T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED VE DI POLTKA ( 19431991 )

Yksek Lisans Tezi

zge zko

Tez Danman Do. Dr. Melek Frat

Ankara, 2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED VE DI POLTKA ( 19431991 )

Yksek Lisans Tezi

zge zko

Ankara, 2007

ZET
zko, zge, Suriye Baas Partisi: Kkenleri, Dnm, zledii ve D Politika, Yksek Lisans Tezi, Danman: Do.Dr. Melek Frat, 198 s.

Bu tez, 20. yzyln balarnda siyasallaan Arap milliyetilii ve iki sava aras dnemin anti-empreyalizm vurgusuyla ekillenen Arap sosyalizmi dncelerinin miras zerine ina edilen Suriye Baas Partisini ele almaktadr. Tezin amac, Baas Partisinin ortaya k koullarn, ideolojik yaplanmasndaki ncelikli unsurlar, uluslararas sistemin ve blge koullarnn farkllamasyla Partide yaanan ideolojik dnm ve bu dnmn Suriye i ve d politikasna yansmalarn ortaya koyabilmektir. Birinci blm, Baas Partisinin kurulu yllarn ele almaktadr. Baas Partisinin kurulu yllarndaki ideolojik yaplanmasn hazrlayan unsurlar ve Partinin muhalefette olduu bu dnemde Suriye siyasetini ne derece etkilediini belirleyebilmek bu blmn temel hedefidir. Tezin ikinci blm, 1960larla birlikte Parti ideolojisinde hem Suriye i yapsndaki hem de uluslararas sistemdeki deiikliklerden kaynaklanan nedenlerle yaanan dnm ortaya koymay amalamaktadr. Partinin ideolojik nceliklerindeki dnmn Suriye i ve d politikasn ne derece etkilediinin belirlenmesi ise, yine bu blmn temel hedeflerinden biridir. 1970lerde neo-liberal politikalarn blgeye nufuzyla liberalizme kayan Baas Partisi ideolojisindeki krlmay ortaya karan koullarn tespit edilmesi ise nc blmn konusunu oluturmaktadr. Bununla birlikte, bu blmde pragmatizme ve liberalizme kayan ve Arap birlii idealinden kopan Baas dncenin Suriye siyasal hayatna yansmalar ele alnmaktadr.

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED VE DI POLTKA ( 1943-1991 )

NDEKLER

GR...........................................................................................................................3 I. BAAS PARTSNN KURULUU VE GELM (19431961).....................22 A. Baas Partisinin Kurulu Yllarndaki deolojisi.................................................25 1. Baas Partisinin Dnsel Temelleri ve Kurucular...........................................25 2. Baas Partisi deolojisinin nemli Unsuru....................................................33 a. Arap Milliyetilii ( Birlik )............................................................................36 b. Hrriyet............................................................................................................40 c. Arap Sosyalizmi...............................................................................................41 . deolojik Yaplanmann Parti Tzndeki Yeri...........................................46 3. Baas Partisinin Dayand Snfsal Temeller....................................................51 B. Baas Partisinin Suriye ve D Politikasndaki Rol.......................................57 1. Politika Gelimeleri.......................................................................................57 2. D Politika Gelimeleri....................................................................................61 a. Arap-srail Sava ve Suriyeye Etkisi...........................................................61 b. Baas Partisi ve Birleik Arap Cumhuriyeti ( 19581961 )............................67 II. SURYEDE VE BAAS PARTSNDE KTDAR MCADELES (1961 1970)...........................................................................................................................77 A. Ayrlk Dnem ( 19611963 ).........................................................................78 1. 28 Eyll 1961 Darbesiyle Gelen Ayrlk Rejim.............................................78

2. Ayrlk Dnemde Baas Partisinin Yeniden Yaplanmas.............................88 B. Geleneksel Baas Evresi ( 19631966 )...............................................................94 1. 8 Mart 1963 Darbesi ve Baas Partisi ktidar.....................................................95 2. Baas ktidarnn D Politikas.........................................................................100 a. Dou Bloku ve Sovyetler Birliiyle likiler.................................................100 b. Birleik Arap Devleti Grmeleri..............................................................103 3. Baas Partisinin deolojik Dnm..............................................................110 C. Neo-Baas Evresi ( 19661970 )........................................................................116 1. Politika Gelimeleri.....................................................................................117 2. D Politika Gelimeleri...................................................................................120 III. BR KIRILMA: HAFIZ ESAD DNEM VE BAAS PARTS (1970 1991).........................................................................................................................127 A. ktidar Mcadelesinin Son Aamas: 13 Kasm 1970 ......................................127 B. Hafz Esad Dneminde ktidar Yaplanmas....................................................133 C. Baas Partisinde Liberal Evre ve D Politikaya Yansmalar.......................142 1. D Politika Gelimeleri: Arap Milliyetiliinden Sapma.............................144 2. Arap Sosyalizmi Yerine nfitah..................................................................150 . Rejime Muhalefet: Siyasal slam ve Mslman Kardeler.................................158 SONU....................................................................................................................170 KAYNAKA...........................................................................................................179 ZET...197 ABSTRACT.198

GR

Baas Partisinin ortaya kt dnem, 19. yzylda kltrel Arap milliyetilii temelinde balayan ama sahihlik kavramnn ar bast slam reformizm temelindeki hareketin, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren evrildii ve slamla olan balarn kopard bir dnemdi. Kendisini bu tarihsel geliimin zerine ina eden Baas Partisinin ortaya k koullarn ele alabilmek iin Arap milliyetilii dncesinin geliimine deinmek gerekmektedir. 19. yzyl temellerini Bat Avrupada gelien Aydnlanma dncesinden alan ama etkisini tm dnyada hissettiren bir toplumsal deiim, dnm ve en nemlisi de milliyetilik ayd. Avrupada ve Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki topraklarnda 19. yzyln banda ivme kazanan milliyeti hareketlere, Orta Dou corafyasnda ve daha da zelde Arap dnyasnda ancak bu yzyln sonunda rastland. Orta Douda Aydnlanmann ve Osmanl

modernlemesinin etkisiyle doan Arap uyannn mirass olarak kinci Dnya Sava srasnda Suriyede kurulan Baas Partisi, zellikle blgede 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren ykselie geen Arap milliyetilii dncesinin kltrel bir hareketten siyasal bir eylem planna evrilmesi aamasnda ortaya kt. Baas Partisinin savunduu Arap milliyetilii, 19. yzyl Arap Orta Dousunun geirdii tarihsel evrimin ve ilerlemenin zerine ina edilmiti. Bu adan, Bat Avrupa merkezli olarak doan ve Osmanl mparatorluunu da etkisi altna alan Aydnlanma ve milliyetilik dncelerinin Arap kltrel uyannn yaanmasna ve Arap milliyetiliinin dnsel alt yapsnn oluturulmasna ynelik etkilerini ele almak gerekmektedir.

16. yzylda Osmanl mparatorluunun egemenliine giren Orta Dou corafyasnda yaanan deiimin ve dnmn koullar, Osmanl

modernlemesiyle yakndan ilgiliydi. Osmanl mparatorluu Tanzimatla beraber modernleme admlarn hzlandrd.1 Elbette ki bu modernleme hareketinden Arap dnyas da etkilendi. 19. yzyl Osmanl modernlemesinin en temel zelliklerinden biri olan merkeziletirme abalar,2 19. yzyln sonuna doru Arap dnyasnda adem-i merkeziyeti taleplerin dile getirilmesine yol at. Ama bu, Arap dnyas iin ayrlk bir dnemin balangc deildi. Osmanl mparatorluu, Balkanlardaki milliyeti hareketler karsnda 19. yzyln ikinci yarsna dein Osmanlclk, II. Abdlhamidle beraber de slamclk ( Pan-slamizm ) politikasn uygulamaya koyarak Arap dnyasnda kendisine ilikin yaratlabilecek olas bir teki alglamasn Osmanl kartln- engellemenin yollarn aramaktayd. nk 19. yzylda Avrupadaki Osmanl topraklar, Avrupa devlet sisteminin destekledii bamszlk hareketleriyle birbiri ardna kaybedilince, imparatorluk iindeki Arap nfusun nemi giderek artmt.3 18771878 Sava sonrasnda imzalanan Berlin Antlamas ile Balkanlarda ortaya kan yeni ulus-devletler imparatorluk iindeki dier unsurlara rnek oluturabilirdi.4 Dolaysyla II. Abdlhamid Araplarn imparatorluk bnyesinde kalmalarn salayacak bir politika izlemek amacndayd.

lber Ortayl, Osmanl modernlemesinin gerekliliinin ve koullarnn ikinci Viyana bozgunundan Tanzimat Fermanna kadar devam eden sre iinde hazrlandn savunmakta; Tanzimat Fermanndan sonra Osmanl toplumu yneticilerinin modernlemeyi bir lde srtladklarn, topluma dikte ettirdiklerini dile getirmektedir: lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s.28. 2 Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan, Kaan Durukan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2002, s.78. 3 Andre Raymond, Arap Siyasal Snrlar inde Osmanl Miras, L. Carl Brown ( ed. ), mparatorluk Miras: Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, ev. Gl aal Gven, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.164. 4 Kemal Karpat, Osmanlda Deiim Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2006, s.434.

slamiyeti, Trkler ve Araplar arasnda ilevsel bir role sahip birletirici bir ara olarak kullanma yoluna gitti. 18. yzyln sonundan itibaren ve btn 19. yzyl boyunca milliyetilik Balkanlara zg bir gelimeydi; Anadolu ise henz Trk milliyetiliinin etkisi altnda deildi, sadece kltrel ynden bir Trkletirme sreci balamt.5 Dolaysyla Arap milliyetilii en azndan siyasi bir ierik kazanmas anlamndaMsr valisi Mehmet Ali Paann faaliyetlerinden ve modernleme hareketlerinden deil, 19. yzyl ortasnda kltrel bir hareket olarak balayp bu yzyln sonunda da siyasal bir anlam kazanan Trk milliyetiliinin douundan esinlenmitir. Hakim etnik unsurun Trklk olarak kodland, snrlarn da bu temelde izildii Trk milliyetilii ancak 19. yzyl sonunda, 20. yzyl banda siyasi bir anlam kazanmaya ve bu adan da Osmanl mparatorluu egemenliindeki Arap halklarn da etkilemeye balamt. mparatorluun resmi dilinin Trke olduu 1876 Anayasasnda belirtilmi olmakla birlikte, yukarda da deinildii gibi, II. Abdlhamidin slamclk temelinde yrtt Mslman halklar bir arada tutma politikas Arap entellektellerinin Osmanl mparatorluuna yabanclamalarnn da nne gemekteydi. 1908de ilan edilen kinci Merutiyetle beraber ynetimi ele geiren Jn Trkler Trk milliyetiliine ynelmilerse de balangta izledikleri politikalar hala Osmanlclk unsurlarn iermekteydi. nk temel sorunlar Osmanl

mparatorluunun nasl kurtarlabileceine, yani imparatorluun beksna ilikindi. Ancak burada Trklk unsurunun da n plana kmaya baladn gzard etmemek gerekir. 1908 ylyla birlikte, Araplarn Osmanl mparatorluu idaresi

Ortayl, op.cit., s.73.

altnda adem-i merkeziyeti bir yapda var olmalar dncesinden uzaklalmaya baland. Msrda Osmanl mparatorluu ngiltereye kar hala doal bir mttefik olarak grlrken, Suriye ve Iraktaki Arap milliyetileri Osmanl hilafetinin sunduu slam dayanma kavramndan bamsz Arap milliyetiliine ynelmeye baladlar.6 ttihat ve Terakkinin kinci Balkan Savalarndan sonra artk kurtarlacak bir imparatorluk olmadn grerek Trk milliyetilii temelinde politika retmeye karar vermesi de Arap dnyas iin de olduka anlaml bir gelimeydi. Arap milliyetiliinin dnsel temelleri edebi ve kltrel anlamda 19. yzyln ilk yarsnda atlm olsa da siyasal bir ierik kazanmas Osmanl mparatorluunda Balkan Savalar sonucunda uygulamaya konan Trklk hareketinin etkisi ve Birinci Dnya Savann Orta Douda yaratt kriz ortamyla mmkn oldu. Bu sre, Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl mparatorluunun yklmasyla hz kazand. 20. yzyln balarnda ivme kazanan Arap milliyetilii, 19. yzyldaki Arap uyannn tarihsel mirasndan beslenmekteydi. Dolaysyla Birinci Dnya Savanda siyasallaan ve zellikle de iki sava aras dnemde manda ynetimlerine braklan bu blgede gelien milliyeti dncenin tarihsel evrimini ortaya koyabilmek iin Batnn ve Osmanl mparatorluunun etkisiyle ekillenen Arap uyanna deinmek gerekmektedir. 19. yzyln ilk yarsnda, zellikle Mehmed Ali Paa dneminin modernleen Msrnda yaayan ve Fransada eitim grm olan Rifaa elTahtavi, Tunuslu Hayreddin ve Hristiyan Arap Butros el-Bostani gibi ilk kuak Arap entellektelleri kltrel bir uyann temellerini attlarsa da slam dnceden
6

Hisham Sharabi, Nationalism and Revolution in the Arab World, Princeton, D. Van Nostrad Company Inc., 1966, s.9.

arnm ve Arap ulusu kavramsallatrmasna ulam bir hareketin ncleri deillerdi. zellikle el-Tahtavi ve Tunuslu Hayreddinin temel sorunlar, her biri deiik biimde ifade etmi olsalar bile, Mslman olarak kalnrken nasl modern dnyann bir paras olunacana ilikindi.7 Aydnlanmayla beraber yaanan Bat modernlemesinin slamn zne aykr olmadn ispatlama abas bu dnemin dnrlerinin temel zelliiydi. Arap dnyasnn geri kalmlnn almasnn yollarn bulmak ve slam dnceyi ( Bat ) modernizm(iy)le uyumlu hale getirebilmek bu adan nemliydi. Orta Dou ve Arap corafyas, 19. yzyln ikinci yarsnda daha hzl bir deiim safhasna girdi. Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani ve Reid Rza gibi Mslman/Arap entellekteller hzlanan bu deiim safhasnda kltrel Arap milliyetiliinin dnsel temellerini ina etme frsatn yakalamlard. Araplarn slam milletinin cisimlemesi olan Osmanl mparatorluuna ait olmalarndan tr, Arap milliyetiliinin k noktas devlet talebi deil, kltrel zerkliin kabul edilmesiydi.8 rnein, Abduha gre slam artk bir din olmaktan ok bir medeniyet ve ada dnyann araylarna cevap verecek bir dnce ve hareket olarak grlmeliydi.9 Bu dnemde de ayrlklk temelinde kurgulanm bir milliyetilik mevcut deildi. zellikle Afganide ilk kuak dnrlerden temel farkllk olarak gze arpan, odan bir din olarak slama deil de bir medeniyet olarak slama kaym olmasyd.

Albert Hourani, ada Arap Dncesi, ev. Latif Boyac, Hseyin Ylmaz, stanbul, nsan Yaynlar, 1994, s.112. 8 Mohammed Harbi, Arap Ulusal Mitini Sorgularken, Jean Leca ( ed. ), Uluslar ve Milliyetilikler, ev. Siren demen, stanbul, Metis Yaynlar, 1996, s.84. 9 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Arap Milliyetilii, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4., letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.1034.

Bu dnemde edebi anlamda Arap dilinin canlandrlmasna ynelik abalar, Avrupann Orta Douya artan ilgisine paralel olarak geliti ve misyonerlik faaliyetleriyle zellikle Suriye ve Beyrutta niversiteler kurulmasyla hz kazand. Dier yandan, 19. yzyln sonunda smrge dnyasnda ve Orta Douda da etkisini gsteren matbuat kapitalizmi10 Arap entellektellerinin birbirleriyle iletiime gemelerine, Bat dncesinden daha da etkilenmelerine yol at. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda matbuat kapitalizminin gelimesine bal olarak hz kazanan edebi anlamdaki Trklk almalarna paralel biimde11 basn-yaynn Arap dnyasna szmasyla edebi ve kltrel anlamda bir Arap milliyetilii dncesi dodu. Nitekim, Sami Zubaida da 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Orta Dounn baz ksmlarnda matbaann ve basl szlklerinin hzla yaylmasnn ulus kavramsallatrmasn kolaylatrc bir faktr olduuna; bu yaylmann Arapa gibi yazl bir dilin gelimesine imkn tandna dikkat ekmektedir.12 Benzer ekilde Albert Hourani de Arap dnyasnda liberal dncenin 1860larda dergi ve mecmua basmnn gelimesiyle yank bulduunu; nitekim basmhanelerin, Arapa okuyan ve yazan kesimin artnn 1860larda zel gazete ve dergilerin karlmasn mmkn klana dek, Arapa hibir yayn olmadn belirtmektedir.13 Genellikle Hristiyan Araplarn yazp izdii ez-Zinan, el-Muktataf ve el-Cevaib ve Reid Rzann el-Menar, Afganinin el-Urvetl Vuska gibi
Bendict Anderson Bat Avrupada retim ilikilerindeki deiiklikle e zamanl olarak matbuat kapitalizminin gelimesi ve buna bal olarak Latincenin ayrcalkl konumunu kaybetmesiyle doan yeni iktidar dillerinin, dini cemaatlerin siyasal olarak hayal edilmi topluluklara dnmndeki temel unsur olduuna iaret eder. Bunu yaparken halklar arasnda ortak diller kurulmasna hz kazandran ve Kilise egemenliine kar Latincenin dne yol aan iletiim teknolojisinin geliimine ise zel bir nem atfeder. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, passim. 11 Nasl ki bu dnem Osmanlda Ziya Paa, inasi ve Namk Kemalin ncln yaptklar Osmanlclk temelinde bir Trk edebi ve kltrel uyanna sahne olduysa, 1860larda Arap dnyasnda da ykselie geen yine Osmanlclk temelinde Arap edebi ve kltrel uyanyd. 12 Sami Zubaida, slam Halk ve Devlet, ev. Sami Ouz, stanbul, letiim Yaynlar, 1994, s.223. 13 Hourani, op.cit., s.114-115.
10

dnemin gazete ve dergileri dnya siyasetine ve Arap dnyasna ilikin yeni fikirlerin ortaya kmasn salamalar bakmndan nemli olduklar kadar, Arap dilinin yaygnlamas ve edebi anlamda bir Arap hareketinin itici gcn oluturmalar bakmndan da anlamlydlar. Fakat bu kltrel anlamdaki Arap milliyetilii, Arap toplumsal sistemine ikin olan slamla balarn koparabilmi deildi. Dolaysyla bu dnem, ana akm slam modernistlerin Batya kar bir g olarak slam savunduklar; ama bir yandan da vatanseverlik gibi kavramlara atf yaptklar buna ramen mmet ve vatan ayrmnn mulk kald- bir dnemdi.14 Yine de 20. yzyldaki Arap milliyetilii sekler bir hareket olduunu unutmakszn- kendini 19. yzyldaki erken dnem Arap milliyetilii zerinden kurgulamaktayd. 20. yzyln balarndan kinci Dnya Savana kadar olan dnemde Arap dncesi gittike sekler bir nitelik kazanmaya balad. Taha Hseyinin ncln yapt nc kuak Arap entellektelleri iin toplumu yeniden inaya yarayacak sekler ilke, Osmanl, Msr ya da Araplara ait olsun, milliyetilikti.15 Brokrat ve subaylarn oluturduu eitimli yeni snflarn ortaya k, Batnn kurduu misyoner okullarnda eitim alan rencilerin siyasallamalar, Orta Dounun manda ynetimlerine braklmasyla birleince Arap milliyetilii bir eylem plan haline gelmeye balad. Arap corafyasndaki bu hareketlenmeler, ayrlkla ve uluslamaya varacak bir eylem plannn deil, Arap entellektellerinin Batnn etkisiyle liberal dnceye eklemlenme abalarnn rnydler. Nitekim, Ernest Dawn literatrdeki

slam modernizmle i ie gemi bu erken dnem Arap miliyetilii iin bkz: C. Ernest Dawn, Osmanlclktan Arapla, ev. Bahattin Aydn, Takn Temiz, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998, s.135-163. 15 Hourani, op.cit. , s.10.

14

genel eilimin aksine, siyasal Arap milliyeilii hareketini ge balatmakta ve 1914ten nceki dnemde kendini Arap milliyetisi olarak tanmlayanlarn saysnn azlna dikkat ekmektedir.16 Siyasal Arap milliyetiliinin Osmanl

mparatorluunda gze arpan en erken tezahrnn 1908 ylnda stanbulda kurulan Osmanl Arap Kardelii Cemiyeti olduunu belirtmektedir.17 Ancak bu dnemde siyasal anlam kazanan Arap milliyetilii, Osmanl mparatorluu iinde bir zm aray anlayndan kendini koparabilmi deildi. 1913 ylnda Pariste toplanan Arap Kongresi de Osmanl mparatorluu iinde zm arayan, adem-i merkeziyeti bir yaplanmadan yana bir tutum aldndan, Dawna gre, bunlarn amalar Araplarn kltrel haklarn Osmanl mparatorluu iinde garantiye almakt.18 Dawn, Mekke erifi Hseyin nderliindeki 1916 Arap syanna ilikin deerlendirmesinde, bunun milliyetiliin Araplar arasnda gelimesini salayan nemli bir adm olduunu kabul etse de Mekkenin Haimileri iin daha nce Osmanlcln ifa ettiine benzer bir grevi yerine getirdiini belirtmektedir.19
16 17

Dawn, op.cit., s.170. C.Ernest Dawn, The Rise of Arabism in Syria, The Middle East Journal, Vol.16., No.2 ( Spring 1962 ), s.146. Dier yandan Cemal Paa, ayrlk Arap hareketine kar dzenlenen Aliye Divan- Harb-i rfisi zerine kaleme ald kitabnda, bu rgtlere ilikin ayrntl bir incelemeye yer vermektedir. Aye H. Aydn ( ed. ), Osmanl mparatorluunda Ayrlk Arap rgtleri: Aliye Divan- Harb-i rfisi, stanbul, Arba Yaynlar: 58, 1993, passim. 18 Dawn, The Rise of Arabism..., s.146. Zeine N. Zeine de, Arap Kongresinde delegeler tarafndan yaplan konumalar ve alt gn sren oturumlar boyunca tm mzakerelerde adem-i merkeziyet temelindeki reformlara olan ihtiyacn vurgulandn, Osmanl mparatorluundan ayrlmaya dair ne bir tartma ne de bir talebin olduunu belirtmektedir. Partinin bakan vekili skender Ammunun konumasndan yapt alntyla da adem-i merkeziyetiliin siyasal amalarna vurgu yapmaktadr: Arap mmeti (ulusu) kendini Osmanl mparatorluundan koparmak istemiyor...Tm arzulad halihazrdaki hkmet biimini bu imparatorluu oluturan tm unsurlarn ihtiyalaryla daha uyumlu olan bir bakasyla, herhangi bir vilayetin sakinlerinin kendi i ilerinin idaresinde son sz sylemelerine imkan verecek ekilde makul bir biimde deitirmektir. Biz bir Osmanl hkmeti istiyoruz, ne Trk ne de Arap... Zeine N. Zeine, Trk-Arap likileri ve Arap Milliyetiliinin Douu, ev. Emrah Akba, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2003, s.93ten Al-Lacnah al-Ulya li-Hizb al-Lamarkaziyyah, Al-Mutamar al-Arabi al-Awwal, s.104. 19 Dawn, Osmanlclktan Arapla, s.61. Ayrca mer Krkolu da erif Hseyin ayaklanmasnn -braknz slam dnyasn- btn Araplar arasnda bile toplu destek grdnn pheli olduunu dile getirmektedir. 1908-1918 dnemi Arap bamszlk hareketleri ve erif Hseyin

10

Ancak yine de Arap dnyasnn ounluunun syana destek vermesi, Arap entellektellerinin yzlerini Arap milliyetiliinin lideri olarak erif Hseyine evirmeleri, syann kitleleri harekete geirici zellii ve Osmanlclk temelinde kltrel hak talebinden Arap milliyetiliine geii salamas nedeniyle nem arz etmekteydi. 1916da ngilizlerle anlaarak Osmanlya kar ayaklanan erif Hseyinin Birinci Dnya Sava sonunda vaadedilen bir Arap kralln kuramamas, 1918de erif Hseyinin oullarndan Faysaln nce Suriye Kralln ilan edip ardndan burann Fransz mandasna braklmasyla ngiliz egemenliindeki Irakta smrge valisi durumuna getirilmesi Arap dnyasnda nemli deiikliklere sebep oldu. Dolaysyla Birinci Dnya Savandan sonra ngilizlerin Araplara verdii szlerin aksine, 1920deki San Remo Konferans ile Orta Dounun byk bir ksmnn manda ynetimlerine braklmas Arap milliyeti hareketinin tekisinde bir anlam kaymas yaanmasna yol at. 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln balarnda Batda eitim grm Arap entellektellerinin ban ektii hareket Bat kartlndan ziyade Osmanl kartlyla kendini tanmlyordu.20 Ancak iki sava aras dnem boyunca manda ynetimleri altndaki Arap lkelerinde, zellikle Filistine artan orandaki Yahudi glerinin de etkisiyle, smrgecilik kart eylem

syannn ayrntl bir incelemesi iin bkz: mer Krkolu, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi ( 1908- 1918 ), Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1982, s.125-126.; Ayrca u almadan da yararlanlabilir: Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar: Balkanlar, Kafkasya ve Orta Dou, ev. irin Tekeli, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.132147. 20 Bu tespit zellikle Suriyede Arap milliyetilii iin geerlidir. 1952deki Hr Subaylar darbesinden sonra Arap dnyasnn liderliine oynayan Msrda ise durum daha farklyd. 1882de ngiltere tarafndan igal edilen Msrdaki milliyeti hareketin tekisi Osmanl mparatorluu deil Batyd. Dolaysyla 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda Msr milliyetilii sz konusuydu. almann konusu itibariyle Suriyede ve Hristiyan Araplarn etkisiyle Lbnanda sekler bir nitelik ieren Arap milliyetiliinin Msrdakinden farkl bir geliim izgisine sahip olmas ayrca nemlidir.

11

planlar ve bamszlk talepleri baskn hale geldi.21 Bununla balantl olarak bamszln, manda tarafndan suni olarak yaratlm her bir Arap lkesinin birlemesiyle salanabilecei fikri de Araplar arasnda artan oranda taraftar bulamaya balad. Bu durum Arap dnyasnn dnsel birikiminde ayrca nemleri olan Suriye ve Msrda benzer koullarn yaanmasna neden oldu. Msr resmen smrgeletirilmediyse de ngiliz nfuzu altndayd. Ayn ekilde 19. yzyln sonunda dahi Osmanl iinde zm arayan ve Osmanlclk politikas yrten Arap entellektelleri, blgesel ve uluslararas konjonktrn etkisiyle nce Osmanl kartl sonra da Bat kartl ile kendini tanmlamaya balamt. Nitekim, Arap milliyetiliinin erken dnemlerinde Msrn Arap dnyasna ait olmad, Msrn bir Kuzey Afrika lkesi olduu vurgusu, yerini zellikle siyasal Arap milliyetiliinin ilk nderlerinden olan Sati el-Husrinin yazlarnda- Msrn Arap dnyasnn bir paras ve hatta ok nemli bir paras olduu dncesine brakmaya balad.22 Arap milliyetilii dncesi, manda ynetimleri altndaki lkelerde farkl bir mecraya girdi: Bat kartl ve bamszlk Arap milliyetiliinin ncelikli hedefleri haline geldi. Arap milliyetileri her eyden nce, iki sava aras dnemde, bir Arap ulusunun var olduuna inandlar; btn dikkatlerini Arap ulusunun varl zerine yneltirken ayn zamanda onun birlii zerinde de nemle durdular ve her devlette zerklik iin mcadeleyi ancak tekrar birlemeye doru atlacak ilk adm olarak

alma asndan ayrca nemli olan Suriyede de uyan dneminde tekisini Osmanllarn oluturduu Arap milliyetilii, Fransz idaresi altnda eriyerek ekil deitirdi. Bu konuda bkz: Philip S. Khoury, Syria and the French Mandate, London, I. B. Taurus Co. Ltd. Publishers, 1987, s.19. 22 Msrn byk nem tayan kltrel miras, Arap milliyetiliinin kendisini yeniden kurarken ihtiya duyduu tarihsellik vurgusu asndan nemliydi. zellikle Msrda 1952 Hr Subaylar darbesi ile iktidara gelen Cemal Abdl Nasrn Arap milliyetiliine soyunmas, Msr gereklemesi planlanan birleik Arap devletinin olmazsa olmaz haline getirdi.

21

12

merulatrdlar.23 Araplarn, Batnn stnlne ve Orta Douyu mandalara ve nfuz blgelerine ayrmasna kar tepki ve protestolar, artan bir iddetle, dnyann bu blgesinde o dnemde ortaya kan yeni kuvvetlerin en etkilisi olan Arap siyasal milliyetiliinde ifadesini buldu.24 Buna bal olarak, siyasal adan tm Orta Dou devrimleri ya da darbeleri Batnn smrgeci ve emperyalist egemenliine kar ulusal bamszl ve toprak btnln gvence altna almay amalamaktayd.25 Ayrca ulusal bamszlk sonrasnda, olas bir yabanc mdahalesine kar Arap devletlerinin birlikte hareket etmeleri gerektii fikrinin douu kanlmaz hale gelmiti. Dolaysyla iki sava aras dnemde Arap dnyasndaki anti-emperyalist vurgu, hareketin gelime dnemlerine oranla artm; bamszlk sonrasnda da Arap dnyasnn siyasetine damgasn vurmutu. Arap milliyetiliinin iki sava aras dnemdeki en nemli zelliklerinden bir dieri seklerleme yolundaki emin admlaryd. 1930larn sonuna gelindiinde Ortodoks Hristiyan Konstantin Zureyk ile birlikte slam, Arap ulusunun bir kltr esi olarak alglanmaya balamt.26 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndaki Arap entellektelleri slam sahihlik ( ze dn ) temelinde bir zm arayna girerken; 1908den itibaren rgtl hale gelmeye balayan Arap milliyetilii Osmanl mparatorluuna ait topraklarn manda ynetimlerinin altna girmesiyle farkl bir mecraya yneliyordu. Bu dnem, Arap milliyetiliinin seklerlik vurgusu ile anti-emperyalist mcadele temelinde bir bamszlk ve birleme fikrinin yeniden yaplandrlmas dnemiydi.

Hourani, op.cit., s.316-317. Zeine, op.cit., s.124. 25 Kemal Karpat, Ortadouda Osmanl Miras ve Ulusuluk, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2001, s.130. 26 Hourani, op.cit., s.332.
24

23

13

ki sava aras dnemde, yeni dayanmann taycln yapacak ideoloji olarak milliyetilik Suriyedeki siyasal hayatn da temel unsurunu oluturmaktayd.27 Osmanl mparatorluu srasnda nemli konumlara gelmi olan ehirli erafn ncln yapt Milli Blokun milliyetilii manday ve Fransz ynetimini hedef almakla birlikte, daha ok yereldi; eraf Franszlarla ve kendi snf karlarn korumakla o derece meguld ki kendi milliyetilik anlayn Suriye snrlar dna karamazd.28 Fakat daha radikal olan gen kuak iin milliyetilik, btn Arap dnyasn kapsayacak olan topyekn bir mcadele temelinde gelitirilmekteydi. Bu gen ve yeni kuan ncln yapt Milliyeti Hareket Birlii ( Useybet elAmel el-Kawmi ) 1933 ylnda kuruldu. Milliyeti Hareket Birliinin temel hedefi tam bamszlk elde etmek ve byk bir Arap devleti oluturmakt.29 Milli Blok ile Milliyeti Hareket Birlii arasndaki milliyetilie ilikin temel dnsel farkllk Suriye siyasal hayatndaki bir ekimeyi de ortaya koymaktayd. Milli Blokun yerel milliyetilii ile Milliyeti Hareket Birliinin topyekn Arap egemenlii/birlii fikri arasndaki atma, 1930larn ve kinci Dnya Savann konjonktrnde ikincisinin lehine sonulanmaya yz tutmutu. ki sava aras dnemde hem blgesel alanda hem de uluslararas alanda meydana gelen deiimlerle Milliyeti Hareket Birliinin Suriyede deien toplumsal, ekonomik yapya da bal olarak- arlk kazandn ve bunun bamszlk sonrasndaki temsilcisinin ise Baas Partisi olduunu sylemek mmkndr. Ancak Baas Partisinin doduu yllarda kendisine iar edindii birleik Arap devleti talebi/sylemi Milliyeti Hareket Birliinin kendisini yaplandrd dnemden daha etkili ve anlaml bir hale gelmiti. Bir kere

Khoury, op.cit., s.5. Adid Davia, Arap Milliyetilii Zaferden Umutsuzlua, ev. Ltfi Yaln, stanbul, Literatr Yaynlar, 2004, s.73. 29 Ibid., s.74.
28

27

14

1936da genel grev olarak balayan Filistin syan, Filistini en nemli Arap sorunu haline getirerek uyumazl Araplarn bilincine tad.30 Araplarn birlikte hareket etmelerine ilikin fikirlerin Msr, Irak ve Suriyede kk salmasna yol at. Suriyeden birok gnllnn Filistine gitmesi ve Byk Suriye ( Bilad e-am )31 dncesinin yaygnlk kazanmas kavmiyenin vataniyeye32 kar zafer kazand anlamna gelmediyse de Arap birliine giden srecin nemli kilometre talarndan biri haline geldi. Nitekim, yerel milliyetilikten Arap milliyetiliine gei Arap entellektellerin dncelerinde yer etmeye balamt. Hristiyan Arap entellekteli Edmond Rabbath, Arap ulusunun snrlarn ve doasn tanmlamaya girierek Bir Suriye ulusu yoktur, Arap ulusu vardr diye iddia ediyordu.33 Arap milliyetiliinin seyrindeki bir dier nemli olay ise Irakta iktidarda olan ve Avrupa kart bir politika izleyen Rait Ali Gaylani hkmetinin ngilizler tarafndan iktidardan uzaklatrlmasyd. Ksa mrl ve baarsz bir olay olsa da Raid Ali darbesini saran olaylar ve ngiltere ile yaplan sava, bunu bir Arap lkesi tarafndan yabanc emperyalist denetime kar kahramanca bir direni olarak gren dier Araplarn hayal glerini ateledi.34 Arap milliyetilii dncesini sistematik bir hale getiren ve ona tam anlamyla sekler bir ierik kazandran ise Sati el-Husri oldu.35 1920de Suriye Devleti ilan edildiinde Faysaln danmanln ve Suriyenin Eitim Bakanln
Ibid., s.98. Byk Suriye, Bereketli Hilal kapsayan topraklarda birleik bir Suriye devletinin kurulmas fikriydi. Bu devlet Filistin, rdn, Lbnan, Suriye ve Irakn birlemesiyle oluacakt. 32 Kavmiye, Arapada dorudan Arap milliyetiliine gndermede bulunurken; vataniye daha ok lkeler zerinden dile getirilen yerel milliyetilii ifade eder. ki sava aras dnemde bu ikisi arasndaki ekime, 1950lerin ortalarna doru kavmiye lehine sonulandysa da, 1967 Savandan sonra Suriye ve btn Arap dnyasnda vataniyenin n plana ktn ve her bir Arap devletinin kendi karnn birlik fikrinin nne getiini sylemek mmkndr. 33 Hourani, op.cit., s.332. 34 Davia, op.cit., s.107. 35 Sati el-Husrinin dncesine dair ayrntl bir inceleme iin bkz: Bassam Tibi, Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998, s.171255.
31 30

15

yapan Sati el-Husri, Suriyenin Fransz mandasna braklmasyla, ngiliz mandas altndaki Iraka kral olan Faysalla beraber Iraka gitti. Arap milliyetiliinin teorisyenliini yapmaya orada da devam etti. Sati el-Husrinin sistematik hale getirdii Arap milliyetilii, Baas dnceyi besleyen temel unsur olmas bakmndan da nemliydi. Miel Eflakn Partinin teorisyeni olarak kurgulad Arap milliyetilii fikri Sati el-Husrinin anlad ve savunduu anlamda bir Arap milliyetiliiydi. Ancak Eflakn dncelerinin sadece el-Husrinin dncelerinden etkilendiini sylemek pek anlaml grnmemektedir. nk Eflakn Arap sosyalizmi kavramsallatrmas, temellerini el-Husriden deil, erken dnem Hristiyan Araplarn sosyalizme dair aklamalarndan almaktayd. Eflakn yapt, el-Husrinin ideolojisine toplumsal yaplarn roln eklemesi olmutur. Sati el-Husri, Arap lkeleri kimilerinin iddia ettii gibi sadece Arap Yarmadasyla snrl deildir, Arap dilinin kouulduu btn lkelerden oluur...36 diyerek Arap milliyetiliini dil temelinde tanmlyor; ncllerinden farkl olarak hareketin slamla olan balarn tamamen koparmay amalyor; ilk dnem Arap milliyetiliinin tersine sadece Asyann Arap ksmn deil, tm Arapa konuan insanlar/halklar kastediyordu. Husri, slam Arap milliyetilii kltrnn bir paras olarak kabul etse de slamn tek bana Arap kltrnn temelini oluturduu grne kar kmaktayd.37 Araplar sadece Mslmanlk temelinde tanmlamaya kar karak, 19. yzyln sonundan itibaren Arap dncesinin geliimine katkda bulunmu olan Hristiyan Araplar ve krsal kesimde yaayan Snni olmayan aznlklarn da harekete dahil edebilmelerinin yollarn ayordu.

36

Sati Al-Husri, Arap Milliyetilii zerine Araplk Nedir?, Jean Leca ( ed. ), Uluslar ve Milliyetilikler, ev. Siren demen, stanbul, Metis Yaynlar, 1998, s.148. 37 Tibi, op.cit., s.252.

16

Husriye gre, Araplar slamn douundan ok nce varlard. Bu vurgusu, ileride ele alnaca gibi, Eflakn dncesinin de temellerinden birini oluturdu. Millet kavramna/oluumuna slamiyet ncesindeki Arap dnyasnda da

rastlanabileceine ilikin gryle, millete tarihsellik atfeden ngiliz ve Fransz dnrlerinin metodolojilerinden deil, Alman romantik milliyetilerinin

argmanlarndan yararlanmaktayd. Millet tarihsel koullarn bir rn deil, aksine ezeli ve edebi varl tartlmayan/tartlmamas gereken bir olguydu. Eflakda da ayn metodoloji kullanlarak tanmlanm olan Araplarn ezeli ve ebedi bir millet olduklar iar, ideolojisinin atsn oluturmaktayd. Arap milliyetiliinin teorikletirilmesinde Fransz anlaynn deil de Alman milliyetilii metodolojisinin kullanlmasnn nemli nedenleri vard. Birincisi, 1920lerde Araplarn siyasal ve corafi-stratejik durumu 19. yzyldaki Fransann konumundan ok 1871 ncesi Almanyann durumuna benziyordu.38 Almanya birliini salama srecinde ve ncesinde nasl ki milletin devleti yaratt ya da yarataca zerinden bir kavramsallatrmaya gittiyse, Husri de Arap milletinin ezelden beri varolduunu dile getirerek ve kltre vurgu yaparak birleik bir Arap devleti oluturulmas dncesinin meru zeminini hazrlyordu. kincisi, Birinci Dnya Sava sonrasnda Araplarn yaad blgelerin ounun ngiliz ve Fransz smrgeciliine geii, yknmenin ngiltere ve Fransaya deil de Almanyaya yaplmasna yol ayordu. Husri, dili ve gelenei Arap ulusunu var eden kavramlar olarak grmekle birlikte, tarihin ulusun hafzas ve bilincini oluturduundan hareketle tarih yazmna ve eitimine zel bir nem atfetmekteydi. Husrideki bu tarih yazm ve

38

Davia, op.cit., s.58.

17

retimi vurgusu, tarihin devletin Arap milliyetiliini gelitirmede ve yaymada kullanabilecei en etkili ideolojik aralardan biri olarak grlmesine yol amt. Husrinin Eitim Bakanl yapmas ve muadili Miel Eflakn da 1949 Sami Hnnavi darbesi sonucu kurulan geici hkmette, sadece o dneme mahsus olmak zere siyaset sahnesinde yine ayn grevle bulunmas ilgi ekicidir ve iki dnr arasndaki parallelii gstermesi bakmndan da anlamldr. Tarihin bilinli bir ekilde belli bir amaca ynelik olarak yazlmas ve kitlelerdeki milliyeti dnceyi harekete geirici provakatif bir unsur olarak kullanlmas temelinde Alman romantik milliyetiliinin izlerini tayan bu dnce, manda dnemi altnda ekillendiinden, en azndan smrgeci gemii olmayan bir modele yknmek durumundayd. Alman milliyetilii teorisiyle paralel olarak Sati el-Husrinin dncesinde millet siyasal deil kltrel bir oluumdu. Bylelikle Arap ulusunun slamiyetten nce dahi varolduu, devlet olmakszn da bir milletin sz konusu olduu ya da olabilecei fikrini merulatrmak mmkn hale gelmiti. Ancak iki sava aras dnemdeki Arap milliyetilii hareketi bir elikiyi de barndrmaktayd. Bir yandan Arap dnyasnn iinde bulunduu durum tespitini ve eylem plann Bat metodolojisini kullanarak belirlerken, te yandan da farklln ortaya koyma/yaratma abasndayd. Araylar, hemen hemen btn Dou milliyetiliklerinde olduu gibi, ilerlemenin gereklerine uydurulmu ama ayn zamanda kendi farklln da koruyan bir ulusal kltrn yeniden canlandrmas arayyd.39 lerleme fikri Bat modernlemesi ve pozitivizminden miras alnd; ama ona kart bir nitelik kazanmak zorundayd. Dolaysyla burada farkllk ve Arap dnyasnn kendine zgl vurgusu devreye giriyordu. Arap dnyasnda ulusu
39

Partha Chatterjee, Milliyeti Dnce ve Smrge Dnyas, ev. Sami Ouz, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s.15.

18

yeniden kurma, ona mmetten farkl bir anlam kazandrma amac hem corafyann geirdii toplumsal ve ekonomik deiimden hem de Batl rneklerden kaynaklanyordu. Ama kendilerini sadece yabanc kltr taklit ederek

tanmlayamazlard; nk ulus o zaman farkl kimliini kaybedebilirdi.40 Arap dnyasnn farklln ortaya koyma amac, manda dneminde temelleri atlan ama bamszlk sonras rgtl bir parti haline gelen Baas Partisinin teorisyenlerinde de aka grlmekteydi.41 ki sava aras dnemde yaanan ve Arap milliyetiliini tetikleyen gelimeler, etkisini kinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda gsterdi. Arap milliyetiliinin geliiminde kinci Dnya Sava bir dnm noktas oluturdu: Bunda yalnzca blgeyi uzun sre denetimi altnda tutan Avrupal glerin dnya zerindeki hegemonyalarn kaybetmeleri etken olmad; Orta Dou lkelerinde gerek anlamda bir bamszlk hareketinin siyasal ve rgtsel geliimi de bu dnemde ortaya kmt.42 kinci Dnya Savann bitiminin ardndan

bamszlklarn kazanma srecindeki Arap lkeleri, iki sava aras dnem boyunca ekillenen birleme ya da birlikte hareket etme fikri temelinde ilk kez 1945te Kahirede bir araya geldiler. Ancak 1945te Kahirede toplanan Arap Devletleri Ligi Arap milliyetilii hareketinin hz kazandn hissettirdiyse de burada alnan kararlar itibariyle, bu durum kavmiyeden ziyade vataniyeye iaret ediyordu. nk oluturulan Konseyde Lige ye olan her lkenin, karar aamalarnda bamszlk, toprak btnl ve egemenlik sz konusu olduunda veto hakk
Idem. Nitekim, Miel Eflak 1953te Badatda yaynlanan Fi Sabil al-Bath al-Arabi adl eserinde Arap milliyetiliinin sadece Batl modellerce belirlenmediini gstermek amacyla, Daha iyi olduumuzu deil; ama farkl olduumuzu iddia ediyoruz diyordu. Bkz: Leonard Binder, The Ideological Revolution in the Middle East, New York, John Willey and Sons Inc., 1964, s.162den: Michel Aflaq, Fi Sabil al-Bath al-Arabi, Baghdad, 1953, s.11. 42 Zeynep Gler, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii: Msr ve Nasrclk, stanbul, Yenihayat Ktphanesi, 2004, s.212.
41 40

19

bulunduu kabul edilmiti.43 Nitekim, Arap Liginin gszl 1948 Arap-srail Savanda grld. Ancak oluturulan bu Arap Liginin kavmiyeyi ve vataniyeyi savunan Arap entellektelleri arasnda Arap milliyetiliinin ieriine ynelik bir tartma yarattn ve hareketin de bundan beslenerek ktn gzard etmemek gerekir. yle ki, Baas Partisi de bu ortamda kavmiyeyi savunan bir parti olarak dodu. Dier yandan bu dnemde milliyetiliin anlam deiti: Artk dikkatler anayasal hkmet talebinden ok birlik, balantszlk ve sosyalizm gibi hedeflere yneldi.44 Baas Partisi ideolojisi de Arap milliyetilii gibi sosyalizm dncesini de miras ald ve ikisi arasnda bir sentez arayna giriti. Bu almann amac, yukarda ana hatlar izilen Arap milliyetilii dncesinin/hareketinin iinde Baas Partisinin nereye oturduunu, kendisini kurgularken gelitirdii ideolojinin dnemin dncelerinden yararlanan ve etkilenen yanlarn ve Baas ideolojinin uluslararas sistemde ve blgede deien konjonktre bal olarak geirdii dnm belirleyebilmek ve Partinin zellikle Suriyede iktidara geldikten sonra lkenin i ve d politikasn nasl biimlendirdiini gsterebilmektir. Bu alma, Souk Sava dnemiyle snrlandrlmtr. Baas Partisinin bu dnemde uluslararas sistemdeki deiimden etkilenerek geirdii dnmn Suriye i ve d politikasna olan etkisinin ortaya konmas, bu almann temelini oluturmaktadr. Baas Partisinin ideolojik temelleri ve bunun i ve d politikaya yansmalar incelenirken; Partinin dou, geliim ve deiim srelerindeki kritik noktalar temel alnarak kronolojik bir sra takip edilmeye allacaktr. Birinci blmde Baas Partisinin ortaya kn hazrlayan koullar, gemiten ald mirasla beraber
43

John Major, The Search for Arab Unity, International Affairs, Vol.39., No.4 ( October 1963 ), s.553. 44 Gler, op.cit., s.212.

20

olmak zere ideolojisinin temelleri Suriye siyasetinde yer alma abalaryla egdml olarak ele alnacaktr. 19431963 yllar arasnda geliimini tamamlayan ve 1958de Msrla baarsz bir birleme deneyimi yaayan Baas Partisinde, Msrla ayrltan sonraki dnemde yani 1966 ylnda Partinin radikal sol ( NeoBaas ) kanadnn iktidara gelmesi nemli bir krlma noktasdr. Dolaysyla ikinci blmde Baas Partisi ideolojisinde Arap milliyetiliinin nne geme amacn tayan Arap sosyalizmi uygulamalarnn hem i hem de d politikada yol at deiimler gsterilmeye allacaktr. Parti iindeki milliyetilerle radikal solcular arasnda gerekleen g mcadelesinin 1970 ylnda Partinin sa kanadn temsil eden Hafz Esad tarafndan kazanlmas ve blgede Arap milliyetilii ideallerinin yerini siyasal slama brakmasnn nedenleri ve bunun Suriyedeki etkilerinin incelenmesi ise nc blmn konusunu oluturmaktadr.

21

I. BAAS PARTSNN KURULUU VE GELM (19431961)

Baas Partisi,45 hemen hemen hepsi Bat eitimi alm ve liderliini Ortodoks Hristiyan Miel Eflakn ( 1912-1989 ) ve Selahaddin Bitarn ( 1911-1980 )46 yaptklar Suriyeli bir grup Arap entellekteli tarafndan Suriyenin henz bamszln kazanmam olduu bir tarihte, 1943 ylnda47 Arap Yeniden Dirili Partisi ( al-Bath al-Arab, Arab Resurrection ) adyla kuruldu.48 Arap Yeniden Dirili Partisi Bat Avrupada egemenliin Tanrdan halka/millete verilmesine, skolastik dncenin modernizme evrilmesine yol aan gelimelerin temellerini atan Rnesans kavramnn izlerini tamaktayd. Bu anlamda Bath kelimesi, Avrupann yaad tarzda bir uyann Arap dnyasndaki temsilciliine gndermede bulunuyordu. Partinin iki nemli kurucusu Miel Eflak ve Selahaddin Bitara gre Arap ulusu tarihte sreklilik gstermiti; yaplmas gereken yeniden dirilii salamakt. Partiye Bath adnn verilmesi bu adan anlamlyd. Eflak ve Bitarn liderliini yaptklar grup daha sonra Zeki Arsuzinin liderliini yapt Milliyeti Hareket Birlii ( Usbat al-Amal al-Qawmi )nden ayrlarak kurulan Arap Yeniden Uyan Partisi ( al-hya al-Arabi ) gleriyle birleti.

Partinin tam ad 1953 ncesinde Arap Baas Partisi, sonrasnda Arap Baas Sosyalist Partisi olsa da alma boyunca Baas Partisi terimi kullanlacaktr. 46 Miel Eflak 1912 ylnda amda, Ortodoks Hristiyan bir tccarn olu olarak dodu. Fransada Sorbonne niversitesinde sanat tarihi ve tarih eitimi grd. Selahaddin Bitar ise, 1911 ylnda Snni Mslman bir ailede dnyaya geldi. Bitar da Sorbonne niversitesinde fizik ve matematik eitimi ald. 1929 ylnda Fransada tanan Eflak ve Bitar, 1932 ylnda Suriyeye dndkten sonra Partinin kuruluuna kadar retmenlik yaptlar ve bu ekilde gen nfus zerinde etkili oldular. 47 Baas Partisinin kuruluuna ilikin olarak 1940, 1941 ve 1943 yllar olarak farkl tarih gze arpmaktadr. Bu almada ise, Kamel Abu Jaberin belirttii tarih olan 1943 yl Partinin kurulu yl olarak kabul edilmektedir. Kamel Abu Jaber, Arap Baas Sosyalist Partisi, ev. Ahmet Ersoy, Ankara, Altnok Matbaas, 1970, s.28. 48 Baas Partisinin kuruluunda Ali Cabir, Abdullah Abdul Daim, Vahip el Ganim, Cemal Attasi, Badi el Kasm ve Sami el Durabi gibi isimler de bulunmakla birlikte, Partinin liderleri ve teorisyenleri olarak Miel Eflak ve Selahaddin Bitar n plana kmlardr. Nitekim, literatr de Baas Partisinin kurucular olan Eflak ve Bitara ayr bir nem atfetmektedir.

45

22

Dolaysyla Baas Partisinin kkenleri, Salahhaddin Bitarn da belirttii gibi, Milli Hareket Birliine ve Zeki Arsuzinin ban ektii harekete dek uzanmaktayd.49 Milli Hareket Birlii, yerel bir Suriye milliyetiliinden ok birleik bir Arap devleti idealine giden srete nemli kilometre talarndan biriydi. Arsuzinin dnceleriyle ekillenen hareket de smrgecilik kartl ve Suriyelilik deil, Araplk vurgusu ile Milli Hareket Birliine benzer bir izgiyi takip ediyordu. Fakat Baas Partisinin Arap milliyetiliine dair sylemi hepsinden daha radikaldi. Baas Partisi, geliimini ksmen tamamlam ve giderek Arap dnyasnda daha fazla taraftar toplamaya balam olan Arap milliyetilii dncesinden etkilenerek dodu. Suriye siyasetinde 1920lerde etki kazanan Milli Blok ( al-Kutla al-wataniya ), Milli Hareket Birlii ve Antun Saadann Suriye Sosyal Milliyeti Partisi gibi milliyeti hareketler ve partilerden farkl olarak, amacn ak bir biimde ortaya koydu. Milli Blok ise, Suriyedeki geleneksel elitin karlarn temsil ediyor; Arap milliyetiliini Franszlara kar gl olabilmek iin savunuyordu. Lbnanda kurulan, Byk Suriye idealinden yolan kan Suriye Sosyal Milliyeti Partisinin milliyetilii, Bereketli Hilal temelinde gerekletirilecek bir birlii temel alyordu. Baas Partisi, en ok Suriye toplumunda yeni yeni filizlenen orta snfn ve bir grup kk aydnn ban ektii Milli Hareket Birliinden etkilenmiti. Bununla beraber kinci Dnya Sava sonrasnda Arap dnyasnda ortaya kan siyasi partilerin tersine Baas Partisi birleik bir Arap devleti idealiyle tanmlanan tek partiydi.50 Baas Partisi, Sati el-Husrinin poplist Pan-Arap milliyetilii grn kendisine balang noktas olarak ald. Partinin fark, Arap milliyetiliine Arap
Salah ed-Din al-Bitar, Marie-Christine Aulas, Eric Hoogland, Jim Paul, The Major Deviation of the Bath is Having Renounced Democracy, MERIP Reports, No.110 ( November/December 1982 ), s.22. 50 Adeed Dawisha, The Transnational Party in Regional Politics: The Arab Bath Party, Asian Affairs, Vol.5., No.1 ( February 1974 ), s.23.
49

23

sosyalizminin daha az mistik olmayan doktrinini eklemi olmasyd.51 Partinin Suriye toplumsal yapsnn geirdii deiimle beraber, ileride deinilecei gibi, belli snflara ve zellikle aznlklara hitap eden yaps milliyetiliin poplist yann glgelese de ou kez kulland mulak kavramlar ve btn kitleleri harekete geirme abas bu poplizm damarn aslnda glendiriyordu. Baas Partisi, kendini Suriyeli olma temelinde deil de Araplk temelinde tanmlad ve tm Arap dnyasna hitap ettiini belirttii iin, imkanlar dahilinde, Arap lkelerinin ounda rgtlenmeye gitti. nk Eflak, douda Arap Krfezinden batda Atlantik Okyanusuna kadar uzanan birleik bir Arap Devleti ierisinde milliyetilik ve sosyalizm arasnda bir sentez aryordu. 19481951 yllar arasnda Parti, birleik bir Arap devleti sloganna bal olarak faaliyetlerini Suriye dnda srdrmeye balad; abalarn zellikle rdn, Irak ve Lbnanda younlatrd; buralarda Partinin brolar kuruldu. Pan-Arabizmi temel alan ilk Arap siyasi partisi olarak Baas, 1950lerde dier Arap lkelerinde de yrtt faaliyetlerle birlik dncesinin yaylmasnda nemli rol oynad. Ancak bu almann konusu, Suriyedeki Baas hareketine ve bunun Suriye siyasi tarihindeki yerine ve etkilerine odakland iin, Partinin dier Arap lkelerindeki yaplanmasna yeri geldike deinilecektir. Dier yandan, Msrda 1952de gerekleen Hr Subaylar darbesi ile Arap dnyasnda Baas Partisinin kuruluunda iar edindii Arap milliyetilii ve Araplk temelinde bir birlik salama dncesi hi olmad kadar yakn grnyordu. Dolaysyla bu durum Baas Partisini birleik Arap devletinin olmazsa olmaz Irakta daha etkin olmaya sevketti.

51

Tibi, op.cit., s.290.

24

Baas Partisinin kuruluundaki baskn ideoloji, birok kere dile getirildii zere, Arap milliyetiliiydi. Ancak 1950lerde Orta Dou corafyasnn dnya sistemindeki dengelere bal olarak iki blok arasndaki g mcadelesi alan haline gelmeye balamas ve buradaki bamszlk mcadelelerinin ounun tam anlamyla olmasa da Sovyet deneyiminden ya da Leninist self-determination anlayndan esinlenmeleri, alternatif bir kalknma modeli olarak sosyalizmin ama sosyalizmin Arap versiyonunun- bu corafyada milliyetilik kadar etkili bir ideoloji olmasnn yolunu at. Baas Partisinin 1953te Ekrem Huraninin Arap Sosyalist Partisiyle birlemesinin pragmatik nedenleri olsa da bu birlemeden sonra Partinin, Arap Baas Sosyalist Partisi ( Hizb al-Bath al-Arabi al-shtiraki ) adn almas nemliydi. Bamszlk ncesi doan Parti, oluumunu 1947de gerekletirilen ilk kongresi ile tamamlad. Bu kongrede, zellikle Eflakn yazlarnda ortaya kan Partinin ideolojik ncelikleri somutlat. Dolaysyla Partinin kurulu yllarndaki ideolojisi, kurucularnn zellikle de Eflakn- dnceleriyle ve dnsel temellerinin yansd Parti Tzyle belirlendi.

A. Baas Partisinin Kurulu Yllarndaki deolojisi

1. Baas Partisinin Dnsel Temelleri ve Kurucular

Baas Partisine ilikin literatrdeki genel eilim Partinin ideolojik yaplanmasnda en tannm iki Arap entellektelinin, Miel Eflak ve Selahaddin Bitarn, dnce ve pratiklerinin etkili olduunu gstermek ynndedir. Dolaysyla harekete katkda bulunmu dier entellektellerin kendi yazdklarnn, blge dilini

25

bilmemekten kaynakl olarak, deerlendirilememesinin yannda, bu konuya ilikin ikincil kaynaklarn yokluk derecesindeki azl bu boluu doldurabilmenin nne gemektedir. Yine de burada bir ka noktaya deinmek, belki sadece deinip gemek, yerinde olabilir. Eric Rouleau, Partinin kuruluunda etkili olan dier dnrlerin de adn anmadan geemez; burada zerinde ayrntl olarak durulan isim de Zeki Arsuzidir.52 Partinin kuruluundan sonraki evrede Arsuzinin yer almad; ama buna ramen 1930larda harekete geirdii kitlelerin sonradan Baas Partisine katlmalar ve Arap milliyetiliini kuramsallatrma abalar Baas dncenin ekillenmesinde etkili olmutur. Zeki Arsuzinin53 1930lardan itibaren Hatay Sancann Suriyede kalmas ve Fransz mandasnn bir an nce sonlandrlmasna dair aktif faaliyetleri Baas Arap milliyetiliinin emperyalizm kartl temelinde yorumlanmasna varan srete nemli bir yer igal etti. Arsuzi, 1938 ylnda yaynlanmaya balayan, bir ara Franszlar tarafndan yaynlanmas baskya alnsa da yayn hayatna 1938 yl boyunca devam eden Arabizm ( Al-Uruba ) adl gazetede yazd makalelerle Arap milliyetiliinin geliimine nemli katklarda bulundu. Bu adan Baas dncenin temelleriyle Arsuzinin fikirleri arasndaki benzerlikler doaldr. lk olarak, dnemin havasna uygun olarak, selefi Sati el-Husride olduu gibi, Arap milliyetiliini dil temelinde tanmlar; Arap milliyetilii anlay metafizik eler tar; millete tarihsellik atfeden Fransz geleneini kabul etmez. Miel Eflakn Arap milliyetilii dncesi de ayn izi tamaktadr. kincisi, her

Eric Rouleau, The Syrian Enigma: What is Baath, New Left Review, No. 45 ( 1967 ), s.55. Zeki Arsuzinin ihmal edilmiliini krmak ve Baas dncedeki etkisini gstermek amacyla kaleme alnm; Arsuzinin metodolojisinin ve milliyetilik alglaynn ekillenmesindeki dnrleri ortaya karmaya odaklanan bir alma iin bkz: Omar Saleh, Philosophical Origins of the Arab Bath Party: The Work of Zaki Al-Arsuzi, Arab Studies Quarterly, Vol.18., No.2 ( Spring 1996 ), passim.
53

52

26

ikisinin de eitim formasyonlar ayndr. Paristeki Sarbonne niversitesinde Bat dnrlerinin etkisiyle fikirlerini ekilllendirmilerdir. Rouleau, Arsuzinin sonradan Partiyle ideolojik farkllklara dtn ve Eflakla kiisel problemlerinden dolay harekete katlmadna iaret eder.54 Watenpaugh, Zeki Arsuzi zerine yapt almada, Arsuzinin Baas hareketinden kopuunda kiisel atmalarn etkili olduu kadar, Miel Eflak ve Selahaddin Bitarn aml orta snfa mensup olmalarna karlk, Alevi olan Zeki Arsuzinin daha alt snflar temsil etmesinin de rol oynadn dile getirmektedir.55 Ancak Baas Partisinin, kuruluundan sonraki yllarda snfsal konumlaryla etnik kimlikleri rten aznlklar cezbettii gerei, liderler aras atmalarnn Baas Partisinin kurulu srecindeki koputa baskn olduunu dndrmektedir. Baas Partisi Suriyede hareketlenmeye balayan siyasal rgtlenmelerinin ve zellikle manda dneminde ortaya kan Arap birlii ve sosyalizm dncelerinin zerine ina edilmiti. Dier yandan, 19. yzyldaki Arap dnrlerinde olduu gibi, Baas Partisi kurucular da Batda eitim alm Arap entellektelleriydiler. Baas Partisinin kurucular Eflak ve Bitar iki sava arasnda ykselen milliyeti dncenin rnydler. Orta Dounun Bat eitimli entellektelleri olmalar nedeniyle, Chatterjeenin ifade ettii zere, Bat gibi ve kendileri gibi olma arasndaki gelgitleri de ilerinde barndryorlard.56 Edward Saidin arkiyatlk kitabnda aka gsterdii gibi Bat Douyu duraan, geri, Batnn mdahalesi olmakszn gelimesini tamamlayamayacak ve Batnn yaad Aydnlamay, sanayi devrimini gerekletirmeye muktedir olmayan bir teki olarak ortaya
54 55

Rouleau, op.cit., s.55-56. Keith D. Watenpaugh, Creating Phantoms: Zaki al-Arsuzi, the Alexandretta Criss, and the Formation of Modern Arab Nationalism in Syria, International Journal of Middle East Studies, Vol.28, No.3 ( August 1996 ), s.381382. 56 Chatterjee, op.cit., s.15.

27

koydu.57 Byle bir kodlamann elbetteki hegemonik bir kullanm vard: Bat kendisini Dou zerinden kurgularken aslnda her defasnda kendini yeniden yaratyordu. Biz byle bir kavramsallatrmayla Edward Saidin kitabn yazd tarih olan 1978 ylndan sonra tansak da Baas Partisi kurucularnn ideolojilerini yaplandrrken Araplarn farkllna ve bu corafyann kendine zg toplumsal koullar olduuna dair vurgular, Batnn yaratt ekilde bir Douya kar kmak istemelerinin gstergesiydi. Ama bu Baas dnrlerin Batnn yaratt metodolojiyi kullanmay tamamen terk ettikleri anlamna gelmiyordu. Arap

dnyasna ait olduunu iddia ettikleri daha sonra ayrntl olarak incelenecei gibiArap sosyalizmi ngiliz sosyalizminden etkilenmiti; Sati el-Husrinin ve Miel Eflakn yazlarndaki milliyetilik kendine Alman milliyetilii modelini rnek alyordu. Ama bu durum bu corafyann statik, duraan, Bat tarafndan belirlenmi olduu varsaymnn aksine her ne kadar Bat metodolojisiyle konusa datoplumsal deiimin, dnmn tpk Batda olduu gibi bu corafyada da yaanabilecei/yaand dncesinden hareket ediyordu. Ayrca Arap

entellektellerinin farkllk vurgusu, smrgecilik kartlyla ve bamszlk talebiyle iie gemiti. Eflak, Baas Yolu/Metodu ( Fi Sabil al-Bath al-Arabi ) adl makalesinde soyut dnceye ve teorik tanmlamalara kar karken, Arap milliyetiliinin teorik olmadn ama teorileri ykselttiini ileri sryordu.58 Eflaka gre, Batdaki soyutlama dzeyi yksek teorilerden farkl olarak, Arap dnyasnn ortaya koyduu ideoloji hayatn iinden bir eydi. lk olarak, bu ekilde bir kavramsallatrma, Arap dnyasnn iinde bulunduu duruma acil ve pratik zmler bulma ihtiyacndan
57 58

Edward Said, arkiyatlk, ev. Berna lner, stanbul, Metis Yaynlar, 2003, passim. Binder, op.cit., s.161den: Michel Aflaq, Fi Sabil al-Bath al-Arabi, Baghad, 1953, s.10-12.

28

kaynaklanmaktayd. kincisi, bu Eflakn Sati el-Husriden miras ald poplist milliyetilik anlayyla da ilgiliydi. nk Eflak bir kuramsallatrma abasnn kimi Araplar dlayabileceini dnmekteydi. Kuramsallatrmaya kar kn bir dier nedeni, Eflakn soyutlamay Batl dncenin rn olarak alglamasyla birlikte, Baas Partisinin ve hitap ettii Arap dnyasnn farklln/kendine zgln kantlama abasndan kaynakland. Eflaka gre, soyutlama yapmak, Arap benliini ortadan kaldracak, Araplarn mevcut sorunlarn unutmalarna yol aacak ve Araplara Batl yntemlerin onlarn seviyesine ulamada yardm edecei gibi sahte bir fikir verecekti.59 Son olarak, Eflak kuramsallatrmann iktidarda bulunanlarn hareket alanlarn kstlayaca dncesindeydi.60 Dolaysyla Baas Partisi iktidara geldiinde teoriden deil, mevcut durumun gerektirdii pratikten yararlanarak ynetimde bulunacakt. Arap kltrel milliyetiliini savunan Bat eitimli entellekteller yerli kltrel unsurlar Bat metodolojisi aralarn kullanarak ele geirdiler.61 Baas dnceyi ekillendiren milliyetilik, hrriyet ve sosyalizm gibi kavramlar farkllk vurgusuna ve yeni anlamlandrmalarn eklenmesine ramen- Bat dncesinin rnydler. Ama dnrler Batdan dn aldklar kavramlar kendi

toplumlarnn zellikleriyle ve kendi tarihleriyle bir senteze sokma abasnn taycsydlar. Bat eitimli aydnlar iin smrgecilik, her eyi soruna dntrmt; dolaysyla onlar da kendi smrge ncesi tarihlerine dndler.62 Nitekim, Eflak Arap ulusunun tarihini Muhammed peygamber dnemine dek gtrmekteydi: Muhammed peygamber, bir peygamber olduu kadar Arap ulusunu

59 60

Jaber, op.cit., s.117. Ibid., s.118. 61 Tibi, op.cit., s.79. 62 Idem.

29

yaratan kiiydi. Ulus-devletleme srecinin karakteristik zellii olan tarihi yeniden kurma, yazma ve bunu eitim yoluyla gen nesillere aktarma amalar, Sati elHusride ve Eflakda aka grlmekteydi. Husri ve Eflakn siyaset hayatlar boyunca Milli Eitim Bakanlklar yapm olmalar, uluslama srecinde eitime atfettikleri nemin boyutunu yanstmaktadr. El-Husri, milli eitimi, mazlum halklarn milli uyan iin n ayak olacak en iyi vasta olarak gryordu.63 Eflakn tarih kavram, tarih felsefesi ve Arap tarihi tasla olmak zere iki paralyd.64 Aslnda bu iki paral tarih alglay birbiriyle i ie gemi vaziyetteydi. Eflakn tarih felsefesi Arap ulusunun nasl tanmlanacana, Arap tarihinin nasl yazlacana ilikin sorularn cevabn veriyordu. Eflak, ilerlemeci tarih anlayna tereddtle yaklamaktayd. Eflaka gre tarih alternatif olarak dngler ve aamalardan oluuyordu. Dngsellik vurgusu Eflakn Araplarn gemi zaferlerini anmasnda grlmekteydi. Araplar Muhammed peygamber zamannda ve sonrasnda tarihlerinin en anl dnemini yaamlard; bamszlkla beraber bunun tekrar kazanlmas sz konusuydu. Dolaysyla Eflakdaki dngsel tarih anlay Arap ulusunun temellendirilmesinde ve Araplarn gemite sahip olduklar uygarlk seviyesinin ki bu dnem dnyay Bat deil Dou uygarlnn ekillendirdii bir dnemdi- yakalanabileceine dair inancn merulatrlmasna hizmet etmekteydi. Tarihin aamalar ulusun durumuyla ilgiliydi; yani Eflakn dncesinde ulus tarihin znesiydi. Eflakn ilerlemeci tarih anlayn deil de dngsel tarih anlayn veri kabul etmesinin, ok pragmatik temelleri olsa da bu durum Eflakn Paristeki rencilik yllarndan sonra dnsel dzeyde yaad deiikliklerden de
63 64

Ibid., s.208. Binder, op.cit. , s.173.

30

kaynaklanyordu. Eflakn dncesinin temellerinin iki unsuru vard: Birincisi, Paristeki rencilik gnlerinin Marksizmiydi; ikincisi 1930larda tant romantik Alman milliyetiliiydi.65 Ancak Eflakn Fransada komnizme kar gelitirdii sempati, 1936 ylna gelindiinde Blum Hkmetinin Suriyenin vaadedilen bamszln onaylamamas zerine yerini fkeye brakt. 1936ya gelindiinde Eflak komnizmle flrtnn bittiini yazyordu.66 Dier yandan Eflakn dncesinde var olan ve onun Arap sosyalizmi alglayna da yansyan ey farkllk vurgusuydu. Arap toplumu, Bat Marksizmi gibi komnizme varacak bir ideolojiyi uygulayamazd. nk Arap toplumunun yaps farklyd. Nitekim, 1943te Eflak tarihsel materyalizme saldran konferanslar veriyordu; komnizm kartl da bundan sonra devam etti.67 Eflakn yava yava Marksizmle olan gevek balarn koparmas, dncesini ekillendiren ikinci unsurun arlk kazanmasna yol at. Ulusu ezeli ve ebedi var kabul eden Alman milliyetilii, Husride olduu gibi Eflakda da nemli bir yer igal ediyordu. Eflak, Herderin her ulusun zel bir misyonu olduu, bu misyonun uluslararas uyuma katk salayaca dncesinden etkilendi. Baas Partisinin 1947de kabul edilen Tznn68 nc prensibinin ana bal Arap ulusunun misyonu olarak belirlenmiti. Bu prensip Arap ulusunun ebedi bir misyonu vardr. Bu misyon tarihin farkl aamalarnda, kendini daima yeni ve birbirleriyle ilgili ekiller altnda gsterir. nsani deerlerin yenilenmesini, ilerlemenin hzlandrlmasn ve milletler arasndaki karlkl
Patrick Seale, The Struggle For Syria, New York, Oxford University Press, 1965, s.153. Ibid., s.150. 67 Gordon H. Torrey, The Bath-Ideology and Practice, The Middle East Journal, Vol.23., No.4 ( Autumn 1969 ), s.446. 68 Baas Partisinin 1947 ylnda kabul edilen Tznn tam metni u kaynakta yer almaktadr: Sylvia Haim ( ed. ), Arab Nationalism: An Anthology, Los Angeles, University of California Press, 1962, s.233-241.
66 65

31

yardmlarn ve uyumun arttrlmasn amalar eklinde kaleme alnmt.69 Buradaki Arap ulusunun ebedi misyonu kavram Eflakn dncesinin ve Baas ideolojinin 19. yzyl Alman romantik milliyetilii ile olan ban gstermektedir. Dier yandan Baas ideolojisinin sac ayandan biri olan hrriyet dncesi smrgecilikten topyekn bir kurtuluu ngrd kadar bireysel kurtuluu da ngrd iin, Rousseaunun birey ve milliyet vurgusundan esinlenmi grnmektedir.70 Eflak, ekonomik alanda snf savamnn varln kabul etmesine ramen determinizm ve materyalizmi reddediyordu. Bunda Partinin snfsal temelinin orta snf ve kyller olmas ve bizzat Suriyenin geleneksel elitlerini hedef almasnn etkisi vardr. Dolaysyla ekonomik alana ilikin snf analizi Baas dncede bir nebze kabul edilebilirdi. Eflak toplumsal ve ekonomik dzenin Marksist eletirisini kabul etmekle birlikte, Marksist dncenin uluslararas karakteri hakknda ekinceler tayordu.71 Bitar ise, bizzat siyaset iinde yer almas nedeniyle olsa gerek, Eflak gibi Arap milliyetiliini kuramsal adan gelitirmeye almad. 1946 ylnda karlmaya balanan al-Bath adl gazetede Eflakla birlikte alsa da burada n planda olan Eflakt. Yine aralarndaki en nemli ayrm Eflak sk sk sosyalizm hakknda yazlar yazarken, Bitarn bundan nadir olarak bahsetmesiydi. Buna paralel ekilde, Bitar kendisiyle yaplan son rportajda, Baas Partisinin doduu koullarda toplumsal bir ideoloji oluturmaktan ok, ortada duran bamszlk sorununa zm bulmak amacyla temel sorunlarnn milliyetilik olduunu, Arap sosyalizminin ise ancak sosyal adaleti salamada bir ara olarak grldn dile getiriyordu.72 Eflak da Arap sosyalizmine arasal bir rol atfediyordu; ama bu durum sosyalizmin
69 70

Ibid., s.234. Binder, op.cit., s.159. 71 Majid Khadduri, Arab Contemporaries: the Role of Personalities in Politics, Baltimore and London, The Johns Hopkins Universitey Press, 1973, s.214. 72 Bitar et al., op.cit., s.22.

32

tamamen gzard edilmesine varmad. Onun dncesine gre, Bitardan farkl olarak, bamszln yeni kazanan Suriye devletinin doduu toplumsal ve ekonomik yap bunu gerektiriyordu. Hem smrgecilerin nfuzlarnn krlmas bakmdan hem de ilerlemenin, modernlemenin nnde engel tekil edecek feodal kalntlarn tasfiyesi bakmndan, smr ilikilerine son verilmesi byle bir toplumsal ve ekonomik yeniden yaplanma planyla salanabilirdi. Baas Partisi ideolojisinin yaplandrlmasnda deil; ama iktidar elde etme yollarnn belirlenmesinde etkili olan kii, Arap Sosyalist Partisi lideri Ekrem Huraniydi. Bir kere, Hama kkenli Hurani sayesinde krsal kesimdeki kyllerin destei saland. Huraninin asl amac kyllerin, zellikle de Hama kyllerinin, toprak sahipleri karsndaki zgrlklerinin salanmasna ilikindi.73 kincisi, Baas Partisi Huraninin orduyla olan ilikilerinden zellikle 1961 sonrasnda yararland. Eflakn dncesinde ve Partinin Tznde ifade bulan ve kurulu dnemindeki Baas dncenin temel talarn oluturan milliyetilik, hrriyet ve sosyalizm gibi kavramlar, yukarda anlatlan teorik ereve ierisine oturtularak gelitirildi.

2. Baas Partisi deolojisinin nemli Unsuru

Eflak, Partinin amacn birlik, hrriyet ve sosyalizm olarak ilan etti ve temel slogan sonsuz misyonu olan Arap ulusu olarak belirledi. 1940larda hemen hemen btn Arap lkelerinin yabanc denetimi veya yabanc etkisi altnda olmalar

David Roberts, The Bath and the Creation of Modern Syria, London and Sdyney, Crom Hell, 1987, s.36.

73

33

nedeniyle Baas Partisinin zamanlamas olduka yerindeydi.74 Eflaka gre, Baas Partisi Arap milliyeilii ruhundan kaynaklanan ve Arap dnyasnn urad yozlamann stesinden gelmeye alan bir ideoloji temelinde devrimci bir hareketti.75 Dolaysyla Baas Partisinin ideolojisi, bamszlk sonras dnemde Suriyede ve genel olarak Arap dnyasnda hakim olan Arap milliyetilii ve birleik bir Arap devletinin kurulmasn; emperyalist mdahaleden, ierideki feodal kalntlardan ve smrge lkelerle ibirlii yapan elitlerden kurtulu anlamnda hrriyetin salanmasn; yine smrge dneminden kalan mirasla ilgili olarak ekonomik atlmlarn Arap sosyalizmi ile gerekletirilmesini temel almaktayd. Arap milliyetilii, hrriyet ve Arap sosyalizmi Baas Partisinin l ideali olarak belirlendi ve bu nemli unsur 1947deki Parti Tzne de yansd. Dolaysyla Baas dncenin asl ilkesi, Arap milliyetilii ile sosyalizmi ve sosyal reformlar Marksist olmayan bir tarzda birletirecek bir laik forml arayyd.76 Her ne kadar Eflak, sosyalizmi milliyetilikten ayrmann mmkn olmadn dile getirse de deerler merdiveninde Arap birliinin sosyalizmden daha ileri olduunu

belirtmekteydi.77 Baas ideolojisi hem blgede -daha da zelde Suriyede- hem de uluslararas alanda yaanan bir dizi deiiklikle ekillendi. Geleneksel elitlerin Suirye siyasetindeki etkin konumlarnn sarslmaya balamas, bununla e zamanl olarak alt tabakalarn, orta snflarn ve snfsal konumlaryla etnik kimlikleri akan aznlklarn giderek artan rol en nemli deiikliklerden biriydi. Dier yandan
Murat Rzgar, Ortadou ve Baas Partisi, Birikim, S.22 ( ubat 1991 ), s.20. Dawisha, The Transnational Party..., s.62. 76 Itamar Rabinovich, Arap Siyasi Partileri: deoloji ve Etnisite, Milton J. Esman ve Itamar Rabinovich ( ed. ), Orta Douda Etnisite, oulculuk ve Devlet, ev. Zafer Avar, stanbul, Avesta Yaynlar, 2004, s.223. 77 Enver Abd-el Malik, ada Arap Dncesi: Bamszlk, Sosyalizm, ev. Adnan Cemil, y.y., Altn Kitaplar, 1971, s.301-302.
75 74

34

bamszln kazanan yeni lkelerde Batnn nfuzunun yeniden kurulma olaslna birleme fikri ve Filistinde srail Devletinin kurulma srecine karlk birlikte hareket edilmesi gerektii dncesi Arap milliyetiliini hzlandran nedenlerdi. Batda eitim gren kiilerce blgeye tanan modernleme olgusu, toplumsal ve ekonomik yapnn deiimine ilikin inanc da krklemekteydi. Dier yandan, kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas sistemin yava yava iki kutuplulua evrilmesi ve Sovyetler Birliinin kapitalizme kar alternatif bir model oluturma iddias da zellikle Arap sosyalizmi fikrinin glenmesine katkda bulundu. Her ne kadar Sovyetler Birliinin nc Dnya ve Orta Douya ilikin politikas 1950lere dek netlik kazanmadysa da kapitalizm d bir toplumsal ve ekonomik dzen tasarm olarak sosyalizm, Arap lkelerine ekici gelmekteydi. 1956da gerekleen 20. Kongrede sosyalizmde ayr yollar ilkesinin

benimsenmesi ve Sovyet Birliinin giderek artan oranda blgede yaanan gelimelere taraf olmas, Orta Dou lkelerine hareket serbestisi salamas bakmndan anlamlyd. Sosyalizme varmada ayr yollar ilkesi, nc Dnyadaki ulusal kurtulu mcadelelerine verilecek destein temelini

oluturuyordu. Souk Savan en nemli mcadele alanlarndan biri olan Orta Dou lkelerinin de bunun dnda kalmas beklenemezdi.78 Sovyet deneyiminin 20. yzyl tarihindeki en nemli etkilerinden biri ulusal kurtulu mcadelerine rnek olmasyd.

Orta Dounun ou milliyeti hareketindeki ve Baas Partisindeki sosyalizm sylemi, iki kutuplu dnya sisteminin ve dolaysyla Sovyetler Birliinin varlyla bir hedef olarak konumlandrlabiliyordu. Bununla birlikte Sovyetler Birliiyle zdeleen Leninist parti rgtlenmesi Baas Partisinin yaplanmasn da etkilemiti. Baas Partisi 1946da Suriye tam bamszln kazanana dek, bir yer alt rgtlenmesine doru kayarken, 1950lerde hcre sistemi temelinde yapland. Partinin rgtlenmesinde veya yedi yeyi barndran hcreler tabanda yer alyordu. Hcre temelinde yaplanma Partinin ye saysnn artna olanak tanyordu. Hcrenin stnde, veya be hcreden oluan frkalar yer almaktayd. Frkalarn etkinlik alan ky, kk bir ehir veya byk bir mahalleyle snrlyd. ki veya daha fazla frka ise ubeleri oluturmaktayd. ube sekreteri daha st kademelerle iliki kurmadaki en nemli grevlilerden biriydi. Asgari iki ubeden ise kol olumaktayd. Bunlarn hepsi de her bir lkede Parti rgtlenmesinin temeli olan Blgesel

78

35

Sovyet deneyimi blge lkelerine rnek oluturduysa ve 1950lerden sonra Arap sosyalizmi fikrinin giderek artan oranda taraftar bulmasna olanak saladysa da Baas Partisi, gemiteki smrge konumundan kaynakl olarak, d politikasnn temelini tarafszlk olarak belirlemitir. Ancak 1955te Msrn ekoslavakya zerinden Sovyetler Birlii ile silah antlamas imzalamas ve bundan sonra blgede meydana gelen olaylar ( Svey Krizi, Badat Pakt, 1967 ve 73 Savalar gibi ) Arap lkelerinin ounun Batyla deil Dou Blokuyla ilikide olduklarn gsteriyordu. Nitekim, Msr ve Sovyetler Birlii ilikileri gayet scakken Msr-Suriye birlemesi gereklemiti. Baas Partisi, d politika nceliini tarafszlk olarak belirlese de tarih bunu deiiklie uratacak ekilde ilerledi. Nitekim, Esad Camp Davidde Msrn sraille anlamasnn ardndan Sovyetler Birliinin blgedeki en nemli mttefiklerinden biri haline gelmitir. Partinin ortaya kt koullara deindikten sonra, Baas ideolojinin temel iarn ele alabiliriz.

a. Arap Milliyetilii ( Birlik )

Baas dncede formle edilen Arap milliyetilii baat ideoloji olmakla birlikte sosyalist sylemden etkilenmi ve bu sylemi Arap toplumunun kltrel yapsna uyarlamaya almt. Ancak birlik, hrriyet ve sosyalizm lemesi arasnda hiyerarik bir durum da sz konusuydu. Baas Partisi ideolojisinin en nemli unsuru Arap milliyetiliiydi. nce emperyalistlere kar mcadele sonra da Araplar
Kumandanlka balyd. Blgesel Kumandanlklar ise, Partinin en st organ Milli Komutanlka balydlar. Parti, Sovyetler Birliindeki demokratik merkeziyetilik ilkesine gre karar almaktayd. En alt kademedeki yeler de fikirlerinin beyan edebilirler; fakat bir kere karar alndktan sonra bunu tersine eviremezlerdi. Partinin rgtlenmesine ilikin bkz: Jaber, op.cit., s.167-174.

36

arasnda salanan birlikle, Arap milliyetilii gereklemi olacakt. Arap milliyetili ile baml ilikileri olan hrriyet ve Arap sosyalizmi ise ancak tali unsurlard. Arap devletleri, birlii gerekletirmeksizin toplumsal ve ekonomik yaplanmay yeniden rgtleyecek olan Arap sosyalizmi safhasna geemeyeceklerdi. nk sosyalizm bedense milliyetilik ruhtu.79 1950lerin ortasnda Baas Partisinin sosyalizme kaymasna ramen, erken dnem Baas dncedeki temel ilke varln korudu. deolojik yaplanmaya ilikin en keskin dn, farkl rotalara da olsa, 1966 ve 1970 yllarnda gerekleti. Arap milliyetiliinin ykselie getii dnemde anlaml olan bu talep, daha sonra deinilecei zere, Msrla gerekletirilen birliin knn ardndan nce sosyalizm sonra birlik talep edecek neo-Baasn domasna yol at. Eflak, yukarda da deinildii gibi, benimsedii metodoloji itibariyle Arap ulusunu tarihsel ilerlemenin belli bir aamasnda ortaya km bir unsur olarak ele almyordu. O, daha ok Araplarn varln, gtrebilecei en uzak tarihte konumlandrma abasndayd. Dolaysyla Muhammed peygamber dnemi, Eflakn ulus kavramsallatrmasnda ilevsel bir role sahipti. Eflaka gre, Muhammed peygamberin btn abas bir Arap ulusu yaratabilmekti. Hatta Muhammed peygamberden nce de var olan anl Arap gemiinin Baas Partisiyle ve Arap birliinin salanmasyla yeniden kazanlacana ilikin temel bir gre sahipti. Eflak, Muhammed peygamber ile Arap ulusu arasnda balant kurarak, ulusdevletleme srecinde kritik nemi olan tarihin pragmatik olarak yeniden kurgulanmasna hizmet etmekteydi. Buradaki dier ama da milliyeti sylemin seklerlemesine bal olarak slamla olan balarn koparlmasna ikindi. Eflaka

79

Seale, op.cit., s.154.

37

gre, Muhammed peygamberin Arap milliyetiliiyle olan ba, mikrokozmos ile makrokozmos ilikisine ok yaknd: Maddeyi aacak ruh potansiyeline sahip olan Araplktr; slam ise, Arap dncesi ierisinde sadece bir andr ve bugnn bozulmu slam salt siyaseti aan Arap milliyetilii statsne ykseltilmelidir.80 Dier yandan Muhammed peygamberi mmetin deil, ulusun kurucusu olarak tanmlamas, Araplarn bin be yzyl nce bir devlet yaplanmas deneyimledikleri ve imdi gerekenin de buna geri dnlmesi olduu eklindeki bir fikrin oluumuna zemin hazrlyordu. Burada dngsel tarih anlaynn izlerine rastlanmaktadr. Dier yandan kendisi Ortodoks Hristiyan olan Eflaka gre, Arap milliyetisi olmak iin Mslman olmak gerekmiyordu; Eflak slam Arap milliyetiliinin ierimlerinden biri, bir kltr esi olarak gryordu.81 Arap ulusu, byk bir tarihsel deneyimle, slam dininin Muhammed peygamber tarafndan yaratlmas ile bu dini cisimletiren toplum tarafndan oluturulmutu ve bu deneyim sadece Mslman Araplara deil, onu benimseyen ve dnyada zel bir misyona, bamszlk ve birlik hakkna sahip olma iddialarnn temeli olarak gren btn Araplara aitti.82 Bu alglay, Mslmanlk temelinde kurgulanm bir Arap milliyetiliinin bu corafyadaki Mslman olmayan Araplar hareket d brakmamak amacn tayordu. nk Arap milliyetiliinin erken dneminde Hristiyan Araplarn dnsel katklar da mevcuttu. Hristiyan Araplarn 20. yzyl bana dek Arap uyannn slam karakterine ilikin muhalefetleri, Arap milliyetiliinin modern anlamda

80

Aziz Al-Azmeh, slamlar ve Moderniteler, ev. Elin Gen, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.130dan: Michel Aflaq, Fi Sebilil-Bas, Beyrut, 1959, s.52-91. 81 Derek Hopwood, Syria, 19451986: Politics and Society, Boston, Unwin Hyman, 1988, s.88. 82 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, ev. Yavuz Alogan, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s.467.

38

tanmlanmasna olanak salamt.83 Temel sorunu Arap dnyasndaki blnml ortadan kaldrmak olan Baas iin, bunu krkleyecek etkenleri ortadan kaldrmak gerekliydi. Bu anlamda Eflak, snf savamn kabul etmeyerek, Arap sosyalizmini bunun dnda tanmlad gibi, blnml arttraca endiesiyle din ya da mezhep farkllklarn sylem dzeyinde de olsa ortadan kaldrmaya alt. Eflak a gre, dinleri ve mezhepleri farkl da olsa tek bir Arap ulusu vard; sadece bu ulus smrgecilik ve emperyalizm tarafndan zorla blnmt.84 Araplarn yapmas gereken ise Araplk temelinde tanmlanan bu hareket ile birlemeye giden yolu amakt. Eflak, milliyetilii tanmlarken mulak kavramlara da bavuruyordu. deolojisini, Bat dncesinin aksine soyut kavramlarla deil, Arap dnyasna zg somut olaylardan yola karak kurmak amacndaki Eflak, milliyetilii her eyden nce bireyi ailesine balayan sevgiyle e deerde tanmlyordu; nk vatan bireyin ait olduu en byk ev ve ulus da yine bireyin ait olduu en byk aileydi.85 Fakat elbette bu mulaklk da bir ileve sahipti. Arap milliyetiliinin gereklemesindeki ilk adm Arap ulusu fikrinin sevgi ve anlayla oluturulmas, ikinci adm ise siyasal ve toplumsal bir sistemle bunun yaplandrlmasyd. Aslnda bu vurgu, Eflakla zdelemi Baas milliyetilik anlaynn poplist tarafn da ortaya koymaktayd. Arap milliyetiliine bal olmak sadece vatann sevmekle e tutulunca, btn kitlelere hitap edecek bir hal alyordu. Baas Partisinin iinde yapland dnem faizmin ve zellikle Nazizmin ykselie getii bir dnemdi. Rouleau, Baas

Henry Siegman, Arab Unity and Disunity, The Middle East Journal, Vol. 16., No.1 ( Winter 1962 ), s.58. 84 Davia, Arap Milliyetili Zaferden, s.138. 85 Miel Eflakn Fi Sabil al-Bath adl eserinden ksa bir alnt, Sylvia Haimin derledii bir kitapta yer almaktadr. Bkz: Haim, op.cit., s.242-243.

83

39

dnce ile faist ideolojilerin benzerliine iaret etse de86 Eflak ve Baasn milliyetilik anlay rkla kaymyor; Eflak milleti rk temelinde tanmlamyordu. Dier yandan, Sati el-Husri gibi Eflak da Arap milletini dil temelinde tanmlyordu. Ona gre, Arap olmak Arapa konumakla ilgiliydi. Bu dnce kklerini 19. yzyln ikinci yarsnda Orta Douya ulaan matbuat kapitalizminin etkisiyle ykselie geen Arapann edebi uyan temelinde ekillenen Arap Rnesansnn ( nahda ) inasndan almaktayd. Ne zaman ki Osmanl mparatorluu, devletin resmi dilini Trke olarak belirledi, Araplar iin de Arapann n plana karlmas bir iktidar dili yaratabilmenin n koulu haline geldi.

b. Hrriyet

Baas ideolojisindeki hrriyet kavram ifade, inan, seme ve seilme zgrlkleri gibi hem bireysel zgrle hem de smrgecilie kar verilecek ulusal bamszla gndermede bulunuyordu.87 Bireysel zgrlkle kastedilen, demokratik zgrlklerin salanmasyd. Fakat Baas dncedeki hrriyet kavram dorudan birleik Arap devletinin oluumuna giden srete nemli ke talarndan biri olduu iin, liberalizmdeki gibi bireyi ne karan bir anlaytan kaynaklanmad. Aksine emperyalizm kart mcadele kollektif bir eylem gerektirdiinden vurgu bireye deil, daha ok ulusayd. Hrriyet, Arap birliinin nndeki btn engelleri bertaraf etmek anlamna geliyor ve bamszlkla e anlaml olarak kullanlyordu. Smrgecilie kar verilecek mcadele, emperyalistlerle ibirlii iinde olan kesimleri ve feodal yaplar da kapsyordu. Feodal yaplarn tasfiyesi, ileride
86 87

Rouleau, op.cit., s.55. Seale, op.cit., s.154.

40

deinilecei zere, Baas Partisinin snfsal tabann oluturan nemli unsurlardan biri olan krsal kesimden gelenlerin ve kyllerin taleplerine cevap vermekteydi. Ayrca Baasa gre modernlemenin salanabilmesi iin, bu feodal yaplarn tasfiyesi ve devlet eliyle bir kalknma artt. Baas dncedeki hrriyet ideali, bireysel ya da ulusal dzeyde olsun, Arap birlii gerekletirilmedike baarlamazd; nk her lke yabanc egemenliine kar tek bana direnemese de hep beraber kar koyabilirdi.88 Dolaysyla hrriyet, Arap milliyetilii ile dorudan balantl, birleik Arap devletinin kuruluuna giden yolda nemli ke talarndan biriydi.

c. Arap Sosyalizmi

Baas dcedeki en nemli unsurlardan bir dieri de Arap sosyalizmiydi. Arap sosyalizmi dncesinin bu corafyadaki ekonomik ve toplumsal sorunlara ilikin zm getirme abalar, 19. yzyl sonunda younluk kazanan zellikle Hristiyan Arap entellektellerinin yazlarnda yer almaya balad.89 Baas Partisinin ideolojisinin sac ayaklarndan biri olan Arap sosyalizmi de bu dnemde yaplandrlan sosyalizm dncesinin izlerini tad.

Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World, Westport Connecticut, Greenwood Press, 1970, s.157den: Miel Eflak, Fi Sabil al-Bath, s.193-97, 198-206, 207-11, 219-23. 89 Suriyede ve Arap dnyasnda sosyalizm dncesinin Hristiyan Araplar tarfndan dile getirilmesinin temelleri Suriyede Osmanl mparatorluu ynetimi sona erene dek Mslman hakimiyetinin olmas; ama I. Dnya Savandan sonra blgede Bat nfuzunun artmasyla ortaya kan deiimde yatyordu. Dier yandan 20. yzyln balarndan itibaren Filistine g eden Yahudilerin de beraberlerinde getirdikleri sosyalizm dncesinden etkilenmilerdi. Osmanl mparatorluu hakimiyetindeyken sahip olamadklar haklara kavumann yolu Hristiyan Araplar iin hem Arap soyalizminden hem de sekler milliyetilikten geiyordu. Arap sosyalizminin douu ve geliimi konusunda bkz: Donald M. Reid, The Syrian Christians and Early Socialism in the Arab World, International Journal of Middle East Studies, Vol.5., No.2 ( April 1974 ), s.177-193. ve Malcolm H. Kerr, Notes on the Background of Arab Socialist Thought, Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s. 145-159.

88

41

Baas Partisinin kurgulad sosyalist dnce, erken dnem Arap sosyalizmiyle paralel olarak, Marksist literatrdeki kullanmndan farkl anlamlar tayordu. Eflakn milliyetilik ile senteze sokmak istedii sosyalizm, kendisinin vurgulad gibi, zel bir tr sosyalizmdi. Bu tarz Arap sosyalizmi Marksist dnce ile ortak paydaya sahip deildi.90 Baas Partisinin Arap sosyalizminin Batdaki sosyalist anlaytan farkllk temelinde kurgulamasnn nedenleri vard. Bir kere, daha nce de deinildii gibi, smrgeci gemii olan Batyla balarn koparabilmek ve buradaki smrgecilerle ibirlii iindeki kalntlarn tasfiye edebilmek iin Arap entellektelleri Arap sosyalizminin farkl olduuna

deiniyorlard; savunduklar sosyalist sistem -Batdan ithal edilmeksizin- bu corafyann toplumsal ve ekonomik koullarndan doacakt. kincisi, Baas sosyalizmi komnist sistemdeki sosyalizmin aksine- kendisini btn vatandalar arasndaki eitlii ve adaleti salamaya adayacak, retim ilikilerinde devrim yaratacak ekilde bir ekonomik yeniden yaplanmay gerekletirmekle snrlandrmt.91 Eflak ve Bitara gre, Marksizm Arap ulusal sorunlarna cevap vermiyordu; ancak Marksist olmayan tarzda bir sosyalizm kurgulamas Arap dnyasnn taleplerini karlayabilirdi.92 nk Ortodoks Marksizmin milliyetilii gz nne almamas ve analizlerini ekonomi zerinden yapmas Baas Partisinin ideolojisine uygun deildi. Baaslara gre, Batdaki ekonomik ve toplumsal gelimeyi veri alp bunun zerinden analiz yapan Marksizm, Arap dnyasndaki bamszlk mcadelesi ve smr dzeniyle ilgili ulusal sorunu zebilecek bir yetkinlikte deildi. Sosyalizm kten bireyi kurtararak, smry
Tibi, op.cit., s.292. Miel Eflakn Fi Sabil al-Bath adl eserinden alntlanan makale iin bkz: Michel Aflaq, The Socialist Ideology of the Bath, Kemal Karpat ( ed. ), Political and Social Thought in the Contemporary Middle East, New York, Frederick A. Praeger Publishers, 1968, s.190. 92 Khadduri, Political Trends in..., s.154-156.
91 90

42

engelleyerek, minimum yaam standardn yaratarak bireysel geliimin nndeki engelleri ve Arap ulusu misyonunu salayacakt.93 ncs, Baas Partisinin savunduu sosyalizm smrye kar mcadelede bireyler arasndaki ibirlii ve sonrasnda salanacak olan adalet kavramna dayanyordu. Arap milliyetiliiyle i ie gemi olarak temellendirilen bu ideoloji, bu durumda Marksist dncenin ats olan snf savamna dayanamazd. nk Baas iddia ettii gibi Bat tarafndan suni olarak yaratlm, paralanm94 bir Arap dnyasnn birletirilmesini savunurken, snf savamnn varln kabul etse ve bunun zerinden siyasetini gelitirse varolan/yaratlm olan blnml arttrm olacakt. Bu tarz bir sosyalizm, snf savam yerine snflar aras bir ibirlii tahayyl ettii iin, phesiz Bat dncesinin rn olan sosyalizm ve komnizmden farklyd. Drdncs, Baas Partisinin savunduu Arap sosyalizmi, komnizmin ya da Bat sosyalizminin uluslararas karakterine de karyd. Bunda zellikle Bat egemenliinin yerine Sovyetler Birlii sisteminin geebilecei dncesinin pay vard. Kominternin feshinden sonra Sovyetler Birliinin komnizme ilikin yeni propaganda teknikleri Arap dnyasndaki komnist partilerin hareket sahasn geniletti. Onlarn milliyeti partilerle ibirlii yapabilmelerinin yolunu at.95 Komnistlerle milliyetiler arasndaki anlamazlk noktas, komnist ideolojinin uluslararas karakterine ilikindi ve milliyetiler komnistleri anti-emperyalist

Ibid., s.156-157. Gerekten de blge Fransz ve ngiliz mandalar dneminde uygulanan bl ve ynet politikalar gerei btnlkl bir yap sergileyemez duruma gelmiti. Bl ve ynet politikas, elbette ki manda ynetimleri iin ykselie geen Arap milliyetiliini engelleme, blgeyi daha rahat kontrol altnda tutabilme asndan gayet ilevseldi. Nitekim, Suriye Fransz mandas altndayken drt ayr idari blgeye ayrlmt. Bu yzden de Baas Partisi bu blnml arttracan ve Arap milliyetiliinin nnde engel tekil edeceini dnd her eye karyd. 95 Khadduri, Political Trends in..., s.150.
94

93

43

olduklar iin destekliyordu. Bu ibirlii ise, Baaslarla komnistler arasndaki iktidar mcadelesiyle son buldu. Son olarak, Baas sosyalizmi ekonomik determinizmin Marksist doktrinine kar kmakta; tarihi, sadece ekonomiyle (altyapyla) aklamaya almann Araplarn ok deer verdikleri manevi deerleri hie saymak demek olacan iddia etmekteydi. Marksistler sosyalizmin diyalektik materyalizmin kanlmaz bir neticesi olduuna inanrken, Baas ideolojisi sosyalizmin halk ounluunun ikna edilebilmesi sonucu doacan, keza sosyalizmin toplumda duyulan manevi ve adil bir dzen ihtiyacna cevap vereceini dile getiriyordu.96 Baas Partisinin Arap sosyalizmini ideolojisinin olmazsa olmaz unsurundan biri olarak benimsemesi, hem lkenin hem de corafyann smrgeci gemiiyle ilgiliydi. Suriye gibi lkelerde uluslararas kapitalizme kar alternatif bir kalknma modeli olarak devlet kapitalizminin benimsenmesi sz konusu oldu. Bunda elbette ki Orta Dou devletlerinde ve Suriyede de burjuvazinin ya da milli burjuvazinin olmadndan hareketle modernlemeyi salayacaklarn askeri

brokrasi olarak grlmesinin ve Suriye siyasetinin ilerleyen tarihlerinin asker-kk burjuvazi ibirliiyle belirlenmesinin etkisi vard. Bu da Orta Douda ve Suriyede orta snfn zayflnn ki Baas Partisinin itici gc kk burjuvazi ya da orta snft- ve askeri brokrasiyle ibirlii yapmakszn iktidara gelemeyeceinin gstergesiydi.97 Bu lkelere hakim pretoryen yapnn etkisiyle, uluslararas kapitalizme kapal, ie dnk ekonomi politikalarn uygulanabilecei koullar yaratacak bir devlet eliyle kalknma modeli aray geliti. Arap sosyalizminin Baasa zg kullanm lkenin hem isel koullarna hem de uluslararas sistemdeki duruma
96 97

Jaber, op.cit., s.127. Amos Perlmutter, The Praetorian State and the Praetorian Army: Towards a Taxonomy of CivilMilitary Relations in Developing Polities, Comparative Politics, Vol.1., No.3 ( April 1969 ), s.387.

44

uygundu. Sosyalizm dncesinin Arap dnyasnda taraftar bulmasnda kinci Dnya Sava sonrasnda dnya sisteminde meydana gelen deiikliin de etkisi bulunmaktayd. 1945ten sonra Sovyetler Birliinin etkilerine, ngilterede i Partisi iktidarna ve ABDde refah devletini desteklenmesine bal olarak sosyalizm olmasa bile sosyal adalet ilkesi Arap dnyasnda da popler hale geldi.98 Kaynaklarn hkmet tarafndan toplumun kar iin denetlenmesi, devlet mlkiyeti, retimin ynlendirilmesi ve sosyal hizmetlerin gerekletirilmesi gibi Arap sosyalizmi bal altnda temellendirilen dncelerin yaygnlk kazanmasnda ve bunlarn Baas Partisi ynetimi devrald anda pratie geirileceine ilikin sylemin yerlemesinde, uluslararas alanda yaanan deiikliklerin etkisi vard. Partinin kuruluunda ksmen; ama 1950lerde artan sosyal devlet talebi ve bununla balantl olarak ykselen Arap sosyalizmi uygulamalar gcn uluslararas sistemde yaanan deiimlerden almaktayd. Bat Avrupada sosyalist ve komnist partilerin glenmesi, Sovyetler Birliinin ve Dou Blokunun uluslararas alanda artan etkisi, inde Komnist Parti iktidar, Asyann bamszln yeni kazanm ou lkesinde iktidarda olan partilerin programlarnda sosyalist ve milliyeti

dncelerin bir arada yer almasnn etkileri99 kendisini Orta Douda da hissettirdi. 1950lerden itibaren Sovyetler Birliinin Orta Douya ilgisinin artmas bu sylemi daha da gereki hale getirdi. Dier yandan Baaslar yeniden yaplandrmay planladklar lkelerinde ve Arap corafyasnda, smrge devletlerle iliki iindeki geleneksel elitleri ve byk toprak sahiplerini ancak milliletirme ve toprak reformu gibi politikalarla tasfiye edebileceklerini dnyorlard. Amac komnist bir toplum yaratmak olmayan Baas iin temel sorun, yeni gelien orta
98

Nabil M. Kaylani, The Rise of the Bath, 1940-1958, International Journal of Middle East Studies, Vol.3., No.1 ( January 1972 ), s.6. 99 Hourani, Arap Halklar Tarihi, s.464.

45

snfn gerektiinde kyllerle gerektiinde de orduyla ibirlii yaparak- toplumsal ve ekonomik sistemdeki paynn arttrlmasyd. Arap sosyalizminin, milliyetiliin ykselmekte olduu yllarda, yani zellikle 1950lerde ( Arap Sosyalist Partisiyle bir sola dn yaansa da ) ikincil nemde olduunu ama neo-Baas iktidaryla bunun deitirilmesinin mcadelesine girildiini unutmamak gerekir. Birlik, sosyalizme ulalmadan nce gerekli olan bir eydi. Bitara gre, Arap lkelerinin birlemeden, teker teker gerek toplumsal ve ekonomik kalknmay salayamacaklar ortadayd.100 1960larn banda Msrla gerekletirilen birlik baarszla uraynca, Baas Partisinin radikal kanad nce btn Arap devletlerinde sosyalist bir yaplanmayla ekonomik ve toplumsal dzenin inas, sonra birliin gerekletirilmesi fikrini ortaya att. Eflak sosyalizmi sadece hzl retim iin deil, hayatn zenginliini arttrmak iin de istiyordu; sosyalizmi hayatn dini olarak alglyordu. Eflaktaki Arap sosyalizmi anlay, sadece Arap milliyetiliine giden srete bir arat. Arap sosyalizminin kurgulanmas hem dnemin konjonktrne uygundu; hem de Baas Partisinin snfsal tabannn taleplerini karlayabilecek ve Suriyedeki geleneksel yaplar bertaraf edebilecek bir amaca hizmet edebilirdi. Sosyalizm, bireyin kten zgrlemeye ulama giriimini hedeflemekteydi.

. deolojik Yaplanmann Parti Tzndeki Yeri

Bu Kongrede, alt blm ve seksen maddeden oluan Parti Tznn kabul edilmesiyle Baas Partisinin ideolojik temelleri aka ortaya kondu. Baas

100

Jaber, op.cit., s.122.

46

Partisinin ideolojisi 1947de gerekletirilen Parti Kongresinde kabul edilen Parti Tznde ve Eflakn yazlarnda formle edildi. Baas doktrinin z modern toplumsal programl Arap milliyetilii, zel mlkiyete dokunulmakszn

gerekletirilecek milliletirme ve toprak reformuyla snrl Arap sosyalizmi, d politikada Dou ve Bat bloklarndan hi birine dahil olmama yani tarafszlk olarak belirlendi.101 Baas Partisinin ideologlar tarafndan formle edilen Arap milliyetilii, hrriyet ve Arap sosyalizmi kavramlar Parti Tznde de yer almaktayd. zellikle Baas ideolojisindeki Arap milliyetiliinin baskn rol Parti Tznde de grlmekteydi. Tzn Ana lkeleri balkl blmnn nc prensibine gre Araplar sadece bir millet deil, ezeli ve ebedi misyonu olan ok zel bir milletti.102 Buradaki ezeli ve ebedi misyon kavramsallatrmas, ki Eflakn dncesinde de nemli bir yer igal etmekteydi, milleti tarihsel srecin dnda tanmlayan ve kklerini gtrlebilecek en eski tarihte arayan Alman milliyetiliinin tanmndan esinlenmiti. Ezeli ve ebedi misyon kavram somut bir eye tekabl etmekten ok bir mulaklk tayormu gibi grnse de aslnda bu kavramn gndermesi Araplarn 13. yzyla dek bilimin ve kltrn beii olduklarna ve bu kaybettikleri uygarlk seviyesine imdi yeniden ykselebilecekleri fikrine ilikindi. Eflakn dncesine ikin dngsel tarih anlay da burada kendini gsteriyordu. Ama, slamla veya slam ncesinde Arap dnyasnn kazanm olduu zaferlere geri dnn gerekletirilebileceini yani tarihin tekerrr edeceini ortaya koyabilmekti. Baas Partisi Tznn Ana lkeler balkl blmnn ilk prensibi, Arap anavatannn blnemez ekonomik ve sosyal bir birlik olduunu dile
Avraham Ben-Tzur, The Neo-Bath Party of Syria,Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s.161. 102 Haim, op.cit., s.234.
101

47

getiriyordu.103 kinci ilke Arap ulusu, kltrel bir birlik oluturur. Araplar arasnda doacak anlamazlklar geici ve nemsizdir. Arap bilincinin uyanmasyla hepsi ortadan kalkacaktr diyerek imdi ( yani 1947de ) var olan blnmln suni bir blnme olduuna, Arap birliiyle bunun alacana iaret ediyordu. Burada gizli bir emperyalizm kartl da vard. Arap dnyasnn snrlar Araplarn istekleriyle deil emperyalistlerce izilmiti. Gemite birlikte yaayan ama zorla birbirinden koparlan Arap dnyasnn yeniden birlemesi, Baas Partisinin temel hedefiydi. Baas Partisi, Tzn 10. maddesinde Arap kimdir? sorusuna cevap veriyordu: Arapa konuan, Arap topraklarnda yaayan ve Arap hayatn benimsedikten sonra Arap ulusundan olduuna inanan kimseye Arap denir.104 Parti, Arapl Husrinin ve Eflakn analizlerine benzer ekilde dil temelinde tanmlyordu. Ulus-devletleme srelerinin temel karakteristii olan dile vurgu Baas dncesinde de kendini gstermiti. Ayrca, bu tanmlama yine rkla varacak bir anlayn da nne gemekteydi. Kiinin Arap hayatn benimsemesi, Arap ulusundan olduuna inanmas ve elbette ki Arapa konumas temel kriterdi. Dier yandan, Araplkn bu kadar ak ulu tanmlanmas hareketin alannn geni tutulmaya allmasyla ilgiliydi. Mslmanl temel almakszn yaplan bu tanm, hareketin seklerliinden kaynakland. Kurulacak devlet hrriyeti garanti altna alan, Arap sosyalizmi olarak adlandrlan sosyal adalet ve ekonomik reformlar srdren demokratik parlamenter sisteme sahip olacakt.105 Baas Partisi Tznn 14. maddesi birleik Arap devletinin rejimini ortaya koymaktayd: Arap Devletinin ynetimi, anayasal

Ibid., s.233. Ibid., s.236. 105 Itamar Rabinovich, Syria Under the Bath, 1963-1966: The Army-Party Symbiosis, Jerusalem, Israel University Press, 1972, s.10.
104

103

48

parlamenter rejim olacak, yrtme gc dorudan halk tarafndan seilen yasa koyucuya kar sorumlu olacaktr.106 Ancak Tzkte yer alan ibare, Baas Partisinin ilerleyen yllarnda seimle i bana gelmesinin zor olduunu grerek yer alt rgtlenmesine gitmesine ve orduyla iliki iinde darbeyle iktidara gelme yolunu semesine bal olarak zamanla terk edildi. Bu, hem demokratiklemeyi salayacak alt yapnn olmamas hem de modernlemenin arac olarak ordunun grlmesiyle ilgiliydi. Dier yandan Baas iin ncelikli hedef Suriyede ya da Arap toplumunda demokrasinin imar deil, Arap milliyetiliinin/birliinin salanabilmesiydi. Demokrasi, ancak iktidara gelindikten sonraki srete dnlecek/dnlmesi gereken, dolaysyla aciliyet gerektirmeyen bir sorundu. Baas Partisi Tznn 4. maddesinde Arap Baas Partisi sosyalist bir partidir. Sosyalizmin, bizzat Arap milliyetiliinin derinliklerinden kaynaklanan bir zorunluluk olduuna inanr. Aslnda sosyalizm Arap milletinin imkanlarn gerekletirecek, milletin maddi ve manevi alanda kalknmasn salayacak olan dehasnn geliiminde yardmc olacak ideal toplumsal dzeni oluturur. yeleri arasna gvene dayal bir kardeliin kurulmasn salar107 denilmesi ve byle mulak bir tanmlamann yaplmas Eflakn soyut teorilere olan kartlyla rtmekteydi. Madde, yeni bir toplumsal dzen oluturmaktan sz ederken, bunu Arap milliyetiliinin gerekletirilmesinde ara olarak gryordu. Bu mulaklk Partinin Ekonomik Politikasnn belirlendii 26.-37. maddeler arasndaki kararlarda da grlmekteydi. Bu maddeler, varolan durumda gelir dalmnn eit olmadna, yeniden bir gelir dalm yaplmas gerektiine; zel sektrn elindeki bir iletmenin devlet tarafndan ynetileceine deinirken, zel mlkiyeti bir hak olarak
106 107

Haim, op.cit., s.236. Ibid.,., s.234.

49

tanmlyordu. Dolaysyla yukarda izilen ereveye uygun olarak, burada Baas sosyalizminin Bat sosyalizminden farkll gz arpmaktadr. Baas Partisinin buradaki tutumu, yani devletletirme temelinde bir sosyalizm alglay, dayand snfsal temellerinden kaynaklanmaktayd. Zaten devrim ve sosyalizm Suriye gibi lkelerde teorik temellere sahip deildi; fakat pragmatik olarak deiik siyasal ve ekonomik yaplarn iinde gelimiti.108 Parti Tznn 6. maddesi Baas Partisinin devrimciliini ele alyordu: Baas Partisi, devrimci bir partidir. Arap milliyetiliinin yeniden douunun ya da sosyalizmin inasnn devrim ve mcadele yollar kullanlmakszn

gerekletirilemeyeceine inanr.109 Bu maddeden de anlalabilecei gibi, devrim Arap milliyetiliinin ve Arap sosyalizminin baarlmasndaki temel yntem olarak grnmekteydi. Ancak Baas Partisinin anlad devrim, kukusuz, Marksist devrim anlayna denk dmyordu. Byle bir devrimcilik tanmlamas daha ok Baas Partisinin snfsal temelleriyle ilgiliydi. Suriye toplumsal yapsnn hakim elitlerini bertaraf etmenin ve yeni bir toplumsal ve ekonomik yaplanmaya gidebilmenin yoluydu. Parti Tznn 22.-25. maddeleri110 Partinin D Politikas baln tayordu. Bu drt madde, Araplarn yabanc igaline kar birlikte hareket etmeleri, Araplarn egemenlik haklarn yok sayan anlamalarn hkmsz saylmas, Araplarn ebedi misyonuna uygun olarak dier devletlerle hr ve gvenilir bir dnya kurmaya almalar gerekliliine vurgu yapmaktayd. lk Kongreden gn
Sharabi, Orta Doudaki devletleri devrimciler, monariler (anti-devrimciler) ve ana gruptakiler olarak ayrmaktadr. Arap milliyetilii ve Arap sosyalizmi temelli bir ideolojiye sahip olan devrimci devletler Msr, Cezayir, Suriye, Irak; monariler Suudi Arabistan, rdn, Libya, Fas gibi devletler; ana gruptakiler ise Lbnan, Yemen, Kuveyt, Sudan, Tunus gibi devletler olarak snflandrlmtr. Bkz: Sharabi, op.cit. s.67. 109 Haim, op.cit., s.235. 110 Ibid., s.237.
108

50

sonra Eflak, dnyadaki iki byk g olan Anglo-Amerikan ve Sovyetler Birlii bloklar hakkndaki tutumunu aklayarak, Bunlardan biri ile beraber olmak, Araplara ktlkten baka bir ey salamaz dedi. Bylece Partinin bir temel gr ortaya kt. Baas Partisi, dier Arap siyasi kurulular arasnda tarafszl savunan ve bunu parti programnda belirten ilk siyasi partiydi. Partinin kurucularnn yazlarnda ve sylemlerinde ifadesi bulan ve Parti Tznde somutlaan ideolojik ncelikler, Partinin dayand snfsal temelleri de ortaya koymaktayd. Bunda Suriye siyasal hayatnn zgn i dinamikleri etkili olduu gibi, nc Dnyaya ve daha da zelde Arap corafyasna zg kimi d dinamikler de etkiliydi. Ayrca Partinin Tznde de ifadesini bulan ideolojisi Partinin dayand snfsal temelleri yanstmaktayd.

3. Baas Partisinin Dayand Snfsal Temeller

Suriye, 1946 ylnda bamszln kazandnda etnik ve dini kimlik asndan heterojen bir yapya sahipti. Fransz mandas dneminde Arap milliyetiliinin gelimesini engellemeye ynelik olarak uygulanan bl ve ynet politikas ile birlikte Suriyenin blnml pekitirilmiti.111 Suriye, Fransz mandas altndayken, be farkl birimden oluur hale geldi: Alevilerin ounlukta olduu Lazkiye blgesi; Drzlerin ounlukta olduu Cebel-Drz blgesi; Halep

Niyazi Berkes, Franszlarn Necip Azurinin 1905te Pariste Franszca olarak yaynlanan ve Suriye milliyetiliini ortaya koyan eserinden hareketle Cezayir ve Tunusta milliyeti fikirlerin yaylmasna kar, ancak Suriye ve Lbnanda milliyeti fikirleri yaymak amacnda olduklarn dile getirir. Bkz: Niyazi Berkes, slamlk, Ulusculuk, Sosyalizm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975, s.35.

111

51

blgesi; am, Humus ve Hamay kapsayan Suriye; Hatay Sanca.112 Her birimin yapsal zayfl, Fransann karlarnn daha kolay gerekletirilmesini salayan bir unsur oldu; Fransa aznlk gruplarn destekleyerek ve bunlar zerindeki etkisini srdrmeye alarak kendi egemenliine kar olas bir birlemeyi engellemeye ynelik hareket etti. Dolaysyla Fransz ynetimi, Maripde ve Markta zellikle de konumuz itibariyle nemli olan Suriyede var olan blnml pekitirme, bu blgedeki Arap milliyetiliini kmseme eilimi tayordu. Fransz mandas boyunca, Osmanl mparatorluundaki Tanzimat hareketiyle birlikte bu blgede yaplanan byk toprak sahiplerini ve ehirli burjuvaziyi kapsayan geleneksel ehirli elitler Suriyede egemen konumdaydlar. Birinci Dnya Savandan sonra Arap milliyetiliiyle tantlarsa da onlarn milliyetilii, daha sonra Baas Partisinin nderliini yapt milliyetilik anlayndan farkl olarak, Franszlarla kendi aralarnda bir denge yaratacak ekilde dnlm ve var olan karlarn korumaya ynelik tasarlanmt. Dolaysyla genellikle Snni

Mslmanlardan oluan bu ehirli elit, iki sava aras dnemde lkenin yneticileri deil, daha ok Fransz ajanlar olarak grlmeye baland.113 kinci Dnya Savana kadar Suriyedeki ehirli elit ciddi yerel muhalefetle karlamad. 1930lara gelindiinde bile dier snflardan ciddi bir tehdit alglar durumda deildi; ancak Suriye bamszln kazandktan sonra, gcnn toplumsal tabann kaybetmeye balad.114 Yine de 1930larn ortasndan itibaren, hakim konumdaki gelenekselcilerin temsil ettii yerel milliyetilik ile Batda eitim alm yeni yeni filizlenen orta snflarn toplumsal ve ekonomik dzeni yeniden yaplandrmaya

Sharabi, op.cit., s.31-32. Philip S. Khoury, Contunity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries, American Historical Review, Vol.96., No.4-5 ( December 1991 ), s.1389. 114 Ibid., s.1383.
113

112

52

dnk Arap milliyetilii arasnda atma yaanyordu. kinci Dnya Sava sonrasnda Fransz mandasnn tasfiyesiyle ve blge apnda yaanan gelimelerle birlikte, orta snflarn savunduu milliyetilik anlay lke siyasetinde yer etmeye balad. retmenleri, niversite rencilerini ve Bat eitimli yeni entellektelleri kanalize etmeyi baaran bu hareket Baas Partisinin oluumunda da nemli rol oynad. Baas Partisinin sekler Arap milliyetilii Suriye siyasetinin

gelenekselciliine kar bir alternatif yarattndan, eitim iin ehirlere gelen genleri ve topluma yava yava entegre olmaya balayan aznlklar etkiledi.115 Eflak, Fransadan dndkten sonra yrtt retmenlik meslei nedeniyle rencileri ve Baas Partisinin savunduu toprak reformu politikas nedeniyle snfsal konumlaryla etnik kimlikleri rten aznlklar nk krsal kesimde yaayan aznlklarn ounluu toprak sahibi olmayan kyllerdi- etkilerken, Hurani de orduyla ilikileri nedeniyle askeri brokratik kesimi ve Snni Mslman kylleri etkilemeyi baarmt. Ancak bamszlk sonras gelien muhalefete ramen Osmanl mparatorluundan kalma toprak sahibi brokratik snf iktidar eline ald ve 1950lerin sonuna dek de hakim konumunu devam ettirdi.116 1949 sonrasnda darbelerle iktidarn korumaya ynelen bu snfa kar en gl muhalefeti ise Baas sergiledi. 1958 ncesi Suriye ekonomisi az ya da ok zel giriim ekonomisiydi; ama devlet ekonomide zellikle de kar getirmeyen hizmetlerde ve altyapda nemli rol oynuyordu.117 Tarm sektrnde yap feodal sisteme yaknd ve toprak datm ileri

Rouleau, op.cit., s.58. Volker Perthes, A Look at Syrias Upper Class: The Bourgeoisie and the Bath, Middle East Report, No.170 ( May-June 1991 ), s.31. 117 Syed Aziz al-Ahsan, Economic Policy and Class Structure in Syria: 1958-1980, International Journal of Middle East Studies, Vol.16., No.3 ( August 1986 ), s.301.
116

115

53

derecede eitsizdi.118 Suriye, bamszlktan 1958de Msrla birlemeye kadar deiik rejimlerin temelini oluturan, byk oranda Snni Mslman toprak aalar ve tccarlardan oluan gl bir ehirli burjuvaziye sahipti. 1958e dek iktidardaki hkmetler, zel giriime ncelik tanyan bir kalknmay tevik ediyorlard. 1958 ylnda Msrla birlemenin ardndan uygulanan toprak reformu ve ksmi milliletirmeler ise, Suriye geleneksel elitinin nfuzunu snrlama ynndeki nemli admlard. Dolaysyla Baas rejim, ekonominin devletletirilmesi ve toprak reformu ile bu gruplarn karlarn ve glerini geriletti. Baz kesimleri mlkszletirdi, kimilerinin i ve ticaret imkanlarn byk oranda kstlad. Devlet mdahalesi, ncelikle endstri alannda deil, lkenin eitliksiz toprak dalmndan hareketle toprak sisteminde gerekleti. Bamszlk sonrasnda hemen hemen btn Arap lkelerinde olduu gibi Suriyede de nfusun ounluu krsal kesimde yaamaktayd ve bunlarn zerindeki en byk nfuz sahibi snf ise byk toprak sahipleriydi. Yeni rejimin kadrolarnn krsal temelli olmas ve rejimin kyl karlarn tevik etmesi kentli snflar daha da uzlamaz hale getirdi.119 Bu uzlamazlk ise, nc blmde deinilecei gibi, ancak Hafz Esad iktidarnn Baas Partisinin erken dnem ideolojisinden bir sapmay tekil eden liberalizme eklemlenme politikalaryla ksmen giderilebildi. Arap sosyalizminin, Bat sosyalizminden snf savamn kabul etmeme anlamnda kendisini farkllatrdna deinilmiti. Ancak Baas Partisinin ideolojik yaplanmas ve sylemleri belli snflar Partiye yaknlatrrken, belli snflar da uzlamaz hale getirdi. ki sava aras dnemde Suriye toplumsal yapsndaki ekimeler de dikkate alndnda, Baas Partisinin savunduu toplumsal
118 119

Ibid., s.302. Zubaida, op.cit., s.249.

54

dnmden yarar salayacak kesimlerin harekete dahil olmas elbette anlaml bir gelimeydi. Erken Baas ideolojisi snf mcadelesinin gerekliliine inanmadysa da Parti, krsal kesimden sivil ve askeri- gelen yelerle dolduka lkedeki snf mcadelesinin arac haline geldi.120 Bu anlamda da Baas Partisi iktidar, Msrla birlemenin zlnden ve zellikle 1963ten sonra, ehirli-geleneksel elitlerin tasfiyesine ve orta snflarn, kyllerin ve iilerin taleplerine ynelen bir anlayla kendini yaplandrd. Dnemin konjonktrne uygun olarak yrrle konan ekonomi politikalar ise, 1970lerde liberalizmin blgeye nfuzuyla deiime uramak zorunda kald. Dier yandan Siyasal slamn kitleleri harekete geirmeye balamas ve genellikle Snni Mslmanlar maniple etmesi, Baas Partisinin yapsal bir deiime uramasn zorunlu hale getirdi. Baas Partisinin ideolojisi Suriyenin yoksul kyllerinin ve ii snfnn ilgisini ekti. Suriye siyasetine egemen geleneksel elitler ise, Baas Partisinin seklerlik ve sosyalizm vurgusu nedeniyle, bu ideolojiye pheyle yaklatlar. Snni Mslman olmayan aznlk mensubu kyller ise, Baas ideolojisini ilgi ekici buldular.121 Parti Tzndeki toprak reformu, toprak sahibi olmayan kyllere; i yasas ve iilerin sendikalar iinde rgtlenerek ynetime katlmalar fikri de iilere ekici geldi.122 Benimsedii ve Arap milliyetilii ile senteze soktuu sosyalist ilkeler, Partinin yerel burjuvazi, byk toprak sahipleri ile tccarlarn siyasete hakim olduu byk kentlerden ok, krsal kesimdeki kasabalarda ve yoksul yrelerde salam bir yer edinmesini kolaylatrd. Baas, Suriyenin siyasi hayatna az sayda kentli byk ailenin ve bunlarn karlarn dile getiren partilerin ya da

John Galvani, Syria and Baath Party, MERIP Reports, No.25 ( February 1975 ), s.6. Ibid., s.5. 122 Raymond A. Hinnebusch, Authoritarian Power and State Formation in Bathist Syria: Army, Party and Peasant, Colorado, Westview Press, 1990, s.91.
121

120

55

nderlerin oluturduklar gevek birliklerin hakim olmasna kar bir meydan okumay temsil ediyor; eitimdeki hzl gelimenin ortaya kard, toplumda hakim konumda olmayan snflardan ve byk lde, Aleviler, Drzler ve Hristiyanlar gibi Snni Mslman ounluun dndaki cemaatlerden gelen, eitimini henz tamamlamam bir zmreyi cezbediyordu.123 Krsal kesimlerden kentlere eitim iin gelip zellikle genler arasnda etkili olan Baas ideolojisi ile tananlar ise, kentlerde rgtlenen Parti ile krsal kesimdekiler arasnda bir kpr ilevi grdler. Zira lise ve niversite rencileri Baaslkn ilgi alanndayd; 1950lere dek Baas renci birliklerinin denetimini elinde tuttu. Zamanla krsal kesimden gelenlerin ordu iinde konumlanmalar da Baas ile ordu arasndaki yaknlamann temelini oluturdu. Dolaysyla Arapa konuan dini aznlklarn krsal kesimde, Snni Mslmanlarn ise byk kentlerde younlat gz nne alnrsa, Baas Partisinde aznlklarn ar basmas doal karlanmaldr.124 Bir aznlk partisi olma idealiyle yola kmasa da Baas ideolojisi yoksul kesimden gelen aznlklar cezbettike ve aznlklar zellikle de Aleviler ve Drzler hem Partide hem de orduda nemli grevlere geldike, 1960lardaki iktidar mcadelesinde nemli rol oynadlar. Dier yandan, Baas Partisinin resmi ideolojisi sosyalist sisteme dayal birleik bir Arap devletini gerekletirme idealiyle yola ktndan, geleneksel toplumun olumsuz tortular olarak niteledii ve milliyetilik ile sosyalizmin nnde engel olarak grd mezhepilik, blgecilik ve airetilik gibi etkenlerin, Partinin yaplanmasnda ve iktidara geli srecinde herhangi bir rol oynadn kabul etmemektedir.125 Bamszlk sonrasnda bu aidiyet balarnn

123 124

Hourani, Arap Halklar Tarihi, s.467. Nikolaos Van Dam, Suriyede ktidar Mcadelesi, ev. Semih diz, ve Asl Falay alkvik, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.41. 125 Ibid., s.12.

56

zayflad, bunlarn yerini milliyet ve snf ballklarnn ald doru olmakla birlikte; airet, blge ve mezhep balar Baas Partisinin iktidar mcadelesinde etkili oldu. Ancak burada nemli olan nokta, bu aidiyet balarn hissedenlerin etnik ve dini kimlikleriyle snfsal konumlarnn rtmesiydi. Arap sosyalizminin

gerekletirecei ekonomik ve toplumsal dnmden en byk yarar elde edecek olanlar, krsal kesimde yaayan ve Suriye siyasetinde etkileri bulunmayan aznlklard. Bunlar kendilerini siyasal sisteme entegre ederken, zellikle 1960lardan sonra airet, blge ve mezhep balarn kullandlar ve patronaj ilikilerine dayanan bir rejimin kurulmasnda etkili oldular. Dolaysyla Partinin ideolojisi belli snflara hitap etmekle birlikte; hem airet, blge ve mezhep balarnn Suriye siyasetindeki yeri hem de Suriye gibi azgelimi lkelerde ordunun modernlemenin lideri olarak grlmesi nedeniyle iktidara gelme sreci bu unsurlar tarafndan ekillendi. Snfsal konumlaryla etnik kimlikleri rten unsurlarn blge, airet ve mezhep balarn kullanarak hem Parti iinde hem de orduda yaplanmalar ve bu yolla iktidara gelme sreleri Suriye siyasetini derinden etkiledi.

B. Baas Partisinin Suriye ve D Politikasndaki Rol

1. Politika Gelimeleri

Bamszlk sonras Suriye siyasal hayat askeri darbelerle belirlendi. 1949 ylnda farkl kii nderliinde gerekleen ynetim deiiklii ve askeri diktatrlk rejimleri, Suriyenin 1954 ylnda oulcu siyasal hayata geiiyle deiime urad. Bu dnemde yaplanan Baas Partisi ise, yeri geldiinde darbeleri

57

destekleyerek yeri geldiinde de bunlara muhalefet ederek, ordunun iktidar ele geirmedeki nemli konumunun farkna vard. 1950lerin ortalarndan itibaren eski kuak siyasetilerin var olan karlarn korumaya ynelik istekleriyle uzlaamayan ordu iin Baas Partisi ideolojisi ekici gelmeye baladka, Partinin iktidara geli sreci de orduyla kurduu yakn ilikilerle ekillendi. Orta Dou lkelerinde manda ynetimleri srasnda yaratlm olan siyasi ve ekonomik yaplarn darbelerle deitirilmesi fikrini, bamszlk sonrasnda Arap dnyasndaki birok devlet benimsemeye balad. Peki bu lkeler dnm niin yumuak geile deil de ordunun gcyle saladlar? Bir kere, Fransz ve ngiliz ynetimleri bu lkelerde parlamenter sistemlerin oluturulmasn engellemilerdi; dolaysyla bu lkelerin demokrasi gelenekleri yoktu. kincisi, 1945 ylna gelindiinde eski kuak ve yeni kuak milliyetiler arasndaki gr farkllklar belirginlemiti. Suriye, Irak, Lbnan ve Msrda eski kuak milliyetiler Trk okullarnda ya da Paris ve Londrada eitim grmlerdi ve bunlarn ounluu Snni burjuvalard. Birinci Dnya Savann ardndan bamszlk talepleriyle yola ktlarsa da amalar daha ok var olan konumlarn korumakt. Burjuva ve Snni Mslman kkenli olmalar nedeniyle Suriye siyasal hayatna aznlklarn, orta snflarn ve krsal kesimdeki kyllerin dahil edilmesinin nn aacak radikal milliyetiliklerle uzlama iinde olmalar beklenemezdi. 1930larda gelien yeni kuak ise, eski kuaktan daha radikal fikirlerle gerekletirilecek bir siyasi yaplanmay tercih ediyordu. lk defa 1930larda kurulan doktriner partilerin temellerini bu yeni yetien entellekteller oluturuyordu: 1927de Msrda Mslman Kardeler ( al-khwan al-muslimun ); 1931de Irakta Ahali Grubu; 1932de Suriyede Suriye Sosyal Milliyeti Partisi ( al-hizb al-suri al-qawmi );

58

1935te Milli Hareket Birlii ( usbat al-amal al-qawmi ); 1943de Baas Partisi ( hizb al-bath al-arabi ). Bu partilerin amac yeni bir toplumsal ve ekonomik dzen kuracak devlet mekanizmasn ele geirmekti; bunu da yeralt rgtlenmeleri temelinde paramiliter gler organize ederek ve ordunun gcn kullanarak yapmaya altlar.126 kinci Dnya Savann sonuna dek Arap dnyasnda ordunun rol ikincil nemdeydi. Yeni kuak milliyetilerin ordu iinde yetierek iktidara talip olma fikri, kinci Dnya Savandan sonraki dnemde ordunun sadece Suriyede deil hemen hemen btn Arap dnyasndaki varlna ilikin anlayn deiiklie uramasyla yakndan ilgiliydi. Modernlemeyi salayacak bir burjuvazinin olmay eitimli subaylarn n plana kmasna neden olduu gibi, yabanc nfuzuna kar da ordunun varl ulusal gururun kayna haline gelmiti. Dier yandan, kinci Dnya Savandan sonra Avrupann blge lkeleri zerindeki egemenlii sona erince, siyasal iktidar fiilen yeni orta snfn, zellikle ordunun grlerini temsil eden liderlerin eline geti.127 Ayrca 1948 Savanda yenilerek srail devletinin kuruluunun nne geemeyen Arap lkeleri iin, bu corafyada kurulmu olan ve emperyalistlerle ibirlii iindeki sraile kar ordunun gcnn arttrlmas fikri de Orta Douda ordunun nemini arttran etkenlerden biriydi. 1948 Savandan sonra milliyeti gruplar ordudaki varlklarn arttrma yoluna gittiler. Dier yandan manda dnemindeki Fransz siyaseti Suriyede Arap ve Snni Mslman olmayanlar orduya katlmalar konusunda cesaretlendirmiti.128 Krsal kesimde yaayan aznlk ailelerden ehirlere eitim iin gelenler genellikle Humus ve

Sharabi, op.cit., s.56-60. William Ochsenwald, Modern Ortadouda slam ve Osmanl Miras, L. Carl Brown ( ed. ), mparatorluk Miras: Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, ev. Gl aal Gven, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.400. 128 Amos Perlmutter, From Obscurity to Rule: The Syrian Army and the Bath Party, The Western Political Quarterly, Vol.22., No.4 ( December 1969 ), s. 830.
127

126

59

Hamadaki askeri akademileri tercih etmeye baladka, Alevilerin ve Drzlerin ordudaki arlklarnda art gzlendi. lerleyen yllarda, Baas Partisinin krsal kesimde yaayanlara da hitap eden ideolojisi Alevi ve Drz aznlklara mensup subaylar arasnda artan oranda taraftar toplamaya balad. 1945te Arap Sosyalist Partisini kuran ve 1953te Baas Partisiyle birleen Ekrem Huraninin ordudaki rol, Baas Partisi ve ordu ilikilerini de derinden etkiledi. Daha Fransz mandas dneminde orduda yer alarak Franszlara kar mcadele eden Hurani, ordudaki varln bamszlk sonrasnda da srdrd. Birlemeyle beraber Baas Partisinin orduyla ilikilerinin artmasndaki en nemli etkenlerden biri, ordunun iktidara gelmenin arac olduuna inanan ve Humustaki Askeri Akademiyle sk ilikiler gelitiren Huraninin harekete katlmasyd. 1946dan sonra alt snftan insanlarn ocuklarna eitim frsat salayan okullarn saysndaki arta paralel olarak Humustaki Askeri Akademiye alnanlarn says her yl dzenli olarak artt.129 Askeri okullar ve kurumlar milliyeti eylemlerin merkezi haline gelirken, gen subaylar devrimci doktriner partilerin savunduu grlerden de etkilenmeye balamt.130 lk balarda Suriye Sosyal Milliyeti Partisine yakn ilikiler gelitirdiyseler de zamanla Baas Partisinin Arap sosyalizmini ieren, yoksul ve krsal kkenlilere de cazip gelen ideolojisi orduyla Baas Partisi arasndaki yaknlamann temelini oluturdu. Snni Mslman burjuvazi ve byk toprak sahiplerinin temsil ettii Suriyedeki geleneksel elitlere kar arlk kazanan orta snflar ve krsal kesimdeki aznlklar milliyeti dncenin orduda yaplanmasna yneldiler. Bir aznlk partisi olma idealiyle yola kmasa da Baas

Dam, op.cit., s.58. Sabahattin en, Ortadouda deolojik Bunalm: Suriye Baas Partisi ve deolojisi, stanbul, Birey Yaynclk, 2004, s.149.
130

129

60

Partisinin benimsedii sosyalist ilkeler snfsal konumlaryla etnik yaplar uyuan aznlklarn zellikle 1960larda Partide nemli konumlara gelmelerine neden oldu. Bamszlk sonras Suriyede, 1954e dek geleneksel elitlerin siyasete egemen olduklar bir dnem yaand. 1949-1951 yllar arasnda, kr elKuvetlinin cumhurbakan olduu dnemde yeni kuan huzursuzluunu yanstan Baas Partisi muhalefette bulundu. Kuvetlinin tekrar cumhurbakan seilmesine izin verebilecek ekilde Anayasann ilgili maddesinin deiiklii iin faaliyetlerde bulunmas, Baas tarafndan aka knandysa da ilgili madde deiiklii gerekletirilerek Kuvetli yeniden cumhurbakan seildi. Bu arada, 1946 ylnda gelen bamszlkla Suriye siyasetini elinde bulunduran Suriye geleneksel elitinin ynetimini temsil eden Suriye Babakan Cemil Merdamn tek dereceli seimler yaplmas teklifine kar, Baas Partisi siyasi bir mcadele balatt.131 Ancak seimleri kaybeden Eflak ve Bitara kar hkmeti kurma grevi yeniden Cemil Mardama verildi. Dolaysyla bamszlk sonrasnda Suriye, gelenekselcilerle yeni kuaklar arasndaki uzlamazla sahne oldu.

2. D Politika Gelimeleri

a. 1948 Arap-srail Sava ve Suriyeye Etkisi

Suriyede geleneksel elitlerin konumunu sarsan en nemli gelime 1948 Arap-srail Savann kaybedilmesi ve bunun neticesinde srail devletinin kuruluuydu. 1947 ylnda ngilterenin Filistin sorununu Birlemi Milletlere
131

Ibid., s.176.

61

havale etmesinin ardndan, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan Filistin sorununu zme kevuturmak iin kurdurulan Soruturma Komisyonunun Filistini Araplar ve Yahudiler arasnda blen taksim karar almas Arap dnyasnda byk tepkiyle karland. Bu neriye en byk tepkilerden birini de Baas Partisi gsterdi. Eflak, ...Filistini kurtaracak olan hkmetler deil, halkn kendisidir arsnda bulunurken, Baas Partisi 19 Ekim 1947de yapt bir aklamada karar verme saati geldi, Filistin sadece silahla kurtarlabilir diyordu.132 Baas Partisi yeleri 14 Mays 1948de srail devletinin ilanna karlk Msr, Suriye, rdn, Irak ve Lbnan glerinin saldrsyla balayan Arap-srail Savana aktif olarak katldlar ve bunun zerinden politika yrttler. Nitekim Araplarn sava kaybetmesi, Arap lkelerinde var olan rejimlerin sorgulanmasna yol at. Bu srecin benzeri Suriyede de yaand ve Baas Partisi iktidara ynelik eletirilerini arttrd. Bu gelimeler Suriyede, zellikle de Msr ve Irakta ordunun roln arttrmakla kalmad; Suriye siyasal hayatna damgasn vuracak darbeler dneminin de tetikleyicisi oldu. Dier yandan bu yenilgi, Arap Devletleri Liginin bir baarzl olarak algland. Arap devletleri arasndaki birleme fikri, yenilgiye bal olarak radikal Arap milliyetilinin temeli haline geldi. Arap milliyetiliinin

teorisyenlerinden Sati el-Husri, 1948 Arap-srail Savann nasl ve neden kaybedildii kendisine sorulduunda, Araplar sava zellikle yedi ( ayr ) devlet olduklar iin kaybettiler cevabn vermekteydi.133 Dolaysyla Araplar gelecekteki savalar kaybetmemek iin biraraya gelmeli, birleik Arap devletini

oluturmalydlar. Bu fikir, Arap milliyetileri arasnda gittike arlk kazanmaya

Idem.den: A Survey of the Bath Party Struggle ( 1947-1974 ), Madrid, y.y., 1978, s.18-25. Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.2-3ten: Ebu Haldun Sati el-Husri, el-Uruba Evvelen ( nce Araplk ), Beyrut, Darl-lm li el-Malayeen, 1965, s.149.
133 132

62

balad. Suriyede de var olan hkmetlerin sorgulanmasna, rejim deiiklii talebinin daha sk dile getirilmesine neden oldu. Baas Partisi yenilgiden sonra, Cemil Merdam hkmetine kar bir kamuoyu oluturmaya alt. Hkmetin siyasal gcndeki zayflamaya paralel olarak, siyasetteki rolnn artmasyla ordu Arap dnyasnda ilk defa, 30 Mart 1949da Genelkurmay Bakan Hsn el-Zaim nderliindeki darbeyi gerekletirdi. Eflak darbenin ardndan Hsn el-Zaimi desteklediini ilan ettiyse de Zaimin sivil hkmet kurma abalarnn sonu vermemesi zerine btn yetkileri kendinde toplayarak askeri diktatrlk temelinde bir rejim kurmasyla, Eflakn destei kesildi. Zaimin nce Komnist Partiyi, ardndan Suriyedeki btn siyasi partileri ve organizasyonlar yasaklamasyla Eflak dahil birok politikac tutukland.134 Ayrca Zaim komnizm kartl temelinde politika yrterek Birleik Devletler petrol irketiyle Tapline Antlamasn imzalad ve Fransa ile anlamaya vard.135 Bu ise, ideolojilerini Bat kartl zerine kurmu Arap milliyetileri ve Baas Partisi iin kabul edilemez bir durumdu. Nitekim, Ekrem Hurani de balangta ordunun toplumsal dzeni deitireceine olan inancyla Zaimi desteklediyse de darbe sonras srete Zaimle olan balarn kopard. Kat bir diktatrlkle uygulad rejim sivil desteini kaybedince Zaime kar yeni bir darbe yapld. 14 Austos 1949da iktidara el koyan Sami el-Hnnavi darbesiyle Haim Attasi cumhurbakan, Halid el-Azm ise babakan oldu. Eflak bu geici hkmette Eitim Bakan, Ekrem Hurani ise Tarm Bakan olarak ay sreyle grev yaptlar. Sami el-Hnnavi, siyasi partilerin rgtlenmesine izin verdi; bylece Baas Partisinin brolar da yeniden ald. 1949 Kasmnda yaplan seimlerde Eflak ve Bitar baar
134 135

en, op.cit., s.182. Roberts, op.cit., s.33.

63

elde edemediler. 1949 ylyla beraber Hnnavinin ngiliz etkisindeki Irakla birleme abalar Baaslar tarafndan emperyalist komplo olarak deerlendirildi ve Baas Partisi Hnnaviye olan desteini kesmeye yneldi. zellikle Hurani Albay Edip iekliyi yeni bir darbe konusunda ikna etme giriimlerinde bulundu. 19 Aralk 1949da bir ylda nc kez Edip iekli darbesiyle ordu ynetime mdahalede bulundu. Yeni hkmet Halid el-Azm tarafndan kuruldu ve Hurani de yeni hkmette 1950ye kadar Savunma Bakan oldu. Ancak darbe sonrasndaki bir yl boyunca Suriye siyasal hayatna istikrarszlk hakim oldu. Parlamentodaki gruplarn anlamazl, toprak reformu konusunda en yksek seviyeye vard. Parlamenter hayata geiin salanamamas zerine, Edip iekli 29 Kasm 1951de Suriyenin drdnc darbesini gerekletirerek parlamenter hayata son verdi ve Hsn el-Zaim gibi btn yetkileri kendinde toplad. Huraninin ieklinin ikinci darbesine olan destei, ieklinin siyasi partileri kapatmaya meyletmesiyle kesildi. iekli 1952de btn siyasi partileri yasaklaynca Baas Partisi ve Huraninin Arap Sosyalist Partisi de bu durumdan nasibini ald. 1953te Miel Eflak, Selahaddin Bitar ve Ekrem Huraninin iekli tarafndan Lbnana srlmesiyle birleme fikrinin tohumlar atld. Baas Partisi Hsn el-Zaim, Sami Hnnavi ve Edip iekli dneminde yaad olumsuz tecrbeleri dikkate alarak, Ekrem Huraninin ordu ile olan yakn balantlarn kullanmak isteindeydi.136 Eflak, Suriyede geleneksel yapnn demokratik yollarla en azndan seimle krlamayacan grm, ordunun etkinliinin farkna varmt. 1953 ylnda, Baas Partisinin Arap Sosyalist Partisiyle birlemesinin tek nedeni bu deildi. Hama ve Humusda gl bir rgtlenmeye sahip Arap Sosyalist Partisi,
John F. Devlin, The Bath Party: A History from its Origins to 1966, California, Hoover Institution Press, 1976, s.63.
136

64

buradaki toprak sahiplerinden muzdarip kylleri de harekete dahil etmenin bir yoluydu. Bu birleme Baas Partisine g kazandrd gibi, etki alann da geniletti. Edip iekliyi 25 ubat 1954te iktidardan uzaklatracak siyasi zeminin olumasnda Baas Partisi nemli rol oynad.137 Dier yandan ordudaki rolleri gittike artan ve Baasla da yakn ilikiler gelitiren aznlk gruplarnn ayaklanmas da ieklinin tasfiyesini hzlandrd. iekli ordu zerindeki denetimini kaybedince istifasn vererek lkeden ayrld. ieklinin iktidardan uzaklatrlmasyla birlikte Suriyede siyasal oulcu hayata geilmesinin n ald. 1 Mart 1954te Sabri Asalinin bakanlnda geici hkmet ardndan da 19 Haziran 1954te Seyit Gazi hkmeti kuruldu. Baas Partisi de faaliyetlerine yeniden balad; 1954te yasaklanan Parti gazetesi tekrar yayn hayatna girdi ve Ekim 1954teki seimlerin adil yaplmas gerektiine dair kampanyalar yrtt. ieklinin ardndan Suriye siyaseti seimler yaplana dek istikrarszla srklendi. Ancak 1954 ylnn Eyll ve Ekim aylar Baas Partisinin Suriye siyasetindeki aktif rol almaya balamas bakmndan nemliydi. lk turu 2425 Eyll 1954te, ikinci turu 45 Ekimde yaplan seimlerden Baas Partisi onalt milletvekillii kazanarak kt.138 Seim sonular, geleneksel siyasi gruplarn gcnn zayfladn, Baas Partisinin Suriye siyasetindeki neminin arttn gsterdi.139 Seimlerdeki bu baarnn ardnda yatan nedenlerden ilki Huraninin krsal kesimdeki gcyd. kincisi, zellikle gen nesil karsnda cazibelerini gittike yitiren eski siyasi partilere kar duyulan genel memnuniyetsizlikti.140 Nitekim bamszlar 55 civarnda milletvekili karmlard ve gelenekselleri temsil

137 138

en, op.cit., s.192. Jaber, op.cit., s.44. 139 en, op.cit., s.194. 140 Jaber, op.cit., s.44.

65

eden Halk Partisi ve Millet Partisi gibi partilerin oy kaybna uradklar gzleniyordu. Baas Partisinin Bat kartl manda dneminde radikalleen milliyetilerin dikkatini eken bir dier unsurdu. Nitekim, bu Bat kartlyla hareket eden Suriye Komnist Partisi de ilk defa seimlerde bir milletvekili karabilmiti. Halk Partisi nderliinde kurulan hkmete, Baas ve dier muhalefet katlmazken, bu srada balayan Badat Pakt tartmalar da hkmetin sonunu getirdi. Yeniden balayan hkmet kurma almalar baaryla sonuland. Ancak bu dnemde Suriye siyaseti kutuplamalara sahne olmaktayd. Baas Partisinin seimlerden sonra gittike glenmesi, sac partileri Baasa kar birletirirken Baas da Komnist Partiyle yaknlama yoluna gitti. Ancak Sovyetler Birliinin blgeye olan ilgisinin artmaya balamasyla giderek glenen komnistlerle Baas Partisinin ilikisi de kmaza girdi. 1956 ylnda Baas Partisi, hkmette nemli bakanlklar elde etmeyi baard. Tm bu gelimelere ramen, hassas dengeler zerinde ve kaygan bir zeminde bulunan Suriye siyaseti 1958 ylna dek istikrar yakalayamad. Baas Partisi, byk toprak sahiplerini ve ehirli burjuvaziyi temsil eden kesimin gcnn demokratik yollarla krlacana dair inancn kaybettike ve komnistler glendike, ideolojisinin de temelini oluturan birlik fikrini pratie dkebilmek iin faaliyetlerde bulundu. Dnemin ykselen ismi Nasr, blgede yaanan gelimelere de bal olarak, bu konudaki en gl aday haline geldi.141 Baas Partisi, 1957 yerel seimlerini yine geleneksel elitlerin kazanacandan korkup Msrla birleme yolundaki admlarn

Msrda ve Arap dnyasnda 1950lerin ikinci yarsndan itibaren ekillenmeye balayan bir ideoloji olarak Nasrclk etkin bir rol stlenmeye balamt. Arap halknn belleinde Nasr Baty ve Bat dncesini yerle bir eden, bamszl ve Arap birliini salayacak, Filistini kurtaracak etkili bir liderdi. Nasr dier Arap lkelerindeki milliyeti hareketleri de etkilemekteydi. Gler, op.cit., s.254-255.

141

66

sklatrarak, 1958de Birleik Arap Cumhuriyetinin kurulmasnda nemli rol oynad.

b. Baas Partisi ve Birleik Arap Cumhuriyeti ( 19581961 )

1 ubat 1958de Msr ve Suriyenin birlemesiyle kurulan Birleik Arap Cumhuriyeti ( BAC ) uluslararas alanda blok politikalarnn, blgesel alanda ise Arap dnyasnn geirdii deiimlerden kaynaklanmaktayd. Suriyedeki hemen hemen btn siyasi yaplar birleme fikrine destek verdiyse de ba eken Baas Partisi olmutu. Baas Partisi, emperyalistlere ve feodal yaplara kar Arap dnyasnn birlemesi gerektii dncesinden yola karak, 1950lerin balarnda Irakla birleme fikrini dile getirdiyse de bu hi bir zaman gereklemedi.142 1952de Nasrn iktidara gelmesiyle Baaslar yzlerini Msra evirdiler. 1954te iekli rejiminin devrilmesi ve Suriye parlamentosunda temsil edilmelerine bal olarak Msrla birleme talebini dile getirebilecek ortam yakalamlard. Ancak Nasr, bu birlik talebine Suriye isterse rdn, Irak ya da Trkiye ile bile birleebilir yantn veriyordu.143 Dolaysyla ilk balarda birlik talebine scak bakmayan Nasrn fikirleri, blgede yaanan gelimelerle birlikte deiime urayacakt. Suriyelilerin birlik talebini tekrar dile getirmeye baladklar 1956 ylnda ise, Nasr oktan btn Arap dnyasnn lideri haline gelmiti; dolaysyla Nasr kendisine biilen rol oynamak zorundayd.

142 143

Devlin, op.cit., s.80. Idem.

67

1954te Suriyede yaplan seimlerde Baas Partisinin yz krk sandalyeden on altsn elde etmesi, Partinin Suriye siyasetini ekillendirebilmesinin nn at. Selahaddin Bitar ve Ekrem Hurani bakanlk grevlerine gelmilerdi. Dolaysyla Baas, ideolojisinin temeli ve k noktas olan birlii gerekletirmek iin harekete geebilirdi. erdeki bu etkenlerle birlikte blgenin genelinde yaanan olaylar da Baas Partisinin birlik fikrine ynelmesinde etkili oldu. Baas Partisinin ncl yapt Msrla birleme fikrinin gereklemesi iin uluslararas ve blgesel ortam uygundu. kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas sistemin yaps ABD ve Sovyetler Birlii tarafndan iki blok ekseninde tesis edildi ve dnya politikasndaki bu durum blgede de etkisini gsterdi. 1947de Souk Savan balamasnn ardndan, ABDnin Sovyetler Birliini evreleme politikas NATO ve SEATOnun kurulmasyla somutlat. NATO ile SEATO

arasndaki boluu doldurmak iin 1955te ran, Trkiye, Pakistan, Irak ve ngiltere arasnda gerekletirilen Badat Pakt, Orta Dou lkelerini bld ve Sovyetler Birliinin blgeye girmesinin yollarn at.144 Nasr, blgenin Bat emperyalizmine kar duran tek lideri konumuna geldi. Badat Pakt, Orta Dounun devrimci lkeleri arasnda Batnn Orta Douya szma plan olarak tanmland. D politikasn tarafszlk zerinden kuran Suriye iin, Irak da iine alan bu Pakt kabul edilemezdi. Baas Partisi de Bat yanls tutum sergileyen Nuri Said ve dolaysyla Badat Paktn imzalam olan Irak aleyhtar bir kampanya balatt.145 Badat Paktnn Arap dnyasnda yaratt okun ardndan Nasrn tarmsal retimi arttrmak amacyla gerekletirilmesi planlanan Asuan Barajnn yapm giderlerini, ABD ve ngilterenin Msrn kredi talebini reddetmesi zerine, Svey
144 145

Oral Sander, Siyasi Tarih: 1918-1994, C.II., Ankara, mge Kitabevi, 2000, s.270. Jaber, op.cit., s.46.

68

Kanaln milliletirerek karlamaya almas, Kanaln hisse sahipleri ngiltere ve Fransada byk tedirginlik yaratt.146 srail, ngiliz ve Fransz birliklerinin Kanala asker karmalaryla trmanan gerginlik, ABD ve Sovyetler Birliinin bu saldrya kar ortak hareket etmeleriyle sonland. Svey Bunalm srasnda, mdahalede yer almad iin ABDnin ve Sovyetler Birliinin blgedeki prestijleri artt. Sovyetler Birliinin blgede parlayan yldzna karlk, ABD 1957 Martnda Eisenhower Doktrinini kabul etti. ABD Kongresi, Orta Dou lkelerinin bamszlk ve toprak btnln, kendi ulusal karlar ve dnya bar iin hayati kabul etmekte; uluslararas komnizm tarafndan desteklenen herhangi bir devletten gelecek saldrya karlk yardm isteyen Orta Dou lkelerine her trl yardmn yaplmas konusunda bakana yetki vermekteydi. Eisenhower Doktrini, Arap dnyasnda zellikle Suriye ve Msrda, ABDnin blge lkelerinin i ilerine mdahalesi ve Siyonistlerle emperyalistlerin ibirlii yaptklar bir giriim olarak deerlendirildi. Byle bir ortamda, tpk bamszlk ncesinde olduu gibi, emperyalistlere kar Arap devletlerinin birlemesi gerektii ve ancak byle bir kar kn anlaml olabilecei fikri uyanmaya balad. Dier yandan, Svey Bunalm sonrasnda Arap dnyas zelinde ise Nasr, en etkili nder konumuna ykseldi. Bunalm, Arap milliyetiliinin ykselmesine ve Nasrn liderlik konumunun glenmesine neden oldu.147 Orta Dou tarihindeki bu gelimelere ek olarak, Msr-Suriye birlemesine giden sreci hzlandran etkenlerden biri de 1957 ylnda ABDnin Sovyetler Birliiyle ibirlii iinde olduunu dnd Suriye hkmetini, Irakla ibirlii yaparak, tasfiye abas ile yaanan Suriye bunalm oldu. ABD Svey Bunalm
146 147

Sander, op.cit., s.270-271. Gler, op.cit., s.167.

69

ertesinde Arap devletleriyle ilikilerini gelitirmeye altysa da 1957 ylnda Suriye ile Sovyetler Birlii arasnda ekonomik ve ticari yardm anlamasnn imzalanmas ve bunun ardndan Suriyenin mevcut rejimi devirmeye altklar iddiasyla lkesindeki Amerikan diplomatn snr d ettii aklamasna ABDnin yant sert oldu ve Suriye bykelisini istenmeyen kii ilan etti.148 Dier yandan ABDnin Suriye hkmetini devirmeye ynelik giriimi, Suriyeye komu lkelere ve zellikle rdne yapt askeri yardmlarla ve Eisenhower Doktrinini ileteceine dair aklamalaryla gndeme geldi.149 Trkiye de kendi i siyasetinden kaynaklanan nedenlerle soruna taraf olduu gibi, Suriye snrna asker ymaya balad. Eyll 1957 yl balarndan itibaren, buhran bir Trkiye-Suriye sorunu haline geldi.150 Ancak blge lkelerinin ounluunun Suriyeden tehdit almadklarn aklamalar ve Sovyetler Birliinin tutumunu yumuatmas zerine bunalm atlatld. Nasr, Arap dnyasn maniple etme yetisini tayan Msr radyosundan ABD emperyalizmine ve onun yerel ibirlikilerine kar Arap dnyasnn birlikte hareket etmesi gerektiini dile getirerek, kar kn en nemli figr oldu.151 Bu olay, birleme teklifinin 1956da Eflak tarafndan dile getirilmi olmasna ve Msrda taraftar bulamam olmasna ramen, birleme fikrinin yeniden gndeme gelmesine etkide bulundu. Jaber, Orta Doudaki gelimelerin yan sra, Suriyenin ieride komnistlerin artan faaliyetlerini bertaraf etmek iin de Msrla birletiini dile getirmektedir. Jabere gre, Baas Msrla birleerek, komnistlerin planlarn boa karacak,
Melek Frat ve mer Krkolu, Orta Douyla likiler, Baskn Oran ( ed. ), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.I., stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.630. 149 Sander, op.cit., s.277. 150 Trkiyenin Suriye bunalm srasndaki tutumuna dair ayrntl bir analiz iin bkz: mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 19451970), Ankara, Sevin Matbaas, 1972, s.101113. 151 Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.172.
148

70

modern tarihte Araplarn bekledikleri birlik fikrini gerekletirecekti.152 Gerekten de 1954 seimlerinden sonra hareket alanlar genileyen komnistlerin artan faaliyetleri, Baas rahatsz etmeye balad. Ayrca bu seimlerde ilk defa komnistlerden Halid Bekta parlamentoya girmiti. Bamszlk ncesinde ve hemen sonrasnda Baaslarla komnistlerin emperyalizmi bertaraf etmeye ilikin ortak planlar farkllamaya balad. Dolaysyla komnistleri kstlamak iin Baas Partisinin birlemeye ynelmesi doru; ama yukardaki gelimeler analize dahil edilmedike eksik olmaktadr. Dier yandan Nasr, son be ylda blgede yaanan gelimelerle birlikte ibirliki ve pasif Msr hkmetini deviren baarl bir lider olmakla kalmad; Arap dnyasnn dousundaki Araplarn bilinlerinde umutlarn, hayallerin ve amalarn cisim bulduu bir lider haline geldi.153 Gerekten de bu dnem, Arap halklarnn Arap milliyetiliine sk skya balandklar, Orta Douda gerekleen her olayn protestolarn sokaklara tadklar bir dnemdi. Byle bir durumda, 1957den beri siyasi karklk iinde bulunan Suriyenin, siyasi istikrarszlktan Nasrn Arap dnyasndaki prestijinden faydalanarak klabilecei fikri zellikle Baaslarn dncelerinde yer etmeye balamt. Baaslara gre, birlemeyle birlikte hem Msrn kaplar Baasa alacakt hem de Nasrn gc Baas desteiyle artacakt.154 1958 ylnda Suriyelilerin hemen hemen tamam Msrla birleme konusunda hemfikirdi. Temkinli davranmak niyetinde olan Nasr dahi, hzl gelien olaylarla birlikte geldii konumu gerei Suriyelilerin taleplerini kulak arkas edecek durumda deildi. Ayrca Jabere gre, nceleri ekinceleri olan Nasr, 1958 Ocak ay ortasnda, Suriyede komnistlerin iktidar ele geirmelerinden ciddi olarak
152 153

Jaber, op.cit., s.55. Devlin, op.cit., s.92. 154 Khadduri, Political Trends in..., s.160.

71

ekindiinden birlik talebini alelacele kabul etmiti.155 Bu tespit, yukarda anlatlan gelimeler dahil edilmeden yapldnda phesiz eksik kalmaktadr. Dolaysyla btn etkenler birlikte dnldnde, birliin gereklemesi an meselesiydi. Baas Partisinin federal yani gevek birlik ve kollektif liderlik nerilerine karlk, Nasr kendi liderlii altnda ve sk bir birlikten yanayd. Fakat birliin gerekleememe ihtimali nedeniyle, Nasrn nerisi Suriye hkmeti tarafndan kabul edildi. Ayrca, Nasrn Suriyedeki btn siyasi partilerin feshedilmesine ve hepsinin Milli Birlik ats altnda birlemelerine ilikin nerisi de Baas ilkelerinin ve amalarnn Nasrn kiiliinde gerekleebilecei dncesiyle Baas tarafndan kabul edildi. Miel Eflak u aklamay yapmt: Resmi olarak feshedileceiz fakat birlemi yeni bir partide, Milli Birlikte varlmz srdreceiz. ki lkenin birlemesi sonucunda doan bu parti, yalnzca Baasn ilkeleriyle canlanabilir.156 BACnin kurulmasndan sonra, merkezi Kahirede olan bir parlamento oluturuldu; Selahaddin Bitar ve Ekrem Hurani gibi Baas Partisinin nemli liderleri de bu parlamentoda grev aldlar. BACdeki ilk sorunlar kabinenin atanmas srasnda ortaya kt; otuz drt sandalyeden sadece on drd Suriyelilere aitti ve kilit koltuklara da Msrllar getirilmiti. 1959 yl boyunca, Baaslar sk sk Msrllarn kendilerine gittike daha az dantndan ve Suriyedeki siyasi tabanlarndan koparlmas iin aba harcanmakta olduundan yakndlar.157 Dier Arap lkelerinin de zamanla birlie dahil olacaklar dncesi, 1958 Irak Devriminin ardndan, Irakn bamsz bir yol izmesiyle ilk darbeyi yemi oldu. Arap birliinin gereklemesinde nemli bir lke olan Irakn birlie

Jaber, op.cit., s.58. Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.200den: Malik Mft, Sovereign Creations: PanArabism and Political Order in Syria and Iraq, New York, Cornell University Press, 1996, s.95. 157 Ibid., s.201den: El Ahram ( Kahire ), Kasm 17, 1961.
156

155

72

katlmadaki ekingen tavr Arap milliyetiliinin yara almasna yol at.158 Abdsselam Arif ve Abdlkerim Kasm devrimi birlikte gerekletirmilerdi; fakat aralarnda gr farkllklar bulunmaktayd. Arifin birleme yanls tutumu, komnistlerle ittifak halindeki Kasm tarafndan sindirilince Irakn BACye dahil olma ihtimali de gereklemedi. Aslnda bu durum, Arifin temsil ettii kavmiye ve Kasmn temsil ettii vataniye atmasnn ikincisinin lehine kazanlmasnn sonucuydu. Dolaysyla btn Arap lkelerini ierecek bir Arap Devleti ideali iki lkeyle snrl kald. 1952de Msrda uygulamaya konulan toprak reformu, 1958 Eyllnde Suriyede ayn ekilde benimsendi. Toprak sahiplerine verilen tazminat karlnda, bu snfn mlkiyet hakk elinden alnarak topraksz kyllere datm yapld. Baas Partisinin Tznde de yer alan bu ilke, lke topraklarnn byk blmn elinde tutan geleneksel elitlerin krsal kesimdeki nfuzunun krlmasnda dnm noktas oldu. Nitekim, bu, Baas Partisinin beslendii snflarn talebini de yanstmaktayd. Nasr hkmetinin, devletiliin giderek arlk kazand kendi ynetim sistemini kk ortana dayatma abas iinde olmas nedeniyle Msr ile birleme Suriyedeki deiim asndan hzlandrc rol oynad.159 Dolaysyla Baas rejim, toprak reformu ile Snni Mslman toprak aalarnn ve BACnin yklnn ardndan devam eden milliletirmelerle ehirli burjuvazinin etkisinin azalmasna yol at. Ancak bu snflarn tasfiye edilmesi, Baasn kadrolarn oluturan krsal kesimdekiler ile kyllerin ve toprak sahipleri ile burjuvazi arasndaki ekimenin de balangcn yaratt. Nitekim, bu uzlamazlk, daha sonra Hafz Esadn balataca

John F. Devlin, The Bath Party: Rise and Metamorphosis, The American Historical Review, Vol.96., No.4-5 ( December 1991 ), s.1401. 159 Roger Owen ve evket Pamuk, 20. Yzylda Ortadou Ekonomileri Tarihi, ev. Aye Edirne, stanbul, Sabanc niversitesi Yaynlar, 2000, s.204.

158

73

da alma ( infitah ) politikas ile burjuvazinin ve Snni Mslman toprak aalarnn sisteme dahil edilmesiyle almaya allacaktr. Dolaysyla Msrla birleme sonrasnda devlet, Suriyede ekonominin temel belirleyeni haline geldi; bunun yaratt istikrarszl ise, 1970lerden sonra zel sermayeye hareket sahas aarak gidermeye alt. Ayrca, bu dnemde nc Dnyadaki btn ulusal kurtulu

mcadelelerine rehberlik etmi, kapitalizme alternatif olduu dnlen ie dnk ekonomi politikalar kendilerine sistem d bir yer edinemediler. nc Dnyann genelinde olduu gibi Msrda ve Suriyede uygulanan toprak reformu ve milliletirmeler ksmi bir sosyal devlet anlay gelitirdiyse de 1970lerde hz kazanan ve azgelimi lkeleri hedef alan neo-liberal politikalarn ykc etkisinden kendini kurtaramad. Varolan dnya ekonomik sisteminin dnda kalma abalar sadece 1950lerin ortas ve 1960larla snrl kald. Dolaysyla Arap sosyalizminin sosyal adaleti salayaca ve ekonomik eitsizlikleri bertaraf edecei dncesi, devlet kapitalizmi temelinde iletildike ve ynetici kk bir klie mahkum olduu srece baarszl da beraberinde getirdi. Arap sosyalizmi dncesi, Arap dnyasnda tarihsel bilincin ekillendirdii anlamda manidar; ama dnyay belirleyen ekonomik altyapnn kapitalizm oluu ve bundan kendini bak tutamayaca anlamnda da beyhude bir abayd. 1958 ylnda btn Arap dnyasnda cokuyla karlanan BAC, ancak yl yaayabildi. Bir kere, programsz ve alelacele gerekletirilen birlik planlamadan yoksundu. Suriyenin kendine zg toplumsal ve ekonomik koullar hesaba katlmakszn, Arap sosyalizmi ad altnda kat bir devlet kapitalizminin uygulamaya konulmas kn yolunu at. Suriye ekonomisi zel giriim temeli zerine ina

74

edilmiti; devletin ekonomiye mdahalesi sadece altyap alanyla snrlyd. BAC iinde Msr ile beraber bulunmak, Msrda uygulanmakta olan ekonominin devlet denetiminde olmasna ilikin sosyalist ilkeye Suriyenin de uymas anlamna gelmekteydi.160 Fakat Suriyedeki burjuvazi, Nasrn ekonomik snrlamalarn, Msr burjuvazisi kadar kolay kabul edemezdi.161 Dier yandan Arap dnyasndaki devletlerin birlie dahil olmalar konusundaki ekinceleri ve buna eklenen vataniyenin ykselii de baarszln nedenlerinden biriydi. rdn Arap milliyetiliini Haimilere atfederek, 1916 syannn nemli figrleri erif Hseyin ve oullarnn Haimi slalesinden olduu dile getirerek kendini farkl bir yerde konumlandryordu. Lbnann hassas siyasi dengeler zerine kurulmu yaps, birlie katlmasnn nndeki en byk engeldi. Dier yandan Irakn bamsz tutumu ve Irak kltrne ve Irakllka vurgu yapmas, buna bal olarak vataniyeyi n plana karmas birleik Arap Devleti fikrinin de getiinin gstergesiydi. Bamszlk ncesi birlik dilekleri, yerini bamszlk sonrasnda ykselie geen lkesel karlara brakyordu. BACnin uzun mrl olmamasnn birlemeyi gerekletirmi iki lkeye zg nedenleri de vard. Msrn Suriye zerinde kurduu siyasi bask k hzlandrd. Dolaysyla Baas Partisinin varln Milli Birlik iinde koruyaca fikri gereklemedi. Baas Partisinin kollektif liderlik anlayna tezat oluturan BACnin merkeziyeti ve otoriter yaps, Msra Suriye zerinde hak iddia edebilme olana tand. kincisi, Suriye ve Msr arasnda toprak btnln salayacak bir corafi snr yoktu. Bu toprak btnlnn nndeki en byk engellerden biri ise srailin

160 161

Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.204. Idem.

75

varlyd. Dolaysyla BAC, btnlkl bir yaplanma olarak deil, Msrda alnan kararlarn Suriyeye uygulanmas temelinde yrtld. Bitar ve Hurani gibi Baaslarn istifas ile balayan zlme sreci, blgedeki Arap milliyetiliine indirilmi ok byk darbeydi. Bu Arap milliyetilii hareketinin sonunu yaratmad; ancak ona varacak srecin koullarn hazrlad. Nasr, 1967 Savana dek hala Arap dnyasnn en etkili lideri olma konumunu srdrdyse de 1970lerle birlikte ykselie geen siyasal slam oldu. BACnin Arap dnyasndaki eitli milliyeti gruplar iin hedef birlii salayamad 1961de ortaya kt. 19611963 yllar arasnda federatif bir birliin oluturulmasna ynelik abalar baarszlkla sonulanacaktr. Suriyeli ve Irakl Baaslarn Nasrla birleme talepleri organik birlii reddeden bir alana kayd. Ancak kollektif liderlik temelindeki bir yaplanma Nasrn kiisel gcn zayflatabilirdi. Nasr, kendisini Iraktaki yabanc petrol irketleriyle kar karya getirecek bir sosyalist dzeni kurmaktan vazgeemeyeceini hesaplyordu. Bu irketlerin milliletirilmesi ise, ngilizlerle bir bunalm iine girmek demekti. Milliletirmemesi ise blgedeki btn prestijine glge drecekti.162 BACnin zl hareketi bld; artk bir tarafta Baaslar, dier taraftaysa Nasrclar, George Habban grubu Arap Milliyetisi Hareketi ve hibir gruba bal olmayan ok sayda milliyeti vard.163 Baas birliin k sonrasnda kendini yeniden yaplandrrken bu blnmeyle de uramak zorunda kald. Nitekim, 1961 ve 1963 arasndaki dnem, Baas Partisinin iktidar tam anlamyla ele geirmeye hazrland, Nasrclar ve Baaslar arasnda ekimenin doduu bir dnem oldu.

162 163

Jaber, op.cit., s.85. Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.201-202.

76

II.

SURYEDE

VE

BAAS

PARTSNDE

KTDAR

MCADELES ( 19611970 )

Suriye siyasal hayat, 1960lar boyunca baarl ya da baarsz, ard arkas kesilmeyen bir dizi askeri darbeye sahne oldu. Bunlardan ilki, 1961 ylnda MsrSuriye birliinin kne neden olan Ayrlk Darbeydi. Bu darbenin hemen sonrasnda Suriye siyasetine egemen olan ve 1963 ylna dek ynetimde bulunan Ayrlk rejim, BAC dneminde uygulmaya konulan politikalardan ve Baas Partisinin 1940larda ve 1950lerde ortaya koyduu ideolojiden tam anlamyla bir kopuu simgelemekteydi. 1962 ylnda Ayrlk Rejime kar gerekletirilen baarsz bir darbe giriiminin ardndan, 1963teki askeri darbeyle Baas Partisi iktidara geldiyse de yeni ynetim de baarsz darbe giriimleriyle kar karya kalmaktan kurtulamad. 1966 ylnda Baas Partisinin Blgecilerin arlkta olduu radikal kanad birok tasfiyeyle ve mezhep-blge-airet balarn kullanarak yeni bir darbe gerekletirdi. 1960larn bandan beri Baas Partisinin sosyalizme ncelik verecek ekildeki ideolojik dnmne son noktay koydu; Baas Partisi iktidarnn radikal evresini ( Neo-Baas dnemini )164 balatt. Dolaysyla Partide 1963ten 1970e kadar olan dnem, eski kuak milliyeti Baaslardan radikal sosyalist Baaslara doru bir kaymann yaand dnemdi.165 Parti, kendisini orduyla sembiyotik ilikiler kurduu oranda askerler aras rekabetten, parti ii iktidar mcadelesinden ve kar darbeden koruyamad. Krsal
Neo-Baas terimi, Ben-Tzur tarafndan ideolojik ve toplumsal taban olarak ilk dnemki Baas Partisinden farkl bir yaplanma sergileyen Partinin radikal kanadna atfen kullanlmtr. 1966 ylndaki darbeyle balayan Neo-Baas evresi, ideolojik ncelikler balamnda klasik Baaslktan bir kopuu temsil etmekteydi. Ayrca yaplanmasnda ve iktidara geliinde, yine ilk kuak Baaslardan farkl olarak mezhep, blge ve airet balar devreye girmekteydi. Bkz: Ben-Tzur, op.cit., passim. 165 Hopwood, op.cit., s.90.
164

77

kkenli aznlklarn Partide belirleyici konumuna gelmeye balamalaryla da iktidar mcadelesine, nce Aleviler tarafndan Snnilere kar mezhep balarnn, ardndan da aznlk mensuplarnn birbirleriyle mcadelesinde blge ve airet balarnn nfuz ettii grld. Mezhep, blge ve airet balarnn iktidar mcadelesinde kullanlmas, Snni Mslman elitin Suriyedeki hkimiyetini krmaya odaklanm Baas ideolojisiyle rtmekteydi. Krsal kkenli aznlklar kendi mezheplerinden, blgelerinden ya da airetlerinden gelenler araclyla yaplanmay, Snni Mslman kartlyla mcadelede gerekli bir rgtlenme modeli olarak gryorlard. Neo-Baaslar, 1970lerin banda blgesel ve uluslararas

konjonktrn de etkisiyle pragmatik ve realist kanad temsil eden ve blge-airet balarn kullanarak orduda g kazanmaya balayan Hafz Esadn iktidar mcadelesini kazanmasn nleyemediler.

A. AYRILIKI DNEM ( 19611963 )

1. 28 Eyll 1961 Darbesiyle Gelen Ayrlk Rejim

Msr-Suriye birlii, 1961 ylna gelindiinde Msrda uygulamaya konmu olan reformlarn ayn ekilde Suriye ekonomik ve toplumsal yapsna dayatlmasna, BACyle beraber yeni kurulan ve merkezi Kahirede olan hkmette Suriyeli siyasetilerin saysnn azlna ve zellikle Irakta 1958 darbesiyle iktidara gelen Abdlkerim Kasmn nce Irak anlayn yerletirmeye balamasyla Arap birlii idealinin baarszla uramasna bal olarak zaten derin yaralar almt. 1958 ylnda Arap dnyasnn hemen hemen tamam tarafndan cokuyla karlanm olan

78

ve Arap devletlerinin gelecekteki ( olas ) birliinin ilk adm olarak grlen BACnin yrmeyecei, Ayrlk subaylarn 1961 Eyll ay sonlarnda

gerekletirdikleri askeri darbeyle su yzne kt. BAC, 28 Eyll 1961de aml Snni Mslmanlarn arlkta olduu bir grup subayn ve Suriyenin geleneksel elitlerini oluturan muhafazakr siyasetilerin, Abdlkerim Nahlavi liderliinde birleerek gerekletirdikleri darbeyle sona erdi. aml subaylar Suriye-Msr birliinin gereklemesinden nceki yllarda Suriye siyasetinde nemli rol oynamlard; birlik srasnda da Suriyenin askeri blge komutanlklarna daha ok aml subaylar atanmt.166 Dolaysyla bu subaylar BACyi sonlandrabilecek, Suriye siyasetinde olumaya balayan deiim srecini tam anlamyla tersine dndrmeye deil; ama kesintiye uratmaya yetecek potansiyel bir gce sahiptiler. aml subaylar, BAC dneminde uygulamaya konan sosyalist ekonomi politikalarndan rahatsz olan kentli geleneksel elitin rejim kartlyla el ele vererek, Ayrlk darbeyi gerekletirebildiler. 1961 ylnn Eyll ay sonlarnda am Radyosundan BACnin devam ettiine ilikin bir aklama yapldysa da ok gemeden ncekini inkr eden ve Suriyeyi ve ordusunu kk drenlere ( burada kastedilen byk ihtimalle Nasrclard ) kar askeri bir darbe yapldn duyuran baka bir bildiri

yaymland.167 am Radyosundan yaplan ilk aklamada ne Suriyeye ne de BACye deinilmiti; oysa 29 Eyll sabahnda bulanklk ortadan kalkm ve Msrla olan birliin sona erdii dile getiriliyordu.168 Beeri, buradan hareketle 28 Eyllde ortaya kan ayaklanmalarn Msrdan tam anlamyla bir ayrl hedeflemediini;
166 167

ordunun

kaybettii

gcn

tekrar

kazanmay,

geleneksel

Dam, op.cit., s.61. Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.207den: The Times, 29 Eyll 1961. 168 Elizer Beeri, Army Officers in Arab Politics and Society, London, Pall Mall Press, 1970, s.143.

79

siyasetilerin de BAC dneminde gerekletirilen kamulatrmalarn ve toprak reformunun feshini amaladn dile getirmektedir.169 Ancak darbenin ertesi sabahnda yaplan aklamayla, BACnin bir anlamda tarihe kart ve Suriyenin yoluna tek bana devam edecei ilan edilmiti. Dolaysyla darbeyi

gerekletirenlerin amalarnn BACye son vermek olduu ortaya kmt. Darbenin hemen ardndan yaplan aklamada ayrlktan bahsedilmemesinin nedeni Msrn olas bir mdahalesinden ekinilmesi olabilirdi. nk yllk birlik boyunca Suriyede Nasr yanllar g kazanmlard ve imdi Msrla ibirlii yaparak Ayrlk darbeyi sonlandrmaya giriebilirlerdi. Darbe srasnda sadece aznlk mensuplarnn arlkl olduu kuzeydeki birlikler BACye sadk kaldlarsa da darbeyi gerekletiren subaylar burada ksa zamanda denetim kurmay baardlar.170 Nitekim, Nasr ideolojisinin sosyalizm ad altnda devlet eliyle kalknma ve geleneksel elitlerin nfuzunu krma stratejisi ve Baas Partisinin buna olan destei en fazla krsal kesimde yaayan aznlk mensuplarndan ilgi grebilirdi. Ancak Nasra ve Nasrla ibirliine giriebilme potansiyeli bulunanlara gz da vermek iin, 1 Ekim 1961de Ayrlk subaylar tarafndan yaplan duyuruda, yabanclar ya da mltecilerden rejim aleyhtar gsterilere katlanlarn tutuklanaca ve srgn edilecei uyarsnda bulunuldu.171 Yabanclarla kastedilen Msr-Suriye birlii dneminde Suriyede faaliyet gstermeye balayan Msrl yetkililer, mltecilerle kastedilen 1948 Arap-srail Sava sonras yerlerinden edilmi ve srail kartll nedeniyle Nasr destekleyen Filistinlilerdi. Dolaysyla byle bir aklamayla Nasr yanllarn etkisiz hale getirme amac gdlmekteydi.172

169 170

Idem. Idem. 171 en, op.cit., s.223. 172 Nitekim, Ayrlk dnem boyunca da bu baarld.

80

Dier yandan am Radyosundan yaplan ikinci aklamada, lkenin adnn BAC ncesi dnemden farkl olarak- Suriye Arap Cumhuriyeti olarak deitirildii de belirtilmiti.173 Msrla birliin gereklemesinden nceki dnemde lkenin ad Suriye Cumhuriyetiyken, Arap milliyetiliinin ykselite olduu ve Nasrn da Arap milliyetiliinin liderliine oynad byle bir dnemde, Suriye Cumhuriyeti devletinin ismine Arap kavram eklenerek Araplkn Msra zg olmadnn altnn izilmesi, Nasrn liderliine meydan okumay ifade etmesi bakmndan anlamlyd. Bu arada Msr ise, askeri bir mdahaleden kanarak Suriyedeki yeni rejimi ayrlk, gerici ve hain olmakla itham ediyordu.174 Msrn bu propagandas Ayrlk rejimin Suriye siyasetine yn verdii dnem boyunca da devam etti. Arap birliinin ilk adm olarak grlen BACnin Suriyedeki askeri darbeyle k, Nasrn liderliine zarar verdii iin Msrdaki Ayrlk rejim kart propaganda bu durumu tersine evirmeye alyor ve Msrn Arap dnyasndaki liderliine vurgu yapyordu. Dolaysyla yllk organik birlik ynetiminin ardndan, Ayrlk rejim dneminde Suriye-Msr ekimesi balad. Bu, blgedeki ou Arap devleti tarafndan da destek grd. Ayrlk darbenin hemen ertesinde, 29 Eyll 1961de Mamun Kuzbari tarafndan geici hkmet kuruldu. Geici hkmetin 21 Kasm 1961de iktidardan uzaklatrlmasnn ardndan, Aralk 1961de parlamento seimleri yapld ve muhafazakrlar yz elli be sandalyenin seksen altsn elde ettiler.175 BAC ncesi dnemde Suriye siyasetine hakim geleneksel elitler tekrar parlamentoya girerek siyaset yapsnn muhafazakrlar lehine deimesinin yolunu atlar. Bu seimler geleneksel siyasetilerin hkmette ounluk kazanmalar ve Ayrlk rejimin
173 174

Beeri, op.cit., s. 143. en, op.cit., s.224. 175 Idem.

81

eskiye dn temsil etmesi bakmndan 1954 seimlerine benziyordu.176 Daha once deinildii gibi, 1946da Suriyenin bamszln kazanmasnn ertesindeki on yl boyunca siyasete hkim olan bu geleneksel elitler, 1954teki seimlerle iktidarlarn tam anlamyla yaplandrmlard. Bunlarn nfuzunu kran ve sosyoekonomik bir dnm balatan ise BACyle gelen Suriye ekonomi politikasndaki radikal reformlard. 1961 seimlerinde ayn baary elde edenler glerini snrlayacak olan Nasrn Msryla yeniden birlemeye, dolaysyla Baas ya da Nasrc sosyalizme kar olduklar gibi, bununla balantl olarak Arap

milliyetiliinden ok Suriye milliyetiliine yakndlar. Bu dnemde, kavmiye ve vataniye arasndaki ekime Suriye zelinde vataniyenin lehine sonulanmaya varacakm gibi grnmekteydi. Parlamento seimlerinin ardndan Nazm el-Kudsi Suriye cumhurbakan seilirken, Arap milliyetiliine ve seklarizme deil, slam deerlere vurgu yapan Mslman Kardeler yesi Maruf Davalibi de babakan oldu. Nitekim, Snni Mslman kesimin karlarnn savunuculuunu yapan, Nasrla birlemeye Snni Mslman toprak sahiplerinin ve burjuvazinin gcn snrlad iin kar kan ve Baas Partisinin en byk rakiplerinden biri olan Mslman Kardeler,177 Snni Mslmanlarn ounlukta olduu bir koalisyon tarafndan gerekletirilen bu Ayrlk darbeyi desteklediler.178 Baas Partisi, 1963te iktidara geldikten sonra Mslman Kardelerin gcn krabildiyse de toprak sahiplerini ve burjuvaziyi rejime yabanclatrd srece Mslman Kardelerin muhalefetiyle karlamaya

Beeri, op.cit., s.145.; Rabinovich, Syria Under the Bath..., s.27. Mslman Kardeler rgt, 1927 ylnda Msrda kuruldu ve 1940 ve 1950lerde giderek glendi. Zamanla Filistin, Lbnan, Kuzey Afrika, Sudan ve Suriyede rgtlenmeye gitti. Bu almada, Mslman Kardeler rgtnn Suriye kolu kastedilmektedir. 178 Ghada Hashem Talhami, Syria: Islam, Arab Nationalism and the Military, Middle East Policy, Vol.8., No.4 ( December 2001 ), s.122-123.
177

176

82

devam etti. Mslman Kardeler yesi Maruf Davalibinin Ayrlk dnemde babakan olmas, rejimin Arap milliyetiliini arka plana attnn bir iaretiydi. Aslnda bu durum, BACnin zlnden sonra blgede ortaya kan Arap milliyetilii ideolojisi kartlnn Suriye dzeyindeki ifadesiydi. nk Arap milliyetiliine kar olan gerici Arap monarileri, BACnin zlyle Nasr ve birlie kar kendi siyasetlerinin propagandalarn balatma imkn bulmulard. Bu dnemde, Ayrlk darbeyi gerekletiren aml Snni subaylarn desteini alan Abdlkerim Nahlavi ve hizbinin gc, saylar gittike artan ve yeni rejimden memnun olmayan aznlk mensubu subaylarn desteini hibir zaman kazanamad iin hzla eridi.179 Nahlavinin 28 Mart 1962de ordu ve hkmet zerindeki hakimiyetini yeniden kurmak amacyla balatt darbe giriimi baarszlkla sonuland. Bu baarsz darbe giriiminin ardndan, Nahlavi ve yaknndaki aml Snni subaylar snr d edildiler. Bu olayla birlikte ordu iinde balayan Snni Mslman subaylar aras ekime tasfiye srecine yol aarken, bu subaylardan boalan yerleri aznlk mensubu subaylar doldurdular. 28 Marttan sonra ortaya kan durum aml olan ve olmayan subaylar arasndaki mcadelenin gittike aml olmayan ve Lazkiye, Deyr el-Zor gibi krsal kesimden gelen ( genellikle Alevi, smaili ve Drz ) aznlk mensubu subaylarn lehine deitiini gsteriyordu. Nahlavinin baarsz darbe giriiminin hemen sonrasnda gerekleen Nasr yanls Halep Ordu Komutan Cesim Alvann 2 Nisan 1962deki ayaklanmas ve bununla e zamanl olarak amdaki Nasr yanls sokak gsterileri Ayrlk rejim tarafndan bastrld; ardndan hkmet deiikliine gidildi ve Beir el-Azm yeni hkmeti kurmakla grevlendirildi. aml subaylarn zayflayan konumu, 2 Nisan

179

Dam, op.cit., s.62.

83

1962 sonrasnda kurulan Suriye Ordu Komutasnn yapsna da yansd: Ordu Komutasnn sekiz yesinden sadece biri amlyd.180 Nitekim, 1950lerde yeni eitim olanaklarndan yararlanmak amacyla krsal kesimden gelip Askeri Akademilerde eitim gren ve genellikle Baas Partisiyle yakn ilikiler kuran aznlk mensuplarnn saylarnn ordu iinde artmas, Ayrlk dnem sonrasnda Baas Partisinin iktidara geli srecinde etkili oldu. Ayrlk rejim, bu darbe giriimleriyle ve Nasr yanls gsterilerle yara alsa da 8 Mart 1963te Ayrlk dneme son verecek darbeye kadar ayakta kalmay baard. On sekiz aylk iktidar boyunca da BACnin ncesine dnmeyi hedefleyen politikalar yrtt. Ayrlk rejim, bir nceki on yla dnmeyi ve 1958 ncesinde Suriye toplumsal ve siyasal sistemine egemen geleneksel elitleri ynetime getirmeyi amalayan bir rejimdi. Ayrlk dnemde, BACnin kurulmasyla Suriyede uygulamaya konmu ve Snni Mslman toprak sahipleri ile kentli burjuvazinin nfuzunu krarak sosyalist bir dnm gerekletirmeyi hedeflemi olan kamulatrmalar ve toprak reformu tersine evrildi. Bankalar ve sanayi iletlemelerinin zelletirilmesine ve topran byk toprak sahipleri lehine yeniden datmna giriildi.181 Nahlavinin ve Cesimin rejim kart ayaklanmalarnn bastrlmasnn ertesinde, Mays 1962de yrrle konan yasayla toprak sahipleri 1958deki toprak reformu ncesi haklarn yeniden kazanrken, kamulatrlm sanayi iletmeleri bir nceki sahiplerine devredildiler.182 Piyasa ekonomisine geie ve sermayenin serbest dolamna izin verildii gibi, ticaret zerindeki devlet

180 181

Idem. Raymond A. Hinnebusch, Syria: Revolution From Above, New York, Curzon Press Limited, 2001, s.41. 182 Al-Ahsan, op.cit., s.305.

84

kontrol kaldrld.183 Burjuvazinin ve toprak sahiplerinin karlarna ynelik bu liberal politikalarn uygulamaya konmas, 1958deki kamulatrmalarla ve toprak reformuyla balayan ve krsal kesimdeki kitleleri dolaysyla aznlklar da sisteme dahil eden sosyo-ekonomik dnm tersine evirme yolunda atlm nemli bir admd. Nasrn ve Baas Partisinin ilericilik temelinde tanmladklar Arap sosyalizmi Ayrlk dnemde askya alnd. Bu dnemin i politikadaki muhafazakr, gerici ve geleneksel san talepleri dorultusunda ekonominin liberalletirilmesine ncelik veren tutumu, rejimin d politikasna da yansd. Suriye, 1958de birlie katlmay reddetmi olan Irakla yaknlama srecine girdi.184 BAC sonras dnemde Suriye-Irak yaknlamas gndeme geldi ve 16 Mart 1962de Badat ve am arasnda siyasi ve askeri ibirlii antlamas imzaland.185 Irakla yaknlama abas, Suriyenin lke zerindeki Nasr basksn dengelemek iin att bir admd. Bylece, Arap dnyasnda Nasr kart dncelerin aka dillendirilmeye balad srete yara alan Arap milliyetilii idealine bir darbe de Msrla birlie kar olanlarla yaknlaan Ayrlk rejim tarafndan indiriliyordu. Arap milliyetiliine ve Nasrn liderliine kar ilk tepki Austos 1962de Lbnanda yaplan Arap Ligi toplantsnda ortaya kt: Toplant balar balamaz Suriyeliler, Msrllar Suriyenin iilerine karmakla suladlar.186 Bu itham, Vahhabilikin, dolaysyla slam vurgunun arlkl olduu Suudi Arabistan ve nce Irak slogann benimseyen Irak heyetleri tarafndan kuvvetle desteklenecek bir iddiayd. nk BACnin k Suriye ve Msr iin olduu kadar, Arap Orta Dousu iin de kritik bir dnemin balangcn simgeliyordu.
Idem. 1949da Hnnavi ynetiminin sona ermesinden sonra, am zerindeki Irak-Msr mcadelesi Msr lehine sonulanmt. 185 Beeri, op.cit., s.145. 186 Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.210.
184 183

85

Nasrn liderliinde vcut bulan Arap milliyetilii sylemindeki vurgu, Arap dnyasnda yaanan bu blnmln etkisiyle anti-emperyalizmden ve srailden gerici Arap monarilerine kaymt. Ortak bir teki tanmlamas yaratamad lde de derin yaralar ald. Bu dnem, Bat yanls Arap monarilerine kar kendini devrimci, sosyalist veya ilerici olarak adlandran devletlerin muhalefeti, dolaysyla Arap milliyetiliinin tekisi olarak vurgunun sraile deil de gerici Arap monarilerine ynelmesi nedeniyle Arap Souk Savann187 yaand bir dnem oldu.188 Araplar aras bu mcadeleye, Ayrlk rejimin Nasr kartl, Arap monarilerinin buna verdii destek ve ksmen de olsa vataniyenin qaymiyenin nne gemesi damgasn vurdu. Suriye i siyasetindeki bir tepkinin sonucu olarak ortaya kan Ayrlk rejimin yeni i ve d politikalar dnemin blgede deien konjontrne uygundu. Ancak 8 Mart 1963te bu rejime son veren darbe, bu sreci tersine evirmeyi hedefledi. Dolaysyla Suriye i ve d politikasndaki bu radikal geriye dn sekteye uratlacakt. Ayrlk rejim, BAC dneminde uygulamaya konmu olan ekonomi politikalarn tam anlamyla tersine evirecek kadar iktidarda kalamad; nk buna izin verecek bir iktidar yaplanmas yaratamad. Ayrlk rejim Suriye ordusunun yeni liderlii ile heterodoks sivil siyasetilerin ittifakna dayanyordu; ancak Msrla ilikileri normalletirmedeki baarszlk, muhafazakr tutum ve ordu ile siviller arasndaki kat farkllklar rejimin daha batan yara almasna yol

Bu dnem iin Arap Souk Sava kavramn kullanan Malcolm Kerrdir. Bkz: Malcolm Kerr, The Arab Cold War, 19581967: A Study of Ideology in Politics, New York, Oxford University Press, 1967, passim. 188 1963 ylnda Irakta ve Suriyede iktidara gelen Baas Partisi, 1962 Cezayir Savann kazanlmasnn ardndan sosyalizme ve tarafszla bal olduunu ilan eden hkmet, Yemende yaanan gelimeler sonucu Nasrc izgiyi takip ettiini aklayan ynetim ilerici cephede yer alrken; Libya, Fas, rdn ve Suudi Arabistan monarileri gerici cephe iinde bulunuyorlard.

187

86

amt.189 Suriyenin bamszln kazanmasndan itibaren, Suriye siyasetinin giderek ordunun denetimine girmesi ve buna bal olarak burjuvazinin gcnn gerilemesi Ayrlk dnemde de kendini gsterdi:190 Burjuvazi kendi lehine olan ekonomi politikalarn ordunun destei olmakszn uygulayabilecek bir konuma sahip deildi. Dier yandan Ayrlk rejim, Suriye sosyo-ekonomik yapsnn kendi karlar dorultusunda deimesinden memnuniyet duyan geleneksel elitler tarafndan desteklendiyse de bu rejim yaygn bir kitlesel destek elde edemedi. En nemli muhalif kesimi ise, Suriye siyasetine geleneksel elitler hkim olduu srece ekonomik ve siyasal alanda yer alamayacaklarn dnen aznlklar oluturdu. Kentli Snni Mslmanlarn basks altndaki krsal kkenli aznlklar Baas Partisi iinde ve orduda yaplanrken, Ayrlk rejimin kendi aleyhlerine uyguladklar politikalardan memnun deildiler.191 Ayrca BAC dneminde Msrn etkisiyle g kazanm Nasrclar da yeniden birleme grmelerine hemen balanmas konusunda srarlydlar. 8 Mart 1963 askeri darbesiyle iktidara gelen Baas Partisi, Ayrlk dnemde uygulamaya konulan btn ekonomik politikalar kaldrmaya ve Arap birlii idealini gzard etmeksizin sosyalist dnm yeniden balatmaya odakland.

Rabinovich, Syria Under the..., s.26. Arap Orta Dousunda gelimi bir burjuvazinin yokluuna ilikin ayrntl bir inceleme iin bkz: Arnold Hottinger, How the Arab Bourgeioise Lost Power, Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), passim. 191 Suriye-Msr birlii srasnda, 1959 ylnda Msra nakledilen Baas subaylar tarafndan kurulan Askeri Komitenin st dzey kadrosunu balangta be kii oluturuyordu. Bunlardan , Muhammed Umran, Selah Cedid ve Hafz Esad Alevi; ikisi, Abdlkerim el-Cundi ve Ahmed el-Mir smailiydi. Askeri Komitenin ye says on bee ktnda ise, ye saysndaki dalm u ekildeydi: be Alevi, iki smaili, iki Drz, alt Snni. Askeri Komite yelerinin ounluunu krsal kesimden aznlklar oluturmaktayd. Bkz: Dam, op.cit., s.64., 69 Nolu dipnot.
190

189

87

2. Ayrlk Dnemde Baas Partisinin Yeniden Yaplanmas

Yukarda ele alnan Arap dnyasndaki bu blnmlk ve rekabet, Nasrn Msryla yeniden birleip birlememe ve sonrasnda da Arap monarilerine kar tutum konusundaki sorunlar Suriye i siyasetine ve daha da zelde Baas Partisinin Ayrlk rejim dnemindeki yeniden yaplanma abalarna yn verdi. Bu yeniden yaplanma dnemi ideolojik kartlklarla ve kiisel ekimelerle belirlendi. 1960larn Baas, liderlikteki yeni insanlar, Baas ideolojisindeki yeni vurgular ve ordu iinde olumaya balayan yeni g dengesi bakmndan 1940larn ve 1950lerin Baasndan farkl bir mecraya akmaktayd. ncelikle, 1960larda nc Dnyada ve Arap Orta Dousunda hakim sylem sosyalizm haline gelmiti. Dolaysyla Baas Partisinin yeni kua da eski kuan milliyetiliinden dnemin sosyalizmine doru evrilmekteydi. Blgesel dzeyde meydana gelen deiiklikler Baas Partisinin dnmnde etkili olduysa da bir yandan deiime itici gcn veren te yandan da ideolojik bulankl arttrarak Partinin kendi iinde sorunlar yaamasna yol aan temel etken, Ayrlk rejim ve bununla balantl olarak Suriye siyasal ve ekonomik hayatnn BAC ncesi dneme dndrlme abalaryd. Darbenin itici gc olan aml Snni Mslman subaylarn ve muhafazakr sivil siyasetilerin yeni rejimi, bir yandan ekonomide liberal politikalar yrrle koyarak Baas Partisinin krsal kesime ve alt snflara hitap eden ideolojisine, dolaysyla Arap sosyalizmi vurgusuna ve BAC dneminde uygulamaya konmu olan politikalara, bir yandan da Msrla balar koparp Suriye milliyetiliine ynelerek Arap milliyetilii idealine kar kmaktayd. Baas Partisinin kuruluundan itibaren gelitirdii sylem ve uygulad ya da uygulamay

88

hedefledii politikalar Suriyedeki geleneksel elitin, Snni Mslman toprak aalarnn ve kentli burjuvazinin nfuzunu krmaya odaklandndan, bu darbe Baas Partisi tarafndan derhal knand. Ayrlk dnem boyunca da Baas Partisi rejim kartln dile getirdi. Ayrlma karar aklanr aklanmaz rdn ve Iraktaki Blgesel Kumandanlklar bu karar knadklarn akladlar ve derhal birlik fikrine dnlmesini talep ettiler.192 Baas Partisi Arap birliinin ilk adm olan BACnin sonunu getiren bu darbeye kar karken, Hurani ve Parti iindeki bir grup Hurani takipisi ise, birlii paralayan 2 Ekim 1961 tarihli ayrlma beyann imzalayarak darbeyi onayladlar.193 Baas kadrolar, Msr-Suriye birliini sonlandran bu darbeyi, milliyetilie kar tavr sergiledii dolaysyla da ideolojilerinin temel unsuruyla elitii iin kar kyorlard. Dier yandan Kerr, ayrlma beyann imzalayanlar arasnda Bitarn da bulunduunu, ancak Bitarn ilerleyen tarihlerde bu ayrlk tutumdan uzaklatn, dahas Bitarn kendisinin de bunu dile getirdiini belirtmektedir.194 Dolaysyla Ayrlk darbe Eflak ile Huraninin arasn kalc bir ekilde at.195 Hurani ve Bitarn ayrlma yanls tutumlarnn arkasnda, muhtemelen BACyle beraber Partinin feshedilmesinin ve kurulan hkmette Suriyeli siyasetilerin arka planda kalmasnn etkisi vard.196 Burada Partinin ideolojik hedeflerinden ok, kiisel karlar n plana gemiti. Ayrlk rejim dneminde uygulamaya konulan muhafazakr politikalar Baas Partisinin radikallemesinde etkili oldu.

Jaber, op.cit., s.76. Torrey, op.cit., s.458. 194 Kerr, The Arab Cold War..., s.45. 195 en, op.cit., s.223. 196 1962 ylnda Hurani ve takipileri Partiden tasfiye edildiler. Fakat Bitar 1966da Baas Partisinin radikal kanad iktidara gelene kadar, Parti iindeki faaliyetlerini devam ettirdi.
193

192

89

Partideki ideolojik ekime srasnda Baas iinde bir grubun sosyalizme daha fazla vurgu yapar hale gelmesinde, 1960lar boyunca nc Dnyada uygulamaya konmu olan sosyalist ve ulusal kalknmaya ncelik veren sylemin de etkisi vard. Ayrca 1960larda iki blok arasnda ortaya kan detant havas, dolaysyla Souk Savan kriz anlarnn ksmen atlatlm olmas da nc Dnyann hareket serbestsi kazanmasna yol amt. Buna ek olarak Sovyetler Birliinin 1956daki 20. Kongresinde dile getirilen sosyalizme ulamada farkl yollar ilkesi, Dou Blokundan ziyade nc Dnyaya ve buradaki ulusal kurtulu mcadelelerine verilmi bir mesajd. Sovyet perspektifinde, milliyeti ve devrimci hareketlerin nc Dnyada ilerlemesi, dnya siyasetindeki geni apl bir kaymann parasyd; bu devrimlerin milliyeti kklerinin olmas uluslararas ilikilerin genel dengesinin bir paras ve nemli oranda da etkileyicisi olarak alglanmalarn engellemedi.197 Dolaysyla uluslararas konjonktrn uygunluu ve Sovyetler Birliinin ve nc Dnyann sylemi Baas Partisinin yaplanmasnda yansmasn buldu. 1950lerde Batnn blgeye mdahale potansiyeli sayesinde artan oranda taraftar bulan Arap milliyetiliine, bu unsurlara bal olarak kaynaklarn toplumun kar iin devlet tarafndan kullanlmasn ve devlet mlkiyetini savunan daha gl bir sosyalizm vurgusu eklendi. Bu dncenin giderek glenmesi dnyann baka yerlerinde yaanan gelimelerin bir yansmasyd: Sovyetler Birliinin ve mttefiklerinin dnya siyasetinde artan nfuzu, Asyada bamszlk sonras iktidarlarn ounluunun milliyeti ve sosyalist dnceleri harmanlamas198 gibi eler Baas Partisi iinde beliren bir radikal grubun sola kaymasnda etkili oldu. Bu gelimeler ayn zamanda Marksist fikirlerin Arapa dillendiriliiyle ortaya
Fred Halliday, Devrim ve Dnya Siyaseti: Altnc Byk Gcn Ykselii ve D, ev. Mehmet Moral, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s.246. 198 Hourani, Arap Halklar Tarihi, s.464.
197

90

kt.199 Nitekim, Baas Partisi Ayrlk rejimin son bulmasndan sonraki dnemde Sovyetler Birliiyle yakn ilikiler kurdu. Ayrca baarsz birlik giriiminden dersler kararak, Arap birlii idealinden tam anlamyla vazgemediyse de zamanla toplumsal ve ekonomik reformlara ncelik verilmesini talep etmeye balad. 1961 ylnn ertesinde Suriye siyaseti, neredeyse 1958 ncesinde yaad blnmle geri dnd. Suriye siyaseti ve Baas Partisi daha radikal reformlar temelinde Nasrla birlemeyi savunanlar, Blgeciler,200 Hurani takipileri ve Ayrlklar arasnda blnm durumdayd.201 Nasrn Msryla yeniden birleilmesi gerektiine inananlar eski kuak Baaslardan oluuyordu. Erken Baas ideolojisi ve eski kuak Baas liderleri, birinci blmde deinildii gibi, snf mcadelesine inanmyorlard; ancak imdi Parti krsal kesimden gelen sivil ya da asker yelerle dolduka, dolaysyla aznlk mensuplar tarafndan belirlenir hale geldike, snf savann arac haline geliyordu.202 nk bu, Snni Mslmanlar ile aznlklar zellikle Aleviler- aras bir ekime olduu kadar; Snnilerin ve Alevilerin snfsal konumlar itibariyle snflar aras bir ekimeydi. Suriye siyasetinin ve ekonomisinin varolan yapsndan en fazla rahatszl duyanlar aznlk mensuplarydlar. Bu dnmde BAC dnemi belirleyiciydi: BAC dneminde Msrdan ihra edilen kamulatrmalar proleterya devrimi olmakszn da Suriyenin geleneksel elitlerinin ekonomideki ve siyasetteki nfuzlarnn krlabileceini gstermiti.203 Dier yandan Parti iindeki paralanmayla ortaya kan Hurani hizbi
199 200

Idem. 1958-1961 aras dnemde gizlice rgtl kalm aznlklarn arlkta olduu Blgeciler radikal toplumsal ve ekonomik politikalarn uygulamaya konulmasndan, dolaysyla Arap sosyalizmine ncelik verilmesinden yanaydlar. 201 P. J. Vatikiotis, The Politics of the Fertile Crescent, Paul Y. Hammond, Sidney S. Alexander (ed.), Political Dynamics in the Middle East, New York, American Elsevier Publishing Company, Inc., 1972, s.232. 202 Galvani, op.cit., s.6. 203 Idem.

91

ise, Ayrlk rejime ve rejimin muhafazakr politikalarna verdii destek nedeniyle Baas Partisinin ideolojisinin temelini oluturan Arap milliyetiliine ya da Arap sosyalizmine yakn durmuyordu. Baas Partisinin blnml Arap birliinin baarszlyla yaanan hayal krklndan, Baas Partisinin erken evresindeki ideolojinin sorgulanmasndan ve BAC dneminde, Parti faaliyetlerini gizlice devam ettirirken, Partide yaplanan krsal kkenli aznlklarn saysnn artndan kaynaklanyordu. Birliin

baarszlkla sonulanmasnn nemli bir sonucu Partinin ikinci kuak yelerinin tarihsel liderlerine ve onlarn liderlik tarzna yabanclamalar oldu.204 Bu ilk kuak liderlerin Arap birlii ideali Suriyede BACnin yerini Ayrlk rejimin almasyla son bulduunda, 1960larn konjonktrne uygun olarak Baas Partisi iinde Arap sosyalizmine ncelik verilmesi gerektiine inanan ikinci kuak liderlerin (Blgecilerin ve radikallerin) sesi daha ok duyulur hale geldi. Ancak 1963te yeniden balayan birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmas ertesinde, Baas Partisi iindeki ikinci kuak liderlerin savunduklar ideolojiyi uygulama alanlar geniledi. Baas Partisinin ilk dnmnn ve evriminin nveleri ikincisi farkl bir ynde de olsa 1970deki Esad iktidaryla gerekleecek- 1960larn banda atlmt. 1962 yl, Parti iindeki ayrmann belirginlemesi bakmndan nemliydi. Mays 1962deki Beinci Baas Partisi Kongresinde, eski kuak Baaslarn basksyla, eski hatalar gz nnde bulundurularak, federatif birlik ve kollektif liderlik temelinde Msrla yeniden birleme talebi dile getirildi. Dolaysyla klasik Baaslkn Arap birlii idealinin devam ettirilmesi gerektii kabul edildi. Bu program Partinin Suriyede Nasrclarla Ayrlklar arasnda bir tampon olarak

204

en, op.cit., s.226.

92

yeniden yaplanmasnn yolunu at.205 Ayrca bu Kongrede Partinin Suriyedeki faaliyetlerini yeniden balatma karar alnrken, Eflak Suriye geici blgesel liderliine atand.206 Partinin BAC dnemindeki feshinden sonra yeniden rgtlenme karar almas nemli bir gelimeydi; fakat geici blgesel liderlie Eflakn seilmi olmas eski kuak liderlerin Parti iindeki etkilerinin ve gl konumlarnn korunduunun gstergesiydi. Ayrca Ayrlk rejime destek veren Hurani Kongreye arlmamt; Suriyedeki ekonomik ve toplumsal sorunlara ncelik verilmesini isteyen Blgeciler de Kongrenin bu tutumunun karsnda yer aldlar.207 Arap birliinden ziyade Suriye odakl bir politik durular olan Blgeciler arasnda Marksist eilimli Cemal Atasi, eski komnistler Yasin el-Hafz, lyas Murkus ve Abdlkerim Zuhur gibi siyasetiler de bulunmaktayd. nerileri, Baas ideolojisinin herhangi bir birlikten nce, Suriyedeki toplumsal dnm gerekletirmeye odaklanmasna ilikindi. Eski ve yeni kuak Baaslar birletiren tek nokta ise, Ayrlk rejim kartlyd. Eski kuak Baaslar Ayrlk darbeyi birlie zarar verdii iin knarken, Blgeciler rejimin Suriyeyi yeniden geleneksel elitin lehine ekillendirmeye almasna tepki gstermekteydiler. Dolaysyla eski ve yeni kuak Baaslar, Ayrlk rejim kartl temelinde farkl amalarla da olsa ortak bir tutum sergileyebiliyorlard. deolojik ekime, birlie mi yoksa sosyalist dnme mi ncelik verilmesi gerektii konusunda yaanmaktayd. Fakat Kongrede Eflakn Genel Sekterlie devam etmesine, bir an nce Msrla birlemeye gidilmesine ve ardndan da Huraninin tasfiyesine karar verilmesiyle, eski kuak Baaslarn egemen olduklar bir yap ortaya kt. Blgeciler, Ayrlk rejimi merulatrmak iin deil; ama Suriyeye dnk politikalarn uygulanmas gerektii
205 206

Rabinovich, op.cit., s.37-38.; Ben-Tzur, op.cit., s.163. Roberts, op.cit., s.52. 207 Ibid., s.53.

93

konusunda Hurani ile fikir birliindeydiler. Dolaysyla Huraninin tasfiyesiyle Blgecilere de bir darbe indirilmi olmaktayd. Baas Partisi iindeki bu ideolojik ekime, ilerleyen dnemlerde aznlk mensuplarnn saysnn artmasnn ve kiisel rekabetlerin yaanmaya balamasnn etkisiyle Marksist eilimli Blgecilerin lehine sonuland. Baas Partisinin bu yeniden rgtlenme sreci ilk dnemdekinden daha da fazla krsal kesimden gelenlere ak hale geldi. Dier yandan Suriye siyasetinin orduya baml yaps Partinin Askeri Komitesinin n plana kmasna, dolaysyla Parti iinde sivilaskeri kanat ayrmnn domasna yol at. Bu durum, 1960lar boyunca hem Partideki hem de Suriyedeki iktidar mcadelesini ekillendirdi.

B. GELENEKSEL BAAS EVRES ( 19631966 )

8 Mart 1963te Ayrlk rejimin sonlanmasnn ardndan yava yava iktidarn yaplandran Baas Partisinin 1947 ylndaki Tznde yer alan amalara ynelik olarak hem Arap sosyalizmi hem de Arap milliyetilii temelindeki yllk uygulamalar ve Partideki ideolojik blnmeye ramen eski kuak liderlerin etkisinin tam anlamyla krlamam olmas, bu dnemin geleneksel Baas evresi olarak tanmlanmasna olanak salamaktadr. deolojik farkllklar balamnda radikalizme doru kaymann belirginlemeye balamasna ramen, bu dnemde klasik anlamda Baaslk geleneksellik kavramsallatrmasna imkn tanmaktayd. Bu durum, ekonomik ve politik alandaki uygulamalarda olduu kadar d politika alannda da kendini gstermekteydi. Baas Partisinin geleneksel evresi, neo-Baasn yani Baas Partisinin radikal kanadnn doduu ve giderek g kazand bir dnem

94

oldu. Ancak Baas Partisinin radikal kanad, Partinin girdii dnmn ve sola kaymann meyvelerini ancak 1966 ylnda toplayabildi.

1. 8 Mart 1963 Darbesi ve Baas Partisi ktidar

Ayrlk rejimin BAC dneminde temelleri atlm dnm tersine evirme abas 8 Mart 1963te gerekletirilen darbeyle kesintiye urad. 1950lerden itibaren hareketlenmeye balam olan Suriye siyasal hayatna ilikin bu mdahalenin, dnemin konjonktr ve lkenin iinde bulunduu durum da dnldnde, uzun mrl olmas beklenemezdi. Yirmi be yl boyunca yabanc egemenliinde yaam olan Suriye ynetimlerinin Batyla balantl olan geleneksel elitlerin egemenliini krmaya ynelmesi, tarihsel gereklie olduu kadar dnemin konjonktrne de uygundu. Dolaysyla yeniden Batyla ilikileri gelitirmeye ynelecek bir ynetim, Balantszlk Hareketinin ykselie getii, anti-emperyalizm vurgusunun Orta Douda taraftar toplad, nc Dnyann artan oranda prestij kazand ve Sovyetler Birliinin Baty hem sistem hem de blge dzeyinde dengeledii ve alternatif bir kalknma modeli sunduu byle bir dnemde sz konusu olamazd. Orta snfn taycln yapt Baas dnce, bu tarihe gelindiinde, erken dneminden farkl bir yaplanmaya evrildiyse de Arap milliyetilii ve alternatif bir kalknma modeli olarak sunduu Arap sosyalizmi idealleriyle Suriye siyasetindeki ve ekonomisindeki deiimin itici gc olmaya aday hale geldi. Nitekim, Suriyede Baas, Nasrc ve bamsz subaylardan oluan bir grup asker, General Ziyad Hariri nderliinde 8 Mart 1963te gerekletirdikleri bir

95

darbeyle on sekiz aylk bir kesinti srecinin yaanmasna neden olan Ayrlk rejime son verdiler. 8 Mart 1963teki askeri darbede yer alan ve farkl kesimlerden gelen askerleri ve siyasetileri Ayrlk rejim kartl birletirmiti. Baas Partisi iindeki ideolojik blnme dahi bu srete gzard edilebilecek durumdayd. Ayrlk rejime son veren bu darbe yalnzca Baas Partisi tarafndan gerekletirilmi de deildi. Darbeyle ilgili olarak yaplan ilk aklamada ne sosyalizmin ne de Baas Partisinin ad gemiti; Eflak ve Baas Partisi, darbenin hazrlklarna katlm olabilirdi; ama darbeyi yapan ve iktidar ele geiren aznlklarn, zellikle de Alevi subaylarn ynetimindeki Askeri Komiteydi.208 Ayrca 8 Mart 1963 tarihinden dokuz ay nce yeniden rgtlenmeye balam olan Baas Partisinin iktidar tek bana ele alacak gc yoktu; bu yzden de en byk destei askerlerden salad.209 Darbede yer alan Baas Partisinin Askeri Komitesinin ilk amac ordu iindeki kilit noktalar ele geirmek oldu.210 Dolaysyla Parti-ordu hizbi 1960lardaki dnmn temel dinamiklerinden biri haline geldi. Suriyedeki darbeye itici gcn veren bir dier etken ise ubat 1963te Irakta gerekleen Baas darbeydi. Irak Baas Partisinin Abdlkerim Kasmn Irak odakl politikalarn sonlandrmaya dnk baars, Suriyede de ayn dnmn yaanabileceine dair beklentiyi arttrmt. Ayrca Baas Partisinin Iraktaki kanad Suriyedeki eski kuak Baaslara yaknlyla, geleneksel Baas evresi iin de bir rnek tekil etmekteydi. Darbenin hemen ardndan, 9 Mart 1963te yeni hkmet eski Baas Bitar tarafndan kuruldu. Ancak hassas dengeler zerinde seyreden Suriye siyaseti Maysta Bitarn istifasyla krize girdi. Yeni hkmetin kurulamamas nedeniyle Bitar tekrar ayn grevi stlendi. 13 Mays 1963te Bitar tarafndan kurulan
208 209

en, op.cit., s.232. Vatikiotis, op.cit., s.233. 210 Ben Tzur, op.cit., s.165.

96

hkmetin yarsn Baaslar, dier yarsn ise Nasrclar ve bamszlar oluturmaktayd. Bu dnemde ileri Bakanl yapan Emin el-Hafz ise, daha sonra Baas ynetiminin ncs oldu. Taraflar farkl amalarla Ayrlk rejimi devirip hkmeti birlikte oluturmulard; ama Ayrlk rejimi tasfiye etme konusunda birleen iradeleri, Baas Partisinin iktidar denetlemeye balamasyla deiime urad ve aralarndaki ittifak zamanla kt. Baaslar, nce Msrla organik bir birlikten yana olan Nasrclarla attlar. Bu atmann yaand dnemde Baaslar muhafazakrlar ve Nasrclar temizlemeye giritiler. Bu tasfiye stratejisine bal olarak Partinin askeri kanad giderek glendi.211 Ordu BAC dneminde kendi nfuzunu koruyabilmek ve Msrn her mdahalesini engelleyebilmek iin gcn arttrma yoluna gitmiti.212 Daha sonra deinilecei gibi, aznlk mensuplarnn tam da bu noktada mezhep-blge ve airet balarn kullanarak ordu iinde yaplanmaya balamalar devreye girmekteydi. Kentli Snni Mslman elitlerin ve orta snfn tasfiyesi

gerekletirilirken krsal kesimden gelen aznlk mensuplar Baas Partisi iinde yaplandlar. Snni Mslman Selim Hatum ve Alevi Salah Cedid, Muhammed Umran, Hafz Esad gibi subaylar kilit noktalar ele geirdiler; krsal kesimde kurduklar balarla da Partiyi ynetimleri altna aldlar.213 18 Haziran 1963te ou Snni ve Nasrc olan bir grup subayn Albay Cesim Alvan nderliindeki darbe giriimi Baas iktidar tarafndan nlendikten ve Msr, Suriye ve Irak arasndaki birlik ideali baarszla uradktan sonra, Nasrclara ynelik tasfiye hareketlerine hz verildi. Nitekim, bu olay, Msr-Suriye olas birliini ve ilikileri derinden etkiledi. Toprak reformu ve kamulatrmalar konusuna
211 212

Vatikiotis, op.cit., s.231. Idem. 213 Hinnebusch, Syria: Revolution From..., s.45.

97

muhafazakr yaklaan bamszlara ynelik temizlik politikas uyguland. Ayrca Baas Partisi, ordu zerinde kurduu hkimiyet ile devlet zerindeki denetimini sklatrd; rakiplerini tasfiye etmeyi baard. Baas Partisi iktidar ele aldktan sonra, on sekiz ay boyunca uygulamaya konmu olan liberal politikalar sonlandracak admlar atmaya balad. 1963 ve 1966 yllar arasndaki geleneksel Baas evresinde, radikal sosyal reformlar konusunda srarl olan Baas Partisinin Blgeciler olarak adlandrlan radikal kanadnn isteiyle kamulatrma faaliyetlerine giriildi ve toprak reformuna baland.214 Snni Mslman elitlerin siyasetteki ve ekonomideki nfuzlarn krmaya odaklanan politikalar, Arap sosyalizmi ad altnda devlet eliyle kalknmay tevik etmekteydi. Mays 1963te, Ayrlk dnemde zelletirilmi olan bankalar yeniden

kamulatrld. 1964n ortalarna gelindiinde kamulatrmalar bankalar, sigorta irketlerini, dokuz ticaret irketini ve dier alanlardaki on be irketi kapsar hale gelmiti. 1964 ylnda yabanclara ait petrol irketi ( Iraq Petroleum Company ) ve lkedeki nemli imalat ve ticaret kurulularndan ou devlet mlkiyetine geirildi.215 Bunu 3-4 Ocak 1965te yz on be sanayi irketini kapsayan geni apl kamulatrmalar izledi.216 Baas Partisinin bu uygulamalar yrrle koyarken ileri srd argman, burjuvazinin gelecekteki ekonomik kalknmay salayacak gc olmad iin kamulatrmalarn ve ekonomiye devlet mdahalesinin gerekli olduuydu.217 Baas Partisi iktidarnn ilk dneminde yaplan kamulatrmalarla, kamu sektr Suriye sanayinde nc rol oynamaya balad; fakat bu durum Suriyenin
214 215

ekonomik

yapsnda

niteliksel

bir

deiim

yaratmad,

dahas

Al-Ahsan, op.cit., s.306. Owen ve Pamuk, op.cit., s.205. 216 Keesings Contemporary Archives, No.15, 1965-1966, s.20585. 217 Volker Perthes, The Syrian Private Sector and Commercial Sectors and the State, International Journal of Middle East Studies, Vol.24., No.2 ( May 1992 ), s.208.

98

kamulatrlan irketlerdeki retim dzeyi dt.218 Dier yandan belli bir kesime hitap eden radikal politikalar kentli Snni Mslman eliti Baas Partisinden tamamen uzaklatrd. Btn bu uygulamalar devletin, dolaysyla Partinin hem ekonomide hem de siyasette baskc bir rol oynamasna olanak tand. Bu dnem, Baas Partisinin hem ekonomideki hem de siyasetteki uygulamalar asndan, yukardan devrimin balad bir dnemdir.219 Baas Partisi, devleti modernlemenin itici gc olarak gryordu ve devlet olmaya ya da dnm salamaya muktedir olan da kendisiydi. Kamulatrmalar ekonomiyi ciddi anlamda devlet kontrolne iterken, devlet yatrmlar da ekonomik kalknmadaki nc g olarak dinamizmin temel kayna olarak grld. Baas yukardan devrimin mlkiyetin yeniden datm politikas Suriyenin toplumsal yapsnda byk etkiler yaratt: Kamulatrmalar ve toprak reformu burjuvazinin gcn kertirken, cretli orta snfn says ikiye katland.220 Bu kamulatrma faaliyetleri burjuvazinin nfuzunu engelleyen karma bir ekonomi yaratt. Devlet aygtlarndaki muazzam art, dolaysyla ordunun ve sivil brokrasinin g kazanmas ve kamu sektrnn gittike genilemesi orta snfa yukar doru hareketlilik salad.221 Baas politikalara en byk muhalefet ise, kentli Snni Mslmanlar temsil eden Mslman Kardelerden geldi. 1964te Hamada Mslman Kardelerin etkisiyle gerekleen ayaklanma Baas tarafndan bastrld. Ancak yeni rejimin ekonomi politikalar kent ekonomisini BAC dneminden daha sert bir ekilde etkilemekteydi.
Ibid., s.209. Baas uygulamalarn yukardan devrim kavramyla tanmlanmasna ilikin olarak bkz: Raymond A. Hinnebusch, Syria: Single Party in a Divided Society, Adeed Dawisha, William Zartman ( ed. ), Beyond Coercion: The Durability of the Arab State, New York, Croom Hell, 1988, s.43.; Hinnebusch, Syria: Revolution From..., passim. ve Raymond A. Hinnebusch, Class and State in Bathist Syria, Richard T. Antoun, Donald Quataert ( ed. ), Syria: Society, Culture and Polity, New York, State University of New York Press, 1991, s.33. 220 Elisabeth Longuenesse, The Class Nature of the State in Syria: A Contrubution to an Analysis, MERIP Reports, No.77 ( May 1979 ), s.4. 221 Hinnebusch, Syria: Revolution From, s.53.
219 218

99

Dolaysyla Baas Partisinin taban daraldka ve Parti kentlerde yalnzlatka, krsal kesimden daha fazla destek elde etmeye yneldi.222 Bu amala da Parti ve devlet denetimi altnda i ve Kyl Sendikalar kuruldu.223 Arap dnyasnda Suriyenin de dahil olduu ilerici devletler, sosyalizm ad altnda uyguladklar devlet eliyle kalknma projeleriyle, 1960lardaki ekonomik yeniden yaplanmann kyllerin ve krsal kesimdeki topluluklarn hayat standartlarn arttracan vurgulayarak kendilerini merulatrdlar.224 Kyl Sendikalarnn ve i Sendikalarnn kurulmasna ynelik adm, hem krsal blgede yaayanlar harekete katmak hem de bu blgeleri denetim altnda tutmak asndan anlamlyd. iler, Partinin ve devletin denetimindeki sendikalara ve ulusal ii federasyonlarna ye olmalar konusunda cesaretlendirilmekteydiler.225

2. Baas Partisi ktidarnn D Politikas

a. Dou Bloku ve Sovyetler Birliiyle likiler

1963 ylnda iktidara gelen Suriyenin yeni yneticileri d politikada baz baarlara imza atmaya giritiler. 1964 ylnda Baas rejimi kentli Snni Mslman eliti karsna aldndan ve birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasndan dolay dardaki yalnzlamay krmak iin Arap devletleriyle ilikilerini dzeltme yolunda admlar atmaya alt. Fakat 1963 ylnda srailin rdn Nehrinin yatan

Rabinovich, Syria Under the Bath..., s.139. Idem. 224 Joel Beinin, The Working Class and Peasantry in the Middle East: From Economic Nationalism to Neoliberalism, Middle East Report, No. 210 ( Spring 1999 ), s.19. 225 Idem.
223

222

100

deitirmeye ynelik giriimleri zerine, Msrdan yardm isteyen Suriyenin bekledii olumlu tepkiyi alamamas birlik grmelerinin baarszlyla krize giren Suriye-Msr ilikilerinin seyrini deitirmedi. Ayrca Suriye, Yemen i savanda da Nasr kartlarn yani Suudi Arabistann arka kt gericileri desteklemekteydi. Bu dnemde Arap dnyasnda, Batyla ilikiler kuran tutucu Arap monarileri ve dier yandan da kendilerini Arap milliyetilii ve Arap sosyalizmini

gerekletirmeye adam ilerici lkeler bulunmaktayd. Fakat ilericiler arasnda dahi bir ibirlii sz konusu deildi. Nitekim, Suriye-Irak ilikileri Kasm 1963te Irakta Baas iktidarnn son bulmas ve sonrasnda da Suriyede yeni kuak Baaslar glenirken Irakn eski kuak Baaslarn izgisinde hareket etmesi nedeniyle yara alacakt. Byle bir yalnzlama ve Arap devletleri arasnda yaanan g mcadelesi nedeniyle, Suriye Sovyetler Birliiyle yaknlama yolunda admlar atmaya balad. 1963-1966 yllar arasndaki geleneksel Baas evresi, d politikada 1966daki Marksist eilimli neo-Baas evresi iin neredeyse bir hazrlk sreci tekil ediyordu. Bu dnem Suriyenin Sovyetler Birliiyle ve Dou Blokuyla yakn ilikiler gelitirdii bir dnem oldu. Suriyeli liderler, Baas Tznde de yer alan d politikada tarafszlk hedefinden yana olduklarn her defasnda dile getirirdilerse de ideolojik ve politik olarak Dou Blokuna Batdan daha yakndlar.226 Baas Partisinin iktidara geliinin hemen ertesinde Sovyetler Birlii ve Suriye ilikileri karlkl gvensizlik zerine kurulmutu. Fakat Baas Partisinin Ekim 1963teki Altnc Kongresinde radikal sosyal reformlara ncelik verilmesi erevesinde Parti kararlarna Marksist-Leninist dncelerin sinmeye balamas,

Rami Ginat, The Soviet Union and the Syrian Bath Regime: Form Hesitation to Rapprochement, Middle Eastern Studies, Vol.36., No.2 ( April 2000 ), s.155.

226

101

Sovyetler

Birliini

memnun

etti.227

1965

ylna

gelindiinde

rejimin

kamulatrmalar tm sektrlerde gerekletirme amacyla att admlar, Sovyetler Birlii tarafndan takdir grmekteydi. 10 Ocak 1965te Sovyet gazetesi Pravdada yaynlanan lerleme Yolunda Bir Adm balkl makalede, Suriyenin yeni sosyalist politikalar u ifadeyle vlmekteydi: Suriye Arap Cumhuriyetinin lke ekonomisinin nemli alanlarnda gerekletirdii kamulatrmalar Suriye halk tarafndan memnuniyetle karlanmaktadr. Bu tutum, Arap lkelerindeki dier ilerici hkmetlerce ve de neo-

onaylanyor.

Sovyetler

Birlii,

emperyalizme

kolonyalizme kar kan ve ilerici toplumsal ve ekonomik dnm destekleyen Arap halknn mcadelesini ilgiyle ve takdirle izlemektedir.228 Dolaysyla Baas Partisinin radikal kanad Parti iinde g kazandka ve bu tutumu lkedeki ekonomik ve toplumsal politikalara yansdka, Sovyetler Birliinin Suriyeyle yaknlamasnn n ald. Bu yaknlama neo-Baas iktidar sonras dnemde de devam etti. Sovyetler Birlii ve Dou Blokuyla yakn ilikiler gelitirilmesine ve ekonomide yeni kuak Baaslarn etkisiyle radikal uygulamalara gidilmesine ramen, Baas Partisi hem ideolojik hem de pragmatik nedenlerle Arap birliini gerekletirmeye ynelik admlar da att. Henz Araplar aras g mcadelesinin netlemedii ve balarn kopmad 1963 ylnn ilk aylarnda Baas Partisi; Msr, Suriye ve Iraktan oluacak bir Arap devleti idealini gerekletirme amacyla hareket
227 228

Ibid., s.157. Ibid., s.158den: Pravda, 10 January 1965.

102

etti. Dolaysyla 1963 darbesinin hemen akabinde Baas Partisi, lke arasnda birlik grmelerine balanmas konusundaki teorisini pratie dkmeye alt.

b. Birleik Arap Devleti Grmeleri

Baas Partisi, Eflak ve Bitar gibi Partinin kurucularnn ve eski kuan isteiyle, Msrla bir birlik oluturulmas gerektii inancn tekrar dile getirdi; ama imdi bu birlik idealine Baas Partisinin denetimindeki Irak da dahil ediliyordu. Baas Partisi ierisindeki eski ve yeni kuak Baaslar arasndaki ideolojik ekime henz yeni kuan lehine sonulanmam olduundan, Baas Partisinin byle bir adm atmas doald. Nitekim, Mays 1962deki Beinci Kongrede, Msrla gevek bir birliin gerekletirilmesi gerektii ynnde Eflak ve Bitarn ban ektii eski kuak Baaslarn isteini yanstan bir karar da kmt. Birlik grmelerinin balatlmas, yeni birliin kurulmas ya da en azndan bu ynde almalara giriilmesi Baas Partisi iin birok adan anlamlyd. Birincisi, 1940larda ve 1950lerde ortaya kt ekliyle Arap birlii Baas Partisinin ilk hedefiydi; baarsz bir deneyim yaam olan iki lke imdi yanlarna Irak alarak yollarna devam edebilirlerdi. Baas ideolojisinin kutsalnn en nemlisi olan Arap birliinin yeniden uygulamaya konulmas amac, Suriye ve Irak Baas Partileri asndan ayr bir nem tamaktayd. kincisi, BAC dneminde Suriyede yaplanm olan Nasrclar ok glyd. Ayrca BACnin knden sonra, Partiden ayrlm ve Nasrclarla ibirlii yapma yoluna gitmi olan birok Baas da Bitar tarafndan kurulan hkmette yer almaktayd. Suriye siyasetinde byle bir arla sahip olan Nasrclarn Baas

103

Partisini saf d brakp ivedilikle ve btn yetkileri Msrda toplayacak ekilde bir birlik gerekletirmeleri, Partinin sonunu getirebilirdi. Dolaysyla henz dokuz ay nce yeniden rgtlenmeye balam olan Baas Partisi, Nasrclar tarafndan bertaraf edilme korkusuyla, Nasr yanllarndan nce davranma gerekliliini hissetti ve bu yzden de birlik talebine yneldi.229 ncs, kaygan bir zeminde ynetimini srdren Baas Partisi,

gerekletirilecek bir Arap birliiyle Suriye iindeki meruiyetini arttracan dnmekteydi. nk Msr ve elbette ki Nasr, Arap dnyasnda yava yava beliren bir blnmeye ramen liderliini korumaktayd. Nasrn Arap dnyasndaki karizmatik liderlii ve meruiyeti tam da Baas Partisinin ihtiya duyduu bir konuma sahipti. Dolaysyla Baas Partisine ekici gelen, Msrn gc ve liderlik vasfyd. Msr, Suriye ve Irak arasnda kurulacak bir birlik ieride meruiyeti salayaca gibi, Nasrclarn rejime olas mdahalelerinin de nne geebilirdi. Drdnc ve son olarak ise, Baas Partisi ierisinde zelikle Ayrlk rejim dneminde yaplanan Blgecilerin ban ektii grubun talep ettii radikal uygulamalar, yeniden etkisini hissettirmeye balayan Suriye milliyetiliini dengelemek ve klasik Baaslkn devamn salayabilmek iin, Arap

milliyetiliine vurgu yapan eski kuak Baaslar nlem almaya yneltmekteydi. Bu nlemlerin en etkilisi ise, ncelik Msrla olmak zere yeniden bir Arap birlii gerekletirmekti. Arap birlii fikri, eitli nedenlerle Irak ve Msr tarafndan da desteklenmekteydi. Irakta 1958 devrimiyle Abdlkerim Kasm nderliinde kurulan ve nce Irak anlayna sahip subaylar hkmetinin ubat 1963te Baaslar ve

229

Ben Tzur, op.cit., s.167.

104

Nasr yanllarnn ittifak tarafndan devrilmesiyle birlikte, yeni rejim de Arap birlii idealine scak bakmaya balamt. Bunun ideolojik nedenleri olduu kadar pragmatik nedenleri de vard. Iraktaki Baas rejimin bu dnemde Suriye Baasyla ilikilerinin henz kopmad dnldnde Irak Baasnn da birlik talep etmesi Arap milliyetilii idealiyle rtmekteydi. Fakat Iraktaki yeni rejim, lkede nemli bir farkllk yaratmaktayd. Kasmn rejimi Irakl komnistlerle ibirlii yapmken, yeni Baas rejim ise, Kasmn ve komnistlerin sonunu getirmiti.230 Geri Irak Komnist Partisinin ve Kasm yanllarnn gc darbe sonrasnda krlmt; ama Irak Baas Partisi asndan bakldnda bunlarn rejime kar yeniden rgtlenmesi ancak bir Arap birliini nleyebilirdi. Nasr iin de Arap birliinin gerekletirilecek olmas birok adan nemliydi. 1960larda bir Arap ulusunun yaratlmasyla ilgilenenlerin dikkati farkl trden iki atmaya ynelmiti: Birincisi, kresel lekte cereyan eden iki blok arasndaki atma; ikincisi ise geni anlamda Nasrc izgide toplumsal deiim ve devrim fikrine bal gruplarn ya da partilerin ynetimindeki devletlerle, deiim ve dnm konusunda daha temkinli ve Nasrn etkisinin yaylmasna pheyle yaklaan hanedanlarn ya da gruplarn ynetimindeki devletler arasndaki231 yani ilericiler ve gericiler arasndaki atmayd. Nasr iin, birinci atma balamnda, Batnn blgedeki nfuzunu Araplar aras bir dayanmadan ok birlemeyle dengelemek ya da bu yolla blgeyi ksmen Bat kapitalist sistemi dnda tutmak, Sovyetler Birliinin etkisinin blgede hissedildii bu dnemde daha etkili bir yoldu. kinci atma temelinde ise, Arap dnyasndaki deiimin ve dnmn yaanaca bir birlii Arap monarilerini dengelemek asndan gerekli bulmaktayd.
Tark Ali, Bush Badatta: Irakn Yeniden Smrgeletirilmesi, ev. Osman Haknhay, stanbul, Agora Kitapl, 2003, s.112116. 231 Hourani, Arap Halklar Tarihi, s.472.
230

105

Nasr, Baas Partisinden daha temkinli olmakla birlikte -ne de olsa her zaman bir Msrllk vurgusu vard- gerekletirilecek bir birliin gerici Arap monarilerine kar bir cephe yaratabileceine inanmaktayd. Bu hedef, aslnda, Arap dnyasnn kendisini Batdan bamsz, tarafsz konumlandrmak istemesiyle de ilgiliydi. nk Batyla ibirliine ynelen gericilere kar mcadele, Batya kar verilecek bir mcadele anlamna gelmekteydi. Fakat Nasrn zellikle 1950lerde blgede yaanan krizlere ve Batnn mdahalelerine kar gelitirdii antiemperyalizm sylemi, 1960larn Arap devletleri arasnda belirginleen ekime yznden en azndan 1967 Savana kadar- gzard edildi. Taraflar farkl ya da benzer nedenlerle, birlik grmelerine balanmas konusunda ayn dncedeydiler. Ayrlk rejimin sonlanmasnn hemen ardndan Suriye, Msr ve Irak arasnda Birleik Arap Devleti tesis etmek zere balayan birlik grmeleri aamada yrtld: 1416 Mart tarihlerinde Suriye, Msr ve Irak arasnda be grme; 1920 Martta Suriye ve Msr arasnda ikili grmeler; 614 Nisan tarihleri arasnda ise, ilk ikisi Suriye ve Msr arasnda, son sekizi taraf arasnda olmak zere on grme gerekletirildi.232 Suriye, Msr ve Irak arasndaki grmelerde, Nasr nce Suriye-Msr birliinin gerekletirilmesini, her ey yolunda gittii takdirde drt ay sonra Irakn birlie katlmasn ya da Suriyeliler Irakn birlie ilk aamada dahil edilmesi konusunda srarc olacaklarsa, Msrn Suriye-Irak birlii gerekletikten sonra birlie girmesini nerdi.233 Ama her iki seenek de Suriyeli Baaslar iin kabul edilemezdi. Suriyeli Baaslar iin Irak, Nasrn Suriye zerinde otoriter bir yap kurmasn engelleyebilmek asndan nemliydi. Bu nedenle Irak Suriye ile Msr
232 233

Kerr, The Arab Cold War., s.64. Ibid., s.73.

106

arasnda bir denge oluturmas iin gerekli gryorlard. BAC dnemindeki gibi yetkilerin hemen hemen hepsinin Msrda toplanmas Baas Partisinin sonunu getirebilirdi. Dolaysyla ilk aamada sadece Suriye ile Msr arasnda bir birlie gidilecek olmas, eski deneyimden de etkilenen Baas Partisi iin olumsuz bir anlam tamaktayd. Baaslar ikinci alternatife ilikin olarak, Nasrn karizmatik liderlii ve Msrn Arap dnyasndaki poplaritesi olmakszn gerekletirilecek bir SuriyeIrak birliinin hem blge asndan hem de Suriye asndan sorunlar zemeyeceini dnmekteydiler. Ayrca Nasr yine BAC deneyiminden kard dersle birliin bir hazrlk sonras uygulamaya konmasndan yanayken, Suriyeli Baaslar iktidarlarn hemen gerekletirecekleri bir birlikle talandrmak

istiyorlard. Dier yandan, birlik grmelerinin btn aamalar Nasr ile Eflak ve Bitar arasndaki BAC deneyimine dayanan ve birbirlerini sulamaya varan anlamazlklarla ekillendi. Nasr her tartmada Baas Partisinin kendisine olan ihtiyacn kullanma yoluna gitti. Birleme konusunda daha srarc olan Baaslard. Suriye 1946dan bu yana kendi kimliini Araplk zerinden kurarken, Msr Arap milliyetiliini her defasnda kendi tarihine yani Msrlla ve Msrn Arap tarihindeki zel konumuna atflar zerinden kurguluyordu. Dolaysyla iki tarafn Arap birliine olan yaklamlar tarihsel nedenlerden ve ieride meruiyet elde etme amalar asndan farkllk sergilemekteydi.234 Nasr iin, Arap birlii bir gereklilikti; ama asla bir zorunluluk deildi. Arap birlii iki taraf iin ideolojik olarak ayn anlam tasa da pragmatik olarak farkl anlamlar iermekteydi; Suriyenin aksine Nasrn eli, Suriyeye mahkum deildi.

Msr ve Suriyenin birliin oluturulmas konusundaki farkl tutumlarnn ve bunlarn nedenlerinin ayrntl bir incelemesi iin bkz: Eberhard Kienle, Arab Unity Schemes Revisited: Interest, Identity, and Policy in Syria and Egypt, International Journal of Middle East Studies, Vol.27., No.1 ( February 1995 ), passim.

234

107

Bu olumsuz etkenlere ramen, blgede ve uluslararas sistemde yaanan deiimlere bal olarak, gericilere ve Bat Blokuna kar birlemek gerektii dncesinin ar basmasyla, grmelerin sonunda Baaslar tatmin etmeyen bir anlamaya varld. Taraflar, birliin iki yllk bir hazrlk sreci sonucunda yrrle konulaca ve bunun federatif bir birlik olaca konusunda ortak bir tutum benimseyerek235 17 Nisan 1963 tarihinde birlik antlamasn imzaladlar. Ancak karlkl gven ortamnn aksine taraflarn farkl nedenlerle kaygan bir zeminde imzaladklar bu antlama, uygulamaya konulma olanana bile sahip olamad. nk birlik antlamas taraflarn isteklerini karlamaktan ok, pragmatik nedenlerle imzalanmt; sonu olarak antlama l domutu. Temmuz ayna kadar her bir lkenin kendi iindeki memnuniyetsizlii ilikilere de yansd. ktidarn

salamlatrma amacndaki Baas Partisi Nasrclara ynelik sert nlemler aldka, iki devlet arasndaki iliki kmaza srklenmeye balad. 18 Temmuz 1963teki Nasr yanls darbe giriiminin Baas Partisi tarafndan kanl bir ekilde bastrlmas ilikileri kopma noktasna getirdi. 22 Temmuz 1963te Baaslar dinsiz ve faist olmakla sulayan Nasr, 17 Nisan 1963te imzalanm olan birlik antlamasndan ekildiini aklad.236 Nasrn ve Baas Partisinin izgileri artk Arap birlii ideali temelinde farkllam bulunmaktayd; benzerlikler ise Arap dnyasndaki btn ilerici lkelerde olduu gibi sosyalizm ad altnda uygulanan toplumsal ve ekonomik reformlarda kendini gsterdi. lericiler ve gericiler arasnda cereyan eden Arap Souk Sava, ilericiler arasndaki ilikilerde de yansmasn buldu. Birlik grmelerine balanm olmasna ramen, Baaslarn, Blgecilerin talepleriyle ekillenen Suriye odakl politikalar dikkat ekiciydi. Mart 1963
235 236

Kerr, The Arab Cold War..., s.96. en, op.cit., s. 235.

108

darbesinden sonra Baas liderler Nasrla birlik hakknda konumak zere Msra gittiklerinde, amalar blgesel olmaktan ok yereldi: Halka aklanan ama Arap milliyetilii olsa da daha nemli ama, kendilerinin Suriye iinde

merulatrlmalaryd.237 Bu dnemde bulank olan Arap milliyetilii ( kavmiye ) ve Suriye milliyetilii ( vataniye ) arasndaki ihtilaf, ilerleyen zamanlarda netlik kazand. Baas iinde Arap milliyetiliine tali nem atfeden bir grup olumaktayd; bunlar argmanlarn BACnin kyle ve dolaysyla Arap birlii giriiminin baarszlyla temellendiriyorlard. Arap devletleri arasndaki zmni g mcadelesi ise, birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasnn ardndan aklk kazand. Suriye, Msr ve Irak arasndaki birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasnn ardndan, Baas Partisinin bir sonraki adm Baas ynetimin bulunduu iki lke, Suriye ile Irak arasnda bir birlik oluturulmas ynnde oldu. ubat 1963 darbesinden beri Irakta Baas ynetimin bulunmas uygun bir zemin yaratmaktayd. Suriyedeki yaplanmasn yeni yeni tamamlayan Baas Partisi, gerekletirilecek birlikle kendini merulatrmann ve rejimi gven altna almann yollarn aramaktayd. Eyll 1963te iki lke arasnda bir ekonomik ibirlii antlamas imzaland.238 8 Ekimde bunu askeri birlik antlamas takip etti.239 27 Ekimde yaplan Partinin Altnc Kongresinde Irakla tam bir birlik salanmas yolunda admlar atlmas gerektiine dair karar alnd.240 Fakat Kasm aynda Irak Baas Partisinin iktidardan drlmesiyle Suriye-Irak birliinin gereklemesi ihtimali de ortadan kalkt.

237 238

Davia, Arap Milliyetilii Zaferden...,, s.261. Torrey, op.cit.,, s.463. 239 Kerr, The Arab Cold War, s.122. 240 Torrey, op.cit., s.463.

109

Dolaysyla eski Baaslarn etkisi ve talebiyle hzla balatlan birlik grmelerinin baarszl, 1963 ylnn sonuna gelindiinde ortaya kmt. Bu bir anlamda Arap milliyetiliine bal eski kuak Baaslarn da baarszln simgelemekteydi. Nitekim, Parti iindeki radikal kanat bu baarszln ardndan Partideki konumlarn salamlatrmak iin var olan uygun zeminden yararlandlar. Geleneksel Baas evresi, Partide eski ve yeni kuak arasnda bir ideolojik ve kiisel farkllamann ivme kazand; Parti ve ordu yaplanmasnda mezhep, blge ve airet balarnn neminin giderek artt ve bu balar kullanarak taraftar toplayan Blgecilerin dolaysyla radikallerin ykselie getii bir dnem oldu.

3. Baas Partisinin deolojik Dnm

Ayrlk dnemde de ksmen su yzne km olan Parti iindeki blnme, 19631966 yllar arasnda aklk kazand. Baas Partisinin 1963 darbesinin hemen ertesinde birlik grmelerine balanmas konusundaki srar, klasik Baaslarn etkisiyle uygulamaya konulmutu. Ancak Arap milliyetiliine deil de Suriyedeki toplumsal dnme ve Arap sosyalizmine ncelik verilmesi gerektiine inanan Blgeciler ve Parti iindeki Marksist bir grup, Ekim 1963teki Altnc Parti Kongresinden sonra seslerini daha ok duyurmaya baladlar. Blgeciler, aznlk mensuplarnn zamanla orduda ve Partideki saylarnn artmasyla g topladlar. Bu aznlk mensuplar ierisinde en fazla n plana kanlar ise Aleviler oldu. 19631966 yllar arasnda, Drzler, smaililer ve Aleviler arasndaki ibirlii ilerleyen zamanlarda yerini rekabete brakt. Mezhep balarn kullanarak kendi yandalarn hem orduya hem de Partiye yerletiren Aleviler, dier

110

aznlklara kar konumlarn salamlatrdlar. nk 8 Mart 1963 darbesinde Alevilerin nemli bir rol vard. Aleviler darbe sonrasndaki hkmette de kilit noktalara geldiler ve 19631966 arasndaki mezhep sava, aznlklar Snni ounlua kar glendirdi.241 Darbeden sonra Baas Partisinin yaplanmasnda en nemli unsurlardan biri, Partinin Askeri Komitesinin ordu iinde gittike daha fazla yer almaya balamasyd. Dolaysyla Partinin sivil ve askeri kanad arasndaki ayrm netlemekteydi. deolojik ve yeri geldiinde de mezhep farkllklar temelinde ayrla den hizipler, zellikle orduda kendi yandalarn istihdam ederek g kazanmaya yneldiler. Blgecilerin ykselii 1963 darbesinden hemen nce ve sonra Snni subaylarn birbirlerini tasfiye srecine girmeleri nedeniyle orduda boalan yerlerin Alevilerce doldurulmasyla yakndan ilgiliydi. Nitekim, darbeden sonra orduda boalan yedi yz koltuun yarsna yakn Aleviler tarafndan

doldurulmutu.242 1963te Baas Partisi iktidara geldiinde, Alevilerin oluturduu Lazkiye ubesi Partinin en gl yerel tekilatyd.243 nemli ikinci unsur ise, Partinin sivil kanadnda aznlk mensuplarnn saysndaki artla yaanan yapsal deiiklikti. Ordudakine benzer bir deiim ve yeniden yaplanma sreci Partinin sivil kanadnda da yaand. Askerlerin siyasette arlkl rolleri olmasna ramen, kamusal destek iin Partinin sivil kanadyla da balant kurulmalyd. Nitekim, darbeden sonra Baas Partisinin askeri rgtnn banda bulunan Alevi General Selah Cedid sayesinde, ok sayda Blgeci, Partinin

241

Daniel Pipes, The Alawi Capture of Power in Syria, Middle Eastern Studies, Vol.25., No.4 ( October 1989 ), s.442. 242 Idem. 243 Hinnebusch, Syria: Revolution From..., s.42.

111

sivil rgtne kabul edildi.244 Dolaysyla Partideki sivil siyasetilerin says arttrlrken mezhep, blge ve airet balarnn devreye girmesiyle aznlklarn arlkl olduu bir Parti yaplanmas olutu. Blgecilerin arlkta olduu gen ve radikal bir grup Parti iinde ounluk salarken, Eflak ve Bitar kanad aznla dmlerdi.245 Baas Partisinin hem sivil hem de askeri kanadna ye olma konusundaki ltler deiiklie uramaktayd. 1963 darbesini izleyen srete Partinin sivil kanadndaki ye saysnn arttrlmasna ynelik faaliyetler srasnda, Parti liderleri eitim dzeylerine ya da Parti ideolojisini benimseyip

benimsemediklerine baklmakszn, aile bireylerinin, e-dostlarnn faal ye olarak tekilata girmelerini salad.246 Bu durum daha ok aznlklarn Parti iinde kilit konumlar ele geirmelerinin nn amaktayd. Nitekim, genellikle krsal kesimden gelen aznlklara Baas ideolojinin sosyalizmi ve seklerlii, topluma ve Suriye siyasal ve ekonomik yapsna entegre olabilmek iin cazip geliyordu. Baas Partisinin erken dneminde orta snflara dayanan taban, 1950lerin sonundan itibaren ve 1960larda aznlklara doru kayd. Partinin toplumsal tabanndaki deiim, alnacak kararlara ve Partinin ideolojik nceliklerinin yeniden tanmlanmasna yol at. Blgeciler ve Marksistler, birlik grmelerinin baarszlkla

sonulanmasnn ardndan Arap milliyetiliine deil de lkedeki sosyalist dnme, yani Arap sosyalizmine ncelik verilmesini daha ok dile getirmeye baladlar. Her bir Arap lkesinde Arap sosyalizmi temelinde gerekletirilecek olan politikalarla dnm salandktan sonra, daha salkl bir Arap devletinin oluturulabileceine inanmaktaydlar. Blgeciler ve Marksistler, birlik antlamasnn feshinin ardndan eski kuak Baaslarn glerini tam olarak kramadlarsa da
244 245

Dam, op.cit., s.55. Beeri, op.cit., s.157. 246 Dam, op.cit., s.51-52.

112

radikal reformlarn Baas anlaya szmasna n ayak oldular. Nitekim, daha nce deinildii gibi, yllk geleneksel Baas evresinde geni apl kamulatrmalar ve toprak reformu Baas iinde yaplanan yeni kuak liderlerin sraryla

gerekletirilmiti. 523 Ekim 1963teki Altnc Kongrede Parti ierisindeki ideolojik farkllklar ortaya kt. Neo-Baas kendini ilk defa burada ifade ediyordu. Klasik Baas dnceye Marksistlerin sylemi nfuz etmeye balamt. Msr, Suriye ve Irak arasndaki birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasndan ve blgede gittike n plana kmaya balayan vataniyenin ardndan, Parti iindeki Blgeciler ve Marksistler g kazanmaya balyordu. Blgecilerin ve Marksistlerin fikirleri Kongrede alnan kararlara da yansd. Partinin Irak ve Suriyede iktidara gelmesinden sonraki srete ilk kongresi olan Altnc Kongrede alnan kararlar sosyalizm, Arap birlii ve i ve d politika konularndaki Parti tutumunu yanstmaktayd. Sosyalizme ilikin olarak, neoemperyalist projeyle balantl olan snflarn, zellikle burjuvazinin gcnn krlmas gerektii fikri benimsenerek ve sosyalist devrimin ii, kyl, eitimli devrimciler ( asker ve sivil ) ve kk burjuvazi ibirlii ierisinde balatlmasna karar verildi.247 Bundan daha da nemlisi, yeni doktrin tek lkede sosyalizm anlayn Arap milliyetilii dncesinin nne geirmekteydi.248 Bunun tek istinas, eski kuak Baaslarn desteiyle, Irakla bir birlik gerekletirilmesine ilikin benimsenen ilke oldu.249 Altnc Kongrede oy okluuyla alnan kararlara

Altnc Kongre kararlar iin u kaynak kullanlmtr: Sharabi, op.cit., s.135-139. Hinnebucsch, Syria: Revolution From..., s.46. 249 Fakat burada daha ok pragmatik nedenler ilemekteydi. Bir kere, 17 Nisan birlik antlamas, Baas Partisinin Suriyede Nasrclara kar uygulamaya konulan iddet politikalaryla ilgiliydi ve Baas Partisi bunu Irakla bir birlik gerekletirerek tersine evirmeyi amalamaktayd. kincisi, iki lkede
248

247

113

gre, sosyalist planlama, seimle gelen kyl komitelerinin idare ettii kollektif iftlikler ve retim aralarnda demokratik ii talepleri ne karlan ilkelerdi.250 Doal olarak Partinin toplumsal taban iiler ve kyller tarafndan belirlenir hale gelecekti. Dier yandan Parti, Kongrede liberal parlamenter rejimi reddederek onun yerine Sovyetler Birliinin demokratik merkeziyetilik anlayn kabul etti.251 Bu Kongrede eski kuak Baaslar varlklarn korumalarna ramen, Arap milliyetilii anlayndan ziyade Arap sosyalizmine ncelik veren bir yaklamn domakta olduu ortaya kt. Yeni olumakta olan, Arap birlii yanls tutumundan MarksistLeninist bir yaplanmaya giden Partinin bu radikal kanad neo-Baas olarak adlandrld. Bu Kongrede Baas ideolojisindeki deiim en ak olarak d politika konusundaki bildiride ortaya kt: Partinin 1940 ve 1950lerdeki emperyalizm kartl korunurken, Marksizme vurguyla kapitalizmin sadece Arap lkelerinde deil, tm dnyada lavedilmesi gerektii ve onun yarataca ykm sosyalist sistemin bertaraf edebilecei kabul edildi.252 Ayrca Kongrede d politikada balantszlk ve tarafszlk ilkeleri benimsenmesine ramen, bu ilkelerin sosyalist lkelerle gerekletirilecek ibirliini engellemeyecei belirtildi.253 Dou Blokuyla yakn ilikiler kurulmalyd; nitekim daha nce deinildii zere, Sovyetler Birliiyle ilikiler adm adm gelitirildi. Arap birlii idealinden tamamen uzaklalm deildi. nk Kongrede, Msrla birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasnn ardndan Irakla bir
de Baas Partilerinin iktidarda olduu bu dnemde Suriye Baas Partisi, Iraktaki Partiyi bu ekilde kendisine balayabilirdi. 250 Ali, op.cit., s.138. Geleneksel Baas evresinde de bu ilkeler dorultusunda ekonomi politikalar yrrle konmutu. 251 Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.274. 252 Torrey, op.cit., s.463ten: Al-Bath, 28 October 1963. 253 Sharabi, op.cit., s.138.

114

birlik

gerekletirilmesi

iin

allmasna

karar

verilmiti.254

Dolaysyla

Blgecilerin etkisiyle Suriye odakl kararlar alnmas salanrken; kimi Marsistlerin de etkisiyle Eflakn romantik ve metafizik sosyalizminin yerine bilimsel sosyalizm ina edilmeye allmt.255 Kongrenin sonunda, Eflak Genel Sekreterlik grevinde kalm ve klasik Baaslkn ilkeleri bir anlamda korunmu olmasna ramen, ideolojik deiim belirginlemiti. Nitekim, Kongre sonunda Eflak artk partimi tanyamyorum diyordu.256 Bu ideolojik deiimle beraber, Partinin sivil ve askeri kanatlar arasnda da g mcadelesi yaanmaktayd. Eflak ve Bitar ile Hafzn denetiminde olan sivil kanat, Selah Cedid, Hafz Esad ve Muhammed Umrann egemen olduu askeri kanadn aznlklarca belirlenmesinden rahatsz olmaya balamlard. Bitarn istifas zerine ubat 1964te devlet bakan olan Emin el-Hafz, ordunun ve Askeri Komitenin Parti zerindeki denetimini sklatrmasndan rahatszd. Alevilerin 1963ten sonra orduda ve Partide saylarnn artmasyla, Selah Cedidi, Hafzn muhafazakr tutumuna kar destekleyen bir hizip ortaya kt. Hafz ise, Selim Hatumun desteiyle etrafnda Snni Mslmanlardan oluan gl bir hizip yaratmaya alrken, her defasnda Cedidi milliyetilik kartl ve mezhepilikle suluyordu.257 Hafzn aznlklara ynelik bu sulamalar, zellikle Alevileri ynetime kar birletirdi. Bunlar Neo-Baasn yaplanmasnda ve Cedidin glenmesinde etkili rol oynadlar. Hafz ve Cedid arasndaki ekime, Snni-Alevi rekabeti ve kiisel g mcadelesi olarak grnse de Hafzn yeni kuak Baaslarn
Ibid., s.137. Ben-Tzur, eski Marksistlerden Yasin el-Hafzn Suriyede henz Baas darbe gereklemeden bir ay nce yaynlad, klasik Baaslk eletiren, bilimsel sosyalizme, halk demokrasilerine ve demokratik merkeziyetilie vurgu yapan Siyasal Dnce zerine balkl makalesinin Kongre kararlarna yansdn belirtmektedir. Ben Tzur, op.cit., s.170-173. 256 Rouleau, op.cit., s.63. 257 Vatikiotis, op.cit., s.234.
255 254

115

radikal ekonomi politikalarna pheyle yaklamasnn ve dolaysyla krsal kkenli aznlklar kendisine ve ynetimine yabanclatrmasnn etkisiyle, bu aslnda ideolojik bir mcadeleydi. Partinin Nisan 1965teki Sekizinci Kongresinde Eflak ve Bitarn temsil ettii sivil kanat ile Cedidin temsil ettii askeri kanat arasnda bir uzlama salanmaya alldysa da Emin El-Hafz ile Cedid arasndaki ekime engellenemez duruma gelmiti.258 Cedidin sraile kar daha da sert politika uygulanmas gerektii yolundaki sylemine kar kan Hafz, orduda ve Parti iinde Drzlerin ve Alevilerin saylarnn artmasndan da endieliydi. Sekizinci Kongrede Eflakn Parti Genel Sekreterliini brakmas ise eski kuan Partinin sivil kanadndaki egemenliine zarar verdi. Sivil kanadn gcnn azalmas ve Alevilerin Snni kartl temelinde Cedid etrafnda rgtlenmesiyle Neo-Baasn iktidara geli sreci balam oluyordu. Hafzn ubat 1966 balarnda aznlk mensubu otuz ordu yesini tasfiye karar almas, Alevi kkenli Baaslarn 23 ubat 1966daki darbelerinin koullarn hazrlad.

C. NEO-BAAS EVRES ( 19661970 )

23 ubat 1966da, Arap gericilere ve sraile kar devrimci mcadele yrtme niyetinde olan Marksist eilimli neo-Baas grubu askeri bir darbeyle iktidar ele geirdi. Selah Cedid ve Hafz Esadn liderliini yapt bu grup genellikle Alevilerden ve Drzlerden olumaktayd. Eflak ve Bitar, darbenin hemen akabinde tutuklandlar; Emin el-Hafz ise yaral olarak ele geirildi. Eski kuak Baaslarn

258

en, op.cit., s.247.

116

tasfiye sreci ve srgn hayatlar balamt. Eflak, Suriyedeki darbe sonras Irak Baas Partisiyle balantya geerek, 1968de Baas Partisinin Irakta iktidar yeniden ele geirdi. 1968den 1979a kadar Irak Baas Partisinin Genel Sekreterliini yapt. Irak Baas Partisinin Eflak Partinin Genel Sekreterliine getirmesi, bir anlamda eski kuak Baaslarn izgisini takip etmesi Suriyedeki neo-Baas yaplanmasyla ve ideolojisiyle tam bir tezat tekil etmekteydi. 1968 ylndan itibaren iki lke ve Partinin iki ayr blgesel yaplanmasnn arasnda bir mcadele ba gsterdi.259 Partinin dier kurucu yesi Bitar da neo-Baas iktidaryla birlikte nce Lbnana, ardndan da Badata gitti ve faaliyetlerine Irak Baas Partisi iinde devam etti.260

1. Politika Gelimeleri

Darbe sonrasnda, yeni hkmet 1 Mart 1966da kuruldu. Aznlklarn ve radikallerin arlkta olduu hkmette Yusuf Zveyyin Babakan olurken; Genelkurmay Bakanlna Pekinde askeri ateelik yapm, Marksist grleriyle tannan ve Viet Kong ile Maoya sempati besleyen Ahmed Sveydani; Savunma Bakanlna ve Hava Kuvvetleri Komutanlna ise Hafz Esad getirildi. Askeri Komutaya bakanlk yapan Selah Cedidin ban ektii, Alevilerin ve dier aznlklarn arlkta olduu bu darbe sonrasnda, Devlet Bakanlna ise Snni kkenli Nurettin el-Atasi getirildi. Aslnda btn ynetim Cedidin elinde olacakt; devlet bakanlna Snni kkenli birinin getirilmesi Partiye ynelik olas eletirilerin nne gemek iindi. nk Suriyede o zamana dek aznlk mensubu

Irak ve Suriye Baas Partileri arasndaki bu mcadele Hafz Esad ve Saddam Hseyinin iktidar dnemlerinde de devam etti. 260 Ancak Bitar 1980 ylnda urad suikast sonucu hayatn kaybedecektir.

259

117

bir devlet bakan olmamt. Ayrca, aznlklarn ykseliinden Snni Mslman kesim ve Alevilerin mezhep, blge ve airet balarn kullanarak yaplanmalarndan dier aznlk mensuplar yeterince rahatszlk duymaktayd. Nitekim, daha sonra neoBaas iktidar tarafndan tasfiye edilecek olan Drz kkenli Selim Hatum, neo-Baas dneminde Alevilerin ykseliini sonsuz misyonu olan Arap ulusu yerine sonsuz misyonu olan Alevi devleti261 slogannn benimsenmeye baladn ifade ederek eletirecektir. Bu nedenle, neo-Baas iktidarnn Alevilikle zdeletirilmesinin nne gemek amalanmt. Yeni hkmet, Nurettin el-Atasi hari, solculardan olumaktayd ve nemli grevlere getirilenlerin ou kamuoyu tarafndan tannmamaktayd.262 Fakat bu kiiler her durumda sosyalist grlerini dile getirmeye alyorlard. Babakan Yusuf Zveyyin, Mao tarz bir ceketle Pariste de Gaulle ziyaret etmek isteyince bunun protokol kurallarna uygun olmad belirtilmi ve Zveyyin ziyaretini kyafetinin zerine bir kravat takmak suretiyle gerekletirmiti.263 Neo-Baas iktidar, hem inin Vietnam Savandaki tutumu hem de Maonun kyllk sorununa ilikin grleri nedeniyle, in komnizminin ve Maoculukun nc Dnyay etkilemeye balad dnemde iktidar ele almt. Bu gelimeler paralelinde, 1966 ylnda Suriyedeki yeni rejim in Halk Cumhuriyeti ile iliki kurdu. Yeni rejimin sosyalizm ve ulusal kalknmaya vurgu yapan nc Dnyayla ve in, Sovyetler Birlii gibi dnya sistemine alternatif oluturma iddiasndaki lkelerle yaknl aikard. Neo-Baas rejimi, daha nceki dnemlerde de olduu gibi, baarsz bir darbe giriimiyle karlat. 1966 darbesinde Cedidi desteklemi olan Drz kkenli asker
261 262

Pipes, op.cit., s.444. en, op.cit., s.253. 263 Idem.

118

Selim Hatumun dier Drz yandalaryla planlad darbe giriimi, neo-Baas ynetimi tarafndan nceden renilip bastrld. 1966 darbesinde ibirlii ierisinde olan aznlklar arasnda ortaya kan kutuplama, Eyll 1966de Alevilerin Drzleri ve zellikle Selim Hatumu tasfiyesiyle Aleviler lehine sonuland. Selim Hatumun baarsz darbe giriiminden sonra, Drz subaylarn tasfiyesiyle, ordu birliklerinin komutas ounlukla Alevi subaylara devredildi.264 1963 darbesi ertesinde Snnilere kar kullanlan mezhep balar, imdi krsal kkenli aznlklar arasnda ilemiti- ki burada blge ve airet balar da devreye girmekteydi. 1960larn bandan itibaren, orduda ve Partide yer alan Aleviler, mezhep balarn kullanarak iktidarlarn glendirmi oldular. Neo-Baas dneminde, geleneksel Baas evresinde uygulamaya konmu olan politikalar devam ettirildi. Nitekim, yeni rejimin kalk noktas da Altnc Kongrede alnan kararlar, yani sosyalist dnm, sraille mcadele ve nc Dnyayla ibirlii gibi hedeflerdi. Bu durumda eski kuak Baaslarn tasfiye edilmi olmas rejimin radikal sylemini arttrmasna ve sosyalizme daha fazla vurgu yapabilmesine olanak tanyabilirdi. Nitekim, Ekim 1963teki Altnc Kongrede alnan karalara sadk kalnarak, 1963ten sonra balatlm olan kamulatrmalara devam edildi. Bu dnemde eitime ayr bir nem verildi. 1967 ylnda devlet zel okullar zerinde tam bir denetim kurdu.265 Eitimin devlet denetimine sokulmas, rejimin ideolojisinin en alt seviyeden, ilkokuldan niversiteye kadar kitlelere dayatlabilmesi anlamna geliyordu. Parti, 1963-1966 yllar arasndaki uygulamalarn devam olarak her alanda devlet denetimini sklatrmaya yneldi. Ancak 1967 Savann Suriyede ve elbette Baas Partisinde yaratt kriz ortam nedeniyle, geleneksel Baas evresinde
Dam, op.cit., s.106dan: al-Hayat, 7-23 October 1966. A.Roy Delwin, Thomas Naff, Bathist Ideology, Economic Development and Educational Strategy, Middle Eastern Studies, Vol.25., No.4 ( October 1989 ), s.455.
265 264

119

balatlm olan ekonomi politikalarn tesine ok fazla gidilemedi. Rejimin radikallii ekonomik alandan ok siyasal konulara, Arap devletleri arasndaki ilikilere, Filistin sorununa ve Dou Blokuyla zellikle de Sovyetler Birliiyle ilikilerin gelitirilmesine odaklanmak zorunda kald. Geleneksel Baas evresine nazaran daha radikal bir teorik izgide hareket eden neo-Baas, zellikle 1967 Sava sonularnn etkisiyle radikal uygulamalara en azndan iktisadi olarak- ynelemedi; Parti iinde bagsteren yeni iktidar mcadelesi de neo-Baasn enerjisini bu alana kanalize edememesinin nedenlerinden birini oluturdu.

2. D Politika Gelimeleri

Bu dnemde Partinin d politikas, nc Dnyayla ve Dou Blokuyla ilikiler balamnda, geleneksel Baas evresindeki gibi seyretti. Bu durum, neoBaasn sylemine ve ilerici, gerici lkeler ayrm balamnda ilericilerle ortak hareket edilmesi hedefine de denk dmekteydi. D politikadaki deiiklik Irakla ve Msrla ilikilerde yaand. Neo-Baas iktidarnn ilk haftalarnda Sovyetler Birlii sessiz bir ekilde Suriyedeki yeni rejimin izleyecei rotann netlemesini bekledi. Nitekim, yeni rejimin uygulamalar Sovyetler Birliine olumlu mesajlar verir nitelikteydi: lk olarak, Baas Partisi Ulusal Kumandanl Mart aynda lkedeki sosyalist dnm geniletmek ve hem Partideki hem de lkedeki siyasal hayat demokratikletirmek iin bir konferans dzenleneceini aklad; ikincisi, darbeyle beraber Sovyetler Birliinin srekli eletirdii eski kuak Baaslar tasfiye edilmilerdi; ncs ise, yeni rejim Suriye Komnist Partisi lideri Halid Bektan, faaliyetlerini kstlayarak

120

da olsa, Suriyeye dnmesine izin vermekteydi.266 Sovyetler Birlii ise, Orta Doudaki ilerici rejimleri ve Suriyedeki yeni rejimi birok nedenden dolay destekleme ihtiyac hissediyordu. Sovyetler Birliinin Orta Doudaki devletlerle ve zellikle Suriyeyle yakn ilikiler kurmaya almasnn en nemli nedenlerinden biri, in-Sovyet anlamazl yani iki lke arasnda komnist kampn liderliine ilikin mcadeleydi.267 1966 ylnda Suriyenin in Halk Cumhuriyeti ile iliki kurmas Sovyetler Birliini Suriyeyle yldan beri gelitirdii ilikilerini muhafaza etmeye yneltti. Bir dier neden ise, Sovyetler Birliinin, Orta Doudaki dengenin Arap monarileri ve dolaysyla da Bat lehine dnmesini engellemek istemesiydi.268 nc Dnyann ou lkesinde gerekleen sosyalist

uygulamalarn korunmas, Sovyetler Birlii iin dnya sistemini dengelemek asndan da nemliydi. Dier yandan, Sovyetler Birlii, neo-Baas iktidarnn radikal syleminin ierideki meruiyetinden phe duymakta ve bu rejimin yeni bir darbeye maruz kalmasndan korkmaktayd.269 Nitekim, 1966 ylnda iki devlet arasnda bir antlama imzaland ve geleneksel Baas evresinde gelien ilikilerin seyrinde bir deiiklik olmad. 24 Mart 1966 tarihinde Sovyetler Birlii heyeti Suriyeyi ziyaret ederken, 18 Nisan 1966da da Suriye Sovyetler Birliine karlkl ilikilerin gelitirilmesi amacyla bir heyet gnderdi. Grmeler sonunda iki lke karlkl eitlik, i ilerine karmama ve egemenlik haklarna sayg ilkeleri temelinde siyasal,

Ginat, op.cit., s.159. SBKPnin 1961 ylndaki 21. Kongresinde aa kan in-Sovyet anlamazl, 1960larn ikinci yarsnda da devam etti. Marksist-Leninist ilkelerin iki lke tarafndan farkl yorumlan, Vietnam Savann balamasyla doruk noktasna ulat. Dier yandan, in Halk Cumhuriyetinin Asya devletleri arasnda liderlie soyunmas ki bu amala Asya lkeleri arasnda yaplacak toplantya Sovyetler Birlii arlmamt- Sovyetler Birliini rahatsz etmekteydi. 268 Sovyetler Birliinin Orta Dou politikasn ekillendiren siyasi, askeri ve ekonomik nedenlerin ayrntl bir incelemesi iin bkz: Hannes Adomeit, Soviet Policy in the Middle East: Problems of Analysis, Soviet Studies, Vol.27., No.2 ( April 1975 ), passim. 269 Ginat, op.cit., s.163.
267

266

121

kltrel, ekonomik ve askeri alanlardaki ibirliini gelitirmeye karar verdiler.270 Nitekim, bu dnemde Suriyeye eitim alannda yardm salamak amacyla birok Sovyet uzman geldi ve ekonomik, askeri yardmlar devam etti. Yeni rejim, ordunun desteiyle ve Sovyetler Birliinden gelen askeri ve ekonomik yardmlarla glendi.271 Suriye, 1954-1970 yllar arasndaki dnemde, belli dnemlerde kesintiler olmasna ramen, Sovyetler Birliinden ve Dou Blokundan be yz seksen milyon dolarn zerinde askeri yardm ile drt yz krk milyon civarnda ekonomik yardm alarak Sovyet yardmlarndan en fazla yararlanan yedinci lke oldu.272 Baas Partisinin iktidarda olduu bu dnem boyunca, tarafszlk ve balantszlk ilkesi, Dou Blokuyla deil Bat Blokuyla iliki kurulmamas gerektiinin ifadesiydi. Neo-Baasn Arap milliyetilii konusundaki tutumu ise, sraile kar Filistinlilere destek olma ve ilerici ve gerici lkeler ayrm temelinde ekillendi. Altnc Kongrede vurgulanm olan sraile ve emperyalizme kar mcadele, bu dnemde de en nemli hedeflerden birini oluturdu. Dolaysyla Filistin sorunu ve Filistinli mltecilere destek konusu, neo-Baasn programnda ayr bir nem tamaktayd. Baas Partisinin ilk dneminde, siyasal ve ekonomik bamszln tam anlamyla salanabilmesi iin vurgulanan emperyalizm kartl, 1960larn ortalarna gelindiinde Filistin mcadelesi zerinden kurgulanmaktayd. Nitekim, rejim tarafndan Filistinin zgrl iin 1968de Saika adl rgt kurduruldu. NeoBaasa gre, Filistin iin mcadele konusunda sadece ilerici lkelerle, yani sosyalist dnm balatm olan lkelerle ibirlii yaplabilirdi. Suriyenin yeni
Ibid., s.165ten: Izvestiya, 1 May 1966. Ben Tuzr, op.cit., s.180. 272 Gordon H. Torrey, Aspects of the Political Elite in Syria, George Lenczowski ( ed. ), Political Elites in the Middle East, Washington D.C., American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1975, s.152.
271 270

122

liderleri, Marksizm ile biimlenmi Arap milliyetilikleriyle, zorunlu nihai ama olarak deil, yeni bir birlemi ve ilerici Arap sosyal ve siyasal dzeni kurmada bir adm olarak Filistinin kurtuluuna destek oldular.273 Hem ilericilerle ibirlii balamnda hem de sraile kar gl bir cephe oluturma amacyla Suriye Msrla antlama yapmaya yneldi ve 1966 ylnda iki lke arasnda sraile kar bir savunma antlamas imzaland. Birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasnn ertesinde, Msrla kopma noktasna gelen ilikiler neo-Baas iktidaryla deiime uramt. Suriye, Msrla gerekletirdii bu savunma antlamasyla, hem sraille mcadelede g kazanmay hem de blgedeki yalnzln krmay amalamaktayd. Nasr ise, Arap dnyasndaki liderliini yeniden kurabilmek amacyla Suriyenin Filistinliler konusundaki mcadelesini destekleme ihtiyac hissetti. Fakat Haziran 1967deki Arap-srail Sava sonrasndaki durum, blge dzeyinde ne Arap milliyetilii asndan ne de Suriye zelinde neoBaas asndan umut vaadediyordu. 1967 Nisannda Golan Tepeleri zerinde gerekleen jet uaklar savanda srailliler alt Suriye uan drd; bunun ertesinde Suriye Msrdan acil yardm talebinde bulundu.274 Haziran ayna gelindiinde Msrn, rdnn ve Irakn savaa katlmalarna ramen, srail alt gn sonunda savatan galip olarak kt. 1967 Savayla birlikte srail Golan Tepeleri, Sina Yarmadas, Kuds ve Bat eriay igal etti. 1967 Savanda Araplarn ar yenilgiye uramalaryla Arap milliyetiliinin blgedeki konumu ve Nasrn itibar yara ald.275 Bu savatan sonra, artk Araplar iin temel sorun srailin

Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.224. Ibid., s.225. 275 1967 Savanda Araplar ar bir yenilgi alnca, Nasrn liderliinde somutlaan kavmiye yerini vataniyeye brakmaya balad. Nitekim, 1967 Savandan sonra Arap liderleri Hartumda bir araya geldiler. Bu konferansta, her bir Arap devletinin teritoryal milliyetilii yani blgesel karlar ar bast ve vataniye blgedeki baskn ideoloji haline gelmeye balad. 1967 Sava sonras Arap
274

273

123

ortadan kaldrlmas deil igal edilen topraklarn nasl geri alnacayd.276 Sava sonrasnda, 22 Kasm 1967de BM Gvenlik Konseyi tarafndan alnan 242 sayl karar, sava yoluyla toprak kazanlmasnn kabul edilemeyeceine ve blgedeki her devletin gvenlikli snrlar iinde yaayabilecei srekli bir bar ihtiyacna gndermede bulunuyor; srailin savata igal ettii topraklardan askerlerini ekmesine ve sava durumuna son verilmesine atf yapyordu.277 Suriye ve Msr, 242 sayl karar srail yanls olduu ve kararda gvenlikli snrlar ile srailin igal ettii topraklardan ekilmesi hedeflerinden hangisinin ncelikli olduunun mulk kald gerekesiyle kabul etmediklerini bildirdiler.278 srailin Golan Tepelerini igal etmesiyle, neo-Baasn srail kartl vurgusu daha da arttysa da neo-Baas rejimi ieride ciddi eletirilere maruz kalmaya balamt. Dolaysyla 1967 Sava blge gelimelerini ve ayrca savatan yenilgiyle kan Suriye i siyasetini de etkiledi. 1967 Savann ertesinde, 1966 darbesini birlikte gerekletirmi olan Cedid ve Esad arasnda hem ideolojik hem de kiisel rekabet balamnda iktidar mcadelesi ortaya kt. deolojik tartma, Suriyede sosyalist dnme mi yoksa Arap milliyetilii idealine mi ncelik verilmesi gerektii etrafnda ekillenmekteydi. Sosyalist dnme ncelik verilmesi gerektiine inanan Cedid grubu, bu hedefle paralel bir ekilde ilerici lkelerle ibirlii ierisinde olunmas ve bunun Filistini savunma konusunda da uygulanmas gerektiini savunmaktaydlar. Cedid ve Cedidi destekleyenler, ekonomik kalknmaya vurgu yaparlarken, Arap milliyetiliinden
milliyetiliinin durumuna dair ayrntl bir inceleme iin bkz: Adeed Dawisha, Requiem for Arab Nationalism, Middle East Quarterly, Vol.10., No.1 ( Winter 2003 ), passim. 276 Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar ( 19481988 ), Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, t.y., s.259. 277 242 sayl kararn tam metni iin bkz: Keesings Contemporary Archives, 19671968 ( 13-20 January ), s.22473. 278 Ibid., s.22474.

124

ok Arap sosyalizmine ncelik verilmesi gerektiini dile getirmekteydiler. Cedid grubu Partinin sivil kanadn elinde tutmakta ve kendi blgelerinden olanlarn Partide yaplanmalarna izin vermekteydi. Esadn ban ektii grup ise, Suriyedeki radikal reformlarn kentli elitleri yabanclatrdnn farkndaydlar. Dolaysyla bu grubun vurgusu, Cedid yandalarnn aksine ekonomik kalknmaya, zel sektr tamamen kstlayan ve hatta yok eden byle bir devlet eliyle kalknmaya deil, sraille mcadeleye ve bu balamda Araplar aras dayanmaya odaklanmt. Esad, Cedidin ilerici ve gerici lkeler ayrmn kabul etse de pragmatik bir tavrla yeri geldiinde gericilerle ibirlii yaplabileceini savunmaktayd: sraille mcadele balamnda gerektiinde Suudi Arabistan, rdn gibi lkelerle de ortak hareket edilebilirdi. Suriyedeki sosyalist dnmden ve ekonomik kalknmann gerekletirilmesinden nce orduya yatrm yaplmalyd. Nitekim, 1967 Arap-srail Sava ertesinde, gerici Arap lkeleriyle ibirlii yapmaya kar olan Cedid 29 Austos-1 Eyll tarihlerinde Hartumda toplanan Arap Birlii zirvesine279 katlmay reddederken, Esad ideolojik farkllklar bir engel olarak grmeyip Arap devletleriyle ibirlii yaplmas gerektiini savunmaktayd.280 1967 Savann ertesinde, Esad yenilgiyi ve Golan Tepelerinin kaybn Suriye ordusunun gszlyle ve Cedid kanadnn orduya gerekli zeni gstermemesiyle aklamaktayd. Dolaysyla devlet harcamalar ordunun iyiletirilmesine yneltilmeliydi. Bu savata kaybedilen Golan Tepelerinin geri alnabilmesi asndan da nemliydi. Bu dnemde Savunma Bakanl ve Hava Kuvvetleri Komutanl yapan Esad, orduda blge ve airet balarn kullanarak kendi yandalarnn g kazanmasn salad. kisi de Alevi

Bu zirvede, srail igalinin hibir ekilde kabul edilemeyecei, bunun grme konusu bile yaplamayaca vurgulanmt. 280 Patrick Seale, Asad of Syria: The Struggle for Middle East, Berkeley, Universityof California Press, 1988, s.144.

279

125

kkenli olan Cedid ve Esad arasndaki iktidar mcadelesi, Cedidin Partinin sivil kanadna kendi blgesinden olanlar, Esadn da Partinin askeri kanadna ve orduya kendi blgesinden ve de ailesinden gelenleri yerletirmesiyle belirginlemekteydi. 1967 Savandaki malubiyet Parti iindeki atmay arttrd ve Partiyi demoralize ettii gibi neo-Baas liderliinin gcn krd; bu olay Suriyenin siyasal radikalizmini de geriletti.281 Esad ile Cedid arasndaki ideolojik farkllk, Ekim 1968deki Baas Partisinin Kongresinde aklk kazand. Cedid ve yandalar burada arlklarn korudularsa da 1967 Sava sonrasnda beliren ikili iktidar yapsnda avantaj orduyu denetleyen Esad grubunda olacakt. 1970 ylnn Kasmna gelindiinde blge ve airet balarn kullanarak ordu kademelerine kendi yandalarn ve aile fertlerini atayan Esad, bir darbeyle neo-Baas iktidarnn sonunu getirebilmeyi baarabildi: Esad, Suriye siyasal hayatndaki yeni bir dnm balatt.

281

Hinnebusch, Syria: Revolution From..., s.55.

126

III. BR KIRILMA: HAFIZ ESAD DNEM VE BAAS PARTS (1970-1991)

Baas Partisinin kurulu ve muhalefet yllarnda Arap milliyetiliine ncelik veren ideolojik syleminin yerini 1960larda radikalleerek toplumsal ve ekonomik kalknmaya odaklanan Arap sosyalizmi vurgusuna brakmas, ikinci blmde de deinildii zere, Partideki ideolojik bir dnmn gstergesiydi. Fakat 1970lerle birlikte, sylem dzeyinde bu ideolojik ncelikler Arap milliyetilii ve Arap sosyalizmi- yerlerini korusalar da Partide ve Suriyede liberallemenin iaretleri verilmeye balad. Byle bir krlmann taycln ise, 13 Kasm 1970 tarihinde neo-Baaslar tasfiye ederek, radikal Baas evresine son veren Hafz Esad ve darbenin hemen ardndan yaplanan yeni rejim stlendi.

A. ktidar Mcadelesinin Son Aamas: 13 Kasm 1970 Darbesi

1960larn ikinci yarsndan itibaren ve zellikle neo-Baas iktidar dneminde filizlenen ideolojik ayrlklarn ve kiisel iktidar mcadelesinin sonlanmas, Suriye siyasal hayatnn ksmi olarak istikrarl hale gelmesi, Hafz Esadn 13 Kasm 1970 tarihinde kansz bir darbe yaparak iktidar ele geirmesiyle mmkn oldu. kinci blmde ele alnd gibi, ideolojik ayrlklarn ve kiisel iktidar mcadelesinin temelleri, 1967 Arap-srail Sava yenilgisinin hemen ertesinde atlmt. sraille mcadelede benimsenmesi gereken stratejiye ilikin gr ayrlklar, 1960larn sonunda Partide bir hiziplemenin domasnn koullarn hazrlamt. Neo-Baas iktidarnn Suriyede uygulanmas gereken politikalara dair radikal ve sosyalizan

127

vurgusu, Esad ve kanadnn pragmatik, realist ve ksmen liberal tutumuyla atrken, bu ideolojik kamplamann nderliklerini 1966 darbesini birlikte gerekletirmi olan Selah Cedid ve Hafz Esad yapmaktaydlar. 1967 Arap-srail Savann ertesinde balayan iktidar mcadelesi, 1969 ylnda billurlamaya ve iki kanadn eylemlerine de yansmaya balad. Esad, yandalarn ordu ierisindeki nemli noktalara atarken, Cedid de Partinin sivil kanadndaki kilit noktalar tutma abasndayd. ubat 1969da, Cedid, Partinin Lazkiye ubesindeki Esad yandalarnn tasfiyesine giriti. Bunun zerine Esad, ubat ay sonlarnda, eitli askeri istihbarat servislerine talimat vererek, sivil rgtle temasa gememek konusunda Parti Komutas yelerini uyarmalarn, aksi takdirde tutuklamakla tehdit edilmelerini syledi.282 Esadn askerleri am ve Halepteki radyo istasyonlaryla, Suriyenin Baas Partisi yayn organ olan iki byk gazetesi, el-Baas ve el-Thavrahn ( Devrim ) brolarn igal ederek, am Radyosunu ele geirdiler.283 Partinin yayn organlarnn ele geirilmesi, iktidar mcadelesi srasnda kritik bir neme sahipti; haber yaynlar, siyasi yorumlar, btn siyaset, kltr ve haber programlarnn Esad kanad tarafndan denetim altna alnmas propaganda faaliyetlerinin halkn maniplasyonunda kullanlmasna yol aacakt. Esad kanadnn gerekletirdii eylemler sonucu rahatszl giderek artan Baas Partisinin sivil kanad, bu darbe giriimini andran olaylar knadn aklad gibi, acil toplant talebinde bulundu. Mart 1969da Partinin iki kanad arasndaki anlamazl zmek ve gerilimi sonlandrmak zere amda toplanan Olaanst Blgesel Kongre ihtilafa son veremedii gibi, Cedid kanad arln korumaya devam etti.284 Neo-

282 283

Dam, op.cit., s.116. Moshe Maoz, Asad: The Sphinx of Damascus A Political Biography, New York, Weidenfield & Nicolson, 1988, s.3637. 284 Dam, op.cit., s.118.

128

Baasn Esad ve hizbini tasfiye edememesi, 1960larn ikinci yarsndan itibaren fiilen var olan ikili sultann, 1970 yl boyunca devam etmesininin koullarn yaratt. 1970 ylnn sonlarna gelindiinde ideolojik anlamazlk ve kiisel iktidar mcadelesi doruk noktasna ulam bulunuyordu. 1970 ylnda blgede meydana gelen olaylardan etkilenen Suriyenin kaygan ve istikrarsz siyasal yaps, 1960larn ortalarndan itibaren gerilen iplerin kopmasna varacak gelimelere uygun bir zemin hazrlad. Blge asndan 1970 ylnn en nemli iki olay, rdnde Kral Hseyin ile Filistinli mlteciler ve gerillalar arasnda kan i sava ve 28 Eyll 1970 tarihinde Nasrn lmyd. rdn i sava285 ve Arap dnyasnn lideri Nasrn lm blgedeki yeni bir krizin ve kimi Arap lkelerinde yaanacak olan sorunlarn balangc olarak grld. Filistinlilerin yannda savamak zere rdne asker gnderen Suriyenin mdahale srasndaki baarszl ve geri ekilii zerine yaplan tartmalar, Esadn rakibi Cedidin ve neo-Baas iktidarnnn meruiyetini sarsmak iin att adma odaklanmaktadr. Nitekim, Cedidin Filistinlilerin yannda savamak zere ordu birliklerini rdne gnderirken, dnemin Hava Kuvvetleri Komutanln yapan Esadn orduya hava kuvvetleri takviyesi yapmamas bir taktik olarak

deerlendirilmekte ve bu olayn Esadn iktidar mcadelesini kazanmasnda kritik bir dneme olduu belirtilmektedir.286 rdndeki i savan ve Suriyenin rdne mdahalesinin Suriyedeki iktidar yapsnda ve Baas Partisi iindeki iktidar mcadelesinde etkili olduu, rejimin meruiyetini sarst ve bir kriz yaratt
1967 Arap-srail Sava srasnda, srailin Gazze ve Bat eriay igal etmesiyle birlikte bu blgede yaayan Filistinlilerin ou rdne ki 1948 ylnda srail devleti kurulurken Gazze ve Bat eriann egemenlik haklar rdne braklmt- ve dier Arap lkelerine g etmek zorunda kaldlar. Fakat rdn Kral Hseyin ile Filistinli mlteciler ve FK arasndaki anlamazlk, rdnn lkenin siyasal dengesinin bozulaca ynndeki kaygs ve srailin Filistinlilere kar rdn topraklarnda yrtmesi muhtemel bir sava korkusuyla rtnce, i sava, rdnn Filistinli mltecilere ve gerillalara ynelik saldrs kanlmaz hale geldi. 286 Pipes, op.cit., s.444.; Roberts, op.cit., s.93.
285

129

sylenebilir. Fakat Patrick Seale, Esad dnemi Suriyesi zerine kaleme ald almada, mdahale srasnda Esad-Cedid ekimesinin yaanmadn ve Esadn neo-Baas iktidarn zor durumda brakmak amacyla deil, rdn Kral Hseyinin srail ve ABDyle anlaarak Suriyeye bir saldr plan hazrlna girimesi sonucu olas bir sava engellemek iin hava kuvvetlerini geri ektiini, hava kuvatlerinin bu yzden kara birliklerinin yardmna gnderilemediini dile getirmektedir.287 Dolaysyla Esadn hava kuvvetleri takviyesi yapmamasnn nedeni, Cedid ve neoBaas iktidarnn meruiyetini zedeleme hedefinden ok, srailin ve ABDnin mdahale kararndan kaynaklanmaktayd. Fakat neo-Baas iktidarnn rdn i savanda Filistinlilere yardm konusundaki baarszl ve geri adm atmak zorunda kalmas, 1967 Arap-srail Sava yenilgisiyle gelen meruiyet kaybn derinletirdi. Seale, rdn krizinin Esad ve Cedid arasndaki g mcadelesinde ancak kk bir etkisi bulunduunu belirtirken, Nasrn 28 Eyll 1970 tarihindeki lmnn amdaki bu uzun soluklu mcadelenin zlnde muhtemelen- daha etkili bir olay olduuna dikkat ekmektedir.288 Gerekten de Nasrn lm bir umut ann, birlemi ve yenilenmi bir Arap dnyas beklentisinin sonu oldu.289 Kimi muhalif tutumlarna ramen Arap liderlerini bir arada tutmay baaran Nasrn, 1970 ylndaki lm her bir Arap lkesini ve liderini yalnzlaan dnyalarnda kendilerini savunmak zorunda brakmaktayd.290 srail kartl ve Filistinlilerin haklar konusunda en radikal sylemi benimsemi olan Nasrn kayb, Arap dnyas iin nemli bir deiiklikti. Bu durum etkisini blgede olduu gibi, Suriyede de gsterdi. sraile kar savata en radikal syleme sahip lkenin lideri olarak Nasrn

287 288

Seale, Asad of Syria..., s.157162. Ibid., s.163. 289 Hourani, Arap Halklar Tarihi, s.480. 290 Seale, Asad of Syria..., s.162-163.

130

kayb ve yerine grece lml Enver Sedatn gemesi, Esad Suriyenin srail saldrlar karsnda yalnzlaaca hesaplamalarna yneltmekteydi. 1 Ekimde Nasrn cenaze trenin ardndan Suriyeye dnen Esad, ortaya km olan iktidar boluunun, Cedid ve neo-Baaslarn tasfiyesi iin gerekli ortam hazrladnn farkna vard. Bu iktidar boluuna ramen, Partinin sivil kanadnn ynetimi Cedidin ve Partinin askeri kanad ile ordunun byk blm Esadn denetimi altndayd. ktidar mcadelesinin Esadn lehine sonlanmas olasl, Ekim ay sonuna gelindiinde aa km bulunmaktayd. 30 Ekim 1970 tarihinde toplanan Onuncu Olaanst Blgesel Kongrede, Savunma Bakanl ve Hava Kuvvetleri Komutanl yapan Hafz Esad ile Genelkurmay Bakanl grevinde bulunan ve Esada yaknlyla tannan Mustafa Tlasn grevlerinin deitirilmesine ynelik karar alnmas zerine, Esad ordudaki yandalarna Partinin sivil birimlerinin ve Parti denetimindeki tm rgtlenmelerin ele geirilmesi ve de Selah Cedid ile Devlet Bakan Nurettin el-Atasinin yakalanmas emrini verdi.291 Nitekim, Kongre 12 Kasmda sona erdiinde, Esad denetimindeki askeri kanat ve ordudaki yetkililer neo-Baaslarn tasfiyesine girimi bulunmaktaydlar. Esadn denetimindeki Suriye ordusunun ve Partinin askeri kanadnn 13 Kasm 1970de harekete gemesinden gn sonra 16 Kasm 1970de Esad ve ekibi iktidar ele geirdiler. 13 ve 16 Kasm tarihleri arasnda birok neo-Baas ya srgne ya da hapishaneye gnderildi.292 13 Kasmda balayan tasfiyeler srasnda ve Esadn iktidar yava yava tekeline alma srecinde, Suriyedeki sessizlik dikkat ekiciydi. Btn tasfiyeler sonlanana kadar gazetelerde ve televizyonda olup bitenlere dair herhangi bir
291 292

Dam, op.cit., s.112-113. Cedid ise, 1970 ylndan ld tarih olan 1993 ylna kadar amda bir hapishanede tutuklu kald.

131

aklama yaplmad gibi, ancak uzun gnn ardndan, 16 Kasmda amda bir deiikliin olduu ortaya kt.293 16 Kasmda Esadn Libya lideri Kaddafiyi amdaki havaalannda karlad gece, iktidar deiikliine ilikin haber gazetelerde ve televizyonlarda yer ald.294 Esadn bir devlet bakan gibi, Kaddafiyi karlamas kamuoyuna verilen bir mesajd. Yeni bir darbenin gereklemesiyle ve bunun ilanyla, 1960larda erken dnem Baas ideologlarn tasfiye ederek iktidara gelen neo-Baaslarn tasfiyesi, bu sefer neo-Baasn iinden kan pragmatik ve liberal Esad kanad tarafndan gerekletirilmi olmaktayd. Esad ve Cedid arasndaki ekimenin Esad lehine sonulanmasnda nemli bir etken, Esadn airet ve blge balarn ve patronaj ilikilerini kullanarak ordudaki kilit noktalara ve Partinin askeri kanadna yandalarn atamasyd. 1960larda mezhep balarnn devreye girmesiyle Partide giderek daha fazla temsil edilen Aleviler aras ekime 1960larn sonunda gndeme gelirken, blge ve airet balarndan yararlanarak yeni bir yaplanma ve iktidar a oluturma yntemi arlkl olarak kullanlmaya balamt. Esad ve Cedid arasndaki iktidar mcadelesi, Alevi mezhebi iindeki bir atmay da temsil ettii ve Esadn rejimine ynelik en byk tehdit yine Alevilerden gelecei iin, Esad kendi blgesinden ve airetinden gelenleri nemli noktalara getirmeyi mantkl bulmaktayd. Kendisiyle ayn dini cemaatten olanlar da dahil, muhaliflerine kar konumunu ancak bu ekilde gvence altna alabilirdi.295 Esad, bu amala ailesindeki be erkek yenin hepsinin Partide nemli konumlara gelmesini salamt. zellikle Savunma Birliinin

293 294

Seale, Asad of Syria..., s..164. Ibid., s.165. 295 Dam, op.cit., s.122.

132

komutanlna Hafz Esadn kardei Rfat Esadn296 getirilmesi, Esad ynetimine kar giriilecek muhalif hareketlerin nlenmesi grevinin Esadn en yaknlarndan birine braklmas asndan anlamlyd. Bununla birlikte, bu iktidar mcadelesinin Esad lehine sonulanmasnda, Esada kiisel sadakat de byk nem tad. Egemenlik merkezlerindeki iktidar stratejisi asndan nemli grevlere yaplan atamalarda belirleyici lt, kii olarak egemene mutlak sadakat haline gelirken, siyasi eliti bir arada tutan e olarak ideolojinin yerini de makam hamilii almaya balamt.297 Esada kiisel sadakat lt, mezhep balarn temel almad iin iktidar mcadelesinde Snni Mslmanlar da yer almlard. Esadn kendi blgesinden ve airetinden olanlar nemli konumlara atayarak iktidar ele geirmesinin ardndan, yeni rejimin yaplanmasnda da bu unsurlar etkili olmaya devam etti. Yeni rejimin iktidar sekinleri, kimi deiikliklerle birlikte, darbe srasnda Esada destek verenlerden olutu. ktidar mcadelesinin kazanlmasnn ardndan, Esad ve yeni ynetici klii Baas Partisini ve Suriye siyasal hayatn etkileyen bir iktidar yaplanmasna gitti.

B. Hafz Esad Dneminde ktidar Yaplanmas ve Baas Partisi

Hafz Esad, Kasm 1970de iktidar ele geirdikten sonra, 16 ubat 1971 tarihinde geici bir anayasa ilan etti. Bunun hemen ardndan seksen be Baas, krk milliyeti ve sol parti yesi ve krk sekiz eitli meslek rgtlenmelerinin

Rfat Esad, 1984 ylna kadar Esad iktidarnn nemli figrlerinden biri olacaktr. 1984 ylnda Hafz Esadn bir rahatszlk sonucu grevden ayr kalmas srecinde iktidar ele geirmeye alan Rfat Esad, Hafz Esadn devlet bakanl koltuuna tekrar oturmasyla tasfiye edilecektir. 297 Hans Gnter Lobmeyer, Suriye: Leviathann Diyar, Ferhad brahim, Heidi Wedel ( ed. ), Ortadouda Sivil Toplumun Sorunlar, ev. Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 1997, s.96.

296

133

yelerinden oluan yz yetmi sandalyeli Halk Meclisini oluturdu.298 Halk Meclisi, rejimin meruiyetini arttrmak ve tabann geniletmek ya da en azndan grnte bunu salamak amacyla kuruldu. Esad, Mart 1971de de yedi yllk bir dnem iin yaplan referandum sonucu devlet bakanlna seilerek Suriyenin ilk Alevi kkenli devlet bakan oldu. Hafz Esad, rejimini glendirmek ve lkedeki siyasal rgtlenmeleri denetleyebilmek iin, 7 Mart 1971de Msr yanls Arap Sosyalist Birlii,299 Baas Partisinden ayrlan Sosyalist Birlikiler, bamsz sosyalistlerin oluturduu Arap Sosyalist Hareketi, komnistler ve Baas Partisinin yer ald Ulusal lerici Cephenin kurulmasn tevik etti. Baas Partisinin arlkl olarak temsil edildii Ulusal lerici Cephe, siyasal partilerin yasal olarak siyasal faaliyette

bulunabilecekleri tek kurumdu. Bu cephenin ierisinde yer almayan herhangi bir siyasi oluumun Suriye siyasetinde yasal olarak yer almas/rgtlenmesi imknszd. Dolaysyla Esad, bu cephenin kurulmasyla tahakkm mekanizmasnn nasl iletileceine ilikin iaretleri vermi olmaktayd. Dier yandan, Ulusal lerici Cephede yer alan partilerin siyasal faaliyetlerde bulunduu sylenemezdi. Nitekim, Ulusal lerici Cephenin Tzne gre, renciler arasnda ve ordu ierisinde rgtlenme ve siyasal faaliyette bulunma hakk sadece Baas Partisi yelerine tannmt; cephede yer alan dier partilerinse byle bir hakk yoktu.300 Bu durum kendisini 1973 tarihinde kabul edilen Anayasada da gsterdi. 1973 Anayasasnn sekizinci maddesinde, Baas Partisi nc parti olarak tanmlanyor;
en, op.cit., s.273. Daha sonra da ayrntl olarak ele alnaca gibi, Esadn iktidara geliinin hemen ertesinde Msrla ilikileri normalletirme giriimleri lke iindeki Nasrclarla ibirliinin yolunu am; bu sayede Nasr yanls Arap Sosyalist Birliinin Ulusal lerici Cephede yer almas mmkn hale gelmiti. 300 John F. Devlin, The Political Structure in Syria, Middle East Review, Vol.17., No.1 ( Fall 1984 ), s.16.; Yahya Sadowski, Bathist Ethics and the Spirit of State Capitalism Patronage and the Party in Contemporary Syria, J. Chelkowski, Robert J. Pranger ( ed. ), Ideology and Power in the Middle East, The United States of America, Duke University Press, 1988, s.167.
299 298

134

Ulusal lerici Cephe de bunun somut gstergesi/kurumsallam yaps olarak ortaya kyordu.301 Ulusal lerici Cephenin partileri, nc parti olan Baas Partisi hari, rgtlenme hakkna sahip olmadklar gibi, siyasal kararlarda etkili de deillerdi.302 lkedeki siyasi partilerin Ulusal lerici Cephenin ve dolaysyla Baas Partisinin denetiminde Mecliste yer almalarna izin verilirken, bu partilerin azlarna bir parmak bal alnmt; ama dier yandan da bu partiler siyasi kararlarn dnda braklarak iktidarn yalnzca Esad denetimindeki Baas Partisince yrtlmesi salanmt. Dolaysyla Esad, Baas Partisi araclyla Suriyedeki kurumlar denetleme ve muhalif hareketleri bertaraf etme amacn tamaktayd. Yeni iktidar yaplanmasnda Parti bir kontrol aracna dnrken, Partiyi denetim altnda tutan ise Esad ve Esad ynetiminin iktidar sekinleriydi. 1970e kadar Parti Kongreleri nemli kararlarn alnmasnda, ekonomi politikalarnn ve d politikann belirlenmesinde, siyasal atmalarn karara balanmasnda etkili olmaktayd.303 Yine daha nce Parti kongreleri, Partinin denetimindeki halk rgtlenmeleri, renci birlikleri, yrtc komiteler Partinin kurumsal yapsn olutururken, Esad dneminde bu durum deiti; nemli politik ve ekonomik giriimler ekonomide liberalleme, Lbnana mdahale gibi- devlet bakannn oldu bittisi haline geldi.304 Her be ylda bir yaplmas gereken Parti Kongreleri de 1985 ylndan itibaren gerekletirilmez oldu. Dier yandan devlet bakann ald/alaca kararlarn tartlamaz oluu devlet bakann geni yetkilerine iaret etmekteydi.

Hans Gnter Lobmeyer, Al-dimuqratiyya hiyya al-hall? The Syrian Opposition at the end of the Asad Era, Eberhard Kienle ( ed. ), Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s.82. 302 Idem. 303 Hinnebusch, Syria: Single Party..., s.47. 304 Idem.

301

135

ktidarn bir arac olarak Baas Partisinin toplum zerindeki denetimi, sendikalara ve halk rgtlenmelerine de yansd. Baas Partisi bnyesinde 1960larda kurulmaya balayan ii sendikalar ile kyl ve renci rgtlenmelerine ye olanlarn says 1970ler boyunca artt. 1960lardakinden farkl olarak yeni rejimin toplumu denetim mekanizmalarndan biri hale geldiler ve bu sayede de Baas Partisi toplumun her alanna nfuz etti. 1980li yllarn sonunda kyller birliinin ve sendikalar birliinin be yzer bin, kadnlar birliinin yaklak yz on bin yesi vard; renci birlii ierisinde de tm Suriyeli rencilerin yzde altm ila yetmiinin ye olduu iddia edilmekteydi.305 Baas Partisinin topluma nfuzu bu toplumsal rgtlenmelerle de snrl kalmad. Baas Partisi yesi saysndaki art 1980lerin ortasna gelindiinde muazzam boyutlara ulamt.306 Dolaysyla Esad rejimi, kurumlar tahakkm altna alarak oluturduu sk denetim mekanizmasyla, olas muhalif hareketleri nleme zerine kurulu bir iktidar yaps ina etti. Seale, rejimin bu tarzdaki rgtlenmesine karlk, Esadn bir otokrat olmadn dile getirmektedir.307 1988 Martndaki rportaj srasndaki, Partinin ve Partiye bal kurumlarn ulusal yaamn denetleyicisi ve kendisinin bu kurumlara egemen olup olmad sorusuna Esadn Ben lkenin bakanym. Her kurumun bakan deilim, zira her birinin kendi bakan var diye cevap vermesi dikkat ekicidir. Hemen ardndan gelen aklamasnda, Baas Partisinin ideolojik
305

Lobmeyer, Suriye: Leviathann Diyar, s.97den: Volker Perthes, Staat und Gesellcheft in Syrien, 1970-1989, Hamburg, 1990, s.267. 306 1960larn sonunda otuz be bin olan ye saysnn 1984 ylna gelindiinde be yz bini at belirtilmektedir. Hinnebusch, Authoritarian Power and..., s.179. 307 Patrick Seale, Asad: Between Institutions and Autocracy, Richard T. Antoun, Dolnald Quataert ( ed. ), Syria: Society, Culture and Polity, New York, State University of New York Press, 1991, s.98-100. Ayrca Patrick Sealein Hafz Esadla olan roprtaj iin u kaynaktan yararlanlabilir: Patrick Seale, Interview with Syrian President Hafez al-Asad, Journal of Palestine Studies, Vol.22., No.4 ( Summer 1993 ), s.111-121.

136

rakipleriyle komnistler, Suriye milliyetileri ve Mslman Kardeler- savarken 19501951 arasnda Partinin renci rgtlenmesinin bakanlna seildiini belirterek, komitelerde kendi grlerimi empoze etmedim. Beni renciler seti, kurumlarn iinde altm iin de sayglarn kazandm demekteydi.308 Esadn iktidarn glendirirken kurumlar kulland ya da kurumlarla beraber hareket ettii izlenimini yanstma abas bu aklamalarda da ortaya kmaktadr. Sealein Esadn bir otokrat olmad ynndeki srarna ramen, Hinnebusch, Esad rejimini bir bakanlk monarisi olarak tanmlamakta; rejimin erken dnemdeki Leninist-parti rgtlenmesini ve devrim amacn terk ederek, devlet inasna giritiini, yukardan aaya btn siyasal yaplar ve kurumlar zerinde hkimiyet kurduunu ve Esadn kiisel otoritesini glendirerek Baas devletin temeli olarak tartl(a)maz bakanlk sistemini getirdiini belirtmektedir.309 Kurumlarn denetim altnda olduu akt. Esad, 1971de yedi yllna devlet bakan olarak seilmesinden yaklak be ay sonra da Baas Partisinin Genel Sekreterliine seilmi; bunlara ek olarak Suriye Silahl Kuvvetlerinin de bakanln stlenmiti. Devlet bakanl, Parti Genel Sekreterlii ve ordu komutanl gibi Suriye siyasal hayatnn ve herhangi bir devlet oluumunun- en nemli kurumlarnn tek bir kiide toplanm olmas, her bir kurumun hareket serbestsini ve zerklik alann snrlamaktayd. Ayrca bu durum, Baas Partisindeki kollektif liderlik anlaynn yerine tek bir kiinin egemenliinin ikame edildiine de iaret etmekteydi. Dier yandan Esad, bu formel kurumlar zerindeki egemenliinin yan sra, istihbarat servisi ve gvenlik glerinin sk denetimiyle informel yaplar zerinde de denetim kurmaktayd. Dolaysyla 1970 Esad iktidaryla birlikte, Baas
308 309

Seale, Asad: Between Institutions and... , s.98. Hinnebusch, Syria: Revolution from.., s.63.

137

Partisinin arka plana itildii ve tek kiide cisimlemi bir iktidar yaplanmasnn olutuu yeni bir aamaya geilmi olmaktayd. Esad bu iktidar yaplanmasn, formel ve informel kurumlar zerindeki egemenliini kurumsallatrrken mezhep-blge ve airet balarndan, patronaj ilikilerinden, dolaysyla kiisel sadakatten de yararland. 1970lere gelindiinde Snnilerin Meclisdeki temsili konusunda nemli bir d yaandysa da310 Esad rejimi sadece bir Alevi ynetimi deildi. Elbette ki Esadn kurumsallam iktidar yapsnda ve Baas Partisi rgtlenmesinde Alevilerin arlkta olduu bir gerekti. Ocak 1985te amda yaplan Sekizinci Blgesel Kongre srasnda atanan ve seimlerin her be ylda bir yaplmas gerekirken on yl akn bir sredir hala grevlerinin banda bulunan Suriye Blge Komutas ve Baas Partisi Merkez Komitesinde Alevi subaylar ve zellikle Lazkiye blgesinden gelenler arlkl olarak temsil ediliyordu.311 Ancak Alevilerin Partideki ve ynetim kademelerindeki bu arlklarna ramen, Esadn ve yeni Baas rejimin meruiyet zeminini salayan mezhepilikten farkl olarak baka unsurlar da bulunmaktayd. ktidarn tam anlamyla Alevilerin elinde olduu yanlmasnn tersine, iktidar sekinleri mezhepler aras koalisyondan olumaktayd.312 Alevilerin bu konumlardaki nemi ise, tek bana bir mezhep olmalarndan ok mezhep balarnn arka planda kald- bir sekinler grubunun muhafzlna soyunmalar ya da snf koalisyonlarnda yer almalarndan kaynaklanyordu.313 24 Aralk 1972de kurulan hkmette Babakan ve

19421963 yllar arasndaki dnemde Snni ehirliler, zellikle am ve Halepten gelenler, kabinenin % 83,2sini; Alevi, Drz ve smaililerin oluturduu aznlk gruplar % 5,7sini oluturuyordu. 1963ten sonra, 19631976 yllar arasnda Snni temsilcilikte % 77,1e d olurken, Alevilerin temsiliyet oran % 9,4e ykseldi. Mahmud A. Faksh, Alawi Community in Syria: A New Dominant Political Force Middle Eastern Studies, Vol.20., No.2 ( April 1984 ), s.142. 311 Dam, op.cit., s.200den: Al-Taqrir al-Tanzimi, 1985, s.357. 312 Hinnebusch, Syria: Revolution from..., s.64. 313 Hinnebusch, Class and State in ..., s.46-48.

310

138

ileri, Savunma ve Dileri gibi kilit bakanlklar Baaslardan olumakla314 birlikte, bunlarn hepsi Alevi kkenli deildi. Hikmet el-Sibabi, Mustafa Tlas ve Abdlhalim Haddam gibi Snni kkenliler, srasyla, Genelkurmay Bakanlna, Savunma Bakanlna ve Dileri Bakanlna getirilmilerdi. Esadn bu tutumunda, iktidarna ynelik mezhepilik sulamalarn ve ynetiminin yabanclamasn engelleme isteinin rol olduu dnlebilir. Fakat Suriye nfusunun sadece yzde on ikisini oluturan bir aznlk grubunun uzun bir dnem boyunca sadece mezhep bana dayanarak lkeyi ynettii ynnde bir tespit, eksik bir deerlendirme olmaktadr. Yukarda da deinildii gibi, Esad ynetiminde Snni Mslmanlar da bulunmaktayd. Dolaysyla Alevi dayanmas Esad iktidarnn yaplanmasnn sadece bir unsuruydu. Nitekim, Esad daha sonra deinilecei gibi, 1970ler boyunca Baas Partisinin tabann geniletmek, Snni Mslmanlar rejime yabanclatrmamak ve Partinin neo-Baasla birlikte perinlenen ehirlerdeki ve zellikle de amdaki yalnzlamasn krmak iin, siyasal alanda olmasa da ekonomik alanda almlar balatmaya ynelik admlar att. Esad dneminde zenginleen Alevi subaylar ve aileleri, bata aml Snniler ve Hristiyanlar olmak zere, zengin kentli burjuva snf ile bir eit koalisyon kurdu; dolaysyla dini aznlklar zamanla Alevilerin egemenliindeki Baas rejiminin devam etmesinde dorudan kar sahibi oldular. Perthes, bu konuyla ilgili olarak, 1970deki rejim deiikliinin ayn zamanda gelime ve sosyo-politik stratejinin de deimesi anlamna geldiine dikkat ekmekte, yeni ynetimin burjuvazi ile mcadele etmekten vazgemekle kalmayp

314

Dawisha, The Transnational Party..., s.28.

139

onu sosyo-politik oluuma dahil etmeye altna vurgu yapmaktadr.315 Gerekten de Esad dneminde ekonomi politikalarnda deiiklik yaplmakta, Snnilerin sisteme ekilmesine ynelik admlar atlmakta ve ekonominin belli alanlarndaki devlet mdahalesi gevetilmekteydi. ktidar yaplanmasnda Alevi dayanmas kadar nemli olan dier bir unsur da Esada kiisel sadakatti. Yeni ynetimin nemli kademelerine yaplan atamalarnda, mezhepten ok Esadla kiisel iliki etkili oluyordu. 1970 ylnda nemli grevlere getirilen kiiler, neredeyse Esad iktidar boyunca deimeden kalmtr. Esada kiisel sadakatn ynetim iin ne derece nem tekil ettii, 1970 sonrasnda Suriye Silahl Kuvvetlerinde hibir tasfiye operasyonuna

giriilmemesiyle ve 1970lerin banda nemli grevlere atanan kiilerin Esad dnemi boyunca yerlerini korumalaryla ortaya kmaktadr. Tm bunlara ramen, Esad iktidar ve bu dnemdeki Baas Partisi, neo-Baas dnemine oranla daha fazla mezhepilik sulamalaryla kar karya kald. Alevilik ve Baaslkn zdeletirilmesi, muhalefetin kulland en nemli silahlardan biri oldu. 1970lerin sonuna doru iktidar kart eylemlerini sertletiren Mslman Kardeler rgtnn sylemi bunun en tipik rneidir. Dier yandan, 1970lerin banda Esadn blgedeki yalnzln krmak iin Msrla yaknlama abalar, 1973 Arap-srail Sava sonrasndaki gelimelerle kesintiye urad. 1973 Sava sonrasnda Msr ve Suriyenin yollarnn ayrlmas ve Msrn sraille bir bar antlamas imzalamas iki lke arasndaki ilikileri kopma noktasna getirdi. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren Sedat, Suriyedeki Baas rejimi Alevilikle sulayan konumalarla, ilikilerdeki gerilimi arttrd. Sedatn
315

Volker Perthes, A Look at Syrias Upper Class: The Bourgeoisie and the Bath, Middle East Report, No.170 ( May-June 1991 ), s.3137.

140

rejim kart konumalar bu dnemde Suriyeyi ve Esad rejimini keye sktran ve ciddi meruiyet krizine yol aan Mslman Kardeler muhalefetiyle de rtmekteydi. Sedat, 1979 ylnda Suriyedeki Baas rejim kart konumasnda unlar dile getiriyordu: Golan zerine konumaya hazrlanmtm. Ama hayr. Brakn onun hakknda bu pis Aleviler konusun. Onlar, yaamn anlamn bilmeyen insanlardr. Tanr akna, brakalm, onlar Suriye halkyla kendileri yzlesin ve sorunu kendileri halletsin. Ne yaptklarn greceiz. Onlara Golan verebilirdim ama Aleviler iktidarda olduu srece bundan ben sorumlu olmam... Suriye halknn gznde Alevilerin ne olduunu biliyoruz. Suriye halk onlara hadlerini bildirecek. Sonra her ey farkl olacak...(Suudi Arabistan Kral) Faysal bana, Hafz Esadn hem Alevi hem de Baas olduunu syledi ve biri brnden beterdir, dedi. Ve Faysal bana sordu: Suriyeli Baaslar ile nasl el skrsn? Esad hem Alevi hem de Baasdr; biri brnden daha beterdir.316 Sedatn bu konumasnda, Suriye halk onlara hadlerini bildirecek szyle Suriyedeki muhalefetin, ama yasal olmayan muhalefetin yani Mslman Kardelerin o dnemdeki faaliyetlerine gndermede bulunduu ne srlebilir. Lbnandaki birok gazete ve yayn organnda da Suriyeye ynelik mezhepilik sulamalarnn dillendirilmesi,317 Baas Partisinin Alevi mezhebiyle e anlaml kullanlmasna yol amaktayd.
316 317

Dam, op.cit., s.154ten: Kahire Radyosu, 1 Mays 1979. Ibid., s.78.

141

Bu sulamalarn hakllk pay olmakla birlikte, yukarda da deinildii gibi, Esad ynetiminin ya da bu dnemdeki Baas Partisinin tek dayana mezhep balar deildi. 1970lerde Arap dnyasndaki blnme ve taraflarn politikalarndaki gittike keskinleen ayrlk, karlkl sulamalara, Msr ve Suriye rneinde olduu gibi bunun bir propaganda arac olarak kullanlmasna yol amaktayd. Dolaysyla Esad rejiminin ve bu dnemdeki Baaslkn Alevilikle zdeletirilmesinde Arap dnyasndaki kutuplamann etkisi bykt. Halbuki Esad rejimi sadece Alevi mezhebine dayanarak kendisini yaplandrmad. Snni Mslmanlarn sistem iine ekilerek Suriye halknn 1960lardan beri uygulanan politikalardan rahatszlnn giderilmesi gerekmekteydi. Bu ise, 1970lerin konjonktrnde ekonomi

politikalarndaki liberallemeyi zorunlu klmaktayd. Esadn rejimi yeniden yaplandrma hedefine bal olarak, Baas Partisinin 1970lere kadar sregelen ideolojik algsnn deimesi ve hatta bir krlma geirerek yeni mecraya evrilmesi gerekmekteydi.

C. Baas Partisinde Liberal Evre ve D Politikaya Yansmalar

Esadn yeni iktidar yaplanmas ve toplumun 1960lar boyunca radikal politikalardan toprak reformlar ve milliletirmelerden- rahatsz olan kesimlerinin sisteme dahil edilme abas, Baas Partisinin 1960larda dnme uram olan ideolojisinde bir krlma yaratt. Baas Partisi ideolojisindeki bu krlma, Arap milliyetilii yerine lke karlarnn ve Arap sosyalizmi yerine de liberalleme ya da Arap dnyasndaki yaygn kullanmyla infitahn ( ekonomide da alma politikas ) ikame edilmesi anlamna gelmekteydi.

142

1990larda uluslararas kapitalizme eklemlenme abalarnn da taycln yapacak olan bu liberalleme evresi, 1970lerde zellikle Suriyenin i yapsndaki unsurlarn dayatmasyla ortaya kt. Baas Partisindeki bu ideolojik krlmann, Arap milliyetilii ile Arap sosyalizminin arka planda kald daha pragmatik ve liberal bir anlaya doru evrilmenin ve bunun blgesel bir politika olarak benimsenmesinin, Suriye i siyasetinden kaynaklanan nedenleri olduu kadar en temelde rejimin tabann geniletme ve finansal destek ihtiyac- blgede yaanan deiikliklerden kaynaklanan nedenleri de bulunmaktayd. Neo-liberalizmin Orta Douya ve Arap dnyasna nfuzu, Arap milliyetiliinin devlet-st bir ideoloji olarak blgedeki etkisinin de gemesi, neo-liberalizmin marjinalletirdii orta snflarn ve Suriye zelinde de ekonomik sistemin dnda braklm olan Snni Mslmanlarn rahatszlna cevap verme iddiasndaki en nemli muhalif sylem olarak yine devlet-st bir ideoloji balamnda ortaya kan siyasal slamclkn ykseliiyle meydana gelen deiiklikler, blgenin ulusal kalknmac ve millici devletlerinin tipik bir rnei olan Suriyeye de yansmaktayd. Baas Partisinin seklarizmi ve Arap milliyetilii slamclk; Arap sosyalizmi ise, lke ii basklar ve neo-liberalizm nedeniyle byk darbeler yemekteydi. Dolaysyla Esadla beraber balayan dnem, Baas Partisi iin Esadn kiisel ynetiminin Partinin nne getii bir dnem olduu kadar, Partinin yeni konjonktrdeki ideolojik krlmasnn kanlmaz hale geldii bir dnem oldu. Esad her ne kadar 1971deki On Birinci Ulusal Kongrede, rejimin ve Partinin milliyeti-sosyalist izgisinde bir deiiklik olmadn/olmayacan dile getirse de hemen ardndan 1970 darbesinin slahat hareketine yneldiini, btn kaynaklarn ve insan gcnn devrime deil, igal altndaki topraklarn

143

kurtarlmasna hasredileceini318 syleyerek, yeni rejimin Suriyenin ekonomik ve toplumsal kalknmasndan ok, sraille mcadeleye odaklanarak neo-Baas evresinden ve Partinin milliyeti-sosyalist izgisinden tam bir kopu yaanacan ortaya koyuyordu. Daha nce de deinildii gibi, 1967 Savann ertesindeki neoBaas ve Esad kanad arasndaki temel tartma buna ilikindi. 1970 ylnda iktidar ele geiren Esad, Suriyedeki bir sosyalist dnmden ok, sraille mcadeleye ve dolaysyla orduya odaklanlmas gerektii ynndeki tavrn net bir biimde ortaya koydu. Bu nceliklerdeki farkllklar, Baas rejimin yneliminde de kimi deiiklikleri gerektirdi. 1970lerin konjonktrnde Baas ideolojinin temeli olan Arap milliyetilii blgedeki gelimelerin de etkisiyle arka plana atlrken, Arap sosyalizminden geriye yalnzca 1947 Tznde szck olarak yer almak kald. Arap milliyetiliinin blgede iine dt krizin, Baas dncedeki Arap birlii idealine de yansm olduu 1975-1976 Lbnan i sava ve sekiz yl sren ran-Irak Sava srasnda sergilenen tutumla ortaya kt. Dier yandan arlkl olarak Suriye i dengelerinin dayatt liberalleme admlar ve da alma politikas bu ideolojik krlmann dier ayan oluturdu.

1. D Politika Gelimeleri: Arap Milliyetiliinden Sapma

1970lerde Arap dnyasndaki temel eilim byk bir Arap birliinin oluturulmasndan ok, farkllama, dmanlk ve lkesel karlarn n planda tutulmas ynndeydi.319 Arap devletleri arasndaki ayrma 1960larn ortalarndan itibaren belirginlemeye ve Arap dnyasnda bir kamplama yaanmaya balam
318 319

Hinnebusch, Syria: Revolution from..., s.61den: ABSP ( Arab Bath Socialist Party ), 1971. Hourani, Arap Halklar Tarihi..., s.490.

144

olmasna ramen, 1970lerdeki farkllk kendilerini ilericiler olarak adlandran Arap lkeleri arasnda doan rekabetti. Dawisha, Arap milliyetiliinin blgede de gemesinin kant olarak, 1967 Arap-srail Sava sonrasnda Hartumda toplanan Arap liderlerinin nceliinin lkesel karlar haline gelmesini ve her konuda veto haklarn sakl tutma konusundaki srarlarn gsterse de320 Nasrn lmne ve 1973 Arap-srail Savana kadar Arap dayanmasndan sz edilebilirdi. Fakat 1973 Sava srasnda Araplarn sraille gerekletirdikleri btn savalardan farkl olarak zafere bu kadar yaklatklar bir mcadeleyi kaybetmeleriyle gelien olaylar sonucu, Arap dnyasnda Nasrn lmyle ortaya kan liderlik krizi derinleti. 1973 Arap-srail Sava srasndaki Araplar aras ortak tutum, 1970ler boyunca ayrmaya balad. ki ya da daha fazla Arap devleti arasnda birlik kurma giriimleri hala tartlyor ve zaman zaman ilan ediliyor olsa da Arap devletlerinin 1970lerin sonunda kendi halklarna ve dnyaya verdikleri izlenim zayflk ve uyumsuzluk oldu.321 ncelikli olarak 1967de srailin igal ettii Msr ve Suriye topraklarn geri almak iin balatlan 1973 Arap-srail Savanda Arap dnyasnn yeni bir yenilgi almas, zellikle Msrda sorunlar sraille bar masasna oturarak zebilecei izlenimini uyandrmt. Aslnda Sedat, daha 1973 Sava balamadan nce, 1972 ylnda lkede bulunan Sovyet askerlerini ve grevlilerini snr d etme karar almt. Msrn tutumunda 1973 Savann ncesinde balayan bu deiiklik, savan ertesinde sraille imzalad bar antlamasyla somutlat. Nitekim, Sedat iin 1973 Sava bir askeri zafer kazanmak amacndan ok iki blok lideri zerinde bir ok etkisi yaratmak iin balatlmt; sper gler srail ile Araplar arasndaki sorunlarn mzakereler yoluyla zmlenmesini salayacaklar ve bylelikle daha
320 321

Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.230. Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 490.

145

byk bir kriz veya atmann nne geilmi olacakt.322 Msr, bu hesaplarla 1970ler boyunca sistem iine ekilirken, Arap dnyasnda Bat muhalifliinin liderliine soyunan Suriye oldu. Msrn 1979 ylnda Camp Davidde sraille bar antlamas imzalamas ki bu antlamayla 1967 Savanda kaybettii Sina Yarmadasn geri almaktaydArap devletleri tarafndan hem Filistinlilerin hem de Araplarn temel haklarna ihanet olarak grld.323 2731 Mart 1979da toplanan ve on sekiz lkenin dileri bakanlarnn katld toplantda Msr ile her trl diplomatik ilikilerin kesilmesi ve bykelilerin derhal geri ekilmesi, Msrn Arap Birliinden karlmas, Arap Birliinin merkezinin Kahireden Tunusa tanmas, Msra Arap lkeleri tarafndan yaplan mali yardmlarn durdurulmas ve ekonomik boykot uygulanmas kararlatrld.324 Temelde Suriye ve Msrn 1967 Savanda kaybettikleri topraklarn geri almak iin balattklar sava sadece Msra topran ( Sina Yarmadasn ) kazandrmt. Sedat, savan balamasndan on gn sonra -Esada hi danmaksznMsr Milli Meclisinde yapt konumada savan bitirilmesine ynelik kendi koullarn aklad.325 Nitekim Suriyelilerin protestosuna ramen, Sedat tek yanl olarak atekesi kabul etti.326 Dolaysyla 1967den beri de gemi olan Arap birlii idealinin yerini lkesel karlarn alm olduu bu sava srasnda tescillendi. Msrn sraille antlamaya varmas Suriyeyi Sovyetler Birliine daha fazla yaknlatrrken, Moskova da Arap dnyasnn muhalif sesi olarak Suriyeye

Ibid., s.483. Davia, Arap Milliyetilii Zaferden..., s.241-242. 324 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul, Alfa Basn Yaym, 2004, s.419. 325 Davia, Arap Milliyetilii Zaferden...., s.240. 326 Idem.
323

322

146

ekonomik ve askeri yardmlarn arttrd. ki lke arasnda Ekim 1980de yirmi be yllk Dostluk ve birlii Antlamas imzakand.327 Sovyetler Birlii 1973 Sava ve hemen ertesinde ama byk miktarlarda silah temin etti; silah desteinin mebla 1975 ve 1979 yllar arasnda buuk milyar dolar bulmutu.328 1986ya gelindiinde, Suriye nc Dnya lkeleri ierisinde Sovyet yardmlarndan en fazla yararlanan lkelerden biriydi.329 Msrn kaybyla daha da younluk kazanan Sovyetler Birlii-Suriye yaknlamas, neo-Baas iktidar srasnda bu ynde atlm admlarn devam gibi grnmekteydi. Fakat bu, neo-Baas dnemindeki gibi bir ideolojik yaknlamadan ok, Suriyenin 1970ler boyunca nce 1973 Sava, ardndan da 1976 ylndaki Lbnan mdahalesi srasnda ortaya kan finansal destek elde etme gereksiniminden kaynaklanmaktayd. Ayn ekilde neo-Baas iktidarnn gericiler olarak tanmlad Arap lkeleriyle ilikilerin gelitirilmesi ve bu sayede lkeye ekilecek olan Arap sermayesiyle sava seferberliklerinin karlanmas amalanmaktayd. Dolaysyla Esad ynetiminin rotasn belirleyen birleik bir Arap devleti ideali olmaktan ok, lkesel karlard ve bunun gerektirdii lde kimi zaman Arap lkeleriyle kimi zaman da ran-Irak Sava srasnda olduu gibi, ranla ve Sovyetler Birliiyle ibirlii yaplmt. sraille mcadelede ve zellikle de 1967 Savayla kaybedilen Golan Tepelerinin geri alnmasnda, neo-Baasn gericiler ve ilericiler ayrmnn yerine, ideolojik farllklarn gzard edildii pragmatik bir tutum benimsendi. Esadla gelen bu deiiklik Baas Partisinde ve zellikle de 1960lardaki radikal sylemindeki bir krlmay beraberinde getirdi.

Tark Y. smail, Arap Dnyasnda Komnist Hareket, ev. Kemal Sarszen, stanbul, Kap Yaynclk, 2006, s.151. 328 Ibid., s.151-152. 329 Hopwood, op. cit. ,s.76.

327

147

Arap milliyetiliinden sapmann ve lkesel karlarn n plana getiinin en somut gstergesi, 1976 ylndaki Lbnan mdahalesinin niteliiydi. rdnden karlan Filistinli mltecilerin ve gerillalarn gney Lbnana yerlemeleri, etnik adan heterojen olan ve siyasal asdan da hassas dengeler zerine kurulu Lbnanda Hristiyan Marunilerle Filistinliler arasnda, 1975 ylnda bir savan kmasna ve dardan mdahalelerle de savan on be yl boyunca srmesine yol at. Filistinli mltecilerin Lbnandaki varlndan en fazla rahatsz olanlar Hristiyan Marunlerdi. Lbnandaki Filistin varl, srail-Arap ya da srail-Filistin sorunu nedeniyle Lbnan potansiyel bir mdahale alan haline getirebilirdi. Nitekim, srailin Filistinli mltecileri ve gerilalar alt etmek iin Lbnana mdahalede bulunmas, bu kaygnn somutlamas anlamna gelmekteydi. 1975 ylna gelindiinde srail saldrlar, Filistinli mltecilerin lke iinde yaratt karmaa ve bu srada ortaya kan Hristiyan-Mslman ekimesi Lbnan bir savaa srkledi. Lbnanda balayan sava ve Suriyenin Lbnana mdahalesi, yeni rejimin hedeflerini anlamak asndan nemli bir rnek oluturmaktadr. Suriyenin Lbnana Filistinlilerin deil de Hristiyan Marunilerin yannda savamak zere mdahalede bulunmas, dorudan Suriyenin ulusal karlaryla ve vataniyenin ykselie gemesiyle ilgiliydi. Lbnanda Filistinli mltecilerin ve FKnn varl lkeyi srail saldrlarna ak hale getirebilecei ve byle bir mdahale sonucunda Lbnan ile Suriye arasndaki ekonomik ilikilerin zora girebilecei gibi nedenlerle Esad Hristiyanlarn yannda savat.330 Esad, Filistinli mltecileri ve gerillalar

Suriyenin Lbnan mdahalesinin nedenlerinin ayrntl incelemesi iin bkz: Adeed Dawisha, The Motives of Syrias Intervention in Lebanon, The Middle East Journal, Vol.38., No.2 ( Spring 1984 ), passim. ve William Harris, Syria in Lebanon, MERIP Reports, No.134 ( July-August 1985 ), passim.

330

148

vurmak iin Lbnanda konulanacak srail birliklerinin Suriyeye saldrmasndan kayglanyordu. Bu yzden Arap milliyetiliine deil de 1940larda Suriye Sosyal Milliyeti Partisi tarafndan savunulan Bilad el-am ( Byk Suriye ) ideali temelinde Suriye ve Lbnann tarih boyunca tek bir lke ve halk olduklarna331 ve Suriyenin gvenliinin Lbnandan ayr dnlemeyeceine vurgu yapt.332 Dolaysyla Esad, Hristiyanlarn yannda savaarak Filistinlilerin glenmesini engellemek, Lbnandaki statkoyu korumak ve bu sayede de srailin Lbnana girme nedenlerini ortadan kaldrmak amacn gdyordu. 1978de Suriye askerlerini snr tesine, Lbnana gnderdiinde, amdaki siyasal liderler harekete Arap milliyetiliinin zedelenmesinden duyduklar kayglar nedeniyle giriildiinde srar etmekteydiler.333 Fakat Arap davasyla neredeyse zdelemi olan Filistinlilerin bamszlk mcadelesine ve Lbnandaki FKye kar savamak, Arap milliyetilii iin duyulan kaygdan ok, Esadn pragmatik tutumuyla rtmekteydi. Esad, Suriyenin askeri mdahalesine ilikin olarak Lbnandaki sorun Arap milletini ilgilendirir; bu yzden de Araplarn i sorunudur yorumunu yapmakta ve Esad bu savaa Suriyenin Arap milleti adna mdahale ettiini; nk Araplar arasnda kan dklmesine izin vermenin Arap anavatannda pek ok olumsuz etkiye yol aacan ve bu etkilerin de Arap milleti bilincine yansyacan eklemekteydi.334 Aslnda Arap kamuoyunda hkim olan

milliyetilikle zdelemi Baas Partisi iktidar srasnda byle bir politikann benimsenmi olmas Arap milliyetiliine indirilmi bir darbeydi.

Hopwood, op.cit., s.61. Davia, Arap Millyetilii Zaferden..., s.246. 333 Ibid., s.244. 334 Idem.den: Hafz el-Esad, Speech Delivered Before a General Plenum of Local Government, Damascus, Arab Bath Socialist Party, 20 Temmuz 1976.
332

331

149

1960larn ortalarndan itibaren Irak Baasyla yollar ayrlan Suriye, Lbnan mdahalesindeki tutumuyla paralel olarak, ran-Irak Sava srasnda lkesinde ykselie geen Snni muhalefete kar destek bulabilmek iin ( ii ) ran desteklemeye yneldi. Suriyenin ran desteklemesi yine Esadn pragmatizmi temelinde gerekleirken, Krfez lkeleri Suriyeyi knamaktan ve yardmlarn askya almaktan geri kalmadlar. Yine de 1956daki Svey Krizinin ardndan gerekleen l saldrya kar Arap kamuoyunca verilen tepkiye, sekiz yl boyunca devam eden ran-Irak Sava srasnda rastlanmad. Dolaysyla blgedeki konjonktr de Esadn pragmatik admlar atabilmesi iin uygundu. Dier yandan, daha sonra da deinilecei gibi, Lbnan mdahalesinin Suriye ekonomisine ykledii skntlar nedeniyle muhalif sesler arttka ve bunun liderliini de Mslman Kardeler yaptka, Esad, Baas seklarizmden de dn vermek zorunda kald. Esadn pragmatizmi, ykselie geen slamc muhalefetle mcadelede de devreye girdi. Baas Partisinin ideolojisindeki krlmann ikinci ayan ise ekonomi politikalarnda ortaya kan farkllklar oluturdu. Blgedeki Arap devletlerinin tm iin Arap sosyalizminin, nc Dnyann tamamna yakn iin de ulusal kalknmac politikalarn uygulanamaz hale gelii, Suriyeyi de etkilemekteydi.

2. Arap Sosyalizmi Yerine nfitah

1970ler Arap dnyasnn ve nc Dnyann benimsedii devlet eliyle kalknma hedeflerinin gerilerde kald, uluslararas kapitalizme alma abalarnn artt bir dnemdi. Planl devlet mdahalesinin ve kapitalizme bamlln

150

azaltlmas hedeflerinin yerine, Arap dnyasnda popler olmaya balayan kavram infitah oldu. nfitah, ekonomideki devlet mdahalesinin azaltlarak d sermayenin lkeye ekilmesi temelinde gerekletirilecek da alma ve liberalleme anlamna gelmekteydi. nfitah ile, 1960lar boyunca Arap sosyalizmi ad altnda, toprak reformu ve milliletirmelerle ekonominin her alannda yaratlan devlet mdahalesinin kstlanmas ya da burjuvazi zerindeki basksnn

olabildiince azaltlmas ve kamu sektrnn kltlmesi amalanmaktayd. Dier yandan, infitah, 1973 petrol kriziyle birlikte genel olarak petrol bakmndan yoksul lkeler ile kazandklarn savurganca harcayan petrol zengini lkeler arasnda igc ve sermayenin akn hzlandran ve blgeyi uluslararas ekonomiye balayan balar derinletiren bir rol oynad.335 Esad, 1970lerde, rejimin toplumsal tabann geniletme veya en azndan muhalefetin temelini daraltma abas iinde, ekonominin stratejik noktalarndaki devlet kontrolnden vazgemeden ya da krsal karlarn tevik edilmesini hafifletmeksizin, kentli burjuvaziye i imknlar amak iin ekonomiyi genileten slah ki Esad bu giriimini slahat hareketi olarak adlandrmaktayd- politikasn balatt.336 Suriyedeki Snni burjuvazi de Arap sermayesinin ve d yatrmlarn artmasndan ve ekonomideki devlet kontrolnn kaldrlmasndan yanayd. Esad rejimi, infitah ve poplist bir datm politikas yoluyla, zellikle de kentsel toplumun nemli bir blmn, kendine balayamasa bile, ekonomik olarak tatmin edebilmeyi amalamaktayd. Neo-Baas iktidar dneminde, rejimin tabannn daralm olmas Esad nlem almaya ynlendirmekteydi. Dolaysyla Esad iktidara

335 336

Roger Owen, 1970lerde Arap Ekonomileri, Birikim, S.22 ( ubat 1991 ), s.46. Zubaida, op.cit., s.250.

151

gelir gelmez Suriyenin blgedeki ve Baas Partisinin de ierdeki yalnzln krmaya odaklanmt. Suriyede Arap sosyalizmi ya da devlet eliyle kalknma hedefinin yerine infitahn uygulamaya konulmas rejimin tabann geniletme ve Snni

Mslmanlarn rejime yabanclamalarn engelleme amacyla gerekletirildiyse de Suriyenin 1970lerdeki blgesel politikasyla ilgili olan baka bir neden daha bulunmaktayd. Bu, zellikle Suriyenin sraile kar bir cephe hatt lkesi olmasnn ve Lbnan mdahalesinin gerektirdii ok ar askeri harcamalarn karlanmasn gerekliliinden kaynaklanyordu.337 sraille olas bir sava durumunda hazrlkl olabilmek iin arttrlan askeri harcamalarn karlanmas iin de Arap lkelerinden gelecek yardmlar ayrca nem tamaktayd. Suriyede sraille savaa ve dolaysyla askeri seferberlie ncelik veren Esad kanadnn iktidar mcadelesini kazanmas, lkenin 1960larda gericiler olarak tanmlanan Arap lkeleriyle yaknlamasn gerektiriyordu. Sava harcamalarnn finansal kaynana ilikin sorun, zellikle Krfez lkleriyle ilikilerde bir yumuama havasnn yaanmasn zorunlu kld. Bu politikalarn yrtlmesi iin gereken harcamalarn nemli ama deiken bir miktar Suudi Arabistan, Krfez lkeleri, Libya ve ran tarafndan yardm ve balarla karlanarak Suriyeyi vekleten bir petrol lkesi haline getirdi.338 1973 Savandan sonra petrol fiyatlarnn ykselmesi ve Arap lkelerinden gelen yardmlar Suriye ekonomisindeki gelimeye nemli lde katk salad.339 1970lerdeki iktisadi

Idem. Idem. 339 Volker Perthes, Stages of Economic and Political Liberalization, Eberhard Kienle ( ed. ), Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s.4546.
338

337

152

etkinlii canl tutan temel etken, bata Arap devletlerinden gnderilen yardmlar340 olmak zere, nemli miktarlarda uluslararas yatrmlar ve Krfez lkelerinde alan Suriyeli iilerin gnderdii dvizlerin oluturduu d para akyd.341 1970lerdeki ilk infitah ile 1960larda krsal kesimdekilere hitap eden toprak reformu uygulamas toprak sahiplerinin karna hizmet edecek ekilde yeniden dzenlendi; sanayi ve ticaret alanlarnda da nemli deiiklikler gerekletirildi. zel sektrn sanayideki retim kapasitesi arttrlmaya allrken, ticaret zerindeki kstlamalar da gevetildi. Rejimin ehirli Snni burjuvazi, zellikle de aml burjuvaziyi sisteme dahil etme abas 1960larn ekonomi politikalarnn tamamen tersine evrilmesi olmasa bile esnetilmesi anlamna gelmekteydi. 1970lerin ilk yarsnda Suriye ekonomisi byk bir atlm gerekletirdi. 1973 ve 1974 yllarnda GSMH yzde 13 civarndayd.342 Bu bymenin temel nedeni ise, infitah ile lkeye giri yolu alan Arap petro-dolarlar ve yardmlaryd. 1970lerin ortasnda Suriyeye giren Arap sermayesi ve yardmlar yaklak 500600 milyon dolard.343 Dier yandan 1970lerin ilk yarsndaki ekonomik kalknmada Krfez lkelerinde alan Suriyelilerin gnderdii ii dvizleri byk nem tayordu. Ekonomideki altn yllar 1970lerin ilk yarsyla snrl kalmakla birlikte, bu liberalleme admlar serbest piyasaya eklemlenmeden ok, ierideki kk almlara ve Snnilerin sisteme dahil edilmelerine olanak salad. Devlet, ekonominin nemli noktalarndaki rolnden vazgemeksizin
Suriye 1973 Savandan sonra Arap dnyasndan nemli lde mali yardm almaya balamt. Bkz: David W. Carr, Capital Flows and Development in Syria, The Middle East Journal, Vol.34., No. 4 ( Autumn 1980 ), s.455. 341 Owen ve Pamuk, op.cit., s.206. 342 Alasdair Drysdale, Asad Regime and its Troubles, MERIP Reports, No.110 ( NovemberDecember 1982 ), s.5. Dier yandan Suriyenin 1960-1970 yllar arasndaki byme hz %5.7 iken, 1970-1979 yllar arasnda bu oran %9a kmt. Bu konuda bkz: en, op.cit., s.282. 343 Idem.
340

153

burjuvaziye i olanaklar tanmaktayd. 1971 ylnda sanayinin yzde yirmi bei zel sektrn elindeyken, 1975 ylnn sonunda su, elektirik, bankalar ve d ticaretin nemlice bir ksm devletin elinde bulunmaktayd.344 Dolaysyla 1970lerin infitahyla uygulanan liberal politikalarn amac, Suriye i yapsndaki dengeyi salayabilmek, snflararas uyumazlklar trpleyebilmek ve Krfez lkelerinden gelecek yardmlarla Suriyenin finansal desteini arttrmakt. Ancak rejim, bu bymeyi ve ekonomik kalknmay uzun bir zaman srdremedi. 1973 Sava sonras artan askeri harcamalar ve 1976 ylndaki Lbnan mdahalesi ekonomik ve toplumsal kalknmay snrlad. 1976 mdahalesiyle askeri harcamalar artarken, Arap yardmlarnda Suriyenin Lbnanda Hristiyanlarn yannda savamasna bal olarak bir azalma yaand. 1970lerin sonunda ekonomik gelime stagnasyona girdi ve bireylerin ekonomik refah ve sosyal ykselii gittike daha fazla lde himaye yaplar ierisine eklemlenmelerine baml hale geldi.345 1970lerin ikinci yarsnda Suriye ekonomisinde bagsteren durgunluk, 1980lerin banda da devam etti. Suriyede 1980lerin banda ran Devrimi ve ran-Irak Sava srasnda petrol fiyatlarndaki de bal olarak sermaye giriinde ve bu savata Suriyenin rana destek vermesiyle Krfez lkelerinin tepkisine bal olarak da gelen yardmlarda yeniden bir azalma yaand.346 1980lerin bandaki sermaye akndaki de paralel olarak, Suriye ekonomisinin 19821985 yllar arasndaki byme oran %1 civarndayd.347 Suriyenin askeri harcamalarndaki muaazam

Al-Ahsan, op.cit., s.310-311. Lobmeyer, Suriye: Leviathann Diyar, s.99. 346 Fred H. Lawson, Domestic Transformation and Foreign Steadfastness in Contemporary Syria, The Middle East Journal, Vol.48., No.1 ( Winter 1994 ), s.49. 347 Hans Hopfinger, Marc Boeckler, Step by Step to an Economic System:Syria Sets Course for Liberalization, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol.23., No.2 ( November 1996 ), s.185.
345

344

154

byklkteki art348 Arap lkelerinden gelen yardmlarn azalmasyla birleince, ekonomideki stagnasyonun derinlemesinin yolu ald. 1980lerin ikinci yarsyla birlikte dnya sisteminde ortaya kan deiim, blgedeki birok devleti olduu gibi Suriyeyi de etkiledi. 1986 ylnda Gorbaovun ekonomik ve siyasal anlamdaki aklk politikalarna ynelmesiyle, nc Dnyaya akan yardmlarda bir azalma grlmesine paralel olarak Suriye ekonomisi nemli bir finansal destei kaybetti. Dnya konjonktrndeki kaymaya uygun olarak, daha geni kapsaml olan ikinci infitah uygulamaya konuldu. lk infitah, zellikle Suriye i yapsndaki bir gereklilikten kaynaklanrken, ikinci infitah uluslararas sistemin krizinin ve dnmnn bir gereklilii olarak ortaya kt. Ayrca 1986 ylnda Suriyede yaanan ekonomik krizin de piyasa ekonomisine geite nemli bir pay vard.349 Snrl bir ekonomik liberallemeden farkl olarak, zellikle 1990larn bandan itibaren uluslararas kapitalist sistemin iinde yer alma amac ikinci infitaha yol at. kinci infitahla birlikte, 19861987 yllarnda ticaretin yan sra tarm ekonomisinde de liberalletirme almalarna baland; bunun yan sra hkmet fabrikalarnn zel sektre almasna izin verildi; zelletirmelere ynelik kstlamalar kaldrld.350 1990 ylna gelindiinde, 1963ten beri ilk defa zel sektr yatrmlar kamu sektr yatrmlarndan daha fazlayd.351 Baas rejim, 1980lerin sonunda Sovyetler Birliinin kyle uluslararas sistemin yapsnda meydana gelen deiiklikten kaynaklanan yeni bir tehditle kar

1970 ylnda 384 milyon dolar olan askeri harcamalar, 1980 ylna gelindiinde 3.186 milyar dolara ulamt. Volker Perthes, The Political Economy of Syria Under Asad, London, I.B. Taurus Ltd., 1997, s.146-148. 349 Hopfinger ve Boeckler, op.cit.,s.201. 350 Volker Perthes, Stages of Economic and Political Liberalization, Eberhard Kienle ( ed. ), Contemporary Syria Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s.59. 351 Ibid., s.60.

348

155

karya kald.352 Sovyetler Birliinin tarih sahnesinden ekilmesiyle uluslararas sistemde doan boluk ABDnin hareket alann geniletirken, Orta Doudaki birok lkenin olduu gibi Suriyenin de ekonomik ve siyasal sorunlarn arttrd. 1986ya dein, Sovyet yardmlarndan en fazla yararlanan lkelerden biri olan Suriye iin Sovyetler Birliinin k, 1980lerin ortasndan itibaren krize giren ekonominin ar bir darbe daha yemesi demekti. 1980ler boyunca azalan Krfez lkeleri yardmlar ve 1990larn banda da Sovyetler Birliinin zl, Suriyeye yeniden yaplanmaya giren uluslararas sistemde kendisini konumlandrmay dayatmaktayd. Dier yandan, nc Dnyadaki milliyeti-sol hareketleri destekleyen Sovyetler Birliinin uluslararas kapitalist sistemin iine ekilmesi, Orta Douda srail ve ABD kartln Sovyetler Birliinin varlndan destek alarak dillendiren Suriye gibi devletleri zor durumda brakmaktayd. Bu nedenle Suriye 1990larda ekonomide liberalleme ve uluslararas sisteme eklemlenme abalarna hz verirken, bununla egdml olarak siyasal alanda da deiikliklere gitti. Esad ilk olarak, 1970ler ve 1980ler boyunca Suriye i siyasal yapsndan kaynaklanan ve Baas Partisi ideolojisinde bir krlma yaratan liberalleme hamlelerini, 1990larn uluslararas sistem deiikliklerinden etkilenerek bir adm ileriye gtrmeye niyetlendi. Dolaysyla 1980lerin ikinci yarsndan itibaren, liberal anlamda 1970lerin uygulamalarnn bir adm nne geen infitah, uluslararas sistemi dengeleyen ve Suriyenin Orta Douda Bat muhalifliini srdrmesine olanak tanyan Sovyetler Birliinin knn yaratt krizi atlatmaya ynelik olarak uygulamaya konuldu.

352

Hinnebusch, Syria: Revolution From..., s.99.

156

Suriyenin Bat kapitalizmine alternatif herhangi bir yaplanmann olmad bir dnemde, sisteme eklemlenme abalar hz kazand. Mays 1991de yeni bir kanunla alan geniletilen liberalletirme atlmlar, Sovyetler Birliinin knn Suriye ekonomisinde yaratt krizi atlatmaya ynelikti.353 Mays 1991deki kanunla, Suriyeli karar vericiler kamu sektrndeki Suriyeli Arap ve yabanc yatrmlarn desteklenecei liberal ekonomiye eklemlenme kararn akladlar.354 Yabanc yatrm tevik eden sadece Arap sermayesi deil, Batl sermayeyi de lke iine ekmeyi amalayan- kanunlarn karlmasyla balayan yeni sre, 1970lerden farkl olarak Suriye i siyasal yapsnn deil dnyada yaanan gelimelerin dayatmasyd. 1990larn bandaki yeni almlara ramen, ekonomik alandaki faaliyetler siyasal alana yansmaktan uzak grnmekteydi. Esad ynetiminin, 1960lardan farkl olarak ekonomide liberal politikalara ynelmesi siyasal alanda bir effaflk ve liberalleme getirmedi. Devletin tahakkm mekanizmasnn en nemli arac olan Baas Partisi ve dier formel ve informel kurumlarla bir sivil toplumun yaratlmas engellendi. 1970lerin infitah Snni burjuvazinin ve zel sektrn durumunu dzeltmekle birlikte siyasal gcn snrl brakt.355 1970lerin ortalarnda ekonomideki kt gidie ve siyasal dlanmla bal olarak Suriye ierisinde muhalif sesler ykselmeye balamt. 1980lerin ikinci yarsnda hz kazanan ekonomik liberalletirmeler, ilk dnemdekinden daha etkili olmakla birlikte, byk

Hinnebusch, Syria: Single Party..., s.7-8. Eberhard Kienle, Introduction: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, Eberhard Kienle ( ed. ), Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994, s.1. 355 Perthes, Stages of Economic..., s.49.
354

353

157

siyasal reformlar getirmedi. 1985 genel seimlerinde, sadece otuz be bamsz siyasetinin ve birka komnistin parlamentoya girmesine olanak tannd.356 1970lerdeki liberalleme atlmlarna ramen, Snni Mslman kesimin artan rahatszlnn temsilciliini Mslman Kardeler yapt. Mslman Kardeler bnyesinde gerekleen muhalif sylem ve eylemler, Esad rejimine ynelik en byk tehlikeyi yaratt.

. Rejime Muhalefet: Siyasal slam ve Mslman Kardeler

Esad iktidarna ynelik en byk ve en etkili muhalefet Ulusal lerici Cephenin oluturulmasyla denetim altna alnm olan sol partilerden deil, siyasal slamn liderliini yapan Mslman Kardeler rgtnden geldi. Suriyenin bamszln kazand tarihten itibaren varln srdren Mslman Kardeler, 1970lerin ortalarndan balayarak Orta Douda slamclkn ykselie gemesiyle paralel olarak siyasal protestolarn merkezini oluturdu. Blge iin 1950lerde ve 1960larda Arap milliyetilii ( kavmiye ) ve Arap sosyalizmi neyse, 1970ler ve 1980lerde de Arap devletilii ( vataniye ), her bir Arap devletinin on yl ncesine oranla daha da n plana kan lkesel karlar ve muhalif bir sylem olarak siyasal slam o oldu. Devlet-st bir oluuma gndermede bulunan Arap milliyetiliinin 1967 Savann ertesinde de gemesiyle doan boluu doldurmaya aday ana akm yine kendisini devlet-st bir ideoloji olarak konumlandran siyasal slamclkt.

356

Ibid., s.64.

158

Arap dnyasnn, zellikle de almann konusu itibariyle ayrca nemli olan Suriye ve Msr gibi Arap milliyetiliinin ve sosyalizminin liderliini yapan lkelerin, ekonomide liberalleme politikalaryla yava yava uluslararas

kapitalizme alma abalar ve neo-liberalizmin blgeye nfuz etmesi sonucunda marjinalleen orta snflarn ve aa tabakalarn szcln slam hareketler stlenmeye baladlar. Nitekim, Suriyenin infitah 1970lerin ilk yarsnda hzl bir byme yarattysa da 1976 ylndaki baarsz Lbnan mdahalesi ve bunun ardndan Krfez lkelerinden gelen yardmlarn kesilmesi sonucunda ykselen enflasyon orta snflar vurduu gibi, yolsuzluklarn aa kmas da toplumda genel bir rahatszln dillendirilmesine neden oldu. Dier yandan, 1979 ylnda randa gerekleen slam devrimi de blgede bu ideolojinin ykselie gemesindeki nemli nedenlerden birini oluturdu. Rejimin meruiyetinin ve ekonominin krize girdii bu aamada, Mslman Kardelerin muhalif tavr, toplumsal ve ekonomik alanda

gerekletirdii eylemler artan oranda taraftar bulmaya balad. Blge konjonktrndeki deiimle e zamanl olarak Suriyede Mslman Kardelerin ykselie geme zeminini hazrlayan nemli bir dier etken de Snni Mslmanlarn Alevilikle zdeletirilen Baas Partisi ve Esad iktidarndan duyduklar rahatszlk oldu. Suriyede Baas iktidar boyunca uygulamaya konulan ekonomi politikalarndan rahatszlk duyan ve g kaybeden ehirli Snni Mslmanlarn tepkisi, blgedeki konjonktrle uyum gstermekte gecikmedi. Her ne kadar Esad dneminde, ekonomide liberalletirme almlaryla Snni

Mslmanlarn Suriye ekonomisine eklemlenme abalarna hz verildiyse de bu, daha ok aml Snni elit iin geerliydi. Nitekim, 1960larda Baas Partisinin iktidarda olduu dnemlerden farkl olarak, Esadn ynetimiyle cisimleen liberal

159

Baas evresinde, aml Snni Mslman burjuvazinin taleplerinin ksmen karlanm olmas, amda Mslman Kardelere verilmesi muhtemel destein nn kesti. Mslman Kardeler daha ok Suriyenin kuzeyindeki Hama, Humus ve Halep gibi kentlerde yaplanmaya gitmekteydi. 1970ler boyunca eitimli Snni genlerin Mslman Kardelere verdii destek de rgtlenmenin tabannn gelimesinde etkili oldu. Mslman Kardelerin daha eski ve kkl yelerini genellikle tccarlar ve zanaatkrlar olutururken, en militan eylemciler onlarn ocuklar veya ilerindeki eitim grm unsurlar renciler ve entellekteller- arasndan kma eilimindeydi.357 Nitekim, 1976-1981 yllar arasndaki dnemde, Mslman Kardeler rgtlenmesinin toplumsal tabannn yzde 27,7sini renciler, yzde 7,9unu retmenler ve yzde 13,3n de dier meslek gruplar ( mhendisler, avukatlar, eczaclar vs. ) oluturmaktayd.358 Dier yandan, Baas rejimin seklerlik ve Mslmanlk zerinden deil, 1970lerde artk teorik dzeyde de olsa Araplk zerinden yrtt politika Snni ulemann muhalefetinin nedenini oluturdu. Bunlara Baaslk ve Alevilik zdelemesi eklenince siyasal slam Suriyede nlenemez bir g haline geldi. Mslman Kardelerin 1970lerdeki ilk yumuak- muhalif tavr 1973 Anayasasnn kabulnn hemen ertesinde ortaya kt. Anayasada devletin dininin slam olduuna dair herhangi bir maddenin yer almamas zerine, Snni ulema ve Mslman Kardeler Esad rejimini ateistlikle suladlar. Hama kkenli Mslman Kardeler yesi Mervan Hadid 1973 Anayasasn protesto etmek ve rejime kar silahl eyleme gemek iin tm Mslman Kardeler yelerine arda bulundu;

Nazih Ayubi, Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Cep Kitaplar: 110, 1993, s.109. 358 Hanna Batatu, Syrias Muslim Brethren, MERIP Reports, No.110 ( November-December 1982 ), s.20den: al-Minbar, No.3 ( January 1981 ), s.150.

357

160

saldrlar sonucu nde gelen laikler, Esadn yakn arkadalar eitli ehirlerde gerekletirilen bombal eylemler sonucu ldler.359 Anayasada devletin dininin slam olarak belirtilmemesi zerine iddetlenen muhalefet, devlet bakannn dini slamdr ibaresi konarak almaya alld. Fakat Snni Mslmanlarn bu kez Alevilikin Mslmanln bir kolu olmadn dile getirmeleri zerine, Esadn giriimiyle Lbnandaki Yksek ii Konseyi Bakan Musa el-Sadrn Alevilik in ii Mslmanln bir kolu olduuna dair fetva vermesiyle kriz atlatld.360 1973 Arap-srail Sava, srail kartl temelinde lkeyi birletirmiti; fakat 1970lerin ortalarndan itibaren gittike silahlanan Mslman Kardelerin ykselii iin Suriyede uygun bir zemin olumaya balad.361 Mslman Kardelerin muhalefetini ve eylemlerini hzlandran kilit olaylardan biri, Suriyenin 1976 ylnda Lbnan i sava srasnda Filistinlilerin yannda deil de Hristiyanlarn yannda savamasyd. Lbnan mdahalesinin ardndan, Baas Partisi liderlerine ynelik suikast ve saldr giriimlerinde bulunuldu. Bu olaylarn, Lbnana mdahaleye kar lke iinde artan muhalefetten mi, Badat ve Suriyede iktidarda bulunan Baas ynetimleri arasndaki ekimeden mi, yoksa mezhepler aras blnmeleri kkrtma giriimlerinden mi kaynakland o dnemde anlalamad. Ancak Ekim 1978de Suriye ve Irak arasnda varlan geici uzlamann ardndan, sorumlularn,

Talhami, op.cit., s.123. Seale, Asad of Syria..., s.173. 361 Mslman Kardeler rgtnn militarize olmas dnemin konjonktryle yakndan ilgili olsa da, rgtn kendi ierisindeki liderlik mcadelesinin ve lml liderlerin rgtten tasfiye edilmesinin etkisini de gzden karmamak gerekir. Mslman Kardeler liderlii,1970lerin banda lkenin kuzey kesiminde bulunan ve sisteme kar silahl mcadeleden ve Cihad ilan edilmesi gerektiine inanan militarist grup ile bakent amda bulunan lml kanat arasnda blnmt. mcadeleyi 1971 ylndaki gizli seimlerin ardndan kazanan ise militarist kanat olmutu. Nitekim, 1970lerin ortalarnda silahl mcadeleyi yrtmek iin Mslman Kardeler rgtnn askeri kanad Mcahidun kuruldu. Faik Bulut, slamc rgtler, stanbul, Tmzamanlar Yaynclk, 1994, s.311 312.
360

359

161

Snni Mslman muhalif gruplar olduu ortaya kt.362 Lbnan mdahalesinin siyasal sonucu kadar ekonomik sonular da Mslman Kardelerin ve bu rgte destek veren Snni elitlerin muhalefetinde etkili oldu. 1970lerin banda Arap sermayesinin lkeye giriiyle ve Krfez lkelerinden gelen yardmlarla canlanan Suriye ekonomisi, Lbnan mdahalesi sonrasnda bu yardmlarn kesilmesiyle krize girdi.363 1970lerin ilk yarsnda snrl da olsa ekonomik sistemden pay almaya balayan Snni elitlerin ekonomideki bu kt gidile muhalefetleri artt gibi, alt ve orta snflar da marjinalletike muhalefete destek verdiler. Nitekim, Baaslk ve Aleviliki zdeletiren Mslman Kardelerin Alevilere ve dolaysyla Baaslara kar suikast eylemleri balad; 1976 ylnda birok Alevi Mslman Kardeler tarafndan ldrld.364 1970lerin sonlarnda ran slam Devrimi ve Suriyedeki ok ynl sorunlarn zmszl, muhalif slamc kesimi, rejime kar daha kararl bir mcadeleye yneltti.365 1970lerin ikinci yarsnda Esad rejimini ciddi anlamda skntya sokan ve meruiyet zeminini daraltan suikastler, 1979 ylnda daha da artt. Haziran 1979da Halep Askeri Akademisinin ou Alevi seksen rencisi bir silahl saldr sonucu ldrld. Bunun hemen ardndan Suriye ileri Bakanl yapt aklamada olaydan Mslman Kardeleri sorumlu tuttu.366 Halep olaylarnn ardndan yz kadar Mslman Kardeler yesi rejim tarafndan yakaland.367 Mslman Kardelerin giriimiyle gerekletirilen suikastlerin artmas ve rejimin temellerini sarsmas zerine, Esad ynetimi de sert tedbirler almakta gecikmemiti.

362 363

Dam, op.cit., 125-147. Sadowski, op.cit., s.174. 364 Ibid., s.175. 365 Bulut, op.cit., s.319. 366 en, op.cit., s.277 367 Hinnebusch, Authoritarian Power and..., s.294.

162

Bununla birlikte, Esad, Baaslkn seklarizminden farkl, slam ierikli konumalar yaparak Mslman Kardeleri kendi sylemiyle vurmaya giriti. Halep olaylarnn ardndan yapt konumada unlar dile getirdi: ...Bu etenin slam ile hibir ilgisi yoktur. Arap Baas Sosyalist Partisi, dinler arasnda ayrm gzetmeyen milliyeti sosyalist bir partidir. Dini btn bir Mslman olarak, herkesi inanl olmaya ve slama aykr den sofuluk ve fanatizmle mcadele etmeye aryorum. Gerek bir Mslmann Mslman ve Hristiyanlarn kardei, gerek bir Hristiyann da Hristiyan ve Mslmanlarn kardei olduuna inanyorum. Eer Suriye mezhepiliin nne gemeseydi, imdi varolmazd.368 Esad, kendisini dini btn bir Mslman olarak tanmlamakla, Baaslk ve Esad ynetimini ateistlikle sulayan Mslman Kardelere kar bir sylem gelitirirken, Baaslkn seklarizminde de bir kayma yaratyordu. Esad, neo-Baasn iktidar ele geiriinin yl dnmnde, 8 Mart 1980de yapt konumada Evet! Tanrya ve slamiyetin bildirisine inanyorum. Mslmandm, Mslmanm ve Mslman kalacam tpk Suriyenin slam bayrann gururlu kalesi olarak kalaca gibi Fakat slamiyet dmanlar yok edilecek369 diyordu. Esad bu tarz demeleriyle ateistlik sulamalarna ya da Alevilikin Mslmanln bir kolu olmad iddialarna karlk Mslman olduunu zerine basa basa dile getirmekteydi. Baas Partisinin din ve siyaseti kesin izgilerle ayran sekler yaklamna ters derek, bu dnemde yapt

konumalardan bazlarna, Allah Ekber ( Tanr Uludur ) gibi dini deyilerle

368 369

Dam, op.cit., s.157den: am Radyosu, 30 Haziran 1979; al-Bath 1 Temmuz 1979. Seale, Asad of Syria..., s.328den: O. Carre, G. Michaud, Les Freres Musulmans ( 1928-1982 ), Paris, 1983, s.144-145.

163

balad; kimi iddialarn desteklemek iin aklamalarnda Kurandan ayetlere bile yer verdi.370 1979 ve 1980 yllarndaki artan iddet olaylar karsnda Haziran 1980de karlan 49 sayl kanunun 1. maddesiyle, Mslman Kardeler rgtne ye olan herkesin idam cezasyla yarglanaca; 2. maddesiyle rgt yelerinin bu yasann yrrle girdii tarihten itibaren bir ay iinde rgtten ayrldklarn beyan etmeleri halinde idam cezasndan kurtulacaklar371 hkme balanmaktayd. Bu kanunun kmasyla birlikte 26 Haziran 1980de Hafz Esada suikast giriiminde bulunuldu. Bu baarsz suikast giriiminin ardndan rejim giderek sertleti ve olayn hemen ertesinde Mslman Kardelerden beyz elli kii yakalanarak ldrld. 1980 ylna gelindiinde lkedeki slamc muhalefetin rgtlenme ve birleme abalar hz kazanmt. Mslman Kardeler rgtnden ve Snni ulemadan oluan Suriye slam Cephesi kuruldu.372 Bu cephe bir manifesto yaynlayarak rejime kar cihad arsnda bulundu. Yaynlanan manifestoya gre: ktidardaki Baas rejim tamamen bir felakettir. Baas Partisi zgrlklere kstlamalar getirmekte, siyasal partileri yasaklamakta, yayn organlarn milliletirmekte, insanlar hapishanelere gndermektedir Parti drst insanlar srgne gnderirken, ajanlar ve yolsuzluklar destekleyerek, yasad zenginlemenin yolunu amaktadr Demokrasi kavram ve imaj Parti tarafndan arptlmakta, anayasa bir aldatma haline gelmekte, referandumlar komediye dnmekte ve halk
370 371

Dam, op.cit., s.159dan: am Radyosu, 17, 23 ve 29 Mart 1980; al-Bath, 18 Mart 1980. Maoz, op.cit., s.161den: Jaysh al-Shab ( Syria ), 15 July 1980. 372 Roberts, op.cit., s.116.

164

rgtlenmeleri itibarn kaybetmektedir. En kts ise, Suriye mezhepilik bataklna saplanmtr. Hafz Esad ve kardei Rfat Esad belli mezhepi unsurlarn desteiyle gc ellerine almlar ve Mslmanlar kleletirerek, zenginliklerini ve refahlarn ellerinden almlardr.373 Esad rejimi, slamclar tarafndan sulu hkmet, slamn ve

Mslmanlarn dman, Sovyetler Birliinin ajan olarak adlandrld.374 1980 ylnda Baas Partisine ve Esad ynetimine kar artan eletiriler, muhalefet ile rejim arasndaki kat uzlamazl aka gstermekteydi. Yeri geldiinde suikastlerle, kimi zaman da bildirilerle rejime yklenen muhalefetin en nemli eylemlerinden biri olan Hama Ayaklanmas da bu birikimin neticesinde ortaya kt: 2 ubat 1982de Hamada balayan ayaklanma 28 ubata kadar srd ve bu tarihler arasnda Mslman Kardeler ile Esad ynetimi arasnda kanl atmalar yaand. Hamada yaananlarn fark, rejimle kktendinci375 slamc muhalefet gleri arasndaki atmann btn kenti kapsayan, kent halknn da katld silahl bir ayaklanmaya dnmesiydi.376 Hama, Mslman Kardeler rgtnn nemli bir kalesi olmakla birlikte, ayaklanmann burada kmasnn hem ekonomik hem de

Maoz, op.cit., s.152-153ten: I. U. Abdallah, Islamic Struggle in Syria, Berkeley, 1983, s.20. Mordechai Keddar, In Search of Legitimacy: Asads Islamic Image in the Syrian Offical Press, Moshe Maoz, Joseph Ginat ve Onn Winckler ( ed. ), Modern Syria: From Ottoman Rule to Pivotal Role in the Middle East, Portland, Sussex Academic Press, 1999, s.21 375 Burada siyasal slamn tarihsel kkenlerine, ortaya kn hazrlayan sosyo-ekonomik koullara deinilmeksizin unu belirtmek gerekli olabilir: 1940larda ivme kazanan siyasal slamn yukardan aaya doru, devletin ele geirilerek slam bir toplum yaratma hedefi 1980lerle birlikte nce bireylerin slama kanalize edilmesi ve dolaysyla aadan yukarya doru bir slamleme hedefini savunan yeni-fundemantalizme evrildi. Bu konuda ayrntl bir analiz iin bkz: Oliver Roy, Siyasal slamn flas, ev. Cneyt Akaln, stanbul, Metis Yaynlar, 2005, s.107-124. 376 Dam, op.cit, s.183.
374

373

165

siyasal nedenleri bulunmaktayd. atmann temelinde yatan, slam ile Baas, Snni ile Alevi, kasaba ile kent arasndaki eskiye dayanan kat dmanlklard.377 1960lardan itibaren Baas Partisi ierisinde oranlar artan krsal kesimden gelen Alevilerin, 1970lerle birlikte Snni Mslmanlara ynelik ekonomik almlar amla snrl kalmt. Dier yandan daha spesifik bir iktisadi zmleme yapan Lawson, Hama ayaklanmas zerine kaleme ald almasnda, Mslman Kardeler muhalefetinin ve Hamada meydana gelen ayaklanmann sadece mezhep atmasyla aklanamayacan; bunun zerinden analiz yapld takdirde ayaklanmann neden dier ehirlerde deil de Hamada kt sorusuna cevap verilemeyeceini dile getirmektedir.378 Lawson, Hama ayaklanmasnn Suriyenin sanayiye ynelik kalknma programyla beraber, zellikle Hamadaki manifaktr reticilerinin ve ticaret burjuvazisinin de gemesine bir tepki olduunu dile getirmektedir.379 Nitekim, 1970lerin sonlarndaki ve 1980lerin bandaki rejime muhalefetin ban eken Mslman Kardelere aml Snni Mslmanlarn destek vermemesi, slamclk temelinde gerekleen rahatszln ekonomik temeline iaret etmekteydi.380 Mslman Kardelerin gerekletirdii Hama ayaklanmasnn aml burjuvazi tarafndan destek grmemesi, bu rejim kartlnn mezhepler aras uzlamazlktan ok, ekonomik uzlamazlktan kaynaklandn gstermekteydi. Bununla balantl olarak Talhami, Mslman Kardeler rgtnn aml ve lkenin kuzey kesiminden gelen yelerinin protesto faaliyetlerindeki tutumlarna ve iddetin

Seale, Asad of Syria..., s.333. Fred H. Lawson, Social Bases for the Hamah Revolt, MERIP Reports, No.110 ( NovemberDecember 1982 ), s.24. 379 Idem. 380 Hinnebusch, amn ayaklanmalar ve protestolar srasndaki sessizliine dikkat ekmektedir: Hinnebusch, Autharitorian Power and..., s.288.
378

377

166

kullanlmasna ilikin gr ayrlklarna dikkat ekmektedir.381 Buna gre, sistemden pay elde etmeye balayan aml Snni Mslman kesim, lkenin kuzeyindekilere oranla iddeti ksmen dlayan daha yumuak bir muhalif tavrdan yanaydlar. Btn bunlarn sonucu olarak, Hama ayaklanmas 1970lerin ikinci yarsndan itibaren Suriyede olumaya balayan genel bir rahatszln ve siyasal slamclk temelinde gerekletirilen muhalefetin en yksek ve iddetli aamasyd. Dolaysyla ayaklanma byle bir birikimden ve Mslman Kardelerin sk rgtlenmesinden ve harekete yn vermeye muktedir hale gelmesinden bamsz aklanamayacaktr. Suriye zelinde, Baaslkn giderek Alevilik ile zdelemesi ise, bu ayaklanmann mezhepilik temelindeki boyutunu oluturmaktayd. Mslman Kardelerin sylemlerinde yer alanlar daha ok bu mezhepler aras uzlamazla odaklanmakla birlikte, slam Cephenin Manifestosunda da grld gibi ekonomik eitsizlie de iaret etmekteydi. Yirmi alt gn sren Hamadaki atmalar srasnda, Mslman Kardeler rgt rejime zor anlar yaattysa da Esad ynetimi ayaklanmay bastrmada ve Mslman Kardelere byk bir darbe indirmede baarl oldu. Hama

ayaklanmalarnn rejimin sert nlemleriyle bastrlmas kktendinci muhalefetin sonunu getirmeye odaklanmt ve bunu ksmen de olsa baard. Bu olayn ardndan Suriyede tam anlamyla Snni muhalefetin bertaraf edildii ya da sindirildii sylenemese de Mslman Kardeler rgtnn ar bir darbe yedii ortadayd. Esad, ayaklanmann bastrlmasnn ardndan 7 Mart 1982de yapt aklamada unlar dile getiriyordu:

381

Talhami, op.cit., s.123.

167

Yoldalarm, kardelerim: slamiyet iin, Mslman rol yaparken, dinin anlamn, kavramlarn arptmaktan daha byk tehlike yoktur. Katil Kardelerin yapt da bu: slam adna ldryorlar. slam adna suikastler

dzenliyorlar... Kardeler, yoldalar, bu lkenin btn kasaba ve kylerindeki halk, bu vatan ve gnderildii ekli ile slam, Muhammedin Allah onu balasn, ona huzur versin- slamn savunacaktr. Evlatlarm, baland ekliyle slam biz koruyacaz. Peygamberin izinden gidenlerin slamn, Umar ( halife mer ) ve Alinin slamn; adaletin slamn; sevginin slamn;

vatanseverliin slamn; devrimin slamn; gericilie ve feodalizme kar mcadelenin slamn... Kardelerim, vatann dmanlar ile ibirlii yapan, emperyalist, Siyonist ve gerici dmanlarn ua Mslman Kardelere bin kere lm! Mslman Kardelere, katil Kardelere, ahlaksz Kardelere bin kere lm!382 Esad bu konumasnda da slam referanslarla Mslman Kardelere yklenmekteydi. Hama ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra yaplan bu

konumadan da anlald gibi, Baaslkn erken dnemde Arap sosyalizmi ve milliyetilik zerinden temellendirilen Baas sylemi, slamiyete atflarla, feodalizme ve emperyalizme kartlkla ve devrimcilii slamiyetle birletirerek
Dam, op.cit., s.190-191den: am Radyosu, 7 Mart 1982; yayna hazrlayan Mustafa Tlas, Kahhalika Qal al-Asad, 6. Basm, am, 1993, s.311-312.
382

168

yeniden kurgulanmaktayd. Baas seklarizmden farkl olarak Esadn slamiyete yapt vurgu, Esad ynetiminin ve Baaslkn kat ideolojisinin yerine pragmatizmin geiini simgelemekteydi. slam muhalefetin bastrlmasnn ardndan, 1990lar boyunca uluslararas kapitalizme eklemlenme amacna ve Suriyenin sistem d hareket edebilme alannn daralmasna bal olarak, Suriye ekonomisindeki geni apl deiikliklerle ve Snni Mslmanlarn bundan pay almalaryla paralel bir biimde ciddi anlamda yeni muhalefet odaklar da domad. Ekonomideki liberalleme admlarnn siyasal alana yansmamasyla, sk bir denetim altnda tutulan Suriye toplumundaki muhalif hareketler her defasnda bastrlabildi. Esad dneminde, devletle ve st dzey iktidar yaplanmasyla iie geen Baas Partisi de bunun en nemli aralarndan biri oldu.

169

SONU

19. yzyln balarnda edebi ve kltrel bir uyan olarak ortaya kan Arap milliyetilii dncesi, 20. yzyln balarnda siyasal bir anlam kazand. Osmanl mparatorluunun yklmasnn ardndan Orta Dounun manda

ynetimlerine braklmasyla, anti-emperyalist bir vurgu kazanan Arap milliyetilii Mslman ya da Hristiyan btn Araplar kapsayacak bir syleme doru evrilirken slamla olan balarn koparmaya giriti. Suriye ve Orta Dou tarihinde nemli bir yere sahip olan Baas Partisi de Arap milliyetiliinin bu aamasnda ortaya kt ve ideolojisini kendinden nceki Arap dnrlerinin miras zerine ina etti. Fakat kinci Dnya Sava sonrasnda dnya sistemi iki kutuplulua evrilirken, Sovyetler Birliinin Bat kartl etkisini smrge gemii bulunan nc Dnyada, Orta Douda ve Suriyede de gsterdi. Dolaysyla kapitalist sistem d bir kalknma modeli olarak Arap sosyalizmi Baas dncede, Arap milliyetiliinden sonraki en nemli unsur olarak formle edildi. Dnemin havasna uygun olarak Baas dncenin nemli ideolojik unsurlar Arap milliyetilii, Arap sosyalizmi ve hrriyet olarak belirlendi. Bu ideolojik sylem, Suriyede yeni gelimekte olan orta snflara ve snfsal konumlaryla etnik kimlikleri rten krsal blgede yaayan aznlklara hitap etmekteydi. Aznlklarn Partide ve orduda artan oranda yaplanmalar, Partinin ideolojik nceliklerindeki deiimde de etkili oldu. Ayrca Partinin iktidara geli srecinde ve sonrasnda yaanan parti ii iktidar mcadelesinde aznlklara zg mezhep, blge ve airet balar nemli rol oynad.

170

1950lerde rgtlenme ve ideolojik yaplanma giriimlerini tamamlayan Baas Partisi, Arap birlii ideali temelinde hem Suriye i politikasnda hem d politikasnda nemli etkilerde bulundu. 1950lerde Suriye siyasal yaps manda dneminden kalma geleneksel elit tarafndan belirlenirken, Baas Partisinin en nemli i politika faaliyeti etkili bir muhalefet sergilemek oldu. Bu dnemde, Baas Partisi Suriye siyasal hayatn nemli derecede etkilemeye balad. Dier yandan 1950ler bamszln yeni kazanm Arap lkelerinde Arap milliyetilii dncesinin, Nasrn etkisiyle, ykselie getii bir dnemdi. lk kuak Baaslar iin birleik bir Arap devleti kurabilmek sosyalist uygulamalardan daha ncelikliydi. 1958 ylnda Nasrn Msryla birlemenin en hararetli savunucular da yine Baaslard. Dolaysyla Baasn erken dnemindeki blge politikas, birleik Arap devletini gerekletirme hedefi ekseninde Msrla birleme temelinde belirlendi. Bu birlik zamanla dier Arap lkelerinin de katlaca geni apl bir Arap devletinin ilk aamas olarak grld. Fakat ksa mrl birlik, Suriyede Msrla birleme sonrasnda uygulamaya konulan ekonomi politikalardan rahatsz olan subaylarn gerekletirdii bir darbeyle son buldu. Bunu takip eden iki yl boyunca, Baas ideolojiyle tam anlamyla ters den politikalarn uygulamaya konmu olmas, alt ve orta snflarn temsilciliini yapan Baas Partisi iin yeniden yaplanmann tetikleyici unsurunu oluturdu. 1960larn uluslararas sisteminde Souk Savatan Yumuamaya ve nc Dnyada ounlukla uygulamaya konulmaya balayan planl ekonomiye gei sreci, Suriye Baas Partisinin ideolojik nceliklerini de deiime uratt. Ayrca baarsz bir birlik deneyimi, nce sosyalizmle ekonomik ve toplumsal yapnn dntrlmesi gerektii fikrinin yeni kuak Baaslarda ncelikli politika olarak

171

belirlenmesine yol at. Dier yandan Baas Partisinin ideolojik olarak yeniden yaplanmasnda bu d dinamikler kadar i dinamikler de etkili oldu. Genellikle toplumun yoksul kesimini oluturan, krsal kkenli aznlklarn Parti ierisinde artan saylar da radikallemenin ve ideolojik nceliklerin deiiminin tohumlarn att. Liderlikteki yeni insanlar bu yeniden yaplanmann, Arap sosyalizmine ncelik verecek sylemin taycln yapmaktayd. Baas Partisinin 1960lardaki ideolojik dnm, Partinin kurulu yllarndaki toplumsal tabann deiiklie uratt. Aznlklarn etkisiyle, Parti gittike krsal kesime hitap eden ve ciddi anlamda kentli burjuvazinin ve orta snfn muhalefetine hedef olan bir yapya brnd. 1963 darbesiyle balayan geleneksel Baas evresi, Baas Partisindeki dnmn hazrlk aamasna tekabl etti. Parti kontrolnn krsal kkenli radikal aznlklara doru kaymaya balad bu evre, tam bir gei evresiydi. Eski kuak ve yeni kuak Baaslar arasndaki mcadele su yzne kmaya balarken, bu durum i ve d politikaya da yansd. eride, nc Dnyada ve Arap Orta Dousunun ounluunda uygulamaya konulan sosyalist politikalardan etkilenerek toprak reformu ve milliletirmelerle ekonomik ve toplumsal deiime ncelik verilirken, darda Arap devletini oluturmak amacyla Msr ve Irakla birlik grmeleri balatld. Fakat eski kuak Baaslarn talebiyle balatlan birlik grmelerinin baarszlkla sonulanmasyla, geleneksel Baas evresi yeni kuak Baaslarn etkisiyle- Dou Bloku ve Sovyetler Birliiyle ilikilerin gelitirildii bir dnem oldu. 1966da iktidara gelen neo-Baas ise, Baas dncenin radikallemesindeki son aamayd. Bu dnemde de devam ettirilen milliletirmelerle ekonomideki devlet kontrol arttrld; Sovyetler Birliiyle kurulan ilikiler daha da gelitirildi.

172

Gerekletirilen karlkl ziyaretler sonucu iki lke karlkl eitlik, i ilerine karmama ve egemenlik haklarna sayg ilkeleri temelinde siyasal, kltrel, ekonomik ve askeri alanlardaki ibirliini gelitirmeye karar verdiler. Rotasn Sovyetler Birliinden yana izen neo-Baas iktidar dneminde, Arap lkelerine ilikin olarak gericiler ve ilericiler ayrm yapld. zellikle 1967 Sava sonrasnda yaanmaya balayan iktidar mcadelesi de bu balamda ekillendi. Sosyalist dnme ncelik verilmesinden yana olan neo-Baas kanad gerici olarak niteledii Arap monarileriyle ibirliine kar tutum alrken, Esad etrafnda yaplanan liberal ve pragmatik kanat Arap monarilerine kar daha lml bir politikadan yanaydlar. Bunun yannda, uygulamaya koyduu milliletirmelerle

kentli burjuvaziyi gittike kendisine yabanclatran Baas Partisinin ierisindeki liderlik krizi zellikle 1967 Savandan sonra keskinleti. Neo-Baasn ncln yapan Selah Cedid ve daha liberal bir politikadan yana olan Hafz Esad arasndaki iktidar mcadelesi Esad lehine sonuland. Bu iktidar mcadelesinin Esad lehine sonulanmasnda mezhep balarndan ok blge ve airet balar belirleyici oldu. Esad ve hizbi Partinin askeri kanadndaki nemli noktalar ele geirirken, Cedid sivil kanattaki nemli konumlara kendi yandalarn atamaktayd. Fakat kinci Dnya Sava sonrasnda, Orta Douda ve Suriyede modernlemenin ve ekonomik kalknmann taycln yapmaya aday olan kesim orduydu. Dolaysyla Suriyenin pretoryen yaps, iktidar mcadelesi srasnda da etkisini gsterdi. Dier yandan Esad, kentli orta snfn desteini Parti iin gerekli gryordu. Nitekim, Esad Cedidle giritii iktidar mcadelesinde kentli orta snfn desteini alarak tabann geni tutmutu. nk neo-Baastan farkl

173

olarak, iktidarnn ilerleyen yllarnda, kstl da olsa, liberal ekonomi politikalarla Snni Mslmanlar yabanclatrmama yoluna gitti. 1970 ylnn Kasm aynda kansz bir darbeyle iktidar ele geiren Esadn otuz yllk ynetim dnemi ise, Baas Partisinin arka planda kald ve ekonomide liberalleme admlarnn atld bir dnem oldu. Bu deiimin temelinde hem uluslararas hem de blgesel koullarn farkllamas yatmaktayd. 1970lerle birlikte uluslararas kapitalist sistemde uygulamaya konulan neo-liberal politikalar, nc Dnyaclkn ve devlet eliyle kalknma hedefinin iini boaltt. Dier yandan Arap Orta Dousunda Arap milliyetiliinin de gemesi ve vataniyenin ykselii Suriyenin ve Baas Partisinin nceliklerini deiiklie uratmaktayd. Dolaysyla Hafz Esadn 1970 darbesiyle balayan ve 2000e dek devam eden iktidar, Partinin 1960larn ortasnda radikalleen ve Arap milliyetiliinden ok Arap sosyalizmine ncelik veren anlayndaki krlmann, Suriyelilike ve liberalizme evrilmesinin taycln yapt. Bu temel deiiklikler de kendisini ekonomik yeniden yaplanmada ve Lbnan i sava srasndaki mdahalede kendisini gsterdi. SuriyeMsr ilikileri 1973 Sava ertesinde Msrn sraille bar antlamas imzalamasnn ardndan koparken, bu durum Suriyenin vataniye savunuculuuna soyunmasnn da tetikleyicisi oldu. Suriyenin Lbnan i sava srasnda Filistinlilerin deil de Hristiyanlarn yannda savamas ise, Arap milliyetilii hedefinin gzard edildiini ve Partinin ideolojisindeki kaymann Suriyenin blge politikasna yansdn ortaya koydu. 1980lerin ortalarna kadar Sovyetler Birliiyle ilikilerin seyrinde nemli bir deiiklik olmadysa da bu durum 1960lardakinin aksine daha pragmatik nedenlerden kaynakland.

174

Tm bunlara ek olarak, Esad dnemi Baas Partisinin arka planda kald, Baas dncenin iinin boal(tl)d ve Esad ynetiminin devletin her kademesindeki gc kendinde toplad bir dnem oldu. 1970lerin sonunda ve 1980lerin banda ciddi bir muhalefet sergileyen Mslman Kardeler rejim tarafndan bastrld ve toplum devlet tahakkm altnda tutuldu. Yine bu dnemde Esada dair bir liderlik kltnn yaratlmasna tank olundu. 1990lar boyunca Suriye Devlet Bakan ile ilgili, hepsi de vg nitelii tayan yz akn almann yaymlanmas Esadn oluan liderlik kltne en ak kant oluturmaktadr.383 Baas Partisi arasallatrlrken ve Parti araclyla sivil toplum denetim altna alnrken, hala Partinin milliyetiliine ve sosyalistliine gnderme yaplmaktayd. Oysa bu dnem, Baas Partisi ideolojisindeki byk bir krlmann yaand, pragmatizmin n plana kt ve Partinin devletin toplumu denetim altna almasndaki en nemli unsurlarndan biri haline geldii bir dnem oldu. Bunun yannda Esadn Mslman Kardelerle giritii mcadelede slam unsurlar ieren konumalar yapmas, bu pragmatizmin nemli rneklerinden birini oluturdu. Dolaysyla Esad dneminde Arap milliyetiliinin yerini Suriyelilik, yani kavmiyenin yerini vataniye alrken; Arap sosyalizmi dncesinin yerini de liberalizm ald. Bu temel deiiklik de Suriye i ve d politikasna yansd. Bu tez, kronolojik olarak Souk Sava dnemiyle snrlandrlm olmakla birlikte, Baas Partisi iktidarda olduu 1990lar boyunca Suriye siyasetindeki etkisini srdrmtr. Bu dnemin balangcnda uluslararas sistemdeki en byk deiiklii yaratan ve sistemin yeniden yaplanmasn zorunlu klan olay, Sovyetler Birliinin kyd. Sovyetler Birliinin tarih sahnesinden ekilmesiyle

383

Dam, op.cit., s.233.

175

uluslararas sistemde doan boluk ABDnin hareket alann geniletirken, Orta Doudaki birok lkenin olduu gibi Suriyenin de ekonomik ve siyasal sorunlarn arttrd. 1986ya dein, Sovyet yardmlarndan en fazla yararlanan lkelerden biri olan Suriye iin Sovyetler Birliinin k, 1980lerin ortasndan itibaren krize giren ekonominin ar bir darbe daha yemesi demekti. 1980ler boyunca azalan Krfez lkeleri yardmlar ve 1990larn banda da Sovyetler Birliinin zl, yeni bir yaplanmaya giren uluslararas sistemde Suriyeye kendisini yeniden konumlandrmay dayatmaktayd. Dier yandan, nc Dnyadaki milliyeti-sol hareketleri destekleyen Sovyetler Birliinin uluslararas kapitalist sistemin iine ekilmesi, Orta Douda srail ve ABD kartln, Sovyetler Birliinin varlndan destek alarak dillendiren Suriye gibi devletleri zor durumda brakmaktayd. Dier yandan, 1990larn banda ABDnin yeni dnya dzenini kendi lehine yaplandrma adna giritii Irak igali srasnda Suriyenin Bat koalisyonunda yer almas, sistemdeki deiikliin iyi bir okumasn yapan Esadn pragmatizmine bal olarak gerekleti. Suriye Irak igalinin ertesinde, Orta Doudaki sorunlar, en temelde de Arap-srail atmasn zmeyi hedefleyen Bar Srecine dahil oldu. Bar Sreci srail ve Suriye arasndaki ihtilafa son veremediyse de Suriyenin yeni konjonktrde sraille bar masasna oturmas asndan bir farkllk yaratmaktayd. Fakat bu sre, Arap davasna bir ihanet olmaktan ok, o dnemde hemen hemen btn Arap devletlerinin sylemlerinde ve srail kartlklarnda bir yumuamaya gittikleri ve lkesel karlarn n planda olduu realist bir deerlendirme sreciydi. Dolaysyla 1970ler ve 1980ler boyunca askya alnan Arap birlii ideali, yeni koullarda tamamen gzard edilebilecek konumdayd. 1990larda da ayn ekilde

176

vataniyenin her bir Arap lkesi iin artan nemi, Suriye rneinde de grlmekteydi. 1990lar da tpk Esad ynetiminin ilk yirmi yllk dneminde olduu gibi, Baas Partisinin ve devlet kurumlarnn arka planda kald ve arasallatrldklar bir dnem oldu. 1990larda Suriye ekonomisinde, i ve d politkalarnda meydana gelen deiiklikler Esadn devlet bakan olarak ald kararlarla gerekleti. Nitekim, 1990da milletvekili saysnn arttrlm olmas, 1972 ylndaki alndan bu yana henz tek bir kanun tasars bile ortaya karmam olan parlamentonun etkisiz niteliini deitiremedi.384 1990lar boyunca Suriyeye ilikin temel tartma, ekonomik alandaki liberalleme hareketlerinin siyasal alana yansyp yansmayaca ya da bir demokratikleme hareketine yol ap amayacayd. Perthes, Suriyede devletin tahakkm mekanizmasnn nemli aralarndan biri olarak Baas Partisinin yeni dnya dzenine ayak uydurarak siyasal anlamda liberallemesinin mmkn olup olamayaca hakknda yle bir tespitte bulunmaktadr: Suriye rnei, gelime siyaseti konusunda Batl evrelerce sklkla dile getirilen, ekonomik ve siyasi

liberallemenin bir btn olduu ya da ekonomik alandaki liberallemenin siyasal alana da yansyaca ve

demokratiklemeye yol aaca ynndeki savlara uygun grnmyor. Rejimin tanyaca snrl oulculuk

demokratikleme salamaktan ok var olan sistemin devam ettirilmesi olarak dnlebilir. Suriye rnei, ekonomik

384

Lobneyer, Suriye: Leviathann Diyar, s.104.

177

alandaki liberallemenin siyasal alanda bir liberalleme olmakszn da yryebileceine dair iyi bir rnek tekil etmektedir.385 Perthesin Suriyedeki siyasal liberalleme ve demokratikleme olasl zerine yapt bu deerlendirme, Suriyede gerek anlamda bir demokratiklemeyi talep edecek ya da bunun iin mcadele verecek trde bir burjuva snfnn olmayyla daha da anlaml hale gelmektedir. Nitekim, 1970lerden beri uygulamaya konulan ekonomik anlamdaki da alma politikasyla dahi, burjuvazi ynetimin verdiinden fazlasn alamamtr. Hinnebuschun, Sovyetler Birliindekinin aksine Suriye elitinin mcadele etmeksizin siyasal ve ekonomik konumundan vazgeme niyetinde olmadna, rejimin egemenliini hafifletmeksizin bir siyasal ve ekonomik deiimi hedeflediine dair vurgusu386 Baas ynetimin demokratikleme almlarn, en azndan Esad dnemi boyunca, balatmadaki isteksizliine iaret etmektedir. Dolaysyla Esad ynetimi, 1990larn banda pragmatik olarak sistemin gerektirdii gibi davranrken, 1990larn ortasnda sraille Bar Srecinin tkanmasnn ardndan uluslararas kapitalist sisteme ve siyasal liberalizme tam anlamyla bir eklemlenmenin zorluunu yaamaktadr. Orta Dou lkelerinin ounda gemiin miras nedeniyle, tam anlamyla bir piyasa ekonomisinin yaratlamam olmas siyasal sistemdeki bir deiikliin, yani bu lkelerin ekonomik ve toplumsal olarak uluslararas sistemin iine girmelerinin nndeki en nemli engellerden biridir. Bu durum, Suriyenin ekonomide liberalleme admlar atmasna ramen, yine de Suriye iin geerlidir. Suriyede siyasal alanda liberallemenin
385 386

Perthes, Stages of Economic..., s.70-71. Hinnebusch, Syria: Revolution from..., s.103.

178

taycln yapacak bir sivil toplumun olmay, Esad dnemi boyunca bunun eitli mekanizmalarla zellikle Baas Partisi araclyla- engellenmi olmas demokratiklemenin nndeki en byk engel olarak durmaktadr. Siyasal alandaki liberallemeye dair diren, Esadn iktidar yaplanmasnn ve Suriyede ilettii bakanlk monarisinin niteliinden ve Orta Dou lkelerinin kendine zg toplumsal formasyonundan kaynaklanmaktadr. Sonu olarak, uluslararas sistemdeki deiiklikler ve bunun blge dzeyindeki etkileri Suriye Baas Partisinin ideolojik nceliklerine yansd. Bu yansma da Baas Partisinin hem bir muhalif hareket olduu dnemde hem de iktidara geldii dnemde uygulanan i ve d politikada etkisini gsterdi. 1950lerin milliyeti sylemine uygun olarak, blge dzeyinde gerekletirilecek bir Arap devleti ideali d politikann en nemli unsuru olarak kodland. 1950lerde Arap milliyetiliinin hararetli savunuculuunu yapan Baas Partisi, Partide aznlklarn etkisinin artmasyla ve birlik fikrinin gereklememesiyle paralel olarak 1960larda sosyalizme ncelik verir hale geldi. Sovyetler Birliiyle ve Dou Blokuyla yakn ilikiler gelitirildi. 1970 sonras Esad iktidar ise, Baas dncedeki milliyetilik ve sosyalizm unsurlarnn iini boaltarak daha pragmatik ve liberal bir evrenin temsilciliini yapt. Uluslararas sistemde ncelik kazanan neo-liberal politikalar Baas Partisinde ve Suriye siyasetinde de kendisini hissettirdi ve Suriyede uygulamaya konulan infitah, daha pragmatik bir d politika anlayn zorunlu kld.

179

KAYNAKA

I. KTAPLAR

AL-AZMEH, Aziz, slamlar ve Moderniteler, ev. Elin Gen, stanbul, letiim Yaynlar, 2003.

AL, Tark, Bush Badatta: Irakn Yeniden Smrgeletirilmesi, ev. Osman Haknhay, stanbul, Agora Kitapl, 2003.

ANDERSON, Benedict, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.

ANTOUN, Richard T., QUATAERT, Donald, Syria: Society, Culture and Polity, New York, State University of New York Press, 1991.

ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul, Alfa Basn Yaym, 2004.

ARMAOLU, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar ( 19481988 ), Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar, t.y.

AYDIN, Aye H. ( ed. ), Osmanl mparatorluunda Ayrlk rgtler: Aliye Divan- Harb-i rfisi, stanbul, Arba Yaynlar: 58, 1993.

180

AYUB, Nazih, Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Cep Kitaplar: 110, 1993.

BEERI, Elizer, Army Officers in Arab Politics and Societies, London, Pall Mall Press, 1970.

BERKES, Niyazi, slamlk, Ulusluk, Sosyalizm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1969.

BINDER, Leonard, The Ideological Revolution in the Middle East, New York, John Willey And Sons Inc., 1964.

BROWN, L. Carl, mparatorluk Miras: Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, ev. Gl aal Gven, stanbul, letiim Yaynlar, 2003.

BULUT, Faik, slamc rgtler, stanbul, Tmzamanlar Yaynclk, 1994.

CHATTERJEE, Partha, Milliyeti Dnce ve Smrge Dnyas, ev. Sami Ouz, stanbul, letiim Yaynlar, 1996.

CHELKOWSKI, Peter J. ve PRANGER ( ed. ), Robert J., Ideology and Power in the Middle East, The United States of America, Duke University Press, 1988.

DAM, Nikolaos Van, Suriyede ktidar Mcadelesi, ev. Semih diz ve Asl Falay alkvik, stanbul, letiim Yaynlar, 2000.

181

DAVIA, Adid, Arap Milliyetilii Zaferden Umutsuzlua, ev. Lttfi Yaln, stanbul, Literatr Yaynclk, 2004.

DAWISHA, Adeed ve ZARTMAN, William ( ed. ), Beyond Coercion: The Durability of the Arab States, New York, Croom Hell, 1988.

DAWN, Ernest, Osmanlclktan Arapla, ev. Bahattin Aydn, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998.

DEVLIN, John F., The Bath Party: A History From Its Origins to 1966, California, Hoover Institution Press, 1976.

EL-MALK, Enver Abd, ada Arap Dncesi: Bamszlk, Sosyalizm, ev. Adnan Cemil, y.y., Altn Kitaplar, 1971.

ESMAN, Milton J. ve RABINOVICH, Itamar ( ed. ), Orta Douda Etnisite, oulculuk ve Devlet, ev. Zafer Avar, stanbul, Avesta Basn Yayn, 2004.

GLER, Zeynep, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii: Msr ve Nasrclk, stanbul, Yenihayat Ktphanesi, 2004.

HALLIDAY, Fred, Devrim ve Dnya Siyaseti: Altnc Byk Gcn Ykselii ve D, ev. Mehmet Moral, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004.

182

HAIM, Sylvia ( ed. ), Arab Nationalism: An Anthology, Los Angeles, University of California Press, 1962.

HAMMOND, Paul Y. ve ALEXANDER, Sidney S. ( ed. ), Political Dynamics in the Middle East, New York, American Elsevier Publishing Company, Inc., 1972.

HINNEBUSCH, Raymond A., Authoritarian Power and State Formation in Bathist Syria: Army, Party and Peasant, Colorado, Westview Press, 1990.

_________, Syria: Revolution from Above, New York, Curzon Press Limited., 2001.

HOPWOOD, Derek, Syria, 19451986: Politics and Society, Boston, Unwin Hyman, 1988.

HOURANI, Albert, Arap Halklar Tarihi, ev. Yavuz Alogan, stanbul, letiim Yaynlar, 2005.

________, ada Arap Dncesi, ev. Latif Boyac ve Hseyin Ylmaz, stanbul, nsan Yaynlar, 1994.

BRAHM, Ferhad ve WEDEL, Heidi, Ortadouda Sivil Toplumun Sorunlar, ev. Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 1997.

183

SMAL, Tark Y., Arap Dnyasnda Komnist Hareket, ev. Kemal Sarszen, stanbul, Kap Yaynclk, 2006.

JABER, Kamel S. Abu, Arap Baas Sosyalist Partisi, ev. Ahmet Ersoy, Ankara, Altnok Matbaas, 1970.

KARPAT, Kemal H. ( ed. ), Political and Social Thought in the Contemporary Middle East, New York, Frederick A. Praeger Publishers, 1968.

________, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, stanbul, mge Kitabevi, 2006.

________, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan, Kaan Durukan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2002.

________, Ortadouda Osmanl Miras ve Ulusuluk, Ankara, mge Kitabevi, 2001.

KERR, Malcolm, The Arab Cold War, 1958-1967: A Study of Ideology in Politics, New York, Oxford University Press, 1967.

KHADDUR, Majid, Arab Contemporaries: the Role of Personalities in Politics, Baltimore and London, The Johns Hopkins University Press, 1973.

184

________, Political Trends in the Arab World, Westport Connecticut, Greenwood Press, 1970.

KHOURY, Philip S., Syria and the French Mandate, London, I. B. Taurus Co. Ltd. Publishers, 1987.

KIENLE, Eberhard, Contemporary Syria: Liberalization Between Cold War and Cold Peace, London, British Academic Press, 1994.

KRKOLU, mer, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi ( 1908-1918 ), Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982.

________, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 19451970 ), Ankara, Sevin Matbaas, 1972.

LECA, Jean, Uluslar ve Milliyetilikler, ev. Siren demen, stanbul, Metis Yaynlar, 1998.

LENCZOWSKI, George, Political Elites in the Middle East, Washington D.C., American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1975.

MAOZ, Moshe, GINAT, Joseph ve WINCKLER, Onn, Modern Syria: From Otoman Rulet o Pivotal Role in the Middle East, Portland, Sussex Academic Press, 1999.

185

MAOZ, Moshe, Asad: Sphinx of Damascus, New York, Weidenfield&Nicolson, 1988.

ORAN, Baskn ( ed. ), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.I., stanbul, letiim Yaynlar, 2002.

ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, letiim Yaynlar, 2005.

OWEN, Robert, PAMUK, evket, 20. Yzylda Ortadou Ekonomileri Tarihi, ev. Aye Edirne, stanbul, Sabanc niversitesi Yaynlar, 2000.

PERTHES, Volker, The Political Economy of Syria Under Asad, London ve New York, I. B. Taurus, 1995.

RABINOVICH, Itamar, Syria Under the Bath, 19631966: The Army-Party Symbiosis, Jerusalem, Israel University Press, 1972.

ROBERTS, David, The Bath and the Creation of Modern Syria, London and Sydney, Croom Helm, 1987. ROY, Oliver, Siyasal slamn flas, ev. Cneyt Akaln, stanbul, Metis Yaynlar, 2005.

SAID, Edward, arkiyatlk, ev. Berna lner, stanbul, Metis Yaynclk, 2003.

186

SANDER, Oral, Siyasi Tarih: 1918-1994, C.II., Ankara, mge Kitabevi, 2000.

SATLOFF, Robert B. ( ed. ), The Politics of Change in the Middle East, the United States of America, Westview Pres, 1993.

SEALE, Patrick, The Struggle for Syria, New York, Oxford University Press, 1965.

________, Asad of Syria: The Struggle for the Middle East, Berkeley, University of California Press, 1988.

SHARABI, Hisham, Nationalism and Revolution in the Arab World, Princeton, D. Van Nostrad Company, Inc., 1966.

EN, Sabahattin, Ortadouda deolojik Bunalm: Suriye Baas Partisi ve deolojisi, stanbul, Birey Yaynclk, 2004.

TB, Bassam, Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998.

YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar: Balkanlar, Kafkasya ve Orta Dou, ev. irin Tekeli, stanbul, letiim Yaynlar, 2002.

ZEINE, N. Zeine, Trk-Arap likileri ve Arap Milliyetiliinin Douu, ev. Emrah Akba, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2003.

187

ZUBAIDA, Sami, slam Halk ve Devlet, ev. Sami Ouz, letiim Yaynlar, 1994.

II. MAKALELER

ADOMEIT, Hannes, Soviet Policy in the Middle East: Problems of Analysis, Soviet Studies, Vol.27., No.2 ( April 1975 ), s.288-305.

AL-AHSAN, Syed Aziz, Economic Policy and Class Structure in Syria: 19581980, International Journal of Middle East Studies, Vol.16., No.3 ( August 1984 ), s.301-323.

AL-BTAR, Salah ed-Din, The Implications of the October War for the Arab World, Journal of Paletsine Studies, Vol.3., No.2 ( Winter 1974 ), s.34-45.

AL-BTAR, Salah ed-Din, AULAS Marie-Christine, HOOGLUND, Eric ve PAUL, Jim, The Major Deviation of the Bath Is Having Denounced Democracy, MERIP Reports, No.110 ( November-December 1982 ), s.2123.

ANDERSON, Lisa, Arab Democracy: Dismal Prospects, World Policy Journal, Vol.18., No.3 ( Fall 2001), s.53-60.

BATATU, Hanna, Syrian Muslim Brethren, MERIP Reports, No.110 ( November-December 1982 ), s.1220.

188

BEININ, Joel, The Working Class and Peasantry in the Middle East: From Economic Nationalism to Neoliberalism, Middle East Report, No.210 ( Spring 1999 ), s.1822.

BEN-TZUR, Avraham, The Neo-Bath Party of Syria, Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s.161-181.

BINDER, Leonard, The Tragedy of Syria, World Politics, Vol.19., No.3 ( April 1967 ), s.521-549.

CARR, David W., Capital Flows and Development in Syria, The Middle East Journal, Vol.34., No.4 ( Autumn 1980 ), s.455-469.

DAWISHA, A. I., The Transnational Party in Regional Politics: The Arab Bath Party, Asian Affairs, Vol.5., No.1 ( February 1974 ), s. 23-31.

________, Requiem for Arab Nationalism, Middle East Quarterly, Vol.10., No.1 ( Winter 2003 ), s.25-41.

_________, The Motives of Syrias Intervention in Lebanon, The Middle East Journal, Vol.38., No.2 ( Spring 1984 ), s.228-237.

189

DAWN, C. Ernest, The Formation of Pan-Arab Ideology in the Inter-War Years, International Journal of Middle East Studies, Vol.20., No.1 ( February 1988 ), s. 6791.

________, The Rise of Arabism in Syria, The Middle East Journal, Vol.16., No.2 ( Spring 1962 ), s.145-168.

DELWIN, A. Roy ve NAFF, Thomas, Bathist Ideology, Economic Development and Educational Strategy, Middle Eastern Studies, Vol.25., No.4 ( October 1989 ), s.451-479.

DEVLIN, John F., The Bath Party: Rise And Metamorphosis, The American Historical Review, Vol.96., No.4-5 ( December 1991 ), s. 13961407.

DRYSDALE, Alasdair, The Asad Regime and its Troubles, MERIP Reports, No. 110 ( November-December 1982 ), s.311+36.

________, The Regional Equalization of Health Care and Education in Syria since the Bathi Revolution, International Journal of Middle East Studies, Vol.13., No.1 ( February 1981 ), s.93-111.

FAKSH, Mahmud A., The Alawi Community of Syria: A New Dominant Political Force, Middle Eastern Studies, Vol.20., No.2 ( April 1984 ), s.133-153.

190

GALVAN, John, Syria and the Baath Party, MERP Reports, No.25 ( February 1974 ), s.316.

GINAT, Rami, The Soviet Union and the Syria Bath Regime: From Hesitation to Rapprochement, Middle Eastern Studies, Vol.36., No.2 ( April 2000 ), s.150-171.

HARRIS, William, Syria in Lebanon, MERIP Reports, No.134 ( July-August 1985 ), s. 914.

HINNEBUSCH, Raymond A., State And Civil Society in Syria, The Middle East Journal, Vol.47., No.2 ( Spring 1993 ), s.243-257.

HIRST, David, The Syrian Dilemma, Nation, Vol.280, No. 17 ( May 2005 ), s.20 24.

HOPFINGER, Hans ve BOECKLER, Marc, Step by Step to an Economic System: Syria Sets Course for Liberalization, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 23., No. 2 ( November 1996 ), s.183-202.

HOTTINGER, Arnold, How the Arab Bourgeoise Lost Power, Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s.111-128.

KAYLAN, Nabil M., The Rise of the Syria Bath, 1940-1958, International Journal of Middle East Studies, Vol.3., No.1 ( January 1972 ), s. 323.

191

KERR, Malcolm H., Notes on the Background of Arab Socialist Thought, Journal of Contemporary History, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s. 145-159.

KHOURY, Philp

S., Continuity And Change in Syrian Political Life: The

Nineteenth And Twentieth Centuries, The American Historical Review, Vol.96., No.4-5 ( December 1991 ), s.1374-1395.

KIENLE, Eberhard, Arab Unity Schemes Revisited: Interest, Identity, and Policy in Syria and Egypt, International Journal of Middle East Studies, Vol.27., No.1 ( February 1995 ), s.53-71.

LAWSON, Fred H., Private Capital and the State in Contemporary Syria, Middle East Report, No.203 ( Spring 1997 ), s. 8-13.

_________, Domestic Transformation and Steadfastness in Contemporary Syria, The Middle East Journal, Vol.48., No.1 ( Winter 1994 ), s.47-65.

________, Social Bases for the Hamah Revolt, MERIP Reports, No.110 ( November-December 1982 ), s.2428.

LONGUENESSE, Elisabeth, The Class Nature of State in Syria: A Contrubition to an Analysis, MERIP Reports, No. 77 ( May 1979 ), s. 311.

192

LUCAS, Ivor, The Paradox of Syria, Asian Affairs, Vol.25., No.4 ( February 2004 ), s.3-10.

MAJOR, John, The Search for Arab Unity, International Affairs, Vol.39., No.4 ( October 1963 ), s.551-563.

MAOZ, Moshe, Attempts at Creating a Poitical Community in Modern Syria, The Middle East Journal, Vol. 26., No. 4 ( Autumn 1972 ), s.389-405.

MELHEM, Hisham, Syria Between Two Transition, Middle East Report, No.203 ( Spring 1997 ), s. 2-7.

ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorluunda Arap Milliyetilii, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4., stanbul, letiim Yaynlar, 1985, s.1032-1036.

OWEN, Roger, 1970lerde Arap Ekonomileri, Birikim, S.22 ( ubat 1991 ), s.4450.

PARKER, J. S. F., The United Arab Republic, International Affairs, Vol.38., No.1 ( January 1968 ), s.15-28.

193

PERLMUTTER, Amos, From Obscurity to Rule: The Syrian Army and the Bath Party, The Western Political Quarterly, Vol.22., No.4 ( December 1969 ), s. 827845.

_________, The Praetorian State and the Praetorian Army: Toward a Taxonomy of Civil-Military Relations in Developing Polities, Comparative Politics, Vol.1., No.3 ( April 1969 ), s. 382-404.

PERTHES, Volker, A Look at Syrias Upper Class: The Bourgeoisie and the Bath, Middle East Report, No. 170 ( May-June 1991 ), s.3137.

________, Syrias Parliamentary Elections: Remodeling Asads Political Base, Middle East Report, No. 74 ( January-February 1992 ), s. 1518+35.

________, The Syrian Private Industrial and Commercial Sectors and the State, International Journal of Middle East Studies, Vol. 24., No.2 ( May 1992), s. 207230.

PIPES, Daniel, The Alawi Capture of Power in Syria, Middle Eastern Studies, Vol.25., No.4 ( October 1989 ), s. 429-450.

RABINOVICH, Itamar, The Compact Minorities and the Syrian States, 1918 1945, Journal of Contemporary History, Vol.14., No.4 ( October 1979 ), s. 693 712.

194

REID, Donald M., The Syrian Christians and Early Socialism in the Arab World, International Journal of Middle East Studies, Vol. 5., No.2 ( April 1974 ), s. 177 193.

ROULEAU, Eric, The Syrian Enigma: What is the Baath, New Left Review, No. 45 ( 1967 ), s.5365.

RUBIN, Barry, Pan-Arab Nationalism: The Ideological Dream as Compelling Force, Journal of Contemporary History, Vo.26., No.3-4 ( September 1991 ), s. 535-551.

RZGAR, Murat, Ortadou ve Baas Partisi, Birikim, S.22 ( ubat 1991 ), s. 18 21.

SADOWSK, Yahya M., Cadres, Guns, and Money: The Eighth Congress of the Syrian Bath, MERIP Reports, No. 134 ( July-August 1985 ), s.3-8.

SEALE, Patrick, Interview with Syrian President Hafz al-Asad, Journal of Palestine Studies, Vol.22., No.4 ( Summer 1993 ), s.111-121.

SIEGMAN, Henry,Arab Unity and Disunity, The Middle East Journal, Vol.16., No.1 (Winter 1962 ), s. 4859.

195

________, Being Hafz al-Assad, Foreign Affairs, Vol. 79., No. 3 ( May-June 2000 ), pp. 2-7.

SPRINGBORG, Robert, Baathism in Practice: Agriculture, Politics, and Political Culture in Syria and Iraq, Middle Eastern Studies, Vol.17., No.2 ( April 1981 ), s. 191209.

TALHAM, Ghada Hashem, Syria: Islam, Nationalism and the Military, Middle East Policy, Vol. 8., No. 4 ( December 2001 ), s.110-127.

TORREY, Gordon H., The Bath-Ideology and Practice, The Middle East Journal, Vol.23., No.4 ( Autumn 1969 ), s. 445470.

WATENPAUGH, Keith D., Creating Phantoms: Zaki al-Arsuzi, the Alexandretta Criss, and the Formation of Modern Arab Nationalism in Syria, International Journal of Middle East Studies, Vol.28., No.3 ( August 1996 ), s.363-389.

WATERBURY, John, Twilight of State Bourgeoisie, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23., No.1 ( February 1991 ), s. 1-17.

196

ZET

Bu tez, 20. yzyln balarnda siyasallaan Arap milliyetilii ve iki sava aras dnemin anti-empreyalizm vurgusuyla ekillenen Arap sosyalizmi

dncelerinin miras zerine ina edilen Suriye Baas Partisini ele almaktadr. Tezin amac, Baas Partisinin ortaya k koullarn, ideolojik yaplanmasndaki ncelikli unsurlar, uluslararas sistemin ve blge koullarnn farkllamasyla Partide yaanan ideolojik dnm ve bu dnmn Suriye i ve d politikasna yansmalarn ortaya koyabilmektir. Birinci blm, Baas Partisinin kurulu yllarn ele almaktadr. Baas Partisinin kurulu yllarndaki ideolojik yaplanmasn hazrlayan unsurlar ve Partinin muhalefette olduu bu dnemde Suriye siyasetini ne derece etkilediini belirleyebilmek bu blmn temel hedefidir. Tezin ikinci blm, 1960larla birlikte Parti ideolojisinde hem Suriye i yapsndaki hem de uluslararas sistemdeki deiikliklerden kaynaklanan nedenlerle yaanan dnm ortaya koymay amalamaktadr. Partinin ideolojik

nceliklerindeki dnmn Suriye i ve d politikasn ne derece etkilediinin belirlenmesi ise, yine bu blmn temel hedeflerinden biridir. 1970lerde neo-liberal politikalarn blgeye nufuzyla liberalizme kayan Baas Partisi ideolojisindeki krlmay ortaya karan koullarn tespit edilmesi ise nc blmn konusunu oluturmaktadr. Bununla birlikte, bu blmde pragmatizme ve liberalizme kayan ve Arap birlii idealinden kopan Baas dncenin Suriye siyasal hayatna yansmalar ele alnmaktadr.

197

ABSTRACT

This thesis deals with the Syrian Bath Party, established on considerations of Arab nationalism, politicized at the beginning of the 20th century and Arab socialism formed with special emphasis on anti-emperialism in the interwar period. The aim of the thesis is to put forward the conditions of the emergence of the Bath Party and the main components of its ideological structure. Furthermore, ideological

transformation realized as a result of the differentiation of international and regional situations and the implications of this transformation on Syrian domestic and foreign policies are also examined. The first chapter deals with the years that led to the foundation of the Bath Party. The main aim of this chapter is to determine the elements constituting its ideological structure and, analyze to what extent this Party affects Syrian politics as an opposition Party. The second chapter intends to present the transformation in the Party ideology affected by the changes in the Syrian political structure and the international system in the 1960s. Another goal of this chapter is to determine to what extent the transformation in the Partys ideological priorities made an impact on Syrian domestic and foreign policies. The determination of the conditions that brought about the ideological rupture in the liberalized Bath Party with the penetration of neo-liberal policies into this region is the subject of the third chapter. Also in this chapter, implications on Syrian political life of the Bathist thought which broke away from the idea of Pan-Arabism, and became pragmatic and liberal are dealt with.

198