T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES

DENZCLK

GEM DZEL MOTORLARI-2

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. DZEL MOTORLARI.......................................................................................................... 3 1.1. Dizel Motorlarnn Endstrideki nemi ve Kullanld Yerler ................................... 3 1.2. Dizel Motorlarnn Avantaj ve Dezavantajlar.............................................................. 4 1.3. Dizel Motorlarn Gemilere Uygulanmas...................................................................... 4 1.3.1. Dorudan Balama ................................................................................................ 5 1.3.2. Devir Drcl Balama ................................................................................... 6 1.3.3. Dizel-Jeneratr Sistemi.......................................................................................... 7 1.3.4. Dikey aftl Makineler .......................................................................................... 8 1.4. Dizel Motorlarn alma lkesi.................................................................................... 9 1.4.1. ki Zamanl Dizel evrimi..................................................................................... 9 1.4.2. Drt Zamanl Dizel evrimi................................................................................ 18 1.5. Dizel Motorlarda ndikatr Diyagram ....................................................................... 23 1.5.1. ki Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram .................................................. 24 1.5.2. ki Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram.......................................... 25 1.5.3. Drt Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram ............................................... 25 1.5.4. Drt Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram....................................... 27 1.6. ki Zamanl Dizel Motorlarla Drt Zamanl Dizel Motorlarn Karlatrlmas ........ 28 1.7. Dizel Motorlarla Benzinli Motorlarn Karlatrlmas.............................................. 28 1.8. Dizel Motorlarda Yanma ............................................................................................ 29 1.9. Dizel Motorlarda Yanma Odalar ............................................................................... 32 1.10. Gemi Dizel Motorlarnda Gcn Hesaplanmas ....................................................... 36 1.10.1. ndike () Gcn Hesaplanmas ....................................................................... 36 1.10.2. Yararl (Efektif) Gcn Tanm ve Hesaplanmas............................................. 39 1.10.3. Proni Freni ile Yararl Gcn llmesi ve Hesaplanmas............................... 39 1.11. Gemi Dizel Motorlarnda Verimin Hesaplanmas .................................................... 41 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 44 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 49 2. DZEL MOTORLARIN YAKIT SSTEM....................................................................... 49 2.1. Dizel Yakt Sisteminin Grevi ve emas................................................................... 49 2.2. Yakt Pskrtme Yntemleri ...................................................................................... 50 2.3. Dizel Motorlar Yakt Sisteminin Genel Yaps.......................................................... 51 2.4. Yakt Tanklar ............................................................................................................. 51 2.5. Filtreler........................................................................................................................ 51 2.5.1. Dizel Motorlarnda Yaktn Temiz Olmasnn nemi ......................................... 51 2.5.2. Yakt Filtrelerinin Grevleri................................................................................ 52 2.5.3. Yakt Filtrelerinin eitleri ve Yapsal zellikleri.............................................. 52 2.5.4. Yakt Filtrelerinin Balama ekilleri................................................................... 55 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 57 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 58 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 59 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 60 3. BESLEME POMPALARININ BAKIM VE ONARIMI ................................................... 60 3.1. Besleme Pompalarnn Grevi .................................................................................... 60 i

3.2. Besleme Pompalarnn eitleri.................................................................................. 60 3.2.1. Pistonlu Tip Besleme Pompalar ......................................................................... 61 3.2.2. Diyaframl Tip Besleme Pompalar ..................................................................... 63 3.2.3. Dili Tip Besleme Pompalar............................................................................... 65 3.2.4. Paletli Tip Besleme Pompalar ............................................................................ 66 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 67 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 69 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 71 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 72 4. ENJEKTRLERN BAKIM VE ONARIMI..................................................................... 72 4.1. Enjektrlerin Grevleri ............................................................................................... 72 4.2. Enjektrlerin eitleri ve Yapsal zellikleri............................................................. 72 4.2.1. Ak Enjektrler .................................................................................................. 74 4.2.2. Kapal Enjektrler................................................................................................ 74 4.3. Enjektrn almas .................................................................................................. 77 4.4. Enjektrlerde Yaplan Kontrol ve Ayarlar.................................................................. 78 4.4.1. Pskrtme Basnc Kontrol ve Ayar................................................................... 79 4.4.2. Geri Kaak ve Sznt Kontrol ........................................................................... 80 4.4.3. Pskrtme ekli Kontrol.................................................................................... 81 4.4.4. Damlama Kontrol .............................................................................................. 82 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 83 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 84 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 87 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 88 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 92 KAYNAKA ......................................................................................................................... 93

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0189 Denizcilik Ortak Alan Gemi Dizel Motorlar 2 Bu modl dizel yakt sisteminin grevi, yaps ve paralar, yakt filtrelerinin ve besleme pompalarnn bakm enjektrlerin bakm ve ayarlaryla ilgili bilgi ve becerin verildii renme materyalidir. 40 / 32 saat Gemi Dizel Motorlar 1 Modln baarm olmak. Ana makine operasyonu yapmak Genel Ama Uygun ortam salandnda dizel motorlarn yakt sistemlerinin bakm ve onarmn makine katalouna ve belirtilen srelere uygun olarak yapabileceksiniz. Amalar Gemi dizel motorlarnda g hesaplamalar 1. yapabileceksiniz. 2. Yakt filtrelerinin bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. 3. Besleme pompalarnn bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. 4. Enjektrlerin bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. Ortam: Donanml motor atlyesi, Motorculukta kullanlan standart el ve l aletleri, dizel motorlar, yakt filtreleri, besleme pompalar, enjektrler, enjektr test cihaz, bilgisayar ve yanstm cihaz oklu ortam, eitim CDleri. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirilecektir.

MODLN AMACI

ETM RETN ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Dizel motorlar iten yanmal motor eitlerinden biridir. Yaktn motor iinde yaklmas sonucu aa kan s enerjisini dorudan mekanik enerjiye evirir. Birka kW tan 50.000 kW a kadar eitli glerde retilen gnmzn yksek verimli s makineleridir ve endstrinin her alannda yaygn olarak kullanlmaktadr. Gnmz teknolojisi ve sanayi petrole dayaldr. evrenize baktnzda otomobil, otobs, kamyon, traktr, i makineleri, lokomotifler ve gemilerin dizel motorlarla altn grrsnz. Kara, demiryolu ve deniz tamacl g kayna olarak dizel motorlar kullanmaktadr. Sabit tesislerde de dizel motor kullanm ok yaygndr. Dizel motorlarnn retim, sat, kullanm, bakm ve onarm alanlar alanlar iin ok byk bir istihdam alandr. Sizler denizcilik alannda almakta olduunuz eitim sonunda Makine Zabitlii daln seerseniz dizel motorlarnn daha ileri eitimini alacaksnz ve bu alanda istihdam edileceksiniz. Dizel motorlar konusunda yetimi bir eleman olmak size alma hayatnzda ok eitli olanaklar sunacaktr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
yerinde hukuk kurallar erevesinde zlk haklarnzn neler olabileceini reneceksiniz.

ARATIRMA
Bu renme faaliyeti sonunda gemi dizel motorlarn tanyacak, dizel motorlarnn gemilere uygulama yntemlerini ve dizel motorlarn alma ilkelerine gre g hesaplamalarn yapabileceksiniz. evrenizde bulunan dizel motorlu gemilere giderek; Dizel motorlarnn gemideki ilevini, Dizel motorlarnn alma ilkelerini aratrnz.

Aratrmalarnz bir dokman halinde getirerek arkadalarnzla paylanz.

1. DZEL MOTORLARI
1.1. Dizel Motorlarnn Endstrideki nemi ve Kullanld Yerler
Endstride ama, mal ve hizmet retimini ve yaplan ileri ksa zamanda, daha ucuza ve emniyetle yapmaktr. Bu nedenle teknolojinin de gelimesiyle buhar makinesinin yerini dizel motorlar almtr. Dizel motorlar kullanmnn artmas ise ekonominin gelimesine olanak salamtr. rnein, lkemizin limanlarna giren ve kan gemi says 1954 ylnda 3726 iken, bu say 2001 ylnda 20431e ulamtr. lkemizde kamyon says 1933 ylnda 2.561 iken bu say 2004 ylnda 647.296e kmtr. Bu saylar dizel motorlarnn endstri iin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Gnmzde endstrinin birok dalnda dizel motorlar kullanlmaktadr. Bu dallarn balcalarn ve kullanma nedenlerini yle sralayabiliriz: Yaktnn ucuzluu, yakt tketiminin azl ve benzin motorlarna gre daha gl olmalar nedeniyle; kamyon, otobs, traktr, yol ve yap makinelerinde, 50.000 kW gce kadar retilebilmeleri nedeniyle yolcu ve yk gemilerinde buz krc gemilerde ve denizaltlarda, Buhar makinesine gre stnlkleri nedeniyle lokomotif ve mototrenlerde, Ekonomik olmalar nedeniyle sabit g gereksinmesi olan yerlerde rnein; jeneratrlerde, yahanelerde, su pompalarnda, maden ileri ve kereste retiminde kullanlmaktadr. 3

1.2. Dizel Motorlarnn Avantaj ve Dezavantajlar

Dizel motorlarnn endstride kullanlma alanlarnn artmas belirli avantajlar nedeniyle olmutur. Dizel motorlarnn belli bal avantajlar unlardr: Yakt tketiminin azl: Dizel motoru ayn zelliklere sahip bir benzin motorunun tkettii yaktn yars kadar yakt tketir.Bir saatte Kilovat bana harcanan yakt benzin motorlarnda 170-260 gram olmasna karn dizel motorlarnda bu miktar 120-150 gramdr.( bu deerlere motorlarn zgl yakt sarfyat ( specific fuel consumption) da denilmektedir. Yaktn ucuzluu: Benzin de motorin de petroln damtlmasyla retilmesine karn motorinin miktar fazladr ve daha ucuza satlmaktadr. Verim: Is verimi ynnden bir karlatrma yaplrsa; buhar makinesi % 15, benzin motoru %24, dizel motorunu %37 verimle alr. Bir baka deyile buhar makinesi yakt yaktn % 15ini, benzin motoru yakt benzinin % 24n, dizel motoru ise yakt motorinin % 37sini ie dntrr. Grld gibi verimi en yksek dizel motorudur. Eksoz gazlarnn durumu: Dizel motorlarda eksoz gazlarndaki zehirli bir gaz olan karbon monoksit (CO) oran, benzinli motorlardan daha azdr. Yangn Tehlikesi: Dizel yakt olan motorinin tutuma scakl (65 o C ), benzine (13 o C ) gre daha yksek olduundan yangn tehlikesi daha azdr. Motor Gc: Motorun her devrinde ve istenilen gce yakt miktarnn hemen ayarlanabilmesi ve yanmann sabit basn altnda olumas nedeniyle ayn yapdaki dizel motor benzin motoruna gre daha gldr. Dizel motorlarnn avantajlar yannda baz dezavantajlar da vardr. Bunlar: lk al fiyatlar yksektir. Ardr ve ok yer kaplar. Yakt sistemleri ok hassastr, dikkatli bakm ister. Grltl ve sesli alr.

1.3. Dizel Motorlarn Gemilere Uygulanmas

Motor gc ile yrtlen gemilerde ana makinenin grevi gemi pervanesini dndrmektir. Ana makine alp pervaneyi dndrdnde pervane kanatklar nndeki su ktlesini iter. Ancak itilen su ktlesi kolayca itildii ynde akamayaca iin su ktlesi ile pervane kanatklar arasnda bir momentum oluur. Bunun sonucunda gemi su yzeyinde itilir. Gemi bylece hareket eder. Dizel motorlarn gemilere uygulanmas genellikle ekilde olur. Bunlar; dorudan balama, devir drcl balama ve dizel-jeneratr sistemi olarak sralanabilir. 4

ekil 1.1: Dizel motor pervane balants

Gnmz motorlu gemilerinin byk bir blmnde ana makineler pervanelere dorudan balanmtr. Makinenin kaplad hacmin ve arlnn kk olmas gereken gemilerde yksek devirli makineler kullanlr. Bu gemilerde motor pervaneye devir drcs ile balanr. Dk devirli pervaneler daha verimlidirler (daha yksek hz salarlar). Eer makine devri ok yksek ise pervene verimini iyiletirmek iin makine ile pervane arasna devir drmek amac ile dili kutusu konulur. Dili kutusu iersinde srtnmeler nedeni ile g kayb sz konusu ise de hem pervene verimi ve hem de uygun pervane ap elde etmek iin dili kutusu gerekmektedir.

1.3.1. Dorudan Balama

Bu sistemde ana makine ekil 1.2de grld gibi ara aftlar, yatak ve flanlar yardmyla pervaneye balanr. Makinenin yeri geminin ekline, kullanma amacna ve tasarma gre birok yolcu ve yk gemisinde ortada (vasat), baz yk gemilerinde ise k taraftadr.

ekil 1.2: Dorudan balama

1.3.2. Devir Drcl Balama

Bu sistemde ana makine ile pervane arasna devir drc dili donanm yerletirilir. Devir drcnn alma prensibi ksaca yledir: ekil 1.3te grld gibi ana makine krank aftnn ucuna bir flan ve ksa aft yardmyla kk dili balanr. Kk dilinin karlnda ona kavram durumda byk dili bulunur. Byk dili pervane aftna baldr. Motor alt zaman krank afta bal bulunan kk dili dner ve o da byk diliyi dndrr. Kk dilinin byk diliyi bir devir dndrebilmesi iin kendisinin birden fazla dnmesi gerekir. Dolaysyla pervane motora gre daha az dnm olur. Devir drlerek aft dndrme momenti artar. Dili kutusu aracl ile yksek devirli makinenin devri drlr. Bylece dk devirli pervanenin daha yksek verim salamas ortaya km olur.

ekil 1.3: Devir drcl balama

ekil 1.4te devir drcl balamann eitli tasarmlar grlmektedir.

ekil 1.4: eitli devir drcl balant tasarmlar

ekil 1.4 a daki tasarmda iki makine birer devir drcl donanm yardmyla iki ayr pervaneyi evirmekte ve feribotlarda uygulanmaktadr. Pervaneler bazen sabit, ounlukla pi kontroll, yani hareketli kanatklar bulunan trdendir. ekil 1.4 bdeki tasarm tarak gemilerinde kullanlmaktadr. Makinelerden her biri pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. Devir drcye balanan ayr kk dili arklar yardmyla kum pompalar ve aft jeneratrleri altrlmaktadr. ekil 1.4 cdeki tasarm yk gemilerinde uygulanmaktadr. Orta veya yksek devirli direkt tornistanl iki makine bir anzman donanm yardmyla sabit kanatl bir pervaneyi evirmektedir. ekil 1.4 ddeki tasarm konteyner gemilerinde uygulanmaktadr. ki makine bir devir drc donanm pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. ekil 1.4 edeki tasarm yolcu gemilerinde uygulanmaktadr. Drt makine ikier ikier pi kontroll iki pervaneyi evirmektedir. Devir drcler ayn zamanda geminin elektrik ihtiyacn karlayan jeneratrlere hareket vermektedir. ekil 1.4 fdeki tasarm ise tanker ve dkmecilerde uygulanmaktadr. makine bir devir drc donanm ile sabit kanatl veya pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. Dizel motorlarn krank aftlarnda oluan burulma titreimlerini dalgalanmalarn pervaneye iletmemek iin esnek kaplinlerden yararlanlr. ve tork

1.3.3. Dizel-Jeneratr Sistemi

Dorudan ve devir drcl balama sistemlerinde makine uzun ara aftlar ve yataklar yardmyla pervaneye balanmaktadr. Pervane aft ve yataklar aft tneli veya tnel aft ad verilen byk bir hacmi gerektirir. aft tneli de ticaret gemilerinin yararl yk ve yolcu hacmini kltr. Bu sakncay gidermek amacyla dizel-jeneratr sisteminden yararlanlr. Dizel-jeneratr sistemlerinde yksek devirli ve sabit devir saysnda altrlan bir veya birka dizel motoru kullanlmaktadr. Dizel makinelerin aftlarna bal jeneratrlerin rettikleri doru akm, geminin k tarafna yerletirilmi ar devirli elektrik motorlarnn altrlmasnda kullanlr. Elektrik motorlarnn ksa aftlarna ise pervaneler balanmtr. ekil 1.5te dizel jeneratr sistemi grlmektedir.

ekil 1.5: Dizel-jeneratr sistemi

1.3.4. Dikey aftl Makineler

Uzun aft tnelini ortadan kaldrarak yolcu ve yk gemilerinin yararl hacimlerini bytmek iin uygulanan farkl tasarmlardan biri de dikey aftl makinelerdir. ekil 1.6 dan da anlalaca gibi bu sistem dorudan pervaneye bal bir makine sistemidir. K gverteye yerletirilen makine, iki konik dili gurubu yardmyla pervaneyi evirmektedir. Dili gruplarndan biri makine krank aftna, dieri ise pervane aftna balanmtr. Her iki dili grubu arasna ise gc makineden pervaneye ileten dikey aft yerletirilmitir. Yksek devirli makinelerde alt konik dili grubu ile pervane arasna devir drc dili donanm yerletirilir.

ekil 1.6: Dikey aftl makine balants

1.4. Dizel Motorlarn alma lkesi

Gnmzde kullanlan dizel motorlar, pistonlu, iten yanmal motor eitlerinden biridir. Yanma odasnda motorinin yaklmas ile elde edilen s enerjisini hareket enerjisine evirir. Yanma kimyasal bir tepkimedir. Yakt ile oksijenin scak bir ortamda birlemesi ile oluur. Yanma sonucunda s enerjisi aa kar, CO2 (Karbondioksit), H2O (Su buhar) ve k oluur. Yanma iin gerekli oksijen atmosferde bulunan havadan salanr. Hava, motor iine emilerek veya basn etkisi ile alnr. Yanma oluabilmesi iin motor iine alnan havann scaklnn ykseltilmesi gerekir. Bunun iin hava, motor iinde piston tarafndan sktrlr. Sktrlan hava zerine enjektrden motorin pskrtlr. Scak hava ile karlaan motorin kendiliinden tutuarak yanar. Yanma sonucu aa kan s enerjisi yanma odasnda bulunan gazlarn scakln ve basncn ykseltir. Oluan yksek basn pistonu silindir iinde iter. tilen piston, biyel aracl ile krank aft dndrerek dairesel hareket retir. Gemi ana makinesinde retilen bu dairesel hareket ise gemi pervanesini dndrerek geminin hareketini salar.

1.4.1. ki Zamanl Dizel evrimi

Bir motorda i elde etmek iin tekrarlanmadan oluan olaylar dizisine evrim denir. evrim emme, sktrma, i (genileme) ve eksoz ilemlerinden oluur. ki zamanl motorlarda evrim, krank aftn bir tam devrinde oluur. Krank aftn bu dnnde piston alt l nokta ile st l nokta arasnda iki hareket yapar. Piston; ..Ndan A..Nya inerken i (genileme) ve eksoz ilemleri, A..Ndan ..Nya karken emme ve sktrma ilemleri gerekleir. ekil 4.7 ada iki zamanl motor kesitinde piston st l noktada grlmektedir. Pistonun nnde sktrlarak basnc ve scakl artrlm hava bulunmaktadr. Kzgn hava zerine enjektrden yakt pskrtlr. Yakt kzgn hava ile karlanca kendiliinden yanar. Yanma sonucunda scaklk yaklak 1500- 2000 Cye basn ise 40-80 bar seviyesine kar. Yksek basnl gazlar pistonu iterek i retir. tilen piston, piston kolu araclyla krank aft dndrr.

ekil 1.7: ki zamanl motorda i ve eksoz kursu

Genileme kursunun sonunda ekil 4.7 bde grld gibi piston (e) ile gsterilen eksoz portunu aar. Eksoz portlar ald anda, basnc 3-5 bar olan eksoz gazlar eksoz manifoldu zerinden atmosfere atlr. Bu olaya serbest eksoz denir. Pistonun A..Nya doru hareketine devam etmesiyle eksoz portlarndan bir sre sonra (s) ile gsterilen hava portlar alr. Bylece hava alcsnda (resiver) basn altnda bulunan hava silindire dolmaya balar. Portlarn ekli nedeniyle alcdan (resiver) gelen hava, kavere doru ynelir, ona arparak yn deitirir ve silindir iinde kalm eksoz gazlarn sktrarak eksoz portlarndan darya atar. Bu olaya da sprme denir. Sprme olay srasnda silindirler hem eksozdan arndrlr hem de bir sonraki evrim iin temiz hava doldurulur. Silindir iine atmosfer basncndan biraz daha yksek basnla dolan bu havaya sprme havas , bu havann verildii pencerelere de sprme veya skaven portlar denir.

10

ekil 1.7: ki zamanl motorda emme ve sktrma kursu

ekil 1.7 cde grld gibi piston alt l noktada ynn deitirip st l noktaya karken, nce sprme portlarn daha sonra da eksoz portlarn kapatr. Bylece silindirde temiz hava dolgusu sktrlmaya balanr. ekil 1.7 dde grld gibi piston st l noktaya kncaya kadar sktrma devam eder. Sktrma sonunda havann basnc 30-40 bar, scakl 500-700 ykselir. Kzgn hava zerine enjektrden yakt pskrtlr ve yanma balar.
o

C seviyesine

ki zamanl motorlarda silindirlerin eksoz gazlarndan temizlenmesi olayna sprme dendiini renmitik. Sprme iki ayr yntem ile gerekleir: Dn akml sprme Doru akml sprme 11

Dn akml sprme: Bu tr sprmede havann silindire verilii ve eksoz gazlarnn atl, silindir gvdeleri veya gmleklerine alan portlar yardmyla salanr. Hava sprme portlarndan silindire verilir, silindir kapana (kaver) doru ykselir ve ona arparak geri dner. Bu arada nne katt kirli eksoz gazlarn eksoz portundan silindir dna atar. ekil 1.7de iki zamanl motordaki sprme dn akml sprmedir. Doru akml sprme: Doru akml sprme ynteminde hava silindirlere portlardan verilerek sprme ve doldurma grevini yerine getirir ve yn deitirmeksizin eksoz gazlarn sprerek eksoz valfi veya eksoz portlarndan darya atar. ekil 1.8de eksoz valfl, ekil 1.9da ise eksoz portlu doru akml sprme grlmektedir.

ekil 1.8: Tek pistonlu doru akml sprme

12

ekil 1.9: Kart pistonlu doru akml sprme

ki zamanl motorlarda eksoz portlarndan bir sre sonra sprme havas portlarnn aldn atmosfer basncndan biraz yksek basntaki temiz havann silindirlere verildiini ve sprme grevini yerine getiren bu havann ayrca silindirleri doldurduunu daha nce belirtmitik. Silindirlere verilen bu basnl hava farkl yntemlerle retilir. Karter (krankkeys) kompresyonu Makine g pistonlarnn alt ksmlarndan pompa gibi yararlanma Ayr pistonlu bir pompalar Pozitif yer deitirmeli (deplasman) pompalar

Karter (Krankkeys) kompresyonu: Bu tr sprme havas retiminde makinenin karteri (Krankkeys) pompa silindiri, pistonlar ise pompa pistonu grevi yapar. Piston ..Nya karken karterde hacim byyeceinden basn der ve emi oluur. Emiin etkisiyle ekil 1.10da a ile gsterilen karterde bulunan ek valflar alr ve kartere hava dolar. Bu durum piston ..Nya gelinceye kadar devam eder. Yanma sonunda oluan basncn etkisiyle piston A..Nya inerken karterde bulunan havay sktrr ek valflar kapanr ve basn artarak 1,10-1,15 bar seviyesine ular. Piston sprme portlarn at anda basnl hava silindire dolar. Bu yntem hacimsel verimlerinin (0,55-0,65) dk olmas nedeniyle gc 50 kWa kadar olan dizel motorlarda kullanlr. 13

ekil 1.10: Karter kompresyonu ile sprme havas elde etme

Makine g pistonlarnn alt ksmlarndan pompa gibi yararlanma: Bu yntem ekil 1.11de grld gibi ancak kroetli makinelere uygulanabilir. Piton kolunun (Rod) silindirden kt ksm bir salmastra kutusu haline getirilmitir. Yukar hareketi srasnda pistonun alt tarafndaki silindir hacmi byr ve basn der. Emi etkisiyle emme valflar alr ve silindirin alt ksmna hava dolar. Bu ilem piston ..Nya gelinceye kadar devam eder. Piston ..Ndan A..Nya gelirken alt ksmdaki havay sktrarak basncn ykseltir. Bu arada ek valf trndeki emme valflar i basncn artmas nedeniyle kapanr. retilen basnl sprme havas skaven portlar aldnda silindire dolar. 14

ekil 1.11: Pistonun gerisinden yararlanarak sprme havas elde etme

Diferansiyel pistonlu sprme havas pompalar da g pistonundan yararlanmaya baka bir rnektir. ekil 1.12de grlecei gibi g pistonu paradan olumutur. Paralardan ikisi eit apta dieri ise daha byktr. Pistonun byk apl blm sprme havas reten pistondur. st l noktaya hareket srasnda g pistonu portlar kapatp silindir iindeki havay sktrr. Genileme kursu srasnda yani piston alt l noktaya inerken hava pistonu kendi silindiri iinde byyen hacim nedeniyle bu blmde emi oluur ve alan emme valflarndan (e) ieriye hava dolar. Pistonun ..Nya hareketi srasnda bu hava sktrlarak emme valflarn kapatr, boaltma (D) ile gsterilen valflarn aarak (R) ile gsterilen hava deposuna (resiver) dolar. G pistonu tarafndan sprme portlar ald zaman hava deposundaki hava silindire dolarak sprme ve doldurma grevini yerine getirir. Bu tr pompalar pistonun ok paral ve ar olmas nedeniyle yksek devirli makinelerde kullanlamaz.

15

ekil 1.12: Diferansiyel pistonlu sprme havas pompas

Ayr pistonlu pompalar: Ayr sprme havas pompas ekil 1.13te grlmektedir. Pompann pistonu bir pim ile motorun piston koluna (konnektin rod) balanr ve onunla beraber hareket eder. Saat ynnde alan makinelerde g pistonu ..Nya yaklarken skaven pompas pistonu makinenin krankkeysine doru hareket eder. G pistonu aa kursun yarsndayken skaven pistonu da i l noktasna varr. Skaven silindiri iinde byyen hacim nedeniyle emi oluur ve C ile gsterilen emme valflar silindire hava doldurur. G pistonu kursun geri kalan blmnde ve yukar kursunda hareket ederken, piston koluna bal skaven pistonu A silindirine emilen havay sktrr. Skan havann basnc artar ve C ile gsterilen emme valflarn kapatarak havay D ile gsterilen kanal yardmyla silindirin evresindeki blme gnderir. Sprme portlar aldnda hava, silindire dolar. Bu tr pompalar karter kompresyonlu makinelere gre daha iyi baarm (performans) salar.

16

ekil 1.13: Ayr sprme havas pompas

Pozitif yer deitirmeli (deplasman) pompalar: Bu tr pompalar iki veya loblu (bir tr kanat) yaplabilmektedir. ekil 1.14te grlen iki loblu pompann iki rotoru bulunmaktadr. Rotorlardan biri bir elektrik motorundan veya dili bir donanmla makinenin krank aftndan hareket almaktadr. Rotorlardan biri dnd zaman dieri de ters ynde dner. Bylece rotorlarn loblar ve gvde arasnda kalan hacim, havann tanmasn ve hava deposuna verilmesini salar.

17

ekil 1.14: Pozitif yer deitirmeli (deplasman) sprme havas pompas

1.4.2. Drt Zamanl Dizel evrimi

Drt zamanl motorlarda evrimi oluturan emme (doldurma), sktrma, i (genileme) ve eksoz ilemleri krank aftn, iki tam devrinde veya 720 derecelik dnnde oluur. Krank aftn bu dnnde piston iki l nokta arasnda drt kurs yapar. Pistonun her kursunda bir ilem oluur. Bu nedenle bu motorlara drt zamanl motor denir. ekil 1.15te drt zamanl bir motorun enine kesiti grlmektedir. Kesit resimde 1 ile silidir kapa (kaver), 2 ile silindir gmlei, 3 ile piston 4 ile yanma odas, 5 ile piston pimi (gacn pin), 6 ile piston kolu (biyel, konnektin rod), 7 ile krank aft kol yata, 8 ile krank aft kol muylusu (krank pin) 9 ile krank aft kol muylusu kep cvatas), 10 ile krank aft ana yata (jurnal yata), 11 ile bedpleyt (alt karter), 12 ile krankkeys (st karter), 13 ile krank keys kapa (karter kapa), 14 ile silindir blou, 15 ile yakt pompas kam (eksantrik), 16 ile kam makaras, 17 ile yakt pompas, 18 ile ilk harket pompas valfi (startin valf), 19 ile enjektr, 20 silindir kapa (kaver), 21 ile basn giderme valfi (rilif valf), 22 ile eksoz manifoldu,23 ile yalama nozullar gsterilmitir. Kesit dzlemi zerinde olmadklar iin emme ve eksoz valflar grlmemektedir.

18

ekil 1.15: Drt zamanl dizel motor kesiti

Drt zamanl dizel motorun alma ilkesini yukardaki olduka karmak grlen kesit yerine ekil 1.16da grlen daha basit ekil zerinden aklamak daha yararl olacaktr: Birinci zamanda piston ..Ndan A..Nya inerken (ekil 1.16 a) emme valfi (supap) aktr. Pistonun A..Nya hareketi ile nndeki hacim byr ve emi oluur. D basn silindir iindeki basntan byk olduundan silindir iine hava dolar. Havann silindire giri basnc, hava filtresi, emme manifoldu, kaver ve emme valfindaki srtnme nedeniyle 0,9 bara kadar der. Piston A..Ny geip ..Nya yneldikten bir sre sonra emme valfi kapanr ve emme zaman sona erer.

19

ekil 1.16 a: Drt zamanl motorda emme zaman

Emme zaman sonunda piston ..Nya hareket ederken emme ve eksoz valflar kapaldr. Bu nedenle pistonun ..Nya kadar hareketi ile silindir iindeki hava sktrlr. Skan havann basnc ve scakl artar. Sktrma oranna bal olarak basn 30-40 bar, scaklk ise 450- 650 C seviyesine ykselir. Piston ..Nya ok yaklat bir srada enjektrden kzgn hava zerine yakt pskrtlmeye balanr. Emme valfinn kapanmasndan yakt pskrtlme anna kadar geen zamana sktrma (kompresyon) zaman denir. (ekil 1.16 b)
o

20

ekil 1.16 b: Drt zamanl motorda sktrma zaman

Silindir iine sktrlan havann scakl pskrtlen yaktn tutuma scaklndan yksek olduu iin yakt kendiliinden tutuur ve yanar. Yanma sresince s enerjisi aa kar ve scaklk 1500-2000 C ye ykselir. Ortaya kan gazlara ve scakla bal olarak da silindir iinde basn artarak 40-80 bar seviyesine ykselir. Yanm gazlarn basnc ekil 116 c de grld gibi pistonu A..N ya iter. Piston A..Nya yaklatka basn der. Piston A..Nya 35-40 derece kala eksoz valfi alr. Yaktn silindire pskrtlmeye balad andan, eksoz valfinn ald ana kadar geen zamana i (genileme) zaman denir.
0

21

ekil 1.16 c: Drt zamanl motorda i (genileme) zaman

ekil 1.16 d: Drt zamanl motorda eksoz zaman

Eksoz valfi aldnda silindir ii basnc 3-5 bar seviyesinde olduundan yanm gazlar dar kmaya balar. Buna serbest eksoz denir. Piston A..N ya ininceye kadar serbest eksoz ilemi devam eder. Piston A..N ya inip ..N ya hareketi ile eksoz gazlarn sprerek ak olan eksoz valfindan darya atlr. Eksoz zamannn sonuna doru piston ..N ya yaklanca emme valfi alr. Bu anda eksoz valfi aktr. Piston ..N y 15-20 derece geince eksoz valfi kapanr. Eksoz zamannn sonunda emme ve eksoz valflarnn beraberce ak kald duruma valf overlopu (supap bindirmesi) denir.

22

1.5. Dizel Motorlarda ndikatr Diyagram

Motorlarda drt zaman oluurken silindir ii basnlarn atmosferik basnca gre farklarn gstermek amacyla izilen diyagramlara indikatr diyagram denir. Bu diyagramn iziminde indikatr aleti ad verilen bir aletten yararlanlr. ekil 117de indikatr aletinin kullanlmas grlmektedir.

ekil 1.17: ndikatr aleti krokisi

ndikatr aleti ile izilen diyagramlardan yararlanarak valflarn alma kapanma durumlar, pskrtmenin zamannda yaplp yaplmad, sktrma ve yanma sonu basn deerleri belirlenir ve i g hesaplanr. Bu diyagramlara P-V (basn-hacim) diyagram da denir. Diyagram bir koordinat dzlemine izilir. Deyde basn (P), yatayda hacim (V) gsterilir. Motor diyagramlar ki zamanl dizel motor diyagramlar ki zamanl dizel motor teorik PV diyagram ki zamanl dizel motor pratik indikatr diyagram Drt zamanl dizel motor diyagramlar Drt zamanl dizel motor teorik PV diyagram Drt zamanl dizel motor pratik indikatr diyagram

23

1.5.1. ki Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram

ekil 1.18de grld gibi piston A..N dan ..N ya karken sprme portu, eksoz portu veya eksoz valfi aktr. Silindire atmosfer basncnn biraz zerinde basnta hava dolmaktadr. Piston f noktasna ulatnda sprme portunu, a noktasna ulatnda ise eksoz portu veya eksoz valfini kapatr ve sktrma balar. Sktrma b noktasna kadar yani ..N ya kadar devam eder. Sktrma sonunda basn 30-40 bara scaklk 500-600 o C ye ykselir. Piston ..N ya gelince kzgn hava zerine enjektrden yakt pskrtlr. Yaktn pskrtlmesi ve yanma (bc) arasnda devam eder. Yanma sabit basnta gerekleir. Kursun geri kalan ksmnda genleen gazlar pistonu A..N ya doru iter. Piston d noktasna geldiinde eksoz portu veya eksoz valfi alr ve basn hzla der. Piston e noktasna geldiindeyse emme portu alr ve ieriye sprme havas dolar. Silindire dolan sprme havas hem eksoz gazlarnn dar atlmasn hem de silindir iini hava ile doldurur.

ekil 1.18: Zamanl dizel motor teorik pv diyagram

24

1.5.2. ki Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram

ekil 1.19 daki diyagramda grld gibi a noktasnda eksoz portu veya eksoz valfinn kapanmasyla balayan sktrma, pistonun ..N ya doru hareketi ile devam eder. Skan havann basn ve scakl artar. Piston ..N ya gelmeden az nce b noktasnda enjektrde yakt pskrtlr ve yanma balar. bc erisi boyunca yanma devam eder. Genileyen gazlar pistonu A..N ya doru iter.(d) noktasnda eksoz portu alr ve (defa) erisi boyunca eksoz devam eder. Piston A..N ya inerken (e) noktasnda emme portu alr ve ieriye sprme havas dolar. (ef) erisi boyunca sprme devam eder.

ekil 1.19: ki zamanl dizel motor pratik pv diyagram

1.5.3. Drt Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram

Drt zamanl dizel evriminin teorik olarak anlatmnn ifadesidir. Silindir iindeki hacim ve basn deiimlerini gsterir. Yatayda hacim deiimleri, deyde ise basn deiimleri gsterilir. ekil 1.20 de grld gibi Vc yanma odas hacmini, Vh ise kurs hacmini gsterir. Grafiin daha anlalr olabilmesi iin eklin alt ksmnda motor krokisi gsterilmitir. Teorik olarak emme valfi ..N de alp, A..N de kapand kabul edilir. Piston ..N deyken emme valfi alr ve pistonun A..N ye doru hareketi ile silindir iinde hacim bymesine bal olarak emi oluur. Ak olan emme valfindan piston A..N ye gelinceye kadar silindire dolar. Pistonun hareketine bal olarak silindire hemen hava dolduu kabul edildiinden basncn dmedii varsaylr. ekil 1.20 de AB izgisi bir atmosfer basnc seviyesinde izilir. Piston A..N ya geldiinde emme valfi kapanr ve emme zaman tamamlanr.

25

ekil 1.20: Drt zamanl dizel motor teorik pv diyagram

Piston A..N dan ..N ya karken her iki valf da kapaldr. Emme zamannda silindire alnan emilen hava sktrlr. Sktrma sonunda BC erisinde grld gibi basn ve scaklk artar. Sktrma zaman sonunda piston ..N ya geldiinde C noktasnda yanma odasnda bulunan kzgn hava zerine yakt pskrtlr. Yakt-hava karm CD dorusu boyunca sabit basnta yanar. D noktasnda yanma tamamlanr ve yanm basnl gazlar genileyerek pistonu A..N ya iter. Piston A..N ya ilerledike nndeki hacim byr ve basn azalr. Pistonun itilmesi A..N ya gelinceye kadar devam eder. Piston A..N ya geldiinde E noktasnda eksoz valfi alr ve 3-5 bar basncndaki gazlar dar kar. EB dorusu boyunca eksoz gazlarnn sabit hacimde ani olarak silindiri terk ettii kabul edilir. Pistonun ..N ya hareketi ile bir atmosfer basncndaki eksoz gazlar silindir dna atlr. Piston ..N ya geldiinde eksoz valfi kapanr, emme valfi alr ve yeni bir evrim balar.

26

1.5.4. Drt Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram

Teoride emme ve eksoz valflarnn piston l noktalardayken alp kapand kabul edilmiti. Ancak uygulamada emme valflar piston ..N ya gelmeden nce alr. Emme valfinn almasyla emme zaman balar. Bu arada bir nceki evrimin eksoz zaman tamamlanmak zere olduundan eksoz valfi da aktr. Pistonun ..N ya geldii anda emme ve eksoz valflarnn ksmen ak olduu duruma daha nce valf bindirmesi veya valf overlopu dendiini belirtmitik. ekil 1.21de grlen ve yanma odasna balanan indikatr aleti ile motordan alnan pratik diyagram inceleyelim:

ekil 1.21: Drt zamanl dizel motor pratik indikatr diyagram

Piston ..N ya gelmeden 100-250 nce A noktasnda emme valfi alr. Pistonun A..N ya hareketiyle silindir iinde alak basn olutuundan silindir iine darda bir atmosfer basncndaki temiz hava dolar. Emme zaman sresince hacim genilemesi olduundan silindir iindeki basn bir atmosferden srekli dk kalr. Emme zamannda silindire dolan hava miktarn arttrabilmek iin piston A..N y 25o-45o emme valfi kapanr(AB erisi). Piston A..N ya geldiinde silindir iindeki basn atmosfer basncndan kk olduu iin silindire hava dolmaya devam eder. Piston B noktasna geldiinde silindir iindeki basn ile silindire dolan havann etkisi dengelenmi olduundan bu noktada emme valfi kapanr.

27

Pistonun ..N ya hareketi ile silindirde bulunan temiz hava sktrlr. Sktrma sonu basnc, sktrma oranna bal olarak 30-40 bar, scakl ise 500-700 o C ye ykselir. Sktrma zaman sonunda piston ..N ya 15o-30o kala C noktasnda kzgn hava zerine yakt pskrtlr. Yakt ok ksa bir sre iinde tutuarak yanmaya balar. (CD) erisi boyunca yanma devam eder. Yanma devam ederken piston hareket etmesine ramen basn artar. Yanma sonu basnc 60-80 bar, scaklk ise 1500-2000 o C ye ykselir. Yksek basnl gazlar pistonu A..N ya doru iter ve i retilir. Piston A..N ya yaklatka hacim byr ve basn der (DE erisi). zaman sonunda piston A..N ya 30o-60o kala eksoz valfi alr ve eksoz gazlar silindiri terk etmeye balar. Piston A..N dan ..N ya hareket ederken eksoz gazlarn sprerek eksoz valfindan dar atar.Piston ..N y 10o-25o gee eksoz valfi kapanr.

1.6. ki Zamanl Dizel Motorlarla Drt Zamanl Dizel Motorlarn Karlatrlmas

ki ve drt zamanl dizel motorlarn almas srasnda meydana gelen olaylar termodinamik prensipler bakmndan ayndr. Ancak bu motorlar yaplar itibar ile farkldr. Bunlar; ki zamanl dizel motorlarda emme valfi bulunmaz. Bazlarnda ise eksoz valfi da bulunmaz. Emme havas silindire alan portlar aracl ile silindire alnr. ki zamanl dizel motorlarda hava pompas bulunur. Drt zamanl doal emili dizel motorlarda hava pompas bulunmaz. ki zamanl motorlarda evrim 360o, drt zamanl motorlarda ise 720o krank aft dnnde tamamlanr. ki zamanl motorlar drt zamanl motorlara gre 1,5 kat daha gldr. ki zamanl motorlarn yakt tketimi drt zamanl motorlara gre daha fazladr. ki zamanl motorlar drt zamanl motorlara gre daha abuk anr. Dolaysyla mrleri daha ksadr. ki zamanl motorlarn maliyeti drt zamanl motorlara gre daha ucuzdur.

1.7. Dizel Motorlarla Benzinli Motorlarn Karlatrlmas

Emme zamannda silindir iine dizel motorlarda hava alnrken, benzinli motorlarda benzin ve hava karm alnr. Dizel motorlarda sktrma zamannda hava sktrlrken, benzinli motorlarda benzin ve hava karm sktrlr. Dizel motorlarnn sktrma oran 14/1 ile 22/1 arasnda iken, benzinli motorlarda 7/1 ile 11/1 arasndadr. Sktrma sonu scakl dizel motorlarda 500-700 o C iken, benzinli motorlarda 300-500 o C arasndadr.

28

Sktrma sonu basnc dizel motorlarda 30-45 bar arasndayken, benzinli motorlarda 10-15 bar arasndadr. Dizel motorlarda yakt olarak motorin kullanlrken benzinli motorlarda benzin kullanlr. Ateleme dizel motorlarda kendiliinden gerekleirken, benzinli motorlarda buji ile gerekleir. Dizel motorlarnn eksoz gazlar benzinli motorlara gre daha temizdir. Eksoz gazlar iindeki (CO) karbonmonoksit oran dizel motorlarda daha azdr. Dizel motorlarnn yakt tketimi benzinli motorlara gre daha azdr. Dizel motorlarda kullanlan motorinin birim fiyat benzine gre daha azdr. Dizel motorlarn s verimi % 37 iken, benzinli motorlarn yanma verimi % 25 tir. Dizel motorlarn dakikadaki devir says benzinli motorlara gre daha azdr. Dizel motorlar benzinli motorlara gre daha ok yer kaplar. Dizel motorlarn ilk al maliyeti benzinli motorlardan daha yksektir. Dizel motorlarnn ilk hareketi benzinli motorlardan daha zordur.

1.8. Dizel Motorlarda Yanma

ten yanmal motorlar yaktn bnyesinde bulunan potansiyel kimyasal enerjiyi s enerjisine, s enerjisini de mekanik enerjiye dntren motorlardr. Bu dnm yanma ile balar. Yanmay yaktn oksijenle birleerek s ve k oluturmas diye tanmlamak mmkndr. Yanma; yaktn bnyesinde bulunan ( C ) karbon ile ( H ) hidrojenin ( O ) oksijen ile kimyasal bir tepkime sonucu birlemesidir. Yanma iin yakt ve oksijen yannda nc bir elemana gereksinim vardr. O da ortam scakldr. Yakt ve oksijenin bir arada olmasna ramen ortam scakl dk ise yanma gereklemez. Yanma iin gerekli olan oksijen havadan salanr. Bilindii gibi hava iinde %21 orannda oksijen, % 78 orannda azot, % 1 orannda ise dier gazlar ve toz bulunur. Yanma olayna hava iinde bulunan azot ( nitrojen ,N ) karmaz. Eksozdan azot olarak kar. ki eit yanma vardr. Bunlar: Yava yanma Hzl yanma

Yava yanma: Adndan da anlalaca gibi bir maddenin uzun zaman birimi iinde yava yava oksitlenmesidir. Demirin paslanmasn buna rnek gsterebiliriz. Hzl yanma: Hzl yanmada yakt, yksek scaklk ve basn etkisi ile bileenleri olan hidrojen ve karbona ayrr ve her ikisi de ayr ayr oksijenle birleerek su buhar (H2O) ve karbondioksit ( CO2 ) oluturur.

29

Bunu denklem ile gsterimi yledir: YANMA: Yakt + Oksijen + Is = Karbondioksit + Su + Oksijen + Is + Ik

C16H34 + 25

1 O2 + Is = 16 CO2 +17 H2O + O2 +Is + Ik 2

Yaktlarn yanmasn oksijenle birleme durumuna gre, tam yanma ve eksik yanma olarak iki ekilde tanmlayabiliriz. Tam yanma: Yaktn tamamnn oksijen bulup yanabilmesidir. Yanma sonunda kan gaz karbondioksittir ( CO2 ). Bu gaz renksizdir, kokusuzdur ve zehirleyici deildir. rnein, (C16H34) ile ifade edilen yakta gerekli oksijen miktar 24

1 O2dir. Bu miktar oksijenle 2

birleen yakt tamamen yanar. Eksik yanma: Yaktn tamamnn oksijen bulup yanamamasdr. Yanma sonucunda hidrojen, karbon ve zehirli, siyah renkli bir gaz olan karbonmonoksit ( CO ) oluur. rnein;

1 C16H34 + 19 O2 + Is = 13 CO2 + 12 H2O + CO +2C + 10H + Is + Ik 2

Yakttan tam enerji alabilmek iin, yaktn tamamnn yanmas gerekir. Bunun iin de yeterli miktarda oksijene gerek vardr. Dizel motorlarda karm dorudan doruya silindir iinde olutuu iin hava ile yaktn karmas tamamlanmadan yanma balar. Dolaysyla bir miktar yakt oksijen bulamadan yanma sonulanr. Bu durumda ise eksozda yanmam gazlar grlr. Bu nedenle yaktn tamamen yanabilmesi iin silindire, teorik (kuramsal) olarak yetecek havadan daha fazla hava gnderilir. Silindire gnderilen hava ile teorik hava miktar arasndaki orana hava fazlalk katsays denir. Dizel motorlarda yanma; silindir iindeki kzgn hava zerine enjektrden yakt pskrtldkten sonra aadaki drt evrede oluur. Tutuma gecikmesi Kontrolsz (hzl) yanma Kontroll yanma Gecikmi yanma

Tutuma gecikmesi: Sktrma sonuna doru silindire pskrtlen yakt zerreleri hemen tutumaz. Yakt zerrelerinin tutuabilmesi iin nce oksijenle karmas ve tutuma scaklna erimesi gerekir. Bu nedenle belirli bir zamana gerek vardr. Bu zaman tutuma gecikmesi denir. Tutuma gecikmesini; enjektrn silindire yakt pskrtmeye balad andan, ilk alev ekirdeinin olutuu ana kadar geen zaman olarak ifade etmek mmkndr. ekil 1.22 deki diyagramda bir numaral blge tutuma gecikmesini gstermektedir.

30

Tutuma gecikmesi motorun vuruntulu ve sesli almasna neden olur. Tutuma gecikmesini ortadan kaldrmak olanakszdr. Ancak azaltmak olanakldr. Aada aklayacamz etkenler bu srenin uzamasna veya ksalmasna neden olur. Sktrma sonu scakl: Sktrma sonu scaklnn deeri, emme havas soutma suyu scakl ile deiir. Havann ve soutma suyunun scakl artarsa tutuma gecikmesi azalr. Sktrma sonu basnc: Sktrma oran artrlrsa ve silindire basnl hava gnderilirse, sktrma sonu basnc ve buna bal olarak scakl artar ve tutuma gecikmesi azalr.

ekil 1.22: Dizel motorlarda yanma diyagram

Yaktn kimyasal yaps: Dizel yaktnn kimyasal yapsnn tutuma gecikmesine etki eden en nemli faktr, yaktn setan says veya dizel indeksidir. Yaktn setan says veya dizel indeksi ykseldike tutuma gecikmesi azalr. Setan says: Dizel motorunun en nemli hassas olan gecikme sresinin belli bir seviyede olmasn, yani yaktn kendi kendine tutuabilme kabiliyetini gsteren lye "setan says" denir. Dizel indeks: Dizel yaktnn setan saysnn llmesi pratik bir i olmad iin, bunun yerine ayn kavram ifade eden ve "Dizel indeks" ad verilen bir say kullanlmaktadr. Yaktn atomize edilmesi: Yanma odasna pskrtlen yakt zerreleri ne kadar kk olursa, hava ile kararak snmas ve tutumas o kadar kolay olur. Bu zerrelerin byklne de yaktn viskozitesi, pskrtme basnc ve enjektr deliklerinin ap etki eder. 31

Sktrlan hava oluan trblans (evrinti): Trblans(evrinti) ad verilen sktrlan hava iindeki akmlar, yakt zerrelerini yanma odasna datr ve dalan yakt zerreleri de daha kolay snarak daha abuk tutuur. Bylece tutuma gecikmesi azalr. Trblans, silindire giren havay ynlendirerek, pistona ve yanma odasna zel ekiller vererek salanr. Trblans, ayn zamanda motor devrinin artmas ile de artar. Aada motor devir saysnn tutuma gecikmesine etkisi tablo olarak gsterilmitir. Motor Devir Says (dev/dakika) Tutuma Gecikmesi (saniye) 500 0,0037 750 0,0032 1000 0,0024 1250 0,0015 1500 0,0015 1750 0,0011 2000 0,0009

Kontrolsz (hzl) yanma: Tutuma gecikmesi sresi iinde silindire pskrtlen ve burada biriken yakt snr, havayla karr ve bir dereceye kadar buharlar. lk alev ekirdei olutuu anda bu yaktn tamam yanmaya balar ve hzla yanar. Bunun sonucunda silindir iinde ani basn ykselmesi grlr. Bu durum ekil 1.22de 2.blgede grlmektedir. Ani basn ykselmesi ise motor paralar arasndaki boluklarn birden alnmasn douracandan motor vuruntulu, sert ve sarsntl alr. Bu vuruntuya dizel vuruntusu denir. Dizel vuruntusunun azaltlabilmesi iin, tutuma gecikmesi sresinin ksaltlmas ve yaktn balangta pskrtme miktarnn drlmesi gerekir. Kontroll yanma: Kontrolsz yanma sona erdiinde silindir iindeki basn ve scaklk, enjektrden pskrtlen yakt dorudan doruya yakabilecek deere ular ve pskrtlmeye devam edilen yakt, hibir gecikme olmadan silindire girdike yanar. Basn en yksek noktaya bu evrenin sonunda ular. Geri kalan pskrtme ve yanma esnasnda basn sabit kalr. (ekil 1.22de 3 numaral blge) Yanmann bu evresi pskrtme sisteminin kontrol altndadr. Gecikmi Yanma: Yaktn silindire pskrtlmesi bitmi ve genileme (i) zaman balamtr. Daha nce pskrtlen ve yanma olana bulamayan yakt, genileme zamannda oksijen bulduka yanar.

1.9. Dizel Motorlarda Yanma Odalar

ten yanmal motorlarda piston sktrma zaman sonunda ..N dayken zerinde kalan hacme yanma odas hacmi demitik. Yanma bir anda olumad iin yanma odas tabiri daha geni bir hacmi belirtir. Yanma odasn yanmann olutuu yer olarak tanmlayabiliriz. Bir baka deyile; yanma sresince piston, silindir ve kaver (silindir kapa) arasnda kalan hacim yanma odasdr.

32

Yanmann iyi olabilmesi iin silindir iine pskrtlen yaktn ok kk zerrelere ayrlmas ve yanma odasnda sktrlan hava ile ok iyi karabilmesi gerekir. Yaktn hava ile karmasnda yanma odasnn ekli ok belirleyicidir. Yanma odalar, yakt ile havay ok iyi kartrabilmek iin havaya bir trblans (evrinti) salar. retici firmalar yanma odalarn deiik ekillerde denemi ve motorlara uygulamlardr. Bunlar: Direkt pskrtmeli yanma odalar Blnm yanma odalar n yanma odal yanma odalar Trblans odal yanma odalar Enerji hazneli yanma odalar Hava hazneli yanma odalar Direkt pskrtmeli yanma odalar: Yanma odalarnn en basit eklidir. Yanma odas, dz kaver (silindir kapa) ile st kavisli olan bir piston arasndadr. Enjektr yakt dorudan doruya piston zerine pskrtr. ekil 1.23te direkt pskrtmeli yanma odas grlmektedir. Direkt pskrtmeli yanma odalarnda yaktn tutuabilmesi iin 14/1 lik bir sktrma oran yeterlidir. Ancak hava ile karmas zor olduundan yaktn silindire yksek basn altnda pskrtlmesi gerekir (150-300 bar). Bu tip yanma odalar ile birlikte memesi ok delikli enjektrler kullanlr. Yakt tketimi az olmasna karn, motor sert ve vuruntulu alr. Ar devirli dizel motorlarnn tmnde ve yksek devirli iki zamanl motorlarn hemen hepsinde bu tr yanma odalar kullanlr. Drt zamanl yksek devirli motorlarda da sk rastlanan bir yanma odas trdr.
ekil 1.23: Direkt pskrtmeli yanma odalar

33

Blnm yanma odalar: Direkt pskrtmeli yanma odalarnn en byk sakncas yaktn pskrtme basncnn yksek olmas zorunluluudur. Bunun nne gemek ve yanmann daha dzgn olmasn salamak iin yardmc yanma odalar kullanlmaktadr. n yanma odal yanma odalar: Bu sistemde esas yanma odasndan baka, kaverde (silindir kapa) kk bir odack vardr ve bu odaca n yanma odas denir. n yanma odas ana yanma odasna bir kanalla birletirilmitir. ekil 1.24 te n yanma odal yanma odas grlmektedir. Piston tarafndan sktrlan hava bu odack ierisinde bir akm oluturur. Yakt enjektrden 80-125 bar basnla n yanma odasna pskrtlr. Yanma, nce n yanma odasnda balar. Alevin dar kanallardan ana yanma odasna gemesi ile burada devam eder. n yanma odal motorlarda sktrma orannn ok yksek olmas gerekir (18/1 22/1). nk, silindire sktrlan hava n yanma odasna girinceye kadar temas ettii yzeylerde s kaybeder. Bunu karlamak ve ilk hareketi kolaylatrmak iin ayn zamanda stma bujileri de kullanlr. n yanma odal motorlarn almas yumuak, ancak yakt tketimi fazladr.

ekil 1.24: n yanma odal yanma odas

Trblans odal yanma odalar: Bu tip yanma odalar ilk anda n yanma odal yanma odalarna benzetilebilir. Ancak alma ilkeleri farkldr. Trblans odal yanma odalar kre eklinde bir ilave yanma odas tar. Bu ilave yanma odas pistona, kavere veya motor blouna yerletirilmitir. ekil 1.25 te trblans odal bir yanma odas grlmektedir.

ekil 1.25: Trblans odal yanma odas

34

Piston sktrma zamannda ..N ya karken silindirdeki havay kresel yanma odasna doru srer. Bu srada trblans odasnn ekli nedeniyle hava dzenli olarak ve ok hzl bir ekilde dner. Enjektr yakt, yanma odasndaki trblansn en ok olduu zaman 80-125 bar basnla trblans odasna pskrtr. Bylece hava ile yakt tamamen karr ve byk bir ksm trblans odasnda yanar. Bu tr yanma odalar olan motorlarn sktrma oranlar 18/1 22/1 arasndadr. Trblans odasnn hacmi toplam sktrma hacminin % 50 si ile % 90 kadardr. Enerji hazneli yanma odalar: Enerji haznesi kaver zerindedir ve tam karsna enjektr yerletirilmitir. Ana yanma odas da yanar karma trblans salayacak ekildedir. ekil 1.26 da enerji hazneli yanma odasnda yanmann oluumu grlmektedir. Sktrma zamannda piston havay ana yanma odasna ve enerji haznesine sktrr. Sktrma sonuna doru enjektrden pskrtlen yakt zerreleri ekil 1.26 b de grld gibi kzgn havann iinden geerken tutumaya balar. Enerji haznesine geen bir ksm tutumu yakt, buradaki hava hareketleri sayesinde yanar ve basnc ykseltir ve c de grld gibi yanma odasna doru yaylr. Enerji haznesinden yanma odasna yaylan ve yanmakta olan yksek basnl gazlar byk bir trblans oluturarak iyi bir karm ve yanma salar.

ekil 1.26: Enerji hazneli motorlarda yanmann oluumu

35

Hava hazneli yanma odalar: Enerji hazneli yanma odalarna benzemelerine ramen, yakt direkt olarak yanma odasna pskrtld iin direkt pskrtmeli yanma odalarna daha ok benzer. ekil 1.27 de hava hazneli yanma odas grlmektedir. Sktrma zamannda piston havay yanma odasyla birlikte hava deposuna da doldurur. Enjektr yakt yanma odasna pskrtr ve yanma balar. zamannda silindir iindeki basn azalmaya baladnda, hava deposundaki hava silindire geri dnerek ikinci trblans oluturur. Bylece pskrtlen yaktn tamam yanar.

ekil 1.27: Hava hazneli yanma odas

1.10. Gemi Dizel Motorlarnda Gcn Hesaplanmas

Geminin pervanesini, otomobilin tekerleini, jeneratrn rotorunu vb. eviren motorlarn krank aftndan alnan g yararl gtr. Ancak i (indike) gcn ne olduunu da bilmemiz gerekir. nk indikatr aleti ile yaplan deneyler motor tasarmlarnn gelimesini salam ve daha iyi motorlar retmek olanakl hale gelmitir.

1.10.1. ndike () Gcn Hesaplanmas

Yaktn yanmas ile aa kan s enerjisinin mekanik enerjiye dnmesinin ilk aamas silindir iinde gerekleir. Bu nedenle silindir iinde oluan gce (NDKE) G denir. gcn hesaplanabilmesi iin, indikatr aleti ile izilen diyagramlardan faydalanarak ortalama indike (i) basncn bulunmas gerekir. Yaplan deneyler sonucunda dizel motorlarda ortalama indike basncn 6-8 bar olduu saptanmtr. Uygulanan bir kuvvetin etkisi ile cisimlerin yer deitirmesine i denir. ; kaldrma itme ve ekme eklinde olabilir.Forml ise yledir:

36

 = Kuvvet X Yol veya W=F*X Burada; W= , birimi , Jouledr (J) ile gsterilir. F = Kuvvet, birimi Newtondur, (N) ile gsterilir. X= yol, birimi metredir, (m) ile gsterilir. Silindir iinde oluan yanma sonucunda artan basncn pistonu A..N ya itmesi ile i olutuunu biliyoruz. yleyse bu ii forml ile gsterelim: W = F. h W= zamannda pistonun ..N ile A..N arasnda hareketi ile yaplan i (Jolue) F = Pistonu ..N ile A..N arasnda iten kuvvet (Newton) h = Kurs boyu (metre) Motorda pistonu iten sabit bir F kuvveti bulmak pek mmkn deildir. Ancak daha nce ortalama indike basn hesaplanabilir demitik. zamannda pistonu iten kuvvet ortalama indike basncn pistona etki etmesiyle oluur. Basnc, birim yzeye etki eden kuvvet olarak tanmlayabiliriz. Forml;

F P = A dr.
P= Basn, birimi m (Pascal, Pa) F = Kuvvet, birimi Newton, (N) A = Yzey alan, birimi m2 Basn formlnde F yi ekersek; F = P * A olur. formlnde F yerine eiti olan (P * A) y koyarsak; W = P * A * h olur. P yerine pistona etki eden ortalama indike basnc koyarsak, W = Pmi * A * h olur. Bu forml i zamannda pistonun ..N dan A..N ya itilmesiyle yaplan iin formldr. 37

Motor n nevir ile dnerken yaplan i; W = Pmi * A* h * n olur. Motorun Z kadar silindiri varsa; W = Pmi * A* h * n * Z olur. Birim zamanda yaplan ie g denir. Ni ile gsterilir. Forml;

W Ni = t dir.
Ni = ndike g Birimi Watt tr, W ile gsterilir. W = , birimi Joluledr, J ile gsterilir. t = Zaman, birimi saniyedir, s ile gsterilir. Motorun indike gc ise; n denir says devir/dakika olduundan i formln 60 a blersek, G forml

Pmi * A * h * n * Z 60 Ni = olur. Bu forml, her devirde i yapan iki zamanl motorlar

iin kullanlr. Drt zamanl motorlarda iki devirde bir i olutuu iin ,

Pmi * A * h * n * Z 2 * 60 Ni = olur.
G birimi Watttr. Genellikle bin kat olan kilowatt kullanlr. Fomlde gc Watt cinsinden bulabilmek iin; Pmi : (Ortalama ndike Basn) Pascal (Pa), A : (Pistonun Yzey Alan) metrekare ( m2 ) H : (Piston kursu) metre ( m ) n : Motor devri) devir/dakika (dev/ dak) Z : (Motorun silindir says) olarak kullanmak gerekir. RNEK: Dakikada 2000 devirle alan, 100 mm apl, 120 mm kurslu, 4 zamanl, 4 silindirli bir dizel motorunun ortalama i basnc 10 bar olduuna gre i gc ne kadardr?

38

Verilenler Pmi= 10 bar = 1000000 Pa n = 2000 dev/dak D=100 mm = 0,1 m h = 120 mm = 0,12 m Z= 4 = 3 alnacak ZM Ni=?

stenen A=?

Forml

D2 4 A= P * A*h*n* Z Ni = mi 2 * 60

D 2 3 0,12 A= = = 0,0075 m2 4 4
Ni =

Pmi * A * h * n * Z 1000000 0,0075 0,12 2000 4 7200000 = = = 60000 2 * 60 2 60 120

Watt = 60 kW

1.10.2. Yararl (Efektif) Gcn Tanm ve Hesaplanmas

Motorun krank aft ucundaki bir kasnak veya volandan bir fren dzeni ile llen gce yararl g denir. Bu g i gten yaklak % 25 daha kktr. kisi arasndaki bu fark srtnmelere ve yakt pompas, ya pompas vb. elemanlarn altrlmasna harcanr. G lmede kullanlan cihazlara genel olarak dinamometre denir. Ancak dinamometreler direkt olarak gc deil, g hesabnda kullanlan kuvveti veya momenti (tork) ler. Yaral gcn llmesinde kullanlan dinamometreler: Proni (Prony) freni Hidrolik dinamometre Elektrikli dinamometre.

1.10.3. Proni Freni ile Yararl Gcn llmesi ve Hesaplanmas

En eski ve en basit lme cihazdr. Gc 75 kW ve devri 1000 dev/dak ya kadar motorlarda kullanlabilir. ekil 1.28 de grld gibi motor volann saran frenleme eridinin iinde srtnme kat says yksek frenleme pabular ve frenleme miktarn saptayan baskl ve balant kollar vardr.

39

ekil 1.28: Proni freni

Motor tam gazda ve yksz olarak en yksek devre karlr. Skma vidalar yava yava sklarak motor yklenir. Motor devri dmeden ekebilecei en fazla yk basklde bulunur. Saptanan deerler aadaki formle uygulanarak motorun yararl gc hesaplanr. Ne = Ne P R n (dev/dak) 2

2 P R n Watt 60

= Yararl g Watt (W) = Basklde okunan yk Newton (N) = Volan ekseni ile baskl ekseni arasndaki uzaklk metre (m) = Motor devri devir/dakika birimsiz birimsiz

= Volandaki moment ile baskl balantsndaki momentlerin sadeletirilmesinden kalan deer 60 = Devir/dakika y devir/saniye ye evirmek iin

RNEK: Dakikada 900 devirle alan bir motor proni freninde denenmektedir. Proni freninin kol uzunluu 1,2 m, basklde okunan yk 300 N olduuna gre motorun yararl gc ne kadardr? Verilenler P= 300 N stenen Ne=? Forml Ne

2 P R n = 60
n=900 dev/dak R=1,2 m = 3 alnacak

40

ZM Ne=

2 3 300 1,2 900 1944000 = =32400 Watt = 32,4 kW 60 60

Hidrolik dinamometreler: Bunlara su freni de denir. nk, bu dinamometrelerde devreden sv daima sudur. Hidrolik dinamometrelerde frenleme, motor volanna balanan bir rotor zerindeki kanatklarn, cihazn iine gnderilen suya arpmas sonucunda oluur. Frenleme sonucunda oluan moment miktar saptanarak motorun gc llr. 2200 kW gce kadar olan motorlarn gcn lebilir. Elektrikli dinamometre ile yararl gcn llmesi ve hesaplanmas: Birok laboratuvarda motor gcnn llmesinde elektrikli dinamometreler kullanlr. Bu cihaz g lm srasnda motor tarafndan dndrlen bir elektrik dinamosu veya jeneratrdr. Denemede dinamonun rettii akm miktar, dinamoyu dndren motorun gcnn llmesini salar. yle ki: motor tam ykteyken dinamonun rettii akmn volt ve amper deerini lerek aadaki formle uyguladmzda sonucu Watt cinsinden hesaplayabiliriz. Ne = E * I Watt (W)

Ne = Yararl g Watt (W) E = Gerilim Volt (V) I = Akm iddeti Amper(A) RNEK: Gc llecek bir motor, elektrik dinamosuna balanarak tam ykte altrlmaktadr? Bu alma sonucunda dinamo 5000 volt ve 10 Amper akm retmektedir. Motorun yararl gc ne kadardr? Verilenler E= 5000 volt I= 10 amper ZM: Ne = E * I =5000 10 = 50000 Watt = 50 kW stenen Ne= ? Forml Ne = E * I

1.11. Gemi Dizel Motorlarnda Verimin Hesaplanmas

Verim elde edilen sonu ile bu sonucu elde etmek iin harcanan aba arasndaki oran belirtir. Baka bir deyimle, motordan alnan gcn verilen gce orannn yzde olarak belirtilmesidir. Verim daima % 100den azdr. nk, silindir iinde yaklan yaktn s enerjisinin ou yanmadan sonra yitirilir.

41

Balca motor verimleri unlardr: Mekanik verim Termik verim Hacimsel verim Mekanik verim: Yararl gcn, i gce onardr. Forml:

Ne dir. Ni

Mekanik verim, piston zerinden elde edilen gcn krank aft ucundan alnncaya kadar kaybn gsterir. Bu kayba neden, motorun hareketli ve hareketsiz paralar arasndaki srtnme ile valf hareket sistemi, su, ya, yakt ve hava pompalar ve/veya ar doldurma sistemlerine harcanan g kayplardr. Mekanik verim motorun kullanm ile yandan ilgilidir. rnein, mortun bakm, yalama durumu, yk ve soutma suyunun scakl mekanik verime etki eder. RNEK: Belirli bir devirde 70 kW g reten bir motor, yaktsz olarak ayn devirde dndrlmek istendiinde 30 kW gce gerek duyulmaktadr. Bu motorun mekanik verimi ne kadardr? Verilenler Ne= 70 kW Ns= 30 kW (Srtnme kayb) ZM Ni= 70 + 30 = 100 kW stenen Ni=? Forml Ni=Ne+Ns

m =?

Ne Ni

m =

70 =0,70 = % 70 olur. 100

Is (termik) verimi: Yaktn yanmas ile oluan s enerjisine karlk motorun bu enerjiyi yararl ie dntrme orandr. Yanma sonunda oluan s enerjisinin byk bir ksm soutma ve yalama sistemi ile, eksoz gazlar tarafndan motordan uzaklatrlr. Bu nedenle ancak geriye kalan s motorda gce dnebilir. Silindirde yanan yaktn oluturduu s enerjisini 100 kabul edersek bir dizel motorunun s dalm yledir: Yararl g Soutma suyu kayb Eksoz gazlar kayb Srtnmelerle kaybolan 37 27 28 8

42

Termik verimin forml:

t
dur. Ne 3600 B Hu

N e 3600 B Hu
= Yararl g = 1 kWh in s e deeri = Motorun bir saatte harcad yakt miktar = Yaktn yanma ss kW kJ kg kJ/kg

RNEK: Bir motor bir saat sre ile 30 kW g verecek ekilde alt zaman 7 kg motorin harcamaktadr. Motorinin yanma ss 41800 kJ/kg olduuna gre bu motorun termik verimi ne kadardr? Verilenler Ne= 30 kW B= 7 kg Hu= 41800 kJ/kg ZM: stenen Forml

t =?

N e 3600 B Hu

30 3600 108000 t = 7 41800 = 292600 = 0,369 = % 36,9

Hacimsel verim: Ar doldurmas olmayan bir motorda, emme zamannda silindire alnan havann gerek hacminin, pistonun silindirde boaltt hacme oran hacimsel verimi verir. Doal emili, drt zamanl ve ortalama devirle alan motorlarn hacimsel verimi % 80 civarndadr. Motor devri ykseldike valflarn ak kalma zaman ksalacandan bu verim % 50 ye der.

43

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz.

LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi dizel motorlarn kullanld alanlardan deildir? A) Kara yolu tamaclnda kamyon, otobs, traktr ve yol makinelerinde B) Demiryolu tamaclnda lokomotiflerde C) Havayolu tamaclnda uaklarda D) Sabit tesislerde jeneratr, su pompalar, maden ileri vb.

2. Aadakilerden hangisi dizel motorlarn benzinli motorlara gre stn olan ynlerindendir? A) Ar olmalar ve ok yer kaplamalar B) lk al fiyatlarnn yksek olmas C) Grltl ve sesli almalar D) Yakt tketimlerinin az olmas 3. Dizel motorlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr.? A) Dizel motorlarn s verimi, benzinli motorlarn s veriminden daha dktr B) Motorin kullanmnda yangn tehlikesi, benzin kullanmndaki yangn tehlikesinden daha dktr C) Dizel motorlarnn yakt sistemi ok hassastr ve dikkatli bakm ister. D) Dizel motorlarnn eksoz gazlar, benzinli motorlarn eksoz gazlarna gre daha temizdir.

4. Ana makine ile pervanenin balants ynnden, aadakilerden hangisinde ana makine devri ile pervane devri ayndr.? A) Dorudan balama B) Devir drcl balama C) Dikey aftl, devir drcl balama D) Dizel-jeneratr sistemi 5. Ana makine ile pervanenin balants ynnden, aadakilerden hangisinde ana makine gc pervaneyi dndrmek iin kullanlmaz? A) Dorudan balama B) Devir drcl balama C) Dikey aftl, devir drcl balama D) Dizel-jeneratr sistemi

44

6.

ki zamanl dizel motor evrimi krank aftn ka derecelik dnnde tamamlanr? A) 360 B) 540 C) 720 D) 900

7. ki zamanl dizel motorlarda piston st l noktadan alt l noktaya inerken hangi zamanlar oluur? A) Emme ve sktrma B) Sktrma ve i (genileme) C) (genileme) ve eksoz D) Eksoz ve emme 8. Dizel motorlarda yanma nasl oluur? A) Sktrlan yakt ve hava karmnn buji ile atelenmesiyle B) Sktrlan hava zerine yakt pskrtlmesiyle kendiliinden C) Sktrlan yakt zerine hava pskrtlmesiyle D) Sktrlan havann buji ile atelenmesiyle ki zamanl dizel motorlarda sprmenin tanm aadakilerden hangisidir? A) Emme ilemi srasnda hava pompasnn atmosferden hava emmesi B) Sktrma ilemi srasnda pistonun silindir iindeki havay sktrmas C) (genileme) ilemi srasnda basnl gazlarn pistonu itmesi D) Eksoz ilemi srasnda alan hava portlarndan silindir iine giren havann, eksoz gazlarn sktrarak egsoz portundan darya atmas

9.

10. ki zamanl dizel motorlarda, aadaki sprme yntemlerinde hangisinde mutlaka eksoz valfi bulunur? A) Dn akml sprme B) Deflektrl dn akml sprme C) Kart pistonlu doru akml sprme D) Tek pistonlu doru akml sprme 11. Drt zamanl dizel motorlarda bir evrim, krank aftn ka devrinde oluur? A) 1/2 B) 1 C) D) 11 2

45

12. Drt zamanl dizel motorlarda emme zamannda silindir iine hangi dolgu maddesi alnr? A) Hava B) Benzin hava karm C) Motorin hava karm D) Motorin 13. Drt zamanl dizel motorlarda sktrma sonu scakl yaklak ka o C dir? A) 90-100 o C B) 250-300 o C C) 450-650 o C D) 1500-2000 o C Drt zamanl dizel motorlarda yanma sonu basnc yaklak ka bar olur? A) 3-5 bar B) 10-12 bar C) 20-30 bar D) 40-80 bar Drt zamanl dizel motorlarda emme zamannda; A) Emme valfi ak , eksoz valfi kapaldr B) Emme ve eksoz valfi ikisi birden aktr. C) Emme ve eksoz valfi ikisi birden kapaldr. D) Emme valfi kapal, eksoz valfi aktr ndikatr diyagram aadakilerden hangisi gsterir? A) Silindir iindeki scakl deiimini B) Silindir iindeki hacim deiimini C) Silindir iindeki hacim ve basn deiimini D) Silindir iine giren havann miktarn ndikatr aletinden yararlanarak aadakilerden hangisi belirlenemez? A) Valflarn alp kapanda durumlar B) Pskrtmenin zamannda yaplp yaplmad C) Sktrma ve yanma sonu basn deerleri D) Eksoz gazlarnn scakl Tam yanma olaynda aadakilerden hangisi olumaz? A) H2O B) CO2 C) CO D) Ik

14.

15.

16.

17.

18.

46

19.

Aadaki yanma evrelerinden hangisinde silindir ii basnc en yksek deerindedir? A) Tutuma gecikmesi B) Kontrolsz (hzl) yanma C) Kontroll yanma D) Gecikmi yanma

20. Aadaki yanma evrelerinden hangisinin sresinin uzamas motorun vuruntulu almasna neden olur? A) Tutuma gecikmesi B) Kontrolsz (hzl) yanma C) Kontroll yanma D) Gecikmi yanma 21. Aadakilerden hangisi blnm yanma odas ekli deildir? A) Trblans odal yanma odas B) Enerji hazneli yanma odas C) Hava hazneli yanma odas D) Direkt pskrtmeli yanma odas

22. Aadaki yanma odas eitlerinden hangisinde hava ile yaktn karmas zor olduundan yaktn silindire ok yksek basnta pskrtlmesi arttr? A) Trblans odal yanma odas B) Enerji hazneli yanma odas C) Hava hazneli yanma odas D) Direkt pskrtmeli yanma odas 23. Motorlarda i (indike) gcn tanm aadakilerden hangisidir? A) Ortalama indike basnc kullanarak hesaplanan ve silindir iinde oluan g B) Krank afttan alnan g C) Proni freni ile llen g D) Efektif(Yaral) g Aadakilerden hangisi s veriminin tanmdr? A) Yaktn yanmas sonucunda aa kan s enerjisinin yararl ie dnme orandr B) Egsoz gazlar ile dar atlan s enerjisinin yararl ie orandr C) Soutma suyunun stlmasna harcanan s enerjisinin yararl ie orandr. D) Yalama yann stlmasna harcanan s enerjisinin yaral ie orandr.

24.

47

25. Ar doldurmas olmayan bir motorda, emme zamannda silindire alnan havann, pistonun silindir iinde boaltt hacme orandr. Bu ifade aadakilerden hangisinin tanmdr? A) Is verimi B) Mekanik verim C) Efektif (yararl) g D) Hacimsel verim

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

48

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET2

AMA
yerinde hukuk kurallar erevesinde zlk haklarnzn neler olabileceini reneceksiniz. Bu renme faaliyeti sonunda gemi dizel motorlar ve yakt sisteminde kullanlan, yakt filtrelerinin onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek; Yakt filtrelerinin yakt sistemindeki yerini, Yakt filtrelerinin grevini ve eitlerini aratrnz. Aratrmanz dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.

2. DZEL MOTORLARIN YAKIT SSTEM

Dizel motorlarnda yanma, sktrma sonunda skan, scakl ve basnc artan hava iinde yakt yksek basnla pskrterek salanr. Bunu salamak iin salam ve ok hassas alan birok parann topland bir sisteme gerek duyulur. Bu sisteme dizel yakt sistemi denir. Dizel motorlar yakt sistemleri byk sabit tesislerde, gemilerde ve motorlu tatlarda yerletirme bakmndan farkllk gsterirler. Ancak sistemleri oluturan paralar grev ve yaplarna gre birbirlerine benzer.

2.1. Dizel Yakt Sisteminin Grevi ve emas

Dizel yakt sisteminin grevi, dizel motora gereken yakt depolamak, temizlemek, yeterli miktarda ve yksek basn altnda silindirlere zamannda pskrtmektir.

49

ekil 2.1: Dizel yakt sistemi ve paralar

2.2. Yakt Pskrtme Yntemleri

Dizel motorlarda sktrlan hava rerine yakt pskrtmek iki ekilde olur. Bunlar: Basnl hava ile pskrtme Mekanik pskrtme Basnl hava ile pskrtme: Genellikle dk devirli ve byk gl motorlarda yakt, sktrlm hava ile silindir iine pskrtlr. Motordan hareket alan bir hava kompresr, yaklak olarak rlanti devrinde 50 bar, yksek devirlerde 70 bar basnta hava salar. Bu sistem yaktn daha iyi yanmasn salar, ancak hava kompresr motor gcnn %5-10unu tketir. Bu sistem yksek devirli motorlara uygun olmad iin gnmzde ok fazla kullanlmamaktadr. Mekanik pskrtme: Yksek devirli motorlarda mekanik pskrtme sistemi kullanlmaktadr. Bu sistemde yakt silindir iine yakta yaplan basn ile pskrtlmektedir. Yaktn silindire toz halde pskrtlmesi ve yakt ile havann ok iyi karmas gerekir. Bunu gerekletirebilmek iin gnmzde, pompalar, enjektrler ve yanma odalar ok iyi tasarlanmaktadr. Bu nedenle gnmz motorlarnn baarm (performans) yksektir. 50

2.3. Dizel Motorlar Yakt Sisteminin Genel Yaps

Dizel yakt sisteminin grevi; motora gereken yakt gvenli bir ekilde depolamak, motor alrken motorun ihtiya duyduu yakt depodan ekerek temizlenmesini salamak, silindire pskrtlecek yakt yk ve devir durumuna gre miktarn ayarlayp basncn ykselterek sras gelen silindire gndermektir. Dizel yakt sistemi yukarda saydmz bu grevleri, sistemi oluturan elemanlar ile gerekletirir. Dizel yakt sistemini oluturan elemanlar unlardr: Yakt tanklar Dk basn borular Filtreler Besleme pompas Yakt pompas Yksek basn borular Enjektrler Geri dn ve sznt borulardr.

2.4. Yakt Tanklar

Gemilerde yakt tank olarak, yaktn gemiye ilk olarak alnd ift dip (dablbotum) tanklar, dinlendirme tanklar ve servis tanklar bulunur. Yakt tanklar yakt temiz ve gvenli bir ekilde depolayacak kapasitede elik saclardan yaplr. Paslanmasn nlemek iin kurun kalay karm ile kaplanr. Yakt tanklar iinde yakt seviyesini gstermek zere amandra dzenekleri bulunur.

2.5. Filtreler
Filtreler, dizel yakt sisteminin iyi szlm yaktla uzun zaman arzasz almasn alayan elemanlardr.

2.5.1. Dizel Motorlarnda Yaktn Temiz Olmasnn nemi

Dizel yakt olan motorin viskozitesi benzine gre yksektir ve sakzlamaya uygun, damtma srasnda ayklanamayan kk paralar bnyesinde tar. Ayrca yakt rafineriden, yakt tankna gelinceye kadar birok yer ve depo deitirir. Gerek bu yer deitirmelerde, gerekse depolardaki havalandrma deliklerinden pislik, su ve toz zerreleri de yaktn iine girerek yakt kirletir. Yakt szlp temizlenmeden kirli haliyle kullanlacak olursa, motorun kalbi saylan pompa ve enjektrler ksa zamanda hasara urar. nk pompa elemanlar, basma valflar ve enjektr memeleri ok hassas alan elemanlardr. Bu elemanlarn birbiri iinde alan paralar arasndaki boluk 0,001 mmdir. En kk bir toz zerresi bile bu paralarn izilmesine, anmasna ve arza yapmasna yol aar. 51

2.5.2. Yakt Filtrelerinin Grevleri

Yakt filtrelerinin grevi; yakt ierisinde bulunan toz, pislik ve yabanc kat maddeleri szmektir. Bylece yakt filtreleri motorun uzun sre dzgn olarak arza yapmadan almasn salar.

2.5.3. Yakt Filtrelerinin eitleri ve Yapsal zellikleri

Yakt filtreleri ilerinde kullanlan elemanlara gre snflandrlr. Bunlar: Metal elemanl filtreler Metal elemanl olmayan filtreler Kee elemanl filtreler Katlanm kt elemanl filtreler Kt disk elemanl filtreler Sk rgl bezden torba elemanl filtreler Pamuk elyaf elemanl filtreler Kil elemanl filtreler

Metal elemanl filtreler: Aralarnda ok az boluk braklan madensel disklerin st ste sralanmasyla yaplr. Diskler iki kademeli olup, byk zerreler dta, kk zerreler ise ite tutulur. Ayrca her iki disk arasna pislik syrc baklar yerletirilmitir. Zaman zaman ortadaki mil dndrlerek diskler arasndaki pislikler syrlr ve dipte toplanr. Sonra temizleme tapas alarak bu pislikler boaltlr. Bu filtrelerin szme yetenekleri ok hassas deildir. Ancak 37 mikrona (0,037 mm) kadar olan paracklar szebilir. Bu nedenle yakt sistemlerinde tek balarna kullanlmaz. kili ve l filtreleme sistemlerinde birinci filtre olarak grev yapar. ekil 2.2 de metal elemanl filtrenin i yaps grlmektedir.

ekil 2.2: Metal elamanl filtrenin i yaps

52

Kee elemanl filtreler: Blok eklinde kesilmi ve st ste konmu keelerden yaplrlar. 10-25 mikrona (0.010-0,025 mm) kadar olan paracklar szebilirler. Kee elemanlarn avantajl bir taraf sklp temizlenebilmesidir. Ortalama 50 saatlik bir almann sonunda eleman, motorin, gazya veya Karbontetraklorrle (CCl4) ykanarak temizlenir. Elemanlar drt kez ykandktan sonra yenisi ile deitirilmesi gerekir. ekil 2.3 de kee elemanl filtre grlmektedir.

ekil 2.3: Kee elamanl filtre

Katlanm kt elemanl filtreler: Szme yetenei ok iyi olduundan gnmzde en ok kullanlan eleman tipidir. Ortalama olarak 3-5 mikrona (0,003-0,005 mm) kadar olan paracklar szebilir. Kadn dayanklln artrmak ve sudan zarar grmesini nlemek iin plastik veya reine emdirilir. Snrl hacimde daha byk szme yzeyi elde etmek iin krk eklinde katlanrlar. ekil 2.4 te katlanm kt elemanl filtre kesiti grlmektedir.

ekil 2.4: Katlanm kat elemanl filtre

53

Kat disk elemanl filtre: Filtre eleman plastik veya reine emdirilmi kattan yaplmtr. Dier kt elemanl filtrelerden farkl olarak ktlar disk eklindedir ve st ste konarak yaplmtr. Szme yetenei ayn olmasna ramen kapasitesi dktr. ekil 2.5 te kt disk elemanl filtre grlmektedir.

ekil 2.5: Kat disk elemanl filtre

Bez elemanl filtre: Filtre eleman ekilde grld gibi sk rgl bezden torba eklinde yaplmtr. Szme yetenei, kullanlan bezin zelliine gre deiir. Genellikle 10 mikrona (0,010 mm) kadar olan paracklar szebilir.

ekil 2.6: Bez elemanl filtre

Pamuk elyaf elemanl filtre: Gnmzde yakt sistemlerinde ok az grlen bir fitredir. Daha ok yalama sistemlerinde kullanlr. Pamuk elyaf, zerinde delikler bulunan madeni bir kap iine preslenerek yaplr. 54

Kil elemanl filtre: Gnmzde szme yetenei en iyi olan filtre eleman tipidir. Yakt iindeki pislikleri, su asit ve oksitlenme rnlerini ayrabilir. Kk motorlarda kullanlmayan bu elemanlar, daha ok byk ve sabit motorlarn yakt sistemlerinde kullanlr. Yakt filtresinin almas: Besleme pompasndan gelen basnl yakt, giri rekorundan girerek gvde ile eleman arasndaki bolua dolar. Dolan yaktn zerine devaml yakt geldii iin skr ve elemana nfuz ederek merkeze doru geer. Bu gei srasnda iindeki pislikler eleman zerinde tutulur. Yakt iindeki byk zerreler ve su, younluk farkndan dolay dibe ker. Szlm ve temizlenmi olarak merkezde toplanan yakt, k borusundan k rekoruna, oradan da yakt pompasna gider.

2.5.4. Yakt Filtrelerinin Balama ekilleri

Yakt sisteminde kullanlan filtre adedi, motorun alma artlarna bal olarak bir ile arasnda deiir. Sistemde bir filtre kullanld zaman bu filtre besleme pompas ile yakt pompas arasna konur. ki filtre kullanlyorsa bir tanesi besleme pompasndan nce, dieri besleme pompas ile yakt pompas arasna konur.

ekil 2.7: l filtreleme sistemi

En iyi filtreleme ekli l olandr. Bu sistemde yakt tank ile besleme pompas arasna metal elemanl, besleme pompas ile yakt pompas arasna ise bir edet 10-25 mikron szme yeteneinde, bir tane de 3-5 mikron szme yeteneinde iki filtre konur. ekil 2.7 de l filtreleme grlmektedir.

55

Besleme pompas ile yakt pompas arasna iki filtre konulduu zaman filtreler; Yaktn ok iyi szlmesi isteniyorsa devreye seri olarak, Szme kapasitesi artrlmak isteniyorsa devreye paralel olarak balanr.

ekil 2.8: Filtre balant ekilleri

56

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklarn uygulayarak dizel motor yakt akt filtresinin bakmn yapnz.

lem Basamaklar

neriler

Yakt sistemlerinin paralarn tespit Yakt sistemini inceleyerek elemanlarn ediniz. reniniz. Alak basn borularnn yakt filtresine Alak basn borularn sknz. giri ve k rekorlarn uygun bir anahtarla sknz. Rekor lsne Yakt filtrelerini sknz uygun anahtar kullannz. Filtreyi balant yerine tespit eden cvata Yakt filtre elemann sknz. ve somunlar skerek filtreyi motordan ayrnz. Yakt filtresi ve elemann temizleyiniz. st kapak ksmndaki merkez tespit cvatasn skerek alt kapa ayrnz. Yakt filtresi elemann deitiriniz ve Hafife bkerek filtre elemann ve contasn st kapaktan karnz. filtreyi monte ediniz. Btn paralar temizleyin ve basnl Yakt filtresini taknz. hava ile kurutunuz. Yakt filtresini yenisi ile deitiriniz. Alak basn borularn taknz. Yeni eleman filtre zerine takn, eleman takarken contalarn yuvalarna Yakt sisteminin havasn alnz. tam oturup oturmadna dikkat ediniz. Filtreyi motor zerindeki balant yerine Motoru altrnz. uygun ekilde yerletirin, cvata ve somunlarn skn. Filtre giri ve k borularnn rekorlarn filtre kapana elle tutturunuz, sonra sknz. Sistemin havasn almak iin; besleme pompas zerindeki el pompasn altrrken, fitre zerindeki hava alma vidasn gevetiniz hava kabarcklar ile yakt kn gzleyin. Kabarcksz duru yakt gelince hava alma vidasn skn. Ayn ilemi yakt pompas zerinden de yapn.. Motoru retmen gzetiminde altrn.

57

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz.

LME SORULARI
Dizel yakt sistemini elemanlarnn sras aadakilerden hangisidir? A) Yakt tank, besleme pompas, yakt pompas, filtre, yksek basn borusu, enjektr B) Yakt tank, besleme pompas, filtre, yakt pompas, yksek basn borusu, enjektr C) Yakt tank, filtre, besleme pompas, enjektr, yakt pompas, yksek basn borusu D) Yakt tank, filtre, yakt pompas, yksek basn borusu, besleme pompas, enjektr 2. Dizel yakt sisteminde motorini szerek motorun temiz yaktla almasn salayan eleman aadakilerden hangisidir? A) Seperatr B) Enjektr C) Filtre D) Deflektr 3. kili kullanlr? A) B) C) D) 4. ve l filtreleme sisteminde aadaki filtrelerden hangisi ilk filtre olarak Metal elemanl filtre Kee elemanl filtre Kat disk elemanl filtre Pamuk elyaf elemanl filtre 1.

Aadaki filtre eitlerinden hangisinin szme yetenei en iyidir? A) Metal elemanl filtre B) Kee elemanl filtre C) Bez torba elemanl filtre D) Kat elemanl filtre Aadaki filtre eitlerinden hangisinin eleman temizlenmez? A) Metal elemanl filtre B) Kee elemanl filtre C) Bez torba elemanl filtre D) Kat elemanl filtre

5.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz. 58

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

alabilen bir dizel motoruna ait yakt filtresini skerek bakmn yapnz. Yaptnz uygulamay aadaki deerlendirme leine gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Yakt sistemlerinin paralarn tespit ettiniz mi? 2. Alak basn borularn sktnz m? 3. Yakt filtrelerini sktnz m? 4. Yakt filtre elemann sktnz m? 5. Yakt filtresi ve elemann temizlediniz mi? 6. Yakt filtresi elemann deitirip filtreyi monte ettiniz mi? 7. Yakt filtresini taktnz m? 8. Alak basn borularn taktnz m? 9. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 10. Motoru altrabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Tm cevaplarnzn evet olmas halinde bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Hayr, olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.

59

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
yerinde hukuk kurallar erevesinde zlk haklarnzn neler olabileceini reneceksiniz. Bu renme faaliyeti sonunda gemi dizel motorlar ve yakt sisteminde kullanlan besleme pompalarnn bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek; besleme pompalarnn, yakt sistemindeki yerini, Besleme pompalarnn grevini ve eitlerini aratrnz. Aratrmanz dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.

3. BESLEME POMPALARININ BAKIM VE ONARIMI

3.1. Besleme Pompalarnn Grevi
Yakt pompalarnn emme yetenei olmadndan bunlara yakt, basnl olarak gndermek gerekir. Bu nedenle hemen hemen her yakt sisteminde besleme pompas bulunur. Besleme pompalar yakt, yakt tankndan emer ve basnl olarak filtre zerinden yakt pompasna gnderir. Gnmzde kullanlan besleme pompalar yaktn basncn, 1,5-3 bar basnca ykseltir. Kapasiteleri, motorun harcayaca en fazla yakt miktarn karlayabilecek kadardr.

3.2. Besleme Pompalarnn eitleri

Besleme pompalarnn eitleri unlardr: Pistonlu tip Diyaframl tip Dili tip Paletli tip 60

3.2.1. Pistonlu Tip Besleme Pompalar

Pistonlu tip besleme pompalarna Bosch tipi yakt sistemi kullanan motorlarda ok rastlanr. Genellikle bunlar yakt pompas zerine balanr. ekil 3.1 de pistonlu tip besleme pompasnn komple kesiti, ekil 3.3te ise paralar grlmektedir. Besleme pompalarnda hangi tarafn giri hangi tarafn k olduunu anlama iin baz iaretler vardr. n (giri), out (k) yazlar, gvde zerinde ok iareti, bunlar giri ve k taraf belirlemek iin konur. Ayrca el pompas giri tarafna balanr.

ekil 3.1: Pistonlu tip besleme pompas kesiti

ekil 3.2de grld gibi makaral itecek altnda bulanan kamn knts ekilip, kam kesi geldii zaman, piston yay pistonu aa iter. Bu durumda oluan basn dkl ile depodan yakt emilir, giri kanalndan giri valfin aar ve yayn bulunduu piston n hcresine dolar. Pistonun nnde bu durum oluurken, piston arka hcresindeki yakt baslarak balant kanalndan pompa kna, oradan da filtre yoluyla yakt pompasna gider. Motor alrken kam dnmeye devam edeceinden kam knts itecein altna gelince, pistonu yukar doru iter ve yay kuvvetini yenerek nndeki yakt sktrr. Bu esnada yakt basnc etkisiyle ve konum zelliinden dolay giri valfi kapanr, k valfi alr. Yakt alan valftan karak balant kanalna ve oradan da pistonun arka hcresine dolar. 61

Piston tekrar yay etkisi ile aa doru gelirken buradaki yakt sktrp sisteme gnderir ve bylece besleme pompas devaml olarak sistemi besler. Motorun devri artt zaman pompann bast yakt miktar artar ve basnc ykselir. Fazla basn nedeniyle herhangi bir arza olmamas iin filtre veya yakt pompasna yerletirilen basn ayar valfi yaktn basncn ayarlar. Basn valfinn arzalanmas durumunda veya kullanlmad sistemlerde besleme pompasn emniyet devresi korur. Herhangi bir nedenle sistemde basn ykselmesi olursa, pistonun arka hcresinde de ayn basn ykselmesi oluur. Bu basn piston yay kuvvetini yenerek pistonu sktrr ve pistonu askya alr. Kamn ve itecein hareketi pistona iletilmediinden piston hareket etmez ve sistemdeki basn piston yay basncnn altna dnceye kadar besleme pompas yakt basamaz.

ekil 3.2: Pistonlu tip besleme pompasnn almas

62

ekil 3.3: Pistonlu tip besleme pompasnn paralar

Yakt sisteminin onarm veya baka bir nedenle boaltlmas durumunda sisteme hava dolar. Bu hava sistemden dar atlmazsa motor almaz. Motor almasa bile sistemi yaktla doldurmak ve havasn almak iin el pompas altrlarak sisteme yakt baslr. Yakt baslrken filtre veya yakt pompas zerinde bulunan hava alma vidas gevetilerek havann sistemden atlmas salanr.

3.2.2. Diyaframl Tip Besleme Pompalar

Benzin motorlarnda kullanlan benzin otomatiinin aynsdr. Ancak dizel motorlarda kullanlan diyaframl pompalarda elle altrma kolu vardr. Bu elle altrma kolu, dizel yakt sisteminden hava almak iin kullanlr. Bu tip pompalarn diyaframlar, yakt iinde almaya dayankl kauuk emdirilmi naylon bezlerden yaplr. Pompann almasn ekil 2.4 inceleyerek grelim: Kam knts ve manivelann etkisi ile diyafram aaya doru inince diyaframn nnde ve tanka giden borularda bir alak basn oluur.

63

Tanktaki yaktn zerinde 1 atmosferlik basn bulunur. Bu basn farkndan dolay tanktaki yakt emi hatt borularndan geerek pompa zerinde ise giri valfindan geerek diyaframn nne dolar. Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince, diyafram yay etkisi ile yukar doru itilir. Diyafram nndeki hacmi klterek yakt sktrr. Basnc ykselen yakt giri valfin kapatr, k valfin aar ve k rekorundan sisteme baslr.

ekil 3.4: Diyaframl tip besleme pompas kesiti

ekil 3.5te diyaframl tip besleme pompasnn paralar grlmektedir.

64

ekil 3.5:Diyaframl tip besleme pompasnn paralar

Besleme pompas devaml olarak sisteme yakt basar. Motor, gcne gre az yakt harcad zaman sistemdeki yaktn miktar ve dolaysyla basnc artar. Bu basnl yakt ayn zamanda diyaframn nnde olduundan diyafram aada basl olarak kalr. Bu durumda diyafram hareket edemeyeceinden pompa sisteme yakt basamaz. Sistemdeki fazla yakt tketilip basnc tekrar dnce pompa tekrar almaya balar.

3.2.3. Dili Tip Besleme Pompalar

Dili tip besleme pompalarna daha ok Amerikan yaps dizel motorlarda rastlanr. Dili tip besleme pompasnda bulunan iki diliden biri dndren, dieri ise dndrlen dilidir. Dndren dili pompay altran afta balanmtr. Dndrlen dili ise pompann iinde bulunan sabit bir mile taklmtr. alma annda bu iki dili birbiri ile kavram durumdadr ve ters ynde dner. ekil 3.6 da dili tip pompa kesiti grlmektedir. Soldaki dndren dili sola dndnde dier dili saa dner. Pompann giri tarafndaki yakt di boluklar ile gvde arasndan k tarafna tanr. Giri tarafnda yakt eksildiinden emi oluur ve yakt tankndan yakt giri tarafna dolar. k tarafnda skan yakt ise basnl olarak filtre zerinde yakt pompasna gnderilir.

65

ekil 3.6: Dili tip besleme pompas kesiti

Motorun devri artt zaman besleme pompasnn bast yakt miktar da artar. Fazla basnl yakt emniyet devresi zerinde bulunan emniyet valfin etkileyerek valfi aar ve k tarafndaki basnl yakt giri tarafna dner. Sistemde biriken fazla yaktn kullanlp basnc emniyet valfi yay tansiyonunun altna dnce pompa sisteme tekrar yakt basmaya balar.

3.2.4. Paletli Tip Besleme Pompalar

Paletli tip ya pompalarna benzer. Distribtr tip DPA ve Roosa-Master yakt pompalarnda ok kullanlr. ekil 2.7 de grld gibi yakt merkezden kak bir palet taycs iinde hareket eden paletler aracl ile giri tarafndan k tarafna tanr. Yakt giri tarafta srekli eksildii iin giri tarafta emi etkisi oluur ve yakt tankndan yakt emilerek pompa giriine dolar. k tarafta da yakt biriktii iin basnc artar ve sisteme basnl olarak gnderilir. zerlerinde dili tip besleme pompasnda olduu gibi bir emniyet devresi bulunur.

ekil 3.7: Peletli tip besleme pompas kesiti

66

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Dizel yakt sistemlerinde ok yaygn kullanldklarndan pistonlu tip beleme pompalarn sknz, kontrol ve bakmn yaparak taknz.

lem Basamaklar
Alak basn borularn sknz

neriler

Besleme pompas altna bir kap koyunuz ve besleme pompasnn giri ve kna Besleme pompasn motor zerinden balanan alak basn borusu rekorlarn sknz uygun bir anahtarla sknz. Dklen yaktn kap iene toplanmasna dikkat Besleme pompasn sknz ediniz. Besleme pompalarnn kontrollerini yapnz paralarnn Besleme pompas balant cvatalarn skerek pompay ve contasn dikkatlice karnz. Pompann d ksmn Besleme pompasn taknz motorinle temizleyiniz., Besleme pompalarn motor zerine Besleme pompasn mengeneye taknz balaynz. El pompasn skn ve giri valfin karnz. k valfi yay tapasn Alak basn borularn taknz sknz ve valfi ve yayn karnz. Piston yay tapasn skn, yay pistonu Yakt sisteminin havasn alnz ve itme ubuunu karn. Makaral itici segman kararak makaral itici ve Motoru altrnz yayn karnz. Sktnz birbirleriyle anlaynz. paralarn ilikilerini adlarn ve tam olarak

Giri ve k valflarn, yaylarn, yuvalarn anma ve ekil deiiklii bakmndan kontrol ediniz. Piston ve itme ubuunu, yuvalarnda serbest hareket edip etmediini, derin izik ve anormal ant olup olmadn kontrol ediniz. Makaral iticinin makarasnn pim zerinde serbest dnp dnmediini ve anp anmadn kontrol ediniz. El pompas pistonunun alp almadn kontrol edin. Anm paralar deitiriniz. 67

 Besleme pompas paralarn motorin ile ykadktan sonra skme srasnn tersi sra izleyerek monte edin. Besleme pompasnn contasn yenisi ile deitirerek yakt pompas zerindeki yerine kasnt yapmayacak ekilde takn ve cvatalarn dikkatlice skn. Besleme pompas girii ve kna taklan alak basn borularnn rekorlarn el ile yerlerine takn, rekor vidasnn boluunu el ile aln daha sonra uygun bir anahtarla dikkatlice skn. nceki ilemde yaptnz gibi hava alma ilemi yapn. Motoru retmen gzetiminde altrn.

68

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz.

LME SORULARI
1. Besleme pompalarnn grevi aadakilerden hangisidir? A) Yakt tankndan emerek ektii yakt 1,5-3 bar basnla yakt filtresi zerinden yakt pompasna gndermek B) Yakt tankndan emerek ektii yakt 1,5-3 bar basnla yakt filtresi zerinden enjektre gndermek C) Yakt tankndan emerek ektii yakt 80-400 bar basnla yakt filtresi zerinden enjektre gndermek D) Yakt tankndan emerek ektii yakt 80-400 bar basnla yakt filtresi zerinden yakt pompasna gndermek

2. Pistonlu tip besleme pompalarnda pompa emme ilemi yaparken pistonun hareketini aadakilerden hangisi salar? A) Pompa iine dolan yaktn basnc B) rtibat ubuu C) Kam knts D) Piston yay 3. Pistonlu tip besleme pompasnda emniyet devresi nasl alr? A) Devredeki yaktn basnc artnca pistonun nndeki yakt, pistonu makaral iticiye doru iter ve yakt baslmasna engel olur. B) Devredeki yaktn basnc artnca pistonun arka hcresinde bulunan yaktn basnc da artar ve yay basncn yenerek pistonu askda tutar. Bylece yakt bir sre baslmaz. C) Devredeki yaktn basnc artnca el pompas altrlarak fazla yakt tanka baslr. D) Devredeki yaktn basnc artnca el pompas emme valfin ak tutar ve yakt baslmaz. Diyaframl tip besleme pompasnda yaktn baslmas nasl gerekleir? A) Kam knts manivelay iter manivela diyafram sktrarak nndeki yakt basar. B) Kam knts manivelay iter manivela diyafram ekerek diyaframn arka hcresindeki yakt basar. C) Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince diyafram yay diyafram iter. Diyafram nndeki yakt sktrarak alan basma valfindan devreye basar. D) Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince manivela diyafram eker ve arka hcredeki yakt basar. 69

4.

5.

Dili tip besleme pompasnn emniyet devresi nasl alr? A) Devredeki yaktn basnc artnca serbest dili ters ynde dnerek basnl yakt pompa giriine geri dner. B) Devredeki yaktn basnc artnca emniyet valfi alarak k tarafndaki basnl yakt pompa giriine geri dner. C) Devredeki yaktn basnc artnca dilileri dn durarak bir sre yakt baslmaz. D) Devredeki yaktn basnc artnca basnl yakt dili boluklarndan pompa giriine geri dner.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

70

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay aadaki deerlendirme leine gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Alak basn borularn sktnz m? 2. Besleme pompasn motor zerinden sktnz m? 3. Besleme pompasn sktnz m? 4. Besleme pompalarnn paralarn kontrol ettinizmi? 5. Besleme pompasn taktnz m? 6. Besleme pompalarn motor zerine taktnz m? 7. Alak basn borularn taktnz m? 8. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 9. Motoru altrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME Tm cevaplarnzn evet olmas halinde bir sonraki uygulama faaliyetine geiniz. Hayr, olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.

71

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
yerinde hukuk kurallar erevesinde zlk haklarnzn neler olabileceini reneceksiniz. Bu renme faaliyeti sonunda gemi dizel motorlar ve yakt sisteminde kullanlan, enjektrlerin bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek enjektrlerin motor zerinde yakt sistemindeki yerini ve grevini aratrnz. Aratrmanz bir dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.

4. ENJEKTRLERN BAKIM VE ONARIMI

4.1. Enjektrlerin Grevleri
Yakt pompasnn gnderdii basnl yakt yanma odasna pskrten elemanlara enjektr denir. Enjektrn yakt pskrtrken u grevleri yapmas istenir: Pskrtme iin gerekli basn oluuncaya kadar yakt yanma odasndan uzak tutmak. Gerekli basn oluunca alarak ani olarak pskrtmek. Pskrtme sonunda damlatmadan yakt hemen kesmek. Yakt atomize etmek. Yakt istenilen zerre byklnde pskrtmek. Yakt silindir iinde istenilen derinlie pskrtmek. Yakt yanma odasnn ekline uygun ada pskrtmek. Yksek basnlara dayanmak.

Yaktn silindir iinde istenilen derinlie pskrtlmesine, sktrlm havann basnc ve enjektr memesinin delik boyu etki eder. Enjektr akta denendii zaman elde edilen huzme uzunluu silindir iinde yksek basn ortamnda elde edilemez. nk, sktrlm havann direnci akta elde edilen huzme boyunun ksalmasna neden olur. Meme delik boyu ne kadar uzun olursa huzmenin etki alan o kadar uzun olur.

4.2. Enjektrlerin eitleri ve Yapsal zellikleri

Enjektrlerin gsterilmitir. yaplarna ve almalarna gre eitleri aadaki emada

72

73

4.2.1. Ak Enjektrler
lk dizel motorlarndaki hava ile pskrtmeli yakt sistemlerinde kullanlmlardr. ekil 4.1de grld gibi ak enjektrlerde, yakt getiren boru ve enjektr gvdesindeki kanal, meme delii aracl ile dorudan doruya yanma odasna almaktadr. Motorun sktrma zamannda yakt pompas tarafndan gnderilen yakt, (C) kanalndan girer. Pskrtme balangcnda ( E ) kanalndan da 50 bar basncnda hava gelir. Hava ile yakt burada kararak alan ( D ) kanalndan silindire birlikte pskrtlr. Ak enjektrlerin yaplar sade ve basittir. Delikleri abuk tkanmaz. Ancak pskrtme basnc abuk ykselemez ve pskrtme sonunda damlatr. Bu nedenle gnmz motorlarnda kullanlmaz.

ekil 4.1: Ak enjektr kesiti

4.2.2. Kapal Enjektrler

Mekanik enjektrler Hidrolik enjektrler

74

4.2.2.1. Mekanik Enjektrler nesi veya valfi bir kam ve itecek yardmyla alarak veya kapanarak yakt pskrten enjektrlere mekanik enjektr denir. Mekanik enjektrler iki eittir: Valfin almas mekanik kumandal enjektrler: Genellikle mterek manifold sistemi pompalarda kullanlan bu enjektrler, ekil 4.2 de grld gibi valf, yay basnc ile aa doru bastrlarak meme deliini kapatr. Pompadan gelen 200-350 bar basncnda yakt, giri kanalndan girerek meme ucuna kadar gelir. Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr.

ekil 4.2: Valfin almas mekanik kumandal enjektr kesiti (vickers)

75

Valfin kapanmas mekanik kumandal enjektrler: Gnmzde kullanlan gerek ak enjektrler olarak saylabilirler. Cummins PT yakt sistemlerinde kullanlan bu tip enjektr kesiti ekil 4.3 de grlmektedir.

ekil 4.3: Valfin kapanmas mekanik kumandal enjektr kesiti (cummins pt)

Bu tip enjektrlere yakt pompadan tek boru aracl ile gelir. Pompadan devaml basn altnda gelen yakt sol taraftaki kanaldan enjektre girer. Valf yay etkisi ile yukarya ekili olduu zaman yakt dn kanal aktr ve yakt geri dner. Emme zaman sonuna doru valf bir miktar daha kalkarak lme deliini aar ve yakt meme ucuna dolar. Pskrtme annda valf mekanik olarak aaya itilir. lme delii kapandktan sonra meme iindeki yakt sktrlr ve 1000 bar basnla silindire pskrtlr. Valf pskrtme sonunda meme iine iyice oturarak yakt keser. 4.2.2.2. Hidrolik Enjektrler Enjektr meme deliini kapatan ine veya valf, yaktn basncyla alyor ve pskrtme oluyorsa, bu enjektrlere hidrolik enjektr denir. Gnmz dizel motorlarnda yay basnl ve hidrolik olarak alan enjektrler yaygn olarak kullanlmaktadr.

76

Bir hidrolik enjektr ana ksmdan oluur. Bunlar: Yakt giri rekoru Gvde Meme

Enjektrn dier paralar ekil 4.4 te grlmektedir.

ekil 4.4: Hidrolik Enjektrn Kesiti

4.3. Enjektrn almas

Yakt pompasndan basnc ykseltilmi ve miktar llm olarak gelen yakt, giri rekorundan girer. Gvde zerindeki dikey kanaldan meme st dairesel kanalna ve oranda da meme dikey kanal yolu ile meme basn odasna gelir. Bu anda yay, basn aktarma ubuu ile ineyi aa doru bastrmtr ve meme k delii kapaldr. Meme basn odasna devaml yakt geldiinden basnc ykselir. Btn yzeylerle beraber inenin konik yzeyine de basn yapar ve ineyi yukar kaldrmak ister. Yakt basnc enjektr yaynn basncn yenecek deere ulatnda ine yukar kalkar. nenin kalkmasyla alan meme deliklerinden yakt atomize durumda silindire pskrtlr. Yakt pompas yakt gndermeyi kestiinde basn odasndaki basn azalr ve yay, basn aktarma ubuu aracl ile ineyi yerine oturtur. Pskrtme sona erer. ne ile meme arasnda 0,001 mm boluk vardr. nenin almas annda bir ksm yakt buradan yukarya szar. Szan bu yakt ineyi, basn aktarma ubuunu, yay ve ayar vidasn yaladktan sonra geri dn borusundan tanka geri dner. 77

Grld gibi yay basnc pskrtme basncn dorudan etkiler. Yay basnc yksek olursa yakt basnc da yksek olmaldr. Yay basnc dk olursa da yakt dk basnta pskrtlr. Dolaysyla pskrtme ekli bozulur ve yanma verimsiz olur. Sonu olarak, yay basncn deitirerek pskrtme basncn ayarlayabiliriz. Hidrolik enjektrlerin pskrtme basnlar iki ekilde ayarlanr. Bunlar: Ayar vidas ile Ayar pullar ile

Ayar vidas ile: Enjektrn pskrtme basncn deitirebilmek iin yay zerine bir ayar vidas ve bu vidann gevemesini nlemek iin de bir kontra somun konulmutur. Kontra somun gevetilip ayar vidas sklrsa yay basnc artar. Ayar vidas gevetilirse yayn basnc azalr. Ayar pullar ile: Enjektrn yay altna veya stne konacak belli kalnlktaki ayar pulu, yayn basncn artrr. Yayn altndan veya stnden pul alnr ise de yayn basnc azalr. Enjektrlerin motora balanmas: Enjektrler iin ok deiik gvdeler yaplmaktadr. Bu gvdeler enjektrn btn paralarnn bir araya toplanmasn, almasn ve motora balanmasn salarlar. Enjektrlerin motordaki yerlerine balanmas ekilde olur. Bunlar: Flanl balant: Enjektr gvde zerinde bulunan ayr flan ve iki cvata yardmyla motora balanr. Vidal balant: Enjektr gvedesi zerine vida dii almtr. Gvde, zerindeki vida ile motora vira edilerek balanr. Somunlu balant: Enjektr gvdesi zerinde ayr bir balant somunu vardr. Bu somun motordaki yerine vira edilerek enjektrn balants yaplr.

4.4. Enjektrlerde Yaplan Kontrol ve Ayarlar

Gnmzde yaygn olarak hidrolik enjektrler kullanld iin hidrolik enjektrleri kontrol ve ayarlar anlatlacaktr. Enjektrler alma artlarna gre belirli sreler sonunda kontrol edilmelidir. Enjektrn almasnda memenin nemi byk olduundan kontroller daha ok meme zerinde toplanr.

78

Bakma alnan enjektrde herhangi bir temizleme ve ayar yapmadan nce son durumu anlamak iin baz kontroller yaplr. Bunlar: Pskrtme basnc kontrol ( Cihazda denenerek saptanr) Pskrtme ekli kontrol Meme deliklerinin tkankl Meme ve gvde arsnda sznt kontrol Meme inesi ile meme arsndan sznt kontrol

Bu kontroller sonucunda bulunan arzaya gre gerekli ayar, altrma, talama ve para deiimi saptanr. Bu saptanan ilemin yaplabilmesi iin enjektrn d ksm motorinle iyice ykanr ve temizlenir. Meme, enjektr gvdesinden sklr ve ine karlr. Eer ine ar s nedeniyle mavilemi ise ine ve yuvas izilmi, hasara uramsa bu meme tekrar kullanlmamaldr. ne ve memede fazla hasar ve izik yoksa ine oturma yzeyi talanp zel macunla altrlr. Ancak talama ve altrma yaplacak memede geri kaak ve sznts ve inenin kalkma ykseklii normal snrlar iinde olmaldr. Memesi deitirilen, talanan veya normal almada tekrar kullanlacak enjektrn u kontrol ve ayarlar mutlaka yaplmaldr: Pskrtme basnc kontrol ve ayar Geri kaak ve sznt kontrol Pskrtme ekli kontrol Damlama kontrol

Bu kontrol ve ayarlar el kontrol aleti ve otomatik kontrol aleti ile yaplabilir. Burada el kontrol aleti ile yaplan kontrol ve ayarlar anlatlacaktr. ekil 4.5 te enjektr el kontrol cihaz grlmektedir.

4.4.1. Pskrtme Basnc Kontrol ve Ayar

Enjektr, muhafaza kapa skldkten sonra uygun bir boru ile kontrol aletine balanr. Kontra somun gevetilerek ayar vidas geriye alnr. Alet kolu altrlr ve enjektrn iinin ykanmas salanr. Daha sonra ayar vidas yava yava sklrken aletin kolu altrlr ve yaktn pskrtme deeri manometreden saptanr. Manometredeki pskrtme deeri, katalog deerine eriince kontra somun sklarak ayar vidas tespit edilir. Ayar pul ile yaplan enjektrlerde pskrtme basnc katalog deerinden az ise yayn altna veya stne pul konur. Ayar deeri katalog deerinden fazla ise pul alnr. Enjektr yay deitirilmise ayar deerleri katalog deerinden % 10 daha fazla deere ayarlanr. nk yeni yay bir sre sonra esnekliinden bir miktar kaybeder.

79

ekil 4.5: Enjektr el kontrol aleti

4.4.2. Geri Kaak ve Sznt Kontrol

Bu kontroln amac, ine ile yuvas arasndaki boluun artp artmadn saptamaktr. Kontrol aletine bal enjektrn kontroln yapabilmek iin aletin koluna yavaa baslarak kontrol basnc 150 bara ykseltilir. Aletin kolu basl tutulurken manometredeki 50 barlk basn dmesi sresi saniye olarak saptanr. Saptanan bu deer, eski memelerde 6-45 saniye, yeni memelerde 15-45 saniye arasnda olmaldr. Eer bulunan deer, alt saniyeden az ise memenin deitirilmesi gerekir. Bulunan deer 45 saniyeden fazla ise meme delikleri tkanm veya ine skktr. nenin temizlenmesi gerekir. Bu ilemin yaplabilmesi iin enjektr pskrtme basncnn 150 bar veya daha fazla olmas gerekir. Pskrtme basnc 150 bardan dk enjektrlerde bu ilem ile bir nceki ilem yer deitirmelidir.

80

4.4.3. Pskrtme ekli Kontrol

Pskrtme ekli kontrol, yaktn istenilen ekilde ve ince zerreler halinde pskrtlp pskrtlmediini saptamak iin yaplr. Kontrol aletinin irtibat vanas kapatlarak manometre ani darbelerden korunur. Aletin kolu ortalama dakikada 60 -70 basma yapacak ekilde hareket ettirilir ve enjektrden yakt pskrtlr. Bu anda enjektr grt grt diye bir ses karmal ve yakt iyi bir ekilde tozlaabilmelidir. kan yakt demetinden bir sapma veya damlama olmamaldr. Enjektrn pskrtme eklini zel kataloglardan bularak ikisi arasnda karlatrma yapmak en iyi yoldur. Enjektrde pskrme ekilleri ekil 4.6da gsterilmitir. ekil 4.7 de de baz enjektrlerin pskrtme annda alnm stroboskop grntleri grlmektedir.

ekil 4.6: Enjektrde pskrtme ekilleri

ekil 4.7: eitli memelerin pskrtme ekli stroboskop resimleri

81

4.4.4. Damlama Kontrol

Bu kontrol, ine oturma yzeyinin yuvasna tam oturup oturmadn saptamak iin yaplr. Enjektr kontrol aletine balanr. Meme ucu temiz bir bezle kurulanr. Aletin koluna baslr ve kontrol basnc pskrtme basncnn 10 bar eksiine kadar ykseltilir. Meme ucuna bir kurutma kd ile dedirilir. Kurutma kdnda oluacak motorin lekesinin ap, bir dakikada 10-12 mm yi gememelidir. Eer geiyorsa meme damlatyor demektir. Bu durumda ine oturma yzeyi talanr, altrlr veya meme deitirilir.

82

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler
Enjektrlerin yksek basn borusu Yksek basn burusunu rekor anahtar balantsn skn. ile skn. Ak azl anahtar ile skerseniz rekor somununun kelerinin Enjektrleri motor zerinden skn syrlmasna neden olabilirsiniz. Enjektr motora balayan flan veya Enjektrlerin cihazda ilk kontrollerini viday veya somunu uygun bir anahtarla yapn skn. Enjektr cihaza balayarak; Pskrtme Enjektr temizleyin basncn, pskrtme eklini, Meme deliklerinin tkal olup olmadn, meme Enjektrleri skn ve gvde arasndan yakt szmas olup olmadn, meme ve ine arasnda yakt Enjektrlerin meme ve inesini kontrol sznts olup olmadn kontrol edin. edin Enjektr motorin ile gzelce ykayn. Enjektr gvdesini mengeneye Enjektrleri takn balayarak, memeyi gvdeye balayan somunu uygun bir anahtarla skerek Enjektrlerin cihazda kontrol ve memeyi gvdeden ayrn, enjektr ayarlarn yapn paralarn motorin ile ykayn basnl hava ile kurulayn. Enjektrleri motor zerine takn Enjektr inesini memeden kararak meme deliklerini ve ineyi kontrol edin. Motoru altrn ne mavilemise, ine ve yuvas izilmise memeyi deitirin. ne ve meme hasarl deilse zel macun ile ine ve memeyi altrn. Enjektr paralarn temiz motorin ile tekrar ykayarak takn. Enjektr muhafaza kapan skn, Kontra somun ve ayar vidasn gevetin. Enjektr kontrol ve ayar cihazna balayn. Pskrtme basnc kontrol ve ayarn, geri kaak ve sznt kontroln, pskrtme ekli kontroln ve damlama kontroln Sayfa 77-80 de anlatld gibi yapn. Ayarlanm ve kullanlmasna karar verilen enjektr dikkatlice motordaki yuvasna yerletirin, flann veya vidasn veya somununu dikkatline skn Motoru denemek iin retmen gzetiminde altrnz. 83

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz.

LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi hidrolik enjektrlerin grevlerinden deildir? A) Yaktn basncn ykseltmek B) Yakt istenilen zerre byklnde silindir iine pskrtmek C) Yakt silindir iinde istenilen derinlie pskrtmek D) Pskrtme sonunda damlatmadan yakt hemen kesmek Aadakilerden hangisi hidrolik enjektrn paralarndan deildir? A) Meme B) Gvde C) Makaral itici D) Yakt giri rekoru Ak enjektrler yakt silindir iine nasl pskrtr? A) Yakt pompasndan gelen yaktn basnc ineyi basl tutan yay basncn yendiinde ine meme deliklerini aar ve yakt silindir iine basnla pskrtlr. B) Sktrma zaman sonunda yakt pompasndan enjektre gelen yakt, kompresrden gelen hava ile silindir iine pskrtlr. C) Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr. D) Pskrtme zamannda kam ineyi iter yakt sktrarak silindire pskrtr. Hidrolik enjektrler yakt silindir iine nasl pskrtr? A) Yakt pompasndan gelen yaktn basnc ineyi basl tutan yay basncn yendiinde ine meme deliklerini aar ve yakt silindir iine basnla pskrtlr. B) Sktrma zaman sonunda yakt pompasndan enjektre gelen yakt, kompresrden gelen hava ile silindir iine pskrtlr. C) Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr. D) Pskrtme zamannda kam ineyi iter yakt sktrarak silindire pskrtr.

2.

3.

4.

84

5.

Hidrolik enjektrlerde ine ile meme arasndaki boluk ne kadardr? A) 0,1 mm B) 0,01 mm C) 0,001 mm D) 0,0001 mm Hidrolik enjektrlerde ine ile meme aras nasl yalanr? A) Motor yalama devresinden gelen ya ile yalanr. B) Enjektr zerinde bulunan yalama dzenei ile yalanr. C) Klbtrn yalama devresinde gelen ya ile yalanr. D) ne ve meme arasna szan motorin ile yalanr. Aadakilerden hangisi enjektr motora balama yntemi deildir? A) Flanl balant B) Perinli balant C) Vidal balant D) Somunlu balant Enjektr, muhafaza kapa skldkten sonra uygun bir boru ile kontrol aletine balanr. Kontra somun gevetilerek ayar vidas geriye alnr. Alet kolu altrlr ve enjektrn iinin ykanmas salanr. Daha sonra ayar vidas yava yava sklrken aletin kolu altrlr ve yaktn pskrtme deeri manometreden saptanr. Manometredeki pskrtme deeri, katalog deerine eriince kontra somun sklarak ayar vidas tespit edilir. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol Kontrol aletine bal enjektrn kontroln yapabilmek iin aletin koluna yavaa baslarak kontrol basnc 150 bara ykseltilir. Aletin kolu basl tutulurken manometredeki 50 barlk basn dmesi sresi saniye olarak saptanr. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol

6.

7.

8.

9.

85

10.

Enjektr kontrol aletine balanr. Meme ucu temiz bir bezle kurulanr. Aletin koluna baslr ve kontrol basnc pskrtme basncnn 10 bar eksiine kadar ykseltilir. Meme ucuna bir kurutma kd ile dedirilir. Kurutma kdnda oluacak motorin lekesinin ap, bir dakikada 10-12 mmyi gememelidir. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

86

UYGULAMALI TEST UYGULAMALI TEST

Yaptnz uygulamay aadaki deerlendirme leine gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Enjektrlerin yksek basn borusu balantsn sktnz m? 2. Enjektrleri motor zerinden sktnz m? 3. Enjektrlerin cihazda ilk kontrollerini yaptnz m? 4. Enjektrleri temizlediniz mi? 5. Enjektrleri sktnz m? 6. Enjektrlerin meme ve inesini kontrol ettiniz mi? 7. Enjektrlerin meme ve inesini Gerekiyorsa deitirdiniz mi? 8. Enjektrleri taktnz m? 9. Enjektrlerin cihazda kontrol ve ayarlarn yaptnz m? 10. Enjektrleri motor zerine taktnz m? 11. Yksek basn borularn enjektr giri rekorlarna taktnz m? 12. Motoru altrdnz m? altrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Hayr olarak iaretlenen ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz. Hatann nereden kaynaklandn bulunuz ve dzeltiniz. Tm cevaplarnzn Evet olmas halinde modl deerlendirmeye geiniz.

87

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki ifadelerin doru veya yanl olduunu belirterek, modl renme faaliyetlerinde kazanm olduunuz bilgileri lnz.

LME SORULARI
1. 2. Dizel motorlarda eksoz gazlarndaki karbon monoksit (CO) oran , benzinli motorlardan daha oktur. Pervane ve ana makineyi dikey aft ile balayan sistemde devir drc kullanlamaz Dizel-jeneratr sisteminde; dizel makinelerin aftlarna bal jeneratrlerin rettikleri doru akm, geminin k tarafna yerletirilmi ar devirli elektrik motorlarnn altrlmasnda kullanlr. Elektrik motorlarnn ksa aftlarna ise pervaneler balanmtr. Dn akml sprme ynteminde sprme portlarndan silindire verilen hava silindir kapana doru ykselir ve ona arparak geri dner, nne katt eksoz gazlarn eksoz portundan silindir dna atar. Drt zamanl motorlarda piston, eksoz zaman sonu emme zaman balangcnda ..N da iken emme ve eksoz valflerinin ksmen ak olmas durumuna SENTE denir. Drt zamanl dizel motorlarn sktrma oranlar 14/1 ile 22/1 arasndadr. Motorlarda drt zaman oluurken silindir ii basnlarn atmosferik basnca gre farklarn gstermek amacyla izilen diyagramlara indikatr diyagram, bu diyagramn iziminde kullanlan alete ise indikatr denir. Dizel motorlarda yakt ve havann yanmas bujide akan kvlcm ile balar. Hzl yanmada yakt, yksek scaklk ve basn etkisi ile bileenleri olan hidrojen ve karbona ayrr ve her ikisi de ayr ayr oksijenle birleerek su buhar (H2O) ve karbondioksit ( CO2 ) oluturur.

Doru

Yanl

3.

4.

5. 6. 7. 8.

9.

Tutuma gecikmesi motorun vuruntulu ve sesli almasna neden olur. n yanma odal motorlarda sktrma orannn ok yksek 11. olmas gerekir. 10. 12. SI birim sisteminde g birimi Jouledr. 88

Mekanik verim, piston zerinden elde edilen gcn krank aft ucundan alnncaya kadar kaybn gsterir. Dizel yaktnn kendi kendine tutumaya kar gsterdii 14. direncin lsne setan says denir. Yakt filtrelerinin grevi; yakt ierisinde bulunan toz, pislik 15. ve yabanc kat maddeleri szmektir. 13. 16. Metal elemanl yakt filtreleri szme yetenei en iyi filtredir. Besleme pompas ile yakt pompas arasna iki filtre 17. konulduu zaman, filtreler; yaktn ok iyi szlmesi isteniyorsa devreye paralel olarak balanr. Gnmzde kullanlan besleme pompalar yaktn basncn, 1,5-3 bar basnca ykseltir. Kapasiteleri, motorun 18. harcayaca en fazla yakt miktarn karlayabilecek kadardr. Pistonlu tip yakt besleme pompalarnda el pompas k 19. valfi zerine balanr. Diyaframl tip yakt besleme pompalarnda elle altrma 20. kolu, dizel yakt sisteminden hava almak iin kullanlr. Enjektrlere gnderilen yksek basnl yakt besleme 21. pompas salar. ne veya valfi bir kam ve itecek yardmyla alarak veya 22. kapanarak yakt pskrten enjektrlere mekanik enjektr denir. Enjektr meme deliini kapatan ine veya valf, yaktn 23. basncyla alyor ve pskrtme oluyorsa, bu enjektrlere ak enjektr denir. Enjektrn yay altna veya stne konacak belli kalnlktaki 24. ayar pulu, yayn basncn azaltr ve pskrtme basnc da azalr. Enjektrde pskrtme ekli kontrol, yaktn istenilen ve ince zerreler halinde pskrtlp 25. ekilde pskrtlmediini saptamak iin yaplr.

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, yanl cevap verdikleriniz iin modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz. Cevaplarnz doru ise performans testine geiniz.

89

UYGULAMALI TEST
alan bir dizel motorunun yakt sistemi elemanlarndan, yakt filtresini, besleme pompasn ve enjektr skp, bakmn yaparak tekrar yerine taknz ve motoru altrnz.

Deerlendirme ltleri
1. Yakt sisteminin paralarn belirlediniz mi? 2. Yakt filtresinin giri ve k rekorlarna bal olan alak basn borularn sktnz m? 3. Yakt filtresini sktnz m? 4. Besleme pompasnn giri ve k rekorlarna bal olan alak basn borularn sktnz m? 5. Besleme pompasn motor zerinden sktnz m? 6. Enjektrlerin giri rekoruna bal olan yksek basn borularn sktnz m? 7. Enjektrleri motor zerinden sktnz m? 8. Yakt filtre elemann sktnz m? 9. Yakt filtre elemann temizlediniz mi? 10. Yakt filtre eleman deitirilecekse, eleman deitirip filtreyi monte ettiniz mi? 11. Yakt filtresini taktnz m? 12. Yakt filtresinin giri ve k rekorlarna balanan alak basn borularn taktnz m? 13. Besleme pompasn sktnz m? 14. Besleme pompasnn paralarn kontrol ettiniz mi? 15. Besleme pompasn monte ettiniz mi? 16. Besleme pompasn motor zerine taktnz m? 17. Besleme pompasnn giri ve k rekorlarna balanan alak basn borularn taktnz m? 90

Evet

Hayr

18. Enjektrlerin cihazda ilk kontrollerini yaptnz m? 19. Enjektrleri temizlediniz mi? 20. Enjektrleri sktnz m? 21. Enjektrlerin meme ve inesini kontrol ettiniz mi? 22. Enjektrlerin meme ve inesini altrdnz m? Gerekiyorsa deitirdiniz mi? 23. Enjektrleri monte ettiniz mi? 24. Enjektrlerin cihazda kontrol ve ayarlarn yaptnz m? 25. Enjektrleri motor zerine taktnz m? 26. Yksek basn borularn enjektr giri rekorlarna taktnz m? 27. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 28. Motoru altrdnz m?

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda cevaplarnz bir kere daha gzden geiriniz. Hayr, olarak cevap verdiiniz sorularda modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki modle gemek iin ilgili kiiler ile iletiim kurunuz.

91

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1 CEVAP ANAHTARI
1 C 2 D 3 A 4 A 16 C 5 D 17 D 6 A 18 C 19 C 7 C 20 A 8 B 21 D 9 D 22 D 10 D 23 A 11 D 24 A 12 A 25 D 13 C 14 D 15 A

RENME FAALYET2 CEVAP ANAHTARI

1 B 2 C 3 A 4 D 5 D

RENME FAALYET3 CEVAP ANAHTARI

1 A 2 D 3 B 4 C 5 B

RENME FAALYET4 CEVAP ANAHTARI

1 A 2 C 3 B 4 A 5 C 6 D 7 B 8 A 9 B 10 D

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 Y 2 Y 3 D 16 Y 4 D 17 Y 5 Y 18 D 6 D 19 Y 7 D 20 D 8 Y 21 Y 9 D 22 D 10 D 23 Y 11 D 24 Y 12 Y 25 D 13 D 14 Y 15 D

92

KAYNAKA KAYNAKA
BLGNPERK, Hseyin, Dizel Motorlar. M.E.B Devlet Kitaplar 1990. KKAHN, Fahrettin,. Dizel Motorlar Cilt I 1985. KKAHN, Fahrettin, Gemi Makineleri 1997. KKAHN, Fahrettin, Gemi Makineleri Operasyonu 2 1998. KKAHN, Fahrettin, Gemi Yardmc Makineleri ve Sistemleri 1 2001. FLD A.Muhtar, TRKMEN, Hulusi, KARASU Tevfik,. YT, smail. BERSPEK, Muzaffer, Motorculuk Dizel ve lem Yapraklar M.E.B. Devlet Kitaplar 1992.

93