UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

Erman COKUN

AKILLI TEKSTLLER VE GENEL ZELLKLER

TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI

ADANA, 2007

UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

AKILLI TEKSTLLER VE GENEL ZELLKLER

Erman COKUN YKSEK LSANS TEZ TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI

Bu Tez 28/12/2007 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oybirlii le Kabul Edilmitir. mza:............................. Prof. Dr. R. Turul OULATA DANIMAN mza:............................. Prof. Dr. Osman BABAARSLAN YE mza:............................. Prof. Dr. Melih BAYRAMOLU YE

Bu tez Enstitmz Tekstil Mhendislii Anabilim Dalnda hazrlanmtr. Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUN Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

Z YKSEK LSANS TEZ

AKILLI TEKSTLLER VE GENEL ZELLKLER

Erman COKUN

UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI Danman: Prof. Dr. R. Turul OULATA Yl Jri : 2007, Sayfa: 104 : Prof. Dr. R. Turul OULATA Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. Melih BAYRAMOLU

Bu alma, lkemiz tekstil sektr asndan ok yeni olan ve sektr u anda bulunduu zor durumdan karabilecek akll tekstillere k tutmay amalamtr. alma kapsamnda, ncelikle akll tekstillerin tanm ve snflandrlmas yaplm, ardndan, akll tekstillerin genel zellikleri, kullanm alanlar, retim teknikleri ve alma prensipleri, rn baznda ele alnmtr. almann sonunda ise, akll tekstillerin sektr asndan nemi bir daha vurgulanm olup, daha sonra yaplacak olan almalarla ilgili tavsiyelerde bulunulmutur.

Anahtar Kelimeler: Akll Tekstil, ok fonksiyonlu Tekstil, Giyilebilir Bilgisayar.

ABSTRACT MSc THESIS

SMART TEXTILES AND GENERAL FEATURES

Erman COKUN

UNIVERSITY OF CUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING Supervisor : Prof. Dr. R. Turul OULATA Year Jury : 2007, Page: 104 : Prof. Dr. R. Turul OULATA Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. Melih BAYRAMOLU

This thesis has been purposed to investigate Smart Textiles which is very important and very new subject for Turkeys Textile Industry. Firstly in this study, description of smart textile and classification of smart textiles have been explicated. And then general features of smart textiles, whose using fields, production techniquies and how it works have been explained . End of the study, weigt of smart textiles for textile industry has been emphasized one more and some advises has been given for coming other studies.

Key Words : Smart Textiles, Multi-functional Textiles, Wearable Computer.

II

TEEKKR

Bu tez almasnn yrtlmesinde ve yaplmasnda, bana gerekli btn kolayl ve sabr gsteren, benden hibir yardmn esirgemeyen deerli danman hocam Sayn Prof. Dr. R. Turul OULATAya teekkr bir bor bilirim. Yksek lisans eitimim boyunca bana her trl destei veren ve sabr gsteren eim Tuba COKUNa, annem Glten COKUNa ve Fazl COKUNa teekkr ederim. babam

III

NDEKLER

Sayfa

Z.......................................................................................................................... I ABSTRACT........................................................................................................... II TEEKKR........................................................................................................... III NDEKLER...................................................................................................... IV EKLLER DZN...............................................................................................VII 1. GR................................................................................................................. 1 1.1. Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu.......................................................... 2 1.1.1. Dnya da Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu................................. 2 1.1.2. Trkiye de Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu............................... 3 1.2. Tekstil Sektrnn Gelecei ve Eilimleri................................................. 4 1.2.1. ok Fonksiyonlu ve Akll Tekstiller................................................ 7 1.2.1.1. Akll Tekstillerin Dnya Tekstil Pazarndaki Yeri................ 9 1.2.1.2. Akll Tekstillerin Trk Tekstil Pazarndaki Yeri................. 10 2. NCEK ALIMALAR................................................................................. 12 3. MATERYAL VE METOD................................................................................ 15 3.1. Materyal...................................................................................................... 15 3.2. Metot.......................................................................................................... 15 4. AKILLI TEKSTLLER..................................................................................... 16 4.1. Akll Tekstillerin Tanm ve Snflandrlmas...........................................16 4.2. Akll Tekstillerin retim Teknikleri, Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar....................................................................................................... 22 4.2.1. Vcut Scakln Dzenleyen Giysiler............................................. 23 4.2.1.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 23 4.2.1.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 25 4.2.2. Serinletme Fonksiyonuna Sahip Olan Giysiler.................................. 29 4.2.2.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 29 4.2.2.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 32 4.2.3. Grnmezlik Salayan Kamuflaj Giysileri....................................36 4.2.3.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 36

IV

Sayfa 4.2.3.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 39 4.2.4. Temasa, Dokunulmaya Kar Duyarl Kumalar............................... 42 4.2.4.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 42 4.2.4.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 45 4.2.5. Nemi Alglayan Kumalar................................................................. 47 4.2.5.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar................................. 47 4.2.5.2. retim Teknii ve alma Prensibi...................................... 48 4.2.6. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller................................. 50 4.2.6.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar................................. 50 4.2.6.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 51 4.2.7. Elektro-Tekstiller ve Giyilebilir Bilgisayarlar.................................. 52 4.2.7.1. retim Tekniklerinin Temeli.................................................. 52 4.2.7.2. nsan Vcudunun Hayati Sinyallerini Tespit Eden Giysiler... 58 4.2.7.3. Giyilebilir Bilgisayarlar.......................................................... 61 4.2.7.4. Mzik Dinlenebilen Giyim rnleri...................................... 63 4.2.7.5. GPS(Global Positioning System) Entegre Edilmi Giysiler... 65 4.2.7.6. Radyo Dalgalar le letiim Kurabilen Giysiler..................... 66 4.2.7.7. Istma Fonksiyonlu Akll Giysiler......................................... 67 4.2.8. Isya Kar Duyarl Giysiler............................................................... 69 4.2.8.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 69 4.2.8.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 71 4.2.9. Kt Koku Gideren, Gzel Koku Yayan Tekstiller...........................75 4.2.9.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar.................................. 75 4.2.9.2. retim Teknii ve alma Prensibi....................................... 76 4.2.10. evresel Faktrlere Bal Olarak Renk Deitiren Akll Tekstiller.......................................................................................... 80 4.2.10.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar................................ 80 4.2.10.2. retim Teknii ve alma Prensibi..................................... 82 4.2.11. Dier Akll Kumalar,Tekstiller..................................................... 84

Sayfa 4.2.11.1. Doku Mhendislii Alannda Kullanlan Akll Tekstiller...84 4.2.11.2. abuk Kuruyan ve Nefes Alabilen Kumalar....................... 86 4.2.11.3. Gne Panelli Ceket.............................................................. 88 4.2.11.4. zel, Esneyebilen Emniyet Kemerleri.................................. 90 4.2.11.5. Moda Alannda Kullanlan Akll Tekstiller......................... 91 4.2.12. Uzay Giysileri.................................................................................. 93 5. SONULAR VE NERLER........................................................................... 96 KAYNAKLAR...................................................................................................... 98 ZGEM................................................................................................... 101

VI

EKLLER DZN

Sayfa

ekil 1.1. Trk Tekstil ve Hazr Giyim Sanayi in Uzun Vadeli Yol Haritas...... 5 ekil 4.1. Akll Tekstiller........................................................................................ 17 ekil 4.2. Vcut Scakln Dzenleyen Giysiler................................................... 23 ekil 4.3. Outlast Teknolojisinin Gnmzdeki Kullanm Yerleri..................... 24 ekil 4.4. Vcut Scakln Dzenleyen Giysilerin Salad Is Dengesinin Termal Olarak Grntlenmesi............................................................... 25 ekil 4.5. Tekstil Yzeyine Aplike Edilmi Mikrokapsllerin Mikroskop Altndaki Grnts................................................................................26 ekil 4.6. Viskon Lifinin Yapsna Katlm Mikrokapsllerin Mikroskop Altndaki Grnts................................................................................26 ekil 4.7. Vcuttan Yaylan veya Emilen Is Enerjisini Dengelenmesinin ematik Grnm.................................................................................. 27 ekil 4.8. Outlastn Termocules Teknolojisi...................................................... 27 ekil 4.9. Termocules Teknolojisinin alma Prensibi....................................... 28 ekil 4.10. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Baz Giysiler... 30 ekil 4.11. Hydroweave Teknolojisi ile Elde Edilmi Kumalarn Dier Kullanm Alanlar.................................................................................. 30 ekil 4.12. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Giysinin, Giyildii ve Giyilmedii Durumlarda Vcut Scaklnn Durumu...... 31 ekil 4.13. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Giysinin, Giyildii ve Giyilmedii Durumlarda alma Zamanlarnn Karlatrlmas..................................................................................... 31 ekil 4.14. Hydroweavein Kuma Yaps.............................................................. 32 ekil 4.15. Hydroweavein Kullanm Performans ve Randman.......................... 35 ekil 4.16. Tokyo niversitesinde Gelitirilmi Grnmezlik Salayan Giysi...... 36 ekil 4.17. Grnmez Yapan Giysi......................................................................... 37 ekil 4.18. Retro-Reflective Materyallerden retilmi Kumalarn Kullanm Alanlar.................................................................................. 38

VII

Sayfa ekil 4.19. Retro-Reflective Materyallerin, Dierlerinden Farkl Yanstma zellii.................................................................................. 39 ekil 4.20. I Geri Aksettirici Materyaller Kullanarak Elde Edilen Giysi.......... 40 ekil 4.21. Grnmez Giysiler................................................................................ 40 ekil 4.22. Grnmez Giysilerin alma Prensibinin ematik Grnm........... 41 ekil 4.23. Elektronik Cihazlarda Klavye Olarak Kullanlan Akll Tekstiller....... 42 ekil 4.24. Televizyon Kumandas Olarak Kullanlan Akll Tekstiller.................. 43 ekil 4.25. Joypad Veya Mouse Olarak Kullanlan Akll Tekstiller..................... 43 ekil 4.26. Temasa, Dokunulmaya Kar Hassas Kumalar................................... 44 ekil 4.27. Temasa, Dokunulmaya Kar Hassas ok Katl Kuma Yapsnn ematik Grnm ( ElekTex )....................................... 45 ekil 4.28. Dokunulmaya Kar Hassas Kuman, ok Katl Yapsnn Grnts.............................................................................. 46 ekil 4.29. Nemi Alglayan Kuma......................................................................... 47 ekil 4.30. Nemi Alglayan Kumalarn Yapsnn ematik Grnm................ 48 ekil 4.31. Nemi Alglayan Kuma......................................................................... 49 ekil 4.31. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller..................................... 50 ekil 4.32. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller..................................... 50 ekil 4.33. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Kuma Yapsnn ve Zorlanma Karsndaki Davrannn ematik Gsterimi...................... 51 ekil 4.34. Elektroiletken Bileiklerin Tozuyla Doldurulmu Polimerler............... 54 ekil 4.35. Metalize Akrilik Liflerinin Mikroskobik Grnts............................. 56 ekil 4.36. lemciler Arasnda Balanty Salayan letken Elyaflarn Kuma Yapsndaki Gmlm ekli.................................................... 57 ekil 4.37. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler (Smart Shirt)............................ 58 ekil 4.38. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler (Smart Shirt)............................ 59 ekil 4.39. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler(LifeShirt)................................. 60 ekil 4.40. Bebekler iin Akll Tulum.................................................................... 60 ekil 4.41. Akll Tulumun Yaps........................................................................... 61 ekil 4.42. Giyilebilir Bilgisayar rnekleri............................................................. 62

VIII

Sayfa ekil 4.43. Mzik Dinlenebilen Ceket..................................................................... 63 ekil 4.44. Mzik Dinlenebilen Ceketin Yakndan Grnm.............................. 64 ekil 4.45. GPS Entegre Edilmi Giysi................................................................... 65 ekil 4.46. GPS Entegre Edilmi Giysi................................................................... 65 ekil 4.47. Radyo Dalgalar le letiim Kurabilen Giysi....................................... 66 ekil 4.48. Istcl Bir Giysi Prototipi..................................................................... 68 ekil 4.49. Akll Gmlek........................................................................................ 70 ekil 4.50. Isya Kar Duyarl Giysiler................................................................... 72 ekil 4.51. Diaplex / Kuma rnnn Kesit Grn...................................... 73 ekil 4.52. Dk Scaklkta Polimer Molekl Yaps............................................ 73 ekil 4.53. evre Iss Arttnda Molekl Yaps.................................................. 74 ekil 4.54. Diaplex Membran Zarn Geirgenliinin Isya Kar Durumu.......... 74 ekil 4.55. Mikrokapsllerin Elektron Mikroskobu Altndaki Grnmleri.......... 76 ekil 4.56. Mikrokapsller...................................................................................... 77 ekil 4.57. Fularda(Emdirme Prensibine Gre) CyclofreshTM ile Kuman Muamelesi.............................................................................. 78 ekil 4.58. Cyclodekstrin Moleklnn Ter Kokusunu Giderme Mekanizmas..... 79 ekil 4.59. Cyclodekstrin Moleklnn Gzel Koku Yayma Mekanizmas........... 79 ekil 4.60. Ultraviyole Inlarn Etkisine Bal Olarak Renk Deitiren Giysiler.. 81 ekil 4.61. Ultraviyole Inlarn Etkisine Bal Olarak Renk Deitiren Giysiler.. 81 ekil 4.62. Termokromik ve Fotokromik Boyarmaddelerle Elde Edilmi Kuma. 83 ekil 4.63. Elektrokromik Boyalarla Elde Edilmi Tekstiller................................. 83 ekil 4.64. Doku Mhendislii Alannda Tekstillerin Kullanm............................ 84 ekil 4.65. Tekstil Materyallerinin (A eklindeki) Kalpteki Hasarlarn Giderilmesi in Kullanm.................................................................... 85 ekil 4.66. Tekstil Materyallerinin Omurdaki Disk Hasarlarnn Giderilmesi in Kullanm................................................................... 85 ekil 4.67. 3XDRY Kuman Kuruma Sresinin Karlatrlmas. ...................... 86 ekil 4.68. 3XDRY Kuman zellikleri............................................................... 87 ekil 4.69. 3XDRY Kuman Kullancya Getirdii Faydalar................................ 87

IX

Sayfa ekil 4.70. Gne Panelli Ceket.............................................................................. 88 ekil 4.71. Gne Panellerinden Elde Edilen Enerjinin, Ceket zerinde Bulunan Cihazlarda Kullanlmas............................... 89 ekil 4.72. zel, Esneyebilen Emniyet Kemerleri.................................................. 90 ekil 4.73. Luminex Kumadan Elde Edilmi Elbise............................................. 91 ekil 4.74. Luminex Kumadan Elde Edilmi Dier Tekstil rnleri.................... 91 ekil 4.75. Hussein Chalayann Airplane Giysisi.................................................. 92 ekil 4.76. Uzay Giysileri.................................................................................... 94

1. GR

Erman COKUN

1. GR nsan hayatnn devamnda duyulan ihtiyalarn ok ve eitli olduu herkesin bildii bir gerektir. Bu ihtiyalardan ilki beslenmedir. Daha sonra evrenin etkilerinden korunmak zere barnma ve rtnme ihtiyalar gelir. nsanlarn, beslenme ve barnma yannda nc temel ihtiyac olan rtnmede, hayvan postlarnn yerine tekstil yzeylerini kullanmaya balamasnn tarihi Milattan birka bin yl ncesine kadar uzanmaktadr. Bu uzun yolculukta tekstil rnlerinde meydana gelen ve gelebilecek olan en nemli deiiklikler yledir: Balangta sadece insanlar rtmede ve sslemede kullanlan tekstil rnlerinin, sonralar evlerimizi ve evlerimizde kullandmz eyalar rtmede ve sslemede de kullanm artmaya balam ve "ev tekstilleri" dediimiz byk bir alt sektr ortaya kmtr. Zamanla, balangta urgan, halat, uval, yelken bezi, kee ... gibi kstl miktar ve kullanm yerine sahip olan teknik tekstillerin kullanm yerleri, ziraattan-inaata, her trl tat ve tama aracndan savunma sanayine, salk sektrne kadar geni bir alana yaylm ve u anda bile Dnya'da kullanlan elyafn % 25'i teknik tekstiller sektrnde kullanlr hale gelmitir. nmzdeki 15-20 yl iin beklenen ise teknik tekstillerin miktarnn ve neminin ok daha fazla artmasdr. Bu arada, tekstil elyaf ve malzemelerini dier polimer ve/veya malzemelerle kartrarak, bir araya getirerek oluturulan kompozit malzemelerin nemi byk lde artacaktr. Gelecekte giyenlere, kullananlara rtme ve sslemenin yannda, bata salk, gvenlik ve enformasyon alanlarnda olmak zere, baka hizmetler de sunabilen ok fonksiyonlu akll (interaktif) tekstil rnlerinin retimi ve kullanm artacaktr [Tarakolu, 2002].

1. GR

Erman COKUN

1.1. Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu

Tekstil ve Konfeksiyon sanayi, salad istihdam imkan, retim srecinde yaratt katma deer ve uluslararas ticaretteki arl nedeniyle ekonomik kalknma srecinde nemli rol oynayan bir sanayi dal olagelmitir. Gelimi lkelerin 18. yzylda gerekletirdikleri sanayileme srecine damgasn vuran tekstil ve daha sonra hazr giyim sanayi, gnmzde de gelimekte olan lkelerin ekonomik kalknmalarnda benzer bir rol oynamaktadr. Tekstil, gelimi pazar ekonomilerinde de yaratlan katma deer sralamalarnda, yksek teknoloji sektrlerinin arlna ramen, ilk sralarda yer almaktadr [Atlgan, 2001].

1.1.1. Dnya da Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu

Tekstil sektrne dnya genelinde bakldnda ne kan belli bal eilimler, dnya tekstil ticaretinin ve rekabetin artaca, giyim sanayi retiminin igc maliyetlerinin dk olduu lkelere kayaca ynndedir. Tekstil ve hazr giyim ticareti, uluslararas ticaretteki global kstlamalara ramen, retimin nnde gelimektedir. Gelimekte olan lkeler tekstil ve hazr giyim retim ve ticaretinde gelimi lkelere kyasla paylarn artrmaktadrlar. Gelimi lkeler tekstil retiminde sz sahibi olmaya devam ederken, giyim sanayi retimi igc maliyetlerinin dk olduu lkelere gemektedir. Bu gzlemler nda Tekstil ve Konfeksiyon Sanayine dnya genelinde bakldnda, 1980li yllarda 450 milyar dolar dolaylarnda tahmin edilen dnya tekstil retiminin gnmzde 530 milyar dolar boyutuna ulat; tketimin bir yandan artan nfus, dier yandan gelien znel tketim (kii bana tketim) ile art eilimini srdrd izlenmektedir. 1980-2000 yllar arasnda Tekstil retimi Asya ktasnda yaklak %100, Amerika ktasnda %75 kadar artm; Avrupada ise %33 kadar gerilemitir. arpc sonu: 1980de tekstil retiminin yaklak yarsn gerekletiren Avrupann pay %30 dolaylarna dm; ayn dnemde Asya lkelerinin pay % 25den %35-40 dolaylarna ykselmitir. Amerika ktas da dnya tekstil retimindeki payn son

1. GR

Erman COKUN

eyrek

yzylda

%20lerden

%25-30

dolaylarna

ykseltmeyi

baarmtr.

nmzdeki yllarda in dahil Asya lkelerinin paylarn, dier blgeler aleyhine arttrmaya devam ettirmeleri beklenmektedir. 1980 ylnda 96 milyar Dolar dolaylarndaki dnya tekstil ve konfeksiyon ticaretinin gnmzde 395 milyar Dolar at bilinmektedir. Dnya ticaretindeki hzl art eiliminin devam etmesi beklenmektedir. lke gruplarna bakldnda, 1990l yllara kadar Bat Avrupa lkeleri en byk tekstil ihracats konumundayken, 21. yzylda Asya lkelerinin dnya tekstil ticaretinin yaklak %45ini gerekletirdiini, Avrupa lkeleri paynn ise %33 dolaylarna geriledii izlenmektedir [www.vizyon2023.tubitak.gov.tr, 2003,

www.dtm.gov.tr, 2007].

1.1.2. Trkiye de Tekstil Sektrnn Mevcut Durumu

Trkiye de tekstil sektr rn kalitesi ve retim teknolojisi itibariyle ada dnya standartlarndadr. retiminin yaklak on yandan daha gen makine ve tehizatla gerekletirilmektedir. Trkiye, kurulu kapasite i says itibariyle dnyada altnc; rotor saysnda ise drdnc sradadr. Trkiye i saysnda dnya kapasitesinin %3,4ne, rotor saysnda ise %5,5ine sahiptir. Avrupa Birliinde kurulu kapasitenin yaklak yars Trkiyededir. Karlatrma pamuk tipi ksa elyaf alt sektryle snrlandrlrsa, Trkiyede kurulu kapasite tek bana AB kurulu kapasitesine denk boyuttadr. Dokuma ve rg kuma retiminde, yal mekikli tezgahlar dikkate alnmasa dahi, kurulu dokuma kapasitesi AB toplamnn dr. Kuma ileme (terbiye) kapasitesi kurulu ham bez retim kapasitesini (dokuma + rg) rahatlkla ileyecek seviyededir. Terbiye (boya, bask, apre) sanayimiz gerek boyutu ve teknoloji dzeyi, gerekse rn kalitesi asndan AB kurulu kapasitesine en azndan denk dzeydedir. Trkiye, tekstilde Avrupann en byk (birinci), dnyann on drdnc tedarikisidir [www.vizyon2023.tubitak.gov.tr, 2003].

1. GR

Erman COKUN

1980 ylnda 671 milyon dolar deerinde tekstil (elyaf, iplik, kuma) ihracat yaplrken, 2006 ylna gelindiinde bu rakam 6 milyar dolar amtr. En fazla tekstil ihra edilen lkeler ise talya, Rusya ve Almanyadr. Konfeksiyon ihracatmz ise 2006 ylnda 13,5 milyar dolar olarak gereklemitir. En fazla konfeksiyon ihra ettiimiz lkelerde ilk Almanya, ngiltere ve A.B.D.dir. Trkiye tekstil ve konfeksiyon sektr toplam ihracat 19,5 milyar dolar aarken, 85 milyar dolar olan Trkiye genel ihracatnda % 23lk nemli bir paya sahiptir. Tekstil ve konfeksiyon ithalatmz 2006 ylnn verileri erevesinde incelendiinde; tekstil ithalatnn 6,3 milyar dolar, konfeksyion ithalatnn ise 1 milyar dolar civarnda olduu grlmektedir. Tekstil ithalat yaptmz ilk lke in, talya ve A.B.D., konfeksiyon ithalat yaptmz ilk lke ise in, talya ve Hindistandr [www.itkib.gov.tr, 2007].

1.2. Tekstil Sektrnn Gelecei ve Eilimleri

Dnya

tekstil

sanayinin

her

kolu

byk

bir

teknolojik

geliim

ierisinde bulunmaktadr. Tekstil sektrnn orta vadede zgn tasarm, kalite, verimlilik, pazarlama ve datm yeteneklerinin gelitirilmesine, st modaya ynelik rnlerin ve teknik tekstillerin retimine snf

geecei

ngrlmektedir [www.vizyon2023.tubitak.gov.tr, 2003]. Trk tekstil sektr, gelitirecei uzun dnemli stratejilerle teknoloji dzeyini ykselterek, orta ve uzun vadede Asya ve Afrika rekabeti karsnda kaybedilmesi olas olan sradan giysi ve tekstil rnleri (commodity textiles) retimi yerine, teknik tekstiller ve ok ilevli, akll tekstiller olarak tanmlanan bilgi, knowhow ve yenilik youn, yksek katma deerli rnlerin gelitirilmesine ve dnya pazarlarna srmne ynelmelidir [www.vizyon2023.tubitak.gov.tr, 2003].

1. GR

Erman COKUN

ekil 1.1. Trk Tekstil ve Hazr Giyim Sanayi in Uzun Vadeli Yol Haritas [Taraklu, 2004]

Sektrde meydana gelecek gelimeler aada zetlenmitir [Cokun, 2004]. plik teknolojisi ; zellikle kontin iplik retimi n plana kacaktr. plik makineleri on-line balantl olacak. Makine ayarlarnn tamam elektronik olarak yaplabilecek. Ultra ince iplik retimi mmkn olacaktr. Yeni malzemelerin iplik retiminde kullanm mmkn olacaktr.

1. GR

Erman COKUN

Dokuma teknolojisi ; Dokuma makinelerinde robotlama. Kalite kontroln tezgah zerinde yaplmas. Optimum alma koullarna kendi karar veren tezgahlar insan hatasn minimuma indiren tezgahlar. Birbiri ile iletiim salayan tezgahlar. Yksek hzlarda almaya uygun lifleri dokuyan makineler.

rme teknolojisi ; Dikisiz kazak teknolojisi yaygnlaacak; standart mamullerde konfeksiyon ilemi ortadan kalkacak. Yuvarlak rme makinelerinde tip, model, ine ve platin deitirme tamamen otomatik hale gelecektir. Srtnme ve iplik teknolojisinde ki gelimelere paralel olarak yksek hzlarda minimum hata ile alan makineler mmkn olacaktr.

Boya - bask - apre teknolojisi ; ok amal makineler ortaya kacaktr. Enerji kullanm azaltlacaktr. Bask da zellikle boya pskrtme teknolojisi kullanlacaktr. Bilgisayarda tasarlanan desenden annda retime geilecektir. Prosesler aras mal ak otomatik salanacaktr. Renk tutturma ve kontrol son derece kolay hale gelecektir.

Konfeksiyon teknolojisi ; Baz rnlerde diki tamamen otomatik makineler ile insansz

gerekleecektir. Kiiye zel llerde birebir retim mmkn olacaktr. Kalite kontrol, t ve paketleme bilgisayar kontroll otomatik makineler ile gerekleecektir . Tek bir modelden ok kk adetlerde retim mmkn olacak, model siparileri tamamen elektronik ortamda gerekleecektir.

1. GR

Erman COKUN

Teknik tekstiller ve non-woven teknolojisi ; Non-wovenn tbbi tekstil, jeo tekstil olarak kullanm giderek artacaktr. Tek kullanmlk rnler arlk kazanacaktr. Elyaf yerine cipsten kontin olarak veya yeni malzemelerden yaplan retim yerleecektir. Su jeti ile fiksaj yntemi n plana kacaktr.

Sektrde uzun vadede ise akll ve ok ilevli tekstil rnlerinin aratrlmasna, gelitirilmesine ve retimine nem verilecei dnmektedir.

1.2.1. ok Fonksiyonlu ve Akll Tekstiller

ok fonksiyonlu tekstiller ve akll tekstiller, yksek performansl tekstillerdir. ok fonksiyonlu tekstil rnleri, insanlar doal atmosfer artlarndan

korumann ve sslemenin yannda, bata salk, gvenlik ve biliim alanlarnda olmak zere, bugn hayal bile edemediimiz her tr alanda, en az bir ek fonksiyonu daha yerine getiren rnlerdir. Elektromanyetik dalgalar filtre eden kumalar, bacaklar nemlendiren, besleyen (E vitamini ile) ve selliti nleyen bayan oraplar veya pantolonlar, ifal aloe-vera bitki z salglayan yatak takmlar ok fonksiyonlu tekstil rnlerine rnektir. Akll tekstiller ise, normal tekstil rnlerinin doal atmosfer artlarndan koruma ve ssleme zelliklerine ilaveten herhangi bir etkiyi (k, s, basn,

elekromanyetik dalgalar, ses ve ses tesi dalgalar, hareket vs.) veya etki deiikliini alglama ve buna bir tepki verme zelliine sahip olan tekstil rnleridir. Bunlarda alglama yan sensr ilevini gerekletiren ksm yannda, birde tepkiyi gerekletiren uygulayc bir ksm bulunmaktadr. rnein, kolaylkla faz

deitiren maddeler (PCM) ieren mikrokapsller aplike edilmi bir kumataki PCM, evredeki scaklk farkllna gre faz deitirerek, bu scaklk(enerji) etki etmesini

deiimlerinin kuman altnda kalan cisimlere (rnein vcuda)

1. GR

Erman COKUN

nlemekte ve bylece kuman altnda kalan cismin hep ayn scaklkta kalmasn salamaktadr. Bir de ok (tam) akll tekstiller vardr ki, bunlar bir d etki deiikliini algladktan sonra, deerlendirip ona gre farkl tepkiler gsteren tekstil rnleridir. Bunlarda sensr ve uygulayclara ilaveten bir bilgi ilemci ve bunlara enerji salayan jeneratr (rnein vcut ssyla d s arasndaki farkllk ile alan

termojeneratr) veya gne pili ve bir de btn bunlar arasndaki iletiimi salayan teller (rnein fiberoptik veya iletken filament iplikler) bulunmaktadr. Balangta daha ziyade tp alan, bebekler, yallar ve zrller gibi bakma muhta kiilerle askeriye ve uzay yolcular iin nem tayacak olan akll giysilerin, zaman ierisinde insanlarn normal giysileri haline gelecei kesindir [Tarakolu, 2002]. Akll tekstiller, teknik tekstiller ierisinde katma deeri en yksek ve ileri teknoloji kullanlan alanlarndan birisidir. Akll tekstiller tbbi tekstiller, koruyucu ve askeri teknik tekstiller, tamaclk teknik tekstilleri gibi birok alann kapsamna giren ancak yklendikleri ilev ve yaplar itibariyle ayr bir kategoride deerlendirilen bir gruptur. Akll tekstillerin nemli bir ksm gnmzde daha ok prototip retimi aamasnda bulunmaktadr. Akll tekstiller, tekstil teknolojisi ve sentetik elyaflardaki gelimelerle birlikte malzeme bilimi, tasarm, elektronik ve bilgisayar mhendislii, tp gibi disiplinler aras bir alma sonucu ortaya kmtr. Son bir ka yl ierisinde akll tekstiller tekstil ve hazr giyim sektrleri ierisinde nemli bir yer edinmeye balamtr. Gelecekte de akll tekstillerin deer ynnden tekstil ve hazr giyim sektrnn en nemli blmn oluturaca tahmin edilmektedir [Emek, 2004].

1.2.1.1. Akll Tekstillerin Dnya Tekstil Pazarndaki Yeri

Gnmzde bir ksm akll tekstil rn ticarilemi ve hali hazrda bu rnlerin bazlarnn alm-satm yaplmaktadr. Pazarlamas yaplan akll tekstil rnlerinin bazlar iklim kontrol, insann kendini iyi hissetmesini ve koruma salayan giysiler ve salk bakm ile ilgili selliti nleyen oraplar, bakteri retmeyen tirtler, leke tutmayan elbiselerdir. Daha nceleri ordudaki zel birlikler

1. GR

Erman COKUN

ve baz spor dallarndaki profesyonel sporcular gibi zel ihtiyalar olanlarn giysilerinde kullanlan akll kumalar artk byk hazr giyim markalarnn rnlerinde de yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Teknoloji ve sermaye youn olan akll tekstiller byk oranda Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve Japonya gibi gelimi blge ve lkelerde retilip tketilmektedir [Emek, 2004]. Akll tekstiller sektrnn dnya pazar hacminin 2006 ylnda

369 milyon dolar olduu, bu pazarn 2010 ylnda ise her yl % 32lik bir byme ile yaklak 1,13 milyar dolarlk hacime ulaaca tahmin edilmektedir [www.vdc-corp.com, 2007]. Akll tekstiller sektrnde sadece bir ka firma bu alanda baarl olmak iin yeterli tm kaynaklara sahiptir. Bu nedenle firmalar arasnda ortaklklar, satn almalar ve ibirlikleri beklenmektedir. Mevcut talep dzeyini fazla dikkate almadan ok sayda firma pazara ilk giriin avantajn elde etmek iin bu pazara girmektedir. Sz konusu firmalar mevcut teknolojiyi kullanarak rettikleri rnlerin sunumuyla pazar yaratmaya ve uzun vadeli ortaklklar kurmaya almaktadrlar. Teknolojik ilerlemeler sonucunda maliyetlerin dmesiyle yakn bir gelecekte akll tekstil rnlerinin gnlk hayatta kullanmn yaygnlamas beklenmektedir. Orta vadede akll tekstil rnlerinin pazar deerinin milyarlarca dolar seviyesine ulaaca tahmin edilmektedir. Akll tekstiller alanndaki gelimelerle birlikte ortaya kacak ok ynl rnler iin dnyada ok nemli pazarlar elde edilebilecek tekstil ve hazr giyim alanndaki talep yaps deiebilecektir. VDC tarafndan tketiciler arasnda yaplan bir anket almasnn sonucunda, bilgisayar fonksiyonellii, veritoplama, kiisel dijital yardmclara (PDA) ve internete balanabilme ve biomonitrleme gibi eitli fonksiyonel performans kabiliyetlerine sahip giyilebilir bilgisayarlara kar gl bir talep olduu ortaya kmtr [Emek, 2004].

1. GR

Erman COKUN

1.2.1.2. Akll Tekstillerin Trk Tekstil Pazarndaki Yeri

Trkiyedeki akll tekstil rnlerinin pazar deeri hakknda herhangi bir veri bulunmamaktadr. Bununla birlikte lkemizde akll tekstil retimi yapan az sayda firma bulunmaktadr. lkemizde akll tekstil retimi yapan balca firmalar: Anteks, Yeim Tekstil, Karsu Tekstil, Sude Suni Deri San. A.. (Laminatech), Abbate, stanbul orap, Yein Grup, Has Tekstil, Dema Teknik Tekstil, Fiberflon, Hepatr End. Paz., Altnbaak Tekstildir. stanbul orap tarafndan retilen Parizien Clinique serisinde, ayakta bakteri oluumunu ve kokuyu nleyen anti-bakteriyel, sellit oluumunu nleyen anti-sellit ve bacaa ekstra nem salayan nemlendirici oraplar retilmektedir. Parizien Clinique antibakteriyel oraplar bakteri ldren ve koku gideren zelliiyle birlikte hassas ciltlere ve alerji sorunu olanlara nerilmektedir. A Vitamini, kafein ve mentol ieren Parizien Clinique anti-sellit oraplar bu aktif maddeleri vcuda eit aralklarla dengeli ekilde yaymaktadr. E Vitamini, squalane ve mentol aktif maddeleri ieren Parizien Clinique nemlendirici oraplar % 10 kadar nem salayabilmekte, bacaklara krem etkisi salayarak cildi taze tutmaktadr. Bu oraplar ile sradan oraplar arasnda pek fazla bir fiyat fark da bulunmamaktadr. oraplar bu zelliklerini yaklak 20 ykamaya kadar kaybetmeden koruyabilmektedir. Has Tekstil San. Ve Tic. Ltd. ti. yl sren aratrma sonucunda 2004 ylnda Clothas markas ile Trkiyede ilk kez su ve leke tutmayan pantolon retmitir. Bu pantolonlar 3 renk ve 4 farkl modelde 39, 49 ve 59 YTLden sata sunulmutur. Firma, ykand zaman gzel koku veren, serin tutan, stres alan ve kolay tlenen kumalar gelitirme almalarn srdrmektedir. Akll tekstillerin son zamanlarda gndeme ska gelmesi, neminin kavranmas ve bu ynde ileride gl bir talebin oluaca beklentisi

nedeniyle lkemizde bu alana girecek beklenmektedir [Emek, 2004].

firma saysnda artlarn olaca

Ayrca Tekstil sektrnn uan iinde bulunduu Uzakdou rnleriyle rekabet edememe sknts, akll tekstillerin lkemizde daha ok ve daha ileri seviyelerde retilmesi sayesinde alabilir.

10

1. GR

Erman COKUN

Bu amala; alma kapsamnda akll tekstiller, genel zellikleri ve retim teknikleri incelenmi ve Trk Tekstil Sektrnn uan ki zor durumundan kurtulmas iin k kaps grlen akll tekstillere k tutulmaya allmtr. almada, ncelikle akll tekstillerin tanm ve snflandrlmas yaplm, ardndan, akll tekstillerin genel zellikleri, kullanm alanlar, retim teknikleri ve alma prensipleri, rn baznda ele alnmtr. almann sonunda ise, her bir akll tekstil uygulmas ayr ayr zetlenerek yorumlanm ve akll tekstillerin sektr asndan nemi bir daha vurgulanp, daha sonra yaplacak olan almalarla ilgili tavsiyelerde bulunulmutur.

11

2. NCEK ALIMALAR

Erman COKUN

2. NCEK ALIMALAR

Akll tekstiller hakknda dnya da yaplan almalarn says gn getikce artmakta ve sektrn bu ksmndaki aratrma-gelitirme almalar daha ok A.B.D., Almanya, Japonya gibi lkeler de olmaktadr. lkemizde de bu tr almalarn says artmakta fakat dier gelimi lkelere nazaran alma says ok azdr. Bu adan akll tekstiller alannda yaplan aratrma-gelitime almalarna hem niversiteler hem de sanayinin ortak katlmyla hz kazandrlmaldr. Akll tekstiller hakknda yaplan almalarn bazlar gemiten bugne srayla aada ksaca anlatlmaya allmtr. Deguillement, D., (2003) ; almasnda askeri alanda, salk alannda, moda da, teknolojik alanda, ekstreme sporlarda ve gnlk hayatta kullanlan veya kullanlacak akll tekstillere ve retim tekniklerine deinmitir. Norstebo, C. A. , (2004) ; almasnda akll tekstilleri retim tekniklerine gre, elde edildikleri teknolojiler gre incelemi olup ; faz deitiren materyallerden (PCM) elde edilen akll tekstillere, biimsel hafzal materyallerden (SMM) elde edilen akll tekstillere, kromik materyallerden elde edilen akll tekstillere, elektronik / iletken tekstillerden, elyaflardan elde edilen akll tekstillere k tutmaya almtr. almasnda, akll tekstiller zerinde almalar yapan firmalar da ve rettikleri rnleri de vererek almasna gereklik kazandrmtr. ahin, ., Bulgun, E., Kayacan, O., (2004) ; almalarnda stma fonksiyonlu akll tekstilleri incelemi ve zellikle askeri-gvenlik amal uygulamalarda, srekli kullanlmaktan kaynaklanan ypranma ve dayankllk sorununa zm nerileri getirmilerdir. Normal kuma liflerini zamanla ypratan, andran ve yrtlmalara yol aan rutin katlamalar ve bklmeler, akll stc giysilerde kablolarn kaymasna, krlmasna ve sonu olarak sistemin almasnn aksamasna sebep olabilmektedir. Ayrca oluturulan elektronik kumalarn da diki makinesinin ine darbelerinden etkilenmemesi gerekmektedir. Bunu nlemenin bir yolu elektronik tekstilleri gerekenden fazla devreyle tasarlamaktr. rnein 4 veya daha fazla kabloyu tayabilecek iplikler kullanmak bir zm yntemi olarak ortaya

12

2. NCEK ALIMALAR

Erman COKUN

konulabilmektedir. Bylece kablolardan biri kopsa da dierleri, rnn almasn sorunsuz olarak salayabilmektedir. Dier bir zm yolu ise metaller kadar iyi akm iletmeseler de ok sayda esnek iletken polimer tel kullanmaktr. Keil, M. , (2004) ; almasnda akll giysiler sektrnn bugnk durumu, akll tekstillerin retimi, akll tekstillerin kullanm ve geri kazanm konularna aklk getirmeye alm ve elde ettii bilgiler nda baz akll giysi tasarmnda nerilerde bulunmutur. Kiekens, P., Westbroek, P., Priniotakis, G., Langenhove, L., (2004) ; almalarnda tekstil elektrotlarnn davranlar aratrm, sistemi modellemek ve parametrelerin ve vcut koullarnn belirlenmesi iin interfazlarda elektrot-elektrolit ve elektrot-derielektrolit lere nfuz etme n almalar yapmlardr. Bu almann sonular, bir elektrokimyasal hcre kullanarak tekstil elektrotlar ile insan derisi arasndaki interfaz modellemenin ilk denemesini gstermektedir. Bu hcre, deney ksmnda tanmlanmakta ve iki tekstil elektrot insan vcuduna (rnegin kol veya ayaga) dzlemsel olarak yerletirildiinde tekstil elektrot derielektrodderitekstil elektrot sistemini taklit etmektedir. Kayatrk, N. , (2004) ; apre malzemelerinde yeni uygulamalar inceleyen bir alma yapmtr. Bu konuyu incelerken, akll tekstilleri elde etmekte kullanm olduumuz mikrokapsl teknolojisi hakknda almasnda bilgiler vermitir. Balk, M., Esirolu F. , (2005) ; almalarnda tekstilde renk deitiren giysileri aratrmlardr. almalar kapsamnda, pH, scaklk ve UV nlarnn etkisiyle renk deitiren tekstil materyallerinin elde edilme yntemleri ve zellikleri hakknda ayrntl bilgi verilmitir. Jose, A. G. , (2005) ; almasnda akll tekstil teknolojilerini incelemi olup, tekstil sektrndeki son trendlere, tekstil sektrnn geliimi iin zm nerilerine, akll teknolojilere k tutmaya almtr. Mattilla. , H. , (2006) ; almasnda genel manada akll tekstiller ve kullanm alanlarn anlatmtr. Faz deitiren materyallerin, biimsel hafzal materyallerin ve renk deitiren materyallerin akll giysilerin elde edilmesindeki yerini aratrm olup, bu materyallere ve tekstildeki kullanmlarna ayrntl olarak almasnda yer vermitir.

13

2. NCEK ALIMALAR

Erman COKUN

Balc, H. , (2006) ; almasnda genel olarak lkemizde ok yeni bir konu olan ve zerinde ok fazla almaya rastlanmayan akll (fonksiyonel) tekstiller hakknda geni bilgi vermi, daha sonra antimikrobiyal apre zerinde durmutur. Antimikrobiyal aprenin farkl hammaddedeki kumalarn performans zelliklerine olan etkisi aratrlmtr. Antibakteriyel proses parametrelerinin tm kuma tiplerinde negatif etkiledii zellikler arasnda su ve ter haslklar ortak olarak grlmtr. Antibakteriyel proses parametrelerinin en az etkiledii zelliklerin pillinglenme (boncuklanma) ve ykama hasl olduu belirlenmitir.

14

3. MATERYAL ve METOT

Erman COKUN

3. MATERYAL ve METOT

3.1. Materyal

alma tamamyla aratrmaya ynelik olup, gncel kaynaklardan elde edilen veriler nda hazrlanmtr. Gncel bilgilere ulaabilme asndan, daha ok internet tabanl kaynaklar esas alnmtr. Ayrca, bu alanda gemi yllarda yaplan yerli-yabanc yazl kaynaklardan ve retici firmalardan elde edilen bror, kitapklardan yararlanlmtr. retici firmalardan numune ve retim tekniiyle ilgili ayrntl bilgilerin temini bunlarn know-how iermesi asndan ok mmkn olmamtr. Elde edilen birka numune sayesinde, akll tekstil rnekleri zerinde gzlem yapma imkan olmutur.

3.2. Metot

Yaplan bu almada daha ok gncel kaynaklardan faydalanlarak, tekstilin gelecei olan akll tekstiller alanna k tutulmaya allmtr. almada, ncelikle akll tekstillerin tanm ve snflandrlmas yaplm, ardndan, akll tekstillerin genel zellikleri, kullanm alanlar, retim teknikleri ve alma prensipleri, rn baznda ele alnmtr. Ayrca yerli, yabanc akll tekstil reticileriyle irtibata geilerek ve de 2005 ylnda stanbul da yaplan HIGHTEX 2005 adl fuara katlarak, aratrmann kapsam ve bilgi ierii artrlmaya allmtr.

15

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4. AKILLI TEKSTLLER

4.1. Akll Tekstillerin Tanm ve Snflandrlmas

Akll tekstiller, teknik tekstiller ierisinde katma deeri en yksek ve ileri teknoloji kullanlan alanlarndan birisidir. Akll tekstiller tbbi tekstiller, koruyucu ve askeri teknik tekstiller, tamaclk teknik tekstilleri gibi bir ok alann kapsamna giren ancak yklendikleri ilev ve yaplar itibariyle ayr bir kategoride deerlendirilen bir gruptur. Akll tekstillerin nemli bir ksm gnmzde prototip retimi aamasnda bulunmaktadr. Sektrn bu ksmndaki gelimeler, daha ok A.B.D., Almanya, Japonya gibi lkeler de olmaktadr. Akll tekstiller; tekstil teknolojisi ve sentetik elyaflardaki gelimelerle birlikte malzeme bilimi, tasarm, elektronik ve bilgisayar mhendislii, tp gibi disiplinler aras bir alma sonucu ortaya kmtr. Balangta daha ziyade tp alan, bebekler, yallar ve zrller gibi bakma muhta kiilerle askeriye ve uzay yolcular iin nem tayan akll tekstiller, son bir ka yl ierisinde tekstil ve hazr giyim sektrleri ierisinde nemli bir yer edinmeye balamtr. Gelecekte de akll tekstillerin deer ynnden tekstil ve hazr giyim sektrnn en nemli blmn oluturaca tahmin edilmektedir. Normal tekstil rnlerinin doal atmosfer artlarndan koruma ve ssleme zelliklerine ilaveten; akll tekstiller, herhangi bir etkiyi veya etki deiikliini alglama ve buna bir tepki verme zelliine sahip tekstil rnleridir. Eer tekstil rn etkiyi veya deiiklii sadece alglyorsa pasif akll tekstil rn, etkiyi veya etki deiikliini alglayp bir de buna tepki veriyorsa,aktif akll tekstil rn denilmektedir. Bir perdenin kolormatik zellikte bir boyarmaddeyle boyand dnldnde, k durumuna gre perdenin renginin koyulap almas ve odann hep ayn derecede aydnlk olmas bu rn aktif akll tekstil yapmaktadr. Akll tekstiller evresel etkiler nedeniyle nemli ve yeniden retilebilir, otomatik deiim zellikleri olan elyaf ve kumalardr. Akll tekstiller gsterdikleri performans ve kullanm zellikleriyle dier konvansiyonel tekstillerden

ayrlrlar(ekil 4.1).

16

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.1. Akll Tekstiller [Jose, 2005]

Akll lif ve kumalar giyim dnda bir ok alanda kullanlmaktadr. Uyumak zere olan srcleri uyandran araba koltuklar, kalp atlarnz dinleyen yatak araflar, oda scaklna gre renk deitiren dokumalar, ne kadar hzl kotuumuzu syleyen ayakkablar, koltuklarn koluna ilitirilen televizyon ve mzik seti kumandalar, kuma piyanolar gibi rnler giyim dnda kullanlan akll tekstillere rnek gsterilebilir [Emek, 2004]. Tekstil tarihi, binlerce yl ncesine uzanmasna ramen, devrim niteliindeki gelimeler son elli yl iinde gereklemitir. Bu gelimelerin ou, askeri alanlarda yaplan aratrmalarn sonucunda ortaya kmtr. Cam elyafndan yaplar, kurun geirmez yelekler, kimyasallara kar koruyuculuk salayan giysiler, uaklarda kullanlan malzemelere baknca, akll tekstillerin ilk uygulamalarnn da, askeri ve

17

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ilgili alanlarda yaplan Ar-Ge almalar sonucunda ortaya kmasna armamak gerekir. Savalardaki en nemli unsur insanlardr. Silahlar ateleyen, tanklar ve uaklar kullanan, sava alannda arpan insanlarn silah glerinin yannda, onlar tm d etkenlerden koruyacak ve onlar hakknda srekli bilgi ak salayacak akll giysiler zerinde almalara balanmtr. Gnmzde askeri giysiler de istenen en nemli zellikler, giysinin iinde iletiim donanmnn olmas, giyenin fiziksel durumunu takip edebilmesi, askerin srekli yerini bildirmesi, evreden gelen alglayabilecek ve buna gre kamuflaj dzenini salayabilecek, ateli silahlara, radyasyona, kimyasal ve biyolojik maddelere kar koruma salayabilecek ve tabii tm bu zelliklerinin yan sra, askerin manevra kabiliyetini kstlamayacak tarzda hafif olan giysiler tasarlanmaktadr. Bilindii gibi telsiz tayan askerlerin en nemli sorunu, telsizin zerlerinde yaratt arlktr. Bu arln en nemli sebebi de, telsiz iindeki pillerdir. Askeri tekstil malzemelerine bilgisayar mikroiplerinin entegrasyonu ve bunlarn bir aa balanmas sonucu askerler ile birebir balant kurulmas salanmtr. Bunun yannda da, GPS (Kresel Konumlama SistemiGlobal Positioning System) ad verilen bir sistemle de, her bir askerin nerede olduu uydu yardm ile anlalabilmektedir. Ayn zamanda baz tekstil malzemeleri de, vcut ssnn dmesi durumunda, vcuda s takviyesi yaparak vcut ssnn belli bir snrn altna dmesini ve donmay engellemektedir. Du Pont, Massachusetts Institute of Technology (MIT) ile birlikte, askerleri yaralandklarnda tedavi edecek, kimyasal ve biyolojik silahlara kar koruyacak giysiler gelitirmek zerinde almaktadr. Farkl iplik kesitleri (oval, kare veya gen) kullanlarak, giysiyi giyeni d ortam scaklndaki deiimlere kar, genileyip daralarak, stan veya soutan kyafetler zerinde aratrmalar

yaplmaktadr. zel boyanm iletken lifler kullanlarak, elektrik sinyaliyle renk yansma kalitesinde deiim elde edilmekte ve giysi rengi deitirilebilmektedir. Bu tip bir zellik deiken bitki rtsnde savaan askerlerin arazide kamuflajlarna ok uygundur. Askerler iin dnlen bu tip koruyucu akll giysiler, ayn zamanda polis ve itfaiyeciler iin de kyafetlerin kullanm alanlarna gre uyarlanabilmektedir.

18

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Son alt yl iinde elektrii iletebilen polimerlerin giysilerin birletirilmesine ynelik almalar sonucu sporculara yaptklar hareketlerin yanl olduunu bildiren, zamanla doru refleksleri kazanmalarna yardmc olan akll bir dizlik

gelitirilmitir. Dizliin amac srama, ani durma ve yn deitirme gibi hareketlerin ska yapld kayak, basketbol, tenis, futbol gibi sporlarda, tedavisi olduka uzun ve masrafl olan n apraz ba yaralanmalarn nlemektir. Dizlii giyen kii bu balar tehlikeye sokacak bir hareket yaptnda, kuman esnemesiyle birlikte, dizliin iinde bulunan polimerlerde deien elektrik yk, bir uyarcy harekete geirerek giyen kiinin yanl hareket yapmasn nlemektedir. Freudenberg firmas, 0,01 dtex inceliinde naylon-polyester mikro liflerden nonwoven kuma retimine balamtr. Bu kuman doa sporlarnda kullanlan giysilerde kullanm amalanmaktadr. Hafif havl ve eftali yzeyine benzer bir yzeyi vardr. Yumuak, burumaz ve terlemeyi kontrol etme zellii bulunmaktadr. Teri bedenden uzaklatrabilmekte ve ultraviole (UV) koruma zellii ykamadan etkilenmemektedir. Hafif ve nefes alabilir yapdaki kuma rzgar kesme zelliine de sahiptir. Bu kuman arl 120 g/m olup, gramaj 200 g/m olan bir kumala ayn s faktrne sahiptir. Dier bir deyile % 40 daha hafif olan kuma, % 30 orannda daha ok stmaktadr. Elektronik ve telekomnikasyon endstrileri, 21.yzylda hayatmz ynetir hale gelecekler ve bu durumdan konfeksiyon endstrisi de geni apl etkilenecektir. Gelecekte giysiler sadece gerektii gibi kiileri scak veya serin tutmakla kalmayacak, ayn zamanda yetenekleri sayesinde d etkiler-tehlikeler konusunda kiileri uyarabilecek, zararl etkilerden koruyabilecek, vcut fonksiyonlar hakknda bilgi verebilecek, tedavi amal kullanlabilecek, kaybolduumuzda bulunduumuz yeri saptayabilecek ve fiziksel olarak herhangi bir aktiviteyi yerine getiremediimiz durumlarda bakalar ile iletiim kurmamz salayabilecektir. Akll tekstillerin yaygnlamas sonucu deterjan, t, t masas, amar makinesi gibi bir ok sektr derinden etkilenecek belki de tarihe karacaktr. Bu deiimden moda sektrnn de nemli oranda etkilenecei beklenmektedir. Modann temelini oluturan kuma ve kuman temelini oluturan iplik ve elyaf teknolojilerindeki gelimelerin sonucunda yeni tarz modaclarn ve tasarmclarn

19

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ortaya kmas beklenmektedir. Akll tekstillerin retiminde elektronik bileenlerin kullanlmas nedeniyle giysinin kullanmndaki konfor sorunu ortaya kmaktadr. Ayrca akll tekstillerde kullanlan bu elektronik paralarn vcuda zarar vermesi ve bu rnlerin ilevlerini yerine getirmesi iin gerekli olan enerji maliyeti nemli bir sorundur. Bu sorunu gidermeye ynelik olarak nanoteknoloji ve biyoteknoloji alanndaki ilerlemelerden yararlanlarak sorun giderilmeye allmaktadr. Gnmzde akll tekstiller hakknda birden ok tanmlamalar ve

snflandrmalar yaplmaktadr. Bu snflandrmalarn bazlar aada verilmitir. Almanyadaki tekstil ve hazr giyim konularnda almalar yapan Hohenstein Aratrma Enstits akll tekstilleri 5 alanda gruplayan ve snflandran bir sistem oluturmutur. Transfer Sistemleri (Transfer Systems): Transfer sistemlerinde nanokapsller, molekler depolar veya mikrokapsller ile birletirilmi tekstil yzeyleri neme, basnca ve scaa maruz kaldnda belirli aktif maddeler yaymaktadrlar. Tbbi alandaki tehis uygulamalarnda sporcularn doping kontrollerinin yaplmasnda kullanlabilir. Bu uygulamalarda molekler yaplar insan tenindeki ifrazatlar emmekte ve bunlar tbbi olarak deerlendirmektedir. Dier sektrlerde kulanm alanlar olarak, tekstiller, gzel kokulu maddelerle, vitaminler, bcek kovucularla ve ok sayda maddeyle donatlabilmektedirler. Adapte Olabilen Sistemler (Adaptive Systems): Adapte olabilen sistemler kendiliinden evredeki ve vcuttaki deien artlara adapte olmaktadr. Bunlar nem, k ve s deiimlerine reaksiyon gstermektedirler. Bu gruba rnek olarak s deiikliklerine kendiliinden adapte olan ceket ve kazaklar rnek gsterilebilir. Bu teknolojiye dayal malzemeler ilk olarak, astronotlar ar souk ve kavurucu scaklklar arasndaki s deiikliklerinin etkilerinden korumak iin uzay elbiseleri ve eldivenlerinde kullanlmtr. Gnmzde bu teknoloji, aktif spor ve bo zaman aktiviteleri iin giyilen teknik tekstiller iin de kullanlmaktadr. talyan Corpe Nove firmas sdaki d ve ykselmelere gre kolu ksalan ve uzayan bir elbise gelitirmitir. Akll Giysiler (Smart Clothing): Bu grup, elektronik paralar giysilere entegre eden tekstil temelli bilgi ve iletiim teknolojilerini iermektedir. Elektronik

20

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

paralar bilgisayar klavyesi, cep telefonlar, mikrofonlar, mp3 alarlar, video kameralar hatta uydu sistemlerinden olumaktadr. Bu gruba, giyen kiinin kalp at, nefes al, nabz lm, vcut scaklnn izlenmesi gibi 30 hayati deikeni 24 saat boyunca izleyebilen, gerekli durumlarda kablosuz iletiim ayla gerekli kiileri annda haberdar eden hayat elbisesi (life shirt) rnek gsterilebilir. Bu giysi ayn zamanda her yl binlerce uyuyan bebein lmne neden olan ani bebek lm sendromunun nne geebilmek iin, bebein soluk almas durduunda, kalp atm saysnda ya da vcut ssnda beklenmedik bir deiiklik olduunda ebeveynleri haberdar etmektedir. Giysi sz konusu deiiklikleri kiisel dijital yardmclar (PDA) veya kiisel bilgisayarlara aktarmaktadr. Aktarc Sistemler (Transponder Systems): Bu guruptaki akll tekstiller, lazer kodlar veya radyo frekans alanlar kullanlarak ierii deitirilebilen veya yklenilebilen minyatrize edilmi elektronik depo aralardr. rnein, bir kumaa bilgi entegre edilebilmekte ve bilgi tekstil zinciri boyunca muhafaza edilerek hazr giyim reticisinin kullanmna sunulabilmektedir. Mikroteknoloji ve Nanoteknoloji : Mikroteknoloji ve nanoteknoloji kullanlarak tekstil ve elektronik daha fazla birletirilmektedir. ok kk elektronik paralar ve duyargalar (sensrler) grnmeyecek bir ekilde tekstil rnlerine entegre edilmektedirler. Bu rnler otomatik izleme, dzenleme ve kontrol

yapabilmektedirler[Emek, 2004]. Akll tekstillerin retim tekniklerine gre bir dier snflandrlmasn da ; Faz deitiren materyallerden (PCM) elde edilen akll tekstiller, Biimsel hafzal materyallerden (SMM) elde edilen akll tekstiller, Kromik materyallerden elde edilen akll tekstiller, Elektronik / letken tekstillerden, elyaflardan elde edilen akll tekstiller, Dier akll kumalar,tekstiller olarak yapabiliriz. Bu ksmla ilgili ayrntl aklamalar ileriki ksmlarda yaplacaktr[Norstebo, 2004].

21

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2. Akll Tekstillerin retim Teknikleri, Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar Akll tekstillerin retiminde arlkl olarak kimyasal elyaflar kullanlmakta olup, sadece spor yn giysilerde ender olarak doal ve kimyasal elyaf karmlar kullanm alan bulmaktadr. Akll tekstillerde, ayrca elektronik komponentlerden de yararlanlmaktadr. Akll tekstillerin retiminde ortaya kan gerek, elektronik komponentlerin kullanlmas ile giysinin fonksiyonelliini kaybetmemesi, en azndan ok fazla etkilenmemesidir. Bu noktada elektronik komponentlerin daha da kltlmesi bir rahatlk salayabilir. Bu paralar ne kadar kompakt ve hafif olurlarsa giysi iine o kadar rahat monte edilebilmektedir. Efektlerin ar dozda olmasn nlemek iin de rn bana kullanlacak elektronik materyalin az olmasna dikkat edilmelidir. Ancak klmede, kullancnn kumanda etmesini zorlatracak kadar ar gidilmemesi gerekir. Elektronik elemanlarn sistematik olarak enerji yaymas ve vcuda yakn blgelerde yer almas, elemanlarn daha da kltlmesi gerekli klabilir. nk bu defa akll tekstillerde kullanlan elektronik paralarn vcuda zararl etkileri gndeme gelebilir. Akll giysilerde kullanlan elektronik komponentler su geirmez kapsller iinde korunduundan evreye zarar vermesi sz konusu olmamaktadr. Ancak zamanla korunmu gibi grnen bu kapsllerin zamanla gevemeyeceini ve geirgen hale gelmeyeceini garanti edilememektedir. Deneyimler sonucunda byle durumlar ortaya karsa elektroniklerin zararl etkileri tekrar tartma konusu olacaktr [Keil, 2004]. almann bu ksmnda ; akll tekstiller ayr ayr incelenmitir. Akll tekstillerin; retim teknikleri, alma prensipleri, genel zellikleri ve kullanm alanlar ise bu snflandrmann altnda ele alnmtr.

22

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.1. Vcut Scakln Dzenleyen Giysiler

4.2.1.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Akll tekstiller, artk gnlk hayatmzn bir paras olma yolundadr. nceleri astronotlar uzayn zorlu artlarndan koruyan akll tekstiller, bugnlerde insanolunun hayatn daha konforlu hale getirmede kullanlmaktadr. Bu konforu salayan akll tekstillerden biriside; vcut scakln dzenleyen giysilerdir. Bu giysiler; insann vcut scakln etkili bir ekilde dzenleyerek, vcut ssn, giyen kiinin rahat edebilecei bir scaklk aralnda tutmaktadr (ekil 4.2) [Jose, 2005].

ekil 4.2. Vcut Scakln Dzenleyen Giysiler [Jose, 2005]

Vcut scakln dzenleyen giysilerle ilgili olarak, bir ok firma bu alanda aratrma-gelitirme almalar yapmakta olup; Outlast adnda ki firma bunlardan birisidir. Outlast teknolojisi kullanarak elde edilmi giysiler; bazen sy

absorblayarak, bazen depolayarak, bazen datarak, bazen de serbest brakarak giyen kiinin vcut scakln rahat edebilecei ekilde dzenler, yeniden kullanr [Jose, 2005].

23

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Bu teknoloji, ilk olarak NASA iin, astronotlar uzayda meydana gelen ani scaklk deiimlerinin oluturduu evresel etkilerden korunmak amacyla gelitirilen giysilerde kullanlmak zere gelitirilmitir. imdilerde ise i giyimde, oraplarda, ayakkablarda, yorganlarda, uyku tulumlarnda, yatak rtlerinde bile kullanlmaktadr(ekil 4.3) [www.outlast.com, 2007].

ekil 4.3. Outlast Teknolojisinin Gnmzdeki Kullanm Yerleri [www.outlast.com, 2006]

24

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Vcut scakln dzenleyen giysilerin salad s dengesiyle ilgili olarak, aadaki ekil 4.4de Outlast teknojisi ile entegre edilmi bir orab giyen kiinin, bir de normal bir orab giyen kiinin ayak scaklklar termal grntler yardmyla karlatrlmtr. ekildeki renkler en scaktan en soua doru beyaz, krmz, sar, yeil, mavi olarak sralanmtr.

ekil 4.4. Vcut Scakln Dzenleyen Giysilerin Salad Is Dengesinin Termal Olarak Grntlenmesi [www.outlast.com, 2007] ekil 4.4den de grlecei zere Outlast teknolojisi sayesinde orab giyen kiinin, ayann her blgesinde sl bir denge durumu meydana gelmekte ve konforunu artrmaktadr.

4.2.1.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Vcut scakln dzenleyen giysilerin retim tekniinin altnda, faz deitiren materyaller yer almaktadr. Faz deitiren materyallerin snma ve souma davran incelendiinde scaklk art ile birlikte malzemenin s absorbe ettii, aksi durumda ise absorbe ettii sy d ortama verdii grlr. Faz deitiren materyallerin erime ile donma/kristalleme srasnda scaklklar sabittir. Bu prensipten hareketle bir faz deitiren materyal, dier malzemelere nazaran daha fazla s absorbe eder [www.outlast.com, 2007].

25

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Outlast teknolojisinin retim basamann ilki faz deitiren maddelerin mikrokapslasyonudur. Bu ilem az miktarda faz deitiren materyalin kre eklindeki bir kabuk ierisine hapsedilmesiyle balamaktadr. Bylelikle faz deitiren materyal bir form kazanm olmakta ve kaplanmaktadr. Bu

mikrokapsller; Thermocules olarak adlandrlmaktadr. Bu teknolojinin temelinde yatan mikrokapsller Outlast firmas iin, Ciba ve Microtek firmalar tarafndan retilmektedir. Ve bu mikrokapsller, ya bitim ilemleri esnasnda tekstil yzeyine aplike edilirler ya da lif formundayken lifin yapsna katlrlar(ekil 4.5 ve ekil 4.6)[www.outlast.com, 2007].

ekil 4.5. Tekstil Yzeyine Aplike Edilmis Mikrokapsllerin Mikroskop Altndaki Grnts [www.outlast.com, 2007]

ekil 4.6. Viskon Lifinin Yapsna Katlm Mikrokapsllerin Mikroskop Altndaki Grnts [www.outlast.com, 2007]

26

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Thermoculeslerin

tekstile

aplikasyonu

sonucunda

vcut

scakln

dzenleyen bir akll tekstil elde edilmi olur. Ve giysi ierisine yerletirilen faz deitiren materyal mikrokapslleri, vcuttan yaylan veya emilen s enerjisini aktif bir ekilde dengeleyerek d ortam ile insan vcudu arasnda yaltkan bir tabaka olutururlar(ekil 4.7) [www.outlast.com, 2007].

ekil 4.7. Vcuttan Yaylan veya Emilen Is Enerjisini Dengelenmesinin ematik Grnm [www.outlast.com, 2007]

Outlast teknolojisinin alma prensibi ise u ekildedir: Vcuttaki ar s, s kapslleri tarafndan absorbe edilir. Absorbe edilen s depolanr ve daha sonra depolanan bu s, vcut gerek duyduunda aa karlr. Bylelikle, s giyenin rahat edebilecei ekilde dzenlenir ve yeniden kullanr (ekil 4.8, ekil 4.4) [www.outlast.com, 2007].

ekil 4.8. Outlastn Termocules Teknolojisi [www.outlast.com, 2006]

27

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.9. Termocules Teknolojisinin alma Prensibi [www.outlast.com, 2006]

28

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.2. Serinletme Fonksiyonuna Sahip Olan Giysiler

4.2.2.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Gnmz tekstil pazarnda, giyilebilir, vcudu serinleten birden ok sistem mevcuttur. Bunlarn en iyi rnekleri ise, astronotlarn ve bomba imha ekiplerinin giymi olduu giyisilerdeki serinletme sistemleridir. Tahmin edilecei gibi, bu sistemler ar ve pahaldr. Bir dier alternatif ise sv serinletmesine dayanan dier sistemlerdir. Bu sistemlerde giysi iine entegre edilmi pompalar ve motorlar vastasyla serinletme fonksiyonu gerekletirilmektedir. Fakat bunlarda ok fazla ar olup, kullanmlar da kolay deildir. Serinletme fonksiyonuna sahip olan giysilerde, en ok kullanm alan bulanlar ise zerinde buz cepleri olanlardr. Bu ceplerdeki sular, buzlukta dondurulmak suretiyle, giyen kii serinletilmektedir. Yani giysi kullanlmadan nce bir soutucu iinde belli bir sre bekletilmektedir. Bu giysilerin, altna herhangi bir ey giymeksizin kullanm, vcudu rahatsz etmekte ve vcudun snrl blgelerini serinletebilmektedirler. Ayrca ok ar olmas da bu sistemin en byk dezavantajlarndan birisidir [www.bodyteq.com, 2007]. Akll tekstiller snfna giren, serinletme fonksiyonuna sahip olan giysilere en nemli rneklerden olan, Hydroweave ok ynl bir kuma olup, bir ok tr giysi, aksesuar uygulamalar iin ok uygundur ve scakla kar olaanst bir koruma salamaktadr. Yksek scaklktaki ortamlarda bu kumatan yaplm giysiyi giyen kii aktif olarak serinletilmekte ve vcut scakl korunmaktadr. Giyen kiinin serinlemesi buharlatrma yoluyla salanmaktadr [Jose, 2005]. Bu teknoloji ile elde edilmi giysiler; genelde alrken vcut slar ar ykselen alanlar iin idealdir. zellikle bu teknolojiye sahip olan yelekler daha ok kullanlmaktadr(ekil 4.10).

29

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.10. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Baz Giysiler [www.bodyteq.com, 2006].

Ayrca bu kumalar dier kullanm alanlar ise; spor giysileri, bandanalar, serinleten bebek battaniyeleri, zel vcudun baz blgelerinde terlemeyi engellemek iin kullanlan pedlerdir(ekil 4.11).

ekil 4.11. Hydroweave Teknolojisi ile Elde Edilmi Kumalarn Dier Kullanm Alanlar[www.bodyteq.com, 2006].

30

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Hydroweave

teknolojisi kullanlarak elde edilmi giysinin giyilmesiyle ve alann randmann artrarak,

vcut scakl 2 derece kadar azalmakta alma zamann

% 16ya kadar daha uzatmaktadr (ekil 4.12, ekil 4.13)

[www.silvereagleoutfitters.com, 2006].

ekil 4.12. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Giysinin, Giyildii ve Giyilmedii Durumlarda Vcut Scaklnn Durumu [www.silvereagleoutfitters.com, 2006]

ekil 4.13. Hydroweave Teknolojisi Kullanlarak Elde Edilmi Giysinin, Giyildii ve Giyilmedii Durumlarda alma Zamanlarnn Karlatrlmas [www.silvereagleoutfitters.com, 2006]

31

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Hydroweave

teknolojisi kullanlarak elde edilmi giysinin, ykama ve

bakm talimatlar ise u ekildedir; Ykama, amar makinesinin yksek devirlerinde yaplmamaldr. Sadece deterjan ile ykanmal, amar suyu kullanlmamaldr. Dk scaklklarda kurutulmaldr[www.bodyteq.com, 2006].

4.2.2.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Hydroweave, yapsna absorbe ettii suyu buharlatrarak giyen kiiyi serin tutabilen, yksek performansl bir kumatr. Bu zel kuma; ok katl bir yapya sahip olup, tabakadan olumaktadr(ekil 4.14.) [www.bodyteq.com, 2007].

ekil 4.14. Hydroweavein Kuma Yaps [Jose, 2005]

En d tabaka; nefes alabilen, farkl renklere boyanm eitli kumalardan retilebilmektedir. Bu ksmndan beklenen en nemli zellik nefes alabilir olmas ve yapdaki suyun buharlamasnn salanmasnda engel tekil etmemesidir. Genelde bu tabaka iin, nefes alabilirlik, sreklilik ve fiyat balans asndan pamuk/polyester karm kumalar kullanlmaktadr. Ayrca polyester, viskon ve karmlar kullanlabilmektedir[www.bodyteq.com, 2007].

32

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Orta lifli tabaka; suyu seven(hidrofil) ve suyu sevmeyen(hidrofob) liflerin kombinasyonundan olumutur. Hidrofil ve hidrofob elyaflar tamamyla denge

halindedirler. Hidrofil elyaflar, ileri ki paragraflarda da bahsedilecei zere giysiyi aktif klmak iin su ile slatma-ykama ilemi srasnda, suyu bnyesine absorbe eder ve burada stoklar. Hidrofob lifler ise, suyun bu orta tabakada dengeli, dzenli ve yava datlmasnn salanmas asndan nem arz etmektedir. Ayrca serinletme etkisinin uzun sreler korunmasn salayan ksmda hidrofob liflerdir. En i, yani insan derisiyle temasta bulunan tabaka ise; orta tabakada stoklanm suyu altna geirmeyen, giyen kiinin kuru hissetmesini salayan, bununla birlikte sl iletkenlii yksek olan bir kuma olmaldr

[www.bodyteq.com, 2007]. te yukarda zellikleri saylm olan bu farkl tabaka(kuma ve vatka yaps) bir araya getirilerek, Hydroweave teknolojisine sahip bu stn kuma elde edilir. Bu ok katl kuman en nemli ve know-how ieren ksm orta ksmda bulunan lifli ksmdr. Burada seilen suyu seven lifler sper hidrofil diye tabir edebileceimiz zelliklere sahiptir. Ayrca hidrofob liflerin seimi ve hidrofil-hidrofob liflerin vatka ierisinde dalm, oranlar da ok byk nem arz etmektedir[www.bodyteq.com, 2007]. Bu stn zellikli akll tekstilin aktif hale getirmek iin, giymeden nce su ile buluturmak gereklidir. Yani giysi, su ile slatlarak aktif hale gelmekte ve orta ksmda bulunan lifli tabaka bylelikle su ile dolmaktadr. Giysiyi slatmak, lifli tabakay su ile buluturmak iin retici firma farkl yntem nermektedir. Bunlardan birincisi; Hydroweavee ait zel slatma kabdr. Bu kap ierisine ncelikle Hydroweave kumatan elde edilmi giysi konulur. Daha sonra kabn kapa kapatlr. Kap yavaa sallanaraktan, giysi burada 15 dakika bekletilir. Bu sre yeterli olmakla birlikte bir sre daha bekletilmesi fayda salamaktadr. Ancak ok fazla bekletmekte, liflerin belli miktarda su alma kapasitelerinden dolay fayda salamayacaktr. Giysi slatldktan sonra, i ksm(vcut ile temas eden ksm) kuru havlu ile kurulanmaktadr. Bylelikle en i ksmn kuruluu salanaraktan, giyen kiinin slanmas engellenmektedir. Giysi kurutucuyla veya sklarak kurutulmamaldr.

33

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

kinci yntem ise; giysinin bir kova ierisinde elle bastrlarak bastrarak 5 dakika bekletilmesine dayanmaktadr. Yine slatldktan sonra, i ksm(vcut ile temas eden ksm) kuru havlu ile kurulanmaktadr. nc yntemde ise; giysi amar makinasnda herhangi bir deterjan ilave etmeksizin ykanarak slatlmaktadr. Sonu olarak, giysi bu yntemlerden birisi ile slatlarak, ok katl kuma yapsnn orta ksmnda bulunan lifler su ile doldurulmaktadr. Ve bylelikle giysi kullanma hazr hale getirilmitir[www.bodyteq.com, 2007]. Kullanma hazr giysinin alma prensibi ise yledir: bilindii zere vcudumuzdaki kan, dolam sayesinde bedenin her ksmna gitmektedir. Dolam halindeki kan, derimize yakn blgelerdeki damarlardan geerek, evresel etkilerle serinlemeye almaktadr. te Hydroweave bu andan itibaren devreye girmekte ve serinletme ilemine balamaktadr. Vcudun snmasyla birlikte yaklak 5 dakika iinde, merkezde bulunan suyu seven ve suyu sevmeyen zel liflerden kombine edilmi lifli tabaka suyu emer, bnyesinde tutar ve elyaflarn etraf hava ile kaplanr. Ardndan yapdaki su yava yava buharlamaya balayarak, etrafndan s enerjisi alr ve iletken i tabakayla temas halinde bulunan vcut serinler. Bu ilevini 2 ile 8 saat arasnda srdrebilmektedir [www.bodyteq.com, 2006]. Bu giysilerin serinletme performanslar zerine, Auburn niversitesinin AquaTex komisyonunda aratrmalar yaplmaktadr. Yaplan almalarda

Hydroweaveden elde edilen giysilerin ne kadar sre boyunca ve hangi randmanla serinletme fonksiyonunu srdrebildiini incelemektedir. Giysinin serinletme fonksiyonun devamllk sresi ve randman sabit deildir. Aada verilen u etkenlere bal olarak deikenlik gstermektedir. Hydroweavein merkezde bulunan lifli tabakasnn ne kadar su absorbe ettiine; 5 dakikalk sre yeterlidir. D ortam rutubeti; yksek rutubet, azalan su buharlama miktaryla serinletme efektini drmektedir. Fakat devamllk sresi artmaktadr. D ortam scakl; yksek scaklk, suyun buharlamasn

hzlandrmakta, fakat

yksek olmasndan dolay giyenin serinleme

hissini azaltmaktadr. Ayrca devamllk sresi de ksalmaktadr.

34

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Giysi ile temas eden rzgar; rzgar suyun buharlamasn artrd iin, serinletme fonksiyonunun etkisi artmaktadr. Fakat devamllk sresi ksalmaktadr. Yaplan testler sonucu, motor zerindeki Hydroweave giyen kiide, giysinin yksek rzgar miktar sonucu etkisini 1,5 saat sonra yitirdii gzlemlenmitir[www.bodyteq.com, 2006].

Bu

faktrler

sabit

tutularak

yaplan

testler

sonucunda; 76

Cde

Hydroweaveden elde edilen giysinin fonksiyonunu 125 dakika srdrebildii grlmtr. Ve giysinin, hangi scaklkta ne kadar sre performansn srdrebileceine dair ekil 4.15deki tablo elde edilmitir.

ekil 4.15. Hydroweavein Kullanm Performans ve Randman [www.bodyteq.com, 2006].

35

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.3. Grnmezlik Salayan Kamuflaj Giysileri

4.2.3.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Grnmez olmak, insanolunun yllardr dledii bir hayaldir. Ve byle bir giysi yaplp, yaplamayaca yllardr tartlmaktadr. Konuyla ilgili birok alma da yaplmaktadr. Bu konuyla ilgili yaplan nemli almalardan biride, Tokyo

niversitesinden Prof. Susumi Tachi ve ekibinin gelitirdii kamuflaj giysisidir. Bu elbise giyen kiiyi byk oranda grnmez klmaktadr(ekil 4.16).

ekil 4.16. Tokyo niversitesinde Gelitirilmi Grnmezlik Salayan Giysi [www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html, 2007]

36

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Grnmezlik salayan giysilerle ilgili olarak aratrmalarn srdren bir dier lkede indir. inli bilim adamlarnn gelitirmi olduu giysi ekil 4.17de verilmitir.

ekil 4.17. Grnmez Yapan Giysi [Norstebo, 2004].

Bu ceketler, geri - aksettirici materyal (retro-reflective material) ad verilen zel bir materyalden yaplmtr. Geri aksettirici materyalin yzeyi kk yanstclarla kapldr. Bu yanstclar sayesinde materyale k arptnda k tekrar ayn ynde geri yansmaktadr. Bylece ceket zerinde parlakln dzgn olduu bir grnt elde edilmektedir. Grntnn tam olarak nasl elde edildii ise retim teknii ve alma prensibi ksmnda anlatlmaktadr. Kamuflaj giysisi zellikle askeri alanda, giysiyi kullanan asndan byk avantaj yaratacandan kullanlmaya ok msaittir.

37

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Ayrca grnmezlik salayan kuman nesneler zerine de kaplanabilecei, bylece burun ksm bu kumala kaplanan uaklarn, ini srasnda pilota pisti grme imkn verecei kaydedilmektedir [Hightex, 2005, www.haberx.com, 2006]. Ayn zamanda uan, pilot kabinin tam alt ksmna geri aksettirici materyallerden elde edilmi bir kuma kaplanaraktan, pilotun pisti ayann altnda grebilme imkan verebilecei ve aynen arabalarn arka i

ksmna kaplanaraktan, arabay geri olarak park ederken srcnn grnn maksimuma kartlabilecei belirtilmektedir (ekil 4.18)

ekil 4.18. Retro-Reflective Materyallerden retilmi Kumalarn Kullanm Alanlar [www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html, 2007]

Prof. Susumi Tachi ve ekibinin belirttiine gre, nmzdeki yllarda bu teknolojinin ayrca evlerin duvarlarnda uygulanacak ve bylelikle pencere olmakszn tamamyla ierde oturan kii dary grebilecek, fakat dardan ierisi grnmeyecektir.

38

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.3.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Grnmez giysilerin retim tekniinin temelini; retro-reflective material olarak anlan, Trkeye geri aksettirici materyaller olarak evrilmi, kk yanstalar oluturmaktadr. Bu materyalleri kullanaraktan, konunun nemli aratrma ve gelitirme almalarndan birisini srdren Prof. Susumi Tachi ve ekibi, RPT-Retro Reflective Projection Technology adnda bir teknoloji oluturmulardr. RPT iin zel materyaller kullanlmaktadr. Bu giysilerde nemli olan, ileri ki paragraflarda daha iyi anlalaca zere, grntnn yanstld yzeydir, yani kumatr. RPT, en iyi yanstc yzeylerden biri olan sinema ekranndan farkl olarak, retro-reflective materyaller ile elde edilmekte ve genelde giysilerde kullanlmaktadr. Retro-reflective materyallerin yzeyi ok kk yanstalarla kaplanmtr. Ik, retro-reflective materyal zerine geldiinde, aynen geldii ynde yansmaktadr.Bylece parlaklkta bir kayp olmakszn grnt yanstlabilmektedir(ekil 4.19).

ekil 4.19. Retro-Reflective Materyallerin, Dierlerinden Farkl Yanstma zellii [www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html, 2007]

39

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

I geri aksettirici materyaller, kuma zerine laminasyon(kaplama) yntemiyle aplike edilmektedir. Daha sonra bu kumatan bir kaban veya ceket elde ederekten grnmez giysinin temeli oluturulur(ekil 4.20).

ekil 4.20. I Geri Aksettirici Materyaller Kullanarak Elde Edilen Giysi [www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html, 2007] Yukarda da ekli verilen kaban elde edildikten sonra, giysiyi grnmez klan teknolojisinin alma prensibi ise u ekildedir: Ceketin arkasna yerletirilen bir kamera , kiinin arkasndaki grnty kaydeder. Sonra bu grnty bilgisayara gnderir ve bilgisayar bu grnty iler. Bilgisayarda ilenen grnt projektre gelir ve bir aynaya yanstlr. Aynadan da grnt giysi zerine yanstlarak, arakadaki grnt n tarafa alnm olur. Bu aynen, ndeki grntnn arka tarafa yanstlmasyla da grnmezlik elde edilmi olunur(ekil 4.21).

ekil 4.21. Grnmez Giysiler[www.star.t.u-tokyo.ac.jp, 2007]

40

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Grnmez giysilerin alma prensibi, ayrca ematik olarak ekil 4.22de verilmitir.

ekil 4.22. Grnmez Giysilerin alma Prensibinin ematik Grnm [www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html, 2007]

41

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.4. Temasa, Dokunulmaya Kar Duyarl Kumalar

4.2.4.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Her geen gn, teknoloji ilerledike her alanda bir ok gelimenin meydana geldii yadsnamayacak bir gerektir. Ve bu teknolojik ilerlemenin ierisinde tm teknolojik rnler mobil bir hal almaktadr. te bu mobilleme srecinde insanlarn her zaman yanlarnda tayabilecei veya giyebilecei rnlerin yaygnlamas kanlmazdr. Bu aamada devreye temasa, dokunulmaya kar hassas-tepki veren kumalar girmitir. Bu gelimeden, elektronik cihazlarda arabirim olarak kullandmz; klavyeler, joypadler, uzaktan kumandalar, interaktif konsollar vs. almaktadrlar. Bilindii zere yukarda saydmz bu cihazlar, genellikle esnek olmayan, rijit, katlanamayan bir yapya sahiptirler. Ama bu gnlerde arabirim olarak kullanlan cihazlar tekstil yaplarndan retilebilinmektedir. Yani arabirim olan cihazlar artk katlanabilir, esneyebilir bir yapya kavumulardr. Bununla ilgili rnekler ekil 4.23, ekil 4.24 ve ekil 4.25da verilmektedir. nasiplerini

ekil 4.23. Elektronik Cihazlarda Klavye Olarak Kullanlan Akll Tekstiller [www.eleksen.com, www.softswitch.com, 2005]

42

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.24. Televizyon Kumandas Olarak Kullanlan Akll Tekstiller [www.eleksen.com, www.softswitch.com, 2005]

ekil 4.25. Joypad Veya Mouse Olarak Kullanlan Akll Tekstiller [www.eleksen.com, www.softswitch.com, 2005]

43

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Bu akll tekstil yaplar dokunulmaya(basnca) kar duyarl bir yapya sahiptirler. Baka bir deyile bu kuma yaps, neresine basldn ve ne iddette basldn(bask uygulandn) belirleyebilmektedir. Bunu yapsnda bulundurduu basit elektronik paralar (sensrler vs.) ve bir yazlm sayesinde

yapabilmektedir[www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.26. Temasa, Dokunulmaya Kar Hassas Kumalar [www.eleksen.com, 2005]

Elde edilen kuma

yaplar yukardan

bahsedilen,

arabirim olarak

kullanlmalarnn dnda, yine zerinde elektronik aksam tayan giysilere entegre olarak kullanlmaktadrlar. Bununla ilgili olarak, daha ileri ksmlarda anlatlacak olan mp3 ceketin gsterebiliriz. Ayrca bu kuma yaplar, ykanmaya, burumaya, krmaya, delinmeye kar dayankl olup, her trl kullanma uygundur. ok hafif olduu iin de tanmas kolaydr[www.eleksen.com, 2005]. ve giyilebilir bilgisayarlarn kontrol tularn rnek olarak

44

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.4.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Konuyla ilgili nemli almalar yapan firmalardan Eleksen firmas, ElekTex ticari ismiyle, dokunulmaya kar duyarl olan kumalar retmektedir.

rettikleri kuma yaps, temas ve hareketi tanmlayabilmektedir. Uygulama yerine gre pul byklndeki boyutlardan, yatak rts byklndeki boyutlara kadar retilebilinmektedir. Ayrca 0,6 mm incelie sahip olup, bklebilir bir yapya sahiptir. Bu firmann retmi olduu kuma yapsnn ematik grnm ekil 4.27de verilmitir[www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.27. Temasa, Dokunulmaya Kar Hassas ok Katl Kuma Yapsnn ematik Grnm ( ElekTex ) [www.eleksen.com, 2005]

45

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Temasa, dokunulmaya kar duyarl akll kumalarn retim tekniinin temelinde, ok katl bir kuma yaps oluturmak yatmaktadr. Bu sayede iletken tabakalar, yaltkan tabakalarla kombine ekilde kullanlr ve kuman, zerine uygulanan basnca kar tepki vermesi salanr. ElekTex ticari isimli kuma be katl bir yapya sahiptir. En st katta iletken karbon bir kuma tabakas, bir alt katta izole edici zellie sahip ayrc tabaka, orta katta ksmen iletken kumatan yaplm bir tabaka, daha sonraki katta yine izole edici zellie sahip a tabaka ve en alt katta iletken karbon kuma tabakas bulunmaktadr (ekil 4.28) [www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.28. Dokunulmaya Kar Hassas Kuman, ok Katl Yapsnn Grnts [www.eleksen.com, 2005]

alma prensibi ise yledir; temas sonucunda oluan basn sebebiyle iletken tabakalarn birbirine demesiyle sistem iinde bir akm oluur. Oluan akm sonucunda, istenen etki salanr. Yani kuma, bir bilgisayar klavyesindeki tuun prensibi ile almaktadr.

46

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.5. Nemi Alglayan Kumalar

4.2.5.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Bu kumalar, zerlerindeki nemi alglama zelliine sahiptirler. zerlerine bir sv temas ettii anda gerekli yerlere uyar sinyali gndermektedirler Nem alglama zelliine sahip bu kumalarn, ok tabakal bir kuma yaplar vardr (ekil 4.29) [www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.29. Nemi Alglayan Kuma [www.eleksen.com, 2005]

Nemi alglayan kumalar, ilk olarak salk sektrne hizmet etme amac ile ortaya kmtr. zellikle idrarn tutamayan hastalar gzlem altnda tutmak ve onlara yardm etmek iin gelitirilmitir. Yani hastanelerde yatak zerine serilen araflarn alt ksmnda kullanlmaktadr. Nemi alglayabilen bu kumalar tamamyla ykanabilir zellikte olup zorlu evre artlarna dayanabilecek ekilde

gelitirilmitir[www.eleksen.com, 2005].

47

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.5.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Nemi alglayan kumalar piyasaya ilk olarak sunan ve bu konu zerinde nemli almalar yapan firmalardan biriside Eleksen firmasdr. ekil 4.30da verilen kuma yaps bu firmaya ait olup, nemi alglayan kumalarn yaps hakknda bize bilgiler vermektedir[www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.30. Nemi Alglayan Kumalarn Yapsnn ematik Grnm [www.eleksen.com, 2005]

Kuman ok katl yapsn oluturan katmanlardan ilki, svy absorbe eden en d katmandr. Bu kat absorbe ettii svnn bir ksmnn, bir alt tabakaya gemesine msaade eder. Emici tabaka ise yapsnda bulunan ok az miktardaki svnn sensrlerle bulumasn salar. Svyla temasta bulunan alglayc tabaka, iletken elyaflardan olumakta olup, nemi alglamasyla birlikte gerekli yerlere sinyal gndermektedir. En altta bulunan tabaka ise, szan svlarn bu ok katl kuma

48

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

yapsnn dna kmasna izin vermemektedir. Su geirmez bir kumatr(ekil 4.31) [www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.31. Nemi Alglayan Kuma [www.eleksen.com, 2005]

49

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.6. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller

4.2.6.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Yine akll tekstillerden birisi olan, eilmeye,burulmaya kar duyarl tekstiller, konvansiyonel tekstillere alternatif tekstil olarak bizlere sunulmutur. Bu kuma yaps, eilmeye ve burulmay, yani herhangi bir ynde kendisine uygulanan zorlanmay alglayan ve buna gre tepki veren bir teknolojiye sahiptir (ekil 4.31, ekil 4.32) [www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.31. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller [www.eleksen.com, 2005]

ekil 4.32. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Tekstiller [www.eleksen.com, 2005]

50

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Bu teknoloji zellikle oyuncaklarn, eilmeye ve bklmeye kar tepki vermeleri istendiinde veya bilgisayar oyunlar iin kullanlan kumanda kolu olarak kullanlabilmektedir[www.eleksen.com, 2005].

4.2.6.2. retim Teknii ve alma Prensibi Bu tekstil yaps; bir kauuk yap zerine iletken ve esnek eritleri bnyesinde barndran bir kuman kaplanmasyla elde edilmektedir. letken ve esnek eritleri zerinde barndran kuma, kauuk yapnn drt bir kenarn sarmaktadr. Sistemin temelini oluturan esnek ve iletken eritlerin boyunun uzamas veya ksalmasyla deiken direnler meydana gelmekte ve bu da deiken voltaj deerlerini ortaya karmaktadr. Voltaj deiiminin seviyesi, iletken eridin uzama veya ksalma miktaryla orantl olarak deimekte ve bunun karlnda tepki direk olarak gerekli yerlere ayn seviyede aktarlmaktadr. Bu konuyla ilgili alma yapan firmalardan Eleksen firmasnn yapm olduu kuma yaps ve zorlanmalara kar yapnn sergileyecei alma prensibi basit bir anlatmla ekil 4.33de aada gsterilmitir[www.eleksen.com, 2005].

ekil 4.33. Eilmeye, Burulmaya Kar Duyarl Kuma Yapsnn Ve Zorlanma Karsndaki Davrannn ematik Gsterimi [www.eleksen.com, 2005]

51

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.7. Elektro-Tekstiller ve Giyilebilir Bilgisayarlar

almann bu ksmnda, dier ksmlardan farkl olaraktan,

temelinde

elektro-tekstil ve giyilebilir bilgisayar teknolojisi yatan akll tekstil rneklerinin, ncelikle tek balk altnda, retim tekniklerinin temeli anlatlm, daha sonra bu tanma giren akll tekstillerin genel zellikleri, kullanm alanlar ve alma prensipleri ayr ayr balklar halinde ele alnmtr.

4.2.7.1. retim Tekniklerinin Temeli

Son yllarda zellikle elektronik fonksiyonlara sahip akll giysiler, giyilebilir bilgisayarlar gibi rnler giderek daha da popler hale gelmitir. Doal kaynakl tekstil malzemelerinin elektrii iletmemesi, sentetik liflerin hammaddesi olan polimerlerin organik kombinasyonlarnn da elektrik akmn iletebilmesi iin gerekli olan serbest elektronlar salayamamas sebebiyle bu amala tekstil materyallerinin iletkenlik zellikleri konusunda nanoteknolojik almalar younlamtr

[Erkan, Erdoan ve Kayacan, 2005]. Tekstil kumalarnn iletkenliini deitirme dorultusundaki ilk yaklam metalik tellerin ve ince metalik bantlarn kullanmdr. Metalik teller kuma yaps ierisine a gibi rlr ve kumaa gerekli elektriksel zellikleri kazandrr. Kuman elektrik iletkenlii tel ap ile kuma yaps iindeki tel younluu sayesinde kontrol edilir. Metot esas olarak son derece snrl esneklii, artan arl ve son rnn formuyla ilgili problemler tarafndan karakterize edilen kumalarn retimiyle sonulanmaktadr. stenilen ekilleri oluturmak iin iletken kumalardan belirli desenleri kesmek zorunda kalnrsa rlen tellerin devamll kesilecei iin iletkenlik sabit kalamaz. Bununla birlikte bu metot sonuta elektromanyetik koruma gibi zel uygulamalar iin uygun iletken kumalar sunmaktadr. Baz almalar dorudan kuma konstrksiyonuna mdahale edilmeksizin, liflere herhangi bir n modifikasyon yaplmakszn elektrii ileten kuma retilmesi ynndedir.

52

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Tekstil endstrisinde kullanlan sentetik lifler polimerlerden yaplmaktadr. Polimerlerin organik kombinasyonu elektrik akmnn gemesi iin gerekli olan serbest elektronlar saklamamaktadr. Sentetik tekstil liflerinin retiminde kullanlan polimerin tipik zgl direnci 1010 ohm seviyesinden daha yksektir. Bu durum elektrii ok iyi yaltan bir materyale uygundur. Elbette elektrik izolasyonu dnda herhangi bir elektriksel uygulama iin bu tr materyallerin kullanlma ihtimali kesinlikle yoktur. Elektrii ileten tekstil materyallerine ihtiya duyulmas nedeniyle elektrii iyi ileten materyalleri gelitirmek iin yaplm birok aratrma almalar vardr. Polimer biliminde zaten elektrik iletme zellikleri olan ok sayda polimer bilinmektedir. Bununla birlikte bu materyaller genelde tekstil kumalarnn retimi iin dier tekstil lifleriyle birlikte ilenebilen lifli tekstil materyallerinin spesifik zelliklerine sahip deildir[Vassiliadis, Provatidis, Prekas ve Ranguss, 2004]. Tekstil materyallerinin yaltc halden elektrii ileten hale dntrlmesi iin eitli metotlar bilinmektedir. almalar nihai kuma yapsna dorudan mdahale edilerek ve liflere herhangi bir n modifikasyon yaplmakszn elektrii ileten kumalarn retimi iin yaplmtr. Bunlarn en ilginleri aadakilerdir: Kumalara antistatik maddelerin emdirilmesi: retim ileminin sonuna yaklaan kumaa antistatik maddeler (ounlukla karbon dolgulu reineler) emdirilir. Sonuta elektrii ileten materyaller elde edilir, ancak elektriksel zellikler kararl deildir ve iletkenlik yeterince yksek deildir. Kumalarn ve dokusuz yzeylerin iletken maddelerle kaplanmas:

Denemeler iletken polimerler ve ounlukla da polipirol (PPy) kullanlarak yaplmtr. Bu metot tatmin edici sonular vermekle birlikte bu ayn zamanda birok dezavantajlar ortaya karmaktadr. Bu metodun belirtilmesi gereken olumlu ynleri; elektrik iletkenlii ok hassas olarak kontrol edilebilmesi, elektrii ileten materyallerin retiminin ok karmak olmamas ve tek bir ilem safhasnn ilave edilmesidir. Baz aratrmaclar almalarn mevcut elektrii ileten polimerleri kullanarak iletken lifler retimi zerinde odaklamtr. Polianilin, polyamid11 ve polivinil alkol vs. gibi materyaller ilgin elektriksel zelliklere sahiptir ve tekstil liflerinin retiminde kullanlmaktadr. Bununla birlikte bu tr liflerin esnekliinin snrl olmas

53

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

onlarn genel uygulamalarda kullanmn kstlamaktadr. Ara zm olarak iki yap materyalinin zelliklerini birletirmek iin iletken polimerler ile yaygn tekstil liflerinden yaplm lif harmanlar nerilmektedir. Benzer bak asyla iletken metalik lifler ile tipik yaltkan tekstil liflerini kartrmak suretiyle yaplan almalar vardr. Bakr, gm veya paslanmaz elik lifler bile kullanlmtr. Bu metot tipik sentetik lifler ile ince metalik liflerin kartrlmasn gerektirmektedir. Hem ince metalik liflerin retimi ve hem de onlarn ilenmesi birok zorluklar karmaktadr. Sentetiklerden daha sert olduklar ve ekim ileminde gerekli mekanik elemanlarn yzeyine problem olduu iin allm eirme makineleri metalik lifleri ileyememektedir. retilen materyaller ok az esnektir ve arlklar fazladr. Elektroiletken bileiklerin tozuyla doldurulmu polimerler: liflerin ierisinden elektrik akmnn gemesine msaade etmek iin polimer ktlesi ounlukla karbon veya metal tozu iermektedir. %25 veya daha fazla dolgu maddesi katldnda tatmin edici sonular elde edilmitir. Ne yazk ki bu kadar yk iletken partikllerin bulunmas liflerin mekanik zelliklerini ok kuvvetli bir ekilde etkilemekte ve onlarn allm tekstil uygulamalarnda kullanmn snrlamaktadr. Daha teknik antistatik uygulamalarda bunlarn kullanmn snrlayan liflerin koyu bir renge sahip olmalardr(ekil 4.34).

ekil 4.34. Elektroiletken Bileiklerin Tozuyla Doldurulmu Polimerler [Deguillement, 2003]

54

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Vakumla metal serme: Bu metot alminyum gibi metal partikllerinin fiziksel ilemler kullanlarak liflere konulmasn hedefler. Partikller lifin gvdesine kuvvetli bir ekilde balanmamtr ve dk adhezyon zayf sonulara sebep olur. Bu metot yalnzca ok ince bir metal tabakas istendiinde uygulanr. Daha fazla elektrik iletkenlii gibi daha iyi elektriksel zellikler kolayca elde edilemeyen daha kaln metal kaplama gerektirir. Galvanik kaplama: Lifler bir galvanik ileme tabi tutulur ve bir metal film ile kaplanr. Teorik olarak kontrol edilebilir sonular verebilmesine ramen, bu metodun zaten elektrii ileten liflere ihtiya duymas asl dezavantajdr. Bylece onun uygulamas esas olarak karbon ve grafit lifleri ile snrldr. Kimyasal kaplama: Bu metot iyi elektriksel zelliklere sahip elektrii ileten tekstil liflerinin retimi iin en uygun metotlardan biridir. Bu kimyasal ilem liflerin metal tuzlarn ald ve daha sonra indirgenmesiyle iletken metallerin liflerin zerinde kald bir banyo ierisinde liflerin ilenmesi esasna dayanmaktadr. Kimyasal kaplamadan sonra lifler gerekli elektriksel iletkenlie ve onlarn zerinde homojen metal dalmna sahip olduu iin ilave galvanik metalizasyon ilemine tabi tutulabilir. Lifler balangtaki mekanik zelliklerin ounu muhafaza eder ve eirme prosesinde deiiklikler ve modifikasyonlar olmakszn allm tekstil lifleri gibi ilenebilirler. Metodun teknik karmakl esas dezavantajdr. ok aamal ilem gerektirmesi iletken liflerin maliyetinin nispeten yksek olmasna yol aar. Her bir aamadan sonra liflerin dikkatli bir ekilde ykanmas gerektii iin retim maliyetini artran dier bir faktr atk suyun ilenmesidir.

Son metodun bir alternatifi akrilik liflerinin ekim aamasndan sonra direkt olarak metalletirilmesidir. Dzeden sonra direkt olarak kan lifler henz kuru deildir, hala ya artlardadr ve jel zelliklerini korumaktadr. Bunlarn ak yaps maddelerin absorpsiyonu iin uygundur. Lifler metal tuzu banyosuna girerler ve seyreltilmi tuzlar alrlar. Banyo genellikle nikel tuzlar ve indirgen maddeler ierir. Metal kaplamadan sonra lifler ykanr ve gerdirilir. Klasik kimyasal kaplamann bu alternatifi liflerin modifikasyonu iin gerekli olan ilem aamalarnn azaltr.

55

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Metalizasyon sadece bir admda yaplr. %3-4lk metal ieriiyle zgl elektrik direnci 10-4 m civarna dmektedir. Bununla birlikte metal zamanla zgl direnci artran oksidasyon ve materyalin korozyonuna kar duyarldr. Mesela nemli ortam gibi ekstrem durumlarda liflerin elektro iletkenlik zellikleri kaybolabilir. Galvanik ilem bu problemin zlmesini salar. Banyo ierisindeki 10 dakikalk bir duru liflerin metal ieriini %15 civarna ykseltir. Metalize akrilik lifleri tow formunda retilmektedir. Bunlar tapel lif uzunluuna getirmek iin kesilmektedir. tapel metalize akrilik lifleri iplik ve kumaa daha iyi dntrlebilmektedir. ekil 4.35de elektrii ileten metalize akrilik lif bandnn mikroskop altndaki resmi gsterilmektedir. Liflerin metalik yzeyi gelen youn bir ekilde yanstt iin parlaktr [Vassiliadis, Provatidis, Prekas ve Ranguss, 2004].

ekil 4.35. Metalize Akrilik Liflerinin Mikroskobik Grnts[Deguillement, 2003]. ekil 4.36da iletken elyaflar sayesinde elde edilmi bir elektronik tekstil yaps grlmektedir. letken elyaflarla elde edilmi bu rnler zelliktedir[Deguillement, 2003]. ykanabilir

56

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.36. lemciler Arasnda Balanty Salayan letken Elyaflarn Kuma Yapsndaki Gmlm ekli [Deguillement, 2003]

Sonu olarak; almann bu ksmnda anlatlacak olan elktro-tekstiller ve giyilebilir bilgisayarlar, iletken elyaflarla elde edilmi kumalara, rijit elektronik komponentlerin entegrasyonu sonucu elde edilmektedirler. Bu adan retim tekniklerinin temelinde lif yapsn iletken hale getirmek yatmaktadr. Dier ksmlar ise tamamyla; ilemci, GPS, alglayc, mp3 alar, mikrofon vs. gibi elektronik aksamlardan olumaktadr. Yani akll tekstil teknolojisi asndan u an iin sadece iletken lifler nem arz etmektedir. Gelecekte ise bu elektronik komponentlerin tamamyla tekstil olarak retilebilmesi amalanmaktadr.

57

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.7.2. nsan Vcudunun Hayati Sinyallerini Tespit Eden Giysiler

Sistemin temel olarak insann hayati sinyallerini(nabz, tansiyon, ate vs. gibi) lp, grntleyebilmekte ve gerekli yerlerle ift tarafl iletiim kurabilmektedir. letiim radyo dalgalar vastasyla yaplmaktadr. Bu sistem daha ok askeri personeller, itfaiyeciler, gelitirilmitir [Jose, 2005]. Sistem zerinde; eitli s, basn vs. alglayclar, sensrlerden gelen bilgileri deerlendiren bir ilemci, bir grnt eleman ve balantlar salayan iletken, optik elyaflardan olumaktadr. Yani giysi, elektronik donanmlarla, bir tekstilin kombinasyonundan olumaktadr. alma prensibi u ekildedir; sensrlerden gelen sinyalleri, yine giysi zerindeki ok fonksiyonlu bir ilemci, deerlendirir ve iler. Deerlendirilen sonular grnt elemanndan grlebilir. Ayrca baz giysiler zerinde kablosuz olarak bilgisayar ile iletiim kuran donanmlar mevcuttur. Yine bu sayede daha uzaktaki bir kii ile internet sayesinde balant kurulabilmekte ve giysiyi giyen kiinin hayati fonksiyonlar hakknda bilgi edinilebilinmektedir. Bu alanda alan firmalardan biride Sansatex firmas olup, SmartShirt adnda bir sistem gelitirmitir(ekil 4.37, ekil 4.38) [Jose, 2005]. salk ekipleri, kurtarma ekipleri ve polisler iin

ekil 4.37. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler (Smart Shirt) [Lopez, 2005]

58

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.38. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler (Smart Shirt) [Jose, 2005] Ayn zamanda bu giysi sayesinde, depremler srasnda gk altnda kalan insanlarn bulunmas, zararl gazlardan etkilenmi, baylm insanlarn bulunmas salanmaktadr. Sistem ift ynl iletiim yapabilme zelliine sahip olmas

asndan da acil durumlarda yaralya ulama kolayl salamaktadr. [Jose, 2005]. Bu alanda almalar yapan dier bir firma olan Vivometrics tarafndan gelitirilen LifeShirt sistemi, vcuttaki kan basncndan kalp ritmine kadar bir ok tbbi bilgiyi kaydedebilmekte sahipleri, ve 24 doktorun saat incelemesine boyunca sunabilmektedir. kontrolnde

Bylece

LifeShirt

doktor

yaayabilmektedirler[Hightex, 2005].

59

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Vivometrics firmasnn gelitirmi olduu, LifeShirt sistemiyle ilgili rnekler ekil 4.39da verilmitir.

ekil 4.39. Hayati Sinyalleri Tespit Eden Giysiler(LifeShirt) [Hightex, 2005]

Her yl binlerce uyuyan bebein lmne neden olan ani bebek lm sendromunun nne geebilmek iin bebein soluk almas durduunda, kalp atm saysnda ya da vcut ssnda beklenmedik bir deiiklik olduunda, ebeveynleri haberdar eden giysiler de gelitirilmitir (ekil 4.40, ekil 4.41). Giysi anne veya babann PDA yada PCsi ile kablosuz iletiim kurabilmektedir. Bebein nefes alp vermesi durduunda giysi bir alarm gndermektedir.

ekil 4.40. Bebekler iin Akll Tulum [www.spectrum.ieee.org, 2004]

60

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.41. Akll Tulumun Yaps [www.textiles.ugent.be, 2006]

4.2.7.3. Giyilebilir Bilgisayarlar

Halen gnmzde giysilerin sadece giyeni iklimsel d etkilerden koruma yada estetik gsterme gibi birka tane basit fonksiyonu olduu zannedilmektedir. Fakat dnyann her alannda olduu gibi, tekstil rnleri de hzl bir geliim trendi iindedir. Bu gelimeler sayesinde imdilerde giysiler, bilgileri kaydetme, depolama, bakalarna gnderme ve grntleme gibi zelliklere sahiptiler. Yani giysilerde, yetenekli giysiler dier bir deile akll giysiler adnda yeni bir boyut almtr. Ayrca imdiki yeni nesil giysiler, kullancnn duyularn, hislerini artrabilmekte, geree bak asnn gelitirebilmekte ve bilgilerin, kullancnn istedii yerde ve zamanda kullanlmasn salamaktadr[Jose, 2005].

61

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Bu giysiler gnmzde inanlmaz derece gelien elektronik sektrnn, giysilerle entegrasyonundan elde edilmektedir(ekil 4.42).

ekil 4.42. Giyilebilir Bilgisayar rnekleri [Deguillement, 2003]

62

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Kullanm alanlar ise yledir; P alma Alanlarnda : Faydal bilgilerin grntlenebilmesi, internete

balanlabilmesi vs. P Salk Alannda : Salk parametrelerinin (nabz, tansiyon vs.) grntlenmesi vs. P Gvenlik Alannda : Tehlikenin belirlenmesi, yardm arlmas[Jose, 2005].

4.2.7.4. Mzik Dinlenebilen Giyim rnleri Bu alanda nemli almalar yapan irketlerden birisi de Infineon irketidir. irket Mnih deki Master School of Fashion okulu ile ortaklaa bir alma

yapmaktadr. retilen bu giyside MP3 formatndaki mzikler dinlenebilmektedir (ekil 4.43).

ekil 4.43. Mzik Dinlenebilen Ceket [www.electricnews.net, 2005]

63

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

MP3 Jacket olarak adlandrlm bu akll giysi zerinde, mikroilemci, kartlabilir batarya, ses kart, kulaklk, mikrofon, hafza(bellek), esneyebilen klavye gibi bir ok elektronik paray barndrmaktadr. Buna ramen bu giysi, zerindeki elektronik paralar karlmakszn ykanabilmektedir[www.electricnews.net, 2005]. Giysideki tm paralar ilemciye direk baldr. Burada balanty erit eklindeki kablo demetleri oluturmaktadr(ekil 4.44)[www.electricnews.net, 2005].

ekil 4.44. Mzik Dinlenebilen Ceketin Yakndan Grnm [Abdelfattah, 2003]

64

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.7.5. GPS (Global Positioning System ) Entegre Edilmi Giysiler

GPS (Global Positioning System) sistemi, kresel konumlandrma sistemidir. Bu sistem sayesinde dnyann neresinde bulunulduu kolayca belirlenebilmektedir (ekil 4.45, ekil 4.46).

ekil 4.45. GPS Entegre Edilmi Giysi [Jose, 2005]

ekil 4.46. GPS Entegre Edilmi Giysi [Deguillement, 2003]

65

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Bu sistemin entegre edilmi olduu giysilerde bulunmaktadr. Bu giysiler sayesinde giyen kiinin yerinin, hava koullar ve bulunulan mevki nasl olursa olsun kolayca ve tam olarak bulunmas salanmaktadr[Jose, 2005]. Bu giysileri daha ok, itfaiyeciler, acil durum ekipleri vs. kullanmaktadr. Bu sistem sayesinde yardma ihtiyac olan insanlara daha abuk ve daha kolay ulalabilinmektedir[Jose, 2005]. 4.2.7.6. Radyo Dalgalar le letiim Kurabilen Giysiler

Bu sistemde; giysi zerine, radyo frekans dalgalar yayan bir sistem entegre edilmitir. Bu sistem sayesinde, giysiyi giyen kiiyle dijital olarak bilgi

deiimi yaplabilmekte, kiinin yeri belirlenebilmekte ve kiiyle iletiim kurulabilmektedir(ekil 4.47)[Jose, 2005].

ekil 4.47. Radyo Dalgalar le letiim Kurabilen Giysi [Jose, 2005] Sistem yle almaktadr; giysi belirli bir bant zerinden, bir verici sayesinde radyo dalgalar yaymaktadr. Bu bilgilerin aktarlmas istenen yerde ise bir radyo alcs bulunmaktadr ve bu dalgalar almaktadr. Daha sonra bu dalgalar zerinden alnan sinyaller, bilgisayar zerinde okunabilir bilgilere

dntrlmektedir. Daha sonra istenirse, bu bilgiler an ve an internet zerinde yaynlanarak, istenilen sayda kiinin bu bilgilere ulaabilmesi

salanabilmektedir[Jose, 2005].

66

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.7.7. Istma Fonksiyonlu Akll Giysiler Vcut fonksiyonlarnn belirli s aralklarnda en verimli dzeyde olmas nedeniyle s dzenlemesi olduka nemlidir. evresel ortam artlarnn yaratt etki, ortaya koyulan performans olumlu veya olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Performans zerindeki bu etki de srekli olarak d ortamda grev yapan polis, asker, gvenlik grevlisi gibi bireylerin almalarnda hayati etki yapabilmektedir. Scaa kar olduu gibi, souk ortam artlarnda da insan organizmasnn korunmas, ileri teknoloji uygulamalar iin bir alma alan oluturmutur. Is yaltm salayan giysi kavramndan bahsedilen yerlerde genel olarak birden fazla tekstil materyalinin katmanlar halinde bir araya getirilmesi alglanm ve bu ekilde vcut ile d ortam arasnda tampon bir blge oluturularak uygun bir scaklk farknn elde edilmesi hedeflenmitir. Bu tr bir zm pasif yapl olarak adlandrlabilecek tipte bir korunma salamaktadr. Bu tr yaplara alternatif olarak gelitirilebilecek dier bir dnce de aktif korunma salayan giysi

konstrksiyonlarnn salanmasdr. Bu tr aktif ve akll giysilerin bir rnei de metabolizma veya iklim artlarndaki deiimlere cevap verebilecek ekilde dizayn edilen stmal giysilerdir. Istma fonksiyonuna sahip akll giysilerde kyafet ierisine yerletirilen stma kayna-stc yaplar yardmyla yeterli termal ortam oluturularak kullancnn d ortamdan etkilenmemesi hedeflenmektedir. Istma fonksiyoneli ile ilgili yaplan almalarda metalik yaplar-rezistans sistemleri, grafit malzemeler, iletken kauuk, su stmal sistemler, stma aralar olarak kullanlmtr. Ancak bu tr stclar, baz snrlamalar da beraberinde getirmitir. Giysinin hacminin arlnn artmas, sistemin rijitlii, vcutta oluan terin uzaklatrlma zorunluluu ve sistemin vcuda zarar verme ihtimali gibi problemler mevcuttur. Yeni tip iletken lifler, tekstil rnlerindeki statik yk azaltt gibi stcl tekstil materyallerinin konstrksiyonlarnda da kullanlmaktadr[Sahin, Bulgun ve Kayacan, 2004].

67

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.48de Finlandiya Tampere Teknoloji niversitesi tarafndan gelitirilen elektrikli stma zelliine sahip bir giysi prototipinin genel grnts verilmektedir [Sahin, Bulgun ve Kayacan, 2004].

ekil 4.48. Istcl Bir Giysi Prototipi [Sahin, Bulgun ve Kayacan, 2004]

68

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.8. Isya Kar Duyarl Giysiler

4.2.8.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Gnmzde kullanlan konvansiyonel giysiler, bilindii zere farkl hammaddeye sahip, farkl incelikte olan ipliklerden, farkl gramajdaki ve sklktaki kumalardan vs. elde edilirler. Bu farkllklarn iki temel amac vardr: Birincisi mevsime, yani hava koullarna gre giysiyi oluturacak kuman seilmesi, ikincisi ise o gnn modasna uygun kumalarn seilmesidir. te bu aamada, sya kar duyarl giysiler, konvansiyonel giysilerden farkl olarak hava artlarna gre uyum salamakta ve tekstilde rtme faktr olarak bilenen zelliklerini deitirebilmektedirler. Dier bir deyile bu akll tekstiller, sklklarn, hava geirgenliklerini, giysi halindeki formlarnda kol, bacak vs. uzunluklarn deitirebilmekte, giyeni mevsim artlarna gre en uygun durumda hazrlayabilmektedirler. Bu konuyla ilgili olarak aratrmalarn srdren firmalarn, nemli almalardan bazlarnn ticari isimleri; Diaplex, Oricalco ve SmartSkin dir. Ve bu almalarn hepsinin temelini, termal ekil hafzal materyallerden dokunmu kumalar oluturmaktadr. Termal ekil hafzal materyallerden dokunmu kumalardan elde edilen Oricalco adl akll gmlek de konuyla ilgili yaplm, yukarda bahsi geen bir almadr. Bu akll gmlein kollar, oda scakl bir ka derece arttnda ksalmaktadr. Ayrca sktrlp yumak haline getirilek krtrlp, buruturulan bu akll gmlek sadece scak hava akmyla (sa kurutma makinesiyle bile) otomatik olarak ilk eklini almaktadr [www.gzespace.com/Oricalco.html, 2007].

69

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Oricalco adl akll gmlein grnm ekil 4.49da verilmitir.

ekil 4.49. Akll Gmlek [www.gzespace.com/Oricalco.html, 2007]

Isya kar duyarl giysilerin zellikleri aadaki verildii zeredir; Elastiklik: %200 elastiklik konforu arttrr ve hareket zgrlne izin verir. Doku: Hafif, ar normal veya ok ar kyafetlerde kullanlabilir. Dayanm: Gzenekli olmayan yapsyla ter, tuz ve yan gzenekleri tkamasna direnlidir. Rzgara diren: Gzenekli olmayan yapsyla rzgara son derece direnlidir. Is yaltm: Darnn havasna gre kendi kendini ayarlayabildii ve yapsnn gzenekli olmad iin termal yaltm salar. Su iticilik: Mkemmel yzeyi ile iyi bir su iticilik salar[Balc, 2006].

Isya kar duyarl giysiler; zellikle scaklk farklarnn ok yaand denizaltnda, dalglar iin tasarlanan giysilerde kullanlmakta ve ileriki gnlerde hayatmza girip, gnlk hayatmzda kullanacamz tahmin edilmektedir.

70

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.8.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Isya kar duyarl giysilerin retim tekniinin altnda, biimsel hafzal materyallerden elde edilmi kumalar yatmaktadr. Bu anlamda, biimsel hafzal materyallerden, almann bu ksmnda ksaca bahsedilmitir. Biimsel hafzal materyaller (Shape Memory Materials), o an bulunduklar ekilden, daha nce belirlenmi bir ekle, (genellikle s sebebiyle) form deitirerek geerler. Bu tr malzemeler, ar scak veya souk ortam artlar karsnda yaltm ve koruma zelliinin artrlmas amacyla kullanlmaktadr. Konfeksiyon

rnlerindeki biimsel hafzal materyaller aktive edildiinde giysi katmanlar ierisinde birbirine yakn olan tabakalarn aralarndaki boluklar artar. Bylece d ortam ile vcut arasnda scaklk kaybn nleme amacyla bir bariyer tabaka oluturulmas amalanr. Hem PCM, hem de SMMler kiinin fiziksel aktivitesi ve iinde bulunduu ortam artlarna (scaklk, nem, vb.) bal olarak tepki vermektedir [Erkan, Erdoan ve Kayacan, 2005]. Is duyarl kumalar hakknda yaplan aratrma almalarndan, SmartSkinnin retim teknolojisi ise yledir: SmartSkin hidrojelli yeni bir teknoloji olup yapsnda hidrofilik ve hidrofobik kopolimerler ierir. Bu hidrojel dier tabakalar arasnda sktrlr. Yani delikli kpk tabaka ncelikle deliksiz neopren tabaka ile birletirilerek, slak halde birleik bir kuma yaps elde edilir. Daha sonra bu birleik kuma ile naylon veya naylon/lycra karm bir tabaka arasna SmartSkin hidrojeli yerletirilir. Yani sonu olarak ok katl ve s duyarl zellik kazandrlm bir kuma elde edilir[Jose, 2005].

71

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Isya duyarl giysilerden, verilmitir.

SmartSkinnin grnm ekil 4.50de

ekil 4.50. Isya Kar Duyarl Giysiler [Jose, 2005] SmartSkinden yaplm giysinin sya kar tepkisi, yani alma ekli yle gereklemektedir. Giysinin iine giren souk su SmartSkin absorbe edilir ve SmartSkin tarafndan

genileyerek , bilek ksmlarndaki, ayaktaki ve

boyundaki aklklar kapatr. Yani daha fazla suyun giriine izin vermez. Giysi iinde hapsolmu su vcut ile temastan dolay snr. Eer scaklk, nceden hidrofilik ve hidrofobik komponentlerin oranna gre belirlenen gei scakln geecek kadar artarsa, hidrojel suyu serbest brakr ve bzlr. Yani suyun giysiden akmasna izin verir [Jose, 2005]. Bu pasif sistem srekli olarak i scakl dzenlemektedir. Bunu yaparken de herhangi bir pile veya herhangi bir mekanik etkiye gerek duymamaktadr [Jose, 2005].

72

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Is duyarl kumalar hakknda aratrma yapan Mitsubishi firmas tarafndan gelitirilen Diaplex rnn ise, sadece su geirmeyen bir membran deil ayn zamanda su buharn geirebilen ve sya duyarl zellikleri olan yeniliki bir rndr. Yaplan testlerin sonucunda Diaplexin 20.000 - 40.000 mm su basnc direnci ve 8.000 12.000 g/m /24h nem geirgenlii olduu tespit edilmitir (ekil 4.51)[Balc, 2006].

ekil 4.51. Diaplex / Kuma rnnn Kesit Grn [www.diaplex.com, 2006]

Diaplex ultra ince gzeneksiz bir polimer membrandr. Mikro-Brownian denilen molekl hareketi (ya da termal vibrasyon) nceden belirlenen s aralklarnda meydana gelerek membran oluturan molekllerin bo alan oluturmalarn salar. Bu bo alan oluumu dardaki s arttnda ya da souk durumlarda yorucu hareketler sonrasnda giysideki scakln artmasyla aktive olur. Su buhar moleklleri bu bo alanlara (mikro gzeneklere) ynlendirilir ve dar atlr. Dk scaklklarda polimer molekl zincirleri, su buhar ve snn transferini engelleyerek vcut scaklk kaybn snrlayan bir yzey oluturur (ekil 4.52).

ekil 4.52. Dk Scaklkta Polimer Molekl Yaps [Balc, 2006]

73

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Artan

scaklklarda

ise

bo

alan

oluumundan

dolay

molekler

konfigrasyonu deimektedir. Bu da s ve terden gelen buharn transferine izin vererek rahatszl nleyerek giysinin nemlenmemesini salamaktadr (ekil 4.53).

ekil 4.53. evre Iss Arttnda Molekl Yaps [Balc, 2006] Ayrca, Diaplex membran zarn geirgenliinin sya kar durumu ekil 4.54de verilmitir.

ekil 4.54. Diaplex Membran Zarn Geirgenliinin Isya Kar Durumu [www.diaplex.com, 2006]

74

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.9. Kt Koku Gideren, Gzel Koku Yayan Tekstiller

4.2.9.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar

Gnmzde kozmetik rnlere verilen nem, insanolunun gelir dzeyinin artmasyla ilerleme gstermektedir. zellikle son yllarda modann ncleri olan baz firmalar, kendi markalaryla koku retmekte ve satmaktadrlar. Ayrca bu kokularn kendi tasarladklar kyafetlerin kumalar ierisinde hapsolmasn ve her an bu kokuyu yaymasn istemektedirler. te bu aamada, mikrokapsl teknolojisinden faydalanlarak, kt kokular mikrokapsller ierisine hapsedilir ve yine mikrokapsller ierisinde olan gzel kokular, fiziksel bir etki sonucunda dar salnr. Bu konuda bir ok firma, apre almalar yapmakta ve yeni rnlerini piyasaya sunmaktadr. Konuyla ilgili olarak aratrmalarn srdren Cognis firmasnn retmi olduu CyclofreshTM kt kokular daha olumadan nlemektedir. Bunu da deride kt kokuya neden olan teri nleme zellii ile yapmaktadr. Buradaki mekanizma niastadan alnan dairesel glikoz moleklleri olan cyclodekstrine dayanmaktadr. Bu depolama zelliini optimum ekilde kullanabilmek iin CyclofreshTM

cyclodekstrini iki amala kullanr: Birincisi gzel kokular daha sonra aa vermek iin depolamak, ikincisi ise terin rahatsz edici koku salglamasna neden olan organik moleklleri alkoymaktr. CyclofreshTM ile ilem grm kuma ykandnda zerindeki nemi kullanlan ykama deterjan ve yumuatcnn kokusu ile deitirir. Bunun nedeni cyclodekstrinin gzel koku moleklleri ile doal bir reaksiyona girmesidir. Bylece her ykama sonras kuma yenilenmi gzel bir kokuya sahip olmaktadr. Gzel kokular yaymas istenen her trl tekstilde kullanlabilir olmasyla birlikte daha ok perdelerde ev ve yatak rtleri gibi kullanm ok sk ykanma

gereksinimi

duyulmayan

tekstilinde

alan

bulmaktadrlar.

Bunun nedeni ise, CyclofreshTMnin 4 - 5 ykmaya kadar dayankl olup, daha sonra bu zelliini yitirmesidir. [www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf, 2006]

75

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.9.2. retim Teknii ve alma Prensibi

Kt koku gideren, gzel koku yayan tekstillerin retim tekniinin temelinde mikrokapsl teknolojisi yatmaktadr. Bu adan, almann bu ksmnda ncelikle mikrokapsl teknolojisinin tekstilde kullanmndan bahsedilmitir. Mikrokapsl, mikroskobik lde paracklarn bir kabukla(kapsl) sarlp, gerekli olduunda kontroll bir ekilde aa karlmas olarak tanmlanr. Kapsln ierii, krlmayla birlikte aa kar. Bu etki basnla deil, srtnme kuvvetiyle gerekleir. Mikrokapsller ok kk olup, ap insan sann 1/20si kadardr. Uygulama sonrasnda 1 santimetrekare alan 1 milyon mikrokapsl ile

kaplanabilmektedir(ekil 4.55)[Kayatrk, 2004].

ekil 4.55.

Mikrokapsllerin Elektron Mikroskobu [Deguillement, 2003]

Altndaki Grnmleri

76

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Mikrokapsln iine eitli kimyasallar yerletirilip ve bu mikrokapsller tekstil materyaline, ektirme, emdirme, pskrtme, kpk, sprey ve bask yntemlerinden birisiyle uygulanabilir. Uygulama sonucunda kapsln ieriine gre tekstil materyaline farkl zellikler kazandrlabilir. Bu zellikler, kt koku gideren, sinek kovucu olan, gzel koku veren, uyarc zellie sahip olan vs. kimyasallarn mikrokapsller ierisine yerletirilip, tekstillere uygulanmasyla kazandrlabilir. Unutulmamaldr ki; mikrokapsln ierii, krlmayla birlikte aa kmaktadr. Yani tekstil materyalinin kazandrlmak istenen etkiyi gstermesi iin

mikrokapsllerin krlp, kimyasaln ortaya kmas gerekmektedir(ekil 4.56) [Kayatrk, 2004].

ekil 4.56. Mikrokapsller [Deguillement, 2003]

Mikrokapsller

tm

dokuma,

rme

ve

non-woven

kumalara

uygulanabilmekte ve genellikle bayan giyimde, erkek giyimde, ocuk giyimde, i elbiselerinde vs. kullanlabilmektedirler[Kayatrk, 2004]. Mikrokapsl uygulanm rnlerin avantajlar yle saylabilir: Ilman ykamalara kar dayankldrlar, Temas edildiinde etkileri daha da fazladr, Temas edilmedii durumlarda bile mikrokapsller srekli salnm salar, Uygulamadan uzun sreler sonra bile ayn etki alnr, ok eitli rn grubu ve uygulama alan vardr[Rudolf-Duraner, 2006].

77

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Mikrokapsllerin tekstil alannda kullanlmasyla, tekstil rnlerin katma deeri artmaktadr. Bunlar ; Kendinden gzel kokulu kumalar, Yrdke ho kokan hallar, Vcudu nemlendiren ve tazelik kazandran aloe vera ieren kumalar, Sigara kokusunu yok eden kumalar, Kendinden kokulu perdeler, Sivrisinekleri uzaklatran d giyimlik kumalar, Antibakteriyel ve antifungal zellikleri tayan kumalardr

[Rudolf-Duraner, 2006].

Kt koku gideren, gzel koku yayan tekstillerin retim tekniinin temelini oluturan mikrokapsller ierisine, kokular hapsedilmekte ve daha sonra kumaa aplike edilmektedir. erisine koku hapsedilmi mikrokapsl ile kuman muamelesi emdirme ve ektirme prensibine gre yaplabilmektedir. Kuma daha sonra sklp, kurutma ilemine tabi tutulmaktadr(ekil 4.57).

ekil 4.57. Fularda(Emdirme Prensibine Gre) CyclofreshTM ile Kuman Muamelesi [www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf, 2006] Bu ilem; pamuk, keten, viskon, polyester, polyamid, poliakrilik, yn ve yn karmlar iin uygulanabilmektedir. Elde edilen, kt koku gideren, gzel koku yayan tekstillerin alma prensibi ise u ekilde meydana gelmektedir.

78

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Mekanizma, kii terlemeye baladnda oluan nemle beraber almaya balamaktadr. Terle birlikte kumataki scyclodekstrin aktif hale geer ve nemle reaksiyona girer. Sonuta oluan kimyasal reaksiyon, depolanm gzel kokunun dar kmasn ve ayn zamanda ter molekllerinin kt kokusunun hapsedilmesini salar (ekil 4.58, ekil 4.59). Glikoz molekllerinin kimyasal zellikleri sayesinde bu mekanizma alabilmektedir. Dardan hidrofilik, iten ise suya balanmayan hidrofobik bir ula evrelenmitir[www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf, 2006].

ekil 4.58. Cyclodekstrin Moleklnn Ter Kokusunu Giderme Mekanizmas [www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf, 2006]

ekil 4.59. Cyclodekstrin Moleklnn Gzel Koku Yayma Mekanizmas [www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf, 2006]

79

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.10. evresel Faktrlere Bal Olarak Renk Deitiren Akll Tekstiller 4.2.10.1. Genel zellikleri ve Kullanm Alanlar Uzun yllardan beri yaplan aratrma, gelitirme ve tketici taleplerine daha iyi cevap verebilmek adna ortamn scaklna ve evresel faktrlere bal olarak renk deitiren tekstiller retilmitir. te bu deiim kromik malzemeler sayesinde elde edilmektedir. Kromik materyaller, d etkenler sonucu renk deitiren, rengi yok olan ve renk yayan materyallerdir. Bu grupta deerlendirilen akll yaplarn reaksiyona balang etkilerine gre aldklar isimler aadaki gibi sralanmaktadr [Anbumani, 2006]. Termokromik materyaller; s etkisiyle, Fotokromik materyaller; k (ultraviyole nlar dahil) etkisiyle, yonokromik materyaller; pH deerinin etkisiyle, Elektrokromik materyaller; elektrik enerjisinin etkisiyle, Piezokromik materyaller; basn etkisiyle, Solventkromik materyaller; sv etkisiyle, Carsolkromik materyaller; elektrik nlarnn etkisiyle renk deitirmektedir.

Bata

da

belirtildii

zere

kromik

materyaller

tekstil

sektrnde

kullanlmaktadr. Daha ok fotokromik ve termokromik materyaller kullanm alan bulmaktadr. Firmalarn retmi olduu fotokromik ve termokromik boyalarla, tekstil materyali boyama veya bask yntemiyle renklendirilmektedir. Elde edilen tekstiller sya ve a kar tepki vererek renk deitirmektedir[Balk ve Esirolu, 2005]., Bu rnler, daha ok askeri alanda kamuflaj giysisi olarak kullanm alan bulmaktadrlar.

80

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Ultraviyole nlarn etkisine bal olarak renk deitiren giysilerle ilgili rnekler ekil 4.60 ve ekil 4.61de verilmitir.

ekil 4.60. Ultraviyole Inlarn Etkisine Bal Olarak Renk Deitiren Giysiler [Lopez, 2005]

ekil 4.61. Ultraviyole Inlarn Etkisine Bal Olarak Renk Deitiren Giysiler [www.aol.com, 2006]

4.2.10.2. retim Teknii ve alma Prensibi

81

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

nsan vcudunun scakl ve ultraviyole nlarn etkisine bal olarak renk deitiren bu giysilerin eldesinde eitli zel materyaller ve bunlara uygun yntemler gelitirilmitir. Bu amala ortamn scaklna bal olarak renk deitiren termokromik ve ultraviyole nlarn etkisine bal olarak renk deitiren fotokromik boyar maddeler kullanlmaktadr[Balk ve Esirolu, 2005]. Her iki sistemde de fizikokimyasal ve kimyasal ilemler kullanlarak, mikrokapsulasyon yntemi ile retilmekte olup, bu sistemlerin gelimesi ile daha geni kullanma alanna sahip olaca dnlmektedir. Gerek termokromik gerekse fotokromik sistemlerde mikrokapsllenen boyarmaddelerin ykama mrleri snrl olup genelde 20 ykamann stndedir. Ancak ar ykama ve ok yksek scaklklarda bu ykama says daha da dmektedir. Kullanlan mikrokapsller camdan yaplm, 3-4 mm apnda olup zarf eklindedir. Ortamn scaklna duyarl boyarmaddeler ile homojen olarak, permanent ( kalc) yaptrclar ile ya da reineler ile kuma yzeyine aplike edilir. Camdan yaplm bu mikrokapsllerin iine boyar madde, kromofor grup ( elektron alc ) ve renk ntrleyici ( alkol vb.) gruplar bulunur. Tm bu maddelerin etkisi ile materyalin hangi tepkimeye girecei, ortaya kacak renk ve ortamn scaklna bal olarak deiir. rnein; ok renkli SWAY kumalar basit 4 renk ve 64 renk kombinasyonundan meydana gelmektedir. Renk deitiren tekstiller beyazdan maviye doru ultraviyole dalga boyunda 350400 nm aralndadr. zellikle fotokromik maddeler esas alnarak retilen tekstillerin, spiropiren tipli organik bileenleri, fotokromik maddelerin ultraviyole nlarnn etkisi ile gsterdikleri fotoliz ve bundan yararlanlarak renk deitirilmesi esasna gre yaplr. Tm bunlarn yannda renk deiimi ile birlikte bu tekstiller scakl s eklinde absorbladndan ayn zamanda vcuda serinlik hissi de

verirler(ekil 4.62) [Balk ve Esirolu, 2005].

82

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.62. Termokromik ve Fotokromik Boyarmaddelerle Elde Edilmi Kuma [www.kenencoregroup.com, 2006]

Elektrokromik materyallerden elde edilmi tekstiller ise, voltaj seviyesine gre redksiyon ve oksidasyon tepkimeleri veren boyar maddelerden retilmilerdir. (ekil 4.63) [Anbumani, 2006].

ekil 4.63. Elektrokromik Boyalarla Elde Edilmi Tekstiller [www.tms.org, 2006]

83

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.11. Dier Akll Kumalar,Tekstiller

4.2.11.1. Doku Mhendislii Alannda Kullanlan Akll Tekstiller

Doku mhendislii, insan vcudunun hasar grm ksmlarnn onarlmas amacyla dokular gelitirmek iin yaayan hcrelerle tekstil meneli biomateryalleri birlikte kullanabilmektedir. Burada tekstil doku yaplarna materyalleri, destek hcreli yaplara yap ve sonradan oluacak oluturulmasnda

oluturacak

iskelesinin

kullanlmaktadr[Jose, 2005].

ekil 4.64. Doku Mhendislii Alannda Tekstillerin Kullanm [Jose, 2005]

Doku mhendisliinin amac; organ naklindeki byk problemlere zm retecek yollar bulmaktr. Tekstil meneli yap iskeleleri ite bu amaca hizmet iin kullanlmaktadr. Genelde burada kullanlan tekstil yaps, non-woven yaplar diye

adlandrdmz dokusuz yzeylerdir.

Tercihen biodegradable (biyolojik olarak

bozunabilir, kaybolan) materyaller kullanlmaktadr. nk bunlar kalc olmayan materyallerdir[Jose, 2005].

84

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Byle bir yapnn kullanlmasnn sebebi ise undan dolaydr; Bu yaplar bir sre sonra vcut yapsnda kaybolacak ve bu sre ierisinde tekstil materyalinin yap-iskelesi grevi grd hcreler gelierekten dokular meydana getirecektir. Ve sonu olarak tekstil yaps ortadan kalkacak ve zarar grm yap onarlm olacaktr. Bununla ilgili baz rnekler ekil 4.65 ve ekil 4.66da verilmitir.

ekil 4.65. Tekstil Materyallerinin (A eklindeki) Kalpteki Hasarlarn Giderilmesi in Kullanm [Jose, 2005]

ekil 4.66. Tekstil Materyallerinin Omurdaki Disk Hasarlarnn Giderilmesi in Kullanm [Jose, 2005] 4.2.11.2. abuk Kuruyan ve Nefes Alabilen Kumalar

85

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

Schoeller firmasnn rettii 3XDRY kumalar da nanoteknoloji ile retilmi kimyasallar kullanlarak abuk kuruma ve nefes alabilme zellii kazandrlm kumalardr. Vcuttaki ve giysideki nemi ok hzl bir ekilde (normalden 6-8 kat daha hzl) ieriden darya transfer eder (ekil 4.67). Yksek nefes alabilirlik ve kirlenmeye kar diren zellii de mevcuttur [www.3xdry.com, 2006].

ekil 4.67. 3XDRY Kuman Kuruma Sresinin Karlatrlmas [www.3xdry.com, 2006]

Schoeller firmasnn rettii 3XDRY kumalar da ; kuman d yz su itici zellikte olup i yz ise su buharn kolayca absorbe edebilmektedir (ekil 4.68). Yaplan bu ilem, kuman grntsnde, tuesinde ve hava geirgenliinde herhangi bir negatif etki yaratmamaktadr [www.3xdry.com, 2006].

86

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.68. 3XDRY Kuman zellikleri [www.3xdry.com, 2006]

Bu kumalarn kullancya getirmi olduu faydalarn yle sralayabiliriz. Su, ya ve kir itici zelliklerden dolay hem kyafetin grnm asndan hem de giyenin kullanm rahatl asndan byk kolaylklar salamaktadr. Deride meydana gelen su buharn ve teri ok hzl bir ekilde uzaklatrmakta ve cildin nefes almasn salamaktadr. Terin uzaklatrlmasyla beraber vcutta doal bir serinleme hissi uyandrmaktadr (ekil 4.69)[www.3xdry.com, 2006].

ekil 4.69. 3XDRY Kuman Kullancya Getirdii Faydalar[www.3xdry.com, 2006]

87

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.11.3. Gne Panelli Ceket

2004 ylnda ilk olarak ortaya kan gne enerjili ceket dijital aletlerle balantl olabilmekte ve bu aletlerin arj edilmesini salamaktadr. Bu ceket, ICP Solar Technologies ve SCOTTeVEST firmalar tarafndan gelitirilmitir(ekil 4.70).

ekil 4.70. Gne Panelli Ceket [www.technologyenabledclothing.com, 2007] Ceketin arkasnda bulunan gne enerjisi paneli gne nlarn enerjiye evirmektedir. Elde edilen enerji enerji, aletler ceketin ceketle iin astarnda balantl bulunan olan bataryalarda MP3 alar, 4.71)

depolanmaktadr. cep telefonu,

Depolanan gameboy vb.

kullanlabilmektedir(ekil

[www.technologyenabledclothing.com, 2007].

88

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.71. Gne Panellerinden Elde Edilen Enerjinin, Ceket zerinde Bulunan Cihazlarda Kullanlmas[www.technologyenabledclothing.com, 2007]

89

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.11.4. zel, Esneyebilen Emniyet Kemerleri Bildiimiz emniyet kemerleri dnda, bir de zel, esneyebilen emniyet kemerleri bulunmaktadr. Bunlar arpma annda meydana gelen enerjiyi kontrol eden, zel elyaflardan yaplm emniyet kemerleridir. Bu emniyet kemerleri bize, artrlm yolcu gvenlii sunmaktadr. Bu zel emniyet kemerleri zel yapay elyaflar kullanlarak yaplmaktadr. Bu zel elyaflardan biriside Securus ticari isimli elyaftr. Securus elyaf yeni bir tr polyester kopolimeridir. Bu elyaf polyethylene terephthalate (PET) ile

polycaprolactone (PCL) nin kombine edilmesinden meydana gelmitir. Ve her ikisinin de zelliklerini tamaktadr. Yani PET bu elyafa tutucu (dizginleyici) bir zellik salarken, PCL ise esneyebilme zellii salamaktadr (ekil 4.72.) [Jose, 2005].

ekil 4.72.zel, Esneyebilen Emniyet Kemerleri [Jose, 2005]

arpma srasnda, Securus elyaf ile yaplm emniyet kemeri adml bir yntemle yolcuyu korumaktadr. Yolcuyu gvenli bir biimde oturduu yerde tutar, bir ileri aamada meydana gelen enerjiyi absorbe ederek esner ve yolcunu vcudunda yastk grevi grr ve son olarak hareketi dizginler ve snrlar [Jose, 2005].

90

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.11.5. Moda Alannda Kullanlan Akll Tekstiller

Akll tekstiller, gn getikce hayatmzn her alannda ska karmza kmaya balamtr. Moda alannda artk akll tekstiller grlmektedir. Moda alannda kullanlan akll tekstillerden biriside klandrmal kuma olan Luminexdir. Luminex, karanlkta kendi n yayan yeni bir kuma eididir. Yksek enerjili fizik deneyleri iin gelitirilen ok kk, esnek optik lifler sradan kumaa iine dokunmutur. G, giysi iine dikilen bir pilden gelmektedir(ekil 4.73) [www.luminex.it, 2007].

ekil 4.73. Luminex Kumadan Elde Edilmi Elbise [www.luminex.it, 2007]

Luminex sahne kostmlerinden, el antalarna, perdelere ve giysilere kadar ok eitli alanlarda kullanlmaktadr(ekil 4.74) [www.luminex.it, 2007].

ekil 4.74. Luminex Kumadan Elde Edilmi Dier Tekstil rnleri [www.luminex.it, 2007]

91

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

retici firma kuma iine yerletirilen akll mikroipler vastasyla ilerde kuman yanp snen desenlerle k yaymasnn da mmkn olacandan bahsetmektedir[www.luminex.it, 2007] Moda amal kullanlan bir dier akll tekstil olarak, Hussein Chalayann Airplane giysisini rnek gsterebiliriz. Bu giysi cam elyafndan elde edilmi olup, uzaktan kumanda ile ekil deitirebilmektedir. Bylece giyen kii, giysinin modelini istedii zaman farkl formlara sokabilmektedir(ekil 4.75)[Lopez, 2005].

ekil 4.75. Hussein Chalayann Airplane Giysisi [Lopez, 2005]

92

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

4.2.12. Uzay Giysileri

Yukarda saydmz bir ok zellii bnyesinde barndran, aslnda akll tekstillerin yaratlmasnda bir balang rol oynayan uzay giysileri, uzaydaki en zor artlarda giyeni bu tehlikelerden maksimum derecede korumak iin yaplmaktadr. Ayrca akll tekstillerin, zellikle uzay ve askeri almalar sonucunda gelitirildiini ve daha sonra bunlarn bizim hayatmza girdiini unutmamak gerekir. Bu adan uzay giysilerinin yaps, tasarm vs. ok nem arz etmektedir. Bilindii zere Uzay, Dnyamzdan ok farkl olup, zel bir giysi olmakszn yaam imknsz klan bir ortamdr. Baka bir deyile Uzayda iken insan zel bir giysi giymemise; 15 saniyede bilinsiz hale gelir (oksijen). Kan ve tm vcut svs kaynar ve sonra donar. Deri, kalp ve tm dier organlar kaynayan svlardan dolay geniler. Korkun bir scaklk deiimi ile karlalr(Gneli bir yerde 1200C, glgede ise -1000C). eitli radyasyonlara maruz kalnr. Yksek hzla hareket eden toz paracklarnn arpmas kanlmazdr[Ethem, 2004].

Bu tehlikelerden korunmak iin uzay giysisi; Basnl bir atmosfere sahip olmal, Oksijen salamal, nsandan kan karbondioksiti yok etmeli, Scaklk asndan konfor salamal, Gktalarndan giyeni korumal, Belirli bir limite kadar radyasyondan korumal, Temiz ve iyi bir gr salamal, Giysi iinde kolayca hareket etmeyi salamal, Ana arataki komutan ile iletiimi salamal, Uzay aracnn dnda kolayca almay salamaldr[Ethem, 2004].

93

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

ekil 4.76. Uzay Giysileri [Ethem, 2004] Uzay giysilerinin zelliklerini maddeler halinde yle sralanabilir. Uzay giysisi bir balona da benzetilebilir. Neoprene denilen yapay lastik ile dokunmu su geirmez bir kumala kaplanr. Dardaki bir kaynaktan zel bir pompa ile hava baslr. Normal atmosferik basncn (1 atm) altnda (0.29 atm) bir basn uygulanr. Uzay mekiinin kabininde ise 1 atm basn vardr. Airlockdaki basn da dktr. Astronotlarda da basn deiikliinden dolay vurgun yeme riski vardr. Uzay giysisi normal hava kullanmaz nk dk basnta akcier ve kanda dk oksijen younluuna neden olur. Yksek dalara karken de bu belirtiler gzlenir. O nedenle solumak iin sadece oksijen verilir. ( Ya uzay aracndan bir hortumla veya yaam destei salayan bir srt antasyla.) Uzay mekii ve uzay istasyonunda ise tam olarak insann soluduu hava verilir. Uzay yryne kmadan nce saf oksijen soluyan astronotlar vurgun yemekten kurtulur. nsan nefes alp-verdiinde karbondioksit aa karr. Giysinin iinde karbon dioksit younluu ldrc seviyeye kar. Uzay giysisi atmosferindeki fazla

94

4. AKILLI TEKSTLLER

Erman COKUN

karbon dioksit dar atlmaldr. Bunun iin lityum hidroksit kutusu kullanlr. Bu kutu ya uzay aracnn iinde ya da srt antasnda bulunur. Byk scaklk deiimlerinden korunmakta uzay giysisi olduka nem tamaktadr. Astronot yorucu iler yaptnda s retir. Eer bu s yok edilmezse astronot terler. Bunun sonucunda da kasknn ii buulanr. Daha nemlisi astronot bu durumda mthi su kaybeder. (Gemini 9un astronotu Eugene Cernan uzay yry srasnda 3 kilo civarnda su kaybetmiti.) Bu s fazlaln almak iin elbisenin iine kuru hava verilir veya fan kullanlr. ou zaman da su soutmal giysi kullanlr. Astronotlar kk ama hzl toz paracklarndan korumak iin uzay giysileri ok katl, dayankl sentetik kumatan yaplr. Giysinin ok katl oluu onun yrtlmasn da nler. Radyasyondan snrl bir koruma salar. Giysinin ii Mylar denilen bir materyal ile kaplanr. Bu radyasyonun yansmasn salar. Gne patlamas sonucu ykl paracklardan koruyacak bir ey olmad iin uzay yryleri gne etkinliinin olmad zamanlarda yaplr. Kask saf plastikten veya dayankl polikarbonatdan yaplr. Ik yanstc bir klf iindedir. Gzlk blm parldamalar nlemek iin hafif

renklendirilmitir(Gne gzl gibi). Uzay yrynden nce bu gzlk ksmnn iine buulanmay nleyecek bir sprey sklr. ada kasklarda lamba da vardr. iirilmi uzay giysisinin iinde hareket etmek ok zordur. Bu durumun stesinden gelmek iin uzay giysisinde balant yerleri vardr. Astronot bundan yararlanarak elini, kolunu, ayan, dizini ve bacan kvrabilir. ada astronot giysileri artk radyo alc/verici barndrmaktadr. Bu radyo alc/vericiler ya srt antasnda yada gs antalarnda bulunur. letiim iin kulaklk ve mikrofon kullanrlar[Ethem, 2004].

Grld zere uzay giysisinde bilinen tm akll tekstil uygulamalar bulunmaktadr. Bu adan uzay giysileri zerindeki gelitirme almalar, akll tekstilleri direk etkileyeceinden ok nemlidir[Ethem, 2004].

95

5. SONULAR VE NERLER

Erman COKUN

5. SONULAR VE NERLER

alma boyunca akll tekstiller hakknda verilen ayrntl bilgiler bu ksmda, her bir akll tekstil uygulamas iin ayr ayr zetlendiinde ve yorumlandnda u sonulara varlmaktadr. Vcut scakln dzenleyen giysiler-kumalar; giyeni d ortamda meydana gelebilecek scaklk deiilerimlerinden korumas ve vcut scakln rahat edebileceimiz aralkta dengeli bir ekilde tutabilmesi asndan nem arzetmektedir. Yakn gelecekte bu akll tekstillerin kullanm alanlarnn daha da artarak zerimizi rttmz yorganlardan ayakkablara, giyim

eyalarndan yer ve duvar kaplamalarna kadar her alanda kullanlaca byk olaslktr. zellikle askeri giysilerde ve srad(extreme) spor yapan kiiler iin tasarlanm baz giysilerde vazgeilmez olaca kesindir. Serinletme fonksiyonuna sahip olan giysiler; zellikle ok scak ortamlarda giyen kiiyi serinletip, performansn ve randmann artrabilmesi asndan ok nemlidir. Bu akll giysilerin nmzdeki yllarda, kresel snma problemiyle kar karya olan dnyamzda daha da nemli hale gelecei grnmektedir. Bu akll giysilerin belli kullanm srelerinden sonra ok sk yeniden arj(su ile) edilme zorunluluu bir dezavantaj yaratmakta olup, bu sorunun da nmzdeki yllarda zlecei ngrlmektedir. Grnmezlik salayan kamuflaj giysileri; insanolunun yllar boyunca hayal ettii grnmez olma olgusuna ok yaklat iin nem arzetmektedir. Bu akll giysilerin temeli daha ok elektronik teknolojisine dayandndan, bu alandaki almalar elektronik ve bilgisayar teknolojisinin gelimi olduu lkelerde gereklemeye devam edecektir. Sistemde kullanlan kamera ve projeksiyon gibi ar ve byk cihazlar sistemi tanabilir olma zelliinden yoksun brakt iin gnmzde ve yakn gelecekte sabit nesneleri kamufle etmede kullanlabilir. Fakat bu cihazlarn boyutlarnn daha da klmesiyle ve grnty ileyen ilemci hzlarnn daha da artmasyla, sistem hareketli nesneler iinde kullanlabilecektir. Bu giysiler zellikle askeri alan asndan

96

5. SONULAR VE NERLER

Erman COKUN

byk nem arz ettiinden dier akll tekstillerden daha hzl bir geliim sreci iinde olacaktr. Temasa, dokunulmaya kar duyarl kumalar; gn getike mobilleen hayatmzda zerimizde bulundurduumuz cihazlar tek bir noktadan ve giysi zerinden kontrol edebilme olana salad iin giyilebilir bilgisayarlarn vazgeilmez bir unsuru olacaktr. Bu akll tekstillerin geliim aamasnda iletken lifler byk nem tamaktadr. letkenlii tam anlamyla salanm ve tekstilde kullanlan liflerin performans zelliklerine sahip elyaflarn elde edilmesiyle birlikte, kullanm alanlar daha da yaygnlaacak ve gnmzde elektronik cihazlarda ara birim olarak kullandmz kumanda, mouse gibi aygtlar tamamyla tekstil yaplarndan elde edilebilecektir. Bu alandaki gelimeler, elektro-tekstiller ve giyilebilir bilgisayar teknolojisindeki

gelimelere iie ve paralel olarak devam edecektir. Nemi alglayan kumalar; zellikle salk sektrnde, hastahane de bulunan yataklarda kullanlmaktadr. Kullanm yaygnlnn, bu kumalarn

maliyetlerinin drlmesiyle artaca dnlmektedir. Elektro-tekstiller ve giyilebilir bilgisayarlar; nmzdeki yllarda mobil lgnlmzn en nemli basama haline gelecek ve cep telefonlarnn hayatmzda yaratt geliimi-deiklii bir adm ileriye tayacaktr. Bu sayede telefon, bilgisayar, mzik alar, televizyon gibi aklmza gelebilecek ve ihtiya duyacamz tm elektronik aksamlar zerimizde tayabileceiz. zerinde gne pili olan giysiler, giyilebilir bilgisayarlarla entegre olacak ve giysi zerindeki mevcut cihazlar harici bir kaynaktan arj ihtiyac duymayacaktr. Ayrca salk asndan vcudumuzun hayati fonksiyonlarn bu giysiler lebilecek ve kt giden bir durumda bizim hayatmz kurtaracak olan ilk yardmn en hzl eklide bize ulamasn salayabilecektir. Bu giysiler gelecekte kablosuz balant-uydu araclyla kolayca her yerle iletiim kuracak, istediimiz bilgi al-verilerini heryerde salayabilecek ve dnya zerinde nerede olduumuzu GPS sistemi sayesinde kolayca bulabilecektir. Isya kar duyarl giysiler; d hava koullarna gre boyutlarn, rtme faktrlerini ve yaltm seviyelerini deitirerek, belirli scaklk aralklarnda

97

5. SONULAR VE NERLER

Erman COKUN

herhangi bir giysi deitirmeksizin d hava artlarndan etkilenmemezi salamalar asndan nem arzetmektedirler. Bu akll giysilerin teknolojisinin dier s dzenleme, serinletme, stma gibi fonksiyonlara sahip akll tekstil teknolojileriyle entegre olaca ve gelecekte giyeceimiz tekstillerin bu akll tekstiller olaca byk ihtimaldir. Bu giysilerin, giyilebilir bilgisayarlarla bir btn halinde(kompakt halde) kullanlabileceide bir olaslktr. Kt koku gideren, gzel koku yayan tekstiller; insanolunun alm gcnn artmasyla birlikte oalan kozmetik(koku) kullanmnn daha st safhalarnda byk nem arz edecei grnmektedir. Bu teknolojinin entegre edilmi olduu akll tekstiller sayesinde insanlarn giysilerinde, yataklarnda, yorganlarnda, perdelerinde, hallarnda vs. akla gelebilecek her trl tekstil nihai rn uygulamalarnda istedikleri kokunun devaml olarak, kendiliinden aa kmas-kokmas salanabilmektedir. Bu akll giysilerin gnmzde ykanmaya kar dayanksz olmas bir dezavantaj yaratmaktadr ve bu sorunun mikrokapsl teknolojisinde yaplacak gelimelerle alaca dnlmektedir. evresel faktrlere bal olarak renk deitiren akll tekstiller; salad kamuflaj ve estetik avantajlarndan dolay nem tamaktadr. Bu akll giysiler farkl etkilere bal olarak renk deitirmekte ve farkl ortamlarda farkl

renklere sahip bir giysi olabilmektedirler ve bu adan giyen kiiyi monotonluktan kurtarmaktadrlar. Bu akll tekstillerin kullanmnn gelecekte moda alannda daha da yaygnlaaca ve uan mevcut etkiler dnda baka bir ok etkiye bal olarakta renk deitirecei dnlmektedir. Dier akll kumalar, tekstiller; bal altnda verilmi olan doku mhendislii-tp alannda kullanlan akll tekstiller sayesinde organ nakli, daha kolay ve gvenli bir hale gelecektir. Artan organ nakilleri ve

nmzdeki yllarda organ retiminin (laboratuar ortamnda) gereklemesi, yaygnlamasyla bu tekstiller daha da nem arz edecektir. Moda alannda kullanlan akll giysiler, uan gnmzde mevcut olan moda anlayn tamamyla deitirecek ve zerlerinde kiiye has gzel kokular yayan ve ayn zaman da kl-dikkat ekici giysiler tercih edilmeye balanacaktr.

98

5. SONULAR VE NERLER

Erman COKUN

te bu aamada, Trk Tekstil sektrnn, uan iinde bulunduu Uzakdoulu rakipleri ile maliyetler ynnden rekabet edememe skntsn amas ynnden, sonu ksmnda zetlenmi olan byk katma deere sahip ok fonksiyonlu ve akll tekstillere ynelmesi byk nem arz etmektedir. Ayrca, akll tekstillerin son zamanlarda gndeme ska gelmesi, neminin kavranmas ve bu ynde ileride gl bir talebin oluaca beklentisi

nedeniyle lkemizde bu alana girecek firma saysnda artlarn olmas gerekmekte ve beklenmektedir. Fakat bu aamada; Trk Tekstili, Avrupal ve Amerikal rakiplerine gre hem niversitelerde akll tekstiller alanndaki eitim-retimin ve aratrma-gelitirmenin yetersiz olmas, hem de bu alanda yatrm yapmak isteyenlerin konuyu sadece ana hatlaryla bilip, gerekli bilgi, donanmlara ulaamamas ve bu konuda eitilmi mhendisleri bulamamas asndan ok geridedir. te yaplan bu almann; Akll Tekstiller sektrne azda olsa k tutmas amalanmtr. alma da akll tekstiller hakknda olabildiince ayrntl bilgiler verilmeye allm ve bundan sonraki almalarn temelini oluturmas, ayrca sadece akll tekstillerin bir alannda yaplmas gereken spesifik ve rn sonulu almalar douraca mit edilmitir. Bundan sonra yaplacak almalarn, gelien teknolojiye ayak uydurmas ve insanolunun elektronik alanlara duyduu byk ilgi asndan, elektronik tekstiller adyla bilinen tekstil teknolojisi ile elektronik teknolojisinin entegrasyonu sonucu oluan akll tekstillerle ilgili ve de rn elde etme odakl yaplmas, gerek Trk Tekstil Sektr asndan gerekse de almay yapana getirecei maddi ve manevi tatmin asndan ok nemlidir. Elektro-tekstiller ve giyilebilir bilgisayar teknolojilerinin yannda, askeri ve tbbi alanlarda kullanlacak akll tekstillerde de byk ve nemli gelimelerin yaanlaca ve bu alanda yatrm yapm/yapacak lkelerin byk kazanlar elde edecei kesin gibi gzkmektedir. Akll tekstillerle ilgili olarak yatrmclarnda hevesli olup, konuya gerekli nemi vermeleri gereklidir. Konuyla ilgili alma yapan niversiteler, zel sektr

99

5. SONULAR VE NERLER

Erman COKUN

ve devlet tarafndan maddi olarak desteklenmeli, niversitelerde yaplan almalarn zel sektrde hayat kazanmas sreci hzlandrlmaldr. Sonu olarak, Trkiye de yllarca ihracat rakamlarnda ilk sray baka hi bir sektre kaptrmayan, uan bile bulunmu olduu zor durumda yine de zirveyi zorlayan, insanmza istihdam asndan kaplarn ardna kadar aan Trk Tekstil Sektrnn deiim sreci balamal, katma deeri yksek rnlere ynelinmeli ve bu aama da akll tekstillerin gelitirilmesi iin gereken nem verilmelidir.

100

KAYNAKLAR

ABDELFATTAH M. S., 2003. Electrotextiles: New Oppurtunities For The Weaving Industry. ISTEK 2003 Uluslar aras Isparta Tekstil Kongresi Bildiriler Kitab, Isparta. ANBUMANI, N., 2006. Intelligent Textiles, The Next Generation Textiles. PSG College of Technology, Coimbatare. ATILGAN, T., 2001. Trk Tekstil Sektrnn Frsat ve Riskleri. Tekstil veren Dergisi, 261. BALCI, H., 2006. Akll (Fonksiyonel) Tekstiller, Seilmi Kumalarda

Antibakteriyel Apre ve Performans zellikleri. ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Adana. BALIK, M., ESROLU, F., 2005. Tekstilde Renk Deitiren Giysiler. COKUN, E., 2004. Trk ve Dnya Tekstil Sektrnn Genel Deerlendirilmesi. ukurova niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Tekstil

Mhendislii Blm, Bitirme devi, Adana. DEGUILLEMENT, D., 2003. Bio Medical Clothes, Smart Textile. Minatec, Institut Franais Textile Habillement, France. EMEK, A., 2004. Teknik Tekstiller Dnya Pazar, Trkiyenin retim ve hra mkanlar. T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd Merkezi, Ankara. ETHEM D., 2004. Uzay Giysisi, Ankara niversitesi, Ankara. JOSE A.G. , 2005. Advances in Technology: Smart & Engineered Textiles. Protective Clothing Research Group, Department of Human Ecology, University of Alberta. KAYATRK N., Apre Malzemelerinde Yeni Uygulamalar, Seminer Notlar, Gemsan A.. , Adana, 2004. KEL, M., 2004. Akll Tekstiller Fonksiyonelliin Yedei mi Yoksa Tamamlaycs m?. Tekstil Maraton Dergisi, Mart-Nisan (2) : 73-74. KONTRAT O., Tekstil Endstrisinde Antimikobiyel Uygulamalar, Gemsan A.., stanbul.

101

NORSTEBO, C.A., 2004. Intelligent Textiles, Soft Products. Norwegian University of Science and Technology, Department of Product Design NTNU, Norway. AHN, ., BULGUN, E.Y., KAYACAN, O., 2004a. Istma Fonksiyonlu Akll Giysiler. ASYUINISTA, Akll sistemlerde Yenilikler ve Uygulamalar Sempozyumu, stanbul. ______, 2004b. Gelecein Askeri. Nonwoven Technical Textiles , (9) :102-111. TARAKIOLU, I., 2002. Trk ve Dnya Tekstili. Tekstil veren Dergisi, 276. ______, 2004. Tekstil Sanayi Gelecekte Nerede retecek?. X. Uluslararas Tekstil ve Hazr Giyim Sempozyumu Bildirileri. ______, 2004. Trk Tekstilcisi, Teknik Tekstiller Kefediyor. HIGHTEX 2005, stanbul Uluslar aras Teknik Tekstiller ve Nonwoven Fuar Tantm Katalogu VASSILIADIS, S., PROVATIDIS, C., PREKAS K., RANGUSS M., 2004. Elektrik letkenlii Bulunan Eirilmi plikler. 10. Uluslararas zmir Tekstil ve Hazr Giyim Sempozyumu. HIGHTEX, 2005. stanbul Uluslararas Teknik Tekstiller ve Nonwoven Fuar. Tantm katalogu. RUDOLF-DURANER, 2006. Firma rn Tantm Katolou, Mikrokapsller. VZYON 2023, 2003. Tekstil Paneli. Teknoloji ngrs Projesi Son Rapor, stanbul. http://www.fibre2fashion.com/industry-article , Web Sitesi, 2007. http://www.eleksen.com/, Web Sitesi, 2007. http://www.elektex.com/, Web Sitesi, 2007. http://www.outlast.com/, Web Sitesi, 2007. http://www.3xdry.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.diaplex.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.aol.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.tms.org/ , Web Sitesi, 2007. http://www.kenencoregroup.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.haberx.com/ , Web Sitesi, 2005. http://www.electricnews.net/ , Web Sitesi, 2005. http://www.textiles.ugent.be/ Web Sitesi, 2006.

102

http:// www.cognis.com/textiles/pdfs/Active_Textiles_eng.pdf/, Web Sitesi, 2007. http://www.bodyteq.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.silveregleoutfitters.com/ , Web Sitesi, 2006. http://www.sensatex.com/ , Web Sitesi, 2006. http://www.gtwm.gatech.edu/ , Web Sitesi, 2005. http://www.luminex.it/ , Web Sitesi, 2007. http://www.technologyenabledclothing.com/ , Web Sitesi, 2007. http://www.gzespace.com/oricalco.htm , Web Sitesi, 2007. http://www.etki.com/ , Web Sitesi, 2005. http://www.star.t.u-tokyo.ac.jp/projects/MEDIA/xv/oc-j.html/, Web Sitesi, 2007. http://www.vizyon2023.tubitak.gov.tr/ , Web Sitesi, 2003. http://www.softswitch.com/ , Web Sitesi, 2005. http://www.spectrum.ieee.org/ , Web Sitesi, 2004. http://www.dtm.gov.tr/ , Web Sitesi, 2007. http://www.itkib.gov.tr/ , Web Sitesi, 2007.

103

ZGEM 1982 ylnda Tarsusta dodu. lk-orta-lise eitim ve retimini Adana da tamamlad. 2000 ylnda ukurova niversitesi, Tekstil Mhendislii Blmnde Lisans eitimine balad. 2004 Haziran da bu blmden mezun oldu. 2005-2006 yllar arasnda Cognis-Henkel firmasnn mmessilliini yapan ACN Kimya A.. firmasnda Tekstil Mhendisi olarak, 2006-2007 yllar arasnda ZBUCAK T.A.. firmasnda rn Gelitirme Uzman olarak alt. 2007 yl, ubat ay itibariyle de, bata RIETER AG olmak zere iplik sektrnde hizmet veren birok yurtd firmann mmessilli olan ERBEL MMESSLLK A..de Tekstil Mhendisi olarak greve balad ve halen bu grevini srdrmektedir. 2004 yl, eyll aynda ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Tekstil Mhendislii Anabilim dalnda balad yksek lisans eitimine halen devam etmektedir.

104