YAPITIRICILAR

1. YAPITIRICILARIN TARHES nsanolu doada saf halde bulunan maddeleri kullanarak yaptrma ilemini gerekletirebilmekteydi. rnein Moollar toynak, kemik ve at kanndan retilen yaptrclar kullanmlard. Yaptrma teknolojisine duyulan ihtiyacn tam olarak kendini gstermesi ise Avrupada l8. yzylda, Amerika da ise l9. yzylda gerekleti. Bu zamana kadar kullanlan bitkisel ve hayvansal yaptrclara ek olarak, Kazein tutkallar l. Dnya Sava srasnda uaklarn ana gvdelerinin yaptrlmasnda kullanlmtr. Fakat doal yaptrclarn yetersizlii sebebiyle, l930lardan sonra sentetik reinelerden ve dier maddelerden oluturulan yaptrclar kullanlmaya balanmtr. Kontraplak retimi ve aa montesinde kullanlan fenol formaldehid, yaptrc olarak kullanlan ilk sentetik reinedir. Tek balarna metal yaptrmada kullanlmayacak kadar sert olan bu reineler, yaptrma alannda yeni almalarn yaplmasna neden olmutur. 2. Dnya Sava srasnda epoksi yaptrclarn uak sanayisinde kullanlmas bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Bu tarihten sonra da kimya sanayisindeki ilerlemeler ile birlikte, birok sentetik yaptrc retilmitir. Gnmzde yaptrclarn kullanm alan ok genitir. En ok kullanlan endstriyel ilemlerden, ok az yaptrc gerektiren montaj ilemlerine kadar ou yerde yaptrclara ihtiya duyulmaktadr. Yaptrclar en ok kat paketleme, ayakkab retimi ve aa ilerinde kullanlmaktadr. Bunun yan sra, motorlu ara retiminde, endstriyel rnlerde, askeri ve uzay uygulamalarnda ve endstriyel rnlerde de kullanmna ska rastlanmaktadr.

2. YAPITIRICILAR VE ZELLKLER Yaptrclarn temel fonksiyonu malzemelerin yzeyleri arasnda temas salayarak birletirmektir.

2. l. Yaptrclarn Snflandrlmas Yaptrclar farkl biimlerde snflandrlabilirler. rnein yaptrcnn fiziksel ekline, yaptrlacak malzemelerin trne, mukavemet zelliklerine veya uygulanma metoduna gre snflandrlabilirler. Ayrca yaptrclarn ierisinde bulunan kimyasal maddelere gre de snflandrma yaplabilir.

2. l. l. Kimyasal Olarak Snflandrma Yaptrclar ierisinde bulunan maddelerin kimyasal trlerine gre snflandrdmzda, 5 farkl grup oluturabiliriz. Bunlar; 1) 2) 3) 4) 5) Doal Yaptrclar Termoplastikler Termosetler Elastomerler ift-polimer bileikleri

1) Doal Yaptrclar En basit yaptrclardr. Akasya sakz, dekstrin ve niasta gibi doal zamklar bu yaptrc trne rnek olarak verilebilir. Hava artlarna fazla dayankl deillerdir, fakat yapkan tabakann ok kaln olmas durumunda bile yksek mukavemet salarlar.

2) Termoplastikler Termoplastikler sya maruz kaldklarnda erir ve gerilmelerin etkisiyle akma eilimi gsterirler. Zayf akma mukavemetleri, bu yaptrclarn kullanm alanlarn kstlamtr. alma artlar iddetli olmayan, dk yke maruz kalan alanlarda kullanlrlar. Doal yaptrclardan farklar; yksek balant mukavemeti ve d etkenlere (nem, biyolojik bozulma) kar gsterdikleri direntir.

Termoplastiklerden en sk kullanlan scak ergiyik olan yaptrclardr. Ayakkab imalatnda, mobilya ve ambalaj sanayisinde kullanlrlar. Polietilen, poliamidler vinilpolimerleri ve kopolimerleri bu tr yaptrclarn oluturulmasnda nemlidirler. Bunlar yaptrclara sv durumdayken yksek yapkanlk zellii kazandrrlar.

3) Elastomerler Bu yaptrclar doal ve sentetik kauuk esasl olmak zere ikiye ayrlrlar. Elastomerlerin mukavemetleri ok dk, fakat esneklik zellikleri iyidir. Yksek gerilmlere maruz kalmayan kat, kuma ve kauuk gibi malzemelerin yaptrlmasnda kullanlrlar. Termoplastiklere benzer biimde sya maruz kaldklarnda yumuarlar fakat tamamen erimezler.

4) Termosetler Termosetler s veya kimyasal reaksiyon etkisiyle katlarlar. Baz termosetler oda scaklnda katlarlar fakat katlamay hzlandrmak iin genellikle s kullanlr. Termoset yaptrclar genel olarak dier yaptrc trlerine gre daha kuvvetli balant olutururlar. Akma zellikler iyidir, dk emme ve darbe mukavemetine sahiptirler. En ok amino, fenolik ve epoksi reineler termoset yaptrclar iin polimer olarak kullanlr. Fenolikler genellikle aa ilerinde (kontroplak ve mobilya retimi gibi) kullanlrlar. Fakat bunun yan sra cam ve metal kombinasyonunda da iyi yaptrma zelliine sahiptirler. Fenolik yaptrclar sertletirmek iin sya ve basnca ihtiya duyulur. Epoksi yaptrclar birok malzemenin yaptrlmasnda kullanlabilirler. zellikle metal balantlar iin epoksiler ok nemlidir. Dier yaptrclara gre birok avantajlar vardr. ou malzemelerle yapabilirler ve yksek koheziv mukavemetine sahiptirler. Suya, yaa ve dier zclere kar yksek diren gsterirler. Epoksilerin oluma sistemleri genellikle iki bileenli ve kimyasal olarak sertleen sistemlerdir. Bu bileenler kullanm ncesinde kartrlrlar ve oda scaklnda veya syla sertletirilirler. Ayrca tek bileenli trleri de vardr. Bu epoksiler ise sertlemek iin l00 C stnde scaklklara ihtiya duyarlar. Amino yaptrclar yaplarnda re formaldehit, melamin formaldehit ve bunlarn karmlarn ierirler. Mobilya imalatnda, plastik katlarn ve kontroplaklarn yaptrlmasnda kullanlrlar. Formaldehit yaptrclar sertleme srasnda su aa karrlar.

5) ift Polimer Yaptrclar Termoset yaptrclarn elastomerlerle veya termoplastiklerle kartrlmasyla oluturulurlar. Bu sayede karm meydana getiren her bir bileenin stn zellikleri alnm olur. rnein fenolik-polivinil asetal yaptrclar metallerin yaptrlmas iin yaygn olarak kullanlr. Kartrlm bu termoset yaptrclar, sya kar direncin gerektii yerlerde de kullanlr. Bu karmlar yksek balant mukavemeti gsterirler. Byk kuvvetlere ve iddetli alma artlarna maruz kalan balantlarda sklkla kullanlrlar.

3. YAPITIRICILARIN SEM Btn malzemeler iin, her trl uygulamada kullanlabilecek bir yaptrc olmadndan; malzemenin cinsine, gereken balant mukavemetine, alma artlarna, montaj ekline ve maliyet gibi durumlara gre yaptrc seimi yaplr. Yaptrc seiminde gz nnde bulundurulmas gereken baz durumlar aada sralanmtr. a) Yaptrlacak Yapnn zellikleri Yaptrc seimindeki nemli farktrlerden birisidir. rnein seri retim iin gereken bir yaptrma ilemi iin farkl, elle retim yaplacak bir parann yaptrlmas iin gereken yaptrc farkl olacaktr. Ayrca yaptrclar bazen yaptrmann yan sra szdrmazlk salama, neme ve kimyasallara kar diren salama gibi amalarla da kullanlabilir. b) Malzeme zellikleri Malzemenin fiziksel ve kimyasal zellikleri yaptrc seimini etkileyen faktrlerdir. Yaptrmada genel ama, yaptrcnn kohezyon tipi bozulmaya uramasn salamaktr. Ancak adheziv tipi bozulma gereklemesi ngrlyorsa, koheziv mukavemeti yksek yaptrc seilmelidir.

Koheziv ve adheziv tipi balant bozulmas (a) ve (b) koheziv , (c) adheziv , (d) %60 adheziv, %40 koheziv

Ayrca yaptrlacak malzemelerin mukavemeti ve kalnl da nemlidir. rnein kauuk veya ince metal gibi eilmeye ve bklmeye msait malzemeler iin rijit, krlgan yaptrclar kullanlmamaldr.

c) Yaptrc-Malzeme Uyumu Dikkat edilmesi gereken bir baka durum da yaptrc-malzeme uyumudur. Eer uygun olmayan bir yaptrc seilirse, malzemede hasarlar meydana gelebilir. rnein baz yaptrclardaki zc veya gazlarn plastik malzemeler zerindeki etkisi d) Balant Gerilimleri Yaptrclardan belirli bir mukavemeti salamalar beklendiinde, balantda meydana gelecek olan gerilimlerin hesaplanmas gerekir. Yaptrclarn birou ekme veya basmada optimum mukavemet gsterirken, bazlar da dk syrlma mukavemetine ramen,yksek kesme mukavemeti veya tam tersi durum sergilerler. Ancak yaptrma alan artrlarak, dk mukavemetli yaptrclarda bile gereken mukavemet salanabilir. e) Maliyet Dier zelliklerle kyaslandnda, maliyet faktr en son sralarda yer alr. Ancak birka yaptrcnn kullanlabilecei durumlarda, maliyet faktr devreye girebilir.

4. YAPITIRMA LEM Yaptrma ilemi, yaptrclarn hazrlanmas, yzeylere uygulanmas, paralarn montesi ve kontrol aamalarn ierir. Yaptrclarn Uygulanmas st dzey bir balant performans elde etmek iin yaptrclarn balant yzeyine uygulanmas byk nem tar. Yaptrclar yzeye yeterli miktarda (hem tama olmayacak biimde, hem de yetersiz ve zayf balant oluturmayacak biimde) srlmeli ve datlmaldr. Yaptrc Uygulama Metotlar Bu metotlar uygulanrken retim miktar, balant ekli ve yaptrc cinsi dikkate alnmaldr. a) Frayla uygulama Yaptrc tabakasnn kalnlnn dzgn olmamas ve damlalar iermesi sebebiyle seri retime uygun deildir. Sert fralarla en iyi uygulama salanabilir. b) Basnla uygulama Dz yzeylere yaptrclar uygulamak iin kullanlan yntemdir. Yzeye yaptrcnn aktlmas basn tabancalaryla salanr. Frayla uygulama yntemine gre daha kontroll bir tabaka elde edilmesine imkan salar. c) Merdane ile uygulama Dz ve geni plakalar iin uygun bir yntemdir. Dier yntemlere gre en dzgn ve en hzl yaptrc datm bu yntemde gerekletirilir. Yaptrc, yapkann bulunduu potadan, ksmen daldrlm merdane araclyla malzemeye uygulanr. d) Pskrtmeyle uygulama Dk viskozite gsteren yaptrclarda uygulanabilir. Yaptrc bir pskrtme tabancas yntemiyle malzeme yzeyine uygulanr. Bu yntem genellikle dzgn olmayan ve geni yzeylerde kullanlr.

5. BALANTI TASARIMI Birbirine yaptrlacak olan paralarn balant ekilleri zel olarak tasarlanmaldr. Balantnn tasarlanmasnda 2 nemli durum gz nnde bulundurulmaldr. 1. Balantnn oluturulabilme kolayl 2. alma esnasnda balantnn maruz kalaca kuvvetlerin iddeti ve yn

A) Gerilme eitleri Yaptrma balantlarnda 4 temel gerilme tr yer alr.

Gerilmeler (a) Kesme, (b) ekme, (c) Syrlma, (d) ekme-Makaslama

Kesme Kesme ykleri yaptrlan alann tmne etki eder. Btn alann etki altnda olmas balantnn uzun sreli dayanmasn salar. ekme Bu tr gerilmelerde kuvvetler yapkan tabakasna dik olarak etki etmektedirler. ekme gerilmesinin grld yerde malzemenin kaln olmas gerekir. Syrlma Bu tr bir gerilmenin grlebilmesi iin, yaptrlan malzemelerden bir veya ikisinin esnek olmas gereklidir. Bu tr durumlarda balant yzeyi ok geni veya yk ok dk olmadka balant abuk bozulur. Bu tr gerilmelerden mmkn olduunca uzak durulmaldr.

ekme-Makaslama Bu tr bir gerilimi karlamak iin yeterli derecede yapma alanna ihtiya vardr. Dier gerilemelere oranla ok daha fazla alan gerektirdii iin bu tarz balantlar tavsiye edilmez.

B) Balant eitleri Yaptrma ekilleri karmak olsalar da, temel olarak 4 farkl ekilde ifade edilebilir.

Balant eitleri (a) Al, (b) T, (c) Aln, (d) Yzey

LASTKLER

1. LASTN TARHES Gney ve Orta Amerikada Maya uygarlndan kalan kalntlarda en az 900 yllk ham kauuk topaklar bulunmutur. l8. yzylda iki Fransz botaniki Franois Fresneau ve Charles de la Condamine, uzunca bir sre Gney Amerikada kaldlar. l730 ylnda Kauuk aacn ilk bilim dnyasna tantan bu iki botanikiden Franois Fresneau oldu. l889da Singapurdaki botanik bahelerinin yneticiliine getirilen Henry Nicholas Ridley, yeni bir lteks elde etme yntemi gelitirdi ve bunun zerine kauuk retimi hzla artmaya balad. lkemizde ise lastik sanayii l927'de yrrle giren Tevik-i Sanayi Kanunu ve l929'da kabul edilen Gmrk Korumalar Kanunu ile gelimeye balad. l932'de stanbul'da bir sve firmasnn yardmlar ile ilk lastik fabrikas kuruldu. Trkiye'de otomobil lastik sanayii l954'teki Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ile byk bir gelime gsterdi. Bu kanunun ardndan Pirelli, Goodyear, Uniroyal lastik fabrikalar kuruldu. Bunlarn ihtiyac karlamamas zerine l978'de Lassa Lastik Sanayii bir sre sonra da devlete ait Petlas Lastik Fabrikas kuruldu. lkemizdeki btn lastik reten tesisler yabanc teknoloji ve patentlerle retim yapmaktadr. Trk Lastik Sanayii l996 ylna kadar yksek gmrk duvarlar ile korunan, genelde byk retici firmann (Brisa, Goodyear, Pirelli) hakimiyetinde bir sektr idi. Ancak, Dnya Lastik Sanayisindeki arz fazlas, global lastik reticileri iin yeni ve potansiyeli olan pazarlar cazip hale getirmitir. zellikle, Trk Lastik Sanayii nin l990 ylnda yaam olduu grev nedeniyle pazara lastik arznn yaplamamas, ithal markalarn Trkiye pazarna girileri konusunda nemli bir neden oluturmutur. Daha sonra, l996 ylndaki Avrupa Gmrk Birlii sreci ile birlikte, gmrk duvarlar kaldrlm ve Trk Lastik Sanayii global rekabete ak hale gelmitir.

2. LASTK TRLER, KULLANIM ALANLARI VE RETM TEKNKLER Lastikler genel olarak doal ve sentetik olarak iki gruba ayrlrlar. Doal veya sentetik kauuk, kkrtle vulkanize edilerek lastie dntrlr. Sentetik olanlarn retiminde petrol de kullanlr ve gnmzde en ok kullanlan lastik trlerini olutururlar. Her yl retilen l8 milyon ton kauuun 2/3'si sentetiktir. Lastik, kauua gre daha esnek bir rndr. Daha fazla uzar. Kolay kopmaz ve mekanik salaml daha oktur. Is ve elektrii iletmez. Organik svlarda pek znmez. Kimyevi maddelere kar dayankl olup, havada kalmayla da bozunmaz. Lastiklerin kullanm alanlar en genel anlamda ikiye ayrlr. lki tatlarda kullanlan otomobil lastii sanayisi, dieri ise bunun haricindeki endstriyel rnlerde kullanlan (hortum, ayakkab taban vs) lastiklerdir. KARBON SYAHI Kauuk endstrisinde katk maddesi olarak kullanlan Karbon Siyah otomobil lastii, makine paralar, kablo, tayc bantlar, hortum, topuk ve taban lastii yapmnda kullanlr. Karbon Siyah retiminin% 85i otomotiv sanayiinde tketilmektedir. Lastik sanayiinde tketilen hammaddenin yaklak % 22sini karbon siyah meydana getirmektedir.

Karbon Siyahnn retim emas

A) OTOMOBL LASTKLERNN RETM Otomobil lastii retiminde hammadenin hazrlanmas, i lastiin retimi ve lastik kaplama gibi aamalar yer alr. Hammadelerin Hazrlanmas

Kartrma Haddeleme ekme Lastik elemanlarnn n montaj Lastik elemanlarnn monte edilmesi ekil verme ve vulkanizasyonu

KARITIRMA Srt, yanak, gvde ve i lastii oluturan hammaddelerin karmlar iinde homojen bir biimde dalmasn salamak karma istenen yumuakl verebilmek, dispersiyon ve viskozite dereceleri ayn olan karmlar meydana getirmek amac ile, kartrlmalar gerekmektedir. Tekerlek lastiinin kalitesi zerinde kartrma ileminin yeterli olmasnn byk etkisi vardr. Hammaddelerin ok fazla kartrlmas, hazrlanan hamurun ekme dayanmn azaltr, yrtlmaya dayankllk vb. zelliklerini ortadan kaldrr. Bu durum zelikle ok az kartrmay gerektiren sentetik kauuk iin gereklidir. HADDELEME Gvde karm, merdaneli bir haddeleme tezgahnda levha haline getirilir. Tezgahn st iki merdanesi ekil verici, alt merdanesi ise, tayc niteliktedir. Levhalarn haddelenmesi merdanelerin s dereceleri ok souk olmas veya levhann birden soutulmas, levha yzeyinin przlenmesine yol aar. Levhada grlen damarlarda hadde merdanelerinin en uygun dereceye stlmamasndan ileri gelir. Haddelenecek tr karm ve hammaddelerin merdaneler zerinde stlm olmalar gerekmektedir. Kaplama, veya drt merdaneli haddeler zerinde yaplr. merdaneli haddeler kort bezinin bir yzn, drt merdaneli haddeler ise, her iki yzn kaplamada kullanlr.

EKME rne gre hazrlanm zel kalplar kullanlr. Vulkanize olmam lastik karmlarnn fazla miktarda esnek eleman iermeleri, karmlarn ekme kalbndan geerken byk bir genileme gcne maruz kalmalarna yol aar. Bu nedenle kalbn ls, karmn genileme zelliine gre saptanr. LASTK ELEMANLARININ N MONTAJI Lastik elemanlarna, lastik montajna gitmeden nce mmkn olduu nispette son ekilleri verilir. Haddeleme kademesinde elde edilen gvde katlar, apraz kesme ile belli a, genilik ve uzunlukta kesilir. ekme kademesinde elde edilen srt ve yanak malzemesi ise, belli ebatlarda kesilerek montaja hazr duruma getirilir. LASTK ELEMANLARININ MONTE EDLMES Bu aamada birok farkl para (damak teli emberleri, gvde katlar, birbirlerine yapk haldeki yanak ve srt lastiklerinin ular,) birbirleri ile yaptrlr veya monte edilir. EKLLENDRME VE VULKANZASYON ekillendirilen ve monte edilen lastik gerekli dayanklla ve esneklie sahip olmadndan, piirilmesi gerekir. Gerekli kalite kontrol yapldktan sonra, koni biiminde dnen bir tambur zerine konan lastie yapmay nlemek iin kimyasal bir madde pskrtlr. Tamburdan karlm, montaj tamam tekerlek lastii; piirme ileminin yapld pres iine,yerletirilir. Burada lastiin i ksmn zel bir torba kaplamaktadr. Bu torba, scakla ok dayankl olup, scak su veya buhar ile doldurularak iirilecek zelliktedir. Lastiin d ksmnda ise tekerlein son d eklinin kalb yer almaktadr. Srtta bulunan d ekilleri bu kalp ile salanr. ekil verme ve piirme ilemleri safhasna, torbann iirilmesi ve lastik taslann d kalp iine basnla yerletirilmesi ile balanr. Torba iini dolduran maddenin ilettii syla piirme yaplr. Piirme sresi lastik gvdesinin ve srt ksmlarnn kalnlklar ile doru orantl olarak artar. rnein, bir binek arabas lastii iin piirme sresi 30-40 dakika ise bir traktr arka lastii iin birka saatlik piirme sresi gerekmektedir. Lastik soutulduktan sonra kalptan karlr ve bylece ekil verme ve piirme ilemi safhas sona erer.

B) OTOMOBL LAST HARCNDEK DER LASTK RNLERN RETM Lastik daha ok tat lastii retiminde kullanlsa da, ayakkab, ke, taban, terlik, konveyor bant, hortumlar, szdrmazlk elemanlar (conta, rondela, kee), otomotiv, beyaz eya iin ve dier ve dier teknik maksatl paralar, lateks mamulleri, profiller ve dier lastik eyalarda da kullanlmaktadr. Bu rnlerin retilmesinde ise daha farkl retim yntemleri kullanlmaktadr. Bu yntemleri u ekilde sralayabiliriz: Kartrma n ekillendirme ekillendirme Vulkanizasyon

KARITIRMA Kartrmadaki ama, karm ieren btn maddelerin homojen bir biimde karmasn salamaktr. Katlanlarn en az deiiklikle kauuk karmn oluturmas gerekir. Tozlarn dzenli dalm salanmaldr. lem abuk ve ucuz olmaldr. N EKLLENDRME Kartrma ilemi bittikten sonra elde edilen tabaka eklindeki kauuk karm bir sonraki ilemlere daha uygun bir ekle getirilir. Bu n ekillendirme genellikle ekstrder veya kalender ile yaplr.

Ekstrzyon Kauuk karm dnmekte olan vida vastas ile baslr bu mekanik ilemden meydana gelen ve gvdeden ald s ile snr, kafadaki kalba yar erimi halde gelir ve kalpta son eklini alr. Bask vidadaki sabit gbek ap, hatve veya modern vidalardaki gibi artan gbek ap ve sabit hatve uygulamas ile salanmaktadr.

Kalenderleme Kalender kat sanayinden alnm, stlm valslerin arasndan ince levha ekmeye yarayan bir makinedir. Kalenderler vals adedine ve yerletirilme ekline gre isim alrlar. Bu yntemle levha lastikler, izolasyon ve tel lastikler retilebilir.

Kalenderleme ileminin basit bir gsterimi

VULKANZASYON lenmi kauuk para, lastik zelliklerini kazanmas iin vulkanize edilir. Vulkanizasyonun da kendi ierisinde farkl uygulanma yntemleri vardr. Bunlardan bazlar yledir. Kalplama En bilinen vulkanizasyon metodudur. Preste stlan kalpta basn altnda uygulanr. Devaml Vulkanizasyon Bu ilem ekstrderde ve kalenderde ekilmi mamullere uygulanr. Otoklav Vulkanizasyonu Kauuk sanayiinde kullanlan en eski piirme sistemidir. Hazrlanan yar mamuller otoklavda buharla vulkanize edilir.

KAYNAKLAR Ramazan Kayacan. Yaptrma ve metal balantlar iin yaptrc kullanm / Tez (Y.Lisans)--T Fen Bil. Enst.,1988. Dzce niversitesi Kaynal Meslek Yksekokulu Lastik ve Plastik Teknolojisi Program http://www.kmyo.duzce.edu.tr/kmyo/last/1.pdf Kauuk rnleri zel htisas Komisyonu Raporu Karbon Siyah Ve Sentetik Kauuk Alt Komisyonu Raporu, Ankara 2001 http://www.kaucuk.org/lastik_nedir.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Lateks http://tr.wikipedia.org/wiki/Epoksi

EUT 231 RETM YNTEMLER

2010/2011 Gz Yaryl 13.01.2011

YAPITIRICILAR VE LASTKLER (zellikleri, retim Aamalar ve Kullanm Alanlar)

Ahmet VARLIK 020080334 T Endstri rnleri Tasarm