolo)lar, kur)anlar aratrrken, #unlarn #irer mhendislik eseri oldu&unu )(rdler.

Kadim !ltayda (ller )enel olarak to"ra&a )(mlmyor, =)(ky-ne> veriliyordu. !ltayda yal'n kayalklarla ka"l da&larda veya daima #u-la ka"l olan yerlerde me-ar ka-a#ilmek mmkn de&ildi. !ltayllar, #eya- kefene sarl $esedi da&larda kutsal saylan yere 'karyor, #yk #ir tan -erine yatryorlard. Yanna di-dikleri ya&lanm kuru dallardan #ir ate yakyorlard. +umanlar sanki yan da&lardan ya#an5 ve vah5 kular $ena-e merasimine davet ediyormu )i#i iaret veriyordu, 6erasim sonunda veda tanda sade$e )ri lekeler ve kemikler kalyordu. Trkler, (lmn yeni #ir hayatn do&uu oldu&una inanyorlard. /lmden sonra da ruh asla (lme-3 yeni #ir insan veya hayvana d(nrd. Kadim !ltayllar nadir de olsa #a- durumlarda $esedi to"ra&a da veriyorlard3 an$ak )enel olarak sade$e da&n -irvesinde, Bu durumda to"rakta tomruktan ya"lm duvarlarla 'evrili #ir me-ar, yani #ir =(l evi> ha-rlanyordu. !rkeolo)lar, #(yle me-arlar =kesme> me-ar olarak adlandrmaktadr. =Kesme> me-arlar ta#utlarn atasdr. 1imdi !vru"a halklarnn #yk 'o&unlu&u son yol$ulu&a #(yle ta#utlarda u&urlanyorlar. ,!ltayda #(yle idi. !ma #o-krn ta#iat artlar farkldr. Bu se#e"le $esetleri do&rudan to"ra&a vermeye #alamlardr. .lu kiiler i'in =kesme> me-arlar ina ediyorlar, ve kur)anlar ha-rlayarak onun te"esine #ir ant dikiyorlard. Bu antlar, ya#an5 kularn kondu&u eski veda talarna #en-iyordu. Kur)ann i'indeki kesme odaya, $esedin yanna yemek, (lnn sil7hlar, de&iik eyalar, (ldrlm at, ve k(leler #raklyordu. Sade$e #a- a-i-lerin tr#elerinde, defin odasna ulaan #ir yer alt )e'idi vard. Kur)anlar, 'ok u-aktan )(rndkleri ve yol -erinde ina edildikleri i'in mevki #elirlemeye de yaryordu. Bu)nlerde de #o-krlarn me-arlklar yol -erinde #ulunmaktadr. GGG. asrdan iti#aren, kur)anlarn )iri tarafna #yk'e #ir meydan ya"lmaya #aland. Bu meydan #(l)esine =hram> ismi verilmekteydi. Bu #(l)ede konumak yasakt, sade$e dua edile#ilirdi. Kur)ann te"esinde ise, ilk #alardaki )i#i #ir ant dikmek yerine 'adra #en-eyen tu&ladan #ir #(lm ina ediyorlard. Bu ne idi? !$a#a #o-krl insanlar #u ya"yla kutsal Kaylas +a&nn 'i-)ilerini mi yanstmak istediler? 4&er tahminimi- do&ruysa, GB. asra do&ru =haram> veya =hram> denilen ilk ta"naklarn ortaya 'kma se#e"leri anlalmaktadr. !-i-lerin )$ hramda muhafa-a ediliyordu ve insanlar da hramda dua ediyorlard. K"'aklar, #u ta"naklar =Kaylas> kelimesinden tretilmi olan =kilisa> kelimesiyle adlandryordu. Yani =kilise>, 0adr kutsal Kaylas +a&nn 'i-)ilerini tar ve #u 'i-)iler, ta"nak mimarisinde va-)e'ilme- (-ellik olarak, daha o -amanlardan #eri kal"lamaya #alamtr. K"'aklarn, Kafkasya ve Eoma @m"aratorlu&u hudutlarna ulaa#ilmesinden (n$e tam #e nesil )e'mitir. Bu #yk hadiseyi !kta %an )er'ekletirdi. Baty ilk o )(rd. Akta 6an

Svari, #irden nehir kysna ulamt ve #ylenmi )i#i oldu&u yere 'akl kalmt. Bo-krllar, de#isi #u kadar 'ok #ir nehri u-un -amandr )(rmemilerdi. Bu nehre @dil (Bol)a) adn vermilerdi. Buralarda anlalmayan #ir dilde konuan insanlar oldu&unu )(rdler. Bu ekilde veya #elki de farkl #ir ekilde do&u ve #at, yani Trkler ve !vru"allar karlatlar. @dil :ehri, o d(nemde #u)n deni-e d(kld& yerden tam ' y- kilometre daha )neyde %a-ar +eni-ine d(klyordu. Trklerin ulat& #u nehir hav-asnda kimin yaad& #elli de&ildi. Kadim ehirler hakknda da #u)n 'ok #il)i edinemeyi-3 'nk #u ehirler )enel olarak saman ve to"rak karmndan ya"lan ker"i'ten ina edilmiti. Ker"i', ya&mur ve aya-n tesiriyle eriyordu. !n$ak tu&ladan ina edilmi ya"larn temeli korunmutur. %ram ; Trk'e =haram> kelimesinden )elmektedir. =%ram> kelimesi imdi Eus'a da =ta"nak> anlamnda kullanlmaktadr. Bu durumda = a> harfi Eus fonetik kaidelerinin (-elli&i olarak dm. (0eviren) !rkeolo)lar, #u ya"lar sayesinde usta inaat' Trkleri tanmlard. Bir alel7de tu&lann veya o$akta "iirilmi to"ra&n te$r#eli ve merakl arkeolo)a ne kadar 'ok #il)i verdi&i aknlk yaratyor. 6esel7, Trklerde mev$ut olan u-unluk (l' #irimleri tu&ladan 'karlmtr. nlar !ltay da arn ve saCen kullanyorlard. Tu&lann u-unlu&u QV2QT santim, kalnl& ise K2V santimdi. 4ni u-unlu&un yars oluyordu ve #u #ir erke&in avu$una rahat'a s&yordu. Baykal kysndan Bat !vru"a ya kadar #inler$e konut #u 'eit tu&ladan ina edilmiti. Ba- tu&lalarda ya"an ustann (-el #ir dam)as da #ulunuyordu. K" eklinde de tu&lalar vard3 ama onlar da her yerde aynydO QV2QT santim. Yedi #u'uk tu&lann #oyu, har' "ay dikkate alnrsa #ir saCen ediyordu., yani J saCen N arn ediyordu. Trk mimarisi #(yle #ir (l' (<) sistemiyle #alamt. .stann (nnde #ir "roCenin #ulundu&u a"a'ktr. !rkeolo)lar, #ir #irine #en-eyen kadim ya"larn i-lerine @dil (Bol)a) hav-asnda, .ralda !ltayda, Ka-akistanda, +a&standa, +onda .kraynada ve rta !vru"ada rastlamlardr. Trklerin Byk *('ne ait #a- antlar da #u to"raklarda 'ok iyi korunmutur. Bunlar yollar -erindeki talardr3 hemen her tan stnde #ir )eyik resmi vardr.

Bunun i'in arkeolo)lar, #u talara *)eyik talar+ demilerdir. *eyik ta Tanrnn #ir iaretidir. Trkler ha' tanmadan u-un -aman (n$e #u on)unu #iliyorlard. *eyik talar, yol$ular i'in #ir danma hi-meti veriyordu, do&ru yol #ulmaya yardm$ oluyordu. =Sa&a )itsen saraya 'karsn3 sola )itsen #ir ey #ulama-sn,>Bu #ir #el)edir3 ama #u #el)eyi herkes okuyama-d. !n$ak =run> ya-tlarn #ilenler okuya#ilirdi. Trklerin t(relerinde yol$uya yardm$ olmak niyeti de ortadadr. Sa&a, sola, do&ru, )eri ; #u )i-li #ir y(nlendirmedirO Sa&a, )neye demektir. Sola, ku-eye demektir. +o&ru, do&uya demektir, Yol$u #u iaretleri okuyarak, kendisini nelerin #ekledi&ini #ili" ha-rlkl olurdu. Bo-krlarda rastlanan kayalar -erinde mektu"lar ya-lyd. 1iir satrlar da vard. 4l#ette, #u da eski #ir !ltay )elene&iydi. Bu )elenek asrlar$a #o-krlarda da tutuldu. Trkler, Byk *('leri hakknda iirler ve rivayetler ya-yorlard. 6esel7, eski =!kta> efsanesini imdi fark #ir ekilde aktaryorlar. Bakurtlar !ktan Bakurt oldu&unu, Tatarlar ise Tatar oldu&unu s(ylyor. Kumuklar da onun Kumuk oldu&undan #ahsediyorlar, +a&standa #ir !kta :ehri vardr. nun yksek kylarnda kadim #ir ehrin ykntlar mev$uttur. Eivayete )(re, #u ehrin temelini mehur #ir han atmt, Kendi #akentini, !kta %an @dil de #ir lke kurdu. d(nemde #u lke =+et2i K"'ak> diye adlandrlmtr. 1imdiki Kumuklar, Bakurtlar ve TatarlarO K"'aklar idi, yani #tnl& olan #ir halkt. %i'#ir ey onlar #u)nk )i#i ayrmyordu. !kta %an -amanlarnda, yani GGG. Y-ylda #yk Trk %anedanl& aya&a kalkmt. Bu Kavimler *(' nn neti$esi idi. +et2i K"'ak #u)n, =K"'aklarn vas> yani Bo-krlara )(' eden Trklerin yurdu olarak ter$me ediliyor3 fakat #u ter$me 'ok eyi a'klamaktadr. =+et> veya =dat> kelimesi, Trklerin kadim -amanlarnda =#o-kr> de&il =)ur#et> anlamna )elmekte idi. &dil !kta %an, @dilde k(yler, kasa#alar ve ehirler kurmutu. %er eyden evvel !kta %an #ir Trk kahramandr ve .ralda, Kafkasyada "ek 'ok kahramanlk i-leri

#rakmtr. Trkler #eya- atlarn, @dil #oylarnda ku-eye veya )neye, istedikleri y(ne y(nlendiriyordu. Bu #yk nehir hav-asndaki ilk ehirlerin temelleri daha GGG. !srda atlmtr. Bu ehirler #u)n de unutulmad, onlar h7l7 yaamaktalar. 6esel7 Sumeru (Samara). Bu ehir, kutsal !ltay D' Smer +a&nn hatrasdr. Tam #ilinmemekle #irlikte #u ehirde da&, da&lardaki #itkileri veya #aka #ir eyler hatrlatan #a- eyler mutlaka olmaldr. 0nk Trkler hi'#ir -aman hi'#ir ad rast)ele koymuyordu. Bir a-i- kiinin me-arnn yan#anda Sim#ir (=yaln- me-ar> anlamna )elmektedir) adl #ir ehir kurulmutu3 Kum +a&nda da Sartau (Sar da&), imdiki adyla Saratov, @dil :ehrinin Kama, ka, !di)el kollar #oyun$a da ehirler ina ediliyorduO .ralda 0elya#a (0elya#insk), Ta)il, Kur)an ve di&erleri, Btn #u adlar Trk k(kenlidir ve her adn da mutlaka #ir anlam vardr. Bu)n #u insanlar 0uva olarak adlandrlmaktadr. 0uvalar #u)n de Trk halknn kadim inan$n muhafa-a etmektedirler. !n$ak ayn -amanda onlar Tanrya da inanyorlar ve Tanry Tura olarak adlandryorlar. 0uvalar, Trk +nyasnn 'ok esrarl #ir ha-inesidir3 tamamen #ir m-e halktr. @dil #oylarnda kanl 'atmalar da oluyordu. 0ok -orlu ve a-imli sava'lar olan !lanlar karsnda Eoma leCyonerleri #ile )eri adm atyorlard. !lanlar Trklerin +on kysna yaklamasna, hatta atlarn sulamalarna #ile i-in vermediler. Bu durumda !kta %an, sonu' alamadan )eri d(nd. @dil :ehrinin a&-nda, %a-ar %anl&nn )ele$ekteki #akenti Semender ehrinin temelini att. B(yle$e @dil :ehrinin e#ediyen #ir Trk nehri kalmas sa&lanm oldu. Sumeru (Samara) ; Eusya da #ulunan #ir ehirdir. SSAB d(neminde #u ehrin ad Kuy#iev olarak de&itirilmi3 #irlik da&ldktan sonra tekrar =Samara> ad kullanlmaktadr. !kta %ann atllar @dil #oylarnda @skitlerin, yani #ir -amanlar !ltaylardan )(' etmi di&er #ir Trk #oyunun yerleti&i #(l)eye rastlamt. d(nemde #o-krlarn kefi ve isk7n sanki )e'i$i olarak durdurulmutur. 0nk )'l #ir asker5 destek olmadan #urada kalmak tehlikeliydi. !vru"a dmanl&n -aten )i-lemiyordu. Bunun -erine !kta %an, askeri ile #irlikte Kafkas +a&larnda

k(k salmak -ere yola 'kt. !kta %an, #ir da&n yan#anda, #ir nehir kenarna yerleti ve #uraya ehrin ilk temelini att. !slnda #u, ku-ey Kafkasyada ve #tn !vru"ada kurulan ilk Trk ehri idi. 1imdi #u ehrin yerinde sade$e ykntlar kald. Ba- tu&la duvarlar ve to"rak ykntlarn i-leri var3 yan #anda ise, !kta :ehri, Bu nehrin arkasnda 4ndirey adl #ir Kumuk K(y #ulunmaktadr. Kumuklar, kadimli&inden dolay #u yere kar derin #ir hrmet ve heye$an duymaktalar < Buralardan, yani imdi unutulmu #u ehirden Byk *(' n yolu )neye do&ru a'lyordu, ama #u yol u-un srmedi. +er#ent ehri duvarlarna varn$a atl )('menler(<) durmak -orunda kald, Bu ehir da&n te"esinde #ir kale )i#i duruyordu. Bu kaleden deni- kysna kadar yksek #ir ta duvar u-anmaktayd. Bu duvar, @ran a ve Eoma @m"aratorlu&una )iden yolu ka"atyordu. Yksek surlar, -erinde ara#alar )e-e$ek kadar )eniti. Bu surun ka"lar, ti$ar5 kervanlara an$ak "ara ve mal karl& a'lyordu3 fakat Trk svarisi (nnde surlar tamamen ka"anmt. Kafkasya da Byk *(' #urada durduruldu. +nya denilen )e-e)en ise, GGG. y-yln ikin$i yarsnda idi. Trk dnyasnda dur)unluk ve sessi-lik yllar #alamt. Ka#kasya +er#ent surlarnn arkasndaki lke k"'aklar #ilinme-likleriyle $e-#ediyordu. Trkler !vru"ay ve Eoma @m"aratorlu&unu el#ette duymulard3 fakat o to"raklar hi' )(rmemilerdi. +et2i K"'ak yaamaya devam ediyorduO evler ina ediyor, demir$ilikle u&rayor, tarm rnleri ve hayvan yetitiriyordu. Kafkasyada yeni Trk k(y ve ehirleri meydana )eliyordu. nlardan #iri de %amrin ehri idi. Bu ehir, hemen hemen #tn tarih'ilerin s(- etti&i Kafkasyann kutsal a&a$ ile mehurdu. Bu a&a' =Tanr %an> diye adlandrlmaktayd. Trklerde, Byk Tanrnn yaratt& her eyi #irletiren ve #ir araya )etiren #u =dnya a&a$> idi. %amrin ehrinde (n$eleri ta"naklar, daha sonralar ise mes$itler ina edilmiti. Buna ra&men hayat a&a$ onlarn asl kutsal de&eri olarak kalmaya devam ediyordu. 1ehirde ya"lan yeni #ir yerleim "l7nlamas sonu$u, imdi orada Kayakent K(y #ulunuyor. Yannda ise, ma-inin hatras )i#i kutsal =Tanr %an> #ulunmaktadr. 4l#ette Kumuklar #a- eyleri unutmu ola#ilir, hayat a&a$ hakknda #ir'ok eyi de #ilmeye#ilirler3 fakat Kayakentte #ulunan #u a&a$a, (-el #ir duy)uyla hrmet etmeye devam etmektedirler. -amanlar, GGG. asrda dnya #yk olaylarn ei&indeydi. +er#ent duvarnn (#r tarafnda hadiseler #alyordu. Trkler #alan)'ta #u hadisenin i'inde de&ildi, @nanlma- ama )er'ek < +er#ent surlar kendi kendili&inden a'lmt < Bo-krllarn #asks veya katks olmadan

a'lmt, .-ak Kafkasyada @ranla )iritikleri sava kay#etmek -ere olan 4rmeniler, K"'aklarn )eliini (&renmilerdi. 4rmenilere )'l #ir odakta )erekiyordu ve onlar %amrin ehrine do&ru yola koyuldular, Trk svarilerinin +er#entten )e'mesi i'in her eyi ya"tlar. 4rmeni hkmdar G. %o-roy yanlmamt. K"'aklar dman tamamen yendiler. 4rmenistan @rann hakimiyetinden 'kmt. Trkler ise, +er#enti ve %a-ar +eni-inin #at kylarn kendi hakimiyetleri altna aldlar. 1imdiki !-er#ay$anda o anl devirlerin i-leri kalmtr. 6esel7, #ir K"'ak ya da *en$e K(y #ulunmaktadr. !- #ilinen k(y ve ehirlerde #ile, Kavimler *(' d(nemine ait antlar #ulunmaktadr. Bu)nk ad *usar olan ehre dikkatli #akmam- yeterliO ehrin ad #yk ihtimalle *eser kelimesinden tremitir, GGG. y-ylda Trk +nyas Kafkasyaya k(k sald. K"'ak svarilerinin )$ ile Trklerin Kafkasyaya )irii, dnya tarihinde sra d #ir olay olmutur. K"'aklarn ufkunda !vru"a, Yakn ve rta +o&u )(-kyordu, Trklerin !vru"aya )elii, antik d(nemin altn 'i-i", rta 0a& d(nemini #alatmtr < Yeni !vru"a, yani Trk !vru"as 'a& #alyordu <, 4l#ette, Kafkasya (n$eden de dnya siyasetinde (nemli rol oynuyordu. @ran ve Eoma @m"aratorlu&unun menfaatleri #urada kesiiyordu. !srlar #oyu #uralarda 'ok kanl savalar sr" )idiyordu. +ahas varO Kafkasya, Bat dnyasnda demirin retildi&i ve ilendi&i hemen hemen tek yerdir. S(- konusu olan demir, altndan da de&erli idi. *er'i #uralarda demiri maden o$aklarnda ilemiyorlard3 'nk kalitesi dk oluyordu, #unun #en-erini Kar"atlarda Keltler ya"yorlard. !ma )ene de #u demir i'in m$adele veriyorlard. Kafkasyann demiri olmasayd, Eoma @m"aratorlu&u e#ediyen tun' asrnda kalrd. Eoma da demir i'ili&i hen- #ilinmiyorduO Eoma leCyonerlerinin -rhlar tun'tan ya"lyordu. Kafkasyann (tesinde, Trklerin @ran askerlerini yendikleri -aman her ey alt st olmutu. !srlar #oyu ekillenen dnya siyaseti, #ir )nde, sessi- #ir ekilde yklmt.

!vru"ada olanlarn 'o&undan K"'aklar ha#erdar de&ildi. K"'aklar, -aferin tadn alamadan Kafkasya (nlerinden )eri 'ekilmiler3 -aferin meyvelerini #akalarna #rakmlard. 4rmenilere yardm i'in )eldiler3 %a-ar +eni-i kylarnda yerlemek i'in )eri 'ekildiler. Be =kimsenin olmayan> Kafkasyann (tesinde, kurna- ve o -amann en akl selim sahi#i siyaset'isi olan Eoma @m"aratoru +io$letianus, QMT ylna do&ru #tn Kafkasya (tesini kendi hakimiyeti altna alm, sonra -ayflam @rana saldrarak, @rann en -en)in #(l)elerini istil7 etmiti. Eoma takn #ir sevin' i'indeydi. !rtk im"aratorlu&un yeni =altn asr> konuuluyordu. Sade$e @m"arator, #u -aferin arkasndaki #el7y hissediyordu, 4rmenistandaki isyan #astrdlar3 #u isyan #alatan %ristiyanlar $e-aevine koydular. 4rmeniler, sanki #ylenmi )i#i, %ristiyan !-i*ri)oriyin kehanet #uyurdu&u, )(ky-nde ate "ar'alar ve -irvesindeki ha' #ekliyorlard. 4rmeniler ha'n kurtar$ )$ne inanyorlard. %al#uki, onlar o -aman hen- "ut"erest idi. !ma K"'aklarn ha' iaretli #ayraklar altnda savatklar i'in, ha' 'ok iyi ve yakndan #iliyorlard. Bunun i'in hayret etmilerdi. *ri)oriy de ayn ha' )(ky-nde )(rmt< Bu, Tanrnn #ir al7metidir < =*(k Tanrs Trklere yardm ediyor> diye dnmlerdi. *(ky- Tanrs hakkndaki #u 'ok )'l #il)iler, #tn !vru"aya r-)7r h-yla yaylmaya #alamt. Bu ha#erleri, %-. @sann dnyay Eoma hakimiyetinden kurtara$ak atllar hakkndaki mCdesini de tekrarlayarak, %ristiyanlar yaymaktaydlar. Bu kehanet %ristiyanlarn esas kita"larndan #iri olan !"okali"sisde ya-ldr < 1"hesi-, !vru"ada neler oldu&undan Trkler in ha#eri #ile yoktu. 4rmeni )en' #ir din adamnn )eliinden (n$e onlar hi'#ir ey #ilmiyorlard. Bu din adamnn ad *ri)oris idi. , reh#er *ri)oriyin torunu idi. , say)yla sel7m verdikten sonra, #o-uk #ir Trk'e ile, K"'aklarn hkmdar ile )(rmek istedi&ini s(yledi. $rkler 5e 6ristiyanlk *en' 9isko"os *ri)oris K"'aklara niye )elmiti? Bu -iyaretinde 4rmenilere sava sanatn (&retmelerini ri$a etmek i'in )elmiti. nlar, yani "ut"erestler ve ateistler, Trkleri yenilme- klan *(k Tanr inan$n ka#ul etmek istiyorlard. !slnda *ri)oris, *eserin ve 4rke %ann ya"tklar faaliyetlere aynen devam etmek istiyordu, ama #u sefer !vru"a da, !vru"allarn, *(k Tanr hakknda hi'#ir ey duymam ve #ilmemi olmalarna

dikkat edelim. %er yerde "ut"erestlik, 'ok tanrllk ve -ulm hakim olmutu. %ristiyanlar ise, hi'#ir Tanry ka#ul etmiyorlard. %ristiyanlar, tanrlar reddediyorlard ve kendilerini ateist olarak adlandryorlard. nlar, sade$e *(k Tanrs el'isinin ha#er$ileri olan atllarn )elmesini #ekliyorlard, Be #eklenen svariler nihayet )elmiti. K"'aklarn, Eoma @m"aratorlu&unun hudutlarna kadar )elmi olmas ve @ran -erindeki muhteem -aferini ilk (n$e fark edenler %ristiyanlardr. Yeni )elenler 'ok farkl idi3 K"'aklarn demirden ya"lm -rhlar ve sil7hlar, onlar adeta !vru"allarn )(-nde #aka #ir )e-e)enden )elmi kiiler olarak )(steriyordu. nlar, Tanrya ait yksek ve sonsu- *(ky- altnda yaayan aydn #ir dnyadan )elmiti. Trk halkna demiri hediye eden Tanrya inanma !vru"allar i'in ulalma- #ir de&erdi. Bu s(-lerin anlamn kavramak i'in #asit #ir (rnek yeterli ola#ilir. +emir kl'la ya"lan iyi #ir vuru tun'tan ya"lm kl$ kolay$a ikiye #(lyordu. Eoma askerleri K"'aklarn karsnda so"al ya#aniler )i#i kalyordu. Trk Tanrs demiri, Eoma Tanrs W"iter ise tun$u sim)eliyordu. Eoma @m"aratorlu&u yklmaya mahkHmdu. 4rmeniler, !vru"ada olaylarn akn ilk olarak tahmin ede#ildiler3 #(yle$e (lmeye mahkHm olan, ama h7l7 yaayan Eomadan sratle u-aklamaya #aladlar. Bunun i'in )en' 4rmeni "isko"osu *ri)oris, +er#ente )elmiti. 9isko"os vafti- olmay ka#ul etti. 4ski Trk dilinde vafti- eylemi =ar2sili> veya =ar2alkn> olarak #ilinmektedir. *ri)orisi vafti- etmek i'in, )m ha'la kutsanan suya ' defa #atrdlar. Suyla vafti- etme, Tanr dininin (nemli #ir merasimidir. Bu #ir !ltay t(resi idi O 0nk kadim !ltaylarda yeni do&mu #e#ekler #u-lu suya #atr" 'kartlyordu. B(yle$e, insano&lu #u merasimle Sonsu- 6avi *(ky- dnyasna )iriyordu. Kadim Trklerde =ar)> kelimesi kullanlmaktayd. Bu kelime, manev5 a'dan =temi->, =ta-e> anlamna )eliyordu. Kutsal arnma t(reninden )e'en insan =ard> diye adlandrlyordu. @lk %ristiyanlarda #(yle #ir din5 merasimin olmas hi' mmkn de&ildi. !vru"a, #u merasimi an$ak K"'aklarn !vru"aya )eliinden sonra (&renmiti. %ristiyanlarn vafti- i'in kullandklar havu-lar, !vru"allar an$ak GB. asrda ina etmeye #alamlardr < +ahas da var O Tanr inan$nn #u)n #ile muhafa-a edildi&i Ti#ette, eskiden

oldu&u )i#i ar2alkn ve ar2sili t(releri h7l7 da mev$uttur, +emek ki, Tanr inan$n ka#ul eden ilk !vru"al, 4rmeni "isko"osdur. *ri)orisin vafti- edildi&i )(ln ad #u)n tam olarak #ilinmektedir. Bu )(l, Kayakent yaknndadr ve #u )(ln ad da !dCi, yani =ha' )(l> anlamna )elmektedir. Trk din adamlar, temi- ve arnm *ri)orisi %amrin ehrine )(trerek, ona dnya a&a$nn srrn a'tlar. *ri)oris, Trklerin kutsal metni olan =Tanr 4mri> ni de #(yle$e )(rm oldu. !n$ak #undan sonra *ri)orise sa& elinin #a"armak ve y-k "armaklarn #ir#irinin -erine koymasna i-in verildi. Bu iaret, il7hi hu-uru ve #ar sim)eliyordu. +o&uda kenetlenmi iki "armakla *(ky-ne sadakat #(yle #elirtiliyordu. nlar aln, )(&s, sol omu- ve sa& omu-a de&diriyorlard, Trkler, #u hareketleriyle *(k Tanrsndan himaye istiyorlard. Bu duruma )(re ha' 'kartan ve *(k Tanrsndan himaye dileyen ilk %ristiyan da "isko"os *ri)oris idi. =Tanr 4mri> ndeki satrlarda *esere ithaf edilen 'ok ksa #ir dua vardr O =*eser i si-e hediye ettik. Tanr ya dua et>. Bu)n de #u dua, Kurann JRL. sHresi, +o&u da #u s(-ler ve #u dua #u)ne keder unutulmad. %al#uki, =*eser> (Kavsar veya Kevser) kelimesinin anlamn oralarda da 'o&u kimse artk hatrlamyor. *ri)oris, ayin srlarn u-un sre dnyor ve idrak etmeye 'alyordu. +er#entte ilk %ristiyan Kilisesini kurmas i'in *ri)orise yardm ettiler. B(yle$e !vru"a da ilk kiliseyi, NRJ ylnda 4rmenistan kurmu oldu. 4rmenistan Tanry ve nun ha'n ka#ul etmiti. 4rmeniler, ayin t(renlerini de Trklerden (&renmilerdir3 'nk %ristiyanlarda hen- kendilerine has #ir ayin t(reni yoktu3 onlar Yahudi dininin kaidelerine )(re Sina)o)larda dua ediyorlard. Eoma @m"aratoru +io$letianus, yeni %ristiyanlara kar, o #ilinen taki"ler, sr)ne )(ndermeler, ve idam $e-alarndan #ir sonu' alamyordu. Trk 6anev5 Kltrnn tohumlar "ut"erest Eomann ta ta"naklarnda #ile fili- veriyordu. Eoma @m"aratorlu&undaki halklar artk korkmadan W"iterden y- 'eviriyor, 6erkr heykellerini ve "utlar ykyorlard. Eoma da nihayet #unu anlamt. +io$letianus, 'aresi-lik i'inde tahtn #rak", saraydan ka'mt. !kl selim sahi#i #ir siyaset'i olan im"arator, trklere yenildi&ini hissetmiti, !5ru"a $a"naklar 1zerindeki 6a' 4rmenistan, arnavutluk, sonra da iveriya (#u)nk )r$istan), suriye ve msr #ir#irleriyle yar eder$esine k"'aklar davet ediyorlard. Tanrnn ha' her yerde ka#ul ediliyordu3 #u arada Trk manev5 kltr de #enimseniyordu. Trk usul yeni %ristiyanlk onlar Eoma hakimiyetinden tamamen kurtararak, hrriyete kavuturuyordu. K"'aklar, #u devletler i'in +er#entte 9atrik tahtn kurmulard. Bu Bat dnyasna (-) manev5 #ir okuldu. Burada ilk din adamlar yetitirildi. Kafkasya, u-un mddet !vru"ann aydnlanma merke-i olmaya devam etti. Burada, +er#entte dnyann ilk %ristiyan Kilisesi ina edilmiti. Ta"naklara )irme yasa&

Kilise i'in de uy)ulanyordu. !rkeolo)lar, kale ka-lar srasnda #u kiliseyi tesadfen #ulmulardr. Trkler kendi ta"naklarn, #inann st ksm ekenarl #ir ha' anmsatr ekilde ina ediyorlard. +er#entteki ta"nak da #(yle idi. /l'leri 'ok #yk de&ildi3 duvarlar, tu&ladan ya"lmt3 yani her ey #o-krlarda oldu&u )i#i idi. !yn kiliseler 4rmenistanda, @veriyada ve K"'aklarn odaktalar olan di&er memleketlerde de meydana 'kmtr. Bu kiliselerin Trkler tarafndan ya"lm oldu&u, ustalarnn kilise duvarlarna iledi&i (-el iaretlerle de )(rlmektedir. Bilim adamlar, #u anlalmayan iaretlerin ne oldu&unu u-un u-un dnyorlard. %al#uki her ey 'ok #asitti. Bu #ir dam)a idi. Trk soylarnn hemen he"sinde var olan #ir (-el arma idi. Bu !vru"ada =)eraldik> )elene&ini #alatan sim)eler ve e$ereler #ilimidir. Kadim kiliselerin duvarlarnda asrlar #oyu susan #u ya-lar, sahi#ini #ulduktan sonra susmaktan va-)e'tiler < 6esel7, #ilim adamlar 4rmenistanda (yle #ir ya-ya rastlamt O =Bu hediyeyi rahi"ler $amias i'in ka#ul edin>. Bu ya-nn yannda da hediye edenlerin adlarnn ilk harfleri #ulunmaktadr. Bu s(-lerin ya-ld& tarihin -erinden yaklak JTRR yl )e'mi. Bu s(-ler, kadim Trk dilinde ya-lmtr. 4rmenistan halk, yeni dini ka#ul etmelerinin erefine K"'aklar tarafndan #(yle te#rik edilmi ve kendilerine hediyeler verilmiti. GGG. BlaCeny n Ba'a)an a"elinin yanndaki ta"naklarn #irinde, kadim #ir usta eliyle ta -erine din adam )iysili #ir svari resmi ya"lmtr. Bini$i, Trk usulne uy)un #ir ekilde, ata ayaklar ser#est, yani -en)isi- #iniyordu. Bu da tarihin #ir #ilme$esi mi? Kesinlikle hayr. !n$ak din adamlar, #o-krda #(yle )e-iyorlard. nlara -en)i )erekli de&ildi3 'nk -en)i an$ak askerler i'in artt. NJQ ylnn JR Kasm )n, 4rmenistan i'in 'ok anl ve muhteem #ir )ndO Tanrnn ha' !vru"ann ilk kiliseleri -erinde ykseliyordu. *ri)orisi svarilerin korumas altnda, %ann ara#asyla +er#entten u&urladlar. *ri)oris, Trk dnyasndan mukaddes emaneti )(tryordu, yani yeni !vru"ann remi-i olan ekenarl ha' )(tryordu.

Trkler, kilisesinin #andaki *ri)orisi 'ok yksek merte#eli #ir makamda ka#ul etmi, konumunu =katlk> olarak il7n etmilerdir. =Katlk> kelimesi Trk dilinde = dakta> veya =Katlan> anlamna )eliyordu. 4rmeni Kilisesinin #anda olanlara verilmi olan #u unvan, #u)ne kadar muhafa-a edilmitir. Katolikos unvan (Yunan$a daki os eki sonradan eklenmiti) #u)n de mev$uttur. Suriye, 6sr ve Bi-anstaki %ristiyanlk $emaatlar, %ristiyan dnyasnn ilk hakiki mridi, Tanrnn sevilen kulu *ri)orisin (nnde di- '(kmlerdir. 4rmenistann iti#ar o yllardan #alayarak h-la ykseldi. Bat alemi, Trk +nyasnn ha-inelerini #enimsemeye #alad. =!ydnlk do&udan #alar>. !ma !vru"a o d(nem i'in do&u hakknda hi'#ir ey #ilmiyordu. !vru"ann Trk dnyas ile irti#at 'ok a- oluyordu. Eomallar #u durumu kendi lehlerine 'ok iyi kullanmlardr. Eomallar, K"'aklar -alim ve ya#an5 #ar#arlar olarak tantarak, insanlar korkutu", K"'aklardan u-aklatrarak hakimiyetlerini arttrmak ve sresini u-atmak istemilerdir. !vru"allar, *eserin kahramanlklarn hatrlatan *ri)orisin samim5 hi-metlerini )(ryor, )en' adam Tanrnn el'isiyle kyaslyorlard. Eoma hkmdarlar, K"'aklar hakkndaki hakikatin a'&a 'kmasndan korkuyorlardO K"'aklarn !vru"aya )elmesinden korkuyorlard. Eomallar, *ri)orisin @ran soyundan #ir asil oldu&unu (&renin$e, @ranllar kullanarak, ona iftiralar atmlardr. *ri)oris in )nahk7r ve ahl7ken -ayf oldu&unu yaymlardr. *ri)oris i'in 'ok a$ #ir )nd, *ri)oris ne diye$e&ini #ile #ilemiyordu. %erkes ona kar idi. Trkler onu 'ok korkun' ve vahi #ir ekilde idam ettiler. +er#entte, meydanda )en' adam ya#an5 #ir atn kuyru&una #a&ladktan sonra, hakimler hkm okudular. !ma (lmn ei&inde #ile *ri)oris merhamet dilemedi3 'nk kendisini aklamak i'ini #ir se#e" )(remiyordu. Sade$e *(ky-ne #akt ve sessi-$e =Tanrnn ya-d&ndan ka'ama-sn> dedi. 1aran hakimler (n$e ne oldu&unu anlayamadlar. Kendilerine )eldikleri -aman, at deni-in kysnda ve 'ok u-aklarda kouyordu. Bu defa idamlk mahkHmu kur#an olarak ka#ul ettiler. Kahraman ve )nahs- kur#an *ri)orisin ruhunun K"'aklarn hamisi olmas i'in dua etmeye #aladlar. Kahramanlardan hamilik #eklemek3 #u da !ltayn eski )eleneklerinden #iri idi. Bundan sonra "isko"os *ri)orise, #ir Trk ad verdiler. nu +Car)an ('ok atl)an) ismiyle 'a&rmaya #aladlar. ruhen Trk olmutu. K"'aklar onu kendi $emaatlerine dahil etmilerdi. +efinin M. )nnde #ir mu$i-e )er'ekleti. 6e-arn yannda #ir "nar do&du. @nsanlar #u kutsal me-ar -iyaret etmek i'in )elmeye #aladlar. Ksa -amanda #urada #ir yerleim #(l)esi olutu. !rtk #u yerde kutsal #eldenin #ek'ileri yayordu. nlar nesilden nesile aktararak, ifal su #ulunan "nar da muhafa-a ettiler. @nsanlar eskiden oldu&u )i#i, #u )nlerde de #uraya )elmeye devam etmektedirler. $rkler 5e ,izans %er halkn haf-asnda tarih farkl ekilde muhafa-a ediliyor. %alk #a- eyleri unutsa #ile, (nemli eyleri unutmuyordu. Bil)i haf-ada yaamaktadr, Kltr de

#ir haf-a ha-inesidir. 6edeniyeti olmadan #ir millet ve onun )e'mii olama-. Eivayetler, masallar ve iirler tem#ellikten veya $an skntsndan ya-lma-d. %er eserin mutlaka 'ok derin #ir anlam vardr. Trkler, her efsane kahramann 'ok "ahal #ir in$i )i#i koruyorlard. !d, el#ise, sil7h, her eyin mutlaka #ir anlam vard., tesadfen olan hi'#ir ey yoktu. 6eddah onlar$a rivayeti hatrlyordu. 4&er #ir 7k #ir efsaneyi anlatrken #ir kahramann adn veya herhan)i #ir teferruat unuttu ise, #undan sonra #u efsaneyi anlatmaya hakk olama-d. +er#ent surlarnn yannda )er'ekleen o hadiseyi Trkler el#ette ki unutmamlardr. !-eriler, Kumuklar ve Tatarlar, #u)n de #ir do&u ehrine #yk 4Cderhann )eliini hatrlamaktadr. 4Cderha, "nar ele )e'irmi3 ehrin )en' k-larn istiyordu. %kmdarn k-n #ir )en' asker kurtard. asker, 4Cderhay sil7hla de&il, dualar ile yenmiti. B(yle$e herkes s(-n sil7htan daha kuvvetli oldu&unu )(rd. 0nk #u s(- =Bo)> idi. Eus'a da #u kelime =Tanr> anlamna )elmektedir. !srlar #oyun$a efsane de&iikliklere u&ruyordu. 6esel7, askere yeni ad veriliyorduO %-r veya %-r @lyas, Keder veya Kederles ve Aor$is3 fakat farkl isimlendirmelere ra&men, o her -aman hayat "narnn )en' #ek'isi olarak e#ed5 kalmaya devam ediyor. !vru"ada da #u efsane u-un -amanlardan #eri #iliniyordu. Bu )en' askeri, !-i*eor)iy (veya *eor), Aor$, 4)oriy, Yuriy, @rCi, )i#i onlar$a ad) olarak adlandrmlard. Ba- din5 ve siyas5 se#e"lerle onu #(lmlerdi3 #aka #ir deyile, farkl kiiler olarak )(sterdiler, Siyaset'iler, sk sk 'ekinmeden kltre karyorlard ve mdahale ediyorlard. Eoma, Trk +Car)an efsanesini ka#ul etmedi. Ka#ul edeme-lerdi < Eoma "isko"oslar korktular3 'nk #u efsanenin metni Bat Kilisesinin )i-li srrn a'klyordu. nlar, SMS ylnda %ristiyanlara *ri)oris (+Car)an) adnn tel7ffuedilmesini #ile yasaklamlard. Trk a-i-ini (n$e 'ilek7r, sonra da katil olarak de&itirdilerO ata #indirdiler, Trklerin mukaddeslerinden saylan 4Cderhay =(ldrmeye )(nderdiler>.

Bunlarn he"si *ri)oris in )er'ek kahramanl&nn srr kimse tarafndan (&renilmesin diye ya"lmtr. *(k Tanr tasavvurunun !vru"aya Trklerden )eldi&inin (&renilmemesi i'in ya"tlar. Eoma @m"aratorlu&unun yklndan sonra !vru"aya yerleen %ristiyan kltrnn do&uunun temelinde Trklerin oldu&unun (&renilmemesi i'in ya"tlar. +emek ki, efsaneyi de&il, Trk milletinin tarihini k(t #ir niyetle kasten de&itiriyorlard. Buna K"'aklara kar asrlar #oyu sren Bat Kilisesinin oluturdu&u siyaset se#e" olmutur, !ma hakikat her -aman hakikat olarak kalmaktadr. *er'ekler hi'#ir -aman de&ime-3 'nk )er'ekler mant&a dayanmaktadr. @te mantk (deliller hakknda en $idd5 #ilim dal) #a- hadiselerin )er'ekte nasl oldu&unu tekrar $anlandrmaya imk7n sa&lad. , laylarn )er'e&i (yle idi O Yunan %ristiyanlar +er#entte NJJ ylnda ortaya 'kmtr. nlar oraya hayrl #ir i i'in )elmemilerdir. Yunanlar, i-leri #u)ne kadar dahi ustalkla )i-lenmi ve inanlmas -or #ir oyunu "l7nlamlard. tarihte eski Eoma @m"aratorlu&u to"raklarnda #yk #ir kar)aa yaanyordu. Taht i'in yedi aday savayordu. @nsanlar da artk eski Eoma Tanrlarnn )'s-l&n a'k'a dile )etiriyorlard. %er yerde kaos hakimdi. !vru"allar arasnda siyasetin en eski ve en (nemli #ir kaidesini ilk olarak Yunanlar hatrlamlardO Tanr kimde ise veya #aka #ir deyile Tanr kimin ise, hakimiyet onundur. Yunanlar #u uurla ve kurna-lkla *(k Tanry 'almak ve #(yle$e !vru"a -erinde hakimiyetlerini kurmak maksadyla Trklere )ittiler. Yedi im"arator adayndan #iri Yunan Konstantin idi. Konstantin de, di&erleri )i#i #ir ='"lak> im"arator idi. !skeri yoktu, an$ak #ir unvana sahi"ti. rta +eni-e, yani !kdeni-e, 6a$sentsius hakim durumda idi, yani )er'ek im"arator. 6a$sentsiusun Eoma da askeri vard. @lk #akta sknty ve #el7y akla )etire$ek hi'#ir ey )(rnmyordu. !ma aniden, nereden )eldikleri #ilinmeyen akn$ svariler ortaya 'kmt. 4llerinde !vru"allarn (n$eden )(rmedikleri ha'l #ayraklar dal)alanyordu. Saldrlar ani ve sertti.

NJQ ylnda 6ulvi K("rsnn yannda ; yenilme- Eomann duvarlar altnda < ; 6a$sentsius un askeri tamamen da&lm ve ordusu "aram"ar'a olmu3 kendisi de $anndan olmutu. Konstantin ise, -aferini ve #aarsn ilan etmek i'in a$ele ediyordu. Sava Trk svarileri ka-anm, ama -afer, askeri #ile olmayan Yunanlara mal olmutu. %a'l #ayraklar tayan K"'ak askerleri Eoma ordusunu 'ok kolay yenmiti. Bunu da *(ky-nn, yani Tanrnn #ir iareti olarak ka#ul etmilerdir. Konstantin 'ok kurna- #ir siyaset'iydi. , hemen yeni Tanr inan$n da kendi -erine almasnn, nu ve Trkleri de kendisine ait olarak )(stermesinin 'ok (nemli oldu&unu anlamtr. Konstantin, 8itsinius dan hemen sonra, Kafkasyada yeni do&mu olan %ristiyanl& ka#ul etmek istedi&ini #ildirdi. K"'aklarla ittifak kurmak Konstantinin iine )eliyordu. Ba- 7limler, tarihi ya-dklar -aman siyaset'ilerin emri ile #a- eyleri reddediyor, #a- #il)ileri )i-liyor veya hi' s(ylemiyorlar. Yunanlar, Tanr inan$n ilk defa Konstantin -amannda ka#ul ettiler. Bunu da kimse reddetmiyor3 ama #u inan$ Trk din adamlarnn telkinleriyle ka#ul etmilerdir < !n$ak tarih'iler ite #unu nedense )i-liyorlar. Yunanlarn, Tanr inan$n K"'aklardan aldklar tartmas-dr. Trklerin dini -erinde +o&uda Budi-m3 Batda ise, yeni %ristiyanlk olumutur. !vru"allar Tanry ka#ul ettiler. Tanr inan$ ile #irlikte Trklerin din5 kltrn de ka#ul etmi oldular. Bunu )i-lemek mmkn de&ildir < Konstantinin Tanry ka#ul etmedi&ini )i-leyemedi&i )i#i, Konstantin #tn hayat #oyun$a, daima "ut"erest olarak kalmt. 0nk Konstantini inan' de&il, hakimiyet il)ilendiriyordu. Konstantin, Eomallar -erinde ka-anlan -afer i'in #edeli $(mert'e (dedi3 hediyeler )(ndermek hususunda, Trk askerlerini daha fa-la yannda tuta#ilmek i'in hi'#ir eyden ka'nmyordu. Be svariler Konstantinin yannda kalmt. Sonradan #unlar =Iederat> olarak adlandrmlardr. =Iederat> kelimesi 8atin$e =antlama> anlamna )elmektedir. Konstantin, K"'aklara elinden )eldi&in$e ihtimam )(steriyordu3 mesel7, yeni takvim ihdas ettiO Trklerde oldu&u )i#i tatil )nn 9a-ar )n olarak tayin etti. @nsanlarn kiliseye )itmesini ve yeni *(k Tanrya dua etmelerini me$#ur5 klmt. +ikkat edelim, NQK ylna kadar Yunanlar an$ak Tanrya dua ediyorlard ve Trklerin il7hi metinlerini ve dualarn okuyorlard. la&anst, ama maalesef unutulmu #ir ol)u. Bu olay, !vru"a tarihinin karanlkta kalm #a- kara lekelerini iyi$e aydnl&a kavuturdu, Bi-ans, demir sikkelerinin -erine *ne am#lemi #asyordu, daha do&rusu =)ne> am#lemli eit kenarl ha'lar, =*ne iaretleri>. Konstantin hakknda ise, sade$e =)ne )$ne ta"an> #iri oldu&u s(yleniyordu. !$a#a neden ? +ahas var O Trk dili u-un -amanlar #oyun$a Bi-ans ordusunun kulland& dil idi O #u dili =asker> dili olarak adlandryorlard. Binler$e Bo-kr ailesi Yunan eline tanmlardr. nlara en iyi yerler veriliyordu. nlarn tanmas i'in +eti K"'ak hanlarna #yk miktarda altn veriliyordu.

!vru"ann do&usundaki en )'l devlet olan Bi-ans -aten K"'aklar kurmulardr. D' nesilden sonra #urada, iki halkn #irli&inin meyvesi saylan Bi-ans kltr olumutur. .-manlarn ifadesine )(re, )ene de +o&unun stnl& ortadadr. 1ara$ak #ir ey yoktur. Kuan %anl&nn hik7yesi tekrarlanmtr. !n$ak #ir fark vard O Bi-ans hkmdarlar Trkler de&il, Yunanlard. !ma iki kltrn kaynamas meydandadr. ,Konstantinin artk dmanlar yoktu. Konstantin, kolay inanan ve ikna edile#ilen K"'aklar kullanmaya devam ediyordu3 #unun i'in hi'#ir fedak7rlktan 'ekinmiyordu. @m"arator, NQS ylnda yeni #akentin, yani Konstantino"olisin temelini atmt. Bu ii de Trk ustalarna havale etmiti. Yeni #akenti Eomann aksine do&u usulnde ina etmelerini istedi, Kurna- Konstantin, ola#ile$ek her eyi tahmin ede#ilmiti. B(yle$e Bi-ans do&du. Konstantin( in :ulm Konstantin, NQK ylnda nikea (i-nik) ehrinde #tn hristiyan din adamlarn to"lamtr. Bu G. Euh#an To"lants idi. Bu to"lant @-nik Konsl olarak #ilinmektedir. Konsln tek #ir )ayesi ard, #u hedef )i-lenmiyordu. @m"arator Konstantin, %ristiyan Kilisesinin Trk usulyle de&il, Yunan inan' usulne )(re tan-im edilmesini istiyordu. Konstantinin hedef ve "lanna )(re, Yunan tar- Kilisede, Tanr ve %ristos ayn sfatla, daha do&rusu tek Tanr olarak #irletirile$ekti, Yunanlar kendi kiliselerini kuru" Tanr inan$n #enimserken, Trklerin dualarn, t(relerini, ta"naklarn ve Trklere ait #tn manev5 de&erleri de sahi"leniyorlard. Trklerin asrlar #oyun$a #iriktirdikleri miras #u yeni tee##sle Bi-ansa ve Bi-ans Kilisesine )e'iyordu, Bu Trk milletine kar ilenmi #ir su' saylma- m? Yoksa #u su' (-enle )i-leniyor mu? @-nik Konsl srasnda Konstantinin neler emretti&ini ilk #ata kimse do&ru drst anlayamad #ile. !ma anladktan sonra da isyan ettiler. Tanry ve insan kartrmak, #ir araya koymak ve eit )(rmek 'ok #yk #ir )nahtr3 #u mukaddesat tahkir etmek demektir. Tanr adnn korunmas i'in ilk 'k ya"an kii 6sr 9isko"osu !riy idi. Tanr ile insan eit ka#ul edemeyi- dedi. 0nk, Tanr ruh, insan ise Tanrnn yaratt& #ir kul O an$ak Tanrnn ya-)s ile dnyaya )elir ve dnyadan )ider. !riy, aydn ve #il)ili #ir insand. , kendisine )veniyor ve insanlar ikna ediyordu. 4rmeni, !rnavut, Suriye ve di&er kiliselerin "isko"oslar da !riyi destekliyordu. 9isko"oslar, %ristosu, yani %-.@say reddetmiyordu3 ama ayn -amanda kimse %ristosu Tanr ile eit mevkiye de koymuyordu. 0nk )(ky-nden )ele$ek #yk $e-adan korkuyorlard. 0ok il)in', ama Trk hanlar @-nik Konsln sanki fark etmemilerdir. Yunanlarn ya"tklar #u sefer de ka#ul )(rmt. Yunanlar, kendilerini aklamak i'in =Yeni Basiyeti>, yani %ristos un (&ren$ilerinden #irinin notlarn #ulduklarn ifade

ederek, %ristosun faaliyetini, hayatn ve soyunu ya-mlardr. Yunanlarn yalanlar snr tanma-d. Yunan edit(rleri, Tanrnn o&lu *eserin kahramanlklarnn #ir ksmn %ristosa mal ettiler, #a- eyleri de a'k'a Budann hik7yesinden aldlar. B(yle$e %ristiyanl&n ilk kita#, dinden 'ok u-ak olan siyaset'iler tarafndan ya-lmt. Konstantin, kendi kilisesini kurmak i'in uy)un #ir -aman se'miti. K"'aklarn o -aman !lanlarla ilikileri 'ok )er)indi. Yunanlarn )er'ekletirdikleri #u yenilikleri dne$ek durumda de&illerdi. =4&er ikisi #ir #irine dman ise, #irisi (lr> diyorlar +o&u da. %on Ne.ri &'in M;adele +o&unun her -aman kendine has kavray ve kendine has de&erleri olmutu. +o&u affediyor, ama unutmuyor. !lanlar ve Trkler arasnda +onX :ehri i'in m$adele u-un srmt. !kta %andan sonra da #u m$adele #itmedi. +on :ehri, o yllarda !vru"ann do&u hududunu 'i-iyordu. K"'aklar, !vru"a ya )irme hakkn ka-anmak i'in savayorlard. K"'aklara en)el olan !lanlar de&ildi3 !lanlara )i-li yardm eden ve a'k'a Trkleri sade$e i )$ olarak )(rmek isteyen Yunanlar ve Eomallar idi. K"'aklar i'in +on hav-asna ve !vru"a #o-krlarna 'k (nemli idi3 'nk K"'ak nfusunu artmas se#e#iyle onlarn yeni to"raklara ihtiya'lar vard. =+(rt 'o$uk aile saylma-> diyordu K"'aklar. -amanlarda ekillenmi )eleneklere )(re, k'k erkek evl7t, #a#a evinde kalyor, anne ve #a#asna hi-met ediyordu. Byk o&ullar ise askerlik ya"yor ve yeni diyarlara )idiyordu. +evlet evl7tlar i'in vardO 4&er ailede sade$e #ir erkek 'o$uk var ise, o )en$in kula&na #ir k"e takyorlard. !skerde komutan, kula& k"eli eri tehlikeli ilere )(ndermiyordu. Soyunun son erkek evl7d ise, #u defa kula&na iki k"e taklyordu. Bunlar (-ellikle korunuyordu.

%erkes askerlik ya"yordu. !skerlik #ir erkek i'in artt ve 'ok erefli #ir iti. 4&er )en' askerli&ini ya"mamsa, evlenmesi de yasaklanyordu. rdu mensu"larna 'ok hrmet ediliyordu. Bir )en', askere )itmeden (n$e #ir tay #esliyordu. !skere )iderken kendi yetitirdi&i at ve kendi sil7hyla )idiyordu. Bu y-den +eti K"'ak ta her -aman i'in esas vuru$u )$n svari olmas insan artmyor. !ma !lanlarla savamak i'in #u yetenekler a-d. !lanlar sava 'ok iyi hesa"layarak ya"yorlard. !lan askeri (n$e #ir d(rt)en oluturuyordu3 sonra #akrdan ya"lm kalkanlaryla $idd5 #ir ekilde korunarak u-un m-raklaryla h$um ediyorlard. :eti$ede K"'aklar #ir yol #uldular. K"'aklar a&r yay kefettiler. Bu sil7h tarihe de =Trk ti"i a&r yay> olarak )e'ti. Bu yay her delikanl )ereme-di. 0nk #u yayn #oyu #ir #u'uk metre idi < !&r demirden u'lu oku #u yay ile herkes atama-d, Bu a&r yay, mthi #ir (ldrme )$ne sahi"ti. Trk ustalar daha (n$e '&lk sesi 'kartan oklar kefetmiti. Bu da 'ok #aarl #ir asker5 i$at idi. k, u'arken korkutu$u #ir ses 'kartyordu. :ihayet NTR. yl )elmiti, Balamir %an, +on a 'kmt. !lanlar, Trk sil7h ustalarnn yeniliklerini #ilmedikleri i'in, eskisi )i#i sava d(rt)enini kurmular, sessi-$e saldry #ekliyorlard. Tuhaf #ir ey, Trkler #u sefer a$ele etmiyorlard. Balamir %an (n$e #ayra& ("t, yemin ettikten sonra, eski Trk )eleneklerine uyarak, askerlerini Tanr iaretiyle kutsad. Be asker dmana kar hareket etti. +man saflarnn (nnde de svariler durmaktayd. Bir ark duyuldu. k'ular (ne 'ktlar. 0&lk sesi 'kartan oklarn )rlts dmann yre&ine korku salmt. Sanki !lanlarn #andaki k(t ruhlar #el7y ve fel7keti 'a&ryormu )i#iydi. Bu h$um #aaryla sonu'lanmt. Kahraman ok'ular savaa devam etti. !&r oklar dman a$mas-$a (ldryordu. Bakrdan ya"lm -rhlar, !lanlar an$ak yumurta ka#u&u kadar koruyordu. Trk oklar -rhlar tamamen deliyordu. !lanlarda "anik #alad. Savan ak tam K"'aklarn istedikleri y(nde )eliti. Kl'lar havaya kalkyor ve her inite kesiyor, kesiyordu. Kandan dolay nehir k"k-l akyordu. Trkler #u savatan mu-affer 'ktlar. nlar iki sene #oyun$a k-l akan +on a d(nmediler. To"ra&n, kendisine )elmesi i'in -amana ihtiya$ vard. !n$ak NTQ ylnda (n$ler, #u sefer ehir ve kasa#alara uy)un yer se'mek i'in )elmilerdi, !rkeolo)lar, +on hav-asnda #ulunan #tn eski ehirlerin o yllara ait oldu&unu kesin olarak tes"it etmilerdir. Bu ehirler K"'aklar tarafndan kurulmutu.

Tanais :ehrinin #u tarihten sonra ad +on olarak de&imiti. =+on> kelimesi Trk k(kenli #ir s(-dr ki, eski -amanlarda =te"eli #(l)e> anlamna )elmiti. !ratrld&nda, Kadim !ltayda +on2Terek, +on2%otan )i#i #aka #en-er isimlerin de oldu&u )(rlr, +emek ki, Trkler #u kelimeyi #iliyorlar ve kullanyorlard. Bu ad, nehrin d- #o-krlardan de&il, en)e#eli #o-krlardan )e'ti&ini vur)ulamaktadr. $rkler A5ru"a( da #o-krdaki yerleim #(l)eleri )iderek altaylardan u-aklara )eni #ir alana yaylyordu. Eoma @m"aratorlu&u, en )-el ve en hametli d(nemlerinde dahi +eti K"'ak #(l)esinin d(rtte #ir #ykl&ne #ile ulaamamt. rta !vru"adan #alay" @li :ehrine kadar u-anan +eti K"'akn do&u ve #at hudutlar arasndaki mesafe an$ak atl olarak seki- ayda katedile#iliyordu. K"'aklar, o )ne kadar isk7n edilmemi, daha do&rusu =kimseye ait olmayan> yerlere yerleiyorlard. Bu yeni to"raklar sayesinde lke #yyordu. Bu ara-ileri isk7na a'mak 'ok -or #ir iti. %er seferinde ie yeniden #alyorlard. Yollar, )e'itler, kasa#alar, tarlalar, ehirler, Kl' ve yer ka-lar, at ve sr, asker ve 'o#an, Bunlar Byk Kavimler *(' armasnn temel motifleri, Sonradan #u iaretlere inaat', demir$i, sil7h', frn$ ve hatta ara"' sim)eleri de eklendi. !n$ak iinin ustas olan insanlar hal5 ara-ileri isk7na a'a#ilirdi. Bo-krllar, !vru"allarn 'o&u -aman ='irkin Tatar> ve =asker5 )('e#e> olarak adlandrdklar insanlar de&il3 onlar #o ve hal5 ara-ileri isk7na a'an ustalar ve 'alkan insanlard. K"'aklar, B.asrda +esna :ehri #oylarndaki yksek kyda Birin$i (sonralar Bryane'sk) ehrinin temelini atmlard. Bu ehrin ad Trk dilinde =#irin$i>, yani =esas> anlamna )elmektedir. Sonralar #u ehir !vru"ann en etkili ehirlerinden #iri ve +eti K"'akn #akenti olmutur. Burada #o-kr ormanla #irleiyordu. Bu)n #u ehrin ad Bryansk olarak #ilinmektedir. 4n a- #in #e y- yl (n$elerine ait #uluntulara rastlayan yerli arkeolo)lar sade$e armaktadr.

1armak i'in el#ette #ir se#e" vard. Bu to"raklarda #in yl evvel onlarn atalarnn sesleri duyuluyordu. !ma onlar #u sesi hatrlamyorlar, 0ar G.9etronun talimatyla unutturdular. +aha do&rusu, tarihten sildiler.

Birin$i ehri Trk +nyasnda, 'ok #yk #ir (nem tayordu. Burada #a din adam ve onun =#eya- seyyahlar> yayordu. K"'aklar onlara =vai-lerimi-> diyordu. Bu ehir, Byk Bo-krn manev5 #akenti idi, yani kutsal #ir mek7nd. Bu ehirde -en)in demir o$aklarnn #ulunmas da onu ayr$a (nemli klyordu. Bunun i'in =#akent> idi < Yannda "hesi- #aka ehirler de vard. 1ehirlerin ve kasa#alarn says 'oktu. 6esel7, Kavimler *(' d(neminde, imdi ad Tula olan Tola 1ehrinin temelini de K"'aklar atmt. Bu ehir, i'ilerin, demir$ilerin, sil7h'larn ve ka#iliyetli ustalarn kurdu&u ve yaad& #ir ehirdi. =Tola> kelimesi Trk dilindeki =tolum> kelimesinden kaynaklanmakta ve =sil7h> anlamna )elmektedir. Byk Bo-krn ve Trk halknn kadim tarihini kesi" attklar )i#i, #u ehrin )e'miini de kesi" tarihten attlar. 1imdi ad Kursk olan kadim Kursk ehrinin kaderi de 'ok ha-indir. Bu nasl #ir ehirdi? Bu ehrin sakinleri ne ya"arlard? To"onimi #ilimi #unu net #ir ekilde a'klyorO Bu ehrin ad =savaa ha-r> anlamna )elmektedir. Trk dilinde #(yle ter$me edilmektedir. Baka #ir deyile, =#ek'i ehir> anlamna )elmektedir. Kara'ev ehri de asker5 seslerle uyanan ehirlerden #iriydi. Bu asker5 ehirler, Birin$i ehrine )iden u-ak ve yakn yollar koruyorlard. Sade$e kendi ileri ile u&raan halkn yaad& #aka ehirler de vardO Ki"en-ay (imdi Eusyadaki 9en-a ehri), BurunineC (BoroneC), 1a"akar (0e#oksar), 0elya#a (0elya#insk), Bul)ar,

ve daha onlar$a ehir, +eti K"'ak ehirleri arasnda ulam sa&layan yollar mev$uttu ve "osta hi-metleri de )nn artlarna )(re d-)n yrtlyordu. eski d(nemlerde, imdi ad 9altava olan .kraynadaki Boltavar ehri de )elimiti. Bu ehir ti$aret faaliyetleriyle 'ok mehurdu. +(nemin en -en)in "a-arlar #urada kuruluyordu. Bunu ehrin ad da ifade etmektedir. Trk dilinde #u ehrin ad =#ol> anlamna )elmektedir. 4l#ette, #u ehir ti$aretle u&raan +eti K"'akn tek ti$aret ehri de&ildi. Ko#ak %an, +onun aa&sndaki yksek te"elik #(l)ede #ir ehrin temelini atmt. Bu)n #u ehrin ad Ko#yakova diye anlmaktadr. Yannda ise, !ksay ehri var. rada, +on hav-asnn )iriini koruyanlar olarak #ilinen asker5 #ek'iler yayorlard, K"'aklar, hemen her #yk nehrin aa& #(l)esinde mutlaka #ir kale ehir ina ediyorlard. K"'aklar, kurduklar ehirleri #yk #ir ustalkla ina ediyorlard. @lk #akta )(sterisi-, sade olarak )(rne#ilir, ama 'ok kullanl ve rahat idi. 6ahalle ya"s ve )eni sokaklar ile insanlarn yaamasna 'ok uy)undu. K"'aklar, #u ehirleri Trk mimar5 kaidelerine uy)un ina ediyorlard. Binalarn temelleri tu&ladan ina ediliyor, #tn ehir halknn #ir araya )ele#ile$e&i #yklkte #ir meydan mutlaka ya"lyordu. !rkeolo)lar, eski #inalarn ya"sn ve d )(rnlerini temellerinin durumuna )(re de&erlendiriyorlar3 #u #inalarn )'l #ir mhendislik ya"s oldu&u )(rnmektedir. !$a#a, =)('e#eler> arasnda mhendisler, matematik'iler ve mimarlar m vard ?.. Beya #u #il)ileri sade$e #ir kii mi tayordu ? %ayret < 1ehrin alt ya"s arasnda s&naklar, alt )e'itler ve )da maddelerini saklamak i'in #yk de"olar da ina ediliyordu. 1ehir sakinleri ani #ir saldr karsnda ehrin altndaki )e'itler ve s&naklara saklana#iliyorlard. Bu yer alt ehirleri arkeolo)lar 'ok arttO ehrin altnda sanki #aka #ir ehir daha vard < Bini$ilerin i'inde rahat'a )e-e#ilmeleri i'in )aleriler ve tu&lalardan tono-lar, )(renleri #yk hayrete drmektedir. Buralarda havalandrma ve su tesisat da mev$uttu, K"'aklar, ehir kura$aklar yerleri 'ok dikkatli se'iyorlardO -emin )-el, sa&lam ve uy)un olmalyd. 6esel7, !ksay (nnde ola&anst #ir man-ara yatyordu. +on nehrinden 'kan yollar Yunanlarn Borisfen diye adlandrdklar nehre kadar u-anyordu. Bu)n #u nehir +inye"er diye adlandrlmaktadr. =+inye"er> kelimesinin anlam nedir? Bu konuda farkl )(rler var. !ma s(- konusu olan #u de&il. @in daha il)in' olanO K"'aklar tarafndan !vru"ann #tn #yk nehirlerine verilen adlar =don> kelimesiyle #alyordu. :iye? 6esel7 +one"r, +onestr, +onay. !'k'as ifrelenmi #ir ya- )i#i. Bu ne demektir? Bilim adamlar #u soruya tam #ir $eva" veremediler. Sade$e #asit #ir rastlant oldu&unu dndler. %al#uki tesadf de&il #u. !'klamas )ene te"elerden ve yksekliklerden akan nehirlerde ve Trk )eleneklerindedir. 6aalesef, yeni yerler kefetmek #i-im i'in #ilinmeyen #ir i3 do&ru $o&rafi adlar vermek ise tamamen

unutulmu #ur itir. Trklerin aratrma )ru"lar vard. Bu aratrma )ru#u, #o-krda yeni otlaklar, tarlalar ve yerleim #(l)elerini aratryor, tes"it ediyor ve onlar adlandryordu. :asl? Bi- #ilmiyoru-. !ratrma$ )ru#u, hen- isk7n edilmemi, #akir u'su#u$aks-, hal5 #o-krlarda ilerliyordu. +i&er insanlar da onlar a&r a&r taki" ediyorlard. Tam iki y- yl #oyun$a Trk halknn (n$leri !ltaydan !vru"a ya yrdler. !l"ler i, daha do&rusu #tn !vru"ay #ir #atan #ir #aa tamamen )(rmek erefi, Byk Bo-krn kahraman ve ulu Trk #a#u&u !tilla ya nasi" olmutu. 2oma( nn &kiyzll K"'aklar, kendinden emin, hu-urlu ve #arsever davranlaryla, Eoma hkmdarlarn korkutuyor ve tedir)in ediyordu. Eomallar, kendilerine 'ok )venen #u svarilerden korkuyorlar ve ilk frsatta dersini vere#ilmek i'in onlarn #tn hareketlerini sinsi$e taki" ediyorlard. Yunanlar NJQ ylndan #eri +eti K"'aka kendi istekleriyle hara' (demeyi ka#ul etmi ve K"'aklar hakknda 'ok iyi eyler s(ylemekteydiler. 4l#ette, e&er ordunda K"'aklar hi-met ediyorsa, ehirleri K"'aklar ina ediyorsa, tarlalar K"'aklar iliyorsa, onlar hakknda tatl konuulurdu. Eoma da K"'aklara hara' (dyordu. Ta#ii ki, #unu kendi iste&iyle ya"myordu, NLR yllarnda, Bat Eomann ku-ey hudutlar #oyun$a, Bo-krllarn ilk ki#itkalar ortaya 'kmtr. @lk Trk yerleim yerleri de #el)elere )(re o d(nemde ina edilmeye #alamtr. K"'aklarla olan komuluklar #alan)'ta Eomallar 'ok tedir)in ediyordu. !ma -amanla 'ok ey de&iti. Eomallar artk eskisi )i#i korkmuyordu. Bi-ansn ya"t& )i#i onlar da do&udan )elenler i'in kendi y(ntemlerini aramaya #alamlard. Be sonunda #unu da #ulmulardr. d(nemde K"'aklar iki yl #oyun$a 'ok 'etin #ir kurakl&a u&ramlardr. @nsanlar a'lktan (lyordu. Eoma t$$arlar adeta #ir tilkinin kmese )irmesi )i#i Trk ehirlerini -iyaret etmeye #aladlar. Btn #ayat )da maddeleri K"'aklara altn karl& satlyordu. !ilenin altnlar tkendi&inde, anne #a#alar kendi 'o$uklarn k(le olarak veriyorlard3 'nk 'o$uklarn a'lktan (lmemesi i'in #unu tek ans olarak )(ryorlard. Be Eoma tam da o yllarda Yunan %ristiyanl&n ka#ul etmi, kendisini =katlk> yani Trklerin odakta olarak ilan etmiti.

Bu sayede Trklerin skntlarn istismar ederek -en)inleiyordu. Bu =odakta> her eyi ya"a#ilirdi. Bu defa Bi-ansn hakimiyeti altnda idi ve #tn dnyadan nefret ediyordu3 #ilhassa da Eomay eski )$nden alkoyan K"'aklardan, Iiil5 savata K"'aklara yenilen Eoma, #u defa )i-li so&uk sava #alatmt. Bu sava asrlar #oyun$a srd. Trkleri sonraki nesiller (nnde k'k dren ve onlarn, =hayvan$a> yeme&ini yiyen 'irkin ve ya#an5 )('menler imaCn -ihinlere naketmiti, =%ayvan$a> yemek nasl yenile#ilir? 0ok #asit. Trklerin kullandklar )i#i kak, #'ak veya 'atalla yiyerek. Trklerde #'ak her -aman #ir ka"ta han'erin yannda #ulunuyordu. !yr$a yemekten (n$e kuman (i#rik) yardmyla ellerinin ykanmas ve sonra havluyla kurutulmas )erekiyordu =hayvan$a> yemek i'in. Bu kadar. d(nemde !vru"allarn kak 'ataldan ha#erleri #ile yoktu. nlar =hayvan$a> olmayan #ir tar-da(<) yeme&i elle yiyordu. 6esel7, -en)in #ir Yunan, evinde hi-met eden erkek !ra" 'o$uklar 'altrr ve yemekten sonra ya&l ellerini onlarn sert sa'l #ana silerdi. Yunanlar da Eomallar da hamam hen- #ilmiyorlard. *,anya+, yani hamam Trklerin kefi idi. Bu kelime de Trk k(kenlidir. =Bu&> ve =ana> kelimelerinden oluan #u s(-, #aka #ir deyile =#u&un anas> anlamna )elmektedir. Tannm nl Eoma termleri herkes i'in a'k de&ildi. D' y- #in nfuslu Eoma da an$ak se'kin kiilerin #u #anyolar kullanma imk7n vard. Bo-kr, K"'aklar temi-li&e ve d-enli olmaya altrmt. Bir K"'ak kadn evini temi-lemeden (n$e yemek "iirmeye #alamyordu. %er K"'ak, sa#ah ve akam ykanrd. @#adet etmeye ha-rlanrken ve yemekten (n$e de mutlaka ellerini ykard. Trklerde #ir inan' vardO insanlar uyudu&u -aman ruhlar dnyay dolayordu3 sa#ah ise )eri d(nyordu. 4&er insan temi- de&ilse, ruh #edenden korkarak u'u" )ider ve #ir daha e#ediyen )eri d(neme-di. Yine #u se#e"le insanlar uyurken #alarn ka"atmyordu. *eleneklerdeki her teferruat #ir anlam i'ermekteydi. 6esel7, trnaklarn kesilmesi konusundaki )elene&in temelinde (yle #ir hikmet yatmaktadrO Trk n hayat5 )$ )nd-leri trnaklarnn arasnda, )e$eleri ise sa'larnn di#indedir, Bunun i'in de trnak temi-li&i 'ok (nemlidir. Trnaklar her -aman temi- tutulmaldr. Bunu 'o$uklar #ile #iliyordu. !vru"allar, K"'aklarn hayatndaki "ek 'ok eyi anlayamyorlard. Bu se#e"le mant&a s&mayan hurafe ka#ilinden "ek 'ok ey uyduruyorlard. 6esel7, Eomann $asuslar yeni yerlere yerlemek i'in )elen kiilerin kullandklar ki#itkalarn )(rn$e, K"'aklarn )('e#e #ir halk oldu&unu dndler ve #unu #ir )er'ek )i#i #tn dnyaya yaydlar.

!ma Yunanlar farkl eyler )(rdler. 6esel7 sade$e ki#itkalar de&il, Bi-ansl 9riskos un notlar tesadfen muhafa-a edilmiti. Bu 'ok de&erli ve esi- #ir tarih5 #el)edir. Bu #el)ede Kavimlerin Byk *(' ve !tilla hakknda )eni #il)iler, ayr$a K"'aklarn hayat tar- hakknda da il)in' teferruatlar ifade edilmektedir. Bu #el)e tesadfen muhafa-a edilmiti3 Eomallar di&er #tn #el)eleri u-un asrlar #oyun$a tamamen yok ettiler. 9riskosun notlarnn de&erli taraf, olaylarn tamamna #i--at kendisinin ahit olmas ve ya-masdr. 9riskos sade$e )(rmekle kalmad, elleriyle de dokuna#ildi. 9riskos, k-)n Trk han !tillann sarayna !vru"a #ar heyetinin #ir yesi olarak )elmiti.

A5ru"a Altay( la ,alar !tilladan korkuyorlard. !dnn anlmas #ile !vru"a hkmdarlarn tedir)in etmeye yetiyordu. !tilla, yarm milyon svari demektir. Bu 'ok #yk #ir )'tr. @yi #ir ordu, Bu ne demektir? Bir ordu kendili&inden oluma-. @nsanlar an$ak u-un sre e&itilerek, )elitirilerek ve #elli #ir fikir etrafnda #irletirilerek iyi #ir ordu oluturula#ilir. Tarih ders kita"larnda )(sterilmek istendi&i )i#i, !tilla ordusu !vru"a sokaklarnda yar ya#an5 rast)ele insanlardan oluturulmamtr. Trklerin kendilerine has mkemmel e&itilmi #ir ordusu mev$uttu. Bu ordu 0inde, @randa, +onda ve Eomann duvarlar (nnde de kendisini 'ok iyi is"atlamt. d(nem i'in dnyada #u ordudan daha )'ls yoktu. rdu, #inler$e ayr asker5 #irli&e ayrlyordu. %er #irlikte on #in svari vard. Bu asker5 #irlikler ayr$a alaylara ve #(lklere ayrlyordu. rdu her soydan, her #oydan ve uluslardan to"lanyordu. rdunun #anda han veya ulusun (nderi vard. Yardm$ olarak da atamanlar tayin ediliyordu. %er ordu, kendi hannn veya ulusunun adn tayordu. Bu eski #ir !ltay )elene&idir. Trkler %indistanda iken de #(yleydi. !tillann ordusunun #ir #(lm *,ur)und+, di&eri * a5oya+, 'n$s ise *$erin)+ , diye isimlendiriliyordu. %er asker5 #irli&in #ayra& ve onunla #irlikte ad, (hreti ve #ir iti#ar vard. B(yle KR asker5 #irlik vard. nlarn i'inde Yaik, .ral, +on ve di&er uluslardan to"lanm askerler vard. rduda hi-met edenler el#ette Trkler idi. Svariler sade$e Trk dilinde konuuyordu.

+eti K"'ak ordusu #aka #ir dili ka#ul etmiyordu. !lanlardan #a-lar #yk #ir ihtimalle #a- yardm$ hi-metlerde mutlaka #ulunmutur. Bi-ans ordusunda durum #ira- farkl idiO orada *asker4+ dil Trk dili idi3 'nk nfusun #yk #ir ksmn K"'aklar oluturuyordu. Bunun sonu$u olarak, orduda da onlarn says fa-la idi. +olaysyla Yunanlar, Trk dilini (&renmek -orunda kalyorlard. Eoma aCanlar, =Terin)>, =Bur)und> ve 8an)o#ard> )i#i !tilla ordusundaki adlar duyun$a aryorlard. Eomallar, #u isimleri daha (n$eleri duymamlard. Kimdi #u insanlar? Eomallar, eskiden istil7 ettikleri memleketlerin askerlerini de kendi ordularna alyorlard. B(yle$e di&er halklarn da K"'aklar tarafnda savat&n dndler.

=+evirme> iddias da #uradan kaynaklanmaktadr. !tilla ve Kavimler *(' ile il)ili konularda #u iddia maalesef tarih #ilimine de #u ekilde )irmitir. =%un>, =*ot>, =Bar#ar> kelimeleri de #uradan do&maktadr. Eomallar, #ilin'li olarak K"'aklara farkl adlar veriyorlard3 onlar !tilla isminin tel7ffu- edilmesine #ile tahamml edemiyorlard. -amanlardan iti#aren K"'aklar hakknda, sade$e =halklar kala#al&> veya !tillann to"lad& =%unlar> diye s(- edilmektedir. *er'ekte ise durum tamamen farkl idi. 6esel7, SNL ; SNM yllar Bi-ans KronoloCisinde, !tilla ordusundaki %unlar veya )ya di&er =halklar> hakknda tam olarak (yle ya-lmaktaO nlarn adlar dnda aralarnda hi'#ir fark yoktu3 onlar ayn dilde konuuyor ve ayn Tanrya ta"yorlard. +i&er vakayinamelerde %unlarn *otlardan )eldikleri ifade edilmektedir, KTQ ylna ait #ir #el)enin satrlar ise (yle ya-yorO =o -aman )enellikle Trk olarak adlandrd&m%unlar,> *er'ekler #(yledir. Kime inanmaly-O Kavimler *(' d(nemine ait #el)elere mi, tarih #ilimine mi, #ilim adam sfatyla siyasete )irenlere mi? !tillann )ya #irletirdi&i =!lman ka#ileleri> mitini uyduran o siyaset'ilere mi? +nyada #(yle =!lman ka#ileleri> var myd? 0ok a- ihtimal. B(yle adlandrlan kiiler, do&udan K"'ak ordusu ile #era#er )elmiti. .lus askerleri olarak )elmilerdir. nlarn sava'lklarnn (hreti ta !ltaylarda iken duyulmaya #alamtr.

*er'i unutulmu, ama #ilinen #ir mesele, Bu, aratrlmasn ve in$elenmesini #ekleyen mthi siyas5 #ir dola". K"'aklar, !vru"a merke-indeki #at hudutlarn !lman olarak adlandrmlard. =!lman> kelimesi Trk dilinde =u-ak>, =u-aklatrlm>, =en u-ak> anlamlarna )elmektedir. Bu to"raklar )er'ekten !ltaydan 'ok u-aklarda, yani di&erlerinden daha u-ak #ir mesafede #ulunmaktayd. Bu)ne kadar sade$e Trkler *ermanyaya !lmanya diyorlar. *Al"+ kelimesi de ayn k(kten olumu ola#ilir. =!l"> Trk dilinde =kahraman>, =mu-affer> anlamna )elmektedir. K"'aklar )elmeden (n$e, 'ok eski -amanlardan #eri !vru"a merke-inde Irank, Bened. Tefton ka#ileleri ile #aka halklar yaamaktayd. Eoma tarih'isi Tatsite )(re onlar ilkel #ir hayat srdryorlardO ham deriden el#ise kullanyorlar, sil7h olarak da an$ak so"a ve m-raklar vard3 tun' me'lere ve "ikolara #ile orada 'ok nadir rastlanyordu, Tatsitten #aka, #unu arkeoloCi #ilimi de #elirtmektedir, 9eki han)i =!lman ka#ileleri> nin Eomaya kar nasl #ir direnii ola#ilirdi? Bur)undlar i'in ise konu de&ie#ilir. nlar demir yrekli svarilerdi. Bu =!lmanlar> !vru"aya Baykal sahillerinden )elmiti. nlarn k(kleri Baykal kylarnda idi. 1imdiki @rkutsk vil7yetinde Bur)undu adl #ir yer vardr. ralarda #ir -amanlar #u soy yaamtr. Kadim !ltaydaki arkeolo)larn #uluntular #una "he #ile #rakmyor. Bur)undlarn tarihinde )er'ekten Eun ya-tlar ve tm Trk kltr de var olmutur. =!lman ka#ilesi> ile il)ili )er'ek i-ler ite #udur. .ydurulmu de&il, is"atlanm #ir i-, !tillann hakimiyetinin #alan)' d(neminde, SNK ylnda Trk ordusu !vru"ann merke-ine kadar ulat ve Bur)und yurdu, #aka #ir deyile Bur)undyann temelini att. Bu da herkes tarafndan #ilinmektedir. Bur)undyada Trk dilinde konuuyorlard ve runlarla ya-yorlard. Bunu #u)n Bur)undya m-elerinde #ile (&rene#ilirsini-. Bul)ular s(-lere )(re daha ikna edi$i ola#ilir. +ikkat edelim, her -aman, #tn devirlerde )('menler #a#a evlerini terk ederken yanlarna adlarn da alyorlard. %i'#ir te$r#eli etno)rafn )(-nden #u ka'ma-. 6esel7, !merika veya !vustralya ya )(' eden !vru"allar oralarda da ana adlarn muhafa-a etmilerdir. Bunun sonu$u :eY2York, Yeni @n)iltere, :eY29limut adlar ortaya 'kmtr. B(yle says- (rnekler mev$ut.

Yerlerin adn de&itirme )elene&ini a$a#a Trkler mi #alatt? !ltaydaki Tulun (Tolun) yurdu, Eusya merke-indeki Tola (Tula) ehri, Iransadaki Tulu-a ehrinin adlar muhafa-a edilmitir. nlar !tillann soydalar kurmulardr. %er #irinde sil7h ya"an ustalar yaamt. 6esel7, Tulu-a SJM ylndan KRL ylna kadar Bat !vru"a K"'aklarnn (Best)ot) #akenti #ile olmutur. Bu ehirlerin ad aynO Trk k(kenli =tolum> kelimesinden kaynaklanmaktadr ve =sil7h> anlamna )elmektedir. !tillann ordusunda Bur)undlarla #era#er Terin)ler de (Turin)) savayorlard. nlar da !ltaydan )elmilerdir< =Terin)> kelimesi Trk dilinde =derin>, =#ir eyin #ol olmas> anlamna )elmektedir. !lmanyada imdi onlar =Trin)iyu> olarak tannmaktadr. Bir -amanlar Terin)ler )-el atlar ile, (-el km-lar ve ta-e yo&urtlar ile mehur idi, +emek ki, kadim Trk )elenekleri unutulmamtr. Yayorlar. @talyan ehri Torinoya adn veren =Turin> kelimesinin anlam da a"a'k ortadadr. Bu ehrin tarihi, Kavimler *(' ve Savoya halkna derin #a&larla #a&lyd. Ku-ey @talya nn hemen hemen her eski yerleim #(l)esinin ad #ir ekilde Trk k(kenlidir. K"'aklar to"lu olarak #uraya tanmlard. 6esel7, Benedikte Trk meydan, yani kadim ehrin eski #ir meydan #ulunmaktadr3 'nk #u yerleim #(l)esine (hreti ve an Trk K"'aklar (8an)o#ard) )etirmiti. nlar !ltaydan mele- a&a$n )etirmiti. nun -erinde #u)ne kadar eski Benedik durmaktadr, Saksonya, Bavarya, Savoya, Katalonya, Bul)aristan, Sr#istan, %rvatistan, 0ek, 9olonya, 6a$aristan, !vusturya, @n)iltere, 8itvanya, nlar da Trk2K"'aklar kurmulardr. Bu devletler !tillann lkesinden

#alamtr. !ltay da&larna #en-eyen muhteem da&lara da !tillann !l" i diyorlar. 1imdiki adyla 4tsel !l"i. !vru"allar, Trk #a#u&unun adn #u kadar de&itirmiler. Trkler, Kar"atlara ve Balkanlara da ad vermilerdir. =Balkan> Trk dilinde =ormanla ka"lanm da&> anlamna )elmektedir. 0aml de&il, ya"rakl ormanla ka"lanm da&, /n$eden #u #(l)eye *em veya 4m diyorlard, yani =%emimont> (kadim %emus). =Kar"atlar> Trk k(kenli olu", =yakadan 'kmak>, =kenardan tamak> anlamna )elmektedir. *er'ekten #u #(l)ede sk sk sel olmaktadr. +aha net ve do&ru adlandrmak -ordur. K"'aklar )elmeden (n$e !vru"allar #u #(l)eyi Sarmat +a&lar olarak adlandryorlard. $rk ,a-uu Atilla 6aalesef, aldatma #ir sanat saylmaktadr. Eomallar #unu 'ok iyi #e$eriyorlard. nlar, Trk halk hakknda )er'ekleri )i-lemek, kendi -aaflarn ve yenil)ilerini aklamak i'in uydurma hik7yeler retme y(ntemine #avurmulardr.

=6arsn Kl$> efsanesi #(yle ortaya 'kmtr. Bu kl', !vru"ada ilah5 se'imi sim)eliyordu. Bu efsaneye )(re, #ir 'o#an, srsnden #ir ine&in aksad&n fark etmi ve durumu !tilla ya #ildirmiti. 0o#an kan i-lerini taki" ederek, to"ra&a )(ml kl$ #ulmu ve !tillaya hediye etmiti.

6asaln SSN ylnda !tillann muhteem -aferinden sonra ortaya 'kmas #asit #ir rastlant sonu$u de&ildir. Bu masalla Eomallar he-imetlerine se#e" #ulmak ve kendilerini aklamak istiyorlard. %al#uki Eomallarn yenil)isi ile #yl sanlan #u kl$n hi'#ir al7kas yoktu. Bu masallarla Trklerin, #u -aferleri ordusunun )$, demirden ya"lm sil7hlar ve kefedilmi a&r yaylar sayesinde ka-and& unutturulmutu. d(nemde dnyann en iyi sil7hlarn ya"an ustalarn ve demir$ilerin ehirleri de unutulmutu, K"'aklarn #tn -aferleri #asit #ir tesadfe ve #yl saylan #ir kl$a #a&lanmtr. SNS ylnda !tilla, d(neminin en #yk devletlerinden #iri olan +eti K"'ak +evletinin tahtna oturmutu. !tilla, 0inlilerin hayran kaldklar #ir devlet tekil7tnn #ana )e'miti. Bu #il)iler kita"larda ve resm5 #el)elerde mev$uttur. +emek ki, !tillann y(netti&i #ir =ka#ileler oda&> de&il, aksine #tn dnyann tand& )'l #ir devletti. !tilla tahta )en'ken 'kmt. @lk -amanlarda, lkeyi kardei ile #irlikte y(netiyordu. !tillann devlet y(netimi savala de&il #arla #alamtr. !tilla, 6ar)us ehrinde Bat %anedanl&nn im"aratoruna kendi #ar artlarn ka#ul ettirmiti. Eoma her yl 'y- kilo altn tutarnda hara' (demeye mahkumdu. Bi-ans da ayn miktarda hara' (dyordu. SNK ylnda ya"lan antlamadan sonra !tilla, !vru"ann ku-eyine do&ru +eti K"'akn hudutlarn )eniletmeye #alamt. !tilla, kardei ile #irlikte Baltk sahillerine 'km ve arkasndan da #u)nk 0ek, 9olonya, 8itvanya ve 8etonya to"raklarnda 'ok sayda yeni ehirleri #rakmt. B(yle$e ku-ey !vru"ada muhare#e sahasnn temelleri atlmtr. Kardeler @dildeki, +ondaki, Yayikdeki, !ltaydaki ve Kafkasyadaki to"raklarn -iyaret etmiti. Bu -iyaretlerin yansmalar halk efsanelerinde muhafa-a edilmitir. !tilla, Trk soyundan )elen !vru"al halklar arasnda 'ok sevilen #ir kahramandr.

Komu devletin )'lenmesi Eomay ve Bi-ans 'ok rahatsediyordu3 ama kardelere nasl en)el ola$aklarn #ilemiyorlard. Sonradan #unun yolunu #uldularO %ristiyanlar vastasyla hedeflerine ulaa#ile$eklerdi3 'nk eski odakdalar olan Trklere ve onlarn ruh#an snfna sade$e %ristiyanlar yaknd. B(yle$e +eti K"'ak a hi-i" mikro#u )irmi oluyordu, Siyaset'iler, sil7h olarak dini kullanmaya #aladlar.

Kskan'lk, dedikodu ve iftiralar yok yerden ortaya 'kyordu. %kmdar kardeler arasnda )elien ihtil7f )(ren Bi-ans artk hara' (demeyi reddetmitir. !tilla, dmanlarn "l7nlarn 'a#uk '(-mt. Kardei ile #aran !tillann atllar, SSJ ylnda Yunanlara, K"'aklarla ya"m olduklar antlamalara harfi harfine uymalar )erekti&in h-l ve ikna edi$i #ir ekilde anlatmt. 1imdi Bi-ans @m"aratoru 'aresi-lik i'inde #ar istiyordu. na inanan !tilla, ordusunu Balkanlardan )eri 'evirmitir. !radan #ir yl )e'ti. Eomann ve Bi-ansn %ristiyan aCanlar eski faaliyetlerine tekrar devam etmitiO ayn dedikodular, iftiralar ve hi-i"lemelere devam, Bu sefer !tilla daha sertti3 Bi-ans ordusunu tamamen imha etti. 1"hesi- #u #ir karde katliam idi <, Bi-ans ordusunda "ara karl&nda 'alan %ristiyan K"'ak Iederatlar, Tanr taraftar olan (- kardelerine kar 'kmt. Be #edelini de (demilerdir. !tilla ordusuyla Konstantino"olis surlarna dayand. Bi-ans #akenti mu-affer komutann merhametine s&nd. K"'aklar korumas- ehri almak istemediler. 87-m de&ildi. Bi-ansn tamam da l7-m de&ildi. @l)in'O Trkler, Byk Kavimler *(' #oyun$a hi'#ir halk e)emenlikleri altna almamt ve hi'#ir devleti )as" etmemiti. nlar sade$e yeni to"raklara yerleiyorlar ve oralarda kendi ehirlerini kuruyorlard. +aha savan to-u yere dmeden Yunanlar tekrar eski oyunlarna #aladlar. %ristiyanlar, )-el k-lar, "ahal hediyeler ve en (nemlisi de Yunanlarn entrika ya"ma sanat, %kmdar kardelerin kav)asna #u sefer han'er son vermiti.

!tilla tahtta yaln- kalmt. Iakat kardeinin kannn, daha do&rusu te-)7hlanan kav)ann intikamn tam olarak almtrO #'ak ve 'atal tekrar (nderin elinde idi. Pira, )eleneklere )(re, kannn #edelini alamayan #ir evde yemek srasnda #'ak 'atal kullanlma-d. !tillann SST2SSL yllarndaki Bi-ansa yeni )idii hakknda fa-la #ir ey #ilinme-. %er ey yok edilmiti. Bi-ansn #yk kay"lara u&rad& ve #tn ehirlerinin yerle #ir oldu&u #ilinir3 ama sava nasl $ereyan etmiti? 6uhare#eler nerede olmutu? Ka' tane idi? Belli de&ildir. Bel)eler yokedilmitir. Yunanlar yenil)iyi tamamen ka#ul etmi3 ku-ey Balkanlar Trklere #rakarak, )eri 'ekilmilerdi. +eti K"'ak hudutlar o d(nem !kdeni-e ve Konstantino"olise 'ok yaklamtr. ,izansl <riskos(un Gz ile $rkler SSM yl, !vru"adaki frtnalar dinmitir. !tillann k-)nl& )e'miti. Bu sefer Bi-ans el'isi 9riskosun da i'inde #ulundu&u heyet !tillaya )itmitir. Bu heyet #ar artlarn aratrmak, #edeli ne olursa olsun #ar sa&lamak i'in )idiyordu. 9riskos notlarnda =#a- nehirleri )e'erek !tillann saraynn #ulundu&u 'ok #yk #ir yerlekeye )eldik> diye ya-yordu. Bu yerlekenin adnn ne oldu&u #u)n #ile #elli de&ildir. Belki de #u yerleke Bul)aristann kadim #akenti 9reslav ehri veya kadim ehirlerinden #iri olan Bavarya ola#ilir. /yle veya #(yle, ama !vru"a merke-inde #ulunan #u ehrin yeni #ir Trk ehri oldu&u kesindir. !tillann saray 9riskosu 'ok etkilemiti. Tomruklardan ya"lm ve oymalarla sslenmi saray sanki yerin -erinde u'uyor )i#iydi. Sarayn yannda Kreka %atunun teremi #ulunuyordu. Terem, saraydan daha k'kt, ama )-el ve nakl idi. %kmdar saraylar -arif #ek'i kuleleri #ulunan yksek 'itlerle 'evrilmiti. 9riskos, #u )(rlmemi aha" mu$i-esini heye$anla seyrederek u-un sre donu" kalmtr. Bylenen Yunan, i'ine )irdi&i sarayn yuvarlak ekilde ina edilmesi i'in tomruklarn nasl kullanld&n #ir trl anlayamamtr. Saray -aten yuvarlak de&ildi. Sade$e yuvarlak )(-kyordu. *er'ekte saray seki-)endi. 4ski Trklerin mimar5 )elenekleri #(yle idi. Bi-ansl, K"'aklarn yaay tar-larnn #tn teferruatlarna dikkat ediyordu. Trk kadnlarnn )-elli&ine, temi- ve sade el#iselerine de hayran kalmt. K"'aklar #eya- (rtleri ta"naklarda ve yas )nlerinde kullanmak3 renklileri de #ayram ve )nlk hayatlarnda kullanmak i'in ya"yorlard. Piyafetlerin ya"ld& yerler ta-e aha" kokuyordu. +uvarlarn #oyunda )eni te-)7hlar kuruluyordu. Yanlarnda ise 'amdan ya"lm #yk masalar vard. !tilla masann #a tarafnda oturuyordu. Bu iti#arl yerin, yani tahtn ad =tver> idi. Tver in$e ala ve renkli #ir yay) ile ka"lanmt. Yannda, #ir alt kademede #yk o&lu 4llak oturuyordu. 4llak )(-lerini yere diki" yeme&e dokunmadan oturuyordu.

%er -aman #a#asna hi-met etmeye ha-rd, 9riskosun anlatt&na )(re, yemekten (n$e K"'aklar Tanrya dua ediyorlard. Yeme&e an$ak dua ettikten sonra #alyorlard. +ua edenlerin #anda restes adl #ir din adam vard. restes, !vru"a tarihinde esraren)i- #ir ahsiyet olarak #iliniyor. !vru"a dillerini 'ok iyi #ilen restes kendi devrinin in$isi idi, restes !tillann din5 reh#eri idi3 !tillann yannda ter$manlk ya"yordu. restes, #u)nk 6a$aristan ve !vusturyay da i'ine alan +eti K"'ak sakinlerindendi. /yleyse, restes i'in Trk de&il diye#ilir miyi-? Eoma tarih'ilerinin restes Eomaldr demelerini saymasak, !tilla, yannda #ir ya#an$y tutar myd? Kendi dn$elerini, srlarn ve duy)ularn #ir ya#an$ya )venerek s(yler miydi? Konstantino"olise kendi el'isi olarak )(nderir miydi? +in5 reh#erlik ya"an kii, mutlaka en yakn ve )venilir #ir insand. 4&iti$i ve yakn arkada ola#ilirdi. restesin, !tillann di&er yakn arkadalar )i#i, #a#u&un (lmnden sonra Eomada mkemmel #ir kariyere sahi" olmas 'ok il)in'tir. rada, im"aratorun saraynda, asker5 y(neti$iler ve ruh#anlar arasnda 'ok sayda Trk vard. Tarihin sis "erdesi altnda kalan #u d(nem, )i-li $inayetler ve kom"lolarla dolu idi. Eoma to"lulu&u mlte$i K"'aklar #enimsedi&i -aman adeta kaynyordu. Burada da Trklerin )elii ile, Bi-ans tarihindeki )elimelere #en-er #ir durum tekrarlanyorduO milletlerin ve kltrlerin karm #alyordu. K"'aklar, hakimiyeti ele almaya 'alyorlard. Bunu a-i- restes )er'ekletirdi. restes, federatlar ordusunun #ana )e'i", Eoma tahtna yakkl )en' o&lunu oturttu. Bat Eoma %anedanl&nn @m"aratoru olarak ta' )iyme srasnda restesin o&lu kendisine 8atin$e Eomul !v)ustul ismini almtr. B(yle$e son Eoma im"aratoru #ir K"'ak idi <

Eomul, K 4yll STV da dovakar adl #ir #aka Trk tarafndan tahttan drlm ve #(yle$e Eoma @m"aratorlu&u =resmen> sona ermitir. K"'aklar, Eoma taht -erinde hak iddia ederken, #u defa hakimiyeti tamamen kay#ettiler. Bir rivayete )(re, KJJ ylnda, yani restesin (lmnden NK yl sonra Eomallar restesi %ristiyan =ya"arak> ona !-i- Severin adn vermilerdir. Yunan 9riskosun notlarnda, !tilla sarayndaki -iyafetlerin nasl )e'ti&i, neler yedikleri, neler i'tikleri, neler konutuklar, neye )ldkleri ayrntl ve )ayet a'k #ir ekilde ifade edilmitir. Piyafet, ara"tan daha fa-la mest eden arkyla tamamlanyordu. B. !srdan evvel de sonra da, #ir Trk arks- dnleme-di. 6-isyenlerin elinde sa- $anlanyor, adeta dile )eliyordu. 9riskos donakalmt. 9riskos #ir m-ik duyuyordu, Yunanlarn o )ne kadar )(rmedikleri a$ayi" m-ik aletlerini )(ryordu. Bu m-ik aletleri, viyolonsel, keman, har", #alalayka ve talyankann atalar idi. 1arklardan sonra #ir soytar 'kmt. !tilla da herkes )i#i soytarnn ya"tklarna )lyordu. Soytarlarn sade$e Trk k(kenli soylardan )elen krallarn saraylarnda mev$ut oluu dikkate de&er #ir hususiyettir. 6esel7, 1otlandlarda ve Eomallarda soytarlar yoktu. Bu onlarn )eleneklerinde yoktu. 9riskosu hayrete dren #aka #ir husus, !tillann son dere$e mteva- olmas idi. Bu ulu #a#u&un el#isesi ve yemekleri #aka insanlardan farkl de&ildi. *elenekler de, milletler )i#i (lme-. !n$ak hatralar (lr. ,irleik A5ru"a Ordusuyla a5a !tilla, 9riskosun da i'inde #ulundu&u heyete so&uk davranyordu. 4trafa hakim olan yalanlarn houna )itmedi&ini )(steriyordu. Ba#u&, yalan sanatnn artk siyaset sayld&n 'oktandr #iliyordu. !tilla, #aka #ir de&erler man-umesine )(re yayordu, farkl #ir siyas5 kltre sahi"ti. !hl7k kavram onun i'in (nemli idi. !tilla, %ristiyanlarn onun en iyi askerlerini kendi taraflarna 'ektiklerini )(ryordu. !tilla, kendisine ihanet eden ve kar tarafa )e'en askerlerinin listesini vererek #unlarn iadesini istemiti. Iakat !vru"allar riyak7rlk ediyor3 mte#essim #ir 'ehre ile #u su'lamalar reddediyorlard. %er ey meydanda idi. !vru"allar, !tillann askerlerini ve y(neti$ilerini yava yava kendi taraflarna 'ekiyorlard. *enel olarak 'ok yetenekli #u insanlar devletlerini "ara ve madd5 menfaat i'in de&il3 hakimiyet ve istik#al i'in terk ediyorlard. Eomallar ve Yunanlarn ise, ka#iliyetli ve yetenekli insanlara ihtiya'lar vard. 9ut"erest !vru"a yalanmt, (- kltrn yenilemek i'in ta-e )$e ihtiya' duyuyordu. +olaysyla taraflarna )e'en insan kayna&n memnuniyetle ka#ul ediyor ve #u insanlar i'in iyi hayat imk7nlar sa&lamaya ve onlar memnun etmeye 'alyorlard.

NLR ylnda Eoma, kendisi i'in uy)un olmayan Yunan %ristiyanl&n #ile ka#ul etmiti. +aha do&rusu 'aresi-likten ka#ul etmek -orunda kalmt3 'nk K"'aklarn %ristiyan odaktalar olduklarn #iliyordu. B(yle$e "ut"erest !vru"a, kendisi i'in Trk +nyasna )(tren yollar a'yordu. Eomallar, =atalk> diye adlandrlan kadim #ir Trk t(resini K"'aklardan (&renmilerdi. Bu t(reye )(re #ir 'o$uk, ter#iye i'in #aka #ir aileye verile#ilirdi. Eomal asil #ir ailenin o&lu olan !etius !tillaya #(yle$e )(nderiliyor3 !tilla #u 'o$u&u t(re )ere&i k'k kardei olarak ka#ul ediyor ve 'o$u&un her eyiyle il)ileniyordu. 4&itimiyle kendisi #i--at me)ul oluyordu. Paman )elin$e artk te$r#e ka-anm olan !etius evine d(nyordu. !etius (n$e Eoma @m"aratorluk ordusunda )eneral, sonra da #tn Eoma ordusunun (nderi olmutur. !etius, K"'aklar kendi safna 'ekmeyi 'ok iyi #aaryordu. !sker5 y(neti$ileri, ruh#anlar ve halk kendi tarafna 'ekmek i'in onlara verimli yerler ve k(kler veriyor3 'ok iyi i imk7nlar sa&lyordu. !etiusun #a#as Eoma svarisinin #a olan Trk k(kenli *audentsius, annesi @tala ise, 'a&dalarnn ya-d&na )(re, Eomal asil ve -en)in #ir kadnd.

!etiusun )ayretleriyle *alya, yani #u)nk Iransa, ka'aklarn )er'ek krall& olmutu. Burada #inler$e K"'ak ailesi yayordu3 her ey Trkleri hatrlatyordu. Bakentin ad #ile Trk kula&na aina #ir kelimeydiOTulu-a. !tilla, 9riskosun da i'inde #ulundu&u heyetten ihanet eden #u insanlarn iade edilmesini tale" ediyordu. Y-ler$e ka'ak askerin adn vermiti. @hanet edenlerin 'o&unlukta #ulundu&u Tulu-a ehrindeki durumu ileri srmt. !ma nafile.

K"'aklarn )i-li istih#arat iyi 'alyordu. 4dindikleri #il)iye )(re, *alyadaki !vrelyan ehrinin ad da Trk diline uy)un olarak rleans (!urelianus) eklinde de&itirilmitir. *elenler, kendilerine ya#an$ )elen #ir kelimeyi de&itirerek, kendileri i'in anlalr hale )etiriyorlard. 9riskosun heyeti her eyi ink7r ediyordu. *alyadaki yeni ehirlerin ortaya 'kn #ile ink7r ediyorlard. Bu durum karsnda s(- #ulamayan !tilla ya#an$lar sarayndan kovmutur. +manlar, !etiusun #irleik !vru"a ordusunun kuruluunu tamamlamas i'in )erekli olan -aman ka-anmak i'in #ekliyorlard. *er'ekletire$ekleri ani saldrya )veniyorlard3 fakat yanlmlard. 0nk !tilla *alyaya )eldi. Tulu-a ve rleans onun dikkatini 'oktan #eri he" 'ekiyordu. !tillann )eliini kimse #eklemiyordu. %a' iaretli #ayraklar ve svariyi karsnda )(ren ka'knlarn hu-urlar ka'mt. Ka'knlar, #ir K"'ak i'in ihanetin ne #yk #ir )nah oldu&unu -aten #iliyorlard. Bo-krllar her eyi affede#ilirlerdi, ama ihaneti ve korkakl& asla. !$ "imanlk ve nedamet anlar, !tilla rleansda ya"mas )ereken ileri #itirdikten sonra, Eoma askerlerinin sefere 'kyla il)ili ha#erler almtr. !etius sava ilan etmitir. Paten yalanlar ve "heler !tillay 'oktandr rahats- ediyordu. !tilla k7hine #avurdu. *eleneklere )(re #ir koyun kesildi. K7hin, koyunun krek kemi&ine #akt& -aman an5 #ir korkuyla )eri 'ekildi. K7hin fel7ketlerin ka"da oldu&unu s(ylyordu. K7hinin Eomadan hediye alm olmas da ihtimal dahilindedir. !etius Katalon vasnda, mehur 1am"anya vadisinde savamay teklif ederken 'ok erken sevindi&inin farknda de&ildi. !$ele etti&i a'k'a ortada idi. !etiusun se'ti&i #(l)e svariler i'in )er'ekten uy)un de&ildi. Buna ra&men !tilla #u artlar ka#ul etmiti. Bu karar, dmanlarn dikkatini 'ekmemek i'in #ilerek de vermi ola#ilir. *ene de (nse-ileri !tillay i'in i'in rahats- etmeye devam ediyordu. Sava (n$esi )e$e sessi- )e'miti. Sa#ah afakla #irlikte asker saf tuttu. Svariler =%ura> sesleriyle h$uma #aladlar. !tillann dman !etius da her eyi do&ru hesa"lamt. %$um #aars- olmu ve Trkler )eri 'ekilmeye #alamlard. !tilla, askerlerine yaklam ve s(ylenmesi )ereken s(-leri #ula#ilmitirO =Korunmak, korkunun iaretidir, Saldran $esurdur, @ntikam, ta#iatn en #yk hediyesidir, Pafere yryene yaylar ulama-, !tilla savat& -aman sessi- kalan (lmtr.> =Aesurlara an> anlamna )elen =Sarn Ky'ook<> naralar ykseliyorken, .lu K"'ak #tn orduyu kl$yla ve ha'la kutsad. Ba#u&un sesi $eva" olarak duyulan takn =hura2a> sesleri arasnda kay#oldu. K"'ak dilinde =hura> kelimesi =vur> anlamna )elmektedir. Bir anda ortalk kart. Katalon vas sanki -afer &yla aydnlanmt. !vru"ann #irleik ordusuyla ya"lan sava, #u defa )er'ekten !vru"ay yakmaya #alamtr. Tanrnn el'ileri 'adrlarna an$ak )e$eleyin d(nmlerdi. Yor)un ama

mutlu d(nmlerdi. Sa#ahleyin ali$ena" !tilla, !etius ordusundan arta kalanlara )itmek i'in i-in vermitir. %al#uki sava kaidelerine )(re, dmana a$mamak l7-md. +manlar K"'aklarn #u asil hareketini maalesef #ir -aaf olarak de&erlendirmilerdi. !vru"allar, daha do&rusu !vru"al tarih'iler, sonradan Katalon vasndaki savata !tillann kay#etti&ini ileri srmlerdir. !$ma duy)usu sava alannda #(yle sonu'lar do&uruyordu. .lu Ba#u&, ka'kn Trklerin yaad& Ku-ey @talya ehirlerini yerle #ir ederek, ordusunu Eomaya do&ru yrye )e'irdi. Bu yry srasnda, ka'kn K"'aklarn s&nd& 6ilano ehri 'ok #yk -ararlara u&ramt. 0ok )e'meden !tillann ordusu Eoma ka"larna dayanmt. =Sava kay#eden>(<) K"'aklar #ayraklaryla Eoma ya )eldiler< 9isko"os 8eo #ata olmak -ere, #tn Eoma asil-adeleri K"'aklar karladlar. Eomallar, !tillaya yalvaryorlar ve onun merhametine s&nyorlard. 0nk, Trklerin merhametli, yardmsever ve affedi$i olduklarn )ayet iyi #iliyorlard. Eoma 9a"as yalvararak di- #ile '(kmtr,

Batikanda muhafa-a edilen nl ressam Eafaelin (yukardaki) resminde #u karlama yansmaktadr. K"'aklar durduran el#ette sade$e dmanlarnn )(-yalar de&ildi. @talyada )ya 'ok tehlikeli #ir ve#a sal)n oldu&u yalan da de&ildi.

!tillay durduran, Eoma @m"aratorunun elinde ykseltti&i ha' idi. %a' !tillay durdurmutu. Bu, TanrZnn ha' idi. !tillann svarileri #unu *(ky-nn #ir emri olarak ka#ul etmitir. Eoma, Trklerin kutsal de&erini #(yle$e ka#ul etmi oldu. Sava #itmiti. !tilla evine d(nd. Yklm #ir dman seyretmek "ek ho #ir man-ara de&ildi. Atilla( nn =lm nlar yine !tillay sinsi$e ve -alim$e aldatmlardr. Sa& #raklan dmann en korkun' taraf onlarn her eyi ya"a#ile$e&idir. nlar hi'#ir ey durdurama-d. !tillann karsna @ldik adl )-el k- nasl 'kmt? Bunu hi' kimse #ilmiyor. Ba#u&, )(rr )(rme- #u )-el k-a ak olmutur. !tilla )eni yrekli ve 'ok duy)ulu #ir kii idi. +&n -iyafeti )e$e #oyu srmt. Sa#ahleyin muhaf-lar !tillann u-un sre yatak odasndan 'kmad&na dikkat etmilerdi. 6uhaf-lar (&leye kadar #eklediler. Ba#u&un saraynda "heli #ir sessi-lik hakimdi. Ka"y krarak i'eriye )irdiklerinde korkun' man-arayla karlamlardr. Kanlar i'inde yatan K"'ak Ba#u&unun yannda k- hi' hareket etmeden oturuyordu, Bu (lm #ir tesadf myd? Kesinlikle hayr. )e$e, Konstantino"oliste Bi-ans @m"aratoru 6arkian )er'i ryasnda !tillann krlm yayn )(rmtr. Bu #ir fel7ketin iareti idi. Yunanlarn defalar$a !tillay -ehirleme 'a#alar hatrlanrsa, (lmn tesadf5 oldu&u "ek inanlma- )eliyor. %a-rlanm #ir $inayet mi? Baka trde de ifade edeme-sini-. Ba#u&un inanlma- (lm, +eti K"'ak halkn ykmt. 1ehirler ve k(yler yasa #o&ulmutu. Kadnlar sa'larn '(-" #eya- el#iseler )iydiler. 4rkekler ise, )eleneklere )(re #ir tutam sa'n kesi", yanaklarnda derin yaralar a'yorlard. Yenilme- asker (lmt. nun (lmne sade$e )(-yalaryla de&il, kanla a&lamalar )erekiyordu. Ba#u&un $ena-esi meydanda kurulan 'adra konuldu. Se'ilmi atllar 'adrn etrafnda, #yk Trkn hatrasna, )n #oyu ve #tn )e$e dolayordu. Kanl )(-yalarndan sonra, 'adrn yaknnda =strava> veya =tri-na> diye adlandrdklar muhteem -iyafet #alamtr. !llmam #ir man-araO $ena-e a$s ile yan yana, nee dolu #ir -iyafet. %ayret veri$i #ir t(re. Ba#u& (#r dnyaya )('erken, milletine sa&lad& -en)inliklerin ve hu-urun onun )idiiyle #itmedi&ini )(rmeliydi. Aena-e )e$e karanl&nda defnedilmitir. !tillann naa i' i'e ' ta#uta konulmutur. 4n i'teki ta#ut altndan, ikin$isi )mten, dtaki ise demirden ya"lmt. Ba#u&un sil7hlar ve hayatnda hi'#ir -aman kullanmad& nianlar da ta#uta konulmutu. !tillann )(mld& yer #elli de&ildir. +efin t(reninde #ulunan herkesi (ldrmlerdir. nlar da kendi #a#u&larna hi-met etmenin hu-uru i'inde isteyerek (#r dnyaya )(' etmilerdi.

K"'aklarn #u en a$ )nleri, Eomallar ve Yunanlar i'in #ayram )nlerinin #alan)$ olmutur. nlar i'in #u sefer, en (nemli i, miras'lar #ir#irine drmekti. T(relere )(re, tahtn meru varisi !tillann #yk o&lu 4llak idi. !ma onu iftiralarla k-drarak kur#an verdiler. Bundan sonra i' sava i'in yol a'lm oldu. Eoma siyaset'ileri, vai-ler ve leCyonerler, 4llak i' savata (ldrldkten sonra, artk ne ya"a$aklarn )ayet iyi #iliyorlard. Payf olanlar destekleyi", )'l olanlara -arar veriyorlard. +edikodu sil7h #ir kere kullanldktan sonra, )eriye kalan her eyi Trkler kendileri ya"yordu. B(yle$e Byk Kavimler *(' u-un sren -alim$e #ir karde katliam ile sonu'lanmtr. Byk #ir nfusa ulaan se'ilmi millet imdi kendi kendisini yok ediyordu. K"'aklar o d(nemde, yani B. asrn sonunda !vru"ann yarsn ve rta !syann tamamn isk7n etmilerdi. 4vet, kendi aralarnda d(vyorlard, 'nk artk farkl inan'lara ve farkl #ir kltre sahi"tiler. !ma he"si de !ltaydan )elmiti. !yn kan, Trk kann tayorlard. Bu da )ali#a Byk Kavimler *('nn esas neti$esidir. Bir millet onlar$a #aka millete hayat vermiti. !eni %eti K"'ak !deta u'su- #u$aks- #ir ara-iye sahi" +eti K"'aktaki devlet, Kuan %anl&nn kaderini "aylam, neti$ede da&lmtr. !vru"ada !vstra-ya, !lmanya, Bavarya, Bur)unda, Bohemya )i#i "ek 'ok Trk devleti ortaya 'kmtr. !syada da ortaya 'kan yeni devletlerin says a- de&ildi. Ba- Trk #(l)elerindeki #eyler krallklarn ilan etmitir. Bu krallklarda Eoma kanunlar yrrlkteydi. 4skiden oldu&u )i#i do&u kltrnn h7l7 hakim oldu&u lkelerde ise, ka&anlklar kurulmutur, Ka&anlkta mutlak hakimiyet, hanlar arasndan se'ilen ka&ann elinde idi. Bu)ne ulaa#ilen #il)ilere )(re, se'imler (yle ya"lyordu. Ka&an veya hkmdar adayn #eya- halya oturtuyorlar3 sonra onu #ir ta"nak veya #aka #ir kutsal yerin etrafnda )nein hareketi y(nnde doku- defa dolatryorlard. Sonra da hkmdar adaynn #oynuna #ir i" )e'iri", #o&ulmasna ramak kaln$aya kadar 'ekiyorlard. !day, #ilin$ini kay#ettikten sonra da, ona ka' yl i'in ka&an ola#ile$e&ini soruyorlard. %kmdar aday verdi&i $eva"taki sre i'in ka&anlk makamna oturuyordu. Bu se'im hkmdar adayna ait mallarn ya&malanmasyla tamamlanyordu. %kmdar adaynn sahi" oldu&u her ey, son '("ne kadar ya&ma ediliyordu. Bu t(re =han talau>, yani =hana ait mallarn ya&malanmas> olarak adlandrlyordu. Bu t(re 'ok derin manalar tamaktadr. Bundan sonra halkn hi-metinde ola$a&, malvarl&nn halka ait oldu&u ve halkn )e'iminden onun mesul oldu&u, hkmdar adayna #u ekilde )(steriliyordu, =%an Talau> t(resi !vru"ada daha u-un -aman unutulmad. 6esel7, orta 'a&da Eomada her yeni 9a"ann se'iminden sonra #u t(re uy)ulanyordu. !vstra-ya Ka&anl&nn hkmdar B. asrn sonunda se'ilmiti. Bu, !vru"ann

merke-inde yeni #ir Trk devleti idi. Bu devlet !ltay devletinin en #atdaki to"raklarn ka"lyorduO Bu)nk Iransa, 8ksem#ur), Bel'ika, @svi're, @s"anyann #ir ksm, )ney !lmanya ve !vusturya. Buralarda, #ir d(nem, Trkler yaamt. Sonra !var Ka&anl& ortaya 'kmtr. Bu ka&anlk !vstra-yann do&usunda kurulmutu. Bu)n 0ek, 6a$aristan, 9olonya, 8itvanya, 8etonya, %rvatistann tamam ile, !lmanyann #ir ksmnn #ulundu&u to"raklar !var Ka&anl&nn snrlar i'inde kalyordu. Buralarda da Kavimler *(' sonu$u !vru"aya )elen Trkler yayordu. Talau (talamak) ; eski Trk dilinde =soymak>, =talan etmek> anlamna )elmektedir. Ba- Trk leh'elerinde #u kelime imdi de kullanlmaktadr. (0eviren). .krayna Ka&anl&, #u)nk to"raklarnn tamamna yakn #ir #(lmn ve rta Eusyann #ir ksmn ka"sayarak, snrlar 6oskova :ehrine kadar u-anyordu. .kraynann )neyinde Byk Bul)aristan Ka&anl& #ulunuyordu. Bu ka&anlk )eni #ir kavis 'i-erek, Karadeni- sahillerini, #u)nk Bul)aristan, Eomanya, Yu)oslavya, *ney Eusya ve .kraynann #ir ksmn ka"lyordu. Bu to"raklar da !ltaydan )elen Trkler isk7n etmilerdir. Btn Kafkasya ve +on #o-krlar da %a-ar Ka&anl&nn snrlar i'inde kalyordu. Yayk :ehrinden Baykal *(lne kadar u-anan !ltay #o-krlar #ir kelime ile Si#irya diye adlandrlyor. Ku-eyde, Si#iryada Trklerin en do&u ve en (-)n lkesi Saha, #ir yld- olarak "arlyordu. Kurulan #u yeni lkelerin iareti de, !tilla -amanndaki )i#i atl #ayrak ve ekenarl ha' idi. @nsanlar eskiden oldu&u )i#i TanrZya inanyor ve ona i#adet ediyorlard. @nsanlarn -erinde Tanr mek7n olan Sonsu- 6avi *(ky- u-anmaktayd. !vru"ann )eriye kalan ksm ise, 'armha )erilmi @isusa (%-.@sa) ta"yorlard. Bunlar u-un sre !vru"adaki Trk ve Trk olmayan to"raklarn esas farkn oluturmutur. Trk kltr ile di&er kltrler arasndaki farkllklar )(stermitir. Bir milleti en iyi ekilde anlata#ile$ek olan, milletin kendisi ve onun medeniyetidir.

Kaynaklar
1. 2. ). 4. '. -. (. 8. Bernstein S.B. Constantine the Philosopher and Methodius. M., 1984. Van-Veik N. Histor o! "ld Sla#oni$ %an&ua&e. M., 19'(. *n$ient +ussia. %e&ends. ,pi$s. Chroni$les. M., 19-). .Constantine Por!irorodni / Chur$h Histor o! ,use#i Pa0!il. Vol. 1. Sp2., 18'8. 1nostrantse# 3.*. Hunnu and Huns. %., 192-. 4ordan ". *2out "ri&in and *$ts o! the 5eths. %., 192-. 1strin V.*. 1166 7ears o! Sla#i$ *lpha2et. M., 1988. 3ara08in N.M. Histor o! +ussian State. Vol. 1-V. M., 1989 - 199-.

9.

Car&er M.1. *n$ient 3ie#. Vol.1-2. M.9 %., 19'89 19-1.

16. Constantine Por!irorodni Chur$h Histor o! ,use2ius Pa0!ilus. Vol. 1. Sp2., 18'8. !irst issue Pro$eedin&s o! National *$ade0 o! Material Culture Histor . 1ssue 91. M.9 %., 19)4. 11. Pipes +. +ussia under the "ld +e&i0e. M., 199). 12. Pletne#a S.*. :he Polo#tsians. M., 1996. 1). +ad8i#illo#ska a Chroni$le9 Photo0e$hani$al +eprodu$tion o! +ad8i#illo#ska a ;3oni&s2er&< Chroni$le. SP2., 1962. 14. +ussia 2et=een ,ast and >est? Culture and So$iet @ - @V11 $enturies Aor @V11 1ntern. Con&r. B 8antiu0 ,Bplorers ;Mos$o=, *u&ust 8-1'th, 1991<. Part 1 - 111, M., 1991. 1'. + 2ako# B.*. 3ie# +ussia and +ussian Prin$ipalities o! @11 - @111 $enturies, M., 1982. 1-. + 2ako# B.*. Handi$ra!t o! *n$ient +ussia. M., 1948. 1(. + 2ako# B.*. +ussian Chroni$les and the *uthor o! C:he %a o! 1&orDs >ar!areC. M., 19(2. 18. + 2ako# B.*. Pa&anis0 o! *n$ient +ussia. M., 198(. 19. Sa0ashe# E.S. +o$k Paintin&s o! Fpper 1rt sh Banks. *l0a-*ta, 1992. 26. Aeo!ilakt Si0okkata. Histor . M., 19'(. 21. :a$ito Colle$ted >orks in :=o Volu0es. SP2., 199). 22. Chi$huro# 1.S. B 8antine Histori$al >orks. M., 1986. 2). Shakh0ato# *.*. *n$ient Aates o! +ussian Nation. P&., 1919. 24. Shakh0ato# *.*. ,ssa o! Modern +ussian %iterar %an&ua&e. %., 192'. 2'. *kishe# 3. *. 1ss k Barro=? *rt o! the Sa$hs o! 3a8akhstan. M., 19(8. 2-. Bernsta0 *. N. ,ssa o! Huns Histor . %., 19'1. 2(. Blok M. Histor *polo&ia, or the "$$upation o! a Historian. M., 198-. 28. Vertorado#a V. V. Gis$o#er o! 1ns$ription =ith Fnkno=n letters on 3ara-:el 29. Buddhist Monu0ents on 3ara-:el in the "ld :er0e8. M., 1982. )6. Girin&er G. :he *lpha2et. M., 19-). )1. 4ordan. *2out the "ri&in and Geeds o! the 5eths. 5eti$a. M., 19-6. )2. Histor o! Si2eria. Vol. 1. %., 19-8. )). %it#inski B. *. *n$ient No0ads o! the C+oo! o! the >orldC. M., 19(2. )4. Maslo# S. ,. Monu0ents o! *n$ient :urki$ >ritin& %an&ua&e. M.9 %., 19'1 )'. Maslo# S.,. Monu0ents o! *n$ient :urki$ %an&ua&e o! Mon&olia and 3ir&i8ia. M.9 %., 19'9. )-. Maslo# S.,. F &ursk Manus$ript Go$u0ents o! S. A. "lden2ur& ,Bpedition

Notes o! "riental Studies 1nstitute o! *$ade0 o! S$ien$es o! the FSS+, 1, 19)2. )(. .Mar$ellin/. *00ian Mar$ellin. Histor . 1ssues 1 - ). 3ie#., 196- - 1968. )8. "kladniko# *. P . Shishkino >ritin&s, 1rkutsk, 19'9. )9. "kladniko# *. P ., Eaporo8hska a V. G. %ena >ritin&s. M.9 %., 19'9. 46. Pi&ule#ska a N. V. :he Middle ,ast. B 8antiu0. :he Sla#s. %., 19(-. 41. Pi&ule#ska a N. V. S rian Sour$es !or the Histor o! FSS+ Nations. M.9 %. 1941. 42. .Prisk/ :he %e&ends o! Prisk Pani ski S$ienti!i$ Notes o! the 2nd Gepart0ent o! *$ade0 o! S$ien$es. Book V11. 1ssue 1. SP2., 1811. 4). Prisk. +o0an ,02ass to *ttila. SP2., 1842. 44. Pu&a$henko#a 5. *. 3hal$ha an? *2out the Pro2le0s o! *rtisti$ Culture o! the Northern Ba$tria. :ashkent, 19--. 4'. Pu&a$henko#a 5. *. *rts o! Ba$tria o! 3ushan ,po$h. M., 19(9. 4-. +adlo# V. V. Si2erian *ntiHuities? Materials !or Si2erian *r$heolo& . I ). 18889 I '. 18919 I 1'. 1962. 4(. +adlo# V. V. ,Bperien$e o! the Gi$tionar o! :urki$ Giale$ts. Vol. 1 - 1V. SP2., 189) 1911. 48. +udenko S. 1. :he Se$ond Pa8 r ksk Barro=? +esults o! ,BpeditionDs >orkJ %., 1948. 49. +udenko S. 1. :he Most *n$ient *rtisti$ Carpets and Cloths !ro0 Certain Barro=s o! the Mountain *ltai in the >orld. M., 19-8. '6. +udenko S. 1. Culture o! the Mountain *ltai 1nha2itants durin& the S$ thian :i0es. M.9 %., 19'). '1. +udenko S. 1. Culture o! the Central *ltai 1nha2itants durin& the S$ thian :i0es. M.9 %., 19-6. '2. +udenko S. 1. Culture o! the Huns and Noinulian Barro=s. M.9 %., 19-2. '). :ho0sen >. Ge$iphered "r$hon and 7enisei 1ns$riptions K :ranslated 2 V. +*dlo# Notes o! the ,astern Gepart0ent o! +ussian *r$heolo&i$al *sso$iation. Vol. V111. 1ssue 111 - 1V. 1894. Pa&es )2( - ))1. '4. :u&ushe#a %. 7. Fi&ur Version o! Suan-:8an Bio&raph . M., 1991. ''. *katae# S.N. >orld "utlook S n$retis0 o! the 3a8akhs. 1ssues 1-11. *l0a-*ta., 199)-1994. '-. Ban8aro# G. :he Bla$k Belie! or Sha0anis0 =ith the Mon&olsJ SP2., 1891. '(. Bed=ell 5. Chur$h Histor . M., 199-. '8. Beliko# G.N. "ri&in o! Christianit =ith the 5oths and Bishop Fl!ila a$tions. 3a8an., 188(. '9. .Bu8and/ Histor o! *r0enia 2 Aa#tos Bu8and. 7ere#an., 19'). -6. Velihano# C.C. Colle$ted >orks in ' Volu0es. Volu0e 1. *l0a-*ta., 19-1.

-1. Constantine Por!irorodni Pro$. o! B 8antiu0 >riters a2out Northern Bla$k Sea Coast !irst issue Pro$eedin&s o! National *$ade0 o! Material Culture Histor . 1ssue 91. M.9 %., 19)4. -2. Baskako# N.*. +ussian Aa0il Na0es o! the :urki$ "ri&in. M., 199). -). .Ber2erini/ :he :ra#el to Mos$o= o! +aphael Ber2erini. SP2., 184). -4. Her2erstein S. Notes a2out the Mos$o= *$ts. SP2., 1968. -'. 5orse G. Notes a2out Mos$o= o! @V1 $entur . SP2., 1969. --. Gonneli *.S. ConHuest o! Bashkiria 2 +ussia. 1''2 - 1(46. F!a, 199'. -(. 4o#ius P. :he Book a2out Mos$o#ite ,02ass . SPB., 1968. -8. 3ara08in N.M. Histor o! the +ussian State. Vol. 1 - V. M., 1989 - 199-. -9. .Luistine/ Notes a2out +ussia 2 the Aren$h :ra#eler MarHuise de Luistine. M., 1996. (6. Mar&ulan *.3. *n$ient Culture o! the Central 3a8akhstan. *l0a-*ta, 19-6. (1. Mar&ulan *.3. Aro0 the Histor o! the :o=ns and Buildin& Skills o! *n$ient 3a8akhstan. *l0a-*ta, 19'6. (2. Mekho#ski M. :he :reatise a2out :=o Sar0atians. M.9 %., 19)-. (). Mur8ae# ,.M. :urki$ 5eo&raphi$al Na0es. M., 199-. (4. .Nikitin/ Vo a&e o#er :hree Sees o! *thanasius Nikitin 14-- - 14(2. M.9 %., 1948. ('. .Nikitin/ Vo a&e o#er :hree Sees o! *thanasius Nikitin 14-- - 14(2. %., 198-. (-. No#oselski *.*. Stru&&le o! Mus$o# =ith the :atars in @V11 $entur . M.9 %., 1948. ((. Posse#ino *. Mus$o# . Histori$al =orks a2out +ussia. M., 198). (8. Se0eno# V. %i2rar o! Aorei&n >riters a2out +ussia. Vol.1-2. SP2., 18)- - 184(. (9. Skr8h nska a ,.C. Bar2aro and Contarini a2out +ussia. %., 19(1. 86. :isen&ausen V.5. Colle$tion o! Materials +elatin& to Histor o! the 5olden Horde. ,Btra$ts !ro0 *ra2i$ >orks. Vol. 1. SP2., 1884. 81. :isen&ausen V.5. Colle$tion o! Materials +elatin& to Histor o! the 5olden Horde. ,Btra$ts !ro0 *ra2i$ >orks. Vol. 11. M.9 %., 1941. 82. Alet$her 4. *2out the +ussian StateJ SP2., 196-.

> milyardan #azla A5ru"a?Asyal Ortaasya Kkenlidir QRRR li yllar #anda !B+ li 9rof. S. [ells #akanl&nda !vru"a\dan !vustralya\ya tm ktalarda +:! 'almas ya"ld. !ma', insanl&n JRR #in yllk )e'miini ortaya koymakt. +:! ta#anl #u 'almayla insanlarn kan #a& -aman i'inde )eriye do&ru taki#edilerek Buna )(re ortaya 'kan )er'ek (sonraki sayfada verilen :ational *eo)ra"hi$ katkl QRRK tarihli haritaya #akn-) (yledir O J. Sade$e !frika\da kan JRR #in yl saf kala#ilmi ka#ileler varoldu&undan insanlk #urada #alay" yaylmtr, Q. @lk )(' olay VR #in yl (n$e !ra#istan2%indistan kylarndan !vustralya\ya olmutur ki #u)n orann yerlileri olarak #ilinen )ru" #unlarn devamdr, N. @kin$i olarak Ka-akistan\da SQ #in yldr kan saf kalm :iya-ov ailesi #ulunmutur. Eusya dahil J milyardan fa-la !vru"a2!syal #u aileyle ilikisi #elirlenmitir. +emek oluyor ki !frika\dan sonra insanl&n asl 'o&alma yeri rtaasyadr. !vru"allar QK #in yl, K-lderililer de JJ #in yl (n$esinden #uradan )('mlerdir. 9rof. S. [ells, #u konular anlatan =Wourney of 6an> isimli #ir kita" ya-m ve her #ir lkeyi ayr$a -iyaret edi" 'eitli TB "ro)ramlaryla tantm ya"mtr.

htt'#,,---%youtu.e%/o+,-at/h0v1$2/23anv&d- adresindeki video kendisinin Ka-akistan\da :iya-ov ailesini -iyaretini ve kendi atalarnn nasl J milyardan fa-la insann #yk2#yk dedesi oldu&unu (in)ili-$e) anlatmaktadr.
%aritadan sonraki sayfada 9rof. S. [ells\in :iya-ovlar\la Ka-akistan\da )(rmesinin 'evirisini okuya#ilirsini-. 9ara)raf #andaki rakamlar video -erindeki (dakOsan) olarak -aman kaydn )(stermektedir.

(RORR) :erdeyi- #i- imdi.. rtaasyann herhan)i #ir noktas ola#ilirdi..!ma #iKa-akistanday-.. 0in #ira- do&uda, !f)anistan )neyde yani #i- tam merke-2deyi-. Ben #uraya 'ok (nemli #ir se#e"le tekrar )eldim. Buradan alnan Q #in kadar kan ve +:! (rne&inin arasnda ola&and (nemli #irine rastladk. Bu kiinin ad :iya-ov. Kendisi SR #in yl (n$e yine #urada yaamakta olan atalarnn devam olu" )enetik olarak 6JTN 2yani ortaasya iareti2 dedi&imi- +:! dam)asn tayan ilk ka#ileden, yani #aka #(l)eden karma olmam. (ROSQ) Bu (-el dam)ann hemen hemen tm ku-ey yarm krede yayld& ve J milyardan fa-la insann +:! snda #ulundu&u )(-lenmektedir. :iya-ov\un atalarndan )ru"lar ku-ey yarmkreye yaylarak !vru"a, Eusya, ku-ey %indistan, !syann #a- yerleri ve !merika nn nfusunu oluturdular. !ilenin )erisi he" #urada yaad. :iya-ov\un +:! (rne&ini in$elemek 'ok ola&and #ir durumdu. !nnda farkna vardk ki 'ok (nemli #ir keifle kar karyay-. (JOJQ) 1imdi onunla #ulumaya )eldik. :iya-ovlar Q #in kuaktr #urda yaamak2talar. nunla karla$a&m i'in 'ok heye$anlaym. Kanndaki tarihi )er'eklerin (neminin farknda olarak #uraday-. 1imdi #urann )enetik tarihi hakknda 'ok (nemli #iriyle #ulua$a&-. Kendisinin kan #i-e #ir sr avru"al ve asyalnn atalar hakknda direkt #ir #a&lant vermektedir. *idi" )(relim kendisini. ..... (JOKL) la&anst #ir karlama an #u. 8a#aratuvarda keifler ya"ar-. Tarihsel (nemi #(ylesine #yk )enetik #ir )er'e&i tayan #iriyle karlaa#ilmek inanlma- #ir olay #enim i'in.

(QOJQ) Benden ksa )(rnyor ola#ilir ama o #i-im i'in tarihsel #ir dev aslnda. Yine de kan #a& konumasn ya"a$a&m. .marm kendisini rktmeyi-.... @karlkl )rme an -urada -alyor000A (QOQJ) Kann-n +:! a'sndan SR #in yl )eriye kadar saf kald&n s(ylesem ne der2sini-? !talarn- #uralarn ilk insanlaryd. .y)urlar, "amirler, ta$ikler v#. herkesten (n$e. +:! nn ne oldu&unu #iliyor musun ? Bu #ir anlamda #ir insann yaratl kurallarnn ya-ld& kita" )i#i. Bi- Y2Kromo-omuna dayal 'almaktay-. @nsann #a#a tarafyla il)ili #a&lantlarn #elirler #u y(ntem... (NOQS) Si- #unu #a#an-dan o #a#asndan alr #unu. B(yle$e kuaklar #oyu #u ilki srer )ider. Si-in i'inde Q #in kuak )eriye )idersek, yani SR #in yl (n$eki dedeni-e ular-. Bu 'ok (nemli #ir kiiydi. %ala #urada ortaasyada yayordu. /nemli 'nk #ul)ulara )(re #u kiinin avru"allar, amerikan yerlileri ve #ir ksm hintlilerin atas oldu&unu )(ryoru-. (SOJR) Byk #ir )venle s(yleye#ilirim ki aileni-in kan #a& a'sndan SR #in yldr sren saflkla #urada devam etmektedir. (SONK) Benim ya"t&m 'alma her #akmdan 'ok il)in' ve 'ok anslym. %er)n yeni #ir #ilme$e '(-mek )i#i #u. 8a#aratuvarda 'ok -aman tketiri- ama tarihi )er'eklere de k tutuyoru- #(yle$e.... (KORK) 4n il)in' taraf da #u )er'eklerin $anl kantyla #i--at )(ryor, sonu'lar ona #ildiriyor olmam. Si-e 'ok teekkr ediyorum. %em #ana si-i tanma hem de mesleki tatmin olma frsat verdi&ini- i'in mteekkirim.
(KONK) 0ok (-el #u kan tama erefine kadehimi kaldryorum. (KOKR) (:iya-ov\un $eva#) B(ylesine u-aktan )elerek #i-i -iyaretini- ve verdi&ini- #il)iler i'in 'ok teekkr ederim. +oktor )elerek #ana kan kanseri oldu&umu s(yleye$ek diye (yle korktum ki..... (VOJT) *enetik olarak #ir#irimi-e o kadar yakn olmam-a karn #urdan ayrl" )('enler vardklar yerlerde (ylesine inanlma'eitlilik yaratm oldular ki...hem renk hem ekil olarak. (VONS) NR #in yl kadar (n$e #urdan ayrlan #ir )ru" #atya )iderek ilk avru"allar oluturdu.

$rk $ari.inde Kaya 2esimleri 5e Anadolu Bilim adamlar, 'a&larn #alan)$n ya-nn #ulunmasndan #alatmlardr. %7l#uki kaya stne nakedilen resim ve fi)rlerin 6. /.JS #inlerde #alad&n #iliyoru-. Kaya st resimler, t"k ya- )i#i okunu" anlamverile#ilmekte3 yakla" on #e #in yllk insanlk tarihi anlamlandrla#ilmektedir. Trk karakterli kaya st resim ve fi)rler !sya ile !vru"a ktasnn #yk #ir #(lmnde ve !frika ktasnn ku-eyinde, d-enli olarak karm-a 'kmaktadr. Yer isimleri, mimari ve di&er kltr unsurlar, kaya st resim ve fi)rleri ile "aralellik )(stermektedir. Btn kltr unsurlar #ir arada dnld&nde Trklerin yaklak JK #in yldr dnya -erinde oldu&u ve muhteem #ir medeniyet ortaya koydu&u anlalmaktadr. Trk karakterli #u kaya resimleri !nadolu\nun her yannda oldu&una )(re Trkler JRTJ den #inler$e yl (n$e #urada yaamaya #alamlar demektir.

4etro5li6ler7den sonraki aa+a, ideo5ra+ 8dorudan doruya 6ikri i6ade eden iaret, varlklarn se+.olize edildii ya da .ir dn/enin anlatld 9izi+:7dr% $aha 5eli+i ve dzenlen+i .i9i+i ise 'ikto5ra+ 8resi+yaz:7dr% 4ikto5ra+7dan sonraki aa+a, da+5a d;ne+idir% $a+5adan dile doru 5iden yol, he/e, yar he/e ve har6 eklinde 5eli+itir% <rhun =aztlar, .u aa+alarn en son noktasdr% M% (% >!! yllarnda Mezo'ota+ya?da yrrlkte olan dnyann ilk yaz dili @+er/e?nin kayna konusunda 9ok sayda aratr+a ya'l+tr% 4ek 9ok .ili+ ada+ .u dilin 3ralAAltay dillerinin .ir 'ar9as olduunu ka.ul et+ektedir% <s+an Bedi+ Tuna ses denkliklerinden hareket ederek 1C> Trk9e keli+enin @+er/eye 5e9tiini is'at et+itir% @+er/e ile Trk9enin .ir akra.al yoksa .ile .u duru+, Trk9enin M%(% >!!7lerde konuulduunu rahatlkla ortaya koy+aktadr% Trkiye7de Trklerin varl ile il5ili ilk .il5iler M%(% DDD .in yllarna kadar in+ektedir% Eattua?ta .ulunan M%(% !!7lere ait .ir .el5ede Trkiye?de Trklerin .ulunduu, Krallar Flu Bail?in Anadolu?ya 5ir+ek isteyen Akkadlar?la savat kaydedil+itir% "in/e@e, @ai 8@ak:G Hars9a @aka, =unan/a @kythai 8Fskitler:G Eitit9e @akas adyla 5e9en @aka Trkleri, M%( IDD% yzyldan iti.aren Eazar $enizi ile Tanr $alar arasnda 5eni .ir /ora6yaya hJki+ idiler% @aka keli+esi Hars9a 5;9e.e s;z/nn e anla+ls olarak kullanl+tr% M%(% KDD% yzylda Tuna?ya kadar ulatlar% $aha sonraki za+anlarda to'raklarn 5enilet+eye deva+ ederek Eindistan?a kadar indiler% Btn Fran? ellerine 5e9irdiler% B;yle/e <rta Asya?nn .yk .ir .;l+nde hJki+iyet kurarak .ir i+'aratorluk duru+una 5eldiler% <rta Asya?da ya'lan kazlarda elde edilen .ul5ular, @akalarn sanat ve dillerinin Trk kltr ve dilinin .ir 'ar9as olduunu ortaya koy+aktadr% @akalarn il5i 9eki/i .ir +iras da Trkiye Lu+huriyeti?nin .akenti Ankara ve Ankara is+inin kaynadr% =akutistan?da da An5ara isi+li .ir ehir .ulun+akta olu' t'k Ankara 5i.i ti6tik ke9isiyle +ehurdur%

"ii+ Ta, Kr5zistan Talas

Ta+5al @ay Kazakistan

<rdu Mesudiye

Erzuru+ Karayaz Lunni

Ankara *dl

Ankara *dl