0

T. C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI
KELAM BLM DALI














BUYRUKLARA GRE KIZILBALIK





DOKTORA TEZ






Danman

PROF. DR. HASAN ONAT






Hazrlayan

DOAN KAPLAN







KONYA 2008
1

NSZ

Alevilik ya da yaygn kullanmyla Alevilik-Bektailik son yirmi yldr lkemizde tartlan
ve gncelliini koruyan konularn banda gelmektedir. Aleviliin popler bir konu olmasnn
ardnda, kresellemenin tetikledii alt kimliklerin kendilerini ifade imkn bulmasnn yan sra
uzun sredir toplumdan yaltlm ve kendi gettolarnda yaam sren topluluklarn ehirlemeyle
beraber gn yzne kmas yatmaktadr. Ancak Alevilik ya da tarihsel adyla Kzlbaln siyasi
ve sosyal eitli sebeplerle tarih boyunca kapal toplum zellii sergilemesi ve byk lde
szl gelenee dayanmas Alevilik ile ilgili kesintisiz bir tarihsel sreklilii engelledii gibi yeterli
lde Alevi yaznsal kltr retiminin de olmamasna sebebiyet vermitir.
Bugn piyasada bini akn Alevilik-Bektailik almasnn bulunuyor olmas, yukarda
bahsedilen yaznsal rnlerin olmayyla bir eliki yaratmamaktadr. nk ou amatr
dzeyde yaplm bu almalar, temel kaynaklara dayanmadan afki hazrland iin farkl ve
keyfi Alevilik inalarna sebep olarak sorunu iinden klmaz hale sokmutur. Deyim yerindeyse
bir bilgi kirliliine maruz kalan Alevilik iin ncelikli olarak yaplmas gereken az da olsa sahip
olduu temel kaynaklar tespit edip ortaya karmak ve bunlarn edisyon kritikli neirlerini
yaynlamaktr.
Buyruklara Gre Kzlbalk ismini tayan bu alma, Aleviliin temel yazl
kaynaklarndan Buyruklara dayanlarak hazrlanmtr. almada kullanlan Buyruklarn ou
elyazmas halinde olup yazma ktphanelerinden ve ahslara ait zel kitaplklardan temin
edilmitir. Yirmiden fazla Buyruk nshasna dayanlarak hazrlanan bu almada balca
soruna dokunulmutur; Kzlbaln tarihsel arka plan, Buyruklarn ortaya k ve Buyruklara
gre Kzlbalk.
Bu uzun soluklu almay hazrlarken yardmlarn grdm, fikir alveriinde
bulunduum hocalarma ve dostlarma teekkr etmek istiyorum: Kurumsal dzeyde kaynak
taramas srasnda altm Konya Blge Yazmalar, Konya Bykehir Belediyesi zzet
Koyunolu Mze ve Ktphanesi, Konya Mevlana Mzesi, Sleymaniye Ktphanesi, skdar
Selimaa Ktphanesi, Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi, Gazi niversitesi Trk
Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Enstits ve tezin yazm aamasnda alt aylk zengin
ortamndan yararlanma imkn bulduum TDV SAM Aratrma Ktphanesi yetkililerine;
Buyruk yazmalarn aratrdm 20042006 yllar arasnda tantm ve kiisel ktphanelerini
bana aan bata Y.Yesari Gke olmak zere Gazi Gke, Mehmet Yaman, Mfit Yksel,
Do.Dr. Osman Eri ve Rza Yldrma; faklte ortamnda kendileriyle srekli grtm tez
2

izleme komitesi yeleri hocalarm Prof. Dr. erafettin Glck ve Do.Dr. Mehmet Akgle; tezin
msveddesini batan sona okuyarak eletiri ve neride bulunan ve tezle ilgili fikir alveriinde
bulunduum hocalarm Prof.Dr. Mehmet Saffet Sarkaya, Prof.Dr. Dilaver Grer, Do.Dr. Hlya
Kk, Do.Dr. Seyit Bahcvan ve arkadam Dr. Muzaffer Tana sonsuz teekkr ediyorum.
Son olarak, tezin srelerini batan sona takip eden, srekli fikir alveriinde bulunduum,
tezi batan sona okuyarak tezin son halini almasnda youn emekleri bulunan hocalarm, bata
danman hocam Prof.Dr. Hasan Onat ve Prof.Dr. Snmez Kutluya kran ve minnet duygularm
ifade etmek istiyorum.

Doan KAPLAN
stanbul 2008
3

NDEKLER
NSZ ........................................................................................................................................ 0
NDEKLER ............................................................................................................................ 3
KISALTMALAR ......................................................................................................................... 5
EKLER LSTES.......................................................................................................................... 6
GR ........................................................................................................................................... 7
I. Konunun nemi ........................................................................................................................ 7
II. Kavramsal ereve: Kzlbalk, Alevilik-Bektailik ve Dier Kavramlar ................................ 8
III. Aratrmann Yntemi .......................................................................................................... 15
IV. Aratrmann Kaynaklar ...................................................................................................... 17
V. Tarihsel Arka Plan: Safeviler ve Kzlbalk ........................................................................... 31
BRNC BLM ...................................................................................................................... 47
KIZILBALIIN KAYNAI OLARAK BUYRUKLAR ve BUYRUKLARIN KKEN ......... 47
I. Alevilik ve Yazl Kltr ......................................................................................................... 47
II. Buyruklar ve Alevi Kaynaklar indeki Yeri ......................................................................... 48
III. Buyruklarn Kkeni .............................................................................................................. 54
A. Buyruklarn Ortaya kt Dnem .................................................................................... 56
B. Buyruklarn Kaynaklar ...................................................................................................... 64
1. Temel Dini Kaynaklar: Kuran- Kerim ve Hadisler ........................................................ 64
2. Tasavvufi Kaynaklar: Safvetus-Safa, Terceme-i Menkb- eyh Safi ve Tarikatnme ... 71
3. Hurfi Metinleri .............................................................................................................. 78
4. Szl Kltr: Kzlba Ozanlarn Nefes ve Deyileri ....................................................... 80
C. Buyruklarda Mezhepsel Unsurlar ....................................................................................... 81
1. mamet Meselesi ............................................................................................................. 83
2. Sahabeye Bak ............................................................................................................... 88
3. Ehl-i Beyt ....................................................................................................................... 91
4. Tevell-Teberr............................................................................................................... 95
KNC BLM ........................................................................................................................ 97
BUYRUKLARDA SUFLK VE DRT KAPI-KIRK MAKAM ANLAYII ............................ 97
I. Temel Unsurlar: Yol-Erkn-Srek ........................................................................................... 99
A. Talip-Sufi ve Tarikata Giri Erkn .................................................................................. 101
1. Bir Talibin Sahip Olmas Gereken Nitelikler ................................................................. 105
2. Taliplerin Birbirlerine Kar Davranlar ...................................................................... 109
3. Talibin Mridine ve Rehberine Kar Edepleri ............................................................. 110
4. Yolda Uyulmas Gereken Genel Kurallar ...................................................................... 113
5. retiyi Gizlemek ya da Srr F Eylememek .............................................................. 116
B. Tarikat Otoriteleri: Pir-Mrit-Mrebbi-Rehber ............................................................... 119
1. Mrebbilik artlar ve Nianlar .................................................................................... 122
2. Mrebbilik Grevleri .................................................................................................... 124
C. Musahiplik ....................................................................................................................... 125
1. Musahipliin Ortaya k: Tarihsel Kkeni ................................................................ 125
2. Musahiplik Erkn ......................................................................................................... 127
3. Musahiplik le lgili Hkmler ...................................................................................... 129
II. Drt Kap-Krk Makam ve nsan- Kmil .............................................................................. 132
A. eriat ............................................................................................................................... 138
B. Tarikat ............................................................................................................................. 140
C. Marifet ............................................................................................................................. 144
D. Hakikat ............................................................................................................................ 144
E. nsan- Kmil: Nefs-i Emmreden Nefs-i Mutmainneye Hareket ...................................... 147
4

NC BLM ................................................................................................................... 150
BUYRUKLARDA ELE ALINAN TARKAT ERKNLARI.................................................... 150
I. zgn Kavramsallatrmalar: Snnet-Yedi Farz ve On Yedi Erkn ................................... 150
A. Snnet ........................................................................................................................ 151
B. Yedi Farz ......................................................................................................................... 152
D.On Yedi Erkn .................................................................................................................. 155
II. Tarikat Uygulamalar: krar, Cem ve Tac, Kemer gibi Sembolik Unsurlar ............................. 156
A. Tarikatta krar ve man..................................................................................................... 157
B. Tarikat inde Niyaz, Secde ve Dra Durmak ................................................................... 158
C. Cem Erkn ...................................................................................................................... 162
1. Mitolojik Kken: Mira Olay ve Krklar Cemi ............................................................. 163
2. Uygulama: On ki Hizmet ve Sohbet Halkas ................................................................ 164
D. Tac ve Hrka .................................................................................................................... 167
E. Tarikatta Kemer Balama ve On Yedi Kemerbeste ........................................................... 171
1. Tarikatta On ki Kelime/Farz ........................................................................................ 174
2. Tarikatta Kemerbalamann Anlam / Meyanbestenin Balanmasnda Alan ve
BalananNesneler ............................................................................................................. 175
III. Buyruklarda Muhammed Ali Tasavvuru .............................................................................. 178
A. Nr- Muhammed ve Muhammed- Ali Nuru ................................................................... 181
B. Lahmuke Lahmi Anlay ................................................................................................. 183
IV. Buyruklarda Dknlk: Su ve Ceza .................................................................................. 185
A. lgili Terimler: Serdeste, Tarik almak ve Sitem Srmek ................................................. 185
B. Tarikatta Gnah ............................................................................................................... 187
C. eitli Ceza rnekleri ...................................................................................................... 189
D. Snnet ve Yedi Farzdan Denlere Verilecek Cezalar ................................................. 191
SONU ..................................................................................................................................... 196
EKLER ..................................................................................................................................... 200
KAYNAKA ............................................................................................................................ 229

5

KISALTMALAR

a: Yapran/varan numaral n yz
a.g.e.: Ad geen eser
a.g.m.: Ad geen makale
a.g.y.: Ad geen yazma
a.s. Aleyhisselam
ay: Ayn yer
b: Yapran/varan numarasz arka yz
bkz.: Baknz
c: Cilt
CHI: The Cambridge History of Iran
ev.: eviren
Der.: Derleyen
DB: Diyanet leri Bakanl
DA: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
EI
2
: The Encyclopedia of Islam New Edition
Haz.: Hazrlayan
HBVAD: Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi
A: Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
kr.: Karlatrnz
ktp.: Ktphane/si
LHP: A Literary History of Persia
s.a.v. Sallallhu aleyhi vesellem
Thk.: Tahkik / tahkik eden
TTK: Trk Tarih Kurumu
vd: Ve devam
vd: Ve dierleri
vr: Varak
t.y.: Tarih yok

6

EKLER LSTES

EK: 1 Hutbe-i Duvazdeh mam
EK: 2 Buyruklardan Bir Dua rnei
EK: 3 Karlatrmal Bir Mrebbinin Bilmesi Gereken 28 Soru ve Cevab Tablosu
EK: 4 Karlatrmal Snnet Tablosu
EK: 5 Karlatrmal Yedi Farz Tablosu
EK: 6 Karlatrmal Snnetten Denlere Verilecek Cezalar Tablosu
EK: 7 Karlatrmal Yedi Farzdan Denlere Verilecek Cezalar Tablosu
EK: 8 Buyruk Yazmalarndan rnekler


7


GR

I. Konunun nemi

lkemizde hayli popler olan Alevilik-Bektailik konusunda ou amatr dzeyde saylar
bini akn alma yaplmtr.
1
Ancak yaplan bu almalar sorunu zmek yerine daha da
karmaklatrmtr.
2
Bunun sebebi -alma yapanlarn yeterliliklerinden kaynaklanan sorunlarn
tesinde- st ste bindirmi bir sreler topluluu olarak gnmze gelen Aleviliin balang ve
biti noktalarn tespit etmenin glnn yan sra Onatn ifadesiyle i ie girmi bir gemite,
hem gemiin, hem de bugn ve gelecein kaybolmasdr.
3

Alevilik ya da tarihsel gereklikteki adyla Kzlbaln arka plannda Erdebil Tekkesi ve
Safeviliin var olduu bilinmektedir. Bu anlamda balangta Snni-afii izgide olduu kesin
olarak bilinen Erdebil Tekkesinin iileme sreci problemin zmnde kilit ilevi grecektir.
Ancak Alevilik sorunsalnn zmnde asl fonksiyon grecek olan Aleviliin balca yazl
kaynaklarndan olan Buyruklarn hem kken hem de ierik olarak incelenmesidir. Daha yakn
zamanlara kadar, tarihsel varln byk lde szel kltrle devam ettirmi olan Aleviliin,
yazl kaynaklar olduu ve/veya olabilecei gerei gz ard edilmiti. Ancak zellikle son
yllarda yaplan alan aratrmalarnda ve eitli almalarda
4
Aleviliin yazl kaynaklarna
yaplan vurgular dikkatleri bu yne ekmitir.
5


1
lkemizde ve dnyada Alevilik-Bektailikle ilgili yaplan almalara ait bibliyografya denemesinde Mrsel ztrk
yazmalar dnda 526 matbu eser tespit etmitir. Bkz. Mrsel ztrk, Hac Bekta Veli ve evresinde Oluan Kltr
Deerleri Bibliyografyas, (Ankara: Kltr Bakanl Halk Kltrn Aratrma Dairesi Yaynlar, 1991). Bu konuda
daha geni bir Alevilik-Bektailik Bibliyografyas hazrlam olan Ali Yaman ise, konuyla ilgili direkt ya da dolayl
1172 adet Trke kitap, 1311 Trke makale, 153 adet yabanc dilde kitap ve 269 adet yabanc dilde makale olmak
zere toplam 2905 yayna yer vermitir. Bkz. Ali Yaman, Alevilik-Bektailik Bibliyografyas, (Mannheim: Alevi-
Bektai Kltr Enstits Yaynlar, 1998).
2
Alevilikle ilgili akademi dnyas dhil olmak zere eitli formasyonlardan gelen Alevi ve Snni yazarlarca 1990
ylnda yaymlanan on adet kitabn eletirisini yapan Ocaka gre bu yazarlar meseleye balca; ya milliyeti ya
hmanist ya da zellikle Alevi kkenli yazarlarn tercih ettii- Marksist yaklamla baktklar iin bilimsellikten uzak
sbjektif ve birbirinden farkl sonulara ulamlardr. Ocaka gre sorunu iinden klmaz hale getiren bu yaklam
sonraki yllarda yaplan almalarda da grlmektedir. Bkz. Ahmet Yaar Ocak, Alevlik ve Bektalik Hakkndaki
Son Yaynlar zerine (1990) Genel Bir Bak ve Baz Gerekler, Trk Sufiliine Baklar, (stanbul: letiim
Yaynlar, 1996, s.191223. Ayrca 1997ye kadar ortaya kan Alevik-Bektai akademik ve popler yaznyla ilgili
bir deerlendirme iin bkz. Karin Vorhoff, Trkiyede Alevilik ve Bektailikle lgili Akademik ve Gazetecilik
Nitelikli Yaynlar, Alevi Kimlii, edit. T.Olsson, E.zdalga, C.Raudvere. ev. Bilge Kurt Torun-Hayati Torun.
(stanbul: Tarik Vakf Yurt Yaynlar, 1999), s.3266.
3
Hasan Onat, Kzlbalk Farkllamas, slmiyt, 2003/3, s.112. Onata gre siyasal ve ideolojik bir malzeme
olarak kullanlan bu konuda bilimsel bilgi eksiklii keyfi Alevilik-Bektailik inlarn dourmutur.
4
Yazl kaynaklarn nemi zerinde duran almalar unlardr: Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Aleviler ve
Tahtaclar, Haz: Turhan Yrkn, (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1998); Anke Otter Beaujean, Tahtaclarn
Kutsal Kitab Buyruk Hakknda Birka Not Tahtaclar Sempozyumu (Antalya) Bildirileri, (Ankara: Kltr Bakanl
8

II. Kavramsal ereve: Kzlbalk, Alevilik-Bektailik ve Dier
Kavramlar

Kzlba szc, kzl (krmz) ve ba kelimelerinden oluan bir terkiptir. Bir kavram
olarak on iki dilimli krmz balk (sark, serpu, brk) takanlar tanmlamakta kullanlan bir
isimdir. Siyasi bir simge olarak Safevi hanedann destekleyen Trkmenler iin kullanlmtr.
6

imdi dnemin ada kaynaklarndan ayrntl bir inceleme yaparak konuyu ele alalm.
Akkoyunlu Uzun Hasan ve ah smailin ilk dnemlerinde randa bulunmu Venedikli (talyan)
eli ve tacirlerin yaynlanan seyahatnamelerinde, ah Haydar ve ah smaile mritlerinin
duyduu ar saygdan bahsedilmi, kendilerinin ve mritlerinin on iki imam temsilen on iki
dilimli krmz bir klah taktklarna dair gzlemlerine yer verilmitir.
7
Dnemin Arap tarihisi
Nehrevli (.990/1582) ah Haydarn, askerlerine dokuma ynden (uha) krmz bir tac
giydirdiini ve insanlarn onlara Kzlba dediini syleyerek taraftarlarna krmz tac ilk defa
eyh Haydarn giydirdiini syler.
8
Ahmed el-Kirmni (.1019/1610), eyh Haydarn
beraberinde alt binden fazla askerle Grclere saldrdn bu esnada askerlerine krmz dokuma
ynden on iki paral tac ortaya koyduunu ve bu tacn tacul-Haydariyye diye

Yaynlar, 1995), s.18; lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, (stanbul: Horasan Yaynlar, 2002);
Osman Eri Alevi Kaynaklarnn Neri Problemi, Diyanet leri Bakanl tarafndan 2003 ylnda dzenlenen
I.Dini Yaynlar Kongresinde sunulan tebli; slmiyt 2003/3 Aleviliin Teolojisi Says; Harun Yldz, Anadolu
Aleviliinin Yazl Kaynaklarna Bir Bak Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, (Yaz 2004/30), s.323359; Snmez
Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, Alevliin Yazl Kaynaklar, Buyruk, Tezkire-i eyh Safi,(Ankara: Ankara Okulu
Yaynlar, 2006).
5
lkemizde Aleviliin yazl kaynaklaryla ilgili olarak kurumsal ve bireysel dzeyde akademik neirler yaplmaya
balanmtr. Kurumsal dzeyde Diyanet leri Bakanl, Alevi-Bektai Klasikleri Projesini balatm ve ilkin on
yedi adet Osmanlca eseri transliterasyon ve sadeletirmesiyle beraber tpkbasm olarak yaynlama karar almtr.
2007 yl sonuna kadar bu proje dhilinde yedi adet Alevi-Bektai klasii yaymlanmtr. Alevi-Bektai Klasikleri
serisinde yaymlanan bu eserler srasyla unlardr: Hac Bekta Veli, erh-i Besmele, haz. Hamiye Duran, (Ankara:
TDV, 2007); Hac Bekta Veli, Maklt, haz. Ali Ylmaz-Mehmet Akku-Ali ztrk, (Ankara: TDV, 2007); Kitb-
Dr, Haz. Osman Eri, (Ankara: TDV, 2007); Velyetnme, haz. Hamiye Duran, (Ankara: TDV, 2007); Erknnme I,
haz. Doan Kaplan, (Ankara: TDV, 2007); Dstn- brhm Edhem-Dstn- Ftma-Dstn- Htun, haz. Mehmet
Mahfuz Sylemez, (Ankara: TDV, 2007); Kitb- Cabbr Kulu, haz. Osman Eri, (Ankara: TDV, 2007). Bireysel
dzeyde de Snmez Kutlu, Terceme-i Menkbn on ksr nshasn karlatrarak edisyon kritik yapmtr. (Bu
almann 2008 ylnda yaynlanmas planlanmaktadr.)
6
Topluluklar giydikleri elbise veya bala gre isimlendirme eski bir gelenektir. 16.yzylda Safeviler Kzlba
olarak isimlendirilirken dier egemen devletler de tercih ettikleri renklere gre isimlendirilmilerdir. rnek vermek
gerekirse, Venedik elilerinin raporlarnda ah smailn elisi iin della testa rossa=Kzlba, zbek elisi iin
della testa verda=Yeilba, Osmanl elisi iin della testa bianca=Akba ve Grc elisi iin ise della testa
nera=Karaba ifadelerinin kullanldn hatrlatalm. Bkz. Mtercim Mehmet Ata Bey, (Hammer), Byk Osmanl
Tarihi, II, s.371, dipnot 35.
7
Sefernmeh-y Venizyan der ran, ev. Menuehr Emiri, (Tahran: irket Sehami, 1349), s.323 (Eli Angiolello
Seyahatnamesi); s. 429 (Venedikli ad bilinmeyen tacirlere ait seyahatnamenin 22.si).
8
Nehrevli, Kitbul- lm bi-Almi Beytillhil-Harm. (Gttingen: Medresetul-Mahruse, 1274/1857), s.273.
9

isimlendirildiini syler.
9
Mneccimba (.1114/1702), eyh Haydarn irvan zerine
saldrdnda askerine krmz sarklar sardrd iin bunlara Kzlba dendiini syler.
10

Modern dnem ran ve Osmanl tarihi uzmanlar da, Kzlba isminin tarihsel olarak
Safevileri destekleyen Trkmen zmrelerinin ortak ad olduu, bu on iki dilimli (terkli) ve krmz
baln orijin olarak ah Haydar (.894/1488) tarafndan icad edildii konusunda hem
fikirdirler.
11

Gibbe gre, her ne olursa olsun bu isimlendirme 16. yzylda ve sonrasnda Osmanllar
tarafndan ii mezhebi mensuplarn ve zellikle de Safevi askerlerini kmsemek iin
kullanlmtr. Yine ona gre, Kzlba ismi onun zamannda (1900 ncesinde) zellikle Erzurum,
Sivas, Mamuratul-Aziz (Elaz) olmak zere Kuzeydou Anadoluda yaylm bulunan ii
topluluklar iin kullanlmaktadr ve bu kitlenin, -muhtemelen haksz yere- kt bir hreti vardr.
12

Huart ve Savory, ah Haydarn bana on iki dilimli kzl klah, ryasnda Hz. Aliyi grdkten
sonra kabul ettiini ve mritlerine de giymelerini emrettiini sylerler.
13

Yukardaki verilerden hareketle Kzlba isminin ve on iki dilimli sarn kaynann ah
Haydar ve ah smail olduu ve Kzlbalar ifadesinin Safevi mritleri olan ve ah smailin
Safevi devletini kurmasnda ona yardmc olan Trkmenler iin kullanldn kesin bir ekilde
syleyebiliriz.
14
On iki dilimli tac Safevilerle o kadar zdelemitir ki, Hac Bayram Veli
(.833/1429) tarafndan kurulan Bayramiyye tarikatnda bir sre kullanlan on iki dilimli krmz

9
Ahmed el-Kirmni, Ahbrud-Duvel ve srul-Uvel fit-Trih, thk. Ahmed Hatit-Fehmi Sad (Beyrut: lemul-
Kutub, 1992) III, s.115.
10
Mneccimba, Sahiful-Ahbr Tercmesi, (stanbul: Matbaa-i mire, 1868), III, s.181.
11
Bkz. Gibb, A History of Ottoman Poetry, II, s.259; E. G. Browne, A Literary History of Persia-Modern Times
(15001924), IV, (Cambridge: Cambridge University, 1930), s.48, (Bundan sonra Modern Times olarak
gstereceiz.); Cl. Huart, Haydar, A, V/I, s.387; Yusuf Cemali, Tekil-i Devlet-i Safevi, s.7879; Walther Hinz,
Uzun Hasan ve eyh Cneyd, ev. Tevfik Byklolu (Ankara: TTK, 1992), s.65; Glpnarl, Kzlba, s.789; Halil
nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (13001600), ev. Ruen Sezer, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003),
s.202; Savory, Kizil-bsh, EI
2
, s.243; Kemal Seyyid, a.g.e., s.30; Abbas kbal Atiyani, Tarih-i Mufassal- ran ez
Sadr- slam ta nkraz- Kaariyye, (Tahran: Ktbhane-yi Hayyam, t.y.), s.663 (Bundan sonra Tarih-i ran);
Petrushevsky, a.g.e. s.317318; Nasrullah Felsefi, Zindegni-yi ah Abbas- Evvel, I-II, s.205; Seyyid Muhsin Emin,
Aynu-a, (Beyrut: Drut-Teruf lil-Matbat, 1986), I, s.20.
12
Gibb, a.g.e., s.259.
13
Cl. Huart, Haydar, s.387; Savory, Kizil-bsh, s.243. Savory, Safevi geleneine gre eyh Haydarn ryasnda
Hz. Aliyi 1487 ylnda ryasnda grdn syleyerek tacn Hz. Ali tarafndan tasarlandn ve Uzun Hasan
tarafndan onaylandn syler. Yusuf Cemali, Haydarn ryasnda Hz. Aliyi grmesini yle betimlemitir: Hz.
Aliyi grdn, ona Ey oul! Artk senden sonra bizim ocuumuz ortaya kacak ve tm kfirleri yeryznden
silecek, ancak bundan nce sfilerin ve mritlerin iin krmz bir tac hazrlaman gerekiyor, tac hazrla ve tacn
gbeini on iki dilime bl dediini aktarr. Haydar, ryay grdkten sonra tac- Haydari diye bilinecek on iki
dilimli tac hazrlamtr. Trkede krmz kzl olarak ifade edildii iin Safeviler ve ballar Kzlba adyla
mehur olmulardr. bkz. Yusuf Cemali, Tekil-i Devlet-i Safevi, s.7879. Cemali, burada ayrca Kzlba
isimlendirmesiyle ilgili farkl baz grlere de yer vermitir. Buna gre bazlar Kzlba isminin ve sarnn ah
smail zamannda kullanldn sylerken bazlar bu baln Osmanlya bal olan Trkmenlerle Safevilere bal
olanlar ayrt etmek iin kullanlmaya balandn sylemilerdir. Bazlar da Kzlba isminin Safevilerin
Azerbaycana yerleen ilk atalar Zerrin-klahtan geldiini ifade etmilerdir. bkz. Cemali, a.g.e., s.8084.
14
Kzlba isminin tarihi, siyasi, etimoloji ve eitli ynlerden incelenmesiyle ilgili bkz. lyas zm, Kzlba, DA,
XXV, s.546557.
10

renkli tac, muhtemelen bu tacn Safevilerle zdelemi olmasndan tr, bir sre sonra Hac
Bayram Veli tarafndan alt dilimli ak uhaya dntrlmtr.
15
Ancak krmz ve on iki dilimli
tacn ilk defa ah Haydar tarafndan ortaya konulmasyla ilgili baz aratrmaclarn farkl
deerlendirmeleri de olmutur. rnein Willem Floor, krmz ve on iki dilimli tacn ilk defa
Sultan Haydar tarafndan konulduu dncesini ihtiyatla karlar. Ona gre krmz renkli tac,
Safevilere zg deildir, onlardan nce de baka dervi gruplar tarafndan kullanlmtr. On iki
dilimli sark da Safevilerden nce Bektailerce ve Nimetullahilerce kullanlmtr.
16
Faruk Smer,
13 ve 14. yzyllarda Anadoludaki Trk gebe unsurunun kzlbrk giydiklerinin kesin
olduunu sylemektedir.
17
Enver Behnan apolyoya gre, Kzlbalk kelimesinin asl
amanlktan gelmektedir. Zira din ayinleri yrten amanlar balarna krmz klah giyerlerdi,
Alevilerin dede veya seyyit dede dedikleri dini rehberleri de Alevi trenlerini balarna krmz
klah giyerek yapmaktadrlar.
18

Safevilere kartlar tarafndan verilen Kzlba ismi, Safevilerce de benimsenmi olmasna
karn
19
daha o dnemlerde bata Osmanl olmak zere tm Safevi kart tarihilerce olumsuz
anlamlar artracak ekilde ve olumsuz sfatlarla beraber kullanlmaya balanmtr. zellikle
Yavuz Selimin (15121520) tahta oturmasyla beraber dorua kan Osmanl-Safevi
ekimesinde, askeri mcadelenin yan sra sonu olarak Mslman olan Kzlbalarla savan
meruiyeti iin eyhlislamlardan fetva alnma yoluna gidilmitir.
Osmanl-Safevi atmasnda din argmanlarn kullanlmasnn bize gre iki sebebi vardr;
birincisi ve daha genel olan, gemiten modern dnemlere kadar belirleyiciliini her zaman
koruyan siyaset-din ilikisi, ikincisi ve daha zel olan ise Safevi Devletini kuran ve Safevi

15
Bkz. Glpnarl, Alev-Bekt Nefesleri, s.85; Hasan Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf, s.262264; Bayramiye
tarikatnn Safevilerle irtibat, Hac Bayram Velinin eyhi Somuncu Baba adyla mehur Hamiduddin Aksarayinin
(.815/1412) Safevi eyhi Hoca Alinin Anadoluya gnderdii halifesi olmasdr. Bayramolu ve Azamat, Hac
Bayram Velinin eyhi Hamiduddin Aksarayinin giydii on iki dilimli kzl tarikat tacn, II. Murat ile grtkten
sonra Erdebil sufileriyle hibir ilgisinin olmadn gstermek iin beyaza evirmi olabileceini sylerler. Bkz.
Bayramolu ve Azamat, Bayramiyye, DA, V, 270. Ayrca Glpnarl, Kadirilerden Erefiyye kolunu kuran
Erefolu Ruminin (.874/1469) de krmz uhay ak uhaya evirdiini sylemektedir. bkz. Glpnarl, a.g.e., s.85.
16
Willem Floor, Safavid Government Institutions, (California: Mazda Publishers, 2001), s.129.
17
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1992), s.III.
18
Bkz. apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, (stanbul: Trkiye Yaynevi, 1964), s.255. Baz aratrmaclar da
Kzlbalarn krmz renginin Hrremdinilerin zel iareti olduunu syleyerek Kzlbal rani unsurlara
balamaktadrlar. bkz. Parsadust, (Muhammed Emin Riyahiden naklen) ah smail-i Evvel, (Tahran: irket-i Sehami,
1375), s.349. Uygulama itibaryla Kzlbaln; trenlere kadnlarn katlabilmesi, mistik ilahilerin amanlarn
szlerini tutmas, seman amanlarn vecd danslarna benzemesi, ayin-i cemde kesilen kurbann bunlarda sr
kesimine benzemesi, don deitirme, uma gibi yklerin in Trkistanndaki veli yklerine benzemesi, kutsal
yerler ve kutsal aalar inancnn amanlarda da olmas gibi yedi noktada amanist gelere benzerlii iin bkz. John
Kingsley Birge, Bektailik Tarihi, ev. Reha amurolu, (stanbul: Ant Yaynlar, 1991), s.239240.
19
Gidi Yezid bize Kzlba didi/Meer ah sevmi dise yoludur/Yetmi iki millet sevmezler ah/Biz severiz
ahmerdan Alidr, bkz. Sadeddin Nzhet Ergun, Pir Sultan Abdal, s.6465, iir no: 88. Yezit olan bize Kzlba
demi/Bahede alan gl de krmz/ncinme ey gnl, ne derlerse desinler/Kitab derc eden dil de krmz, (Aktaran
apolyo, a.g.e., s.255).
11

ordusunun belkemiini oluturan Trkmen kabilelerin Anadolu kkenli olmas ve Safevilerin
insan kayna bakmndan istedii zaman Anadoludan beslenebilmesidir.
Bu saydmz sebeplerden dolay Osmanl tarihiliinde, dman olan Kzlbalarla ilgili
olumsuz nitelemeler kullanld gibi Kzlbalarn dini dncelerinin incelendii ve sapkn ilan
edildii din eserler ve fetvalar da yaynlanmtr. rnein, Osmanl tarihisi Feridun Beyin
(.991/1583) 1574 ylnda tamamlad Mnet- Seltn adl devletleraras mektuplamalar
ieren eserinde Kzlbalarla ilgili olumsuz sfatlarn kullanldn grmekteyiz. Aada Farsa
olarak yazlm mektuplardan bir ka rnek verelim.
Akkoyunlu Sultan Yakup (.896/1490), II. Bayezide gnderdii mektupta ah Haydarn
lmn haber verirken, sapknlar topluluunun ba eyh Haydar/ser-i halka-i erbb- dall
eyh Haydar
20
ifadesini kullanmtr. Cevabi mektupta ise II. Bayezid, Frka-i Naciyeden
Bayndriyyenin sapkn Haydariyye topluluuna/gruh- dlle-i Haydariyye galebe almasndan
dolay memnuniyetini ifade eder.
21
Akkoyunlu Elvendin II. Bayezide gnderdii mektupta,
sapk ve saptrc alak Kzlba topluluunun -ki Allah onlar kahretsin-/cemat- dll ve mudill
evb- Kzlba-hazelehumullahu ve kahherahum def u refi iin hazr olduunu sylemitir.
22
II.
Bayezid cevabi mektupta Elvende, azgn Kzlba topluluu-Allah onlar rezil etsin/taife-i
baiyye-i Kzlbaiyye-hazelehumullah kar kendisine yardm sz verilir.
23
II. Bayezidin
randaki Krt beyi Hac Rstemden Kzlbalarn Akkoyunlu ve Bayndrl prensleriyle ilgili
mcadelesini sorduu mektubuna,
24
Hac Rstem verdii cevapta, Mezhepsiz Kzlbalar-Allah
onlara lanet etsin ve yok etsin/ahvl-i Kzlba- Mezheb-i Hara-leanehumullahu ve
demmerahum ifadesini kullanmtr.
25
Yavuz Selim, zbek Ubeyd Hana aldran savandan
be ay nce 1514de bir mektup gndermitir. Bu mektupta ah smail iin, Dou halk bu
acmasz, iren, kirli, gnahkr, kt kan dkc yznden bcan kalmlardr/ki ehli-yi bild-
ark ez desti sufi-yi bee-i leim-i n-pak, esim-i effk, zemim-i seffak bcan mede end b-tyife-i

20
Feridun Beg, Mnet- Seltn, (stanbul: Drut-Tbatil-mire, 1858), I, s.310. Bu mektup, ad geen eserin
309311.sayfalarnda olup Cennet-mekn Sultan Bayezid Han Gazi hazretleri derghna muarun ileyh Yakup
Padiah tarafndan eyh Haydarn maktul olduu ifadesiyle takdim olunan nmenin suretidir, baln tamaktadr.
21
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.312. Burada gruh- dlle-i Haydariyye ifadesinden sonra (leanehumullah-
Allah onlara lanet etsin) eklinde bir bedduann da pei sra yer aldn syleyelim.
22
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.352. Mektubun bal, Cennet-mekn Sultan Bayezid Han Gazi hazretlerinin
derghna Acem Padiah Sultan Elvend tarafndan cevaben takdim olunan nmenin suretidir, eklindedir.
23
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.353.
24
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.353. Mektubun bal, Cennet-mekn Sultan Bayezid Han Gazi hazretlerinin
derghndan umer-y ekraddan Hac Rstem bege isdar olunan Nme-yi Humyunun suretidir, eklindedir. Bu
mektupta cemaat- Kzlba ifadesi gemektedir.
25
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.354.
12

gmrah diye ifadeler kullanmtr.
26
Ubeyd Han da cevabi mektubunda alak zndklar ve
Kzlba kfirleri/Zendika-i Evba ve Melhide-i Kzlba ifadelerini kullanmtr.
27

Osmanl dneminde Kzlbalarn dini inanlaryla ilgili risaleler ve onlarla savamann
meruiyetini vurgulayan fetvalar da yaynlanmtr. Bu yaznsal rnlerden bazs unlardr:
1. Risale fi Tekfiri Kzlba. Kk Kasm Nahcvani. stinsah tarihi: 913/1507.
Sleymaniye Ktphanesi Murad Molla blm no 1826, 298301.
28

2. Risale fi Hakk Kzlba. Yazar: emseddin Ahmed b. Sleyman bn Kemal Paa.
Mstensihi: Osman el-Temevari. Sleymaniye Ktp. Osman Huldi . 35/Murad Molla 1829, 53
57. stinsah tarihi 985/1577.
3. Fetva fi Hakk Kzlba. Yazar: emseddin Ahmed b. Sleyman bn Kemal Paa.
Sleymaniye Ktp. Esad Efendi 3548, 4547.
29

4. Risale fi Tekfiri Frkat Kzlba ve Beyani Dalletihim. Yazar: Hseyin b. Abdullah e-
irvani. Sleymaniye Ktp. Reisulkttap 1206, 105b158b.
30


26
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.375. Mektubun bal, Cennet-mekn Sultan Selim Han Gazi hazretleri
derghndan Semerkand Han Sultan Ubeyde irsal eyledii Nme-i Humyunun suretidir, eklindedir.
27
Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.378. Ayrca bu mektuplamalar iin bkz. Browne, Modern Times, s.6769, 74
75; Nasrullah Felsefi, Ceng-i aldran, Mecelle-i Dnigede-i Edebiyyt, (Tahran: Dnigede-i Edebiyyt,
1332/1953) say 2, s.5053. Osmanl Kaynaklarnda Kzlbalar iin olumsuz birok kavram kullanlmtr. Yukarda
verilenler dnda bazs yledir: Kzlba- bed-kii (kt Kzlba), Kzlba- evba (aalk Kzlba), Kzlba-
bed-maa(kt yaayl Kzlba), Kzlba- b-din(dinsiz Kzlba), Kzlba- hannas (ifrit Kzlba), Kzlba-
mtezelzilul-akdam (ayaklar kaym Kzlba), Kzlba- r-siyahi (karayzl Kzlba), Kzlba- um (uursuz
Kzlba), leker-i eytin-i bi-umar (eytan ok olan asker), h- gmrah (doru yoldan sapm ah). Liste iin bkz.
Ali Sinan Bilgili, Osmanl Tarih Yazarlarnn Algsyla Trkiye-ran likilerinde Siyasi Karakterin Din Sylemi:
Kzlbalk, HBVAD, (Gz 2003/27), s.35.
28
lgili blmdeki 1826 nolu yazmada vr.298b-301a, arasnda yer alan bu risalede yazar Kk Kasm Nahcvani,
nebevi yoldan ve kavnn-i islmiyyeden kan Kzlban -Allah onlara lanet etsin- ahvaliyle ilgili fasl
yazdn syler. Birinci faslda Kzlban itikad, ikinci faslda amelleri ve yaaylar ve nc faslda da Kuran,
peygamberler, sahabe ve mctehitlerle ilgili iddialar ve lanetlerine yer vermitir. Yazar, itikatlarn inceledii
blmde ah smaili ilah olarak ilah- mabud bil-hakk kabul ettiklerini, Mekkeyi ykmaya yeltendiklerini ve
kbleyi Erdebile nakletmeye altklarn syler. Yazara gre Kzlbalar balca iki frkaya ayrlmlardr.
Muvahhidun denilen birinci frkaya gre smail ulhiyette tektir, rezzaktr, hlktr vb. bunlardan bazs ilahn daha
nce Hz.Alide tahakkuk ettiini sylerler ve tenasuha inanrlar. kinci gruba gre ise ilah tek deildir, mteaddittir.
Halifelerden her biri ilahtr, ancak ilah byk (kebir) ve kk (sair) olmak zere ikidir. Amelleriyle ilgili blmde
ise yazar, bunlarn namaz klmadklarn, dier ibadetleri yerine getirmediklerini ancak ahlarn sk sk ziyarete
gittiklerini syler. Onlara gre namaz klmak, farz ve nafile dier ibadetleri yapmak Rabbe ittisal iindir, hlbuki biz
Rabbimize vsl olmuuz, mahedeye mstarakz, bizim iin ibadetlere ve zor tekliflere gerek yoktur, der. nc
blmde ise Kzlban peygamberlere, sahabeye ve zellikle de ilk halifelere lanet ettiklerini Kurann bazsn da
estrul-evveln olduu iddiasyla Allah kelam saymadklarn syler. Burada Nahvaninin kulland ifadelerin
benzeri Ebussuud Efendinin Kzlbalarla ilgili bir fetvasnda da gemektedir. Bkz. M.Erturul Dzda, eyhlislm
Ebussud Efendi Fetvalarna Gre, s.174176.
29
Bu fetvann da iinde bulunduu bn Kemalin be risalesi Seyit Bahcvan tarafndan tahkik edilerek
yaymlanmtr. bkz. Hamsu Resil fil-Frak vel-Mezhib libni Keml B, thk. Seyit Bahcvan, (Kahire: Drus-
Selm, 2005), s.195206.
30
Elli yapraklk bu yazmadan anlaldna gre mellif Mardinde yazmtr. Yazma 105b.de byk krmz (surh)
yazyla Kitbun kerim innehu min sleymane ayetten iktibasla ran ah olarak da nitelendirilen Kanuni Sultan
Sleymana uzunca bir vgyle balar. 107b.de mellif Hseyin b. Abdullah irvani, ehl-i snnet ve cemaat yolundan
ve kavanin-i eriat- islamiyyeden kan Kzlbalarn hallerine muttali olunca bu risaleyi yazmay zaruri grdn
syler. Mellif kitab saylardan hayrls drt olduu iin drt fasla ayrdn syler. Birinci faslda bu taifenin
akvali, efli ve itikad; ikinci faslda Hz.Alinin yolu, nc faslda Kzlbalarn en byk reisi, ulhiyetini ilan
13

5. Risale fil-Fark beyne Ehlis-Snne vel-Kzlba. Yazar: Yeniehirli Abdullah Efendi.
Sleymaniye Ktp. Giresun Yazmalar 114, 49b52b.
31

6. Risale ala Ahvalit-Taifeti Kzlba. Beyazd Devlet Ktphanesi no 7881, 8285.
7. Risale fi Hakk Kzlba. Yazar: Kasm en-Nahcuvani. Sleymaniye Ktp. Veliyddin
Efendi 3255, 25b-31b.
8. Fetva fi Ktali Kzlba el-Alevi. Yazar: Ebussuud Muhammed b. Muhammed Yavsi el-
madi. Kprl Ktp. Ahmed Paa 362, 69.
9. Elsine-i Nasda Kzlba Demekle Maruf Taifenin Hezeyanlar. Yazar: el-Hac Hasan b.
mer Sunkuri. stinsah tarihi: 1281/1864. Millet Ktp. Ali Emiri eriyi 246, 8994.
10. Kzlba Taifesine Dair Baz Malumat. Sleymaniyet Ktp. Serez 4002, 105b.
32

11. Risle fi Beyni Mezheb Telift Kzlbaiye. Sleymaniyet Ktp. Laleli 3720, 99b-
103b.
33

12. Kaside der Hakk- Kzlba. Yazar: Yahya Bey. Sleymaniye Ktp. Esad Efendi 3436,
111112.
34


eden sapkn smail hakknda ve eyh Haydar ve eyh Cneydin sapkn grleri. Risalede konu ilenii ok dank
olup bir btnlk yoktur, konudan konuya gemeler olmutur.
31
Yz on drt nolu Giresun Yazmasnn 49b-52b arasnda yer alan bu risalede, Ehl-i Snnet ile Kzlba fark etmekle
ilgili sorulan soruya verilen bir fetvadr ki burada ehl-i islamdan, Rafz olan acem diyarlarna yaplan saldrlarda ele
geirilen kadn cariyelerin mrted hkmnde olduklar iin ehl-i snnet mezhebine gemeleri artyla onlarla
evlenilebilecei sylenir. Byle kiilerin ehl-i snnet mezhebine geerken ehl-i snnetin temel inanlarn szl olarak
ifade etmeleri istenmitir. Allahn varl, birlii, sfatlar vb. inanlarn yan sra szl olarak unlarn da ifadesi
zorunlu grlmtr. Acem ah dedikleri kiinin Allah Tel hazretlerinin yz kara bir kulu olduunu
sylemeleri, Muhammed Mustafa son peygamberdir ve Hz. Ali de bir peygamber olmayp Allahn bir veli kuludur.
Peygamberlerden sonra insanlarn en faziletlisi halifelik srasna gre Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz.Osman ve Hz. Ali
eklindedir. Ehl-i Snnet mezhebi haktr ve yetmi iki frka-i dlle batldr. Takiyye yapmak da batldr. Bu konuyla
ilgili fetvasna bavurulan Ebussuud Efendi de, sava esirleri kadnlarn hizmetlerinin helal olduunu, ancak mrted
hkmnde olduklar iin slama gimeden cinsel birlemenin (vat) helal olmayacan sylemitir. Bkz. M.Erturul
Dzda, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalarna Gre, s.177.
32
Sadece 105b.de daha nceki yazmalar benzer ekilde blmde, Kzlbalarn itikatlar, amelleri ve slamn
temellerine saldrlar Arapa olarak ifade edilmitir.
33
Ktphanede bu adla kaytl olmasna ramen bal yoktur, ierikten hareketle bu isim verilmie benziyor.
Buradaki birok yazma gibi Kzlbalarn itikatlar, amelleri ve slam iarlarna hakaretleri konusu ilenmektedir.
Mellif bu konuda sylediklerini kendi mahedelerine ve gvenilir kiilerden duyduklarna dayandrmtr.
34
Osmanl-Safevi mcadelesinde Safeviler/Kzlbalar aleyhine fetva yaynlayan din bilgini Yavuz Selim ve
Kanuni Sultan Sleyman dneminin mfti ve eyhlislamlar Hamza Saru Grez, bn Kemal Paa ve Ebussuud
Efendidir. Bunlardan Ebussuud Efendinin fetvalar Erturul Dzda tarafndan yaymlanmtr. Bkz. M. Erturul
Dzda, eyhlislam Ebussud Efendinin Fetvalarna Gre Kanuni Devrinde Osmanl Hayat-Fetv-y Ebussud
Efendi. (stanbul: ule Yaynlar, 1998). Kzlbalarla ilgili olarak zellikle s.173178. Ayn zamanda tarihi de olan
dnemin eyhlislamlarndan bn Kemal Paann (.940/1534) Yavuz Sultan Selimin ran seferinin sebeplerini
anlatrken Kzlbalarla ilgili ifadeleri meseleye dini-siyasi adan baktnn kantdr. fadeleri yledir: Taraf-
arkdan bd- fesd kalkub sefne-i zemne bir vechile zdrb virdi ki Arabdan ve Acemden Trk ve Deylemden
huzr gitdi. Merz-i Erzincndan n-gh bir gm-rh uruc idp evc-i burc- sumn tuyna uruc idp beden-i
Glen-i kiver-i zerbaycanda lle gibi Kzlba bitdi. Ser-ayl-i b-meyl-i cl-i dall eyh-zde-i Erdebl ah smail,
sebl-i ilhde slik olub ir- ibhat izhr ve davet-i dalleti ikr eyledi. Ol bed-nihd- fsid-i itikd mezheb-i b-
asl ay y idp avm- enm ki, enmdan edalldrrler, ol dmile ikr eyledi. Hazret-i Alinn hubbinde ve
syir Hulef-i Ridn u Eimme-i Mridinn bugznda mtevaggil old [] Ehl-i slma belki kffe-i enma ol bed-
fercm- nekbet-encma beliyye-i mme ve tmme-i kbryidi. Ol sebebden Tersy ve Gebri koyub mezkr Sultn-
14

Sonu olarak ilk bata siyasi bir tanmlama olarak ortaya kan Kzlba ifadesi, Osmanl-
Safevi savann ok boyutlu ve karmak yapsndan dolay zamanla siyasi anlamn ap din
armlar bulunan bir kavrama dnmtr.
35
Bu dnm gerekte tamamen siyasi olan
Osmanl-Safevi atmasnn din temelli olduu alglamalarna yol amtr.
36

Yavuz Selim-ah smail atmasnda ah smail yenilince dolayl olarak Kzlbalk da
yenilmi ve Rafzi, mlhid, zndk, evb vb. olumsuz sfatlardan sonra zamanla mum
sndrenler, ana-bac tanmayanlar, eklinde yeni pejoratif sfatlar kazanmtr. Kavrama
yklenen tm bu olumsuzluklar, artk bu kavramn sahipleri tarafndan da kullanlmasn
gletirmitir.
37
Nitekim 19. yzyln sonlarna doru Kzlbalk yerine emsiye bir kavram
olarak Alevilik ifadesi kullanlmaya balanmtr.
38

Gnmzde Alevilik ya da Alevilik-Bektailik eklinde Bektailikle birlikte kullanlan bu
olgunun Bektailik ile ilgisi ayrntl bir almay gerektirmektedir. Ancak kabaca bir
deerlendirmede bulunmak gerekirse; Bektailik ifadesi tek bana kullanld zaman, erkn ve
sistemi belli olan bir tarikat anlalmaktadr. Alevilik ifadesi ise 19. yzyldan sonra
Kzlbalk yerine kullanlmaya balanan emsiye bir kavramdr. Alevilik-Bektailik ya da

cihn-gy azm-i rezm-ryile ol bed-ry araygitdi. Bkz. Kemal Paazde, Tevrih-i li Osman X.Defter. Haz.
efaettin Severcan, (Ankara: TTK, 1996), s.LVII.
35
Onat, Osmanl-Safevi mcadelesinin, Safevileri her ne ekilde olursa olsun destekleyen herkesin Kzlba ad
altnda takip edilmesi ve gerekirse ldrlmesi sonucunu dourduunu syler. Ona gre de Kzlbalk, dinsel
ieriini byk lde ah smail ile Yavuz Sultan Selim arasndaki iktidar kavgas srecinde kazanmtr. zellikle
Yavuz Selimin Safevilerle mcadelesinin dini adan meruiyetini salamak iin Hamza Saru Grez ve bn Kemal
Paadan fetva alma cihetine gitmesi Kzlbalk meselesinin siyaset alanndan din alanna tanmasna nclk
etmitir. Bkz. Onat, Kzlbalk Farkllamas, s.118, 120.
36
Nitekim Browne, Osmanl-ran arasndaki dmanln temelinde dini etkenlerin bulunduunu, evb- Kzlba
teriminin kfir ve sapkn (heretic) anlamnda deerlendirildiini syler. bkz. Browne, Modern Times, s.1213.
37
Bu kavramn sahip olduu imaj o kadar ktdr ki gnmzde bile bunun izlerini grebilmekteyiz. rnein bir
Snni, Alevi kartln ifade ettii arkadann Alevi olduunu rendiinde, yanl anlama, ben Alevilere deil
Kzlbalara kzyorum, eklinde cevap verebilir. Hatta Alevilikle ilgili bilgisi olmayan bir Alevi Snni
arkadalarna ya da kendi evresindekilere ben Aleviyim Kzlba veya Tahtac deilim, fena olan onlar diyebilir.
Bizim ahsi gzlemlerimize gre Kzlba ifadesi Alevilerin belleinde bile olumsuz anlamlar tad iin, bu tr
yaklamlar sergilenmektedir. Ancak radikal sol sylemlere sahip Alevilerin, Kzlba ismini hem tad militan
anlamlar hem de tepkisellik adna kullandklar da gzlemlenebilir.
38
Alevilik kavramnn Kzlba ve Bektailer hakknda kullanlmaya balamasyla ilgili bkz. Irne Mlikoff, Uyur dik
Uyardlar, ev. Turan Alptekin, 2.Basm (stanbul: Cem Yaynevi, 1994), s.2526, 3234, 53; ayn yazar, Hac
Bekta, Efsaneden Geree, ev. Turan Alptekin, 2.Basm, (stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 1999), s.319. Onat, bu
yeni kavramnn ttihat ve Terakkinin politikalar dorultusunda yaygnlatrldn sylemektedir. Batllarn
Anadoludaki bir takm gruplarn Hristiyanlkla ilgileri olduuna ynelik gayretlerine kar ttihat ve Terakki stratejik
bir hamlesi olarak deerlendirir. Bkz. Hasan Onat, Kzlbalk Farkllamas, s.124. Nitekim Alevilerle ilgili
yurdumuzda ilk alma ttihat ve Terakki Partisinin Baha Said Beye (.1939) Anadoluda Gizli Mabetler, adyla
yaptrd alan aratrmasdr. Bu alma 1916 ylnda Ziya Gkalpin sadrazam Talat Paaya tavsiyesiyle
yaptrlmaya balanmtr. Ancak eitli sebeplerle tam ve sansrsz neri 1926 yln bulmutur. O zaman Trk
Yurdu dergisinde ayr ayr yaynlanan bu almalar 1994 ylnda Nejat Birdoan ve 2000 ylnda da smail Grkem
tarafndan bir araya getirilip topluca yaynlanmtr. bkz. Baha Sait Bey, ttihat-Terakkinin Alevilik Bektailik
Aratrmas. Haz. Nejat Birdoan (stanbul: Berfin Yaynlar 1994); Baha Said Bey, Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve
Nusayri Zmreleri. Haz. smail Grkem. (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2000). Ayrca ttihat ve Terakki
Frkasnn bu almay yaptrmasyla ilgili tartmalar iin bkz. Hlya Kk, Kurtulu Savanda Bektailer,
(stanbul: Kitap Yaynevi, 2003), s.114115.
15

Alevilik ve Bektailik olarak kullanldnda ise durum biraz karmaklamaktadr. Zira bugn
lkemizde Alevi ve Bektai adyla varolan iki farkl grup bulunmaktadr. nan ve gelenekleri ayn
olan, byk lde ayn kitaplar okuyan, ayn nefes, glbank ve tercmanlar syleyen bu iki din
grubu, birbirinden ayran fark sosyal niteliklidir. Aleviler tarihsel olarak airet evresinden ve
gebelikten beslenmi olup siyasi olarak Osmanl-Safevi mcadelesinde malup olan Safevileri
desteklerdikleri iin Osmanl lkesinde kent merkezinden uzak yerlerde kapal bir toplum olarak
varlklarn srdrmlerdir. Bektailer ise, kkenleri gerlie dayansa da kent merkezlerinde
bulunmann yardmyla daha rgtl, imparatorluun st snf yeleri dhil isteyenin girebilecei
da ak bir tarikat olarak varlklarn korumulardr.
39

III. Aratrmann Yntemi

Bu alma, slam Mezhepleri Tarihi bilim dalnda yapld iin doal olarak bu bilim
dalnn yntemine (metodoloji) uygun bir ekilde hazrlanmtr. slam Mezhepleri Tarihinin
yntembilimsel yaklam, Kutlu tarafndan ayn zamanda slam Mezhepleri Tarihi bilimdalnn
imdiye kadar yaplm en ayrntl ve kapsaml tanmnda u ekilde ortaya konmutur: slam
Mezhepleri Tarihi, gemite ve gnmzde siyasi ve itikadi gayelerle vcud bulmu slam
Dnce Ekolleri diyebileceimiz beeri ve toplumsal oluumlarn, doduklar ortam, dou
sebeplerini, teekkl srelerini, fikirlerini, mensuplarn, edebiyatn, yayld blgeleri, slam
dncesine katklarn kendi eserlerinden hareketle zaman-mekn balamnda ve fikir-hadise
irtibat erevesinde betimleyici metodla ve tarafsz bir gzle inceleyen bir bilim daldr.
40

Esasen sosyal bilimler alannda yaplan herhangi bir alma disiplinleraras bir anlayla
hazrlanmak zorundadr. Sosyal bilimlerdeki almalar bir bilim dalnn inhisar ettirilmesi, sosyal
bilimlerin temel ilkesi olan, sosyal olaylarn bir tek aklamas yoktur, ilkesiyle elimesi
demektir. O nedenle bu almamzda, Mezhepler Tarihinin yntembilimsel yaklamn esas
almakla beraber dier disiplinlerin de yntemlerini kullanmaya altk. nk Alevilik, tarihsel
sreleri itibaryla Genel Tarih, slam Tarihi, slam Mezhepleri Tarihi ve Dinler Tarihinin, dini

39
Alevilik ve Bektailiin mahiyetiyle ilgili olarak bkz. John Kingsley Birge, Bektailik Tarihi, ev. Reha amurolu,
(stanbul: Ant Yaynlar, 1991), s.7374, 237239; Mlikoff, Uyur dik Uyardlar, s.2526; 3234, 5375; ayn yazar,
Hac Bekta Efsaneden Geree, s.212. Bir Bektai Dedebabas olan Bedri Noyan, Alevileri, Bektailerin kylerde
yaayan kolu olarak tanmlamaktadr. Bkz. Bedri Noyan, Bektailik Alevilik Nedir, (Ankara 1985), s.7. Burada yeri
gelmiken baz aratrmaclarn bir tarikat olarak Safeviyyenin Bektailii etkilediini ve Safevi Devletinin
kurulmasnda ba aktrler olan Kzlbalarn, I. ah Abbas dneminden sonra devlet tekilatndan pasifize
olmalarndan sonra Bektailik tarikatna katldklarna ilikin dncelerini hatrlatalm. bkz. Fuzuli Bayat,
Bektaiyye Tarikatnn ekillenmesinde Yeseviyye ve Safeviyyenin Yeri, Alevilik, haz. smail Engin-Havva Engin
(stanbul: Kitap Yaynevi, 2004), s.180.
40
Snmez Kutlu, slam Mezhebleri Tarihinde Usl Sorunu, slmi limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi 1.
(stanbul: Ensar Neriyat, 2005), s.396. Kutlu bu kapsaml tanm daha nce Ethem Ruhi Flal ve Hasan Onat
tarafndan yaplm tanmlar esas alarak yapmtr.
16

bir grup olmas ynyle Sosyolojinin, retileri ynyle Felsefenin, arlkl sufi ritelleri ynyle
slam Tasavvufunun hatta Temel slam bilimlerinden Kelam, Tefsir, Hadis ve slam Hukukunu
(Fkh) ilgilendiren ynleri vardr.
Konulara gre izlenen yntemi aklamak gerekirse, almann bata tarihsel boyutunun
ele alnd yerlerde olmak zere tamamnda betimleyici (descriptive/tasviri) yntem
kullanlmtr. Kzlbalk denince akla hemen Safeviler gelmektedir. Tarihte Erdebil Sufileri
olarak anlan Safevilerin, eyh Cneyd (.864/1460) ve ah Haydar (.894/1488) zamannda
balayp ah smaille (.930/1524) Safevi Devletini kurduklar tarihsel srete arkalarnda en
byk destekileri ah Haydar zamanndan sonra Kzlba olarak isimlendirilen Trkmen
oymaklar olmutur. Kzlba Trkmen kabilelerin neredeyse tamamnn Anadolu kkenli olmas
ve srekli bir ekilde Safevi propagandasna maruz kalmalar Safeviler ve Kzlbalar ilikisinin
ayrntl bir incelemesini zorunlu klmaktadr. Bu ilikinin akla kavumasyla gnmz
Aleviliinin tarihsel kkeni hakknda ikna edici bilgilere sahip olunaca izahtan varestedir. Bu
sebeple kavramsal ereveyi belirgin olarak oturtabilmek iin bir kavram olarak Kzlbaln
ortaya k, siyasi-din armlar vb. konular, birinci blmden nce ayrntl bir ekilde
mstakil olarak ele alnmtr.
Birinci blmde Kzlbaln kayna olarak Buyruklar konusunda, ncelikle modern
aratrmaclarn Buyruklarn kkeniyle ilgili dnceleri verildikten sonra almada kullanlan
Buyruk el yazmalarndan hareketle Buyruklarn orijiniyle ilgili deerlendirme yaplmtr. Ayrca
Buyruklardaki Safevi etkileri ve mezhepsel yaklamlar da; Buyruklarda halifelik/imamet
meselesine yaklam, sahabeye yaklam, ehl-i beyte yaklam, tevell-teberr anlay gibi belli
balklar dhilinde sylem analizi metoduna bavurularak ele alnmtr.
41

almann arka plann oluturan birinci blmden sonra ikinci ve nc blmlerde,
ayn zamanda bu aratrmann temel hedefi olan Buyruklara Gre Kzlbalk, konusu ele
alnmtr. Bu blmlerde, Buyruklarn Alevilerin yazl kaynaklar olduu ve bu kaynaklarn da
Safeviler dneminde yazdrld gibi temel ncller delillendirildikten sonra Buyruklarn
ierikleri ortaya konmutur. Burada Buyruklarn ierikleri almaya yanstlrken nceden
belirlenmi bir ablona gre hareket edilmeyip Buyruklardan hareketle ve Buyruklarn izdii
yolda bir ablon ortaya konulmutur. Buna gre Buyruklarda geen sufilik ve drt kap anlay,
tarikat otoriteleri pir, mrit, rehber, musahiplik gibi tm slami tarikatlarn ortak konular ile

41
Sylem analizi (discourse analysis) daha ok dilbilimcilerin kulland, sosyoloji ve psikoloji gibi uygulamal
bilimlerde de kullanlmaya balanan bir yntemdir. Ama, herhangi bir konuyla ilgili yazlm bir metin ya da
yaplm bir konumann dilbilimsel ve sosyo-kltrel boyutlarn ele alarak szkonusu metinde veya konumada var
olan rtk anlamlar ve satr aralarn aa karmaktr. almamzn zellikle birinci blmnde Buyruklarn kkeni
ve Buyruklarn ait olduu sosyo-kltrel evreni ortaya karmak iin bu yntem kullanlmtr.
17

Alevilie zg kavramsallatrmalar olan snnet, yedi farz, tarikatta on iki farz vb. konular ele
alnmtr. Bu blmler hazrlanrken almada kullanlan yirmiden fazla Buyruk yazmas
ieriklerinden hareketle eyh Safi Buyruklar ve mam Cafer-i Sadk Buyruklar diye ikili bir
tasnife tabi tutulmutur. Konu anlatm bu ikili tasnife gre yaplrken rneklendirme, bu
gruplandrma iine giren Buyruklarn, aratrmann kaynaklar blmnde gsterilen zel isimleri
anlarak yaplmtr.
Ekler ksmnda On ki mama duay ieren bir Hutbe-i Duvazdeh mam rnei,
Buyruklardan bir dua rnei, karlatrmal 28 soru ve cevab tablosu, karlatrmal snnet,
yedi farz, snnetten ve yedi farzdan deceklere verilen cezalar tablolaryla almada
kullandmz Buyruklardan on tanesinin orijinal balang ve biti sayfalar yer almaktadr.
almann yazmnda Trk Dil Kurumunun gncellen Yazm Klavuzu (Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar, 2005) temel alnmakla beraber, alnt yaplan yerlerde 1620. yzyllara ait
yazmalarda kullanlan dilin yazm korunmaya allmtr.
IV. Aratrmann Kaynaklar

Bu almann temel hedefi, Aleviliin ya da tarihsel ismiyle Kzlbaln temel yazl
eserlerinden saylan Buyruklar kken itibaryla inceleyip bu eserlerin ortaya kt tarihi-kltrel
ortam tespit etmek ve bu eserlere gre Kzlbal tanmlamaktr. Bu nedenle aratrmamzn
temel kaynaklar ncelikle, yazma ktphanelerinden ya da zel ahs ktphanelerinden elde
edilen Buyruk yazmalar olacaktr. kinci olarak yazmalarda grlen Safevi izlerinden dolay,
Safeviler ve Kzlbalk meselesi konunun tarihsel arka plann oluturmak zere
incelendiinden konuyla ilgili ada ve modern tarihsel kaynaklar da taranmtr. Son olarak
Buyruklar ierikleri itibaryla tasavvufi metinler olduu iin eitli tasavvufi kelime ve
kavramlarn tasavvuf bilimdalndaki karlklarn tespit etmek iin slam Tasavvufunun klasik
eserlerine de mracaat edilmitir.
Tezimizin temel kaynan oluturan Buyruklar maddeler halinde sraladktan sonra ikincil
kaynaklar olarak birinci blmle ilgili tarihsel kaynaklar ve Buyruklarla ilgili yaplan modern
almalar sz konusu edeceiz.

A. Buyruk Elyazmalar

lk defa 16. yzyln ortalarndan itibaren ortaya km olan Buyruklar; eyh Safi
Buyruklar ve mam Cafer-i Sadk Buyruklar olmak zere ikili bir tasnife tabi tutacaz. Birinci
grup Buyruklar, Safevilerin Kzlbalar zerinde etkili olduklar 1618. yzyllara ait olup
18

kurgusunda eyh Safi ile eyh Sadreddinin diyaloglar, mam Cafer-i Sadk bata olmak zere
On ki mam vurgusunun yapld ve ah Hatayi bata olmak zere eitli ozanlarn nefes ve
deyilerinin yer ald eserlerdir. kinci grup ise Safevilerlin I. ah Abbas (. 1037/1628)
zamannda artk devletleme srecini tamamlad, Kzlbalarn devlet sisteminden kovulduu
dneme paralel olarak Anadoluda Safevi etkisinden uzak sadece mam Cafer kurgusu zerine
telif edilmi ge dnem Buyruklardr. Esasen Aleviler arasnda eyh Safi Buyruklar ve mam
Cafer-i Sadk Buyruklar olarak adlandrlmalarna ramen ierik olarak Safevilerden bahsetmeyen
Buyruklarn says son derece azdr. Nitekim Buyruk yazmalarn temin etmek iin yaplan
ktphane ve saha aratrmalarnda bu ikinci gruba girecek ok az bir materyale ulalabilmitir.
42

Bu arada yeri gelmiken baz aratrmaclar tarafndan ortaya atlan mam Cafer Buyruklarnn
Alevilerce Byk Buyruk" ve eyh Safi Buyruklarnn ise Kk Buyruk olarak kabul edildii
dncesinin temelsiz olduunu hatrlatalm.
43

Buyruklar gruplandrrken ikinci grup Buyruklar, ulaabildiimiz tek nshasnn
Tahtaclara ait olmas sebebiyle, ilkin Tahtac Buyruu olarak isimlendirmeyi dnmtk.
Ancak byle bir tasnif, Tahtaclarn tarihsel gemiiyle elikili bir durum oluturacandan
bundan vazgetik. Zira Tahtaclarn gemiten beri Safevi destekileri olduklar bilinmektedir.
44


1. eyh Safi Buyruklar

Esasen Buyruklar belli bir esase gre kategorize etmek kolay olmamasna ramen, ierik
olarak eyh Safiyddin Erdebiliye dayanan Buyruklar bu isimle gruplandrlmtr. Bu
Buyruklarn kurgusu, eyh Safiyddin ile olu ve ardl eyh Sadreddin arasndaki diyaloglara
dayanr. Hem Alevilere ait ahs kitaplklarnda hem de yazma ktphanelerinde en yaygn olan

42
Biz, zellikle Ege ve Akdeniz blgesine ait olan Buyruklarda Safevilerden bahsedilmemesini, tarihsel olarak bu
blgede bulunan ve Safevi Devletinin kuruluunda byk emekleri bulunan Tekel airetinin ilk defa ah Tahmasp
(.984/1576) tarafndan gzden karlmasna balyoruz. Tahmaspn ilk yllarnda onun kk olmasn frsat bilip
devleti aralarnda paylayaan Kzlba beyleri arasnda meydana gelen mcadelelerde, daha sonra dizginleri eline alan
Tahmasp, dierlerine kar aka bu oymaa cephe alm ve ldrlmelerini emretmitir. Tekel Ulama Sultan
oymann yok edilmesi almalar karsnda 1531 ylnda Azerbaycanda aha kar ayaklanm ancak baarl
olamamtr. Osmanl Devletine snan Ulama Sultan, Kanuni Sleymann vezir-i azam brahim Paay
etkileyerek Osmanlnn Irakeyn seferini yapmasn salamtr. Tekel aireti II. ah smail zamannda itibarn tekrar
saladysa da I. ah Abbas (.1037/1628) zamannda asl ldrc darbeyi yemilerdir. Kendilerine vazife
verilmedii iin devlete sadakatten vazgetikleri iin ah fkesinden hepsinin ldrlmesini emretmi, bunun zerine
ou ldrlmtr. bkz. Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.5765, 169170.
43
Bu dncenin kayna ikinci blmde Buyruklarn Kkeni bahsinde de anlatlaca zere Glpnarlnn hatal
bir saptamasna dayanmaktadr.
44
Anadoluda zellikle Adana, Antalya, Mersin, Aydn, Balkesir, Isparta, Mula, Denizli, zmir ve Gaziantepte
youn olarak yaayan Tahtaclarn Safevilerle balants iin bkz. Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Alevler ve
Tahtaclar, s.173, 289, 479; Neet aatay, Tahtaclar, A, XI, (stanbul: 1979), s.669672; Ali Seluk, Tahtaclar,
(stanbul: Yeditepe Yaynevi, 2004), s.3344.
19

Buyruklar eyh Safi Buyruklardr. Ulaabildiimiz eyh Safi Buyruklar istinsah tarihlerine gre
unlardr:
1. Kitab- Menkb- erif (Glpnarl 198): Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl
Ktphanesinde 198 no ile kaytl yazma. 145 varaktan meydana gelmekte olup, Buyruk blm
12b-102a arasdr.
45
12b.de krmz mrekkepli (surh) yazyla Kitab- Menkb- erif
Bismillahirrahmanirrahim Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi rahmetullah ifadesi yer
almaktadr. Bu mecmua Glpnarlya gre 1010/1601den sonra tertip edilmitir.
46
Tez ierisinde
bu yazma, pratik olmas bakmndan Glpnarl 198 olarak gsterilecektir.
2. Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr (Glpnarl 181): Mevlana Mzesi Abdlbaki
Glpnarl Ktphanesinde bulunan 181 nolu mecmua. Abdlbaki Glpnarl bu yazmay Seyyid
Abdlkadir-i Belhinin olu S.Ahmed Muhtarn nshasndan istinsah ettiini sylemitir.
47

Toplam 68 varaktan oluan bu yazmann, Buyruk blm 7a-49b arasdr.
48
Kitabn ismi vr.7a.da
Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr Hazret-i mam- Ntk Cafer-i Sadk aleyhisselam telif-i
Seyyid Hatayi olarak kaytldr. stinsah tarihi metnin sonunda ebcet hesabyla 1017/1608 olarak
tespit edilmitir.
49
Tezde bu yazmaya Glpnarl 181 olarak gndermede bulunulacaktr.
3. Kitab- Makam Menkb- Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi (Glpnarl 199):
Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesinde yer alan 199 nolu mecmua. 162 yapraktan
mteekkil olup, Buyruk blm 47a.da surhla Kitab- Makam Menkb- Kutbul-rifn Hazret-i

45
Balang ksm eksik olan yazmada 1a-12a aras Hurufi yazar Feriteolu Abdlmecidin (.864/1459) Hutbe-i
Duvazdeh mam evirisi, 12b-101b aras Buyruk blm, ardndan On ki mama salavt, Ndi Ali, Hatayi, Kul
Himmet, Kaygusuz Abdal, Sersem Abdal, Sefil, Pir Sultan, Ahmed, Kul Muhyiddin, ksz, Mustafa, Ik Dede
Budala, Seydi, Abdal Muhammed, Yunus, Halimi, Kalender, Abdi, Gleni, Krolu, Sleyman ve Seyyid
Seyfullahn iirleri yer almaktadr.
46
Glpnarl, a.g.e., s.262. Burada Glpnarlnn hareket noktas, yazmada iirleri yer alan Nizmolu Seyyid
Seyfullhn vefat tarihinin 1010h./1601m.den sonra olmasdr.
47
Abdlbaki Glpnarl, Mevlana Mzesi Abdlbk Glpnarl Ktphanesi Yazma Kitaplar Katalou, (Ankara: TTK
Yaynlar, 2003), s.242.
48
Balang sayfalarnda Besmele-Hamdele ve Salveleden sonra Hz.Peygamberi ve evlatlar On ki mam sevmenin
neminin anlatld blmle Feriteolu Abdlmecid (.864/1459)in, Arabden Trkye dndrdm dedii
Hutbe-i Duvazdeh mam evirisi yer almaktadr. Buyruk blmnden sonra ise 50a-62a arasnda Dergh- lde
Seyyid Abdlbk Efendi Hazretleri Evliyaya Muhib Olan Mminlere Gnderdii Mektubdur balyla yeni bir blm
balamaktadr. Glpnarl, yirmi be sayfalk bu risaleye Alevilerin Kk Buyruk dediini syler. bkz. Glpnarl,
Alev-Bekt Nefesleri, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1963), s.86. erik olarak Buyruklara benzeyen bu blmde
eyhliin ve mritliin neminden bahsedilmekte, eyh Safinin snnet ve yedi farz aklamas, Nur- Muhammed
ve Nur- Alinin yaratlmas, tra ve hrka konular ilenmektedir. 63a-64b aras Der Beyn- Cehar Kelam baln
tamakta olup srayla On ki mam, Selman- Farisi, Hasan- Basri, mam Ali, Cneyd-i Badadi, Ebu Ali Sina,
Hallac- Mansur, Sultan brahim Edhem, Hz. Nuh, Seyyid Battal Gazi ve yine mam Alinin drder szne yer
verilmitir. Bu szler nasihat babnda ve vecize tarzndadr. Sonraki yapraklar Glpnarl tarafndan karalama kd
olarak kullanlm eitli hesaplamalar yaplmtr. Safevi ahlarnn lm tarihleri verilmi ayrca Glpnarl bu
yazmann mellifi olarak Bisatiyi grd iin, Bisati Semerkandi (815), Bisati ubetri (955)ve Bisati Muhammed
(XIII. asr hicri) notlarn dm ve eserin hangisine ait olabileceine dair eitli karalamalarda bulunmutur.
49
Glpnarl da bu yazmann istinsah tarihinin hicri 1017 olduunu sylemektedir. bkz. Glpnarl, Mevln Mzesi
Yazmalar Katalou, (Ankara: TTK Basmevi, 1972), III, s.431.
20

eyh Seyyid Safi adyla balamaktadr.
50
Glpnarlya gre bu yazma 17. yzylda Anadoluda
yazlmtr.
51
almada bu yazmaya Glpnarl 199 ksaltmasyla referansta bulunulacaktr.
4. Risle-i eyh Safi
52
: Konya Mevlana Mzesi Yazmalar, Ferit Uur Kitapl,
no:1172de yer alan, 83 varaklk yazmadr. inde farkl risaleler vardr: Risle-i eyh Safi (1b-
61a), Sahibul-Hurf Dervi Hseyni (61b-62b)
53
, Der Beyn- Cehardeh Masum- Pk (62b-
64a)
54
, Der Beyn- Tcnme (64a-66a), Hz Postnme (66a-80a), Nefesler (80a-83b).
Mstensihi: Muhammed b. Habib. stinsah tarihi: 7 Safer 1021/9 Nisan 1612.
55

Bu Buyruk metni, dierlerinin aksine Aleviler arasnda ok yaygn deildir. Dier eyh
Safi Buyruklar arasnda byk lde bir anlatm benzerlii olmasna karn bu buyrukta baz
farkllklar gzlemlenmektedir. Tm Buyruklarda drt kap-krk makamdan bahsedilmi ancak
krk makamla ilgili ayrntl bilgi verilmemiken bu buyrukta, drt kap-yirmi sekiz makamdan
bahsetmekte ve bunlarn ne olduu zikredilmektedir. Hurufilik etkisinin ak olarak gzlemlendii

50
Bir vara eksik olan bu yazmann 2a-46b arasnda deiik konular ilenmitir. 2a-2b.de postla ilgili konular, 3b-
4b.de Ftvvet ah Hz.Alinin buyurduu ftvvetin on zellii, pir, nian, mritliin on art, 5a-5b.de fahr ile ilgili
Hz.Muhammedin ve On ki mamn grleri, tacla ilgili konular, 12b-14b.de abazlk risalesi balyla alar
esnaf ve bunlarn leri hakknda bilgi, matbah konular, kekln gusl, Allahn her eyi yedi yaratmas, 15a-
15b.de sluk-i tarikat, hadimlik kime geldi, yemek duas, 26a.da Alfabenin 29 harfinin on iki imam ve on drt
masumu temsil etmesi, 26b-31b.de Der Beyn- Ehlin-Nebi ve Evld- l ve Eimme-i sna Aer balnda
Hz.Peygamberin ve On ki mamn biyografisi verilmektedir. 32b-41b.de salavatnmeler ve eitli dualar, 42a.da Der
Beyn- Tebernme balyla teberin asl, iman, ilk defa kim ekti gibi teberle ilgili eitli konular, 42b-46b.de
tercman- kurban, tercman- tra, tercman- selam- ar, tercman- tarikat, nutk- Mevln gibi eitli tercmanlar
ilenmektedir. Burada yeri gelmiken bu yazmann tamamnda geen zel isimlerin remizle (ismin ilk harfiyle),
Hz.Muhammed, Hz.Ali, ehl-i beyt isimlerinin surhla/krmz mrekkeple yazlmken ehl-i beyt dndaki ve
sevilmeyen zel isimlerin siyah mrekkeple yazlm olduunu belirtelim.
51
Glpnarl, a.g.e., s.264. Bize gre de bu yazma en erken XVII. yzylda yazlmtr. nk Glpnarlnn da hakl
olarak ifade ettii gibi 158b.de, kamu mminlerin ah- Evliya hakkyun kabul et bu duam, Ya lahi! Sensin
cmlenin pot- penh hrmeti hakkyun ve Erdebilde yatan eyh Seyyid Safi ve Sultan Hatayi padiahn ve
srdkleri yollarn ve erknlarn tevhidlerin ve ulu azim cemiyyetlerinin zevki ve safasnn ve cmle tahta geen
evladlarnn ve mrid-i kmil Sleyman- zaman ahmzn dem-i devleti ve dem-i devrn hrmeti hakkyun,
geree H, ifadelerinde iktidarnn devam istenen Sleyman, I. Sleyman olup XVII. yzylda yaamtr. Zira
Safevi ahlar iinde ad Sleyman olan iki kii vardr; I. Sleyman (II. ah Safi olarak da bilinir) 16671694
tarihlerinde tahta oturmutur, II. Sleyman ise, randa Safevi Hanedannn kesintiye uratp ran ahln ilan eden
Afar Nadir ah dneminden (17361749) sonra ksa sreliine iktidar tekrar ele geiren Safevi ahlarndan olup
(17491750) arasnda tahta oturmutur. Bu dnemde Safevilerin etkinlikleri olmayp 1760 ylnda iktidar ele
geirecek olan Zend Hanedannn kuklas durumunda olmulardr.
52
Bu yazma, Bist eyh Sf Buyruu (Menkbul-Esrr Behcetl-Ahrr) adyla Ahmet Tan tarafndan 2003
ylnda Ankarada yaymlanmtr. Ancak yazmann hibir yerinde en ufak bir iaret olmamasna ramen, Risle-i
eyh Safi ad yerine Bistye nispetle Menkbul-Esrr Behcetl-Ahrr balyla yaynlanmtr.
53
Dervi Hseyni adndaki kiinin Hz. Peygamber ve on iki imamlarn nasl ldkleri veya ehit edildikleri ve
kabirlerinin nerede olduuyla ilgili bilgi verdii ksa bir blmdr.
54
On iki imamlarn daha ocukken ehit edilen on drt ocuunun isimlerinin yer ald bu blmde, tarikat iindeki
kiinin on iki imamla beraber on drt masumun ismini de tam olarak bilmesi gerektii, aksi takdirde derviliinin
sahih olmayaca vurgulanr.
55
Yazmann sonunda 83b.deki ketebesi u ekildedir: Bu eyh Safi k.s.nin risalesinin yazm Muhammed b. Habibin
-Allah onu balasn- hattyla 7 Safer pazartesi gn yatsyla gece uykusu arasnda Saruhan livasnda 1201 senesinde
tamamlanmtr. Burada ketebe kaydnda tarih yazyla (vhid mietn bade elf) olarak verilmiken, ayn kiinin
kaleminden rakamla 1021 tarihi verilmitir. Burada mstensihin bir hatasyla kar karyayz. Eer yazl olarak
verilen tarih doruysa bu yazmann istinsah 7 Safer 1201/29 Kasm 1786, eer 1021 doruysa o zaman 1612 tarihi
dorudur. Bu yazma hakknda ilk bilgileri kendisinden aldmz Glpnarl, bu konuyu sktla gemi ve yazmann
tarihini 1021/1612 olarak kabul etmitir. Bkz. Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, III, s.432.
21

bu yazma, Glpnarlya gre Razavi Ftvvetnmesine benzemektedir.
56
Bu yazma tez ierisinde
Risle-i eyh Safi olarak gsterilecektir.
5. eyh Safi Menkb (Yap Kredi)
57
: Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi
yazma eserler blm no.24de Tasavvuf Risalesi adyla yer alan 58 varaktan oluan bir yazmadr.
Bir mecmua olan yazmada drt risale mevcuttur: Risale-i Tasavvuf (1b-12b), Risale-i Tasavvuf
(13a-19a), Tarikata Girme Usul (21b-44b), Menkb- eyh Safi (44b-58b). Risalelerin hepsi bir
tr Buyruk olduu iin, almamzda tmn kullandk. stinsah tarihine ilikin bir kayt olmad
iin kesin bir tarih syleyemiyoruz. Ancak vr.24a-24b.de geen Safevi eceresinde geen devam-
devlet ve baka-i saltanat- ah Ali Abbas Paa ifadesinden hareketle bu yazmann II. Abbas
(ah Ali Abbas) (.1667) zamannda yazldn dnyoruz.
58
almada bu buyruk yazmasn
Yap Kredi olarak gstereceiz.
6. Glpnarl 205: Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi no 205de
Betailie-Alevilie Ait Mecmua adyla yer alan bu yazma 16 yapraktr. Glpnarl emanet ald
bir yazmadan oaltmtr. Bu yazmann alma asndan nemi, Menkbul-Esrrdan alnma
bir blm gibi grnen ilk ksmnda yazann kimlii ve yazm tarihiyle ilgili bilgi olmasndadr.
Zira bu ilk ksmn ketebesinde, eserin Ali Garib tarafndan 1105/1693 senesinde yazld ifade
edilmitir.
59

7. Hz Kitbu Makam- Menkb- erif Kutbul-rifin Hazret-i eyh Seyyid Safi
(Gkeler Buyruu): Sivas ili Kangal ilesi Yellice kynde mukim Gkeler kabilesi aile
kitaplna ait bir yazmadr. Kaynak kii, Gazi Gke.
60
Sayfa esasna gre numaralandrlm olan
bu yazma, 492 sayfadr. 1106. sayfalar arasnda snnet-yedi farz, Muhammed-Ali nuru, On
ki imam sevgisi ve srr gibi eitli konular ilenmitir. 106. sayfada Hz Kitbu Makam-
Menkb- erif Kutbul-rifin Hazret-i eyh Seyyid Safi kaddesallahu srrahul-aziz balyla
Buyruk ksm balamaktadr. Yazmann ketebesinde Cemaziyelula 1238 tarihi ile 15 Muharrem

56
Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar, III, s.431.
57
Bu yazma Diyanet leri Bakanlnn Alevi-Bektai Klasikleri Projesi erevesinde serinin 5. Kitab olarak 2007
ylnda Erknnme 1 adyla tarafmzdan yaymlanmtr. Bkz. Erknnme 1, haz. Doan Kaplan, (Ankara: TDV,
2007).
58
Tespit fiinde yazmann aslen Fuat Kprlnn zel koleksiyonunda olduu ve sonradan ktphaneye
kazandrld bilgisi vardr. Yine tespit fiinde yazmann 19.yzylda istinsah edildii kaytldr, ancak biz yukarda
da getii zere yazmann orijinalinin 17. yzyla ait olduunu dnyoruz.
59
Glpnarl, a.g.e., s.271. Ad geen blmn ketebesi yledir: Bunu fakr, hakr hk-i kadem-i l-i Abann
ayann topra dem ve Havva ocuu Seyyid Ali Garib 1105 senesinde yazmtr. bkz. vr.8a.
60
Burada bu yazmay temin etmemde yardmc olan ve kendi aile kitapln bana gnl rahatlyla aan Yesari
Gke Beye sonsuz kranlarm arz etmek istiyorum.
22

1265 tarihi mevcuttur
61
ki birincisi Ocak/ubat 1823e, sonuncusu da 11 Aralk 1848e tekabl
etmektedir. Bu yazmaya almamzda Gkeler eklinde referansta bulunacaz.
8. Menkb- eyh Safi (Almus Buyruu): Yazmann sahibi Tokat Almus ilesi Kevahlk
kynden Kemaloullarndan ve Zayf Yusuf Halife Ocandan Ali ahindir.
62
Batan 11
yapra eksik olan bu yazma 120 yapraktr (12a-131b). 59a.da Menkb- eyh Safi baln
tayan ayr bir blm olsa da bu yazmada Buyruklarda ilenen konular mevcut olduundan
tamamnn Buyruk metni olarak kabul edilmesi gerektiini dnyoruz. Almus Buyruu olarak
isimlendirdiimiz bu yazmada; Yezid, mrted, eytan, lanet, hnzr vb olumsuzluk artran isim
ve kavramlar ters evrilerek yazlmtr. Yazmann sonunda 7 L (evval) 1278 tarihi yazldr bu
da 7 Nisan 1862ye karlk gelmektedir.
9. Yrkn Mecmuas: Cumhuriyet Trkiyesi erken dnem Mezhepler Tarihilerinden
aratrmac Yusuf Ziya Yrknn (.1954) bir Alevi dedesi edasyla nce Anadolu Alevileri
sonra da Tahtaclar ierisine yapt alan aratrmalar srasnda haberdar olduu Menkb- mam
Cafer-i Sdk adl Buyruun, Ankara Umumi Ktphanesi (Tasavvuf, 86)da bulduu Menkbn
bizzat kendi el yazsyla yapt kopyasdr.
63
. inde yer alan risaleler unlardr: Menkb- eyh
Safiyddin Erdebili rahmetullahi aleyh (119), Menkb- mam Cafer Sadk (1928), ah-
Velyetin Selman- Farisiye Tavsiye Ettii Ftvvetnme (2829), On ki mamn Nasihatlar
(2930), Hutbe-i Duvazdeh mam (3038), Ndi Ali ve Havss- Ndi Ali (38) Gaybinin
Hutbetul-Beyan erhi (39128).
10. Menkb- eyh Safi Mil 5723: 64 sayfalk Milli Ktphane nshas. Yazar, Molla
Hamid b. Ali Han gzkmektedir.
11. Hz Menkb- Sultan (abanz Mart Ky Buyruu). Hz Menkb- Sultan
kaddesallah srrahul-aziz adn tamaktadr. ankr abanz Mart kyne ait nsha, kaynak
kii: Ali Dedeolu, 205 s.

61
Ketebesi yledir: el-fakirul-hakr, gnahkr, zayf es-Seyyid Ahmed bin Molla Hseyin kulu bende-i Seyyid
am/a sene fi ehri cemziyel-l sene semniyete ve selsn ve mieteyn ve elf, Sleymanx Ak ddr-
derghlarndan mahrum olmaya, H. Haydr- Kerrr 15 Muharrem 1265. Gkeler Buyruu, s.491. semniyete ve
selsin ve mieteyn ve elf, rakamla 1238 tarihini gstermektedir, ancak 1265 yazlmtr.
62
Bu yazmay Ali ahin dededen temin eden aratrmac dostum Rza Yldrma, yararlanmak zere bana da bir
kopyasn verdii iin teekkr ediyorum.
63
Bkz. Yrkn, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, s.353, not 30. Yusuf Ziya Yrkn, bu kitapla beraber birok
kitabn Ankaraya Hac Bekta Ocandan getirildiini sylemektedir. Bu yazmay ve yine Yrknn el yazsyla
dolat yerlerden toplad Alevilikle ilgili Cebbar Kulu adl yz on sayfalk drt risaleyi ieren bir yazmay,
ktphane emektarlarndan Ali ermetin verdii bilgiye gre, kz Beyhan Karamaaral, Konyada alt yllarda
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesine balamtr. Biz bu iki yazmay fakltemizden Mays 2004de temin
etmitik. 2007 yl itibaryla fakltemizdeki tm yazma eserlerle beraber bu iki eser de, yazmalar koruma imknlar
olduka gelimi olan Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesine verilmitir. Bu vesileyle Yrkna ait bu
mecmuann Konya lahiyat ktphanesinde olmas gerektii konusunda beni bilgilendiren Snmez Kutluya teekkr
ediyorum.
23

12. Hz Risle-i Tarikat-i mam Cafer-i Sadk. Sivas ili Kangal ilesi Yellice kynde
mukim Gkeler kabilesi aile kitaplna aittir. Kaynak kii, Yesari Gke. ki risaleyi muhtevidir.
Birinci risale ayn adla, 21 varaktr. Mstensihi: Halil Efendi. stinsah tarihi: 19 Muharrem
1292/25 ubat 1875. kinci risale; Kitab- Cebbr Kulu, 83 varak (21104 aras), 27 Safer 1292/4
Nisan 1875 tarihlidir.
13. Risle-i eyh Safiyddin (Hafik eyh Safi Buyruu): Sivas-Hafik blgesine ait
yazma mecmua, Kaynak kii: Hafikli Mustafa Dede.
64
Bu mecmua sekiz risale iermekte olup
Risale-i eyh Safiyddin adn tayan risale eyh Safi Buyruklarndandr. vr.1b-19a.
65

14. Menkb- eyh Safi (Malatya Mezirme Ky): Bu yazmann tam ad Menkb- eyh
Safi aleyhir-Rahme olup Malatya Mezirme kyne ait bir nshadr. Kaynak kii: Malatya
Mezirme kynde mukim ah brahim Veli Oca dedelerinden bir Oktay Dede, 53s.
66

15. Ftvvetnme-i mam Cafer Sadk.
67
Nevehir Hac Bekta le Halk Ktphanesi no
101de kaytl, 64 yapraktr. Ad Ftvvetnme olsa da ierik olarak Buyruklara benzemektedir.
Bu yazmada u risaleler yer almaktadr: 1. Hz Risle-i Ftvvetnme-i mam Cafer-i Sadk
aleyhir-rahmeti ver-rdvan buyurur (1b-32b). 2. Hzihi Fakrnme-i Cafer-i Sadk aleyhisselam
(32b-47a). 3. Der Beyn- Cafer-i Sadk rahmetullahi aleyh buyurur [Tarikatn on iki erkn
anlatlr] (47a-48a). 4. Snnet Yedi Farz (48a-50b). 5. Der Beyn- Hssa-i Ndi Ali (50b-
55b).
68
6. Risle-i Red Sule Cevap (55b-57b). 7. eitli Dualar, Tercmalar (58a-64b). Tek bir

64
Bu yazmay 11 Haziran 2004 ylnda aratrmac Mfid Ykselden aldk. O da 1991 ylnda Ankara Dikmende
oturan Sivasn Hafik ilesinden gelme Mustafa Dededen temin etmitir. Bilvesile literatr taramas yaptm
dnemde tantm ve sonrasnda frsat bulduka fikir alveriinde bulunduum Mfid Yksele elindeki Buyruk
yazma nshalarnnn kopyasn almama izin verdii iin itenlikle teekkr ediyorum.
65
Bu mecmuada yer alan dier risaleler unlardr: Hutbe-i Duvazdeh mam (vr.20a-29a), Risle-On ki mama
Salavatnme- (vr.30a-31b), Hz Kitb- Makm Menkb- erif Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi k.s.
(vr.31b-112a), Hz Kitb- Hazret-i Virni Pdih (vr.113a-154b), Tarikatnme Budur (vr.155b-191b), Hz
Kitb- Maklt- mam Hseyin ile Cneyd-i Badadinin Mkil Maklt Beyan Olund (vr.192b-207a), Hz
Menkb- mam Cafer-i Sadk (vr.207b-221a). Ad geen risalelerden Hz Kitb- Makm Menkb- erif Kutbul-
rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi k.s. (vr.31b-112a), adl yazmada 15 Cemaziyelahir 1296 tarihi yazldr ki bu miladi
olarak 6 Haziran 1879ta tekabl etmektedir. Bu yazma ierik olarak ise Glpnarl 198 ve zellikle 199 ile byk
paralellik arzetmektedir. Yine Hafik blgesine ait mecmuann son risalesi olan Hz Menkb- mam Cafer-i Sadk
(vr.207b-221a) ise mam Cafer-i Sadk Buyruklarndan olup Sefer Aytekinin yaymlad Buyrukun zmir nshasyla
byk lde rtmektedir.
66
Bu yazmay bir Oktay Dededen Malatyadaki memuriyeti srasnda Yunus Koak temin etmi ve HBVADde
yaymlamtr. Bkz. Yunus Koak, ah brahim Ocandan Gelen Bir eyh Safi Buyruu, HBVAD, (Yaz 2004/30),
s.63118. Koak, bu metnin tamamn Mezirme kynde yallara okuduunu ve onlarn bunun eyh Safi Buyruu
olduunu ve dedelerin cemlerde bundan blmler okuduklarn sylediklerini aktarr. almada orijinal metinden
yararlandk.
67
Bu yazmayla ilgili M. Saffet Sarkaya tarafndan bir aratrma yazs yaymlanmtr. Bkz. M. Saffet Sarkaya,
Ftvvetname-i Cafer Sdka Dair Bir nceleme, HBVAD, (Gz 2006/40), s.105132. Ayn yazma 2008 ylnda
Sarkaya tarafndan ayrntl ierik zmlemesi yaplarak kitap olarak yaymlanmtr. bkz. Mehmet Saffet Sarkaya,
Ftvvetname-i Cafer Sdk, (stanbul: Horasan Yaynlar, 2008).
68
Yazmann bu blmn esas alarak hazrlanm bir alma iin bkz. M. Saffet Sarkaya, Bekt-Alevlerde Bir
Dua: Nd Ali, Sleyman Demirel niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, (1998/5), s.1731.
24

kiinin elinden kan bu yazmann istinsah kayd bulunmamakla beraber yaz stilinden hareketle
19. yzyla ait olduu sylenebilir.
16. Arapgir-imen Buyruu: Malatya ili Arapgir ilesi imen kynden smet Tanere ait
bir mecmua olup 235 sayfadan olumaktadr.
69
inde eitli risaleler yer almaktadr: 1. Hz
Kitb- Hutbe-i Duvazdeh mam radiyallahu anh (217). 2. Kitb- Makm Menkb- erif
Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi (17180). 3. Duvazdeh mam Beyan, Her mam Ka
Yanda Vefat Etdi ve Nerede Yatar (180182). 4. Nasihatnme-i Hatayi (182190). 5. eitli
Deyi ve Mersiyeler (190194). 5. Hz Kitb- Ftvvetnme (195235). Sonunda 1241/1825
tarihinde yazld bilgisi yer alan eserin sahibinin Hseyin b. Bekta Aa olduu, yazann
(ktibul-hurf) ise Seyyid Molla Ahmed b. Seyyid Cemaleddin olduu ifadeleri yer almaktadr.
17. Kara Mecmua: eyh Safiyddine nispet edilen eserlerden biridir. Kelime olarak
byk mecmua anlamna gelen Kara Mecmua, 13 ve 14. yzyllarda Azerbaycanda muallimler
ve mritler tarafndan medrese ve zaviyelerde renci ve mritler iin yazlan hacimli kitaplara
denmitir. zellikle tarikat tekkelerinde okutulan bu eserler anonim olup, tahmidiye, nat,
menkbe, hikye, rivayet, tazarru, ilahi, mnact, keramet vb. konular iermektedir. ranl Azeri
aratrmac Hseyin Muhammedzde Sadka (Hseyin Dzgn) gre eyh Safinin mritleri
tarafndan onun adna meydana getirilmi Trke Kara Mecmua adl bir eseri vardr.
70
Ona gre

69
Bu yazmay zel kitaplndan bize verme ltfunda bulunan Mehmet Yaman Dedeye kranlarm arz ediyorum.
70
Hseyin Muhammedzde Sadk, Kara Mecmua, (Tahran: Kitabhne-i Milli-yi ran, 2001), s.2021. Hseyin
Sadkn eyh Safiyddin Erdebilinin eseri olarak yaynlad Kara Mecmua, eyh Safinin Trke, Gileke, Farsa
iirleri, Buyruk Risalesi, Yol Ehline Klavuz, Mzekkin-Nfs, Gnl Risalesi, Safvetus-Safa blmlerinden
olumaktadr. Bu blmlerden Buyruk Risalesi ve Yol Ehline Klavuz almamzda geen eyh Safi Buyruklarnn bir
benzeridir. Mzekkin-Nfs, Hac Bayram Velinin (.833/1429) damad ve Erefiyye tarikatnn kurucusu Erefolu
Ruminin (.874/1469) eseri olup, Fahir zin daha nce Eski Trk Edebiyatnda Nesir (stanbul: Osman Yaln
Matbaas, 1964, s.7092) adl eserinde yaynlad blmlerini ierir. Ancak Fahir zin yaynlad din metinler
iinden aldn bizzat syleyen Sadk, metinde yer yer tahrife gitmitir. rnein, zin metninde Ebubekir hazretine
eridii gibi radiyallahu anh, ifadesi (bkz. z, a.g.e., s.7273), Sadkin yaynnda hazret ve dua cmlesi
kaldrlarak Ebubekire eridii gibi eklinde (bkz. Sadk, Kara Mecmua, s.99) verilmitir. Mzekkin-Nfsta,
zin yaynlad rnek metinlerden sadece eyh ile Mrid ilikisinin anlatld blmde eyh Safiden
bahsedilmektedir. ki Kbe vardr; biri zahiri olan ve insanlara farz olan tavaf iin gidilen Kbe bir de gnl
Kbesidir. te burada Mevlndan ve eyh Safiden bir nakilde bulunulmutur. Bkz. z, a.g.e., s.84; Sadk, a.g.e.,
s.114. Kara Mecmuada yer alan dier bir blm olan Gnl Risalesi (s.126133), yine Fahir zin ad geen
eserininin Kaygusuz Abdal blmnde 100106.sayfalar arasndan alnmadr. Sadk burada ok ak biimde
metinde tahrifte bulunmutur. zin yaynlad blmde olmamasna ramen girite eyh Safiyddin Erdebli
eydr, diye balam (Sadk, a.g.e., s.126), yine zin metninde s.101de olmad halde Kara Mecmuay eline al
oku, ifadelerini koymu (s.127), zin metninde Bu Kaygusuz etdi (s.103), Sadkn metninde eyh Safiyddin
hazretleri aytd (s.130) olarak deitirilmi, son olarak zin alnt yapt yazmann sonunda olmad halde Sadk
Sultan eyh Safiyddin Erdebli kuddise srruhu szleri buyurdu, buyruk buyurdu, intiha bulmad, ilavesini
yapmtr. Bkz. Sadk, a.g.e., s.133. Safvetus-Safa ise yine almamzda deinilen Terceme-i Menkb- eyh
Safidir. Sadk bu blmn giriinde, Safvetus-Safann bn Bezzaz tarafndan Kara Mecmuadan istifade edilerek
yazldn sylemektedir, (bkz. s.136). Ancak Sadkn yaynlad metne bakldnda eserin Safvetus-Safann
drdnc blmnn evirisi olan Terceme-i Menkb- eyh Safi olduu anlalmaktadr. Ayrca Safvetus-Safann
Trke evirilerinde yaplan tahrifatla ilgili bir alma iin bkz. Snmez Kutlu, Tarihsel Srete Aleviliin Yazl
Kaynaklarnda Yaplan Metin Tahrift: Safvetus-Safann Trke evirileri rneklemi zerinden, Tasavvuf lmi ve
Akademik Aratrma Dergisi, 2007/20, Mevlnya Armaan Says, s.2132.
25

Buyruk, eyh Safiyddin Erdebiliye ait Kara Mecmua iinde yer alan risalelerden biridir.
71
Bu
eser ran, Trkiye ve Irakta sufilerin elinde el-Buyuruk, Klavuzus-Safi, Kelimt- eyh Safi,
Menkb- eyh Safi, Seyrus-Safi adlaryla paralar halinde bulunmaktadr.
72

Hseyin Dzgnn yaynlad Kara Mecmua iindeki risalelerden Buyruk Risalesi,
Glpnarl, Yap Kredi ve Gkeler buyruklarna birebir benzemekte ve eyh Safi ile eyh
Sadreddin arasndaki soru cevap fasl yer almaktadr.
73
Yol Ehline Klavuz adyla yaynlanan risale
de ad geen buyruklara benzemekte; Halifenin tarifi ve be harften oluan halife kelimesinin
sembolik deeri, yedi z, mrebbilik art, mrebbilik nianlar ile ah Hatainin iirleri yer
almaktadr.
18. eyh Safi Vasiyetnmesi: Literatr taramas srasnda rastladmz bu alma Hz
Vasiyet-i eyh Safi kaddesallahu srrahul-aziz adn tamaktadr.
74
85 yaprak (1b-170a) olan
yazma eyh Safi hazretleri vasiyetnmesinde mbarek nefesi ile buyurmudur, diye balamakta
ve eyh Safinin azndan soykt verilmektedir. Genel olarak eyh Safinin eyh
brahimZahid Gilani ile bulumas ona hizmet etmesi vb. menakptan bahsedilmekle beraber, drt
kap krk makam ve on yedi erkndan bahsedilmektedir. Krk makamn onunun musahip, onunun
mrebbi, onunun merep ve onunun da muhabbet makamlar olduunu syleyen bu yazmada on

71
Muhammedzde Sadkn (Hseyin Dzgn) Kara Mecmua adyla yaynlad eserin Buyruk blm Kara
Mecmua Risaleleri 1 serisi olarak el-Buyuruk adyla, Yol Ehline Klavuz ise Kara Mecmua Risaleleri 2 serisinden
Risle-i Yol Ehline Klavuz adyla Muhammed Sdk Nibi tarafndan Farsaya evrilmitir. Bkz. eyh Safiyddin
Erdebili, el-Buyuruk, ev. Muhammed Sdk Nibi, (Tahran: ntirt- Peym, 1381); eyh Safiyddin Erdebili,
Risle-i Yol Ehline Klavuz, ev. Muhammed Sdk Nibi, (Tahran: ntirt Peym, 1381). Arap harfleriyle
neredilen bu eserin Hseyin Dzgnn nsz hari, kalan sekiz blm slam Karibli tarafndan Latin harflerine
evrimyazm yaplarak 2004 ylnda Bakde yaymlanmtr. Bkz. eyx Sefieddin Erdebili, Qara Mecmua, haz.
slam Qaribli, (Bak: Cavidan T, 2004). Buyruk adl risaleyi Hseyin Dzgn, Ehad Hmid Sarraf tarafndan Musul
etrafnda yaayan Kzlba Trklerden bulup Arapa yaynlad eserden almtr.
72
Muhammedzde Sadk, Mukaddime, s.5 (Muhammed Sadk Naibinin el-Buyuruk evirisi iinde). Sadk, her ne
kadar Garibinin Trke Tezkiresinde ve Bakainin Farsa Tezkiresinde eyh Safinin Kara Mecmua adl bir
eserinden bahsedildiini sylese de literatr taramasnda eyh Safiye ait bir esere rastlamadk. Daha nce de ifade
edildii zere Ktip elebi, Menkbu eyh Safi kaydn vermektedir. Sadkn nakilde bulunduu Muhammed b.
Muhammed Drbi irazinin Letiful-Hayal adl tezkiresinde; Safevi sultanlar bu eserlere ok nem veriyorlard
ve kendi zel kitaplklarnda saklyorlard, ifadeleri yer almaktadr. (bkz. nsz, s.5). Bu bilginin gvenirliini
teyit edemedik, ancak kendileriyle ifahi olarak grtmz baz yal Aleviler, iinde eitli eserlerin olduu Kara
Deniz adl bir eserden bahsetmilerdir. Muhtemelen Kara Mecmua ile zde olan bu eserler iinde eitli risalelerin
bulunduu mecmualardan olumaktadr.
73
lenen balca konular unlardr: Hz. Peygamberin Hz. Aliye vasiyeti, vasiyetnmenin yazlmas ve eyh
Safiyddine kadar gelmesi, talip kimdir, talibin gnl nasl temiz olur, b-namaz kimdir, tarikatta secde, evliyann alt
kavli, tarik dman, taliplerin birbirleriyle dirilmesi, talip ve tarikat, mrvvet nedir, evliyadan yz dndrme,
evliyann yetmi iki makam, halka-i sohbet, eyh Safinin bahvanla aatan den elma hakkndaki hikyesi ve ah
Hatainin konuyla ilgili iirleri.
74
Bu eseri, Fidan ahinin 2000 ylnda eyh Safi Vasiyetnmesi adyla tamamlam olduu yksek lisans almas
olarak bulduk. ahin, eserin nshalaryla ilgili Ayasofya 2123 ve 3029 numaralarn vermesine karlk bu
numaralarda byle bir esere rastlayamadk. Ayasofya 2123de daha nce ad geen bn Bezzazn Safvetus-Safa adl
eseri bulunurken, Ayasofya 3029da ise erefuddin Ali b. Abdullah Yezdinin Zafernme Tarih-i Timur adl 576
yapraklk eseri bulunmaktadr. Fidan ahinin kulland nsha 85 yaprak olup istinsah tarihi yazmann sonunda hicri
1232 (1816) olarak verilmitir.
26

yedi kiinin muhabbetten hsl olduklar sylenir ki bu on yedi kii; Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz.
Hatice, Hz. Ftma, kalan On Bir mam, eyh Safi ve on yedinci kii de eyh Safi Nehr-i Yabidir.

2. mam Cafer-i Sadk Buyruklar

eriinde eyh Safi ve Safevilerden bahsetmeyen ve arlkl olarak mam Cafer-i Sadka
nispet edilmi Buyruklar bu adla gruplandrlmtr. Esasen Aleviler arasnda eyh Safi Buyruklar
ve mam Cafer-i Sadk Buyruklar olarak adlandrlmalarna ramen ierik olarak Safevilerden
bahsetmeyen buyruklarn says son derece azdr.
1. Hz Menkb- mam Cafer Sadk (Sefer Aytekin Buyruu): Sefer Aytekin tarafndan
1958 ylnda Ankarada Buyruk adyla yaymlanmtr. ki ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda
Aytekin, kendi ifadesiyle elindeki yazmalardan Hz Menkb- mam Cafer Sadk kaddesallahu
srrahul-aziz adn tayan zmir nshasn esas alm ve tamamn yaymlamtr.
75
kinci ksm
ise yazarn elinde bulunan Mara, Alaca, Gmhacky, Malatya ve iki adet Hac Bekta
nshalarndan kendisinin setii blmlerden olumaktadr. Aytekinin yaymlad bu ikinci
ksm nshalarn ierii Safevi Buyruklarna benzemektedir. lkemizde Latin harfleriyle
yaymlanan ilk Buyruk olan bu eserde Aytekin, yazmalara hibir ekilde mdahalede
bulunmadn ve hibir dzeltme yapmadan yazmalar olduu haliyle yaymladn sylemitir.
76

Bu Buyruun asl metni meydana getiren birinci ksmna alma iinde Aytekin olarak
gndermede bulunacaz. kinci ksm ise nshalarn ait olduklar yer adlaryla gstereceiz;
Aytekin-Mara, Aytekin-Alaca, Aytekin-Gmhacky, Aytekin-Hac Bekta I, Aytekin-Hac
Bekta II gibi.
2. Fuat Bozkurt Buyruu: Halk bilimcisi Fuat Bozkurt tarafndan 1982de stanbulda
Buyruk adyla yaynlanmtr. Bozkurt, bu buyruu hazrlarken, Sefer Aytekinin yaymlad

75
Bu birinci ksmn mstensihi Karacazde Seyyid Hseyin Hsni Narlderevi, istinsah tarihi ise 1309/1891dir. Bu
bilgiyi bize Sefer Aytekinin yaynlad nshann bir fotokopisini Fuat Bozkurttan alm olan Anke Otter Beaujean
vermektedir. Bkz. Anke Otter Beaujean, Tahtaclarn Kutsal Kitab Buyruk Hakknda Birka Not, 5. Beaujean
anlan almasnda miladi tarihi birka kere 1881 olarak vermesine karn, hicri 1309 tarihi 1891e tekabl
etmektedir. Turhan Yrkn, ilgili yazmann mstensihi Karacazde Seyyid Hseyinin Yusuf Ziya Yrknn bizzat
tant 1875 veya 1876 doumlu Ocakl Blbl Hasan Efendinin babas olduunu ikna edici bir ekilde
aklamtr. Bkz. Yrkn, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, s.289290, ilgili not.
76
Sefer Aytekinin hazrlad almada kulland Buyruk yazmalarna ulaamadk. Ancak Aytekinin bu zmir
nshasn 19371954 yllar arasnda Ankara Devlet Konservatuar Folklor Arivinde teknisyen olarak alan zmir
Yanyatr Ocana bal Rza Yetienden temin ettiini biliyoruz. Bkz. Murat Kk, Horasandan zmir Kylarna
Cemaat- Tahtacyan, (stanbul: Nefes Yaynlar, 1995), s.69. Kr. Anke Otter Beaujean, Tahtaclarn Kutsal Kitab
Buyruk Hakknda Birka Not, s.5, not 15. Ayrca Filiz Kl ve Tuncay Blbln yaynladklar Hamza eyh Oca
dedelerinden Mehmet Akgl Dededen Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezine intikal eden 18
varaklk yazma ierik olarak Aytekin buyruuyla byk benzerlikler tamaktadr. Bkz. Filiz Kl-Tuncay Blbl,
Erdebil Derghnn Anadolu Alevliindeki Yeri ve Erdebil Derghnda Uygulanan Baz Dinsel Pratikleri eren
Bir Risale, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, (Gz 2006/39), s.920.
27

buyruu esas alm, ancak hem konular kendince yeniden dzenlemi, dilini sadeletirmi ve
elindeki buyruk yazmalarndan da ilavelerde bulunmutur.
77
Esasen Bozkurtun yaymlam
olduu bu almay biz Buyruk Metni nas olarak grmekteyiz. Sadeletirmede orijinal
anlamdan sapldn ve metnin tahrif edildiini dnmemize ramen konular bir btn halinde
sunduu iin ve Alevilik aratrmaclar tarafndan ok nemsenen bu eserin orijinal bir metin
transliterasyonu ve sadeletirme deil bir Buyruk metni ina etme almas olduunu gstermek
iin tezimize aldk. Tez ierisinde bu almay Bozkurt olarak gstereceiz.
78

3. Hz Menkb- mam Cafer (Hafik mam Cafer): Yukarda ad geen Sivas Hafik
blgesine ait mecmua ierisinde son yazma olup, Hz Menkb- mam Cafer-i Sadk
kaddesallahu srrahul-aziz buyurmudur, adn tamaktadr. vr.207b-221a. Yazmann
balangcnda hamdele-salvele blmnde uzun bir Arapa giriten sonra mam Caferin evlat
olan kimselere tarikat bablarn ve ahkmlarn, hakikat hallerini ve marifet bablarn ve ehl-i
tarikat pirlerinin ve erkna varan taliplerin ve sufi karndalarn cmle hallerini ayan ve beyan
ider (vr.207b) dedii nakledilir. Bu kk hacimli yazma ierik itibaryla Sefer Aytekinin
yaynlad Buyrukla byk lde rtmektedir.
4. Menkb- Hazret-i mam Cafer Sadk (Kangal mam Cafer): Menkb- Hazret-i
mam Cafer Sadk (r.a.) adn tayan ve Sivas ili Kangal ilesi Yellice kynde mukim Gkeler
kabilesi aile kitaplna aittir. Kaynak kii: Yesari Gke. Mstensihi: Hac Bektata meskn
Muhammed Nuri b.Ali, stinsah tarihi: Ramazan 1308/Nisan 1891, vr.1b-87b. Bu yazmann da
zellii ieriinde Safevilerden hi bahsetmiyor olmasdr. Ancak Sefer Aytekin Buyruu ile de
konular itibaryla rtmemektedir. Bu yazmada 1b-39b arasnda iman esaslarndan bahsedilmi,

77
Fuat Bozkurtun bu almasnda, yararland yazmalar grmediimiz halde, birok okuma yanl olduu gibi
konular dzenleyim derken anlamsz bir takm terkipler de meydana getirmitir. Ayrca sadeletirme yaplrken metne
bal kalmam, geni yorumlar yaparak adeta Sefer Aytekinin Buyruunu tahrif etmitir. Bu eser, bilim evrelerinde
matbu Buyruklar iinde Aytekinin Buyruundan sonra muteber saylan ikinci Buyruk olduu iin almamzda yer
verdik. Burada saded d olmasna karn yine de bahsettiim tahrife iki rnek vermek istiyorum. rnek 1: Sefer
Aytekin, Buyruk: mdi ey sfi ve ey mmin, eer saadet bulaym dersen zn turaba indir. 1. Latif szl ol. 2.
Cmert ol. 3. Evveli, hiri fark eyle, soysuzluk etme. 4. Hakkn buyruuna ibadet eyleyesin. 5. Gnl krmayasn,
buyruk ile. 6. Daima Hakkn kelamn dilinden kesme. 7. Hlku mazlum olasn. bkz. Aytekin, a.g.e., s.69-70. Fuat
Bozkurt, Buyruk: Mutluluk bulmak isteyen sofunun ncelikle zn toprak etmesi gerekir. Peki, nasl olur zn
toprak etmek? zn toprak etmek 1.Yumuak szl olmakla, 2. zverili olmakla, 3. Gemii grp, dnp
soysuzluk etmemekle, 4. Tanrnn buyruu uyarnca ibadet etmekle, 5. Kiinin gnln krmamakla, 6. Tanr szn
dilinden, buyurduklarn gnlnden drmemekle, 7. Toplumda uysal insan olmakla olur. bkz. Bozkurt, a.g.e., s.36.
rnek 2: Aytekin, Buyruk: mdi, insanda haslet vardr: 1. Hayadr. 2. Edebdir. 3. Gnldr. bkz. Aytekin, a.g.e.,
s.70. Bozkurt, Buyruk: nsan uzvu yoldan ayrr, su iletir. Bunlar el, dil ve beldir. Sofu bu tutkusuna gem
vurmak zorundadr. El edeptir, dil hayadr, bel gnldr. bkz. Bozkurt, a.g.e., s.37.
78
Bu kitabn ikinci basks Buyruk mam Cafer-i Sadk Buyruu adyla 2005 ylnda yaynlanmtr. Bozkurt bu
yaynda, birinci baskda yapt yanltan dnerek Sefer Aytekinin basksndaki sayfalar esas alarak ve ana metne
mdahale etmeden, aklamalarn dipnotlarda gstermek suretiyle yapmtr. Buyruklarla ilgili bir giri de kaleme
alan Bozkurtun bu ikinci basksn Buyruklarn ieriklerini yansttmz ve drdnc blmlerde yeterince
kullanamadk. Zira bu yeni bask elimize getiinde biz ilgili blmlerde birinci basky oktan kullanmtk. Ancak
batan beri dndmz zere Fuat Bozkurtun hazrlad Buyruk, Sefer Aytekinin yaynladyla ayn olduu
iin bu ikinci basknn yokluu almann niteliine bir eksiklik getirmeyecektir.
28

slamn artlar, elli vakit namazn be vakte drlmesi, Kurandan hikmetler, Fil suresinden
Nas suresine kadar on surenin ve Fatihann tefsiri, subhaneke, salli barik ve tahiyyat dualar
aklanmtr. Ardndan Muhammed Ali nurunun yaratlp yetmi bin yl kandil iinde bekletilesi,
44a-48a arasnda drt kapn ve krk makam aklamas, tarikata giri usulnden bahsedilir, en son
bahsedilen konu matem gnlerinin faziletiyle ilgilidir.
Esasen Buyruklar eyh Safi Buyruklar ve mam Cafer-i Sadk Buyruklar adyla ikili bir
tasnife gre gruplandrmann da belli amazlar vardr. Zira mam Cafer-i Sadk, eyh Safi
Buyruklarnda da nemli bir kii olarak gemekte ve yol ona dayandrlmaktadr. Ancak bir
gruplandrma yapmadan da yararlanlan yirminin stndeki Buyruk metnini almada
gstermenin gl ortadadr. Bu nedenle zorunlu olarak byle bir gruplandrma yoluna
gidilmitir. almada genel atflar eyh Safi Buyruklarnda ya da mam Cafer-i Sadk
Buyruklarnda diye bu ikili tasnife gre olacaktr, ancak rneklendirme iin birinci grup
Buyruklardan Glpnarl 198, 181 ve 199 ve Gkeler Buyruu tercih edilmiken ikinci grup iin
Sefer Aytekinin Buyruu esas alnmtr. Fakat yer yer dier Buyruklardan da rnekler
verilmitir.
B. Dier Kaynaklar ve Aratrmalar

almamzn Safeviler ve Kzlbalk balkl birinci blmnde birok tarihi ve
biyografik kaynaa bavurulmutur. Bunlarn banda Buyruklarn esin kayna olduunu
dndmz eyh Safiyddin Erdebilinin menakb durumundaki ve Safevi slalesiyle ve
Erdebil ile ilgili bilgiler veren ksaca Safvetus-Safa adyla bilinen el-Mevhibus-Seniyye fi
Menkbs-Safeviyye adl eser gelmektedir.
79
Bu yazma eserin ah Tahmasp zamannda (1524
1576) bir takm deiikliklere uratld bilinmektedir.
80
Safvetus-Safann drdnc blm

79
eyh Sadreddinin bir mridi olan bn Bezzaz adyla bilinen Dervi Tevekkli b. smail b. Hac Erdebili tarafndan
759/1358 ylnda tamamlanm bir eserdir. Safvetus-Safann en gvenilir nshalar, biri almamzda da
kullandmz Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya no 3099da yer alan 18 Cemaziyelula 896/24 Mart 1491 tarihli
Sunullah isntinsah nsha ile Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya 2123 noda bulunan ihabuddin Kni tarafndan
yazlm 5 zilhicce 914/1509 tarihli nshadr. XIV. Yzylda Farsa olarak yazlm Safvetus-Safann ah Tahmasp
zamannda yeniden dzenlenmesi erevesinde o zaman Muhammed b. Hseyin Katib Niati tarafndan 949/1543
ylnda Trkeye de evirisi yaplmtr.
80
Ahmed Kesrevi, ah Tahmaspn Mir Ebul-Feth adl bir adamna Safvetus-Safay tashih ve tenkih grevini
verdiini, onun da bu kitab kendi ifadesiyle hak mezhep olan mamiyeye muhalif, batl mezhep olan Snnilie
uygun ifadelerden arndrdn sylemektedir. Kesrevi, bu tashih ve tenkih ameliyesine rnek olarak eyh Safinin
mezhebinin ne olduu konusunun getii sekizinci bab, ikinci faslda u ifadeleri vermektedir: eyhe mezhebinin ne
olduu sorulduunda, eyh yle buyurmutur: Biz, peygamberin ehl-i beytinin mezhebindeniz ki onlar takva ve
taharette zirvededirler, amelde ve eriat ahkmnda teshl ve tehvnden saknmlardr. Bkz. Ahmed Kesrevi, eyh
Safi ve Tebre, s.1820. Ayrca benzer bir deerlendirme iin bkz. Mazzaoui, The Origins, s.4748. Elimizdeki
Sunullah istinsah olan 1491 tarihli Safvetus-Safa yazmasnda, sekizinci bab, ikinci faslda eyhin mezhebinin ne
olduu sorusuna, bizim mezhebimiz sahabe mezhebidir, biz drdne de [drt halife veya drt mezhep] dostuz ve
drdne de dua ederiz, cevab verilmitir. Bkz. Safvetus-Safa (Ayasofya 3099), vr.196a. Ayn yazmann on bir
fasllk birinci babn ilk faslnda der zikr-i neseb-i eyh kuddise srruh bal altnda eyh Safinin eceresi u
ekilde verilmitir: eyh Safiyddin Ebul-Feth shak b. eyh Eminuddin Cebrail b. Salih Kutbuddin Ebu Bekir b.
29

olan Kelimt ve Tahkiktn Trkeye evrilmi hali olan 968/1560 tarihli Terceme-i Menkb-
eyh Safi adl yazma.
81
Safevi tarihisi ve askeri Hasan Rumlunun (.985/1577) yazd
Ahsenut-Tevrih adl kitab,
82
Kad Ahmed Gaffrinin (.975/1568) Tarih-i Cihn-ra adl eseri.
Akkoyunlu tarihisi Fazlullah b. Ruzbihan (.927/1521) tarafndan yazlan Tarih-i Alem-ry-
Emni adl eseri, Osmanl Tarihisi Dervi Dede Ahmedin (.1114/1702) Sahiful-Ahbr fi
Vakyiil-Asr
83
adl almas. 20. yzylda yaplan almalardan Walter Hinzin Tevfik
Byklolu tarafndan Uzun Hasan ve eyh Cneyd, XV. Yzylda rann Mill Bir Devlet Haline
Ykselii adyla evrilen eseri. Faruk Smerin Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde
Anadolu Trklerinin Rol adl nemli almas. Edward Granwille Brownein ilk basklar
1924l yllarda yaplan A Literary History of Persia adl drt ciltlik hacimli almasnn

Salahuddin Reid b. Muhammed el-Hfz li-kelmillah b. vaz b. Firuz el-Krdi es-Sincani rahmetullahi aleyhim
eklinde verilmitir. bkz. bn Bezzaz, Safvetus-Safa (Ayasofya 3099), vr.6b. Ayn yazmann i kapanda ise
sonradan yazld belli olan ecere, Nesepnme-i Sultan Seyyid eyh Safiyddin adyla u ekilde verilmitir: Sultan
eyh Safiyddin b. Seyyid Baba Cebrail b. Seyyid Kutbuddin b. Seyyid Salihuddin b. Seyyid Muhammed b. Seyyid
Ivaz ah b. Seyyid Firuz ah b.Seyyid Muhyiddin b. Seyyid Ali b. Seyyid Hasan b.Seyyid Ebul-Kasm b. Seyyid
Sabit b. Seyyid Hseyin b. Seyyid Davud b. Seyyid Ahmed b. mamul-Hmam mam Musa Kzm b. mamul-
iltimam mam Cafer Sadk b. mam Muhammed Bakr b. mam Zeynelabidin b. mam Seyyid ehid mam Hseyin
ehid-i Kerbela b. mamul-nsi vel-Cinn mam Aliyyul-Murteza salavtullahi ve selamuhu aleyhi ve aleyhim
ecmain bkz. bn Bezzaz, Safvetu-s-Safa-Ayasofya (3099), vr.1a. Kesrevi de yukardakine benzer bir ecere rnei
vererek Firuz aha kadar olan blmnn doru olduunu ancak ondan sonrakilerin kimler olduuyla ilgili farkl
isimler bulunduunu ve bir karklk olduunu syleyerek ecerenin uydurma olduunu syler. bkz. Kesrevi, a.g.e.,
s.2124. Ayrca elimizdeki yazmada ecerenin Firuza kadar blm verildikten sonra hikyet bal altnda, eyh
Sadreddinin eyh k.s. nesebimizde seyyidlik olduunu sylemiti, ancak ben nesebimizdeki siyadetin alevi mi erif
mi olduunu sormamtm, mphem kald ifadeleri yer almaktadr. Bkz. Safvetus-Safa, vr. 6b. Kesrevi, bu
ifadelerden hareketle eyh Safi ve eyh Sadreddinin seyit olup olmadklarn bilmediklerini syleyerek bu hikyenin
Safevi soyunu Hz. Peygambere ulatran ecerenin uydurma olduuna ak bir delil olduunu syler. bkz. Kesrevi,
a.g.e., s.2528. Kesrevi, ad geen kitabna bu bahsedilen hikyeyle birlikte iki hikye daha alm ve bizzat yazmada
geen bu hikyelerden hareketle ecerenin bn Bezzazn kitabna sonradan, muhtemelen ah Tahmasp (15241576)
zamannda ilave edildiini sylemitir. bkz. a.g.e., s.2540.
81
Kimlii belli olmayan zayf ve nahif bir kul tarafndan Farsadan Trkeye evrilmi olan Terceme-i Menkb-
eyh Safi, on iki blmden oluan Safvetus-Safann drdnc blmnn evirisidir. Trkiyede birok yazma
nshas bulunan bu eserin elimizde iki eski nshas mevcuttur. Birincisi Sleymaniye Ktphanesi zmir 465 noda
968/1560 tarihli 108 varaklk nsha ve skdar Selimaa Ktphanesi Kemanke 247 noda yer alan Rebiulahir 966
tarihli 137 varaklk nsha. Bu iki eski nsha ierik olarak incelendiinde Safvetus-Safaya byk lde bal
kalnarak Trkeye evirisinin yapld grlr. Ancak Safevilerin iilii resmi mezhep olarak kabul etmeleri ve bu
mezhebi insanlara zorla kabul ettirmeyi bir politika olarak benimsemelerinden sonraki dnemlerde ii fikirlerin hem
Safvetus-Safada hem de bir blmnn tercmesi olan Terceme-i Menkb nshalarnda yer aldn grrz.
rnein randaki Kitbhne-i sitn- Kuds ktphanesinde Tezkire-i eyh Safiyddin adyla kaytl 1145/1732 tarihi
ncesine ait Terceme-i Menkbda bu ak bir ekilde grlmektedir. Bu bahsedilen yazma Filiz Kl ve Aye Yldz
tarafndan yaymlanmtr. Bkz. Filiz Kl-Aye Yldz, Tezkire-i eyh Safiyddin, HBVAD, K 2005/36, s.9104.
82
Hasan- Rumlunun Ahsenut-Tevrih adl 12 ciltlik tarihi almasndan elimizde olan 11 ve 12. ciltlerdir. 11.cillte
807899/14051494 yllar aras olaylar anlatlr. Bu cilt Mrsel ztrk tarafndan Trkeye evrilmitir, biz de
almamzda ztrkn evirisini kullanacaz. Ahsenut-Tevrihin 12.cildi ise 900985/14951577 aras olaylarn
anlatr. Bu cilt daha nce 1931 ylnda oryantalist Carles Norman Seddon tarafndan Hindistanda Farsa olarak
baslmtr. Tezde 12.cildi bu yayndan gstereceiz. Ancak her iki ciltte Ahsenut-Tevrih adyla yaymland iin,
bir karkla sebebiyet vermemek iin kitaplarn isminden sonra eviriyi kullandmzda parantez iinde (Mrsel),
12.cildi kullanrken de (Seddon) eklinde gstereceiz.
83
Dervi Dedenin bu almas daha ok Cmiud-Dvel olarak bilinmektedir. Asl Arapa olan bu alma
yazlmasndan ksa bir sre sonra Sahiful-Ahbr adyla Osmanl Trkesine evrilmitir. almamzda hem
Osmanlcaya yaplan evirisini hem de Arapa aslna dayanlarak yaymlanan neri kullandk. Birinciyi Sahaiful-
Ahbar, ikincisini ise Cmiud-Dvel olarak gsterdik.
30

konumuzu ilgilendiren III. (Tartar Dominion) ve IV. (Modern Times, 15001924) ciltleri. nl
sko bilim adam E.J.W. Gibbin Osmanl iir tarihi ile ilgili alt ciltlik A History of Ottoman
Poetry adl almas, Michel M. Mazzaouinin The Origins of The Safawids adl almas, Bekir
Ktkolunun Osmanl-ran Siys Mnsebetleri (15781612) adl almas. Minorskynin ve
Roger Savorynin almalar, ranl tarihi Ahmed Kesrevi Tebrizinin (.1946) eyh Safiyddin
Erdebilinin menakbnmesi olan Safvetus-Safa nshalarn karlatrd nemli eseri eyh Safi
ve Tebre adl eseri.
84
Mirza Abbaslnn Safevilerin Kkenine Dair balkl nemli makalesi.
85

Yine Hasan Onatn Kzlbalk Farkllamas adl meselenin genel erevesini izmek
bakmndan deerli makalesi.
Buyruklarn ierikleri itibaryla tasavvufi-ahlaki metinler olmalar sebebiyle tasavvufla
direkt ilgili kelime ve kavramlarn aklanmasnda temel eserlere bavurulmutur. Bu meyanda
Ebu Nasr Serrcn (.378/988) el-Luma fi Tarihit-Tasavvufil-slmi, Ebubekir Muhammed
Kelbzinin (.380/990) et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf adl klasik tasavvuf tarihi
eserlerini, Abdulkerim Kueyrinin (.465/1072) er-Risletul-Kueyriyye adl tasavvufi klasiini,
Ebu Hafs ihabuddin Shreverdinin (632/1234) Avriful-Marifi gibi slam sufizminin ana
referanslarna mracaat ettik. Ayrca tasavvufla ilgili yaymlanm modern aratrmalardan da
yararlandk.








84
Ahmed Kesrevi, bu eserinde, Safvetus-Safann ulaabildii yazma nshalarnn mukayesesini yaparak yazmalarn
tarihsel srete urad kastl deiimleri gstermitir. zellikle ah Tahmasp zamannda yaptrlan dzeltme ve
ayklama ilemine uram yazmalarda iilik lehine yaplan deiiklikleri aka gstermitir. Safvetus-Safa
yazmalaryla ilgili karlatrma almasn Zeki Veli Togan da, Kesrevinin almasndan habersiz bir ekilde
yapm ve Kesrevinin ulat sonulara ulamtr. Bkz. Sur IOrigine des Safavides Mlanges Louis Massignon,
Damascus 1957, s.345357. Franszca bilmediimiz iin bu makaleyle ilgili bilgiyi Adel Allouchenin Osmanl-Safevi
likileri adl kitaptan aktaryoruz. Bkz. Alouche, a.g.e., s.177181. Ayrca Abdlbaki Glpnarl da, Safvetus-
Safann 1037/1628 tarihli bir nshas, Ayasofya 2123 nodaki ihabuddin Kni tarafndan yazlm 914/1509 tarihli
nsha ve Ayasofya 3099 nolu 896/1491 tarihili Sunullah istinsahndan oluan nshay karlatrm ve o da
benzer deerlendirmelerde bulunmutur. Bkz. Glpnarl, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar, (stanbul:
Gerek Yaynevi, 1969), s.231233.
85
Mirza Abbasl bu makalesini Safvetus-Safann 759/1358 tarihli mellif nshasna gre yazdn sylemitir,
ancak hibir ekilde bu yazmaya ulaamadk.
31

V. Tarihsel Arka Plan: Safeviler ve Kzlbalk

Safevi Devletinin, kkleri Anadoluda olan amlu, Rumlu, Ustaclu (Ustacalu), Tekel,
Dulkadir, Afar ve Kaar gibi yedi byk Trkmen kabilesiyle Bayat, Karamanlu, Bayburtlu,
Karacada ve Varsak Sufileri gibi kk Trkmen kabilelerinin desteiyle kurulduu
bilinmektedir.
86
Burada hem eyh Safi Buyruklarnda grlen ak Safevi izlerinden hem de
Kzlba Trkmen kabilelerin Safevi Devletinin kurucu unsurlar olmas nedeniyle Safeviler ve
Kzlbalk ilikisine ksaca temas etmekte fayda olacaktr.
Safevi hanedan devlet kurmadan nce bugn rann Dou Azerbayncan idari blgesinden
bir il olan Erdebilde tekke eyhlii yapan eyh Safiyddin Erdebiliye (.735/1334)
dayanmaktadr.
87
eyh Safiyddin, Zahidiyye tarikatnn eyhi brahim Zahid Gilaniye
(.700/1300) intisap etmi ona mrit olmutur. Zahid Gilaninin kzyla da evlenen eyh
Safiyddin, eyhinin lmnden sonra tekkenin bana gemitir.
88
Ksaca eyh Safi olarak da
anlan eyh Safiyddinin bugn elimizde olan Safvetus-Safa adl menakbnmesine ve 14.
yzyln tarihi kaynaklarna gre eyh Safi, Snni-afii izgide bir kiiliktir.
89


86
Safevilerin kuruluunda Trklerin roln inceleyen bir alma iin bkz. Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu
ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol.
87
Safevi tarihi ile ilgili olarak birok alma yaplmtr. Bu almalardan nemlilerini yle sralayabiliriz: 20.
yzyln banda Edward G. Brownein A Literary History of Persia adl drt ciltlik ran Edebiyat almasnn III-IV.
ciltleri, Gulam Sarwarn History of Shah Ismail Safawi (Aligarh 1939), Said Amir Arjomandn The Shadow of God
and the Hidden Imam-Religion, Political Order, and Societal Change in Shiite Iran from the Beginning to 1890
(Chigago 1984), Michel M. Mazzaouinin The Origins of The Safawids Siism, Sfism, and the Gult (Wiesbaden
1972), Alessandro Bausaninin The Persians from the Earliest Days to The Twentieth Century (London 1975), Walter
Hinzin Uzun Hasan ve eyh Cneyd-XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii (Ankara 1992), Ilya
Pavlovich Petrushevskynin Islam in Iran (London 1985), Abbas kbal Atiyaninin Tarih-i Mufassal- ran ez Sadr-
slam ta nkraz- Kaariyye, Muhammed Kerim Yusuf Cemalinin Tekil-i Devlet-i Safevi ve Tamim-i Mezheb-i
Teeyyu Duvazdeh mami be-Unvn- Tenha Mezheb-i Resmi (sfahan 1372), Adel Allouchein Osmanl-Safevi
likileri-Kkenleri ve Geliimi (stanbul 2001), Nasrullah Felsefinin Zindegni-yi ah Abbas- Evvel (Tahran 1364),
Vecih Kevseraninin el-Fakh ves-Sultan (Beyrut 1990), Menuehr Parsadustun ah smail-i Evvel (Tahran 1375),
Kemal Seyyidin Nu ve Suktud-Devletis-Safeviyye (Kum 2005), Mustafa Ekincinin Anadolu Aleviliinin
Tarihsel Arka Pln (stanbul 2002). Bunlar dnda mer Faruk Teberin XVI. Yzylda Kzlbalk Farkllamas
(Ankara 2005) ve Mehmet elenkin 16. ve 17. Yzyllarda Safev ilii (Bursa 2005) adl yaymlanmam doktora
tezleri ile Nilgn Dalkesenin 15. ve 16. Yzyllarda Safevi Propagandas ve Etkileri (Ankara 1999) adl
yaymlanmam yksek lisans tezi lkemizde bu konuda yaplm son dnem almalardr. Kitap almalar dnda
bu konuda Hasan Onatn Kzlbalk Farkllamas slmiyat, (2003/3) adl konuya genel bir ereve izen
makalesi gibi birka makale de yer almaktadr.
88
eyh Safinin hayat ve eyh brahim Zahid Gilani ile tanmas on iki blmden oluan Safvetus-Safann birinci
blmnde ayrntl bir ekilde anlatlmtr.
89
Kesrevi, eyh Safinin Snni-afii olduunu drt somut rnekle aklamtr. 1. Hamdullah Mustevfi
Kazvini(.750/1350), Erdebil halknn afii ve eyh Safi mridi olduklarn sylemitir. 2. bn Bezzazn Safvetus-
Safasnda silsile-i tarikat iinde geen Ebu Necip Shreverdi ve geen dier isimler afii olarak bilinen limlerdir.
3. Yine Safvetus-Safada geen eyhin sahabe mezhebinde olduu, mezheplerden en zor olan tercih ettii ve bir
gn eli ocuklarndan birinin kzna dokununca abdest almas, kendi eine dokununca bile abdest almas gibi rnekler
afii mezhebindeki uygulamalardr. 4. Safvetus-Safann drdnc bab olan Kelimt ve Tahkikt blmnde
geen hadislerin ou bata Buhari, Mslim ve Gazalinin hyas olmak zere Snnilerin kitaplarnda geen
rivayetlerdir. Kesreviye gre bu rnekler eyh Safinin Snni-afii olduunu gstermektedir. bkz. Kesrevi, eyh Safi
ve Tebre, s.5455. Kesrevinin rnek verdii lhanl dnemi tarihi, air ve corafyacs Mustevfi Kazvini, ilgili
deerlendirmesini Erdebil ehrini tantrken Erdebil halknn ou mam afii mezhebindendir ve eyh Safiyddin
32

eyh Safiyddinden sonra Drul-rd olarak da nitelenen Erdebil Tekkesinin bana
srayla olu eyh Sadreddin Musa (.794/1392), Hoca Ali (832/1429) ve eyh brahim
(.851/1447) geer. Bu kiiler zamannda Erdebil Tekkesi irat faaliyetlerini din-tasavvufi bir
ekim merkezi olarak eyh-mrit ilikisi erevesinde devam ettirir.
90

eyh Cneyd (.864/1460) dnemine kadar siyasi eilimlerden uzak gl bir tekke
zelliinde olan Safeviyye tarikatnn tarikat silsilesi Safvetus-Safada u ekilde gsterilmitir:
Dokuzuncu Fasl: eyh Safiyddinin Hz.Peygambere dayanan hrka ve
eceresinin isnad. eyh Safiyddin (k.s.) eyh brahim Zahid Gilani
(Sultnul-muhakkikn mridul-aktb fil-lemn), Seyyid Cemaleddin
(mridu ehlit-tarkat vel-hakkat), eyh ihabuddin Mahmud Tebrizi
(bahrul-esrr ve hayrul-ebrr), Ruknud-din es-Sicsi (madenur-rumz ve
mahzenul-kunz ebul-ganim), Kutbud-din Ebu Bekir el-Ebheri (kutbu
devavrul-evliy vel-asfiy), Ebu Necib es-Shreverdi (ersahul-atvr fil-
ird), Kad Vecihud-din mer el-Bekri (amcas, kiful-estr fi vechil-
esrr), Muhammed el-Bekri (babas, ammnul-meni fil-mumelt), Ahmed

merhumun mrididir ifadeleriyle yapmtr. bkz. Mustevfi Kazvini, Nuzhetul-Kulub, edit. G.Le Strange, (Leyden:
E.J.Brill, 1915), s.81. Mustevfi, bu eserini 740/1340da tamamlad iin eyh Safiyddinden merhum diye
bahsetmitir. Yine ayn Mustevfi, Trh-i Guzde adl eserinde Mslman eyhlerden bahsettii blmde, eyh
Safiyddin Erdebiliden bahsetmi, onun hayatta olup byk bir hrete sahip olduunu sylemitir. bkz. Hamdullah
Mustevfi, Trh-i Guzde, edit. Edward G. Browne (Leiden: E.J.Brill, 1910), s.793. eyh Safinin muhterem biri
olduu Mool lhanllarn veziri ve tarihisi Reidddin Fazlullahn (.1317) mektuplarndan da aka
anlalmaktadr. Vezir, peygamberin doum gnnde, her yl bu tekkeye arap, ya, hayvan, eker, bal ve vb.
hediyeler vakfettiini syler. Reidddin, Erdebil valisi olarak atanan olu Mir Ahmede yollad bir baka mektupta
eyhe son derece hrmet gstermesini ve sal ile yakndan alakadar olmasn istemitir. Bkz. Mneccimba
Sahayiful-Ahbar, III, s.179180; kr. Browne, Modern Times, s.19, 3334. kpaazde (.889/1484), eyh
Cneydden bahsederken Erdebil Sufilerinin eyhinin eyh Safi olduunu ve onun da Hz. Muhammedin eriatna
gre amel ettiini syler. bkz. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, (stanbul: Matbaa-i mire, 1332), s.264. eyh
Safinin Snni olduuyla ilgili son bir rnek de ah Tahmaspa 1529 veya 1530 ylnda zbek lideri Ubeyd Han
zamannda yazlan bir mektupta geen ifadelerdir. Bu mektupta zbek lider, eyh Safiyddini iyi bir Snni olarak
bildiklerini syleyerek, Tahmaspa ne Hz. Ali yolundan gittikleri ne de dedeleri eyh Safiye uyduklarn sylemi ve
hayretini dile getirmitir: Sizin Gilanl babanz merhum eyh Safinin ehl-i snnet ve cemaata bal byk bir aziz
olduunu duyduk. una hayret ediyoruz ki, siz ne hazreti Murteza Aliye uyuyorsunuz ne de Gilanl pederinize/ve
peder-i Gilan uma cenab- merhum eyh Safi r hemunin enide im ki merdi aziz-i ehl-i snnet ve cemaat bde
mr hayret azim dest mdehed ki uma ne ru hazret-i murteza Ali r tbiid ve ne ru peder-i Gilan ra. Rumlu,
Ahsenut-Tevrih (Seddon); kr. Browne, Modern Times, s.19, 43.
90
eyh Safiden sonra Safeviyye tarikat olarak anlmaya balanan tarikat, Erdebilde yerleik ama daveti ran, Suriye
ve Anadoludan kabul gren yaygn bir tarikata dnmtr. Tarihsel dnemler itibaryla Mool lhanllar, Timur
dnemi ile Karakoyunlu ve Akkoyunlu hanedanlklarna tanklk eden Erdebil Tekkesine, eyh Safiyddin
zamannda lhanllar, eyh Sadreddin zamannda Celayirliler, Hoca Ali zamannda Timur ve ardllar tekkeye hep
sayg gstermilerdir rnein ah Tahmasp zamannda yaam Safevi tarihisi Kad Ahmed Gaffari Kazvini
(.975/1568), Mool lhanllarn kudretli ba veziri Emir oban (.1327) ve Sultan Ebu Saidin (.1335) eyh
Safinin mridi olduu syleyerek Emir obann, eyh Safiye, Sizin mritleriniz mi oktur yoksa bizim
askerlerimiz mi? diye soru sorduunu, eyh Safinin de; Sizin askerinizin dahi cmlesi mridimizdir, cevabn
verdiini nakleder. Bkz. Gaffri Kazvini, Tarih-i Cihn-ra, Nereden: Seyyid Ebul-Kasm Merai, (Tahran:
Kitabfuri-yi Hfz, 1343), s.260. Ayrca eyh Safi dneminde Erdebilde yaayan Mevlana emsuddin Parnaki,
ayda bin talibin sadece bir yoldan eyh Safiyddini ziyaret ettiklerini sylemitir. bkz. eyh Hseyin Zahidin
Silsiletun-Nesebis-Safeviyyesinden naklen Felsefi, Zindegni-yi ah Abbas- Evvel, s.209. Browne, Tebriz ve
Meraga yoluyla Anadolu ve Iraktan Erdebile ayda gidenlerin saysnn bin olduunu syler. bkz. Browne,
Modern Times, s.51.
33

Esved ed-Dineveri (lisanul-kuds fi tibynil-ns), Mmad ed-Dineveri
(hrisul-evliy ala adelis-subul), Ebul-Kasm Cneyd b. Muhammed el-
Badadi (seyyidut-tife bil-ittifk ve seyyidut-tavif fil-fk), Seriy b. el-
Maas es-Sakat (seriyyul-mertib fil-keml ve seniyyul-mevhib fil-ikml),
Maruf el-Kerhi (araful-avrif fil-marif), Davud T (tercmnul-hakik
fir-rumz ved-dakik), Habib el-Acemi (mahbbu erbbil-kulb ve kefu
rumzil-guyb), Hasan el-Basri (necbu ehli zamanih ve ahru akrni evnih),
Ali b. Ebu Talip (mtemmimu urvei eriat ve mazharu almi tarikat ve nsibu
almi hakikat sahibu temkin serru nusreti hudy ve mlk tc- saltanat pivy
ve rehnm emirul-mminin kerremallahu vecheh), Muhammed Mustafa
(hazret-i nbvvet ve keml-i rislet mahrem-i haram fekane kabe kavseyni ev
edna sened-niin subhanellezi esra htemun-nebiyyn ve imamul-mttekn
aleyhi mines-salavti eammuha ve efdaluha ve minet-tahiyyti etemmuha ve
ekmeluha), Cebrail-i Emin (emnu vahyi rabbni ve msilu kitb-i smni ve
mbelliu mensri subhni).
91

Bu silsilede geen isimlerin Snni kiiler olduklar bilinmektedir. Bu nedenle bu silsile bile
Erdebil Tekkesinin balangta Snni izgide olduu gstermektedir.
Erdebil Tekkesinde politikleme ve iileme sreci eyh Cneyd (.864/1460) ile birlikte
balar.
92
Ancak eyh Cneydin dnyevi iktidar dnmesi biraz da artlarn zorlamasyla olmua
benzemektedir. Zira eyh brahimden (.851/1447) sonra tekkenin bana olu eyh Cneydin
gemesi, Cneydin amcas eyh Caferin houna gitmez. O zaman Azerbaycan ve Irak (Irak-

91
bn Bezzaz, Safvetus-Safa (Ayasofya 3099), vr.31a-31b. Sleymaniye Ktphanesi Sleymaniye no: 1028de yer
alan Musa Safevinin yazd Sened-i Hrka-i eyh Sadreddin el-Erdebli adl kk bir risalede ayn tarikat silsilesi
eyh Sadreddinden balamak suretiyle verilmitir. Bu risale eyh Sadreddinin dilinden Hereydan mstani Yce
Allaha muhta ben fakir, hrkay ve zikir telkinini lim, milletlerin rnei, saliklerin mridi, kutuplarn ss eyh
Safiyyul-Hakk vel-Milleti ved-Din shak kaddesallahu ruhahul-azizden aldm, o da diye balamaktadr. Bkz.
Musa Safevi, Sened-i Hrka-i eyh Sadreddin el-Erdebli, (Sleymaniye Ktp. Sleymaniye 1028), vr.248a-248b. Bu
kk blmn kayna muhtemelen Safvetus-Safadr. Bu risalede, Safvetus-Safada Kutbud-din Ebu Bekir el-
Ebheri isminin Ebu Bekir olmakszn eyh Kutbuddin el-Ebheri olarak gemesi dikkat ekicidir.
92
Edward Browne, Walter Hinz, Alessandro Bausani ve Kemal Seyyid gibi baz modern aratrmaclar Erdebil
Tekkesinde iileme srecinin bir eilim olarak Hoca Ali zamannda baladn iddia etmilerdir. Ancak, Erdebil
Tekkesinin Hoca Alinin zamannda iilik eilimi gsterdii dncesini kabul etmenin ok doru olmadn
dnyoruz. nk ah Tahmasp zamannda yaam Safevi yanls yazar Kad Ahmed Gaffari (.975/1568), Safevi
eyhlerinden bahsettii eserinde eyh Cneydi anlatrken, tekkenin rengini deitirdiini, velayet ile uraan bir
tekkede saltanat ilerine kayma olduunu syler. (bkz. Gaffri, Tarih-i Cihn-ra, s.261). Yine dnemin Arap
tarihisi Nehrevli (.1582); eyh Safi, eyh Sadreddin, eyh Hoca Ali ve eyh Haydardan vgyle bahsederek
onlarn Snni olduklarn, Erdebil tekkesinde iilik eiliminin ah smail ile baladn, onun da Hurufiyye ve
Zeydiyye gibi sapkn frkalarn bulunduu Lahicandayken iilerden ald eitim sonucunda iilii benimsediini
syler. (bkz. Nehrevli, Kitbu lm bi-Almi Beytillhil-Harm, s.271274). Ayrca Snnilik konusunda hassas
olan nl hadisi ve tarihi bn Hacer el-Askalani (.852/1449), Hoca Ali ile adatr ve nbul-Gumr adl eserinde
onun hakknda olumlu grlere yer vermitir.(bkz. bn Hacer el-Askalani, nbul-Gumr bi-Ebnil-Umr fit-Trih,
VIII, s.186). Son olarak Hoca Alinin Kudsteki halifesi, bn Si diye tannan emseddin Muhammed b. Ahmedin
mehur bir Hanefi fakihi olmas da, Hoca Alinin iilik eilimleri ierisinde olduu gryle elimektedir. (bkz.
Bkz. Nihat Azamat, Erdebl, Aleddin, DA, XI, s.279).
34

Arap ve Irak- Acem) hkimi olan Karakoyunlu hkmdar Cihan ahn dnr olan eyh Cafer,
Cihan ahn da yardmyla eyh Cneydi tekkeden uzaklatrr.
93
Cihan ahn eyh
Cneydden rahatsz olmasnn sebebi, Cneydin tekkenin bana gemesiyle Erdebilin mrit
aknna uramasdr. Nitekim Cihan ah, eyh Cneyde sert bir mektup yazarak Erdebildeki
mritlerini datmasn, bir daha oraya gelmelerini yasaklamasn, aksi takdirde kendisiyle
savaacan syler.
94

eyh Cneyd, Erdebilden kovulunca, Osmanl hanedannn kendinden nceki Safevi
eyhlerine hediyeler vermesine gvenerek ilk olarak Anadoluya gelmitir. Anadoludayken bir
mridi vastasyla II. Murata bir seccade, bir Kuran ve bir tespih gndererek Kurt Belini bana
virsun, mesken edineyin, dualarna megul olayn diye taepte bulunmutur. Hediyeleri kabul
eden Vezir Halil Paa meseleyi padiaha arz eder. Padiah vezirin grn sorunca, vezir bir
tahtta iki padiah smaz demi, bunun zerine II. Murad, gelen mritle Cneyde 200 duka altn
(filori), yanndaki dervilere 1000 ake gndermi ve ona bir tahtta iki padiah smaz cevabn
iletmitir.
95
Anadoluda umduunu bulamayan eyh Cneyd, o zamanlar Osmanllara tabi
olmayan Karamana bal Konyaya gitmi orada eyh Sadreddin Konevinin tekkesinde ikamet
etmi, tekke eyhi Abdllatif Makdisi (.856/1452) ile yapt mnazara sonucunda iilie
temaylleri ortaya knca Konyadan ayrlmak zorunda kalmtr.
96
Konyadan Varsak
Trkmenlerinin bulunduu -ele (Mersin) gitmi, ancak orada da barnamamtr.
97


93
Gaffri, eyh Cneyd zamannda tekkenin politikleme srecine girdiini sylemesine ramen, tekkenin manevi
tarafnn hl ar bastn, saltanat iinin yzeysel/sri olduunu syler. Ona gre bu durumun ortaya kmas,
amcas eyh Caferle aralarnda ortaya kan eyhlik tartmas ve Cihan ahn eyh Cneyde olan dmanldr.
Bkz. Gaffri, Tarih-i Cihn-ra, s.261.
94
Sarwar, History of Shah Ismail Safawi, s.23.
95
kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s.264; Hinz, a.g.e., s.17; Ynan, Cneyd, s.243; Yazc, Cneyd-i Safev,
s.124.
96
kpaazdenin tanklna gre eyh Cneyd, Konevi zaviyesinde bir sre konaklamtr. Namazlar kald
zaviyenin penceresinden imama uyarak klan eyh Cneyd, zaviyenin eyhi Abdullatif ile bir ikindi namaz sonras
karlkl konumulardr. eyh Cneyd elindeki Muhyiddin b. Arabinin kitaplarn eyh Abdllatif de kendi
kitaplarn ktiplere otuz gnde yazdrarak kitap alverii yapmlardr. Bu otuz gnlk sre zarfnda grmeyen iki
eyh, bir ayn sonunda kpaazdenin ve daha sonra Fatih Sultan Mehmete hocalk yapacak olan Cneydin
hocas Hayreddin Efendinin (.883/1478) bulunduu bir ortamda bulumulardr. Bu sohbette eyh Cneyd, eyh
Abdllatife Ataya ashab m evladr, yohsa evlad m evladr? diye sormu; eyh Abdllatif de, sual ettiin
makamda ashab evladr, zira ashab hakknda Kelm- Kadmde muhcirn vel-ensr deyu anlmdr ve dahi
mezhib-i erbaa ashabdan alnmdr, evladdan alnm deildir,cevabn vermitir. Bunun zerine eyh Cneyd, ol
ayetler ashab hakknda nzil olduu vakit sen nda bilemiydin? deyince eyh Abdllatif, sen bu itikadla kfir oldun
ve dahi bu itikadla sana uyanlar dahi kfir olur, der. Ortam gerilince Hoca Hayreddin, eyh Cneydin kpaazde
de eyh Abdllatifin koluna girmi ve onlar odalarna gtrp sakinletirmilerdir. eyh Cneyd, ertesi sabah
Konyadan ayrlm ve Varsak vilayetine gitmitir. Bkz. kpaazde, a.g.e., s.264265. Kr. Hinz, a.g.e., s.18;
Ynan, a.g.m., s.243. eyh Abdllatif Makdisi veya Kudsi (.856/1452) Shreverdiyye tarikatnn bir kolu olan
Zeyniyye tarikatn Anadoluya getiren kiidir. Bkz. Mustafa Kara, Abdllatif el-Kudsi, DA, I, s.257258.
97
kpaazde, eyh Abdllatifin, Karamanolu brahim beye Bu eyh Cneydin murad sofuluk deildir, eriat
bozup kendu emaret talep ider dediini, bunun zerine brahim Beyin, Varsak beylerine eyh Cneydi yakalamalar
iin talimat verdiini bu nedenle de Cneydin oradan da ayrlmak zorunda kaldn syler. bkz. kpaazde, a.g.e.,
s.265266. Kr. Ynan, a.g.m., s.243. Kilikya olarak da bilinen bu blge o zaman Memluklerin himayesindeki
Ramazanoullar beyliine bal bir yerdir.
35

Karakoyunlular ile dman olan Uzun Hasan Bey, bir mektup yazarak Cneydi Amide
(Diyarbakr) davet eder. Uzun Hasann amac, eyh Cneydin etrafndaki silahl 5000
adamndan yararlanarak dman Karakoyunlu hkmdar Cihanaha kar mterek cephe
oluturmaktr. Diyarbakrda yl kalan Cneyd, nc yln sonunda Uzun Hasann kz
kardei ve ah Haydarn annesi olacak olan Hatice Begm ile evlenir.
98
Diyarbakrdan Erdebile
giden Cneyd, Karakoyunlularn desteindeki amcas eyh Cafer tarafndan buradan uzaklatrlr.
erkezlerle gaza amacyla kuzeye ynelen Cneyd, irvanah Sultan Halilin lkesinden geerek
Taberserana akn yapar ve ardndan k geirmek zere Karabaa gelir. Amcas Cafer,
irvanah Halile Cneydin eyhlik iddiasnn doru olmad ve niyetinin siyasi olduu
eklindeki mektubundan sonra Halil, Cneyd ile savam ve onu ldrmtr.
99

Cneydin hayat, tekke faaliyeti yrtmekten ziyade, biraz da konjonktrn etkisiyle,
kendisine lmne bal mritlerini siyasi-askeri bir gce evirmekle gemitir. Uzun Hasann
kz kardei Hatice Begm ile yapt evlilikten dolay ocuklarna Akkoyunlu veliaht olma yolu
alm ve bylece Erdebil tekkesinin siyasallama sreci salam bir temele dayanm oluyordu.
Zira Erdebil tekkesinden dolay zaten halk zerinde teden beri nfuzlar bulunan Safevi eyhleri,
bu din etkinlik alanlarna bir de Akkoyunlu hanedanlnn doal varisleri olarak siyasi bir kimlik
ilave etmi oluyorlard. 15. ve 16. yzyln koullar iinde dnldnde, sufi kimlikleri
sebebiyle birok mridi bulunan bir ailenin bir de politik bir verasete sahip olmas durumunda, asl
kimlikleri olan sufilik-eyhlik yolundan siyasi nfuz elde etme abasna girmeleri son derece
doal karlanmaldr.
100

eyh Cneydin lmnden sonra olu ah Haydar (.894/1488), days Uzun Hasan
dokuz yana kadar yannda tutmutur. 1467 ylnda Cihan ah yenen Uzun Hasan, Azerbaycan,
Irak- Arap ve Irak- Acemin yeni hkimi olur. 1470 yl balarnda ise, yeni bakenti Tebrize
giderken yeeni Haydar da Erdebil eyhliine oturtur. Uzun Hasan, bir sre sonra Trabzon
imparatoru Kalo Ioannesin kz Despina hatundan olma kz Martay (Halime Begm) Haydar ile
evlendirir.
101
Bylece Akkoyunlular ile Safeviler arasnda Cneyd ile balayan shriyet (kan ba
akrabal) ilikisi Haydarn days Uzun Hasann kzyla evlenmesiyle dorua kar. Bu

98
kpaazde, eyh Cneydin Uzun Hasana Cihanah gibi dmann var, benim silahl yirmi bin sufiye gcm
yeter, ben de sana yardmc olayn, dediini aktarr. Bkz. kapaazde, a.g.e., s. 267.
99
Ynan, a.g.m., s.244; Yazc, Cneyd-i Safevi, s.124; Uzunarl, Osmanl Tarihi, s.226; Seyfettin Erahin,
Akkoyunlular, s.165167; Browne, Modern Times, s.47; kr. Hasan- Rumlu, Ahsent-Tevrh, ev. Mrsel ztrk,
s.393396. Hasan Rumlu, eyh Cneydin sfi savalarnn saysnn on iki bin olduunu sylerken; Browne, sayy
on bin olarak verir.
100
Kr. Allouche, s.5657.
101
Browne, Modern Times, s.47; Hinz, a.g.e., s.6263; Erahin, Akkoyunlular, s.167; Sarwar, History of Shah Ismail,
s.2425. Hinz, Despina Hatunun kzna Marta ismini vermi olmasna ramen Trkmenler arasnda Halime Begi Aka
ve lemah Begm lakabyla arldn syler.
36

akrabalk bann Akkoyunlular asndan nemi, dmanlar Karakoyunlulara kar sufi
Safevilerin desteini alm olmalardr. nk eyh Cneyd zamannda balayan siyasallama
sreci sonunda, Erdebil eyhlerinin arkasnda, mritlerden oluan byk bir silahl g meydana
gelmitir. eyh Cneydin amcas Caferin akrabalklar da bulunan Karakoyunlularn desteiyle
Cneydi Erdebilden uzaklatrmas sonucunda Karakoyunlular, Cneyd ve soyunun da dman
olmulardr. Bylece Akkoyunlular ve Safeviler asndan ortak dmana kar ibirlii
yaplmtr.
eyh Cneyd ile balayan mritlerin militarize kuvvetlere dnm ah Haydar
(.894/1488) ile youn bir ekilde devam etmitir. Haydar, irvanahtan babasnn intikamn
alma dncesiyle dolu olduu iin mritlerini silahlandrm, tekkesini hatta kendi odalarn bile
silah deposu ve imalathaneye evirmitir. Bir ran tarihisinin Erdebilde kam kalem yerine
kllar grd rivayet edilir.
102
Haydar ilk yllarnda, Akkoyunlu Sultan Yakuptan (.896/1490)
izin alarak irvahah Ferruh Yesarn topraklarndan geerek Hristiyan erkezler ve Dastanllar
zerine birka sefer yapar ve oradan bol ganimet ve kadn-erkek esirlerle dner. Getii yerleri
yakp ykan Haydarn bu tavr civar beyleri korkutsa da ganimetlere boulan taraftarlarnn
etrafndan kmelenmesini salar.
103
Haydar, 1488de erkezler zerine bir sefer daha yapmak
amacyla daysnn olu Akkoyunlu Sultan Yakuptan irvanahn topraklarndan gei iin izin
ister. Zorla da olsa izni alan Haydar, babasnn intikamn almaya odakland iin, erkezler
yerine irvanah Ferruh Yesarn zerine yrr. Geriye ekilen Ferruh Yesar, damad Akkoyunlu
Sultan Yakuptan yardm ister. Sultan Yakupun ordusuyla ona yardma gitmesi neticesinde
Akkoyunlular ile ah Haydarn sufi savalar arasnda bir meydan sava olur. Haydar, gl
Akkoyunlu-irvanah ittifaknn te birini yenmesine ramen serseri bir oka hedef olur ve
sonuta ba kesilerek ldrlr.
104

eyh Haydarn din-mezhebi kiiliine bakmak gerekirse, dorusu bu konuda yeterli
bilgimiz olmamakla beraber dokuz yana kadar Uzun Hasann saraynda yetitiini ve ardndan
days tarafndan Erdebilde tekkesinin bana oturtulduunu biliyoruz. Uzun Hasann Snni bir
kii olmas nedeniyle pekl eyh Haydarn da en azndan dokuz yana kadar Snni bir eitime
tabi olduu dnlebilir. Ancak dokuz yandan sonra oturduu Erdebil Tekkesinde etrafnda
bulunan gayr- Snni Trkmen taraftarlarndan etkilenmi olmas da gzden karlmamas
gereken bir faktrdr.
105
16. yzylda randa bulunan Venedikli bir tacir, Haydarn bir kont gibi

102
Hinz, a.g.e., s.65.
103
Erdem-Payda, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi, s.137139. kr. Gndz, a.g.e., s.49; Sarwar, a.g.e., s.25.
104
Bkz. Hasan- Rumlu, Ahsent-Tevrh, s.583585; kr. Hinz, a.g.e., s.7576; Huart, Haydar, A,c.V/I, s.387.
105
Modern aratrmaclardan Roemere gre, Haydarn tarihsel yaamna bakldnda iilikten etkilenmesini
gerektirecek bir ortam yoktur. nk babas Cneydin lmnden birka hafta sonra domutur, Diyarbakrda
37

olduunu, adnn eyh Haydar olduunu, sfi adndaki frka ya da mezhep mensubu olan
taraftarlarnn ona bir aziz gibi sayg gsterdiklerini ve dnyevi bir reis gibi itaat ettiklerini
grdn syler. Ayrca kendisi Erdebil yerlisi olmasna karn rann farkl yerleri dnda
Anadolu ve Karamandan da birok mridi olduunu ifade eder.
106
Venedik elisi Caterino Zeno
seyahatnamesinde, etrafnda toplanan taraftarlarnn onu evliyaullah ve neredeyse ilahi bir varlk
olarak tasavvur ettiklerini yazmtr.
107

ah Haydar dneminin nemli bir zellii de, daha sonra kendisi ve taraftarlarnn
Kzlba diye isimlendirilmelerine yol aan, Haydar Tac veya Tac- Haydari olarak bilinen
on iki dilimli krmz sar tasarlamasdr. Girite Kzlbalk terimini aklarken ayrntl bir
ekilde incelediimiz zere, eyh Haydarn kabark Trkmen sar yerine ikame ettii bu yeni
sark ya da tac, beyaz bir tlbent zerine sarlan surahi biiminde yukar doru gittike sivrilen on
iki dilimli krmz renkli bir tlbentten olumaktadr.
108

ah Haydarn lmnden sonra (894/1488) geride, ran tarihlerinde eyhzde denilen
oullar Sultan Ali (Yar Ali olarak da bilinir), smail ve brahim ile beraber kars lemah Begm
kalmtr. Akkoyunlular, bu kardelerden Sultan Aliyi ldrrler, o zaman henz alt yanda olan
smail, 899/1493 ylnda amlu Lala Hseyin Bey, Dulkadirli Dede Abdal Bey ve Anadolulu Gk
Ali gibi ileri gelen mritleri tarafndan o zaman Akkoyunlulara bal zerk bir yer olan Gilann
Lahican kentine karlr. Gilan hkimi Karkeya Mirza Alinin himayesinde smaili orada alt
buuk yl saklayarak eitimden geirirler.
109
zerk blge Gilann yneticisi Karkeya Mirza Ali

days Uzun Hasann yanndayken byle bir etkiye maruz kalmas dnlemez. Dokuz yanda days Erdebile
gtrp tekkeye oturttuunda Snnilii tartma konusu olmayacak amcas eyh Caferin yanndayken iilik
atmosferinin olduu dnlemez. Haydar adalar iinde tek sulayan Fazlullah Huncidir, o da ak bir ekilde
Haydarn ii olduunu sylememitir. Sadece aptal taraftarlarnn Cneydi Tanr Haydar da Tanrnn olu
olarak grdklerini syleyebilmitir. bkz. Roemer, The Safavid Period, CHI, VI, s.196, 208. ah Haydarn din
mezhebi kiiliiyle ilgili olarak biz de Roemerin yaklamna katlyoruz. Ancak Haydarn brakn iilii, Snnilik
ile ilgili de bir bilgisinin olduunu dnmyoruz. Taraftarlarnn Haydar Tanrnn olu olarak grmeleri, babas
Cneydi Tanr saymalar, Mehdi kabul etmeleri vb. arlklar Kzlba Trklerin eskiden beri sahip olduklar kiilere
ar sayg duyma ve yceltme zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Faruk Smer, genel olarak Trklerin bu
zelliklerine Fahr-i kinat Hazret-i Muhammed Mustafa anlaynn bir rnei olarak Mevlidi verir. Yine
Trkmenlerin Baba shak Baba Resulullah olarak grmeleri ve Babailer isyannda ldrldne inanmamalar,
yardm getirmek iin ge kt eklindeki inanlarn da bu zelliklerinin bir rnei olarak vermektedir. Bkz.
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.710.
106
Sefernmeh-y Venizyan der ran, s.401. Ayrca kr. Browne, Modern Times, s.48.
107
Tufan Gndz, Douda Venedik Elileri, s.49. 17.yzylda yazan biyografi yazar Muhibbi (.1111/1699),
Haydarn acem sultanlar iinde iilikte ilk arya giden olduunu syleyerek onun 906/1500 senesinde mezhebuna
hak/mezhebimiz haktr dediini bunu duyan ehl-i snnet limlerinin de mezheb-i n-hak/yanl mezhep dediklerini
aktarr. Bkz. Muhibbi, Hulsatul-Eser fi Aynil-Karnil-Hadiye Aer, II, s.267. Burada Muhibbi, ya kiileri
kartrmtr ya da verdii 906/1500 senesi yanltr. nk Haydar, 894/1488 ylnda ldrlmtr.
108
Hinz, a.g.e., s.65; Browne, Modern Times, s.48; Sarwar, a.g.e., s.25. Hinz, Haydarn lmnden sonra pek
kullanlmayan krmz serpuun ah smail tarafndan tekrar kabul ettirildiini syler. O kadar kullanlmaktadr ki
XVI. yzyl balarnda Venedikliler, rana Halep yoluyla kervanlarla krmz bez satmlardr. Daha sonra ah
Tahmasp zamannda (1540 tarihlerinde) Kzlbalar bu kavuu kullanmamaya balamlardr. Ancak XVII. yzylda
hkmdar ailesine ok bal sufiler kavuu tamaya devam etmilerdir. Bkz. Hinz, a.g.e., s.66.
109
Bkz. Browne, Modern Times, s.4950; Hinz, a.g.e., s.7782; Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.15.
38

(.904/1504), Hz. Ali soyundan gelmektedir ve ii-Zeydiye mezhebine mensuptur.
110
smailin,
Lahicandaki alt yl akn ikameti srasnda hocaln ii emseddin Lahici yapar. smailin
tarihsel hayatna baktmz zaman ilk ii eitimini burada alm olduunu grrz.
111
Nitekim
Osmanl tarihisi Mneccimba, smailin Gilan hkimi Karkiya Mirza Alinin yannda alt
seneden fazla kaldn, orada Gilan ahalisinden rafz ve ilhad dalletini tamam mertebe talim
eylediini, pederinin mritlerinden birok evban onun bana toplanp ondan o batl mezhebi
rendiklerini ifade eder.
112

ah smail on drt yana girdiinde danmanln yapan Trkmen beylerin tavsiyesiyle
Erdebile gitmek zere Gilandan kar. ah smail, Lahicana gtrldnde yannda kendisine
bal yedi kii varken,
113
bu inziva yerinden kp Tarum ve Halhal yoluyla Erdebile ulat
zaman ou am ve Anadoludan olmak zere etrafnda birka yz mridi vardr.
114
ah smail,
kente ulanca Erdebil yneticisinin kenti terk etmesi uyarsna uyarak ehrin dnda kamp kurar,
daha sonra k kampn Ercuvanda kurar. Ancak herhangi bir savaa balamadan nce Kzlba
danmanlarnn, mecmuumuz az lekeriz, etraftaki hkkmla mukavemete kudrette muhayyeriz,
amma vilyet-i Rumda atan ve dedenin ehibbs okdur, eer ol semte mracaat edersen nusret ve
kudretimiz memulmzden artukdur
115
diye ikna etmesiyle Anadoludaki mritlerinin
Erzincanda toplanmasn bekler. Yedi bin kadar mridi Erzincanda toplanr.
116
Her taraftan
blk blk gelen bu Trkler; Ustaclu (Ustacalu), amlu, Rumlu (Siva bata olmak zere
Amasya, Tokat blgelerinin yerleik Trk halk), Tekel (Antalya blgesi), Dulkadir, Karaman

110
Uzunarl, Karkeya hanedannn 13591590 arasnda Gilanda hkm srdn ve bu hanedann Hz. Ali
neslinden olduunu sylemektedir. bkz. Uzunarl, a.g.e., s.227. Ahmed Kesrevi, Gilann ii ve yneticileri Kiya
Mirza Ali ve Kiyalar hanedannn Zeydi-ii olduklarn syler. bkz. Kevseri, eyh Safi ve Tebre, s.5860.
111
Bu Lahici, daha sonra ah smailin devletinde sadr (en yksek vezir) grevini Alacaktr, iilik eitimini ondan
almtr. Bkz. Mazzoui, Origins, s.80; Roemer, The Safavid Period, CHI, VI, s.197.
112
Mneccimba, bunlarn sfiye-yi Lhicniye diye isimlendirildiklerini syler. bkz. Mneccimba, Sahif,
s.181.
113
Sarwar bu isimleri yle sralar: Lala Hseyin Bey, Tali Dede Bey, Halife Hadim Bey, Karamanl Rstem Bey,
Karamanl Bayram Bey, Aygudolu lyas Bey ve Kaar Kara Piri Bey. bkz. Sarwar, a.g.e., s.33. Bu isimlerden amlu
Hseyin Bey, ah Haydarn yakn adamlarndan biri idi, daha sonra Sultan Ali Padiahn ardndan da ah smailin
lalas olmutur. Hadim Bey ise Halifelerin halifesi (halifetul-hulefa) olarak Safevi teblicilerinin koordinasyonunu
salamtr. Karamanl Rstem Bey ve Abdal Bey olarak n salm Tali Dede Bey, Kzlbalarn nl
komutanlarndan olup Rstem Akkoyunlunun adamlar tarafndan Sultan Ali ile birlikte pusuya drlp
ldrlmlerdir. bkz. Allouche, a.g.e., s.6768.
114
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.17. Smer, baz tarihilerin bu sayy bin be yz civar verdiklerini, ancak
bunun doru kabul edilemeyeceini syler. Eer saylar kalabalk olsayd, Erdebil valisi akirl Sultan Ali Bey,
ondan ehri terk etmesini isteyemez, o da ehri terk etmeyi kabul etmezdi der.
115
li, Knhul-Ahbr, 3/3, s.8; kr. Kirmni, Ahbrud-Duvel, s.116.
116
li bu erazil ve evba mritlerin Karamandan ve Tekeden geldiklerini syler. Mneccimba, 905 ylnda olan
bu olayda Ustaclu, amlu, Tekelu, Varsak, Rumlu, Dulkadir, Afar, Kaar ve Karaba sufilerinden yedibin
ekiyann smailin bana toplandn syler. bkz. Sahif, s.182. Benzer bir deerlendirme iin ayrca bkz. Sarwar,
History of Shah Ismail, s.3435.
39

blgesi halk (zellikle Turgutlulular) ve Varsaklara (Tarsus blgesi Trkmenleri) baldrlar.
117

smail, nce Grc kfirlere kar bir kutsal savaa tutuur, ardndan irvan lkesinin ah
Ferruh Yesar yener. Grd ryada imamlarn tavsiyesi zerine Azerbaycan zerine yrr,
Nahcvan yaknlarndaki kanl urur savanda (907/1501) Akkoyunlu Elvend Mirzay (.1504)
yener ve Tebrizde Azerbaycan hkimliini/ahln ilan eder.
118
ah smail, On ki mam adna
hutbe okutup para kestirir, bylece 907/1501 ylnda Safevi Devleti resmen kurulmu olur.
119

Safevi devletinin kuruluunda etkili olan ve ayn zamanda Safevi askeri gcnn
omurgasnn oluturan yedi Trkmen kabilesi vardr: amlu, Rumlu, Ustaclu (Ustacalu), Tekel,
Dulkadir, Afar ve Kaar.
120
Baz aratrmaclar bu bilinen yedi Trkmen kabilesi dnda, Bayat,
Karamanlu, Bayburtlu, Karacada ve Varsak Sufileri gibi Trkmen kabilelerle ranl Talilileri de
Safevi taraftarlar arasnda saymaktadrlar.
121
Bu kabilelerden amlu, Safevi hanedann eyh
Cneydden itibaren destekleyen Trkmen kabilesidir. Yazn Sivasn gneyindeki Uzun
Yaylada, kn Halep-Gaziantep (Ayntab) arasnda yaayan bu kabile Osmanl devrinde Halep
Trkmenleri denilen oymaklarn genel addr. Kabilenin reisi amlu Lala Hseyin Bey, eyh
Haydarn olduu kadar ah smailin de hep yaknnda bulunmu, onlarn lalaln yapmtr.
Abdi Bey de kabilenin tannm beylerindendir.
122
Rumlu, Sivas, Tokat ve Amasya blgelerindeki
Kzlbalarn meydana getirdii byk oymaklardandr. Nur Ali Halife, Piri Bey ve Div Sultan

117
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.1819. Smer, Anadolulu Kzlba Trkler olmasa Safevi Devletinin
kurulamayaca gibi Erdebil eyhlerinin siyasi gayeler bile tayamayacaklarn sylemitir. Bkz. Smer, a.g.e., s.22.
118
Browne, Modern Times, s.5152. Ayrca ah smailin irvanah Ferruh Yesar ve Akkoyunlu Elvend Mirza ile
savalarnn ayrntl betimlemesi iin bkz. Sarwar, a.g.e., s.3339. Allouche, ah smailin Erdebil yaknlarnda iken
oradan kendisine hayli uzak olan Erzincana gidip orada Anadoludan gelen mritleriyle bulumasn ve oradan tekrar
irvana saldrmak iin geri dnmesiyle ilgili farkl bir alm ortaya koyar. Ona gre, ah smailin o kadar yolu srf
mritleriyle bir araya gelmek iin tepip Erzincana gelmesi mantkl deildir. Pekl, baka yerlerde de
buluulabilirdi. ah smailin Erzincanda mritleriyle bulumasndaki amac, tam da o sralarda, Karaman eyaletinde
Safevilerle ittifaklar bilinen Turgut ve Varsak kabilelerinin desteindeki Mustafa Karamanolunun ba gsteren
isyanna destek olmak vardr. Ancak Osmanlnn da engellemeleri sayesinde Erzincanda toplanan mritlerin says
yedi binde kalnca, smail bu fikrinden vazgemi ve irvana ynelmitir. Bkz. a.g.e., s.7993.
119
ah smailin 1501de Tebrizi alarak Safevi Devletini kurmasndan sonra, daha ahlk tac giymeden hemen nce
yapt ilk icraat On ki mam iiliini (mamiye/Caferilik) devletin resmi mezhebi olarak ilan etmesi ve herkesin bu
yeni mezhebe tabi olmasn zorunlu klmasdr. ah smail, lkesindeki hatiplere hutbeleri On ki mam adna
okumalarn emretmitir. Mevcut ezana ehedu enne Aliyyen Veliyyullah/Alinin Allahn dostu olduuna tanklk
ederim ve Hayye ala hayril-amel/Haydi en hayrl ie ilavesini koydurarak Bveyhiler dnemindeki (9451055)
gelenei be yz yl sonra tekrar canlandrmtr. Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osmana arda pazarda lanet
okunmasn zorunlu klmtr. Bkz. Hasan Rumlu, Ahsenut-Tevrih, I (Seddon), s.61; Mneccimba, Sahif, s.182;
kr. Browne, Modern Times, s.5354; Sarwar, History of Shah Ismail, s.39; Petrushevsky, a.g.e. s.323; Roemer, The
Safavid Period, CHI, VI, s.194; Seyyid, a.g.e. s.32. Sadece bu konuya hasredilmi bir alma iin bkz. Cemali,
Tekil-i Devlet-i Safevi ve Tamim-i Mezheb-i Teeyyu Duvazdeh mami be-Unvn- Tenha Mezheb-i Resmi.
120
Browne, Modern Times, s.52; Parsadust, ah smail-i Evvel, s.347; Sarwar, History of Shah Ismail, s.35.
Petrushevsky, Islam in Iran, s.317; Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.4349. Smer, bu oymaklardan Afarlar ve
Kaarlar, Safevi Devletinin kurulmasnda az destek verdikleri iin yedi byk oymak iinde zikretmez.
121
Petrushevsky, a.g.e., s.317; Parsadust, a.g.e., s.347; Sarwar, a.g.e., s.35; Felsefi, Zindegni-yi ah Abbas- Evvel, s.
209; Smer, a.g.e., s.4953. Smer, bu kk oymaklara epni, Arabgirl, Turgudlu, Bozcalu, Acirl, Hnslu,
emikezeklu kabilelerini de dhil etmektedir.
122
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.47.
40

tannm kiiliklerindendir.
123
Ustaclu, ah smail Lahicandan karken yannda bulunan
Trkmen kabilesidir. Bunlarn kkleri Sivas, Amasya ve Tokat blgesinde yaayan ve baz
oymaklar Krehire kadar yaylan Ulu Yrk adl byk bir toplulua kadar gitmektedir. Bunlar
daha eyh Cneyd ve ah Haydar zamannda Safevi eyhlerinin Anadolulu mritleri olarak
anlmlardr. ah smail zamannda nemli grevlerde bulunan Ustacaolu Muhammed Han,
Muhammed Bey ve Saru Pire gibi kiiler bu kabiledendir.
124
Tekel (veya Tekl), Anadoluda
Teke linden (Antalya ve havalisi) bulunan bir Trkmen kabilesidir, aralarnda Hamid li (Isparta-
Burdur) ve Mentee linden (Mula) de kiiler bulunmutur. Devletin kuruluunda yer almak
dnda ah Kulu isyann vesilesiyle on be bin (15000) kiinin rana gelmesiyle ok
kuvvetlenmilerdir. Mhrdar Saru Ali, Burun Sultan, Tekeli Yeen Sultan ve uha Sultan gibi
nemli ahsiyetleri vardr.
125
Dulkadir (Zul-kadir), Anadoluda Mara ve Boz Ok (Yozgat)
blgesindeki Dulkadir elinin, daha ok Boz Okta yaayan bazlarnn kollarndan meydana
gelmitir. Dede Abdal Bey ve lyas Bey, devletin kuruluuna katlm nemli adamlarndandr.
126

Safevi-Osmanl ilikisine bakmak gerekirse, Yavuz Sultan Selim, daha Trabzonda
ehzade iken douda Safevi tehlikesini grr ve babas II. Bayezidi nlem almas konusunda
uyarr. Dou Anadoluda baarl Safevi propagandas Osmanly korkutmaya balamtr. Nitekim
II. Bayezid her ne kadar olu Selim tarafndan Safevilere kar pasif kalmakla eletirilse de daha o
zamanlar 1501deki Karaman isyanndan sonra, Safevilere bal otuz bin kiiyi Yunanistann
gneyindeki yeni fethedilmi Mora yarm adasndaki Modon ve Koron taraflarna srgn
etmitir.
127
Yavuz Selim, babasnn ardl olarak kendisinden ziyade aabeyi Ahmedi

123
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.43. Rumlu ad, ebin Kara Hisar, Sivas, Tokat ve Amasya sancaklarna
Osmanl idari tekilatnda eylet-i Rum ya da Rumiye-yi sura denmesinden gelmektedir. Bunlarn Timurun Ankara
savanda esir edip Hoca Ali hatrna canlarn balad kiiler olduklar iddias ise muhtemelen Sfiyn- Rumlu
adyla da bilinen bu Trkmenlerin kendilerine bir kk bulma amacyla yarattklar bir efsaneden ibarettir. Erdebilde
Rumlu adyla bir mahallede oturan bu Trkler, XVI. ve XVII. yzylda Kzlba kabilelerinin en kuvvetlisiydiler.
Kr. Hinz, a.g.e., s.67; Browne, a.g.e., s.46; Parsadust, ah smail-i Evvel, s.129, 347348
124
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.4445.
125
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.46.
126
Smer, a.g.e., s.48. Safevileri destekleyen ve Kzlba olarak adlandrlan bu Trkmenleri kabaca
Karamanoullarnn ve Akkoyunlularn uyruu olarak gren nalcka gre, bunlarn Safevileri desteklemesinin
sebebi, Safevilik tarikatnn 15. yzyldan sonra Osmanlya kar Doudaki Trkmen muhalefetinin bir ifadesi
olmasdr. nalck, airetlerden oluan sosyal yaplarn 15. yzylda hl koruyan Karamanl ve Akkoyunlu
devletlerinin uyruu olan bu Trkmenlerin, kendi yaam biimleriyle elien Osmanlnn merkeziyeti devlet
politikas yznden kyasya bir mcadeleye girdiklerini ve Safevileri desteklediklerini syler. bkz. nalck, a.g.e.,
s.53.
127
Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.36. Hoca Sadeddin Efendi, ah smailin atalarnn Anadoluda bulunan
halifelerine mektuplar yazarak adam topladn ve smailin arsna uyup douya gidenlerin ounun Teke ve
Hamid vilayetlerinden olduunu syler. Bu kiilerin Modon ve civarna srgn edilmelerine karar verilip u beylerine
sfi adnda hi kimseyi snrdan geirmemeleri konusunda emirler verilir. Bkz. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, III,
s.345346. Ayrca ah smail de, II. Bayezide mektup gndererek Erdebili ziyaret etmek isteyen sufilere izin
verilmesi yollu bir mektup da gndermitir. Bkz. Feridun Beg, Mnet- Seltn, I, s.345. Mektubun bal yledir:
Cennet-mekn Sultan Bayezid Han Gazi hazretleri derghna Erdebil ziyaretinden sfilerin men olunmamas
niyazyla ran ah ah smail tarafndan takdim olunan nmenin suretidir. kpaazde de bu olay tarihinde, an
41

dndn bildiinden onun Safevilere kar pasif tutumunu da bahane ederek Yenierilerin
desteiyle babasna isyan eder ve babasn tahttan indirerek 8 Safer 918/25 Nisan 1512de tahta
oturur. Selimin yapt ilk i, tahtnn rakipleri olan kardelerini birer birer ortadan kaldrmak
olur.
128

Sultan Selim 919/1513 senesinde lkesindeki Kzlbalarn yediden yetmie saymn
yaptrr. Sadeddin, li ve Solakzdenin ifadelerine gre krk bini bulan bu Kzlbalar ya
hapsedilmiler ya da ldrlmlerdir.
129
Selim, lkesi iindeki asayii saladktan sonra
Trabzondaki valiliinden beri tehlikesini sezinledii ah smaile kar harekete gemeye karar
verir.
130
ah smail, dah nce Uzun Hasann Fatihe yapt gibi, Selime, Timuru hatrlatarak
yant verir. Ancak 23 Austos 1514te aldran ovasnda yaplan savata, daha fazla asker zayiat
vermesine ramen Yavuz Selim, Safevileri yerle bir etmi ve ah smail kampn ve haremini
brakp kamtr. Yavuzun kaanlar kovalayp yok etme dncesine Yenieriler kar kt
iin Osmanl ordusu Tebrizden ileriye gidememitir.
131

aldran zaferi, Kzlba tehlikesini bir sreliine yattrm ve I. Selimin Erzurumdan
Diyarbakra kadar olan dalk blgeyi Osmanl imparatorluuna katmasn salamtr. Blgenin
yerel hanedanlar ve airet reisleri, 15161517 dneminde Osmanl hkimiyetini tanmlardr.
Anadolu artk doudan gelecek istilalara kar gvenlidir, ayrca Azerbaycan, Kafkaslar ve Badat

beyan ider kim sultnul-mchidn Sultan Byezid zamannda Erdebil Sfilerini Rum iline srdler, ne oldu sebep?
balyla anlatmtr. Burada eyh Cneyd, eyh Haydar ve ah smailin Tebrizi almasndan bahseden yazar,
Erdebil Sfileri dedii Safevi mritlerinin birbirleriyle karlatklarnda selamun aleykm demek yerine ah
dediklerini, namaz klmadklarn, oru tutmadklarn, kendilerine zahmet ekip Erdebile gideceklerine Mekkeye
gitmelerini syleyenlere, biz diriye varrz, lye varmayz diye cevap verdiklerini, rafz olarak deerlendirilebilecek
szleri sylediklerini ve nihayet rafz ikr eylediklerinde Sultan Bayezidin Anadoludaki halifeleri ve Erdebile
giden sufileri Rum eline srdn syler. bkz. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s.264269.
128
Ayrntl bilgi iin bkz. Tansel, Bayezid, s.266305; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s.234245; Hammer, Byk
Osmanl Tarihi, II, s.376388.
129
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, II, s.418419; kr. Allouche, a.g.e., s.95 vd; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II,
s.257258.
130
Tarihiler, Yavuz Selim ile huzurunda bulunan umera, vuzera ve askerler arasnda yle bir konuma getiini
sylerler. Yavuz huzurundakilere, malumunuzdur ki eyh Haydar olu smail bir nmerd-i rezil iken adn ah kodu.
Gnden gne ktl artan ve etrafn yama eden bu btl mezhepli insann zerine yrmek istiyorum. Bu ii
yaptmz zaman Allah bizim yardmcmz olacaktr, demek suretiyle dncesini aklam ve meclistekilerden
kendisini destekler bir cevap beklemitir. Kendisine ancak nk kez kendisine cevap verilmesini istedikten sonra
dokuz ake ulufe alan Abdullah adnda bir yenieri padiaha gerekli duay ettikten sonra, Allahtan senin gibi bir
padiah isterdik, Allah dileimizi kabul etti. Onun iin ferman hdvendigrndr, imdi buyursun biz gidelim
diyerek padiahn istedii cevab vermitir. Yavuz, yenierinin bu jestinden memnun olmu ve ona Selanik sancan
vermitir. Bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s.31.
131
Bkz. Gibb, A History of Ottoman Poetry, II, s.259. kr. Browne, Modern Times, s.7577. aldran savanda ah
smailin ordusu 60.000, Yavuz Selimin ki 120.000 askerden olumaktadr. Osmanl ordusunun elinde yeni tfekler
ve yz adet kuvvetli top vardr. Safeviler, Osmanlya stnlk salamalarna ramen Osmanl ateli silahlar
karsnda duramazlar ve yenilirler. Bkz. Abbas kbal, Tarih-i ran, s.666667; Allouche, a.g.e., s.111134. aldran
Sava ile ilgili ayrntl bir betimleme iin bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s.257278; M. Tayyib Gkbilgin,
aldran Muharebesi, A, III, s.329331. Nasrullah Felsefi, Ceng-i aldran, Mecelle-i Dnigede-i Edebiyyt,
(Tahran: Dnigede-i Edebiyyt, 1332/1953) say 2, s.50127. Adel Allouche, I.Selimin Anadolu Trkmenleri
problemini lkesinin bir i sorunu deil, Safevilerle balantlar dolaysyla bir d sorun olarak grdn ve bu
nedenle aldran savann gerekletiini syler. bkz. Allouche, a.g.e., s.12, 76.
42

yollar da Osmanlya almtr. Buna karlk, Anadolunun, zellikle Dou Anadolunun
Trkmen airetleri, Safevi ordularnda asl gc oluturacaklar ran ve Azerbaycana toplu bir g
hareketi balatmlardr.
132

ah smail, mrnn kalan on ylnda Belh, Kandahar ve Herat kaybetmesine ramen
devlet ileriyle pek ilgilenmemitir. smail otuz sekiz yanda ve yirmi drt yllk bir
hkmdarlktan sonra, 23 Mays 1524te bir Pazar gn vefat etmitir. Drt erkek, be kz olmak
zere dokuz ocuk brakmtr.
133
ah smailin ahl, Azerbaycan, ran, Irak, Horasan, Fars,
Kirman ve Huzistanda olmu, ayrca Diyarbakr, Belh ve Merv de onun kontrolnde olmutur.
134

Hayat boyunca be byk sava yapmtr. lki irvanah Ferruh Yesarla 906/1500de
Jabani/Ciyanide, ikincisi 907/1501de ururda Akkoyunlu Elvend ile ncs 908/1503de
Hemedan yaknndaki Elma Kula/Ulama Kulanda Sultan Muradla, drdncs Merv
civarnda eybek Hanla 916/1510 ylnda ve 920/1514te aldranda Yavuz Sultan Selimle
savamtr. aldran sava hari dierlerinde hep galip gelmitir.
135
Richard Tapper, aldran
yenilgisinin smailin yar-ermilik iddiasn zayflattn ve sadece Kzlba airetlerden
toplanm askerlerin yeni bir devlet kurmak iin yeterli olmadn gsterdiini syler.
136

aldran sonras Safeviler ve Kzlbalar arasndaki iliki tersine dnmeye balamtr.
Daha nce eyh-mrit ilikisi erevesinde devam eden balantnn siyasi yn kazanmas eyh

132
nalck, Osmanl mparatorluu, 38. Tapper, Osmanllar Dou Anadoluda hkimiylerini salamlatrdklar iin
Kzlbalarn dalgalar halinde rana girdiklerini syler. bkz. Tapper, a.g.e., s.8990.
133
Erkek ocuklar; Tahmasp Mirza, Elkas Mirza, Sam Mirza ve Ebul-Feth Behram Mirza. Kzlar; Hani Hanm,
Perihan Hanm, Mihinbanu Sultanm, Ferengis Hanm ve Zeynep Hanm. Bkz. Browne, ag.e., s.81; Sarwar, a.g.e.,
s.94; Haim Hicafizer, ah smail-i Evvel ve Ceng-i aldran, s.131.
134
Browne, a.g.e., 82; Sarwar, a.g.e., s.95.
135
Browne, a.g.e. 82; Sarwar, a.g.e., s.99100.
136
Richard Tapper, rann Snr Boylarnda Gebeler, s.89. Safevilerle ilgili balangtan ah smail ve ah
Tahmasp dnemlerini ierecek ekilde ada Arap literatrn taradk, ancak Safevilerle ilgili yeterli bilgiye
ulaamadk. Daha nce ifade ettiimiz Hoca Ali ile ilgili bn Hacerin deinisi dnda, Kirmninin (.1019/1610) fi
Zikri Mulkil-Acem min li Haydar es-Safevi el-Erdebli el-smaili balyla eyh Cneydden ah Abbas
Hudabendeye kadar be sayfada byk lde linin Knhul-Ahbrndan alma benzeyen ifadeleri (s.115119)
ve ah smail dneminde balatlan kat iiletirme politikalarn terk etmeye alm II. ah smailin (.985/1577)
ksa biyografisi dnda bir kaynak bulamadk. Bu ada Arap yazarlarn Safevileri tanmadklarn ya da bilerek
nemsemediklerini gsterir. Aada ada Arap yazarlarn Safevilerle ilgili yaklamn gstermesi bakmndan
Necmuddin el-Gazzi (.1061/1651)nin biyografik eserinden II. ah smailin biyografisini aktarmak istiyoruz:
smail ah Sultanul-Acem: smail ah b. Tahmaz b. Abbas b. smail ah b. Haydar b. Cneyd b. eyh Safiyddin
Erdebili. Acem Sultan sfisi diye mehurdur. Kzlba olarak bilinirler. Atalar Haydar, Antakyayadaki Suf danda
bir sre ikamet etmi olduu iin sufi olarak isimlendirilirler. Bidati ortaya knca Antakya limi Allame emsuddin
el-Acemi, ona 858 senesi dolaylarnda galip gelmitir. Ardndan olu Haydar ortaya km, o ve ehl-i snnet askerleri
karlatklarnda ldrld ve askerleri krld. Haydardan sonra olu smail ortaya kt, Irak ve Acemi ald, Sultan
Selim b. Bayezid b. Osman ona kar yrd. Askerleriyle karlatlar. Sultan Selim onu yendi. Ardndan olu Abbas
ah b. smail ortaya kt. Selim olu Sleyman ona kar kt ve iki Irak ele geirdi. Irak- Acemi ona brakt ve
Badatda bir kale yapt. ah Abbas ldkten sonra olu Tahmaz ortaya kt o da gitti ondan sonra tercme sahibi
smail ah (II. smail) ortaya kt. smail, Snnilie olumlu yaklam, Snni ve ii limlerini bir araya getirmitir.
ii limlere kar Snni limlerini desteklemitir. Kzkardei Perihan Hanm onu zehirlemi 986 ylnda lmtr.
Bkz. Ebul-Mekrim Necmuddin Muhammed el-Gazzi (.1061/1651)nin el-Kevkibus-Sire bi-Aynil-Mietil-
ire, thk. Cebrail Sleyman Cebbur, (Beyrut: Drul-fkil-Cedide, 1979), I, s.162163. Ancak bu bilgi bu matbu
eserde yer almayp, el-Mektebe e-amile srm 2 de yer almaktadr
43

Cneydin Anadoluya gelmesiyle balamtr. Onun Bayndroullar prensesi olan Uzun
Hasann kzkardeiyle evlenmesiyle saygnl artm ve btn Trkmenler tarafndan kabul
edilebilecek bir mttefik olmutur.
137
Safevilerin Anadoludaki mritleri zerinde eitli
zamanlarda propaganda yaptklar bilinmektedir.
138

Safevilerin Anadoludaki Kzlba mritleri zerindeki propagandalarnn en etkilisi 1511
ylnda meydana gelen ve Osmanl tarafndan glkle bastrlan ahkulu (Osmanl tarihlerinde
eytankulu olarak geer) isyannda kendini gsterir. ah smailin babas ah Haydarn
hizmetinde bulunmu ve sonra halifesi olarak memleketi Teke line (Antalya ve havalisi)
gnderilmi Hasan Halifenin olu ahkulu Baba, ehzadeler arasndaki atmadan yararlanarak
emri altndaki on bin kiiyle bir isyan balatm ve bu isyan glkle bastrlmtr.
139

Safeviler-Kzlbalk ilikisinin Buyruklar ile ilgili boyutuna deinmek gerekirse, birinci
blmde ayrntl bir ekilde inceleyeceimiz Buyruklarn kkeni konusunda dokunacamz zere
Anadoluda okunan Buyruklarda Safevi izleri ok ak bir ekilde grnmektedir. Burada sadece
eyh Safi Buyruklarndan alntladmz u rnek bu durumu ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

137
Roemere gre bu iki faktr (propaganda ve evlilikten gelen Tacik-Trk birliktelii), hem tekkenin darya
almasn salam hem de tekkenin Gilan orijinli olmasndan dolay Cneyde kadar ran kltrnn temsilcileri
olan Safevi eyhlerinin Trkmenlerin gnll desteini almalarna sebep olmutur. bkz. Roemer, The Safavid
Period, CHI, VI, s.333.
138
ah smailin II. Bayezid zamanndan beri Anadoluda propaganda yaptrdna dair veriler mevcuttur. Daha nce
de ifade edildii zere ah smail, Gilanda sakland alt seneden sonra yapt ilk ilerden biri kfir Grclerle
savamadan nce yakn adamlarnn tavsiyesine uyarak Anadolu ve Suriyeden adam toplamak olmutur. Bu
giriiminin sonucu olarak Erzincanda amlu, Ustaclu, Rumlu, Tekel, Zulkadir, Afar, Kaar ve Varsak
airetlerinden yedi bin kii toplanmtr. Yine ah smail, Karamanoullar ve onlarla akrabalk kurmu olan
Turgutoullar ile gizli mektuplamalar gerekletirmitir. Nitekim smail, daha Yavuz Sultan Selimin tahta
kndan bir ay sonra Musa Turgutoluna gnderdii bir mektupta, deerli adamlarndan Ahmed Karamanluyu o
tarafa gnderdiini, ona tabi olunmasn ve birlikte hareket edilmesini istemitir. Anadoludaki Kzlba propagandas
o kadar etkili olmutur ki, siyasi konjonktr gerei, Osmanl sarayndan bile taraftar bulabilmitir. Sultan II. Bayezid
fiilen devlet ynetiminden ekilip ileri vezirlerine braknca daha o zaman oullar Ahmed, Korkud ve Selim arasnda
saltanat kavgalar ba gstermitir. Bu karklk dneminden yararlanan Safeviler, Amasya valisi ehzade Ahmedin
olu Sultan Murada ah smailin halifesi elinden ta giydirmilerdir. Kzlba olup Kzlba tacn trenle giyen
Sultan Murad, Sivas, orum ve Tokatta devam etmekte olan Alevi ayaklanmasnn bana gemitir. Bkz. Sarwar,
History of Shah Ismail, s.3435; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s.32. Smer, Safevilerin Anadoluda
propagandalarn Kzlba zmrelerin banda bulunan temsilcileri olan Anadolu kkenli halifeler yoluyla yaptn
syler. Halifeler bir sre Erdebilde tarikatn usul ve erknn renirler ve aldklar talimatlarla memleketlerine
dnerlerdi. Ona gre talimatlar; yinler tertip ederek banda bulunduklar zmrelerin tarikata ballklarn devam
ettirmek, propagandalar yaparak taraftarlarn saysn oaltmak, taraftarlardan nezir ad altnda vergi toplayarak
bunu rana gndermek, ayaklanmalar karmak ve rana taraftar gtrmekten oluuyordu. Smer, Safevi Devletinin
Kuruluu, s.82.
139
Ayrntlar iin bkz. Uzunarl, a.g.e., s.230231, 253256. Uzunarl, Hasan Halife ve olu ahkulunun
kydeki bir maarada ibadetle megul olduklarn ve halkn kendilerine byk sevgisinin bulunduunu syler. Ayrca,
zht ve takvalarnn Sultan II. Bayezidin kulana gittiinde Sultann dualarn almak iin bunlara her sene alt-yedi
bin ake gnderdii bilgisini verir. Osmanl bu isyanda Anadolu Beylerbeyi Karagz Paa ve Vezir-i Azam Hadm
Ali Paa gibi st dzey adamlarn kaybetmitir. syann bymesinin ve Osmanlnn bu ii zor atlatmasnn bir
sebebi de, Anadolunun bir avu aya arkl Trklerini kmsenmesinden kaynaklanmtr. bkz. Smer, Safevi
Devletinin Kuruluu, s.3233. Ayrca XVI. yzylda yaam Arap tarihi Kutbuddin Nehrevli (.1582) de bu olay
mlhid ah smailin Anadoluda ortaya kan eytankulu adndaki mlhid ve zndk adamlarndan birinin ok
byk aptaki bir fitne-fesad olarak deerlendirmitir. Bkz. Nehrevli, Kitbu lm bi-Almi Beytillhil-Harm,
s.260.
44

Dergh- lde Seyyid Abdulbki hazretlerinin evliyaya muhib olan mmin-i
pk itikadlara gnderdii mektupdur. Bismillahirrahmanirrahim. Elhamdulillahi
rabbilalemin ves-saltu ves-selmu al seyyidina ve nebiyyina Muhammedin ve
lihi ecman. Amma bad, sebeb-i tahrr-i hurf budur ki manevi ve bis-i tastr-i
suhuf- sri ve shib-i hl ehl-i vukf olup muhibb-i hnedan ehl-i beyt-i
Muhammed ve Ali ve Meyhul-zam Kutbul-Evliya ve Sultanul-Etkiya ve
rehnuma-y herdu sera Hazret-i eyh Seyyid Safiyuddin shak Veli ocana
yubyinellhe ve raslehu fehvasnca ikrar verip beyat ve inabet eden mmin-i
pk itikad ile ilim ve irfan ve mushib-i izan ve ehl-i erkn karndalar ki karye-i
ehirde ke-niin ve ho-in ola y u ret beyleri ve gazileri ve ummen gnl
gz bu Dergh- lde olup mtk- ddr olanlar ve hakikat- hak cemiyetin
ihtiyar edip sohbet-i hssul-hs arzu klanlar zamir pr envarnza mjdegan ve
bearetler olsun kim bir nice zaman vade verip gelirim deyu intizarn ektikleri
ah suvar meydan- fesahat ve gevher-i kimya-y belagat tg- zulfikar- ecaat
ekip evlad- Muhammed Ali dmanlarna mehabet ve salbet gsterip devlet ve
saadetiyle fetih ve nusret klcn alp ehl-i beyt-i rasule hizmetine damenini
dermayan klp ceveln zeredir. mdi malumu erifiniz ola ki zaman baki
deildir, kadir olduunuzca cedd u cehd edip Hazret-i Muhammedin eteine
yapp durun.
140

aldran savann en nemli sonularndan birisi de ah smail-Kzlba ilikisinde
yaanmtr. Mrid-i Kmillerinin yenilmesinden sonra Kzlba mritler hayal krklna
uramlar ve byk bir aknlk yaamlardr. ah smailin lmnden sonra ise bu kabileler,
ilahi zellikli mrid-i kmillerinin lmesinden sonra -ah Tahmaspn da on buuk yanda
olmasn frsat bilip- devletteki nceliklerini hatrlamlar, devletin kontroln ellerine almlar ve
aralarndaki rekabetten dolay on yl srecek i sava dnemine girmilerdir.
141
On yanda tahta
oturan ah Tahmasp, Kzlba oymak reislerinin elinde oyuncak olmu ve Safevi devleti bir
dnem srasyla Rumlu, Ustaclu, Tekelu ve amlu airet reisleri tarafndan ynetilmi, beylerin
aralarnda iktidar savalar (15241531) yaanmtr. Gl bir karaktere sahip olan ah Tahmasp
belli bir olgunlua eritikten sonra dizginleri eline almasn bilmitir. 1531de Tekel
ayaklanmasn bastrdktan sonra ynetimde varln hissettirmi, 1534ten sonra krk yl sreyle
devlet ynetiminde dizginleri elinde tutmutur. Tahmasp, Safevi Devleti iinde hl etkili olan

140
Glpnarl 199, vr.124a-124b; Gkeler, s.443445. nalckn da syledii gibi Kzlbalar, ranla yakn
ilikilerini srdrp Safevi uyruu gibi davrandklar iin Safevilerin Anadolu zerinde uyguladklar propaganda
baarl olmutur. Zira ah, onlarn arasndan rahatlkla kendi temsilcisini seiyor, ona berat, hrka, kl ve bir miktar
para gndeririyordu. Anadolu Kzlbalar da aha dzenli olarak ah hakk ya da nezir (adak) denen bir tr vergi
gnderiyorlard. nalck, a.g.e., s.204.
141
Savory, Safawids, EI
2
, s.768; ayn yazar, Kizil-bsh, EI
2
, s.244245.
45

Kzlbalarn gcn krmak iin Grc ve erkezler gibi Hristiyanlar da olmak zere deiik
unsurlar (gulmn- hssa-y erfe) devlet ynetimine katmaya almtr.
142

ah Tahmaspn 53 yllk uzun saltanat dneminden sonra ardl olarak Muhammed
Hudabende m olduu iin dier iki olu Haydar Mirza ve smail Mirza taraftarlar birbirine
girmi, neticede Rumlu, Avar ve Tekel airetlerinin aday smail Mirza, II. smail olarak tahta
oturmutur. II. smail, afii mezhebine eilimli olup ii ulemasn saraydan uzaklatrm, onlarn
yerine Snni limleri ikame etmitir. lk icraat baz Kzlba ileri gelenleri ve ehzadelerin ounu
ortadan kaldrmak olmutur. Ayrca camilerde halifenin ktlenmesine yasak getirmi ve
mescid duvarlarna yazlan yazlar sildirmitir. Snni eilimli olmasna ramen Anadolu
Kzlbalar arasnda propaganda yaptrm ve Osmanl devletine bal emirlikleri kendi tarafna
ekmeye almtr. Zulmne ramen dil unvann alan bu hkmdar, iirlerinde dili
mahlasn kullanmtr. Ksa zamanda yaknlarnn bile nefretini kazanan II. smail 985/1578de
zehirletilerek ldrlmtr.
143
Ondan sonra Trkmen, Tekel, Ustaclu, amlu, Afar, Dulkadir
vd. Kzlba reislerinin uzun mzakerelerinden sonra yerine Tahmaspn kr ve hasta olan byk
olu Muhammed Hudabende getirildi. Her bakmdan acziyet iinde bulunan Hudabende
zamannda devlet ynetimi tamamen Kzlba emirlerin ynetiminde olmutur. Bu dnemde
Ustaclu, amlu, Trkmen ve Tekel oymaklar g nemli rol stlenmilerdir.
144

Muhammed Hudabendeden sonra Safevi tarihinde Byk ah Abbas olarak anlacak
olan I. ah Abbasn (.1037/1628) saltanat dneminde (15871628), ran byk bir ilerleme
salamtr. ah Abbas imparatorluk yolunda ilerlerken bir taraftan douda zbeklerden batda
Osmanllardan gelen tehditleri nlemek dier taraftan bir trl anlaamad Kzlba kabile
reislerinin iktidarn krmak istemitir. Bu amalarna ulaabilmek iin kendi devrine kadar
Trkmen asll 32 Kzlba oymaktan kan, ahn veya Hanlarn hazinesinden maa alan 60.000
(altm bin) svariden oluan ran ordusunu kendisine bal dzenli bir orduya evirmitir.
Bylece ilk defa I. ah Abbas zamannda Safevi rann idari ve askeri kademeleri ranl (Tat ve
Tacik) ve Kafkas (iiletirilmi Grc, Ermeni ve erkes) unsurlara almtr. ah Abbas,
ordusunu devirme usulyle yeniden kurup modernletirirken Avrupal uzmanlardan destek
almtr.
145
Ordu iinde reformlar balatan I. Abbas, Kzlbalar kontrol altna almak iin Osmanl

142
Bkz. Tapper, a.g.e., s.89 vd; Arjomand, The Shadow of God and the Hidden Imam, s.111; Floor, Safavid
Government Institutions, s.133148; Yazc, Safeviler, s.54 vd; Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.5769.
143
Yazc, Safeviler, s.55. kr. Smer, Safevi Devletinin Kuruluu, s.110117. Smer, II. smailin Snnilik
eilimini, iilii mutedil hle getirmek ve Snnilie hogr ile bakmak olarak aklar.
144
Bkz. Smer, a.g.e., s.117142.
145
Bkz. Ktkolu, a.g.e., s.246249; Zeki Velidi Togan, Azerbaycan, A, II, s.112; Roemer, The Safavid Period,
CHI, s.344; Yazc, Safeviler, s.5759. Byk ah Abbas, daha nce Kzlba beylerine bal birliklerden meydana
gelen ordusunu, ahsevenler adyla kendisine bal birliklere evirmi ve dzenli ordu dnemine gemitir. Burada
ad geen ahsevenleri meydana getiren yapyla ilgili tarihiler arasnda gr vardr. Bunlardan birincisi ve
46

Devletinin Kap Kulu devirme sistemine benzer bir ekilde Hristiyan Kafkasya kkenli kle
svarilerden oluan kullar ya da gulmn ve ou ranl kyller olmak zere eitli halklardan
derlenmi piyade silahrlerden oluan tfekiler (tufangciyn) kurmutur.
146

Safevi Devletinin kuran ve devletin askeri gcn oluturan Kzlbalar, rann tm idari
ve siyasi kurumlarnn devletleme srecine girdii oranda devletten uzaklatrlmaya
balamlardr. ah Tahmasp zamannda kendisinin toyluundan hareketle alkanlklar zere
devleti paylamaya alan rekabet halindeki Kzlbalar sindirilmeye allmsa da Kzlbalar
devlet iinde asl etkisizletiren I. ah Abbas (Byk Abbas) olmutur. nalckn deyiiyle,
airetlerden oluan sosyal yapsn koruduklar iin Osmanlnn merkeziyeti devlet politikasna
kar doudaki Trkmen muhalefetinin bir ifadesi olan Kzlbalk bu sefer de kurucusu olduu
Safevi devletinin merkeziyeti politikalar yznden muhalefette kalm ve dlanmtr.
Kzlbalar, zamanla ah Mehdi olarak tanyan aykr inanlar nedeniyle ran toplumuna uyum
salayamamlar ve orada da Rafz damgas yemilerdir.
147

ah smailin hatras bugn hl Anadolu Alevileri arasnda Hatayi mahlasl iir ve
nefesleriyle yaatlrken tarihi bir kiilik olarak ah smailin bilinmemesinde ve Safevilerle bir
zamanlar var olan siyasi ban unutulmasnn ardnda Kzlbalarn Safevi merkezi devletinden
uzaklatrlmalar yatmaktadr.

resmi olarak kabul greni, ahsevenlerin 17. yzyl banda Byk ah Abbas tarafndan kendisine sadk bir milis g
olarak kurulmu, zel karma bir airet olduudur. kinci gr, ahsevenlerin atalarnn Anadoludan g ederek
sradan insanlar arasnda blnm bir konfederasyon kurduklarn syler. nc gre gre ise, ahsevenlerin
hepsi eit statde otuz iki airetten olumutur. Bkz. Tapper, rann Snr Boylarnda Gebeler, s.14, 72, 511512.
146
Bkz. Tapper, a.g.e., s.89 vd; Arjomand, The Shadow of God and the Hidden Imam, s.111; Floor, Safavid
Government Institutions, s.133148; Yazc, Safeviler, s.54 vd.
147
nalck, a.g.e., s.202204. Osmanl-Safevi atmasn merkez-kenar ilikisi ierisinde mukayeseli olarak
deerlendiren ve Kzlba Trkmenlerin her iki devletteki durumlarn zmleyen analitik bir alma iin bkz. Taha
Akyol, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1999), zellikle s.25142.
47

BRNC BLM
KIZILBALIIN KAYNAI OLARAK BUYRUKLAR ve
BUYRUKLARIN KKEN


Bu blmde, Aleviliin yazl kaynaklar sorunsalna, yazl ve szl kltr balamnda
deinilerek ksa bir zmleme yaplacaktr. Ardndan Buyruklarn ne olduu, Alevi kltrndeki
yeri, ne zaman ortaya ktklar, bu balamda Safevilerin Anadoludaki Kzlba mritlerine
gnderdikleri propaganda metinleri olup olmadklar ve ierikleri ayrntl bir ekilde
incelenecektir.

I. Alevilik ve Yazl Kltr

Ferhad Defterinin, smaililik ile ilgili smaili topluluklar tek tip tarzda ya da kesintisiz
bir tarihsel sreklilik iinde gelimemi, bu yzden herhangi bir belirli dnem iin, smaili
retisinin ortodoks ya da geneli temsil edici bir yorumu olarak kabul edilebilecek bir
versiyonunun sistemletirilmesi mmkn olmamtr. Bu yzden, geici durumlar, yerel etmenleri
ve arzi unsurlar dikkate almak smaililik hakkndaki her trl zgn aratrma iin can alc
nemdedir,
1
szlerini Alevilik iin de sylemek yanl olmasa gerektir. Zira almamzn birinci
blmnde Kzlbaln tarihsel srecini anlatrken de iaret ettiimiz zere, Kzlbalk ya da
aktel adyla Alevilik, zaten gebe kltrne dayanyor olmasnn yan sra aldrandan sonra
da bir ie kapanma devresine girmitir. Egemen toplumun dnce biimine muhalif olunduu
iin toplumdan soyutlanm bir hayat tarz yaamaya balamtr. Sosyolojik bir dille ifade etmek
gerekirse Kzlbalk merkezde deil evrede kalmtr. Merkezin kurumsal ve yerleik
yaplarndan uzakta kalm; eitim, retim gibi imknlardan yararlanamamas sonucu geleneini
byk lde szl kltre dayal olarak yaatmaya almtr.
Szl Kltr, Walter J.Ongun deyiiyle; yaz ve matbaa kavramlarnn varln bile
bilmeyen, iletiimin yalnz konuma dilinden olutuu kltr(lerdir).
2
Cumhuriyet Trkiyesi
Aleviliine demografik adan baktmzda bile i gn yaand 1960lardan nce Alevi

1
Ferhad Defteri. smaililer-Tarihleri ve retileri. ev. Erdal Toprak. (Ankara: Doruk Yaymclk, 2002), s.10.
2
Walter J.Ong. Szl ve Yazl Kltr, Szn Teknolojilemesi. ev. Sema Postacolu Banon. (stanbul: Metis,
2003), s.23. Ad geen bu eserinde szl ve yazl kltr zelliklerini inceleyen Ong, yaz ve matbaa ncesi kltrleri
birincil szl kltr olarak tanmlarken, amz kltrlerini ise; radyo, tv, internet vb.gibi ileri iletiim aralarnn
szl niteliklerinin insanlar zerindeki ak etkisinden hareketle ikincil szl kltr olarak deerlendirmektedir.
48

airetlerinin ve ocaklarnn lkemizin cra saylabilecek yerlerinde olduunu grebiliriz.
3

Bahsedilen yldan sonra yaanan i ve d glerle Alevilik gibi izole alt kltrler de kentleme
srecini yaayarak yaanan kresellemeye de kout olarak toplumda grnr olmulardr.
zole yaam tarzna sahip olan toplumlarn merkezde yaayanlar gibi salam, kitabi, kurall
bir yaam tarzna sahip olmasalar da, insann doutan sahip olduu zellikleri sebebiyle kendine
zg bir kurallar silsilesine sahip olaca da izah gerektirmeyecek kadar aktr. Alevilikteki
Buyruklara bu noktadan baktmzda, bu sosyal bir varlk olma karakterinin davurumunu
grrz. nk Buyruklarda bir arada yaayan bir topluluun kaosa dmeyip kozmos iinde
yaayabilmesi iin herkesin uymas gereken kurallar vazedilmitir. Kural dna kanlar srgn
ya da dkn ilan edilirler ki bu tm toplum tarafndan dlanmak anlamna gelmektedir.
Yukarda izilen esaslar erevesinde Alevilii szl kltr rn olarak tanmlamamz ile
Buyruklarn bu gelenein yazl kaynaklar olmas, acaba bir eliki dourmakta mdr? Bizce
hayr. nk uzun bir yazl gemie sahip modern kltrler de bile szl gelenein dnce
kalplarna rastlanld gibi,
4
Alevilik gibi temeli, ifahi kltre dayanan bir gelenein de yazl
rnlerinin olmas bir eliki dourmaz. rnein Buyruklara bakld zaman dnce ve anlatm
zelliklerinin szl geleneklerin sahip olduu zelliklere benzedii grlebilir. Kabaca ifade
etmek gerekirse szl gelenein dnce ve anlatmnda u zellikler gze arpar: Yan cmle
yerine bol bol ve balacyla balayan eklemeler vardr. Bellei glendirmek ve
anmsayabilmek iin kalplarla konuulur, bol tekrarlar mevcuttur ve ataszleri sk kullanlr.
Szl gelenekte bilgi g elde edildii iin deerlidir. Bu nedenle bilgiyi saklayan ve kendisnden
sonraki kuaklara aktaran yallar bilge kabul edilirler ve saygndrlar. Szl metinler insan
yaamna yakndrlar.
5

II. Buyruklar ve Alevi Kaynaklar indeki Yeri

Alevilik ya da tarihsel ismiyle Kzlbalk st ste binmi eitli tarihi ve siyasi sreler
sonucunda Osmanl mparatorluu zamannda kapal bir toplum zellii sergilemitir. Bunda
siyasi olarak muhalefet ettii imparatorluun gz nnde bulunmama psikolojisinin de etkili
olduu kuku gtrmez bir gerektir. Ancak Kurtulu mcadelesinin verildii ve sonucunda

3
Anadoludaki Alevi ocaklar ile ilgili bkz. Ali Yaman, Kzlba Alevi Ocaklar, (Ankara: Elips Kitap, 2006); Veli
Saltk, z Brakan Erenler ve Alevi Ocaklar. Ankara: Kulolu Matbaaclk, 2004.
4
Ong, ileri teknolojiden yararlanan modern pek ok kltrde, derece derece de olsa, hl birincil szl kltrden
kalma dnce biimlerine rastlandn dnmektedir. Bkz. Ong, a.g.e., s.24.
5
Anlan zelliklerin ayrntl rneklerle aklamalar iin bkz. Ong, a.g.e., s.5296.
49

Cumhuriyetin kurulduu Trkiyede bu topluluklarn evreden merkeze doru kaydklar
grlmektedir.
6

Alevilik, tm konar-ger toplumlarn karakteristik zellii olduu zere szl olarak
varln srdrmtr. Ancak bu byle olan topluluklarn yazl kaynaklar olmad anlamna
gelmemektedir. Alevilerin byk lde belleklerinde yaattklar, ama para para belki her
Alevi evinde olmak zere bir takm eserleri var olagelmitir. Bu eserler nem srasna gre
Buyruklar (Menkb- mam Cafer-i Sadk, Menkb- eyh Safi, Hutbe-i Duvazdeh mam,),
Velyetnmeler (Hac Bekta Veli, Seyyid Ali Sultan, Hacm Sultan, caettin Veli, Demir Baba,
Otman Baba, Baba lyas- Horasani), Hsniye, Cabbar Kulu, erhu Hutbetil-Beyan, Noktatul-
Beyan, Faziletnme-i mam Ali, Maktel-i Hseyin, Hadkatus-Sued ve tomarlar hlinde bulunan
Alevi-Bektai Nefes ve Deyileridir.
7
Son yllarda yaplan almalarn da katksyla lkemiz
kamuoyunda bu eserlerin bilinirlii artmtr.
8

Bugn bu eserler ounlukla dedesoylu Alevi ailelerde, yazma ktphanelerinde ve ksmen
dedesoylu olmayan ailelerde bulunmaktadr. Esasen Alevi toplumun normal bireyleri olan
taliplerde bulunmayan bu eserler, snrl sayda olduu iin, retinin aklaycs durumundaki
dedelerin ellerinde bulunuyordu.
9

Aleviliin i rgtlenmesinde toplum kabaca ocakzdeler-dedesoylular ve taliplerden-
dedesoylu olmayanlar meydana gelmektedir. Bu anlaya gre her Alevi airetinin bal olduu bir
dedesi vardr. Hz. Muhammedin soyundan geldiine inanlan ve seyyit saylan dedelerin bal

6
Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Mcadelesini verirken tm Anadoluyu gezmi ve herkesin desteini almaya
almtr. Bu meyanda eitli Alevi-Bektai nderleriyle de grm ve onlardan Kurtulu Mcadelesine destek
talep etmitir. Kurtulu Mcadelesinde Alevi-Bektailerin durumuyla ilgili bkz. Hlya Kk, Kurtulu Savanda
Bektailer.
7
Mehmet Yaman, Buyruk Alevi nan-bdet ve Ahlk lkeleri, (stanbul: Mannheim Alevi Kltr Merkezi Dedeler
Kurulu Yaynlar, 2000), XII. Buradaki bilginin kayna olan Mehmet Yamann aratrmac kiilii dnda aleviler
arasnda saygn bir dede olduunu hatrlatalm. kr. Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, s.289.
Yine 19951997 yllar arasnda deiik blgelerden stanbula g etmi 1623 kii arasnda yaplan bir anket
almasnda, Alevilik-Bektailik ya da Din ile lgili Okuduu Kitap sorusuna katlmclarn verdikleri cevaplar da
Aleviliin yazl kaynaklar konusunda fikir vermektedir. Buna gre dalm yle olmutur: Cenkmeler, 668 (%
41.16); Buyruk, 583 (% 35.92); Vilyetnme, 380 (% 23.41); Menkbeler, 339 (% 20.89); Hsniye, 326 (% 20.09);
Kumru, 323 (% 19.90); Kuran- Kerim, 320 (% 19.72); Cnkler, 45 (% 2.77); dier, 127 (%7.83). bkz. Ali Akta,
Kent Ortamnda Alevlerin Kendilerini Tanmlama Biimleri ve nan Ritellerini Uygulama Sklklarnn
Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (2224 Ekim
1998), (Ankara: Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi, 1999), s.463.
8
lk elden u almalar gsterilebilir: Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, Haz. Turhan
Yrkn, (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1998); Anke Otter Beaujean, Tahtaclarn Kutsal Kitab Buyruk
Hakknda Birka Not Tahtaclar Sempozyumu (Antalya) Bildirileri, (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1995, s.1
8; lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, (stanbul: Horasan Yaynlar, 2002); Snmez Kutlu, Aleviliin
Din Stats, slmiyt, 2003/3, s.3154; Harun Yldz, Anadolu Aleviliinin Yazl Kaynaklarna Bir Bak
HBVAD (Yaz 2004/30), s.323359.
9
Mehmet Yaman bu durumu, dedelerin soylarnn Alevilerce kutsal saylmasna ve dedelerin toplumunun en bilgini
olmasna balar. Bkz. Mehmet Yaman, a.g.e., s.XIV.
50

bulunduu yapya ocak denir.
10
Gemi zamanlarda belli lde eitimli olan dedeler, yol olarak
ifade edilen Alevilii taliplerine zellikle k aylar yaptklar ziyaretlerde ve cem trenlerinde
bata Buyruklar olmak zere yazl kaynaklarndan hareketle retiyorlard. Gerekte zellikle
evliya menkbeleri, Hz. Ali cnkleri, Hayberin fethi gibi destans hikyeler sadece Alevi
toplumunda deil Snni Trk toplumunda da okunan ve dinlenen eserlerdi. Ancak ehrin
imknlarndan uzak cra yerlerde yaayan Alevilerin eitim imknlarndan yoksun kalmalar
toplumun en eitimli bireyleri olan dedelerin zamanla ellerinde bulundurduklar eserleri
okuyamamalar sonucunu dourdu. Bir sre szl kltrn bellekte yaama zelliinden
istifadeyle cem vb. trensel uygulamalar belleklerinden yapmaya baladlar, ancak bu da bir yere
kadar devam edebildi. Artk retilerini/yollarn aklayan kitaplar anlayamaz hle gelmilerdi.
1990 sonras lkemizde her trl bilimsel, amatr, popler almann nesnesi olan Aleviler ve
Alevilik hakknda yayn patlamas yaand. Bunun sonucunda kendi tarihlerine ilgi duyan Aleviler
evlerinde gizledikleri, n-ehle gstermedikleri eserlerini gn yzne kardlar, ya kendileri
yaynladlar, ya aratrmaclara verdiler ya da ktphanelere baladlar.
Aleviliin yazl kaynaklar olarak saydmz bu eserleri ksaca tantmak gerekirse;
Menkbnmeler ya da Velyetnmeler (halk dilinde Vilyetnme) tasavvuf ve tarikatlarn
gelimesine paralel olarak gelimi bir tr olup halka tarikat byklerini, onlarn kerametlerini,
olaanst hallerini anlatmak iin yazlm olan eserlerdir. Alevi-Bektai edebiyatnda da Hac
Bekta Veli bata olmak zere birok veli iin yazlm menkpnme bulunmaktadr.
11

Hsniye, Alevilerce ok bilinen ve eskiden beri okunan bir eserdir. Bu eserde, daha nce
mam Cafer-i Sadkn yannda yetimi Hsniye adl bir cariyenin Abbasi halifesi Harun Reidin
(.193/809) huzurunda mam Ebu Yusuf (.182/798), mam afii (.204/820) vb. dnemin
mehur Snni limlerini ilmi bir mnazarada yenmesi anlatlr. Tartmada iman-kfr, iyilik-
ktlk, halifelik, gadir-i hum olay, fedek hurmal vb. konular mamiye iilii paralelinde
ilenmitir. Bu eserin Safeviler dneminde hayali bir roman olarak kurguland tespit edilmitir.
12

Cabbar Kulu veya Kitb- Cabbar Kulu adyla Alevi evlerinde bulunan bu eser eriat,
tarikat, marifet, hakikat, halvet, tac, hrka, evliyalk vb. tasavvufi konularn veysilik yoluyla ve
genellikle Hz. Peygamber ile Hz. Alinin karlkl sohbetleri tarznda anlatld bir eserlerdir.
13


10
Bkz. Ali Yaman, Kzlba Alevi Ocaklar, s.5455.
11
Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir, s.323.
12
bkz. lyas zm, Hsniyye, DA, XIX, s.3435. Birge, Hsniye adl kitabn 1551 ylnda Arapadan Farsaya
ve 1857 ylnda da kendisini Mehmet Rana bendelerinden diye tantan biri tarafndan Trkeye evrildiini syler.
Eserin ieriiyle ilgili deerlendirmelerde bulunan Birgeye gre yknn kurgusundaki Hsniyenin Harun Reidin
huzuruna karlmas vb. olaylar Bin Bir Gece Masallarnn kurgusuyla rtmektedir. Bkz. Birge, Bektailik Tarihi,
s.142144.
13
Bkz. Cebbr Kulu, Kitab- Cebbr Kulu, haz. Hasan Yksel-Saim Sava, (Sivas: Dilek Matbaas, 1997).
51

erhu Hutbetil-Beyan, Seyyid Hseyin b. Seyyid Gaybiye (.896/1490dan sonra) ait olup
Hz. Alinin kendisiyle ilgili syledii iddia edilen yetmi szn aklamasndan ibarettir. Eserin
eitli nshalarn karlatrarak metnini yaynlayan Saffet Sarkaya eserdeki aklamalarn yer
yer Ehl-i Snnet yer yer de iilik izgisinde olduunu syleyerek bu durumu iilik-tasavvuf
ilikisi ya da Gaybinin Safevi geleneine mensup olmasyla aklanabileceini ifade eder. Ona
gre bu eser, Anadoludaki baz tarikat evreleri zellikle de Safevi-ii propagandasna ak
olanlarda Hz.Ali ile ilgili kabullerin farkllamasnn grnd ilk eserlerden biridir.
14

Noktatul-Beyan veya Risle-i Noktatul-Beyan adyla bilinen eser, nc dnem
Melmiliinin piri Seyyid Muhammed Nurul-Arabinin (.1305/1888), Hz.Alinin ilim bir
noktadr, cahiller onu oaltmtr szne yazd Trke bir erhtir.
15

Faziletnme, Alevi-Bektai geleneinde yedi ulu ozandan biri saylan Dervi Muhammed
Yemininin (. 16. yzyl balar) mesnevi tarznda bir eseridir. On ki mama gnlden balu
Anadolu insanna (Rum pehvlivanlarna) Hz. Alinin faziletlerini anlatmak iin kaleme
alnmtr.
16

Maktel-i Hseyin, ran ve Trk edebiyatlarnda Hz. Hseyinin Kerbelda ehit edilmesi
olayn ileyen nazm ya da nesirler yazlm eserler olup zamanla bamsz bir edebi tr olarak
gelimilerdir. Makteller iinde en nemlilerden birisi de Fuzlinin (.963/1556) Hadkatus-
Sued adl eseridir. Bu eseri Fuzli, ranl yazar Hseyin Viz Kifnin (.910/1505) Ravzatu-
uhed adl eserinin evirisi olarak yazmaya balam, ancak kendi iirlerini ve slubunu katarak
bir eviri olmaktan karmtr.
17

Bu eserlerden Ftvvetnmeler ile Nefes ve Deyiler Buyruklarn kaynaklar blmnde
ayrntl anlatlacaktr.
18

Buyruklar, Aleviliin bir tr ahlaki, tasavvufi ilmihal kitaplardr. almamzda ayrntl bir
ekilde ieriklerini analiz etmeye alacaz. Bugn lkemizde mam Cafer-i Sadka nispetle
mam Cafer-i Sadk Buyruklar ya da eyh Safiyddin Erdebiliye nispetle eyh Safi Buyruklar
adyla yaymlanm birok yayn bulunmaktadr. Ancak bunlarn byk bir ksm amatrce

14
Bkz. Sarkaya, nceleme, erhu Hutbetil-Beyan, s.XII-XV.
15
Glpnarl, Melmilik ve Melmiler, (stanbul: Devlet Matbaas, 1931), s.275276, 289. Noktatul-Beyann Seyyid
Muhammed Nurul-Arabinin rencisi Maksud Efendiden intikal eden bir nshas Baki Yaa Altnok tarafndan
yaymlanmtr. Bkz. Seyyid Muhammed Nur, Noktatul-Beyan, haz. Baki Yaa Altnok, (Ankara: Oba Yaynclk,
2000).
16
Faziletnme ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Krman, Yemnnin Fazlet-nmesi-ekil ve Muhteva Tahlili-
(zmir: Ege niversitesi SBE Eski Trk Edebiyat ABD, (Yaymlanmam Doktora Tezi) 2004).
17
Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir, s.224.
18
Bu bahsedilen eserlerin mahiyetiyle ilgili olarak bkz. lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik; Harun
Yldz, Anadolu Aleviliinin Yazl Kaynaklarna Bir Bak HBVAD. Ftvvetnmelerle ilgili olarak bkz. Mehmet
Saffet Sarkaya, XIII-XVI. Asrlardaki Anadoluda Ftvvetnamelere Gre Dini nan Motifleri, (Ankara: Kltr
Bakanl, 2002); smail zmen, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi,15, (Ankara: Kltr Bakanl, 1998); ayn yazar,
Teslim Abdal, Hayat ve iirleri, (Ankara: Kltr Bakanl, 2002).
52

yaplm ve byk lde keyfi seme metinlerden olumaktadr. Ulaabildiimiz matbu buyruk
neirleri unlardr:
1. Buyruk. Haz. Sefer Aytekin. Ankara: Emek Basm-Yaynevi, 1958.
19

2. Buyruk -mam- Cafer Buyruu-. Komisyon. Ankara: Ayyldz Yaynlar, 1959
20

3. mam- Cafer Buyruu. Haz. Hasan Ayyldz. stanbul 1962.
21

4. Buyruk. Haz. Fuat Bozkurt. 1.Bask. stanbul: Anadolu Matbaas, 1982.
22

5. slamda Caferi Mezhebi ve mam Cafer Sadk Buyruklar. Haz. Ahmet Sabri
Hemedani. 3.Basm. Ankara: Kadolu Matbaas, 1986.
23

6. Tam ve Hakiki mam Cafer Buyruu, stanbul 1989.
24

7. eyh Safi Buyruu. Haz. Mustafa Erbay. Ankara: Ayyldz Yaynlar, 1994.
25

8. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu. Haz. Mehmet Yaman. 1.Bask. stanbul: Ufuk
Matbaas, 1994.
26

9. Buyruk -Ehl-i Beyt Erkn-. Haz. Nazmi Sakallolu. Ankara: Kale Ofset, 1996.
27

10. eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bektai) Erknlar. Haz. Hakk Sayg.
stanbul: Sayg Yaynlar, 1996.
28


19
almamzda kullandmz matbu buyruk yayndr. Sefer Aytekinin zmir blgesi Tahtaclarndan ald 1891
istinsah tarihli bir eserdir. Aytekin bu neri yaparken kulland el yazmalarna sadk kalarak hazrlamtr.
20
Gerekte buyruk saylamayacak bu eser farkl konularn ilendii bir kitaptr. Kitab ilenen konulara gre
blmlere ayrmak gerekirse, birinci blmde (12259) Kerbel Faciasndan Evvel amda Halifeliini lan Eden
Muaviyeden Kayser Rumun Kuran- Kerimden Sorduu Muaviyenin Cevap Veremedii 100 Sual ve yetleri le
Cevaplar baln tayan Anadoluda yazmalar da bulunan bir eserin yayndr. kinci blmde (259326) Kerbel
Vakas baln tamakta olup Kerbel olayn ve sonrasn anlatmaktadr. nc blmde (327335) Velyetnme
balyla velayetin ne olduu aklanarak eitli makamlar aklanmtr. Kitaba ismini veren drdnc blmde
(336391) Buyruknme-i mam Cafer Sadk adyla Buyruklarda geen eitli konular ele alnmtr. Bu buyruk genel
olarak eyh Safi Buyruklarna benzemektedir. Son blmde (392397) ise, birka tercman ve glbank verildikten
sonra Alevilerin Kestikleri Yenilmez mi? konusunda bir deerlendirmeyle kitap bitmektedir. Bu buyruk metnini
hazrlayanlar, Buyruknme-i mam Cafer Sadkn mam Cafer Sadka nispet edilen eserler arasnda olduunu
syleyerek baka adlarla da anlan bu risalenin eyh Safiyddin tarafndan erh edildiini sylerler. Onlara gre eyh
Safi, bu risaleyi kendi menkbna alp erh etmitir. Bkz. a.g.e, s.336. Burada bu ifadelerin bilimsel bir geerliinin
olmadn syleyerek aklamay ileriki sayfalara brakalm.
21
Bu eseri bizzat grmedik, Fuat Bozkurtun anlatmna gre 70 sayfalk zet bir buyrukla beraber, Krk Sual Krk
Cevap balkl ikinci bir kitap yer almaktadr. Bozkurt, ticari kayglarla yazlm deersiz bir alma olarak
deerlendirir. Bkz. Bozkurt, Buyruk, 2.Bask, s.8. Bu muhtemelen Ayyldz yaynlarndan daha nce yaynlanan
yukarda tantmn yaptmz kitabn yeniden basmdr.
22
Bu almann ikinci basks Buyruk-mam Cafer-i Sadk Buyruu adyla 2005 ylnda Kap Yaynlarndan
kmtr.
23
Bu eser bir Buyruk metni olmayp, mam Cafer Sadkn hayat, onunla ilgili mehur Snni limlerin dnceleri ve
Caferi mezhebinin temel esaslarnn yer ald blmlerden olumaktadr. Yazar, eseri Trkiyede grev yapt 1950
yllarda Caferilik ile ilgili toplumun ve din adamlarnn yetersiz bilgiye sahip olduklarn grmesi zerine telif ettiini
sylemektedir.
24
Ehl-i Beyt a bir heyet tarafndan hazrland ifade ediln bu buyruk yaynn bizzat grmedik, bilgiyi Mehmet
Yamann u almasndan aktardk. Bkz. Mehmet Yaman, a.g.e. XV.
25
Yaman bu almann dayand buyruk metniyle ilgili bilgi olmadn ve metnin ok dzensiz olduunu syler.
bkz. Yaman, a.g.e., s.XV.
26
Yamann zel ktphanesindeki 124/1825 tarihili Malatya Arapgir imen ky nshasndan yaplan semelerle
oluturulmutur. Bkz. Mehmet Yaman, a.g.e., s.XV.
27
Bu alma da Buyruk ad kullanlarak yazar tarafndan yaplm bir derlemedir.
53

11. mam Cafer-i Sadk Buyruu. Haz. Adil Ali Atalay. stanbul: Can Yaynlar, 1998.
12. Buyruk -Alevi nan-bdet ve Ahlk lkeleri-. Haz. Mehmet Yaman. 1.Bask. stanbul:
Mannheim Alevi Kltr Merkezi Dedeler Kurulu Yaynlar, 2000.
13. mam Cafer Buyruu. Yayn Sorumlusu: Cemal ener. stanbul: ahkulu Sultan
Klliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Aratrma Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar,
2001.
29

14. Bisati -eyh Safi Buyruu-. Haz. Ahmet Tan. Ankara: Rheda-Wiedenbrck evresi
Alevi Kltr Dernei Yaynlar, 2003.
30

15. Yorumlu mam Cafer Buyruu. Haz. Esat Korkmaz. stanbul: Anahtar Kitaplar,
2007.
31

Bu eserler iin kullanlan Buyruk ismi esasen ilk defa Sefer Aytekinin 1958 ylnda
yaynlad metne koyduu bir isimdir.
32
Aslnda Aytekinin yaynlad zmir nshasnn orijinal
ad Aytekinin ana metnin banda yazd zere Hz Menkb- mam Cafer Sadk kaddesallahu
srrahul-azizdir. Ancak bu durum, Buyruk isminin Aytekin tarafndan icad edilmi bir
kavramsallatrma olduu anlamna gelmemektedir. nk Alevi halk bu nemli eserleri zaten
mam Cafer-i Sadk Buyruklar olarak bilmektedir. Belki Aytekinin katks bu ismin tm
kamuoyunca bu ekilde bilinirlii salamas olmutur.
Bu eserlerin Alevi halk arasnda ksaca Buyruk ya da Buyruklar olarak isimlendirilmesinin
nedeni, kanaatimizce, bunlarn mam Cafer-i Sadk (.148/765)a ve eyh Safiyddin Erdebili
(.735/1334)ye nispet edilmelerinde yatmaktadr.
33
Halk yolun/srein kurucu ahsiyetleri
olarak grd bu kiilerin nasihatlerini birer buyruk ve emir olarak alglam olduundan, eserler
bu isimle hret bulmu olmaldr.

28
Saygnn ifadesine gre, Rumeli Babagn Bektailerinin uzun yllar yol ve erkn srdkleri bir Alevi-Bektai
klasiidir. erik olarak iki blmden meydana gelen kitabn birinci blmnde eyh Safi Buyruu; ikinci blmnde
ise Rumeli Babagn kolunun erkn anlatlmtr. Buyruk blm genel olarak eyh Safi Buyruklar ile ayndr.
29
Bu almaya verilen bir dipnotta yaynlanana eserin mam Cafer Buyruunun zmir nshas olduu sylenmitir.
Muhtemelen bu aklama Yamann bu almann Sefer Aytekinin buyruk neri olduu halde isim belirtilmemesiyle
ilgili eletirisinden sonra konmutur. Zira Yaman ad geen klliye tarafndan ayn adla 1995 ylnda yaymlanan
buyruun Sefer Aytekine ait buyruk neri olduunu ancak isim belirtilmediini sylemitir. Bkz. Mehmet Yaman,
a.g.e., s.XV.
30
Daha nce bahsi getii zere Konya Mevlana Mzesi Ktphanesi no 1172de yer alan Risle-i eyh Safi adn
tayan yazmann evrimyazmdr.
31
Sefer Aytekinin yaynlad Buyrukun nshalarna (zmir, Mara, Alaca, Gmhacky, Malatya ve iki adet Hac
Bekta nshas) dayanarak hazrlanm bol yorumlu bir almadr.
32
bkz. Sefer Aytekin, Buyruk, s.3.
33
Baz Buyruklarn ismi Menkb- mam Cafe Sadk olmasna ve baz Buyruklarda da mam Cafer, Menkb-
erifinde yle buyurdu gibi ifadeler yer almasna ramen, literatrde mam Cafer Sadka byle bir eser
atfedilmemektedir. mam Cafer ve eserleriyle ilgili u almalara bkz. Bkz. Mustafa z, Cafer es-Sdk, DA, VII,
s.13.
54

III. Buyruklarn Kkeni

Alevilerce, taliplere retiyi aklayan bir tr ilmihal ve tasavvufi, ahlaki kitaplar olarak
grlen Buyruklarn nerede, ne zaman ve hangi koullarda ortaya kt tam olarak
bilinmemektedir. Ancak buyruk yazmalarnn ierikleriden hareketle bu konuda ikna edici
aklamalara ulaabileceimizi dnyoruz. Buyruk ieriklerine girmeden nce bu konuyla ilgili
modern dnemde yaplm almalarda hem akademik kkenli aratrmaclarn hem de Alevi
dede ve aratrmaclarn bir takm deerlendirmeleri olmutur. Bu nedenle elyazmalarna gre
Buyruklarn kkenini incelemeden nce bu modern almalarn deerlendirmelerini inceleyelim.
Buyruklarla ilgili ilk bilgiyi Fuat Kprlnn (.1966) Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar adl almasnda grmekteyiz.
34
Bilim dnyas, bilebildiimiz kadaryla,
Kzlbala ait bu eserlerin varlndan ilk defa Kprlnn anlan almas sayesinde haberdar
olmutur. Kprl, Alevi geleneince Buyruk olarak adlandrlan ve neredeyse elimizdeki en
erken dnem eseri olan Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr adl yazmann nce ah smail
Hatayiye ait olduunu zannetmi, ancak yapt incelemeler sonucunda eserin Hatayiye ait
olamayacan tespit etmitir.
35

Abdlbaki Glpnarl (.1982) ise, Menkbul-Esrrn Alevilerce Byk Buyruk,
mam Cafer Buyruu ve Menkb olarak anldn sylerek ah Tahmasb (15241576)
dneminde yaam Bist adl biri tarafndan yazldn syler.
36
Glpnarl bu hkme, elindeki
yazma nshalarnda yer alan ah Tahmaspla ilgili bir vg iirinin sonunda yer alan;

34
Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, (Ankara: DB, 1984), s.282, not 55.
35
ah smailin bu eseri, imdiye kadar hi bilinmiyordu: Kzlbalk akidelerini iine almas ve din tarihimiz
bakmndan pek kymetli olan bu eser, ah smailin ve ondan nce gelen baz Kzlba airlerinin kemmiyet itibaryla
da olduka ehemmiyetli hece vezni ile iirlerini ihtiva ettiinden dolay edebiyat tarihimiz iin de ok mhim bir
kaynaktr. Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrarn ah smail Safeviye ait olmadn, o eserin dikkatli tedkiki
neticesinde kesin olarak anladk. Bununla beraber, bu cihet onun ehemmiyetini hibir zaman azaltamaz. Anadolu din
tarihi hakkndaki tedkiklerimizde bundan ok faydalandk. Kprl, a.g.e. 282, not 55. Kprl, bu aklamay
yapt yerde, ad geen yazma eserin zel ktphanesinde bulunan tek nsha olduunu syler. Esasnda Kprl, bu
aklamay Hatayinin Mihr- vef biribirinden azd/Behll baykuleyin viranda gezdi/Seyyid Nesmyi zhidler
yzdi/ncinmedi Haktan gelen cefya/Bu ilerin cmlesini Hak etti/Tabduk bahr olub ummna batt/Ynus krk gn
balk karnnda yatt/ncinmedi Haktan gelen cefya nefesini zikrettikten sonra yapar. Kprlnn elindeki yazmann
muhtevasnn ne olduunu tam olarak bilemesek de, zikredilen nefesin aynsnn elimizdeki Glpnarl Ktphanesi
Mecmua 181, vr.46b.-47a.da ve Gazi Gkeye ait Buyruun 422425.sayfalarnda geen 9 beyitlik iirin iki
beytiyle ayn olmas, Kprldeki yazmann bu ad geen yazmalarla ayn ierie sahip olduunu gsterir. Ayrca
elimizdeki nshalardan sadece Mecmua 181de yer alan, Menkbul-EsrrBehcetul-Ahrr Hazret-i mam- Ntk
Cafer-i Sdk aleyhisselam Telif-i Seyyid Haty bal da Kprlnn elindeki nshann bu mecmua 181le ayn
olduunu gsteren delillerden biri kabul edilebilir. Bize gre Kprlye bu yazmann ah smaile ait olduunu
dndren, balkta geen Telif-i Seyyid Haty ifadesi olmutur. Dier taraftan baz ranl aratrmaclar da
Menkbul-Esrarn ah smaile ait olduunu dnmlerdir. Bkz. Hseyin Nahcvni, Fermni ez ah smail-i
Safevi, Neriyye-i Dnigede-i Edebiyt- Tebriz, (Tebriz: Dnigede-i Edebiyt- Tebriz, 1339/1960), s.229236.
36
Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, III, s.431; ayn yazar, Mevlana Mzesi Abdlbk Glpnarl
Ktphanesi Yazma Kitaplar Katalou, (Ankara: TTK Yaynlar, 2003), s.240241; ayn yazar, Kzlba, s.789;
ayn yazar, Alev-Bekt Nefesleri, s.86. Glpnarldan nce Yusuf Ziya Yrkn da, ah Tahmasp zamannda
55


Bu Bisati bendeyi Hak sensin ey Hak rehnma
Kudret-i srr Hdasn ah Dehmaz pir-i ah
37


ifadesindeki, Bist mahlasndan hareketle varm grnmektedir. Bize gre, bu aceleyle
verilmi bir hkm olup gereklii su gtrr. nk Glpnarl bu iddiasn ortaya atarken, Bist
mahlasnn kullanld bu iir dnda baka bir delil ya da veri ortaya koymamaktadr. Sadece bir
mahlas kullanmndan dolay bu eserin Bist adl birisine atfetmek doru olmasa gerek, zira
anlan yazmalarda Kul Himmet, Pir Sultan ve dili mahlasl iirler de yer almaktadr. Bu
mahlaslardan hareketle bu eserin bu ad geen airlere ait olduunu sylemek ne kadar doru
olursa, Bistye ait olduunu sylemek de o kadar doru olur.
38

Glpnarlnn Byk Buyruk tanmlamasndan sonra ortaya att bir fikir de kendisine
ait 181, 198, 199. mecmualarda yer alan Dergh- lde Seyyid Abdlbk Efendi Hazretleri
Evliyaya Muhib Olan Mminlere Gnderdii Mektubdur baln tayan yirmi be sayfalk
blme Alevilerin Kk Buyruk dediini sylemesidir.
39
Burada kullandmz baka baz
Buyruklarda da geen bu blmn Kk Buyruk olarak isimlendirilmesiyle ilgili
Glpnarlnn iddiasnn temelini bilemiyoruz. Ancak bu bahsedilen yirmi be sayfalk blmn
ierik olarak zet buyruk metni olduu dnldnde birincisine nispeten kk olduu
dnlebilir.
Anadoluda Anadolu ve Tahtac Alevileri arasnda aratrmalar yapan Yusuf Ziya
Yrkn (.1954), Tahtaclar arasnda Buyruun Menkb olarak da bilindiini, muteber bir kitap
kabul edildiini ve yalnzca dedelere mahsus olup taliplere gsterilmediini syler.
40

lk defa 1958 ylnda Buyruk yazmalarn derleyerek gnmz Trkesiyle yaynlayan
Sefer Aytekine gre Trk folklorunun imdiye kadar bilinmeyen bir ynn aydnlatan
Buyruklar, bir yol ve srein itz, program, ilm-i hli, daha dorusu anayasasdr. ve mam
Cafer Buyruu, Menkb- Evliya, Menkbnme ve Ftvvetnme gibi eitli adlarla anlrlar.
41


yazlan Menkp adl kitabn Alevilerce Byk Buyruk olarak anldn sylemitir. Bkz. Yrkn, Anadoluda
Alevler ve Tahtaclar, s.468.
37
Yukardaki nefes, 11 beyitlik olup hem Glpnarl Mecmua 181, vr.20b-21a.da hem de Mecmua 198, vr.57a-58ada
gemektedir.
38
Glpnarlnn bu acelecini hkmn aynen benimseyen kimi aratrmaclar da, yaynladklar Menkbul-Esrr
nshalarn Bist telifi olarak gstermilerdir. Bkz. Ahmet Tan, Bist, eyh Sf Buyruu Menkbul-Esrr
Behcetl-Ahrr. Hlbuki aratrmacnn yaymlad bu yazma, Glpnarlnn bahsettii nsha olmayp, Konya
Mevlana Mzesi Yazmalar, Ferit Uur Kitapl no: 1172de bulunan ve Hz Risle-i eyh Sf rahmetullhi
aleyhil-vsia baln tamaktadr. Dahas Glpnarlnn Bist adl birisine aittir diye hkmne medar olan iir de,
Bist telifi olarak yaymlanan bu almada yer almamaktadr. Bu iir Glpnarl Ktphanesi Mecmua 181, vr.20b-
21ada ve 198, vr. 57b-58ada gemektedir.
39
Bkz. Glpnarl, Alev-Bekt Nefesleri, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1963), s.86.
40
Yrkn, Anadoluda Tahtaclar, s.289, 468.
41
Sefer Aytekin. nsz. Buyruk, s. 3.
56

Sefer Aytekinin yaynlad buyruu ekil ve ierik ynyle yeniden dzenleyip
sadeletirerek 1982 ylnda yaymlayan Fuat Bozkurta gre ise Buyruklar, Anadolunun drt bir
tarafnda yazmalar bulunan, Trk tasavvufunun ilkelerini, trelerini ieren nl bir yapttr.
42

lahiyat tahsili grm bir Alevi dedesi olan aratrmac Mehmet Yamana gre Buyruk,
Aleviliin inan esaslarn, ibadet biimlerini, ahlak kurallarn ve geleneklerini anlatan, genellikle
dede evlerinde bulunan ve Alevilerce Erenlerin Buyruu olarak kabul gren kitaplarn addr.
43

Yamana gre Buyruk el yazmalar; Menkb- mam Cafer-i Sadk, Menkb- Safi, Menkb-
eyh Safi, Menkb- Evliya, Hutbe-i Dvazdeh mam, Menkbnme ve Menkbul-Esrr
Behcetul-Ahrr isimleriyle anlrlar.
44

Alevilik konusunda almalar bulunan akademisyen Snmez Kutluya gre Buyruklar,
XVI. Asrdan itibaren yazya geirilmeye balanm, Alevilerin tarikat gelenei ve dier bir takm
dini konular hakknda bilgi veren bir tr ilmihal kitaplardr. Bu eserler halk arasnda Menkb-
Cafer-i Sadk, Tarikat- Cafer-i Sadk, Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr, Menkb- eyh Safi,
eyh Safi Buyruu, Drr-i Meknn, Cafer-i Sadk Buyruu gibi adlarla bilinirler. Ona gre, bu
eserlerin kayna muhtemelen, Kuran- Kerim, Hz.Peygamberin hadisleri, Yusuf Has Hacibin
Kutadgu Bilig, Ahmet Yesevinin Hikmetleri, Yunus Emrenin ilahi ve iirleri, Ftvvetnmeler
ve Hac Bekta Velinin Makltdr.
45

A. Buyruklarn Ortaya kt Dnem

Elimizde bulunan buyruk el yazmalarn inceleyerek Buyruklarn kkeniyle ilgili somut
bilgilere ulamak mmkn grnmektedir. Ancak burada Buyruklarn dilinin halk
mslmanlnn ve halk dzeyinde yaanan sufiliin dili olduunu, menkbevi ve batni bir dille
kar karya olduumuzu bu nedenle kkenle ilgili somut bilgilere satr aralarn okuyarak
ulaabileceimizi hatrlatalm.
Menkb ya da Menkb- Evliya, Menkb- erif olarak da adlandrlan Buyruklarn
kkeniyle ilgili olarak eyh Safi Buyruklarnda menkbn aslnn Hz. Peygamberin lmeden
nce Hz. Aliyi yanna artp ona nasihatte bulunmas olayna dayand anlatlr. Buna gre Hz.
Muhammed lmeden nce Hz. Aliyi yanna artarak kendisinin artk hiret yurduna gideceini
ve ona bir takm nasihatlerde bulunacan bildirir. tleri dinleyen Hz.Ali, Hz. Peygamberin
huzurunda bu vasiyetnmeyi yazar ve byk bir kitap meydana getirir. Hz. Aliden itibaren evlad-

42
Fuat Bozkurt. Sonsz. Buyruk, s.173.
43
Mehmet Yaman, Buyruk Alev nan-bdet ve Ahlk lkeler, s. X-XVI.
44
Yaman, a.g.e., s.XIII.
45
Snmez Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, Alevliin Yazl Kaynaklar, Buyruk, Tezkire-i eyh Safi, (Ankara:
Ankara Okulu Yaynlar, 2006), s.160161.
57

Resln amel ettii bu kitap srayla Hz.Hasana, Hz.Hseyine ve Zeynelabidine ve sonrasnda
eyh Safiyuddine kadar ular. eyh Safiyuddin talipleri vastasyla da sonrakilere ulamtr.
46

Ayn olay Yap Kredi Buyruunda da gemekte, ancak Glpnarl yazmalarnda olduu gibi
detayl deil zet halinde verilmektedir. Bu mecmua iindeki birinci ve nc risalelerin banda
yer alan ifadelerde, Hz.Peygamber vefat etmeden nce Hz. Aliyi yanna artarak ona bir takm
vasiyetler brakacan, bu vasiyetleri taliplere bildirmesini ve bunlara uyanlardan honut olacan
sylemesini ister.
47
Risle-i eyh Safide ise bu olay yazmann ortalarnda drdnc bb bal
altnda gemektedir.
48

Baz Buyruklarda, Buyruklarn kkeniyle ve Muhammed Ali yolunun mahiyetiyle ilgili
ilgin bilgiler mevcuttur. Bunlara gre demden Hteme ifadesinde de yer ald zere bu yol
Hz.dem ile balayan ve nihayetinde Hz. Peygamberle son bulan ilahi tarihsel srecin devamdr.

46
Bkz. Glpnarl 181, vr.7a-7b; Glpnarl 198, vr.12b-15a; Glpnarl 199, vr.47a-48b; Gkeler, s.107112;
Yrkn, s.1; Yap Kredi, vr. 1b-2a, 21b. rnek olmas bakmnda burada Glpnarl 181de yer alan blm aynen
aktarmak istiyoruz: [Hamdele ve salveleden sonra] amma bad: Ol server-i kint ve huls-i mevcdt ol ef-i
mmet ve serheng-i kyamet ve erkn- rislet an blbl-i glistan- hakkat ve an hce-i dnya ve hiret sadr- suffe-i
saf mh- kubbe-i vef muall muzekk ve mucteba ani bihi Hazret-i Muhammed Mustafa sallallahu aleyhi ve
sellem hazretleri unkim fen ehrinden bek mlkne nakl itmelu olcak, hadis-i erif: el-muminne l yemtne bel
yunkalne min dril-fen ila dril-bek, yani Hazret-i Resul sallallahu aleyhi ve sellem buyurur kim, mminler
lmezler fendan bekya nakl iderler, hemn bir evden bir eve ger gibi. Pes ol vakt Emrul-mminn esedullahil-
glib Ali bin Ebi Tlip kerremallahu vechehu hazretini katna okudu. tdi: Ya Ali! Kurb- Hakka muvsalet karb
olmudur, ben dnyadan hirete giderim ve sana bir ka vasiyet iderim gerekdir kim kabul klasn, iki cihanda aziz ve
muhterem olasn, zra kim tarikat iinde gereklu nesnelerdir bana Cebrail-i Emin Hazret-i Rabbul-lemnden vahiy
ile getirmitir. mdi eriat enbiynn, tarikat evliynndr, marifet slukdur onlarn yoluna slik olup gitmekdir, hakkat
vuslat makamdr, Hakkla hak olmakdr. Pes bu cevherleri ben sana ydigr vireyim, mmin-i pk itikad ve mmet-i
hs olan karndalara bu vasiyetler ki ll-i mercandr, her biri bir candr, muhkem saklayp bu sz-i drrni can
kulaklarna koyalar, enbiynn srrn bilip duyalar, evliynn erknna uyalar, mmin-i pk itikad olan muhibler rz-
maherde kyamet kopacak bizim alem-i sancamz dibinde bulunup efaatmzdan mahrum kalmayalar naallhu
Tel. Ya Ali! Tlib-i Hak olup, muhibb-i evliya olan kimesnelere telkin edip bu vasiyetleri diyesin, gleri yetdii
kadar evliyann dbn ve hem erknn iiteler, bilip renip evliyann tarikn tutup gireler ve ona gre amel ideler
ve dahi her kim bu vasiyetleri dinleyip bununla amel iderse evliynn tarikna girerse, dbn saklayp vasiyet tutarsa
ol benim dostumdur, ben ondan honud olurum yarn Hak cemlin gsteririm ve her kim bu vasiyetleri iitip tutmazsa
evliyann dbn saklayp bununla amel itmezse ol benim dmanmdr, didi. Pes ol vakt bu vasiyetnmeyi Emrul-
mminn mam Ali bin Ebi Talip kerremallahu vechehu hazretine teslim eyledi ve nice trl pend u nasihat edip buna
mutabk hadis dahi syledi: Ene mednetul-ilmi ve Aliyyun bbuha, yani ben ilmin ehriyim ve Ali ol ehrin
kapusdr, didi. Ene ve Aliyyun min nrin vhidin, yani ben Ali ile ikimiz bir nurdan halk olmuuzdur, didi. Ol
Esedullahil-glib Hazret-i Emrul-mminn mam Ali bin Ebi Talip kerremallahu vechehu, Hazret-i Resul sallallahu
aleyhi ve selemin mbarek lafz- drer barlarndan bu vasiyetleri ve pend u nasihati kabul idip huzur- erifinde yz
yere urd. Bir ulu kitab- muteber eyledi, her dim okuyup onunla amel iderdi. Andan mam Hasan ve mam Hseyin
ve mam Zeynelbidin hazretlerine eriti t kim silsile-i nesl-i evld resulden bu vasiyetleri eyh Seyyid Safiyyuddin
hazretine geldi okuyup belledi annla amel kld, bu ilim erif ilim imi, dedi. Kendine mrid olup iradet geturen
tliplerine telkin iyledi [ bu vasiyetname mucebince evliya muhiblerin irad ederdi bize dahi] onlardan ydigr kald.
Evliynn Menkb budur, bilesiz ve tliplere terbiye klasz ve kurb- hakka vsl klasz. Glpnarl 181, vr.7a-7b.
Not: Parantez ii Gkeler buyruuna aittir.
47
Yap Kredi, vr. 1b-2a, vr.21b.
48
Ey Mminlerin emiri! Biz bu dnyadan hiret sarayna nakl ideriz. Allah emriyle sizlere birka vasiyetim vardr
didi, t kim bizden sona mmin olanlara ve sana tbi olanlara bildresiz didi ve her kim benim vasiyetim tutar ise ben
andan honudam ve yarn kyamet gninde benim efaatim anadr didi ve Hak Tel cemlin ana gstere didi ve her
talip bu vasiyetleri tutar ise ol benim dostumdr ve her kim bu vasiyetleri tutmaz ise ve artn yerine getirmezse ol
benim dmanmdr.Risle-i eyh Safi, vr.56b.
58

mdi devr-i evvelde dem ve it ve dris peygamber ve karn- snide Nuh ve
Hud peygamber [ve slisde Lut ve brahim ve smail ve shak ve Yakup
peygamber ve karn- rbide Yusuf ve Eyp ve beni srail zmresinden nebi ve
veli gelmitir. Devr-i hmiste Musa ve Davud ve Sleyman peygamber] ve
karn- sdisde skender Zul-karneyn ve Zekeriya ve Yahya ve sa peygambern
gelmitir. Amma karn- hirde Muhammed [ve] Ali gelip ve hir peygambern-
asfiy olmudur. Saadet-i nbvvet ve hidayet ve velayet ile yeryzne terif edip
yol ve erkn ve drt kap-krk makam ve yetmi iki menzil, krk bin buyruk ile
koymutur. Ve zlerini teslim edip srra ekilmitir. Dnyada bir karar ve
muhalled olmayp cmle enbiya [ve] Muhammed Ali ve on iki imamlar misafir
hkmnde gelip geip dede ve mridlerin eline drt kap zere krk bin buyruk
vermitir. Muhammed Ali yolunda bu vecih zere bel balayp ve mrebbi
musahib dergha bu erkn zere yzler srp ve muhabbetinden etei eli
kesmeyip yaralarna merhem eylemilerdir.
49

Burada nemli olan bir husus da udur ki, Hz. Ali kanalyla eyh Safiyuddine
ulamasndan sonra, eyhin taliplerinden bu vasiyetlere gre yaamalarn istemitir.
eyh Seyyid Safi rahmetullhi aleyh hazretleri buyurur; kaan bir tlip bu
vasiyetleri dinlese, dahi ne dimek olur manasn anlasa kendide geturse, evliyann
edebin yerine geturse, ol talip Hakkn emn u emnnda olup dnya ve hiret
korkularndan kurtula, kyamet gnnde bizimle har ola, didi. Ve eer bir tlip
bu vasiyetler okunurken kulak tutup dinlemese ve manasn anlamasa gz gnl
yabanda olsa evliyann edebin yerine geturmese ol tlipden Allah bzr ve
melikeler bzr ve resulullah bzr ve cmle enbiya ve evliya bzr olur, didi.
50

1848 tarihli Gkeler buyruuna gre, Hz. Muhammed son peygamber, Hz. Ali de ah-
velyet olarak yeryzne gelip yol, erkn, drt kap-krk makam, yetmi iki menzil ve krk bin
buyruk ortaya koymulardr. Muhammed, Ali ve on iki imamlar misafir olarak dnyadan gelip
gemiler ve dede ve mritlerin ellerine drt kap zerine krk bin buyruk vermilerledir. Bylece
Muhammed Ali yoluna bu Buyruklara gre bel balamlar, mrebbi ve musahip dergha bu erkn
zere yz srmlerdir.
51
Ayn Buyruun daha banda, eyh Sadreddin, eyh Safiye, pir-i
azizim, efendim, sen kif-i tarikatsn kereminden beyan eyle bundan sonra evliya talip olup

49
Bkz. Glpnarl 181, vr.57a; 199, vr.145b; Gkeler Buyruu, s.3638. Parantez ii ifadeler Glpnarl 199da yer
almamaktadr.
50
Glpnarl 181, vr.7b; Glpnarl, 198, vr.15a-15b; Glpnarl 199, vr.48a-48bde ayn ekilde gemekte sadece ilk
iki yazmada geen Resulullah bizar yerine Muhammed Ali bizar ifadesi vardr. Yine Yap Kredi buyruuna gre
menkb okuyanlarn ve dinleyenlerin Hak dostu olduklar eyh Safinin sz olarak verilmitir. Yap Kredi, vr.8a.
51
Gkeler, s.3739.
59

buyruk zere olalar
52
demitir. Yine ayn Buyrukta, bu Menkb- erfi okuyan, mrit olmal
ve mkili hal etmelidir,
53
denmitir.
Menkb, eyh Safi Buyruklarnda mam Cafer-i Sadka ve eyh Safiyddine nispet
edilirken
54
mam Cafer-i Sadk Buyruklarnda ise Safevi etkisi olmad iin sadece Cafer-i
Sadka nispet edilmektedir.
55

Glpnarl Buyruklarnda Buyruklar ya da dier adyla Menkb- Evliya ile ilgili cmleler:
mdi evliynn edebini ve erknn biz bu kitap iinde yazdk kim muhibb-i evliy
olan talipler okuyup amel edeler ve her okuduka bu zayf hayr duada
unutmayalar. Bir kiinin mr Nuh peygamber mrnce olsa bu Menkb- erifi
yazp tamam edemeyeler. Zira ki evliynn menkbnn gayeti ve btn ilminin
nihyeti yoktur. Bu denli olduu dahi taliplere hemen bu irad iindir. Her eyhe
ve halifeye ve pire lzm olan oldur ki Cuma geceleri olduka eran uyarup
kdir olduu denlu Allah rzasyun ve Muhammed Ali ve 0n ki mam ve
ehrde msum pklar ve gemi pirler ve pi-kademler ruhu iin atas ve anas
can iin taam yidure ve taamdan sonra cemaat dalmadan bu evliynn
menkbn okuya. Talipler ve muhibler iiteler, kdir olduklar denlu edebinden
ve erknndan tutup amel edeler. Kii bilmediini bilmek lzmdr. Amma erkn
erenleri bu Kitab- Menkb- erfi her kimsenin yannda okumayalar ve deme
kiilere vermeyeler ve gstermeyeler, evliy muhibleri okuyalar, ktibin dahi
duadan unutmayalar.
56

Sefer Aytekinin derledii zmir nshasnda Buyruklar ya da yazmadaki orijinal ifadesiyle
Velyetnmenin yazl yle olmutur:
Rivayettir ki, bir gn cmle evliylar dediler ki, ey azizim hikmetinden aziz
nesne yoktur. Ve ol zaman h- Velyet cmle hikmetileri katna getirdi. Dedi
ki: Sizden bir nice nusha talep ederim ki, hi hluslarnda galat olmayp dnyada
ve ahrette faideli ola. Ta ki men onlara itibar edip ve onunla amel edeyim. Ve
onunla her nesne zerine zafer bulalar. Ve benden sonra bir yadigr kala dedi.
Ve cmle hikmet biliciler h- Velyetten bir yl mhlet istediler. Ve bir yl
iinde bu szleri cemi mevcut edip adn Velyetname koydular. Bir kitap ettiler.
zerini altn ile yazdlar. Bu kitab h- Velyet katnda saklayp Hak Tel

52
Gkeler, s.2.
53
Gkeler, s.4.
54
Bkz. Glpnarl 198, vr. 75b; 181, vr. 7a; Gkeler, 294.
55
Sefer Aytekinin yaynlad 1891 tarihli bu yazmann ad Hz Menkb- mam Cafer Sadk kaddesallahu
srrahul-aziz adn tamaktadr.
56
Glpnarl 199, vr.126b-127a; Gkeler, s.452453. Bu ifadeler, Hz.Alinin her kiide yedi kale vardr, her bir
kalede drt kat baru ve on iki bur vardr, hepsi de edep zerinedir. Eer blis o burlara varrsa muhakkak ki gnl
tahtnda karar klar ve o kii azab- cahime mustahak olur ki saknmak gerek, bu edepleri tutup blise tabi olmamak
gerek, sznden sonra kullanlmtr.
60

azze, celle ve ala hazretleri huzuruna gelip dediler ki, ya rabbellemin ola ki ho
gele dediler.
57


Eldeki Buyruklara bakldnda bu eserlerin ortaya kt dnemin 16. yzyl olduu
grlecektir. eyh Safi Buyruklarnda Tarikata Giri paralel bir anlatmla sunulmutur.
58
Ancak
Glpnarl 198de konu balklar da yer ald iin ayrca bir neme sahip durumdadr. Tarikata
giri bu Buyrukta btida-y Slik Erkn- ah Dehmaz
59
bal altnda ilenmitir. Bu balk
bize yolun esaslarnn ah Tahmasb zamannda (15241576) ortaya konduunu, dolaysyla
Buyruklarn da ilk defa onun zamannda ortaya ktn gstermektedir.
Yine ayn Buyruklarda Nesepnme adyla verilen Safevi eceresinde silsilenin banda
ah Tahmaspn zikredilmesi de Buyruklarn onun dneminin rnleri olduu dncesini
dorulamaktadr. lgili ecere yledir:
ah Dehmaz b. Seyyid ah smail b. Seyyid ah Haydar b. Seyyid ah Cneyd b.
Seyyid ah brahim b. Seyyid Kutbuddin b. Seyyid eyh Salih b. Seyyid eyh
Muhammed b. Seyyid ah Ivaz b.Seyyid ah Feyruz b. Seyyid ah Mehdi b.
Seyyid ah Ali b. Seyyid ah Muhammed b. Seyyid ah Hseyin b. Seyyid
Ebul-Kasm b.Seyyid ah Sabit b.Seyyid ah Dn b.Seyyid ah Davud b.
Seyyid ah Ahmed b.Seyyid mam Musa-i Kazm b. mam Cafer-i Sadk b. mam
Muhammed Bakr b. mam Zeynelabidin b. mam Hseyin b. mam Ebu Talip
Ali el-Murteza kerremallahu vechehu salvtullahi aleyhim ecmain.
60

Buyruklarn sahip olduklar dneme gre gncellendikleri de yine Buyruklardan takip
edilebilmektedir. rnein 17. yzyla ait Yap Kredi Buyruunda tarikata giri riteli anlatldktan
sonra talibin dua etmesi istenir. Bu duada dierlerinden farkl olarak On ki mama da dua
edildikten sonra u ifadeler gemektedir:
(On ki mam zikredildikten sonra) huccetul-kayymur-rahmn dellul-burhn
kutbul-meyh Emr Sultn eyh ehbeddn r ve ervh- Sultn eyh Seyyid
Cemaleddn r ve ervh- eyh Zhid-i Geyln r ve ervh- Sultn eyh Saf
kaddesallhu ve rahmetullh r ve ervh- Sultn eyh Sadreddn r ve ervh-
Sultn eyh Hoca Ali r ve ervh- Sultn eyh brhm r ve ervh- Sultn eyh
Cneyd Gz r ve ervh- Sultn eyh Hoca Haydar r ve ervh- Sultn h
sml Bahdrhn r ve ervh- Sultn ah Dahmaz Huseyn r ve ervh- Sultn
eyh sml dil r ve ervh- Sultn h Muhammed Hudbende r ve ervh-

57
Aytekin, s.98; Bozkurt, s.150.
58
Bkz. Glpnarl 181, vr. ; 198, vr.58a-61b; 199, vr.76b-78a; Yap Kredi, vr.21b-25a.
59
Glpnarl 198, vr.58a.
60
Bkz. Glpnarl 198, vr.57a; 199, vr.76b; Gkeler, 216217. Bu Buyruklarda Safevi eceresinin ah Tahmasp ile
balyor olmas, elimizdeki yazmalarn ilk defa onun dneminde yazldn gsterir.
61

Sultn h Ali Abbs r ve ervh- Sultn h Saf r ve ervh- Sultn-
mminn ve mmint, mslimn ve mslimt mbrek vakti sadet ve devm
devlet ve bak-i saltanat h Ali Abbs Paa r evld u ervh- meyh-
seccde-i rasl mrid-i kmil mkemmilillh Aliyyun Veliyullh rdvanullhi
tel aleyhim ecman birahmetike y erhamer-rhimn.
61

Burada talibin dua etmesi istenen kiiler zikredilirken On ki mam ve Safevi ahlar
zikredilmi ve ruhlarna dua edilmiken devam- devlet ve baka-i saltanat- ah Ali Abbas Paa
denilerek ah Ali Abbasn saltanatnn devam iin dua edilmitir. Safevi tarihine baktmzda
tane ah Abbas olduunu grmekteyiz.
62
Ancak ilgili ecerede saltanatnn devam iin dua edilen
ah Ali Abbas, Muhammed Hudabende (15781587), I. ah Abbas (15871628) ve ah Safi
(16281642)den sonra zikredilmitir. Bu da bize ah Ali Abbasn 16421667 yllarnda hkm
sren ah II. Abbas olduunu gstermektedir. Bu Buyrukta On ki mama dua edilmesi, bizi
Caferiliin, Safevi toplumunda iyice yerletii sonucuna gtrmektedir. Nitekim II. Abbas
dneminin Safevi tarihindeki zellii, ii ulemann etkisinin en ok grld dnem olmasdr.
Glpnarl 199da vr.158b.de birka varak nceden balayan duann sonunda u ifadeler
yer almaktadr:
ah- evliya hakkyun kabul et duam, ya ilahi! Sensin cmlenin pot- penh
hrmeti hakkyun ve Erdebilde yatan eyh Seyyid Safi ve Sultan Hatayi
padiahn ve srdkleri yollarn ve erknlarn, tevhidlerin ve ulu azim
cemiyyetlerinin zevki ve safasnn ve cmle tahta geen evlatlarnn ve mrid-i
kmil Sleyman- zaman ahmzn dem-i devleti ve dem-i devran hrmeti
hakkyun geree H.
63

Yukardaki ifadelerde saltanatnn ve devrinin devam istenen zamann Sleyman
(Sleyman- zaman), daha nce Glpnarl 199un tantld kaynaklar blmnde de akland
zere 1667-1694te tahta oturan ve II. ah Safi (ah Safi-i Sni) olarak da bilinen I. Sleymandr.
Burada verilen rnekler dnda Buyruklarn ierikleri de genel olarak eyh Safiyddin ile
olu eyh Sadreddin arasndaki diyaloglar eklinde getiinden, Buyruklar ve Safevilik etkisi

61
Yap Kredi, vr.24a-24b.
62
Bunlar ah Abbas I (15871628), ah Abbas II (16421667) ve ah Abbas III (17321736).
63
Glpnarl 199, vr.158b. Ayn duann yine bir Alevi yazma eseri olan Kitb- Dr, Kitb- Mnct- Dr ya da
Du-y Dr- Mansr olarak bilinen ve len bir kiinin ardndan yaplan uzunca bir duay ieren eserin elimizdeki
nshalarnda burada geen duann ayns yer almaktadr. Bu her iki eserin de ayn dnemde telif edildiini
gstermektedir. Ad geen eser Diyanet Vakf tarafndan Alev-Bekta Klasikleri Serisinin nc kitab olarak
yaymlanmtr. bkz. Kitb- Dr, Haz. Osman Eri. (Ankara: TDV, Ankara 2007). Bahsi geen dua iin bkz. Kitb-
Dr, Mehmet Dede Tekkeky Nshas, vr.28b. Yine ayn eserin transkripsiyonu yaplm Beden Ky Nsha 1.de,
tahta geen merhumun evladlarn ve mridlerin ol Sleyman zamannda olan ahlarn demi hakkyun olara
gemektedir. Bkz. a.g.e., s.113 (vr.20a-20b).Beden Ky Nsha 2.de ise ayn ifade, tahta geen merhum evladlarnn
mrid-i kmil smail zaman ahmzn devleti hakkyun eklinde gemektedir. Bkz. a.g.e., Beden Ky Nsha 2,
vr.11b.
62

phesizdir. Ayrca bugn lkemizde Alevilerle ilgili yaplan alan almalarnda birok Alevi
ocann Erdebile balln, Erdebil sofiyan srei adyla andklarn ve dedelerin kendilerini
Erdebile bal saydklar grlmektedir.
64

eyh Safi Buyruklarnda, eyh Safi, eyh Sadreddin, ah Tahmasp ve iirleriyle ah
Hatayi ad enok geen kiilerdir. rnein uzunca bir Hatayi iirinde de yolun eyh Safi
tarafndan kurulduu ve Hatayi buyruu olduu ak bir ekilde anlatlmaktadr. Aada
Kzlbalk yolunun esaslaryla ilgili de manidar bilgiler ieren iirin bir ksmn veriyoruz.
Evvel ol Allahn ad gelupdr
Cmle ibadetlerin beyan tevhid
Muhammed ile ah Aliden kalupdur
eyh Sfinin armaan tevhid

[]

Her kim eyh Sfinin emrini tutmaz
Yz kara kalur menzile yetmez
Muhammed Ali ana efaat itmez
Sufi kardalarn erkn tevhid

ah Hatayi tevhid bahr-i ummndr
Tevhid etmeyenler l-i Mervandr
eyh Seyyid Sfiden armaandr
Mmin olann iman tevhid

Yol olu musun sufi? Bu yolu kurdu Sfi
Bu yola terkenin kalbinde gerek insaf
Kalbi ar gerek sz duru gerek
Bu yola yakmaa bir ihlas yari gerek

[]


Mana vard seksane yetdi, Ali zn ehid etdi
Erenler bu yolu eyh Sfi doru getdi
Mana vard doksana znden Hak dosana
Seni yoldan azdrr uyma sz noksana

Mana vard yze, yz gren kmaz yze
Bu Hatayi buyruudur armaan geldi bize
65


Ayn ekilde Buyruklarda erkn koyan kii olarak anlan ah Tahmasp iin de vg
dolu ifadelerin getii grlmektedir. Buyruklarda Safevi Nesepnamesi ortak olarak verildikten

64
Bkz. Ali Yaman, Kzlba Alevi Ocaklar. ; Filiz Kl-Tuncay Blbl, Erdebil Derghnn Anadolu Alevliindeki
Yeri ve Erdebil Derghnda Uygulanan Baz Dinsel Pratikleri eren Bir Risale, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, (Gz 2006/39), s.1011.
65
Glpnarl 199, vr. 158b-161b. Bu 26 drtlkten meydana gelen uzunca iirin ilk be drtl yaymlanm u
Hatayi divanlarnda da yer almaktadr. bkz. Sadeddin Nzhet Ergun, Hatayi Divan-ah smail-i Safevi Hayat ve
Nefesleri, (stanbul: Maarif Kitaphanesi, 1956), s.4748, iir no:9; Babek Cavanir ve Ekber N. Necef, ah smail
Hat Klliyat, (stanbul: Kakns Yaynlar, 2006), s.453454, Komalar no: 1.
63

sonra
66
Glpnarl 198 nolu buyrukta Der Medh-i ah Dehmaz bal altnda uzunca bir iirde
ah Tahmasp vgs mevcuttur. iir u ekildedir:
Der Medh-i ah Dehmaz

Zat- pk- Mustafasn ah- Dehmaz pir-i ah
Hem Aliyyel-Murtezasn ah- Dehmaz pir-i ah

ah Hasan vechinde enversin sen ey zt- kadim
ah Hseyn-i Kerbelasn ah- Dehmaz pir-i ah

Ya Ali Zeynelabasn fazl- rabbl-lemin
Bakr- Hak rehnmasn ah- Dehmaz pir-i ah

Cafer-i Sadk tarik senden almdr zuhur
Musa-i Kazma rzasn ah- Dehmaz pir-i ah

Ol imam- hetumin ah- Horasan nakdisin
Maden-i cudi sehasn ah- Dehmaz pir-i ah

Ol imam- ah Taknin bir gzide mazhar
Ya Ali sen la fetasn ah- Dehmaz pir-i ah

Ayn- zatsn Naknin kblegh- mminn
Ayet-i ems-i duhasn ah- Dehmaz pir-i ah

Ahsen-i takvim sensin askeri sahib-liva
Cavidansn bakasn ah ah- Dehmaz pir-i ah

Mehdiyi sahib zamansn Hadi-yi ins u melek
Hatmi cmle evliyasn ah- Dehmaz pir-i ah

Nam eyle el-has behram Ya Muhammed Mehdi sen
Hi fark- l-i absn ah- Dehmaz pir-i ah

Bu Bisati bendeye Hakk sensin ey hak rehnma
Kudret-i srr Hdasn ah- Dehmaz pir-i ah
67


Tm bu aklamalardan sonra, elimizdeki Buyruklarn Safeviler dneminde en erken I. ah
Tahmasp zamannda (15241576) retilmi metinler olduklarn syleyebiliriz. Bugn elimizde
varolan Buyruklarda, Safevi ahnn nemli olduunu grmekteyiz. Yolun ve erknn kurucusu
olarak geen ah I. Tahmasp (15241576), saltanatnn devam iin dua edilen ah II. Abbas
(16421667) ve ah II. Safi (ah Safi-i Sni) olarak da bilinen I. Sleyman (16671694). Bu
Safevi ahnn zellii randa ah smaille balayan devleti iiletirme politikalarda etkin rol
almalardr. Zira ah Tahmasp, babasnn balatt iiletirme programn uygulamaya alrken
ah II. Abbas zamannda ii ulemann etkisi zirveye kmtr.

66
Bkz. Glpnarl 181, vr.; 198, vr.57a; 199, vr.76b; Gkeler, s.216217.
67
Glpnarl 181, vr.20b-21a; 198, vr.57a-58a. Gkelerde ise ayn balkla ayn iirin ilk yedi beyti yer almaktadr.
bkz. Gkeler, s.217218.
64

B. Buyruklarn Kaynaklar

1. Temel Dini Kaynaklar: Kuran- Kerim ve Hadisler

Buyruklarda konu anlatmlarnda sklkla ayet-i kerimelere ve Hz. Muhammed (s.a.v.)in
szleri demek olan hadislere eitli ekillerde gndermelerde bulunulmaktadr. Buyruklarda en
ok kullanlan ayet, sufilerin biat ayeti olarak da adlandrdklar Fetih Suresi 48/10. ayetidir:
Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin
zerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine
vefa gsterirse Allah ona byk bir mkfat verecektir.
68
Bu ayet eitli balamlarda
kullanlmakla beraber daha ok, tarikata giri treninde kullanlr. Yola girmek isteyen bir
talibe, giri treni sonunda sylenerek girdii yolun nemi, Allaha biat etmi gibi olduu ve
verdii szden dnmemesi vb. hususlar hatrlatlm olur.
Bu ayet dnda Buyruklarda, ilenen konuyu temellendirmek iin bazen ayet veya
ayetlerin tamam verilmi bazen de ayetin bir ksm alnmak suretiyle konu ilenmitir. Burada
rnek olmas iin Buyruklarda geen ve alma ierisinde gsterilen ayetleri ve hadisleri aada
gsteriyoruz. Ayrca hadis olarak geen rivayetleri hem Snni hem de ii hadis kaynaklarndan
tarayarak tahrilerini burada gsteriyoruz.
a.Buyruklarda Kullanlan Ayetler

Gkleri ve yeri yaratan (Allah).
69

Allah, Ondan baka tanr yoktur; O, hayydir, kayymdur.
70

Onun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir.
71

Hani biz meleklere deme secde edin demitik. blis hari hepsi secde ettiler. O yz
evirdi ve byklk taslad, bylece kfirlerden oldu.
72

te onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da akndrlar. te asl gafiller onlardr.
73

Onlar, dnya hayatnn grnen yzn bilirler. Ahiretten ise, onlar tamamen
gafildirler.
74


68
rnek iin bkz. Glpnarl 198, vr.51a, 60a; 199, vr.77b-78b; Yap Kredi, vr.23b-25a; Gkeler, s.221224; Risale-i
eyh Safi, vr.16a-16b; Aytekin, s.2124 kontrol; Aytekin-Alaca, s.186188; Aytekin-Gmhacky, s.198200
69
Enm, 6/1; brahim, 14/19; Nahl, 16/3; Furkan, 25/59; Ankebt, 29/61; Rm, 30/22; Lokman, 31/25; Ysn, 36/81;
Mmin, 40/57; Zuhruf, 43/9; Tebn, 64/3.
70
Bakara, 2/255; l-i mrn, 3/2.
71
r, 42/11.
72
Bakara, 2/34.
73
Araf, 7/179.
65

Allah oka zikredin.
75

Biz emaneti, gklere, yerlere ve dalara teklif ettik de onlar bunu yklenmekten
ekindiler, (sorumluluundan) korktular. Onu insan yklendi. Dorusu o ok zalim, ok
cahildir.
76

nk nefis ar ekilde ktl emreder.
77

nk mnafklar fsklarn kendileridir.
78

Kim de Allah ile olan ahdine vefa gsterirse Allah ona byk bir mkfat verecektir.
79

Onlar: Eer, doru szl iseniz (syleyin bakalm) bu tehdit ne zaman gerekleecek?
derler?
80

Bilesiniz ki, Allahn dostlarna korku yoktur; onlar zlmeyecekler de.
81

Onu salm zerreler haline getiririz (deersiz klarz).
82

Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi.
83

Ey Resl! Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini
yapmam olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktr.
84

Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan llemre (idarecilere) de itaat edin.
85

Ve cennet yapraklarndan zerlerini rtmeye baladlar.
86

Serinlik ve esenlik ol!
87

Allahtan yardm ve yakn bir fetih. Mminleri (bunlarla) mjdele.
88

Ben sizin Rabbiniz deil miyim?
89

Ey demoullar! Sizden size demedim mi (sz almadm m)?
90

nk Allah, kendisine dayanp gvenenleri sever.
91

phesiz gizlilikleri hakkyla bilen ancak sensin.
92


74
Rm, 30/7.
75
Ahzb, 33/41.
76
Ahzb, 33/72.
77
Ysuf, 12/53.
78
Tevbe, 9/67.
79
Fetih, 48/10.
80
Yunus, 10/48; Enbiy, 21/38; Neml, 27/71; Secde, 32/28; Ysn, 36/48; Mlk, 67/25.
81
Ynus, 10/62.
82
Furkan, 25/23.
83
Bakara, 2/30.
84
Mide, 5/67.
85
Nis, 4/59.
86
Araf, 7/22; T h, 20/121.
87
Enbiy, 21/69.
88
Saf, 61/13.
89
Araf, 7/172.
90
Ysn, 36/60. Ayetin tamam yledir: Ey demoullar! Size eytana tapmayn, nk o sizin apak bir
dmannzdr, demedim mi?
91
l-i mrn, 3/159.
92
Mide, 5/109, 116.
66

Samimi bir tevbe ile Allaha dnn.
93

unu iyi bilin ki, Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever.
94

Ancak kendileriyle antlama yaptnz mriklerden (antlama artlarna uyan) hibir
eyi size eksik brakmayan ve sizin aleyhinize herhangi bir kimseye arka kmayanlar (bu
hkmn) dndadr. Onlarn antlamalarn, sreleri bitinceye kadar tamamlaynz. Allah
(hakszlktan) saknanlar sever.
95

Oraya giren emniyette olur.
96

nk Allah iyilik yapanlarn mkfatn zyi etmez.
97

Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir.
98

Onlar zaten ona deer vermemilerdi.
99

Hlbuki asl stnlk, ancak Allahn, Peygamberinin ve mminlerindir
100
.
Ey Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver. Bizi cehennem azabndan
koru!
101

Allah kendilerinden honut olmu, onlar da Allahtan honut olmulardr. Bu sylenenler
hep Rabbinden korkan (Ona sayg gsterenler) iindir.
102

Kim Allaha gvenirse (tevekkl ederse) O, ona yeter. phesiz Allah, emrini yerine
getirendir. Allah her ey iin bir l koymutur.
103

Artk her kim Rabbine kavumay umuyorsa, iyi i yapsn ve Rabbine ibadette hibir eyi
ortak komasn.
104

Eer biz bu Kuran bir daa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan ba
eerek, para para olmu grrdn. Bu misalleri insanlara dnsnler diye veriyoruz.
105

Rabbi o daa tecelli edince onu parampara etti. Musa da baygn dt. Aylnca dedi ki:
Seni noksan sfatlardan tenzih ederim, sana tvbe ettim. Ben inananlarn ilkiyim,
106

Sra flendii zaman artk aralarnda akrabalk balar kalmamtr; birbirlerini de arayp
sormazlar.
107


93
Tahrm, 66/8.
94
Bakara, 2/222.
95
Tevbe, 9/4.
96
l-i mrn, 3/97.
97
Tevbe, 9/120; Hd, 11/115; Ysuf, 12/90.
98
Bakara, 2/153.
99
Ysuf, 12/20.
100
Mnfikn, 63/8.
101
Bakara, 2/201.
102
Beyyine, 98/8.
103
Talak, 65/3.
104
Kehf, 18/110.
105
Har, 59/21.
106
Araf, 7/143.
67

Zinaya yaklamayn
108

De ki: Ben, yalnzca sizin gibi bir beerim, (u var ki) bana, ilahnzn, sadece bir ilah
olduu vahyolunuyor. Artk her kim Rabbine kavumay umuyorsa, iyi i yapsn ve Rabbine
ibadette hibir eyi ortak komasn.
109

Gerekten de bu dosdoru yoldur
110

Ey inananlar yrekten tvbe ederek Tanrya dnn ki Tanrnz ktlklerinizi
rtsn,sizi iinden rmaklar akan cennetlere koysun.
111

Onu yanlarnda alkoymak istedikleri iin ucuz bir fiata birka dirheme sattlar.
112

Allah urunda, hakkn vererek cihad edin. O, sizi seti; din hususunda zerinize hibir
zorluk yklemedi; babanz brahimin dininde (de byleydi). Peygamberin size ahit olmas, sizin
de insanlara ahit olmanz iin, O, gerek daha nce (gelmi kitaplarda), gerekse bunda (Kuranda)
size Mslmanlar adn verdi. yle ise namaz kln; zekt verin ve Allaha smsk sarln. O,
sizin mevlnzdr. Ne gzel mevldr, ne gzel yardmcdr!
113

Ey iman edenler! Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. nk Allah, muhakkak
sabredenlerle beraberdir.
114

Onlar: Andolsun, eer Medineye dnersek, stn olan, zayf olan oradan mutlaka
karacaktr, diyorlard. Hlbuki asl stnlk, ancak Allahn, Peygamberinin ve mminlerindir.
Fakat mnafklar bunu bilmezler.
115

Kim Allahtan korkarsa, Allah ona bir k yolu ihsan eder. Ve ona beklemedii yerden
rzk verir. Kim Allaha gvenirse O, ona yeter. phesiz Allah, emrini yerine getirendir. Allah
her ey iin bir l koymutur.
116

Allah onlardan raz olmutur, onlar da Ondan raz olmulardr. te byk kurtulu ve
kazan budur.
117

Onun ztndan baka her ey yok olacaktr.
118

Ysn, Hikmet dolu Kuran hakk iin.
119

nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde yetlerimizi gstereceiz.
120


107
Mminn, 23/101.
108
sr, 17/32.
109
Kehf, 18/110.
110
Kuranda bu anlamda birok ayet-i kerime vardr. rnek iin bkz. l-i mrn, 3/51; Zuhruf, 43/64.
111
Tahrim, 66/8.
112
Yusuf, 12/20.
113
Hac, 22/78.
114
Bakara, 2/153.
115
Mnfikn 63/8.
116
Talk, 65/23.
117
Mide, 5/119.
118
Kasas, 28/88.
119
Yasn, 36/12.
68


Biz sana dorusu apak bir fetih ihsan ettik. Bylece Allah, senin gemi ve gelecek
gnahn balar. Sana olan nimetini tamamlar ve seni doru bir yola iletir.
121

Andolsun ki Allah, elisinin ryasn doru kard. Allah dilerse siz gven iinde
balarnz tra etmi ve ksaltm olarak, korkmadan Mescid-i Harama gireceksiniz. Allah sizin
bilmediinizi bilir. te bundan nce size yakn bir fetih verdi.
122

Sabretmelerine karlk onlara cenneti ve (cennetteki) ipekleri ltfeder. Orada koltuklara
kurulmu olarak bulunurlar; ne yakc scak grlr orada, ne de dondurucu souk. (Cennet
aalarnn) glgeleri, zerlerine sarkar; kolayca koparlabilen meyveleri istifadelerine
sunulur.
123

O insanlardan etrafnda yle lmsz gen nedimler dolar ki, onlar grdnde, etrafa
salp dalm inciler sanrsn. Ne yana bakarsan bak, (ynla) nimet ve ulu bir saltanat
grrsn. zerlerinde yeil ipekten ince ve kaln elbiseler vardr; gm bilezikler taknmlardr.
Rableri onlara tertemiz bir iki iirir.
124

(Reslm!) De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve
gnahlarnz balasn. Allah son derece balayc ve esirgeyicidir.
125

Buyruklarda ayetlerin eitli balamlarda tank olarak getirilmeleri dnda ayrca bazen
Fatiha, yetl-krsi, ihlas, muavvizeteyn (felak ve nas) sureleri eklinde toplu atfta da
bulunulmutur.
b. Buyruklarda Hadis Olarak Geen Rivayetler

Ben ilmin ehriyim, Ali de kapsdr.
126

Ben kimin efendisiysem Ali de onun efendisidir.
127


120
Fussilet, 41/53.
121
Fetih, 48/12.
122
Fetih, 48/27. Yazmada bu ayetin ba taraf alnmayp, inallahu minneden itibaren alnmtr, biz ayetin
tamamnn mealine yer verdik.
123
nsan, 76/1214.
124
nsan, 76/1921.
125
l-i mrn, 3/31.
126
Hadisin bu ekildeki versiyonu iin bkz. Hurr el-mili, Vesilu-a, XVII, s. 76; XXVII, s.34; Meclisi, Bihr, X,
s.119; Ebu Mansur Ahmed Tabersi, el-hticc, I, s.78; eyh Mfid, el-rd, I, s.33; eyh Saduk, Emls-Sdk,
s.343 Ben ilmin ehriyim, Ali de kapsdr; ehre gelmek isteyen kapya gelsin, eklindeki versiyonu iin ise bkz.
Hkim, Mstedrek, III, s.126127; eyh Saduk, Emls-Sadk, s.561; ar, Cmiul-Ahbr, s.14. Tirmizide Ben
hikmetin eviyim (drul-hikme), Ali de kapsdr, eklinde bir rivayet vardr. bkz. Tirmizi, Snen, Menkb, 19,
(3723).
127
Hadisin Ben kimin efendisiysem, Ali de onun efendisidir. Allahm ona dost olana dost ol; dman olana
dman, versiyonu iin bkz. bn Mace, Snen, xxxx; Ahmed b. Hanbel, Msned, xxxx; bn Ebi eybe, Musannef,
VII, s.499; Hkim, Mstedrek, xxxx. Hadisin, Ben kimin efendisiysem, Ali de onun efendisidir. (Ya Ali! Sen benim
iin Musann yanndaki Harun gibisin, ancak benden sonra peygamber gelmeyecektir, eklindeki versiyonu iin ise
69

Ben ve Ali bir nurdanz, Ya Ali! Etin etimdir, bedenin bedenimdir, kann kanmdr, ruhun
ruhumdur, sen bendensin ben senden.
128

Ya Ali! Sen benim vasim ve varisimsin.
129

Kim evlatlarm dndan birini eyh edinirse, eytan eyh edinmi gibi olur.
130

Kk cihaddan (gaza) dndk, byk cihada (gaza) geldik.
131

Allahm! Ona dost olana dost, dman olana dman ol! Ona yardm edene yardm et,
ondan yardmn esirgeyene sen de yardm etme!
132

Ali, dnya ve ahiret kardeimdir.
133

Ya Ali! dem peygamber zamanndan bu deme gelince cemi enbiyann evlad kendi
sulbnden geldi benim evladm senin sulbnden gelsin.
134

Ya Ali! Sen bana Musann yanndaki Harun gibisin, ancak benden sonra peygamber
gelmeyecektir.
135

L fet illa Ali l seyfe illa Zlfikar.
136

Mminler lmezler, fen leminden bek lemine intikal ederler.
137

Kendini bilen rabbini bilir
138


bkz. Tirmizi, Snen, Menkb, 19 (3713, 3716, 3730, 3731); bn Mace, Snen,; Ahmed b. Hanbel, Msned; Kuleyni,
Kfi, VIII, s.106; Muhaddis en-Nri, Mustedrakul-Vesil, XVIII, s.366; Meclisi, Bihr, V, s.69
128
Literatrde, Ey Ali! Sen bendensin ben sendenim, ruhun benim ruhumdur, tnetin benim tnetimdir, anlamnda
bir rivayet mevcuttur. bkz. eyh Saduk, Emls-Sadk, s.15. Tirmizide, Ali bendendir, ben Alidenim eklinde
gemektedir. bkz. Tirmizi, Snen, Menkb, 19 (3719). Bu rivayetin sen bendensin, ben sendenim ksm iin bkz.
Hkim, Mstedrek, III, s.110111; bn Ebi eybe, Musannef, VII, s.499.
129
Ya Ali, sen benim kardeim, vasim ve varisimsin, etin etim, kann kanm, barn barm, savan savam,
eklindeki versiyonu iin bkz.Meclisi, Bihr, XXXVIII, s.247; XCIX (99), s.106; Erbili, Keful-Gumme, I, s.287;
Allme Hilli, Keful-Yakn f Fedili Emril-Mminn, s.107. (Bundan sonra Keful-Yakn olarak gsterilecek).
130
Byler bir hadise rastlanmamtr.
131
Gazalinin hyasnda da hadis olarak geen bu rivayetin devamnda byk cihadn kiinin nefsiyle mcadelesi
olduu sylenmitir. bn Hacer, bu szn brahim b. Ayleye ait olduunu sylerken Iraki, senedinin zayf olduunu
ifade etmitir. bkz. Aclni Keful-Haf, I, s.424425.
132
Bkz. bn Ebi eybe, Musannef, VII, s.499; Hakim, Mstedrek, III, s.110111; Kuleyni, el-Kf, I, s.293, 295; eyh
Saduk, el-Fakh, I, s.229; eyh Tsi, Tehzbul-Ahkm f erhil-Mukniati li-eyhil-Mfid, III, s.119, 120 (Bundan
sonra Tehzbul-Ahkm olarak geecek); Hurr el-mili, Vesilu-a, V, s.286; Meclisi, Bihr, XXI, s.387; XXIV,
s.64; XXXVII, s.111. Bu rivayetle ilgili 389 kayda rastladk
133
Bu ifade metinde, Ali benim tarikatda olumdur ve hakikatta karndamdr eklinde yorumlanmtr.
134
bkz. eyh Saduk, Men L Yahduruhul-Fakh, IV, s.365 (Bundan sonra el-Fakh olarak referansta bulunacaz);
Meclisi, Bihr, LXXIV, s.55; Radiyuddin Tabersi, Mekrimul-Ahlak, s.440. Ancak bu kaynaklarda ilgili rivayet
yle gemektedir: Ya Ali, Allah btn peygamberlerin zrriyetlerini kendi sulplerinden getirmitir, ancak benim
zrriyetimi senin sulbnden getirmitir. Sen olmasaydn benim zrriyetim olmazd.
135
Buhari, Sahih; Mslim, Sahih; Tirmizi, Snen, Menkb; bn Mace, Snen.
136
Baz kaynaklarda, bu szn Cebrail ya da dier melekler tarafndan Zlfikar gibi kl, Ali gibi yiit bulunmaz,
eklinde Uhud savanda Hz.Ali iin sylendiine dair rivayetler mevcuttur. bkz. Meclisi, Bihr, VIII, s.110; XIX,
s.317; XX, s.52; Ebu Mansur Tabersi, el-hticc, I, s.115; eyh Mfid, el-rd, I, s.87; Erbili, Keful-Gumme, I,
s.188; Allme Hilli, Keful-Yakn, s.57. Aclni, bu szn gk melekleri tarafndan Bedir savanda sylendiini
naklederek Ali el-Krinin eer doru olsayd, tm sahabenin bunu duymu olmas gerekir diyerek reddettiini,
ancak kendisi bunu sadece Resulullahn duymu olup baz sahabeye sylemi olabileceini syler. bkz. Aclni,
Keful-Haf, II, 363.
137
Hadis kaynaklarnda byle bir rivayete rastlamadk.
70

Habibim! Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm.
139

Selman bendendir.
140

Ahdine vefal olmayann dini de yoktur.
141

ocuk babasnn srrdr.
142

Mminin kalbi, Allahn evidir.
143

Toplumun efendisi, fakirlerin hizmetisidir.
144

Dnya hiretin ekinliidir.
145

nsanlara akllar lsnce konuun.
146

Hay imandandr.
147

Kanaat bitmez-tkenmez bir hazinedir.
148

Bir anlk dnme, yetmi yllk ibadetten deerlidir.
149

Benim etime dokunana ate dokunmaz.
150

eyhi olmayann eyhi eytandr.
151

Dnya melundur, peinden koan aldanmtr.
152

Dnya bir letir, peinden koanlar kpeklerdir.
153


138
Bkz. Meclisi, Bihr, II, s.32; bn Ebul-Hadid, erhu Nechcil-Bela, XX, s.295. mam Nevevi bu rivayetin sabit
olmadn, bn Teymiyye ise uydurma olduunu sylemitir. ou tasavvufi kitapta hadis olarak geen bu szle ilgili
Muhyiddin bn Arabi, bu rivayetle ilgili bu hadis her ne kadar rivayet yoluyla sahih olmasa da bizim indimizde
kefen sahihtir, demitir. bkz. Aclni, Keful-Haf, II, s.262. Ayrca bu szn rivayet ilimleri asndan detayl bir
incelemesi iin bkz. Yusuf Akel, Nefsini Bilen Rabbini Bilir Hadis mi, Kelm- Kibar m? Sleyman Demirel
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, (1998/5), s.173200.
139
Tasavvuf evrelerinde ok mehur olan bu rivayet uydurmadr. Aclni, bu rivayetin hadis olmasa da manaca doru
olduunu syler. bkz. Aclni, Keful-Haf, II, s.164.
140
Hadis kaynaklarnda Selman bizdendir, ehl-i beyttendir, eklinde gemektedir. Bkz. Hkim, Mstedrek, III,
s.598; Meclisi, Bihr, X, s.126.
141
bkz. Ebu Cafer Ahmed Tahavi, erhu Mkilil-sr, tahkik, uayb Arnavut, (Beyrut: Messesetur-Risle,
1415/1994), VIII, 389; erhu Nehcil-Bela, XVIII, s.372.
142
Bkz. Erbili, Keful-Gumme f Marifetil-Eimme, II, s.65. (Bundan sonra Keful-Gumme olarak geecek). Bu
anlamda ocuk doduu yatandr/el-veledu lil-fir hadisi iin bkz. Buhari, Sahih, Buyu, 3; Ebu Davud, Snen,
Talak, 3334 (22732275); Tirmizi, Snen, Rada, 8 (1157).
143
Meclisi, Bihr, LV, s.39.
144
Bu rivayet hadis kaynaklarnda Seyyidul-kavmi hdimuhum-Toplumun efendisi hizmetisidir eklinde
gemektedir. Bkz. Beyheki, uabul-man, X, s.583; eyh Saduk, el-Fakh, IV, s.378.
145
bkz. Meclisi, Bihr, LXVII, s.225, 352. Sehvi, Gazali, hyaya alm olmasna ramen byle bir rivayete
rastlamadn sylemitir. Ali el-Kri ise, manasnn doru olduunu sylemitir. bkz. Aclni, Keful-Haf, I, s.412.
146
Aclni, bu rivayetin insanlarla akllar lsnce konumakla emrolunduk, versiyonunu vererek Deyleminin bn
Abbastan zayf bir senedle merfu olarak rivayet ettiini aktarr. Ayrca o, Buharide Hz. Aliden mevkuf olarak
rivayet edilen, insanlara bildikleri konuda konuun, yoksa onlarn Allah ve elisini yalanlamasn m istersiniz?!
hadisine de iaret eder. bkz. Aclni, Keful-Haf, I, s.196.
147
Buhr, man 16, Edeb 77; Mslim, man 5759; Meclisi, Bihr, I, s.149.
148
Aclni, Keful-Haf, II, 102. Aclni, kanaatla ilgili rivayetlerin ok olduunu syler.
149
Aclni, Keful-Haf, I, 310a bak. Seriy Sakatinin bir sz olduu sylenmitir.
150
Men messe cildi len yemessehun-nr
151
Tasavvuf evrelerinde ok mehur olan bu sze hadis kaynaklarda rastlayamadk. Bu szn Bayezid Bistamiye ait
olduu sylenmektedir.
152
Tirmizi, Snen, Zhd, 14 (2322)
71

lerin hayrls orta olandr.
154

Mslman, elinden ve dilinden Mslmanlarn emin olduu kimsedir.
155

Yalanc mmetimden deildir.
156

Allahn ilk yaratt benim nurum ve ruhum olmutur. Allahn ilk yaratt aklm
olmutur ve benden herkesin nefsi, zatul-buruc ve ruhlar lemi yaratlmtr.
157

Kim evlatlarm kmserse beni kmsemi olur, beni kmseyen Allah
kmsemitir ve gidecei yer ebedi cehennem olur. Kim evladma ikramda bulunursa bana ikram
etmi olur, bana ikram eden Allaha ikram etmi olur ve ebedi cennetlik olur. Kim hutbe-i
duvazdeh imam sabah okursa akama kadar on iki bin melek onu korur, akam okursa sabaha
kadar her trl beladan ve kazadan emin olur, tm dnya ona dman olsa bile bir klna bile zarar
gelmez. Her kim be vakit namazdan sonra hutbe-i duvazdeh imam okursa hibir iinde aciz
kalmaz.
158

2. Tasavvufi Kaynaklar: Safvetus-Safa, Terceme-i Menkb- eyh Safi ve
Tarikatnme

Elyazmalarnn da aka gsterdii zere Buyruklar, Safeviler dneminde kuvvetle
muhtemel ah Tahmasp zamannda ortaya kmtr. imdi burada cevaplandrlmas gereken
sorular unlardr: Buyruklar telif eserler midir, yani bir bilginin oturup yazd eserler midir yoksa
baka bir eserden esinlenerek oluturulmu metinler midir? Bu sorunun cevabn kesin bir ekilde
vermek mmkn grnmemekle birlikte, bize gre doru olan Buyruklarn orijinal telif eser/ler
olmayp tasavvufi bir eser ya da eserlerden esinlenerek yazlm anonim metinler olduklardr.
Burada zerinde durmak istediimiz metin vardr; Safvetus-Safa, Terceme-i Menkb- eyh
Safi ve Tarikatnme.
a. Safvetus-Safa ve Terceme-i Menkb- eyh Safi

almada kullandmz Buyruk nshalarnn ismi Menkb- eyh Safi, Risle-i eyh Safi
vb. olduu gibi ayrca yukarda eitli Buyruklardan verdiimiz rneklerde de grld zere,

153
Bkz. Meclisi, Bihr, LXXXIV, s.288; midi, Gurerul-Hikem ve Durerul-Kelim, s.137; Cafer Sadk, Misbhu-
era ve Mifthul-Hakka, s.137. Aclni, bu rivayetin manaca doru olsa da bir hadis olmadn syler. bkz. Aclni,
Keful-Haf, I, s.409.
154
bn Ebi eybe, Musannef, VIII, s.246; Kuleyni, el-Usl minel-Kf, VI, s.540 (Bundan sonra el-Kf olarak
gstereceiz); Hurr el-mili, Vesilu-a, XI, s.473; Meclisi, Bihr, XLVIII, s.102, 104, 176; eyh Mfid, el-rd
f Marifeti Hccetillahi alel-bd, II, s.234.
155
Bkz. Buhari, Sahih; Mslim, Sahih; Tirmizi, Snen.
156
Risle-i eyh Safi, vr.17a-17b.
157
Aclni, Keful-Haf, I, s.265266; eybi, el-Ansr, s. 480 (Tarikul-Hakik, 1/43den).
158
Bu rivayetlerin hi birini hadis kaynaklarnda bulamadk.
72

bizzat el yazmalarnda eyh Safi Menkb, Menkb- erif, eyh Safi Menkbnda yle
buyurdu, Menkb- mam Cafer-i Sadk, Menkb- Evliya vb. isimler sklkla gemektedir.
Buyruklarda Menkb- erif okumann nemi, okuyan taliplerin Hak dostu olduklar,
okumayanlarn ise Yezid olduklar vb. ifadeler de gemekte Buyruklarn dier bir ifadeyle
Menkbn nemi vurgulanmaktadr. Biz bu ifadelerden hareketle Buyruklarn orijinalinin
Menkb- eyh Safi adl eser ya da eserlere dayandn dnmekteyiz. Literatre baktmzda
karmza eyh Safiyddinin Menkb olarak karmza 14. yzylda Farsa yazlm Safvetus-
Safa
159
ve bu eserin drdnc blmnn Trkeye evrilmi hli olan Terceme-i Menkb- eyh
Safi
160
kmaktadr.
Safvetus-Safa, eyh Safiyddinin menakb hviyetinde olup eyh Sadreddin
(.794/1392) tarafndan bn Bezzaz adyla bilinen mridi Dervi Tevekkli b. smail b. Hac
Erdebiliye yazdrlmtr. bn Bezzaz tarafndan 759/1358 ylnda yazm tamamlanan bu eser bir
mukaddime ve on iki blmden meydana gelmektedir. eyh Safinin eyhi brahim Zahid
Gilaniyle (.1300) tanmas dhil tm hayat hikyesini, kerametlerini, rencilerini, mezhebini,
eitli ayet ve hadislerle ilgili grlerini vb. konular menkbnme geleneine uygun olarak
anlatmaktadr. Bu hacimli eser daha sonra ah Tahmaspn (.984/1576)n istei zerine Ebul-
Feth el-Hseyni (.977/1569) tarafndan bir takm deiikliklere (tashih ve tenkih) maruz
kalmtr. Bu deiiklikler daha nce getii zere eyh Safinin Snni-afii izgide olduunu
gsteren ifadelerin kaldrlarak yerine onun sna-Aeri (Caferi) olduunu gsteren cmlelerin
konmas eklinde olmutur.
161

Tercme-i Menkb- eyh Safi ise Safvetus-Safann drdnc blm olan Kelimt ve
Tahkktn Farsadan Trkeye evirisidir.
162


159
Kefuz-Zunnda, Menkbu-eyh Safi olarak Safvetus-Safa ve Mukiful-Kulb isimleri gemektedir. bkz.
Ktip elebi, Kefuz-Zunn an Esmil-Ktb vel-Funn, II, s.1842.
160
Safvetus-Safann bir blmnn Trkeye evirisi olan bu eserin ulaabildiimiz nshalar unlardr: a. Kitb-
Menkb- Sultan- Evliya Sultan eyh Safi kaddesallahu srrahu, Sleymaniye Ktphanesi, zmir Blm no:465,
stinsah tarihi 968/1560, 108 vr. b. Sleymaniye Ktphanesi, H.Mahmud Efendi Blm no:2642, 153 yaprak. c.
Sleymaniye Ktphanesi, H.Mahmud Efendi Blm, no: 6491. Mstensihi: Bo(u)ztafani eyh Turabi Semsuddin
Haci Dede tarik-i Naksibendi Mustafa Efendizade, stinsah tarihi: 1254/1838, 121 vr. d. Hzl-Kitbul-Maklt el-
Mehr bil-Menkb Hazret-i Kutbul-Evliy Hdil-Asfiy eyhul-Muhakkikn ve Muridul-Kmiln ve Piv-y
Ehlil-Yakn ve Habbu Rabbil-lemn Sultan eyh Safiyddin kaddesallahu srrahul-aziz, skdar Hac Selimaa
Ktphanesi, Kemanke Blm no: 247, stinsah tarihi: Rebiulahir 966/1559, 137 vr. e. skdar Hac Selim Aa
Ktphanesi, Kemankes Blm, no: 412, Mstensihi: Osman b. Mustafa. stinsah tarihi: 1028/1618, 140 vr. f.
Tezkire-i eyh Safiyddin, ran Kitbhne-i sitn- Kuds Kitapl, stinsah tarihi: 1145/1732 ncesi, 145 vr. g.
Menkb- eyh Safiyeddin, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Gaziantep Koleksiyonu no: 27 HK 233, t.y., 87
vr.
161
Safvetus-Safann urad tahrifle ilgili ayrntl incelemeyi ah Tahmasp ncesine ve sonrasna ait nshalar
karlatrarak inceleyen Ahmed Kesrevi ve Zeki Velidi Togan yapmtr. bkz. Ahmed Kesrevi, eyh Safi ve Tebre;
Zeki Velidi Togan, Sur IOrigine des Safavides Mlanges Louis Massignon, 345357.
162
Terceme-i Menkbn Safvetus-Safann drdnc blmnn evirisi olduunu tespit etmemizin ilgin bir
hikyesi var. almamza balamadan nce Safvetus-Safann eyh Safinin menkb olduunu biliyorduk. Bu
eserin Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya blm no.3099daki nshasn, ah brahim Veli Oca dedelerinden Ali
73

imdi buraya kadar sylediklerimizi biraz daha aarak konuya nfuz edelim. nce
Safvetus-Safann drdnc blmn aktaralm, ardndan Terceme-i Menkbn giriinde
mtercimin ifadelerine yer verelim.
Safvetus-Safann drdnc bab yledir:
[Safvetus-Safann] Drdnc bab onun [eyh Safiyddinin] Kelimt ve
Tahkkt hakkndadr. Alt fasl zere mrettepdir. Birinci fasl, buyrulan Allah
kelamnn ayetleriyle ilgili tahkkt ki iki ksma mnkasmdr; birinci ksm
konuyla ilgili soru ve cevaplarla ilgilidir, ikinci ksm mutlak olarak atvar
hakknda buyrulan ayt- kelm- mecd hakkndadr. kinci fasl, Hz.
Peygamberin buyurduu hadislerinden bir orduyla ilgili olann tahkiki ve ona
sorulan baz sorularla ilgilidir. nc fasl, meyhn kelimt, elfz ve
ibratyla ilgili tahkik hakkndadr. Drdnc fasl, yetlerle ilgili tahkiktir.
Beinci fasl, hayvanat ve dierleriyle ilgili ortaya kan kerametleri ve zevcyla
ilgili kelimt. Altnc fasl, baz mensur kelimeler hakkndadr.
163

Terceme-i Menkbn giriinde mtercim, evirdii kitabn evliyalar kutbu, mrid-i kmil
eyh Safiyddinin Menkb adyla mehur Kitab- Maklt olduunu ve dostlarnn istei
zerine bu kitab Farsadan Trkeye evirdiini sylemektedir. Mtercim, ardndan kitabn
eyh Safinin kelimatndan ve tahkiklerinden olan babdr ki alt fasl zere tertip edilmitir diyerek
devam etmektedir.
Hzl-kitbul-makltul-mehru bil-Menkb Hazret-i Kutbul-Evliy ve
Hdl-Asfiy eyhul-Muhakkikn ve Mridul-Kmiln ve Piv-y ehlil-yakn
ve habbu rabbil-lemn Sultn eyh Safiyud-din kaddesellhu srrahul-azz.
Bismillhir-Rahmnir-Rahm ve bihi nestan. kr-i sipas- b-hadd ol
pdiahlar pdihna olsun ki, env- kyint halk itdi ve sena-y b-add ol lem-
yezele olsun ki esnf- mahlkt lem-i ademden lem-i vcda geturdi. Ve oh
oh krler ol pdiha olsun ki sayir mahlkt ortasnda zt- insn tahss itdi.
Ve oh oh salavt ve selm ol seyyid-i kyinta ve hulsa-i mevcdta olsun ki
Muhammed Mustafadr, eryi-i ahkm- slm beyn itmek iun ve dinini
muhkem klma iun ve dahi line ve evldna olsun ki tayyibler ve thirlerdir.
[] Amm bad: Bu zaf nahf fakrden baz ashablar iltims itdiler ki,

Akn kendi soyuyla ilgili aratrmalarnda kullanmak zere daha nce Sleymaniyeden temin etmi ve o zaman bir
kopyasn Avusturyadan bize gndererek eserin ieriiyle ilgili bir deerlendirmede bulunmamz istemiti. Bu arka
pln bilgisiyle Nisan 2004te yazma ktphanelerinde almak iin gittiimiz stanbulda skdar Hac Selimaa
Ktphanesi Kemanke blm no. 247 ve 412de rastladmz Terceme-i Menkb- eyh Safi adl eserin ilgili
nshalarn incelediimizde, bu eserin Safvetus-Safann drdnc blmnn evirisi olduunu anladk. Burada
bilvesile Sayn Ali Akn Dedeye, erken bir dnemde Safvetus-Safay incelememe vesile olduu iin teekkr etmek
istiyorum.
163
bn Bezzaz, Safvetus-Safa, (Sleymaniye Ktp. Ayasofya 3099), vr.3b.
74

Sultnul-Evliy, Burhnul-Etkiy Sultn h Safiyddn kaddesellhu
srrahul-azzin, Menkb kim lisn- Frsi zerine telf itmilerdi, n tercme
idem Trkye dndrem ve teshl idem t ki fayidesi m ola ve bende-i zaf dahi
anlarn hcetleri bitsun deyub bu ie tevecch-i iltizm gsterdim t ki Menkb
teshl idem ve baz ebyt ki erhi yohdr, anlarn ibaretlerini tevecch idem ve
ulem-y zhirinin szlerini mnsebet ile nakl idem inallhu tel. Amm
middir ki her kim sulehdan ve saliklerden bu fakre meclis-i erflerinden bu
kemneyi dua-y hayrdan unutmayalar. Bab- Sultan ah Safiyddn
kaddesellhu srrahul-azizin kelimtndan ve tahkklerindendir. Bu bab
mrettebdir lt fasl zerine. Evvel; kelm- kadmin yetlerinin tahkklerindedir
ki, eyh buyurmudr ve ol dahi iki ksmdr. Evvel oldur ki sualde ve cevabda
ola.
164

Yukarda yaplan alntlar, Terceme-i Menkbn Safvetus-Safann drdnc blmnn
evirisi olduunu kantlamaktadr. Ancak ierik karlatrmas yapldnda evirinin tam bir
eviri olmad ve baz farkllklar olduu grlmektedir. Fakat burada konu dna kmamak iin
bu iki eserin ierik karlatrmasna girmeyeceiz. Burada bizi ilgilendiren bu eserlerin,
Buyruklarn ortaya kmasnda esin kayna olduklardr.


b. Tarikatnme

Tarikatnme, Erefolu Ruminin (.874/1469) tarikat mritleri iin hazrlanm bir
eseridir. Alevi ve Bektailerce ok sevilen Erefolu Ruminin tam ad Abdullah Rumi b. Seyyid
Ahmed Eref b. Seyyid Muhammed Suyufidir. Erefolu, Erefzde, Eref-i Rumi, Abdullah
zniki ve Abdullah- Rumi adlaryla da bilinmektedir. znik doumlu olan Erefolu Rumi,
tasavvuf yolunda nce Hac Bayram Veliye on bir yl hizmet etmi onun damad ve Bayramiye
tarikatnn znik halifesi olmutur. Ardndan eyhi onu, seyr-i slukunu tamamlamas iin Suriye-
Hamaya Abdlkadir Geylaninin (.561/1166) beinci gbekten torunu Hseyin Hamevinin
yanna gndermitir. Daha yaarken byk bir veli olarak kabul gren Erefolu, Hamadan
znike dnerek Erefiyyenin temelini atmtr. Erefiyye, kimilerine gre Bayramiyye ve
Kadiriyye tarikatlarnn birlemesinden ortaya kan bir tarikat iken kimilerine gre de Kadiriye
tarikatnn Anadoludaki bir koludur. Abdlkadir Geylaniden sonra Kadiriliin ikinci piri saylan

164
Terceme-i Menkb- eyh Safi, (skdar Hac Selimaa Ktphanesi Kemanke 247), vr.1b-2b.
75

Erefolunun Trklerin tasavvufi ahlak benimsemelerinde nemli rol oynam Mzekkin-Nfs,
Tarikatnme adl iki kitabyla iirlerinin yer ald Divan adl bir eseri vardr.
165

Erefolunun Tarikatnme adl eseri, tarikat mritlerine edep erkn retmek iin kaleme
alnmtr. eyh-mrit ilikileri, bir sufide bulunmas gereken zellikler, bir eyh tutmann nemi,
nefsi terbiye etme yollar, tevbenin nemi, eriat-tarikat-hakikat kardelii, zikrin nemi, abdest
almann ve namaz klmann nemi, derviliin almeti olan tac ve hrkann nemi gibi konulardan
bahsedilir.
166
Tarikatnmenin en nemli zellii Hz. Ali ve ehl-i beyti sevmenin nemiyle ilgili
ok fazla bilgininin yer almasdr. Bu eserin Buyruklara esin kayna olduu nokta belki de
burasdr. imdi Tarikatnme ile Buyruklarda paralel anlatlan konulardan birka rnek verelim.
Erefolu, drt halifeyi vc ifadelerle anarken Hz. Aliyi uzunca anlatm, bu meyanda
Ben ilmin ehriyim Ali kapsdr hadisini zikrettikten sonra Buyruklarla paralel bir ekilde
lahmuke lahmi olayn anlatmtr. Buna gre Hz. Peygamber, Hz. Aliyi kendine karde
edinmi ve ona etin etimdir, bedenin bedenimdir, kann kanmdr, ruhun ruhumdur, senin ile
benim aramda kimse yoktur demitir. Mmin olan ashab bunu iitince menna ve saddekn
demiler; mnkirler ise gmlei grmek istemilerdir. Gmlee baktklarnda ba iki, gvdeyi bir
grmlerdir. Yani bir gmlekten iki ba gstermilerdir. Hariciler, bu szden maksadn akrabalk
olduunu sylemiler; bedenin bedenimdir amcaolu olduu iindir, etin etimdir ve kann
kanmdr ifadesi Fatma ve Hasan-Hseyinden dolaydr, ruhun ruhumdur ise tm ruhlar Hz.
Resulun ruhundan olduu iindir diye aklama yapmlardr.
167

Erefolu, drt halifeyi sevmenin neminden bahsederken, bu drt kiiden birinin fazla
sevilmesinde bir saknca olmadn; ancak Hariciler ve Rafiziler gibi birini sevip dierlerine
svmenin doru olmadn ve byle yapanlarn mnafk olacan syler. Ardndan dervilere,
Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman sevmelerini, ancak meayh silsilesi sadece Hz. Aliye
kt iin en ok Hz. Aliyi sevmeleri gerektiini syler.
168


165
Bkz. A.N.Pekolcay-Abdullah Uman, Erefolu Rmi, DA, XI, 480482; Mustafa Kara, Erefiyye, DA, XI,
477479.
166
Erefolunun Tarikatnmesi ile ilgili tespit edebildiimiz kadaryla iki alma yaplmtr. bkz. Esra Keskinkl,
Erefolu Rumi Tarikatnme, (stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, 1996); Gner Oymak, Erefolu Abdullah, Tarikatnme. (Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1999). Bu almalardan birincisi daha sonra yaymlanmtr.
Bkz. Erefolu Rumi, Tarikatnme, haz. Esra Keskinkl, (stanbul: Gelenek Yaynclk, 2002). Her iki
aratrmacnn da ulaabildikleri Tarikatnme nshalar ge saylabilecek bir dneme (19. Yzyl) aittir.
Tarikatnmeden yapacamz alntlar Keskinkln yararland stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl Osman Ergin
441 nolu yazmaya gredir.
167
Erefolu, Tarikatnme, vr.11b-12a. Erefolu, burada Muhyiddin bn Arabinin kadim ruh Muhammed ile
Alinindir, evvel hazret-i Resuln ruhu yaratld, ardnca Alinin ki szn sylediini ifade eder.
168
Erefolu, Tarikatnme, vr.17a-17b. Drt halifenin mmeyyiz vasflaryla vgleri iin bkz. vr.11a-11b.
Erefolunun Hz. Aliyi ve ailesini fazla sevmesi kendi ifadelerine baklacak olursa, Hz. Alinin ah- Velyet
olmasndan kaynaklanmaktadr.
76

Erefolu, Hz. Muhammedin soyundan bahsettii mstakil bir blmde de on iki
imamlardan ve on drt masumdan da bahseder. Erefolu on drt masumun bilinmesi gerektiini
syleyerek bunlarn Hz.Peygamberin erken yata vefat eden ocuklar, Hz. Alinin olu Muhsin
ve Hz. Hasan ile Hz. Hseyinin Kerbelda ehit den ocuklar olduunu ifade eder. Ayrca o,
ehl-i beyte zulmeden Yezid ve Mervandan lain/melun diye bahseder.
169

Hz.Peygamberin Hz. Aliye halka zikrini retmesinin anlatld blmde sufilikten de
bahsedilmitir. Burada sufi ve dervi olann Muhammed ve Ali deminden olmas, duvazdeh
imam, cehardeh masum bilmesi, tevella ve teberra etmesi gerektii sylenir.
170
Yine dervilikte
tac ve hrka giymenin anlatld blmde, tac ve hrkann Hz. Peygamberin snneti olduu ve
ondan Hz. Aliye kald sylenmitir. Tacn terklerinin saysnn farkl olduu ve her birinin bir
anlam olduu sylenir. Hz. Muhammede inen tacn terkinin tek mi ift mi olduu bilinmemekle
birlikte alt yne iareten altl terk, On ki mama iareten on iki terkli tac giydii ifade edilir.
171

Tarikatnmede dervilikte insafn Cebrailden kald anlatlrken ayn olay Buyruklarda
tarik almann Cebrailden kalmasyla ilgili olarak anlatlr. Cebrail, Hz. Peygambere gelip selam
verdiinde peygamberimiz sadece dizleri zerine durup selamn alrm; Hz. Ali geldiinde ise
ayaa kalkp izzet edermi. Bu konuda skntya giren Cebraile peygamberimiz, kendisi
yaratldnda douda ve batda grd iki yldzdan birinin kendi ruhu dierinin ise Hz. Alinin
ruhu olduunu sylemitir. Sonuta Cebrailin skntsn Hz. Ali halleder ve Cebrail de insafa
gelir.
172
Tarikatnmede Alevi-Bektai kltrnde yaygn olarak bilinen Hz. Alinin kendi
cenazesini gtrmesi olay da anlatlmaktadr.
173

c. Ftvvetnmeler

Kelime anlam genlik, kahramanlk, cmertlik anlamna gelen ve asl sufilie dayanan
ftvvet, terim olarak Allahn emirlerini muhafaza, Resulullahn snnetine uymak ve Allah
dostlaryla sohbet etmek anlamna gelir.
174
Ftvveti, ele geen bir eyi tercihen bakalarnn

169
Erefolu, Tarikatnme, vr.17b-20b.
170
Erefolu, Tarikatnme, vr.69b-73a.
171
Erefolu, Tarikatnme, vr.75a-75b. Devamnda, tac ve hrka kelimelerini meydana getiren harflerin simgesel
anlamlar zerinde durulur. Buna gre, tac kelimesi harften meydana gelip te harfi tamamlk elif harfi
doruluk ve cim harfi cemal anlamna gelmektedir. Keza hrka kelimesi de harften meydana gelip ha hilkat,
ra riyazet ve iradet, kaf kadirlik anlamna gelmektedir. bkz. 76a.
172
Erefolu, Tarikatnme, vr.12b-13a. Buyruklarda ise bu anlatmn benzeri Cebrailin kibirlenmesiyle ilgili anlatlr.
173
Bkz. Erefolu, Tarikatnme, vr.13a-16b. Hz. Ali, leceinde Hz. Hasan ve Hz. Hseyine beni kefeleyip
tabutuma koyun, yz rtl bir Arap gelecek, namazm klacak, tabutumu alp gtrecek, sakn karmayn der.
Ertesi gn tabutu gelen yz peeliye verirler, ancak meraktan adamn peinden giderler, bakarlar ki yz rtl adam
babalar Hz. Alidir. Onlara tekrar namazn kldrr ve bulunduklar yere gmmelerini ister.
174
Mehmet Saffet Sarkaya, XIII-XVI. Asrlardaki Anadoluda Ftvvetnamelere Gre Dini nan Motifleri, (Ankara:
Kltr Bakanl, 2002), s.1. (Bundan sonra Ftvvetnamelere Gre adyla gsterilecek).
77

istifadesine sunmak, ele gemeyen bir ey iin ise kretmek olarak tanmlayan mam Cafer
Sadk, ftvvet ile ilgili ilk sz syleyen kiidir.
175

Ftvvetnmeler, slam dnyasnda II/VIII. yzylda tasavvufi bir terim olarak ortaya
kan, ancak VII/XIII. Yzyldan itibaren toplumsal, ekonomik ve siyasi almlar bulunan bir
yapya dnen Ftvvet anlaynn bir yansmas olarak kltrmze girmi eserlerdir. Ftvvet
tekilatnn geliimine paralel olarak Sufi Ftvvetnmeleri, Ftvvet Tekilat Ftvvetnmeleri
ve Ahi Loncalar Ftvvetnmeleri olmak zere ftvvetnme tr mevcuttur. Anadoluda
ortaya kan ftvvetnmeler, ahiliin dp, tre ve kaidelerini didaktik bir metotla aklayan,
tekilat mensuplarnn el kitaplar olarak XIII-XVI. yzyl Anadolusunun din ve kltrel tarihi
iin nemli bilgiler ihtiva eden kaynaklardr. Abbasi halifesi Nsr-lidinillahn (11801225)
ftvvet tekilatn kendisine balayarak resmiletirmesi ve mensubu olduu mamiye mezhebine
gre ekillendirmesi ve yine Ahilik iinde yazlan ftvvetnmelerin de Ali gibi yiit, Zlfikar
gibi kl bulunmaz=L fet ill Ali, l seyfe ill Zulfikr sznn rehberliinde ftvvetin ba
olarak Hz. Aliyi gstermeleri, balangta Snni temelli olan ftvvet anlaynn ii eilimler
gstermesine yol amtr.
176

Ftvvet ehlinin meslek loncalar olarak rgtlenmeleri sonralar kemer (edd)
kuanmalar, alvar giymeleri, tuzlu su imeleri, her sanatn bir piri olduuna inanmalar vb.
trensel bir takm aralar ortaya kmtr.
177
slam dnyasnda ilk ftvvetnme Ebu
Abdurrahman es-Slemiye (.412/1020) ait Kitbul-Ftvve adl eserdir. Bu eserde Slemi,
ftvvet ahlaknn ilkelerini sralam ve her ahlaki ilkeyi bir hadis veya bir mutasavvf szyle
aklamtr.
Anadoluda en yaygn ve adp-erkn bakmndan en geni ftvvetnme Razavi
ftvvetnmesidir. Seyyid Muhammed b. Seyyid Aleddin Hseyni Razaviye (.931/1524ten
sonra) ait olan bu eser Mifthud-Dekyk fi Beynil-Ftvve vel-Hakyk adn tamasna
ramen ftvvet ehli arasnda Ftvvetnme-yi Kebir adyla bilinir. En erken nshas 931/1524
tarihine ait olan bu eser, daha sonra yazlan pek ok ftvvetnmeye kaynaklk tekil etmitir.
178

Anadoluda en yaygn olan bu Razavi ftvvetnmesinde, Razavinin ifadesiyle
ftvvetdrlar arasnda sylenen ve ilenen erkn kaleme alnmtr. Tvbe almak, yol atas ve yol

175
Er-Risletul-Kueyriyye, 478i gster. bn Kayyim el-Cevziyye, ftvvetten ilk defa mam Cafer Sadkn
bahsettiini syler.
176
Bkz. Sleyman Uluda, Ftvvet, DA, XII, s.259261; Ahmet Yaar Ocak, Ftvvetnme, DA, XII, s.264
265; Mehmet Saffet Sarkaya, Ftvvetnamelere Gre, s.12; ayn yazar,Ftvvetname-i Cafer Sdka Dair Bir
nceleme, HBVAD, (Gz 2006/40), s.105106.
177
rnein Abbasi halifesi Nsr li-dinillah, ftvvet tekilatn kendisine baladnda rgtn alvarn giyerek
seyyidul-fityn/yiitlerin ba olmutu. Bkz. Sleyman Ate, Tasavvufta Ftvvet, (Ankara: AF Yaynlar, 1977),
s.4.
178
Sarkaya, Ftvvetnamelere Gre, s.8.
78

kardei edinmek, edd kuanmak, eddin artlar, erkn, akirdi revan etmek, helvay cefnenin
senedi, erkn, piirilmesi, paylatrlmas, bir ehirden dier ehre gtrlmesi ve mahfil ehlinin
birbirinden hak talep etmesi gibi konular ilenir. Ayrca, ftvvetin ksmlar, dereceleri, ftvvete
alnmayan kimseler ve ftvvetten dren haller, ftvvet ehlinin vasflar, ftvvet sahibi
peygamberler ve Hz. Alinin kemer (edd) kuanmas, lahmuke lahmi vb. olaylar Gadir-i Hum
olayna paralel anlatlr. Eser, soru-cevap blmyle bitirilir.
179

alma iinde yeri geldike iaret edilecei zere, Buyruklarda geen tra erkn, Hz.
Aliye kemer balanmas, helvay cefnenin hikyesi, talibin yol iinde bilmesi gerekenler, Hz.
Muhammed ve Hz. Alinin bir gmlekten ba gstermeleri (lahmuke lahmi anlay), tevell ve
teberr anlay, on drt masum- pak, on yedi kemerbeste vb. konular ftvvetnmelerle byk
benzerlik gstermektedir.
3. Hurfi Metinleri

Hurfilik, Fazlullah Esterabdi (.796/1394) tarafndan kurulmu, harflerin kutsallna ve
her bir harfin bir saysal deeri olduu anlayna dayanan batni bir yaklamdr. slam
dnyasnda harflerin kutsall dncesi daha nce Hallc- Mansur (.309/922), bn Arabi
(.638/1240) vb. de grlmekle beraber Fazlullah tarafndan sistemli bir yapya kavumutur.
Hurfilie gre Arapada 28, Farsa ise 32 harf vardr. Bu sistemde btn evren ve varlklar,
insann yznde doutan gelen yedi siyah hat vardr; iki ka, drt kirpik, bir sa. Bunlar hutt-
mmiye=anne izgileri dir ve hl ve mahal olarak hesaplannca on drt ederler. Bir de erkekte
ergenlik anda ortaya kan yedi hat vardr; sa ve sol yanda iki byk, iki sakal, iki burun hatt
ve alt dudak altndaki hat. Bunlara da hutt- ebiyye=baba izgileri denir. Bunlar da, hl ve
mahal olarak on drt ederler ve toplamda yirmi sekiz olurlar. Btn dini hkmler yirmi sekiz ve
otuz iki saysna uygulanarak bu hkmlerin insann yznde temsil edildii ileri srlr.
180

Hurfilie gre kinat devir zerinedir; nbvvet, imamet ve ulhiyet. Nbvvet, Hz.
dem ile balam ve Hz. Muhammed ile son bulmutur. mamet, Hz. Ali ile balam on birinci
imam Hasan el-Askeri ile bitmitir. Mehdi olan Fazlullahn zuhuruyla da ulhiyet devri
balamtr ve ondan sonra gelenler onun buyruuna tabi olmak zorundadrlar.
181


179
Sarkaya, a.g.e. 9. Glpnarlya gre hem Fatih devrinde Seyyid Gaybi olu eyh Hseynin hem de Razavinin
ftvvetnameleri, Safevilerin Anadolu ve Rumelide yaptklar propagandalarn ak delilleridir. Bkz. Glpnarl,
Alev-Bekt Nefesleri, s.5.
180
Bkz. Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, (Ankara: TTK Basmevi, 1973), 1620; Hsamettin Aksu,
Hurflik, DA, s.408.
181
Glpnarl, a.g.e., s.19.
79

Hurfilerin Anadoluda faaliyetleri, Fazlullah Hurufinin en nemli halifelerinden ve ayn
zamanda damad olan Ali el-Ala [Aliyyul-Ala] (.822/1419), yine halifesi olan ve Alevilerin
yedi byk ozanndan biri kabul edilen maduddin Nesimi (.811/1408), Mir erif ve Abdlmecid
zzuddin Feriteolu (.864/1459) eliyle olmutur. Ali el-Ala Anadoluya gelip Bektailer arasna
girerek Fazlullahn Cavidannmesini gizlice okutmuken, Nesimi iirleriyle Feriteolu ise
Iknme ve hiretnme ve evirileriyle Anadoluda etkinlik gstermitir.
182
Hurfilerin
Anadoludaki faaliyetleri o kadar etkili olmutur ki Fatih Sultan Mehmetin bir ara Hurfilie
temayl ettii rivayet edilmektedir. Ancak vezirlerin mdahalesiyle Hurfilik, Osmanl
Devletinde kovuturmaya tabi tutulmu, birok Hurfi yaklarak ldrlmtr. Kovuturmalara
maruz kalan Hurfilik zamanla Bektailik iine szm ve 16 ve 17. Yzyllarda Bektailiin temel
inanlarndan biri haline gelmitir.
183

Buyruklarda, Hurufilik izlerine rastlanmaktadr. zellikle insan bedeni ile ilgili Hurufiliin
yapt soyutlamalara Buyruklarda da rastlanmaktadr. almada kullanlan Risle-i eyh Safi,
Hurfiliin izlerinin en ak grld yazmadr. Dier yazmalarn aksine drt kapnn yedier
makam olduu sylenerek toplamda yirmi sekiz makam olduu ifade edilmitir. Yirmi sekiz
makamn gerekesi de Kuran harflerinin yirmi sekiz olmas, Allahn gkleri ve yeri yedier kat
yaratmas vb. Hurufi dncelerle paralel bir anlatm yaplmtr.
184

Buyruklarda, ba, aln, ka, gz, burun, gz, kulak vb. insan uzuvlar kullanlarak
Kzlbalk yolunun esaslarna ynelik yorumlarn yapldn grrz. rnein Gkeler
buyruunda, eer sorsalar banda ne var, alnnda ne var, kanda ne var, gznde ne var,
burnunda ne var, kulanda ne var, aznda ne var, gsnde ne var, elinde ne var, belinde ne var,
yznde ne var, dizinde ne var, ardnda ne var, nnde ne var? sorular sorulmutur. Bu sorularn
cevaplar yle verilmitir.
Bamda tc- devlet, alnmda Hda-y lem yezel hazretlerine itaat, namaz- talib-
i taat, kamda kalem-i kudret, gzmde nur- velyet, kulamda pak
Muhammed, burnumda by- cennet, azmda emn- ehdet, gsmde Kuran-
Hikmet, elimde dest-i velyet, belimde kemer-i hidayet, dizimde dem-i hizmet,
ayamda erkn- meyh, ardmda ecel, nmde nasib.
185


182
Bkz. eybi, en-Nezet, s.161162; Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, s.1415, 2429; Aksu, Hurfilik,
DA, s.411.
183
Glpnarl, Hurfilik Metinleri Katalou, s.29. Bedri Noyan Dedebaba, bu realiteyi kabul etmekle birlikte
Hurufilii Bektailiin kuruluuna kadar gtrenleri eletirmekte ve Hurufiliin Bektailie byk zarar verdiini
dnmektedir. Bkz. Bedri Noyan Dedebaba, Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevlik, (stanbul: Ard Yaynlar,
1999), II, s.291294.
184
Risle-i eyh Safi, vr.4a. Bu yazmann tantmnn yapld kaynaklar blmnde de ifade edildii zere bu yazma
mecmuann ierisinde yer alan bir risale de Shibul-Hurf Dervi Hseyni (61b-62b) adn tamaktadr ki shibul-
hurf ifadesi ak bir Hurufilik belirtisidir.
185
Gkeler, s.266267.
80

Bu cevaplarn ardndan bir Hatayi nefesiyle anlatlanlar desteklenmitir.

4. Szl Kltr: Kzlba Ozanlarn Nefes ve Deyileri

Buyruklarn byk bir blmnde konu anlatmlarnn sonunda bata Hatayi olmak zere
eitli ozanlarn iirlerine yer verilmektedir. Alevi-Bektai kltr dnyasnda nefes olarak
adlandrlan din ierikli iirlerle konular pekitirilmitir.
186

almamzda kullandmz Buyruklarda, ou Hatayinin olmak zere Seyyid Nesimi,
Kul Himmet, Pir Sultan Abdal vb. Alevilik-Bektailikte yedi ulu ozan olarak kabul grm
ozanlarn iirleri yer almaktadr.
187
Buyruklarda geen baz iirleri metinde konu anlatmnda
rnek olarak vereceimiz iin burada sadece birka nefes rnei vermek istiyoruz.
Tarikatta on iki erkn olduuyla ilgili bir Hatayi Nefesi:
Dervilie dava klan
Gel sen bu erkna bak
Hayr iin redem hem
Hak iun vireyim sebk

Evvelki erkn budur
Hk eyleyesin zn
Yksekden dkmeyesin
Olasn toprakdan toprak

kinci erkn budur
Al marifet tohumundan
z kendi tarlana brak
Kmil olunca besle ak
[]
Hatayi dir anlar hamdur
Anlar dnyada bi-gamdr
Drt kapudur krk makamdr
yz altm alt urak
188



186
Bedri Noyan, Nefesi, Vahdet-i Vcudu, yin ve erkn, gelenekleri konu edip bunlar rindne ve kalenderne
bir ed ile anlatan iirler diye tarif ederek nefesin dier tarikatlarda ilahi adyla anldn syler. Bkz. Bedri
Noyan, Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevlik, (stanbul: Ard Yaynlar, 2000), III, s.44.
187
almada rnek olarak kullandmz iirleri, ad geen ozanlarn daha nce yaymlanm divanlaryla
karlatracaz. Hatayinin iirlerini daha nce yaymlanm u almalarla karlatracaz: Tourkhan Gandjei
(Turhan Gencei), Il Canzoniere di Sah smail Hatayi, (Napoli: Instituto Universitario Orient, 1959); Hamid Arasl,
ah smail Hatayi, (Bak: Azerbaycann ran ile Medeni Alaka Cemiyeti Neri, 1946); Sadeddin Nzhet Ergun,
Hatayi Divan-ah smail-i Safevi Hayat ve Nefesleri, (stanbul: Maarif Kitaphanesi, 1956); Babek Cavanir ve Ekber
N. Necef, ah smail Hat Klliyat, (stanbul: Kakns Yaynlar, 2006). Dier ozanlarn iirlerini ise Sadeddin
Nzhet Ergunun, XVII. Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, (stanbul: Evkaf Matbaas, 1929) adl eseriyle smail
zmenin hazrlad Alevi-Bektai iirleri Antolojisi,15 (Ankara: Kltr Bakanl, 1998) almasndan
karlatracaz.
188
Glpnarl 198, vr.102a-103a; Gkeler, s.348350. Bu nefes on drt drtlkten meydana gelmektedir.
81

Hz. Alinin akeriyem (hizmetisiyim) diyen bir Hatayi Nefesi:
Adm smail ibni Haydarm
Ali el-Murtezann akeriyem
Hseyni merebim ben din iinde
Mevali olann Hak rehberiyem

Menim gazilerime hurmet eyleye
Gelup anda olann minberiyem
Meni ayru evladan sanma gzsz
Yakin bilun anlarn serveriyem

Men hem pir ve hem sultan- lem
Hatayiyem Alinin akeriyem
189

Son olarak Pir Sultan Abdaldan Yolun Esaslar ile ilgili bir Nefes:
Gel gnl karardan ama
Szm sana mrvvetdir
Gafilin sacdan dme
Evvel kapuda eriatdr

eriattan edeb ren
Amelle stad olur olan
Al dinden bilin balan
Kimi farz bil kimi snnetdir

Eer bu srra irersen
Dolan kapudan girersen
Tarikat farzn sorarsan
Yedi farz snnetdir
[]
Pir Sultan dir klu beli
Didin Ya Murteza Ali
Kim kadeh ier kimi ivelu
Bu bize bir aceb dertdir
190


C. Buyruklarda Mezhepsel Unsurlar

Buyruklarn hangi teorik ve pratik ya da terminolojik ifadesiyle hangi itikdi ve fkhi
mezhep anlayyla yazld, Buyruklarn kayna ve ait olduu Kzlbaln bal bulunduu
inan evrenini gstermesi bakmndan nemlidir. Ancak elimizdeki yazma metinlerde bu eserlerin
hangi mezhep anlayna gre telif edildii somut olarak yer almamaktadr. nk Buyruklar
ierikleri itibaryla tasavvufi-ahlaki tarikat metinleri olup inan esaslarnn yer ald teoloji
kitaplar ya da ibadet esaslarnn anlatld fkh kitaplar deildir. Bu nedenle Buyruklarda yer
alan mezhepsel yaklamlar ancak slam Mezhepleri Tarihinde mezheplerin ayrmasnda nemli
olan baz siyasi yaklamlar sz konusu edilerek ortaya konabilir.

189
Glpnarl 181, vr.51a; Gkeler, s.450451. Kr. ah smail Hati Klliyat, s.274, Gazel no: 203.
190
Glpnarl 198, vr.84a-84b; Gkeler, s.368371.
82

Buyruklarda yer yer drt mezhep iinde bu yoktur, eklinde ifadelere rastlasak da bariz
olarak arl hissedilen itikadi mezhep iiliktir. iilik izleri derken, Buyruklarda izlerini aktan
grdmz Safeviliin benimsedii bir mezhep olmas ynyle, Safevilik dolaymnda bir
iilikten bahsetmekteyiz.
iilik mezhebi ile ilgili en ak deerlendirmeler, Sefer Aytekinin derledii mam Cafer-i
Sadk Buyruunda grlmektedir. Buna gre daha on sekiz bin lem yaratlmazdan evvel
Muhammed Mustafa ve Ali el-Murtezann nurlar mevcut idi. Daha sonra bunlarn zamanlar
gelince Hz.Muhammedin nuru Abdullahtan, Hz.Alinin nuru ise Ebu Talipten zuhura geldi.
Aslnda bunlarn nurlar balangta bir idi ancak doumlaryla bu nur iki olduysa da manaca yine
birdir. Ancak Hz.Muhammed ile Hz.Alinin bu srrn kimse bilmezdi. Daha sonra yetmi iki
millet; ia ve Havari olmak zere ikiye blnmt. Havari; Ebubekir, mer ve Osman
sevenlerdir. ia mezhebi ise Muhammed ile Alinin olup ileri drt kapda, krk makamda ve on
yedi erknda bir idi. Yani bir kapdan girer karlar, bir sofrada ve bir kapta yer ierler aralarnda
perde olmazd. Hatta ialarn kolar koyunlarnda, boalar ineklerinden ve horozlar
tavuklarndan ayrlmaz idi.
191
Yetmi iki milletin iki gruba ayrldndan haberdar olan
Hz.Peygamber, bir gn yetmi iki milleti bir araya toplad. Deve palanndan hazrlanan minberin
zerine kp vaaz ve nasihatte bulunduktan sonra Hz.Aliyi yanna arp ikisi bir gmlekten ba
karp ba bir vcud iki ve ba iki vcud bir oldular. Ardndan Hz.Muhammed, Hz.Ali ile ilgili,
Ben ile Ali ayn nurdanz. Ben ilmin ehriyim Ali ise o ehrin kapsdr. Ali, dnya ve ahiret
kardeimdir. Ali ile ayn etten, ayn kandan, ayn ruhtan, ayn cisimdeniz, zahirimiz batnmz
birdir. Ben kimin velisi isem Ali de onun velisidir, hadislerini sylemitir.
192

Gkeler Buyruunda da yolun Hz. Aliden kalp mam Cafer Sadk tarafndan On ki
mam yolu olarak sistemletirdii u ekilde betimlenir: Tarikatn yedi farzndan ikincisi, taliplerin
drt kapda kmil olup saylm olmalardr. Saylm olmak demek mam Hseyin darna
boyun emek demektir, onunla beraber ehit olanlar ve gaziler ilk saylanlardr.
193
Devamn
orijinal metinden takip edelim;
Hazret-i mam Ali aleyhisselam buyurmutur ki, yetmi milletten on kavim
bizi sevmitir, amma asl talibim oldur ki, yoluma can, ba verenlerdir ki, intihas

191
Aytekin, s.150; Aytekin-Malatya, s.213214.
192
Aytekin-Malatya, s.214215. Aytekin Buyruunda olan bu ifadelerin benzeri Fuat Bozkurtun hazrlad Buyrukta
da vardr. Ancak daha nce de ifade ettiimiz gibi bir buyruk metni ina etmeye alm olan Bozkurt bu iilik ile
ilgili bahiste muhtemelen Aytekin Buyruu zmir nshasyla Malatya nshasndaki olaylar bir araya getirip anlalr
bir metin ortaya koymutur. ii Mezhebi balyla anlatt blmde; ii mezhebinin Muhammed ile Alinin drt kap
krk makam ve on yedi erkndaki birlikleri zerine kurulu olduunu syleyerek sze balar. Ardndan dier
Buyruklarda farkl yerlerde birbirinden ayr anlatlan Muhammed ile Alinin nurlarnn yaratlmas, lahmuke lahmi
anlay, ikisinin bir gmlekten bir ba gstermeleri olaylarn pei sra zikrederek olay anlatr. Bkz. Bozkurt, s.171
172.
193
Gkeler, s.8.
83

mam Hseyinde malum olur, dedi. Ve bu vecih zere Hazret-i mam Cafer-i
Sadk aleyhisselam gelip ceddinin mezhebini, gnden azhar (ak) eriatn ve
tarikatn beyan eylemitir. Ve evvela eriatn ve eriatda namaz ve syam
cmle beyan eyleyip ve hl amel olunur. Ve tarikatda tamamen gnden azhar
(ak) erkn yrtt. Bu bab dahi bu kadar kifayet eder. Zira ikinci farz,
klu beldan beri on iki imam katarna katlan erenlerin cmle ahvalinin
beyandr. Ve Muhammed Ali, On ki mam dahi tarikata baldr, tarikat
dahi kendilerine baldr.
194

Hadis literatrnde Frka-y nciye
195
diye mehur olan rivayet de, Buyruklarda
yukardaki dncelere paralel bir ekilde ilenmitir. Hz. Muhammed ile Hz. Alinin karde oluu
anlatlrken Hz. Peygamber; Benim mmetim yetmi iki frka olup cmlesi ehl-i nr olusa gerek
heman bir frkas ehl-i cennet olsalar gerek, dedi. Etdiler: Ya Muhammed, ol cennet ehlinden olan
frka kangi blkden olsa gerek? Buyurdu kim, ol frka-i nciyedir, bu yola duacdr, nefsinin
hrsn ldren hem gazi hem hacdr, benim evladma tabi olanlar tarikat iinde gruh- evliya ile
beni isteyip bulanlardr demitir.
196
Bu anlay da dier tarihsel din gruplarda olduu gibi
Kzlbaln kendini kurtuluta olan frka olarak grdn gstermektedir.
1. mamet Meselesi

Buyruklarda Hz. Muhammedden sonra halifenin kimin olaca meselesinde
Mslmanlarn iine dt ihtilaflardan ve Hz. Ebubekirin ilk halife seilmesiyle sonulanan
sreten bahsedilmez. Ancak Buyruklarn bu konudaki tavrnn net olduunu ve halifelik hakknn
Hz. Aliye ait olduunu aka ortaya koyduunu syleyebiliriz. Bunun en nemli kant, yukarda
Buyruklarn kaynann ne olduuyla ilgili blmde de gsterdiimiz zere, neredeyse tm
Buyruklarn, Hz. Muhammedin lmeden nce yanna Hz. Aliyi artp ona ve yolunda
yryeceklere uyulmas iin bir takm vasiyetlerde bulunmas olayyla balamasdr.
Bu ak kanttan baka, Buyruklarda daha ayrntl anlatmlar da grmekteyiz. eyh Safi
Buyruklarnda halifelik ad altnda Allahn meleklere yeryznde bir halife yaratacan

194
Gkeler, s.89.
195
Rivayet yledir: Hz.Peygamber; Yahudiler yetmi bir frkaya, Hristiyanlar yetmi iki frkaya ayrlmlardr.
mmetim yetmi frkaya ayrlacak, biri hari dierleri cehennemdedir diye buyurunca, sahabe; O frka
hangisidir? diye sorduklarnda, Resulullah (s.a.v.) Benim ve ashabmn zerinde olduu yolda olan diye cevap
vermitir. bkz. Ebu Davud, Snen, Snnet, 1 (45964597); Tirmizi, Snen, man, 18 (26402641); bn Mace, Snen,
Fiten, 17 (39913993); Meclisi, Bihr, c.30, s.337 (Frka-y Nciye, senin ve ashabnn zerinde olduu yola
mtemessik olanlar); XXXVI, s.336; bn Batrik, Umdetu Uyni Sihhil-Ahbr f Menkb mmil-Ebrr, s.74; eyh
Saduk, Kemlud-Din ve Temmun-Nime, II, s.662. Burada verilen kaynaklarda kurtulua eren frka kimdir?
sorusuna Hz.Peygamber, benim ve ashabmn zerinde olduumuz yol zerinde olan, cemaat eklinde cevaplar
vermitir.
196
Glpnarl 198, vr.46a; 199, vr.70b; Gkeler, s.195196; Aytekin-Hac Bekta II, s.266.
84

sylemesiyle ilk halifenin Hz. dem ardnda son peygamberin de Hz. Muhammed olduu ondan
sonra da halifelik hakknn Hz. Alinin ve evlatlarnn hakk olduu ak bir ekilde sylenir.
Ancak Buyruklarda halifelik hakknn Hz. Aliye ait olduu somut bir ekilde gsterilse ya da ok
belirgin bir ekilde ima bile edilse yle bir skntyla kar karyayz. Esasen Buyruklarda, ortaya
kt dnemin koullar gerei siyasi yn ak bir ekilde grlmez, rtl bir anlatm vardr. Bu
nedenle Buyruklar ierikleri ynyle siyasi olmaktan ok tasavvufi/mistik eserlerdir ve ilenen
konular da tasavvufi/batni bir dille anlatlmtr. Buyruklarda halifelik konusunun izlerini; Hz.
Muhammed ile Hz. Alinin karde/musahip oluunda, lahmuke lahmi anlaynda, nur-
Muhammed-Ali anlaynda, tarikatta kemerbalama ve on yedi kemerbeste anlaynda
grmekteyiz. Anlan konular mstakil balk olarak ileriki blmlerde ayrntl bir ekilde
anlatacamz iin burada ksaca bu olayn satrbalarn vermekle yetineceiz.
197

eyh Safi Buyruklarnda halifelik ve halifelik artlarnn ne olduuyla ilgili ayr bir blm
alm ve Hz. demin ilk Hz. Peygamberin de son halife olduu sylenerek halifelik artlar
anlatlmtr. Buna gre Yce Allah, meleklere, ben yeryznde bir halife yaratacam,
198
demi
ve ilk halife olarak Hz. demi yeryzne gndermitir. kinci halife ise Htemdir yani Hz.
Muhammed (a.s.). demden Hteme kadar yedi bin yl gemi, yz yirmi drt bin peygamber,
yz on resul gelmitir. Aralarnda birok halifeler gelip geerek dnyaya hkmetmilerdir.
Peygamberlerin sonuncusu (htemul-enbiy) Muhammed Mustafa (a.m.) dnyaya gelince
hepsinin hkm batl ve nsih olup dnyada ins cin, vuh u tuyr her ne var ise ona musahhar
olmutur. Yce Allah, ona habibim ve resulm diye hitap etmitir. Hz. Muhammed, insanlar
yirmi yl eriata davet etmi ve ona inanan toplam otuz bin ashab olmutur. Dnyadan
Hakka vasl olduunda yerine geecek kaim makam ve vasisi Hazret-i mam Alidir. mam Ali
ve on bir evlad ondan sonra halifelerdir. Onlarn nesli ve vekil gsterdikleri de halifedirler.
199

Ayn Buyruklarda halife kelimesinin esoterik anlam da verilerek her harfin ne anlama
geldii sylenmi ve ardndan halifenin zellikleri anlatlmtr. Buna gre, kelime olarak
Halife ( , , , ,) be harften olumaktadr ve eitli almlar bulunmaktadr. ncelikle
Pene-i l-i Ab
200
dan ibarettir. Yani dest-i velyet srr- ski-i kevserdir. Halifenin bir anlam
da ouldur. Yani , halef yani oul; , ltf- kerem; , yer gibi sakin olmaktr; , huzurlu olmaktr
(friul-bl); , ismi Hdur, glbank-i evliyadr, halifelere mahsustur. Allah, Muhammed ve

197
Esasen, yukarda bahsedilen konularn halifelik gibi siyasi bir balam da deil de, imamet ya da velayet
balamnda Hz. Alinin ah- Velayet oluu ynyle tasavvufi adan da deerlendirilmesi mmkndr. Ancak,
Buyruklarn Safeviler tarafndan yazdrlan rnler olmas ve Safevilerin de bu konuyu siyasi olarak mlahaza
etmeleri nedeniyle burada bu konuyu halifelik ynyle deerlendirdik.
198
Bakara, 2/30.
199
Glpnarl 181, vr.15a; 198, vr.39a-40a; 199, vr.64a-64b; Gkeler, s.169171.
200
Aba altndaki be kii anlamnda Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz.Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin iin kullanlan
bir deyimdir.
85

Halife isimleri be harftir; talip bu incelikleri bilmelidir.
201
Talip olann halifenin kim olduunu
bilmesi gerekir; halifenin gk olduunu ve yedi yz bulunduunu bilmesi gerekir. Ayrca halife
olan da bunlar bilmelidir ki ona halife demek geerli olsun. Halifenin zellikleri/yedi yz
unlardr: Vahdet, Hizmet, radet, kamet, Selamet, Melmet ve Devlet.
202
Vahdet; ikilikten geip
birlie erimektir. Eseri vahdaniyettir, yani bir ile bir olmaktr. Hizmet; yol ehli olan kardelerin
cmlesine bir gz ile bakmaktr. Yani byk kk ayrmn kaldrp beraber hizmet etmektir.
Bunun eseri kibri ortadan kaldrp gnlde alakgnlll kurmaktr. Talip olan kiinin mrebbi
gnlne girebilmesi iin elinden geldiince taliplere ve mrebbisine hizmet etmelidir. Zira
Hz.Peygamber krklar meclisine dhil olabilmek iin urad ilk kap hizmet kaps olmutur.
Seyyidul-kavmi hdimul-fukaraym demitir. Krklarn ona ilk gsterdikleri hizmet olmutur,
zm tanesini aralarnda paylatrmasn talep etmilerdir. radet, bu yola sdk ile gelip mrid-i
kmile iradet getirmektir. Eseri aktr, murad mauk cemlin mahede klmaktr (sevilenin
yzn grmektir). mamet, imamlar yoluna, din akna durumaktr. Eseri bakalaryla hemdem
olmaktr. Selamet, kendi imann, dinini selamette tutmaktr. Eseri haslardan bakasyla sohbet
etmemektir. Melmet, rsv-y m olup terk-i nmus- r etmektir. Yani harbt kesinde harap
olmaktr. Eseri g-yi mecliste harbttan ilim talim tutmaktr. Yani gnllerden haber vermektir.
Devlet, terk-i taallukt edip cmle varln yoklua saymaktr. Elinde ne varsa din kardeleriyle
yiyip iip ho gemektir. Eseri dem ddr grmek, erenlerden murad almak, dostun cemalini
mahedeye ermek ve murad isteyenlerin muradn vermektir.
203

Halifenin on iki de art vardr: Sehvet, saadet, ibret, gayret, hrmet, sohbet, mrvvet,
efkat, ikrar, sr, tevell, teberrdr.
204
Sehvet, yemek ve yedirmek, ismini cmert kiiye
kartmaktr. Arifler yiyen bz, yediren bz, yemeyip yediren ahbzdr, demilerdir. Eseri, yiyip
yedirmenin Hak iin olmas, kimseye minnet edilmemesidir. Saadet, gc yettiince elinden
geleni yapmak, amac balanmaktr, gnl evini yapp mamur klmaktr. bret, can gz ak
olup her neye bakarsa ondan ibret alp Hakkn btn hikmetlerin mahade klmaktr; eseri,
makm- mntehya ayak basmaktr. Gayret, din yolunda almak, nefisle hesaplaarak
mcadele etmektir; eseri, gayret edip blisin zerine galip gelmek, elden geldike malup
olmamaktr. Hrmet, kendi eli altnda olanlara riayet eylemek ve tatl dil ile konumaktr; eseri,
mihr u muhabbettir. Sohbet, bir mecliste sz deerli olmak ve hemen konumamaktr (sebak
tutmaktr); eseri, marifettir. Mrvvet, dman yenip yok edecei zamanda mrvvet gsterip
onu affedebilmektir; eseri mdr klmaktr. efkat, zayf ve miskinleri koruyup rahmet edip

201
Glpnarl 181, vr.15a; 198, vr.40a-40b; 199, vr.64b; Gkeler, s.172.
202
Glpnarl 181, vr.15a; 198, vr.40b; 199, vr.65a; Gkeler, s.173.
203
Glpnarl 181, vr.15a-15b; 198, vr.40b-41b; 199, vr.65a-65b; Gkeler, s.174175, 367.
204
Glpnarl 181, vr.15b; 198, vr.41b-42a; 199, vr.65b-66a; Gkeler, s.176177.
86

balamak, tarik ehli kardelerin ihtiyalarn gidermektir; eseri, muhtatan halas olmaktr. krar,
vadine ihanet etmemek, nefes ettiini yerine getirmektir; eseri, dostlar yolunda can verip tarikat
iinde hk (toprak) olmaktr. sr, her ne var ise dost yoluna sap kendi z cann erenler yoluna
tufeyl edip ba ve candan gemektir; eseri, sahib-i srr- esrr olmak, dilediini kendi katnda
bulmaktr. Tevell, Resuln ehl-i beytine muhabbet edip can- gnlden ve dern- dilden evlatlar
olan on iki imama tabi olmaktr; eseri, terk-i dnyadr. Teberr, Muhammed-Ali hazretlerinin
dmanlarndan nefret edip kamaktr. Ehl-i beyte dman olan melunlara n-sezlar klmaktr;
eseri, Muhammed Ali evlatlarndan bakasna gnl vermeyip murad bulmaktr.
205

Buyruklarda Hz. Peygamberin kendisinden sonra Hz. Aliyi setii eitli ekillerde
anlatlmaktadr. Bir anlatma gre; Hac dnnde Hz. Peygambere Ey Resul! Rabbinden sana
indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini yapmam olursun,
206
ayeti nazil olur.
Bunun zerine Hz.Peygamber ashabna bir minber hazrlatr. Minberde Hz. Alinin elinden tutar
ve Ben kimin efendisiysem Ali de onun efendisidir, diyerek Hz. Aliye Ya Ali ben ilmin
ehriyim, sen de kapssn, der ve onu kendine karde yapar.
207

Risle-i eyh Safinin baka bir yerinde bu olay yle de betimlenmektedir: Hz.Peygamber,
mminlerin topland bir evde herkesin huzurunda Hz. Aliyi kendisine karde tutunca, Hz.Ali de
Hz. Peygamberi rehber edinir, Hz. Resul tarikat hutbesini okur ve Hz.Aliye dua eder. Bunun
zerine sahabeden bazlar Hz. Aliye gelip, lahmuke lahmi ya Ali deyip otururlar. Hz. Resul,
Alinin elini tutup, Ali benim tarikatda olumdur ve hakikatta karndamdr
208
ve Ya Ali! Sen
benim vasimsin ve varisimsin, diyerek ona talep edenlere erkn- tarikat ve hakikat zerine beyat
verme yetkisi verir. Bunun zerine Selman- Farisi, Ammar ve Bill-i Habei Hz. Aliden biat
alrlar. Hz. Peygamberin ve Hz.Aliin istei zerine Selman, Hz.Fatma, Hz. Hasan ve Hz.
Hseyine rehber olur. Daha sonra, Resulullah, Hz. Aliye git krane getir yiyelim der. Getirilen
kraneyi yerler, dua ve glbank ederler.
209

Baka bir anlatm yledir: Hz. Peygamberin son haccndan dnte Cebrail, Maide
suresinin 67. ayetini getirir. Bunun zerine Hz. Muhammed ashabna bir minber hazrlamalarn
ister, minber olacak kereste bulunamaynca deve palanndan minber hazrlarlar. Minbere kan Hz.
Muhammed, Hz. Alinin elinden tutar ve insanlara hitaben, Ey insanlar! Ben sizin efendiniz deil
miyim? diye sorar. Evet, ylesin cevabn alnca Hz.Aliye dner ve Ya Ali ben ilmin
ehriyim, sen de kapssn der ve Hz. Aliyi kendine musahip klar. Bu esnada cennetten bir

205
Glpnarl 181, vr.15b-16a; 198, vr.42a-43a; 199, vr.65b-66b; Gkeler, s.177180.
206
Maide, 5/67.
207
Risle-i eyh Safi, vr.32a-32b; Glpnarl 198, vr.45b-49b; 199, vr.68a-70b; Aytekin-Malatya, s.203.
208
Bu ifade metinde, hz eh fid-dunya vel-hira ifadesinin karl olarak gemektedir. Ancak anlam yukarda
verilenin aksine, Bu benim dnyada ve hirette kardeimdir, demektir.
209
Risle-i eyh Safi, vr.50a-51b.
87

gmlek getirmi olan Cebrail gmlei verir. Hz.Ali gmlei giyince Hz.Peygamber senin etin
benim etimdir, bedenin benim bedenimdir, kann benim kanmdr, ruhun benim ruhumdur,
210
der.
Daha sonra yine Hz. Muhammed, Ben sendenim, sen bendensin, tm peygamberlerin ocuklar
kendi sulblerinden geldi, benim ocuklarm senin sulbnden gelsin, der.
211
Daha sonra
Hz.Peygamber ve Hz.Ali o gmlei beraber giyip, bir ba bir ten olmular, ikinci kere
giydiklerinde iki ba iki ten olmular, son bir kez daha giydiklerinde ba da ten de bir
olmulardr.
212

Halifelik olay, en ak ve siyasi bir dille Glpnarl Buyruklarnda anlatlmaktadr.
Yukardakine benzer bir anlatmla ancak daha ayrntl ve daha somut bir ekilde Hz. Alinin
halife olduu yle anlatlr: Hz. Peygamber son haccndan dnnde Bedr-i Huneyn denilen
konaklama yerinde sabah namazn kldktan sonra olmutur. Mide suresinin 67.ayeti nazil
olduktan sonra minber hazrlatm, odun bulunamaynca toplam yirmi sekiz deve palanndan bir
minber hazrlanmtr. Yedierli st ste konan bu palanlar sal-sollu yerletirilmilerdir. Hz.
Muhammed, minberin zerine Hz. Aliyi de davet etmi ve ona Ya Ali! Gel sen benimle biat
eyle, ashab seninle biat eylesinler, her kim senin biatinden yz dndrrse benden yz dndrm
gibidir. Ve her kim benden yz dndrrse Allahtan yz dndrm gibidir. Her kim Allahtan
yz dndrrse ezel ve ebed giriftr- nr ve tuzah ola der. Hz.Ali minbere ktnda Hz.
Muhammed elinden tutar ve Ey insanlar! Ben size nefsinizden daha deerli deil miyim? der,
evet cevabn alnca Ben kimin efendisiysem bu Ali de onun efendisidir, diyerek Aliyi kendi
kaim makam tayin edip ona itaati asil ashaba vacip klar. nk Yce Allah, Allaha itaat edin.
Peygambere ve sizden olan llemre (idarecilere) de itaat edin,
213
diye buyurmutur dolaysyla
Aliye itaat vaciptir. Daha sonra Hz.Peygamber birka hadis-i erif daha irad etmitir. Ben ilmin
ehriyim Ali de kapsdr, Ben ve Ali bir nurdanzdr, Ya Ali! Harun ile Musa naslsa sen bana
ylesin, Ya Ali! dem peygamber zamanndan bu deme gelince cemi enbiyann evlad kendi
sulbnden geldi benim evladm senin sulbnden gelsin der. Daha sonra mbarek kuan aar ve
Muhammed Ali bir gmlek iine girip ikisi bir yakadan ba gsterirler. O zamanda
Hz.Peygamber, etin etim, bedenin bedenim, kann kanm, ruhun ruhum, sen bendensin ben
sendenim, der. Daha sonra mminlere imdiye kadar kk cihat (gaza-y sair) yaptk artk
byk cihat (gaza-y kebir) yapalm der ve byk cihadn nefisle mcadele olduunu alayarak
sizde birbirinizle karde olun, bizim gibi dirlik birlik iinde olun der ve sonra Allahm! Ona dost

210
Kaynayla ilgili deerlendirme
211
Bu rivayetin sen bendensin ben de senden blm Buhari, Sulh 6 ve Megzi 43de gemektedir.
212
Risle-i eyh Safi, vr.31b-37b.
213
Nis, 4/59.
88

olana dost, dman olan dman ol, ona yardm edene yardm et, ona eziyet eden eziyet et der ve
minberden iner.
214

Aytekin Buyruunda, yukarda bahsedildii zere ia mezhebinin nasl ortaya kt anlatld
gibi yle ifadeler de grlmektedir:
(Tarikatn on iki ilei anlatldktan sonra) mdi malum ola ki, drt kitabn mns
Ali hakkn syler. Birinci Tevrat, ikinci Zebur, nc ncil, drdnc Kuran-
Azimuandr. Drt rmaa sakidir. Birinci su, ikinci st, nc bal, drdnc
kevserdir. Cmle lem halk, Alinin haklln sylese kyamete dein
vasfetmek mmkn deildir.
215

Buyruklarda Hz. Alinin ah- velyet olduunun ilendii tac ve hrka konusunda da
halifelik hakknn Hz. Aliye ait olduu ak bir ekilde ele alnmaktadr. Tac ve hrka blmnde
ayrntl bir ekilde ele alacamz zere btn meleklerin secde ettikleri tac peygamberlerden Hz.
dem, Hz. Nuh, Hz. brahim, Hz. Musa, Hz. sa ve Hz. Muhammede Allahn velisi olarak da Hz.
Aliye inmitir. Hz. Peygamber hrkasn da Hz. Aliye vermitir. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz.
Osman, Hz. Peygamberden hrkay onlara da vermelerini istemilerdir. Bunun zerine Hz.
Peygamber hrkay drde blerek her birine bir para vermi ve onlardan hrkalarn sandklarna
koymalarn istemitir. Hepsi de hrkalarn sandklarna koymular, sabah olunca mam Ali hari
de sandklarnn iinde hrka paralarn grememilerdir. Bunun zerine Hz. Muhammed, bu
ite bize mzekki gerek, diyerek hrkay ve tac havaya atacan, kimin bana gelirse hakkn
onun olacan sylemi ve havaya att hrka ve tac mam Alinin bana ve nne gelmitir.
Bunun zerine onlar Hz. Aliyi tebrik etmiler ve hikmet-i ilahiye boyun emilerdir. Yol, tarikat,
marifet ve hakikat ve erkn- tarikat ve tevhid, sr, hepsi de mam Alinin hakk olmu ve onlar ve
dier sahabe buna riayet etmilerdir.
216

2. Sahabeye Bak

Buyruklarda Hz. Ebubekir ve Hz. mer ile ilgili yaklam olumlu olmamakla beraber bu
iki isim anldnda lanet ifadelerine rastlanmamaktadr. Ancak Hz. Osman, Hz. Aie, Muaviye ve
Yezid ak bir ekilde lain, melun gibi ifadelerle lanetlenmilerdir. Tarik tercmannn nasl
ortaya kt anlatlrken, tercmann sadece tarikata bal olanlar tarafndan yenmesi ve zahir
ehlinden gizlenmesi gerektii, ancak zahir ehlinden birisi o lokmaya tesadf ederse gznn

214
Glpnarl 181, vr.17a-18a; 198, vr.45b-49b; 199, vr.68a-70b; Aytekin-Hac Bekta II, s.234236. Bu son
Buyrukta, Glpnarl Buyruklarndakine benzer bir anlatm vardr.
215
Aytekin, s.89. Burada bu alntladmz ksmn konu sonunda ve konuyla balantsz bir yerde gelmesi
dndrcdr.
216
Glpnarl 199, vr.153b-154a; Gkeler, s.6567.
89

kalmamas iin ona emaneten verilmesi sylenir. Nitekim Hz. Peygamber Hz. Ali ve
ocuklaryla Cebrailin getirdii tarik tercmann yerken Hz. Ebubekir kagelmi ve Hz. Ali de
ona ikramda bulunmutur. Bu olay anlatlrken Gkeler buyruunda Hz. Ebubekir, Sddk
sfatyla anlm ve onun Hz. Peygamber her ne derse tasdik ettii iin onaylayc, tasdik edici
anlamna gelen Sddk sfatyla anld sylenmitir. Ancak Hz.Ebubekir lehine olumlu bir
yaklam sergilenmesine ramen daha balam deimeden zahir ehlinden birinin yedii lokmann
emanet lokmas olduu anlatlrken bu sefer de Hz. Ebubekir aleyhine olumsuz bir tutum
sergilenmitir. yle ki, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin, Cebrailin iine
dt kibir hatasna karlk cennetten getirdii cefne helvasn yerlerken eriat kavminden
(yol/tarikat dndan demek de yanl olmaz) Ebubekir meclise gelmi ve helvay grmtr. Bunu
fark eden Hz.Ali, Peygamberden izin almayarak ona bir para bu lokmadan vermi, helvay yiyen
ve ok beenen Ebubekir daha sonra meclistekileri rahatsz etmemek iin oradan ayrlm. Daha
sonra Hz.Ali, Hz.Muhammede ya Resulallah sizden destursuz cmertlik eyledik, geri ol ona
layk deil idi, lakin bu mahalde ona zaruri bir lokma vermek lazm geldi der. Hz.Peygamber
(s.a.v.) ya Ali, sofra senindir, nimet Hakkndr, Allah katnda zayi olmaz deyip, Hi phesiz
ki Allah, iyilik yapanlarn mkfatn zyi etmez,
217
ayetini okuyarak verdii lokmann o kiiye
emanet olduunu ve bir gn o kiinin kendi adn tayan bir olunun ehl-i beytin hizmetisi
olacan syler. Hz. Peygamberin bahsettii bu kii Hz. Ebubekirin olu Muhammeddir.
Muhammed, hanedan- ehl-i beytin bendesi ve hizmetkr olmu, Ali el-Murtezann buyruundan
dar kmazd. Muhammed, Osman ve kz kardei Ayeyi ldrmtr.
218

Hz. Ebubekirin olu Muhammedin Hz. Osman ve kzkardei Hz. Aieyi niye
ldrd de yle anlatlmtr: Osman, amda hkm srerken Muhammede Msr verir ve
adamlaryla gnderdii bir mektupta da ldrn (,'-/uktul) veya karlayn (,'-/ekbil)
anlamna gelecek noktasz bir yaz bulunmaktadr. Bunu fark eden Muhammed, Osman ldrr.
Kzkardei Aieyi ldrmesinin sebebi ise Aienin Muaviye ile bir olup yedi kere ah- Merdan
Alinin zerine askerle yrmeleridir.
219


217
Tevbe, 9/120; Hd, 11/115; Ysuf, 12/90.
218
Glpnarl 199, vr.101b-103a; Gkeler, s.339344. Burada verilen bilginin bir ksmnn tarihen doru olmadn
sylemeliyiz. Evet, Hz. Osman ldren ekip ierisinde Hz. Ebubekirin olu Muhammed de vardr, ancak Hz.
Aieyi de ldrd bilgisi yanltr. Hz. Aie 58/678 ylnda Medinede vefat etmitir. Bkz. Mustafa Fayda, ie,
DA, II, s.201205.
219
Glpnarl 199, vr.103a; Gkeler, s.344345. Bir nceki dipnotta da ifade edildii zere bu bilgi tarihen doru
deildir. Hz. Aie, sadece Cemel savanda (36/656) Hz. Ali ile kar karya gelmitir. Cemelde yenilince Hz. Ali,
ona esir muamelesi yaplmasna kar km ve onu kardei Muhammedin nezaretinde nce Basraya ardndan da on
iki bin dirhem vererek Medineye gndermitir. Hz. Aie o yl da hac yapmak istediinden nce Mekkeye hacca
gitmi ardndan Medineye dnm ve artk bir daha siyasi faaliyetlere katlmamtr. Bkz. Fayda, ie, 203.
90

Yukardaki olaylar anlatlrken, Glpnarl Buyruklarnda Hz. Ebubekirin ad, daha nce
aklama yaplmad ve ak bir ekilde kullanlmad halde Sddk lakabnn ba harfi olan S
(/sad) harfiyle, Hz. Osman ve Hz. Aienin isimleri ise A (/ayn) harfiyle remizlenmitir. Hz.
Osman ve Hz. Aye iin aka lan (melun) szc kullanlmtr. Sevilen isimlerin krmz
mrekkeple ve dua cmleleriyle anld Gkelerde ise bu isimler siyah mrekkeple yazlmtr.
Yine eyh Safi Buyruklarnda tac ve hrkann Hz. Alinin hakk olduu tasviri olarak
anlatldnda da Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osmandan Ebubekir, mer ve Osman eklinde
sadece isimleriyle bahsedildiini grmekteyiz.
220

eyh Safi Buyruklarnda tarik tercmannn anlatld blmde Hz. Ebubekirin olu
Muhammedin kz kardei Ayeyi ldrd ve gerekte Hz. Peygamberin de her szne kar
muhalefet edip tartt iin ondan pek honut olmad ifade edilir. Hatta Hz. Muhammedin
Avrat taifesinin en iyisine lanet szn sylemesine Hz. Aienin sebep olduu sylenir.
Buyruklara gre, bir gn Aye ocakta ekmek piirirken, ey Allahn elisi sen, benim etime
dokunana ate dokunmaz, dedin, yleyse ben cehennemde yanmayacam, der. Hz.Peygamber
bir miktar hamur alp eliyle ocaa yaptrr, ok uzun tutmasna ramen tm hamur piip kapkara
olmasna ramen eliyle tuttuu para bir trl pimez. Hz.Peygamber, hamuru Ayeye gsterip
kyamet gn parmamn dedii yer yanmaz ama bunun gibi iten yanar kmr gibi olursun
der.
221

Buyruklarda ad eitli vesilelerle sk sk geen sahabilerden biri Selman- Farisidir. Ehl-i
beytin hizmetkr olarak vlen Selman; Hz. Peygamberin krklarn srrna ermesinin anlatld
Mira olaynda krklardan biri, on yedi kemerbesteden biri ve on drt kemerbestenin belini
balayp Hz. Alinin kulana fsldad tarikattaki on iki farz telkin eden kiidir.
222
Hz.
Peygamber, Hz. Aliyi karde edinip ona biat verme yetkisi verdiinde kendisine biat eden ilk
kiiden biridir.
223
Biat eden dier iki kii Amr b. meyye (bu kii Ammar b. Yasir de olabilir) ve
Bilal-i Habeidir. Ayrca bn Abbas ve bn Mesudda Buyruklarda Hz. Peygamberden yaptklar
rivayetlerde ismi geen sahabedendir.
Buyruklarda baz sahabiler ve nl baz tarih ahsiyetlerden de bahsedilmektedir. simleri
geen kiilerin zellikleri her zaman Hz. Alinin yannda yer alm olmalardr. rnein Hz.

220
Bkz. Glpnarl 199, vr.153b-154a; Gkeler, s.6567.
221
Glpnarl 199, vr.103a-103b; Gkeler, s.346347. Hikyenin devamnda Hz. Fatma-y Zehra, Resulullaha
gelip, avrat taifesinin en iyisine lanet etmisin, biz dahi ol taifedeniz, halimiz nice olur? diye sorunca Hz.
Peygamber, kzm sen ahiret hatunlarndansn ol taifeden deilsin, cevabn vermitir. Dier kadnlar iin ise yanl
damarlarn kesip kt huyunu terk eden, eine itaat edip her istediini yerine getiren hatunlarn kyamet gnnde
ahiret hatunlarndan olacaklarn ve huri kzlar olarak yine elerine varacaklarn sylemitir. Bkz. Glpnarl 103b;
Gkeler, s.347348.
222
Glpnarl 198, vr.52b-53b.
223
Risle-i eyh Safi, vr.50b.
91

Alinin ah- Velayet oluu ve on yedi kemerbeste anlatlrken, Hz. demden Hz. Muhammede
(s.a.v.) gelinceye kadar peygamberlerin takt murassa kemer, Cebrailin getirdii vahiyle Hz.
Peygamber tarafndan Hz. Aliye taklr. Hz. Ali de Hz. Hasan ve Hz. Hseyine takar. Bu esnada
Ashab- Suffe, Hz. Peygamberden bu olaya muvafakat iin izin isterler; Hz. Peygamber de Hz.
Aliye iaret ederek kemeri onlara takmasn ister. Hz. Ali, kemeri Selman- Farisiye, Kanbere ve
kardei Cafer-i Tayyara taktktan sonra yine Hz. Resuln iaretiyle kemer takma iini Selmana
brakr. Selman- Farisinin kemerlerini balad on drt kii unlardr: Ebu Zerr Gfari, Cabir
Ensari, Malik Ejder, Abdullah b. Abbas, Hasan Basri, Zunnun Msri, Ebu Derda, Cmerd Kassab,
Amr b. meyye, Ammar b. Yasir, Sheyl Rumi, Ebul-Hacin, Selim, Seyfeddin ah.
224


3. Ehl-i Beyt

Buyruklarda, Hz. Peygamberi ve evlatlarn sevmenin gereklilii eitli vesilelerle
anlatlmtr. Gkeler buyruunda, Habibim! Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm ve seni
kendim iin yarattm, kutsi hadislerine yer verilerek bu hadislerin, Hz. Muhammedi sevmenin,
ona can- gnlden ve derun- dilden k olmann farz olduuna dair delil olduu sylenir. Ayn
ekilde peygamberi sevmek evlatlarn sevmeyi de zorunlu klar. Zira Yce Allah, zzet-i celalim
ve azametim hakk iin ya Muhammed! Her kim seni ve evladn sevip muhabbet eylerse, yerler
ve gkler kadar gnah olsa baladm ve ona rahmet-i has kldm. Ve her kim seni ve evladn
sevmezse yerler ve gkler kadar ibadet-taat etmi olsa da onun yeri tamudur, ebedi kmaya,
demitir. Hz. Resul de, kim benim evladm dndan birini eyh edinirse, eytan eyh edinmi
gibi olur,
225
buyurmutur.
226

Buyruklarda, Hz. Muhammedin ve On ki mamn Allah nezdindeki kymeti efsanevi bir
ekilde peygamberlerin dilinden de anlatlmaktadr. rnein Hz. dem cennette dolarken
hurilerin ve glmanlarn nurlarnn meydana geldii yeil nurdan bir kubbe grr, ne olduunu
merak eder. Kendisine o kubbenin be kat olup be kapdan olutuu ve her bir kapnn
alabilmesi iin kaplarn zerindeki yazlarn okunmas gerektii sylenir. Bu kaplarda srayla
Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin isimleri yazldr. Hz. dem
btn isimleri sayp kaplardan geerek son kapya ular ve orada Hz. Muhammed ile sohbet eder.
Bu konumada Hz. Peygamber mehdinin, kz Fatmann soyundan geleceini, bana herhangi
bir bela gelen kiinin On ki mam zikredip efaat klmas durumunda skntdan kurtulacan,

224
Glpnarl 198, vr.50a-53a.
225
Hadis kaynaklarnda byle bir rivayeti bulamadk.
226
Gkeler, s.6769. Glpnarllara da bak balanglarda var
92

nk bu isimlerin ism-i azam olduklarn renir. Hz. dem bu hakikate hayran kald srada
Cebrail onu ziyarete gelir ve ona, eer Cenab- Hak katnda vcudunun ak olmasn istiyorsan her
ayn on , on drt ve on beinci gnlerinde oru tut, der. Hz. dem denileni yapar ve bu oru
gnlerine eyym- biyz (ak gnler) adn koyar. Daha sonra dem peygamber bu isimleri
oullarna vasiyet etmi onlardan son peygamber Hz. Muhammede ve ardnda On ki mama
kadar bu vasiyetler ulamtr.
227
Her byk peygamber bu isimlerin yz suyu hrmetine
balarna gelen belalardan kurtulmulardr. rnein, Hz. brahimi yakacak ate berden ve
selmen olmu, Hz. Musa iin Kzldeniz yarlm, Hz. sa bu isimlerin efaatiyle armhtan
kurtulup gkyzne karlmtr.
228
Yine Hz. Musa tabuta baktnda peygamberlerin ruhlar ile
Resulullahn evlatlarnn ruhlarn grr. Hz. Musa, Yce Allahtan On ki mamn kendisine
verilmesini talep eder, ancak onlar habibimin evlatlardr, onlar benim katmda son derece
deerlidirler, mukarrebdirler ve her biri mrsel peygamber mesabesindedir,
229
cevabn alr. Hz.
Musa, hayretlere dp bunlarn keml-i marifetleri nedir? diye sorunca bu sefer mam Cafer-i
Sadkn ruhu ortaya kp Ey Musa! Gzn a da bir bak etrafna, der. Hz. Musa etrafna
baktnda, ucu buca grnmeyen byk bir yeil okyanus grr. mam Cafer, bu rahmet
okyanusunu bir kerede iebilir misin? diye sorunca, Hz. Musa, byle bir okyanusu bir seferde
imek ebediyen mmkn olamaz, der. Bunun zerine mam Cafer, o zaman ne diye Makam-
Muhammed Mahmudu istiyorsun? Bak onlarn kklerinden biriyim ben, der ve o anda mam
Caferin ruhu srayp o koca okyanusu bir iim su miktarnca iip bitirir ve mest u hayran olarak
ortaya dikilir. Olan biteni az ak bir ekilde izleyen Hz. Musa hayretler ierisindedir. Bu arada
hitab- ilahi gelir ve Ey Musa! demoullarnn birisi habibimin evlatlarndan birisi na-hak baksa
izzeti celalim hakk iin o kiiyi gayya tamusuna gnderirim, der. Bu konuda Hz. Peygamber de,
salih evlatlarma ikramda bulunun, kim evlatlarm kmserse beni kmsemi olur, beni
kmseyen Allah kmsemitir ve gidecei yer ebedi cehennem olur, buyurmutur. Tm bu
olan bitenlerden sonra Rabbi o daa tecelli edince onu parampara etti. Musa da baygn dt.
Aylnca dedi ki: Seni noksan sfatlardan tenzih ederim, sana tvbe ettim. Ben inananlarn
ilkiyim,
230
der ve Yce Allaha tvbe ve inabet ile yaklaarak kendisinin de o katara dhil
edilmesini ister.
231

Buyruklarda On ki mam vgsnn anlatld ve birok erkndan sonra yaplan
dualardan biri de duvazdeh imam duasdr. Duvazdeh Farsada on iki anlamna gelmekte

227
Gkeler, s.8192; Glpnarl 198, vr.1b-2b.
228
Gkeler, s.9397.
229
Burada mmetimin limleri srailoullarnn peygamberleri gibidir, hadisi delil olarak kullanlmtr.
230
Araf, 7/143.
231
Gkeler, s.6973. Benzer fakat daha ksa bir anlatm iin bkz. Glpnarl 198, vr.4a-5a.
93

olup halk arasnda duvazdeh imam, duvazde imam, dvaz imam, dvaz ve hutbe-i duvazde
imam olarak kullanlmaktadr. inde On ki mamn isimlerinin zikredildii salvatlar, dualar ve
nefesler iin kullanlan genel bir isim olmutur.
232

Buyruklarda duvazdeh imam ile ilgili bir ksm kudsi olmak zere birok hadis varid
olduu sylenmitir. Bazlar yledir: Yce Allah, Peygamberine, Ey Muhammed! Senin yzn
suyuna ve evladnn hrmetine her kim hutbe-i duvazdeh imam okusa veya dua edip onlar
efaat klsa o kiiye on iki bin mrsil peygamber sevabn veririm ve on iki bin kabul olmu Hac
sevabn veririm, demitir. Hz. Muhammed, kim evladma ikramda bulunursa bana ikram etmi
olur, bana ikram eden Allaha ikram etmi olur ve ebedi cennetlik olur, buyurmutur. Kim
hutbe-i duvazdeh imam sabah okursa akama kadar on iki bin melek onu korur, akam okursa
sabaha kadar her trl beladan ve kazadan emin olur, tm dnya ona dman olsa bile bir klna
bile zarar gelmez. Her kim be vakit namazdan sonra hutbe-i duvazdeh imam okursa hibir
iinde aciz kalmaz. Kim srekli duvazdeh imam okursa veya okutup dinlerse veya daima
yannda tarsa Hak Subhanehu ve Tel hazreti buyurur ki, benim Allahlm hakk iin o kulun
nasl murad varsa onu veririm. Hz. Resul bunu duyunca Yce Allaha bin bir kr ve hamdde
bulunmutur.
233

Buyruklarda, hem byk bir eyh hem de yldz ilminde byk bir bilgin olarak nitelenen
eyh Necmeddin-i Kbrann (.618/1221), On ki mamn fazileti ile ilgili unu syledii
aktarlmtr: Perembe veya Cuma gn gusl alp temiz elbiselerini giyen bir kii, ikierden
yirmi drt rekt hacet namaz klp her iki rektta bir srayla On ki mama dua ederse her ne
murad varsa hsl olacaktr, eer olmazsa bana lanet etsin.
234

Baz Buyruklarda, Asllarda asl nedir/Usullerde usul nedir/eriatta su ardr/Tarikatta
gusl nedir, beyitlerine yer verilerek asllarda asln Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz.
Hseyin ve On ki mam olduu sylenmitir. Usullerde usul ise bunlarn yolunu bilip erkn
gzeterek ne yapmlarsa izlerinden gitmektir. eriatta su temizdir, tarikatta sz pk eyler. nsanla
hayvan arasndaki fark szdr, ancak baz kimseler vardr ki hayvan- natktr, insan suretindedir,
ancak dem mertebesinde deildir.
235

Buyruklarda eitli konularda On ki mamn ismi zikredilir. Ancak her imam ile ilgili
ayrntl bilgi verilmemekte; sadece bir kayla ilgili bir bilgi ya da olay anlatlmaktadr.
Bunlardan biri mam Zeynelabidindir (.75/694). Soy-sopla vnmenin doru olmad, falanca

232
Kr. Glpnarl, Alev-Bekt Nefesleri, 46. Buyruklarda geen bir Hutbe-i Duvazdeh mam rnei iin bkz. Ek 1.
233
Gkeler, s.7577. Bu rivayetlerin hi birini hadis kaynaklarnda bulamadk. Esasen bu rivayetlerin hadis olma
ihtimalleri, aksi byk bir anakronizm rnei saylaca iin, yoktur.
234
Gkeler, s.7880; Glpnarl 198, vr.7a-8a.
235
Gkeler, s.382.
94

tekkeniin oluyum, atam falancadr, eklinde vnmenin bo olup nemli olann kimin
mmetindensin? ve ne amel iledin? sorularna cevap vermek olduu mam Zeynelabidinden
bir rnek verilmek suretiyle aklanr. Buna gre imam, Yezid tarafndan hapse konulunca
alam; muhibleri Niin alyorsun ya imam? diye sorduklarnda Dnyada bu hali kesbettik,
dnyada byle olunca acaba ahirette halimiz nasl olur? der. Bunun zerine sevenleri Ya mam!
Muhammed Ali deden olunca sen niye korkarsn? dediklerinde mam, Kabre varnca dedemi
sual etmeyecekler, kimin olusun? deseler Hz. mam Hseyin oluyum demek bana yeterdi.
Amma orada atam, dedemi sormazlar, amelden sual ederler. Ne bahtl ol kula ki defterinde
yanl bulunmaya! Vay ol kula ki defterinde yanl buluna! demi ve Sra flendii zaman
artk aralarnda akrabalk balar kalmamtr; birbirlerini de arayp sormazlar,
236
ayetini
okumutur.
237

Buyruklarda on drt masum- pak ve on yedi kemerbestler de zikredilir. mamiye
iiliinde On ki mamla birlikte, Hz. Muhammed ve Hz. Fatma da saylarak ortaya kan on drt
kii, masum (ismet sahibi, gnahsz) kabul edilir. Ancak Alevilikte, on drt masum- pak
ifadesiyle, muhtemelen masum kelimesinin ergen olmam ocuu artrmasndan, On ki
mamn erken yata ehid edilmi ocuklarn simgelediine inanlr.
238
On Drt Masum- Pak
unlardr: 1. Mehmet Ekber, 2. Abdullah, 3. Hseyin olu Abdullah, 4. Hseyin olu Kasm, 5.
Hseyin, 6. Zeynelabidin olu Kasm, 7. Ali Eftar, 8. Cafer-i Sadk olu Abdullah, 9. Yahya, 10.
Salih, 11. Tayyip, 12. Mehmet Naki olu Cafer, 13. Hasen Askeri olu Cafer, 14. Hasen Askeri
olu Kasm.
239

On yedi kemerbeste ise unlardr: 1. mam Hasan, 2. mam Hseyin, 3. Hadi-i Ekber, 4.
Abdlvahit, 5. Ebubekir Tahir, 6. mer Tayip, 7. Mehmet Hanife, 8. Osman Turap, 9. Abdurrauf,
10. Ali Ekber, 11. Abdlvehhab, 12. Abdlcelil, 13. Abdrrahim, 14. Abdlmuin, 15. Abdullah
Abbas, 16. Abdlkerim, 17. Abdssamet.
240


236
Muminun, 23/101. check
237
Aytekin-Alaca, s.174175; Bozkurt, s.2122.
238
Glpnarl, ensab kitaplarnda isimleri zikredilen ocuklarn olmadn syleyerek bu isimlerin uydurma olduunu
syler. Ona gre On Drt Masum- Pak anlay, yanl anlama sebebiyle ortaya kmtr. Bkz. Glpnarl, Alev-
Bekta Nefesleri, 327.
239
Bozkurt, s.135. Milli Ktphane A6097/5 nolu Menakb- Sultan eyh Safi adl yazmada da on drt masumun ad
zikredilmitir. Ancak burada zikredilen isimler yukarda anlanlardan farkldr. Bunlar: Hz.Hasann Kasm ve
Abdullah adl iki olu, Hz. Hseyinin Erzak adl olu, Zeynelabidinin Glay ve Abdurrahman adl iki olu, mam
Caferin Muhammed Hadi ve Kadri Mal adl iki olu, mam Musa Kazmn uayb adl olu, mam Ali Rzann Gl
ah adl olu, mam Nakinin Abdulgaffar, ah Halid ve Halid adl olullar, mam Takinin Abdulcelal adl olu ve
son olarak da mam Hasan el-Askerinin emsuttahur adl olu. Bkz. Tan, a.g.m. s.455456.
240
Bozkurt, s.135. Aytekin-Hac Bekta II, s.244-245te bu isimler on iki hizmet sahipleri ve Hz.Alinin ocuklar
olarak gemektedir.
95

4. Tevell-Teberr

Daha ok mamiye iiliinde grdmz tevell ve teberr anlay Buyruklarda da sz
konusu edilmektedir. Tevell, Resuln ehl-i beytine muhabbet edip evlatlarna can- gnlden ve
dern- dilden on iki imama tabi olmaktr. Eseri, terk-i dnyadr.
241
Teberr; Muhammed Ali
hazretlerinin dmanlarndan nefret edip kamaktr. Ehl-i beyte dman olan melunlara n-sez
klmaktr. Eseri, Muhammed Ali evlatlarndan bakasna gnl vermeyip murad bulmaktr.
242

eyh Safi Buyruklarnda be vakit namaz klacak tarikat ehli kardelerin her sabah abdest
alp, On ki mam ve On Drt Masumu anarak onlardan efaat istemesi, silsiledeki eyhlerini
anarak onlarn ruhlarndan yardm talep etmesi ve ehl-i beyt-i Resln dmanlarna teberr edip
Muhammed-Ali dostlarna tevellda bulunmas istenir. Be vakit namazn bu ekilde klmayan
talibin imannn salam olmayaca, layk- ah ve makbul-i dergh olamayaca sylenir.
243

mam Cafer Buyruunda teberr anlay mstakil olarak zikredilmemi; Pirin ile senin
aranda ne vardr? sorusu sorulup yle cevap verilmesi istenmitir: Pirim ile aramda, tecell,
temenn ve Yezide teberr vardr. Burada mam Cafer-i Sadkn tecell ve temenn ederek
boynundan farz eda eder; Yezide teberr edince imamlarn hakkn eda etmi olur, sz
zikredilmi ve teberrnn gerekesi imamlarn hakkn eda etmek olarak gsterilmitir.
244
Aytekin-
Hac Bekta IIde de mridinle mabeyninde ne nian vardr? sorusuna tevell ve teberr
vardr, cevab verilmitir. Tevell, Muhammed Ali dostunu dost tutmak; teberr ise Muhammed
Ali dmann dman tutmaktr.
245

Aytekin-Hac Bekta Ide ise tevell ve teberr kavramlar zikredilmeksizin ehl-i beyti
sevenlerin kk gnahlarndan dolay efaate urayaca; ehl-i beyt-i sevmeyenlerin ise ne amel
ilerlerse ilesinler hsranda olacaklar sylenir:
Al evldn vasfn her dil vasfedemez. Ve her kulak iitip anlayamaz. Muhibb-i
l-i evlat olan gnah- saairden (kk gnah) havf etmeye ki ruz- cezada ona
efaat eriir. Eer gnah- kebair ederse ona efaat erimez. Nezu billh bir
kimse l-i evlada muhip olmazsa cemi mrnde gnah etmese, bir vakit namaz
kazaya kalmasa ve her sene kurban Arafatta kesse cemi efli fasittir. Ali ve
evladna kast edene lanet, muhabbet edene rahmet.
246


241
Glpnarl 181, vr.16a; 198, vr.42b-43a; 199, vr.66b. Bu son yazmada on iki imam ifadesi yer almaz.
242
Glpnarl 181, vr.16a; 198, vr.43a; 199, vr.66b. Bu son yazmada murad bulmaktr ifadesi murad bulmamaktr
eklinde gemektedir.
243
Glpnarl 198, 19b-20a; 199, vr.51b-52a; Gkeler, s.124125. Ancak Glpnarl 199da, dervi olan kiiler lanet
ve teberrdan kaarlarsa derviliin kmil nazarnda hsl olacana dair bir bilgi de vardr. bkz. Glpnarl, 199,
vr.153b.
244
Aytekin, s.75.
245
Aytekin-Hac Bekta II, s.250.
246
Aytekin-Hac Bekta I, s.233. Burada her sene Arafatta kurban kesmek, hacca gitmekten kinayedir
96

Risle-i eyh Safide bir karde Menkb- Evliya okusa dierleri de dinlese, okuyan ve
dinleyenlerin Muhammed Ali dostu olduklar, okuyan ve dinleyenlerin amel etmemeleri
durumunda mutlak Yezid olacaklar ve Muhammed Ali derghndan mahrum kalacaklar
sylenir.
247
Yap Kredi Buyruunda ise, eyh Safinin sz olarak bir talip Menkb okusa ve
dier talipler de onu dinleseler, okuyan da dinleyen de Hak dostudur. Eer Menkb dman
yannda okusalar benim dmanm olurlar iler.
248




247
Risle-i eyh Safi, vr.60b.
248
Yap Kredi Buyruu, vr.8a.
97

KNC BLM
BUYRUKLARDA SUFLK VE DRT KAPI-KIRK MAKAM
ANLAYII


Bu blmde bir tr ierik analizi yaparak Buyruklarda tasavvufi-ahlaki boyutun ne denli
ilendiini gstermeye alacaz. Giri blmnde de sylediimiz gibi almamz nceden
dnlm bir ablona gre oluturmadmz iin konu balklarn, incelediimiz buyruk
nshalarnn ieriklerinden hareketle oluturduk.
Ancak burada konuya gemeden nce Buyruklarda kullanlan dilin genel olarak tasavvufi
bir dil olmas sebebiyle slam Dnce Tarihinde Tasavvufun geirdii aamalara ksaca
dokunmakta fayda olacaktr. Tasavvuf tarihileri, slam Tasavvufunu/Sufiliini ortaya k ve
gelime srelerini belli bal u dnemde incelemektedirler: 1.Zhd dnemi: lk sufi eilim ve
kiiliklerin ortaya k (12/67.asrlar). 2.Tasavvuf dnemi: Tasavvufun messes hale gelmesi
ve kavramsallamann tamamlanmas (34/910.asrlar) 3. Tarikatlar dnemi: Tasavvufun sosyal
hayatta varln belirginletirmesi (6/11.asr ve sonras).
1

slam dnyasnda ilk defa Zhd hareketi olarak ortaya kan sufiliin bu dneminde
zahitler, eitli sebeplerle toplumlarndan uzaklap dnyevi (mal-mlk, makam-mevki vb.) her
eyi brakarak uzleti tercih etmilerdir. Hasan Basri (.110/729), Cafer-i Sadk (.148/766),
brahim Edhem (. 161/779), Rbiatul-Adeviyye (.185/802) ve Fudayl b. Iyaz (.187/804) gibi
kiilerin temsil ettikleri bu dnemde kimi zhd anlayn korku ve hzn zerine kurmuken
kimi muhabbetullah zerine kimi de marifetullah zerine kurmutur. Tasavvufun ikinci
dnemi olarak ifade edilen ve ayn zamanda bu ilme ismini veren Tasavvuf dneminde ise,
sufiliin kendine zg kelime ve kavramlaryla bir ilim dal olarak teekkl etmesine ve bu alanda
ilk ve temel eserlerin kaleme alnmasna ahit olunur. Zhd dneminin baskn karakteri ibadetlerin
manalarn anlamaya ynelik ibadet-youn bir yaamken (Fkh- Btn), Tasavvuf dneminde
bunun yan sra belki ondan daha arlkl olarak marifet, marifetullah, irfan ilimlerine geie
rastlanr. lham, kef gibi kalbe doan, mahiyeti ve kayna bilinemeyen bilginin de aklla ve
dnceyle elde edilen kazanlan (kesbi) bilgi gibi deer grd bu dnemde zevk ve mereplere

1
slam Tasavvuf tarihinin eitli dnemlere ayrlmasyla ilgili bkz. Sleyman Uluda, slm Dncesinin Yaps,
(stanbul: Dergh Yaynlar, 1979), s.124127; Hasan Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, (stanbul:
Ensar Neriyat, 1997), s.87149. Ayrca tasavvuf tarihinin bu dnemini benimsemekle beraber tarikatlar ncesi
dnemden nce nazari tasavvufa iareten Vahdet-i Vcd (Tasavvuf Felsefesi) dnemini (67/1213.asrlar) nemine
binaen ne karan alma iin bkz. Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, (stanbul: Dergh Yaynlar, 1985),
s.101346; Hlya Kk, Tasavvuf Tarihine Giri, (Konya: Nkte Kitap, 2004), s.63117.
98

gre eitli Tasavvuf ekollerinin ortaya kt mahede edilir. rnein Badat Mektebinde
tevhid ve ak n plana kmken, am Mektebinde alk ve gece ibadeti, Msr ekolnde
marifet ve muhabbet ncelenirken Nibur mektebinde melmet ve ftvvet n plandadr.
Badat ekol mensubu olan Cneyd-i Badadi (.297/909) srekli ayklk ve ihtiyat (sahv ve
temkin) nemserken Nibur mektebinin mensubu Byezid-i Bistmi (.261/874) manevi
sarholuu (sekr) vurgulamtr. Keza Hamdun Kassr (.271/884) ile Niburda ortaya kan
melmet dncesinde zellikle Irak sufiliinin ekil, elbise ve zahir arlkl grnmne bir
tepki olarak nefsi dizginlemek iin srekli kiinin kendisini knamasn ve ayplamasn
nemsemitir. Tasavvufun nc dnemi olan tarikatlar dnemi ise, tasavvufun artk
kurumsallat ve bir tr eitim kurumlar demek olan tarikatlarn ortaya kt bir dnemdir.
Gnmze kadar ulaan Kdirlik, Yesevlik, Riflik, Medyenlik, Kbrevlik, Haydarlik,
Shreverdlik ve etlik gibi kkl tarikatlarn ortaya kt zaman dilimi 6/12. asra dayand
iin tarikatlar dnemi bu yzylda balatlr. Bu dnemde bir yandan tasavvufun Kuran ve
Snnete dayal temelleri pekitirilmeye allrken, dier taraftan slam corafyasnn snrlarn
aan, slm-tasavvuf propaganda ve irad faaliyetleri sufiler tarafndan devam ettirilmektedir. 12.
yzylda kurulmu olan tarikatlarn ou sistemlerini srekli yenileyerek ve yeni yeni kollara
ayrlmak suretiyle gnmze kadar gelebilmilerdir.
2

Sufilik, Tasavvuf dneminde bir ilim dal olarak ortaya karken, sufiler Tasavvufun
meruiyeti noktasnda zahir ulemasyla anlamazlk yaamlar ve tartmalara girmilerdir.
Tasavvuf, Abdulkerim Kueyrinin (.465/1072) Risalesi ve zellikle de mam Gazlinin
(.505/1111) hyu Ulmid-Dini gibi bugn bile byk rabet gren eserleri sayesinde
meruiyet sorununu halletmitir.
3
Tasavvufun meruiyet sorunu yaamasnda bir hl ilmi olan ve
yaanlan, hissedilen bir tecrbe olan Tasavvufun zaman ierisinde gelitirdii kendine zg
dilinin zahir ulemasnca sakncal bulunmasnda yatmaktadr. Zira baz sekr sahibi sufiler, iinde
bulunduklar halin basksyla kendilerinden gemekte (vecd) ve eklen eriata muhalif szler

2
Bkz. Dilaver Grer, Dnce ve Kltrde Tasavvuf, s.73106. Tasavvufun kurumsallat ve tarikatlarn kt
6/12. asrda yaam baz nl sufiler unlardr: mam Gazli (. 505/1111), kardei Ahmed Gazli (. 520/1126),
Aynl-Kudt Hemadni (.525/1131), Ebu Sad Muharrimi (. 513/1119), Hammd Debbs (.525/1130), Yusuf
Hemedni (.535/1140), Mansr Batihi (.540/1145), Ahmed Rifi (.578/1182), Bek b. Batt (.553/1158) Adiy
b. Msfir Hekkri (.557/1162), Abdlkdir-i Geylni (. 561/1166), Ahmed Yesevi (.562/1167), Ebun-Necb
Abdlkhir Shreverdi (.563/1168), Eb Hafs mer Shreverdi (.632/1234), Hayt b. Kays Harrni (.581/1185),
Eb Medyen uayb Maribi (.594/1198), Abdlhlk Gucdvni (.595/1199), Rzbihn- Bakli (. 606/1209),
Abdullh Esdi (.620/1224), Necmeddn-i Kbr (.618/1221), Mecdeddn Baddi (.606/1209), Kutbeddn Haydar
(.618/1221), Sultan Baheddn Veled (.628/1231), bnl-Frz (. 632/1234), Ferdddn-i Attr (.632/1234),
Munddn Hasan eti (.633/1236), Muhyiddn bn Arabi (.638/1240). Tarihi von Hammer, slam dnyasnda
toplam tarikat saysnn otuz alt olduunu syleyerek Osmanl Devleti kurulmadan nce on iki tarikatn ortaya
ktn, Osmanldan sonra ise 18.yzyln sonuna kadar yirmi drt tarikatn daha kurulduunu ifade eder. Bkz.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, I, s.144.
3
Bkz. Dilaver Grer, a.g.e., s.8990.
99

(atahat) syleyebilmektedirler. rnein Byezid-i Bistmi, sahibi olduu cokun merebe gre
Sbhn m azame ni (Kendimi tespih ederim, nm ne ycedir!) ve Leyse fi cbbet
sivallh (Elbisemin iinde Allahtan bakas yoktur) cmlelerini sarf etmitir. Hallc- Mansr
(.309/921) Enel-Hakk (Ben Hakkm) demi ve bu sz yznden idam edilerek
ldrlmtr.
4

Buyruklar ierikleri itibaryla bakldnda bir ynyle tasavvuf ve tarikat kitab
hviyetindedir. Bu ynyle bakldnda 16. Yzyla ait bu eserler, tasavvuf tarihi ierisinde
tarikatlar sonras dneme ait eserlerdir. Yani bu, Buyruklarda tasavvuf dncesinin geirdii
hertrl unsurun izlerinin grlebilmesi demektir. Bu adan Buyruklara baktmzda bir tarikat
olan Kzlbala giri trensel bir ekilde ve talip, sufi, rehber, mrebbi, mrit, musahiplik, drt
kap vb. hem tarikatlar dnemine hem de felsefi tasavvuf dnemine uygun bir erevede
anlatlmtr. imdi bahsettiimiz bu unsurlara Buyruklarda ilenilerine gre yakndan bakalm.
I. Temel Unsurlar: Yol-Erkn-Srek

Alevilii ya da tarihsel adyla Kzlbal ifade etmek iin birok kelime ve kavram
kullanlmtr. Buyruklara baktmzda daha ziyade yol, erkn ve srek kavramlarnn
kullanldn grmekteyiz.
Yol anlamna gelmekte olan tarik (,=) ve tarikat (-,=) kelimeleri Allaha ynelmi
olan sliklere zg bir yntem olup menzilleri amay ve makamlarda ykselmeyi ierir.
5
Erkn
(') ise, rkn () tekil kelimesinin oulu olup; kelime olarak bir eyin temeli anlamna
gelmektedir. Sufilikte Erkn ya da Erkn- Tarikat tamlamasyla kullanlp tarikat kurucular
tarafndan konulmu olan kurallarn ve merasimlerin tmne denir.
Baz Buyruklarda bir rehber ve mridin bilmesi gereken ve yola gireceklere ncelikle
retmesi gereken yirmi sekiz sorudan bir ka yol anlay ile ilgilidir. Buna gre Kimin
olusun? sorusunun cevab, Yol oluyum; Yol kimindir? sorusunun cevab, Yol,
Muhammed Alinindir ve Muhammed Alinin yolu hangisidir? sorusunun cevab ise eriatdr,
Tarikatdr, Marifetdir ve Hakikatdir, eklinde verilmitir.
6
Baz Buyruklarda Muhammed Ali

4
Hallcn ldrlmesini sufiler hibir zaman unutmamlar ve Tasavvuf edebiyatnda yeri geldike her zaman onun
ldrlmesini knamlardr. rnein Mevlana, Kalem bir gaddrn elinde oldu mu artk/phesiz daraacnda bir
Mansr sallanr derken (Mevlana, glpnarl II/219 (1401.beyit)) Alevilik ise onun ansna Dr- Mansr anlayn
trenlerine koymutur.
5
Crcni, Kitbut-Tarft, s.141; Abdurrezzak Kni, Istlhtus-Sfiyye. Thk. Muhammed Kemal brahim Cafer.
(Kahire: el-Heyetul-Msriyyetul-mme lil-Kitb, 1981), s.65.
6
Bkz. Yap Kredi, ; Risle-i eyh Safi, vr.10b. ; Aytekin, s.80. Sadece tarikatta yol oluyum, ifadeleri iin bkz.
Glpnarl 198, vr.64b-65a; 199, vr.88a; Gkeler, s.265266; Aytekin-Hac Bekta II, s.250251. Buyruklarda yirmi
sekiz soru ve cevab iin bkz. Ek: 3.
100

erknna yine yol anlamnda srek denmekte ve bu srein krklardan kald ifade
edilmektedir.
7
Srek kelimesi Trke bir kelime olup u anlamlara gelir, ayrca Alevilikte yol bir
srek bin bir eklinde de ifade edilir.
8

Buyruklarda yol iin kullanlan tabirlerden biri de seyr-i sluk (,'- ,-)tur. Baz
Buyruklarda, seyr ve slukun tanm ve tasavvuf felsefesi asndan deerlendirilmesi yaplarak
vsl, munkat, hicab, akabe gibi terminolojik ifadelerle ilenmitir. Buna gre, sluk szlkte,
gitmek; tasavvuf ehli katnda ise marifetullah babnda evliyann yoluna gitmek ve seyr-i sluk
etmek, anlamna gelir. Bu anlamda seyr, seyr ilallah (- _ ,-) ve seyr fillah (- ,-)
olmak zere iki ksmdr. Birincinin bir sonu varken ikincinin nihayeti yoktur. Basamaklar geip
hedefe ulamak demek olan seyrin tezahr, kt sz, fiil ve davranlar terk edip gzel sz, fiil
ve davranlara sahip olmak olarak kendini gstermelidir. Bu ekilde kendi fani varlndan geip
Hak varlnda baki olmaktr, eyann hakikatini ve mahiyetini, gerekte naslsa o ekilde
bilmektir. Bu bahsedilen niteliklere sahip olan kii, salik-i hakki olur. Ancak yz bin salikten
ancak biri veya bir ka vsl olur ve keml-i hakikati bulur; dierleri bir mertebede kalrlar
munkati olurlar.
9
mam Cafer-i Sadk, seyr-i sluku taliplik, destgirlik ve niyazbendelik olarak
tanmlamtr.
10

Buyruklarn tamamnda, yol ve erkn Hz. Muhammedin Hz.Aliye vasiyeti ile
balatlmaktadr. Hemen Buyruklarn balang blmnde ya da tarikat edebi anlatlmadan nce,
Hz. Peygamberin vefat etmeden nce yanna Hz. Aliyi artmasndan bahsedilir. Buna gre Hz.
Peygamber, Hz. Aliyi huzuruna arm, ona ve onun yolundan gidecek taliplere yerine
getirilmesi iin bir takm t ve nasihatlerde bulunmutur. O da bu vasiyetleri yazp byk bir
kitap haline getirmi ve bu kitaba gre amel etmitir.
11

Hz. Peygamberin lmeden hemen nce Hz. Aliyi yanna arp sana bir takm
vasiyetlerim var demesi, tarihi deeri asndan dnldnde, akla hemen Krtas olayn

7
Glpnarl 199, vr.129b
8
Srek ile ilgili tanm
9
Gkeler, s.240242. Seyr ilallahn bir sonu vardr, nk bunda Allaha doru bir yolculuk vardr ve salik
Allah tanmakla bu noktada seyrini tamamlam olur. Ancak Allahda seyr anlamna gelen Seyr fillah derecesinde
ise salik, Allah tandktan sonra seyrine balamakta ve bir sre sonra Allahn isimlerinin, sfatlarnn, ilminin ve
hikmetinin ok olup bunlarn sonunun olmadn idrak etmektedir. Salik yaad srece bu aamada devam
etmektedir. bkz. Tehnevi, Mevsatu Kefi Istlht, I, s.996.
10
Glpnarl 199, vr.85a; Gkeler, s.251. Ayrca Glpnarl 198de ve Gkelerde, sluk ve yol konusunda mam
Cafer-i Sadktan bahsedilmeksizin seyr-i slukn srr nedir? sorusu balamnda hmuluk/suskunluk,
kahrpuluk/kahr ekmek, zehirnuluk/zehir imek, zerdepuluk ve perdepuluk/sr saklayc olmak, olarak
deerlendirilmitir. bkz. Glpnarl 198, vr.62b; Gkeler, s.260.
11
Daha nce kinci Blmde imamet meselesinde ayrntl bir ekilde bahsettiimiz bu vasiyet olayyla ilgili olarak
bkz. Glpnarl 181, vr.7a-7b; Glpnarl 198, vr.12b-15a; Glpnarl 199, vr.47a-48b; Risle-i eyh Safi, vr.56b;
Yap Kredi, vr.1b-2a, 21b; Gkeler, s.106112.
101

getirmektedir.
12
Tarihsel olarak sabit olduunda phe bulunmayan Krtas olaynn, zaman iinde
Kzlbaln kendini tanmlarken kkenini dayad bir olay ve Kzlbaln takip ettii din-
tasavvufi yolun teolojik dayanan olduu anlalmaktadr. Buna gre Kzlbalk ya da Alevilik
yolunun kayna Hz. Muhammeddir. O, lmeden nce Hz. Aliye Cebrailin Yce Allahtan
getirdii vahiyle tarikat iinde gerekli olan nesneleri aklayarak, peinden geleceklere (talipler)
evliyann yoluna uymalarn, erkn uygulamalarn vasiyet etmitir.
13
Bu da Yol, Muhammed
Aliden kalmtr, dncesini aklamaktadr.
14

A. Talip-Sufi ve Tarikata Giri Erkn

Buyruklarda Kzlbalk yoluna giren kii daha ok talip (-'=) ve sufi (,-)
sfatlaryla anlmaktadr.
15
Talip, kelime olarak bir eyi bulup almay, bir eyi elde etmede
istekli olmay ifade eder.
16
Sufilerin stlahnda ise talip, tasavvuf yoluna girme aamasnda olan
kiiye denir. Talip, doal ehvetleri ve kiisel zevkleri bir tarafa brakp hakikatin yznden
vehm/phe perdesini ortadan kaldran ve insan- kmil olmak iin okluktan (kesret) birlie
(vahdet) yryendir.
17
Tasavvuf ile ayn kkten gelen sufi kelimesinin etimolojisiyle ilgili
farkl deerlendirmeler olmakla birlikte, Tasavvuf tarihileri arlkl olarak kelimenin yn
anlamna gelen Arapa sf (,-)kelimesinden veya temizlik, arlk anlamndaki saf ('--)
kelimesinden ya da Hz. Peygamber (s.a.v.)in mescidinin bitiiinde bir blmde srekli Hz.
Muhammedin yaknnda ve onun eitiminden gemi Ashab- Suffeden (-- '=-) geldiini
sylemilerdir.
18
Tasavvuf terminolojisinde ise sufi, nefsinin alkanlklarndan kurtularak kendi
nefsinde fni ve Allah ile bki olup hakikatlerin hakikatine ulaana denir.
19


12
Buhari, Mslim bata olmak zere sahih hadis kaynaklarnda ve erken dnem slam tarihi kaynaklarnn tamamnda
geen bu olay yle cereyan etmitir. Hz.Muhammed lmyle sonulanan hastalnda bir gn huzurunda
bulunanlara, bana kalem-kt (krtas) getirin, size yazdracam vasiyetlerim var, yazaym ki benden sonra yoldan
kmayasnz der, orada bulunanlardan Hz.mer, peygamber hastadr, ne dediini bilmiyor, Kuran bize yeter
diyerek bu istei gereksiz bulduunu syler, aksini dnenlerle szl tartma balaynca, Hz.Peygamber, bir
peygamber yannda byle bir ey olmaz diyerek onlar huzurundan kartr. Kaynaklar gster. Krtas olay iin bkz.
Buhari, Sahih, Cizye, 6; Cihad ve Siyer, 176; Mez, 83; Muslim, Sahih, Vasiyet, 2022 (hadis no: 1637).
13
Bkz. Glpnarl 181, vr.7a-7b; Glpnarl 198, vr.12b-15a; Glpnarl 199, vr.47a-48b; Gkeler, s.107112.
14
Hafik mam Cafer Buyruuna gre, mam Cafer-i Sadk yol ve erknn Muhammed Aliden kaldn sylemitir. O
nedenle talip olanlarn Hz. On ki mam evladndan bir pire biat etmeleri gerekmektedir. Bkz. Hafik mam Cafer,
vr.214b.
15
Ancak zaman zaman ayn anlama gelmek zere mrit ve dervi sfatlar da kullanlmaktadr. rnek iin bkz. Risle-
i eyh Safi, vr.18a, 22a, 25b, 30a, 54a; Glpnarl 199, vr.55b; Bozkurt, s.4650; Gkeler, s.5.
16
bn Manzur, Lisnul-Arab, I, 559560 (tlb mad).
17
Bkz. Tehnevi, Kefu Istlht, II, s.1138; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s.685.
18
Tasavvufun kelime ve kavram anlamlar iin bkz. Dilaver Grer, Dnce ve Kltrde Tasavvuf, (stanbul: Ensar
Neriyat, 2007), 2831; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s.650.
19
Bkz. Tehnevi, Kefu Istlht, II, s.1102; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s.650.
102

Buyruklarda da sufi ve talip kelimeleri eitli ekillerde tanmlanmtr. Buna gre sufi,
zhiri ve batn temiz olan, rehberine ve byklerin szlerine uyan, oturup, kalkmasn, erknn
bilen, ehl-i hl olup stadlarn szlerini tartmayan, kendi fikrine gre hareket etmeyen, yol
atasnn ve kardelerinin emrinden dar kmayan kiidir.
20
Talip; evliya menkbn okuyup
dinleyen, manasn anlayan ne yazyorsa ona gre amel eden, gc yettiince edep-erknn yerine
getiren ve bunu mnkir ve mnafktan saklayan kiidir.
21

Bir kiinin talip/sufi olabilmesi iin bir takm uygulamalardan gemesi gerekmektedir. Bu
giri riteli (initiation) tarikatlarda tvbe almak, el almak, nasip almak gibi eitli ekillerde
adlandrlmaktadr. eyh Safi Buyruklarnda tarikata giri ayrntl bir ekilde yle
anlatlmaktadr:
Kaan bir kimesne gelup bu yola girmee talep itse, evvel tark- evliy budur ki
yol ehli karndalar bir yere cem olup oturalar. Dahi ol ibtidy bir yol erkn bilur
karda alup mahfile geture anun sol yannda peymane yerinde durup mahfil
ehline selam vire. de kim: es-Selmu aleyke y ehlet-tarik vel-ahd vel-vef, ve
y ehl-i mrvvet ves-saf! Gelmekligimiz Hak in ve sylemez Hak iun.
bu mmin karnda ayanuz turabna yz srp bu makm- insafda
durmakdan murd oldur kim siz erenlerin huzurunda ve meyhn silsilesinde
gnl balayup evliy derghna girup katara zirkenup shib-i tarik erenlerine kul
olup ol h- Velyet Emirul-Mminin Ali kerremallahu vechehu klarna cn
u gnlden ve dern- dilden hizmetkr olmak ister. Bu k hakknda ne
buyurrsz? deye. Pes mahfil ehlinden cevap gele kim: Nola mahaldr kimi
dilerse rev grrz, mbarek olsun, diyeler. Andan ol kimesne bir yol atas
kabul ide erkn mucibince.
22

Artk sra tarikata girmesine izin verilen talibin tarikata giri merasimini tamamlamasna
gelmitir. Merasim balamadan nce rehberi, mbtediye (talibe) daha nce baka birine intisab
olup olmadn sorarak, eer varsa bu ie girmemesini zira kuak stne kuak olmayacan
syler. Talibin tezkiyesinden sonra, mecliste bulunanlarn huzurunda talibin pir (yol atas) elinden
tvbe almas balar:
Mbtedi gelup yol atasnun huzuruna iki diz zerine edeple otura, biat ide. Ata
olunun sa elin eline alup, baparmaklarn birbirinin zerine koya, akd-i tark
ola el tutua; oul dahi sa elin atasnun eline virup sol eliyle atasnun eteine
muhkem yapa yani el benum etek senun, Hak yolunda bizi doru yola

20
Risle-i eyh Safi, vr.29b-30a.
21
Glpnarl 181, vr.14a; 198, vr.36a; 199, vr.62b; Gkeler, s.161162.
22
Glpnarl 198, vr.58a-58b. kr. kr. Glpnarl 199, vr.76b-77a; Yap Kredi, vr.22a-22b; Risle-i eyh Safi, vr.14a-
15a. Bu blm Glpnarl 198de btid-y Slik Erkn- ah Dehmaz, balyla gemektedir.
103

klavuzlamakda taksir itmeyesin dimek olur. Dahi yol atas olan kimesne ol
vakit oluna tevbe ve telkin eyleye. Atas ne dirse olu dahi kulak urup yle
syleye. Evvel kere; Estafirullah klli zenbin eznebtuhu amden ev haten ev
srran ev cehran ev sehven ev alniyeten ve etbu ileyhi minez-zenbillez
alemu ve minez-zunbullet l alemu, inneke entelallmul-uyb, settrul-
uyb, tb ilallhi tevbeten nasha, innellhe yuhibbut-tevvbn ve yuhibbul-
mutatahhirn ve tb ilallhi eyyhel-mminn. Allhumme inn tibun kavlen
ve filen ve hzran damiran estafirullah. Allhumme tevbet vestakim f enne
muhammeden raslallhi ve aliyyun veliyullah linekle veklen inne hz srtan
mustakma.
23
h- lempenh elinden tevbe eyledim, kendu bilumden gedim,
mecmu menhiyytdan bu hzr cemat tanklyla pirin eteinden tutdum, doru
yola gitdim, eer ahdimden dnersem h- Merdnn Zlfikrna urayaym.
24

Talip tvbesini de yaparak, tarikata girme arzusunu dile getirmitir. Bundan sonra erenler
hemen btn slami tarikatlarda da yapld zere Kuran- Kerimden biat ayeti olarak bilinen
Fetih Suresi onuncu ayeti okurlar,
25
ardndan Kzlbala zg on iki imama duay ieren
duvazdeh imam ve Nadi Ali duasn okurlar. Artk biat tamamlanm olur. Mrebbinin vazifesi
talibe Hakka giden yollar gstermesi, nefsin ktlklerinden onu kurtarmas ve yol iinde
karlaaca sorunlar-skntlar zmesidir. Talip mridinden bakasna ihtiya duymamaldr.
26

Tarikata giriin bu son blmnde eyh Safi Buyruklarnda baz farklar mevcuttur. Risle-i
eyh Safide bu son blm yzeysel bir ekilde geilmiken, Glpnarl 198de ve Yap Kredide
ayrntl bir anlatmla karlarz. Glpnarl 198de Hz.Muhammede, Hz. Aliye, Hz. Fatmaya,
Hz. Haticeye ve kalan on bir imama salt (dua) getirildikten sonra yaayan Safevi ah,
Tahmaspa dua edilmi ve ardndan Ndi Ali duas verilerek tren tamamlanmtr:
Allhumme salli al seyyidin nr- Muhammedinil-Mustafa. Allhumme salli
al seyyidin nr- mm Ali el-Murtez. Allhumme salli al seyyidin nr-
Hadcetil-Kbr ve Ftmatiz-Zehr. Allhumme salli al seyyidin nr- mam

23
Arapa ifadelerin anlam yledir: Estafirullah (3 kere) (Btn ilediim gnahlardan tevbe edip Allaha
snrm), bir kere daha bilerek, bilmeyerek, aktan veya gizli ilediim gnahlardan dolay Allaha snrm.
Bildiim ve bilmediim gnahlardan dolay Ona ynelirim. Allahm! Sen gayb en iyi bilensin, ayplar rtensin.
Haydi, kesin bir pimanlkla Allaha tvbe edin (tvbe-i nasuh ile), phesiz Allah tvbe edip temizlenenleri sever.
Allahm, kavlen, fiilen, aktan ve gizli her trl ekilde sana yneliyorum, estafirullah. Allahm! Tvbemi kabul et.
Muhammed Allahn elisidir, Ali Allahn velisidir ve bu dediklerime Allah ahittir. Bu, dosdoru bir yoldur.
24
Glpnarl 198, vr.59a-60a. kr. Glpnarl 199, vr.76b-77b; Risle-i eyh Safi, vr. 15a-15b; Gkeler, s.219221;
Yap Kredi, vr.22b. Bu Buyruklardan Glpnarllar ve Gkelerde elinden tvbe alnan kii ah- lempenh diye
geerken Risle-i eyh Safide ah Tahmasp, Yap Kredide ise ah Abbas olarak gemektedir. Bu da Buyruklarn ait
olduklar dnemle ilgili bir durumdur.
25
Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. Kim
ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gsterirse Allah ona byk bir
mkfat verecektir. Fetih 48/10.
26
Bkz. Glpnarl 198, vr.60a-61b; 199, vr.77b-78b; Risale-i eyh Safi, vr.16a-16b; Gkeler, s.221224; Yap Kredi,
vr.23b-25a.
104

Hasan Hulk-i Rz, Allhumme salli al seyyidin nr- mm Huseyn mazlum-
ehid-i det-i Kerbel, Allhumme salli al seyyidin nr- mm Zeynelbidn
masm- pk, Allhumme salli al seyyidin nr- mm Muhammed Bkr,
Allhumme salli al seyyidin nr- mm Cafer-i Sdk, Allhumme salli al
seyyidin nr- mam Msa-i Kzm, Allhumme salli al seyyidin nr- mm-
hedum, kble-yi heftom Sultn- Horasan mm Ali Ms-i Rz, Allhumme
salli al seyyidin nr- mm Muhammed et-Tak, Allhumme salli al seyyidin
nr- mm Ali en-Nak, Allhumme salli al seyyidin nr- mm Hasanil-
Asker, Allhumme salli al seyyidin nr- mm Muhammed Mehd srr-
Ahmed h ve hir zamn shibul-Kurn ve duvzdeh imam ve ehrdeh
masm- pk, huccetul-kayymr-rahmn ve dellul-hdil-burhn kutbu
meyhz-zaman ibnus-sultan ah Dehmaz can pdih- cihn ve mrid-i
zaman, tarik- hzrn ve gibn ve likllil-mminne ecman birahmetike y
erhamer-rhimn. Ndi Aliyyen mazharal-acibi tecdhu avnen leke fin-
nevibi, kll hemmin ve gammin seyenceli binubuvvetike Ya Muhammed ve
bivelyetike Ya Ali!, deye. Evliyann cemi adn smarlaya.
27

Glpnarl 199da ve Gkeler buyruunda, Risle-i eyh Safi gibi ayrntya girilmeden
sadece talibin hutbe-i dvazdeh imam okumas gerektii sylenmi ve konu sonlandrlmtr.
28

Yap Kredide ise bu konu tarikata girmek usl balyla Glpnarl 198 ile tamamen rten
bir anlatmla verilmitir. Ancak bu Buyrukta on iki imamlar zikredildikten sonra srayla eyh
ehabeddin, eyh Seyyid Cemaleddin, eyh Zahid Geylani, Sultan eyh Safi, eyh Sadreddin,

27
Glpnarl 198, vr.60b-61a. kr. Yap Kredi, vr.23b-25a. Nadi Ali, (','= '-) Arapa bir ifade olup, Aliyi
ar/Aliye seslen anlamna gelir. Yukarda geen metnin anlam yledir: Keramet sahibi Aliyi arrsan,
skntlarn zmede sana yardmc olur. Senin peygamberliinle zlr ya Muhammed! Senin velayetinle zlr
ya Ali! Baz Buyruklarda, Her trl gam ve keder senin azametinle zlr ya Allah! ilavesi de vardr. ii
kaynaklarda hadis olarak geen bu ifade iin bkz. Meclisi, Bihr, XX, s.73; Muhaddis en-Nri, Mustedrakul-Vesil
ve Mustenbatul-Mesil, XV, s.483. Yalnz bu gsterdiimiz kaynaklarda senin azametinle zlr ya Allah! Senin
peygamberliinle zlr ya Muhammed! blmleri yoktur. Bu duann iki beyit olarak Uhud savanda
Hz.Peygamberin kulana hatiften seslenildii sylenmitir. Ayn dua Seyyid Hseyin b. Seyyid Gaybinin
(.896/1490 sonras) erhu Hutbetil-Beyannda ayrntl bir ekilde aklanmtr. Buna gre Uhud savanda
Mslmanlar zor durumda kalp Hz.Peygamber de yaralannca Cebrail (a.s.) gelir. Hz.Peygamber, Cebraile ne oldu
byle bizim ordumuza deyince Cebrail, Hz.Peygambere Aliyi yardma armasn syler ve ona Nadi Ali duasn
retir. Seyyid Hseyin Gaybi, bu duada geen mazharul-acaib ifadesinin muzhirul-acaib=keramet sahibi
(olaanstlkleri ortaya karan) olarak da okunabileceini sylemitir. O ayrca bu duann zellikleriyle ilgili ok
eyler sylendiini, her harfiyle ilgili birok aklamann olduunu ifade ederek mam Muhammed Bakr ve mam
Cafer Sadk kavli zere bu duann krk zelliini saymtr. Bkz. Seyyid Hseyin b. Seyydi Gaybi, erhu Hutbetil-
Beyan. Haz. M.Saffet Sarkaya. (Isparta: Faklte Kitabevi, 2004) 3643; M. Saffet Sarkaya, Bekti-Alevlerde Bir
Dua: Nd Ali, SDFD, (1998/5), s.1731. Sleymaniye Ktphanesi Laleli no 3720de Ebussuud tarafndan
yazld kayd bulunan bir fetva yer almaktadr. Fetv fi Hakk Ndi Aliyyen ve Gayrih baln tayan bu kk
risalede Nadi Ali duasnn aslnn olmad, iilerin uydurmas olduu ifade edilir. Aclni de bu rivayetin uydurma
olduunu syler. bkz. Aclni, Keful-Haf ve Muzlul-lbs amm tehere minel-Ehds al Elsinetin-Ns,
(Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arabi, 1351), II, s.363. (Bundan sonra Keful-Haf).
28
Bkz. Glpnarl 199, vr.77b; Gkeler, s.222. Burada On ki mamn ve Safevi ahlarnn isimleri gemedii gibi
Ndi Aliden de bahis almamtr. Ancak Gkelerde konu sonunda, Onun ki ahdinin eman yokdur/Dutarsa
dostunun deman yoktur ile balayan dokuz beyitlik bir Hatayi nefesi yer almaktadr. Bkz. a.g.y. s.224226.
105

eyh Hoca Ali, eyh brahim, eyh Cneyd Gazi, eyh Hoca Haydar, Sultan ah smail
Bahadrhan, Sultan ah Dehmaz Hseyin, Sultan eyh smail Adil, Sultan ah Muhammed
Hudabende, Sultan ah Ali Abbas ve Sultan ah Safinin ruhlarna rahmet dilendikten sonra ah
Ali Abbas Paann saltanatnn ve devletinin bekas iin dua edilmitir.
29

mam Cafer-i Sadk Buyruklarnda, tarikata giri erkn yle betimlenir. Erkek veya
bayan, eriat ehlinden biri srr- hakikate ehl-i tarik olmak isterse, o kiiyi direkt meydana
getirmek doru deildir. nce o kii(ler) kapcya teslim edilir. Kapc gzcye, o da tarikiye
teslim eder. Tariki onu alp pir olan kiiye durumunu aklar. Pir; Bu meydan, hak meydandr.
Bu erkn, evliya erkndr, der ve nasihatte bulunur: smail peygamber gibi cann kurban
gerektir ve Mansur gibi dr hazrdr ve Nesimi gibi postum arkamda, Fazl gibi haner
gbeimdedir. Bu derghtan asla dnmeyeceim derse mrit onu kabul eder, el etek verip talip
eder. Ve son noktada bulunan (intiha) bir sufiden ona drt kapnn, krk makamn, on yedi erknn
ilimlerini retip onu balangtan sona (ibtidadan intihaya) ulatrmasn talep eder.
30
Bundan
sonras Aytekin buyruu Malatya nshasnda yle devam etmektedir:
(Ardndan) drt kapnn kblegh budur ki zikrolunur. eriat, tarikat ve marifet
ve hakikat. Evvel kap eriattr. Onun ehline niyaz edip eriat mihrabnda secde
ettirip serini secdeden kaldrmadan tarik ala. Onun sevabn eriat ehline
balaya. Velhasl bu kapda dahi bylece secde ettirip sevabn kapnn
halkna balaya. Andan sonra, talip olan kimesne sol eliyle mrit etein ve sa
eliyle sa elin tutup, cesedimi zahirine, canm batnna verdim, sana talip
oldum. Nefsim nefsine bam meydanna verdim. Sana mrit oldum. El benim,
etek senin, diye. Pir dahi ahd-i emanet btnlne, ikrar iman birliine Allah
diyelim Allah Allah Allah, diye.
31

1. Bir Talibin Sahip Olmas Gereken Nitelikler

Yola giren bir talip, dervi ya da sufinin sahip olmas gereken nitelikler vardr. Tarikata
girmek demek bir takm kurallar ve esaslar erevesinde davranmak demektir. Taliplerin
birbirlerine, rehberlerine ve mritlerine kar davranlar nemlidir. Buyruklarda ele alnma
esaslarna gre bu edepleri yle aklayabiliriz.

29
Bkz. Yap Kredi, vr.21b-25a. Ayrca, bu buyrukta Nadi Ali duasnn Glpnarl 198den biraz farkl ve ilaveli
olduunu syleyelim. Ndi Aliyyen mazharal-acibi tecdhu avnen leke fin-nevibi, kll hemmin ve gammin ve
duin minellahi niyyetul-hct seyenceli biazametike Ya Allah! ve binubuvvetike Ya Muhammed! ve bivelyetike
Ya Ali! Ya Ali! Ya Ali!
30
Aytekin, s.126; Aytekin-Malatya, s.208209; Bozkurt, s.8687. Aytekin-Malatyada, pirin sufi olmak isteyen kiiye,
Bu meydan Ali meydandr. Bu meydana girenin ba top, gerdan kurban gerektir, dedii sylenir. bkz.a.g.y., s.208.
31
Aytekin-Malatya, s.209. Tarikata giri riteli dier Buyruklarn aksine bu buyrukta farkl bir ekilde verilmitir.
Bozkurt yazmann bu blmn Tarik bahsinde ilemitir. Bkz. Bozkurt, s.8788.
106

eyh Safi Buyruklarnda talibin sahip olmas gereken zellikler yle sralanmtr:
1. Talip edep beklemeli,
2. Avamdan kesilmeli,
3. Mahremini bilmeli,
4. Btn kt fiillerini terk etmeli,
5. Evliyay hazr ve nazr bilmeli,
6. Hakka ve halka yaramaz i etmemeli,
7. Her zaman eyhinin korkusu zerinde olmal, ister gizli ister ak ne yaparsam eyhim
grr diye dnmelidir. nk evliya talibin gnlne gzne gnde yetmi kere nazar eder.
32

Evliyadan ayr kalmak talibin musibeti olup yine talibin bilerek yalan sylemesi, edep
beklememesi; gybet etmesi, ktlk yapmas; evliya mhrn ve muhabbetini gnlnden
karmas gibi kt davranlar da talibin musibetidir. Bu musibetleri ileyen talip dergha kabul
edilmez, dnyadan hirete imansz gider ve kyamet gnnde cehennem azabna layk olur, tm
hayat boyunca iledii tm iyilikler boa gider.
33

Yine eyh Safi Buyruklarndan Risle-i eyh Safide talibin sahip olmas gereken zellikler
yle zikredilmitir:
1. Talip devaml edepli olmaldr.
2. Hz. Muhammed, Hz. Ali ve On iki imam her yerde hazr ve nazr bilmelidir.
3. Yz srekli yerde olup, niyaz halinde (niyazmendi) bulunmaldr.
4. Rehberinden izinsiz hibir ey yapmamaldr. Yaparsa yol iinde eksiklik gstermi olur.
Nitekim Hz. Resul, Cebrail kendisine ne rettiyse onu uygulamtr, bunun dnda kafasndan bir
ey yapmamtr. Talip bir eyi rehberinin rzasn alarak yaparsa ak artar, yz nurlanr,
eytann ktlnden emin olur ve tm ileri rast gider.
34

Yine ayn yazmada baz olumsuz sfatlardan bahsedilerek bunlara sahip olanlarn dervi
olamayaca zikredilir. Yola revan olmu bir dervite bulunmamas gereken nitelikler unlardr:
N-mahrem ile iki imek, zina etmek, livta, byklenmek(tekebbr), mnafklk, gammazlk,
horluk ve yavuz gnllk, hasutluk, bilerek yalan sylemek, intikam ehli olmak, emanete ihanet
eylemek, birinin karsna ihanet etmek, bir kimsenin aybn yzne vurmak ve cimri olmak.
35


32
Glpnarl 181, vr.8a; 198, 15b-16a; 199, vr.49a; Gkeler, s.114115. Ad geen yazmalarda yle bir iir tank
olarak getirilmitir: Gnl sarayn pk et ki mehman hne-i haktr/Vakt olur kim tahtn grmeklie sultan gelur. iir
hari ayn maddelerin sraland Yrkn Buyruunda yedinci maddede eyh yerine mrid ve rehber ifadeleri
kullanlarak mrid ve rehberin Muhammed Ali srr olduu sylenir. bkz. Yrkn, 1.
33
Glpnarl 181, 12a-12b; 198, vr.30b; 199, vr.59a-59b; Gkeler, s.147148.
34
Risle-i eyh Safi, vr.51b-52a.
35
Risle-i eyh Safi, vr.54a. Ayn yazmada yine eyh Safinin ve stadlarn sz olarak on iki nitelik saylarak
bunlara sahip olanlarn erkna alnmamalar istenir. Bunlar; Resulullah inkr eden kfirler, halka yalan syleyip hile
yapanlar, n-mahremle iki ienler, fakire itibar etmeyen dellallar, alm-satmda drst olmayan pazarclar, yalan
107

Gkelerde mminlik davasnda bulunanlarn birtakm nianlar vardr, denerek mmin
ve sufiyim diyenlerin u zelliklere sahip olmalar gerektii sylenir:
1. krarna drst olmal ve verdii sz yerine getirmeli (ahde vefa).
2. Doru yryp doru sylemeli, dost gnln artmamal. Zira sufi olan kii yalan
sylemez, kimsenin gybetini yapmaz.
3. Hl ehli olmal, kl ehli olmamal.
4. Dili ar olup, azndan bo sz (malayani) kmamal.
5. Yk ar, kula sar olur olmal. Yaramaz szleri iitmemeli ve dinlememeli.
Gzleriyle grdn eteiyle rterek settarlk yapmal.
6. Eliyle koymadn yerinden almamal.
7. Kimseye yk olmamal, kendisi iin ne isterse bakas iin de onu istemeli.
8. Btn yaratlmlara bir gzle bakmal, btn renkleri bir saymaldr. Byle yapann
derman Hz. Alidir.
9. Mmin olan kiinin hrs halim, nefsi selim olmal; ahlak ziyadesiyle geni olmal,
farkyla oturup mizanyla sylemelidir.
10. Elinden gelen ii yapmal, i bitirici olmaldr.
11. Halktan gelen hertrl cefaya tahamml gstermeli, Haktan ne gelirse onu ganimet
bilmeli; her daim kredici olmal, feryad etmemeli, gnl incinip darlmamal, kimseye ikyet
yzn gstermemelidir.
12. Gnlne vesvese getirmemeli, kendisini teselli etmeli, Hakkn her iinde bir gzel
hikmeti vardr diye dnmeli, inallah sonu hayrdr, diye kretmeli, kendini dadaaya
vermemlidir.
36

mam Cafer Buyruklarnda saadet bulmak isteyen sufi ve mminin zn turaba indirip
(toprak gibi olup) u niteliklere sahip olmas gerektii sylenir. Yumuak (latif) szl olmak,
cmert olmak, evveli hiri fark edip soysuzluk etmemek, Hakkn buyruuna ibadet etmek, gnl
krmamak, dilinin srekli Hakkn kelamnda olmas ve ahlak gzel (hulku mazlum) olmak.
37

Yine talip olmak isteyen kanaat, ilim, sadklk ve sabrl terk etmeyip zn toprak eylemelidir.
Sonra topraa marifet tohumu ekip, tevhid suyu ile sulamal, miskinlik orayla biip, rza

syleyip sznde durmayanlar, ii gc kan dkmek olan ve bu yzden kalbi katlam, efkat yoksunu kasaplar,
srekli kurduklar tuzaklarla hayvanlar avlayan avclar, toplumda daima yeni bidatler karan eytan fikirli limler,
her eyi pahalya satmak isteyen hilekrlar (madrabaz), celltlar ve srekli yetim hakkyla vakf mal yiyerek kalpleri
kararanlar. Bkz.a.g.y., vr. 54b-55a.
36
Gkeler, s.418422. Haktan gelen cefaya incinmemekle ilgili bir Hatayi Nefesi iin bkz. Ek
37
Aytekin, s.6970; Bozkurt, s.36.
108

harmannda dvmeli, evk yeli ile savurup mihnet lei ile lmeli, takva deirmeninde tp
edep eleiyle eleyerek sabr frnnda piirmelidir.
38

Yine Buyruklarda, talip olan kiinin; evliyann edebini gzetip izinden gitmesi, na-mahrem
kiilerden saknmas, evliyann srrn aa vurmamas, el verip eteini tuttuu kiiyi aratrp
silsilesi Hz. Muhammede ve Hz. Aliye kan birine biat etmesi gerektii vurgulanr. nk Hz.
mam- Natk Cafer-i Sadk, talib-i hak olan bir kiinin Muhammed Ali evlad dndan birine
biat etmesi durumunda o kiinin eyhi eytandr, kyamet gnnde evliyaullah gruhundan, Hak
derghndan ve ddrndan mahrum kalr, demitir.
39

Talip olan kii, akll olmal, her yaptn akllca yapmal, tm hareketlerin zapt etmeli,
muhalif olmamal, yanl yola gitmemeli, yapt iin ve gittii yolun eyhin rzasna uygun
olmasna dikkat etmelidir. Aksi takdirde taliplik yolunda ektii tm zahmetlerin boa gideceini
ve eytan gibi kovulmu ve aldanm olarak derghtan srleceini bilmelidir.
40

Talip, gndzn nbvvet, gecenin velayet olduunu bilmeli ve gndz kesrette geceyi
ise vahdette geirmelidir. Yani talip gndzleri normal ilerine bakmal, halk iinde olmal ancak
geceleri Hak ile olmaldr. nk halk ile birlikte olmaktan dolay bir talip yetmi menzil derece
kat etmekten geri kalr, gece Hak ile olmakla bu an kapatabilir. Bunun iin eyh Safi on iki
saatten meydana gelen geceyi bee taksim etmi, taliplerden de ayn eyi yapmalarn istemitir.
Buna gre gecenin birinci ksm ibadet ve taatle geirilmeli, ikinci ksmnda istirahat edilmeli,
nc ksm sohbete, drdnc ksm vahdet etmeye ayrlmal, beinci ksmnda ise halvet
edilmelidir. nk nefisle mcadele bu ekilde olur.
41

Buyruklarda yolun esaslarna uyulmas ve yolun otoritesi olan evliya, mrit ve mrebbiye
uyulmasnn gerei eitli vesilelerle dile getirilmitir. rnein evliyann ve meayhn tarikat ve
hakikat iinde yetmi iki makam vardr. Drt kap iinde bu makamlardan yetmii evliyann, ikisi
de talibindir. Talibin iki makam evliyaya vefa eylemek ve kalp ile tasdik etmektir. Eer talip bu
art yerine getirirse, evliyann yetmi makamn da yerine getirmi olur.
42

eyh Seyyid Safi hazret buyurd kim, evliy-y kirm ve meyh- izm olan
kimselerin tarikat ve hakikat iinde yetmi iki makam vardr. Ol yetmi iki
makamn yetmi makam drt kap iinde evliyanndr ve iki makam talibindir.

38
Aytekin, s.92; Bozkurt, s.117118.
39
Glpnarl 181, vr.13b; 198, vr.35a-35b; 199, vr.62a-62b; Gkeler, s.159160. 181 ve 198 nolu yazmalarda, ad
geen blmde bir kere Muhammed Ali ifadesi bir kere de l-i Muhammed (Muhammed ailesi) ifadesi
kullanlmken, 198 nolu mecmuada her iki yerde de Muhammed Ali anlamnda Arapa ba harflerle krmz olarak
MA eklinde gemektedir. Ayrca bu yazmalarda konuyu temellendirmek iin Hz. Peygamberin Kim benim
evladmdan bakasn eyh/mrit edinirse eytan eyh edinmi gibi olur, hadisi olduu sylenmektedir. Ancak
yaptmz taramalarda byle bir hadise rastlamadk.
40
Glpnarl 181, vr.8a; 198, vr.16a-16b; 199, vr.49a-49b.
41
Glpnarl 181, vr. 9b-10a; 198, vr.22a-22b; 199, vr.53b-54a; Gkeler, s.120122.
42
Glpnarl 181, vr.11a; 198, vr.28b-29b; 199, vr.58b-59a; Gkeler, s.142144.
109

Kaan bir talip ol iki makam yerine getirirse evliya ile ol yetmi makam yerine
getirmi gibi olur dedi. eyh Sadreddin etdi: Ya eyh! Ol iki makamlar ne
makamlardr ki evliyann ol yetmi makam mukabelesinde ola? eyh buyurd ki
ol iki makamn evvel makam evliyaya vefa eylemekdir, nkim ikrar verdi, geldi
beli dedi, tarikat iinde yol olu oldu, gerekdir kim ol ikrar zerine ahdini
beklemektir. Hak Tel hazretleri buyurur; bir kii benim yoluma bel balayp
ahdine vefa eylese men ana nice trl ecirler, ihsanlar verem yle ki her biri ecr-
i azim ola.
43
Dahi ikinci makam tasdik-i kalptir. Yce Allah ya kulum, sen
eylediin ahdine vefa eyle, vadine kim elest deminde beli demitin, kavlinde
drst ve sadk ol yani inanc ol,
44
buyurmutur.
45

Son tahlilde talip, evliya derghna girip tm eksikliini ortaya koyarak gnahlarndan
nedamet getirip tvbe etse, evliyann tlerini dinlese ve evliyaya inanp himmetine nazr olsa ve
evliya menkbn okuyup onunla amel etse iman kemle erecektir.
46

2. Taliplerin Birbirlerine Kar Davranlar

Buyruklarda taliplerin birbirlerini ziyaret etmeleri, lokmalarn paylamalar ve birbirlerine
hor bakmamalar istenir. Aksini yapanlar Allaha asi olup yz kara mnafk olurlar ve ikrarlar
dzgn olmam olur. nk bu davranlar eytan ve Yezid fiileri olup kibirlenmekten ve
edepsizlikten kaynaklanr. Ayrca taliplerin lokmalarn mnkir ve mnafa yedirmemeleri
gerektii, yine zrriyetinden birini mnkir ve mnafa veren kiinin on iki imamn etini
yedirmie gnah kazanaca sylenir.
47
Taliplerin birbirlerini ziyaret edip muhabbet etmeleri
ah (eyh Safiyddin) grmek ve ziyaret etmek gibidir.
48

Talipler birbirlerine; mallarn (terk-i mal), canlarn (terk-i can), dnyalarn (terk-i
dnya), kt davranlar (terk-i bed fiil), arzu ve isteklerini (terk-i heva) terk edip birbirlerinden
raz (teslim-i rza) olmaldrlar. Bu rza hali erkn- eriat, erkn- tarikat, erkn- marifet ve
erkn- hakikat zere olmaldr, aksi takdirde ister talip olsunlar isterse pir, ikrarlar caiz olmaz.
mam Cafer-i Sadk bylelerinin yoldan ve erkndan srgn olduklarn, cemlere alnmamalar
gerektiini sylemitir.
49


43
Buras Fetih suresi 10.ayette ki, Kim Allah ile olan ahdine vefa gsterirse Allah ona byk bir mkfat
verecektir, blmnn aklamas olarak verilmitir.
44
Burada da, Yasin suresindeki, Onlar: Eer gerekten doru sylyorsanz, bu tehdit ne zaman gerekleecektir?
derler, ayeti aklanmtr. Bkz. Yasin, 36/48.
45
Glpnarl 181, vr.11a; 198, vr.28b-29b; 199, vr.58b-59a; Gkeler, s.142145
46
Glpnarl 181, vr.13a; 198, vr.33b; 199, vr.61a.
47
Glpnarl, 181, vr.10a; 198, vr.23b-24a; 199, vr.54b; Risle-i eyh Safi, vr. 58b; Yap Kredi, vr.3a-3b; Gkeler,
s.124126.
48
bkz. Risle-i eyh Safi, vr.60a.; Yap Kredi, vr.6a; Glpnarl 181, vr.13a; 198, vr.34a; 199, vr.61b; Gkeler, s.156.
49
Aytekin, s.32.
110

ki talip bir araya gelse gnllerini bir etmelidirler, aksi takdirde mnafk olurlar. Talip
talibi kokusundan tanmaldr, nk talipte evliya kokusu olur. Bu kokuyu bilmeyen talipten
Allah da Resul de honut olmaz, dnyadan hirete imansz gider. nk Yce Allah, Dikkat
edin, Allahn dostlarna (evliyaullah) korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir,
50
buyurmutur.
51

Talip eer bir mnafkla oturup konutuktan sonra evine geldiinde karsyla yola gre
niyazlamadan yataa girerse domuzla yataa girmi gibi olur. Ayn ekilde bir Yezidin bir
Mslman hanma gz dse ya da onun herhangi bir yerini grse, o Mslman hanmn eiyle
yatmadan niyazlamas gerekir, aksi takdirde domuzla yatm gibi olur.
52

3. Talibin Mridine ve Rehberine Kar Edepleri

eyh Safi, yol talibi olan kiinin stad nefesiyle yrmesini, emrine kail olmasn ve
evliyaya iman getirmesini istemi, evliya nefesine inanmayp gnlnde phe olann yetmi evliya
ldrmesine gnaha gireceini sylemitir.
53

Risle-i eyh Safide, mrit emrinde olmann Hak rzas ve Resul emri zere olmak
olduu sylenerek eyhe itirazn Allah ve Resulne itiraz gibi olaca sylenir.
54
Talip-rehber
ilikisi oul-baba ilikisine benzetilerek; olun her hususta babasna itaat etmesi, babann da
olundan hibir eyi esirgememesi istenir. Eer talip, rehberine uyacak yerde kendi bildiini
yaparsa, ahdinden dnm olaca iin mnafk olup Yezid derekesine dm olur.
55

Evliyay seviyorum diyen talipten dier talipler nian istemelidirler. nk davaya
mana, a nian gerektir. Talibin gstermesi gereken nian; evliya eteinden tutup ikrar vererek
can- gnlden iman getirmektir. Yani her fiiline, her haline beli deyip inanmak, Menkb-
erifi dinleyip evliya nefesinin manasn anlayp ona gre amel ederek tm varln erenler
yoluna amade klmaktr. Talipler, nian gstermeyen talibi ilerinden karmallar ve krk gn

50
Yunus, 10/62.
51
Yap Kredi, vr.3b-4a. Glpnarl mecmualarnda da benzer ifadeler gemekte ancak yukarda geen ayete yer
verilmemitir. Bkz. Glpnarl 181, vr.10a; 198, vr.23a; 199, vr.54a; Gkeler, s.123. Risle-i eyh Safide
mminlerin birbirlerini grnce tanmalar muhabbetin ezelilii ile aklanmtr. Ancak kiinin batn dnya
muhabbetiyle dolmusa o zaman kimi grse tanyamaz. nk artk ruhu, sultani deil hayvani bir ruh olmutur.
a.g.y., vr.59a.
52
Risle-i eyh Safi, vr.59b. Bu yazmada erkek iin mmin, bayan iin mslim ifadesi kullanlmtr. Burada da
erkek-kadn bu ifadelerle anlmlardr. Talibin eiyle ilgili tutumu Glpnarl mecmualarnda da gemekte, ancak bu
yazmalarda Yezid ve mnafk ifadeleri yerine evliya dman ifadesi kullanlmtr. Bkz. Glpnarl 181, 10a-
10b; 198, vr.24a; 199, vr.55a; Gkeler, s.125126.
53
Glpnarl 181, vr.9a; 198, vr.20a; 199, vr.52a; Gkeler, s.125126; Risle-i eyh Safi, vr.58a; Yap Kredi, vr.3a.
Son iki yazmada evliya halkasnda oturduu halde gz darda olann Yezid olaca sylenmitir.
54
Risle-i eyh Safi, vr.6a-6b, 7a, 9a.
55
Risle-i eyh Safi, vr. 16b. Ayrca, O gn yalanclarn vay haline! Mrselat 77/15 ayetiyle, Yalanclar
mmetimden deildir, hadisine yer verilir. Bkz. vr. 17a.
111

aralarna almamaldrlar, aksi takdirde murdar olup, hirete imansz gideceklerdir.
56
Bir talip,
tarikat iinde mrebbisine ve musahibine el verip de gnl vermese, kavlinde drst olmaz, ikrar
da saf olmam olur, mnafktr, yola sdk ile gelmemi olur ve yz karadr. Gerek tlib-i hakk
evliya tariknda sabitkadem olup can- gnlden ve samimi bir ekilde eyhine beli deyip etek
tutan ve gnlden ikrar verip mal-mlkten ve ba-candan geendir. Nasl ki bir kii ak- mecazi
ile sevdii urunda her eyini feda ediyorsa, tlib-i Hak ak- hakiki erbetini iip dost yolunda
canndan ve malndan geendir.
57

Talip, mrebbisinin gzne girmeye almaldr. Mrebbisi talibin hizmetinden honut
olup her halinden raz olsa, bir kere talibine nazar klp himmet eylese, ltuf gsterip ban ya da
srtn svazlasa talibe rahmet ve efkat yaar. Cenab- Hak hazretleri byle bir talibin btn
gnahlarn balar, zahir ve batn yetmi hicab kalkar, menzil ve meratip katedip evliya
makamna ayak basar. Byle bir mrebbi eli altnda olan talip, kl saysnda sevap kazanr ve ne i
yapsa ii rast gider, topraa dokunsa altn olur. yleyse talip olan kii elinden geldike iradet
getirip pirinin ve mrebbisinin gzne ve gnlne girmelidir. nk gnl Hakkn evidir, gnle
girmek gerektir.
58

Yola talip olan kiiler birbirlerini ve mrebbilerini ok ziyaret etmelidirler. Talip gnde
bir mrebbisini ziyaret etmeli, sohbetini dinlemeli ve marifet elde etmeli, mkllerini zmelidir.
Talip mrebbisine , be, yedi, on iki ve netice olarak krk gn varmasa, vadesi gelip lse
evliyadan ayr kalr.
59
Yine ziyaretlerini bu ekilde aksatan bir talibin zr yoksa dier taliplerin
onunla oturup kalkmalar doru deildir.
60
Talip yol iinde her ne sknts varsa mridine
anlatmal o da evliya menakbna gre talibinin mkln zmelidir. Eer talibin mridi krk
gnlk mesafe dndaysa ve talibin ona ulama imkn yoksa o zaman o talibin sorunlarn
zecek geici bir mrebbi tutmas gerekir ki buna tarikat ehli arasnda mkil mrebbisi denir.
61

Aytekin Buyruunda da bu konuda benzer grler dile getirilir. Eer talibin piri
ulaamayaca bir uzaklkta ise, talibin pirine vekleten baka birinden el alp grlmesi gerektir.
Ancak yllar sonra o piri kp gelirse talip tekrar pirine ikrarda bulunmaldr. nk atalarnn

56
Glpnarl 181, vr.11a-11b; 198, 27b-28b; 199, vr.57b-58a; Gkeler, s. 140142. Bu yazmalarda, Ak yolunda
oldur ki pehlivan/Gstere mauku hem ona nian/Severim demek dile sn olur/kn burhan terk-i cn olur, iiri
tank olarak getirilmitir.
57
Glpnarl 199, vr.108a-108b; Gkeler, s.372374.
58
Gkeler, s.427429. Burada Mazlum adl birisine ait bir nefes yer almaktadr bkz. Ekler/Seme Nefesler no.18.
59
Glpnarl 181, 9a; 198, vr.20b; 199, vr.52a-52b; Gkeler, s.127; Aytekin-Malatya, s.203.
60
Gkeler, s.128.
61
Glpnarl 199, vr.105a-105b; Gkeler, s.353357. Bu Buyruklarda, mrebbisi len talibin yola ncelikle len
mrebbisinin ehl-i hl bir olu var ise onunla devam etmesi gerektii; olan kkse bu durumda len mrebbisinin
musahibini geici olarak mrit kabul etmesi istenir. ocuk byyp kmil olup eriatta eli, tarikatta yolu, marifette
dili, hakikatte hli olup ehl-i erkn olursa babasnn seccadesine geip veliler izini takip etmesi durumunda o talibin
mridi olaca ifade edilir. nk Hz. Peygamber (s.a.v.) ocuk babasnn srrdr, diye buyurmutur, erkn-
meyh ve tarikat bunu gerektirmektedir.
112

pirini inkr eden mnkir olur ve mizan da bozmu olur.
62
Talibin piri yoldan decek bir hata
ileyip (gnah- kebair) erkna layk olmazsa talip bal olduu ocaktan kmaz, dkn pirinin
amcazadelerinden birinden el almas gerekir.
63
Eer bir talibin pirinin soyu tkenirse, o zaman
talip istedii birinden el alp balanabilir; tek art el alaca pirin nesl-i Resulden olmasdr.
64

Eer bir talip mrebbisinin gnlnden dse, yola boyun verip gelmeyerek inkr etse yani
ikrarndan geri dnse tarikat iinde srgn olur. Gkten denin yaras bulunur, gnlden denin
yaras bulunmaz. nk pirinden dnmtr, pirinden dnen evliyay ve On ki mam inkr eden
kii haktan dnm olur. lkin hakk grd hakka geldi beli dedi, ikrar verdi, sonra o ikrar zerine
sabitkadem olmad, geri dnd, dergh- Haktan yz dndrd, merdud oldu, ol kiinin piri
yoktur, hibir yerde yeri yoktur, onun piri ve mrebbisi eytandr, dnyada ve hirette srgndr.
Byle birinin eriatta eli, tarikatta yolu, marifette dili ve hakikatte hli yoktur, drt kapdan
yabandr. Talipler hibir ekilde byle birini aralarna almamaldrlar, ancak mridinden af diler
ve mridi de balarsa o zaman onlar da affederler.
65

Aytekin Buyruunda talibin rehberine ve musahibine uymas gerektii aksi takdirde talip
deil kalp olaca sylenir. Byle birinin ikrar caiz olmad gibi kurban da makbul deildir.
Bylelerine cehennemin (tamu) yedi kaps ak, cennetin (umak) sekiz kaps ise baldr.
66
Yine
ayn Buyrukta, sufilerin mridine ve mrebbisine nikhl gibi bal olduu, mritten ve
mrebbiden ve halifeden rzalarn almadan yedi adm atsa nikhnn decei ve yenilenmesi
gerektii sylenir. Nikhn yenilemeyen (tecdid-i nikh) sufiyi kabul etmek yezitliktir. Yine bir
sufinin hanmn zahit grse, sufi hanmnn nikhn yenilemezse onunla muamelede bulunmas
haramdr.
67
Bir talip mrebbisinden ve musahibinden maln saknsa mnafk olur, hayrlar kabul
olmaz. Eer mrebbisi ve musahibi talipten raz deillerse, be vakit namaz bile klsa kyamet
gn cennetten mahrum kalr. Mrebbisi bir gn ve bir saat raz olsa, Hak Tel otuz yllk
gnahn affeder.
68

Aytekin Buyruunda talibin pirini ziyaret adab da anlatlmtr. Buna gre pir ve mrebbiyi
ziyaret etmede erkn vardr. Birincisi huzura eli bo gitmemeli, ikincisi abdestsiz ve taharetsiz
olmamaldr. ncs ise eer mridinin ve mrebbisinin yanna vardnda mecliste eriat ehli

62
Aytekin-Alaca, s.184; Aytekin-Hac Bekta I, s.222; Bozkurt, s.92.
63
Aytekin-Gmhacky, s.196; Aytekin-Hac Bekta I, s.220.
64
Aytekin-Hac Bekta I, s.222.
65
Glpnarl 199, vr.120b; Gkeler, s.425427.
66
Aytekin, s.1213.
67
Aytekin, s.122; Bozkurt, s.28.
68
Aytekin-Malatya, s.204.
113

varsa sadece ellerini balamal ve beklemeli. eriat ehli gittikten sonra kalkp nazara geip hayr
dua alp nce ayaklarna sonra dizlerine ve en son ellerine niyaz etmelidir.
69

4. Yolda Uyulmas Gereken Genel Kurallar

Buyruklarda yolda uyulmas gereken bir takm kurallar ve edepler eitli balamlarda dile
getirilmitir. Genel geer baz kurallar yle sralayabiliriz:
1. eyh Safi taliplerin yol iinde deve, eek ve hnzr gibi olmalar gerektiini sylemitir.
Talip deve gibi olmaldr, nk deve hem yk eker hem de birlikte hareket etme duygusuna
sahiptir, kim nereye ekerse katar iinde oraya gider, aykr davranta bulunmaz. Talip de yol
iinde hem zahmete katlanmal hem de rehberine itaat edip muhalefet etmemelidir. Talip eek gibi
olmaldr, nk eek suyu grd zaman hareketlenir. Talip de mridini grd zaman varn
younu harcamaldr. nk mrid suya benzer, dokunduu her eyi temizler, talibin de gnln
artr, pak eder. Talip domuz gibi olmaldr, nk domuz gittii yoldan dnmez. Talip de gittii
yerden dnmemeli, srat- mustakime doru yrmeli, doru sylemeli, dostlarn gnln
artmamal, gnl dervilikte, dili mrvvette olmal, iki gnl bir edip oturmal, aksi takdirde
mnafk olur.
70

2. Talipler, yoldan dnenlerden uzaklamal onlarla beraber olmamaldr, aksi takdirde
evliya erknndan mahrum kalrlar.
71

3. Bir talip evliyadan yz evirse pirden yz evirmi gibi olur, mnkir ve mnafk olup
dnyadan hirete imansz gider.
72

4. Talibin bin bir hli olup hepsi de keml-i marifet ve makam- vahdettir. Bu nedenle
sohbet halinde bulunan taliplerden biri bile sitemli olsa, onun sitemi srlp tercman alnmadan
o sohbette bulunmak haramdr.
73

5. zellikle yola yeni girmi bir talip, ceme geldiinde konuulanlar iyice dinlemeli ve
anlamaya almaldr. Kendisine bir ey sorulmadan cevap vermemeli, cemiyet nazarnda ll
(dilsiz) olmaldr. Byle biri konutuu zaman, bin bir zr-niyaz ederek ve emir erenlerindir,
diye konumaldr. Byle talipler yaptklar her ite mrebbisinden destur alp yapmaldr ki yz

69
Aytekin, s.141.
70
Glpnarl 181, vr.10b; 198, vr.25b-26a; 199, vr.56a-56b.
71
Gkeler, s.123.
72
Gkeler, s.126127.
73
Gkeler, s.156157.
114

ak olsun ve ii de rast gitsin. Son noktaya ulam talipler de (intiha yurdunda olanlar) irfan
sohbetinde sz syleyeceklerinde az ve z konumaldrlar.
74

6. Bir talib ne kadar kabiliyetli olursa olsun tarikat iinde mrebbi nne gemek erkn
deildir. nk hakikatde mrebbi yaratcdr, talip te yaratlmtr. Yani mrebbi terbiye edicidir,
talip talep edicidir. Terbiye grm talibin misali da daki yemile ehirdeki yemie benzer.
75

7. eyh veya halifenin bulunduu meknda sz sylemek, sitem srp sohbet etmek hibir
ekilde caiz deildir.
8. rad sahibi bir Hak misafiri varken mecliste bulunanlarn sz sylemesi, ok konumas
doru deildir. Byle yapanlar sulu bile saylabilirler. Ancak kendilerine izin verildiinde
konumalar uygun olur.
9. Ayin-i Cem srasnda smkrmek ve tkrmek edep d bir davrantr. Yine Ayin-i
Cemde ayak uzatmamak, diz zerine oturmak gerekir.
10. Ocak ve era mrit mesabesinde olduu iin gerekli sayg gsterilmelidir.
11. Yemee byklerden nce balamamaldr.
12. Yol kardeleri basit eyler iin birbirleriyle ahitlememelidir. nk yerine
getiremezlerse imanlar gider ve yalanc olurlar.
13. Herkes haddini bilip, gnahlarna af dilemeli.
14. Kardeler birbirini incitmemeli, kardeini inciten veya hile yapan yolda Zlfikar
beklemektedir. Yol klc yoldadr, kimsenin hakk kimsede kalmaz. Herkes kazd kuyuya kendi
der.
15. Eksik bir i yapann yolu erkn zere grlmedike cemiyete alnmaz. Eer eksik i
yapan rehber olursa oda erkn grlmedike talibe sitem sremez ve kimseden hak talep
edemez.
76

16. Talip, lokmaya rzasz el uzatmamal ve nefsini zapt etmelidir; kendi ei dururken
baka kadnlara heves edenlere doksan dokuz tarik vurulur.
17. Bir sufi bir baka sufinin gnln incitse; o incittii gnl tamir etmeden onu ne
mrit, ne mrebbi, ne pir, ne rehber ne de sufiler kabul edip aralarna alrlar.
18. Bir talipte kul hakk olmas durumunda, hak sahibi raz olmadka o talip grlmez.

74
Gkeler, s.412415. Burada yle bir iir tank olarak getirilmitir: Ali, yre sr syle/Talip, dinle pir syle/Ehl-i
irfan meclisinde/Binbir dinle bir syle. a.g.y., s.413. Bu iirin son ktasnda binbir, eski syleyie uygun olarak
birbin olarak sylenmitir, dzeltmeyi biz yaptk.
75
Gkeler, s.415.
76
Risle-i eyh Safi, vr.53a-53b; Aytekin, s.69.
115

19. Bir sufinin Hak ile kendi arasnda bir gnah olsa da pir huzuruna gelip onu
balatmak istediinde ona gnahnn ne olduu sorulmamaldr. Ve pirin huzuruna gelen
herhangi bir sufiyi yarlanmadan mahrum gndermesi erkn deildir.
20. Evine gelen bir sufi kardeine izzet-i ikramda bulunan talibin, misafirine ben de seni
ziyaret ettiimde bu ekilde bana izzette bulun, demesi asla erkn deildir. nk erkn
Muhammed Alinindir. Sufi verdii lokmay, Allah, Muhammed, Ali iin verendir, aksi davran
riya olur, Yezid ii olur.
77

21. Bir yl krk sekiz hafta olup sufinin her Cuma gn ve Cuma gecesi pir nazarna varp
Zlfikar altna yatmas/grlmesi boynuna farzdr.
78

22. Haset, buz, adavet, kin, kibir, inat, xxap, fitnelik, gybet, mnafklk, bhtan, iftira,
xx, fsk, zulm, yalan, katil gibi btn irkin sfat ve fiiller Yce Allah tarafndan yasaklanmtr.
Bunlar tamamen terk etmelidir.
23. Szn olmad yerde laf sylememeli, eli ile koymad eyi izinsiz yerinden
kaldrmamal, gzyle grmedii eyi grdm ve kulayla iitmediini iittim ve bilmedii eyi
bilirim dememelidir.
24. Kendinden byk olana hizmet ve hrmet ve kk olana riayet ve izzet etmelidir.
25. Daima doru harekette bulunup yoldan sapmamal; hakk hak, batl batl bilmelidir.
26. Herkesi kendi gibi bilmeli ve ylece sevmelidir.
27. Kendisine nasl acrsa bakalarna da acmal; kimseye azap, meakkat, ukubet ve
rencide etmemelidir. Gnl krmamaldr, nk gnl beytullahtr, Allahn evi yklm olur.
28. Keramet satmamaldr, nk keramet Allahndr, kiinin deildir.
29. Cmert olmal, cimri olmamaldr.
30. Bir kiinin aybn yzne kar veya bakasna sylememelidir ve daima hay
etmelidir.
31. Srr- fa etmemelidir, aksi takdirde kendisini fa etmi olur; sakla beni saklaym seni.
32. Hak Muhammed Alinin dostlarn dost, dmanlarn dman bilip ehvetperest
olmamal, nefsini iyice zapt etmelidir.
33. Sohbet ederken tatl ve yumuak olmal, muhataplarn nefret ettirmemelidir.
Usandrmayp kendine ekmelidir.
34. Erenler huzurundayken edep ile oturmal, sorulmadan sylememeli, tama ve hrs
etmemelidir.
35. Cefaya ve meakkate tahamml etmeli ki sefaya vasl olsun, ayrca sabretmelidir.
79


77
Aytekin, s.134136; Aytekin-Alaca, s.168170; Bozkurt, s. 3435.
78
Aytekin, s.129; Bozkurt, s.49.
116

Genel kurallar ile ilgili blm eyh Safinin hak ehli olmak ile ilgili hikyesiyle bitirelim.
Talip hak ehli olmal ve tm davranlarn buna gre ayarlamaldr. eyh Safi, hak ehli olmay,
kim bir kavme benzerse ondandr,
80
hadisiyle aklayarak tarikat iinde olan bir kimsenin rzasz
hibir i yapmamasn tavsiye etmitir. Hatta talip, bir bahede dm elmay bahe sahibi verse
bile deerini vermeden almamaldr. Eer byle yaparsa tarikat mrtedi olur demitir. Nitekim
eyh Safi bir gn talipleriyle beraber dolarken bir bahede elmas olan bir aa grm,
gezinti dn o aata iki elma kaldn grnce bahe sahibine elmann akbetini sormutur.
Aralarnda u konuma gemitir:
eyh Safi: Bu aata elma vard, birisi u an yok, ne oldu?
Bahe sahibi: ahm, dt.
eyh Safi: Kopardlar m, yoksa kendi mi dt?
Bahe sahibi: ahm, kendi dt.
eyh Safi: Peki o den elmaya ne oldu?
Bahe sahibi: Bir sufiye verdim.
eyh Safi: Peki o mu istedi, yoksa o istemeden sen mi verdin?
Bahe sahibi: O istemeden ben verdim.
eyh Safi: Pahasn (deerini) verip mi ald, yoksa vermeden mi ald?
Bahe sahibi: ahm, deerini verip ald.
eyh Saf: Elhamdulillah, Aliyyun veliyullah, sufilerim rahmaniymi eytani deilmi.
81


5. retiyi Gizlemek ya da Srr F Eylememek

Alevilik deyince akla gelen kavramlardan biri de sr ya da srr f eylememektir.
Bektailik iin Bektai Srr olarak da ifade edilen bu konuyla ilgili eitli deerlendirmeler
olmutur.
82
Aleviliin tarihsel varln kapal bir toplum hlinde srdrmesi nedeniyle dardan

79
Aytekin-Hac Bekta II, s.253256; Bozkurt, s.3943.
80
Ebu Davud, Snen, Libas, 4 (4031); bn Ebi eybe, Musannef, VII, s.639; Abdurrezzak, Musannef, XI, s.454;
Meclisi, Bihr, XI, s.174; Muhaddis en-Nri, Mustedrakul-Vesil, XVII, s.440.
81
Glpnarl 181, vr.14a-14b; 198, vr.37a-38a; 199, vr.63a-63b; Gkeler, s.164166. Glpnarl 199 hari, tm
yazmalarda, bu konunun ardndan, Ltfuna ok kr yarabbi msrayla balayan bir Hatai iiri devam etmektedir.
199 nolu buyrukta bu iir olmad gibi eyh Safinin son cmlesi de yer almamakta sadece Hak Telya krler
olsun, cmlesiyle bitmektedir.
82
Alevilik ve Bektailikteki sr anlay ile ilgili aklamalardan birini Bektai aratrmacs John Kingsley Birge
(.1952) yapmtr. Ona gre bu sr anlay, teolojik, politik, ahlaki-toplumsal ve sembolik olmak zere drt adan
incelenebilir. Bektailikte, insann, Tanrnn en byk ismi (ism-i azam) olduu ve insanda tecellisini artran
inanlar srrn teolojik dzeydeki boyutudur. Siyaseten Osmanl kart durum, mezhebi olarak Caferilii
benimsemek ve ilk halifenin meruiyetine inanmamak dolaymnda oluan durum, srrn politik tarafdr. Kadnn
dier tarikatlarda ve din anlaylarda olmad kadar eit kabul edilmesi ve ayinlere erkeklerle birlikte girebilmesi
117

bakanlarn olumsuz anlamlar ykledikleri bu kavramn temeli acaba nedir? Nasl ortaya kmtr?
Alevilik dncesinde byle bir yaklamn karl var mdr?
retisini saklama ve belli hiyerarik usullerle retme geleneini slam dnce tarihi
boyunca ortaya kan fikir, akm ve mezheplerde aradmzda karmza smaililik kmaktadr.
slam toplumu iinde ilk batni hareket saylabilecek smaililiin erken dnemine baktmz
zaman, Defterinin ifadesiyle batn ve ierdii hakaiki yceltmekle Btniye arasnda n plana
karak iine kapank yapnn ve gnostizmin slamiyet iindeki en nemli temsilcisi, olduklarn
grrz.

Ksaca mam ve hudud denilen smaili din anlayna gre, dini emir ve yasaklar
peygamberler tarafndan ilan edilir, ancak bu hkmlerin gerek anlamnn (hakaik) aklanmas
ii peygamberlerin vasileri olan imamlarn uhdesindedir. Bu gizli gerek bilgi, aamal bir ekilde
erginlenme srecinden geenler dnda hi kimseye aklanmaz.
83
Burada amacmz,
Kzlbalktaki srr n-ehle sylememek gizlilik ilkesinin smaililikten kaynaklandn
sylemek deil, ancak ortaya kan bir fikrin, genel slam toplumu dnldnde tekabl ettii
dnce ya da sistemi ortaya koymaktr.
Aslnda sr anlaynn genel olarak tasavvufi dnce iinde yer alan bir olgu olduunu da
syleyebiliriz. Sufilere gre tasavvuf, kl (sz) deil hl ilmi olduu iin, tasavvufta herkesin
anlayamayaca konular vardr ve bunlarn avamdan saklanmas gerekmektedir. rnein
Erefolu Rumi, eitli balamlarda bu duruma; Bu aralkda sz oktur, amm ziyade sylemek
reva deildir. Bunlar ehl-i hlindir, bu makama ermeyen bunlar fehm idemez
84
ve Bu aralkda
sr oktur, lakin kef mkildir, setr ahsendir
85
szleriyle iaret etmitir.
Buyruklara baktmz zaman, bu kavram artran ifadelere rastlamaktayz. eyh Safi
Buyruklarnda, eyh Safinin azndan talip olan kiilerin evliya menkbn okuyup dinlemeleri
ve iinde yazlanlara gre edep-erkn srmeleri istenirken bunlarn mnkir ve mnafa
gsterilmemesi talep edilir. nk bunlar evliya kelamdr ve Alinin srrdr. Eer gsterirlerse
iinde bulunduklar sohbet halkas onlara haramdr ve orada bulunan herkes zalim olmu olur.

dolaysyla ortaya kan durum, bunun ahlaki ve toplumsal boyutudur. Son olarak toplum iinde birbirlerini tanmak
iin ortaya kan simgesel baz iaretler de srrn sembolik boyutudur. bkz. Birge, Bektailik Tarihi, 177179. Yakup
Kadri Karaosmanolu(.1974) da Bektai tarikatnn son durumuyla ilgili yazd Nur Baba romannn nsznde
Bektai Srr ile ilgili unlar sylemitir: Netekim Nur Babann bundan sekiz dokuz sene evvel yazlm olmasna
ramen, meydana ancak imdi kabilmesinin yegane sebebi bir zamanlar benim de byle bir ahlaki endieye
kaplm, yani gerek cehalet, gerek sade-dillik sikasyla hakikatde bir Bektai Srr mevcud bulundna
inanmdr. Hlbuki bir tarafdan ahsi grglerim, dier taraftan bu tarikat hakknda yapdm tedkik ve tetebbular
bana isbat itdi ki, Bektai Srr yalnz avamn beyninde yer bulan esassz mefhumlardan biridir. Bkz. Yakup Kadri
Karaosmanolu, Nur Baba, 2.Bask, (stanbul: Orhaniye Matbaas, 1339/1923), s.6.
83
Defteri, smaililer, s.211. Defteri, smaililiin bu noktada, iiliin takiyye ilkesini, inananlara tehlike karsnda
olduunda baka trl grnme grevinin yan sra, mezhebin sakl srlarn, mezhep dndan kimseye aklamama
ykmll de getirecek ekilde yeniden yorumladn, syleyerek gizlilik esasn takiyye ilkesiyle
zdeletirmitir.
84
Erefolu, Tarikatnme, vr.16b.
85
Erefolu, Tarikatnme, vr.21a.
118

Menkb; talipler, mridler ve muhibler yannda okuyan, eyh Safinin ve Tanrnn dostu;
mnkirler ve mnafklar yannda okuyan ise hem eyh Safinin hem de Tanrnn dmandr ve
kyamet gnnde cehenneme mstahak olur. Bu nedenle evliyay tasdik eden ve inananlar bu
vasiyetleri ve erkn saklayp ehli olmayan nadanlara gstermemelidirler. Ancak hak ehli
kardelerinden de uzak tutmayp onlara gstermeliler ve bir nefes dahi olsa retmelidirler.
eyh Seyyid Safi buyurur ki, eyh ve talip ona derler ki evliyann menkbn
okuyup dinleye ve onun manasn anlaya, ne derse ona gre amel edip kdir
olduu kadar edebinden ve erknndan tutup kalbinde saklaya, onu mnkire ve
mnafa gstermeye. Zr evliya kelamdr, mnafk bilmez, srr- Alidir. Eer
gsterseler ol halka-i sohbet onlara haramdr ve onda cemi olup oturanlar hep
zalim olmu olur. Dahi bir kimse evliyann menkbn talipler, mridler ve
muhibler yannda okusa ol benim dostumdur ve hem Tanr dostudur. Eer
mnkirler ve mnafklar yannda okursa ol benim dmanmdr ve hem Tanr
dmandr, yz karadr kyamet gnnde cahime mstahak olur, didi. mdi her
kimin evliyaya sdk ve itikad var ise bu vasiyetleri erkn saklaya, ehli olmayan
ndanlara gstermeye. Amma hak ehli kardalardan deri etmeye, gstere ve bir
talip bir ehl-i hak kardatan bir nefes renmek murad eylese keml-i marifet
kesb etmek iun mracaat edip niyaz eylese gerekdir ki bahillik itmeye vire, deri
tutmaya evliyann nefesin ol talibe talim eyleye, Hak Tel ona bin ecr-i hasent
vire, ol renen talibe bin hasenat vire.
86

Yine bu Buyruklarda eyh Safinin azndan Hak Telnn talibin gnln yetmi katl
muhkem bir kale yapt sylenerek mnkirden ve mnafktan srrn saklamayan, lokmasn
mnkir ve mnafa yediren talibin o kaleyi ykm olaca sylenir.
87
On iki hizmet anlatldktan
sonra, bu erknn Muhammed Aliden kald sylenerek zn bilmeyenlere bunun almamas
ve bu srrn n-mahreme gsterilmemesi, gsterenlerin On ki mamn ve On Drt Masumun
kanls olaca sylenir.
88
Bazen de konu sonlarnda, evliyann edebinin ndna verilmeyip
saklanmas talep edilmektedir.
89

Gkeler Buyruunda, evliya srrn ehl-i zahire syleyip halka gsteren kiinin Hz. mam
Cafer-i Sadk kavline gre katl-i helaldir. Bylelerinden saknmayp, bunlarla birlikte olan ve

86
Glpnarl 181, vr.14a; 198, vr.36a-36b; 199, vr.62b; Gkeler, s.161163. Glpnarl 198de srr- Ali yerine
srdr ifadesi yer almaktadr. Buyruklarda rastlamadmz ancak Hatayi divannda yer alan bir iirde Srr srr
eylemek Aliden kald/Srr durmaz beyan eyler bazlar/klk nihyetsiz bir derydr/Dalga geer yreciim szlar
ifadeleri de srrn Hz. Aliden kaldn vurgulanmaktadr. Bkz. Sadeddin Nzhet Ergun, Hatayi Divan, s.69, Onbir
Heceli iirler, no: 35.
87
Glpnarl 181, vr.10a; 198, vr.23a-23b; 199, vr.54a-54b; Gkeler, s.123124.
88
Glpnarl 199, vr.133b.
89
Glpnarl 199, vr.97a.
119

lokma yediren kiiler de mrid emriyle derghtan srgn olurlar.
90
mam Cafer Buyruunda;
musahipsiz, mrebbisiz, muhabbetsiz ve mcerret (bekr) olan kimselerin yannda Menkp
okumann zararl olaca; zira Menkbn nutuklarn iitip de inanmayan ve uygulamayan
taliplerin ve sufilerin drt kap, krk makam ve on yedi erknda nasipleri olmad sylenir.
91

Aytekin-Hac Bekta IIde de yolda uyulmas gereken ilkelerden biri olarak srr- f etmemek
saylmtr. nk kii srrn gizleyince kendisini de gizlemi olur; srrn aa vuran kendisini
de aa vurmu olur.
92

Buyruklarda eitli konular anlatlrken, anlatlanlarn zahirlere (yol iinden olmayana)
anlatlmamas istendii gibi rnein musahiplerin birbirlerinin kfrlerini imana evirebilecekleri
vb. konularn yolun daha balangcnda olan mbtediye de sylenmemesi istenir. nk yolun
bandakine yolun sonunda eriilecek bir konuyu sylemek doan lokmasn sereye yedirmek
gibidir, hazmedemez. Nitekim bu konuda Hz. Peygamber de, insanoullaryla akllar lsnde
konuunuz buyurmutur. Evliyann edebini saklayan da Allah saklar.
93

Dini olduu kadar siyasi bir yn de bulunan Kzlbaln, siyasi tarihi asnda
yaklaldnda retisini gizlemesinin makul taraflar da bulunmaktadr. nalckn da dedii gibi
devlet basks Kzlbalar arasnda gizlilie yol am ve Snni devlet ve topluma kar eskiye
nazaran ok daha kapal bir hayat srdrmelerine neden olmutur.
94
Nitekim baz Buyruklarda
talibe On ki mam mezhebinden olduunu bakalarna sylememesi telkin edilmitir.
B. Tarikat Otoriteleri: Pir-Mrit-Mrebbi-Rehber

Hemen her tasavvufi oluumda ya da tarikatta, bir yola, tarikata girmi olan kiinin yol
iinde geliim sreci (seyr-i sluk) boyunca kendisine klavuzluk edecek, kendisini yetitirecek
rehber, mrid, pir vb. hiyerarik bir seilmiler grubu bulunur. Buyruklarda da pir, mrit,
mrebbi ve rehberden oluan bir tarikat otoritesi mevcuttur. Esasen her birinin grevi farkl
olabilmesine karn Buyruklarda bu durum, ou zaman ayrt edilmeksizin genel olarak verildii
iin biz de burada bu din otoriteleri ayr balklar halinde deil, topluca deerlendireceiz.
Bir yola giren kiinin rehbere ihtiyac olduu phesizdir. Rehber, tarikata girecek kiiye
yol gsteren kiidir.
95
Risle-i eyh Safide Kendini bilen rabbini bilir
96
yine Eer mrebbim

90
Gkeler, s.449.
91
Aytekin, s.65.
92
Aytekin-Hac Bekta II, s.254.
93
Gkeler, s.313314. Glpnarl 198, vr. 89a-b ncesine bak.
94
nalck, Osmanl mparatorluu, s.204.
95
Glpnarl 198, vr.59a; 199, vr.76b; Gkeler, s.218.
96
Bkz. Meclisi, Bihr, II, s.32; bn Ebul-Hadid, erhu Nechcil-Bela, XX, s.295. mam Nevevi bu rivayetin sabit
olmadn, bn Teymiyye ise uydurma olduunu sylemitir. ou tasavvufi kitapta hadis olarak geen bu szle ilgili
120

olmasayd, Rabbimi bilemezdim
97
ifadeleri hadis olarak kullanlarak konu temellendirilmitir.
Hz. Peygamberin mrebbisi Cebrail idi. Mrebbisi olmayan kiinin hakk ve hak yolu
bulamayaca sylenir.
98
Herkese bir mrid gereklidir zira eyhi olmayann eyhi eytandr.
99

eyh Safi Buyruklarnda, yola giren kiinin zn bir mrid-i kmile teslim etmesinin ve
bir musahip bularak yola yle girmesinin Muhammed Alinin kavli olduu sylenmitir. Yola bu
ekilde girmeyen kiinin yedii ve itii her eyin haram olduu ifade edilmitir.
100
Ayrca bu
Buyruklarda geen Seyyid Abdlbaki hazretlerinin gnderdii mektupta mritlere mrebbim
olmasayd, rabbimi bilemezdim kavli uyarnca bir mrit bulunmas, onun yolunda can ve ba
verilip ikrardan dnlmemesi tavsiye edilmektedir.
101

Yine bu Buyruklarda mrebbinin farz, musahibin ise snnet olduu sylenir. Buyruklara
gre mrebbi farzdr. nk bir mrebbiye sahip olmak Hak Telnn buyruudur, nitekim Hz.
Musaya var mrid bul diye emretmi, Musa (a.s.) da gidip Hzr bulmutur. Bundan dolay
mrebbi farz olmutur. Tarikat iinde mrebbi din ise, musahip imandr. Bir kimsenin dini
muhkem olmaynca iman dahi muhkem olmaz. yle olunca mrebbisiz kii dinsiz imansz
olur.
102
talip bir araya geldiinde ler makamdr, rehber Muhammed, mrid Ali makamdr
ki Muhammed Ali krklarn badr. Rehber, mrid taliplerin badr, basz ayak yrmez olmaz,
rehbersiz ve mridsiz bir araya gelip erkn srlmez hatadr, basz ayak atan piman olur.
103
eyh Safi Buyruklarnda, taliplerin din konularda yetecek lde bilgi sahibi olmalar
istenmi oru (savm), namaz (salat) ve hac gibi ibadetlerin yaplmas belirtilmi, ancak bunlar
yaparken asl nemli olann, ayn zamanda, kurtulu ehlinin (ehl-i nect) iar da olan doru szl
olmak, gzel ahlak sahibi olmak ve helal lokma yemenin nemi zerinde durulmu ve bunlarn
tersinin (yalan sylemek, kt huylu olmak ve haram lokma yemek) cehennem ehlinin
davranlar olduu sylenmitir. Burada dnya hiretin ekinliidir, hadisi aklanm, ancak
kuru szn fayda etmeyecei, eker demekle bir kiinin aznn tatlanmayaca sylenerek tarik-
Hakka sluk etmeye talip olan kardelerin bir mrid-i kmile ve akll bir musahibe sahip

Muhyiddin bn Arabi, bu rivayetle ilgili bu hadis her ne kadar rivayet yoluyla sahih olmasa da bizim indimizde
kefen sahihtir, demitir. bkz. Aclni, Keful-Haf, II, s.262. Ayrca bu szn rivayet ilimleri asndan detayl bir
incelemesi iin bkz. Yusuf Akel, Nefsini Bilen Rabbini Bilir Hadis mi, Kelm- Kibar m? Sleyman Demirel
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, (1998/5), s.173200.
97
Bu ifade, Glpnarl Buyruklarnda Hz. Alinin sz olarak gemektedir. Bkz. Glpnarl 199, vr.135b.
98
Risle-i eyh Safi, vr.10a.
99
Risle-i eyh Safi, vr.17b-18a. Byle bir hadise kaynaklarda rastlayamadk. Bu szn Bayezid Bistamiye ait
olduu sylenmektedir.
100
Glpnarl 199, vr.126a; Gkeler, s.450.
101
Glpnarl 199, vr.124b; Gkeler, s.446.
102
Glpnarl 199, vr.112a; Gkeler, s.390391.
103
Glpnarl 199, vr.135a.
121

olmalarnn gereklilii anlatlmtr.
104
Yine ayn Buyruklarda eyh Safinin her talibi
mrebbisinden isterim, mrebbisinin kabul etmediini ben de kabul etmem, mrebbisiz ve
musahibsiz kii dergha makbul deildir, pirler ve halifeler bu yolda niin, nasl? demeden
mrebbisiz ve musahipsiz kiilere tarik alp tercman yedirmesinler, nk byleleri dergha
makbul deildirler
105
dedii sylenir. Ayrca gerekten Hakk bulmak isteyenlerin ikrar verip bir
pirin eteinden tutmalar tavsiye edilir. nk hakk isteyen hak ehli biriyle yolda olmaynca
hakk bulamaz; ne kadar gayret ederse etsin menzile varamaz. Bu yzden ikrar, imandr; ehl-i
imann yeri de cennettir.
106

mam Cafer-i Sadk Buyruunda, eriat, tarikat, marifet, hakikat ve pirliin Muhammed
Aliden kald ve bu nedenle evlad- Resulden bakasnn pirlik, eyhlik, meayihlik yapmas ve
talip tutmasnn caiz olmad sylenir. Bylelerinin yedikleri haram, ykadklar murdar ve
mfsittir, yeziddirler ve yoldan srgndrler.
107
Pir olann drt kapda kmil olmas, tarikat
bablarn, hikmetlerini, beyanlarn ve ayetlerini bilmesi gerekir. Aksi takdirde byle bir kiinin
pirlii caiz olmad gibi erkn yrtmesi de caiz deildir.
108
Yine ayn Buyrukta musahip cesede,
mrebbi cana, merep ikrara, muhabbet imana ve mrid dine benzetilerek musahibi olmayan
sufinin cesetsiz, mrebbisi olmayann cansz, merebi olmayann ikrarsz, muhabbeti olmayann
imansz ve mridi olmayan sufinin de dinsiz olaca sylenmitir.
109


104
Glpnarl 199, vr.84b; Gkeler, s.247250. Bu blmde, esasen bu risale denerek Buyruklarn da yeterli
olabileceine karn yine de bir mrid-i kmil ve akll bir musahibin gerekliliinden bahsedilmitir. Ayrca
Gkelerde, konu sonunda mridin nemiyle ilgili bir Hatayi nefesi yer almaktadr.
105
Glpnarl 198, vr.73a-73b; 199, vr.92a; Gkeler, s.287.
106
Glpnarl 198, vr.74b-75a; 199, vr.93a; Gkeler, s.292.
107
Aytekin, s.1217; Hafik mam Cafer, vr.211a; Bozkurt, s.1720.
108
Hafik mam Cafer, vr.214a.
109
Aytekin, s.129. Aytekinin yaynlad Alaca nshasnda mridin nemi, meyveli bahe metaforuyla aklanr.
Hikye o dur ki; eski zamanlarda douya batya hkmeden kudretli bir padiah varm. Bu padiah bir gn bir l,
iinde her trl meyvenin bulunduu byk bir baheye evirmi. Ancak bu bahedeki baz meyveler ac, bazlar
tatl, bazlar yiyeni delirten bazs da akll yapan meyvelermi. Bu yzden padiah, bahesinde hizmet eden bin
bahvana, Bu bahe vakftr, gelen giden yesin. Ancak dikkat edin! Ac meyve yiyenlere panzehir verin ki lmesin,
deli eden meyveden yiyene akll eden meyve yedirin, diye tembihlemi. Derken bir gn bir grup insan gelmi ve
baheye dalmadan, acsna tatlsna bakmadan darda ne bulmularsa yiyip gitmiler. kinci bir grup gelmi, onlar
bahenin iine dalmlar acsndan tatlsndan ne buldularsa yemiler. Onlardan kimi delirmi kimi zehirlenmi ve
lyoruz! diye barmaya balamlar. Bahvanlar gelip biraz tiryak/panzehir vermiler ve onlar salklarna
kavuturmular. Derken nc bir grup daha gelmi, onlar da bahenin iine dalmlar ve nlerine gelen ne varsa
yemiler ve sonunda onlar da zehirlenmiler. Ancak bunlar, bahvanlarn getirdii panzehiri, Daha nce duymutuk,
sizin bahenizde zehir varm, siz imdi bu zehirli erbeti bize verip bizi zehirleyeceksiniz, diyerek kabul etmemiler
ve hepsi de murdar olarak lmler. Bu hikyede bahe dnyay, bahvanlar mritleri simgelemektedir. Baheye
gelen ilk grup, dnyaya bel balamayp bir hrka bir lokma anlaynda olup haram yemeyen insanlardr. Bunlar doru
gelip doru gitmiler ve bir lim ya da mride ihtiya duymamlardr. kinci grup ise dnyaya dalp bulduunu
yiyen ve yanl yola gitmekteyken bir mrit (bahvan) kendilerini uyardnda yanllarn grp ona uyanlardr.
Mridin nefesi panzehir gibi olduu iin mritleri, Gelin bu kt davran brakn, Hz. Allahn emri, nehyi budur;
Hz. Resuln snneti budur; Hz. Alinin tarikat bu ekildedir, dediinde bahedeki bu grup misali talipler de bunlara
uymaldr. nc grup ise nasipsizlerdir. Bkz. Aytekin-Alaca, s.175177. Kr. Bozkurt, s.2627.
122

1. Mrebbilik artlar ve Nianlar

eyh Safi Buyruklarnda mrebbiliin artlar ve nianlar olduu sylenerek ncelikle
mrebbilik edip talip srmek isteyen kiinin halka-i sohbette olan hak ehli kardeleri tarafndan
zahiren ve batnen bu ie ehil olup olmadnn tespit edilmesi gerektii vurgulanr. nk ie ehil
olmayan birinin talip srmesi tarikat iinde erkn deildir, yol bilmeyenin klavuzluu boa emek
ekmekten baka bir ie yaramaz.
110
Yol iinde mrebbinin art vardr. Mrebbiliin birinci
art, mrebbinin kpr olmasdr. nk mrit su, mrebbi kpr, halife de kprnn korkuluu
olunca talip o kprden dmeye korkmaz. kinci art, mrebbinin kalbi geni olmal, kimseye
darlmamal, eki surat gstermemeli, gler yzl, irin szl, nefsi halim, kalbi selim olmaldr.
nc art, mrebbi hibir eyden ikrah etmemeli, kimseye kt nazarla bakmamal, kimsenin
hatrn ve gnln ykmamal, btn yaratlmlara bir gzle bakmal, yapabildii kadar herkesin
gnln etmelidir.
111

Mrebbiliin artlarnda baka drt de nian vardr. Mrebbiliin birinci nian, kiinin
hlinden gh olmas dnyada her ne varsa arayp kendinde bulmas ve ne sknt varsa Hak
katnda hsl olmas; ikinci nian, dili yaln (zeban ar) olup kimseyi azarlamamak ve kimsenin
ondan incinmemesi, ayrca azndan aykr sz kmamasdr. Mrebbiliin nc nian,
mrebbi yurdunda olan kiinin settar-sfat olup kimsenin aybna bakmamas, gzyle grdn
eteiyle saklamas, kimsenin aybn yzne vurmamas. Drdnc nian, mrebbi olan kiinin
dnyaya meyl ve muhabbet etmemesi ve Hak yolunda varn-younu sarf etmesi, can ve batan
geip fena erbetini imi olmasdr. Bu nianlar kimde bulunursa o ehl-i hldir. Mrebbinin
kaps, saylan bu art ve drt niandan oluan yedi nesne zerinedir, kim bu yol zerine amel
edip bu terbiye zerine yrrse mrebbilik onun hakkdr.
112

Mrebbi olan, edep-erkn bilmeli, yetmi iki millete bir nazarla bakmal, banda tc- rif
olup silsilesi Hz. Aliye ve evladna erimeli ve eriat iyi bilmeli ve uygulamal. Bu zelliklere
sahip olmayanlarn Hz. Peygamberin makamnda oturmalar ve erkn tra eylemeleri caiz
deildir.
113
Ayrca rehber ve halife olabilmesi iin erkn- tarikatda yer alan yirmi sekiz soruyu
bilmesi gerekir. Bu sorular bilmeyen kiinin ne pirlii, ne mrebbilii ne de halifelii caiz olur.
114


110
Glpnarl 181, vr.16a-16b; 198, vr.43b-44a; 199, vr.66b-67a; Gkeler, s.182.
111
Glpnarl 181, vr.16b; 198, vr.44a-44b; 199, vr.67a; Gkeler, s.183184. Bu yazmalarda konu sonunda, Ne
bakarsn tr/Pazar eyle gtr/Sev yaradlm hep/Yaradandan tr, drtlne yer verilmitir ki bu drtlk
Yunus Emre adyla zdelemitir.
112
Glpnarl 181, vr.16b; 198, vr.44b-45a; 199, vr.67b; Gkeler, s.184185.
113
Risle-i eyh Safi, vr.10a-10b.
114
Risle-i eyh Safi, vr.10b; Yap Kredi, vr.32a-32b. Tarikat iinde mrebbinin bilmesi gereken yirmi sekiz soru
meselesi sadece bu iki Buyrukta yer almaktadr. Yirmi sekiz sorunun ne olduuyla ilgili karlatrmal tablo iin bkz.
Ek: 3.
123

Herkes rehber olamaz, rehber olan; cmert, gnl kaps ak olmal, cimri olmamaldr. Allahn
yaratklarna kar efkatli olmal, hlinden, dilinden, elinden ve yolundan hi kimse incinmemeli;
gzel ahlak sahibi, saf-duru olup kt ahlakl olmaktan saknmaldr. Kendisi iin ne isterse
bakalar iin de onu istemeli, her trl skntya sabretmelidir. Bir kii bu zelliklere sahip
olduunda ona rehberlik helal, evliya postunda oturmak caiz olur ve o zaman Muhammed Ali
derghna layk olur.
115
Rehber olan eriat yerine getirmelidir, eriat yerine getirmeyen dervi
olamaz, bir de lim olursa bu nur stne nur olmu olur. Rehberde tekebbr ve kendini
beenmilik olmamaldr. Kibirlilik eytann zelliidir. eytan ok byk bir melekken bu
zellii sebebiyle melun olup kovulanlardan oldu. Rehber, srekli ilerleme (terakki) ierisinde
olmaldr. Yine rehber, tarikat ierisinde sulu olann sitemini adaletle grmeli, zulmetmemelidir.
nk eriatta ve tarikatta zulm yoktur. Marifetde ve hakikatde ise asla olamaz. nk zulm
Yezidin ve eytann bir zelliidir, mmine yarar bir hal deildir.
116

mam Cafer Buyruunda ise bir kiinin pir olabilmesi iin Muhammed Ali soyundan
olmas dnda, ilmi ile mil olmas, drt kap, krk makam, on iki erkn, on yedi kemerbesti,
snnet ve yedi farz bilmesi, tarikat ile oturup kalkmas ve hakikat ile yola varmas gerektii
sylenir.
117
Pir olan kiiler; kmil olmal, drt kap nedir bilmeli; asln, edebini, erknn,
tvbesini, farzn, snnetini, nafilesini bilmelidir. eriat katr, tarikat katr, marifet katr,
hakikat katr ve bunlar ne ile tamam olur bilinmelidir.
118
Pir olan kii lim ve kmil olmal,
karadan bilmezse (okuma-yazma bilmek) ilm-i ledn sahibi olmal, gecenin iki yarsndan sonra
kalkp kbleye kar oturup gn douncaya kadar Hakka niyaz ibadeti etmelidir.
119
Ayrca sadece
pir olmann dedesoylu olmann tek bana yetmeyecei nemli olann kiinin davranlar/amelleri
olduu da Buyruklarda mam Zeynelabidinden bir rnekle aklanmtr.
120
Ayrca pir ve rehber
olanlarn okur-yazar olup manaya aina olmas gerekir.
121


115
Risle-i eyh Safi, vr.52a-52b; Aytekin-Alaca, s.164; Bozkurt, s.29. Bu konu Risle-i eyh Safide bir de evliyann
on iki kavli balnda gemektedir. Buna gre evliyann on iki kavli vardr; alts talibin, alts da mridindir.
Mridin alt art unlardr: Mrid cmert, sahib-i irad, nesebi Murteza Aliye ulamal, erkn- evliyay bilmeli,
ecir eylemeli ve halim-yava olmaldr. Bunu stad buyurmutur, gaflet gstermemelidir. Bkz. a.g.y., vr.60b. Yap
Kredi Buyruunda da evliyann on iki kavli/art olduu sylenmesine ramen, talibin alt kavli saylm, evliyann ki
saylmamtr. Bkz.Yap Kredi, vr.7b.
116
Risle-i eyh Safi, vr.52b; Aytekin-Mara, s.164.
117
Aytekin, s.12; Bozkurt, s.18.
118
Aytekin, s18.
119
Aytekin-Alaca, s.184185; Aytekin-Hac Bekta I, s.223. Burada her iki yazmada da pirlere eletiri sadedinde
zikredilen u cmleler manidardr: Ahir zaman dedeleri yiyip iip kulua dein merkep gibi yatp, demezler ki
Kuran- Azimuan bizim dedemize indi. Bakalm ne buyurmu. Biz buraya niye geldik. Yarn ne yz ile varrz. Bu
taliplerin sualini, bizden isterler; ne cevap veririm, demezse vay ol pirin haline, bana ne gele. stadn srr- nefesi
budur. bkz. Aytekin-Alaca, s.185; Aytekin-Hac Bekta I, s.223; Bozkurt, s.25.
120
Daha nce ikinci blmde, Buyruklarda ehl-i beyte yaklam balnda ayrntl bir ekilde gemiti.
121
Aytekin-Alaca, s.194. Burada eriatta mfti veya molla olanlardan hi mmi olan grdn m? diye sorularak
kyaslama yaplmtr.
124

2. Mrebbilik Grevleri

Mrid ve rehber kelimeleri yerine bazen eyh kelimesinin de kullanldn grdmz
eyh Safi Buyruklarnda, eyhin vazifesi olarak evliya menzilinde oturmas, talibin gnlne nazar
etmesi, levh-i mahfuza ve levh-i insana bakmas yani yanna gelen kiiye velayet nuruyla bakp
ihtiyacna gre terbiye etmesi ve gnl pak olmayan talibi yannda bulundurmamas sralanr.
122

Bu Buyruklarda kmil bir mridin yapmas gerekenler u ekilde ifade edilmitir: Mrit, talibin
aynasn silip temizlemeli, yol iinde her ne mkl varsa zmeli, terbiye edip talibi hakka
eritirmeli, talibe matlubunu gstermeli, eer kabiliyeti varsa onu dostuna ulatrmal murad-
maksudun hsl etmelidir. Eer bir mrit bunlar yapmazsa, dnyada ve hirette yz kara olur,
byle biri evliya gruhundan deildir. Maher gn Muhammed Ali, On ki mam huzurunda
erm-sar (utanga) olur Hak ddr- mahedesinden mahrum kalr.
123

Yine bu Buyruklarda bir mrebbinin, talibi zulumat cehletinden nur hidayetine eritirip
imann son nefesinden eytann errinden kurtaramazsa o kiinin mrebbilie layk olmad
sylenir. Hatta bu konuda eyhul-muhakkikin ve kutbul-rifin eyh Seyyid Safi (rh. a.), btn
bir lem bir eyhin mridi olsa ve bir sre iinde Azrail herkesin cannn alacak olsa o eyh, btn
o mritlerin imann eytann errinen koruyabilmelidir, dedii nakledilir.
124
Mrid ve rehber
kavramlarnn ayn anlamda kullanld Risle-i eyh Safide rehberin; eriat ile amel edip,
hakikatte kmil olmas ve talibe btn erkn retmesinin gereklilii vurgulanmtr.
125

mam Cafer Buyruunda, pir olanlarn eriat, tarikat, marifet ve hakikat ilimlerini
bilmelerinin vacip olduu sylenerek bu konularda ortaya kabilecek mklat kelamullah
(Kuran) ve Hz.Peygamberin hadisleriyle zmeleri istenir.
126
Eer rehber, talibin hakkndan
gelemezse, pir o rehberi bolayp talibi baka bir rehbere teslim eder. Eer rehber
ocakzade/dedesoylu ise yeni rehberi onun kardelerinden ya da amcazadelerinden tayin etmek
gerekir.
127
Pir, sitem sreceinde talibin gnahna gre sitemini srmelidir. Eer talibin suu
kkse ona Bizim gzmze iyisin, Hak Telnn indinde iyi olasn, biz senin kusurundan
getik der ve uygun bir ceza verir. Ancak talibin kusuru byk olmasna ramen pir talibin
malna aldanp ya da hatr iin ona senin gnahndan getik, derse kendisi byk bir su ilemi
olur. Pirin yapmas gereken ayete, hadise gre davranp Muhammed Ali yolunu uygulamaktr,
yoksa yarn maher gn skntya girecek olan pir olur. Talip de pirinin Kuran ve snnete gre

122
Glpnarl 181, vr.8a-8b; 198, vr.17a; 199, vr.49b-50a; Gkeler, s.117118.
123
Glpnarl 199, vr.126a-126b; Gkeler, s.450.
124
Glpnarl 199, vr.135a-135b; Gkeler, s.448449.
125
Risle-i eyh Safi, vr.51b.
126
Aytekin, s.84.
127
Aytekin-Gmhacky, s.196; Aytekin-Hac Bekta I, s.220.
125

mi yoksa nefsine gre mi davrandn dnmeden tamam ben balandm, derse byk bir
yanlgya dm olur.
128
Talip, kitaba uymayan pirini terk edip baka bir Alisoylu pir tutmaldr;
nk kitaba uymayan pir eytandr.
129


C. Musahiplik

Musahip kelimesi etimolojik olarak Arapada shb (-=-) fiil kknden gelip dost,
arkada edinmek anlamlarna gelir, musahip (-'--) ise fiilin zne (ism-i fil) hli olup dost ve
arkada anlamna gelir.
130
Hz. Muhammed (s.a.v.)in dostlar, arkadalar anlamna gelen sahabe
('=-) ve ashab ('=-) kelimeleri de bu kkten tretilmitir.
Buyruklarda talip ve sufi kavramlarndan sonra en ok kullanlan kavram musahipliktir.
Alevilik-Bektailikde ok nemli yere sahip olan musahiplik, tamamla bedri noyandan,
1. Musahipliin Ortaya k: Tarihsel Kkeni

eyh Safi Buyruklarnda musahipliin tarihsel kkeni ile ilgili birbirine benzer bir anlatm
vardr. Risle-i eyh Safide marifetin beinci makam olarak musahiplik zikredilir. Musahiplik
Muhammed Aliden kalmtr. Burada musahipliin Hz. Muhammed ve Hz. Aliden kal u
ekilde anlatlmaktadr: Hz. Peygamberin son haccndan dnte Cebrail, Ey Resl! Rabbinden
sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini yapmam olursun. Allah seni
insanlardan koruyacaktr. Dorusu Allah, kfirler topluluuna rehberlik etmez,
131
ayetini getirir.
Bunun zerine Hz. Muhammed ashabna bir minber hazrlamalarn ister, minber olacak kereste
bulunamaynca deve palanndan minber hazrlarlar. Minbere kan Hz. Muhammed, Hz. Alinin
elinden tutar ve insanlara hitaben, Ey insanlar! Ben sizin efendiniz deil miyim? diye sorar.
Evet, ylesin cevabn alnca Hz. Aliye dner ve Ya Ali ben ilmin ehriyim, sen de kapssn
der ve Hz. Aliyi kendine musahip klar. Bu esnada cennetten bir gmlek getirmi olan Cebrail
gmlei verir. Hz. Ali gmlei giyince Hz. Peygamber etin etimdir, bedenin bedenimdir, kann
kanmdr, ruhun ruhumdur, der. Daha sonra yine Hz. Muhammed, Ben sendenim, sen
bendensin, tm peygamberlerin ocuklar kendi sulplerinden geldi, benim ocuklarm senin
sulbnden gelsin, der. Daha sonra Hz. Peygamber ve Hz. Ali o gmlei beraber giyip, bir ba bir
ten olmular, ikinci kere giydiklerinde iki ba iki ten olmular, son bir kez daha giydiklerinde ba

128
Aytekin-Alaca, s.190; Aytekin-Hac Bekta I, s.227228; Bozkurt, s.9092.
129
Bozkurt, s.93.
130
bn Manzur, Lisnul-Arab, I, 519521 (shb).
131
Mide 5/67.
126

da ten de bir olmulardr.
132
Ayn yazmada kardelikle ilgili bir de yle bir anlatm mevcuttur:
slam ortaya kp, Mslmanlarn says oalnca inananlarn bir araya gelip, yol, erkn ve irat
yrtebilmeleri iin Hz. Peygamberin emriyle bir ev toplanma yeri olarak dzenlenir. Hz.
Resuln emriyle Hz. Abbas tm mminleri o eve davet eder, Hz. Ali ve tm inananlar eve
vardklarnda, Hz. Peygamber Hz. Alinin elinden tutar ve ey kardeim Ali! der ve Hz. Aliyle
karde olurlar. Orada hazr bulunan mminler de birbirleriyle karde olurlar. te bu sebeple
mminler birbirlerine karde diye seslenirler.
133

Glpnarl ve Gkelerde musahip tutmann Hz. Muhammedden kalan bir snnet olduu,
sylenir.
134
Bu yazmalarda musahiplik olay, mam Cafer-i Sadkn Hz. Aliden rivayetiyle
yukardakine benzer bir anlatmla fakat daha ayrntl bir ekilde betimlenir: Bu olay Hz.
Peygamberin son haccndan dnnde Bedr-i Huneyn denilen konaklama yerinde sabah
namazn kldktan sonra olmutur. Mide suresinin 67.ayeti Ey Resl! Rabbinden sana indirileni
tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini yapmam olursun. Allah seni insanlardan
koruyacaktr,
135
nazil olduktan sonra minber hazrlatm, odun bulunamaynca toplam yirmi sekiz
deve palanndan bir minber hazrlanmtr. Yedierli st ste konan bu palanlar sal-sollu
yerletirilmilerdir. Hz. Muhammed, minberin zerine Hz. Aliyi de davet etmi ve ona Ya Ali!
Gel sen benimle biat eyle, ashap seninle biat eylesinler, her kim senin biatinden yz dndrrse
benden yz dndrm gibidir. Ve her kim benden yz dndrrse Allahtan yz dndrm
gibidir. Her kim Allahtan yz dndrrse ezel ve ebed giriftr- nr ve tuzah ola der. Hz. Ali
minbere ktnda Hz. Muhammed elinden tutar ve Ey insanlar! Ben size nefsinizden daha
deerli deil miyim? der, evet cevabn alnca Ben kimin efendisiysem, Ali de onun
efendisidir, diyerek Aliyi kendi kaim makam tayip edip ona itaati asil ashaba vacip klar. nk
Yce Allah, Allaha itaat edin, Resule itaat edin ve sizden emir sahiplerine itaat edin,
136
diye
buyurmutur; dolaysyla Aliye itaat vaciptir. Daha sonra Hz. Peygamber birka hadis-i erif daha
irad etmitir. Ben ilmin ehriyim Ali de kapsdr, Ben ve Ali bir nurdanzdr, Ya Ali! Sen
bana Musann yanndaki Harun gibisin, ancak benden sonra peygamber gelmeyecektir, Ya Ali!
dem peygamber zamanndan bu deme gelince cemi enbiyann evlad kendi sulbnden geldi
benim evladm senin sulbnden gelsin der. Daha sonra mbarek kuan aar ve Muhammed Ali
bir gmlek iine girip ikisi bir yakadan ba gsterirler. O zamanda Hz. Peygamber, etin etim,

132
Risle-i eyh Safi, vr.31b-37b.
133
Risle-i eyh Safi, vr.49b-50a. Tirmizi de, Ya Ali! Sen benim dnyada ve hirette kardeimsin, eklinde bir
rivayet mevcuttur. bkz. Tirmizi, Snen, Menkb, 19 (3720).
134
Glpnarl 199, vr.112a; Gkeler, s.381.
135
Yazmalarda bu ayet yle yorumlanmtr: Yani bu ayet-i kerimenin manas budur ki Hak Subhanehu ve Tel
hazretleri buyurur, Ya Muhammed, eritir Aliye emaneti, bu kavme imam olsun. bkz. Gkeler, s.188.
136
Nis, 4/59.
127

bedenin bedenim, kann kanm, ruhun ruhum, sen bendensin ben sendenim, der. Daha sonra
mminlere imdiye kadar kk cihat (gaza-y sair) yaptk artk byk cihat (gaza-y kebir)
yapalm der ve byk cihadn nefisle mcadele olduunu alayarak sizde birbirinizle karde olun,
bizim gibi dirlik birlik iinde olun der ve sonra Allahm! Ona dost olana dost, dman olan
dman ol, ona yardm edene yardm et, ona eziyet eden eziyet et der ve minberden iner.
137

mam Cafer Buyruunda, musahiplik konusu, Peygamber ile Alinin Musahip Olmas
balnda sade bir ekilde ilenmitir. Hz. Muhammed, miratan dndkten sonra krklarla
tantktan ve Aliyi pir olarak iaret ettikten sonca, btn sahabe koup Hz. Aliyi tebrik
etmilerdir. Hz. Peygamber o esnada Hz. Ali ile musahip olmulardr. Peygamber kuan ap
Aliyi barna basm ve ikisi bir gmlekten ba gstermitir. Hz. Peygamber; Ali hakknda,
lahmuke lahmi, demuke demi, ruhuke ruhi, cismuke cismi hadisini buyurmutur.
138
Sefer
Aytekinin hazrlad Buyruun ilave ikinci Hac Bekta nshasnda bu olay Glpnarl
Buyruklarndakine paralel bir anlatmla ayrntl bir ekilde anlatlmtr.
139

Bozkurt buyruunda da musahiplik olay yukardaki Buyruklarda getii haliyle
ilenmitir. Yalnz bu buyrukta onlarda olmayan ayrntlara da yer verilmitir. Hz. Peygamber
minberden indikten sonra Mirac gecesi Cebrailin belini balad kua Alinin beline balam,
l ilhe illallah, muhammedun resulullah, aliyyun veliyullah,
140
demi ve yerine oturmutur.
Ardndan, sahabeye birbiriyle karde olmalarn sylemi; hepsi birbiriyle karde olmulardr, Hz.
Aliyi de Hz. Peygamber karde edinmitir.
141

2. Musahiplik Erkn

ki kii birbiriyle musahip olmadan nce adaylar bir sre karlkl gzlemde bulunurlar.
nk eyh Safi, birbiriyle musahip olmak isteyen iki talibin, musahip olmadan nce birka gn
birbirlerini gzlemelerini tavsiye eder. Tarikat iinde kazan, kazan kazanmak ve kazan halinde
olmak olarak tanmlanan bu aamada, talipler birbirlerini iyice tanmak iin eitli konularda
birlikte hareket ederler, birlikte yk tarlar, davranlarn grrler. nk musahiplik, gerekirse
musahiplerin birbirleri urunda canlarndan ve mallarndan getikleri, musahibin biri cennetlik biri
cehennemlik olsa, musahipliinin yz suyu hrmetine cehennemliin cennete girecei nemli bir
kurumdur, bu bakmdan herkes musahibini seerken zenli olmaldr. Kazan hali iinde olan

137
Glpnarl 181, vr.17a-18a; 198, vr.45b-49b; 199, vr.68a-70b; Gkeler, s.187197.
138
Aytekin, s.11; Aytekin-Mara, s.161.
139
Aytekin-Hac Bekta II, s.234236.
140
Bkz. Kuleyni, el-Kf, IV, s.220; Muhaddis en-Nri, Mustedrakul-Vesil, II, s.228, 329; III, s.385; VII, s.366;
XIII, s.393; Meclisi, Bihr, VIII, s.144; XXV, s.174; LXVI, s.64; Allme Hilli, Keful-Yakn, s.459. Burada geen
rivayetlerde Hz. Peygamberin bu ifadeleri Mirata cennet kaplarndan birinde grm olduu sylenir.
141
Bozkurt, s.1216.
128

talipler anlarlarsa ve cemiyet erenleri de tarikat gereince bu kiilerde musahip hali grrlerse,
bunlar erkndan geirip, kurbanlarn yiyip musahip klarlar.
142
Birbiriyle musahip olanlarn
musahibiyle haline halda, yoluna yolda olmalar, birbirleri urunda cann verebilecek bir
seviyede olmalar, yine ehl-i hl ve ehl-i keml olmalar gerektii vurgulanr. Aksi takdirde olgun
olann musahibi zerine kendisi gibi kemal sahibi baka bir kiiyi kazan kazanmas tarikat iinde
caiz olur.
143

mam Cafer Buyruunda musahiplik erkn yle anlatlr: Bir kiinin musahip olabilmesi
iin yann yirmiye ulam olmas gerekir. Yirmi yana basan kiinin yapmas gereken ilk farz
bir rehber bulmak, ardndan pir, mrit ve musahip tutmaktr. Birbiriyle musahip olmak isteyen iki
kii eleriyle beraber rehber eliinde pirin huzuruna gelirler ve H derler. Pir, Niye geldiniz?
diye sorar; Rehber, Bugn Mansur gibi dr, Nesimi gibi ba, Fazl gibi haneri ihtiyar edip,
tarikat- evliyaya ikrar verip can verip canan almaa geldik, derler. Pir, Ey talip bu bir uzak
yoldur gidemezsin. Demirden yay, oddan gmlektir, giyemezsin, gidin. der. Bunun zerine onlar
geri ekilirler, eie varp yine gelirler. Bu durum kere byle devam eder. Drdncde pir,
musahiplerin sa ellerini birbirine tututurur ve onlar da ikrar verirler. Daha sonra pir, taliplere
tvbe telkin eder, [lhi ya Rabb! Eer elimden ve dilimden ve gzmden elfz- kfr sadr
olduysa, ben onlar bir dahi ilememesine tvbe ettim, pir nnde ikrar verdim.] Pir de Ey man
Edenler! Samimi bir tvbe ile (bir daha yapmamak zere) Allaha dnn
144
ve Muhakkak ki
sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. Kim
ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gsterirse
Allah ona byk bir mkfat verecektir,
145
ayetlerini okuyarak el-Fatiha der. Hepsi ellerini
yzlerine srerler ve ardndan hutbe okunur. Sonra pir; Allah Allah, ikrarlar kadim ola, muratlar
hsl ola. Verdii ikrardan dnmeyeler, birbirinden usanmayalar. Rz- maherde oda yanmayalar.
Dnyada melmet ahirette dallet grmeyeler. eytann izine, mnafn szne uymayalar. [Hak
Tel gelmi, gelecek kazalardan emin eyleye. Katardan azmaya, cemimizi bozmaya,
duvarmzdan ta drmeye. Gnlmze k drmeye.] Gnlnz gmandan, banz
dumandan halas eyleye. Dnyada Kuran, ahirette iman nasip eyleye. [Demeden kalkan avrat,
buyurmadan tutan evlat nasibeyleye.] On iki imam katarndan ayrmaya. Allah, Muhammed, Ali,

142
Glpnarl 199, vr.94a-97b; Gkeler, s.302303, 305307. Glpnarl 198de kazan ile ilgili bir bilgi yoktur.
Musahiplik ile ilgili bir Hatayi nefesi in bkz. Seme Nefesler, no.6.
143
Glpnarl 199, vr.109a; Gkeler, s.303, 377.
144
Tahrm, 66/8.
145
Fetih, 48/10.
129

Hnkr Hac Bekta Veli, geree h, diye glbank eker.
146
Ardndan pirin komutuyla musahip
olmak isteyen drt kii yan yana yere yatarlar. Pir, Zlfikar alr niyaz ederek drdne on iki
Zlfikar alar ve onlar diriltip ayaa kaldrr. Onlar; Allah Allah, evvelin, ahirin, zahirin, batnn,
bende-i ah- Merdana kabul-i dergh; ikrar kabul beli, Allah, Muhammed, Ali, geree h, diye
glbank ederler. Daha sonra tecell, temenn, tevell ve teberr edip otururlar; mridin hakkn,
stadn kurbann getirerek; Niyaz ah kabul-i dergh. Allah, Muhammed, Ali, geree h
derler. Kurban duasn tekbirle okurlar: Kurban- Halil, ferman- Celil, can- smail, yeturdi
Cebrail Peyk Sultan Allahu Ekber, Allahu Ekber l ilhe illlallahu vallahu ekber, Allahu Ekber
velillahil-hamd. Tekbirler kere sylenir, bylece musahiplik erkn tamamlanm olur.
147

3. Musahiplik le lgili Hkmler

Hem eyh Safi Buyruklarnda hem de mam Cafer-i Sadk Buyruunda, musahiplik ile
ilgili eitli hkmler benzer bir ekilde anlatlmtr. rnein eyh Sadreddinin talipler nasl
kiilerle talip olsunlar? sorusuna eyh Safi u cevab vermitir: Hakka talip olanlar bu tarik/yol
iinde kendi musahibini seerken mertebece kendinden stn olan semelidirler. nk salih bir
kiiyi musahip seen de salih olur. Bir miktar misk-i anber ya da gl, bir avu toprak ile musahib
klnsa o toprak gl gibi kokar. Hz. Musann elindeki kuru bir aa ejderhaya dnebilir. Blbl
ile olann yeri glstanken bayku ile olann yeri viranelerdir. Tutu ile yolda olann gdas
ekerken karga ile yolda olann gdas murdardr. O yzden kabiliyetsiz kiilerle de yolda
olmaktan saknmak gerektir. Suyun yolda ta olsa hi o su, ta yumuatabilir mi? Bir yere bulut
gelse nasl ki azametli gnein n engeller, marifetsiz kiiler de itikat bozucu olurlar. O
yzden bir kiinin hemdemi ve musahibi kemal ehli olmaldr. Byle olmasa eriata ve tarikata
muhalif olsa o kiinin dinini ykm olur.
148

Kii yol iinde musahip tutarken kendi akran ve emsalini semelidir; aksi bir davran
erkn deildir. Buna gre lim cahil ile zalim mazlum ile mrid mrid ile eyh dervi ile mmin
mnafk ile pirli kii pirsiz kii ile pirinden dnm pir tutmu ile evli mcerret ile gen yal ile
musahibi lm yeni musahip tutacak ile musahip olmamaldr. Byle yapanlarn tuttuklar erkn
fasit, amelleri batldr; hayrlar kabul olmaz, hirette gazaba mstahak olurlar. Ayrca Allahn

146
Aytekin-Alaca, s.186188; Aytekin-Gmhacky, s.198200. Yukardaki metinde [ ] parantez ii bilgiler ikinci
kaynakta ilave olarak yer almaktadr. Ayrca bu ikinci kaynakta, musahiplik erkn anlatlrken pirin huzuruna
musahip olmak iin kan sadece kiidir, burada elerden bahsedilmez.
147
Aytekin-Alaca, s.188.
148
Gkeler, s.435438. Burada yle bir iir tank olarak getirilmitir: Gevher toprakda dursa paslanur m/Balk
kafeste durup beslenir mi/Marifetsiz dem taa benzer/Taa yzbin su koysan slanr m
130

rahmetinden ve Resulullahn efaatndan mahrum kalp drt kapnn srgn on yedi erknn
lanetlisi olurlar.
149

Bu makam ehl-i hl makamdr ve bu makamda musahipler hem marifet hem de hakikat
kardei olurlar. Aralarnda eleri hari, mallar ve kazanlar bakmndan teklif yoktur. Eleri
haritir, nk ayet-i kerimede, zinaya yaklamayn,
150
buyrulmaktadr ki, bir kii n-mahreme
baksa mertebesi artan yukar olsa aa iner.
151

Kardelerin (musahipler) aralarnda sen ben davas olmamal, yemek-imek iin
birbirleriyle karde olmamaldrlar. Mal olan kardee iyi davranp, fakir olan kardei hor grenler
Muhammed Ali derghndan mahrumdurlar ve melundurlar. nk Hz.Peygamber dnya
melundur, peinden koan aldanmtr ve dnya bir letir, peinden koanlar kpeklerdir,
buyurmutur. mam Cafer-i Sadk, bir gzel, bir irkin ve bir de ihtiyar olsa da o kadnlardan
ihtiyar ve irkin olanna hor bakanlar Yezid olurlar. nk o hor bakan Hakk rzasnda deil,
nefsinin rzasndadr. Erenler, klar ve rifler nazarnda ehvet olmaz hepsi hak olmaldr, hakka
eri bakan mutlak kfirdir, demitir.
152

Musahip, musahibiyle ayn yerde olmaldr; ayn kyde, ayn ehirde. Eer byle olmazsa
musahiplik olmaz, nk musahip cesettir, erkn candr. Can, cesetten dar ksa lr.
153

Musahip musahibinin evine teklifsiz gitmelidir, yiyecek-iecek gibi gda ve dier eyalarn
serbeste kullanabilir, nk artk karde olmulardr. Ancak musahiplerin utanga olabilmelerine
karn yine de birbirlerini davet etmelidirler, haftada kere birbirlerine misafir olmaldrlar.
154

Bir talip biriyle musahip olduu zaman meyh erknna gre (erkn- meyh kavlince)
yola varmal, aralarnda senlik-benlik olmamal, can-ba verme noktasnda kusur
gstermemelilerdir. Kusur gsterirse musahiplie layk deildir. Musahip o dur ki yola gide,
evliyann izin izleye, mridin rzasn gzleye. Musahibi yolda olmayan bir kiinin o musahibini
brakp yolda olan bir bakasyla musahiplik tutmas caizdir.
155

rifler birbirlerine iyi bakarlar ve huzur bulurlar. Zengin olan kardein fakir olana
malndan vermesi hem Resulullahn hem de evliyann snnetidir. Vermeyenin hakikat kardelii

149
Aytekin, s.6364; Aytekin-Alaca, s.179; Aytekin-Gmhacky, s.195; Aytekin-Hac Bekta I, s.216; Bozkurt, s.52
53. Bu ikili karlatrmalarda taraflarn niin birbiriyle musahip olamayacaklar ilgin benzetmelerle anlatlmtr.
rnein, lim ahindir, cahil kargadr; zalim kurttur, mazlum koyundur; mrid altndr, mrid bakr; eyh deryadr,
dervi o deryann katresidir; mmin tutidir gdas ekerdir, mnafk kargadr gdas necistir; pirli kii rahmanidir,
pirsiz kii eytanidir; pirinden dnm kii Yezittir, pir tutmu kii mriddir; evli olann dini-iman tamdr, mcerred
olann tam deildir; genler yazdr, yallar ktr; musahibi lm kii duldur, yeni talip tutacak bakiredir. Bkz.
Aytekin, s.6364.
150
sr, 17/32.
151
Risle-i eyh Safi, vr.34b.
152
Risle-i eyh Safi, vr.35a-35b.
153
Aytekin, s.120; Aytekin-Malatya, s.206.
154
Aytekin, s.149.
155
Gkeler, s.449450.
131

haramdr ve hirette birbirlerinden fayda grmezler.
156
ki musahipten birisi fakir dieri zengin
olursa, zengin olann kardeine malnn yarsn vermesi gerekir; zira birinin gnlnn ho olup
dierinin melul ve mahzun olmas doru deildir. Bu durumda olan taliplerin birbirlerine ikrarlar
drst olmaz. Malna kymayp fakir kardeine vermeyen musahip de yol iinde yalanc olur ve
gtt davann bir anlam olmaz.
157

Musahip farz olup, musahiplerden biri dkn olsa sadece dier musahibi onu kaldrabilir;
onun dnda pir, rehber kimse kaldramaz, dermanlar birbirlerindedir. Yine bir musahip,
musahibimin evine gideyim de Hak kelam konualm, diyerek evine gitse eve ulancaya kadar
adm bana on sevap yazlr.
158

eyh Safi, mrebbisiz ve musahipsiz kiinin dergha makbul olmadn sylemitir, bu
nedenle eer musahip talibin gittii yoldan gitmiyorsa musahibini deitirmesi tavsiye
olunmutur.
159
Musahiplerden biri yol olu ve erkn ehli olup edebini saknp, erknn gzleyip,
yol iinde erenler izini srse de dieri hi oral olmayp lakayt olsa bu durumda o yol ehli
musahibin kendine yeni bir kazan bulmas doru olur (drst erkndr). Buna karn zerine
kazan bulunan musahibin cemiyette musahibine kar davac olmas da caizdir. Eer davac
musahip yaramaz damarlarn kesip kt huylarn terk ederse davas doru olur ve cemiyet
erenleri onu musahibine verirler, aksi takdirde davas manasz olur.
160

ki musahipten biri lrse geriye kalan musahibin kendine yeni bir kazan (musahip)
bulmas erkndr, ancak len musahibinin geride ehl-i hal ve ehl-i kemal bir olu varsa ve
musahibi yoksa o zaman, musahibinin oluyla musahip olmas erkndr. Eer musahibi varsa
kendine baka bir kazan bulmas erkndr.
161
Musahibin kz musahibin oluna dmez.
162

Buyruklarda musahipliin nemiyle ilgili birok nefes de tank olarak getirilmitir. u
Hatayi nefesi bu rneklerden biridir:
Musahib davasn klan
Evvel badan hali gerek
Ruhu ruha ol evk
Cesed dahi l gerek



156
Risle-i eyh Safi, vr.36b-37a. Ayrca ayn yazmada musahiplik ahvli adyla geen blmde de musahiplerin
tercman birbirlerinden ayr yememeleri vb. birbirlerine kar edepleri anlatlmaktadr. Bkz. a.g.y., vr.42b-43a.
157
Gkeler, s.308309.
158
Aytekin-Alaca, s.180; Aytekin-Gmhacky, s.195; Aytekin-Hac Bekta I, s.218; Bozkurt, s.71.
159
Glpnarl 198, vr.74a-74b; 199, vr.92a-92b; Gkeler, s.291.
160
Glpnarl 199, vr.104a-104b; Gkeler, s.350352.
161
Gkeler, s.375376.
162
Aytekin-Gmhacky, s.195. Bu hkm bugn de Aleviler arasnda geerliliini korumaktadr. Birkii musahip
olduu kiinin usul ve furuundan hi kimseyle evlenememektedir. Hatta ailesinin evlenmek istedii bayann uzak
akrabalarndan biriyle musahiplik ilikisi olsa bile aileler bu evlilie musahiplie ters olduu gerekesiyle kar
kabilmektedirler.
132

Gnl ayinesin silub
Kendi kemalini bilub
Hrsla nefsi lb
Akla can diri gerek

Gnl ayinesin aana
Hakk batldan seene
On iki der-bendi geene
Hakka gider yolu gerek

Gnlnde kibir tutmaya
Sevdican unutmaya
Yar ki dege yare atmaya
erahlkdan eli gerek

ah Hatayinin bendine
ah gerek ah menendine
Lahmuke lahmi yurduna
ah Murteza Ali gerek
163


II. Drt Kap-Krk Makam ve nsan- Kmil

Orta Asya kaynakl Trk Tasavvufunun ortaya koyduu drt kap-krk makam anlay
Aleviliin anlalmasnda kilometre talarndandr. eriat, tarikat, marifet ve hakikat olarak ortaya
konan drt kap, hamlktan kemale ya da tasavvuf literatrndeki adyla ilikten insan- kmil
olmaya kadar var olan sreleri ifade eder. Ama stn insan olmak, ahsen-i takvime ulamaktr.
lk dnem tasavvuf kaynaklarna baktmz zaman drt kap anlayyla ilgili bir bilgiye
rastlamyoruz. Ebu Nasr Serrc (.378/988) el-Luma adl tasavvuf tarihi eserinde tasavvufun
douundan bahsetmi, ayrca tasdik, iman, yakin, sdk, zikir, kr, takva, tevbe, vera, zhd, fakr,
sabr, tevekkl, rza, murakabe, kurb, muhabbet, havf, reca, evk, ns, tumaniye, mahede,
hzn, pimanlk, teslim, tefviz, kurb, vecd vb. hal ve makamlardan bahsetmitir.
164
Keza Ebubekr
Muhammed Kelbzi (.380/990) et-Taarruf adl eserinde tasavvufun douundan, ilk sufilerden
bahsetmi ve onlarn marifetullah, ruh, iman, haller, tvbe, zhd, sabr, fakr, tevazu, havf, takva,
ihls, kr, tevekkl, rza, yakin, ns, kurb, ittisal, muhabbet, tecrid-tefrid, vecd, galebe, sekr,
gaybet-uhud, cem-tefrika vb. tasavvufi kavramlarla aklamalarda bulunmutur.
165
Abdulkerim
Kueyrinin (.465/1072) er-Risletul-Kueyriyyesi de yukardaki iki kitapla benzer ierie sahip

163
Gkeler, s.304305.
164
Bkz. Ebu Nasr Serrc, el-Luma fi Tarihit-Tasavvufil-slmi, thk. Kamil Mustafa Hendavi, (Beyrut: Drul-
Kutubil-lmiyye, 2001).
165
Bkz. Ebubekr Muhammed Kelbzi, et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf, thk. Abdulhalim Mahmud-Taha
Abdulbaki Surur, (Kahire: Dru hyil-Kutubil-Arabiyye, 1960).
133

olmakla birlikte eriat ve Hakikat konusu sistematik olmasa da birlikte ilenmitir.
166
Ebu Hafs
ihabuddin Shreverdinin (632/1234) Avriful-Marifinde ise tasavvufun ortaya k, sufilerin
ahlak, mridin eyhine kar edepleri vb. konular ilenmitir. Ancak bu eserlerin hibirinde drt
kap anlay yer almamaktadr.
167

Sufiliin tamamlanmas gereken aamalar olarak grlen drt kap-krk makam anlay,
ilk olarak Ahmed Yeseviye (.562/1167) nispet edilen Fakr-nme adl eserde grlmektedir.
Yesevi, bu anlayn Hz. Aliye dayandrmaktadr.
Hz. Ali radiyallahu anh rivayet klurlar kim, dervilik makm krk turur. Eer
bilip amel klsa, dervilii pk turur ve eer bilmese ve renmese, dervilik
makm anga haram turur ve chil turur. Ol krk makmn on makm- eriatda
turur ve on makm- tarikatda turur ve onu makm- marifetde turur ve on
makm- hakikatda turur.
168

Fakrnmede drt kapnn makamlar u ekilde sralanmtr. eriatn on makam: Hak
Telnn varlna, birliine, sfatlarna ve zatna iman getirmek. Namaz klmak (okumak). Oru
(ruze) tutmak. Zekt vermek. Hac klmak. Yumuak (mlayim) konumak. lim renmek. Hz.
Peygamberin snnetlerini yerine getirmek. Emr-i marufu yerine getirmek. Nehy-i mnker klmak.
Tarikatn on makam: Tevbe klmak. Pire el uzatmak. Korku (havf). Allahn rahmetinden mitli
olmak (rec). Gnlk virdini (vird-i evkt) yapmak). Pirin hizmetinde olmak. Nasihat iitmek.
Tecrid olmak. Tefrid olmak. Marifetin on makam: Fena olmak. Dervilii kabul etmek. Her ie
tahamml klmak. Helali istemek. Marifet klmak. eriat ve tarikat ayakta (ber-py) tutmak.
Dnyay terk etmek. hireti semek. Vcud makamn bilmek. Hakikat esrarn bilmek. Hakikatin
on makam: Alakgnll (hk-rh) olmak. yiyi kty bilmek (yah yaman tanmak). Bir para
lokmaya el uzatmamak. Kendisini ve lokmasn Hak yolunda sebil etmek. Kimseyi incitmemek.
Fakirlii inkr etmemek. Seyr-i sluk klmak. Herkesten srrn saklamak. eriat, tarikat, marifet
ve hakikat makamn bilmek ve buna gre amel etmek.
169

Drt kap-krk makam anlaynn yer ald dier bir kitapta Hac Bekta Velinin
(.670/1271) Makltdr. Burada makamlar yle sralanmtr. eriatn on makam: man
getirmek. lim renmek. Namaz klmak, zekt vermek, oru tutmak, gc yeterse hacca gitmek,

166
Bkz. Abdulkerim Kueyri, er-Risletul-Kueyriyye, thk. Abdulhalim Mahmud ve Mahmud b. erif, (Kahire:
Matbiu Messese Dri-uab, 1989). Kueyri, eriat ubudiyete devam etmek; hakikati ise rububiyeti mahede
etmek olarak tanmlamtr. Ona gre hakikat ile desteklenmemi eriat makbul olmad gibi eriat ile snrlanmam
hakikat de makbul deildir. bkz. a.g.e., s.168.
167
Bkz. ihabuddin Shreverdi, Avriful-Marif, thk. Edip Kemdni ve Muhammed Mahmud Mustafa, (Mekke: el-
Mektebetul-Mekkiyye, 2001).
168
Kemal Eraslan, Yesevnin Fakr-nmesi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
XXII, (stanbul: Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1977), s.66. Eraslan, yaynlad bu Fakrnmenin Divn- Hikmetin
Takend ve baz Kazan basklarnda yer aldn sylemektedir.
169
Eraslan, Yesevinin Fakrnmesi, s.67.
134

gaza eylemek, sura frlse bile savatan kamamak ve cenabetten ykanmaktr. Helal kazantr ve
ribay haram bilmektir. Nikh klmaktr. Hayzl ve nifaslyken cimann haram olduunu
bilmektir. Snnet ve cemaat ehlinden olmaktr. efkatli olmaktr. Ar yemek ve ar giymektir.
Emr-i maruf ve nehy-i mnkerdir.
170
Tarikatn on makam: Pirden el alp tevbe klmaktr. Mrid
olmaktr. Sa kesmek ve libas dndrmek. Mcahede klmaktr. Hizmet eylemektir. Korku (havf).
mitli olmaktr. Hrka, zenbil, mikras, seccade, ibret, hidayettir. Sahib-i makam, sahib-i cemiyet,
sahib-i nasihat ve sahib-i muhabbet olmaktr. Ak (k), evk, safa ve fakirliktir.
171
Marifetin on
makam: Edep. Korku. Perhizkrlk. Sabr ve kanaat. Utanmak. Cmertlik. lim. Miskinlik.
Marifet. Kendini bilmektir.
172
Hakikatin on makam: Toprak olmak. Yetmi iki milleti
ayplamamaktr. Eline geleni men klmamaktr. Dnyada yaradlm her ne varsa ondan emin
olmaldr. Mlk ssna yzn srp yzsuyun bulmaktr. Sohbette hakikat esrarn sylemektir.
Seyr-i slukdur. Srdr. Mnacatdr. alap Telya ulamaktr, vusl bundadr.
173

bn Haldun (.808/1406), Mukaddime adl mehur eserinde tasavvuf ilminin ortaya kn
anlatrken mrid veya slikin ibadet ve mcahede sonucunda bir hale ulat ve bu halin onda
kklemesiyle makamn ortaya ktn ve makamlardan makamlara geerek nihai hedef olan
tevhit ve marifete ulatn syler. Yine o tasavvufun tefsir, hadis, fkh vb. gibi sistematik
(mdevven) bir ilim dal haline geldiini ve sufilere has olduunu sylerken sufi olmayan eriat
ehlinden bahsetmitir. Ancak bu eriat-tarikat ayrm anlamna gelmemektedir.
174

Necmeddin Kbraya (.618/1221) nispet edilen bir yazmada Kbrann eriat, tarikat ve
hakikat lemesini kulland bilinmektedir.
175
Necmeddin Kbra, Uslu Aere, adl risalesinde
tvbe, zhd, tevekkl, kanaat, uzlet, zikr, Allaha tevecch, sabr, murakabe ve rza kavramlarn
aklamtr.
176
Kbraya gre makam, yolculuk yorgunluunu atmak iin istirahat ve
konaklamak; hl, yolculuun sebepleri (let ve edevat), makam ise yoldaki konaklar gibidir.
177


170
Mahmud Esad Coan, Maklt Hac Bekta Veli, (stanbul: Seha Neriyat, t.y.), s.1922.
171
Esad Coan, a.g.e., s.2328.
172
Coan, a.g.e., s.29.
173
Coan, a.g.e., 30. erik itibariyla dier Buyruklardan farkllka arz eden Kangal mam Cafer Buyruunda da krk
makam burada saylanlarla rten bir ekilde ayrntl bir ekilde verilmitir. Bkz. Kangal mam Cafer, vr.43a-48a.
174
bn Haldun, Mukaddime, s.11131118.
175
Mustafa Kara, Giri Tasavvufi Hayat, Uslu Aere, Risle ilel-Him, Fevihul-Ceml iinde, s.18. Kbraya
gre; eriat gemi, tarikat deniz, hakikat inci gibidir. nciyi elde etmek isteyen gemiye biner, denize alr ve onu elde
eder. Bu sralamaya uymayan inciye ulaamaz. Bkz. a.g.y.
176
Necmddin Kbra, Tasavvufi Hayat, Uslu Aere, Risle ilel-Him, Fevihul-Ceml. Haz. Mustafa Kara.
stanbul: Dergh Yaynlar, 1980, s.3370.
177
Necmddin Kbra, Tasavvufi Hayat, s.123.
135

Azizuddin Nesefinin (.686/1287) Kitbu nsnil-Kmil adl eserinin birinci blm der
beyn- eriat ve tarikat ve hakikat baln tamakta olup Buyruklarda da geen eriat
akvalim, tarikat eflim, hakikat ahvlim hadisini kullanarak dervie tavsiyelerde bulunmutur.
178

eyh Safi Buyruklarna gre, drt kap anlay Hz. Muhammedin lmeden nce Hz.
Aliyi yanna artp ona bir takm vasiyetlerde bulunmas olayna dayanr. Burada Hz.
Peygamber, Hz. Aliye yle demitir:
mdi eriat enbiyann, tarikat evliyanndr, marifet slukdur onlarn yoluna slik
olup gitmekdir, hakikat vuslat makamdr, Hakkla hak olmakdr. Pes bu
cevherleri ben sana ydigr vireyim, mmin-i pk itikad ve mmet-i hs olan
karndalara bu vasiyetler ki ll-i mercandr, her biri bir candr, muhkem
saklayp bu sz-i drrni can kulaklarna koyalar, enbiyann srrn bilip duyalar,
evliyann erknna uyalar, mmin-i pk itikad olan muhibler rz- maherde
kyamet kopacak bizim alem-i sancamz dibinde bulunup efaatmzdan
mahrum kalmayalar inaallhu tel.
179


mam Cafer Buyruuna gre drt kap anlayn Hz.Ali ortaya koymutur.
180
eriat, Hz.
Muhammede, tarikat ve hakikat Hz. Aliye gelmitir.
181
Bu Buyrukta, eriatin Hz. Peygambere,
tarikatn da Hz. Aliye ait olduu sylenerek eriat ile amel edilmesi gerektii; zira kiinin zahiri
Mslman olmasa, batn sufi olmaz denmitir.
182

Neredeyse tm Buyruk metinlerinde ilenen drt kap anlay trl metaforlarla
anlatlmtr.
183
Ancak Buyruklarn geneline bakldnda sadece drt kap anlaynn yer aldn,
krk makamn yzeysel bir ekilde ilenerek ayrntlara girilmedii grlmektedir. Bu Buyruklarda
drt kap vurgusuna deiik balamlarda zaman zaman rastlanmaktadr. Szgelimi az yemek ve az
uyumak hak yolundaki talibin eriat, tarikat, marifet ve hakikat babnda kmil ve mkemmel
olmas iin son derece nemli iki zellik olarak verilmitir.
184
Yine sorulu-cevapl blmlerde
talip olduunu syleyen kiiye neye talip olduu sorusuna evvela eriata, ikinci tarikata, nc

178
Azizuddin Nesefi, Mecma-i Resil-i Mehur be-Kitbil-nsanil-Kmil. Thk. Marijan Mol. (Tahran: Kitaphne-i
Tahri, 1983). s.34.
179
Glpnarl 181, vr.7a; Gkeler, 108109; Yrkn, 1.
180
Aytekin, s.74.
181
Aytekin, s.15, 9394. Benzer ifadeler, Aytekinin hazrlad Mara nshasnda da yer almaktadr. Buna gre
demden Hatemul-Enbiyaya gelinceye dein yol erkn yoktu. Muhammed Mustafa ve Ali el-Murteza rahmet
olarak gelip dini ve erkn ortaya koymulardr. eriat zahir olup tarikat ve hakikat sr oldu. eriat, Muhammedin
tarikat ve hakikat Alinin anna geldi. Bkz. Aytekin-Mara, s.161.
182
Aytekin, s.9394.
183
Risle-i eyh Safide, eriat aa, tarikat dal, marifet yapra ve hakikat yemiidir. eriat bir gemi, tarikat o
geminin rzgr, marifet ve hakikat okyanustur. Bkz.Risle-i eyh Safi, vr.24b. Aytekin ve Bozkurt Buyruklarnda;
eriat gemi, tarikat deniz, marifet dalg (gavvas), hakikat incidir (drr). Buna gre pir olan kii eriat gemisine binip,
tarikat denizinde yzmeli, marifet dalgc olup hakikat incisini karmaldr. Bkz.Aytekin, s.18; Bozkurt, s.21.
184
Glpnarl 199, vr.83a. Glpnarl 198de bu konuyla ilgili bir bilgi yoktur.
136

marifete, drdnc hakikate talibim cevab verdirilmitir. Tanmlaryla ilgili soruya, eriat
artm, tarikat terkim, marifet derdim, hakikat merdim, cevab verilmitir. Yine eriat, tarikat,
marifet ve hakikatte kimin olusun? sorularna; eriatta demoluyum, tarikatta yol oluyum,
marifette kemal oluyum, hakikatte gk atam, yer anamdr, cevaplaryla karlk verilmitir.
185

mam Cafer Buyruunda, kimin olusun? sorusuna yolun oluyum cevab verilerek
yol nedir? sorusu ise, Birinci eriat, ikinci tarikat, nc marifet, drdnc srr- hakikat; yol
bunlardr, diye cevaplanmtr.
186
eriat Hz.Muhammedin ahkm, tarikat efli; hakikat ahvli
ve marifet erkndr.
187
eriat, yakin olmaya derler; tarikat, talibin kendi halini ispat etmesine
derler; marifet, szn mefhumunu bilmeye derler ve hakikat ise vsl olmaya derler.
188
Aytekin
Buyruunda abdest, cnplk gibi kimi kavramlarn drt kapdaki, krk makamdaki karlklarnn
ne olduuyla ilgili deerlendirmeler yaplmtr. Buna gre eriat abdesti su ile olurken tarikat
abdesti pire biat etmektir; marifet abdesti nefsini bilip rabbini tanmakken, hakikat abdesti kendi
ayplarn grp bakalarnnkini rtmektir.
189
Yine eriatta cnplk rya grmek (ihtilam) veya
cinsel ilikiyle (cima) olurken tarikatta cnplk pirsizlik veya ikrarnda durmayp ahdini
bozmakla olur; marifette cnplk nefsini bilmemekken hakikatte kendi ayplarn rtp
bakalarnn aybyla megul olmak, akl ile bildiine ve kalbi ile tandna inanmamakla olur.
190

Yaplmas istenmeyen bir davran anlatlrken de o davrann ktl drt kapdaki karlyla
birlikte ifade edilmitir. rnein, alt kiinin yaptklarn sorgulamak eriatta kfr, tarikatta irk,
marifette hata ve hakikatte merduddur.
191


185
Glpnarl 198, vr.64b-65a; 199, vr.88a; Gkeler, s.265266. Ayrca benzer ifadeler iin bkz. Aytekin-Hac
Bekta II, s.250251.
186
Aytekin, s.80. Benzer ifadeler iin bkz. Aytekin-Malatya, s.204.
187
Aytekin, s.70. Yine bu Buyrukta mmin kardelere tavsiyede bulunulduktan sonra son cmlede geen, Gelin bu
bed fiili brakn. Hazret-i Allahn emri budur, nehyi budur; Hazret-i Resuln snneti budur; Hazret-i Alinin tarikat
budur, ifadesi de eriatn Hz.Muhammede, tarikatn Hz. Aliye ait olduu dncesinin bir baka gstergesidir. Bkz.
Aytekin-Alaca, s.177.
188
Hafik mam Cafer, vr.212b. Bu Buyrukta drt kapyla ilgili buna benzer baka tanmlamalar da yaplmtr. eriat
kulluk etmeye derler; tarikat bilmektir; marifet ermektir ve hakikat grmektir. Baka bir kavilde, eriat ilimdir, tarikat
imandr, marifet dindir ve hakikat amel klmaktr. Yine eriat tendir, tarikat ettir, marifet tuzdur ve hakikat candr.
eriat kapdr, tarikat eiktir, marifet svedir ve hakikat kilittir. eriat eradr, tarikat delildir (fitil), marifet yadr ve
hakikat uledir. Buna gre talipler era gibi doru duralar, fitil gibi yanalar, ya gibi eriyeler ve nur gibi ule
vereler. Erenler meydanndan dnmeyeler, tarikat halinde duralar, hakikatten kmayalar.
189
Aytekin, s.141.
190
Aytekin, s.6162; Bozkurt, s.130131. Ayrca bu yazmalarda ki deerlendirme drt kapyla kalmam; cnpln
on yedi erknda, musahiplikte, rehberde, muhabbette ki durumlaryla ilgili de yorum yaplmtr. Buna gre, on yedi
erknda cnplk edepsizlik ve hayszlk; krk makamda drt kapnn hizmetini terk edip rzasz i yapmak,
musahibin ki birbirine kin tutmak ve musahibinin evine ihanet etmek, rehberin ki merebinin gybetini yapmak ve
srrn aa karmak, muhabbetin cnb ise cevr u cefa, zulm u sitemkr olmaktr. Sfi oldur ki yedi adm
taharetsiz ve abdestsiz cnp yrmeye, abdestsizlik merduttur. Bir sfi anlan zelliklere sahip olursa yedi deryada
ykansa pak olmaz.
191
Aytekin, s.6465. Bahsedilen alt kii unlardr: Yce Allah, Hz.Peygamber, halife, evliya, stad, ata, padiah.
Tabii son drt kiiyle ilgili, mridin halifeyi, talibin evliyay, akirdin stadn, olun atasn, kulun padiahn
sorgulamas olarak gemektedir.
137

Risle-i eyh Safi gibi Hurufilik etkisinin aka grld baz Buyruklarda ise, drt
kap-krk makam deil, drt kap-yirmi sekiz makam anlay esas alnmtr.
192
Bu Buyrua gre
eriat halk (avam) iin; tarikat yola yeni girenler (mbtediler) iin marifet ve hakikat sonu
noktasnda olanlar (mntehiler) iindir.
193
Yine bu Buyrukta eriat-tarikat ve marifet-hakikat
birlikte deerlendirilerek, hakikat makamndaki bir kiinin tarikat ilememesi gerektii
sylenir.
194

Krk makamn ne olduu konusuna tekrar gelecek olursak, Buyruklarda bu konuda net bir
tutum grlmemektedir. eyh Safi Buyruklarnda makam ve hallere gndermede bulunulmakta,
makam ve hallerin ne olduuyla ilgili deerlerndirmeler yaplmakta, ancak toplu bir ekilde
makamlardan bahsedilmemektedir. mam Cafer Buyruunda ise drt kapyla ilintisi kurulmakszn
makamlar beyan olunur bal ile makamlarn on be olduu sylenerek bunlar ayetler ve
hadislerle aklanmtr.
195
Bu makamlar unlardr: Tvbe,
196
iradet,
197
havf etmek (korkmak),
198

sabr,
199
hay,
200
zht,
201
kanaat,
202
izzet,
203
ilim,
204
teslim,
205
rza,
206
tevekkl,
207
ibadet,
208


192
Risle-i eyh Safi bu anlayla telif edilmitir. Fasl- evvel eriatdr yedi bbdr, ikinci tarikatdr yedi bbdr,
nci marifetdir yedi bbdr, drdnci hakikatdir yedi bbdr. Cmlesi yigirmi sekiz bb olur. Zr Kurn- Azmin
dahi hurflar yigirmi sekiz olur ve yine Hak Subhnehu ve Tel gkleri ve yirleri yedier kat yaratmdr. Hurf
adedince ol ecilden biz dahi ebvb yedier bab eyledik. Risle-i eyh Safi, vr.4a.
193
Bkz. Risle-i eyh Safi, vr.2a.
194
Eer bir kimesne hakkat ilese tarkat ilemeye. Zr nazar hakkat ve marifet iindedir, erat ve tarkat smaz.
Zra erat bir ev gibidir, her hli seyr eylemek ann kapusdr ve tarkat yoldr, her yere yol gsterir varr. Amm
marifet ve hakkat bir derya sr ve erat bir gemidir ve tarkat ol geminin rz-i grdr. Ve bir kavilde erat bir
aadr, tarkat ann daldr, marifet yapradr, hakkat ann yemiidir. Risle-i eyh Safi, vr.24a-24b.
195
Aytekin, s.2124; Hafik mam Cafer, vr.213a-214a.
196
Burada Ey iman edenler! Samimi bir tevbe ile (bir daha yapmamak zere) Allaha dnn Tahrm,
66/8.ayetinden ilgili blm kullanlmtr.
197
Burada biat ayeti olarak bilinen, Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. Allahn eli
onlarn ellerinin zerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine
vefa gsterirse Allah ona byk bir mkfat verecektir. Fetih 48/10, ayeti getirilmitir.
198
Burada her iki Buyrukta da benzer ekilde Ve cahidu fi sebilillahi havfen ve recen/Allah yolunda korku ve mit
arasnda mcadele edin sz delil olarak getirilmitir. Ancak byle bir ayet yoktur, fakat ahlaki olarak mminin havf
ve rec arasnda olmas tavsiye edilmitir.
199
Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir. Bakara 2/153. ayetinde ilgili ifade kullanlmtr.
200
Haya imandandr.
201
Onlar zaten ona deer vermemilerdi. Yusuf, 12/20. ayetinde ilgili ifade kullanlmtr.
202
Kanaat bitmez-tkenmez bir hazinedir.
203
Hlbuki asl stnlk, ancak Allahn, Peygamberinin ve mminlerindir Mnfikn, 63/8. ayetinden ilgili
ifadeler kullanlmtr.
204
Ey Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver. Bizi cehennem azabndan koru! Bakara,
2/201.ayetinden ilgili ifade zikredilmitir.
205
Mslman, elinden ve dilinden Mslmanlarn emin olduu kimsedir. Hadisi zikredilmitir.
206
Allah kendilerinden honut olmu, onlar da Allahtan honut olmulardr. Bu sylenenler hep Rabbinden korkan
(Ona sayg gsterenler) iindir. Beyyine, 98/8.ayetinin son ksm rnek verilmitir.
207
Kim Allaha gvenirse (tevekkl ederse) O, ona yeter. phesiz Allah, emrini yerine getirendir. Allah her ey iin
bir l koymutur. Talk, 65/3. ayetinin son ksm delil olarak verilmitir.
208
Artk her kim Rabbine kavumay umuyorsa, iyi i yapsn ve Rabbine ibadette hibir eyi ortak komasn. Kehf,
18/110. Ayeti rnek verilmitir.
138

tefekkr
209
ve heybet.
210
Bir talip bu makamlar bilmek zorundadr. Eer bilmezse taliplii
bounadr.
Bu konuda sonu olarak unu syleyebiliriz; Buyruklar, her ne kadar drt kap
anlayndan bahsetseler ve tarikat zelliklerini bu anlay erevesinde kurgulasalar da sistemli
bir ekilde drt kap-krk makam anlayndan bahsetmezler. O nedenle Buyruklarda bu anlamda
bir birliktelik yoktur, sadece baz Buyruklarda drt kapnn makamlarnn ayr ayr zikredildii
grlmektedir. Ancak kuvvetli bir drt kap vurgusunun varl gz ard edilmemelidir. zellikle
drt kapnn drt unsura (anasr- erbaa) benzetilerek bir aklama yoluna gidildii
grlmektedir.
211

A. eriat

eriat kelimesi ( ) kknden gelmekte olup, suyu azyla imek anlamndadr; eriat
(,-) ise suyun akt kaynak, suyun kayna, suyun kesintisiz ve hazr olmas anlamlarna
gelmektedir.
212
eriatn terim anlam ise ibadete devamlln emredilmesi olup Kuran ve
hadisteki bilgi ve hkmlerin tamamn iermektedir.
213
Bu anlamda eriat, din olan slam ile
eanlamldr ve bu anlamda tarikat, marifet ve hakikat bir btn olan eriata dhildir.
Ancak drt kap anlay ierisinde eriat bu genel anlamnda deil, Kuran ve hadisteki
zahiri hkmleri ve fkh ilmini karlamaktadr; tarikat, marifet ve hakikat ise bu anlamda eriatn
mukabilidir ve batn ilmini karlamaktadr.
214
Tehnevi de tarikat aklarken tarikatn sufiyenin
bir stlah olduunu eriat gibi tarikatn da Allaha ulatran bir yol olduunu ifade etmitir.
Ancak o, tarikatn eriatn ibadetlerini (bedenen yaplan salih ameller) ve haramlar terk etmek
gibi esaslarn ierdii gibi kalbi ameller ve Allahtan baka her eyi brakmak gibi bir takm zel
hkmleri de ierdii iin eriattan daha zel olduunu vurgulamtr.
215
Nitekim Buyruklarda da

209
Bir anlk dnme, yetmi yllk ibadetten deerlidir. Rivayeti hadis olarak zikredilmitir.
210
Eer biz bu Kuran bir daa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan ba eerek, para para olmu
grrdn. Bu misalleri insanlara dnsnler diye veriyoruz. Har, 59/21.
211
eyh Safi Buyrularnda eriat havaya (yel), tarikat atee, marifet suya ve hakikat topraa benzetilmitir. bkz.
Glpnarl 199, vr.123a-123b; Gkeler, s.438439.
212
bn Manzur, Lisnul-Arab, VIII, s.175179.
213
Crcni, Kitbut-Tarft, (Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1983), s.127.
214
Ayrca bkz. Sleyman Uluda, Tasavvufun Dili 1, (stanbul: Mavi Yaynclk, 2006), s.257259.
215
Tehnevi, Mevsatu Kefi Istlhtil-Funn vel-Ulm, II, s.1133. Tehnevi burada eriat, tarikat ve hakikat ile
ilgili bir takm tanmlamalara yer vermitir. Buna gre eriat, muamelata riayet etmek; tarikat ise batn kt
zelliklerden ve beeri pisliklerden arndrmaktr. nsan lemden olumaktadr; nefs, kalp ve ruh. eriat nefisle,
tarikat kalp ile ve hakikat de ruh ile ilgilidir. Hakikat ancak eriat ile elde edilir. eriat akvl, tarikat efl ve hakikat
ahvldir. Salik, eriattan renmesi gerektii kadarn bilmesi ve hakikate ulamas iin de tarikata ermesi gerekir.
Resulullahn (s.a.v.) emrettiklerini yerine getiren eriat ehli, yaptklarn yapan ise tarikat ehli olur. Resulullahn
grdn gren ise hakikat ehli olur. Bir iir de yle gemektedir: eriatsz tarikat olmaz/Tarikat olmadan hakikat
ortaya kmaz/eriat, namazda ve orutadr/Tarikat cihatta artar/Hakikat sevgilinin yzn grmektir/Sevgilinin
yzne bakmaktr. bkz. Tehnevi, a.g.e., s.11331134.
139

drt kap, drt unsura (ansr- erbaa) benzetilerek hepsinin bir arada olmas gerektii, aksi
takdirde terkibin bozulaca sylenir.
216
Yine baz Buyruklarda emir ve yasaklarla ilikilendirilen
eriat, i eyleri piirip olgunlatran atee benzetilmitir. Buna gre tarikat, eriat ierisinde
yerine getirilmelidir. nk kiinin olgunluu eylemlerinden belli olur.
217
Bir kii kelime-i
ehadet getirmekle yani l ilhe illallah, Muhammed Resulullah demekle Mslman olur. Ancak
anlamnn ne olduunu, ne demek istediini bilmezse ya da diliyle sylediine kalbi inanmazsa, o
zaman iman drst olmaz. eriat Muhammedin, tarikat Alinindir, ama birbirinden ayr deildir.
kisi bir nurdur, cmle leme ule (k) vermitir, ayr olduu mbtediler katndadr.
218

eriatn makamlarna gelecek olursak eyh Safi Buyruklarndan sadece Risle-i eyh
Safide eriat kapsnn yedi makam olduu sylenmitir. Bunlar; Allah ve Resulne itaat, namaz
klmak, zekt vermek, oru tutmak, salih amel ilemek, g yetirenin hacca gitmesi ve yaramaz
ilerden saknmaktr.
219

mam Cafer Buyruuna gre ise eriat; Muhammed (s.a.v.)indir, hakk batldan seer ve
ulu bir kapdr. eriat betir ve be nesne ile balanr be nesne ile alr. 1. Ahmaklkla balanr,
itaat ve namaz ile alr. 2. Nefisle balanr, ibadet ile alr. 3. Asilik ve acele ile balanr, niyaz
etmekle alr. 4. Kfr ile balanr, iman ile alr. 5.irk ile balanr, hayr ve ihsan ile alr.
220

Yine Aytekin buyruundaki eriat kardei kimdir? sorusuna verilen; Allah bir, Resul hak, Hz.
ah- Merdan Ali ve on bir olunun imamln hak kabul etmekle mminler eriat kardei olur,
cevab eriatn tanmyla ilgili ipucu vermektedir.
221

Bozkurt Buyruunda eriatn on kaps yle sralanmtr: 1.nanp iman getirmek. 2. lim
renmek. 3.badet etmek. Bu, namaz klmak, oru tutmak ve zekt vermekle yaplr. Yce Allah,
ibadet konusunda yle buyurmutur: De ki: Ben, yalnzca sizin gibi bir beerim, (u var ki)
bana, ilahnzn, sadece bir ilah olduu vahyolunuyor. Artk her kim Rabbine kavumay
umuyorsa, iyi i yapsn ve Rabbine ibadette hibir eyi ortak komasn.
222
4.Kazan yemektir,
fahi faiz yememektir. 5.Haramdan saknmaktr. 6. Hayz ve nifas durumunda karsna yakn
olmamaktr. Bu durumda karsnn nikhnn haram olduunu bilmektir. 7.eriat evine girmektir.
8.efkattir. 9.Pak yiyip pak giymektir. 10.yilik buyurma (emr-i bil-maruf) makamdr.
223


216
Glpnarl 199, vr.123a-123b; Gkeler, s.438439.
217
Risle-i eyh Safi, vr.4b.
218
Gkeler, s.372.
219
Risle-i eyh Safi, vr.4b.-6b.
220
Aytekin, s.74.
221
Aytekin, s.139. Aytekin-Malatyada; Allah bir, Resul hak, Hz. Ali ve on bir evlad hak demekle mminlerin eriat
kardei olduklar ayn zamanda bu inanla tarikat ve marifet kardei de olacaklar sylenir. Hakikat kardei ise, hakk
insanda ve insan hakta gren, ehl-i hak ile ve stad- kmil nazarnda muhabbet edendir. bkz. Aytekin-Malatya, s.210.
222
Kehf, 18/110.
223
Bozkurt, s.125126.
140

B. Tarikat

Tarikat kelime olarak ( ) kelime kknden gelmekte olup dvme, vuru ve darb
bilhasa anlamnda mecazi olarak kehanette bulunmak anlamlarna gelmektedir. Bu kkten treyen
tark (,=) yol anlamna gelmekte olup, tarikat (-,=) ise siret, hal ve mezhep anlamlarna
gelmektedir.
224
Tarikatn terim anlam ise yukarda da ifade edildii zere Allaha ynelmi
sliklere zg, menzilleri amay ve makamlarda ykselmeyi ieren bir yntemdir.
225

Risle-i eyh Safide tarikatn erenler katnda doru bir yol olduu sylenir. Buna delil
olarak da, Gerekten de bu dosdoru yoldur
226
ayetini getirir.
227
Bu Buyrua gre, tarikat ameli,
dinde vacip ve snnet olan eyleri yapmaktr. Ayrca talip, Hak emrine uymal, Resulne itaat
etmeli ve mrebbisine kar kmamaldr.
228

Buyruklarda bazen konular karlatrmal olarak da verilmektedir. Baz Buyruklarda eriat
ve tarikat karlatrmal bir ekilde verilmitir. Buna gre eriat ehlinden olan birisinin ncelikle
yapmas gereken iman getirip Allah birlemesidir. Tarikat iinde olup dervilik ve sufilik
iddiasndan olan, yol oluyum diyen birinin ncelii ise bir eyhe ulamak ve mrebbi bilmektir,
el verip etek tutup ikrar vermektir. nk ikrar imandr. Yine eriat ehlinin namaz klmas, oru
tutmas, gc yeterse hacca gitmesi ve malnn zektn vermesi gerekir. Tarikat ehli olann ise
meskenet ss/eyyisi olup bir kere can- gnlden ve derun- dilden yz yere koyup tazarru-niyaz
eylemeli ki Hak katnda makbule geebilsin ve be vakit namaz klmasna sevap alabilsin.
eriat kavlince namaz cemaatle klmann hayr ve sevab oktur, tarikat kavlince de mrebbi
huzurunda cemiyet olup halka-i sohbette oturmak, gnahn ele gtrmek ve bin gnahna bir zr
niyaz eylemek dahi yledir. nk talibin gnahn ele vermesi mizanda tartlm gibidir,
peymane yerine geip dara durmak srat gemek gibidir. nk z sitemine raz olup erkna
dmek teslim olmak gibidir, lmeden nce lmektir, zerinde Zlfikar yrtmek ettii amelin
cezasn bulmak gibidir. Yani erkndan gemek gnahtan balanp tekrar domak gibidir. eriat
ehli gc yeterse hacca giderler, beytullah ziyaret ederler. Allahn evi (beytullah) mminlerin
gnldr. Hz. Peygamber, mminin kalbi Allahn evidir ve ardr, buyurmutur yani Hak
Telnn nazarghdr, halis gnle gnde yetmi kere nazar eder, inayet, merhamet ve efkatle

224
bn Manzur, Lisnul-Arab, X, s.215225; Tehnevi, Mevsatu Kefi Istlhtil-Funn vel-Ulm, thk. Ali
Dehrc, (Beyrut: Mektebetu Lubnn Nirn, 1996), II, s.1133.
225
Crcni, Kitbut-Tarft, s.141; Abdurrezzak Kni, Istlhtus-Sfiyye, s.65.
226
Kuranda bu anlamda birok ayet-i kerime vardr. rnek iin bkz. l-i mrn, 3/51; Zuhruf, 43/64.
227
Risle-i eyh Safi, vr.6b.
228
ve hem tarkat ameli her nesne kim vcibdir ve snnetdir an ilemek gerekdir, tarkat rifler katnda birdir ve ill
ndn iki ider, ider. zr kim Hak emrin dutmaz ve Resulden utanmaz ve evliyadan korkmaz ve fili kenduye ho
gelr kend bilisine gider, merdd- ebeddir. Meyh emrine mut olmaz, mrebbisine hilf eyler hccet inad ider,
bilmez kim kendyi merdd idub derghdan cud db h kim bzrdr, nezubillh Risle-i eyh Safi, 7a.
141

nazar eder. Her kimin gnlnde Hak korkusu yahut muhabbeti varsa ol nazarn eseri zahir olur.
Eer yoksa o kii ta gnlldr, taa su tesir etmedii gibi ona da sz tesir etmez. Tarikat iinde
hacca varmak mrebbi gnlne girmektir, zahir Kabeye varan ayayla yrr, ama gnl
Kabesine yz zerine yrr. Dnya padiahlar dahi Kabeye kar balarn yere koyup
yzlerini topraa srerler yani namaz klarlar, Hakka niyaz ederler, arif olan kii Hakk bilir
kendine secde eder, bilmeyen ebedi mkil iinde kalr. yleyse kii hemen cehd edip bir gnl
ele getirmeye gayret edip Kbeye varmal ve Hakk kendi evinde grmelidir.
229
eriat iinde
namazdan, selamdan, taat ve ibadetten bahsedilir, tarikat iinde iradet, icabet, hrmet, izzet ve
hizmetten bahsedilir.
230

Buyruklarda, tarikat kapsnn sahibi olan Hz. Alinin tarikat ile ilgili bir takm
aklamalarda bulunduu anlatlmaktadr. Buna gre Hz. Ali retici olsun diye u sorular
sormutur: Ehl-i tarik nedir, tarikatn yolu katr, hutbe-i tarikat kadr, kelime-i tarikat nedir,
gevher-i tarikat nedir, tarikatn hazinesi nedir, tarikatn erkn nedir, tarikatn yemii nedir? Bu
sorulara yine kendisi u cevaplar vermitir: Tarikat ehli, tarikat meselelerini bilendir. Tarikatn
kilidi sabrdr, sebul-mesani (Fatiha suresi) dir. Tarikatn yolu bin bir makamdr, kim bu
makamlar bilmezse ona tarikat ehli denmesi haramdr. Kii bu bin bir makam bilemezse en
azndan krk drdn o da olmazsa on altsn bilmelidir, asgari bilinmesi gereken ise sekiz
makamdr. Tarikatn hutbesi altdr. Bunlar Hz. dem, Hz. Nuh, Hz. it, Hz. brahim-Halilullah,
Hz. Muhammed-Mustafa ve altncs da Hz. Ali el-Murtezadr. Tarikatn asl doruluktur, gevheri
Mslmanlktr. Tarikatn hazinesi (genci) ilim ve keml-i marifettir, tarikatn yemii mhr-i
muhabbettir.
231

Tarikat erenleri tarikatn bin bir makamdan olutuunu sylemilerdir. Talipler bu
makamlarn hepsini bilemezlerse bari krk drdn, o olmazsa on altsn hi deilse sekizini
bilmelidirler. Aksi takdirde tarikat ehli olmayacaklar gibi kyamet gnnde yzleri kara olup
enbiya ve evliya ondan davac olurlar ve Hak huzurunda cehennem azabna (azab- cahme)
mstahak olurlar. Bu sekiz makam ve temsilcisi peygamberler unlardr: Tayyipler (tayyibn)-Hz.
dem, bidler (bidn)-Hz. dris, zahitler (zhidn)-Hz. sa, sadklar (sdkn)-Hz. Musa, razlar
(rzyn)-Hz. Eyp, kredenler (kirn)-Hz. Nuh, muhipler (muhibbn)-Hz. brahim ve arifler
(rifn)-Hz. Muhammed-Alidir. Tarikat erenleri ayrca drt makam daha zikretmilerdir ki

229
Glpnarl 198, vr.81b-83a; 199, vr.106a-107a; Gkeler, s.361366. Burada u drtle yer verilmitir: Dil bedest
ver ki hacc- ekberest/Ez hezeran Kabe yek dil bihter est(beharest)/Kbe bnyad- Halil zerest/Dil nazargh-
Celil ekber est. Farsa bilmeyen talipler iin ise Hatayi hal anda/Hak gnl alanda/Yz bin Kbe
yapmaktan/Bir gnl alanda, beyitlerine yer verilmitir.
230
Gkeler, s.368.
231
Gkeler, s.268271. Konu sonunda Pir Sultan Abdaln Serseri girme meydana/ktan ahval isterler ile balayan
be ktalk bir drtl yer alr.
142

bunlar; makam- Cebert, makam- Melekt, makam- Lht ve makam- Nsttur. Bu
makamlardan Cebert eriattr ve ilgilisi Cebraildir. Melekt tarikattr ve ilgilisi Mikildir. Lht
marifettir ilgilisi srafildir. Nst hakikattir ilgilisi Azraildir.
232

Risle-i eyh Safiye gre tarikat kapsnn makamlar; tvbe, zikir (Allah zikretmek,
tevhid-i tarikat), mrebbi, hay, ikrar, lim ve halim olmaktr.
233

mam Cafer Buyruunda eriatn Hz.Muhammede, tarikatn ise Hz. Aliye ait olduu
sylenerek bir sufinin tarikata girerek insanln gsterecei ifade edilir. nk Hak Tel yle
buyurmutur: Ya Muhammed! Bu cihan yarattm, insan iin. Ve insan yarattm, kendim iin.
nsan demek, Ya Muhammed! ki lemdir. Birisi lem-i kbrdr, biri lem-i surdr. Ve biri
lem-i ulvdir, biri lem-i sufldir. Ve biri lem-i hayttr ve biri lem-i memttr. yleyse kk
deil byk lemde, aa (sufl) deil yce (ulv) lemde, lmde (memt) deil hayatta olmak
isteyen tarikata girmelidir.
234
Bu Buyrukta, tarikatn yedi arn olduu sylenerek tarikatn yedi
nesne ile balanp yedisiyle de ald sylenir. 1.Tarikat bahillik (cimrilik) ile balanr, kerem
(cmertlik) ile alr. 2.Cahillik ile balanr, inayet ile alr. 3.Habislik ile balanr, hidayet ile
alr. 4.Dnyalk ile balanr, kanaat ile alr. 5.eytanlk ile balanr, rahmanlk ile alr.
6.Kibir ve haset ile balanr, akl, nakil ve batn gzyle alr. 7.Gayret ile balanr, kerem ile
alr.
235

Baz Buyruklarda tarikat ile ilgili eitli konular ele alnmtr. Buna gre, tarikatn abdesti
drttr; evvela dervilerin yanna bo gitmemek, daima taharetli olmak, elinden geldiince iyilii
emretmek (el-emru bil-maruf), drdncs ise ktlkten sakndrmak (en-nehyu anil-mnker)
dir. Tarikatn art drttr: Yalan sylememek, zina etmemek, kumar oynamamak ve eliyle
koymadn almamak. Tarikatn piri de drttr: rat, vasl, biat ve nazardr. Tarikat erkn altdr:
1.Btn gnahlarn tvbe etmek, 2. Hak nefesine teslim olmak, 3.Her nesneye eylemektir,
4.Takval olmaktr, 5.Halk eylemektir ve 6.Terktir.
236

Bozkurt Buyruunda tarikatn on makam direkt yle sralanmtr: 1.Bir mridden el alp
tvbe klmaktr. Tvbe konusunda Yce Allah yle buyurmutur: Ey inananlar yrekten tvbe
ederek Tanrya dnn ki Tanrnz ktlklerinizi rtsn,sizi iinden rmaklar akan cennetlere
koysun.
237
2.Talip olmaktr. 3.Sa ve giysilere nem vermeyip dnya nimetlerine
balanmamaktr. Tanr bu konuda, Onu yanlarnda alkoymak istedikleri iin ucuz bir fiata birka

232
Gkeler, s.268270. Son drt makamla ilgili benzer bir deerlendirme iin bkz. Aytekin-Hac Bekta II, s.243.
233
Risle-i eyh Safi, vr.7b-22b.
234
Aytekin, s.9394. Sufiler insan kk lem (micro cosmos), evreni ise byk lem (macro cosmos) olarak
tanmlarlar. Hz. Alinin sen kendidini kk bir para m zannediyorsun sende bir lem drldr, sz de bu
dncenin esin kayna olmutur.
235
Aytekin, s.7475.
236
Aytekin-Hac Bekta II, s.240241.
237
Tahrim, 66/8.
143

dirheme sattlar.
238
4.Sabrl olmaktr. 5.Hrmettir. 6.Korkudur. Talip Tanrdan korkmal ve
Ona doru szl olmaldr. Tanr korku zerine yle buyurmutur: Allah urunda, hakkn
vererek cihad edin. O, sizi seti; din hususunda zerinize hibir zorluk yklemedi; babanz
brahimin dininde (de byleydi). Peygamberin size ahit olmas, sizin de insanlara ahit olmanz
iin, O, gerek daha nce (gelmi kitaplarda), gerekse bunda (Kuranda) size Mslmanlar adn
verdi. yle ise namaz kln; zekt verin ve Allaha smsk sarln. O, sizin mevlnzdr. Ne gzel
mevldr, ne gzel yardmcdr!
239
7.Tanrdan umut kesmemektir. Tanrnn hazinesi byktr.
8.Hidayettir. Tanr insanlara kutsal kitaplar aracl ile doru ve eri yolu gstermitir. Doru
yolun seimini insanlara brakmtr. 9.Toplum iinde uyumlu olmak, t dinlemek ve sevecen
olmaktr. 10.Ak, evk ve sefadr. nsanlar sevmek, toplumu sevmek ve btn bunlar iin de
yoksulluu semektir.
240

Baz Buyruklarda birok tarikatta grlen rbta-i mevt
241
anlay da grlmektedir.
Buna gre mmin lmeden nce lnz
242
emrine uyup hrsn ve nefsini ldrp bir pir etei
tutmal, bir musahip tutup onunla srat- mstakim zere yola gidip mal mala, can cana katmal
ve birbirine teslim olmaldr. Talip musahibiyle birlikte ylda bir kez peygamber ve Cebrail vekili
pirin huzuruna varmal ve pir ona maherde karlaaca sorular sorup, talibin haline, davranna
gre durumunu ona bildirmelidir. Eer talip gnahn pirden saklarsa maherde o gnah yine
karsnda bulacaktr, pir de suunu itiraf eden talibe doru davranmal dnya leine tamah edip
sen iyisin dememelidir. Burada sorulaym da orada sorulmaym, diye dnen kullar, Hz.
Kuran ne buyurduysa ona yapp drt kapda krk makamda ne buyrulduysa onunla amel edip
kendini slah etmelidir.
243


238
Yusuf, 12/20.
239
Hac, 22/78.
240
Bozkurt, s.126127.
241
Rbta-i mevt: lm dnmek anlamna gelip, ou tarikatta gnlk olarak yaplan tarikat derslerinden biridir.
Dervi, ldn, ykandn, kefenlendiini einin, dostunun arkasndan nasl aladn ve sonunda kabre
konulmasn tasavvur eder. Kabre konduktan sonra herkesin, ok alasalar da zlseler de sonunda kendisini terk
ettiini ve amelleriyle ba baa kaldn dnr. Kabirde yalnzken birden sorgu melekleri Mnker ile Nekirin
geldiini kendisine Rabbin kim?, Peygamberin kim?, Dinin ne?, Kitabn ne?, Kblen neresi? gibi sorular
sorduunu ve sorulara doru cevaplar verdiini dnr. Derviin tesbihat ncesi yapt bu lmeden nce ldn
tasavvura rbta-i mevt denir. Ayrca bununla beraber yaplan rbta-i mrid denilen ve mridin eyhinin Allahtan
ald ilahi nuru (feyz-i ilahi) bir trafo gibi kendisine ihtiyac kadar yanstmas dncesi de bundandr.
242
bn Hacer, bu rivayetin hadis olarak sabit olmadn sylemitir. Ali el-Kri de sufiyenin sz olarak
deerlendirmektedir. Bkz. Aclni, Keful-Haf, II, s.291.
243
Aytekin-Alaca, s.177; Bozkurt, s.8990.
144

C. Marifet
Marifet kelimesi (=) kelime kknden gelmekte olup sufiyenin stlahnda ise marifet,
bilinen (malum) Allahn zat ve sfatlar olduunda, hibir ek ve phe kabul etmeyen ilim
demektir.
244

Risle-i eyh Safide marifet ve hakikat makamlar birlikte deerlendirilmitir. Buna gre
hem marifet hem de hakikat makamlar; gzel ahlak ve mrvvet, hakka teslim, sabr, marifet,
musahip, teslim-i tercman, mntehadr.
245

mam Cafer Buyruunda drt kap bahsinde, marifetin ka kaps vardr? sualine bin bir
cevab verilmelidir, denerek marifet konusu ilenmitir. Marifetin bin bir kaps vardr, nk
Hak Telnn bin bir ismi, bin bir kelam, bin bir kesi ve bin bir kaps vardr. Bu kapy rifler,
bidler ve kendini bilenler amelleri sebebiyle aarlar. Bunlara cennetin sekiz kapsnn alp
tamunun (cehennem) yedi kapsnn kapanmas umulur. Halifelerin, pirlerin ve zakirlerin bunu
taliplere retmesi vaciptir, aksi takdirde isimlerine uygun davranmam olurlar ve taliplerin
vebali de boyunlarnda kalr.
246

Bozkurt Buyruuna gre marifet, hakikat kapsnn ncs olup bin bir kesi ve buca
vardr. Ancak marifetin de on ana makam vardr ve kendini bilen rifler bu on makam aarlar.
Makamlar unlardr: 1.Edeptir. 2.Heybettir. Bu konuda Allah, Eer biz bu Kuran bir daa
indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan ba eerek, para para olmu grrdn. Bu
misalleri insanlara dnsnler diye veriyoruz,
247
buyurmutur. 3.Sabrdr. Tanr bu konuda, Ey
iman edenler! Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. nk Allah, muhakkak sabredenlerle
beraberdir,
248
buyurmutur. 4.Kanaattir. Tok gzl ve azla yetinen olmak gerekir ki, insan ou
bulsun. Kanaat tkenmez hazinedir
249
denilmitir. 5.Utanmaktr. 6.Cmertliktir. 7.limdir.
8.Teslim ve rzada olmaktr. Hz. Peygamber onun iin, Mslman eli ile dili ile en iyi Mslman
olan kimsedir,
250
buyurmutur. 9.Marifettir. 10.Kendini bilmektir.
251

D. Hakikat

Hakikat ile ilgili eyh Safi Buyruklarnda daha ok teorik aklamalar bulunmaktadr. Bu
Buyruklarda, yolda olmann (seyr-i slukun) amacnn hakikat mertebesine ulamak olduu

244
Tehnevi, Kefu Istlht, II, s.1584.
245
Risle-i eyh Safi, vr.23b-40a.
246
Aytekin, s.76.
247
Har, 59/21.
248
Bakara, 2/153.
249
Hadisi gster.
250
Hadise iaret et.
251
Bozkurt, s.127128.
145

defaatle aklanmtr. Kiinin kendi fani varlndan geerek, Yce Allahn varlnda baki
olmak olarak ifade edilen hakikat mertebesinde olan kiiye vsl denir. Tarikat mritleri iinde
gerek salik (salik-i hakki) olup da hakikat mertebesine ulaanlarn (vsllarn) says ok azdr,
ou yolda engellere (hicab ve akabe) taklp munkat kalrlar. Mritlerin yolda karlaacaklar
akabe ve hicablarn asl drttr: Dnyay sevmek, mevki makam sevdals olmak, takliti olmak ve
gnah ilemek. Kiiyi hakikate ulatracak yce makamlarn asl da drttr: Doru sz, doru i,
raz olunacak bir ahlaka sahip olmak ve maarif-i levh-i sinvidir. Salik, yce makamlara ulamak
istiyorsa nce akabe ve hicablar kat etmelidir. nk bu engeller abdest, yce makamlar ise
namaz mesabesindedir. Abdest olmadan namaz klnmayaca malumdur. Ayrca bu yce makama
ulaabilmek iin u drt eyi yerine getirmelidir: 1. Halktan uzlet ve nkta, yani avamdan ve
masivadan tamamen (bilklliye) feragat etmek. 2.Az yemek, kanaat eylemektir. nk btn
ayplarn ba ok yemekten kaynaklanr, ancak ar derecede az yemek de caiz deildir, vcuda
zarar verir. 3.Az konumak, malayani szlerden perhiz etmek, sakin olup konumamaktr. 4.Az
uyumaktr ve az uyuyarak Hak Tel hazretlerini zikr edip namaz ve niyaz ile mr geirmektir.
Ancak hayrul-umri evsatuha/ilerin hayrls orta olandr kavlince orta yolu tutmak gerek,
yani ne ar derecede ok yemeli ne de hi yememezlik etmelidir. eriat, tarikat, marifet ve
hakikat kaplarnda kmil mkemmil olmak isteyen tarikat salikleri az yemeli ve az uyumaldr,
zira bunlar olmadan vusl myesser olmaz. Ayrca salikin niyeti halis-muhlis olmal, saf ve sadk
olmaldr, amac halk iinde itibar sahibi olmak ise yz bin mcahede ile riyazet ekse dergha
makbul deildir, mrik ve mraidir. Salik, insan- kmil makamnn son noktasna ulaamasa bile
bari kendini cehennem azabndan kurtarp cennetul-mevaya ve Firdevs-i alaya girebilmek iin
gayret etmelidir.
252

mam Cafer Buyruunda Hz. Peygamberin Mira dn Krklarla tanmas anlatlrken,
onlarla yapt sohbette Krklarn, Peygambere; Ya Resulallah! Huda akna, bize Hak
Sbhanehu ve Tel hazretlerinin sizlere beyan eyledii ne ise beyan eyle ki bizler de iitelim,
diye sormular; Hz. Peygamber de, Ey Ashabm! Hakkn srr hakikattir. Hakikat oldur ki, dil ile
ikrar, kalp ile tasdik edip inanp iman getirmek diye cevap vermitir. Yine Hz. Peygamber, Ey
Ashabm! Gelin talip olun, hakikat kapsnda birer rehber tutun ki Hakkn srlarna agh olasnz
demitir. Sahabe, hakikat nedir? sorusuna Hz. Muhammed; hakikat oldur ki evvel zn yr
eyle, andan ehlini yr eyle o da olmazsa dilini yr eyle o da olmazsa cesedini yr eyle kendini bir
pire teslim eyle. Onun emrine iradet getir ki, hakikati kabul eylemi olasn diye cevap vermitir.
Sahabe hakikatin bir pir bulmak olduu cevabna karlk, Ya Muhammed! Hakikati bildir ki

252
Glpnarl 199, vr.82b-83b; Gkeler, s.241246.
146

bizler biat klmaa iradet getirmee geldik demelerine Ey ashabm! Hakikat ah- Merdan Ali
hakknda geldi, varn Aliye iradet getirin diye buyurmutur.
253

Yine ayn buyrukta drt kap bahsi anlatlrken hakikatin, Yce Allahn olduu sylenir.
Kaps katr? sorusuna, kaps birdir, bir nesne ile balanr ve bir nesne ile alr cevab
verilmitir. Hakikat, musahipsizlik ile balanr, musahiplik ile alr. Hakikat, Hak Tel zerine
olduu iin, hakikate eren Hakka ulam saylr. Hakikate ulamayan Hakka ulaamaz. Marifet,
hakikatten hsl olur.
254

Bozkurt Buyruunda hakikat kapsnn nce tanm zerinde durulmu ardndan makamlar
verilmitir. Buna gre hakikat, Haktr. Hakk bilmeyen inanszdr, inancn yitirmitir,
inkrcdr. Hakikat, Cavidan ilmidir. Hakikat kaps musahiple alr, musahipsizlikle kapanr.
Hakikate ermeyen Tanrya eremez ve birbirine musahip olmayan Hak musahibi olamaz.
255

Ayn buyrukta hakikat makamlar yle sralanmtr. 1. Turap olmaktr. Drt kapya
inanan kimselerin alak gnll olmas gerekir. Btn insanlar yce sayp onlara sayg
gstermelidir. Kendini beenmilik insan benliinin urudur. Yetmi iki milleti bir grmek,
kimsenin arkasndan konumamak gerekir. 2. radettir. radet, Tanrnn birliine, Muhammed-
Alinin yoluna boyun emektir. Bu konuda Yce Allah, Muhakkak ki sana biat edenler ancak
Allaha biat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak
kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gsterirse Allah ona byk bir
mkfat verecektir,
256
buyurmutur. 3. Eline, diline, beline sahip olmaktr. Bu konuda Allah,
Onlar: Andolsun, eer Medineye dnersek, stn olan, zayf olan oradan mutlaka karacaktr,
diyorlard. Hlbuki asl stnlk, ancak Allahn, Peygamberinin ve mminlerindir. Fakat
mnafklar bunu bilmezler,
257
ayetini gndermitir. 5. Tevekkldr. Bu, her konuda Allaha
gvenip Onun koruyuculuuna snmaktr. Yce Allah bu konuda yle buyurmutur: Kim
Allahtan korkarsa, Allah ona bir k yolu ihsan eder. Ve ona beklemedii yerden rzk verir.
Kim Allaha gvenirse O, ona yeter. phesiz Allah, emrini yerine getirendir. Allah her ey iin
bir l koymutur.
258
6. Sohbettir. 7. Srdr. 8. Rzadr. Allah bu konuda yle buyurmutur:
Allah onlardan raz olmutur, onlar da Ondan raz olmulardr. te byk kurtulu ve kazan

253
Aytekin, s.910; Aytekin-Mara, s.159160; Hafi-mam Cafer, vr.208b-209a.
254
Aytekin, s.7576. Bu buyrukta drt kap saylrken, eriat-tarikat-marifet-hakikat eklindeki bildik sraya uyulduu
halde, ayr konu anlatmlarnda marifet drt kapnn sonuncusu, hakikat ise ncs gibi verilmi ve elikili bir
durum ortaya kmtr.
255
Bozkurt, s.128.
256
Fetih, 48/10.
257
Mnfikn 63/8.
258
Talk, 65/23.
147

budur.
259
9. Dncedir (tefekkr). Hz. Muhammed, Bir an dnmek, yetmi yl ibadetten
hayrldr,
260
buyurmutur. 10. Tanr zlemini yrekten karmamaktr.
261


E. nsan- Kmil: Nefs-i Emmreden Nefs-i Mutmainneye Hareket

Yukarda da bahsedildii gibi drt kap anlayyla amalanan kiinin, ham ervahlktan
kurtularak olgunlua ermesi yani insan- kmil olmasdr. Birok tasavvufi ekolde hedef olarak
kullanlan insan- kmil kavram olarak bilebildiimiz kadaryla ilk defa bn Arabi (.638/1240)
tarafndan kullanlmtr.
262
Bir kiinin insan- kmil olabilmesi iin nefsin en dk
mertebesinden en stnne kmas gerekmektedir, yani kii nefs-i emmresinden kurtulup srayla
nefs-i levvme ve mlhimeyi aarak nefs-i mutmainne mertebesine ulamaldr.
Nefsin drt mertebesi vardr; nefs-i emmre, nefs-i levvme, nefs-i mlhime ve nefs-i
mutmainne. Ancak sufiler, zirve saylan nefsin mutmainne aamasnda mutmainnenin de
dereceleri olarak raziye, mardiyye ve kmileyi sayarak nefsin yedi mertebesi olduunu sylerler.
Kuran- Kerime dayandrlan ve etvar- seba (-- ,=) da denilen nefsin yedi mertebesi
basitten mkemmele yledir: 1.Nefs-i emmre: Kty, gnah emreden nefis (Yusuf, 12/53);
zikri: l ilhe illallah. 2.Nefs-i levvame: Kendini knayan, ktleyen nefis (Kyamet, 75/2); zikri:
Allah, Allah. 3.Nefs-i mlhime: lham ve kefe mazhar olan nefis (ems, 91/7); zikri: H. 4.Nefs-i
mutmainne: Huzura kavumu tatmin olmu nefis (Fecir, 89/27); zikri: el-Hayy. 5.Nefs-i razye:
Raz olan, ikyeti olmayan nefis (Fecir, 89/28); zikri: el-Kayyum. 6.Nefs-i mardiyye: Allahn
kendisinden raz olduu nefis (Fecir, 89/28); zikri: er-Rahman. 7.Nefs-i kmile: Tam, kmil, temiz
nefis; zikri: er-Rahim.
263
.
Buyruklarda eriat, tarikat, marifet ve hakikat drt unsura benzetilerek akland gibi
nefsin mertebeleri de bu tr bir analojiyle aklanmtr. rnein nefs-i emmre zahitliktir, nefs-i
mlhime klktr ve nefs-i mutmainne rifliktir.
264
Bu benzetmeler Sufilerin eitli
yaklamlaran dayanmaktadr. Baz sufiler mesafeler katedilerek ulalan insan- kmil
mertebesine ulamada Mslman bireyi, ehl-i zahir (eriat ehli), zahit (tarikat ehli), arif (marifet
ehli) ve k (hakikat ehli) olarak snflandrrlar. Ancak bu konuda bir birliktelik olduunu
sylemek gtr. nk bazen zahit sfat eriat ehli iin kullanlabilmektedir.

259
Mide, 5/119.
260
Rivayeti bul.
261
Bozkurt, s.128129.
262
kr. Birge, Bektailik Tarihi, 134.
263
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s.211214.
264
bkz. Risle-i eyh Safi, vr. 22b-23a
148

eyh Safi Buyruklarnda, talibin nefs-i emmresini ldrp levvme aamasna gemesi
derviliin ve sufiliin gereklerinden biri olarak gsterilmitir. nk Yce Allah, nk nefis
ar ekilde ktl emreder
265
ve Dorusu o ok zalim, ok cahildir,
266
diye buyurmutur.
Sufi ehvetinin elinde biare olmamal, ehvet ateini sndrmeli, nefsin arzularna uymamaldr.
Nefsini ldrp mlhime ve mutmainne aamalarna geen kii el, ayak, gz, kulak, dil, dudak ve
nutuktan oluan ktln kayna yedi sfattan kurtulur. Bu kt yedi sfat terk eden talip insan
derecesine layk olur ve nefs-i mutmainne aamasna geer. Nefs-i mutmainneye eren bir kiinin
gnl gz alr, ak eri olur, artk muhabbetullah hsl olur, kalbi safa bulur. Bu mertebeye
ulaan bir talip artk insan- kmil olmu olur.
267

mam Cafer Buyruunda drt nefis mertebesi drt unsura hamledilmitir. Buna gre nefs-i
emmre atee, nefs-i levvme yele, nefs-i mulhime suya ve nefs-i mutmainne topraa benzer. Her
bir mertebenin on zellii vardr. Nefs-i emmrenin on zellii; cehalet, kibir-haem/hm
(fkelenmek), buz (nefret etmek), kahr, bahillik (cimrilik), isyan, nefsaniyet etmek, kin gtmek,
kfr ve nifaktr. Yele benzeyen nefs-i levvmenin on zellii; zahitlik, takvalk, terk-i salt,
ubudiyet (kulluk), namaz, oru, hac, kaza komak (Allahn kaza ve kaderine inanmak), zekt,
abdest. Suya nispet edilen nefs-i mlhimenin on zellii; akl, hikmet, ilim, nasihat, fikir, hayr,
kemal, fazilet, ihsan, sahavettir (cmertlik). Men arafe nefsehu fekad arafe rabbehu mertebesi
olan ve topraa benzeyen nefs-i mutmainnenin on zellii; fukara-y sbirn olmak, hayr tl
olmak, adl-i adalet etmek, insafl olmak, rzadan geleni nur bilmek, ilim sahibi olmak, hakikati hak
etmek, hakka yakn olmak, ahdinde durmak ve vefa nedir fark etmelidir. Ayrca toprak Hz.Alidir,
bir ismi de Ebu Turaptr.
268

Buyruklarda kiinin insan- kmil mertebesine ulaabilmesi iin yaplan tavsiyeler iyi
sfatlarla kt sfatlar karlatrlarak da yaplr. rnein Biz emaneti, gklere, yerlere ve
dalara teklif ettik de onlar bunu yklenmekten ekindiler, (sorumluluundan) korktular. Onu
insan yklendi. Dorusu o ok zalim, ok cahildir.
269
ayeti zikredilerek, gklerin, yerlerin ve
dalarn tayamad emaneti insann yklendii sylenir. eyh Sadreddinin, yerlerin, gklerin
ve dalarn tahamml edemedii, ancak insann yklendii o emanet nedir? sorusuna eyh

265
Ysuf, 12/53.
266
Ahzb, 33/72.
267
Glpnarl 198, vr.25a-25b; 181, vr.10b; 199, vr.55b-56a.
268
Aytekin, s.9597; Bozkurt, s.147148. Bozkurt burada nefs-i emmreyi kt benlik, nefs-i levvmeyi
azarlama, nefs-i mlhimeyi gnl verme, nefs-i mutmainneyi ise kii ruhundaki huzur olarak
kavramlatrmtr. Ayrca burada mutmainnenin birinci zellii olarak saylan fukar-y sbirn olmak ifadesini
yoksullar gzetici olmak olarak sadeletirmitir ki bu son derece yanl bir eviridir. Halbuki fukr-i sbirn
ifadesi Kuran bir terim olup sabreden fakirlerden olmak anlamna gelmektedir. Burada fakirlikten kastedilen ise
kiinin Allah karsnda muhta olduu gereidir.
269
Ahzb, 33/72.
149

Safinin verdii cevap; el, ayak, gz, kulak, dil, dudak ve nutuk (konuma) olmutur.
270
eyh
Safiye gre bu yedi kap kt ahlak (ahlak- zemime)n asldr ve ne kadar sfat varsa bu yedi
nesneden ortaya kmtr. Bunlara ehvet-i batniyye de derler ki sufi bu yedi kapy kontrol altna
almaldr. nk cehennemin yedi kaps bunlar zerine kuruludur.
271
Sahavet, kanaat, ilim, sabr,
ilimde kibir olmamak, hak iin hizmet etmek ve cmertlik; bu yedi zellik insan hidayete
ulatrr. Riya, ehvet, cehalet, hrs, gaflet, nazar, kibir ve batn ise kt ahlak zellikleri olup
kiiyi karanlklara gtrr. Talip bu kt ahlak niteliklerinden riyay zikir ile ehveti helalliiyle
ile cehaleti ilim ile hrs lm kalpten karmamak ile gafleti Allah korkusundan alamakla
nazar sz dnerek sylemekle kibri nefsini bilmek ile batn kanaat ile defederek menzil kat
edebilir.
272
Yola girip muhip olmann amac hayvanlk mertebesi olan beeriyetten kurtulup insan
olmak, insaniyetten kmil menziline ulamaktr. Yani hayvan iken irfan olup Allah bilmektir.
273

Ahlakn drt mertebesi vardr. Birincisi iyilie iyilik etmek ki eek/merkep ahlakdr. yilie
kemlik etmek, ylan ahlakdr. Ktle ktlk etmek kpek ahlakdr, sonuncusu ise ktle
iyilik etmek ahlak- hamidedendir. Bu ahlak ile ahlaklanan kii insan- kmil olur.
274

Allahn arslan, erenlerin mridi ve krklarn piri Hz. ah Ali el-Murteza, krklarn
ikrarn grnce onlara insan vcudu zerinden bir takm tlerde bulunmutur. Buna gre insan
vcudu sa ve sol olmak zere iki taraftan olumaktadr ve her iki tarafta da birbirlerine zt
davranlar mevcuttur. Vcudun sa tarafnda, yakaza (uyanklk), ilm-i marifet, mntehi (zirve),
nasihat, himmet ve sahavet (cmertlik) var iken sol tarafnda ise gaflet uykusu, cehalet, gaflet,
ehvet, gazap (fke) ve cimrilik-dnya sevgisi vardr. Hz.Alinin yolundan gidenler kt ahlaklar
terk etmelilerdir, byle olmayanlar Hz.Ali derghndan dar atmtr. Alinin yolu mrvvet ve
cmertlik yoludur.
275



270
Glpnarl 181, vr.10b; 198, vr.24b; 199, vr. 55a-55b; Gkeler, s.127. Glpnarl 199da sadece gz, kulak, dudak
ve nutuk kelimeleri gemekte el, ayak ve dil zikredilmemitir. Ancak yine dier yazmalarda olduu gibi bunlarn yedi
olduu sylenmitir.
271
Glpnarl 181, vr.10b; 198, vr.25a; 199, vr.55b.
272
Aytekin, s.9798; Bozkurt, s.148149.
273
Aytekin-Hac Bekta II, s.252253; Bozkurt, s.42.
274
Aytekin-Hac Bekta II, s.255; Bozkurt, s.43. Bozkurt, ahlak- hamideyi vn ahlak olarak sadeletirmitir.
275
Glpnarl 181, vr.57a-57b; 199, vr.146a-146b; Gkeler, s.3941.
150

NC BLM
BUYRUKLARDA ELE ALINAN TARKAT ERKNLARI

Buyruklarda nceki blmde ifade edilen konular dnda, Snnet-Yedi Farz, tarikatta
kemer balama, tac, hrka, cem erkn gibi bir tarikat iinde uygulamaya ynelik erknlardan ve
eitli tasavvufi-ahlaki meselelerden de bahsedilmitir. Esasen nceki blmde geen balklar
iinde de deerlendirilebilecek bu konular, Buyruklarn zgn anlatmna mdahale etmemek iin
ayr bir blmde gstermeyi uygun bulduk.
I. zgn Kavramsallatrmalar: Snnet-Yedi Farz ve On
Yedi Erkn

Btn Buyruk metinlerinde ortak olarak geen konulardan biri Snnet-Yedi Farz
anlaydr. Snnet (--) kelime olarak, iyi ya da kt fark olmakszn takip edilen, gidilen yol
anlamna gelmekte olup
1
slami literatrde, Hz. Peygamberin sz, fiil ve onaylar iin kullanlan
bir terim olmutur.
2
Farz (-) ise, lugatte varsaymak, deerlendirmek, bir eyi zorunlu klmak,
aklamak, anlamlarna gelip
3
terminolojik olarak ise Kuran, snnet ve icma gibi kati bir delil ile
sabit olmu, inkr kfr gerektiren hkmleri ierir.
4
Esasen bu iki kavram Buyruklarda, bazen
bahsedilen terminolojik anlamlarnda da kullanlmasna karn, Snnet-Yedi Farz anlaynda
ortaya konan yeni kavramsallatrma erevesinde klasik slam terminolojisinde kullanlan
anlamlarnn dnda bir tarikatta sufiliin ve derviliin uyulmas gereken kurallar anlamnda
kullanlmtr.
5

Snnet-Yedi Farz anlayna ilk defa Buyruklarda rastlamaktayz. Buyruklarda bu
anlayn getii yerlerde eitli bilgiler yer almaktadr. rnein baz eyh Safi Buyruklarna gre
sufiliin bu esaslarn Muhammed Ali erkn erenleri, buyurmutur.
6
Bazlarna gre ise bu
esaslar Menkb- Evliyada ah, buyurmutur.
7
Yine ayn Buyruun baka bir yerinde ise ak

1
bn Manzur, Lisnul-Arab, XIII, 220229.
2
Bkz. Seyyid erif Crcani, Tarft, 122. Caferiler, bu tanm kabul etmekle beraber imamlarn szlerini de snnet
olarak deerlendirerek biraz daha geniletirler. Bkz. Haim Maruf Haseni, Uslut-Teeyyu (Beyrut: Drul-Kalem,
t.y.), 253.
3
bn Manzur, Lisnul-Arab, VII, 202206.
4
Crcani, Tarft, 165; Haseni, Uslut-Teeyyu, 249.
5
Esat Korkmaz, Alevilik ve Bektailik Terimleri Szl adl almasnda, Snnete anlam vermitir. Birincisi, Hz.
Muhammedin sz, davran, uygulama ve onaylar; ikincisi, Hz.Ali ve soyundan gelen imamlarn sz, davran,
uygulama ve onaylar; nc anlam ise Pire ve Mrite itaattir. Esat Korkmaz a.g.e., s.611. Farzn tanmyla ilgili
olarak da Korkmaz, tek bir anlam vermitir. O da, pire, mride hizmettir. (Korkmaz, a.g.e., s.234.) Korkmaz, bu
tanmlar Buyruklardan hareketle ortaya koymutur.
6
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.67b; 199, vr.89b; Gkeler, s.273.
7
Risle-i eyh Safi, vr.40a-40b.
151

bir ekilde, erkn- stad oldur ki ah Tahmas[p] snnet ve yedi farz buyurmutur,
8

denilerek bu esaslarn ah Tahmasp (.1576) tarafndan ortaya konduu ifade edilmitir. Aytekin-
Hac Bekta II. Nshasna gre ise bunlar mam Cafer-i Sadk hazretleri, buyurmutur.
9

Bu alamalardan sonra yle bir karsamada bulunulabiliriz: eyh Safi Buyruklarna gre
Snnet-Yedi Farz anlay, erknn kurucusu ah Tahmasp zamannda ortaya konmutur.
Safevi etkisinin grlmedii mam Cafer-i Sadk Buyruunda ise bu esaslar mam Cafer-i Sadk
tarafndan ortaya konmutur.
Buyruklarn neredeyse tamamnda Snnet-Yedi Farz sralandktan sonra bunlar yerine
getirmeyenlere ya da teknik ifadesiyle bunlardan denlere verilcek cezalar da yazlmtr. Bu
cezalardan dikkat ekici olan aha nezir olarak alnan para (ake) cezasdr. Belki de alnan para
cezalar Anadoludan Safevilere yaplan maddi destein kalemlerinden birini oluturmaktadr.
imdi burada mevcut Buyruklarda Snnet-Yedi Farz balnda zikredilen esaslar
maddeler halinde sralayalm.
10

A. Snnet

1. Sufi, dilini kelime-i tevhitten (l ilhe illallah) ayrmamal, srekli zikir hlinde
bulunmal,
11
Muhammed Aliyi ve deerli evlatlarn zikretmelidir.
12
Talibin gnlnde kin, kibir
olmamaldr.
13
Birinci snnet Tanrdr, inananlarn Tanr adn dillerinden, sevgisini
gnllerinden drmemeleri gerekir.
14

2. Sufi, kalbinden kibri ve beenmilii (ucub) atp kimseye kin tutmamal,
15
hrsna uyup
eytana gnl katmamaldr.
16
kinci snnet Muhammeddir. Onun gerei ise kin, byklenme ve
dmanl yrekten atmak, toplumla uyum iinde olmaktr.
17

3. Farzlar bilmeli ve yerine getirmelidir.
18
Nutku kudret-i Hak olup kimseyle tartmamal
ve kimseye dmanlk etmemelidir.
19
Turap olmaldr.
20
Eer talip bin ise bir kiiymi gibi

8
Risle-i eyh Safi, vr.60b.
9
Aytekin-Hac Bekta II, s.245; Bozkurt, s.132.
10
Buyruklar aras karlatrmal Snnet-Yedi Farz tablosu ve bunlardan denlere verilecek cezalarn
karlatrmal tablosu Ek 4, Ek 5, Ek 6 ve Ek 7de gsterilmitir.
11
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.67b; 199, vr.89b; Gkeler, s.4, 274; Risle-i eyh Safi, vr.40b; Aytekin-Alaca,
s.164; Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
12
Risle-i eyh Safi, vr.60b.
13
Aytekin, s.114.
14
Bozkurt, s.132. Burada esasen Aytekin Buyruunun sadeletirilmi hli olan Bozkurt Buyruunu gstermemize
gerek yoktu. Ancak sadeletirme adna yaplanlarn grlmesi asndan iyi bir rnek olduu iin burada bu Buyruktan
da yararlandk.
15
Risle-i eyh Safi, vr.40b, 60b; Gkeler, s.5; Aytekin, s.114; Aytekin-Alaca, s.165; Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
16
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.67b; 199, vr.89b; Gkeler, s.274.
17
Bozkurt, s.132.
18
Risle-i eyh Safi, vr.40b, 61a.
19
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.67b; 199, vr.89b; Gkeler, s.274.
152

oturmal ve bir sylemelidir.
21
Kendinden fkeyi gidermelidir.
22
Talip olann yola teslim
olmasdr.
23
nc snnet Alidir. Onun gerei Muhammed-Alinin yoluna gnl rzas ile teslim
olmaktr.
24
Tarikatn her trl yolunu yerine getirmektir. Snnet-i Resul, tarikat- Resul
demektir.
25

B. Yedi Farz

1. Sr saklayc olup erknn zahitten saklamal,
26
bir zahit imann eytandan nasl
saknyor ise, sufi de erknn halktan o ekilde gizlemelidir.
27
Srdar olmaldr.
28
Mrebbi
tutmaldr.
29
Zahit dinini eytandan nasl saknyorsa, ehl-i tarikat da yolunu, dinini yle
saknmaldr.
30
Musahip edinmek; musahiplikte mal mala, can cana katmak, birbirinden gizlisi
sakls olmamaktr.
31

2. Talip bin bir ise bir oturup bir dilden sylemelidir.
32
Sylenen nefesi hak bilip uymal,
itiraz etmemelidir.
33
Zahitten erknn saklamal, sylenen nefesi hak bilmelidir.
34
Talipler drt
kapda kmil bulunup saylm olmallar ve ispatlar olmaldr. Saylm olmak demek mam
Hseyin yoluna boyun vermek demektir; ilk saylanlar Hseyin ile beraber ehit olanlardr.
35

Musahip olmaldr.
36
Dostunu/destini(elini)? Kudret makamna iletmi olmal, yani candan geip
haktan dnmemelidir.
37
Srdr (sr saklayc) olup grdn rtmelidir.
38
Mrebbiye dp Hak
kazannda pimektir.
39


20
Aytekin, s.114.
21
Aytekin-Alaca, s.165.
22
Risle-i eyh Safi, vr.40b. Bu husus burada ilave bir madde olarak zikredilmitir.
23
Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
24
Bozkurt, s.132.
25
Gkeler, s.5.
26
Risle-i eyh Safi, vr.40b.
27
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.89b; Gkeler, s.56, 274; Aytekin-Hac Bekta II, s.245. Gkeler s.5-
6da zahit yerine eriat kavmi ifadesi kullanlmtr. Ayrca, talibin erkn mnafktan saklamas gerekir. yle
anlalyor ki, burada erenlerin saklamas gereken sr, onlarn On ki mam mezhebinden olduklar (On ki mam
katarna dhil) olmalardr.
28
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
29
Aytekin, s.114.
30
Aytekin-Alaca, s.165.
31
Bozkurt, s.132.
32
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.89b; Gkeler, s.274.
33
Risle-i eyh Safi, vr.40b.
34
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
35
Gkeler, s.8.
36
Aytekin, s.114.
37
Aytekin-Alaca, s.165.
38
Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
39
Bozkurt, s.133.
153

3. Mizan- Hakka itaatkr olmal, bir gnaha bin zr ve niyaz eylemeli; kimsenin
gybetini etmemeli, yalan konumamal ve yalan yere yemin imemelidir.
40
zrne niyaz ehli
olmal
41
ve her belya teslim-i rzada olmaldr.
42
Mmin ve sufi olan canlar hrs nefsini ldrp
kendilerini bir l gibi bile grmemelidirler.
43
Tac giymelidir.
44
Dnyaya zerre kadar bile deer
vermemelidir.
45
Rehber sahibi olmaktr; rehber Hak yolunun klavuzudur, candan geip Haktan
gemeyen sofu, rehber ile Hakka ular.
46

4. Mrebbi hakkn bilmeli ve ona itaatkr olmaldr.
47
Gayret kuan kuanp Hak
menzilinde olmaldr.
48
Mrebbi hakkna itaatkr olup itiraz etmemelidir.
49
Talip, evliyaya iradet
getirip mrebbi emrine muti olup rzasz gezmemelidir. Rza, cmle ikrar imandr; rzann ikrar
musahiptir, yer gk ile Muhammed Ali ile musahiptir.
50
Srdr olmaldr.
51
Halifeden tvbe
almaldr.
52
Mrittir, Mrit hak yolunun gneidir.
53

5. Rabbine itaat edip her trl emrine boyun emelidir.
54
Kuak kuanp halifeden el alarak
tvbe etmelidir.
55
Musahip hakkn hak bilip cem-i cemiyete gitmelidir.
56
Musahipli olmak ve
musahip hakkn hak bilmektir.
57
Yre yr olup z ulu olmaldr.
58
Halifeden musahip hakkn
ceme getirmelidir.
59
ina bulmaktr.
60
Sofu, iradet getirmeli, musahip tutmal ve musahip hakkn
ceme getirmelidir. Bylece Muhammed Ali, on iki imam ve cmle gemi mritler gibi saylm
olur. Musahip hakkn ceme gtrp saylan erenlerin seremesi Muhammed Alidir.
61

6. Musahibini hakikat- Hak cemine gtrmelidir.
62
Tvbe ehli olup, sahib-i irad
olmaldr.
63
Daima gnahna tvbe edici olmaldr.
64
Talipler evliyaya iradet getirip tvbe almal

40
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.89b; Gkeler, s.274275.
41
Risle-i eyh Safi, vr.40b; Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
42
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
43
Gkeler, s.9.
44
Aytekin, s.114.
45
Aytekin-Alaca, s.165.
46
Bozkurt, s.133.
47
Glpnarl 198, vr.68a; 199, vr.89b; Risle-i eyh Safi, vr.40b-41a; Gkeler, s.275; Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
48
Glpnarl 181.
49
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
50
Gkeler, s.10.
51
Aytekin, s.114.
52
Aytekin-Alaca, s.165.
53
Bozkurt, s.133.
54
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.90a.
55
Glpnarl 198, vr.68a; 199, vr.90a; Gkeler, s.275.
56
Risle-i eyh Safi, vr.41a; Aytekin-Hac Bekta II, s.245.
57
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
58
Aytekin, s.114.
59
Aytekin-Alaca, s.165.
60
Bozkurt, s.133.
61
Gkeler, s.11.
62
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.90a; Gkeler, s.275.
63
Risle-i eyh Safi, vr.41a.
64
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
154

ve biat etmelidirler.
65
Beli berk olmaldr.
66
Halifeden hrka giymelidir.
67
Halifeden el tutup tvbe
klmaktr.
68
Peine olmaktr.
69

7. Halifelerden tac ve kisvet kabul etmelidir, ayrca sufiliin bir art zn meayha
gtrp (kendinin bir eyhi olmal ya da kendini eyhlere teslim etmeli) bu yol zerinde
olmayanlar sufi olarak kabul etmemelidir.
70
Tac takmal, stadlara itaat etmeli, cem ayinindeki
kardelerine hak bakmaldr.
71
Tac takmal, bu zikredilen erknlar bilmeli; her kemalinde noksan
olmamal, bu hkmlere muhalefet etmemeli, niyaz ehli ve irad sahibi olup halim ve mazlum
olmaldr; bu Muhammed Ali sfatdr.
72
Talipler evliyadan setr ve kisvet giyinmi, meyan
kuanm, mrebbi ve musahibe yetmi pir eliyle beli balanm, eli ikrar eteine yetmi ve her
trl saylm olmaldr. Emir ve buyruk Muhammed Alinindir, vesselam.
73
Hakla sohbet
etmelidir.
74
Halifeden tac giymeli ve sufiliin bir art da zn meayha ulatrmaldr.
75
Tac
giyinip zn stada sunarak kendi nefsini terk etmek ve yol ehline py-i mal olmaktr.
76

eildei olmaktr.
77

Yukarda gsterilen Snnet ve Yedi Farza bakldnda, bu esaslarn Kzlbalk
tarikatna giren sufi ve dervilerin ncelikle yaplmas gereken hususlar olduu aikrdr. Nitekim
baz Buyruklarda yer alan Hatayi mahlasl bir nefeste Snnet ve Yedi Farz derviliin on
bab olarak deerlendirilmitir. Nefes u ekildedir:
Derviliin on bab var ey mmin
Arif isen gel dinle evvelinden
Evvel budur l ilhe illallah
Kelam- tevhid okuya hem dilinden


kinci budur advet etmeye
Hrs- eytana uyup gnl katmaya
Mmin isen gnlde ks tutmaya
Geiri gre yatl fikr-i filinden

nc budur nutku hak ola
Silinuben kalbi yinesi pk ola


65
Gkeler, s.11.
66
Aytekin, s.114.
67
Aytekin-Alaca, s.165.
68
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
69
Bozkurt, s.133.
70
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68a; 199, vr.90a; Gkeler, s.275.
71
Risle-i eyh Safi, vr.41a.
72
Risle-i eyh Safi, vr.61a.
73
Gkeler, s.12.
74
Aytekin, s.114.
75
Aytekin-Alaca, s.165.
76
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
77
Bozkurt, s.133.
155

Kudretden can kula sak ola
Hakikat gevheri zarar halinden

Drdnc budur hem srdr ola
Girup dost baesinde glgarar ola
Asla Mansur gibi berdr ola
Bir kez olan ayrk olmaz lmden

Beincisi budur ki bin bir otura
znn urusun ele gtre
Hem Resulullahn kavlin yetre
Gemi ola eriatn klinden

Altncs budur ki zr eyleye
zrn mevlas kabul eyleye
Trl trl fesadn terk eyleye
Nasib ola ana rahmet balndan

Yedincisi budur ki mrebbisine
Derdle dm ola hevasna
Kondura gnl kuun yuvasna
Bahir olmu gevher olur glnden

Sekizincisi budur kuak kuana
Turab olup eyunup pire dne
Erenler budur dervilie niane
Emr budur byle geldi ilimden

Dokuzuncu budur ki tac uruna
Bu yanan kalbi ol hakkn nuruna
hlsla gire cennet adna
Hulle giye evvel/ol drisin elinden

Onuncusu budur ki musahib bula
Annla zne ameller kla
Adyla hakkna hem teslim ola
Gemi ola sratndan klndan

Derviliin bir bab dahi vardr
zn mrebbiye yituren erdur
Hatayi hakikat bir gzl srdr
Gtrlsn perde hicab yolundan
78

D.On Yedi Erkn
Buyruklarda zgn kavramsallatrma erevesinde geen konulardan biri de On Yedi
Erkn meselesidir. Baz Buyruklarda geen bu konu, snnet-yedi farz ve on yedi erkn
eklinde ya da drt kap-krk makam ve on yedi erkn eklinde gemektedir.
eyh Safi Buyruklarnda gemeyip sadece Sefer Aytekinin hazrlad buyrukta ve Milli
Ktphane A6097/5 nolu Menkb- Sultan eyh Safi balkl on alt varaklk buyrukta gemekte

78
Glpnarl 198, vr.70a-71b; Gkeler, s.280283; Sivas-Hafik, 69a-69b.
156

olan bir konudur.
79
Aytekin buyruunda drt kap, krk makam ve on yedi erkn eklinde deini
olarak geen
80
erknlarn ne olduu sadece yukarda ad geen Menkb- Sultan eyh Safide
gemektedir.
Bu yazmaya gre eyh Sadreddin, eyh Safiye; Ey eyh! Bir talip bir ayn- ceme vard
vakitte o talip ka erkn ile gidip gelmelidir? diye sormu; eyh Safi de on yedi erkn yerine
getirmesini sylemitir.
Bu on yedi erkn unlardr: 1.Niyet eylemek. 2.Kalbini pak eylemek. 3.Avradna dahi sual
eylemek, rak yakn bir kimse ile yakn yerin var m? diye. 4.Mslmanlarla birlikte olmak.
5.Ayn- ceme girerken bismillah deyip eiinden sa ayan ileri basmak. 6.Meydanda Dr-
Mansur olmak. 7.Mrit olsun gerek rehber olsun temenna eylemek. 8.Kendi yerini tanyp
postunda oturmak. 9.Nefes sylenirken kelam sylememek. 10.Hizmet grlrken sylememek.
11.Mride gerek rehbere arkasn dnmemek. 12.Erkn yrrken kelam sylememek. 13.Avrad
dahi olsa, yannda oturan mslmana ehvet nazaryla bakmamak. 14.Gerek mrit ve gerek
rehber sylerken nefesini kesmemek. 15.Post sahibi izin vermeyince cemden gitmemek.
16.Giderken post sahibine arkasn dnmemek. 17.Hanesine varnca ayn- cemde olan ile gerek
hayr ve gerek er sylememek.
81

II. Tarikat Uygulamalar: krar, Cem ve Tac, Kemer gibi
Sembolik Unsurlar

Her tarikatta mritlerin yapmas gereken bir takm uygulamalar olduu gibi her tarikatn
giyilecek elbise ve baln renginden tarikata giri esnasnda ve daha sonra yaplan erkna ilikin
trenlerinde kendine zg bir takm uygulamalar vardr. Alevilik-Bektailikte bu ekli
unsurlardan tarikata girip bir mride biat etme olan ikrar, tarikatn sahibi olan Hz.Alinin yoluna
uyma; cem treni, esasen Hz. Muhammedin Hz. Alinin srrna vard ve kendisinden sonra onu
iaret ettii olaanst bir olay; tac takma ve kemer balama gibi herhangi bir tarikata giriin
sembolik unsurlar ise yine Hz. Peygamberin kendinden sonra aka Hz. Aliyi halife ilan ediini
simgelemektedir.


79
Bu konu Fuat Bozkurtun hazrlad buyrukta da gemektedir, ancak biz daha nce de sylediimiz gibi Bozkurtun
almasn Aytekin buyruunun yenidendzenlenmi hali olarak grdmz iin burada onu ayrca zikretmedik.
80
rnek iin bkz. Aytekin, s.6165, 150; Aytekin-Alaca, s.179; Aytekin-Gmhacky, s.195; Aytekin-Hac Bekta I,
s.216; Aytekin-Malatya, s.210; 213214.
81
bkz. Tan, a.g.m., s.451-452 (lgili yazma, vr.10a-10b).
157

A. Tarikatta krar ve man

Esas itibaryla Buyruklarda anlatlan konular, genellikle drt kap sistemi ierisinde ikinci
kap olan Tarikata ilikindir. krar ve iman konular da bu balamda ilenmitir. krar, kiinin
eyhi nnde tarikata girip bunu aka ifade etmesidir. Buyruklarda ikrarn yani bir tarikata girip
bir mritten el almann nemi sklkla ifade edilir. Tarikat iinde dervilik, sufilik davasnda
bulunup yol oluyum, diyen kiiye ilk nce lazm olan bir eyh bulmak, mrebbi bilmek, el
verip etek tutup, ikrar vermektir. nk ikrar imandr.
82

Aytekin-Hac Bekta IIde mride ikrar vermenin nemi u ekilde anlatlmtr.
Mride ikrar vermek ve teslim ve rzasnda olup gidince durmak mns budur
ki her k- sadkn mridi gelip grne, emaneti teslim eyleye ki ikrar verdii
gibi ezelde cann dahi teslim eyleye, el ele el Hakka gide. Murat budur ki
Muhammed Ali ve On ki mam katarna katlp ikrar vermek ecel vaktine dahi
emaneti mridine tapurmak gerek ol vakit mutlak Muhammed Ali ve On ki
mam ve arde-i masum pk [On Drt Masum]ve hak erenler ervahna katlp ve
ebedi zayi olmaz. Ve yine dem sfatna mutlak olur. Yoksa imdi ikrar verip ve
dem-i ahirde ecel vaktinde maazallah mridini arp emaneti teslim eyler olur
ise ervah- esfele katlr. Zira, gelme gelme, dnme dnme, gelenin mal,
dnenin can gider. Maazallah hak erenler cmlemizi armaya.
83

krar tercman yani tarikata giri duas ise u ekilde verilmitir:
Bismi ah. Hamdlillah kim ben oldum bende-i l-i ab. Can- dilden ak ile
hem aker-i l-i ab. Rah- zulmetten kp doru yola bastm kadem. Hab-
gafletten uyandm can gzm kldm ka. Mezhebim haktr, Caferidir, gayriler
batldr. Pirim stadm Hac Bekta Veli kutbul-evliya. Sevdiim On ki mam,
ben gruh- ncidenim. Yetmi iki frkadan oldum beri. Dahi cda Hak deyip bel
baladm ikrar verip erenlere. Rehberim oldu Muhammed, mridim Murteza.
84

Tarikatta iman, aynen eriatta olduu gibi tahkik ve taklit olmak zere iki ksmda
deerlendirilmitir. Tahkik, talibin yola sdk ile gelmesi, mrebbiden el almas, mrebbinin kim
olduunu bilmesi, hakka talip olmas, yoldan ve hldan bulmas ve beli deyip ikrar verdikten
sonra artk geri dnmemesidir. Talip lene kadar ikrar zerinde durursa yani tarikatta kalrsa,

82
Glpnarl 199, vr.106a; Gkeler, s.292. Ayrca bkz. Glpnarl 198, vr.74b-75a; 199, vr.93a; Gkeler, s.292
Burada Pir Sultan Abdala ait ikrar vermenin nemini anlatan bir nefese yer verilmitir. Nefes iin bkz. Ekler, 3.nolu
nefes.xxx
83
Aytekin-Hac Bekta II, s.250.
84
Aytekin-Hac Bekta II, s.266.
158

hirette de mrebbisi ve musahibiyle evliya katarnda Hak huzuruna varr ve Hak cemalini grr.
te o zaman iman tahkik olmu olur.
85
Ayrca tahkik, talibin gnlnn pak olmasdr.
86

Tarikatta imann ikinci ksm olan taklit ise, talibin yola pheyle (gman) gelmesi,
mrebbiye el verip gnl vermemesi, ikrarn inkr etmesi, mrebbisini, musahibini ve erenler
cemiyetini terk etmesidir. Bu durumda talip dinini de terk etmi olur. Din, Muhammed dinidir. Bir
kii dinsiz olsa kfir olmu olur, eriatta kfirin katli helaldir.
87
Talibin gnlnn hile, desise ve
vesvese ile dolu olmas da imannn taklidi olduunun gstergesidir.
88

Baz Buyruklarda iman, bir aaca benzetilerek imann aslnn Allah korkusu, dibinin
mminlerin gnl olduu sylenmitir. mann gnl Kurandr, derisi haydr, teni krdr,
buda takvadr, yapra tvbedir ve yemii de inayet-i ilhidir. Yine bu konuda Allahn
inayetinin zerlerinde olduu yedi kiinin imanndan bahsedilmitir. Bunlar; mahfuz melekler
iman, maruf peygamberleri iman, muhakkk evliyalar iman, mrid-i mutlaklar iman, mevkuf
kfirler iman, Mslmanlar iman ve mminler iman.
89

eyh Safi Buyruklarnda, talip olan kiinin tarikatta imannn salam olabilmesi iin her
sabah abdest alp, On ki mam, On Drt Masumu zikrederek onlardan efaat dilemesi, silsiledeki
eyhlerini zikredip ruhlarndan yardm istemesi, ehl-i beyt-i resuln dmanlarndan teberr edip,
dostlarna tevellda bulunmas, On ki mama ikrar getirip, mride iradet etmesi, aksi takdirde
talibin, layk- ah ve makbul-i dergh olamayaca sylenir.
90

Grld gibi Buyruklarda, her seferinde eriatn sahibi olarak Hz. Muhammed, tarikatn
sahibi olarak Hz. Ali zikredilmi ve Kzlbaln bir tarikat olduu vurgulanmtr. Buyruklarn
vurgulad mezhep ise yukarda da getii zere her zaman Caferilik (On ki mam iilii)
olmutur.
B. Tarikat inde Niyaz, Secde ve Dra Durmak

Niyaz (',-), kelime olarak yalvarmak anlamna gelmekte olup tasavvufta u terimsel
anlamlara gelir: Yalvarmak, tazarru etmek; mridin karsnda durup ayak mhrlemek (ba

85
Glpnarl 199, vr.121b; Gkeler, s.432433. Bu Buyruklarda ikrardan dnmemek ile ilgili yle bir iir tank
olarak getirilmitir: Beli demek beladr/Bela burc- kaladr/Belisine can veren/ehid-i Kerbeladr.
86
Gkeler, s.117.
87
Glpnarl 199, vr.121b-122a; Gkeler, s.433. mann iki ksmnn anlatld blmden sonra Mazluma ait bir
nefes yer almaktadr. Bkz. Ekler/Seme Nefesler no.19.
88
Gkeler, s.117.
89
Aytekin-Hac Bekta II, s.242.
90
Glpnarl 181, vr.9a; 198, vr.19b-20a;199, vr.51b-52a.
159

kesmek); bir yere girerken ba kesmek ve eii pmek; niyaz ederim szyle selam yollamak;
verilen para veya armaan.
91

Kzlbalkta btnilik-youn yorumlardan biri de niyaz ve secde konusunda kendini
gstermektedir. Cem ayinleri srasnda dedeye ya da pire yaplan niyaz ve secdenin gerek
mahiyeti nedir? diye bir soru sorduunuzda genellikle Alevilikte benim kblem insandr,
anlayndan dolay byle olduu cevabn alrsnz. Buyruklara baktmzda bu anlayn
temelinin Hz. demin yaratlna kadar gtrldn ve meleklerin deme secde etmesi
olayyla ilikilendirilerek, insana yaplan secdenin gerekte Allaha yapld tespitinin ortaya
konduunu grrz. nk Allah, kendini insann kalbine gizlemitir ve insana secde edildiinde
gerekte Allaha secde edilmi olmaktadr.
eyh Safi Buyruklarnda niyaz, tarikat iinde kiinin ban, cann ve maln yola feda
etmesi olarak tanmlanmtr.
92
mam Cafer Buyruunda ise niyazn terim anlamna uygun bir
ekilde uygulamas anlatlmtr. Buna gre niyaz; ellere, aza ve gzlere yz srmek olarak tarif
edilmi, ayrca mmin ve Mslim (bayanlar/baclar) erenlerin pir yannda inilerine veya
dizlerine niyaz etmelerinin de erkn olduu sylenmitir. Ancak bakire kzlar ve bekr (mcerret)
erkeklen niyazlamalar doru deildir. Talip, sufi pirlerin ve meayhn isimleri getiinde niyaz
etmelidir; nk bu, stadn, halifenin ve evlad- l-i resuln sr nefesidir.
93

eyh Safi Buyruklarnda secde u ekilde betimlenmektedir: Yce Allah, Hz. demin
kalbini kendi kudret eli ile yourmu, daha sonra meleklere deme secde edin! demitir. Secde
emrini verdii zaman Allah, Hz. demin kalbinde olduu iin melekler Hz. deme secde
etmilerdir. Ancak onlar gerekte deme deil, Yce Allaha secde etmilerdir. Ancak Allahn
kendini demin kalbinde sakladn bilmeyen eytan yz evirdi ve byklk taslad, bylece
kfirlerden oldu
94
, hlbuki Haktan bakasna secde etmenin kfr olduunu,
95
bilmedi.
Ardndan te onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da akndrlar. te asl gafiller onlardr
96

ayetleri zikredilerek byle olanlarn Hakk batldan ayramadklar, deme secde etmedikleri,
namaz ve zekt ehli olmadklar, Hak Telnn esrarn taakkul ve teemml etmeyip hayvan gibi
yiyip imekten baka bir ey bilmedikleri sylenerek Onlar, dnya hayatnn grnen yzn
bilirler. Ahretten ise, onlar tamamen gafildirler,
97
ayetiyle konu bitirilir.
98


91
Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s.36.
92
bkz. Glpnarl 181, vr.8b; 198, vr.18a-18b; 199, vr. 50b-51a; Risle-i eyh Safi, vr.43b; Gkeler, s.120121.
93
Aytekin, s.66; Bozkurt, s.120. Bozkurt buyruunda Hz.Muhammed, Hz.Ali, on iki imamlar ya da herhangi bir din
ulusu ile bir Hak nn ad getiinde inananlarn sa ellerinin baparmaklarn dudaklarna gtrmeleri olarak
ayrntl anlatlmtr.
94
Bakara, 2/34.
95
Kim Allahtan bakasna secde ederse, kfir olur=men secede ligayrillahi fekad kefer
96
Araf, 7/179.
97
Rm, 30/7.
160

mam Cafer Buyruunda da, secdenin korkudan m yoksa birinden bir ey ummak iin mi
yapld, sorusuna cevap verilirken; Yce Allahn demi kendi eliyle yaratmasndan ve
meleklerin ona secde etmesinden bahsedilirek anlatlr. Btn melekler deme secde edin!
emrini yerine getirmiken Ceberut adl bir melek secde emrini yerine getirmeyerek lanet tasmasn
boynuna dolam ve blis-i lan olmutur. Gerekte meleklerin secde ettii demin kendisi deil,
kendini demin iinde gizleyen Hak Teldr, o yzden de secde etmek ibadet olmutur. Bu
bakmdan kii niyaz ve secde ettiinde ne isteyecekse Hakta istemelidir, nefsi iin secde ve niyaz
eden mutlak kfir olur.
99
Yine sufiliin faziletleri anlatlrken, Cenab- Hakkn birbiriyle sohbet
eden sufi kullarn meleklerine vdn ve onlarn gruh- nciden olup bakalar gibi taa,
topraa ve aaca deil kendilerinde Onu grp birbirlerine dolaysyla da Allaha secde ettiklerini
syler.
100
Ayrca secde etmek hemen teslim olmaktr. Bam yoluna koydum, benim deil
senindir, demektir. nk meydana/ceme gelen kii ban top yapp stadna al demekte, teslim
olmaktadr. Ancak talip her zaman edep zere olmaldr, aksi takdirde secdesi tam olmu olmaz.
101

Alevilik ve Bektailikte olduu gibi Mevlevilikte de niyaz ve secde olay vardr. Mevlevi,
ihvan meclisine girince meclisteki bykle grp, kendisine layk ve mnasip yere oturduktan
sonra meclisin by, kendisine ak olsun der. Beraberce yere kapanp niyaz ederek yeri
perler. Buna secde-i niyaz denir, bu ibadet secdesi deildir. Mevlevi, cami veya mescitte namaza
kalkarken yere kapanp per; bu da, Hakkn baar ihsan etmesine karlk bir secde-i krdr.
102

Dr ( ) hem Arapa hem de Farsa asll bir kelime olup Arapada fiil anlam; dnmek,
dolamak, deveran etmek; isim anlam ise evdir. Farsa olarak ise aa ve meydan anlamlarna
gelmektedir. emsettin Smi, dr kelimesinin her iki dildeki anlamyla ilgili ayrntl aklama
yapmtr. Buna gre, dr kelimesi Arapada u anlamlara gelmektedir: Byk ev, birka daireyi
ieren mesken; mahal, mekn, makam: dr- dnya, dr- hiret, drul-eman, drul-harb, darul-

98
Glpnarl 181, vr.8b-9a; 198, vr.18b-19b; 199, vr.51a-51b; Risle-i eyh Safi, vr.44a; Gkeler, s.121124. Risle-
i eyh Safide baka bir yerde bu konu secdenin asl ve kime olmutur, bal altnda u ekilde betimlenmitir:
eytan kovulmadan nce Allaha yapt ibadetten dolay yksek bir mertebeye erimi, meleklerin halifesi olmu ve
levh-i mahfuzu okuma erefine ulamtr. Yce Allah, demi topraktan yaratmay dilediinde; Cebrail, srafil ve
Mikail toprak getirmek iin yeryzne inmiler ancak baarl olamamlardr. nk daha nce levh-i mahfuzu
okuyan eytan yeryzne inerek topraa demin onun zerinde nice kusurlar ileyeceini haber vererek eer toprak
verirse gnahkr olacan sylemi ve onu gelenlere toprak vermemesi hususunda kandrmtr. Bunun zerine Allah
Teldan emir alan Azrail topran feryadna bakmakszn eitli topraklar alp huzura gtrmtr. Cenb- Hak
kendi ltfundan topra yourarak demin kalbini yaratm ve kurumas iin gnee brakmtr. eytan yine
yeryzne inerek demin kalbna bakm ve Ar- Alda ismi halife diye yazl olan bu kk ey mi? diye
kibirlenmi ve onun kalbini bzmeye almtr. Tam bu esnada Yce Allah meleklere secde edin diye emretmi,
eytan dnda herkes emri yerine getirmitir. eytan gururuna yenilerek, topraktan yaratlma secde etmem diyerek
kar km ve lanet halkas boazna geirilerek merdud ve melun olmutur. Bkz. a.g.y., vr.55a-56a.
99
Aytekin, s.93; Bozkurt, s. 117.
100
Aytekin, s.133; Aytekin-Alaca, s.174.
101
Aytekin, s.9293; Bozkurt, 118. Benzer ifadeler eyh Safi Buyruklarnda niyaz ile ilgili olarak gemektedir. bkz.
Glpnarl 181, vr.8b; 198, vr.18a-18b; 199, vr. 50b-51a; Risle-i eyh Safi, vr.43b; Gkeler, s.120121.
102
Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s.40.
161

hilfe, drus-selm, drul-funn gibi. Ayn kelime Farsada ise isim olarak idama mahkm
olanlar asmak iin dikilen direk, daraac anlamna gelmekte iken fiil olarak ise dten (-)
kknden ism-i masdar olarak tutan, sahip ve mlik anlamlarna gelir; defterdr (defter tutan),
hazinedr (hazineci), mldr (mal sahibi, zengin) gibi.
103

Alevilikte ise dr, aa ve meydan anlamlarna paralel olarak; talibin cemde meydana kp
durmas anlamna gelmektedir. Ayak mhrlemek ve peymaneye durmak olarak da ifade edilen
bu duruta talip sa ayak baparman sol ayak baparma zerine koyarak mhrler, sa elini
kalbinin zerine koyarak ba eik bir vaziyette bekler.
104
Buyruklarda daha dr diye yaln bir
ekilde atfda bulunulmasna ramen baz Buyruklarda drt tarihsel kiiye nispetle drt drdan
bahsedilir; Dr- Ftma, Dr- Mansur, Dr- Fazl ve Dr- Nesimi. Hz. Alinin ei Hz. Ftmaya
nispet edilen Dr- Ftma, ayak mhrlemek olarak da ifade edilen duruu simgeler ve esasen
mam Hseyinden kalmtr. yle ki; bir gn mam Hasan ile mam Hseyin birlikteyken
Sultan- Enbiya Hz. Muhammed (s.a.v.) hazretleri su ister, mam Hseyin daha atik olduu iin
hemen davrannca sol ayak parman taa vurup kanatr. Hz.Muhammede su verince dedesinden
hay ettiinden dolay sa ayan sol ayan stne koyarak verir. Bu, yoldaki erenlere ayak
mhrlemek olarak yadigr kalmtr. Dr- Mansur; aaca (dr) aslr gibi doru bir ekilde pir
huzurunda el sallandrarak durmaktr. Burada ad geen Mansur, enel-hakk vb. dncelerinden
dolay aslarak idam edilen Hseyin b. Mansur el-Hallac (.309/922)tr. Buyruklarda yaln olarak
ifade edilmesinden sonra ad en ok geen dr ekli bu olup bu duruta talibin yolda Mansur gibi
cann vermeye ve kendini sorgulamaya hazr olduu mesaj vardr. Dr- Fazl; ak ola!
denildiinde secdeye varmaktr. Hz.Fazl, yz st baa braklmt, bu demektir ki bak Fazl
gibi cierimdedir. Burada ad geen Fazl, Hurufiliin kurucusu Fazlullah Esterabdi

103
emseddin Sami, Kms- Trki, (Dersadet: ar Yaynlar, 1317), s.597.
104
Glpnarlya gre dr anlay Alevilik-Bektailie zg olmayp Mevlevilik gibi baz tarikatlarda da olan ve aslen
Kalenderilerden kalan ortak bir davrantr. Ayak mhrlemek, niyz vaziyeti ve mhr-py durmak olarak da ifade
edilen bu duruta sa ayak baparma, sol ayak baparmann zerine konulurak ayak mhrlenir. Bu durumda olan
kii sa elini parmaklar ak olarak kalbinin stne koyar, sol elini de sol brnn stne ayn ekilde koyarak
pirine/mridine kar saygsn ve boynunun kldan ince olduu mesajn verir. Her tarikat bu duruu kendine gre
yorumlamtr. Glpnarl, Alevilik, Bektailik ve Mevlevilikte bu dra durula ilgili eitli menkbelerin
uydurulduunu syler. Buna gre Aleviler ve Bektailer ayak mhrlemeyi Hz. Alinin kendi cenazesini gtrmesi
olayyla ilikilendirirler. Hz.Hasan ve Hz. Hseyin, Hz. Alinin nasihatine uyarak cenazesini ertesi gn gelen yz
rtl Araba teslim ederler, ancak o kiiyi merak ettiklerinden peinden giderler. Bir sre sonra yz rtl kiinin
Hz. Ali olduunu gren Hasan ve Hseyin koarlarken Hz. Hasan, sol ayak baparman bir taa arpar ve
baparma kanamaya balar, ancak mahcup olmamak iin sa ayak baparman sol ayak baparma zerine koyar.
Yine baka bir rivayete gre ise ayak mhrlemek sol ayak baparma olmad iin hizmet ederken bunu
gstermemek iin sa ayan sol aya stne koyan Selman- Farisiden kalmtr. Mevleviler ise bu olayn Ate-bz
Veliden kaldna inanrlar. Ate-bz Veli bir gn Mevlanaya odun kalmad deyince Mevlana, ayaklarnn kazann
altna koy demi. Ayaklarn kazann altna koyan Ate-bzn baparmaklarndan kan alev kazan kaynatmaya
balam. Ancak, Ate-bz acaba ayaklarm yanar m? diye pheye dnce sol ayak baparma yanm. Bunu
duyan Mevlana, hay ate-bz (atele oynayan) hay! demi. Bu olaydan sonra Ate-bz, yanan parman
gstermemek iin sa ayann baparman, sol ayann baparma zerine koymutur. bkz. Abdlbaki Glpnarl,
Mevlev db ve Erkn, (stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri, 1963), s.89
162

(.796/1394)dir. Dr- Nesimi ise Fazlullahn Hurufilii iirleriyle Anadoluda yayan
halifelerinden maduddin Nesimiye (.811/1408) atfen bu ad almtr. Nesimi derisi yzlerek
ldrlmtr. Hem Fazlullah hem de Nesimi, Timur dneminde ldrlmlerdir. Bu iki ismin
Alevilik ierisinde yer almas, Fazlullahn halifelerinin Timurlularn takiplerinden kaarak
Anadoluya gelmeleri ve halk iinde propaganda yapmalar sonucu Hurufilik etkisi ile olmutur.
Drn drt eidi ilgili Buyrukta yle dile getirilmektedir:
Tarikatta drt trl dr vardr; Dr- Mansur, dr- Fazl, dr- Nesimi ve dr-
Ftma. Dr- Mansur; aaca (dr) aslr gibi doru bir ekilde pir huzurunda el
sallandrarak durmaktr. Dr- Fazl; ak ola! denildiinde secdeye varmaktr.
Hz.Fazl, yz st baa braklmt, bu demektir ki bak Fazl gibi
cierimdedir. Secdeden dorulup oturduunda ise bu dr- Nesimi olur. Nesimi
gibi postumu yzdrdm demektir. Dr- Ftma ise ayan birbiri stne koyup
mhrlemektir. mam Hseyinden kalmtr. yle ki; bir gn mam Hasan ile
mam Hseyin birlikteyken Sultan- Enbiya hazretleri su ister, mam Hseyin atik
idi, hemen davrannca sol ayak parman taa vurup kanatr. Hz.Muhammede su
verince hay ettiinden dolay sa ayafn sol ayan stne koyarak verir. Bir
sufi sdk ile dra dursa bu drt drn piri o mmine efaat eder.
105

Risle-i eyh Safide bu son olay, yani Hz.Hseyinin, dedesi suyunu huzurlu bir ekilde
isin ve kendisine zlmesin diye sa ayak baparman sol ayak baparmana koyarak yarasn
kapatmasn ya da dier bir tabirle ayan mhrlemesini; tarikat iinde kardelerin birbirlerine
lokma sunacaklarnda sa ayak baparman sol ayak baparmana mhrlemelerinin dayana
olarak verilmitir.
106

C. Cem Erkn

Cem kelimesi Arapa (_-=) fiil kknden gelip isim olarak toplanma, bir araya gelme
anlamna gelir. Buyruklarda cem erkn, kelime olarak cem
107
, ayn- cem,
108
cemiyyet,
109
ayn-
cem cemiyyeti
110
ve meydan
111
eklinde ifadelerle anlatlmaktadr.

105
Aytekin-Alaca, s.189; Bozkurt, s.115116. Fuat Bozkurt, Ftma darn anlatrken, Hz. Hseyinin su getirdii
kiinin Hz. Ali olduunu syler. Kanaatimizce Bozkurt, Aytekin-Alaca buyruunda geen, Sultan- Enbiya
Hazretleri ifadesini Hz. Ali eklinde deerlendirmitir. Hlbuki Sultan- Enbiya/Peygamberlerin sultan) ifadesi Hz.
Muhammed iin kullanlan bir nitelemedir. Ayrca Alevilikte dr anlayyla ilgili mstakil bir alma iin bkz.
smail Kaygusuz, Alevilikte Dr, Drn Pirleri, (stanbul: Alev Yaynlar, 1993).
106
Risle-i eyh Safi, vr.46b.
107
Glpnarl 199, vr.130a.
108
Risle-i eyh Safi, vr.24a, 41a; Glpnarl 199, vr.131b, 137a.
109
Risle-i eyh Safi, vr.49b; Glpnarl 199, vr.129b.
110
Risle-i eyh Safi, vr.29a.
111
Glpnarl 199, vr.130b, 131a, 131b, 132b.
163

Cemle ilgili Kueyriden cem ve fark aklamasndan sonra Glpnarl, Mevlevilerde
aynul-cem vahdet neesiyle ve cezbeyle akla ihvann tam bir birlik hlinde toplanp sem ve
sef ile dem srmesi anlamna kullanlr. Bu terim halk dilinde ayn-i cem eklinde sylenir.
112

Glpnarl Buyruklarnda cem, taliplerin bir araya gelip evliya erknn icra etmesi olarak
tanmlanmtr.
113
Cemin icra edilecei yerin ad meydandr.
114
Baz Buyruklada, cemin kayna
olarak slamn ortaya kt ilk yllar gsterilir. Mslmanlarn oalmasyla yol, erkn ve irat
yrtlecek bir yere ihtiya duyulduu ve bunun zerine Hz. Peygamberin emriyle uygun bir
evin bu i iin hazrland anlatlr.
115

1. Mitolojik Kken: Mira Olay ve Krklar Cemi

Alevilikte Krklar cemi denince akla, Hz. Muhammedin Mirata ya da Mira sonras Hz.
Alinin srrna ermesi ve krklarla tanmas gelir. eyh Safi Buyruklarnda krklar meselesi
hadimlik bal altnda yle anlatlr: Hz. Peygamber gnlerden bir gn suffe-i safann kapsna
gider kapy alar. eride sohbet etmekte olan krklar, kimsin? diye sorunca, o da, ben
peygamberim, kapy an ieri gireyim, siz erenler ile dem didar greyim, der. Krklar, bizim
aramza peygamber smaz, git peygamberliini mmetine yap, deyince Hz. Peygamber, hemen
geri dner. Bunun zerine Hak Teldan geri dn nidas gelir ve tekrar kapya varr. Ayn
durum tekrarlanr, yine Haktan dn nidas gelince nc defa kapy alar. Kim o denince,
seyyidul-kavm hdimul-fukarym
116
diye cevap verir. Krklar, merhaba merhaba, ehlen ve
sehlen ho geldin, gelmekliin mbarek olsun, derler. Hz. Peygamber ya mufettihal-ebvb iftah
lena hayral-bb
117
bismillah diyerek sa ayayla ieri girer ve ieride otuz dokuz sahabenin
olduunu grr. lerinden Selman- Farisi darda parsaya gitmitir. lerinde Hz. Alinin de
bulunduu krklar, Hz. Muhammedi grdklerinde ayaa kalkarlar ve yer gsterirler. Hz.
Muhammed, Hz. Alinin yanna oturur fakat o zaman yanndakinin Ali olduunu bilmemektedir.
Siz kimsiniz, size kim derler? diye sorar. Biz krklarz, bize cehelten derler, cmlemizin gnl
birdir, birimiz neyse hepimiz oyuz, derler. Hz. Muhammed, Nasl? diye sorunca, birimizden
kan aksa, cmlemizden kan akar derler ve Hz. Ali koluna neter vurarak kanatnca hepsinden kan
gelir hatta darda bulunan Selmann kan bile ieri akar. Hz. Ali kolunu balaynca hepsinin
kanamas da durur. Bu arada Selman- Farisi parsadan bir zm/engr tanesiyle gelir. Krklar, Ey

112
Glpnarl, Mevlev db ve Erkn, s.9.
113
Glpnarl 199, vr.130a.
114
Glpnarl 199, vr.132b.
115
Risle-i eyh Safi, vr.49b-50a. Hz. Peygamber (s.a.v.) ilk zamanlar gizlilik ierisinde yrtt teblii sahabeden
Erkam b. Erkamn evinde yapmtr. Bu ev slam tarihinde Drul-Erkm olarak anlmaktadr.
116
Toplumun efendisi, fukarann hizmetisiyim.
117
Ey kaplarn acs, bize en iyi kapy a.
164

fakirlerin hizmetisi (hdimul-fukar)! Bu zm tanesini aramzda paylatr derler. Hz.
Peygamber bir zm tanesini krk kiiye nasl paylatracan dnrken Cebrail, Allahn
emriyle cennetten nurlu bir tabak getirir ve onun nne koyarak erbet eyle ya Muhammed! der.
Peygamberin blm nasl yapacan merak eden krklar da birden ortaya kan nurdan taban
farkna varrlar. Hz. Muhammed, taban iine su koyarak akkul-kamer parmaklaryla zm
tanesini de ezerek tabaa kor ve bylece krklara zm erbet olarak sunar. erbetten ien
krklarn tamam mest u elest olarak kendilerine deiik bir hal gelir ve oturduklar yerden kalkp
bir kere Ya Allah! deyip semaa dururlar. Krklarn semana Hz.Peygamber de katlr, sema
ederken imamesi yere der, yere den imameyi krklar, krk paraya blp bellerine tennure
olarak balarlar.
118

mam Cafer Buyruunda Hz.Muhammedin Krklarla tanmas, baz farkllklar olmakla
birlikte eyh Safi Buyruklaryla paralel, ancak sade bir ekilde betimlenmitir. Bu farklar
unlardr: Hz.Peygamber Miraca gidince yolda bir aslan grm, yzn/hatemini aslann
azna vererek Sidretul-Muntehaya ulap dosta vasl olmutur. Orada doksan bin kelam
sylemi; otuz bini eriat olmu, altm bini Alide sr olmutur. Hz.Muhammed, Miratan
gelirken Minada bir kubbe grm orada krklarla tanmtr. Parsadan gelen Selmann getirdii
zm ezip erbet eylemi; krklar imi ve cu etmiler; Peygamber semaa girmi bandaki
emle dnce krk para olmu ve Krklar bunu kuanmlardr. Ayrca Hz.Muhammed, Krklarla
tantktan sonra onlarla sohbet etmitir. Sohbette; onlarn pirlerinin ah- Merdan Ali,
rehberlerinin Cebrail (a.s.) olduunu renmitir.
119
Ayrca baz Buyruklarda Hz.Peygamberin
kapdan ieri girdiinde grd otuz dokuz kiiden yirmi ikisinin erkek, on yedisinin kadn
olduu bilgisi yer almaktadr.
120

2. Uygulama: On ki Hizmet ve Sohbet Halkas

Cem treninde on iki hizmet vardr. Buyruklarda bu konu tarikatta on iki erkn ya da on iki
farz bal altnda gemektedir. Tarikat iindeki on iki hizmet, On ki mama karlk olarak
ortaya konmutur. Ancak Buyruklarda cem treninin ayrntl bir betimlemesine
rastlanmamaktadr. Buyruklara gre farkllk arz eden on iki hizmetin ne olduu ifade edildikten

118
Glpnarl 199, vr.78b-80b; Gkeler, s.226232. Bu olay buralarda yeryznde olmu gibi anlatlmasna ramen
bu Buyruklarda baka bir yerde Hz.Ali iin; mdi yedi kat gkleri seyran eyleyen ve Miracda Muhammede kar
gelen ve yeryznde Tanrnn Arslan olan ve erenlerin mridi ve krklarn piri Hazret-i Ali ifadeleri de
kullanlmtr. rnek iin bkz. Glpnarl 199, vr.146a.
119
Aytekin, s.79; Hafik mam Cafer, vr.208a-208b.
120
Aytekin-Mara, s.155159; Bozkurt, s.711.
165

sonra trenin bilindii varsaylarak bilinen bir bilgi zerinden trenle ilgili deerlendirmeler
yaplmtr.
rnek vermek gerekirse Glpnarl 199da tarikat iinde on iki imama karlk on iki
hizmet olduu sylenerek unlar saylmtr: Mrid, pir, halife, zkir, erac, gzc, tarikc,
cemiyet ba, nakib, saka, ferra ve hadim.
121
Ayn buyruun baka bir yerinde ise on iki hizmet
olarak unlar zikredilmitir: erac, zkir, tarikc, pervane, rdvan, mnadi, sofradar, meydanc,
a, ski, atebaz ve semazen.
122
Aytekin-Gmhacky nshasnda ise talibin yola girdikten
sonra yapmadan halkaya oturamayaca on iki hizmet ad altnda u hizmetler sralanr. Paspant,
zneki, seyit ferra, ibriki (Selman- Pakn hizmetidir), sofradar (Kamberin hizmeti), era
(Cabir-i Ensarn hizmeti), saka, zkir, kurbanc (Hz. brahim), gzc (srafil), peyk (Cebrail),
sema.
123
Aytekin Hac Bekta IIde tarikatn on iki erkn olduu sylenerek bunlar yerine
getirilmeyince ayin-i cemin tamamlanamayaca sylenir. Bu menzillerin sahipleri de yerine
getirenler de Ali evlatlardr. Hz. ah (Hz. Ali) ayin-i cem vaktinde bu hizmetlerin her birini bir
evladna glbank edip ondan sonra erknn srmtr. Bu hizmetler ve sahipleri unlardr:
Tarikat-mam Hasan, berber-Muhammed Hanefi, saki-Tayyib, sprgeci-Turab, ferra-mam
Hseyin, zkir-Abdssamed, sofradar-Abdlvahid, hadim-Abdlmuin, gzc-Abdlkerim,
pervane-Abdullah, erac-Hadi-i Ekber, kapc-Abdlceli. Bu adlar zikredilen evlatlarn hepsi
Hz. Alinin ocuklardr.
124
Gkelerde, on iki hizmetten bei temsil ettikleri imamlarla beraber
yle zikredilmitir. Birinci Pir-mam Hseyin, ikinci Zkir-mam Cafer-i Sadk, nc Gzc-
mam Zeynelabidin, drdnc Tarikc-mam Muhammed Bakr, beinci Halife/Hadim-mam
Muhammed Takidir. Pirin grevi cemi gzlemek, zkirin ki zikr eylemek, gzcnn ki gnahkr
gzlemektir. Tariknn grevi tarik alp Allah yd eylemek; hadimin ise hizmet etmesi
gerekir.
125

eyh Safi Buyruklarnda on iki hizmetin uygulanmas ile ilgili bilgi verilirken baz
hizmetler hakknda ayrntl bilgi verilirken bazlarna deinilmemitir. Buna gre, ncelikle
meydanc meydan sprp devirince her talip postuna oturur. erac era uyarnca meydanc
yine meydan sprr, sitemden geen varsa geer, sonra meydanc sitemden geenin gnahn
atee atmak iin meydan yine sprr. Ardndan bir fasl Menkb- Evliya okunur ardndan
devran tamamlannca el ele glbank eder sonra sema ederler sonra yine er piyale dner sonra

121
Glpnarl 199, vr.116a; Gkeler, s.405406.
122
Glpnarl 199, vr.132b-133a. Burada mrid, hizmetten bir kii olarak zikredilmemi, ancak ayn yerde meydann
banda bulunan sana Mslimleri (bayanlar), soluna erenleri (erkekleri) oturtur, denmitir.
123
Aytekin-Gmhacky, s.200201.
124
Aytekin-Hac Bekta II, s.244245.
125
Gkeler, s.261262.
166

mrid mmini bir tarafna ve mslimi
126
bir tarafna alp hangi lokmay hangi talibe nazar ederse
gelip mride niyaz ede mrid bir talibe noksan vardr diye lokma vermezse yahut lokmay tecrit
klp baz talibe lokma demezse yine varup mride niyaz edip erenler gnlmz ganidir kanaati
vardr diyeler sonra erac ayak zere gelip batn erenlerine glbank edip hb-nazda olalar, ibu
erkn Muhammed Aliden kald. Her kim buna mnkir olursa Mlcemdir, lakin zn bilmezlere
bunu amayalar, bu srr n-mahreme gstermeyeler, on iki imam ve masum- pk kanlsdr
araya getirmeyip muhkem tuta ve sitem ve tercman vermeyince merduddur.
127
Bu hizmetlerden
mrid postu ah- keremdir, Hz. Alinin srrdr. Hizmet talep edene cemiyet ba zahiren ve
batnen bakp o kiinin verilecek hizmete layk olup olmayacana ve hakkndan gelip
gelmeyeceine bakar. Bu nedenle kendisine hizmet verilen bir talip dikkat etmeli ve grevini
eksiksiz yapmaya gayret etmelidir. Eer baarsz olursa onun yerine o ii yapabilecek baka
birinin seilmesi gerekir.
128

mam Cafer Buyruunda her sene ylbanda yaplan grg cemiyle ilgili u bilgi
verilmitir: Bir mmin ylba gelip de pir huzuruna getii zaman, pir olan Ak ola! der. Talip,
Fazl drna iner. Pir; Ey talip cesedine can verdi, kalbine iman verdi, sylenmee dil verdi,
tutmaya el verdi. Ne grdn, ne iittin? Aldn var ise ver, alattn var ise gldr. Dktn var
ise doldur, yktn var ise kaldr, der. Eer grgden geen talipte kul hakk yok ise o zaman ona
Hakkn emrinden, farzndan; peygamberin snnetinden; Hz.Alinin tarikatndan sorular sorar.
Talibe yaraan, varsa gnahn itiraf etmek, pire yaraan ise talibin gnah meayh kavline gre
nasl temiz oluyorsa ona gre muamelede bulunmaktr. Talip, gnahn saklarsa Hz.Alinin
tarikatn yalanlam, yol haini ve urusu olmu olur. Tarikat ona helal olmaz, yedii lokma haram
olur, yapt sema haram olur, ceme gelen Mslman baclara baksa namahremdir. eriatta,
tarikatta eli bo olur, maherde Arasat meydannda kalr. Pirin yapmas gereken de talibin
gnahna gre sitemini srp, Bizim gzmze iyisin, Hak Telnn indinde iyi olasn,
demesidir. Eer pir, talibin zenginliine ya da gzelliine bakp; iyisin, senin gnahndan getim,
derse o talip buna aldanp ite pirim gnahmdan geti, diye dnmemelidir, ancak onun
gnah artm olur.
129

Baz Buyruklarda cem erknyla beraber bir de halka-i sohbetten bahsedilmektedir. Halka-i
sohbet ya da sohbet halkas, taliplerin pirin huzurunda bulunmalar ve sohbetini dinlemeleridir.
eyh Safi sohbet halkas hakknda unlar sylemitir: Halka, evliyann korusudur, her kim
evliyann korusuna girerse o kii evliyann bendelerinden olur, yetmi bin hicabdan kurtulur ve

126
Glpnarl Buyruklarnda da mslim ifadesi bayanlar iin, mmin ifadesi erkekler iin kullanlmtr.
127
Glpnarl 199, vr.133a-133b.
128
Glpnarl 199, vr.116a-116b; Gkeler, s.406407.
129
Aytekin-Alaca, s.189190; Aytekin-Hac Bekta I, s.226227; Bozkurt, s.90.
167

hemen tecell-i zt hsl olur, gnl gz bearetle dolar, muradna-maksuduna vsl olur. Bu
koruda ba ve candan geen muhakkak ehit olur. Avamdan kesilen, halktan uzlet eden ve evliya
korusuna giren talibe lm yoktur, tm korkulardan emin olur, lm bir evden baka bir eve
tanmak gibidir, sorgusuz sualsiz cennete girer.
130
Bir talip evliya halkasnda oturmu olsa, nazar
darda olsa yeziddir, mnafktr, yz karadr. Ayrca bir talip iki gnl bir etmese haricidir.
Yine evliyaya ikrar verip, iman getiren ve mrebbisine iradet getirip teslim olan bir talip, mecliste
oturuyorlarken aralarndan biri marifet haberi ap evliya nefesi sylese de biri ben bu
sylenenlere inanmyorum dese, eer orada bulunan taliplerden biri onu uyarmaz ve sen
gnahkrsn demezse onlara dahi o halka-i sohbet haram olur. Orada yenilen iilen haram olur,
meclistekilerin hepsi zalim olur. Byle olan talip eer boyun verip pimanlk duyarsa tecdid-i
iman getirip mridinin emrini yerine uyarak gnah balanr, aksi takdirde dier talipler onu
aralarna almazlar, yoldan srgn olur.
131

D. Tac ve Hrka

Buyruklarda eitli balamlarda bahsedilen konulardan biri de tac ve hrka konusudur. Tac
ve hrka tarikatlarda temel simgelerden olup tarikata yeni giren kiiye trenle giydirilerek kiinin
ilgili tarikata girii sembolik olarak resmiletirilmi olur.
Buyruklarda tac ve hrka konusu risalet-imamet-velayet balamnda szkonusu edilmekte
ve peygamberler dnda kendisine tac inen kii olarak Hz. Ali her zaman dile getirilmektedir.
132

eyh Safi Buyruklarnda, tacn yedi kiiye geldii sylenmitir. Bu kiiler; Hz. dem Safiyyullah,
Nuh Neciyyullah, brahim Halilullah, Musa Kelimullah, sa Ruhullah, Muhammed Resulullah ve
Ali Veliyyullahtr. Bu kiilere gelen tacn rengi ise yledir: Hz. deminki beyaz, Hz. Nuh ve
Hz. brahiminki yeil, Hz. Musannki sar, Hz. sannki gk (mavi), Hz. Muhammedinki beyaz

130
Glpnarl 181, vr.12b; 198, vr.31a; 199, vr.59b; Gkeler, s.148149. Muhammed Sdk Nibinin Fara-Trke
evirisini yaynlad Buyruun bu konusu, halka-i sohbet (sohbet halkas) yerine yanllkla halka muhabbet etmek
olarak evrilmitir. Bkz. a.g.e. 4647.
131
Glpnarl 181, vr.13a; 198, vr.32b-33b; 199, vr.60b-61a; Gkeler, s.153155. Alevilikte halka namaz vardr
sylemi, pirin huzurunda halka halinde oturup pirin nasihatlerini dinlemek demek olan halka sohbetine dayanyor
olmaldr.
132
rnein eyh Safi Buyruklarndan Gkelerde, tac- ahi olarak da nitelendirilen tacn hkmnn btn
yeryzn kaplad sylenerek bu humayn tac iin mminlerin ordusunun (leker-i mminin) saf balad ifade
edilir. Feleklerin ve gklerin tm melekleri bu mbarek tac iin secde etmilerdir. Hz. ah, emanet tac bana giyip
daima mrik, mnafk ve yezitlerin kann dkm; sonunda gazilik ve ehitlikle dnyadan gp gitmitir. Bkz.
Gkeler, s.3536. Burada konu sonunda, Tac- ah nur- emi ilahidir/Ve nur- emi ilahi tac- ahidir/l-i aba
banda renkli Allah/Zahiri erh-i nbvvetdir/Batn nur- velayetdir, iirine yer verilmitir
168

ve Hz. Alininki krmzdr. Bu isimleri zikredilen kiiler, kendilerine uyulmas gereken kiilerdir.
Hz. Ali, stad- nefestir ve On ki mamlarn kutbudur.
133

Burada, insanolunun ilk peygamberi Hz. dem zikredilmi, ardndan ikinci dem olarak
da bilinen tufandan sa kurtulan Hz. Nuh anlm, ardndan Hz. brahim ve brahimi dinlerin
peygamberleri zikredilerek demden hteme dncesi yanstlmtr. Htem olan Hz.
Muhammedden sonra Hz. Ali zikredilerek yolun stadnn Ali olduu vurgulanmtr. Nitekim
baz Buyruklarda tac ile ilgili blmden sonra yle bir Hatayi nefesi yer almaktadr.

Ey Muhammed Mustafa pir-i l-i ab
Dinle! mdi syleyim men erh-i tc- evliy
Evvelini giydi dem, Nuh, brahim sez
Hem seyyid giydi Ahmed ol Resul-i Kibriy

Ol zaman kim ah- lem surr- dnya ve din
Krmz giydi bana ol Aliyyul-Murteza
Hizmet-i pir etdin anda bildin tacn snnetin
Snneti un farza dnd eyledi zevk-i safa

Asl- tac estafirullah eyle bil kl ey muhib
Feri tac u na-sezalardan kesilmek bi-riya
Pivasn tac bildi kim ki Hakk tand
Zahiri on iki imamdr batn nur- Hda

Klls bil yek elifdir kll sensin ya Ali
Penbesi oldu halife talib-i Hak rehnma
Asabesi pire bil kl zikr-i Hak takririni
Rengi glgundir ann hon ehid-i Kerbela

Anas hem oldu zakir eyle ki sen taliba
Rah- erkn meayh kl zne piva
Penbesi mhr-i nbvvet hale oldu istar
Baa kim gider hayat hem memat ezten cuda

Ehl-i kisvet ger bunu bilmezse hi dem deil
Virmi ola bu cihanda mrn bd- fena
Bende-i ah velayetdir Hatayi bil yakin
Hk- py- ah olupdur gzler nice tunya
134


mam Cafer Buyruunda da tacn ad geen yedi kiiye geldii sylenmitir, ancak tacn
renkleri konusunda farkllk vardr. Hz. deme ve Nuha ak, Halil brahime siyah, Hz. Musaya
sar, Hz. saya gk, Hz. Resule yeil ve Emirul-mminin Hz. Aliye krmz gelmitir. Hz.
demin tac drt terklidir; ar anasrdr, ate, su, yel ve topraktr. Hz. Nuhunki altdr, alt ciheti

133
Glpnarl 199, vr.85a, 86b; Gkeler, s.252; Aytekin-Hac Bekta II, s.251; Yap Kredi, vr.32b-33a. Bu son
Buyrukta, bu konu tarikat iindeki yirmi sekiz soru bahsinde ve Yedi kisve kimlere gelmitir? sorusunun cevab
olarak ilenmitir.
134
Glpnarl 181, vr.26b; Gkeler, s.253255.
169

simgeler. Hz. brahiminki yedidir, yedi yldz simgeler: Kamer (Ay), Utarit (Merkr), Zhre,
ems(Gne), Merih, Mteri, Zuhal. Hz. Peygamberin tacnn terki on ikidir, on iki burcu
simgeler: Hamel (ko), sevr (boa), Cevza (ikizler), seretan(yenge), esed (aslan), snble
(baak), mizan(terazi), akrep, kavs (yay), cedi (olak), delv (kova), hut (balk). ah- Merdan
Alinin tacnn terki on ikidir, on bir imamn atasdr. On ikinin birincisi Alidir, sonuncusu
Mehdidir, bunu Hz. Peygamber buyurmutur. Tacn farz pirdir, pirin sohbetini tutmak ve pire
hizmet etmektir. Tacn snneti, pire itaat etmektir. Tacn asl, istifar etmektir ve gnahna tvbe
etmektir. Tacn feri, cahille sohbetten saknp zinadan kanmaktr. Bir kimse tac giyip de bunlar
bilmezse o tac ona haramdr.
135

eyh Safi Buyruklarnda, mam Muhammed Bakrn rd- Kisvet adn verdii ve iinde
Hz. Muhammed Mustafa ve mam Ali el-Murteza evladna muhip olan ve mtbaat klan taliplere,
muhiplere ve sadklara tac ve kisvet ile ilgili bilgilerin olduu bir risale
136
yazdndan
bahsedilerek tac ile ilgili eitli konular ilenir. Ksaca ifade etmek gerekirse tacla ilgili konular
unlardr: Tac nedir, istivas nedir, tacn kubbesi nedir, kenar nedir, lengeri nedir, iman nedir,
kelimesi, kblesi, kilidi, farz, snneti, hayat, memat, asl, feri nedir? Sonra bu sorulara yle
verilmitir: Tacdan murad Muhammed Alidir. Tacn istivas, sufliden ulviye gemek, kubbesi
nokta-i hakikat, kenar iki leme hkmetmek, lengeri slikler istivas, iman hakikat menzili,
kelimesi tekbir, kblesi pirdir. Tacn gusl halktan uzlet edip halayktan(alayktan) beri olmak,
kilidi her mkili hal eylemek, farz erenler sohbeti, snneti erenler hizmeti, can bata giymek,
hayat paklktr yani hizmet hora geip erenler nazarnda makbul olmaktr. Tacn memat halk eli
demektir, asl tvbe istifar etmek, feri avamdan uzak olmaktr.
137
Ayrca tacn kubbesinde
kullu eyin hlikun illa vecheh, ortasnda l ilhe ill h, eteinde Ysn vel-Kurnil-
Hakm, iinde senurhim ytina fil-fki ve f enfusihim, dnda l ilhe illallah Muhammed
raslullah Aliyyun veliyullah,yazldr.
138
Tacn ii srdr, d nurdur, inesi mrittir, iplii
taliptir, kubbesi bir Allahtr, terkleri On ki mamdr, mhr Muhammed Alidir, eni doudan
batya (marktan maribe), uzunluu artan krsiye kadardr, kaps drttr.
139

eyh Safi Buyruklarnda, tac ve hrka dolaymnda Hz. Muhammedin ak bir ekilde
kendinden sonra ardl olarak Hz. Aliyi brakt ve buna tm sahabenin de tank olup onay
verdii anlatlmaktadr. Buna gre, eyh Seyyid Safi, bn Abbastan ve bn Mesuddan yle
rivayet etmitir:

135
Aytekin, s.8182; Bozkurt, s.121122.
136
Bu risalenin varlyla ilgili yaptmz literatr taramasdan bu isimde bir risaleye rastlamadk.
137
Glpnarl 199, vr.85b-86a; Gkeler, s.255257.
138
Glpnarl 199, vr.86a; Gkeler, s.257258. Gkelerde bu konudan sonra Nefes-i dili balyla bir nefes yer
almaktadr. Bkz. Gkeler, s.258259.
139
Aytekin-Hac Bekta II, s.252.
170

Hce-i Kinat ve Hulsa-i Mevcudat Hz. Muhammed (aleyhisselam) Uhud gazasndan
geri dndnde o zamana kadar mrnden elli yl yedi hafta gemiti- u ayetler
inmitir: nna fetahna leke fethan mubn/Biz sana dorusu apak bir fetih ihsan ettik.
Bylece Allah, senin gemi ve gelecek gnahn balar. Sana olan nimetini tamamlar
ve seni doru bir yola iletir. (Fetih, 48/12) Andolsun ki Allah, elisinin ryasn doru
kard. Allah dilerse siz gven iinde balarnz tra etmi ve ksaltm olarak,
korkmadan Mescid-i Harama gireceksiniz. Allah sizin bilmediinizi bilir. te bundan
nce size yakn bir fetih verdi. (Fetih, 48/27) Bu ayetler inince Hz. Peygamber ne
yapacan bilemez ve tefekkre dalar, Cebrail gelip ne olduunu sorunca ona ne
yapacan bilemediini syler. Cebrail; Yce Allahn sana selam var, inn fetehna
leke ayetini oku, habibimin mikrasn al, inallahu ayetini oku tra et, dedi, der. Hz.
Peygamber; Cebraile, Kardeim Cebrail, bana tac, hrka ve zenbil lazm, der. Cebrail
de Allahn emriyle cennet hazinedarlarndan o istenenleri alr, ayrca Yce Allah ona
Cennetten drt terk yapra alp getirmesini kudret nazaryla o yapraklar baa giyilecek
klaha evireceini ve bir de brahim Halilullahn giydii izar getirmesini emreder.
Cenb- Hak, Hz. Peygamberin kesilecek her klna karlk otuz bin asiye rahmet
edeceini, mmetinden tacda ve kemerde ona muvafakat edip tabi olanlar iin de her bir
klna karlk gnahlarn affedeceini ve her birine yz bin asi balayacan bildirir.
Cebrail, hediyeleri de alp Hz. Peygamberin yanna gider, ondan iki rekt kr namaz
klmasn ve gusln yenilemesini ister. Daha sonra Fetih suresinin ilgili ayetlerini
okuyarak ban tra eder. Hz. Peygamberin kesilen sann miktar on iki bin yz
on[ dane on aded] olup, Cenb- Hakk kendi kudret hazinesine koymutur. Cebrail,
tra bitirdikten sonra Sabretmelerine karlk onlara cenneti ve (cennetteki) ipekleri
ltfeder. Orada koltuklara kurulmu olarak bulunurlar; ne yakc scak grlr orada, ne
de dondurucu souk. (Cennet aalarnn) glgeleri, zerlerine sarkar; kolayca
koparlabilen meyveleri istifadelerine sunulur, (nsan, 76/1214) ayetlerini okur.
Ardndan yine O insanlardan etrafnda yle lmsz gen nedimler dolar ki, onlar
grdnde, etrafa salp dalm inciler sanrsn. Ayetlerini okuduktan sonra tac-
evliya, fark- kn ve ruh- prn ve ruh- dvazdeh imamest, ruh- arde masum- pk,
hnedn- Muhammed Ali tekbir getirerek dua eder ve nurdan tac bana koyar. Daha
sonra hatiften bir nida gelerek, Cebraile cennet aacndan ald drt terkle yaplan
hrkay, Ne yana bakarsan bak, (ynla) nimet ve ulu bir saltanat grrsn. zerlerinde
yeil ipekten ince ve kaln elbiseler vardr; gm bilezikler taknmlardr. Rableri
onlara tertemiz bir iki iirir. (nsan, 76/1921) Ayetlerini okuduktan sonra hrka-i
peresti, kn- ruh- dvazdeh imamest, ruh- arde masum- pak, srr- tayyibn,
171

thirn ve l-i th ve yasn, hnedan- Muhammed Ali, tekbir getirip dua ederek hrkay
giydirmesi emredilir.
140

Cebrailin Hz. Peygambere giydirdii hrka, ak, yeil, snds ve istibrak olmak zere drt
renk idi. Bu hrka zm aacndan drt yaprakken her eye kadir olan Yce Allahn bir nazaryla
drt renkli bir hrkaya dnmt. Hrka ve ardndan tac da hazr olunca bir kemere ihtiya
duyulmutu o da cennetten tedarik edildi. Kemer, mam Ali kavlinde on yedi renktir ancak drt
renk grlr.
141

Hz. Peygamber tra olduktan sonra Hz. Alinin de ban bizzat kendisi tra eder ve
kendisine gelen tac onun bana, kemeri beline balar ve hrkay da yine ona giydirir. Ashab,
bizim de sana uymamz gerek diye onlar tra etmesini isterler. Hz. Muhammed, Hz. Aliden
ashab tra etmesini talep eder. Sahabe arasnda bundan dolay ihtilaf knca Hz. Peygamber,
Ben ilmin ehriyim, Ali de kapsdr, Etin etimdir, kann kanmdr, cismin cismimdir, ruhun
ruhumdur, elin elimdir, sen bendensin ben de sendenim, diye buyurur. Bu szler zerine
sahabenin gnl tatmin olur. Hz. Ali, Selman- Farisinin ban tra eder ve kalanlar tra
etmesini ister.
142
Ebu Bekir, mer ve Osman, Hz. Peygamberden hrkay onlara da vermelerini
istemilerdir. Bunun zerine Hz. Peygamber hrkay drt terk eylemi; birini Emirul-mminn
Aliye birini Ebu Bekire, birini mere birini de Osmana vermitir. Hepsi de hrkalarn
sandklarna koymular, sabah olunca mam Ali hari de sandklarnn iinde hrka paralarn
grememilerdir. Bunun zerine Hz. Muhammed, bu ite bize mzekki gerek, diyerek hrkay
ve tac havaya atacan, kimin bana gelirse hakkn onun olacan sylemi ve havaya att
hrka ve tac mam Alinin bana ve nne gelmitir. Bunun zerine onlar Hz. Aliyi tebrik
etmiler ve hikmet-i ilahiye boyun emilerdir. Yol, tarikat, marifet ve hakikat ve erkn- tarikat
ve tevhid, sr, hepsi de mam Alinin hakk olmu ve onlar ve dier sahabe buna riayet
etmilerdir.
143

E. Tarikatta Kemer Balama ve On Yedi Kemerbeste

eyh Safi Buyruklarnda Hz. Muhammed ve Hz. Alinin musahip oluu anlatlrken, Hz.
Peygamber dua edip minberden indikten sonra beraberindeki sahabeyle birlikte Medineye

140
Glpnarl 199, vr.148b-151a; Gkeler, s.4756.
141
Glpnarl 199, vr.151b-152a; Gkeler, s.5659. Bu Buyruklarda biat ayeti ve ardndan ayetin nazil oluu
anlatlrken Gkeler buyruunda, Ey iman edenler! Sabredin; sebat gsterin; hazrlkl ve uyank bulunun ve
Allahtan korkun ki baarya eriebilesiniz. l-i mrn, 3/200.ayeti kemer ayeti olarak nitelendirilmitir. (Ayette
geen rbit: balayn)
142
Glpnarl 199, vr.152a-152b; Gkeler, s.6062. Gkelerde Selmann Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz.
Osmann ban tra ettii sylenir.
143
Glpnarl 199, vr.153b-154a; Gkeler, s.6567.
172

dnmlerdir. O gn aramba gn ve Perembe gecesidir. Hz. Peygamber de ei Hz. Haticenin
evine gelmi ve orada akam ve yats namazlarn kldktan sonra Cebrail gelmi ve Allahn
emriyle Ali ve Fatmann evine gitmesini sylemitir. Hz. Peygamber derhal Alinin evine gider,
evde Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin hazrdrlar. Tekrar Cebrail gelir ve buday smbl eklinde
bir nesne getirip Hz. Muhammedin nne koyar. Bu getirdii nesne Hak Teln keml-i
kudretinden yaratm olduu ve daha nce Hz. demin ve Hz. brahimin belinde bal bulunan
murassa kemerdir. Bu kemer Hz. demi eytann vesvesesinden ve Hz.brahimi de Nemrudun
ateinden korumu, ate berden selmen/serin ve esen (Enbiy, 21/69) olmutur. Allahn
emriyle Cebrail bu kemeri Hz. Peygamberin beline balamak istediini syleyince Hz.
Muhammed oturduu yerden kalkarak iki rekt namaz klm ve secdedeyken Hak Telya
mnacat ederek bu tarikata bel diyen kardeler iin dua etmi, duas kabul edilinceye kadar ban
secdeden kaldrmamtr. Duasnn kabul edildikten sonra Cebrail, Hz. Peygamberin belini balar
ve Allahtan yardm ve yakn bir fetih, mminleri (bunlarla) mjdele (Saf, 61/13) der. Daha
sonra Cebrail, Hz. Peygambere Alinin belini balamasn ister ve uruc eder. Hz. Muhammed,
Hz. Aliyi yanna arp evvel Hak rzasyla sonra benim muhabbetimle, diyerek Alinin belini
balar ve ona da Hasann ve Hseyinin bellerini balamasn tavsiye eder. Bu esnada biat
ayeti
144
nazil olur. Hz. Ali, bir ayetel-krsi ve ihls- erif okuyarak olu Hz. Hasann belini
balar ve ona evvel Hak rzasyla sonra Muhammed muhabbetiyle ve nc olarak da Alinin
akdiyle Hseyinin belini balamasn ister. Hz. Hasan, kardei Hseyinin belini muavvizeteyn
(felak ve nas sureleri) ve bir fatiha okuyarak balar. Daha sonra Hz. Hseyin olu Zeynelabidinin
o da olu mam Bakrn belini balar. mam Bakr olu mam Cafer-i Sadkn, o da olu Musa-i
Kazmn belini balar. mam Musa Kzm olu Ali Rzann o da olu Muhammed Takinin
belini balar. mam Muhammed Taki, olu Ali Hadinin o da olu Ali Nakinin belini balar.
mam Ali Naki olu Hasan Askerinin belini balar. mam Hasan el-Askeri ise olu mam
Muhammed Mehdinin belini balamtr ki mam Muhammed Mehdi, aban aynn on beinde
Samerrada gayb olmutur.
145

Tarikatta on yedi kemerbeste anlay tam da bu noktada ortaya kmaktadr ki, Hz.Ali
ocuklarnn belini baladktan sonra, Ashab- Suffe, Hz. Muhammedden risalete kendilerinin de
muvafakat etmeleri noktasnda icazet isterler. Hz. Muhammed, Hz. Aliye iaret ederek Ashab-
Suffenin bellerini balamasn ister. Hz.Ali kimin belin balayacan sorduunda,

144
Biat ayeti udur: Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin
zerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gsterirse
Allah ona byk bir mkfat verecektir. Fetih 48/10.
145
Glpnarl 198, vr.49b-51b; 199, vr.71a-72b; Gkeler, s.197203.
173

Hz.Peygamber, evvel Hak rzas, ikinci Cebrail vahyiyle, nc benim muhabbetimle ve son
olarak senin akdinle diyerek on yedi kemerbestenin belini balamasn ister.
146

Hz.Muhammedin isteiyle Hz. Alinin bellerini balad on yedi kemerbeste unlardr:
1.Selman- Farisi, 2.Kanber, 3.Cafer-i Tayyar, 4.Ebu Zer Gfari, 5.Cabir Ensari, 6.Malik Ejder,
7.Abdullah b. Abbas, 8.Hasan- Basri, 9.Zunnun Msri, 10.Ebu Derda, 11.Cmerd-i Kassab,
12.mer/Amr b. meyye, 13.Ammar b. Yasir, 14.Sheyl-i Rmi, 15.Ebul-Muhsin, 16.Selim,
17.Seyfuddin amidir. Hz. Ali bunlardan Selman, Kanber ve kardei Caferin bellerini balam,
kalan on drt kiinin bellerini balama iini Hz. Peygamberin onayyla ehl-i beytin hizmetkr ve
krklardan Selman- Farisiye havale etmitir ki Selman ile ilgili Hz.Peygamber, Selman
bendendir, diye buyurmutur. Bu on yedi kemerbeste, Muhammed Ali evladndan biat ve inabet
klarak, elem ahed ileykum ya beni dem ahdini yerine getirmilerdir. Bunlarn yapm olduu
i, tarikat ehli arasnda bir uygulama olarak kalmtr. Bunu benimseyenler tarikat ehli, yerine
getirmeyenler ise mnkir ve mnafktrlar.
147

mam Cafer Buyruunda, on yedi kemerbeste (heftdeh kemerbest) olay Hz. Peygamberin
vefat etmeden nce Hz. Alinin sa elini tutarak hutbeye kt ve burada biat ayeti ile Allahm!
Ona dost olan dost, dman olana dman ol, duasn okuduunu ve Hz. Aliyi kendinden sonra
iaret ettii anlatlr. Bu hutbeden sonra Hz.Peygamber, seccadesindeki bel ban (meyan bende)
gstererek Cebrailin ve Alinin mirata onunla belini baladklarn ve ardndan Selman-
Farisinin on yedi kiinin belini baladn syler. Bu olay zerine on ba hurma getirtilip Hz.
ah- Velayetin taliplerine datld, orada olmayan mam Hasan, mam Hseyin ve Fatmatuz-
Zehraya Selmann paylarn gtrd ve bylece tarikatta lokma getirmenin bu olaydan kald
sylenerek Hz. Muhammedin halife, Hz. Alinin pir olduu ifade edilir.
148
Aytekin-Hac Bekta
IIde bu olay, Hz. Peygamberin Allahn emriyle deve palanndan yaplma minberde Hz.Aliyi
kendi yerine tayin etmesinden hemen sonra olmutur. yle ki; Hz. Peygamber minberden
inmeden Hz. Aliye seccadesini kbleye doru sermesini ister, inince seccadenin zerinde Alinin
kuan/durra grr ve bu kuan mirata Cebrail tarafndan beline kuatldn kendisinin de
Alinin belini baladn syler ve tekrar o kua Alinin beline balar. Kua baladktan

146
Glpnarl 198, vr.52a; 199, vr.72b-73a; Gkeler, s.203204. Yukarda tac ve hrka konusunda da getii zere
Cebrailin Hz. Muhammede giydirdii tac ve hrkann asl drt adet zm yaprayken Yce Allahn bir nazaryla
bu yapraklar drt renkli bir hrkaya dnmt. Tac ve hrkadan sonra bir de kemer ihtiyac hsl olunca kemer de
cennetten tedarik edilmiti. Bu kemer de aslen drt renkli grnmesine ramen Hz. Ali kavlinde bu on yedi renktir.
te on yedi kemerbeste ve tarikattaki on yedi erkn da buradan gelmektedir. bkz. Glpnarl 199, vr.151b-152a;
Gkeler, s.5659. Bu Buyruklarda biat ayeti ve ardndan ayetin nazil oluu anlatlrken Gkeler buyruunda, Ey
iman edenler! Sabredin; sebat gsterin; hazrlkl ve uyank bulunun ve Allahtan korkun ki baarya eriebilesiniz.
l-i mrn, 3/200.ayeti kemer ayeti olarak nitelendirilmitir. (Ayette geen rbit:balayn)
147
Glpnarl 198, vr.52b-53a; 199, vr.73a-73b; Gkeler, s.204206.
148
Aytekin, s.8788.
174

sonra, l ilhe illallah, Muhammedun Resulullah, Aliyyun veliyullah, dedikten sonra, Ya Ali!
Sen dahi, kavmini ve kendi halifelerinin belini bala, der. Hz. Ali; Selman- Farisi, Kanber ve
Sheylin bellerini balar. Tam o esnada Resulullahn nnde peksimet ve hurmay ya ile cengal
eylerler ve yerler. Hz.Ali, bu cengalden bir paray Medinede bulunan oullar Hasan ve Hseyin
ile kadnlarn en hayrls/hayrunnisa Hz. Fatmaya hanedann hizmetkr Selman- Farisi ile
gnderir. Tarikat iinde eyh Muhammed Mustafa, nakip emirulmminin Alidir.
149

1. Tarikatta On ki Kelime/Farz

Tarikatta on iki farz vardr. eyh Safi Buyruklarnda on iki kelime olarak gemekte olan
bu farzlar Selman- Farisi, on yedi kemerbesteden belini balad on drt kiiye telkin etmitir.
Bu farzlar onun kulana daha nce Hz. Peygamberin izniyle Hz. Ali fsldamtr.
150
Bu
Buyruklarda halifelerin ve pirlerin ve talip srmek isteyenlerin silsilelerinin mam Aliye ulamas
gerektii gibi bu erkn bilmelerinin de art olduu sylenir.
151
Benzer bir ekilde mam Cafer
Buyruunda da bu konu yolda bilinmesi gereken on iki erkn olarak gemekte olup bir kiinin
pir olabilmesi iin Muhammed Ali soyundan olmas dnda bilmesi gereken konulardan biri
olarak gemektedir.
152

eyh Safi Buyruklarna gre bu on iki farz ya da orijinal ifadesiyle on iki kelime unlardr:
1.Tvbe eylemek. 2.Yaramaz ilerden saknmak. 3.Nefse muradn vermemek. 4.ehvetten feragat
etmek. 5.Hak nefesine muti olmak. 6.krarna drst olmak. 7.Gnlnden pheyi (ekk) ve
gman kovmak. 8.Hizmetinde edep-adap zere olmak. 9.Kendi nefsi iin halktan makdurunu
uzak etmemek. 10.Kimseye kem nazarla bakmamak. 11.Teslim-tevazu ehli olmak. 12.Daim
tevekkl zere olmaktr.
153

mam Cafer Buyruunda ise on iki farz u ekilde sralanmtr: 1.Haktan korkmak, talibin
doru szl olmas, helal lokmal olmas ve eriat aziz tutmasdr. Talip eriat aziz tutarak takval
olur, yolda ve ayin-i erknda her ne varsa tamamn yerine getirebilir ve bylece Hz.Muhammede
de itaat etmi olur. 2.Kimseye nahak (haksz yere) sz sylemeyerek fariullah (kendini Allaha
adamak) olmak, dosta dmana, ikrarl olan-olmayan (inkr sahipleri) herkese bir gzle bakmak
ve kendini herkesten aa grmek. 3.Halka efkat ve nasihat klmal ve edep ile olmal; yola can

149
Aytekin-Hac Bekta II, s.236238.
150
Glpnarl 198, vr.53a; 199, vr.73b; Gkeler, s.206207.
151
Glpnarl 199, vr.76a-76b; Gkeler, s.216.
152
Aytekin, s.13; Bozkurt, s.18. Bir kiinin pir olabilmesi iin bilmesi gereken dier konular; drt kap, krk makam,
on yedi kemerbeste, snnet ve yedi farz bilmeli, ilmiyle mil olmal, tarikat ile oturup kalkmal ve hakikat ile yola
varmaldr.
153
Glpnarl 198, vr.53a-53b; 199, vr.73b-74a; Gkeler, s.207. Bunlarn dnda kerem, mrvvet, ltuf, ihsan,
hizmet, sahavet, saadet, takva, kemaliyet, meskenet, izzet, hrmet, riayet gibi zellikler de kemerbestenin artlarndan
olarak zikredilmitir.
175

ve ba vermeli ki kazanc makbul olup defter-i hidayeti yazla. 4.Ehl-i tazarru ola; insan aziz
grp her birine hrmet etmeli, hakir grmemeli. 5.Rzaya teslim olmal. Tanrdan gelene raz ve
belalara sabretmeli. 6.Tevekkl etmeli, cihan esbabyla megul olmamal. 7.Her eye tahamml
etmeli. nk Allah her eyi grcdr. 8.Halktan saknmal. 9.Kanaat ehli olmal, aza kanaat
etmeli ki ou bulsun. 10.Haktan gelecek rzk iin gam etmemeli. 11.Uzlettir, halka
karmamaktr. 12.Talip olan da hak sermayesi olmaldr.
154

Aytekin-Hac Bekta IIde bu konu Cafer-i Sadkn buyruu olarak; ahkm- tarikatta farz
olan alt nesne (sahavet-marifet-yakin-sabr-tevekkl-tefekkr), erkn- tarikatta farz olan alt
nesne (ilim-hilim-rza-kr-zikir-uzlet), beyan- tarikatta farz olan alt nesne (iradet-icabet-zht-
takva-kanaat-ahlak) ve icabet-i tarikatta farz olan alt nesne (ihsan-zikir-kr-terk-havf-evk)
olmak zere toplam yirmi drt farz olarak verilmitir.
155

2. Tarikatta Kemerbalamann Anlam / Meyanbestenin Balanmasnda
Alan ve BalananNesneler

eyh Safi Buyruklarnda, tarikatta beli balanan on yedi kemerbeste anlatlrken beli
bal anlamnda meyanbeste ifadesinin de kullanldn grmekteyiz. te bu bel balama
esnasnda Hz.Ali kaynakl telkin edilen on iki farz ya da kelimeden baka, bel balanrken on drt
nesnenin ald ve on iki nesnenin baland bilgisi de verilmektedir. Meyanbestenin yani beli
balanm olmann mecazen ne anlama geldiinin anlatld bu konunun bilinmesi zorunludur.
nk bu erkn bizzat Hz. Ali, tarikat ehli olanlar iin ortaya koymutur.
156


a.Alan Nesneler

Meyanbestenin bendini aan on drt nesne vardr ki talib-i hak olan kardelerin okuyup
yararlanmalar ve tarikat iinde kmil olmalar gerekir. Bunlar:
1. Sofras ak gerek: Sofra Keramet-i Alidir. Gnlerden bir gn Hz. Alinin huzuruna
baz kiiler gelir ve bize bir keramet gster, derler. Hz.Ali, Kanberden sofra hazrlamasn ister.

154
Aytekin, s.7273. Ayrca Aytekin buyruunda baka bir yerde tarikatn on iki ilei olarak unlar zikredilir: Birinci,
evvel kendi zn hassas etmektir. kinci, marifet tohumun ekmektir. nc mefuk beslemektir. Drdnc rza
etein tutmaktr. Beinci hikmet sfatn cemetmektir. Altnc zn hizmet hrmetin saklamaktr. Yedinci zn
mukarribiyle hurdetmektir. Sekizinci zn sabr eline vermektir. Dokuzuncu muhabbet kilesiyle lmektir. Onuncu
takva deirmeninde zn darnmaktr. On birinci su ile yuurmak. On ikinci iradet tennurunda pimek ve ihlas
sofrasna girmek, zn dervilere ve fkaralara sarfetmektir. Bkz.Aytekin, s.89. Yine ayn buyruun baka bir yerinde
ise mam Cafer hazretlerine talip olana erkn budur denilerek on iki erkn u ekilde sralanmtr: Kanaat ehli
olmal, sabr ehli olmal, yumuak tabiatl olmal, cmert olmal, grdn grmedim demeli, pirden rzasz i
ilememeli, dvene ve svene kul olmal, kfr iman saymal, sa mrebbi, sa musahip, sa sohbet ve sa ina.
Bkz.Aytekin, s.116.
155
Aytekin-Hac Bekta II, s.238.
156
Glpnarl 198, vr.53b; 199, vr.74a; Gkeler, s.208209; Aytekin-Hac Bekta II, s.239.
176

Meclistekiler karnlarnn tok olduunu syleyerek keramet gstermesini isterler. Bunun zerine
Hz.Ali, Kanberden Zlfikar getirmesini isteyince misafirler Hz. Alinin heybetinden korkarak
ve kerametin sofra salmak olduunu anlayarak kaarlar.
2. Kaps ak gerek: Gelen misafire (mihman) izzet, hrmet ve hizmet edilmelidir, zira
misafir Hakk misafiridir. Hz. Muhammed, Hz. Aliye gelen konuun gnlnn ho tutulmasn
gelen konuun kendi rzkyla geldii ve gittii zaman da ev sahibinin gnahlarn da gtreceini
sylemitir. Hatta o gnahlar denizlere dklr ki denizlerin aclnn sebebi budur.
3. Gnl ak gerek: Srekli gler yzl olup kimseye eki yz gstermemek.
4. Dili ak gerek: Daima zikir ve tespih ile megul ola, tatl szl olup kimseyi incitmeme.
5. Hulku ak gerek: Cz nesne iin kakyp darlmaya, halim suyunu gazap atei zerine
dkp sabr eyleye.
6. Ltfu ak gerek: Katna gelen kiinin ihtiyac neyse elden geldiince yerine getire.
7. Keremi ak gerek: Kerem issi mrvvet sahibi olup kimsenin szn reddetmemek.
8. Sahaveti ak gerek: Bu tarik/yol iinde olan kiinin cmert ve eli ak (sah) olmas
gerekir, elinden geldiince eli sk (mukassir) olmamaya gayret etmeli.
9. Eli ak gerek Namaz klarken gelen dilenciye rkdayken parmandaki yz veren
ve bir ekmek iin cevahir ykl bir katar deveyi veren kii (Hz.Ali) gibi olmal. Nitekim o yle
buyurmutur; Hak yoluna z canm kurban etmemi isteseler ederim ite bu tarik iinde olan kii
Hak yoluna ba ve candan gemek gerek.
10. Gz ak gerek: Her neye bakarsa ibret-i nazarla baka, Hakkn hikmetini ve kudretini
mahede ede.
11. Kula ak gerek: Her iittii seday Haktan bile ve her szden bir hisse ala.
12. Aln ak gerek: Yani doru ola yol iinde mstakim ola, eriata ve tarikata muhalif bir
i tutmaya, Halk iinde annun hicaba dmeye.
13. Kademi ak gerek: Davet olunan yerden muhalefet etmeyip vara, davete icabet ede,
Hz.Peygamber bir koyun paasna bile davet etseler giderdi.
14. Yakini ak gerek: Evliyaya talip olan kii itikadn muhkem edip, sdk ile evliyann
eteini tutmaktr.
157





157
Glpnarl 198, vr.54b-56b; 199, vr. 75a-76a; Gkeler, s.211215; Aytekin-Hac Bekta II, s.239. Bu son yazmada
alan nesneler yukarda ki gibi ayrntl bir ekilde verilmemitir. Sadece madde madde saylmtr, yukarda
sralananlardan gz ak gerek ve gnl ak gerek yerine on nc olarak tevekkl ehli olmak ve on drdnc
olarak da fatiha okumak zikredilmitir.
177

b.Balanan Nesneler

Meyanbestenin beli balandnda u nesneler de balanmaldr:
1. Gz bal gerek: Kendi aybndan baka kimsenin aybn grmemek, settar-sfat
olmak, gzyle grdn eteiyle rtmesi.
2. Kula bal gerek: Yaramaz haberleri, gybet sz iitip dinlememek.
3. Dili bal gerek: stad yannda konumamak [ve irkten bal gerek.]
4. Eli bal gerek: Kimseye el olmaya ve kendisinin olmayan nesneyi almamak(hrszlk
yapmamak).
5. Gnl bal gerek: Haktan bakasna meyletmemek.
6. Hrs bal gerek: Tamah galip olmaya.
7. ehveti bal gerek: ehvet elinden biare zelil olmamak.
8. Boynu bal gerek: Davet edildii yere gitmek.
9. Gazab bal gerek: Kimseyle dava ve niza klmamak.
10. Beli bal gerek: Gayret kuayla Haktan gayr kimseye muhta olduunu
gstermemek.
11. Aya bal gerek: Yaramaz yerlere varmamak.
12. Sdk bal gerek: Yapt yerde muhkem durmak, itikad muhkem olmak.
158

Bozkurt buyruunda bu blm daha ncede sylediimiz gibi tarikatn farzlar balnda
btn olarak incelenmitir. Alan nesneler saylrken yukardakilerle paralel bir anlatm sz
konusu olup yalnzca kt dzene dncesi bal olma, eklinde bir madde farkl
grnmektedir.
159

mdi, halifeler ve pirler bu erkn yerli yerince greler ve hem eyhin ve merebin silsilesin
mam Aliye yetureler, talip geturen kii gerekdir ki bu suallerde kmil olalar, mahalli dnce
cevap vireler. Amma ol mahalle kim zikr olundu ona gre cevap virmese ol kimsenin pirlii caiz
deildir. mdi mrebbi ve pir olan ve halife yurdunda olan kimseler bu suallerde hi kusuru
olmaya, gayetle muhim ve lazm ve yol talibi olan kiiye vaciptir ve farzdr.
160



158
Glpnarl 198, vr.54a-54b; 199, vr.74b; Gkeler, s.209210; Aytekin-Hac Bekta II, s.239. Glpnarl
Buyruklarnda saylan maddelerden farkl olarak bend balamann yedi olduu faydalaryla beraber zikredilmitir.
Buna gre; buhul balanr sahavet alr, hrs balanr zht alr, cehalet balanr havf alr, ehvet balanr lezzet
alr, tokluk balanr alk alr, haram balanr helal alr, eytan balanr rahmet alr.
159
Bozkurt, s.123. Giri blmnde de sylediimiz gibi Bozkurtun yararland buyruk nshalarn grme ansmz
olmad iin net bir deerlendirme yapamasak da bu konuda da onun sadeletirme bizim ise tahrif dediimiz bir
durum sz konusudur.
160
Glpnarl 198, vr.56b-57a; 199, vr.76a-76b.
178

III. Buyruklarda Muhammed Ali Tasavvuru

Buyruklarda Muhammed ve Ali isimleri sk gemektedir. Esasen Hz. Muhammed
peygamber olarak, Hz. Ali de onun damad ve mminlerin emiri olarak ak bir ekilde ve isimleri
ayr ayr gemesine
161
ramen bazen Muhammed ve Ali olarak balal
162
ou kere de
Muhammed Ali eklinde balasz gemektedir.
163
Burada yle bir sorun ortaya kmaktadr.
Metinlerde geen Muhammed Ali kimdir? Tek tek Hz. Muhammed ve Hz. Ali mi kastedilmektedir
yoksa Muhammed Ali tek bir kii midir?
Buyruk metinlerini incelediimizde Muhammed Ali ifadesinin bileik getii yerlerde bile
bir ve ayn kiiden deil farkl iki kiiden bahsedildiini grmekteyiz. Bu durum aada rnek
olarak setiimiz metinlerde aka izlenebilmektedir.

eyh Safi Buyruklarndan rnekler:
(Musahiplik konusu anlatlrken) baktlar, grdler ceset bir ba iki yine etdiler:
Ya Muhammed, nki birlik leminden nian verirsiz, ceset bir olup iki ba
olman ne manas vardr, balarnz dahi bir olmak gerek idi, dediler. Ol zaman
Muhammed Ali balarn gmlek iine ekip bir ceset bir ba oldular.
164


(Cebrail, Hz.Peygamberin belini murassa kemer ile baladktan sonra) Cebrail
etdi; Ya Muhammed, ben senin belin baladm Allah rzasyla sen dahi Alinin
belin bala, dedi uruc etti. Hazret-i Muhammed etdi; Ya Ali, gel ben dahi senin
balaym evvel Hak rzasyla ikinci benim muhabbetim ile ki Muhammedim,
dedi. Hazret-i Ali, Hazret-i Muhammedin yanna geldi Muhammed Alinin belin
balad.
165


mam- Ntk Cafer es-Sdk stad- tlib hakknda buyurur ki ya sufi seyr-i sluk
ne nesnedir? Tliblik, destgirlik, niyazbendlikdir. Bu yol kimin, Muhammed
Alinin; bu seyr kimin, Muhammed Alinin; bu yolda ne var, hlislik, kardalk,
setrpuluk var. Evvel tac kime indi, dem safiyyullaha indi. kinci Nuh

161
Bkz.Risle-i eyh Safi, vr.48b, 49a, 50a, 51a, 56b; Glpnarl 181, vr.17a, 17b; 198, vr.45b, 46a, 46b, 47a, 47b,
48a; 199, vr.68a, 68b, 69a, 69b, 70a, 70b, 71a, 85a, 85b, 89a, 108a, 112a, 114b, 115b,
162
Risle-i eyh Safi, vr.10b, 14b, 46a; Gkeler, s.7, 29, 31, 32
163
Bkz. Risle-i eyh Safi, vr.11a, 11b, 12b, 17a, 17b, 20b, 23b, 24b, 25b, 30a, 31a, 31b, 35a, 38a, 42b, 51b, 52b, 57a,
58a, 60a, 60b, 61a; Glpnarl 181, vr.9a, 13b; 198, vr.20a, 35a-35b; 199, vr.51b, 62a, 62b, 88b, 89b, 101a, 101b,
115b, 124a, 124b, 126a, 126b, 129b, 130b, 132b, 133a, 133b, 135a, 136a; Aytekin-Malatya, s.203; Gkeler, s.3, 6, 7,
9, 10
164
Glpnarl, 199, vr.70a; 198, vr.48a-48b; 181, vr.17b. 198 ve 181 nolu yazmalarda Muhammed Ali ifadesi yerine
fahr-i lem ifadesi gemektedir.
165
Glpnarl 199, vr.72a.
179

Neciyyullaha indi. nc brahim Halilullaha indi. Drdnc Muhammed
Rasulullaha indi. Beinci Ali Veliyyullaha indi.
166


bu erkn krklarndr, Muhammed Alinindir. Krklarn ba yani rehber
Muhammed, mrid Alidir, erkn erenleri krklar srrdr.
167


Ve dahi bu erknda ve bu meydanda mrid huzurunda talip bir araya geldi
ler makamdr. Rehber Muhammed, mrid Ali makamdr ki Muhammed Ali
krklarn badr.
168


(Yirmi sekiz sorudan) onunc yol kimindir diseler? Eyit kim, yol Muhammed
Alinindir. On birinci Muhammed Alinin yol kangsdr diseler? Cevp vir ki
eratdr, tarkatdr, marifetdir, hakkatdir. On ikinci sorsalar tc ve hrka kime
geldi? Cevp vir kim evvel dem Safyyullaha andan Nha andan brahm
Hallullaha geldi. On nci sorsalar cevp vir kim don yeildir. On drdnci
Muhammed Aliye nice geldi dirlerse? Cevp vir ki Muhammede ak, Aliye
krmz geldi.
169


Ayrca bu dncenin temelinde yukarda musahiplik bahsinde anlatlan, Hz. Muhammed
ve Hz. Alinin bir gmlekten bir ten bir ba ya da bir ten iki ba gstermeleri dncesine
dayanmaktadr, Ancak ayn metinlerde Hz. Muhammedin Allahn elisi ve bu nedenle ah-
nbvvet/risalet, Hz. Alinin ise Allahn velisi ve ah- velayet olduuna ilikin ifadeler de
gemektedir.
170

Her ne kadar Buyruklarda Muhammed ve Alinin birbirinden bamsz kiiler olduu ak
bir ekilde yer almaktaysa da baz Buyruklarda Muhammedin Ali, Alinin de Muhammed olduu
sylenmitir. Ancak bunun ok ak bir mecazi yorum olduu gn gibi aktr. imdi bu durumu,
Aytekin buyruu Malatya nshasndan takip edelim:
L ilhe illallah, Muhammedun resulullh, Aliyyun veliyullah. Zira hce-i lem
ashaplar ile oturmutu. Emirulmminin hakknda yle buyurdu ki: Sen bensin,
bedenin bedenimdir, ruhun ruhumdur, kann kanmdr dedi. Vallahi ben
Aliyim, Ali ben dedi. Bazlar iitmedi ol dem Hazret-i Resul kalkt, kendi

166
Glpnarl 199, vr.85a.
167
Glpnarl 199, vr.133b.
168
Glpnarl 199, vr.135a.
169
Risle-i eyh Safi, vr.11a-11b.
170
Glpnarl, Gkeler ve Yap Kredi Buyruklarnda, Hz. Ali; yedi kat gkleri seyreyleyen, mirata Muhammed ile
karlaan, yeryznde tanrnn arslan olan, erenlerin mridi ve krklarn piri, olarak tanmlanmaktadr.
Bkz.Glpnarl 199, vr.146a; Gkeler, s.39.
180

mbarek kuan zd. Hazret-i Ali dahi kendi kisvetin kard. kisi bir
gmlee girip bir yakadan ba kardlar. Cmle ashaplar bu hali grd; azalar
bir olmu, balar iki. Ve yine murakabeye ekilip ba bir, gvde iki gerekliini
bildirip zann- gmandan kurtard. Hadis dahi buyurdu: Ene mednetul-ilmi ve
aliyyun bbuh, dedi. Yani ben ilmin ehriyim, Ali kaps, dedi. Andan
bildiler ki Ali, Muhammed ve Muhammed Alidir. Evliya yolunun
seremesidir.
171

Buyruklarda Muhammed ve Alinin bir olduu dncesi Nefes ve Deyilerde daha barzi
olarak yer almaktadr. Bu dnce aada dili, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmetten
gsterdiimiz drtlklerde ak birekilde grlebilmektedir.
Ali Muhammeddir Muhammed Ali
Kahrna ltfuna demiuz beli
Anlayasn bu erkn bu yolu
Krklar meclisine vara bilursn
172
(dili)

Mrebbi olan li gerek
Drt kapuda eli gerek
Musahibin hali gerek
Zira Muhammed Alidir
173
(Pir Sultan Abdal)

Muhammed Alidir Ali Muhammed
Sevenin avaz didar- cennet
Mrid-i kmile getr iradet
Hakkn seyyidi saadetidir
174
Kul Himmet)

Buyruklarda dolayl konu anlatmlarnda da, Hz. Muhammed ve Hz. Alinin gerek
konumlarnn muhafaza edildiini grmekteyiz. rnek vermek gerekirse, baz Buyruklarda Hz.
Ali ve Hz. Hseyin arasnda yle bir olayn getii hikye edilmektedir. Bir gn Hz. Ali evinde
otururken Hz. Hseyin yanna gelmi ve aralarnda u konuma gemi:
Hz. Hseyin: -Baba! Beni seviyor musun?
Hz. Ali: -Yavrum, sen benim cierparemsin, tabii seviyorum.
Hz. Hseyin: -Peki, annemi seviyor musun?
Hz. Ali: -Tabii seviyorum, hem Resulullahn kzdr hem de benim srr- mihribanmdr.
Hz. Hseyin: -Baba! Sen bir gnl iki paraya bldn, birini bana, dierini anneme verdin.
Peki, Yce Allah nasl seveceksin?

171
Aytekin-Malatya, s.203.
172
Glpnarl 198, vr.97a-98a; Gkeler, s.335339.
173
Glpnarl 198, vr.84a-84b; Gkeler, s.368371.
174
Glpnarl 198, vr.93b-94a; Gkeler, s.326329.
181

Bu soru zerine Hz. Ali dnmeye balar ve iin iinden kamaz. Tam bu srada, Cebrail,
Yce Allahn selamyla Hz. Muhammede gelir ve onu durumdan haberdar ederek Alinin evine
gitmesini, ortaya kan sorunu zmesini ve sorduu soruya Hz. Hseyinin cevap vermesini
syler. Hz. Peygamber, Hz. Alinin evine gider. Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin
ayaa kalkarlar.
Hz. Muhammed: - Hseyin! Cier kem, gz aydnlm! Cebrail, olup biteni bana anlatt
ve sorduun soruya senin cevap vermeni istedi.
Hz. Hseyin: -Dedeciim! Bir kiinin olunu sevmesi efkattendir, karsn sevmesi
ehvettendir, Yce Allah sevmesi ise hakikattendir.
Bu cevap zerine Hz. Ali, oturduu yerden kalkar ve Hz. Hseyini kucaklayarak per,
barna basar ve ona dua eder.
175

Bu olayda da grld zere, Hz. Muhammed ve Hz. Alinin gerek konumlar muhafaza
edilmitir; Hz. Muhammed, peygamberdir ve vahiy sadece ona gelmektedir. Hz. Ali ise ne kadar
deerli olursa olsun, tarihsel kiiliine uygun olarak konumlandrlmtr.
176

A. Nr- Muhammed ve Muhammed- Ali Nuru

Nr- Muhammed ya da Hakkat- Muhammediye anlay tasavvufta, Hz. Muhammedin
nurunun kadim olduu ve btn varlklardan nce yaratlm olduu anlayna dayanmaktadr. Bu
dnceye gre kadim ruh olan Hz. Muhammed, ayn zamanda insan- kmilin en mkemmel
rneidir, buna gre Hakikat- Muhammediye ulaan ayn zamanda insan- kmil de olmu olur.
Erken dnem sufilerinden Sehl et-Tsteri (.283/896) ve Hseyin b. Mansur el-Hallac
(.309/922)da grlen bu dnce bn Arabi (.638/1240) ve mer b. Frd (.632/1235) ile de
felsefi (nazari) tasavvufun temel konularndan biri olmutur.
177

Bu anlay eyh Safi Buyruklarnda uzun bir ekilde ve Hz.Muhammed ve Hz.Ali nuru
olarak anlatlmtr. Buna gre, Hak Tel, demi yaratp ona secde edilmesini emredince eytan
bu emre uymaz, yedi kere emredildii halde secde etmez ve deme dman olur. Yce Allah,
kudretini gstermek iin, her eyi yaratmadan nce yeil bir derya yaratr; derya coar, dalgalanr

175
Bu hikye birok buyrukta gemektedir. Bkz. Gkeler, s.223226.
176
Muhammed-Ali tasavvurunu smaililerde, natk ve samit peygamber anlaynda grmekteyiz. smaililere gre,
insanln dinsel tarihi yedi konuan (natk) peygamber tarafndan balatlacak farkl uzunluklarda yedi devirde
tamamlanacaktr. Her biri mstakil bir kutsal mesaja sahip bu konuan (natk) yedi peygamberin getirdii mesajn
ikin (batn) anlamn aklamakla grevli birer vasileri bulunmaktadr. Bunlara suskun (samit) peygamber de
denilmektedir. Yedi byk peygamber ve vasileri unlardr: Hz. dem iin Hz. it, Hz. Nuh iin Hz. Sam, Hz.
brahim iin Hz. smail, Hz. Musa iin Hz. Harun ya da Hz. Yua, Hz. sa iin havari Petrus Simon, Hz. Muhammed
iin Hz. Alidir. bkz. Defteri, smaililer, s.214.
177
Nur- Muhammed iin bkz. Abdlkerim Cili, el-nsanul-Kmil, II, s.39; eybi, el-Ansr, s.478485; Mehmet
Demirci, Nr- Muhammed, DEFD, (zmir 1983) I, s.239258.
182

ve iinden bir gevher/inci kar. Hak Tel o gevheri alp ikiye bler, biri yeil dieri de ak kandil
olur. Yeil nur Hz.Muhammedin, ak nur Hz.Alinin nuru olup btn ruhlardan nce
yaratlmlardr. Daha sonra Allah, bir melek yaratr, adn Cebrail koyar. Cebraile sen kimsin,
ben kimim? diye soru sorar. Cebrail, sen sensin; ben benim diye cevap verince onu helak eder.
Alt bin yl sonra yine adn Cebrail koyduu bir melek yaratr. Ayn soruyu ona da sorar, Cebrail
cevap vermez. Ona u diye emir gelince alt bin yl sresince uar. Geri geldiinde yine ayn soru
sorulur ve yine cevap vermeyince yeniden alt bin yl umaya balar. Artk aciz kalp decekken
Hak Tel batn gzn aar ve Cebrail kudret kandilini grr. Kandile doru gider, ancak
kandilin kapsn bulamaynca niyaza varr, niyazbend olur, ardndan kap alr. eri girince bir
vcut olmu iki nur grr, biri ak biri de yeildir. Ak nurdan bir ses gelir ve Cebraile ilgili soruya;
sen haliksn, ben mahlkum; sen sultansn, ben senin abd-i mahlkunum, diye cevap vermesini
syler. Cebrail, bu ekilde cevap verince Rabbul-zzet, rahmet stadna ve pirine! der. Pir,
Muhammed Mustafadr; stad, Ali el-Murtezadr.
178

Bu olaydan sonra Yce Allah, drt melek daha yaratr; Mikail, srafil, Azrail ve Azazil. Bu
melekler birbirlerini tanmayp, rastlatklarnda, sen kimsin, ben kimim? diye sorarlard.
Cebrail onlara kim olduklarn syleyince, Azazil hari hepsi kabul ederler. Cebrail, ona ve
dierlerine Allahn kudretini gsterir, ayrca kubbeye benzer kandili asl olarak grrler. Artk
kandilin yedi kaps olmutur, hatiften her bir kapdan bin bir gn hizmet etmeleri emri gelir.
Azazil dahi kapda bin bir gn hizmet eder, kap alp ieri girince bir vcut olmu iki nuru grr,
bir ses nura secde etmesini syler. Nurdan vcudun da, yaratlm olduunu fark eden Azazil
secde etmez, ancak her kapda bin bir gn hizmet etmeye devam eder. Artk son kap aldnda
benlie derek oraya tkrr, o tkrkten bir tavk/tasma biter ki eytann boaznda gemitir.
te eytann deme dmanl buradan gelmektedir.
179

Tasavvuf literatrnde kenz-i mahfi
180
olarak bilinen ve Allahn kinat niin
yarattnn bir cevab olan bu anlay eyh Safi Buyruklarnda ayrntl ve biraz farkl bir ekilde
gemektedir. Buna gre Cenb- Hakk yle buyurmutur:
Ben gizli bir hazineydim, bilinmek istedim ve bunun iin mahlkat yarattm ve
cemalimden bir avu nur alp ona Muhammed ve Ali ismini verdim. mdi gkler

178
Glpnarl 199, vr.140a-141a; Gkeler, s.1922. Bu son iki buyrukta, yukarda anlatlanlarn tarih-i Caferi ve
dier tarih kitaplarnda ayrntl bir ekilde getii sylenmektedir. Yaptmz literatr taramasnda tarih-i Caferi
adnda bir eserin kaydna ulaamadk.
179
Glpnarl 199, vr.141a-141b; Gkeler, s.2225.
180
Kenz-i mahfi; gizli hazine anlamna gelmekte olup; Ben bir gizli hazineydim, bilinmek istedim ve lemleri
yarattm eklinde mehur olan rivayete iaret etmektedir. Bu rivayet iin bkz. Meclisi, Bihr, LXXXIV, s.198, 344;
bn Ebil-Hadid, erhu Nehcil-Bela, V, s.163. bn Teymiyye, Zerkei ve bn Hacer, sufilerin oka kulland bu
rivayetin uydurma olduunu sylemilerdir. Ancak Ali el-Kri, insanlar ve cinleri bana ibadet etsinler diye yarattm
ayetiyle rttn ve mana itibaryla sahih olduunu syler. bkz. Aclni, Keful-Haf, II, s.132.
183

melikesi ve levh-i kalem ve krs ve ar ve cennet ve cehennem ve semavt ve
arzn kabza-i kudretiyle halkndan yz yirmi drt bin yl mikdar mukaddem
kabza-i kudretiyle mecalim nurundan bir avu nur kabz ettim ki Muhammed
Alinin nurudur. Ve ol nurdan ruh- Muhammed Aliyi yarattm ki mahlk-
evveldir. Netekim hir mebs olacaklardr.
181

Her ey yaratlmadan var olan Muhammed Ali nurunun iinde bulunduu kandil ar
yerinde asl durmutur. Hazret-i Hakkn esm-i hsnasnn her birine bin yl kandil iinde tesbih
etmilerdir. Hatta tespih sras Rahman ismine geldiince Allah, rahmet nazaryla Muhammed Ali
nuruna baknca onlara hay vaki olup terlemilerdir. te bu terin bir damlasndan enbiyann
ruhlar yaratlmtr. Tespih sras Kahhar ismine geldiinde yine ayn ey olmu ve Muhammed
ve Alinin bu seferki terlerinden ise mminlerin, taliplerin, sufilerin ve Mslimlerin (bayanlar)
ruhlar yaratlmtr.
182
Nitekim bu balamda Hz.Peygamber; Allahn ilk yaratt benim nurum
ve ruhum olmutur. Allahn ilk yaratt aklm olmutur ve benden herkesin nefsi, zatul-buruc ve
ruhlar lemi yaratlmtr, diye buyurmutur.
183
eyh Seyyid Safinin anlatmyla, Yce Allah
sonunda o iki gevher nurundan yedi kat gkleri ve yedi kat yerleri yaratmtr. Yeil nurdan
gkleri, gn, ay, yldzlar ve btn melekleri yaratm; ak nurdan yerleri, bitkileri, hayvanlar,
kz, bal ve yeraltnda olan denizleri, atei, suyu ve yeli yaratmtr. Yeil nur Hz.
Muhammedin nuru olduu iin gklerin rengi ondan gelmektedir. Hz. Ali de kendi ak nurundan
yaratlm olan yerlerden dolay Ebu Turab (Toprak babas) lakabn ok severdi.
184

mam Cafer Buyruunda da daha on sekiz bin lem yaratlmazdan evvel Muhammed
Mustafa ve Ali el-Murtezann nurlarnn mevcut olduu sylenerek zamanlar gelince
Hz.Muhammedin nuru Abdullahtan, Hz.Alinin nuru ise Ebu Talipten zuhura geldii
sylenmitir. Aslnda bunlarn nurlarnn balangta bir olduunu, doumlaryla bu nurlarn iki
olduunu ancak yine de manaca bir olduklar sylenir.
185

B. Lahmuke Lahmi Anlay

Muhammed Ali tasavvuru ile ilgili Kzlbalkta batnilik-youn anlaylardan biri de,
Hz.Muhammedin kendine karde yaptnda Hz.Aliye sylediine inanlan lahmuke lahmi
anlaydr. Buna gre Hacc dnnde Hz.Peygambere, Ey Resul! Rabbinden sana indirileni

181
Glpnarl 199, vr.142a; Gkeler, s.25. Rivayeti deerlendirme
182
Glpnarl 199, vr.144a-144b.
183
Glpnarl 199, vr.145a; Gkeler, s.34.
184
Glpnarl 199, vr.147a; Gkeler, s.4142.
185
Aytekin, s.150; Aytekin-Malatya, s.213215; Bozkurt, s.171172. Bu Buyruklarda Muhammed ve Ali nuru konusu,
yetmi iki milletin ia ve havari olarak ikiye ayrlmas ve Hz.Alinin Hz.Peygamber tarafndan kendisinden sonra
halife olarak seilmesi dolaymnda ilenmitir. Ayrntl bilgi iin almamzn ikinci blmnde Buyruklarda
Mezhepsel Unsurlar ksmna baklabilir.
184

tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini yapmam olursun. (Maide, 5/67) ayeti nzil
olur. Bunun zerine Hz.Peygamber ashabna bir minber hazrlatr. Minberde Hz.Alinin elinden
tutar ve Ben kimin efendisiysem Ali de onun efendisidir, diyerek Hz.Aliye Ya Ali ben ilmin
ehriyim, sen de kapssn, der ve Hz.Aliyi kendine karde/musahip klar. Bu arada Hz.Ali,
Cebrailin cennetten getirdii gmlei giyer. Bunu gren Hz.Muhammed, Hz.Aliye yle der:
Lahmuke lahm, cismuke cism, demuke dem, rhuke rh / Etin etim, bedenin
bedenim, kann kanm, ruhun ruhumdur.
186

Daha sonra Hz.Peygamber ve Hz.Ali o gmlei beraber giyip, bir ba bir ten olmular,
ikinci kere giydiklerinde iki ba iki ten olmular, son bir kez daha giydiklerinde ba da ten de bir
olmulardr.
187

Risle-i eyh Safinin baka bir yerinde bu olay yle de betimlenmektedir: Hz.
Peygamber, mminlerin topland bir evde herkesin huzurunda Hz. Aliyi kendisine karde
tutunca, Hz. Ali de Hz. Peygamberi rehber edinir, Hz. Resul tarikat hutbesini okur ve Hz.Aliye
dua eder. Bunun zerine sahabeden bazlar Hz.Aliye gelip, lahmuke lahmi ya Ali deyip
otururlar. Hz. Resul, Alinin elini tutup, Ali benim tarikatda olumdur ve hakikatta
karndamdr
188
ve Ya Ali! Sen benim vasimsin ve varisimsin, diyerek ona talep edenlere
erkn- tarikat ve hakikat zerine beyat verme yetkisi verir. Bunun zerine Selman- Farisi, mir
ve Bill-i Habei Hz. Aliden biat alrlar. Hz. Peygamberin ve Hz. Alinin istei zerine Selman,
Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyine rehber olur. Daha sonra, Resulullah, Hz. Aliye git
krne getir yiyelim der. Getirilen krneyi yerler, dua ve glbank ederler.
189

Evrende her eyden ve herkesten nce yaratlan ruhun Hz. Muhammedin ruhu olduu
dncesini temsil eden Nr- Muhammed anlaynn izlerini, lahmuke lahmi anlaynda da
grmekteyiz. Baz Buyruklarda bu anlay anlatlrken, haset ierisinde olan baz mnafklarn bu
szleri yle yorumladklar sylenir: Hz. Muhammed, Hz. Aliye lahmuke lahm/etin etimdir,
derken akrabalklarn ve kardeliklerini; cismuke cism/bedenin bedenimdir, derken amcaolu
olduklarn; demuke dem/kann kanmdr, derken btn ruhlarn kandan yaratlm olduklarn;
rhuke rh/ruhun ruhumdur, derken ruhu olan Hz. Fatmay onunla evlendirmesini ve torunlar
Hz. Hasan ve Hz. Hseyini kastetmitir. Hlbuki rhuke rh, btn ruhlarn Hz.

186
Risle-i eyh Safi, vr.32a-32b; Glpnarl 198, vr.47b; 199, vr.70b; Gkeler, s.192; Aytekin-Malatya, s.203.
187
Olayn ayrntl tasviri iin bkz.Risle-i eyh Safi, vr.31b-34b; Glpnarl 181, vr.17a-18a; 198, vr.45b-49b; 199,
vr.68a-70b; Aytekin-Malatya, s.203; Hafik mam Cafer, vr.209a-209b. Alevilikteki Bir kisvetten iki ba
dncesinin kayna budur.
188
Bu ifade metinde, hz eh fid-dunya vel-hira ifadesinin karl olarak gemektedir. Ancak anlam yukarda
verilenin aksine, Bu benim dnyada ve hirette kardeimdir, demektir.
189
Risle-i eyh Safi, vr.50a-51b.
185

Peygamberden yaratlm olduunu gsterir ki bu nedenle eriatta; bu senin, bu benim anlay
varken, hakikatte; senin-benim" anlay kfrle edeerdir.
190

IV. Buyruklarda Dknlk: Su ve Ceza

Buyruklarda sosyal bir oto kontrol sistemi olarak su ve ceza konusu da ilenmektedir.
Cezalar ilenen suun/gnahn mahiyetine gre deimekte olup, daha ok belli miktarlarda maddi
cezalar iermektedir. Verilen en byk ceza ise dknlk olup, bireyin yaad toplumdan izole
edilmesi ve yalnzlatrlmasdr. zellikle kapal toplumlar halinde yaayanlar iin
dnldnde son derece ar bir cezadr.
Buyruklarda, su ileyen bir talibin suunu itiraf etmesi gerektii vurgulanmtr. eyh
Safi, tarikat iinde olan, evliya izinden giden ve edep zere hareket eden bir talibin su iledii
takdirde, suunu eline alarak meydana gelmesini, peymane yerinde durup mrvvet diyerek
suunu itiraf etmesini tavsiye etmitir. Orada hazr bulunan cemiyet erenleri, o kiinin suunun
byklne, kklne gre erkn yrtp sitemini grmelidirler. Byle bir sreten geen
talip temizlenmi olur, suunu gizleyen talibin ise tarikatta, marifette ve hakikatte eli yoktur,
denmitir.
191
mam Cafer Sadk, gnah ileyen ve iledii gnahtan dolay sitemli olduunun
farknda olan ve bunu erenler huzurunda itiraf eden talibin gnahndan arnacan sylemitir.
nk o mecliste ler, yediler, krklar Cebrail ve gk melekleri de hazr bulunurlar. Erenlerin o
talibin gnahndan gemeleriyle, ler, yediler, krklar, Cebrail ve gk melekleri de o kiinin
gnahndan geerler. Sonunda Yce Allah da o kiinin gnahn balar.
192
Ayrca kiinin nasl
bir su/gnah iledii de nemlidir, snnetten mi dmtr yoksa farzdan m dmtr yoksa bu
ikisi arasnda bir su mu ilemitir ona baklp cezasnn ona gre verilmesi gerekir.
193

A. lgili Terimler: Serdeste, Tarik almak ve Sitem Srmek

Buyruklarda su ve ceza konusunda kullanlan tabirler; mrvvet, serdeste, Zlfikar, tarik,
tarik almak, tercman almak ve sitem srmektir.

190
rnek olarak bkz.Risle-i eyh Safi, vr.33b-34b. Bu arada Buyruklarda, lahmuke lahmi hadisine hl gvenmeyen
baz mnafklarn tutumundan bahsedilir. Bunlar, Hz. Peygambere gnlden tatmin olabilmeleri iin gmleini
karmasn isterler. Gmleini kardnda cesedin bir ban iki olduunu grrler. Havari buna da itiraz eder ve
birliin manas tek ba tek ceset olmaktr deyince Muhammed ve Ali balarn gmlein iine koyup karrlar ve bir
ba bir ceset olarak grnrler. bkz. Glpnarl 181, vr.17b; 198, vr.47b-48a; 199, vr.69b; Gkeler, s.192193.
191
Glpnarl 199, vr.98a; Gkeler, s.320321, 323. Bu konuda bir Hatayi Nefesi iin bkz. Ekler, Seme Nefesler,
n.9.
192
Gkeler, s.323326.
193
Glpnarl 199, vr.110a; Gkeler, s.381. Glpnarlda eer farzdan dmse gnah byk (kebir), snnetten
dmsse kk (sair) ve farz ile snnet arasnda bir gnah ise orta (mtevasst) olmak zere e ayrlmtr. Bkz.
a.g.y. 199, vr.110b-111b.
186

Mrvvet, su ileyen bir talibin meydana gelip erenler huzurunda suunu itiraf etmesi
srasnda ifade ettii ve affedilmeyi dilemesi anlamnda kullanlmaktadr. Kelime olarak yiitlik
ve cmertlik anlama gelmektedir. Serdeste, Zlfikar ve tarik ise suluyu cezalandrmak iin
kullanlan sopa iin kullanlan tabirlerdir. Hz. Alinin Zlfikarna urayasn kliesinin de ifade
ettii zere Kzlbalkta sulularn cezalandrld ara Zlfikardr. Serdeste ve tarik ise daha
sonra Zlfikar yerine kullanlan tabirlerdir. Tarik almak, yetkili kiinin sopayla suluya
vurmasn; sitem srmek ise sulunun mahkeme srecini anlatmaktadr. Son olarak tercman ise
genel olarak Alevilik-Bektailikte dua ve glbank anlamnda kullanlmakla beraber sulunun
iledii sua karlk kefaret olarak dedii maddi bir cezadr.
Buyruklarda Zlfikar, serdeste ve tarik almann kkeniyle ilgili menkbevi olaylar
anlatlmaktadr. Buna gre Zlfikarn serdesteye dnm yle anlatlr: Hz.Alinin
yiitliinden ve klc Zlfikar ile kfirleri yok ediinden bahsedilerek bu klcn Hz.Ali iin nazil
olduu sylenir. Zlfikar yle bir kltr ki Hz.Ali dnda kimse onu knndan karamad gibi
sava esnasnda kltan ihed yani ehadet getir Mslman olan sesi gelmektedir. Nitekim
Cebrail, klc getirip Hz.Alinin beline baladnda la feta illa Ali la seyfe illa Zlfikar (Ali gibi
yiit, Zlfikar gibi kl bulunmaz) demitir. Ancak, Hz.Peygamber vefat etmeden nce Hz.Aliye
artk Zlfikar kimseye kar kullanmamasn vasiyet eder. Bunun zerine Hz.Ali, Zlfikar
Necef deryasna atar ve onun yerine elinde mzrak eklinde bazlarnn dest-i ub/el sopas
dedikleri bir aa paras tamaya balar. Zlfikardan sonra bu aatan sopay kullanmaya
balayan Hz.Ali onunla da birok dman yenmitir. te Hz.Aliden yadigr kalan bu sopaya
tarikat erenleri serdeste demektedirler. Bazlar da serdesteye Zlfikar demilerdir.
194

Tarikatta tarik tercman ise Cebrailden kalmtr. yle ki: Cebrail, Hz.Peygambere her
vahiy getiriinde Yce Allahn selamn sylediinde Hz.Peygamber ayaa kalkar selam alr ve
Cebraile izzet ikramda bulunurdu. Cebrail, bu izzet ve ikramn kendisine yapldn vehmedip
gurura kaplr, bunu fark eden Hz.Muhammed sonraki gelilerinde bu sefer Allahn selamn
sylediinde ayaa kalkmaz; sebebini soran Cebraile de benlie dp kendini beendiini ve
menzilden geri kaldn syler. Hatasn anlayan vahiy melei hemen Hz.Muhammedin
huzurunda peymane yerine geip dara durur ve gnahn eline alr. O esnada Hz.Ali kagelir.
Onu gren Cebrail hemen Aliden eman ister. Hz.Ali, Hz.Peygamberden Cebrail iin af diler,
Hz.Peygamber de Cebrailin sitemini kendi yoluna gre srmesi grevini verir. Bunun zerine

194
Glpnarl 199, vr.115a-115b; Gkeler, s.399404. Cemiyet erenleri serdesteyi Zlfikar olarak kabul etmekte ve
tarikat iinde yiit ve pehlivan olanlara Ali sfatl olmalar artyla Zlfikar sahibi olmakla onurlandrmaktadrlar. Ali
sfatl derken, Hz.Alinin sahip olduu ilim-hilm, merhamet-efkat, izzet-hrmet, hizmet-takva, kemaliyet-edep-erkn,
fikir-feraset, ftvvet-mrvvet, ltuf-kerem, inam-ihsan-izan, fazilet-fasahat-nasihat, sehavet, ecaat, saadet,
mehabet, salbet, kuvvet, kudret, erlik-dilverlik, hnerlik, sururluk sfatlara sahip olmak kastedilmitir. Bkz.
Glpnarl 199, vr.115b-116a; Gkeler, s.404405.
187

Hz.Ali, Cebrailin sitemini srp erkn zerine tarik alp tercman keser. Cebrail daha sonra
Yce Allahn huzuruna kp af diler, Allah cennetten Cefne Helvas almasn ve tercman
ekmesini emreder. Bunun zerine Cebrail, Cefne helvasn ve cennetten kopard krmz bir
elmay nurdan tabak ierisine koyarak Hz.Muhammed ve Hz.Alinin huzuruna gelip tercman
eker ve zrne niyaz ederek gnahndan kurtulur. Bylece tarikat ehline tercman Cebrailden
kalr.
195

mam Cafer Buyruunda erknda tarik almann yedi olduu sylenmi ve tarik almak
yle anlatlmtr: Birinci tarikten on iki tarika kadar sufilerin sitemi srlr ve darb- Ali (Ali
vuruu) ile alnr. Tariki tarik almadan nce Zlfikar boynuna koyup mride secde ve Zlfikar
niyaz edip pirinin eline verip ayaa kalkar. Pir de Zlfikar niyaz edince, tariki elinde Zlfikar
yle der: L fet illa Ali l seyfe illa Zlfikar, stad nefesi, tarikat- iman, destur ah, erkn-
meayh, emr-i halife. Gz grenin, yol varann. Yolca giden yorulmaz. Gerek grdnden
ayrlmaz. Eyvallah gzel ahm! Daha sonra pir ne buyurursa o kadar erkn alar ve sonra;
Tarik kabulluuna grgler muradna Allah diyelim, der. Ardndan Zlfikar altndan geen
mmin ve Mslim (bayan) tarikinin ayana ve Zlfikara niyaz ederler. Ancak insan, Zlfikardan
deerli olduu iin tariki tarik boynuna asp yatar. Pir, taliplerden birine tarikiye bir Zlfikar
almasn emreder. Tariki ayaa kalktktan sonra pir yle dua eder: Zlfikar keskinliine, sr
berkliine, yezit helakliine, mnkir krlne, mmin kardalarn gnl muradna. ler,
yediler, krklar, on iki imamlar, er hak, evliya, enbiya, Allah, Muhammed, Ali, h diyelim h.
196

B. Tarikatta Gnah

eyh Safi Buyruklarnda tarikat iinde gnahn ksm olduu sylenerek eitli rnekler
verilir. Buna gre gnah, byk (kebir), kk (sair) ve ikisi arasnda orta (mutevasst) olmak
zere e ayrlr. Eer talibin iledii gnah/su farzla ilgiliyse byk gnah, snnetle ilgiliyse
kk gnahtr. kisiyle ilgili deilse o da orta gnahtr. Gnahn derecesine gre sitem srlp
erkn yrtlmelidir. Ayrca balang (ibtida) seviyesinde olan ile son noktada (intiha) olann

195
Glpnarl 199, vr.99b-101a; Gkeler, s.329334; Gkeler Buyruunda Hz. Peygamber, Cebraile sen benlik
edip kendi zne marur oldun, onun iin menzilden geri kaldn, dedikten sonra u beyit tank olarak getirilmitir:
Gururdur kiiyi Haktan eden dur/Sleymana tarikat sordu bir mur. Bkz. Gkeler, s.331. Bu olay Aytekin buyruunda
burada anlatlana paralel ancak ok ksa bir ekilde anlatlmtr. Bkz. Aytekin, s.79. Bozkurt buyruunda da,
Cebrailin Ben Tanrya Muhammedden daha yaknm, Muhammedin bana secde etmesi gerekir, anlaynda
muhtemelen yanl anlalarak sadeletirilmitir. Bkz. Bozkurt, s.108. Ayrca mam Cafer Buyruunda gemi
peygamberlerin tarik tercmann uyguladklar rneklerle aklanr. Bkz. Aytekin, s.5760; Bozkurt, s.8386.
196
Aytekin, s.124125; Aytekin-Alaca, s.171; Aytekin-Malatya, s.206207; Bozkurt, s.8586.
188

gnah derecelerine gredir, gzcnn gnah ileyeni cemiyet meydanna getirip sitemini srmesi
gerekir.
197


1. Kk Gnahlar (Sair)

Bir talip yol iinde tarikat haberin syleirken boaz damarn kaldrm olsa ya nutkundan
yanl kelam iitilmi olsa yahut rehberi izin vermeden destursuz bir i etmi olsa ya avam-
halktan bir kimseye ziyandrazlk edip dil olmu olsa veya kizb edip yalan sylemi olsa veya
avam- halktan bir sz erimi olsa ol kii yol iinde gnah- sair etmi olur.
198

Eer talip bu noktada iledii gnah itiraf edip mrvvet deyip peymane yerine durursa
cemiyet erenleri ona birka nasihatte bulunup suunu affederler, zrn ve niyazn kabul ederler.
Eer talip kendisi meydana gelmezse gzc olan kii onu meydana getirir eer itaat ederse tarikat
mucibince sitemini srp erkn yrtrler. nk gnah kktr, tarik tr ve tercman
dahi tr.
199


2. Orta/Ara Gnahlar (Mutevasst)

Kk ile byk arasnda olan orta gnahlar unlardr: Bir talip yol iinde giderken anszn
ayana ta dokunsa yani unun gibi kim bir kabahat edip halkn gzne dkm olsa ve halk
iinde bir noksan yer gstermi olsa veyahut kendi el kaldrm olsa veyahut kendine yezidin eli
demi olsa veya bir mazluma el deirmi olsa veya bir kimseye gnlden kin tutmu olsa ya
intikam ile garazen/kasten i ilemi ya eliyle gmd yerden bir nesne alm olsa veya gzyle
grdn fa etmi olsa veya bir kimsenin gybetini ve mesavini etmi olsa veya bir kimseye
zulm ile uru yeturmu olsa bunlar ileyen tarikat iinde gnah- mutevasst ilemi olur.
200

Bu sulardan birini ileyen talip, suunu kabul edip peymane yerine gelir dara durup
mrvvet deyip yola boyun verirse o kimsenin sitemi srlr, erkn yrtlr. Ona verilecek ceza
be tariktir, nk gnah- mutevassttn tarik betir dahi tercman betir.
201


3. Byk Gnahlar (Kebir)

Buyruklarda byk olarak nitelenen gnahlar unlardr:
1. Bir kii yol talibi olup mrebbi ve musahip sahibi olsa da mrebbisinden destursuz
muhabbete gizlenmi olmas.

197
Glpnarl 199, vr.110b-111b; Gkeler, s.384385.
198
Glpnarl 199, vr.112b; Gkeler, s.392393.
199
Glpnarl 199, vr.112b; Gkeler, s.393.
200
Glpnarl 199, vr.113a; Gkeler, s.394395.
201
Glpnarl 199, vr.113a-113b; Gkeler, s.395.
189

2. Talibin rehberinin izni olmadan ya da musahibinden habersiz bir i ilemesi.
3. Musahibinin evine veya malna dest-dirazlk ve el uzunluu etmesi.
4. Tarikat iinde srr am olmas, rzaperletmi olmas
5. Mrebbisinin gznden dmesi ya da musahibi gnlne demesi.
6. Yola geldikten sonra yoldan dnm olsa ve tekrar meydana gelse.
202

mam Cafer Buyruuna gre sufi; evliya menakb okunurken sz sylese, Seyyid
Nesiminin ilmi ve Kuran- Azimuan okunurken konusa ve pir karsnda konusa byk
gnah ilemi olur.
203
Bir pir avrat boasa ya da yezide kuak zse ya da livata eylese bunlar da
byk gnahtr, artk o pirin ii bitmitir, yoldan dmtr.
204

Byk gnah ileyen kendi isteiyle peymane yerine gelip makam- insafta durup
mrvvet derse ona krk tarik ilzam edilir, nk byk gnahn tarik krktr. Eer krktan
geilirse on iki tarik olmaldr ve hibir ekilde bundan taviz verilmemelidir. On iki tarikn
tercman bir kurbandr, gaziler alp kabul etsinler.
205
Aytekin-Alacada talip byk gnah ilerse,
meydana alnmayp davasnn mahere braklmas gerektii sylenerek pirin grecei gnahn,
kk gnah olduu ifade edilir.
206

C. eitli Ceza rnekleri

Risle-i eyh Safide tarikat kapsnda olan ve daha henz tarikatta balang noktasnda
olan kiinin cezas grece hafiftir. lk defa su ileyen ncelikle pirler huzurunda niyazda
bulunmakla ve af dilemekle balanabilir. Ancak gnahnda srar ederse ve tekrar ederse derece
farkll olmakla beraber verilebilecek en ar ceza ake tercmandan fazla deildir.
207
Marifet
ve hakikat kaplarnn son noktasnda olan kiinin ileyecei sular daha ardr. Ceza miktarlar
ilenen suun itiraf edilip zr dilenmesine bal olarak deimektedir. Bu makamdaki kiilerin
alaca en hafif ceza niyaz ve ake tercman; en ar ise toplumdan kovulma, seksen sitem
vurulmas, yz altm ake tercman alnmasdr.
208

lenen sularn mahiyetiyle ilgili bir rnek vermek gerekirse, mesela yol iindeki iki
karde birbirleriyle kavga edip, gnllerini krsalar. Bunlardan biri mrvvet deyip gnahn itiraf
etse on iki sitem vurulur ve on iki tercman alnr.
209


202
Glpnarl 199, vr.113b; Gkeler, s.395396.
203
Aytekin, s.138; Bozkurt, s. 49.
204
Aytekin-Alaca, s.182; Aytekin-Gmhacky, s.197; Aytekin-Hac Bekta I, s.222.
205
Glpnarl 199, vr.113b-114a; Gkeler, s.396397.
206
Aytekin-Alaca, s.178.
207
Risle-i eyh Safi, vr.38a-38b.
208
Risle-i eyh Safi, vr.39a-40a.
209
Risle-i eyh Safi, vr.39a.
190

Buyruklarda sulu olan talibin piman olup af dilemesi (mrvvet demesi) ve siteminin
grlmesine byk nem verildiini grmekteyiz. Bu konuda sulunun etrafndaki talipler de
uyarlmakta ve eer sulu balanma dilemiyorsa ilerine sokmamalar istenmektedir. u ifadeler
dikkate deerdir:
Dahi eyh Seyyid Safi etdi: Talibin bin bir hli vardr, cem-i keml-i marifet ve
makm- vahdettir. Cmlesinin vacibi oldur ki, eer talipler evliyann tarikn
srp yol varup edebin ve erknn gzedup halka-i sohbetde oturur olsalar,
ilerinde ol taliplerin birisi sitemlu olsa dahi tercmn hsl olsa, ol tercmn
virmeden oturup sohbet etmek haramdr. Ol talipden ol tercmn almaynca ve
ol tercmn hora geurup hakkna vsl olmaynca sohbet etmeyeler, dahi ol
tercmn ikrar, iman olan karndalara vireler. Amma ehl-i zhirden saknup
gstermeyeler. Eer ol tercmndan bir mnkire ve bir mnafa virseler,
yedirseler benim etim yedirmi gibidir, yle bilesiz.
210


Muhibb-i hnedan olan bir kardein dergha nezir olan eyay satmas durumunda o kii
yol iinde sitemli olur. Eer mrvvet deyip makm- insafda durursa doksan dokuz tarik ilzam
edip, gazilere doksan dokuz ake tercman, halifeye yetmi be ake hak, iki yz ake de stad
hakk olarak aha nezir alnmas, nezir olarak alnacak nesnenin de deerinin dergha
gnderilmesi istenir. Byle davranacaklarn dergha makbul olacaklar sylenir.
211

eyh Safi Buyruklarnda Cafer-i Sadka atfen dillendirilen aadaki alnt, yolun
zellii, iledii herhangi bir sutan dolay piman olan kiinin davran biimiyle ilgili ilgin
ayrntlara sahiptir:
Hazret-i mam- Natk Cafer-i Sadk, Menkb- erifinde yle ayan beyan eder
ki, bir kimse halktan gelse bu yola girse, mrebbiye erse, ikrar verse, talip olsa, el
verse, etek tutsa, pirine bel dese, bir nice gnden sonra tarikat mucibince zerine
bir yol varsa veyahut sitem grse, kalbine vesvese getirip ben buna sabr ve
tahamml edemem deyip izin arsa, geri dnse ol kimse Haktan dnm olur.
Zira kendi zn reddetmi olur. Bir zaman ol kii byle gitse ve kimse dahi
sylemese bir mddet sonra kendi insafa gelip zn dinleyip ettii ie nadim
olup piman olsa, bilse kim bu yola gelmek var, dnmek yok, gelenin mal,
dnenin ba. Pes yle olsa miskinlik edip varsa, yol talibi olan kardelere
yalvarsa, mrvvet eylese, pirimden beni dilek edin, yine kabul eylesin dese.
Talipler onu cemiyete gtrseler, peymane yerinde dursa, bir nice gn gzden ve

210
Glpnarl 181, vr.13a-13b; 198, vr.34a-34b; 199, vr.61b.
211
Glpnarl 199, vr.91b-92a; Gkeler, s.284285. Gkelerde dergha ait eyalar at ve katr diye
somutlatrlmtr.
191

gnlden rak olduuna mrvvet deyip erenlere tazarru-niyaz eylese, ldrn
imansz koman dese, pirinin ayana dp yzn srse, alasa. Mrvvet
dedii pir ile cemiyet erenleri efaat edip syleseler, pir onu kabul ettii takdirce
bu tarikat mucibince ol kimsenin mal ve rzk cmle miras olmak gerekdir,
ondan makbule gemi ola, ya ba kymak gerek veya mala kymak gerek kim, ii
temiz ve sa ola.
212

Baz Buyruklarda da ceza miktar belirtilmeksizin, baz davranlar saylarak bunlarn
yaplmas durumunda sufiye tarik alnmas, kurban alnmas ve siteminin srlmesi kadim bir
erkn olarak sunulur:
Eer bir sufi, pirinin ayakkabn giyip ve pirden evvel sofraya el uzatsalar ve
seccadesin zerine otursalar ve atna binseler ve klncn kuansalar ve pirleri
yayan yrtp kendileri atl olsalar ve pirlerinden ileri yrseler yahut pirlerin
yolda koyup kendileri geri dnseler ve pirler nefes eyleyip khil tutsalar. bu zikr
olan ahvallerin kamusundan sufilere hem tarik almak hem dahi kurbann almak
farzdr ki mridin erkn yerini bulup evliyann ayin-i erkn batmaya. ly diri
kla ve inkr eden mnkir ola.
213

mam Cafer Buyruunda, bir sufinin haksz ve rzasz lokma yemesi durumunda eriatta
bu kiiyi eee bindirip yzne kara alarak kyden kye ve ehirden ehre gezdirmek gerektii
sylenir. Byle kii tarikatta ise bandan tacn ve zerinden elbisesini ve elinden asasn alp
ebediyen bir daha yola kabul edilmemelidir. Marifet kapsnda ve cemde yle biriyle
oturulmamal, lrse namaz klnmamaldr. Hakikat kapsnda ise o kiiye secde ettirilmemelidir
hatta byle bir peygamber bile olsa ona mmet olunmamaldr.
214

D. Snnet ve Yedi Farzdan Denlere Verilecek Cezalar

Buyruklarda tarikat iinde uyulmas gereken ilkeleri temsil eden snnet ve yedi farz
yerine getirmeyenlerin ya da Buyruklardaki orijinal ifadesiyle snnet ya da farzlardan
denlerin sularn telafi sadedince yerine getirmesi gereken meyyideler bulunmaktadr.
Buyruklara gre Snnetlerden dene uygulanmas gereken meyyideler unlardr:
1. Birinci snnetten den talip, eer yola boyun emeye devam edecekse, kendi
haline/grgsne braklr ve yapabilecei ne hizmet varsa o kabul edilir.
215


212
Glpnarl 199, vr.93a-93b; Gkeler, s.294296.
213
Aytekin, s.69.
214
Aytekin, s.134; Bozkurt, s.34.
215
Glpnarl 198, vr.68b; 181, vr.29a; 199, vr.90a; Risle-i eyh Safi, vr.41a; Aytekin, s.114; Aytekin-Alaca, s.165;
Aytekin-Hac Bekta II, s.246; Bozkurt, s.132; Gkeler I, s.12; Gkeler II, s.275.
192

2. kinci snnetten dene bir tarik sitem vurulur ve bir tercman alnr, ayrca ah iin
ake nezir alnr. Halifenin ald evladr.
216
Bir tarik ilzam edilip bir ake tercman alnr, ake
halife hakk alnr.
217
srdeste vurulur, ake niyaz alnr; biri halifeye, ikisi gazilere verilir.
218

sitem tarik vurulur, ake tercman alnr.
219
kinci snneti terk eden taliplere, kalbinden
adaveti gidermek iin gn hizmet ettirilir.
220

3. nc snnetten den talibe sitem vurulur, ake tercman alnr, ayrca ake
halifeye alnr
221
yine be ake stad hakk olarak aha nezir alnr.
222
Be srdeste vurulur, be
ake niyaz alnr; akesi gazilere, ikisi halifeye verilir.
223
Bir tarik vurulur.
224
tarik alnr,
ake gazilere ve bir ake de halifeye alnr.
225
Yedi tarik hak, yedi tercman alnr; drt ake
stad hakk, ake de halife hakk olarak kabul edilir.
226

Yedi Farzdan den taliplere verilecek cezalar ise bunlardr:
1. Birinci farzdan dene yedi tarik vurulur, yedi ake gazilere tercman alnr, ayrca ah
iin de dokuz ake nezir alnr.
227
Be tarik ilzam edilir, be ake tercman alnr, be ake halife
hakk olarak yedi ake de aha nezir alnr.
228
Be srdeste vurulur, be ake niyaz alnr; ikisi
halifeye, gazilere verilir.
229
tarik vurulur, yedi ake gazilere tercman alnr; akesi
gazilere tercman verilir, ayrca on ake de nezir verilir.
230
tarik vurulur, ake gazilere, bir
ake halifeye ve be ake Hac Bektaa tercman alnr.
231
Bozkurtun hazrlad buyrukta, ilk
farzdan denlerin cezas ayndr; krk yedi tarik vurulur, yetmi sekiz ake alnr; yars halifeye,
yars da gazilere verilir.
232
On iki tarik hak edilir, on iki imam hkmnce on iki tercman, yedi
ake halife, be ake de stad hakk olarak alnr, ayrca bir de kurban kabul edilir.
233

2. kinci farzdan den talibe dokuz ake tercman cezas verilir, yedi ake halife ve on
yedi ake de ah iin nezir alnr.
234
Yedi tarik ilzam edilip yedi ake tercman alnr,
235
ayrca be

216
Risle-i eyh Safi, vr.41a
217
Glpnarl 181, vr.29a; 198, vr.68b; 199, vr.90a; Aytekin-Alaca, s.165; Gkeler II, s.276.
218
Aytekin, s.114.
219
Aytekin-Hac Bekta II, s.246; Bozkurt, s.132.
220
Gkeler I, s.13.
221
Risle-i eyh Safi, vr.41a-41b
222
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.68b; 199, vr.90a; Gkeler II, s.276.
223
Aytekin, s.114; Bozkurt, s.132. Yalnz bu son buyrukta iki ake halifeye deil pire verilmektedir.
224
Aytekin-Alaca, s.165.
225
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
226
Gkeler I, s.13.
227
Risle-i eyh Safi, vr.41b
228
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.68b; 199, vr.90a; Gkeler II, s.276.
229
Aytekin, s.115.
230
Aytekin-Alaca, s.166.
231
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
232
Bozkurt, s.133.
233
Gkeler I, s.13.
234
Risle-i eyh Safi, vr.41b
235
Aytekin-Alaca, s.166.
193

ake halifeye, on bir ake de stad hakk olarak ah iin alnr.
236
Yedi srdeste vurulur, yedi ake
niyaz alnr; drt ake gazilere, ake halifeye verilir.
237
Yedi tarik vurulur, yedi ake gazilere,
ake halifeye ve on ake Hac Bektaa alnr.
238
Krk yedi tarik vurulur, yetmi sekiz ake
alnr; yars halifeye, yars da gazilere verilir.
239
On yedi kemerbest-i ah gibi on yedi tarik hak
edilir, on yedi tercman, on iki ake halife hakk, yirmi ake stad hakk alnr, ayrca bir de
kurban kabul edilir.
240

3. nc farzdan dene on drt sitem vurulur, on ake halifeye, yedi ake gazilere
tercman alnr, ayrca ah iin otuz ake nezir alnr.
241
On iki tarik ilzam edip on iki ake
[gazilere] tercman alnr, ayrca dokuz ake halifeye, on yedi ake de stad hakk olarak aha
nezir alnr.
242
Dokuz srdeste vurulur, on yedi ake niyaz alnr; on akesi gazilere, yedi akesi
halifeye verilir.
243
Dokuz tarik vurulur, dokuz ake tercman alnr, ake halifeye verilir, ayrca
on alt ake nezir verilir.
244
Dokuz tarik vurulur, on bir ake gazilere, yedi ake halifeye, on alt
ake Hac Bektaa alnr.
245
Krk yedi tarik vurulur, yetmi sekiz ake alnr; yars halifeye, yars
da gazilere verilir.
246
Krk tarik hak edilir, krk tarik, krk tercman, on sekiz ake halifeye, yirmi
sekiz ake stad hakk alnr, ayrca bir kurban kabul edilir.
247

4. Drdnc farzdan dene on yedi tarik sitem vurulur, on yedi ake gazilere tercman,
on iki ake halifeye ve krk ake ah iin nezir olarak alnr.
248
On [yedi] tarik ilzam edilir, on
yedi ake tercman alnr, ayrca on be ake halife hakk, krk ake de stad hakk olarak aha
nezir olarak alnr.
249
On sekiz srdeste vurulur, yirmi yedi ake nezir alnr; on yedi akesi
gazilere, on akesi halifeye verilir.
250
On sekiz tarik vurulur, on yedi ake tercman alnr; on
akesi halifeye, kalan gazilere verilir, ayrca krk ake de nezir verilir.
251
Dokuz tarik vurulur, on
yedi ake gazilere, on ake halifeye,
252
krk ake Hac Bektaa alnr.
253
Krk yedi tarik hak edilir,

236
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.68b-69a; 199, vr.90a-90b; Gkeler II, s.276. Ancak Gkeler IIde stad hakk
olarak aha nezir verilecek miktar on akedir.
237
Aytekin, s.115.
238
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
239
Bozkurt, s.133.
240
Gkeler I, s.13.
241
Risle-i eyh Safi, vr.41b
242
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69a; 199, vr.90b; Gkeler II, s.277.
243
Aytekin, s.115.
244
Aytekin-Alaca, s.166.
245
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
246
Bozkurt, s.133.
247
Gkeler I, s.14.
248
Risle-i eyh Safi, vr.41b
249
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69b; 199, vr.90b; Gkeler II, s.277.
250
Aytekin, s.115.
251
Aytekin-Alaca, s.166.
252
Bozkurt, s.133.
253
Aytekin-Hac Bekta II, s.246.
194

krk yedi tercman alnr, yirmi be ake halifeye, krk ake stad hakk alnr, bir de kurban kabul
edilir.
254

5. Beinci farzdan dene krk sitem vurulur, krk ake gazilere tercman, on yedi ake
halifeye ve krk yedi ake aha nezir olarak alnr.
255
Glpnarl ve benzeri Buyruklarda beinci,
altnc ve yedinci farzlardan dmenin cezalar ayndr; krk yedi tarik vurulur, krk yedi ake
gazilere tercman alnr, otuz [/dokuz] ake halifeye, yetmi dokuz ake ise ah iin stad hakk
olarak alnr.
256
Aytekin buyruunda da kalan farzn gnah ayndr; krk yedi srdeste vurulur,
otuz dokuz ake gazilere, otuz dokuz ake de halifeye niyaz alnr.
257
Krk tarik vurulur, krk ake
tercman alnr; on dokuz akesi halifeye verilir, ayrca yetmi ake de nezir verilir.
258
Krk yedi
tarik vurulur, otuz drt ake gazilere, on dokuz ake halifeye, yetmi ake Hac Bektaa alnr.
259

Dokuz tarik vurulur, on yedi ake alnr; on akesi halifeye, yedi akesi gazilere verilir.
260
Seksen
tarik hak edilir, seksen tarik akesi, seksen tercman alnr. Otuz drt halifeye, yetmi ake stad
hakk, bir de kurban kabul edilir.
261

6. Altnc farzdan dene krk yedi sitem tarik vurulur, yetmi ake tercman, otuz ake
halifeye ve krk bir ake ah iin nezir alnr.
262
Krk yedi tarik vurulur, krk yedi ake gazilere
tercman alnr, otuz [/dokuz] ake halifeye, yetmi dokuz ake ise ah iin stad hakk olarak
alnr.
263
Krk yedi srdeste vurulur, otuz dokuz ake gazilere, otuz dokuz ake de halifeye niyaz
alnr.
264
Krk tarik vurulur, krk ake tercman alnr; on dokuz akesi halifeye verilir, ayrca
yetmi ake de nezir verilir.
265
Krk yedi tarik vurulur, otuz drt ake gazilere, on dokuz ake
halifeye, yetmi ake Hac Bektaa alnr.
266
Yedi tarik vurulur, on drt ake alnr; yedi akesi
gazilere, yedi akesi de halifeye verilir.
267
Seksen tarik hak edilir, seksen tarik akesi, seksen
tercman alnr. Otuz drt halifeye, yetmi ake stad hakk, bir de kurban kabul edilir.
268


254
Gkeler I, s.14.
255
Risle-i eyh Safi, vr.41b-42a
256
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69b; 199, vr.90b; Gkeler II, s.277278. Yalnz Gkeler IIde 47 ake halifeye,
39 ake gazilere verilir.
257
Aytekin, s.115.
258
Aytekin-Alaca, s.166.
259
Aytekin-Hac Bekta II, s.247.
260
Bozkurt, s.133.
261
Gkeler I, s.15.
262
Risle-i eyh Safi, vr.42a
263
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69b; 199, vr.90b; Gkeler II, s.277278. Yalnz Gkeler IIde 47 ake halifeye,
39 ake gazilere verilir.
264
Aytekin, s.115.
265
Aytekin-Alaca, s.166.
266
Aytekin-Hac Bekta II, s.247.
267
Bozkurt, s.133.
268
Gkeler I, s.15.
195

7. Yedinci farzdan dene seksen sitem vurulur, krk yedi ake gazilere tercman, dokuz
ake halifeye ve krk ake aha nezir alnr.
269
Krk yedi tarik vurulur, krk yedi ake gazilere
tercman alnr, otuz [/dokuz] ake halifeye, yetmi dokuz ake ise ah iin stad hakk olarak
alnr.
270
Krk yedi srdeste vurulur, otuz dokuz ake gazilere, otuz dokuz ake de halifeye niyaz
alnr.
271
Krk tarik vurulur, krk ake tercman alnr; on dokuz akesi halifeye verilir, ayrca
yetmi ake de nezir verilir.
272
Krk yedi tarik vurulur, otuz drt ake gazilere, on dokuz ake
halifeye, yetmi ake Hac Bektaa alnr.
273
Be tarik vurulur, be ake alnr; iki akesi halifeye,
akesi gazilere verilir.
274
Seksen tarik hak edilir, seksen tarik akesi, seksen tercman alnr.
Otuz drt halifeye, yetmi ake stad hakk, bir de kurban kabul edilir.
275

Buyruklarn neredeyse tamamnda, snnet ve yedi farz konusunun sonunda bu snnet ve
farzlar yerine getirmeyenlerin yoldan srgn olacaklar ifade edilmektedir.
Dahi bundan sonra bilmi olasz kim bir kii bunca farzdan dse ana derman yokdur, srgn olur.
Andan ol dergha varup kendi zin meyha yiturmek gerek, mrid kabul iderse tlip dahi kabul ide,
mridin kabul itmediine tlipden derman yokdr, yz karadr, srgndr, hibir cemiyyetde yeri yokdr.
Eer mrid kabul iderse ol kiinin cmle maln miras itmek gerek, bu tarik iinde her kim inad ve
muhalefet iderse bu tarika gre amel itmezse srgndr. Ol bu tarikdan deildir, dnya ve hiretde yz
karadr. On iki imam katarndan ve hak ddrndan mahrum kalur, kyamet gnnde cemi enbiyalar ve
evliyalar andan bzr olurlar. Amma bir kimse fakirul-hl olsa tercman ann rzasdr, her ne geturse alup
kabul ideler.
276









269
Risle-i eyh Safi, vr.42a
270
Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69b; 199, vr.90b; Gkeler II, s.277278. Yalnz Gkeler IIde 47 ake halifeye,
39 ake gazilere verilir.
271
Aytekin, s.115.
272
Aytekin-Alaca, s.166.
273
Aytekin-Hac Bekta II, s.247.
274
Bozkurt, s.133.
275
Gkeler I, s.15.
276
Bkz. Glpnarl 181, vr.29b; 198, vr.69a-69b; 199, vr.90b-91a; Gkeler II, s.278280. Metin Glpnarl 181e
aittir. Kr. Risle-i eyh Safi, vr.42a-42b.
196

SONU


Kzlbalk kavram bugn yaygn olarak kullanlan Alevilik ya da Anadolu Alevilii
kavramlarndan nce Alevi topluluklar tanmlamak iin kullanlan emsiye bir kavramdr.
Kzlba ismi ah Haydarn taraftarlar iin almet-i frika olarak setii kzl brkten
gelmektedir. Haydarn mritlerinin Tac- Haydari de denen bu kzl bal takmalaryla onlara
Kzlba/serh-sur denmeye balamtr. Kzlbalarn tarihsel olarak Safevileri desteklemeleri ve
Safevi Devletini kuran asl unsur olmalar sebebiyle Kzlbalk kavram zamanla bir toplulua
isim olmann tesinde siyasi-din ierikli bir anlam dnyasn karlar olmutur.
Safevi Devletini kuran Safevi hanedannn kkeni Erdebil Tekkesinin kurucusu eyh
Safiyddin Erdebiliye (.735/1334) dayanmaktadr. Snni-afii izgide olduu kesin olarak
bilinen Erdebil Tekkesi, eyh Cneyd (.864/1460) zamannda eyhlikten gelen nfuzunu siyasi
emelleri iin kullanmaya balamasyla politize olmutur. Tekkenin politize olmasnda eyh
Cneydin babas eyh brahimden (.851/1447 sonra tekkenin bana getirilmeyip Erdebilden
kovulmas sonras yaad bir dizi olay yardmc olmutur. rnein Anadoluda kendine yakn
bulduu Trkmenler arasnda propaganda yapmas, Trklerin gaza kltrne uygun ekilde
yamalar yapmas, Diyarbakra gidip Uzun Hasann himayesine girerek ortak dmanlar
Karakoyunlulara kar g birlii iine girmesi ve Uzun Hasann kzkardei Hatice Begm ile
evlenmesi gibi. eyh Cneydin Uzun Hasann kzkardeiyle evlenmesiyle Safeviler, Akkoyunlu
Devletiyle akrabalk kurmular, Cneydin olu ah Haydarn (.894/1488) days Uzun
Hasann kz Halime Begm ile evlenmesiyle de artk Akkoyunlu Devletinin doal varisleri
arasna girmilerdir. Bylece Safeviler, tekke eyhliinden gelen manevi nfuzlarna bir de
Akkoyunlularn varisi olmak gibi ok nemli bir siyasi pozisyon ilave etmilerdir. Nitekim ah
smail, 1501de kurduu Safevi Devletini, Akkoyunlular ykarak kurmutur.
Bir siyaset anlaynn ya da bir devletin ayakta kalabilmesi iin bir ideolojiye dayanmas
gerektii olgusu, Ortaalar szkonusu olduunda din mezhep olarak karmza kmaktadr.
Nitekim ah smailin, 1501de Tebrizi alarak devleti kurduktan sonra daha ahlk tacn
giymeden yapt ilk i, On ki mam iiliini devletin resmi mezhebi ilan etmesi olmutur.
Safevilerin, iilii devletin resmi mezhebi olarak semesinde ah smailin yedi yla yakn bir
sre sakland Gilan Lahicanda Zeydi ii Kiya hanedannn yannda ii eitimden gemesinin
yan sra devleti meydana getiren Kzlba unsurlarn iilie eilimli olmalar da etkili olmutur.
Ancak iiliin tercih edilmesinde, aa yukar ayn tabana hitap eden Snni Osmanl ve Snni
197

zbeklerden ayrmak ve farkllamak istei de gz ard edilmemelidir. ah smailin, Gilanda
Zeydi ii eitimden gemesine ramen On ki mam iiliini tercih etmesinde ise douda zbek
batda Osmanldan evrili siyasi rakiplerine kar mcadelede bu mezhebi uygun grmesi
yatmaktadr. Ancak tarihi kaynaklarn gsterdii zere ah smail, Caferilii resmi mezhep ilan
ettiinde bu mezhebi retecek doru drst literatr ve insan kayna bulamad iin Irak
iilerini zellikle de Cebel-i mil (Gney Lbnan) blgesi Arap iilerini Caferilii retmek
zere lkesine davet etmitir. ah smail, iilii resmi mezhep ilan ettikten sonra bu mezhebi zorla
benimsetme yola gitmi ve ilk halifeye svlmesi mecburiyeti getirmitir. ah smailin iilik
adna yapt bir uygulama da soylarnda seyyidlik olduu iddiasn ortaya atarak, ailesini zorla
seyyidlik ecerelerine koydurmak olmasdr. Bylece tekke eyhlii, Akkoyunlularn doal varisi
ve peygamber slalesine mensubiyetle ah smailin karizmatik kiilii tamamlanmtr.
ah smailin kurduu devletin asl unsurlar amlu, Rumlu, Tekel, Ustaclu, Dulkadir,
Varsak gibi Trkmen oymaklardr. Bu Kzlba Trkmen kabileleri olmasayd Safevi Devleti
kurulamazd. Bugn lkemizde yaayan Alevilerin de atalar saylan bu Kzlbalar, Anadolu
kkenli olmalarna ramen gebe kltrne sahip olmalar, yerleik dzene alk olmamalar vb.
sebeplerle birlikte kendilerine daha cazip gelen Safevi propagandas sonucunda Erdebil Tekkesi
eyhlerini destekleyerek onlarn Safevi Devletinin kurmalarna yardmc olmulardr.
Kzlbalarn Safevileri desteklemelerinde, ahlarn mrid-i kmil ve mehdi olarak kabul
etmelerinin de byk rol olmutur. Kurulan devlette ah smailin yaknnda olan Kzlba kabile
reisleri, aldran savanda yenilgiye uradktan sonra karizmatik kutsal ah dnceleri yerle
bir olmasna ramen ah smailin ardl ah Tahmaspn (.984/1576) ocuk olmasn frsat bilip
devleti ynetmilerdir. Ancak bu ynetim devleti paylama eklinde olduu iin lkeyi on yl
srecek bir i savan iine srklemilerdir. ah Tahmasp dizginleri eline aldktan sonra devleti
kabile anlayyla ynetemeyeceinin farkna vararak ynetimde merkeziyeti politikalar
uygulamaya balamtr. Bu uurda Osmanl politikalarn taklit eden Safeviler, kapkulu
sistemine benzer ekilde devirme sistemi uygulayarak Grc, erkes, Ermeni vb. Kafkas
unsurlar gulamn snf altnda Kzlbalarn yerine sisteme dhil etmeye balamlardr. ah
Tahmaspla balayp Byk ah Abbas (. 1037/1628) zamannda tamamlanan srete Kzlbalar
idareden peyderpey uzaklatrlmlardr.
Safevi hanedannn etnik kimlii tartmal olmakla birlikte kurucu unsurlar itibaryla bu
devletin bir Trk Devleti olduu kesindir. Ancak daha sonra ah Tahmasp ve zellikle de ah
Abbas zamannda devletin merkeziyeti politikalar paralelinde devlete ran (Fars-Tacik) ve
Kafkas (Grc, erkes ve Ermeni) unsurlar dhil edilmitir.
198

Tarihin garip bir tecellisi olarak nce Osmanlda ardndan da kurucusu olduklar Safevi
Devletinde muhalefete den Kzlbalar tecride mahkm olmulardr. Zira varlk sahnesine
Safevi Erdebil Tekkesinin temsil ettii bir tarikat olarak ortaya kan Safeviyyenin zamanla
politize oalrak devlet kurmas sonucunda en byk destekileri Kzlbalar da siyasilemilerdir.
ah Abbas zamannda artk tamamen bir devlet cihazna dnen Safeviliin, tarikat zellii
kaybolmutur. Safevilerin devletletii oradan ynetimden uzaklatrlan Kzlbalar, kurucusu
olduklar devletin tarikat zelliklerini terk etmesi sonucu bolukta kalmlardr. Ger yaam
tarzlarna ilaveten bir de iki arada bir derede kalan Kzlba topluluklar, deyim yerindeyse, kendi
yalaryla kavrulmulardr. Zira siyaseten destekledikleri Safevi Devletinden dlanrken
topraklarnda yaadklar Osmanl Devletinde ise cemaat d/Rafz ilan edildikleri iin
merkezlere uzak cra kelerde varlklarn kapal toplum halinde devam ettirmilerdir. ehrin
imknlarndan yoksun kaldklar iin teden beri sahip olduklar Halk slamna uygun bir ekilde
yaamlarn srdrmlerdir. Kzlbalardan ehre gelenler ise 17. Yzylda Bektailik ats altna
girmilerdir.
Kzlbalarn beslendikleri din metinlere bakmak gerekirse ncelikli olarak karmza
Buyruklar kmaktadr. Kelime anlamnn da artrd zere yolun adp ve erknn reten bu
eserler ah Tahmasp zamannda Safevi mritleri olan Kzlbalar iin hazrlanm tasavvufi-ahlaki
kitaplardr. Buyruklarda yolun erknnn aka ah Tahmasp zamannda ortaya konduu ifade
edilmektedir. ah Tahmaspn Kzlba mritlerin byk sayg duyduu eyh Safi ve eyh
Sadreddinin yaayan hatrasna dayal olarak hazrlatt bu metinlerde, tamamen bir tarikat
olarak ortaya konan Kzlbala/yola giri erkn, taliplerin tarikat iinde sahip olmas gereken
edepler, musahip tutmak, bir mrit ve mrebbi tutmann nemi, drt kap krk makam anlay,
tarikat iinde snnet ve yedi farz, kemer, tac, hrka vb. konular tasavvufi erevede
ilenmektedir. Ancak konular ilenirken Safevi ahlarna sk gndermelerde bulunulmaktadr.
rnein tarikata giri ritelinin sonunda yola giren talibe biat ayeti okunur, sonra da gemi Safevi
ahlarna rahmet dilenir ve en son hayatta olan ahn da, elimizdeki metinlere gre yaayan ah,
ya ah Tahmasp, ya I. ah Abbas ya da I. ah Sleymandr, devletinin bekas iin dua edilerek
tren tamamlanr.
Aleviler arasnda Buyruklar, eyh Safi Buyruklar ve mam Cafer-i Sadk Buyruklar
isimleriyle bilinmektedir. Ancak bugn Aleviler arasnda en yaygn olan Buyruk, eyh Safi
Buyruklardr. Esasen her iki Buyruk trnde de mam Cafer-i Sadk belirleyici bir aktr olarak
bulunmasna karn, zellikle bugn Tahtac Alevilere ait olan mam Cafer-i Sadk Buyruunda
Safevi izine rastlanmamaktadr. Sadece birka Hatayi nefesinin yer ald bu Buyruk trnde
Safevilerin olmay, bize gre vaktiyle Safevilerin en byk destekilerinden olan Tekel
199

oymann ah Tahmasp ve ah Abbas zamanlarnda Safevi Devletiyle atma ierisine girmesi
ve sonucunda devletten tamamen uzaklatrlmalar yatmaktadr. Tekel oymann Tahtaclarla
irtibat tam olarak bilinemese de en azndan her iki topluluk da ayn blgeye aittir.
Buyruklar ierikleri itibaryla analiz edildiinde Kzlbalk, bir tarikat olarak
grnmektedir. Ancak Safevi Devletinin kklerinde var olan tarikat zelliklerini terk etmesi
sonucu Kzlbalk iin de tarikatn sreklilii kaybolmutur. ah Tahmasp zamannda taraftarlar
iin yazdrlan Buyruklarda tarikat zelliiyle beraber devletin resmi politikasna uygun olarak
Caferilik mezhebi de ilenmitir. Bu nedenle Buyruklarda ilenen konular itibaryla tercih edilen
mezhep On ki mam iilii/Caferilik olmutur. Bu eserlerde Caferilik izleri, iiliin ayn
zamanda varlk sebebi olan imamet meselesinde aka grlmektedir. Buyruklara gre Hz.
Peygamber (s.a.v.)den sonra halife olmas gereken kii Hz. Ali ve onun ardndan gelen on bir
evladdr. Bu konu tac, hrka, kemer ve Muhammed-Ali nuru gibi tasavvufi simgelerin
kullanlmas yoluyla dolayl olarak anlatld gibi aka Gadir-i Hum, Krtas Hadisesi gibi tarihi
olaylar zikredilerek de anlatlmtr. Yine Caferilikte grlen tevell ve teberr anlay da
Buyruklar da ihmal edilmemesi gereken bir dev olarak vurgulanmtr. lk iki halife Hz. Ebu
Bekir ve Hz. mere kar ntr bir tavr sergilenen Buyruklarda Hz. Osman, Hz. Aie, Muaviye,
Mervan ve Yezid gibi isimler lanetle anlmakta ve kendilerine lanet edilmesi gerektii
vurgulanmaktadr. Konularn genellikle yumuaklkla ve tasavvufi-ahlaki bir seyirde anlatld bu
eserlerde imamet konusunda sert bir tavr sz konusudur.
Genel olarak Alevilik-Bektailikte Allah-Muhammed-Ali ya da Hak-Muhammed-Ali
olarak ifadesini bulan lemeye Buyruklarda rastlanmaz. Bu eserlerde arlkl olarak
Muhammed-Ali birlikteliinden bahsedilmektedir. slam tasavvufundaki Nur- Muhammedi
anlayndan esinlendii ak olan bu anlayta kinat yaratlmadan nce yaratlan nurun
Muhammed ve Alinin nurlar olduu anlayna dayanmaktadr. Ancak konuya genel olarak
bakldnda Buyruklarda, Hz. Muhammed (s.a.v.)in bir peygamber olarak ve Hz. Alinin de
onun damad ve halifesi olarak ayr iki tarihi ahsiyet kabul edildikleri aktr.
Sonu olarak Alevilerin baucu kaynaklarndan olan Buyruklara bakldnda Kzlbalk,
On ki mam nceleyen, ehl-i beyt sevgisini bayraklatrm bir tarikat olarak grnmektedir.

200


EKLER

EK 1: Hutbe-i Duvazdeh mam
1


On iki imam hutbesi Allahn rzas hepsinin zerine olsun- Bismillahirrahmanirrahim.
Peygamberlerinin kabirlerini/meahidini ariflere kble yapan, evliyasnn merkadlerini tavaf
yapanlarn kblesi yapan, onlarn yolundan gitmeyi kyamet gn kurtulu vesilesi klan, illiyyin
cennetlerinde derece artrmaya vesile klan ve hepsinin yolundan gitmeyi btn insanlara farz
klan Allaha hamd olsun. Ey merhametlilerin en merhametlisi! Ahmed Mahmud Ebul-Kasm
Muhammed Mustafa Yce Allah ona salat u selam etsin-. Allahm! Peygamberlerin en ereflisi,
muttakilerin ve arnmlarn (asfiya) efendisi, Araplarn ve Acemlerin z, peygamberlerin
sonuncusu, arnmlarn biricik rnei, dem ile Havvann gz bebei Muhammede rahmet et.
dem su ve amur iindeyken ben peygamberdim, diyen kuds-i hadisin sahibi, kinatn
efendisi, varln z (hulsa-i mevcudat) ve Bihter-i lem sultn- tahtgh- nubuvvet ve rislt-
pot u penah- eriat ve tarikat resnende-i nm la raybe guzarende-i ahvl-i lem-i gayb, suffet-i
safa ve bedr-i behter-i ictiba ve ahter-i beruh- vefa yani Muhammed Mustafa sallallahu tel
aleyhi ve sellem salavtur-rahman shibul-vahyi vet-tenzil. Allahumme lena kbetel-hayr
efaten htfeten bir-rahmeti mmetine Muhammed ve isna aera imamen.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i Muhammed Mustafa, ved-duha velleyli iza seca ve
nbvvet-i sahibil-ala.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i imam Ali el-Murteza, enuhe hel et, hatemullahi
alel-ala.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Hasan hulk-i rza, rabbi el-fevhie ma zahara
minha ve ma batane.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Hseyin mazlum- ehid-i det-i Kerbel, ve en
teklu alellahi feiza cae eceluha
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Zeynelabidin masum pak. huvellezi bease fil-
mmiyyine rasula.

1
Gkeler Buyruu ( Hz Kitbu Makam- Menkb- erif Kutbul-rifin Hazret-i eyh Seyyid Safi kaddesallahu
srrahul-aziz), s.101106.
201

Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Muhammed Bakr. ve misluhum meahum ve
edhilnahum fi rahmetina.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Cafer Sadk, asli ilm ilellahi ve amelen saliha.
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Musa Kazm, keennehu veliyyun hamidun ve
yulekkaha
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Hetum kble-yi heftom Sultan- Horasan ah
Ali Musa Rza. fettebeani ehdeke seviyen lirrahmani
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Muhammed Taki, men la yemutu bela vaden
aleyhi
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Ali Naki, ve en teuddu nimetallahi la tuhsuha
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam Hasan Askeri, kul la eselukum aleyhi ecran
illal-meveddete fil-ekriba
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam nur- Muhammed Mehdi
Allahumme salli ala seyyidina nur-i mam davetin-nebevi vel-uslil-Haydari vel-
miktil-ftm vel-mekrimil-Hseyni ve-ecatil-Hseyni vel-kidis-Seccdi, vel-ulmil-
Bkri vel-muciztil-Caferi vel-ftil-Kzmi vel-hicazir-Radavi, vel-merhil-Cevdi ve
siratil-Mihadi vel-heybet fi sdkillahil-Askeri vel-hakkud-din bis-sdk vel-kelimatillahi ve
emanillah fi sdkillah nurul-iman ve mazharur-resa seyyidul-insani vel-cinni vel-cnn
202

EK 2: Buyruklardan Bir Dua rnei
2


/154a/ Bu okunan Kelm- Kadmin ve Furkn- Azmin nurunu ve sevabn ve hasentn ve
berektn ve sr- rahmetini Hak Subhnehu ve Tel, seyyidus-sdt ve muhibbeyn-i mevcdt
ani bihi immn- ehidn- det-i Kerbel Hazret-i mam Hasan ve mam Hseyin /154b/ ervh-
eriflerine vsl olmaklyun ve duvazde imam ve eharde-i masum- pk ervh-
mukaddeslerine vsl olmaklyun ve bahuss Sultn- Evliy ve Burhnul-Etkiy Hazret-i
Hnkr Hac Bekta Velinin pk, aziz, erif, latif ruh- erifleriyun ve evladndan olan erenler
ruh- erifleriyun ve bki erenler selmetiyun ve cmle tarikat erenleri iun Ak Kubbe komular
iun ve bahusus era dibinde ervhlaryun hizmeti hora geen pirler iun ve erenle ruh iun ve
bkide olan pirler ve erenler safasyun iklim erenleri iun ve Horasan pirleri iun ve ler,
yediler, krklar ve yzler, binler birikup ve yol erkn erenleri ervhyun ve meclisde hzrn
ve gibn selmetiyun okuyan ve dinleyen ve alayp anlayanlar selametliiyun ve duaya
muhta olan garip canlar iun, bizi duadan ve glbankden ve himmetden ve niyyetden unutman
deyu dua emanet edenler iun, hayrn ve ihsann ve sadakasn ve nezirin ve kurbann ve eran ve
tercmann /155a/ aldmz muhib mminler iun, onlara sadaka bize helal olmasyun cemi
enbiy ve evliy ve asfiy ve etkiy ve bidn ve zhidn ervhyun, ahmz selmetiyun mlk-i
imtilak iun ve mr-i devleti ve adl-i adleti ve fursant ve nusreti yevmen fe-yevmen mzdd
olmasyun ve klc stn olmasyun, gkten rahmet, yerden berekt vermekliiyun, haclar
kuvvetiyun, gaziler frsant iun Muhammed Mustafann mnevver, mutahhar, mukaddes,
mcell, musaff, mzekk, aziz, latif ruh- erifleriyun, liyun, evlatlaryun, ashab iun
ervhyun ve etbyun, yedi kat yeri ve yedi kat g ar ve krs ve levh-i kalem ve on sekiz bin
ve on sekiz bin lemde olan isnleri ve cinleri ve devleri ve pirleri ve yeryznde uan kular ve
deryalar ve deryada olan balklar ve haeratlar ve cmle mahlukatlar sen yarattn, senin bin bir
ulu adlarn hrmeti hakkyun, Ya Rabbi! Senin tanrln, birliin, varln, ltfun, ve keremin ve
inmn ve ihsann, kadimliin ve hakimliin ve azametliin ve faziletliin ve inayetliin
hrmetiyun, yedi kat yerde ve yedi kat /155b/ gkde, arda ve krside, levhde ve kalemde ve on
sekiz bin lemde olan melikeleri ve feritahlar ve pirlerinin ve zakirinin ve tesbihlerinin ve
tehlillerinin ve ibadetlerinin ve iradetlerinin ve ettikleri hizmetlerinin ve kulluklarnn, izzetlerinin
ve azametlerinin hrmeti hakkyun, ndi aliyyen mazharal-acibi tecidhu avnen leke fin-
nevibi ilallhi hceten aleyha kullu hemmin ve gammin seyenceli bi-inyetike Ya Allah! Ve bi-
nbvvetike Ya Muhammed! Ve bi-velyetike Ya Ali! ve aleyha muhavvil edrikni (4) eisni (4) l

2
Glpnarl 199 (Kitab- Makam Menkb- Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi), vr.154a-158b.
203

fet illa Ali l seyfe illa Zulfikr, bu zikr olunan nadi Alinin izzeti ve evketi ve hrmeti
hakkyun, iki cihan serveri Muhammed Mustafann ve ah Ali el-Murtezann ve Fatmatuz-
Zehra ve Hadicetul-Kbrann ve mam Hasan Hulk-i Rzann ve mam Hseyin ehid-i mazlum
det-i Kerbelnn ve mam Zeynelbidin masum- pk ve mam Muhammed Bkrn ve mam
Cafer-i Sdkn ve mam Musa-i Kzmn ve mam Ali Musa Rzann ve mam Muhammed
Takinin ve mam Ali Nakinin ve mam Hasan Askeri Liannx ve mam Muhammed Mehdi-yi
Shib-i Zamann ve bu zikr olunan ulu azim imamlarn hrmeti hakkyun ve dem peygamberin
ve Havv anann /156a/ ve dem peygambere olan hrmetin ve izzetin ve azametin ve buyruk
tutup secde eden Melikelerin ve ona olan ulu azim secdenin ve ulu ihsanlar ve cmlenin
evladnn ve evlad olan peygamberlerin hrmeti hakkyun, Eyyub peygamberin tenine kurtlar
yryp bedenine shhat bulduunun ve Yakup peygamber olu Yusufdan ayrlup alayu bar
biryan ve cekeri giryan ve iki gzleri kr olup Yusuf dahi Hak Tel Msra sultan edip bunca
zaman hasret birbirine kavuup buluup Yakup peygamberin dahi gzleri alp az- hurrem
olduunun hrmeti hakkyun Musa a.m Tur danda her dim Hakkla etdii kelimatlarn ve
mnacatlarn ve elinde olan asas evran ve asa ile gsterdii mucizatlarn ve sa a.m. nefsiyle Hak
Tel lleri diri kldnn hrmeti hakkyun, Davuda nazil olan Zeburun, Musaya nazil olan
Tevratn, saya nazil olan ncilin, Muhammede nazil olan Kuran- Azimim ve Furkan-
Kerimin ve bu zikr olunan drt kitabn ve yedi suhufun yz on drt sure-i /156b/ kelamn ve otuz
iki siparenin, yirmi dokuz hecenin hrmeti hakkyun ve hameletul-ar melikeleri Cebrail,
Azrail ve Mikail, srafil ve bunlarn ululuklar ve azametleri ve hizmetleri hrmeti hakkyun
Mekkenin ve Medinenin hrmeti hakkyun, Mekkeye ve Medineye cemi olan seksen bin
hacnn, doksan bin duacnn ve Arafatda kesilen smail peygamber kurbannn ve Kabe-i erif
kapsnda hacerul-esved tann ve b- zemzem suyunun ve Kabe-i erifde klnan kabul olmu
namazlarn hrmeti hakkyun iki cihann gnei Muhammed Mustafaya Hak Tel ihsan edip
verdii efaatn ve inayetin ve hrmetin ve mizann ve kermetinin ve h- Merdn ma Ali el-
Murtezann mucizatnn ve kermetinin ve azametinin ve evketinin ve Dldlnn ve
Zlfikrnn ve Kanberinin ve Zlfikr ile etdii gazann hrmeti hakkyun, yedi tamu, sekiz
umak cennet-i alann iinde olan drt rman biri st, biri bal, biri hamir biri b- kevserdir ve
ona saki olan h- Merdn mam Ali el-Murtezann hizmetinde olan glmanlarn ve Vildanlarn
ve hurilerin ve hulle donlarn /157a/ bien dris peygamberin ve b- Kevser nasib olan mmin-
mslim kullarnn hrmeti hakkyun, iki cihan serveri Muhammed Mustafann, mam Ali el-
Murtezann vardklar miracn ve urunduklar tacn ve ol miraca giderken bindikleri Burakn ve
Burak gtren Cebrail-i Eminin ve aya altnda bile kalkan muallak tann ve ol miracda
Hakkla vuslat olup merhaba edip ellerin ve syleilen doksan bin kelamlarn ve onda olan
204

sohbetlerin ve onda dilenen hacetlerin ve onda olan ibadetlerin ve iradetlerin ve onda kabul olan
dualarn ve onda olsan secdelerin ve onda olan secde-i temennalarn ve ziyarete gelen
Melikelerin ve feritahlarn dahi krklar cemiyetinde iilen erbeti engrn ve onu getiren
Selman- Farisinin ve onda olan meclis-i irfann ve onda olan krklar semann ve Hazret-i
Habibin emlesini, krklar ak edip Tennur ettiinin ve ol Hakkn divan- derghnda kabul olan
ulu azim cemiyetin hrmeti hakkyun yz yirmi drt bin peygamberlerin /157b/ yz on
mrsellerin ve nebilerin ve velilerin, alakta, ycede, zahirde, batnda yatan erenlerin, evliyalarn,
azizlerin, ehitlerin, gzclerin, bekilerin, ehide bah canlarn, drt kede, yedi iklimde, levhde,
kalemde, on sekiz bin lemde saklayp bekleyenler yz suyu hrmeti hakkyun ve yalnzlar
yolda olan ve arnca gelen, yetien boz atl, boz ak donlu, eli altn evganlx, ba yeil
kisvetli Hazret-i Hzr lyas ve Hzr Nebinin karanlk ikliminde itii b- hayat ve ol b- hayat
bulup kendine iiren hrmeti hakkyun ve Hakka yakn olan mmin kullarn ve duas mstecab
olan canlarn ve Halepde yzlen Seyyid Nesiminin ve Badadda aslan Mansurun ve dr-
Mansur olan mmin-mslim kullarn ve ekilen Ali glbenginin hrmeti hakkyun, Ya Rabbi!
Yzmz kara, gnahmz oktur, divan- derghnda duamz sen kabul eyle, reddeyleme, ol
senin Haklnn hakkyun, fazl- muhabbet zt- Mustafa hakkyun, cemali pertevi evki
hakkyun, kemal-i kudret-i ak hakkyun, kelam- ilm-i esmas /158a/ hakkyun, dahi sa
msemmas hakkyun, mualla ar- fer-i krs hakkyun Muhammed Ali ve nebi hakkyun,
velilerin hrka-i donu hakkyun, nebi seyr ettii mirac hakkyun, Mekke, Medine, Hacc
hakkyun, seraser cmle enbiya hakkyun, tarik- mzdemizxx evliya hakkyun, mdam
ardm ol ah hakkyun, hacet kabul olan dergh hakkyun, mam Hasan ehid can
hakkyun, dklen mam Hseyin kan hakkyun hem on iki ahzdeler, imamlar, arnca
yetien erenler hakkyun, enel-hakk syleyen Mansur hakkyun, ehitlere dklen nur
hakkyun, Seyyid Gazi, Hacm Hnkr Hac Bekta Velinin hakkyun, erenlerin etdii ikrar
hakkyun, ler, yediler, krklar hakkyun, budala kavm- sermsar hakkyun, Mecnun u Leyla
hasretler hakkyun, erenler hrkas yolu hakkyun, safa ehl-i sufi-Sfi hakkyun, eyvallah insaf
hakkyun, Horasan Pirlerinin nutk hakkyun, nihan dervilerin srr hakkyun, bu yoldaki
pirler hakkyun, Rum Abdallarnn sdk hakkyun, klarn atei ehix hakkyun, tesbih
sehergh hakkyun, suum bala h- Kerbel hakkyun /158b/ kamu mminlerin ah- evliya
hakkyun kabul et bu duam! Ya lhi! Sensin cmlenin pot- penh hrmeti hakkyun, varda
belde yatan eyh Seyyid Safi ve Sultan Hatayi padiahn ve srdkleri yollarnn ve erknlarn,
tevhidlerin ve ulu azim cemiyyetlerinin zevki ve safasnn ve cmle tahta geen evlatlarnn ve
mrid-i kmil Sleyman- Zaman ahmzn dem-i devleti ve dem-i devran hrmeti hakkyun,
geree H.
205

EK 3. Karlatrmal Bir Mrebbinin Bilmesi Gereken 28 Soru ve Cevab
Tablosu
Risle-i eyh Safi
1021/1612
vr.10b-13b.
Yap Kredi
(eyh Safi Menkb)
11/17.yzyl
vr.32b-33b.
Tevhid Tevhid
Adalet (Adil) Adalet (Adil)
Nbvvet Nbvvet
Emanet mamet
Emr-i Maruf Emr-i Maruf
Nehy-i Mnker Nehy-i Mnker
Tevell Teberr
Teberr Tevell
Kimin olusun? Yol oluyum Kimin olusun? Yol oluyum
Yol kimindir? Yol, Muhammed Alinindir. Yol kimindir? Muhammed Alinindir.
Muhammed Alinin yolu hangisidir?
eriatdr, Tarikatdr, Marifetdir, Hakikatdir.
Muhammed Alinin yolu kangdr? Evvel eriat,
ikinci tarikat, nc marifet, drdnc ilm-i
hakikat.
Tc ve hrka kime geldi? nce dem
Safiyyullha sonra Nuha ondan da brahim
Halilullaha geldi.
Kisve kadr? Yedidir.
SorsalarCevap vir ki, donu yeildir.
Yedi kisve kime geldi? Evvel dem Safyyullha
geldi. kinci Nuh Nebiyyullha geldi. nc
[.] Beinci s Rhullha geldi. Altnc
Muhammed Reslullha geldi. Yedinci Ali
Velyyullha geldi.
Muhammed Aliye nice geldi? Muhammede
ak, Aliye krmz geldi.
Kisvetin rengi nedir? dem Safyyullha evvel ak
geldi. kinci Nuh Neciyyullha sar geldi. nc
brahim Hallullha siyh geldi. [Drdnc] Msa
Kelmullha sar geldi. Beinci s Rhullha
gk geldi. Altnc Muhammed Reslullha yeil
geldi. Yedinci Ali Velyyullha krmz geldi.
Tcn snneti nedir? Pre hizmet etmekdir. Tcn farz nedir? Cevap vir ki sohbet-i prdir.
Tcn asl nedir? stifardr. Tcn snneti nedir? Eyit ki hizmet-i prdir.
Tcn feri nedir? Yaramaz ileri brakp, iyi
ameller ileyip erenler cemiyetine ulamaktr.
tcn asl nedir? Di ki istifrdr.
Bir sahib-i nasihat olmakdr ve halktan kendini
saknmaktr ve rehberine si olmayp, klara
ve riflere yetiip her ne derler ise gc yetdii
yerden grnmektir.
On sekizinci deseler ki tcn feri nedir? Eyit ki
yamn huylardan gep yahlara ulamakdr.
Tcn kaps nedir? Halifedir. Hibir ekilde
halifeye asilik gstermemektir.
On dokuzuncu deseler ki tcn kblesi nedir? Cevap
vir ki halfedir.
Tcn kelimesi nedir? Pre erimektir.
Yirminci deseler ki tcn asabesi nedir? Eyit ki
prdir.
Tcn terkleri nedir? Murteza Alinin
ilemedii amelleri ilememektir. Onun emrini
tutmak, Allah ve Reslne asi olmamaktr.
Yirmi birinci deseler ki tcn ii nedir? Eyit ki
nrdur.
Tcn dairesi nedir? On iki imama erimektir. Yirmi ikinci deseler ki tcn taras nedir? Eyit ki
206

duvz immdr.
Tcn iman nedir? man- staddr.
Yirmi nc deseler ki tcn tazmi nedir? Diye ki
hilmdir. Ve hem klls elifdir.
Pr nedir? krardr.
Yirmi drdnc deseler ki tcn on iki immdr.
Amm terk mansdr ki mm Ali el-Murtez men
eylemidir. Zr ki piv-y fahrimizdir.
htiyarl nedir? lmeden nce lmektir.
Yirmi beinci deseler ki tcn bnyesi nedir? Eyit ki
hakkatdr.
Tcn hayat nedir? Pr elinden giymektir. Pr
ariftir, Muhammed Aliye ikrar edendir.
Yirmi altnc deseler ki tcn astr nedir? Eyit ki
eyit ki kefendir.
Tcn memt nedir? Pr elinden giymeyip
taklidne giyip taklit olmakdr.
Yirmi yedinci deseler ki tcn hayt nedir? Eyit ki
baa komakdr.
Tcn hakikati nedir? Kimseye horluk ile
bakmayp, yetmi iki millete tek nazar ile
bakp, herkese muhabbet gstere. Bu iyi, bu
kt demeye. Daima adap zere ola, mlyni
cevap sylemeye, emir-nehiy zere ola. Be
vakte kim ve eri muhkem ola.
Yirmi sekizinci deseler ki tcn memt nedir? Eyit
ki yere komakdr.
207

EK 4: Karlatrmal Snnet Tablosu Kronolojik Sraya Gre-
Buyruk Ad

Birinci Snnet kinci Snnet nc Snnet
Glpnarl 198 (Kitb-
Menkb- erif)
1010/1601den sonra
vr.67b-69b.
Sfi olan kimesne dilini
kelime-i tevhidden hli
itmeye.
Kalbinden adveti
gtre kimseye kin giz
tutmaya buz ve hased
itmeye hrsa uyup
eytana gnl katmaya.
Nutk- kudret hak ola
kimesne ile cenk ve
cidal itmeye ve kimseye
dmanlk itmeye.
Glpnarl 181
(Menkbul-Esrr
Behcetul-Ahrr Hz.mam-
Ntk Cafer-i Sadk a.s.
telif-i Seyyid Hatayi)
1017/1608
vr.29a-30a.
Sfi olan kimesne dilin
kelime-i tevhidden hli
itmeye.
Kalbinden adveti
gtre kimseye kin kibir
tutmaya, buz ve hased
itmeye, hrsa uyup
eytana gnl katmaya.
Nutk- kudret hak ola
kimesne ile cenk ve
cidal ve kimseye
dmanlk itmeye
Risle-i eyh Safi
1021/1612
Birinci Tablo
vr.40a-42b.
Sfi dilin kelime-i
tevhidden irmeye.


Sfi kalbinden kibri ve
ucub- tekekkbri
gidere.
Farzlar bile ve eda
eyleye. ykeyi
kenduden gedere.
Risle-i eyh Safi
1021/1612
kinci Tablo
vr.60b-61a.
Sfi dilin kelime-i
tevhidden ayrmaya.
Muhammed Aliyi ve
deerli evlatlarn
zikrede.
Gnlnden fkeyi
gidere ve dernunu/iini
pk ide.
Buyurulan farzlar bile
ve ol hkm zerine ola.
Glpnarl 199
(Kitb- Makm Menkb-
Kutbul-rifn Hazret-i
eyh Seyyid Safi)
11/17.yzyl
vr.89b-91b.
Sfi olan kimse dilini
kelime-i tevhidden hli.




Kalbinden adveti
gtre kimseye kin kibir
tutmaya, buz ve hased
itmeye, hrsa uyup
eytana gnl katmaya.
Nutk- kudret hak ola
kimesne ile cenk ve
cidal itmeye ve kimseye
dmanlk itmeye.
Yap Kredi
(eyh Safi Menkb)
11/17.yzyl
vr.16a
[Ehl-i tarikat] kelime-i
tevhidden dilin hli
eylemeye.
Tlip bin ise bir otura. Kalbinden adveti
gtreler.
Gkeler Buyruu
(Sivas Kangal Yellice
Ky)
1265/1823
Birinci Tablo
s.212.
Mmin dima kelime-i
tevhidden hli olmaya.



Mmin olan sfi
kalbinden adveti
gtre. Yani daima
mahlkattan bir mahlk
kendinden incinmeye.
Tarikatn her trl
yolunu yerine
getirmektir. Snnet-i
Resul, tarikat- Resul
demektir. Tarikatta farz
yedidir.
Gkeler Buyruu
(Sivas Kangal Yellice
Ky)
1265/1823
kinci Tablo
s.273.
Sfi olan kimesne dilini
kelime-i tevhidden
itmeye.


Kalbinden adveti
gtre, kimseye kin ve
kibir dutmaya, buz,
haset itmeye, hrsa uyup
eytana gnl katmaya.
Nutku kudret-i Hak ola,
kimse ile cenk ve cidal
etmeye ve kimseye
dmanlk etmeye.
Sefer Aytekin zmir
Nshas 1309/1891
s.114115.
Gnlnde kin-kibir
olmaya.

Kalbinde adavet olmaya. Turab ola.
208

Sefer Aytekin Alaca
Nshas t.y.
s.164166.
Daima Allahn kelm
dilinden ve kelime-i
tevhid kalbinden
gitmeye.
Kalbinden adveti
gidere.
Eer talip bin ise bir gibi
otura ve bir syleye.
Sefer Aytekin Hac
Bekta II. Nsha
t.y.
s.245247.
Zikr-i Hak dilinden
hali olmaya.

Advet var ise kalbinden
gidere.
Talip olan yola teslim
olmaktr.


209

EK 5: Karlatrmal Yedi Farz Tablosu Kronolojik Sraya Gre-
Buyruk Ad

Birinci
Farz
kinci
Farz
nc
Farz
Drdn
c Farz
Beinci
Farz
Altnc
Farz
Yedinci
Farz
Glpnarl
198 (Kitb-
Menkb-
erif)
1010/1601
den sonra
vr.67b-69b.
Sfi olan
kimesne
gayetle
srdr ola,
zhid
imann
eytandan
nice
sakunursa
sufi dahi
srrn
halkdan
yle sakna.

Talip
bin ise
bir otura
ve
birden
syleye
Mzn-
Hakka mut
ola, bir
gnahna bin
zr ve niyaz
eyleye.
Kimsenin
gybetin
itmeye ve
yalan
sylemeye ve
hem yalan
yire and
imeye.
Mrebbi
hakkna
mut
ola,
emrine
fermn
ola.
Kuak
kuana,
halifeden
el alup
tvbe
eyleye.

Mushibi
ni
hakikat-
hak
cemiyet
e yiture.

Halifeden
tc ve kisvet
kabul
eyleye.
Sufiliin bir
art dahi
budur ki
zn
meyha
yitre ve
tarikat
zerine
olmayana
sufidir deyu
inanmayasz.
Glpnarl
181
(Menkbul-
Esrr
Behcetul-
Ahrr
Hz.mam-
Ntk Cafer-i
Sadk a.s.
telif-i Seyyid
Hatayi)
1017/1608
vr.29a-30a.
Sfi olan
kimse
gayetde
srdr ola,
zhid
imann
eytandan
nice
saknursa,
sufi dahi
srrn
halkdan
yle sakna.

Talip
bin bir
ise bir
otura ve
bir
dilden
syleye

Mzn-
Hakka mut
ola, bir
gnaha bin
zr ve niyaz
eyleye.
Kimsenin
gybetin
itmeye ve
yalan
sylemeye ve
hem yalan
yere and
imeye.
Gayret
kuan
kuanup
hak
menzilin
de ola.
Rabbisin
e mut
ola,
emrine
fermanb
or ola.

Mushibi
ni
hakikat
cemiyet
e yiture.

Halifelerde
n tc ve
kisvet
kabul
eyleye.
Risle-i
eyh Safi
1021/1612
Birinci
Tablo
vr.40a-42b.
Sr
saklayc
ola ve
erknn
zhidden
saklaya.


Bir nefes
ki
sylene,
haklayub
hak bile,
hccet
ehli
olmaya.
zrne
niyaz ehli
ola.
Mrebbi
hakkna
mut ola.
Mushib
hakkn
hak bilub
cemi
cemiyyet
e yeture.
Tevbe
ehli ve
shib-i
ird ola.
Tc uruna
ve
stadlara
mut ola
ve ayn-
cem
kardalar
hak baka,
hakl bile
bula.

Risle-i
eyh Safi
1021/1612
kinci Tablo
Vr.60b-61a.

Srdr ola.









Zahidden
erknn
saklaya.
Bir
kimse bir
nefes
eylese
an hak
bile.
zrne
niyaz ehli
ola ve her
belya
teslim-i
rzda ola.
Mrebbi
hakkna
mut ola,
hccet
ehli
olmaya.
Mushipli
ola ve
muship
hakkn
hak bile.
Daima
gnahna
tvbe
edici ola.
Tc uruna
ve bu zikr
olunan
erknlar
bile ve ecir
eyleye ve
her
kemlinde
noksn
olmaya ve
bu
210

hkmlere
muhalefet
eylemeye
ve niyz
ehli ola ve
shib-i
ird ola ve
halim ve
mazlum
ola.
Muhamme
d Ali sfat
budur.
Glpnarl
199
(Kitb-
Makm
Menkb-
Kutbul-rifn
Hazret-i eyh
Seyyid Safi)
11/17.yzyl
Vr.89b-91b.
Sfi olan
kimesne
gayetle
srdr ola,
zhid
imann
eytandan
nice
saknursa,
sufi dahi
srrn
halkdan
yle
sakna.


Talip bin
bir ise
bir otura
ve bir
dilden
syleye.
Mzn-
Hakka mut
ola, bir
gnaha bin
zr ve
niyaz eyleye.
Kimsenin
gybetin
itmeye ve
yalan yire
and imeye
ve yalan
sylemeye.

Mrebbi
hakkna
mut ola,
emrine
fermn
ola.
Kuak
kuana,
halifeden
el alup
tvbe
eyleye.
Mushibi
ni
hakikat-
hak
cemiyete
yiture.
Halifeden
tc ve
kisvet
kabul
eyleye.
Sufiliin
bir farz
dahi budur
ki zn
meyha
yitre bu
tarik
zerine
olmayan
sufidir
deyu
inanmaya-
sz.
Yap Kredi
(eyh Safi
Menkb)
11/17.yzyl
Vr.16a-16b.
Zhid
dinin nice
saknur
ise
eytandan
, k
dahi
imann
yle
sakna.
Dostunu
kudret
makam
na
iletmi
ola.
Hak yoluna
bin niyz
itmi ola;
bu kadar
mrvvet
kendude
buluna.
Mushib
ve
mrebbi
hakkna
muti
ola.
Mushib
hakkn
cemiyye
te yitre.
Halifede
n tevbe
itmekdur
.
Halifeden
tac
urunmakd
ur.
Gkeler
Buyruu
(Sivas Kangal
Yellice Ky)
1265/1823
Birinci
Tablo
s.212.
Talipler
srda
gerektir.
eriat
kavmi
eytandan
dinlerini
nice
saknrsa
talip dahi
imann
mnafkta
n yle
Talipler
drt
kapda
kmil o-
lup sa-
ylm
olmal-
lar ve
ispatlar
olmal-
dr. Sa-
ylm
olmak
Mmin ve
sufi olan
canlar hrs
nefsini
ldrmelidirl
er. O kadar
ki kendileri-
ni bir mev-
ta gibi bile
grmeyeler.
Talip,
evliyaya
iradet
getirip
mrebbi
em-rine
mut
olup
rzasz
gezmeme
-liler.
Rza
cmle ik-
Sofu
iradet
getirmeli,
musahip
tutmal ve
musahip
hakkn
ceme
getirmeli
ve
bylece
Muhamm
ed Ali, on
Talipler
evliyaya
iradet
getirip
tvbe
almal ve
biat
etmelidirl
er.
Talipler
evliyadan
setr ve
kisvet
giyinmi,
meyan
kuanm,
mrebbi ve
musahibe
yetmi pir
eliyle
balanm,
eli ikrar
211

saknmald
r.




demek
mam
Hseyin
yoluna
boyun
vermek
demektir
rar iman-
dr ve
rzann
ikrar mu-
sahiptir.
Yer gk
ile Mu-
hammed
Ali ile
musahipti
iki imam
ve cmle
gemi
mritler
gibi
saylm
olmaldr.
eteine
yetmi ve
her trl
saylm
olmaldr.
Gkeler
Buyruu
(Sivas Kangal
Yellice Ky)
1265/1823
kinci Tablo
s.273.
Sfi olan
kimse
gayetle
srdr ola,
zahid
imann
eytandan
nice
saknrsa,
sufi dahi
srrn
halktan
yle
sakna.






Talip bin
bir ise
bir otura
ve bir
dilden
syleye.
Mizan-
Hakka
muti ola, bir
gnahna bin
niyaz eyleye.
Kimsenin
gybetini
etmeye,
yalan and
imeye ve
yalan
sylemeye.
Mrebbi
hakkna
muti ola,
emrine
ferman
ola.
Kuak
kuana,
halifeden
el alup
tevbe
eyleye.
Mushibi
ni
hakikat-
Hak
cemiyete
yiture.
Halifeden
tc ve
kisvet
kabul
eyleye.
Ve
sufiliin bir
art dahi
budur ki,
zn
meyha
yeture, bu
tarik zere
olmayan
sufidir
deyu
inanmayas
z. Vallahu
alem.
Sefer
Aytekin
zmir
Nshas
1309/1891
s.114115.
Mrebbi-
sine de.



Musahip
ola.
Tac uruna. Srdar
ola.

Yre yr
ola ve
z ulu
ola.
Beli berk
ola.
Hakla
sohbet kla.
Sefer
Aytekin
Alaca
Nshas t.y.
s.164166.
Zahit
dinini
eytandan
nice
saknrsa
ehl-i
tarikat
dahi
yolunu,
dinini yle
sakna.
Desti
kudret
makamn
a iletmi
ola, yani
candan
gee
haktan
dnmeye
.
Dnya
kendine
zerre kadar
gelmeye.
Halifeden
tvbe
ala.
Halifeden
musahip
hakkn
cemiyete
yetire.
Halifeden
hrka
giye.
Halifeden
tac
urunmaktr.
Ve dahi
sufiliin bir
art dahi
vardr. art
oldur ki;
zn
meyha
yetre.
Sefer
Aytekin
Hac Bekta
II. Nsha
t.y.
s.245247.
Hep
varl xx
kudreti
hak bile,
srrn
izhar
eylemeye,
Srdar
ola,
grd
n rte.
Daim zr
ile
niyaz eyler
xx her kande
ise. Zira her
fesat hakk
unutmakla
Urun
dirlik
etmektir.
Xxxma.
Mrebbi
hakkna
kail ola.
Musahip
hakkn
ceme
getire xx
sahip
hakkn
yitirmeye.
Halifeden
el tutup
tvbe
klmaktr.
Tac urunup
stada
zn
yetrp
kendi
bilisin terk
etmektir.
212

zahid
imann
eytandan
nice
saknr ise
sen dahi
yle sakn.
xxx Yol ehline
pay-i mal
olmaktr.

213

EK 6: Karlatrmal Snnetten Denlere Verilecek Cezalar Tablosu
Buyruk Ad

Birinci Snnet kinci Snnet nc Snnet
Glpnarl 198 (Kitb-
Menkb- erif)
1010/1601den sonra
vr.67b-69b.
Evvelki snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda eer yola
boyun virirse an kendu
grgsne koyasz, ne
hizmet klursa anunla
kabul idesin.
kinci snnetten den
tlibe bir tarik ilzam
idup bir ake tercman
alasn, ake halifeye
hak idesin.
nc snnetten den
tlibe tarik ilzam
idup ake tercman
alasz, ake halifeye
hak edup be ake stad
hakk aha nezir alasz.
Glpnarl 181
(Menkbul-Esrr
Behcetul-Ahrr Hz.mam-
Ntk Cafer-i Sadk a.s.
telif-i Seyyid Hatayi)
1017/1608
vr.29a-30a.
Evvelki snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda eer yola
boyun virirse anlar
kendi grgsne
koyasn, ne hizmet
klursa annla kabul
idesin.
kinci snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda bir tarik ilzam
idup bir ake tercman
alasn, ake halife
hakk alasn.
nc snnetten den
tlibe tarik ilzam
idup, ake tercman
alasz, ake halifeye
hak idup, be ake stad
hakk aha nezir alasn.
Risle-i eyh Safi
1021/1612
Birinci Tablo
vr.40a-42b.
Birinci snnetten den
tlip olsa kendu hline
koyalar, her ne hizmete
kdir ise an ilemeye
gci yokdr, hemn
niyaz ile grle.
kinci snnetten dene
bir tarik sitem ve bir
tercman ve ake
aha nezir alasn.
Amma halife ald
evldr.
nc snnetten
dene sitem ve
ake tercman ve
ake halifeye alasz.
Glpnarl 199
(Kitb- Makm Menkb-
Kutbul-rifn Hazret-i
eyh Seyyid Safi)
11/17.yzyl
Vr.89b-91b.
Evvel snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda eer yola
boyun virirse an kendu
grgsne koyasn, ne
hizmet klursa annla
kabul idesin.
kinci snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda bir tarik ilzam
idup bir ake tercman
alasn, ake halife
hak idesin.
nc snnetten den
tlibe tarik ilzam
idup, ake tercman
alasn, ake halifeye
hak idup, be ake stad
hakk alasn aha nezir.
Yap Kredi
(eyh Safi Menkb)
11/17.yzyl
vr.16b-17a.
Evvel birinci
snnetten den tlibi
kendu grgsine
salasn, gr nice
hizmet iderse anunla
makbul idesin.
kinci snnetten
dene ake
tercman yitresin.
nc snnetten
den tlibe bir
serdeste lzm idesin.
Gkeler Buyruu
(Sivas Kangal Yellice
Ky)
1265/1823
Birinci Tablo
s.212.
Evvel snneti terk eden
talipleri kendi
grgsne koyasz,
kuvveti yeterse yine
onunla kabul edesiz.
kinci snneti terk eden
taliplere gn hizmet
ettiresiz ta ki kalbinden
ol adaveti gideresiz.
nc snneti terk
eden taliplere yedi tarik
hak, yedi tercman
alalar; drt ake stad
hakk alalar, ake
halifeye alp kabul
idesiz.
Gkeler Buyruu
(Sivas Kangal Yellice
Ky)
1265/1823
kinci Tablo
s.273.
Evvelki snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda eer yola
boyun virirse an kendu
grgsne koyasn, ne
hizmet klursa annla
kabul idesin.
kinci snnetten den
tlibin zerine yol
vardkda bir tarik ilzam
idup bir ake tercman
alasn, ake halife
hakk alasn.

nc snnetten den
tlibe tarik ilzam
idup, ake tercman
alasn, ake halifeye
hak idup, be ake stad
hakk alasn aha nezir.
214

Sefer Aytekin zmir
Nshas 1309/1891
s.114115.
Birinci snnetten den
talibi grgsne
koyasnz, nasl hizmet
ederse onunla kabul
edesiniz.
kinci snnetten den
talibe srdeste
vurasnz. ake niyaz
alasnz. Birini halifeye
ikisini gazilere
veresiniz.
nc snnetten den
talibe, be srdeste
urasnz. Be ake niyaz
alasnz. akesini
gazilere, ikisini halifeye
veresiniz.
Sefer Aytekin Alaca
Nshas t.y.
s.164166.
Evvel snnetten den
talibi kendi gnlne
salasz. Nice hizmet
ederse kabul idesiz.
kinci snnetten den
talipten bir ake
tercman alasz.
nc snnetten den
talibe bir tarik uralar.
Sefer Aytekin Hac
Bekta II. Nsha
t.y.
s.245247.
Evvelki snnetten
dene sitem edip
ihtiyac ile kabul edeler.
kinci snnetten dene
sitem tarik urup
ake tercman alalar.
nc snnetten
dene tarik alp
ake gazilere ve bir ake
halifeye alalar.

215

EK 7: Karlatrmal Yedi Farzdan Denlere Verilecek Cezalar Tablosu
Buyruk Ad

Birinci
Farz
kinci
Farz
nc
Farz
Drdnc
Farz
Beinci-Altnc ve Yedinci
Farz
Glpnarl 198
(Kitb-
Menkb- erif)
1010/1601den
sonra
vr.67b-69b.
Bir tlip
kim
evvel
farzdan
dse,
be tarik
ilzam
idup be
tarik, be
ake
tercman
alasz,
be ake
halifeye
hak idup
yedi ake
stad
hakk
aha
nezir
alasz.
kinci
farzdan
den
tlibe
yedi tarik
ilzam
idup
yedi ake
tercman
alasz.
Be ake
halifeye
hak idup
on bir
ake stad
hakk
aha nezir
alasz.



nc
farzdan
den
tlibe on
iki tarik
ilzam
idup on
iki ake
gazilere
tercman
alup
dokuz
ake
halifeye
hak idup
on yedi
ake
stad
hakk
aha
nezir
alasz.
Drdnc
farzdan
den
tlibe on
yedi tarik
ilzam idup,
on yedi
ake
gazilere
tercman
alup on be
ake
halifeye
hak idup
krk ake
stad hakk
aha nezir
alasz.
Kalan farzn gnah birdir.
Eer mrebbi gznden dse
ve eer musahib gnlnden
dse eer bandan tac alnm
olsa bu farzn gnah birdir.
Krk yedi ake gazilere
tercman alasz, otuz ake
halifeye hak idup yetmi dokuz
ake aha nezir alasz, stad
hakkdur.

Glpnarl 181
(Menkbul-
Esrr Behcetul-
Ahrr Hz.mam-
Ntk Cafer-i
Sadk a.s. telif-i
Seyyid Hatayi)
1017/1608
vr.29a-30a.
Bir tlip
ki evvelki
farzdan
derse,
be tarik
ilzam
idup be
tarik, be
ake
tercman
alasn, be
ake
halifeye
hak idup
yedi ake
aha nezir
alasn.
kinci
farzdan
den
tlibe yedi
tarik
ilzam
idup
yedi ake
tercman
alasz.Be
ake
halifeye
hak idup
onbir ake
stad
hakk
aha nezir
alasz.

nc
farzdan
den
tlibe on
iki tarik
ilzam
idup, on
iki ake
tercman
alasz.
Dokuz
ake
halifeye
hak idup
on yedi
ake
stad
hakk
aha
nezir
alasz.
Drdnc
farzdan
den
tlibe on
tarik ilzam
idup on
yedi ake
tercman
alasz. On
be ake
halifeye
hak idup
krk ake
stad hakk
aha nezir
alasz.
Dahi bundan sonra
Kalan farzn gnah birdir.
Eer mrebbi gznden dse
ve eer musahib gznden dse, e
bandan tac alnm ise bu
farzn gnah birdir: Krk yedi
tarik ilzam idup krk yedi ake
gazilere tercman alasz, otuz
ake halifeye hak idup yetmi
dokuz ake aha nezir alasz,
stad hakkdur.
Risle-i eyh
Safi
1021/1612
vr.40a-42b.
Farzdan
dene
yedi
tarikve
yedi ake
Farzdan
dene
dokuz
ake
Tercman
Farzdan
dene on
drt sitem
ve on
ake
Drdnc
farzdan
dene on
yedi tarik
sitem
Beinci farzdan dene krk
sitem ve krk ake gazilere
tercman ve on yedi ake
halifeye ve krk yedi ake aha
nezir alasn.
216

gazilere
tercman
ve dokuz
ake aha
nezir
alasz.




ve yedi
ake
halifeye
ve on yedi
ake aha
nezir
alasz.
halifeye
ve yedi
ake
gazilere
tercman
ve otuz
ake aha
nezir
alasz.

urasn ve
on yedi
ake
gazilere
tercman
ve on iki
ake
halifeye ve
krk ake
aha nezir
alasz.
Altnc farzdan dene krk yedi
sitem tarik urasn ve yetmi ake
tercman ve krk bir ake aha
nezir alasz ve otuz ake
halifeye alasn.
Yedinci farzdan dene gnah nedir
diseler tc alnm ola veyahut
mushibden dmi ola. Eer
kabul olursa seksan sitem uralar,
ve krk yedi ake gazilere tercman ve
dokuz ake halifeye ve krk ake
aha nezir alasn.
Glpnarl 199
(Kitb- Makm
Menkb-
Kutbul-rifn
Hazret-i eyh
Seyyid Safi)
11/17.yzyl
Vr.89b-91b.
Bir tlip
kim evvel
farzdan
dse, be
tarik
ilzam
idup be
ake
tercman
alasz, be
ake
halifeye
hak idup
yedi ake
stad
hakk
aha nezir
alasz.
kinci
Farzdan
Den
Tlibe
yedi tarik
ilzam
idup yedi
ake
tercman
alasz.
Be ake
Halifeye
hak idup
onbir ake
stad
hakk
aha nezir
alasz.
nc
farzdan
den
tlibe on
iki tarik
ilzam
idup, on
iki ake
tercman
alasz.
Dokuz
ake
halifeye
hak idup
on yedi
ake
stad
hakk
aha
nezir
alasz.
Drdnc
farzdan
den
tlibe on
yedi ake
ilzam idup
on yedi
ake
tercman
alup on be
ake
halifeye
hak idup
krk ake
stad hakk
aha nezir
alasz.
Dahi bundan sonra kalan
farzn gnah birdir. Eer
mrebbi gznden dse ve eer
musahib gnlnden dse, eer
bandan tac dse bu farzn
gnah birdir: Krk yedi tarik
ilzam idup krk yedi akke
gazilere tercman alasz, otuz
ake halifeye hak idup yetmi
dokuz ake aha nezir alasz,
stad hakkdur.
Yap Kredi
(eyh Safi
Menkb)
11/17.yzyl
vr.17a-17b.
Evvel
farzndan
den
tlibe
serdeste
lzm
idesin;
bir ake
halifeye
teslim
idesin ve
ake
gazilere
tercman
viresin.
kinci
farzdan
den
tlibe
yedi
serdeste
lzm
idesin ve
yedi ake
gazilere
tercman
idesin ve
ake
halifeye
teslim
idesin ve
on ake
staza
nezir
viresin.
nc
farzdan
den
tlibe
dokuz
serdeste
lazm
idesin,
on bir
ake
gazilere
tercman
idesin ve
yedi ake
halifeye
teslim
idesin,
on alt
ake
staza
Drdnc
farzdan
den
tlibe on
sekiz
serdeste
lazm
idesin, on
yedi ake
gazilere
tercman
idesin, on
ake
halifeye
teslim
idesin,
krk ake
staza
nezir
viresin.
Ve bundan kalan dahi
farzun gnah birdr. Eer
tac alnm ola ve eer
tevbesinden dnmi ola ve
eer mushibinden dnmi
ola; bu nn edebi birdir.
Krk yedi serdeste lazm
idesiz ve otuz drt ake
gazilere tercman idesiz, ve
on dokuz ake halifeye
viresiz ve dahi yetmi ake
evliyaya nezir idesiz.
217

nezir
viresin.
Gkeler
Buyruu
(Sivas Kangal
Yellice Ky)
1265/1823
Birinci Tablo
s.212.
On iki
tarik hak
edilir, on
iki imam
hkmnce
on iki
tercman,
yedi ake
halifeye,
be ake
stad
hakk alp
bir kurban
ile kabul
idesiz.
On yedi
Kemer-
best-i ah
gibi on
yedi tarik
hak idesiz
on yedi
tercman,
on iki ak-
e halife
hakk, yir-
mi ake
stad hak-
k alp bir
kurbanla
kabul ide-
siz.
Krk tarik
hak
idesiz,
krk tarik,
krk
tercman,
on sekiz
ake
halifeye
ve yirmi
sekiz ake
stad
hakk alp
bir
kurbanla
kabul
idesiz.
Krk yedi
tarik hak
idesiz, krk
yedi
tercman,
yirmi be
ake
halifeye
alp krk
ake stad
hakk alp
bir
kurbanla
kabul
idesiz.
Seksen tarik hak idesiz, seksen
tarik akesi, seksen tercman,
otuz drt ake halifeye ve
yetmi ake stad hakk ve bir
kurbanla kabul idesiz.
Gkeler
Buyruu
(Sivas Kangal
Yellice Ky)
1265/1823
kinci Tablo
s.273.
Bir tlip
ki evvelki
farzdan
dse, be
tarik
ilzam
idup be
ake
tercman
alasn, be
ake
halifeye
hak idup
yedi ake
stad
hakk
aha nezir
alasn.
kinci
farzdan
den
tlibe yedi
tarik
ilzam
idup
yedi ake
tercman
alasn.
Be ake
Halifeye
hak idup
on ake
stad
hakk
aha nezir
alasn.

nc
farzdan
den
tlibe on
iki tarik
ilzam
idup, on
iki ake
tercman
alasn.
Dokuz
ake
halifeye
hak idup
on yedi
ake
stad
hakk
aha
nezir.

Drdnc
farzdan
den
tlibe on
yedi tarik
ilzam idup
on yedi
ake
tercman
alup, on
be ake
halifeye
hak idup
krk ake
stad hakk
aha nezir.
Dahi bundan sonra kalan
farzn gnah birdir. Eer
mrebbi gznden derse veeer
musahib gnlnden dse, eer
bandan tac alnm ise bu
farzn gnah birdir: Krk yedi
tarik ilzam idup krk yedi ake
halifeye hak idup otuz dokuz ake
gazilere tercman alasn, yetmi
dokuz ake aha nezir alasn,
stad hakkdr.
Sefer Aytekin
zmir Nshas
1309/1891
s.114115.
Birinci
farzdan
den
talibe be
srdeste
vurasnz,
be ake
niyaz
alasnz;
ikisini
halifeye
ve
ake
gazilere
kinci
farzdan
den
talibe,
yedi
srdeste
vurasnz.
Yedi
ake
niyazn
alasnz.
Drt
Akesini
Gazilere
nc
farzdan
den
talibe
dokuz
srdeste
vurasnz.
On yedi
ake
niyaz
alasnz.
On
akesini
gazilere
Drdnc
farzdan
den
talibe on
sekiz
srdeste
urasnz.
Yiirmi
yedi ake
niyazn
alasnz.
On yedi
akesini
gazilere ve
mdi kald farz. Ve dahi baki
kalan nn gnah birdir.
Birinci farz, tac alnm ola.
kinci farz tvbeden dm ola.
ncs musahipten dm
ola. Bu farzn gnah birdir.
Ona lzm olan, krk yedi
srdeste vurasnz. Otuz dokuz
ake gazilere niyaz alasnz ve
otuz dokuz ake halifeye niyaz
alasnz.
218

veresiniz. ve
akesini
halifeye
veresiniz.

ve yedi
akesini
halifeye
veresiniz.

on akesini
halifeye
veresiniz.
Sefer Aytekin
Alaca Nshas
t.y.
s.164166.
Evvel
farzdan
den
talibe
tarik
uralar.
Yedi aka
gazilere
tercman
alalar;
akasn
halifeye
vereler.
On ake
nezir
vereler.
kinci
farzdan
den
tlibe yedi
tarik
uralar,
yedi ake
tercman
alalar.
nc
farzdan
den
talibe,
dokuz
tarik
uralar,
dokuz
ake
tercman
alalar.
ake
halifeye
vereler.
On alt
aka nezir
vereler.
Drdnc
farzdan
den
talibe on
sekiz tarik
uralar. On
yedi aka
tercman
alalar. On
akesin
halifeye
vereler.
Bakisini
gazilere
vereler,
krk ake
nezir
vereler.
Pes, bu farzn
Gnah birdir. Tac alnm
Olsa musahibinden dm
Olsa. Krk tarik uralar. Krk
Ake tercman alalar. On
Dokuz akesin halifeye
Vereler. Yetmi ake nezir
Vereler.
Sefer Aytekin
Hac Bekta II.
Nsha
t.y.
s.245247.
Evvelki
farzdan
dene
tarik urup
ake
gazilere
ve bir
ake
halifeye
ve be ak-
e Hac-
bektaa
tercman
alalar.
kinci
Farzdan
Dene
Yedi
tarik urup
ve yedi
ake
gazilere
ve ake
halifeye
ve on
ake
Hacbekta
a alalar.
nc
farzdan
dene
dokuz
tarik urup
on bir
ake
gazilere,
yedi ake
halifeye,
on alt
ake
Hacbekta
a alalar.
Drdnc
farzdan
dene
dokuz tarik
urup on
yedi ake
gazilere on
ake
halifeye,
krk ake
Hacbekta
a alalar.

Baki farzn gnah birdir.
Gerek tacn terk xx olsun ve
gerek tvbeden dm olsun ve
gerek musahipten dkn olsun.
Bunlarn nn de gnahr
birdir. Bunlara krk yedi tarik
urup otuz drt ake xxere on
dokuz ake halifeye, yetmi
ake Hacbektaa alalar.

219

EK 8: Buyruk Yazmalarndan rnekler



Kitab- Menkb- erif (Glpnarl 198), Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi,
Mecmua No:198, vr.12b-13a-vr, 101b-102a.
220






Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr (Glpnarl 181), Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl
Ktphanesi, Mecmua No: 181,vr.7a, 57b-58a.
221






Risle-i eyh Safi, Konya Mevlana Mzesi Yazmalar, Ferit Uur Kitapl No:1172, vr.1b-2a,
83b.
222





Kitab- Makm Menkb- Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi (Glpnarl 199), Mevlana
Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi, Mecmua No: 199, vr.46b-47a, 158b-159a.
223





eyh Safi Menkb (Yap Kredi), Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi, Yazma
Eserler Blm No: 24, vr.44b-45a, 54b-55a.
224






Gkeler Buyruu, Sivas-Kangal ilesi Yellice kynde mukim Gkeler kabilesi aile kitaplna
ait yazma. Kaynak kii: Gazi Gke, s. 1, 490.
225





Almus Buyruu, Tokat-Almus ilesi Kevahlk ky nshas. Kaynak kii: Kemaloullarndan ve
Zayf Yusuf Halife Ocandan Ali ahin, vr.12b-13a, 131b.
226






Menkb- Hazret-i mam Cafer-i Sadk (R.A.), Sivas-Kangal-Yellice kynde mukim Gkeler
kabilesi aile kitaplna ait yazma. Kaynak kii: Yesari Gke, vr.1b-2a, 87b-88a.
227





Yrkn Mecmuas, Yusuf Ziya Yrknn (.1954) el yazsyla yazd eyh Safi Buyruu,
balang sayfas.
228




Hafik mam Cafer (Hz Menkb- mam Cafer-i Sadk kaddesallahu srrahul-aziz
buyurmudur), Sivas-Hafik nshas. Kaynak kii: Hafikli Mustafa Dedeye, vr. vr.207b, balang
sayfas.
229


KAYNAKA

I. BRNCL KAYNAKLAR: EL YAZMALARI

Burada ktphanelerden ve ahslardan elde ettiimiz buyruk el yazmalaryla beraber
eitli aratrmaclar tarafndan el yazmalarna dayal olarak yaymlanm matbu almalar da
zikrettik. El yazmalarn alfabetik olarak deil istinsah tarihlerine gre gre dzenledik. Ayrca
almada kullandmz yazma eserleri de burada gsterdik.

A. YAZMA BUYRUKLAR

Kitab- Menkb- erif (Glpnarl 198), Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi,
Mecmua No:198, stinsah tarihi: 1010/1601den sonra, vr.1a-145b.
Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr (Glpnarl 181), Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl
Ktphanesi, Mecmua No: 181, Mstensihi: Abdlbaki Glpnarl (1017/1608 istinsah tarihli
Seyyid Abdlkadir-i Belhinin olu S. Ahmed Muhtarn nshasndan), vr.1a-64b.
Risle-i eyh Safi, Konya Mevlana Mzesi Yazmalar, Ferit Uur Kitapl No:1172, stinsah
tarihi: 1021/1612, vr.1b-83b.
Kitab- Makm Menkb- Kutbul-rifn Hazret-i eyh Seyyid Safi (Glpnarl 199), Mevlana
Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi, Mecmua No: 199, stinsah tarihi: 17.yzyl, vr.2a-
161b.
eyh Safi Menkb (Yap Kredi), Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi, Yazma
Eserler Blm No: 24, stinsah tarihi: 17.yzyl, vr.1b-58b.
Glpnarl 205. Mevlana Mzesi Abdlbaki Glpnarl Ktphanesi, Mecmua No: 205,
Mstensihi: Abdlbaki Glpnarl (Seyyid Ali Garipin yazd 1105/1693 tarihli nshadan),
vr.1a-16b.
Gkeler Buyruu: Sivas-Kangal ilesi Yellice kynde mukim Gkeler kabilesi aile kitaplna
ait yazma. Kaynak kii: Gazi Gke, stinsah tarihi: Cemaziyelula 1238/ Ocak/ubat 1823, Sayfa
says: 492.
230

Almus Buyruu: Tokat-Almus ilesi Kevahlk ky nshas. Kaynak kii: Kemaloullarndan ve
Zayf Yusuf Halife Ocandan Ali ahin, stinsah tarihi: 1278/1862, vr.12a-131b.
Yrkn Mecmuas: Aratrmac Yusuf Ziya Yrknn bir Alevi dedesi edasyla dolat
yerlerde bulunan yazmalardan kendisinin vcuda getirdii Buyruk mecmuasdr, Sayfa says: 128.
Menkb- eyh Safi Mil 5723: Milli Ktphane nshas, Yazar, Molla Hamid b. Ali Han, Sayfa
says: 64.
Menkb- Hazret-i mam Cafer-i Sadk (R.A.): Sivas-Kangal-Yellice kynde mukim Gkeler
kabilesi aile kitaplna ait yazma. Kaynak kii: Yesari Gke, Mstensihi: Hac Bektata meskn
Muhammed Nuri b.Ali, stinsah tarihi: Ramazan 1308/Nisan 1891, vr. 1b-87b.
abanz Mart Ky Buyruu: Kaynak kii: ankr abanz Mart Kynden Ali Dedeolu,
Sayfa says: 205.
Hz Risle-i Tarikat- mam Cafer-i Sadk: Sivas-Kangal-Yellice kynde mukim Gkeler
kabilesi aile kitaplna ait yazma. Kaynak kii: Yesari Gke, Mstensihi: Halil Efendi, stinsah
tarihi 19 Muharrem 1292/25 ubat 1875, vr. 21.
Sivas Hafik Buyruu: Sivas-Hafik nshas. Kaynak Kii: Hafikli Mustafa Dede. Sayfa says:
436.
Menkb- eyh Safi Aleyhir-Rahme: Gazi niversitesi Hac Bekta Aratrma Enstitsnden
alnd. Sayfa says: 53.


B. ALIMADA KULLANILAN ETL YAZMALAR

Burada yazmalar konularna gre snflandrlmtr.
BN BEZZAZ, Tevekkli b. smail (.14.yzyl), Safvetus-Safa, Sleymaniye Ktphanesi,
Ayasofya Blm, No: 3099, Mstensihi: Sunullh, stinsah tarihi: 18 Cemaziyelula 896/24 Mart
1491, vr. 1b-260a.
TERCEME- MENKIB-I EYH SAF. Ulalabilen nshalar:
a. Sleymaniye Ktphanesi, zmir Blm no:465.
b. Sleymaniye Ktphanesi, H.Mahmud Efendi Blm, No:2642.
c. Sleymaniyet Ktphanesi, H.Mahmud Efendi Blm, No: 6491.
d. skdar Hac Selim Aa Ktphanesi, Kemanke Blm, No: 247.
e. skdar Hac Selim Aa Ktphanesi, Kemanke Blm, No: 412.
f. ran Kitbhne-i sitn- Kuds Kitaplnda Tezkire-i eyh Safiyddin adyla kaytl
1145/1732 tarihi ncesine ait yazma, 145 varaktr.
231

g. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Gaziantep Koleksiyonu, No: 27 HK 233.
SAFEV, Musa. Sened-i Hrka-i eyh Sadreddin el-Erdebili. Sleymaniye Ktp. Sleymaniye
Blm, No: 1028, vr.248a-248b.
ANONM. Risle ala Ahvalit-Taifeti Kzlba. Beyazd Devlet Ktp. No:7881, 8285.
. Kzlba Taifesine Dair Baz Malumat. Sleymaniyet Ktp. Serez Blm, No: 4002,
105b.
. Risle fi Beyni Mezheb Telift Kzlbaiye. Sleymaniyet Ktp. Laleli Blm, No:
3720, 99b-103b.
EBUSSUUD, Muhammed b. Muhammed Yavsi el-madi (.1574). Fetv fi Ktli Kzlba el-
Alevi. Kprl Ktp. Ahmed Paa Blm, No: 362, 69a-b.
BN KEMAL PAA, emseddin Ahmed b. Sleyman (.940/1534). Risle fi Hakk Kzlba.
Sleymaniye Ktp. Osman Huldi Blm, No: 35.
. Risle fi Hakk Kzlba. Sleymaniye Ktp. Murad Molla Blm, No: 1829, 5357.
. Fetv fi Hakk Kzlba. Sleymaniye Ktp. Esad Efendi Blm, No: 3548, 4547.
. Terchul-Mezhebil-Hanefi ala gayrih. Sleymaniyet Ktp.
NAHCIVAN, Kk Kasm. Risle fi Tekfiri Kzlba. Sleymaniye Ktp. Murad Molla Blm,
No: 1826, 298301.
. Risle fi Hakk Kzlba. Sleymaniye Ktp. Veliyddin Efendi Blm, No: 3255, 25b-
31b.
SUNKUR, el-Hac Hasan b. mer. Elsine-i Nasda Kzlba Demekle Maruf Taifenin Hezeyanlar.
Millet Ktp. Ali Emiri eriyi Blm, No: 246, 8994.
RVN, Hseyin b. Abdullah. Risle fi Tekfiri Frkat Kzlba ve Beyni Dalletihim.
Sleymaniye Ktp. Reisulkttap Blm, No: 1206, 105b158b.
YAHYA BEY. Kaside der Hakk- Kzlba. Sleymaniye Ktp. Esad Efendi Blm, No: 3436,
s.111112.
YENEHRL, Abdullah Efendi. Risle fil-Fark beyne Ehlis-Snne vel-Kzlba.
Sleymaniye Ktp. Giresun Yazmalar Blm, No: 114, vr. 49b52b.







232

II. KNCL KAYNAKLAR
A. KTAPLAR

ABDULBK, Muhammed Fuad, el-Mucemul-Mufehres li-Elfzil-Kurnil-Kerim, stanbul:
ar Yaynlar, 1990.
ABDURREZZAK, Ebu Bekir Abdurrezzak b. Hemmm es-Sann (211/826), el-Musannef, I-
XI, Thk. Habiburrahman el-Azami, Beyrut: el-Mektebul-slm, 1983.
ACLN, smail b. Muhammed (.1162/1749), Keful-Haf ve Muzlul-lbs amm tehera
minel-Ehds al Elsinetin-Ns, I-II, Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arabi, 1351.
AKA, smail, Timur ve Devleti, Ankara: TTK Basmevi, 1991.
AKYOL, Taha, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, 4.Basm, stanbul: Milliyet Yaynlar,
1998.
L, Mustafa b. Ahmed b. Abdulmevla Gelibolulu (.1008/1600), Knhul-Ahbr, I-V, stanbul:
Drut-Tbatil-mire, t.y.
LU SAFA, Muhammed Cabir, Trhu Cebel mil, Beyrut: Drun-Nehr, t.y.
ALLME HLL, Hasan b. Yusuf b. Mutahhar (.726), Keful-Yakn f Fedili Emril-
Mminn, Thk. Hseyin Derkh, Muessesetun-Nerit-Tbia li-Vezaratis-Sekfe vel-rdil-
slm, 1411.
ALLOUCE, Adel, Osmanl-Safevi likileri-Kkenleri ve Geliimi, ev. Ahmet Emin Da,
stanbul: Anka Yaynlar, 2001.
MD, Abdulvahid b. Muhammed et-Temmi (.550/1155), Gurerul-Hikem ve Durerul-Kelim,
Thk. Mustafa Diryeti, Kum: Mektebetul-lmil-slm, 1366.
ARASLI, Hamid, ah smail Hatayi, Bak: Azerbaycann ran ile Medeni Alaka Cemiyeti Neri,
1946.
ARJOMAND, Said Amir, The Shadow of God and the Hidden Imam-Religion, Political Order,
and Societal Change in Shiite Iran from the Beginning to 1890, Chigago: The University of
Chigago, 1984.
ARSLANTRK, Zeki, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, 5.Basm, stanbul:
amlca Yaynlar, 2001.
IKPAAZDE, Dervi Ahmed ki (.889/1484), Tevrih-i l-i Osmandan kpaazde
Tarihi, stanbul: Matbaa-i mire, 1332.
ATYAN, Abbas kbal, Tarih-i Mufassal- ran ez Sadr- slam ta nkraz- Kaariyye, Tahran:
Kitabhne-yi Hayam, t.y.
233

AZML, Mehmet, Abbasiler Dnemi Babek syan, Ankara: lhiyt, 2004.
BAHA SAD BEY (.1939), ttihat-Terakkinin Alevilik Bektailik Aratrmas. Haz. Nejat
Birdoan, stanbul: Berfin Yaynlar, 1994.
. Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve Nusayri Zmreleri, Haz. smail Grkem, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar, 2000.
BABAKANLIK OSMANLI ARV REHBER, Haz. Yusuf hsan Gen, Hac Osman Yldrm,
Nazm Ylmaz, Mustafa Kk, Sinan Satar, brahim Karaca, stanbul: Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, 2000.
BAUSANI, Alessandro, The Persians from The Earliest Days to The Twentieth Century.
talyancadan ev. J.B.Donne, 2.Bask, London: Elek Books, 1975.
BEYAN, irin, Din ve Devlet Der ran Ahd-i Mool, I-II, Tahran: Merkez-i Ner-i Dnighi,
1371.
BEYHEK, Ebu Bekir Ahmed b. Hseyin (458/1066), el-Cmi li-uabil-man, I-IV, Riyad:
Mektebetur-Rd, 2004.
BIRGE, John Kingsley (.1952), Bektailik Tarihi, ev. Reha amurolu, stanbul: Ant
Yaynlar, 1991.
BROWNE, Edward Granwille (.1926), A Literary History of Persia, -The Tartar Dominion
(12651502)- III, Cambridge: Cambridge University, 1951.
. A Literary History of Persia -Modern Times (15001924)- IV, Cambridge: Cambridge
University, 1930.
BUHAR, Ebu Abdullah Muhammed b. smail (256/870), Sahihul-Buhari, I-VIII, stanbul: ar
Yaynlar, 1992.
BUYRUK, Der. Sefer Aytekin, Ankara: Emek Basm-Yaynevi, 1958.
. Buyruk -mam- Cafer Buyruu-, Komisyon, Ankara: Ayyldz Yaynlar, t.y.
. haz. Fuat Bozkurt, 1.Bask, stanbul: Anadolu Matbaas, 1982.
. slamda Caferi Mezhebi ve mam Cafer Sadk Buyruklar, haz. Ahmet Sabri Hemedani,
3.Basm, Ankara: Kadolu Matbaas, 1986.
. eyh Safi Buyruu, haz. Mustafa Erbay, Ankara: Ayyldz Yaynlar, 1994.
. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, haz. Mehmet Yaman, 1.Bask, stanbul: 1994.
. Buyruk -Ehl-i Beyt Erkn-, Haz. Nazmi Sakallolu, Ankara: Kale Ofset, 1996.
. mam Cafer-i Sadk Buyruu, haz. Adil Ali Atalay, stanbul: Can Yaynlar, 1998.
. Buyruk- Alevi nan-bdet ve Ahlk lkeleri-, 1.Bask, stanbul: Mannheim Alevi Kltr
Merkezi Dedeler Kurulu Yaynlar, 2000.
234

. mam Cafer Buyruu, (Yayn Sorumlusu: Cemal ener), stanbul: ahkulu Sultan
Klliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Aratrma Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, 2001.
. Bisati eyh Safi Buyruu, Haz. Ahmet Tan, Ankara: Rheda-Wiedenbrck evresi
Alevi Kltr Dernei Yaynlar, 2003.
. Buyruk mam Cafer-i Sadk Buyruu, haz. Fuat Bozkurt, 2.Bask, stanbul: Kap
Yaynlar, 2005.
CAFER es-SADIK, Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Ali b. Ebu Talip (.148/765),
Misbhu-era ve Mifthul-Hakka, Muessesetul-Alem lil-Matbt, 1400.
CABBR KULU, Kitab- Cebbr Kulu, Haz. Hasan Yksel-Saim Sava, Sivas: Dilek Matbaas,
1997.
. Kitb- Cabbr Kulu, Haz. Osman Eri, Alevi-Bektai Klasikleri 7, Ankara: TDV, 2007.
CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara: Rehber Yaynclk,
1997.
CEMAL, Muhammed Kerim Yusuf, Tekil-i Devlet-i Safevi ve Tamim-i Mezheb-i Teeyyu
Dvazdeh mami be-Unvn- Tenha Mezheb-i Resmi, Isfahan:ntirt- Emir Kebir, 1372.
CAVANR, Babek ve Ekber N. Necef, ah smail Hat Klliyat-Trke Divan, Nasihat-name,
Deh-name, Tuyular, Komalar, Gerayllar, Varsalar ve Bayatlar, stanbul: Kakns Yaynlar,
2006.
CRCN, erif Ali b. Muhammed (.816/1413), Kitbut-Tarft, Beyrut: Drul-Kutubil-
lmiyye, 1983.
ELENK, Mehmet, 16. ve 17.Yzyllarda Safev ilii. Uluda niversitesi SBE (Baslmam
Doktora Tezi) Bursa 2005.
DALKESEN, Nilgn, 15. ve 16. Yzyllarda Safevi Propagandas ve Etkileri, Hacettepe
niversitesi SBE (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1999.
DSTN-I BRHM EDHEM-DSTN-I FTIMA-DSTN-I HTUN, haz. Mehmet
Mahfuz Sylemez, Alevi-Bektai Klasikleri 6, (Ankara: TDV, 2007).
DEFTER, Ferhad, smaililer-Tarihleri ve retileri, ev. Erdal Toprak, Ankara: Doruk
Yaymclk, 2002.
DLN, Cem, Yeni Tarama Szl, Ankara: TDK Yaynlar, 1983.
DOAN, Mehmet, Byk Trke Szlk, Ankara: Birlik Yaynlar, 1982.
DZDA, M. Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalarna Gre Kanun Devrinde
Osmanl Hayat, stanbul: le Yaynlar, 1998.
EBU DAVUD, Sleyman b. Eas es-Sicistn (275/888), Snen, I-V, stanbul: ar Yaynlar,
1992.
235

EKNC, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka pln, stanbul: Beyan, 2002.
EMN, Seyyid Muhsin, Aynu-a, I, Beyrut: Drut-Teruf lil-Matbat, 1986.
ERBL, Ebul-Hasan Ali b. sa b. Ebul-Feth (.693/1293), Keful-Gumme f Marifetil-Eimme,
Thk. Seyyid Him Rasl el-Mahallt, Tebriz: Mektebetu Ben Him, 1381.
ERDEBL, eyh Safiyddin (.735/1334), Kara Mecmua-eyh Safiyddin Erdebilinin iirleri,
Szleri, tleri ve Menkbeleri, Haz. Hseyin Muhammedzde Sadk, Tahran:Kitabhne-i Milli-
yi ran, 1380/2001.
. Risle-i el-Buyuruk, ev. Muhammed Sdk Nibi, Tahran: ntirt- Peym, 1381.
. Risle-i Yol Ehline Klavuz, ev. Muhammed Sdk Nibi, Tahran: ntirt- Peym,
1381.
. Qara Mecmua, Haz. slam Qaribli, Bak: Cavidan T, 2004.
ERDEM, lhan ve Kazm Payda, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi-Siyaset-Tekilat-Kltr, Ankara:
Birleik Yaynevi, 2007.
ERGUN, Sadeddin Nzhet, Hatay Divan, ah smail Safev, Edeb Hayat ve Nefesleri, stanbul:
stanbul Maarif Kitaphanesi, 1956.
. XVII. Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, stanbul: Evkaf Matbaas, 1929.
ERKNNME I. haz. Doan Kaplan, Alevi-Bektai Klasikleri 5, Ankara: TDV, 2007.
ERAHN, Seyfettin, Akkoyunlular-Siyasal, Kltrel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Ankara: 2002.
EREFOLU RUM, Abdullah Rumi b. Seyyid Ahmed Eref b. Seyyid Muhammed
(.874/1469). Tarikatnme, Haz. Esra Keskinkl, stanbul: Gelenek Yaynclk, 2002.
FELSEF, Nasrullah, Zindegni-yi ah Abbas- Evvel, I-II, 3.Bask, Tahran: ntirt-
Muhammed Ali lmi, 1364.
FERDUN BEG, Ahmed (.991/1583), Mnet- Seltn, I, stanbul: Drut-Tbatil-mire,
1858.
FLOOR, Willem, Safavid Government Institutions, California, Mazda Publishers, 2001.
GAFFR, Kad Ahmed b. Muhammed Gaffri Kazvini (.975/1568), Tarih-i Cihan-ra,
Nereden: Seyyid Ebul-Kasm Merai, Tahran: Kitabfuri-yi Hfz, 1343.
GANDJEI, Tourkhan (Turan Gencei), Il Canzoniere di Sah smail Hatayi, Napoli: Instituto
Universitario Orient, 1959.
GAZZ, Ebul-Mekrim Necmuddin Muhammed b. Muhammed (.1061/1651), el-Kevkibus-
Sire bi-Aynil-Mietil-ire, thk. Cebrail Sleyman Cebbur, I, 2. Basm, Beyrut: Drul-
fkil-Cedide, 1979.
GIBB, Elias John Wilkinson, A History of Ottoman Poetry, I, London: Lowe and Brydone Ltd,
1958.
236

. History of Ottoman Poetry, II, Edit. Edward G. Browne, London: Lowe and Brydone Ltd,
1965.
GLPINARLI, Abdlbaki, Melmilik ve Melmiler, stanbul: Devlet Matbaas, 1931.
. Alev-Bekt Nefesleri, stanbul: Remzi Kitabevi, 1963.
. Mevlev db ve Erkn, stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri, 1963.
. 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul: Gerek Yaynevi, 1969.
. Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, Ankara: TTK Basmevi, 1972. I-III.
. Hurflik Metinleri Katalou, Ankara: TTK Basmevi, 1973.
. Mevlana Mzesi Abdlbk Glpnarl Ktphanesi Yazma Kitaplar Katalou, Ankara:
TTK Yaynlar, 2003.
GLDKEN, Kadir, Moheg Farsa-Trke Szlk, stanbul: Alfa Yaynlar, 2005.
GRER, Dilaver, Dnce ve Kltrde Tasavvuf, stanbul: Ensar Neriyat, 2007.
GNDZ, Tufan, Uzun Hasan-Ftih Mcadelesi Dneminde Douda Venedik Elileri-Caterino
Zeno ve Ambrogio Contarininin Seyahatnmeleri, stanbul: Yeditepe Yaynevi, 2006.
HACI BEKTA VEL (.669/1270), Maklt, haz. Ali Ylmaz-Mehmet Akku-Ali ztrk,
Alevi-Bektai Klasikleri 2, Ankara: TDV, 2007.
. erh-i Besmele, haz. Hamiye Duran, Alevi-Bektai Klasikleri 1, Ankara: TDV, 2007.
HASEN, Haim Maruf, Uslut-Teeyyu-Arz ve Dirse-, Beyrut: Drul-Kalem, t.y.
HKM, Ebu Abdullah el-Hkim en-Neysbr (405/1014), Mstedrek alas-Sahhayn, I-IV,
Haz. Yusuf Abdurrahman el-Meral, Beyrut: Drul-Marife, 1986.
HAMMER, Joseph Freihher Purgstall (.1856), Byk Osmanl Tarihi, I-II, haz. Mmin evik-
Erol Kl, stanbul: dal Neriyat, 1989.
HEZARFEN, Ahmet-Cemal ener, Osmanl Arivinde Mhimme ve rde Defterlerinde
Aleviler-Bektailer, stanbul: Karaca Ahmet Sultan Dernei Yaynlar, 2002.
HCAZFER, Haim, ah smail-i Evvel ve Ceng-i aldran, Tahran: ntirt- Szmn- snad-
Milli-yi ran, 1374.
HINZ, Walther, Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Mill Bir Devlet Haline
Ykselii-, ev. Tevfik Byklolu, Ankara: TTK, 1992.
HOCA SADEDDN EFEND b. Hasan Can (.1008/1599), Tact-Tevarih, III, Haz. smet
Parmakszolu, Ankara: Kltr Bakanl, 1992.
HUNC, Fazlullah b. Ruzbihan (.927/1521), Trih-i lem-r-y Emni. Persian text edited by
John E. Woods, London: Royal Asiatic Society, 1992.
237

HURR el-ML, Ebu Cafer Muhammed b. Hasan el-Hurr el-mili (.1104/1693), Vesilu-
a-Tafslu Vesili-a il Tahsli Mesili-era, Kum: Muessesetu lil-Beyt li-hyit-Turs,
1409.
BN BATRK, Yahya b. Hasan b. Hseyin el-Esed el-Hill (.600), Umdetu Uyni Sihhil-
Ahbr f Menkb mmil-Ebrr, Kum: Muessesetun-Neril-slm, 1407.
BN EBL-HADD, Ebu Hamid Abdulhamid b. Hibetullah (.656), erhu Nehcil-Bela, Thk.
Muhammed Ebul-Fazl brahim, Dru hyil-Kutubil-Arabiyye, 1387.
BN EB EYBE, Abdullah b. Muhammed b. Ebi eybe el-Kf el-Abs (.235/), el-Musannef
fil-Ehds vel-sr, I-VIII, Beyrut: Drul-Fikr, 1994.
BN HACER, ihabuddin Ebul-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalni (.852/1449), nbul-
Gumr bi-Ebnil-Umr fit-Trih, haz. Abdulvehhab el-Buhari, VIII, 3.Basm, Beyrut: Drul-
Kutubil-lmiyye, 1986.
BN HALDUN, Abdurrahman Ebu Zeyd Veliyddin (.808/1406), Mukaddime, I-II, Haz.
Sleyman Uluda, stanbul: Dergh Yaynlar, 19821983.
BN KEMAL PAA, emseddin Ahmed b. Sleyman (.940/1534), Tevrih-i l-i Osman, VIII.
Defter, Haz. Ahmet Uur, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1997.
. Tevrih-i l-i Osman, X. Defter, Haz. efaettin Severcan, Ankara: Trk Tarih Kurumu,
1996.
. Hamsu Resil fil-Frak vel-Mezhib libni Keml B, thk. Seyit Bahcvan, Kahire:
Drus-Selm, 2005.
BN MANZUR, Ebul-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensri (.711/1311),
Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut: Dru Sdr, t.y.
BN MACE, Ebu Abdullah Muhammed el-Kazvn (.273/886). Snen, I-IV, stanbul: ar
Yaynlar, 1992.
BN EHRSB, Muhammed el-Mzendern (.588/1192), Menkbu li Eb Tlib, Kum:
Muessesetul-Allme lin-Ner, 1379.
NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluu Klsik a (13001600), ev. Ruen Sezer, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar, 2003.
Z, Fahir, Eski Trk Edebiyatnda Nesir I- XIV. Yzyldan XIX. Yzyl Ortasna Kadar
Yazmalardan Seilmi Metinler, stanbul: Osman Yaln Matbaas, 1964.
. Eski Trk Edebiyatnda Nazm, I. I.Blm, stanbul: Kk Aydn Matbaas, 1966.
. Eski Trk Edebiyatnda Nazm, II. II. Blm, stanbul: Kk Aydn Matbaas, 1967.
KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul: Dergh Yaynlar, 1985.
238

KARAOSMANOLU, Yakup Kadri (.1974), Nur Baba, 2.Bask, stanbul: Orhaniye Matbaas,
1339/1923.
KN, Kemaluddin Abdurrezzak b. Ebul-Ganim Muhammed (. 730/1329), Istlhtus-
Sfiyye, Thk. Muhammed Kemal brahim Cafer, Kahire: el-Heyetul-Msriyyetul-mme lil-
Kitb, 1981.
KTP ELEB, Hac Halife Mustafa b. Abdullah (.1067/1657), Kefuz-Zunn an Esmil-
Kutub vel-Funn, Haz. M.erefettin Yaltkaya-Rifat Bilge, I-II, stanbul: Milli Eitim Basmevi,
1971.
KAYGUSUZ, smail, Alevilikte Dr -Drn Pirleri-, stanbul: Alev Yaynlar, 1993.
KAZVN, Budak Mni (. 1578den sonra), Cevhirul-Ahbr-Bah- Tarih-i ran ez
Karakoyunlu t Sl-i 984 hicri, Thk. Muhsin Behram Nejad, Tahran: Miras- Mektub, 1378.
KELBZ, Ebubekr Muhammed b. shak el-Buhari (.380/990), et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-
Tasavvuf, thk: Abdulhalim Mahmud-Taha Abdulbaki Surur. Kahire: Dru hyil-Kutubil-
Arabiyye, 1960.
KESKNKILI, Esra, Erefolu Rmi Tarkatnme, stanbul: Marmara niversitesiTrkiyat
Aratrmalar Enstits, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), 1996.
KESREV, Ahmed, eyh Safi ve Tebre, Tahran 1976.
KEVSERAN, Vecih, el-Fakh ves-Sultan-Dirse f Tecribeteyni Tarihateyni: el-Osmniyye ve-
Safeviyye-el-Kaariyye, el-Merkezul-Arabi ed-Duveli, 1990.
KIRMAN, Aydn, Yemnnin Fazlet-nmesi-ekil ve Muhtev Tahlili-, zmir: Ege niversitesi
SBE Eski Trk Edebiyat Ana Bilim Dal, (Yaymlanmam Doktora Tezi), 2004.
KRMN, Ahmed b. Yusuf b. Ahmed b. Sinan ed-Dmaki (.1019/1620), Ahbrud-Duvel ve
srul-Uvel fit-Trih, III, thk: Ahmed Hatit-Fehmi Sad, Beyrut: lemul-Kutub, 1992.
KTB-I DR. Haz. Osman Eri, Alevi-Bektai Klasikleri 3, Ankara: TDV, 2007.
KURNAZ, Ceml ve Mustafa Tatc, Yesevlik Bilgisi, Ankara: Milli Eitim Basmevi, 2000.
KUEYR, Ebul-Kasm Abdulkerim b. Hevzin (.465/1072), er-Risletul-Kueyriyye, Thk.
Abdulhalim Mahmud ve Mahmud b. erif, Kahire: Matbiu Muessesetit-Dri-uab, 1989.
KUTLU, Snmez, Alevlik-Bektalik Yazlar, Alevliin Yazl Kaynaklar, Buyruk, Tezkire-i
eyh Safi, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar, 2006.
. Din Anlaynda Farkllamalar, Trkiyede Alevilik-Bektailik, Ankara: DB, 2003.
KBRA, Necmddin (.618/1221), Tasavvufi Hayat, Uslu Aere, Risle ilel-Him, Fevihul-
Ceml, Haz. Mustafa Kara. stanbul: Dergh Yaynlar, 1980.
KORKMAZ, Esat, Alevilik ve Bektailik Terimleri Szl, stanbul: Anahtar Kitaplar, 2005.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara: DB, 1984.
239

. Anadoluda slmiyet, (Franz Babinger ve Fuat Kprlnn makaleleri) ev. Ragp
Hulusi, Haz. Mehmet Kanar, stanbul: nsan Yaynlar, 1996.
KULEYN, Ebu Cafer Muhammed b. Yakup b. shak el-Kuleyni er-Razi (.329/941), el-Usl
minel-Kf, Tahran: Drul-Kutubil-slmiyye, 1365.
KK, Hlya, Kurtulu Savanda Bektailer, stanbul: Kitap Yaynevi, 2003.
. Tasavvuf Tarihine Giri, 2.Bask, Konya: Nkte Kitap, 2004.
KK, Murat, Horasandan zmir Kylarna Cemaat- Tahtacyan, stanbul: Nefes Yaynlar,
1995.
KTKOLU, Bekir, Osmanl-ran Siys Mnsebetleri (15781612), stanbul: stanbul Fetih
Cemiyeti, 1993.
. Vekayinvis Makaleler, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti, 1994.
MAZZAOUI, Michel M, The Origins of The Safawids, Siism, Sfism, and the Gult, Wiesbaden:
Franz Steiner Verlag, 1972.
MECLS, eyh Muhammed Bakr b. Muhammed Tak (.1110/1700), Bihrul-Envril-Cmiat
li-Dreri Ahbril-Eimmetil-Athar, Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arab, 1983.
MLIKOFF, Irne, Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin, 2.Basm, stanbul: Cem Yaynevi,
1994.
. Hac Bekta-Efsaneden Geree, ev. Turan Alptekin, stanbul: Cumhuriyet
Kitaplar,1999.
MOLLABRAHMOLU, Sleyman, Yazma Eserler Terminolojisi, stanbul: Ensar Neriyat,
2007.
MOMEN, Moojan, An Introduction to Shii Islam The History and Doctrines of Twelver
Shiism, New Haven: Yale University Press, 1985.
MUHADDS en-NR, Mirza Hseyin en-Nr et-Tabers (.1320), Mustedrakul-Vesil ve
Mustenbatul-Mesil, Kum: Muessesetu lil-Beyt li-hyit-Turs, 1408.
MUHBB, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbullah ed-Dmaki (.1111/1699),
Hulsatul-Eser fi Aynil-Karnil-Hdiye Aer, II, Beyrut: Dru Sadr, 1284.
MUSLM, Ebul-Huseyn b. Haccac el-Kueyr en-Neysbr (261/875), Sahihu Muslim, I-III,
stanbul: ar Yaynlar, 1992.
MUSTEVF, Hamdullah b. Ebu Bekir b. Ahmed Kazvini (.750/1350), Trh-i Guzde, Edit.
Edward G. Browne, Leyden: E.J.Brill, 1910.
. Trh-i Guzde, haz. Abdlhseyin Nevi, Tahran: ntirt- Emir Kebir, 1364.
. Nuzhetul-Kulb, Edit. G. Le Strange, Leyden: E. J. Brill, 1915.
240

MNECCMBAI, Dervi Dede Ahmed b. Ltfullah (.1114/1702), Sahiful-Ahbr Tercmesi,
III, stanbul: Matbaa-i mire 1868.
. Cmiud-Dvel (Sahiful-Ahbr fi Vakyiil-Asr)-Osmanl Tarihi (12991481)-Haz.
Ahmet Araka, stanbul: nsan Yaynlar, 1995.
NEHREVL, Kutbuddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Mekki el-Hanefi
(.990/1582), Kitbul- lm bi-Almi Beytillhil-Harm, III, Gttingen: Medresetul-Mahruse,
1274/1857. (Ahbru Mekketil-Merrefe adyla cilt hlinde yaymlanm serinin 3.cildi)
NESEF, Azizuddin (.686/1287), Mecma-i Resil-i Mehur be-Kitbul-nsanil-Kmil, Tsh:
Marijan Mol, Tahran: Kitaphne-i Tahri, 1983.
NICHOLSON, Reynold Alleyne (.1945), fit-Tasavvufil-slmi, ev. Ebul-Ala Afifi,
skenderiye: Lecnetu-Telif vet-Terceme, 1946.
NAT, Muhammed b. Hseyin Katib (.16.yzyl), eyx Sfi Tzkirsi, Haz. Mhsn
Nasoylu-Sevr Cabbarl-Rauf eyxzamanl, Bak: Nurlan, 2006.
NOYAN, Bedri, Bektailik Alevilik Nedir, Ankara 1985.
. Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevlik, II-III, stanbul: Ard Yaynlar, 1999.
OCAK, Ahmet, Trk Sufliine Baklar, stanbul: letiim Yaynlar, 1996.
. Osmanl Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler: Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkn-Tarikatlar-
Edebiyat-Mimari-Gzel Sanatlar-Modernizm, Ankara: TTK, 2005.
ONG, Walter J. Szl ve Yazl Kltr, Szn Teknolojilemesi, ev. Sema Postacolu Banon.
stanbul: Metis Yaynlar, 2003.
OSMANLICA-TRKE ANSKLOPEDK BYK LGAT, Haz. Komisyon, stanbul: Trdav,
1999.
OYMAK, Gner, Erefolu Abdullah Tarikatnme, Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), 1999.
ZMEN, smail, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi,15, Ankara: Kltr Bakanl, 1998.
ZTRK, Mrsel, Hac Bekta Veli ve evresinde Oluan Kltr Deerleri Bibliyografyas
(Deneme), Ankara: Kltr Bakanl Halk Kltrn Aratrma Dairesi Yaynlar, 1991.
PARSADUST, Menuehr, ah smail-i Evvel, Tahran: irket-i Sehami, 1375.
PETRUSHEVSKY, Ilya Pavlovich, Islam in Iran, ev. Hubert Evans, London: The Athlone
Press, 1985.
RIZA, Ahmed, el-Mutvile ve-a fi Cebel mil, Mecelletul-rfan II.
RUMLU, Hasan, Ahsent-Tevrh, ev. Mrsel ztrk, Ankara: TTK, 2006.
. Ahsenut-Tevrih: A Chronicle of The Early Safawis Being The Ahsanut-Tawarikh of
Hasan- Rumlu vol. I. (Persian Text), Edited by: C.N.Seddon. Baroda: Oriental Institute, 1931.
241

SALTIK, Veli, z Brakan Erenler ve Alevi Ocaklar, Ankara: Kulolu Matbaaclk, 2004.
SAM, emseddin (.1904), Kms- Trk, Dersadet: ar Yaynlar, 1317.
SARIKAYA, Mehmet Saffet, XIII-XVI. Asrlardaki Anadoluda Ftvvetnamelere Gre Dini
nan Motifleri, Ankara: Kltr Bakanl, 2002.
. Anadolu Alevliinin Tarih Arka Plan (XI-XIII. Asrlar), stanbul: tken Neriyat,
2003.
SARWAR, Ghulam, History of Shah Ismail Safawi, Aligarh: Muslim University, 1939.
SAYGI, Hakk, eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bektai) Erknlar, stanbul: Sayg
Yaynlar, 1996.
SEFERNMEHA-YI VENZYAN DER RAN-e Sefernme-Sefernmeha-y Venizyani ki Der
Zaman- Uzun Hasan Akkoyunlu be-ran medeend, ev. Menuehr Emiri. Tahran: irket-i
Sehami, 1349.
SERRC, Ebu Nasr Abdullah b. Ali es-Serrc et-Tsi (.378/988), el-Luma fi Tarihit-
Tasavvufil-slmi, Haz. Kmil Mustafa Hindvi, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 2001.
SEYYD, Kemal, Nu ve Suktud-Devletis-Safeviyye, Kum: Mektebetu Fedek, 2005.
SEYYD Muhammed Nurul-Arabi (.1305/1888), Noktatul-Beyan, Haz. Baki Yaa Altnok,
Ankara: Oba Yaynclk, 2000.
SEYYD HSEYN b. Seyyid Gaybi (.896/1490 sonras), erhu Hutbetil-Beyan, Haz. Mehmet
Saffet Sarkaya, Isparta: Faklte Kitabevi, 2004.
SPULER, Bertold, ran Moollar Siyaset, dare ve Kltr lhanllar Devri 12201350, ev.
Cemal Kprl, Ankara: TTK Basmevi, 1957.
SUVEYD, Yasin, et-Trhul-Asker lil-Muktatil-Lubnniyye fi Ahdil-mrateyn, 1980.
SHREVERD, Ebu Hafs ihabuddin mer b. Muhammed (632/1234), Avriful-Marif, I-II,
thk. Edip Kemdni ve Muhammed Mahmud Mustafa, Mekke: el-Mektebetul-Mekkiyye, 2001.
SLEM, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Hseyin (.412/1021), Tasavvufta Ftvvet, ev.
Sleyman Ate, Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1977.
SMER, Faruk. Karakoyunlular-Balangtan Cihan aha Kadar- Ankara: TTK, 1967.
. Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara: TTK, 1990.
. Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol-ah smail ile
Halefleri ve Anadolu Trkleri-, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1992.
AR, eyh Tacuddin Muhammed b. Muhammed (.12.yzyl), Cmiul-Ahbr, Kum: Drur-
Rad lin-Ner, 1405.
EYB, Kmil Mustafa, es-Sla beynet-Tasavvuf vet-Teeyyu el-Ansru-iyye fit-Tasavvuf-
3.Basm, Beyrut: Drul-Endelus, 1982.
242

. es-Sla beynet-Tasavvuf vet-Teeyyu en-Nezetus-Sfiyye fit-Teeyyu min badi
Asril-Eimme hatta Suktid-Devletis-Safeviyye, 3.Basm, Beyrut: Drul-Endelus, 1982.
EYH MFD, mam Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Numan el-Ukberi el-Badadi
(.413/1022), el-rd f Marifeti Huccetillahi alel-bd, Thk. Muessesetu lil-Beyt li-hyit-
Turs, Kum: el-Mutemerul-lem li-Elfiyeti-eyh el-Mfid, 1413.
EYH SADUK, Ebu Cfer Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Bbye el-Kumm (.381/991), Men
L Yahduruhul-Fakh, Thk. Ali Ekber el-Gfr, Kum: Messesetun-Neril-slm, 1413.
. Emls-Sadk, Beyrut: el-Mektebetul-slmiyye, 1404.
. Kemlud-Dn ve Temmun-Nime, Kum: Drul-Kutubil-slmiyye, 1395.
. Risletul-tikdtil-mmiyye i-mmiyyenin nan Esaslar, ev. Ethem Ruhi
Flal, Ankara: AF Yaynlar, 1978.
EYH TS, Ebu Cafer Muhammed b. Hasan (.460/1067), el-stibsar fma htelefe minel-
Ahbr, Tahran: Drul-Kutubil-slmiyye, 1490.
. Tehzbul-Ahkm f erhil-Mukniati li-eyhil-Mfid, thk. Seyyid Hasan Musevi,
Tahran: Drul-Kutubil-slmiyye, 1365.
APOLYO, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul: Trkiye Yaynevi, 1964.
TER, Nurullah b. erifuddin el-Hseyni el-Marai (.1019/1610), Meclisul-Mminin,
3.Basm, Tahran: Kitabfur- slmiyye, 1365. c.2.
TABERS, Ebu Mansur Ahmed b. Ali b. Ebu Talip (.12.yzyl), el-hticc, Mehed: Nerul-
Murteza, 1403.
TABERS, Radiyuddin Hasan b. Fazl (.548), Mekrimul-Ahlk, Kum: Dru-erfir-Rad,
1412.
TAHAV, Ebu Cafer Ahmed (.321/933), erhu Mkilil-sr, thk. uayb Arnavut, Beyrut:
Messesetur-Risle, 1415/1995.
TANSEL, Selahattin, Yavuz Sultan Selim, Ankara: MEB, 1969.
TAPPER, Richard, rann Snr Boylarnda Gebeler-ahsevenlerin Toplumsal ve Politik
Tarihi, ev. F. Dilek zdemir. Ankara: mge Kitabevi, 2004.
TAIN, Ahmet, Bisti eyh Safi Buyruu, Ankara: Rheda-Wiedenbrck evresi Alevi Kltr
Dernei Yaynlar, 2003.
TEBER, mer Faruk, XVI. Yzylda Kzlbalk Farkllamas, Ankara niversitesi SBE
(Baslmam Doktora Tezi), Ankara 2005.
TEHNEV, Muhammed Ali (.1158/1745), Mevsatu Kefi Istlhtil-Funn vel-Ulm, I-II,
thk. Ali Dehrc, Beyrut: Mektebetu Lubnan Nirn, 1996.
TRMZ, Ebu sa Muhammed (279/892), Snen, I-V, stanbul: ar Yaynlar, 1992.
243

TURAN, Osman, Dou Anadoluda Trk Devletleri, stanbul: Turan Neriyat Yurdu, 1973.
TRKE SZLK, 12, Haz. Komisyon, Ankara: TDK Yaynlar, 1988.
ULUDA, Sleyman, slm Dncesinin Yaps-Selef, Kelm, Tasavvuf, Felsefe-. stanbul:
Dergh Yaynlar, 1979.
. Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yaynlar, 1991.
. Tasavvufun Dili 1 Mrid-Mrid-Yol-, stanbul: Mavi Yaynclk, 2006.
UYAR, Mazlum, i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, stanbul: Kakns Yaynlar, 2004.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi-stanbulun Fethinden Kanuni Sultan
Sleymann lmne Kadar, II, 5.Bask, Ankara: TTK, 1988.
. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, 3.Basm, Ankara: TTK, 1984.
ER, Cenksu, Tokat Yresinde Geleneksel Alevilik, Ankara: Ankara Okulu, 2005.
ZM, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, stanbul: Horasan Yaynlar, 2002.
VELYETNME, haz. Hamiye Duran, Alevi-Bektai Klasikleri 4, Ankara: TDV, 2007.
WOODS, John E, The Aqquyunlu, Clan, Confederation, Empire, A Study in 15th/9th Century
Turko-Iranian Politics, Chigago: Bibliotheca Islamica, 1976.
YAKIT, smail, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul: tken, 2003.
YAMAN, Ali, Alevilik-Bektailik Bibliyografyas, Mannheim: Alevi-Bektai Kltr Enstits
Yaynlar, 1998.
. Kzlba Alevi Ocaklar, Ankara: Elips Kitap, 2006.
YAMAN, Mehmet, Alevilik, nan-Edeb-Erkn, 6.Bask, stanbul: Garip Dede Trbesi Koruma
Onarma ve Yaatma Dernei, 2004.
YAVUZ, Nuri, Anadoluda Beylikler Dnemi-Siyasi Tarih ve Kltr-, Ankara: Gndz Eitim ve
Yaynclk, 2002.
YAZIM KILAVUZU, haz. kr Halk Akaln vd., 24.Bask, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar, 2005.
YEN, Abdullah, Yeni Lgat slam-lm-Edeb-Felsef, stanbul: Hizmet Vakf Yaynlar,
1992.
YILMAZ, Hasan Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, 2.Bask, stanbul: Ensar Neriyat,
1997.
YRKN, Yusuf Ziya, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, Hazrlayan: Turhan Yrkn.
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1998.
YCEL, Yaar, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar: oban Oullar Beylii, Candar
Oullar Beylii, Meslikl-Ebsara Gre Anadolu Beylikleri, 2.Basm, Ankara: TTK, 1991.
ZEYN, Ali, lil-Bahs an Trhina fi Lubnan, 1973.
244

B. MAKALELER VE ANSKLOPED MADDELER

ABBASLI, Mirza, Safevilerin Kkenine Dair, Belleten, XL, say:158. Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1976, s.287329.
AIKEL, Yusuf, Nefsini Bilen Rabbini Bilir Hadis mi, Kelm- Kibar m? Sleyman Demirel
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 1998/5, s.173200.
AKSU, Hsamettin, Hurflik, DA, XVIII. stanbul: TDV, 1998, s.408412.
AKTA, Ali, Kent Ortamnda Alevlerin Kendilerini Tanmlama Biimleri ve nan Ritellerini
Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Sempozyumu Bildirileri (2224 Ekim 1998), Ankara: Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Aratrma Merkezi, 1999, s.449482.
ALGAR, Hamid, Necmeddn-i Kbr, DA, XXXII, stanbul: TDV, 2006, s.498506.
AZAMAT, Nihat, Erdebl, Aleddin, DA, XI, stanbul: TDV, 1995, s.279.
BABINGER, Franz ve R.M. Savory, Saf al-Dn Ardabl, The Encyclopedia of Islam New
Edition, vol. VIII. Leiden: E.J.Brill, 1995, s.801.
BAUSANI, Alessandro, Religion Under The Mongols, The Cambridge History of Iran: vol. V.
The Saljuq and Mongol Periods, Edited by: John Andrew Boyle. Cambridge: Cambridge
University Pres, 1968, s.541-
BAYAT, Fuzuli, Bektaiyye Tarikatnn ekillenmesinde Yeseviyye ve Safeviyyenin Yeri
Alevilik, Haz. smail Engin-Havva Engin, stanbul: Kitap Yaynevi, 2004, s.171189.
BAYRAMOLU, Fuat ve Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, stanbul: TDV, 1992, s.269
273.
BEAUJEAN, Anke-Otter, Tahtaclarn Kutsal Kitab Buyruk Hakknda Birka Not
I.AkdenizYresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps (Tahtaclar) Sempozyumu Bildirileri 26
27 Nisan 1993 Antalya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1995, s.18.
BLGL, Ali Sinan,Osmanl Tarih Yazarlarnn Algsyla Trkiye-ran likilerinde Siyasi
Karakterin Din Sylemi: Kzlbalk, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Gz 2003/27, s.21
41.
CAHEN, Cl, Buwayhids or Byids, The Encyclopedia of Islam New Edition, I, Leiden: E. J.
Brill, 1960.
AATAY, Neet, Tahtaclar slam Ansiklopedisi, XI, stanbul: MEB, 1979, s.669672.
245

FT, Salih, Dnemsel Geliimi Balamnda Tasavvuf Kltrnde Hz. Ali Hayat Kiilii ve
Dnceleriyle Hz. Ali Sempozyumu (0810 Ekim 2004 Bursa), Haz. M.Selim Ark. Bursa: Bursa
l Mftl, 2005, s.117148.
DEMRC, Mehmet, Nr- Muhammed, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I,
zmir 1983, s.239258.
FAYDA, Mustafa, ie, DA, II, stanbul: TDV, 1989, s.201205.
FELSEF, Nasrullah, Ceng-i aldran, Mecelle-i Dnigede-i Edebiyyt, Tahran: Dnigede-i
Edebiyyt, 1332/1953, say 2, s.50127.
GKBLGN, M. Tayyib, aldran Muharebesi, slam Ansiklopedisi, III, stanbul: MEB, 1988
s.329331.
GLPINARLI, Abdlbaki, Kzlba, A, VI, Ankara: MEB, 1977, s.789795.
HUART, Clement, Haydar slam Ansiklopedisi, V/I, stanbul: MEB, 1988, s.387.
LGREL, Mcteba, Cell syanlar, DA, VII. stanbul: TDV, 1993, s.252257.
KARA, Mustafa. Abdllatif el-Kudsi, DA, I, stanbul: TDV, 1988, s.257258.
. Erefiyye DA, XI, stanbul: TDV, 1995, s.477479.
KILI, Filiz ve Aye Yldz, Tezkire-i eyh Safiyddin, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, K 2005/36, s.9104.
KILI, Filiz ve Tuncay Blbl, Erdebil Derghnn Anadolu Alevliindeki Yeri ve Erdebil
Derghnda Uygulanan Baz Dinsel Pratikleri eren Bir Risale, Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli Aratrma Dergisi, Gz 2006/39 s.920.
KILI, Mahmut Erol, Nimetullh- Vel, DA, XXXIII, stanbul: TDV, 2007, s.133135.
KOAK, Yunus, ah brahim Ocandan Gelen Bir eyh Safi Buyruu, Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, Yaz 2004/30, 63118.
KPRL, Fuad, zer, slam Ansiklopedisi, II, stanbul: MEB, 1979, s.118151.
KUTLU, Snmez, slm Mezhebleri Tarihinde Usl Sorunu, slmi limlerde Metodoloji (Usl)
Meselesi 1, stanbul: Ensar Neriyat, 2005, s.391440.
. Aleviliin Din Stats, slmiyt, 2003/3, s.3154.
. Tarihsel Srete Aleviliin Yazl Kaynaklarnda Yaplan Metin Tahrifat: Safvetus-
Safann Trke evirileri rneklemi zerinden, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi,
2007/20, Mevlnya Armaan Says, s.2132.
MAZZAOUI, Michel M. Tarhu rn beynel-Mool ves-Safeviyyn, Mecelle-i Dnigede-i
Edebiyyt ve Ulum- nsni, Tahran: Dnigh- Tahran, 1348, say: 7172, s.8894.
MERL, Erdoan, Bveyhiler, DA, VI, stanbul: TDV, 1992, s.496500.
MINORSKY, Viladimir, Maalar, A, VIII, stanbul: MEB, 1979, s.839843.
246

MUHAMMEDOLU, Aliyev Salih, Erdebil, DA, XI, stanbul: TDV, 1995, s.276277.
NAHCIVN, Hseyin, Fermni ez ah smail-i Safevi, Neriyye-i Dnigede-i Edebiyt-
Tebriz, Tebriz: Dnigede-i Edebiyt- Tebriz, 1339/1960, say:2, s.229236.
OCAK, Ahmet Yaar, Ftvvetnme, DA, XIII, stanbul: TDV, 1996, s.264265.
ONAT, Hasan, Kzlbalk Farkllamas zerine, slmiyat, 2003/3, s.111126.
Z, Mustafa, Cafer es-Sdk, DA, VII, stanbul: TDV, 1993, s.13.
PEKOLCAY, A.Necl-Abdullah Uman, Erefolu Rmi, DA, XI, stanbul: TDV, 1995,
s.480482.
ROEMER, H.R, The Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadrs, The Cambridge History of Iran:
Vol. 6. The Timurid and Safavid Periods, Edited by. Peter Jackson and Laurence Lockhart,
Cambridge: Cambridge University Press, 1986, s.141.
. The Safavid Period, Ayn eser, s.189350.
SARIKAYA, Mehmet Saffet, Bekt-Alevlerde Bir Dua: Nd Ali, Sleyman Demirel
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 1998/5, s.1731.
. Ftvvetname-i Cafer Sdka Dair Bir nceleme, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, (Gz 2006/40), s.105132.
SAVORY, R.M, Safawids, The Encyclopedia of Islam New Edition, VIII, Leiden: E. J. Brill,
1995, s.765774.
. Kizil-bsh, The Encyclopedia of Islam New Edition, V, Leiden: E. J. Brill, 1979, s.43
245.
. The Safavid Administrative System, The Cambridge History of Iran: Vol. 6. The
Timurid and Safavid Periods, Edited by. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge:
Cambridge University Press, 1986, s.351372.
TAIN, Ahmet, eyh Safi Menkb ve Buyruklar, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, Bahar 2005/33, s. 441458.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, II, stanbul: MEB, 1979, s.91118.
ULUDA, Sleyman, Ftvvet, DA, XIII, stanbul: TDV, 1996 s.259261.
UYAR, Mazlum, Safevler ncesi randa Tasavvuf ve Safev Devletinin Ortaya k,
Akademik Aratrmalar Dergisi, VII-VIII (2001), s.8598.
ZM, lyas. Kzlba, DA, XXV, Ankara: TDV, 2002, s.546557.
. Hsniyye, DA, XIX, stanbul: TDV, 1999, s.3435.
VORHOFF, Karin, Trkiyede Alevilik ve Bektailikle lgili Akademik ve Gazetecilik Nitelikli
Yaynlar, Alevi Kimlii, Edit. T. Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, ev. Bilge Kurt Torun-Hayati
Torun, stanbul: Tarik Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s.3266.
247

YAZICI, Tahsin, Cneyd-i Safev, DA, VIII, stanbul: TDV, 1993, s.123124.
. Safeviler, slam Ansiklopedisi, X, stanbul: MEB, 1988, s.5359.
YILDIZ, Harun, Anadolu Aleviliinin Yazl Kaynaklarna Bir Bak Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, Yaz 2004/30, s.323359.
YINAN, Mkrimin Y, Cneyd, slam Ansiklopedisi, III, stanbul: MEB, 1988, s.242245.
YNAN, Refet, Dulkadroullar, DA, IX, stanbul: TDV, 1994, s.553557.