EditrNotu

Say#1


1

Red Thread edergisinin editrleri olarak, ciddi bir eitlilikle [heterogeneity] kar karyayz. Bu
eitlilik bir yandan projenin gerektirdii bir ey, nk farkl blgelerden insanlarn dergiye
katkda bulunmas bekleniyor: Merkezinde Trkiye'nin yer ald, Gneydou ve Dou Avrupa,
daha dorusu Balkanlar olarak bilinen blgeyi, Gney Kafkaslar ile Ortadou ve Kuzey Afrika'y
iinealanbircorafyadanbahsediyoruz.teyandan,"tabloyugeniletmek"veblgeselkatlmc
alar arasnda balar kurmak asndan bu eitliliin ok verimli olduu grlebilir. liki alar
derken, neredeyse hepsi kaynak gelitirmek iin oluturulan, bildiimiz anlamdaki alar
kastetmiyoruz.Bizimderdimiz,szkonusucorafyannortaksorunlarnaelbirliiylekafayormak,
bylece grnrde keskin snrlarla ayrlm farkllklar kolaylkla alabilir klmak zere
karlamalarn,dostluklarnvekolektifretimlerinnnamak.
Bu eitliliin retici olmasnn yolu, ortak zemini grnr klan bir karlkl alveri srecinden
geiyor: Yerel dzeyde kendini gsteren eitliliklerin ortak balam, neoliberal kresel
kapitalizmdir.Bucorafyaiindepaylatmzortaknoktalardanbahsettiimizde,akllarahemen,
yaadmz blgelerde ou zaman iddete varan atma hali ve "atmalar uygar biimde
zecek siyasi irade" eksiklii gelir. te bu ederginin sorunsallatrmaya alt, tam da "Bat
baknn"bulocuscommunis'idir.Bat'nnbucorafyaylailgilisiyasiimgelemininbaatunsurlar,
etnomilliyetilik, kktendincilik ve resmi ideoloji olarak benimsenen okkltrlln arkasna
snlarak iten ie srdrlen "ark despotizmi"dir. Entelektel ve sanatsal, yani kltrel
retimin eitli siyasi (yeniden) eklemlenmelerini ele alan dergi, gnmzn neoliberal kltr
politikalar ierisinde "kimlik"lerin birbirinden ayrlma ve (yeniden) birletirilme biimlerine
meydanokumaktadr.
Dergininilksaysndaortayaatlansorularylezetlenebilir:Birkonuolarak(yanihemgncelbir
konuhemdefarklsanatlarn,kratrlerin,sanateletirmenlerininvekuramclarnngrnd
bir alan olarak) sanat, daha geni kltrel ve sosyopolitik balamlarda (kresel neoliberal
okkltrc politikalar ile yerel ulusal kltrler arasnda) kendini nasl konumlandrmaktadr?
Gncel sanat, entelektel retim ve genel olarak kltr alanndaki aktrler olarak bizler, bu iki
konum arasnda skp kalyor, ikisinden birine bal kalmaya mecbur mu oluyoruz? Dahas,
kltrdedirenive/veyamdahalepratiklerinasltahayyledilebilirvehayatageirilebilir?Neo
liberalkapitalizminteknolojileriaracylamtemadiyenyenideninasrecindeolan"gereklik"le
nasl iliki kurmalyz? "Sol" politikann hasar grm kavramlarn nasl yeniden ele geirebiliriz?
Bakadeyile,sanatsalvekltrelretimler,hemsanattahempolitikadayaananmevcuttemsil
kriziierisindenaslpolitikolabilir?
Benzerlikler ve farkllklar sorunsal dergideki btn metinlere damgasn vuruyor coraf
zgllklerin yan sra her balamda dndrc benzerlikler de var. "Asyaca Direnmek",
balnn dndrd kadar "Asyal" olmayabilir; Oksana atalova'nn metni, bu corafyadaki
toplumlarn "farkl zihniyeti", kltrlerinin "tekilii" veya "Doululuu" olarak alglanan eye
yneliksmrgencesiveyasonrasyaklamlardadahancepekokkezirdelenmiolan"farkl
kltrletirme"sorunlarnadikkateksede,iktidarnfiileiliminin"aynl"nanlamakasndan
okbariz ipularsalyor.Dnyay"mantkyerinesezgiyle"kavramayaveyatemeldehorgrlen
ve iddetle reddedilen "metafor"lar yoluyla ifade etmeye altmzda, onu "farkl ekilde
anlamak" iin ne kadar aba gstersek de, tekinsiz biimde benzer olan "eyler" ortaya kar.
"Kurumlarlailgilisorun"(eletirilecekkurumlaryokmugibigrndzamanbilebubir"sorun"
olmaya devam eder), "bireylerin olup bittii" 1990'lara duyulan zlem (bizce bu yalnzca Dou
Avrupa'ya zg bir alg deildir), "kolektivite"nin canlln korumas noktasnda artan zorluklar,
kamusal alanda yaanan eitli dnmlerin artan hz btn bunlar, bu metnin muhtemel
okurlarnaoktandkgelecektir.Belkidebubenzerliklerarasndaenilginci,urodivy,yani"abdal"
figrdr: kamusal alanda nihayet eletirel ifade imknna sahip olaca bir konuma
kavutuunda, o konumu dillendirirken kendini kastl olarak marjinalletirdiini gren kii. Bu
sre,biimibakmndanfarklve ifadearac olanzgl"dil"e fazlasylabamlgibigrnsede,
sanat/eylemci zne daima bu srete kendi ilevini belirler; ele aldmz zgl durumda,
konuabilmekiin,nce"hayattankopuk",yani"deli"olduunuzuilanetmenizgerekir.

EditrNotu

Say#1


2

Vartan Jaloyan'n "Ermenistan'daki Yeni Siyasi zneler ve 1 Mart Olaylar" balkl metninde de
kefedilecek pek ok "benzerlik" var. "Gei senaryosu", iyi bilinen bir mefhumdur: "Kamusal
alan"nce"demokratikdeiimleri"hayatageirmekiinarasallatrlr,ardndan"ileviniyerine
getirdii"veartkbir"sorun"halinegeldiiiinbaskaltnaalnrveyenikurulanotoriterrejimler
tarafndan ele geirilir. Berlin'in dousunda yaayan herkes bu senaryoya ainadr. Kapitalizmin
kendi iindeki elikiler, "milliyeti" ve "liberal" kutuplar arasndaki atmalar da herkesin
malumu; metinde ayrca, soyut "ulus" kavramnn, gerekte siyaset fikrini "felce uratmann" ve
toplumungenelindendlamannaracolduu,siyaseylemalannnyadahadolayszbir"kentsel"
dzeyde veya ekleyebiliriz ki "ulus"unkinden ok daha geni ve somut bir uluslararas alanda
alacakabuldevar.Pekokyerdeolduugibi,teknolojininkkldeiimleryaratmakiinbir
ara olarak kullanlabilecei, btnl iinde kavranamasa da fikir olarak mevcut; hatta, on yl
nce olsa edergimizin sayfalarnda Ermeni "DVD devrimi" gibi bir konuyu tartacamz tahmin
edemezdik. Fakat, ada iliki alarnn ve teknolojik "ifade aralarnn" bu "gc"n titizlikle
incelemek, siyas eylemde tamamen "teknolojik yaklam"lara dayanmann ne derece etkili
olacaasndanbugcnsonularniyilpbimekgerekiyor.Getiimizonyldamantargibi
oalan kendi kendine rgtlenmi alarn gcne ne kadar inansak da, hangi topluma mensup
olursak olalm ya da toplumumuzun alglanan "gelimilik derecesi" ne olursa olsun, Jaloyan'n
metninde altna hepimizin imza ataca bir cmle var: "Erivan'n kapitalist yeniden yaplanmas,
imdilik sadece byk i adam oligarklardan' ve ellerinde byk ekonomik g toplayan
ayrcalkl devlet adamlarndan oluan siyasi ynetici kesimin yeniden yaplanmas anlamna da
gelmekteydi."
Benzerliklere devam edecek olursak, dergide sergi allarnda yaanan iddet olaylarna (veya
sergi kapatma vakalarna) odaklanan bir blm bulunuyor; Belgrad'daki "Exception [stisna]:
Kosoval Gen Sanatlar" adl serginin alnn engellenmesinden yola karak bu "vakay"
inceleyen metin var (Jelena Vesi, Duan Grlja ve Vladimir Jeri); dier bir metin (Balca
Ergener), stanbul'daki "Ellinci Ylnda 67 Eyll Olaylar Sergisi"nin alnda eserlerin tahrip
edildii olaylarn arka plann masaya yatryor. ki olay arasnda ak birtakm farklar var:
Belgrad'dakindesaldrnn hedefi bizatihi"sanatnzerklii" olarakalgland;stanbul'dakindeyse,
sergi belgesel nitelik tadndan, "kamusal ifade hakk"nn tehdit altnda olduu dnld.
Ayrca, Belgrad'daki sergi hi almad ve olaylardan ksa bir sre sonra hem galeriden hem de
kamusal alandan kaldrld; stanbul'daki sergiyse sonuta gsterildi ve bu "vaka" etrafnda
kamusal tartma yaand. Gelgelelim, burada da, her iki vaka arasnda bahsettiimiz olaylar
etrafndagzlemlenenbenzerliklernemlidir:Herikisindede, baskaygtpolisnebusergileri
"sosyal olarak korunan" sanat etkinlikleri kapsamna ald, ne de tehir edilen eserlerin "polis
korumas altnda" olduunu duyurdu. Metinleri okuyup, polisin kendi grevini inkr etmesinin
altndakisebepleri irdeledike,nedensehepTrkiye'ylezdeletirilen"derindevlet"kavramnn
o kadar da benzersiz olmadn gryoruz. "Modern ulus inas" dediimiz eyin btn farkl
unsurlar"kimlikpolitikasnn"evreninedahildir;buunsurlar,daimauveyabu"elverili"sylemi
yeniden retmenin fiil aralarnn ve kaynaklarnn kontrolyle balantl olan yeni/eski iktidar
tezahrlerine hizmet etmek zere iyiden iyiye arasallatrlmt. Bir yanda "tarihler", te yanda
Tarihvardr;bildiimizhaliylednyaybiimlendirmeninvekontroletmeninaralarndaamacn
da bu byk harfli Tarih belirler. Aktr ki, bu metinlerde incelenen sergiler, ister
"sanatsal/gncel" ister "belgesel" nitelik tasnlar, "Tarih"e mdahale etme giriimleri olarak
alglanmtrburas,mevcutiktidaryaplanmasnameydanokuyanlariinyasakblgedir.Polisin
ilevini yerine getirmemesinin yan sra, her iki durumda baka benzer mekanizmalar da vardr;
her zaman hazrda bekletilen, devletin gayri resmi bask aygt ilevi gren faist gruhlarn
kolaylkla devreye sokulmas, kamusal alan ve kamuoyunu ynlendirmek iin "medya
makinelerinin" gcnn kullanlmas, sergileri desteklemeye ynelik tepkiler srasnda bu
etkinliklerisavunanahslarnkurumsalbalantlaryerineisimlerininkullanlmas(geribuheriki
durumdafarklsonulardourmutur,budaincelenmesigerekenbirdiermevzudur).
krArgn'n"DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar"balklmetninde,sadecebu
ederginin alann oluturan corafyann tamamnda deil, gnmzn kresellemi kapitalist
dnyasnndrtbiryanndadaortakolanbenzerliklerakagrlyor.zelsermayeninkamusal
mekna ve kamusal alana girmesi, medya imgeleri araclyla siyasetin gayri siyasiletirilmesi,
EditrNotu

Say#1


3

parlamenter demokrasinin temeli olarak temsilin k gayet iyi bilinen olgulardr ve uzun
yllardr ele alnan konular olutururlar. kr Argn'n "buharlaan siyaset" olarak tarif ettii
durumun baat unsurlardr bunlar; bu ifadenin Komnist Manifesto'da ortaya atlm olmas da
tesadf deildir, ne de olsa bu durum, kapitalizmin aa kard eilimlerden biridir. Siyasetin
ayaklarn basaca salam zeminin kaybolmas, Argn'a gre, temsil ve meruiyet krizi olarak
adlandrlanolgulardadaakagrlebilir:"Dzenkartparti,rgtve/veyahareketleriinasl
meselemeruiyetkrizi'niderinletirmekvebylecedzeniipartivergtleriinbukriziidare
edilemez' bir hale getirmek; buna karlk, aidiyet krizi'ni amak iin ne yaplmas gerekiyorsa
acilenonuyapmak,bukriziamannyollarnfazlavakitgeirmedenbulmak..."
Gnmzde siyaset yaps ikili ve hiyerariklemitir. Bir yanda uluslarst kurumlarn temsil
ettii,sradaninsanlarneriiminekapalolanhautepolitique;teyanda,sradaninsanlarahavale
edildii varsaylan ama sorunlarn kkeni "yksek siyaset"te yatt iin hibir eyi zemedii
grlen, yerelletirilmi ve zgl sorunlarla ilgilenen "alt politika" bulunur. Bu neoliberal siyaset
(yeniden)yaplanmasndasradan insanlardansadecebiraz daha stteyeralankltralanlar,
kadim "Ne yapmal" sorusuyla yz yzedirler. kr Argn bu soruya cevap ararken somut
eylem rneinden hareket eder. lki, Moskova Eylemcilii grubunun Tm Partilere Kar
Kampanya'sdr: Grup, geersiz oylar atarak seim srecini sekteye uratmaya, bylece temsil
krizini derinletirip ifa etmeye alarak siyasi bir etki yaratmtr. Antimilitarist bir giriim olan
Rusya Asker Analar Komiteleri Birlii, "annelie dayal siyaset" olarak adlandrlabilecek bir
alternatifnerir.ncrnekse,Trkiye'deHrantDink'inkatlediliinikamusalolaraklanetleyen
insanlar temsil eder. Btn bu rnekler, kr Argn'a gre, bizi gnmzn siyaset yapsnn
besledii sahte seimlere mahkm eden szdetemsil ve kimlik odakl politikalardan "k
imknlar"ntemsileder.
Zeynep Gambetti, "ktidarn Muhalefeti / Muhalefetin ktidar" adl metninde, farkl kltrlere
mensupvefarklbakalarnasahipkonumaclarn"snrlanmamiletiim"kurmakvediyaloa
dayalzmlerretmekamacylabirarayagetirildiikonferanslardaedindiideneyimlerdenyola
kyor. Fakat sonu genelde bunun tersi olur. Her konumac tekilerle ilikilenmeyi reddederek
kendi gndeminin peine der ve ounlukla belirli bir maduriyet pozisyonu nedeniyle
kendisindebylebirhakgrr.Szileeylemarasndakigelenekselidealistayrmeletirenveher
sylemin daima bir "sz edimi" olduunu vurgulayan Gambetti, solda herkesin malumu olan
hiziplemelerde iktidar ile muhalefetin izlerini analiz ediyor. Son dnemdeki Trkiye solu
rneinde, Ergenekon operasyonlarna kar alnan tavr etrafnda kendini gsteren blnmeler
"hakiki" sol ile "liberal" sol arasndaki ayrm temsil etti. Gambetti bu blnmede, iktidarn ayna
imgesi olan muhalefetin iktidarndan izler bulur. Hannah Arendtin konuan insanlar hem
birbirine balayan hem de ayran "masa" metaforuna bavurarak zgrlemeye ynelik eylemin
imknlar zerine dnr. ktidara muhalefeti tahayyl edebilmek ve eylem ve znellik
biimlerinitartmakamacylaZapatistlerdenrneklerverir.
Gambetti'ninmetnindeolduugibiTanlBora'nn"Sol,LiberalizmveSinizm"balklamakalesinde
desoldayaananbykyarlmakonualnyorveherikitarafnkonumubirdensorunsallatrlyor.
Tartmadaki muhatabnn zaaflarn tehir etmekten ibaret kalan ve politik akl ikili bir kimlik
kartlna kitleyen anlayn politik eylem deil sinizm reteceini savunan Bora, sosyalizm ve
liberalizm arasndaki sorunlu ilikinin yeniden dnlmesi arsnda bulunuyor. Yazda eitlik,
kamu,sosyaldevletgibikonulardakiakfarklarnnyansraikitarafarasndahakvezgrlkler
temalar etrafnda iliklenmeler olabilecei, bu alanda liberalizmin bavurduu soyut nitelikli
tanmlamalara sosyalizmin maddinesnel gerekleme koullar zerindeki vurgusuyla somutluk
kazandrabilecei ifade ediliyor. Wallerstein'n radikal bir direni pratii olarak liberalizmin, artk
kapitalizm dahilinde gerekletiremeyecei anlalan hak, zgrlk ve eit yurtta statsne dair
vaatlerinin sahiplenilmesi arsn dikkate alan Bora, farkl trden talepleri yanyana dile
getirebilecek bir dilin gerekliliine ve sosyalizmin liberalizm ile olan gerilimini kendisini zinde
tutacakkaynaklardanbiriolarakkullanabileceineiaretediyor.
"Milliyetilik hem her yerde var olan hem de hibir yerde elle tutulamayan; duruma gre ii
doldurulan,dahasonraiiboaltlptekrardoldurulan,zamaniindedeienieriiyleadetaher
EditrNotu

Say#1


4

eyianlatanvetamdabuyzdenhibireyianlatamayanbirkavramhalinegeliyor.yleki,ulus
devletlerin kurucu ideolojisi olarak milliyetilik kavram olarak hayatn srdrse de, deien
zamanlabirlikteokdahabakagerekliklerisaklarhalegeliyor."MeltemAhska,FerhatKentelve
Frat Gen, "Milletin Blnmez Btnl": Demokratikleme Srecinde Paralayan
Milliyetilik(ler)adlkitaplarndayeralan bu pasajda,milliyetiliikimlikler stdzeylereerien
yekparebirideolojierevesindednmekyerine,milliyetiliingndelikhayattanaslilediini,
kapitalist kreselleme anda nerilen (yegne) birletirici g olarak farkl bireylerin ya da
cemaatlerin hangi arzularn ve rahatszlklarn temsil ettiini incelemeyi neriyorlar. Siren
demen'in yazarlarla yapt sylei, dergide "Milliyetilik zerine" balyla yaynlanyor;
syleide, yazarlarn deyiiyle "rtnn altndaki karmaa"ya veya "farkl gerekliklerin zerinin
rtlmesine" daha somut bir isim/biim/yz vermeye allyor. "Oturduumuz yerden
milliyetilikzerinekonumakbaka,Anadolu'yuarnlaypyzyzegrmeleryappkonumak
baka" diyen Siren demen, syleinin temel sorusunu da ortaya koyuyor: milliyetilik kalkanyla
korunan snf farkllklar, toplumsal adaletsizlik, aalanma, dlanma, gvencesizlik ve korku,
nedenvenaslolupdadorudanifadeedilemiyor?Sirendemen'inMeltemAhska,FerhatKentel
ve Frat Gen'le yapt syleide, gnmz Trkiye toplumunun kendine has zellikleri ve
gelenek ile modernleme arasndaki isel atmalar masaya yatrlyor; ayn zamanda, Srbistan
veya Latin Amerika lkeleri gibi baka periferi toplumlaryla arasndaki benzerliklere ve
farkllklaradikkatekiliyor.
BrianHolmes,"KendindenGeme,KorkuveSay:KalabalklarnAdam'ndanKendinirgtleyen
okluk Mitlerine" adl metninde, somut "sergi raporu"ndan uzaklayor, gncel sanatn
stratejilerinidahagenileklitoplumsalvesiyasstratejilerlekarlatrarakanalizediyor.Claire
Staebler ile Jelena Vesi'in kratrlnde DEPO stanbul'da gsterilen No More Reality [Crowd
and Performance] (Gereklik Bitti: [Kalabalk ve Performans]) sergisi, "garanti ve gvenlik"
propagandasyla kamusal mekn kontrol edecek yeni mekanizmalarn icat edildii 1990'larda
yaanankreseldnmgzlemliyorveinceliyordu.Kitleselatmalara,savalara,gsterilere
vegrevleredairhaberler, insanlarnhayalgcnbesleyenvebirertketimnesnesihalinegelen
estetize edilmi imgelere dntrlr tpk "aksiyon" veya "doal afet" filmleri gibi. Bunlarn
ilevi, bizi dehetin baka bir yerde olduuna, tketimci haz ve gvenlik duygusuna rahatlkla
teslim olabileceimize inandrmaktr. Gereklik Bitti sergisi, srekli istisna haline tabi tutulan
sokaklardaki kalabalklarn bozguncu potansiyelini odana alyordu; Brian Holmes'un metni ise,
buodaahemtarihselhemdegncel bir persektifkazandryor.Holmes,"gnmzdesregiden
politikhayatnkaygvekendindengemelerinemusallatolmayadevam"eden, 20.ve21.yzyla
aitfigrneriyor:"Elimizdeilkolarak19.yzylbireyininkalabalklaolanilikisivarvebuiliki
genel eitlik ilkesini temel alr. Pozitif yzn flneur'n gnll metamorfozlarnda, negatif
ikiziniyse uursuz kalabalklarn kendisini seyreden kiiyi ngrlemez, iddetli bir panik
patlamasnasrkleyebilecekanianaforlarndagsterir.kinciolaslk,biyolojikdrtlerinotoriter
bir liderin hayatn tesindeki bedeninde yar hipnotize halde erimesi hali tarafndan ynetilen
yirminci yzyl kitleleriyle ilgilidir. [...] Son olarak nc figr, bir kendini rgtleme ilkesi
tarafndan ynetilen ada okluktur. Bu ilke Paolo Virno ve Antonio Negri gibi yazarlarn
getiimizyllardakucakladpozitif,ykselenkolektifaklmaskesindeortayak[ar]."
Sanatn, mevcut iktidar yaplanmalarna mdahale etme ve bunlar deitirme asndan tad
potansiyel ne olabilir? Erden Kosova, Trkiye'de 1980'lerden balayarak sanat pratiklerine dair
eletirel bir okuma sunuyor. Sanat dnyas ile siyaset arasndaki ilikiler hep gergin ve atmal
olagelmitir. Kosova, 1980 asker darbesi, Gneydou'da Krtlere kar yrtlen sava ve daha
yakn dnemde Hrant Dink'in katledilii gibi nemli siyas olaylara ve koullara deinerek, siyas
atmosferin sanat retimini ve sanatlarn tavrn nasl etkilediini ele alyor. Ayrca Trkiye'nin,
ayn anda hem zlem hem de nefret duyulan Bat'nn kavramlar arasnda skp kaldn
hatrlatp,bazeserlerin"yerel"algsnakartolarak"ithaledilmi"olarakalglanmasnnaltndaki
siyas ierimlere dikkat ekiyor. Gncel sanat ortam artk ok daha eitli ve yerellemi
durumda, ayrca ok daha "politik". Farkl formlarda sanat reterek gncel siyas meseleler
karsnda tavrn gsteren ok sayda alternatif sanat kolektifi var. Gelgelelim, bu sanat ortam
profesyonelleme ve bireyselleme eilimlerinden ve bunlarn yaralayc atmalarndan azade
deil. Kosova, bu eletirel gzerghta ilerleyerek, alternatif sanat meknlarna ve kolektiflerine
EditrNotu

Say#1


5

bal kalmakta srar edebilmek iin sanatn ekonomi politii zerine daha derinlemesine kafa
yormakgerektiinivurguluyor.
Rastko Monik'in Extravagantia II: Koliko Faizma? [Extravagantia II: Ne Kadar Faizm?] balkl
almas Yugoslavya'nn dalmas srecinde yazlm ve sonraki zmler zerinde etki sahibi
olmunemlimetinlerdenbiri.Yazar,Yugoslavyadeneyimiiindetekpartiynetimininbelirledii
resmisiyasetekargelitirilmiolanzgrletiricisylemindalmasrecinegirildiinde,zellikle
Slovenya'nn bamszlnn tesis edilmesi rneinde grld zere, kresel lekte etkiler
yaratabilecek radikal bir alternatif sunabilme ansn elinin tersiyle ittiini ve ulusdevlet
erevesindeformleedilenkarlarnnsavunulmaszerinekurulukolaycyoluntercihedildiini
savunuyor. Radikal fark imknnn deerlendirilememi olmasn ayn dnemdeki kuramsal
konumlara damgasn vurmu "topyen dncenin sonu" sylemiyle ilikilendiren Monik,
Yugoslavya ve benzer rneklerde yzeye kan gerilimleri (faist glerin etkinlik kazanmas da
dahil olmak zere) evreselkapitalizmin yeniden dzenlenmesinde yaanan yapsal sorunlarla
ilikilendiriyor. Anahatlarn Monik'in yazsnda bulduumuz dinamiklerin szkonusu evresel
corafyalardakigncelsiyasetinBat'yaentegrasyonusavunan demokratlarileovenistmilliyeti
glerarasnasktbirmanzarayakadaruzandgrlyor.DuanGrlja'nn"SosyalizmSonras
zerkliinatklar"balklyazsda,bukutuplamasrecininkltrelretimzerindekiizlerini
srmeyegiriiyor.Grlja,"zerklik"kavramzerinednyorvebukavramn,insanlar"tekbenci
giriimci zneler" olarak "serbest piyasa ekonomisine" katlmaya ve "belirli bir kltrel (ulusal,
etnik veya din) grubun mensubu olarak kaderlerini tayin etme haklarn" benimsemeye davet
edenhkimsosyalizmsonras"akl"tarafndangaspedildiinigsteriyor.zerklieynelikhkim
ar,paradoksalbiimde,batakomnizmkartlolmakzereneoliberalizmintemelideolojik
aralarn yeniden onaylayarak yeni ve daha incelikli bamllklar yaratyor. Bylece "zerklik"
btn kltrel etkinlikleri tanmlayan ve kltr endstrisini besleyen bir art haline geliyor
zelliklede,"ilerici"olmaiddiasndakiABkaynaklvedestekliprojelerinbalamierisinde.Sanat
ilekltrn,eskininatantaraflarnuzlatracave"kltrlerarasbirdiyalou"glendirecei
varsaylyor. Peki bu durumda siyas bir krlma, bir kopu nasl yaratlabilir? Bu yaplanmada
gerekten zerk olmann imkn var m? Dusan Grlja, zerkliin bireysel bir proje olamayacan,
kolektif madd pratii gerektirdiini iddia ediyor. Mevcut kltr alan ierisindeki faaliyetlerin
dnda kalmak, bunlara kar tavr almak yeterli olamaz ona gre. Mdahale kavramnn tam
olarak ne anlama geldiini zl bir biimde tartyor. zerklik, veya yazarn ifadesiyle "bitmek
bilmeyen bir zerkleme sreci", "verili rasyonelliin' snrlarn snama (ve kar koyma) yoluyla
gerekleebilir." Tek bir krlma hedeflenemez, birka cephede birka krlma yaratlmaldr. Bu
tehlikeli savata mdahaleler icat edilip yeniden icat edilmelidir, aksi halde kolayca kar tarafa
kayabilirler.

DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


6

DaralanKamu

1970lerin sonlarndan bu yana neoliberal hegemonya altnda yayoruz. Kresel dzeyde etkili
olan bu hegemonyann en bariz vehesi, hi phe yok ki, zelin kamuya ynelik srekli ve
iddetli hcumudur. stelik neoliberal ideoloji kamu ile devlet terimleri arasndaki mevcut
akmaya yaslanarak ya da yle diyelim, bu terimler arasndaki mevcut arm alarn aktive
ederek kamuya, kamusala ynelik bu hcumlarn gya devlete ve devlet mdahalesine
ynelikmi gibi sunabildi ve bu sayede hem kendisini klasik liberalizmin kkl zglk
geleneinin halis ve sadk bir takipisiymi gibi gstermeyi, dolaysyla devletle arasndaki zel
ba perdelemeyi hem de kartlarn daha batan devleti, devlet mdahalesini savunur
durumadmekgibiskntlbirkonumasktrmaybaard.

Batda refah devletinin, Douda devlet sosyalizminin, nc Dnyada antidemokratik

devlet yaplarnn sebep olduu tm sknt ve dertler kamusaln, kamunun yerle bir
edilmesinin ve harabelerinin zel teebbsn av sahas haline getirilmesinin vesilesi olarak
kullanld. nce tinsel kltrel, siyasi mevcudiyeti hedef alnd kamunun, sonra da
madditoplumsalmeknlartopatutuldutekerteker.

Neoliberal hegemonya yerleip kurumsallatka, ortak iyi fikrine dayal cumhuriyeti ya da

sosyalist sfatl her trden pozitif, yani snrlar ieriden izilmi, dolaysyla herkesin mlk
olduu ilan edilmi kamusal alan anlay bir yana, herkesin kendi zel iyisini serbeste seip
yaayabilecei ilkesine dayal liberal sfatl her trden negatif, yani snrlar dardan izilmi,
dolaysyla hi kimsenin mlk olmad ilan edilmi kamusal alan anlay dahi modas gemi,
tutucu,hattagericianlaylarolaraketiketlenipaalanrhalegeldi.

Neoliberal hegemonya kolektif sfatna sadece bir irket formu olarak katlanabilirdi ve hibir
yerin zellikle de herkese ait ya da hibir kimseye ait olmayan bir yerin menzili dnda
kalmasna asla katlanamazd, katlanmad da. Zira sre iinde kamusal alan sadece fikir olarak
gzden dmekle kalmad, fiziksel olarak da saldrya urad. ehirlerin sokaklar, caddeleri,
meydanlar yurttalar cemiyetinin kamusal meknlar olmaktan karlp hzla tketiciler
cemaatinin ltl ticari vitrinleri haline getirildi. ehirlerin nabz bundan byle agoralarda,
meydanlardadeil,agorafobikalverimerkezlerindeatarhalegelmeyebalad.zelkonutlara
ekilmimahremhayatlarn,zelmlkkaleleriolarakinaedilmiiyerlerininsakinlerineattklar
her admda kamuyu hatrlatan, zerlerinde o hayatlarn yaanmasn ve o kalelerin inasn
mmkn klan sancl ortak tarihin derin izlerini tayan sokaklar kamusal ehrelerini giderek
dahafazlayitiripmetalaralemininzellabirentlerinedntler.

Kamusal alann, zelin bu srekli ve iddetli hcumlar, daha dorusu tecavzleri sonucu
giderek daralmasnn bir yn nemli sonucu var. Ancak sanrm bunlarn en nemlisi siyasetin
buharlamas diyebileceimiz haldir. Burada buharlama ile birbiriyle ilikili iki farkl duruma
iaret edilmek isteniyor. Birincisi gayet anlalr bir ey: Kamusal alann daralmas doal olarak
siyasetin ayaklarnn yerden kesilmesi ya da siyasal znelerin ayaklarn basacak yer bulamamas
gibiskntlbirdurumayolaar.

Daha nce de deinmi olduumuz gibi, bir kere, ehir meydanlar hzla ehrin sakinlerinin
mlkolmaktankyor.Sonderecesomutanlamdaokunabilirbuiddia:Birarayagelebileceimiz
fiziki mekn anlamnda meydanlarmz, agoralarmz yok artk, ya da diyebiliriz ki, giderek
azalyorbutrdenyerler.ehrinsakinlerininbirarayagelebilecei;buluabilecei,rastlaabilecei
meknlarhzlabuharlayor.

Bu buharlamann aslnda kuatc bir metalama srecinin rn olduunu biliyoruz. Bu

nedenle, buharlamadan ok, ak bir igalden sz etmek galiba ok daha yerinde olur.
Meydanlar ehrin sakinlerinin biraraya gelebildii ssz yerler deil, buralarn artk sahibi var.
ou yerde yurtta kimliinizle ba bo dolaamazsnz artk. Ancak tebdili kyafet bir halde,
sadecetketicikimliinizlekabuledilirsinizburalara.

DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


7

Elbette ehirlerin fiziki yaplanma, daha dorusu yeniden yaplanma sreleri de kamusal
alanlar giderek daha fazla keye sktran bir yol izliyor. Karmak bir otoban, yol ayla
kuatlm ehirlerin sakinleri artk yayalar deildir. ehre sadece tatlar araclyla ve onlarn
msaadeettiildedahilolabilirler.

zellikle muhalif radikal hareketler iin ciddi bir sorundur bu. Bu tr zelletirilmi meknlarda,
yurtta kimliinizle ancak bir korsan gsteri dzenleyebilirsiniz ki, bu da nihayetinde yurttan
kendi yurdunda tebdili kyafet dolamak durumunda kalmasnn baka bir gstergesidir sadece.
Yurttalarn siyasal amal gsteriler sergileyebilmek iin ancak tahsis edilmi, bu iler iin
ayrlm, byk bir ihtimalle de ehrin merkezinden uzak yerlerde toplanmalarna izin verme
eilimi giderek gleniyor. Siyasetin kentlerin eperlerine srlmesinin; siyasetin, gerek mekn
olansitedensrgnedilmesininiaretleribunlar.

Dolaysyla, sonuta gsteriler tuhaf bir biimde grnmez hale geliyor. Gsteri yapacaksnz;
ancak size tahsis edilmi olan bu yaltlm meknda bunu kime, kimlere gstereceksiniz ki?
Politik gsterilerin tatsz tuzsuz ritellere; stadlarda seyircisiz oynanan malar gibi yanksz
ovlaradnmesi,sznetmiolduumuzsrecinsonucudeilmi?

phesiz tam da burada, yukarda zelin igali altnda kaldndan sz edilen meydanlar,
sokaklar ve benzerlerinin siyasetin geleneksel meknlar olduu, oysa gnmz artlarnda yeni
ve bambaka kamusal alanlar ald, bu nedenle bugn, zellikle de bugn kamusal alann
daralmasndan ziyade genilemesinden sz etmenin daha doru olaca sylenebilir. Dorudur;
buharlamaileiaretedilmekistenenikincidurumdabununlailgilizaten.

Biliyoruz, doa boluktan holanmaz! ehir meydanlarnn boluu da hzla baka bir ey
tarafndan dolduruldu elbette. Bir zamanlar meydanlarn grd siyasal ilevi artk
medyann stlenmi olduunu, syleyebiliriz sanyorum. Elbette basit bir yer deitirme deil
bu. Ciddi siyasal sonular var. Bir kere u rahatlkla sylenebilir: Bir siyasal hareketin gerek
meydanlardaki varl bile byk lde u ya da bu medyada u ya da bu biimde grnmeye,
grnebilmeyebalhalegeldi.Biryerdeokumutum,IRAbirzamanlar,herhangibirbombalama
eylemini BBCnin akam haberleri kuana, yani en ok izlenen haber kuana denk
getiremiyorsa erteliyormu. Bugn, bu ironik halin bizim gnlk gereimiz haline geldiini
syleyemezmiyiz?

Baz yazarlar medyagdml cumhuriyetlerden medyalam demokrasilere doru gitmekte

olduumuzu sylyorlar ki, zerinde uzun uzun dnmek gerek. Bu iddiann ardndaki kast
galiba u: Medya, gnmz toplumlarnn nemli bir ksm iin demokratik srecin asli
kurumlarndan biri haline geliyor. Parlamentolarn, siyasal partilerin hemen her yerde
yurttalarn nazarnda hzl ve srekli bir gven kaybna maruz kalmalar; yukarda szn etmi
olduumuz kamusal alanlarn daralma, buharlama sreci gibi faktrler, medyann klasik
ilevini, yani politik kurumlar ile yurttalar arasnda bir iletiim arac olma ilevini kkl bir
biimde dntrd. Bugn medya salt bir politik iletiim arac olmaktan kt; giderek bu
iletiiminaslimeknhalinegeldi.Bakabirdeyile,bugnmedyapolitikannsadecegrnd
deyimyerindeyse,grcyektyerdeildirartk;aynzamandapolitikannyapldvebelki
de daha doru bir ifadeyle yaplandrld balca yerlerden biridir de. phesiz medya hl
gerek kamusal alanlarn grnd yerdir; ancak, bunlarn ne kadar ve nasl gsterileceini
belirleme inisiyatifi, baka grnme aralarnn yokluu ya da ktl, dolaysyla etkisizlii
durumunda inisiyatifolmaktankpfiil birgce dnyor. Bug,diyebilirizki,medyanntm
meydanlarn grnebilir olduu biricik meydan haline gelmesine imkn tanyor ki,
medyalamdemokrasidenaslkastdazatenbuolmal.

Bunun phesiz son derece karmak ve bir o kadar da nemli sonucu var. Burada bunlarn
tmnedeinmekimknsz.Ancakyukardaanmolduumuzyaplandrmakavramnabaliki
noktaya iaret edebiliriz. Birincisi, daha nce de deinmi olduumuz gibi, politika artk kendine
medyann bakna gre bir ekidzen vermek durumunda kalyor. Reel politika ya da diyelim ki
profesyonel politika bir yana, meydanlarda yaplan amatr politik gsteriler bile giderek
medyann ilgisini cezbedebilecek ayartma stratejilerine kilitlenir oldu. Stadlarda, ma
DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


8

yaynlayan kanaln amblemini tayarak kendisini grnr klmay garanti altna almaya alan
seyircilerinkurnazl,gidereksiyasaleylemcilerinhalvetavrlarnadabulayor.Dolaysyla da
politik gsteriler ova dnyor; belki ok daha vahimi, eylemcilerin niyetine ramen, medya
bugsterilerekendiformatnattiinisteristemezbyleoluyorki,deinmekistediimikinci
sonudabuzaten:Medyannpolitikayakendinegreekidzenvermesi.

Gerek meydanlarn medyadaki grnts ortada. Ancak bu ikinci sonu, yani medyann
siyasetekendiformatndayatmasokdahavahim.Buphesizmedyannsiyasetiintekgerek
meydan haline gelmesiyle ilgili bir ey. Siyasetin giderek bir reklam stratejisi haline gelmesi;
politikpropagandanngiderekpolitikpazarlamastratejisineindirgenmesi;dolaysylada,siyasetin
gidereksiyasetdbirie,birtrperformansa,birtroviinednmesi,banaylegeliyor
ki, medyann siyasete kendine gre ekidzen vermesinin alameti farikalarndandr. Ya da yle
syleyelim, meydanlara deil de medyaya oynamaktan baka kar bir yol bulamayan
siyasetinkanlmazsonu...

BuharlaanSiyaset

Siyasetin ekranlara kilitleniinin anahtarn bulmak iin, phesiz gzlerimizi o ekranlarn dna
dikebilmemiz gerek, asl dnyaya... rnein Zygmunt Bauman, koullarmz ekillendiren
gerek iktidarlarn kresel uzam iinde salnmakta olduuna, buna karlk politik eylem
kurumlarmzn topraa mhlanp kalm bir halde, tpk gemite olduu gibi, yerel uzam
iinde hareket etmek dnda bir seenee sahip olmadna dikkat ekiyor.
1
Baka bir deyile,
Bauman burada, aslnda Manuel Castellsin giderek kreselleen srelerle [yaplanmakta olan]
birdnyadagiderekyerelleenpolitikayailikinparadoksunaiareteder.

Gerektendeortadaciddibirparadoksvardr.ZiraBauman,ehiruzamiindeileyenpolitik
kurumlarn, rgtlerin, eylem gc bakmndan yetersizlikten ve asl nemlisi, politika
dramnn cereyan ettii sahnede etkin ve hkmrancasna yer alamamaktan muzdarip
olduklarnsylemektedir.YaniBaumanagrepolitikrgtlerimizpolitikadndakalmlardr.
Ancakhangipolitikanndnda?Burayakadarokuduklarmzdankarlabilecekyant,phesiz,
politika dramnn oynand asl sahneden olacaktr. Fakat Bauman bu kez de baka bir
hakikateiareteder:[K]uvvetlerinoyunalanolanyerdsiberuzampolitikannenkt olduu
yerdir. yleyse, btn bunlardan karmamz gereken sonu u: Politik kurumlarmz politik
sahneden dlanmamtr; daha ok, politik sahnenin kendisi yeniden yaplandrlm, deyim
yerindeyse politika denen eyin kendisi adm adm depolitize edilmitir. Baumann gerek
iktidarlardan, kuvvetlerin oyun alanndan sz etmesinin sebebi de sanrm bu. Artk klasik
anlamda politik deil bambaka, deyim yerindeyse plak iktidarlarla, kuvvetlerle kar
karyayzdrveaslmeseledebudur.Yanipolitikagerektenbirovadnmtr;birmeydan
iiolmaktanbirekraniiolmaya...

Aslnda ilk bakta politika sokaa salnm gibidir; ancak Madrid sokaklarna gsteri amacyla
salnm bir boa gibi... Bauman yle devam eder: Kresel uzamdan dlanan politika, el
erimindeki ilerin, ksacas yerel sorunlarn zmne tayin edilmitir artk. Bunlar bir eyler
yapabileceimiz, etkileyebileceimiz, onarabileceimiz, iyiletirebileceimiz, yeniden
ynlendirebileceimiz yegane sorunlar gibi grnr. Bizim eylemimiz ya da eylemsizliimiz
ancak yerel sorunlar erevesinde farkllk yaratabilirken, yerelliktesi baka sorunlar iin
alternatif yoktur. Politik liderler ve iin alimleri dnp dolap bunu sylerler bize. Onlar
kreseli doal olarak okurlar ve bu nedenle, yine Baumann szleriyle, [k]aynaklar ve
nedenleri tartmasz kresel olan sorunlar bile ancak yerel uzantlar ve yanklar dolaysyla
politik bir mesele olarak grrler. rnein, [h]avann ya da su rezervlerinin kresel boyutta
kirlenmesi,ancaksizinevinyaknna,kapnznnne,rknbiryaknla,aynzamandadasizin
el eriminize nkleer bir artn boaltlmasna karar verildiinde politik bir problem halini alr.
Btn bu sorunlarn kaynak ve nedenleri ise phesiz! doaldr ve dolaysyla da politikann
menzilidnasrlmtr.phesizbundankarlabileceksonu oldukanettir:Politikakresel

1
AkkanAk:nsanlikilerininKrlganlnaDair,ev.I.Ergden,VersusKitap,2009.
DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


9

sorunlarn yerel zmne tayin edildiine gre, aslnda sadece zmszl idare etmeye
yetkiliklnmtr.Yenidenyaplananpolitiksahnedepolitikayabiilenkaftanbudur.

Bu durumun politikay derin bir meruiyet krizine sokaca aikar. yle ya eylem gc
bakmndan yetersiz, politika dramnn cereyan ettii sahnede etkin ve hkmrancasna yer
alamamaktan muzdarip politik kurum ve rgtlerin ilevi ne ola ki! Dahas onlar bu ilevi kim
adna stleneceklerdir? Sorunlar doallatrlp politik ilginin dna srldne; dolaysyla
zmszlkikraredildiinegrepolitikannilevineolacak?Dahaskamukavramhemtinsel
hem de maddi olarak topa tutulup parampara edildiine gre politika hangi hakla ve kim adna
sorunlarzmeyadadahadorusuidareetmeilevinistlenmeyeyeltenecek?Busorular,hi
pheyokki,bizitemsilkrizidenensorununtamgbeinegtrr.

Politik sinizm denen tutumun yaygnl gelimiiyle gelimemiiyle, Batsyla

Dousuyla, neoliberaliyle postkomnistiyle neredeyse tm dnyada apak ortada.
Siyaseti hem ynetenler hem de ynetilenler katnda bir tr idare etme sanatna indirgeyen;
yurttalk kavramn, dolaysyla her eyden nce kendi varln ve kendi vaatlerini trnak iine
alan bir rejim; ii bo bir ritele dnm seimler; gittike den oy kullanma oranlar;
partizan,yanitaraftarolmayan,dolaysylaherseimdnemindeortalktayzpduranserseri
oylar avlamaya almakla yetinen tuhaf partiler ve sa solu gerekten belli olmayan bir
sistem...btnbunlartemsilkrizidenenolgununtezahrleriolarakalnabilir.

Temsil krizi temsilciler katnda bir tr ayaklarn yerden kesilmesi hali olarak yaanyor.
Halkn ya da daha gereki ve daha dar olarak snflarn karlarn temsil eden klasik partiler
ile gnmzn semen tevecchn arkasna almaya almak dnda bir derdi, tasas
olamayan partileri arasndaki farkllk zerine dnmek bu hali bir lde anlamaya yardmc
olabilir.

karlar grece kararl temsil referanslardr; tevecchler ise, tam tersine, temsil ilikisini
imknsz klacak denli kararsz, deyim yerindeyse metafizik karakterde, speklatif referans
noktalarna benzer. Byle bir sistem iinde partiler aldklar oyun ardndaki iradenin temsilcisi
deil sahibidirler. Gnmz semenlerinin katldklar seim srelerine ynelik bariz sinik
tutumlarnanlamannanahtarbelkideburadadr.Attnzandaartksizeaitolmayantekbiroya
sahipolduunuzsisteminedenveniinciddiyealasnzki!

yleyseusylenebilir:Temsilkrizinintemsiledilenlerkatndakitezahr,birtrayakbasacak
yer bulamama halidir. Buna ait olma ihtiyacnn tatminsiz kalmas durumu da diyebilirdik
elbette. Yurttalk kararl bir hak olmaktan karlm ve bir greve, belirli aralklarla tekrarlanan
seimlerdegstereceinizsonderecekararszbir teveccheindirgenmitirvesiz,doalolarak,
hibirpartivergtte,hattatmbirsiyasalsistemiindekendinizievdehissedemezsiniz.inde
yaamakdurumundaolduunuzsistemindndabraklmsnzdrnk.

yle toparlayabiliriz: Ayaklar yerden kesik partiler ve rgtler, hatta sistemler ile ayak basacak
biryerbulamayanyurttalar, dahadorusu insanlararasndakitemasszlnaddrtemsilkrizi.
Ve hi phe yok ki, olduka genel bir krizdir bu. Yani sadece dzenii parti ve rgtleri deil,
dzenkart parti ve rgtleri de, hatta diyebiliriz ki zellikle onlar etkisi altna alan kuatc bir
krizdir. Zira mevcut sistem iinde ayaklarn yerden kesilmesi dzenii partiler iin bir zulm
deilaslndaltuftur.Onlariinhafifleticibiretkiyesahiptirszkonusudurum.Ayaklaryerden
kesildike sistem iinde daha ykseklere ulaabilirler nk. Oysa dzenkart parti ve rgtler
iintamtersibirdurumszkonusudur.Onlarayaklarnnyerdenkesilmesihalinibirarlkolarak
zerlerinde hissederler. Ayaklar yerden kesildike dibe vururlar nk; sistemin zirvelerine el
uzatmak yerine eteklerine kapanmak durumunda kalrlar. Dolaysyla unu syleyebileceimizi
dnyorum: Temsil krizi dzenii parti ve rgtler iin nihayetinde bir idare sorunudur;
dzenkartpartivergtleriinisebirvaroluproblemi...

Temsil krizinin temsilciler katndaki tezahrnn meruiyet krizi; temsil edilenler katndaki
tezahrnn ise aidiyet krizi olduundan sz etmitik. imdi buna u saptamay da ekleyebiliriz
sanrm: phesiz bunlar i ie gemi, birbirlerinden beslenen ve birbirlerini tetikleyen krizler
DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


10

olmaklabirlikte,dzeniipartivergtleriinmeruiyetkrizi,dzenkartpartivergtleriin
ise aidiyet krizi daha fazla nem tar. Baka bir deyile, dzenii parti ve rgtler iin sorun
meruiyet krizini amak ya da daha doru bir deyile telemek; dierleri iin ise aidiyet krizini
amak olarak grnyor. Hatta muvakkaten unu bile syleyebileceimizi dnyorum: Dzen
kart parti, rgt ve/veya hareketler iin asl mesele meruiyet krizini derinletirmek ve
bylece dzenii parti ve rgtler iin bu krizi idare edilemez bir hale getirmek; buna karlk,
aidiyetkriziniamakiinneyaplmasgerekiyorsaacilenonuyapmak,bukriziamannyollarn
fazlavakitgeirmedenbulmak...

Meseleyi biraz daha amak ve k imknlarna iaret etmek iin somut rnek vermek
istiyorum. kisi Rusyadan, biri Trkiyeden bu rneklerin. Bunlarn daralan kamunun nefes alma,
buharlaan siyasetin bir anlk da olsa ayaklarn yere basma anlarna tekabl ettiini
dnyorum; dolaysyla zerlerinde uzun uzun kafa yorup bir an nce benzerlerini tahayyl
etmek ve hayata geirmek durumunda olduumuzu... Rusyada kendini gsteren k
imknlarndan balayacam ve nihayet Trkiyede bir an grnp derhal kaybolan bir imkna
iaretederekbitireceim.

kmknlar

GeenlerdeIrinaAristarkhovann,postSovyetRusyadatemsilkrizinin1990lardakigrnmn
irdeleyen olduka ilgin bir makalesini okudum.
2
Aristarkhova burada postSovyet Rusyadaki
muhalif hareketler arasnda yaygn bir biimde gzlenen temsil kart tavra iaret ediyordu. O,
MoscowActionism(MoskovaEylemcilii)olarakadlandrlanpolitiksanathareketininisimbabas
ve ncs olan Anatoly Osmolovskynin 1998de yaymlanm ve son derece etkili olmu bir
makalesindenualntyyapyordu:Gerekdnyabilgisininyokluu,homojensosyalyapvealt
kltrlerink,mantksalbirdavrangelitirmeimknszl,bizim,toplumsalidareninsiyasal
ilkelerindenbirini,temsililkesinireddetmemizikanlmazklyor.

Aristarkhova, zellikle sol eilimli muhalifler arasnda yaygn biimde gzlenen bu temsilkart,
daha ak bir ifadeyle bakalar adna sz almaktan srarla kanma tavrnn, Batl yzeysel
siyasetendoruculuktavrnaynelikrtkbirtepkininrnolarakgrlebileceiniilerisrer.
Ancak hi kuku yok ki, bu tavr byle bir tepkiye indirgenemeyecek boyutlara ve hedeflere
sahiptir.ZatenAristarkhovadaszkonusutemsilkriziniamakiingelitirilensiyasalmanevralar
rneklerkenbunuakbirbiimdeortayakoyar.

Aristarkhova iki rnek zerinde durur. Bunlardan birincisi, yukarda adn anm olduumuz
Moskova Eylemcilii grubunun tahayyl edip hayata geirdii ironik seim kampanyasdr: Tm
Partilere Kar Kampanya. kicisi ise, Trkiyede rgtlenmi ve bir sre etkili bir protesto
kampanyasnnznesiolmuolanCumartesiAnneleriniandranbirrgtlenmeolanRusyaAsker
AnalarKomiteleriBirliidir.

Aristarkhovannaktardnagre,TmPartilereKarKampanya,seimsrecineironikbirkatlm
iermekteydi.Kampanyasesiniesasolaraksokakeylemleriyle,yaynlarlavesergilerleduyurmaya
almaktayd. Ancak bunlarla yetinmeyip seimlere tm taraflara kar bir taraf olarak bizzat
katlmaydaplanladvehayatageirdi.Russemenler,mevcutadaylarnyanndaTmPartilere,
Gruplara ve Adaylara Kar seeneine de sahiptiler yani. Bu katlm ironik olarak niteledim;
zira Rusyada olduu gibi baka yerlerde de yaygn bir ekilde gzlenen sinik seimlere
katlmama tavrndan olduka farkl, olduka ciddi bir niyeti vard bu kampanyann. Bir kere,
mevcut Rus seim yasasna gre, eer dier parti ya da adaylar Tmne Kar adayndan daha
az oy alrlarsa ya da bu aday oylarn yzde ellisinden daha fazla oy alrsa, seimler iptal edilir ve
teki parti ve adaylar tekrarlanacak olan seime katlma haklarn kaybederler. Yani seime

2
BlakeStimsonveGregorySholette(der.)Collectivismaftermodernism:Theartofsocialimaginationafter1945,
UniversityofMinnesotaPress,2007.

DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


11

katlmamann ya da kastl geersiz oy kullanmann aksine burada Tmne Kar olmay tercih
etmenin kelimenin tam anlamyla pozitif sonular vardr: sadece kendi tercihinin zerini izip
pasif bir biimde kenara ekilmek yerine, btn dier tercihlerin zerini izerek aktif bir biimde
kenditercihiniortayakoymaimkn.

Aristarkhova bu kampanyann 1990larn balarnda pek baarl olamadn, ancak 1990lar

boyunca giderek g kazandn sylyor. Baars bir yana, bu kampanyann yukarda deinmi
olduumuz meruiyet krizini derinletiren, buna karlk aidiyet krizini hafifleten bir etkiye sahip
olduu gayet ak. Kendisini hibir tarafa ait hissedemeyen insanlarn geici olarak da olsa
kendilerini bir tarafn mensubu olarak hissedebildikleri bir rgtlenme imknna iaret ediyor ki,
sadece bu sat k sebebiyle de olsa ufku dikkatlice taranmas gereken bir eylem tarz olduu
gayetaktr.

Aristarkhovannverdiiikincirnek,dahancedesylemiolduumuzgibi,RusyaAskerAnalar
Komiteleri Birliidir. Bu Birlik 1989da kurulmutur ve askerisiyasal kurumlarla ilgili alanlarda
alma yapar; bu kurumlar yeniden biimlendirme ura verir. Zorunlu hizmetleri esnasnda
lenaskerlerinailelerinemalivehukukidesteksalamayaalr.Ordudakilmvakalaryla ilgili
veriler ve bilgiler yaymlar. Parlamentoda af yasalar ve askeri reformlar iin lobi faaliyetleri
yrtr,vs.ngilizceksaltmasylaCSM,Rusyadaeenistansavanaaktifbirbiimdekarkan
rgtlerdenbiridirve1995tebusebepleDeanMacBrideBardlnelaykbulunur.

Btnbunlarbiryana,Aristarkhovannburgtnsiyasalanlamzerinesylediklerisonderece
ilgin ve nemlidir. Aristarkhova, CSMnin, aidiyet krizini amann olduka ilgin ve zgn bir
tarznortayakoymuolduunudnrki,zerindedurmayadeer.Aristarkhovayagre,ortak
ama ve ilkelerin buharlat, gr ayrlklarnn giderek daha fazla su yzne kt bir
dnemde;temsilcilerintemsiliddialarnnciddiitirazlarlakarkaryakald;kiininkendinibir
davaya,birpartiyeadamasnn,yanibtnenerjisiniyoldapartiyeleriylebirlikteaynidealler
uruna ortak mcadeleye vakfedebilmesinin giderek daha da imknszlat bir dnyada, CSM
btnbuskntlaramannsomutbirrneinitekiletmektedir.

Aristarkhova,aidiyetindostluknosyonuyla;dnyaydostvedmankamplarablenballk
ve arkadalk hissiyle dorudan ilikili doal bir ihtiya olduunu dnr ve dolaysyla, sarih bir
dmaneksikliininsiyasalmcadeleasndanbarizbirbiimdeherhangibirdayanan,temelin
yokluuanlamnagelebileceinikabuledervebunubirkezdahateyitetmekiinDerridann,The
Politics of Friendshipde Carl Schmittin o nl, klasik dostdman formlasyonu eletirel bir
analize tabi tutan u szlerini alntlar: Dmann kayb, bu durumda siyasal Benin kayb
olacaktr.

Dmann, haydi yle diyelim, esas dmann bir hayli mphem olduu bir ada, bu
muhatapszlkhalidoalolaraksiyasalalandakanlmazbirynszlkhissineyolaacakvebu
hisyinedoalolaraknceliklesiyasalzneninkendisinikemirecektir:Dmanmyoksadostum
kim,dahadanemlisibenkimim?

Derridann bu ba dndrc hale sunduu siyasal alternatif, dostdman ayrmnn tesine

geen bir dostluk, kardelik nosyonunun yeniden formlasyonuna dayal yeni bir siyaset
anlaynn inasdr. Aristarkhova ise, CSM deneyiminden hareketle, analk temelli politika
olarak adlandrlabilecek farkl bir alternatif nerir. Ona gre bu siyasal alternatif, bizonlar
ayrmnn ikicimantnn tesinegeer.Dolaysyla,CSMdeneyimindeakagrlebileceigibi,
dmann yokluu analk nosyonuna dayal siyasal etkinlie ket vuramaz. CSM kimseyi
tekiletirmez nk. Bir kere dman olarak nitelendirilebilecek kiilerin de analar vardr ve
CSM szn o dmanlara deil, onlarn analarna yneltir. Dolaysyla, analk dlayc deil
kucaklaycbirtarafgirliktir.kincisi,biranannkarlarvekanaatleribirPrograma,birKodaya
dabirYasayaihtiyaduymaz.Tamtersinekendiliindenbirmeruiyetesahiptir;ayrcabakabir
eyereferanslamerulatrlmasgerekmez.

Nihayet ncs CSM deneyimi temsil fikrini de askya alr ki, bu bizim burada ilgilendiimiz
meseleyle dorudan ilgili olduu iin Aristarkhovann saptamalar olduu gibi alntlanmaya
DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


12

deer: Biri baka birini temsil ettiinde, o kendisini tekiyle ayn dzleme yerletirir. Aynlk
temsilin temelidir ve fark deneyimi temsile dayal politikay genellikle andrr. Birisi (snfsal,
cinsel tercih, cinsiyet, etnik kken, zrllk gibi alanlarda) temsil ettii kiilerle benzerlii
arttka kendisinin tekileri temsil etme hakknn da o oranda arttn dnr. Asker Analar
durumunda ise durum olduka farkldr. Onlar kendi ocuklarn seven teki analar temsil
etmezler; kendilerinden radikal biimde farkl kiileri, kendilerini analk sembolyle birbirine
balayanherfiiliyadapotansiyelaskeritemsilederler.

Aristarkhova hl temsil etmekten sz ediyor ama, sanrm bu durumda sz konusu fiili artk
trnak iinde kullanmak gerek. Zira yle grnyor ki, bu durumda bir temsil sz konusuysa
eer, bu bir varln, diyelim ki insanlarn deil, bir deerin, analk denen insani bir deerin
temsilidir. Zaten Aristarkhova da Levinasa referansla, analn kendisi iin deil, teki iin
varlndavcutbulandierkmlnaltnizerki,budatemsiledayalpolitikadanradikalolarak
farklbiralanagemiolduumuzugayetakbirbiimdegzlernneserer.

Nihayet nc rnek Trkiyeden. Agos gazetesinin Ermeni asll genel yayn ynetmeni Hrant
Dinkin, 19 Ocak 2007 tarihinde, Agosun Halaskargazi Caddesindeki binasnn nnde bann
arkasna ate edilerek ldrln izleyen saatlerde ayn cadde zerinde toplanan kalabalkta
vcutbulantoplumsaliradeyebirazdahayakndanbakmayneriyorum.Oradabirhayaletgibi
grnpkaybolantoplumsalirade,toplumsalvicdannaslbireydi?

Bir:Karanladikleniyordu.Telafisizvetesellisizbiracnn,insanlarnaslbirarayagetirebileceini
gsteriyordu. Tabii ki, ayn zamanda sokaklarn nasl yeniden kamusal bir ehre kazanabilecek
olduunu...

ki:Banaylegeliyorki,Trkiyetarihindekienradikalsloganlardanbiriylehalibirrpdazetleyip
herkesi biraraya toplayabilmiti: Hepimiz Ermeniyiz!. Bu slogann yorumla tketilemeyecek
denlisonsuzbiranlamykvarphesiz.Dolaysylaburadaancakbirkansralayabiliriz.

Bir kere, bu slogan dmansz bir siyasal la tekabl ediyordu. phesiz bu slogann
dmanlar olacaktr; oldu da. Hatta kendi apnda fkeli bir infiale bile yol at. Ancak slogann
kendisi herhangi bir dmana dorultulmu deildi ve dolaysyla, kendisine yneltilen
dmanln da kanlmaz bir biimde skalamasna, boluu yuvarlanmasna yol at. Keza
burada,szkonususlogandageenhepimizszc,rneinHerTrkaskerdoarlafndaki
herszcgibitmel,totaliterbirniceleyicideildi.Yanibakalaradnaszalankuatcbir
bize deil, sadece bu szn altna imzamz atan biz hepimiz mealinde katlmc bir bize
iaretediyordu.DolaysylabirininyadabirilerininBenErmenideilim.zbezTrkm!diye
itiraz etmesi, sadece Ben size katlmyorum demek anlamna geliyordu ve doal olarak zaten
kendiliindenszkonusubizinmuhatabolmaktankyordu.

kincisi, orada biraraya gelenlerin ou, birini ya da bir eyi temsilen deil ahsen, kendisi olarak
orada bulunuyordu. Hepsi deil, ou diyorum; nk etnik kkenlerini ifa eden kyafetleri,
siyasal kimliklerini ortaya seren flamalar kuanp gelenler de vard elbette. Ancak ounluk tam
tersine deyim yerindeyse soyunup rlplak gelmiti oraya. Olay baka bir eyin vesilesi
klnamayacak denli yakcyd nk. Dolaysyla, orada politika denen ey ismen neredeyse hi
yoktu;ancakvarolanhereysiyasalsfatyla,ehresiyleapakortadayd.

Jacques Rancire, bir zamanlar Fransz radikallerinin 1961de Pariste Fransz polisi tarafndan
Fransa halk adna Cezayirli gmenlere yaplan eziyetleri protesto etmek amacyla dillendirmi
olduklar Hepimiz Cezayirliyiz! slogannn Cezayirlilerle zdelemek gibi bir istekle ilgi bir ey
olmadn, dahas onlarla empati kurma teebbs olarak bile yorumlanamayacan; nk
byle bir eyin asla mmkn olamayacan sylemiti
3
. Ona gre bu slogan mstakbel bir
zdelikkurmaktanziyademevcutbirzdeliiykmaya,paralamayaynelikbirniyettayordu.
Bu slogan haykranlar, o anda, Cezayirli olmay arzuladklarn deil, daha ok Fransz olmaktan,
daha dorusu kendileri adna yaplanlardan utandklarn ifade etmek istiyorlard. Dier bir

3
JacquesRancire,SiyasalnKysnda,ev.A.U.Kl,MetisYaynlar,2007.
DaralanKamu,BuharlaanSiyasetvekmknlar
krArgn



Say#1


13

deyile, baka bir kimlie brnmek, bu sayede onlar adna konuma hakk elde etmek
istemiyorlard;tamtersine,zerlerindekimevcutkimliiparalaypatmak;Rancireinifadesiyle,
hibiriyle zdeleemedikleri iki kimlik arasndaki yarkta ya da aralkta kendilerini skt
iindeifadeedebilmeimknbulabilmeyiumuyorlard.

Hrantn ardndan sokaklara dklen kalabaln yapt da buydu ve orada bir an grnr gibi
olanirade,vicdantemsiledayanmayan,tamtersinetemsildeneneyinmeruiyetinitehdit
eden katlmc bir dayanma halinin nasl hl imkn dahilinde olduunu gsteriyordu. Biliyoruz
ok ksa srd bu dayanma hali; ancak olsun, yine de umut vericiydi; bir aidiyete isyan
formundadaolsanihayetindeinsannaitolmaihtiyacnntatminineimkntanyordu.

!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
?,%1#&@+5)"A&



Sayi #1


14


1um adaleL Laleplerl, Lum e;lLllk Leorllerl ener[llerlnl nlhayeLlnde
blr kalabaligin parasi olmu; olan herhangl blrlnln a;lna oldugu
gerek e;lLllk deneylmlnden alir.

Lllas CaneLLl, kltle ve lktlJot

oklok, yolotzltk. 8ltbltlyle ozJe, lkl tetlm, oyot zomooJo oktlf, otetkeo ,olt totoftoJoo bltbltl
yetloe kollootlobllecek lkl tetlm... olt, oyot ooJo bem keoJlsl bem Je oyqoo qotJoqo bo,ko bltlsl
olmok qlbl ktyos tootmoz blt oyttcoltqto keyflol sotet. keoJlletloe blt beJeo otoyoo qezqlo toblot
qlbl coot lsteJlqloJe bo,ko blt losooto lloe qltet ,olt. 5oJece oooo llo bet yetJe bo, yet votJtt. ve
,oyet bozt yetlet ooo kopoltyso, boooo tek oeJeol, bo yetletlo oooo qozooJe zlyotet etmeye Jeqet
olmomostJtt... losoolotto o,k JeJlql ,ey, keoJlol, blt ooJo ottoyo tkoo bekleomeJlk ,eye, yolJoo
qeeo blllomeyeoe, ,lltlyle, boyttsevetllqlyle tomomeo tesllm eJeo toboo o kotsol fobl,ellqlyle
kot,tlo,ttttlJtqtoJo olJoko kook, olJoko stottlt, olJoko zoytfttt.

8unlar, Charles 8audelalre'ln 1869 yilinda yayimlanan kalabaliklarin Adami" adli neslr ;llrlnden
alinLilanan szler. SanaLinin ;ehlr orLamiyla kurdugu Larlhsel aidan zgul, ylne de yaygin blr
;ekllde deneylmlenen lll;kl bllmlnl lfade edlyorlar. Sundugu zgur LlcareL orLamiyla, demokrasl
Laleplerlyle ve kesklnle;en sinifsal ayrimlariyla sanayl ;ehrlnde kaybolup glden 8audelalre, ;ehrl
ar;inlayan floeot'un llmlnal konumunu benlmseml;Ll, floeot, meLalarin sonsuz sergllenl;lnl
du;unumlere dalarak lzleyecek bo; vakLl olan, sokaklarda dola;an dlger kl;llerln anonlm
hayaLlarina slnslce nufuz eden blr LlpLlr. kendlnl blr JooJy, z lLlbarlyle Lekll blr blrey olarak gren
8audelalre, ;ehlr hayaLinin harekeLll ve gellr geer ogullugu veya kendlslnln sayi" unsuru dlye
adlandirdigi ;ey kar;isinda buyulenml;Ll. 8u buyulenl; sanaLsal blr LeknlkLl aslinda: kl;lnln kendlnl
algisal, hayall blr aki;in llnde zulmeye, slllnlp supurulmeye birakma, sonra yazma aninda
Loparlanma ve yogunla;ma kapaslLesl. 8enllgln buharla;masi ve merkezlle;mesl uzerlne. l;Le bu
her ;eyl zeLllyor," dlye yazacakLi ;alr Ozel Cooceletlnde.

kalabalik, Lllas CaneLLl'nln gzlemledlgl glbl, llksel blr e;lLllk deneylmldlr: 8enllgln kaLi blr ;ekllde
konLrol edllen sinirlarini blr kenara birakmak ve blr ba;kasinin eLlyle kayna;mak lln blr ;ans. CLe
yandan blr kulLur ele;Llrmenl bu beollk lle otekl arasindakl serbesL degl; Loku;u, meLropolde
sureglden hayaLa hklm olan ekonomlk lll;klnln znel blr yansimasi olarak da okuyablllr: Per ;eyln
ve her sicak bedenln, ba;ka blr ;eyle veya bedenle, soguk naklL para kar;iliginda degl;Llrlleblldlgl
genel e;lLllk lll;klsl. WalLer 8en[amln l;Le byle blr okuma gell;Llrdl, ;alrln lsLedlgl herkese
dnu;me Laleblnl, meLanin, harcayacak parasi olan herkesl kendlne ekme gucunun znel blr
Lercumesl olarak yorumladi. CLe yandan 8en[amln'ln fllolo[lk ali;masi, 8audelalre'ln, arls
varo;larindan gelen lumpen proleLaryanin ham ener[lslnden, dllsel yenlllklerlnden ve lnaLi halk
dlrenl;lnden nasil beslendlglnl de gsLerdl. kocaman amorf ;ehrln gece hayaLina alL aLlaklarina
dogru ekllen floeot, kendl ;llrsel dlllne yenl lugaLelerl, yenl rlLlmlerl dev;lrme ;ansi buldu.
Alman yazar bylece kaplLallzmln hklmlyeLl alLindakl sanaLin poLanslyellnl anormalle;Llrlcl
ba;Lan ikarmalara aik olmak olarak Lanimladi. Ama 8en[amln ylne de 8audelalre'l, 'yaraLicilik'
llkesl adina yaraLici kl;lye fazla yuklenllmesl" dlye adlandirdigi ;eye bula;makla ele;Llrdl. Marx'i
animsayarak 8en[amln, yaraLiciligin yucelLllmeslnl bohem sanaLinin kendlnln yneLLlgl blr Luzak
olarak grur: 8u a;iri yuklenme, ureLlclnln gururunu ok;ayarak, aslinda ona du;man blr Loplum
duzenlnln yararlarini ok lyl korudugundan, ok Lehllkell blr durumdur."
1


8enmerkezcl blr yaraLiciligin besledlgl Loplumsal krluk, bugun blzlm de orLak deneylmlmlzln blr
parasi olmaya devam edlyor, Lam da muLenala;Lirilmi; ;ehrln hl blr floeot dunyasi olmasi
lusunde. CLe yandan ;ayeL 8audelalre kendl praLlglnl ele;Llrdlyse, benmerkezcl olmakla degll
daha ok a;iri sailma, a;iri buharla;mayla ele;Llrdl: Merkezlle;ml; benllgln, sayi unsurunda
korkuLucu blr ;ekllde kaybolu;u. 8lr lnsan lsLedlglnde esln her zaman gellr onu bulur, fakaL her

1
WalLer 8en[amln, cbotles 8ooJelolte, A lytlc loet lo tbe to of nlqb copltollsm (Londra: new LefL 8ooks, 1973/Almanca
8aski 1938), s. 71. [WalLer 8en[amln, Charles 8audelalre: kaplLallzmln ?uksell; aginda Llrlk 8lr 5alr", losojlot llnde, der.
8olf 1ledemann, ev. AhmeL Cemal (lsLanbul: ?api kredl ?ayinlari, 3. 8aski, 2001), s.163.]
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


1S

lsLedlglnde onu birakmaz," dlye yazar ;alr Ozel Cooceletlnde. lahl;ellk olgusu kar;isinda, fahl;e
olarak yazar flguru kar;isinda buyulenml;Llr, zlra anonlm Leklnl kendl kucaklayi;i, hafizasinda ve
klmllk algisinda kku kazinamaz lzler birakmi;Lir. 5alr ve sokaklarda yuruyen kl;l flgurunu
blrle;Llren erken dnem ;llrlerlnden blrlnde (!e n'al pas pour maiLresse une llonne lllusLre"),
a;kini parayla saLin aldigi sevglllsl hakkinda ;u dlzelerl yazar:

Sevglllmln, gecenln vah;eLl llnden lkl lrl huzursuz gzu,
uar gelLLe grur i;ildayan lkl ba;ka gz,
kalblnl aLigi lln Lum mlsaflrlerlne
karanlikLan korkar, lnanir hayaleLlere.

Cece gunduz yaLaga klLaplariyla glren blr bllgeden
uaha fazla mum yakar,
ve alik ekmekLen kaygilanmaz,
lkLldarsiz ;iklarinin blr gun gerl dnmeslnden kaygilandigi kadar.

uemokraLlk blrey lle ;ehlrll okluk arasindakl lll;klnln yapisini kuran kendlnden geme (ecstocy) ve
korkunun, kaygi ve arzunun eskl Larlhlnden blzlm kl;lsel ve pollLlk hayaLlarimizda ne glbl lzler
kaldi? 8u korkuyu bogup durdurmak, bu kaygiyi basLirmak lln ;ehrln Lam da dokusunda, haLLa
lnsan Lenlerlnln ve pslkelerlnln Lam llnde ne glbl Luzaklar ve ikmaz sokaklar ln;a edlldl? Sayi
unsurunun llnde kendlnden geen blr zzulme veya haLLa sokaklarda olup blLen ;lddeLll
aLi;malarda zyikim rlsklne ragmen meLropolde pollLlkle;ml; blr kamusal alan amak lln
ellmlzde hl ne glbl olanaklar var? 8u sorulari blraz daha lrdelemek lln yakinlarda lsLanbul'da
uLC'da ailan, kuraLrlugunu !elena veslc ve Clalre SLaebler'ln usLlendlgl No Mote keollty
jctowJ ooJ letfotmooce] (Cetekllk 8lttl jkoloboltk ve letfotmoos]) ba;likli kayda deger guncel
sanaL serglslnde blr araya geLlrllen blr dlzl sanaLsal ve pollLlk nerlyl lnceleyeceglm.
2
8u sergldekl
sanaL eserlerlnln gun i;igina ikardigi ;ey, blr alLusL edlcl [esLler, pollLlk konu;ma ve dogrudan
eylem LlyaLrosu olarak ;ehlr deneylmlmlzln blr maLrls Larafindan bellrlendlgldlr. 8u maLrls hl u
buyuk flgurden, e;lLllgln clslm bulmasina ynelen korku ve kendlnden geme arzusuna dalr u ucu
aik olasilikLan olu;ur.

Serg| grnts, '",("-5%-&?%<<%&B!1516153-&/"&C",D+,)1#AE* DLC, Istanbu|, Ccak 2009


2
Serglnln dokumanLasyonu lln bkz. hLLp://www.depolsLanbul.neL/Lr/acLlvlLes_deLall.asp?ac=10
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


16

SanaL eserlerlne gemeden nce bu u flgure blr gz aLalim. Lllmlzde llk olarak 19. yuzyil blreylnln
kalabalikla olan lll;klsl var ve bu lll;kl genel e;lLllk llkeslnl Lemel alir. ozlLlf yuzunu floeot'un
gnullu meLamorfozlarinda, negaLlf lklzlnlyse ;uursuz kalabaliklarin kendlslnl seyreden kl;lyl
ngrulemez, ;lddeLll blr panlk paLlamasina surukleyebllecek anl anaforlarinda gsLerlr. lklncl
olasilik, blyolo[lk durLulerln oLorlLer blr llderln hayaLin Leslndekl bedenlnde yari hlpnoLlze halde
erlmesl hall Larafindan yneLllen ylrmlncl yuzyil klLlelerlyle llgllldlr. lsLer SovyeL konsLrukLlvlsLlerln
a[lLaLlf propaganda posLerlerlnden haLirladigimiz kurucu sz lmgeslnde olsun, lsLer bugun lflah
olmaz ;ekllde PlLler'ln Larlhsel anisiyla ve Lenl 8lefensLahl'in slnemasiyla lll;kllendlrllen Lamamen
kendlnden vazgeme ve boyun egme Lehdldlnde olsun. Son olarak uuncu flgur, blr kendlnl
rguLleme llkesl Larafindan yneLllen agda; oklukLur. 8u llke aolo vlrno ve AnLonlo negrl glbl
yazarlarin geLlglmlz yillarda kucakladigi pozlLlf, yukselen kolekLlf akil maskeslnde orLaya ikLigi
glbl, ;ehlrll gsLerlnln hep var olmu; olan dallanmalari arasindakl sonsuz sayida farklarla
rguLlenen, a;iri blreyselle;Llrllml; blr LukeLlm nufusunun ll bo;, amasiz yapisinda da orLaya
ikar. 8u farklar, !ean 8audrlllard'in israrla savundugu glbl, slparl;e gre bllmlenml; mlLlerden
hl de gerl kalir ;eyler deglldlr. ve aslinda glderek blzlm totoftmtzJoo mlkro blreysel blr lekLe
ynlendlrllml; kaLilim surelerlnde otetllltlet. Cyleyse ellmlzde ne var? kalabalik, klLle ve okluk:
8lr olasiliklar maLrlsl kuran u flgur, hepsl canli ve akLlf, hepsl gunumuzde sureglden pollLlk
hayaLin kaygi ve kendlnden gemelerlne musallaL olmaya devam edlyor.

koreografin aradoksu

PirvaLlsLan'in ba;kenLl Zagreb'de gune;ll blr gleden sonra, harekeLll blr sokak. Sari Ll;rLlu blr
dansi gkyuzune ynelen blr [esL yapiyor, zarlfe Lopuklari uzerlnde dnuyor, sonra anlden ve
;lddeLle yere du;uyor. Ayaga kalkiyor, ylne zarlf blr dnu; yapiyor, Lraflgln llnde dolambali zlk
zaklar lzlyor ve ardindan saga sola havaya vurmaya, vah;l Lekmeler aLmaya ba;liyor. 8u arada
yoldan gellp geenler deh;eLe du;uyor ve onu grmezden gelmek lln aba sarf edlyor.
8audelalreyen blr ;alr glbl o da kipir kipir kalabalik llnde yalniz olmayi bllen blr lnsan, ve dahasi,
kendl yalnizligini nasil kalabalikla;Liracagini blllyor. 8lr lsyana olmasa da blr kavgaya dahllml; glbl
harekeLler yapiyor. Ama klmlnle kavga edlyor, veya kurbanlari klm? ve piril piril blr gun i;igi
alLinda orLalarda olmayan blrlyle kavga eLmek ne anlama gellyor olablllr?

F1A<&0%$"&0<+,2 [Dogu akasi n|kyes|], Igor Grub|c, 2008
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


17

lotoJoxe sot le comJleo (1773) adli meLlnde, buyuk akLr sogukkanli ve sakln blr seylrcl"dlr
dlye yazar 18. yuzyil fllozofu ulderoL. Sahnede ba;arili olabllmek lln akLrun duyarliliga degll
nufuz eLme" yeLeneglne sahlp olmasi gereklr, her Lur karakLere ve role" burunebllmek lln aik,
kesln ve mesafell olmalidir. lsLenen, LuLkuyla kendlnl verme veya hlsLerlk blr mlmesls degll,
mesafell blr keslnllk ve kendlne hklmlyeLLlr: SanaLinin herhangl blr anda herhangl blr kl;l
olabllme, herhangl blr duyguyu herhangl blr uslupLa lfade edebllme yeLenegl, ayni vlrLuz blr
muzlsyenln hayranlik uyandirici e;lLllllkLe Lonlar, Linilar ve renkler ikarablldlgl blr ensLruman
glbl.
3
Zagreb sokaklarindakl dansilar l;Le bu soguklugun, ;lddeL paLlamalari arasindakl bu sakln
halln performansini yapiyorlar. SanaLi lgor Crublc, dansilarin [esLlerlnl kaydeden vldeonun
yanina harekeLlerlnl donduran blr dlzl foLograf yerle;Llrerek zkonLrollerlnln alLini lzml;. Cnlari o
halde, a;iri blr harekeLllllgln orLasinda donup kalan heykeller ;ekllnde grmek neredeyse Leklnslz.
lakaL mesafellllklerlnl yleslne slnlr bozucu yapan ;ey, sanaLi-koreografin harekeLlerl bulup
ikardigi kaynak. Zlra dansilarindan Luhaf, uzak yalnizliklarinin baloncuklarinin llnde LuLkularini
LakllL eLmelerlnl lsLedlgl flgurler, 8elgrad ve Zagreb'de duzenlenen L;clnsel Cnur ?uruyu;u'ne
kaLilanlara saldiran ve onlari dven neo-fa;lsL bozgunculardir. 8u ;lddeL edlmlerl bu performansLa
yenlden sahnelenlr.

kayiLsiz, normaLlf llberal Lolerans aLmosferlnde kulaklarimizda inlayan ba;ka aglardan gelen
igliklardir: Lrll klmllkler adina yapilan ve ahlakl hak Laleplerlnl son dnemlerde yapilan sava;larda
ulusa hlzmeL eLmeye dayandiran homofoblk saldirilar. ?umruklar uu;ur, havada sllah seslerl
yankilanir, yuruyu;e kaLilanlarin yuzlerlnden kanlar akar, polls onlari korumak lln olay yerlne
ko;ar, ama nedense hep ge kalir, saldirganlar basLiramadiklari kolekLlf fkelerlnl akiLip
blLlrdlkLen sonra gellr. Serglde bu sahnelerln grunLulerl dlger vldeo lle yan yana gsLerlllyor ve
a;iri uLa blr gerlllm olu;Luruyordu.

ost 5lJe 5toty (uogu ?akasi Plkyesl) ba;likli l;, 8alkan Loplumunda sureglden sagci ;lddeLe
ynellk blr proLesLo ve ayni zamanda da 8aLi'ya sorulan blr soru nlLellglndedlr. (8u sorgulamaya
A8 adaylik surecl devam eden PirvaLlsLan'da ba;landi.) Crublc'ln klaslk Aydinlanma akLrunun
sogukkanli seylrcl olma durumuyla o,ttt ozJe,le,me fenomenl uzerlnden sordugu soru, llberal
Loplumun, genel e;lLllgln hklmlyeLlndekl kl;llerln ve yerlerln sonsuz sayida yer degl;Llrebllmesl
sayeslnde duzenll araliklarla saliverllen saldirgan ve zsavunmaya ynellk LuLkularini konLrol
edebllme kapaslLeslyle llglll. Modern floeot'un Zagreb ve 8elgrad glbl muLenala;Lirilmi;
;ehlrlerdekl dukknlarin nunde her gun dolanirken unuLLugu ;ey nedlr? ?umu;aka akan LraflkLe
ve kl;lnln blr dukkn vlLrlnlnde sergllenen Lasarim urunu mallar arasindan yansiyan lmgeslnde
pusuda bekleyen ;lddeL nasil blr ;eydlr? Sokaklarimiza ve haLLa kendl [esLlerlmlze gupegunduz
hangl hayaleLler musallaL oluyor?

k|t|e ve M|tos

lransiz pslkolog CusLave Le 8on, kalabaligin hlpnoLlk Lelklne yaLkinligi uzerlne yazmi;Li. 8u
du;unceye gre kalabalik llndekl blrey arLik kendlsl deglldlr, kendl lradeslyle harekeL eLmeyl
birakmi; olan blr oLomaLa dnu;mu;Lur." Le 8on, aLomlze olmu; blreyln anLlLezl, fakaL ayni
zamanda apoLeoslzl (yanl Lanri merLebeslne ikarilmasi) olarak algilanan klLlenln erken dnem
Lezahurlerl kar;isinda kayginin ve lkaz edlcl blr korkunun peneslne du;en Avrupali
enLelekLuellerden rnekler verlr: ?aliLilmi; blr blrey, Lek ba;ina blr sarayi yangina
veremeyeceglnl veya blr dukkni yagmalayamayacagini ve ;ayeL llnden byle blr durLu olursa,
kolayca kar;i koyablleceglnl pekl blllr. 8lr kalabaligin parasi oldugunda, sayinin ona verdlgl
gucun farkindadir, o zaman onun sua daveLe anlden cevap vermesl lln clnayeL veya yagmalama
flkrlnln lma edllmesl dahl yeLerlldlr. kalabaligin kar;isina ikan beklenmedlk blr engel, La;kin blr
fkeyle yikilir."
4



3
hlllppe Lacoue-LabarLhe'in bu meLln hakkindakl yorumu lln bkz. ulderoL: aradox and Mlmesls," 1ypoqtopby.
mlmesls, pbllosopby, polltlcs llnde (SLanford unlverslLy ress, 1998).
4
CusLave Le 8on, 1be ctowJ. A 5toJy of tbe lopolot MloJ (Londra: unwln, 1903/lransizca 1. 8aski 1893), s. 36 ve 43.
MeLnln lnglllzce baskisi lln bkz. hLLp://Llnyurl.com/Le-8on-pdf.
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


18

lreud Ctoop lsycboloqy ooJ tbe Aoolysls of tbe qo'da (Crup slkolo[lsl ve Lgonun Anallzl) Le
8on'a bolca referans verlr. Le 8on lle hemflklr olmadigi Lek nokLa, yuzyil sonu pslkologlari
Larafindan, blreysel blllncln nderln buyuleylcl kl;lllglnde sogurulmasi durumunu aiklamakLa
kullanilan, ok genl; kapsamli Lelklne yaLkinlik" flkrldlr. lreud bu kavram yerlne Lros mlLlnl ve
kllnlk hlpnoz fenomenlnde orLaya ikLigi ;ekllyle llbldonun blrle;Llrlcl gucunu koyar:

;ik olmakLan hlpnoza glden yolda besbelll sadece kisa blr adim vardir. A;k ve
hlpnozun blrblrlne benzedlgl nokLalar a;lkrdir. Plpnozu yapana ynelen lle ;ik
olunan nesneye ynelen alakgnullu LblyeL, su orLakligi, ele;Llrmeme
durumu aynidir. Per lklsl de benzer ;ekllde znenln kendl lnlslyaLlflne saldirir,
hlpnozu yapanin, ldeal egonun alanina adim aLLigindan klmsenln ;uphesl
yokLur... PlpnoLlk lll;kl, ;ik blrlnln kendlnl sinirsiz adamasi glbldlr, sadece clnsel
LaLmln yokLur.
3


GH*HHH*HHH&I1#J<&?"&K,+#: [S0,000,000 Insan ani|amaz], Susanne 8rner, 2006

llglnLlr, 8audelalre'ln kalabalikla lll;klsl, lreud'un klLle pslkolo[lsl porLreslnde neredeyse 180
derece Lerslne evrllml;Llr. 5alrln sayi unsurunun llnde buharla;masi yerlne, daginik kalabaligin
blr eklm gucu ve blr a;k-nesnesl olarak grdugu mlLsel nder flguru bunyeslnde merkezlle;mesl
vardir lreud'da. 5lmdl nder, rguLleyerek ve yuzler denlzlnl blrle;Llrerek kalabaliga musallaL
olur. No Mote keollty serglslnde, lgor Crublc'ln l;lndekl neo-fa;lsL gsLerlcller di;inda bu Llp
saldirgan blr LoLallLer klLleyl dogrudan Lemsll eden blr l; yokLu. Ancak serglde bu baglamda ba;ka
blr ;ey grduk: Alman sanaLi Susanne 8urner'ln 50,000,000 coot 8e wtooq (30,000,000 lnsan
?anilamaz) ba;likli sesslz vldeosundakl sallanan kollar ve haz pe;lnde kadin yuzlerl. 8urner, Lenl
8lefensLahl'ln ekLlgl korkun nuremberg sahnelerlne llberal demokraslnln verdlgl cevabi
gsLermek uzere 1930'll yillara alL ar;lvlerde hayran klLlelerlnln grunLulerlnl Larami;. 8unlar,
kendlnden geme hallerlne 1heodor Adorno ve Max Porkhelmer'in daha 1940'lar
Pollywood'unda Lanik oldugu lordlsL klLleler: 1ukeLen znelerln salL duygusal ;ekll verlleblllr
yapisi. SanaLi bu yapiyi, arzuladiklari nesnenln klmllglnl hlblr ;ekllde aiga ikarmadan

3
Slgmund lreud, Ctoop lsycboloqy ooJ tbe Aoolysls of tbe qo (new ?ork: norLon, 1939/ Almanca 1. 8aski 1922), s. 38-
39.
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


19

gsLerlyordu. Sankl grunmez nder ;lmdl sadece blr ;lfre, anlamsiz blr slmulakr veya kaplLallsL
blr gumu; glbl.

lnsanoglunun bu ;ekllde manlpulasyona hazir hale gelml; dogal blr malzemeye lndlrgenl;l,
Adorno ve Porkhelmer'a gre Aydinlanmanin dlyalekLlgl"nln vardigi son nokLaydi: Aydinlanma,
kendl zblllnclnl kendlne ragmen, acimasizca, en ufak blr lz dahl kalmayacak ;ekllde berLaraf eLLl.
MlLlerl kirmaya yeLecek derecede serL olan Lek du;unme Luru, nlhayeLlnde zyikici olur."
1oplumun bu zyikici nlLellglnl nderln blrlclkllglne degll, meLalar arasinda var olan genel e;lLllk
lll;klslne aLfeLLller: Per ;eyln dlger her ;eyle e;lL olmasi durumunun bedell, hlblr ;eyln ayni
zamanda kendlne e;lL olamamasidir." ureLlm araciligiyla kendlnl dogadan zgurle;Llrme yolunda
dur durak bllmez arayi;inda lnsanoglunun nlhayeLlnde kendlnl - bedenlnl, kulLurunu, pollLlk
lll;kllerlnl - yenlden, bu sefer maklnenln blreyselllkLen arl lmgesl olarak yaraLLigi gru;unu
savunurlar: 8ugun klLlelerln llnde bulundugu regresyon, daha nce duyulmami; olani kendl
kulaklariyla duyamamalari, anla;ilamayana kendl ellerlyle dokunamamalari hlldlr... 1um lll;kllerl
ve duygulari kapsayan LoLal Loplum araciligiyla, lnsanlar blr kez daha Loplumun evrlmcl yasasina
kar;i, benllk llkeslne kar;i evrlldl: Zorla blraraya geLlrllen kolekLlvlLe llndekl yaliLilmi;likLa her blrl
Leklnln LipaLip aynisi blr canli Luru."
6


Adorno ve Porkhelmer'in Lum formlariyla sanaylle;ml; kulLure - veya Lewls Mumford'un daha
llerl blr LarlhLe maklne mlLl" dlye adlandiracagi ;eye - ynelLLlklerl lLlrazin, 1980'lerden lLlbaren
neollberal Loplumun Lam da normu hallne gelmeye yazgili olu;u lronlkLlr. 8u norm zaLen dunyayi
llberal demokrasl lln guvenll blr yer hallne geLlrmeyl amalayan dunya sava;larinin yapili;inda
bariniyordu, ve lrankfurL Ckulu'nun 1930'lerln ba;larinda orLaya koydugu oLorlLer kl;lllk"
ele;Llrlsl Larafindan gulendlrllml;Ll.
7
lakaL 1930'll yillarin klLle kulLuru ve Polywood du;
fabrlkasinin sLandarLla;Lirilmasinin La kendlsl, llberal blreyselllgln kivrimlari arasinda blr Lur
kolekLlf muphemllk olarak kaldi ve bu muphemllk 1960'larda ve 1970'lerln ba;larinda yapilan
klLlesel lsyankr rock konserlerlnde de devam eLLl. Sanayl maklnesl, sava; sonrasi lordlsL
Loplumun yapisal llkeslydl. lrankfurL Ckulu'nun klLle kulLurune ynelLLlgl lLlraz ancak 1980'lerde
esnek blrlklm - ve onunla beraber !apon mlkromedya - zafere ula;inca, orLalama kulLurel
olu;umlarin, zelllkle de guncel sanaLin LarLi;masiz norm ve dogmasi hallne geleblldl. Sava;
sonrasi sanayl paLlamasindan dogan ve sonra kendl lnsanl sermayeslnden ufak Lefek krlar elde
eLmeyl umlL eLmeye ba;layan ;u gezegenlmlzln kuuk bur[uvazlsl aisindan, klLleden ikan
herhangl blr ;eyl reddeLmek zorunlu oldu.

!ohanna 8llllng'ln ltoject fot kevolotloo (uevrlm ro[esl) veya lla 8acksLrm'un netJ lostloct J60
(Suru lgudusu 360) ba;likli l;lerlnde kolekLlvlLlyle olan lll;kl, korku" veya haLLa kaygi" glbl
gulu szlerle Larlf edlleblllr ml emln deglllm. 8u l;ler daha ok, baglamlari ve greLmenlerl
unuLulmu; olan zorunlu blr dersln ezberden Lekrarlanmasi glbl grunuyor. ltoject fot kevolotloo
adli vldeoda, AnLonlonl'nln 2obtlskle lolot fllmlndekl unlverslLe grencllerlnln blr sinifLa Loplanip
aLe;ll blr devrlmcl kalki;maya hazirlandigi unlu ba;langi sahnesl yenlden sahnelenlr. lakaL,
kendlnln farkinda olmakLan rahaLsiz ve ayni zamanda yabancila;mi; olan grencller arasindakl
Llplk posLmodern Loplumsal kar;ila;manin zorakl bellrslzllglnln Lam orLasinda hlblr ;ey olmaz ve
bu kisa vldeonun sonunda foLokopl maklneslnden ikanlar lnsanlari galeyana geLlrecek bro;urler
degll, bo; kgiLlardir. lla 8acksLrm'un ok daha lyl l;lenml; l;l, blr owerolnL slayL gsLerlslyle
Lamamlanan drL ba;i mamur blr ders formundadir, sanaLinin aiklamasina gre, new ?ork'La
organlze eLLlgl komun LoplanLilarinda blr vaaza benzer bllmde sunulur. Sergl alaninda lse,
seylrclnln hangl kolekLlf pollLlkanin alaya alinmak lsLendlglnl anladigindan emln olmak lsLerceslne
lkl kirmizi bayrak arasinda gsLerlllyordu. 8lr ba;ka yuzyil sonu pslkologuna, lnglllz Wllfred
1roLLer'a referans veren netJ lostloct slzl, a;agilik blr cemaaLln 360 derecellk blr perspekLlfLen
Lemslllne gLurur. CemaaL nazlzm'le zlrveye ula;LikLan sonra, siradan blr lsve banllysunde zlna
ve clnayeLle son bulur. 1um bunlar blzl, lreud'un hakli olduguna ve Le 8on'un oLorlLer
kalabaliginin draminin ardinda, sadece rezll blr regreslf clnsel heyecan hlkyesl olduguna lkna

6
Max Porkhelmer ve 1heodor W. Adorno, ulolectlc of ollqbteomeot [AyJtoloomooto ulyolektlql] (new ?ork: ConLlnuum,
1988/Almanca 1. 8aski 1947), s. 4, 12, 36.
7
CLorlLeryenllgln ve onun normaLlf sonularinin blr ele;Llrlsl lln 1he llexlble ersonallLy" ba;likli meLnlme bakiniz.
hLLp://Lransform.elpcp.neL/Lransversal/1106/holmes/en.
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


20

eLmeye ali;iyor glbldlr: kolekLlvlLenln, anlamsiz blr lumdekl sifir derecesl. l;Le bu nokLada -
posL-lordlsL nlhlllzmln en du;uk nokLasinda - serglnln adi Lam anlamina burunuyor glbldlr.

@",$&L#A<%#M<&NOHP [Sr Igds 360], I|a 8ackstrm, 200S-2006

Aslinda serglnln adi 1991 seneslnde lransiz sanaLi hlllppe arreno Larafindan yapilan blr
vldeoyu haLirlaLir. 8u l;Le, ocuklardan olu;an mlnyaLur blr kalabalik, uzerlerlnde no More
8eallLy" yazan blr suru pankarLin alLinda yururken gsLerlllyordu. lmge-Loplumunda regresyon,
ocukla;Lirilma ve gusuzle;Llrllme lmalari a;lkr. lakaL arreno'nun l;l, sz konusu serglde yokLu.
Cnun yerlne serglnln adi, kulLurel ve pollLlk blr meydan okuma yerlne l;areL edlyordu, kendl
dnemlmlze glrdlglmlzl bellrLmek lln kuma lzllen blr lzgl glbl. CerekLen llgln ;eylerln ba;ladigi
yer de l;Le burasi.

ostmodern kr|sta||er

ekl arLik gerekllk yoksa, ne var? 1989'dan sonra, !ean 8audrlllard'in posLmodern Leorllerlnl
dolduran kemlrlcl kaygi - gzlerlmlzln nunde kaLmanlarindan ailan hayaL gsLerlslnln, blr dlzl
slmulakrdan Le blr ;ey olmadigi ku;kusu - kaplLallsL Avrupa'nin doyum nokLasina ula;mi;
LukeLlcl cenneLlerlnden o zamanlar uogu denen yere dogru akmaya ba;ladi. 8audrlllard bundan
on yil nce 8orges'ln resmeLLlgl emperyal Lopraklarla blre blr rLu;en harlLa fablini haLirlaLmi;,
bllglsayar orLaminda slmulasyon surelerlnde modelln, bu a;iri Lemsll durumunun Leslnde yenl
ve ureLlcl guce sahlp rolune l;areL eLml;Ll:

Cunumuzdekl soyuLlama bllmlerlnln harlLacilik, sureL ikarma, aynadan
yansima ya da kavramla blr lll;klsl kalmami;Lir. Slmulasyon kavraminin harlLa
uzerlndekl blr Loprak parasi, blr Lz ya da referans slsLemlyle hlblr lll;klsl
yokLur. 8lr kken ya da blr gerekllkLen yoksun geregln modeller araciligiyla
LureLllmeslne hlpergerek yanl slmulasyon denllmekLedlr. 8lr ba;ka deyl;le ne
harlLa nceslnde ne de sonrasinda blr Loprak parasi vardir. 8undan byle nce
harlLa, sonra LoprakLan - yanl qeteqlo yetlol oloo slmoloktlotJoo - sz eLmek
gerekecekLlr. 8orges'ln masalini gunumuze uyarlayacak olursak arLik harlLa
uzerlnde llme llme olmu; Loprak paralariyla kar;ila;ildigini sylemek
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


21

gerekecekLlr. 8undan byle sagda solda kar;ila;acagimiz harabe ve yikinLilar
harlLaya degll gerege, lde kar;imiza ikan kalinLilarsa lmparaLorluga degll
blze yanl ole Jooo,mo, blt qeteqe olt olocoklotJtt.
8


Lsklnln komunlsL Loplumlarindakl mllyonlarca yurLLa;, kendllerlne demokrasl yolunu gsLeren
Anglo-Amerlkan harlLasini mlnneLLarca Laklp eLLl. Crada bulduklari ;eyse, LukeLlm kaplLallzmlne
glrl;lerlnln nceden hesaplanmi;, organlze edllml; blr ;ey oldugu ve bu Lasarimin pollLlk anlamda
halklarin kendl kaderlnl bellrleme praLlglnl engelledlglydl. 8unun blr sonucu olarak Clga
klsseleva'nin arls, new ?ork ve klev ;ehlrlerlnde ekLlgl ve (lo)vlslble (Crun(mez)) adini verdlgl
halk gsLerllerl foLograflarinin uzerlnde gulu blr ;uphe asili durur. Lllerlnde uzerlnde yazili
;eylerln flula;Lirildigi veya slllndlgl pankarLlar ve dvlzler olan lnsanlari gsLeren bu slyah beyaz
lmgeler blzden, sokakLakl halka kar;i co;ku duymamizi, onlari demokraL lnsanlar olarak
sevmemlzl Lalep eder, ama ayni zamanda lmgenln La;kinliginin ardinda yaLan grunmez
Loplumsal gulerl merak eLmemlzl de saglarlar. Czelllkle klev foLograflari lnsanin aklinda ;u
sorulari uyandiriyor: ulger eskl SovyeL cumhurlyeLlerlnde gerekle;en renkll devrlmler"de
oldugu glbl, 2003'Le vlkLor ?u;enko'yu lkLldara geLlren ukrayna'dakl selmlerln de hl de
sponLane, halkLan gelen blr harekeLln sonucu olmadigini bugun herkes gayeL lyl blllyor. lan
1raynor'un 1be CootJloo'da yazdigi glbl, Luruncu Lonlarinda 'kesLane devrlml'nln kazanimlari
ukrayna'ya alL olsa da, kampanya Amerlkan men;ell, 8aLili marka yaraLma ve klLle pazarlama
Leknlklerlyle yapilan soflsLlke ve zeklce du;unulmu; blr glrl;lm. 8unlar, drL yilda drL ulkede hlle
kari;mi; selmlerl kurLarmak ve lsLenmeyen re[lmlerl berLaraf eLmek lln kullanilan hep ayni
ynLemlerdlr."
9


PalkLan gelen Loplumsal harekeLlere alL lmgelerln ardinda, Labur Labur Amerlkan slvll Loplum ve
hukumeL rguLlerl var: naLlonal LndowmenL for uemocracy, lreedom Pouse, AlberL LlnsLeln
lnsLlLuLe, Lhe lnLernaLlonal CenLer on nonvlolenL ConfllcLs vs glbl kurulu;lar. Sirp dlrenl; harekeLl
CLpor'dan dun aldiklari sloganlar, sLlcker'lar, renk kodlari ve havada yumruklarla bezell
posLerlerle bu rguLler, sankl kalabaliga demokrasl Lohumlari eklyorlardi, Lipki Pava
kuvveLlerl'nln, yagmur yagdirmak lln havadakl buluLlara mlnlk krlsLaller ekmesl glbl. 8urada sz
konusu olan, gulu blr ureLken kapaslLeye sahlp ldeallze edllml; blr modelln sunulmasidir.

8u lnce ynLemlerle yonLulmu; davrani; bllmlerl ve kaliplarinin sLraLe[lk blr ;ekllde uygulanmasi
yoluyla bari; geLlrme" kapaslLeslyle llglll pek az sayida clddl ara;Lirma yapilmi; durumda.
lnLernaLlonal CenLer on nonvlolenL ConfllcLs kurumunun ba;kani eLer Ackerman, A8u ui;l;lerl
8akanligi'nin 29 Pazlran 2004 Larlhlnde duzenledlgl Aik lorum'da yapLigi heyecan verlcl
konu;mada ba;ka ;eylerln yaninda ;unlari syledl:

8reakaway Cames adli blr ;lrkeLle anla;Lik. 5lrkeL uygarlik kurma oyunlari
yaraLiyor ve zamaninda e;lLll aLi;ma meselelerlnde Savunma 8akanligi lle de
ali;mi;... 8lz de blr yili a;kin blr suredlr bu ;lrkeLle, ;lddeLe ba;vurmayan
dlrenl; harekeLlerlnln slmulasyonu konusunda ali;iyoruz. 8u slmulasyonda
kendl ulkenlzl seeblllyor, oyun ereveslnde onu Lemslli olarak yenlden
yaraLablllyorsunuz. uemograflslnl, cografyasini, Lemel kurumlarini ve
barindirdigi Loplumdakl her blr blreyln eglllmlerlnl oyunda
Lanimlayablllyorsunuz. 1um bu verllerl oyuna glreblllyorsunuz, sonra, blr nevl
Laraf seeblllyorsunuz, Laraflardan blrl re[lm rolunu, Lekl dlrenl; Larafini
seeblllyor. Sonra oyun sureslnce surekll olarak e;lLll LakLlkler uzerlnde
ali;ablllyor, bunlarin eLkllerlnl greblllyorsunuz... Cyunda yuzlerce degl;ken
var... 5lmdl, bu slmulasyonun neml sadece neyln l;e yarayip neyln
yaramayabllecegl bllglslnl akLarmakLa degll, Lemel olarak blr sonrakl adimi
grmekLe zorluk ya;ayan lnsanlarin nune olasiliklari dkmek, bu lnsanlar

8
!ean 8audrlllard, 1he recesslon of Slmulacra," 5lmolocto ooJ 5lmolotloo llnde (Mlchlgan unlverslLy ress, 1994), s. 1.
[!ean 8audrlllard, Ceregln ?erlnl Alan Slmulakrlar," 5lmoloktlot ve 5lmolosyoo llnde, ev. Cguz Adanir (Ankara: uogu
8aLi ?ayinlari, 2003), s. 13-16.]
9
lan 1raynor, uS campalgn behlnd Lhe Lurmoll ln klev," 1be CootJloo, 26 kasim 2004. ?aziya
hLLp://www.guardlan.co.uk/world/2004/nov/26/ukralne.usa adreslnden ula;ablllrslnlz.
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


22

arasinda blr baglilik yaraLmakLa yaLiyor. 8u oyun Lum dunyada dagiLilacak.
Perkesln kaLilimina aik blr mlmarl yapisi olacak. Pem kgiL uzerlnde hem
bllglsayarda oynanabllecek. ve kendllerlnl baskidan kurLarmak lln ali;anlara
son derece nemll blr olanak sunacagini du;unuyoruz.
10


8u demokrasl oyunu, blr du;unme bllmlnl, operasyonel blr manLigi, blr refleksler dlzlnlnl
dogalla;Lirmak uzere Lasarlanmi; blr eglLlm/propaganda araci. Mlchel loucaulL'nun, llberal
konLrol sLraLe[llerlnln oyuncular degll oyunun kurallari"
11
duzlemlnde l;ledlgl gru;une daha
dogrudan blr rnek bulmak zordur herhalde. ekl zgurlugun [oysLlck'l slzlo ellnlze verllml;
olsaydi ne olurdu? Avrasya kiLasi'nin konLrolu lln ureLllen 8uyuk Cyun'un yenl ve Lamamen
slberneLlk verslyonu, 8.L. grubunun, 2004 sonbaharinda ukrayna'da gerekle;en 1uruncu
uevrlm sirasinda ba;ladiklari ali;malarinin son derece pragmaLlk baglamini olu;Luruyor. 8.L.
grubu ellerlnde dvlzler, hoparlrler, agizlarinda sloganlar kamusal alana ko;Lu - dlkkaLlerl unlu
blr new ?orklu sanaLiya ekmek lsLlyorlardi.

8u akLlvlsL grubu ve proLesLocu ukraynalilari Andy Warhol'a Jooo,meye daveL eLLlklerl o Luhaf
slyah-beyaz kosLumlu performanslarini nasil anlamlandirmaliyiz? Cnlari manlpule edllml; zneler,
gazeLecl !onaLhan MowaL'in posLmodern darbe" dlye adlandirdigi sLraLe[ller uzerlne kaleme
aldigi slvrl dllll makaleslndekl Lablrlyle lsyankr hlsLerl"ye kapilmi; kayna;mi; ergenler"
12
olarak
sulamali miyiz? 8u ukraynali Warholculer gerekLe, Amerlkan ruyasinin uzakLan kumandali
lsyancilarindan fazlasi deglller ml? ?a da bu performans, uluslararasi sanaL pazarina glrmek lln
yapilan blr oyun mu sadece? veyahuL WalLer 8en[amln'ln yaraLicilik llkesl"ne a;iri yuklenme"
hallne verllecek klaslk rneklerden blrlnl ml Le;kll edlyor? 8en[amln'e gre, 8u a;iri yuklenme,
ureLlclnln gururunu ok;ayarak, aslinda ona du;man blr Loplum duzenlnln yararlarini ok lyl
korudugundan, ok Lehllkell blr durumdur" deml;Llk.

osLmodern ko;ullar alLinda demokrasl ve kamusal alanin muphemllklerlnln sonu yok. lakaL bu
lklll, Loplum oyununun kurallarini degl;Llrmeye oynayablllr. 8a;ka blr deyl;le, aLi;ma ureLme
sLraLe[lslnln meLa duzeylnln Lam da kendlsl, halk Labaninda sureglden deneylere aik blr aLi;ma
LlyaLrosuna dnu;eblllr. 8.L. grubunun blr araya gelmeslndekl ama da budur, keza adlari blle
manldardir: 8evoluLlonary LxperlmenLal Space (uevrlmcl ueneysel Mekn). 8u blrblrlne sikica
bagli kuuk sanaL grubunun [esL ve eylemlerlnde gzumuze lll;en, CaneLLl'nln kltle ktlstoll dlye
adlandirdigi ;eyln agda; blr bllmldlr:

krlsLalln neLllgl, yaliLilmi;ligi ve degl;mezllgl, onu evreleyen klLlenln heyecanli
degl;kenllglyle esrarenglz blr kar;iLlik olu;Lurur. klLleye kendlne zgu
huzursuzlugunu veren hizli ve deneLlenemez buyume surecl ve zulme
Lehllkesl, krlsLalln llnl eLkllemez. Ln buyuk heyecanin orLasinda blle, krlsLal
bunun di;inda kalir. uogurdugu klLlenln dogasi ne olursa olsun, bu klLleyle ne
kadar buLunle;ml; grunurse grunsun, kendl klmllk duyumunu asla buLunuyle
ylLlrmez ve klLlenln zulmeslnden sonra her defasinda krlsLal olarak yenlden
blraraya gellr.
13


8yle blr krlsLal olu;Lurma lhLlyaci - kl bu lhLlya benzer ;ekllde, lnvenLory adli grubun 2000
yilinda Londra'da gerekle;Llrdlgl cooqolom - o momeototy clot lo tbe beott of commetce
(koagulum - LlcareLln kalblnde gelcl blr pihLila;ma) ba;likli performansLa da aika grulur -
kamusal alandakl siradan aki;in orLasinda, aki;i keslnLlye ugraLan blr sorunsal veya blr mevcudlyeL

10
eLer Ackerman, 8eLween Pard and SofL ower: 1he 8lse of Clvlllan-8ased SLruggle and uemocraLlc Change," ui;l;lerl
8akanligi'nin Aik lorumu'nda sunulan du;unceler, ui;l;lerl 8akanligi, WashlngLon, uC, 29 Pazlran 2004. MeLln ui;l;lerl
8akanligi'nin resml slLeslnden kaldirildi, fakaL ;u adresLen bulunablllr:
hLLp://web.archlve.org/web/20080306093926/hLLp://www.sLaLe.gov/s/p/of/proc/34283.hLm
11
Mlchel loucaulL, 1be 8lttb of 8lopolltlcs. lectotes ot tbe colleqe Je ltooce, 1978-1979 (new ?ork: algrave-Macmlllan,
2008), s. 260. Cuncel gzeLleme ve slmulasyon Loplumlarinda bu deneLlm Lurunun nasil l;ledlglne dalr kaleme aldigim
meLne bakiniz: luLure Map", hLLp://brlanholmes.wordpress.com/2007/09/09/fuLure-map
12
!onaLhan MowaL, 1he new Cladlo ln acLlon? 8kz. hLLp://www.onllne[ournal.com/arLman/publlsh/arLlcle_308.shLml
13
Lllas CaneLLl, ctowJs ooJ lowet (new ?ork: larrar, SLrauss and Clroux, 1984/Almanca 1. 8aski 1960), s. 74. [Lllas
CaneLLl, kltle ve lktlJot, ev. Cul;aL Aygen (lsLanbul: AyrinLi ?ayinlari, 3. 8aski, 2006/Almanca 1. 8aski 1960), s.77.]
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


23

araciligiyla clslm bulan blr e;lLllk deneylmlne duyulan kkLen blr arzudan kaynaklanir. 8.L.
performansinin orLaya aLLigi ve yaniLsiz birakLigi kafa kari;Lirici soru ;udur: C ureLken modellerlyle
ve demokraslnln her yere nufuz eden slmulakriyla posLmodern lmge-dunyalar llnde nasil faallyeL
gsLereceglz? opuler oyun, blr lkLldar Leknlgl olarak lselle;Llrlldlglnde, arLik 1960'li yillarin alL
usL edlcl sLraLe[llerlnln, sLaLukonun yneLllen dnu;umlerl uzerlnde herhangl blr eLklsl olablllr ml?
?a da heplmlz baslLe bu zgurluk ve demokrasl rollerlnl oynamayi kabul mu eLmellylz?

S|stem| Cyunsa||atirmak

CeLlglmlz ylrml yilda lLalyan Aotooomlo fllozoflari, halkLan gelen deneLlm Loplumuna mudahale
eLme sLraLe[llerlnl anlayabllmemlz lln blr dll nerdller. ali;malari, okluk flgurunun buyuk
lude yayginla;masiyla zlrveye ula;Li. okluk, onlarin gru;une gre, eskl zamanlarin l;l sinifinin
dogrudan ureLken faallyeLl, maddl olmayan" veya enLelekLuel emek lle l le gemeye
ba;ladiginda orLaya ikiyor. MarkslsL gelenekLe Lamamen hereLlk kabul edllen bu enLelekLuel
emek" flkrlnl me;rula;Lirmak lln aolo vlrno, Marx'in CtooJtlsse'de her geen gun flzlksel emek
gucunu daha da gerekslz kilan blllmsel ve Leknlk bllgl blrlklmlnl Larlf eLmek lln kullandigi Cenel
Akil" flkrlne ba;vurur. vlrno bunu ;yle aiklar:

Marx genel akli, blr maklneler slsLeml bunyeslnde nesnele;en blllmsel blr
kapaslLe" olarak, dolayisiyla sablL blr sermaye olarak algilar. 8ylece, aklin di;sal
veya kamusal nlLellglnl, doga blllmlerlnln ureLlm sureclnde Leknolo[lk
uygulamasina lndlrger. PayaLl a;ama daha ok genel aklin kendlnl canli emegln
dogrudan blr sifaLi, daginik blr enLell[enslyanin reperLuari, blr oklugun uyelerl
arasinda orLak blr bag olu;Luran blr orkesLrasyon" olarak sunma bllmlnln
vurgulanmasindan olu;ur.
14


C halde Lemel olan ;ey - oklugu bo oolomJo vareden eylem - daginik ama lleLl;lm hallnde olan
blr agin, kendl davrani;larini koordlne eLme veya orkesLre eLme kapaslLesldlr. Ancak bu kapaslLe
her zaman, oklugun uyelerlnln koordlne eLme kapaslLelerlnl, slmule edllen posLmodern LukeLlm
ve deneLlm orLamlarini fllllyaLLa yototobllmek lln yikici blr ;ekllde kullanmalarini Lalep eden,
zelllkle slnsl blr Lur yabancila;ma bllmlnln Lehdldl alLindadir. vlrno bunu ;yle aiklar: lakaL
Akil'in l; blrllglnln fazlaligi kaplLallsL ureLlmln baskilarini berLaraf edeceglne, sermayenln en guzlde
kaynagi olur. Cnun heLero[enllglnln ne sesl ne grunurlugu vardir..." vardigi bu sonu, ok sayida
pollLlk anga[mana glren sanaLinin harekeL sahalarini, llberal Loplumlarda sanaLsal ureLlmln
uzamini bellrleyen suruncemedekl blr lnansizligin hayali alanindan, sokagin dogrudan aLi;maya
aik alanina kaydirmasina neden olan ;eyln Lami Lamina aynisidir. vlrno ;yle yazar: 'Slvll
lLaaLslzllk' bugun pollLlk eylemln olmazsa olmazidir. 8enl burada llgllendlren radlkal lLaaLslzllk,
belkl Lek Lezahurlerl olan bazi mlLler kanaliyla uevleL'ln Lam da yneLme melekeslnl sorguya
amalidir."
13


8u lLaaLslzllge ynelen gel;l Lam anlamiyla, 1990'larin sonunda London 8eclalm Lhe SLreeLs
harekeLlnln koordlnaLrlerlnden blrl olan !ohn !ordan glbl blr sanaLinin faallyeLlerlnde
greblllrslnlz. !ordan, cotolvols of keslstooce (ulrenl; karnavallari) ba;likli blr vldeoda Marcelo
LxpslLo'ya blr rporLa[ verml;. vldeo LxpslLo'nun, pollLlk mucadelede yer alan yenl rguLlenme
bllmlerlnln ve halkLan gelen praLlklerln henuz yazilmami; Larlhlnl anlaLmaya soyunan blr dlzl
fllmlnln blr parasi.
16
8u uzun ve ayrinLili rporLa[in en nemll anlarindan blrl, !ordan'in
karnavalesk gsLerlnln muphemllk poLanslyellne yogunla;Ligi yerdlr:

LlbeLLe bu blr pollLlk eylemdl: Arabalardan blze sokakLa yer amalarini Lalep
edlyorduk, lnsanlar arasinda farkli Loplumsal lll;kl formlari yaraLiyorduk, rnegln
degl;Loku; araci olarak para kullanmayalim dlyorduk, kamusal alani Lalep

14
aolo vlrno, vlrLuoslLy and 8evoluLlon: 1he ollLlcal 1heory of Lxodus," koJlcol 1booqbt lo ltoly. A loteotlol lolltlcs
llnde, der. aolo vlrno ve Mlchael PardL (unlverslLy of MlnnesoLa ress, 2006), s. 193.
13
A.g.e., s. 194, 196.
16
8u l;ln daha kapsamli blr lrdelemesl lln Marcelo LxpslLo's otte 5oeos: 1owards Lhe new 8ody" ba;likli meLnlme
bakin. Opeo 17, ?az 2009. hLLp://brlanholmes.wordpress.com/2009/01/19/marcelo-exposlLo-enLre-suenos slLeslnden
meLne ula;ilablllr.
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


24

edlyorduk vs. lakaL Lum bunlar blr ok lnsan lln blr parLlden lbareLLl.
uolayisiyla blz de bu karnavali olabllecek en az karnavalesk yerlerden blrlnde -
kuresel sermayenln, flnans slsLemlnln Lemel dugum nokLalarindan blrl olan
Londra'da - yapLik kl blzlm sadece arabalara kar;i olan, parLl yapmayi seven
lnsanlar degll, anLl-kaplLallsL lnsanlar oldugumuz mesa[ini lleLebllellm.

Son derece yakin blr aidan ekllml; olan konu;macinin yuzuyle olaylardan grunLuler
monLa[lanmi;Lir. 18 Pazlran 1999 gunu Londra sokaklarinda dolanan pek ok farkli kamerayla
ekllen sekanslari blrblrlne ren vldeo, performaLlf mudahalelerl (klmllerl bunu vah;l ve
konLrolsuz blr lsyan olarak yorumlayablllr) drLlu grunLuler hallnde blrle;Llrerek sunar. 8u
mudahaleler, 1999 kasim'inda SeaLLle'da duzenlenen W1C zlrveslnde aiga ikan, be; gunluk blr
kenLsel ayaklanmayi rguLleyen blr Loplumsal ag harekeLlne glden yolda kaLallzr grevl grdu.
1ekll, reLrospekLlf blr anlaLidan, slmulLane ve e;lLll perspekLlflerln okluguna kayarak LxpslLo,
kili kirk yararak yapilan planlarin yenlden ;eklllenmek haLLa blr anda Lamamen Lerk edllmek
zorunda kalablldlgl kureselle;me kar;iLi proLesLolarin eLklle;lmll kompleks rgusunu Lercume
edlyor. Ancak, uzerlnde bolca kafa paLlaLilan sLraLe[ller lle anlik olarak orLaya ikan LakLlklerln
blrle;Llrllmeslne ynellk lsLek, proLesLocularin, deneLlm ;ebekeslnde aki;kan blr ;ekllde harekeL
eLmelerlnl ve ogalan medya kanallari boyunca Linlayarak yenl blr akLlvlsL ku;agina esln olacak
kolekLlf harekeLlerln gerekle;Llrllmeslnl mumkun kildi. ve bu ;ekllde fi;kiran lmgeler, olaylarin
kendlsl kadar guluydu: 8u lmgeler, 1997 yilinda paLlayan ve 2003'e kadar suren kuresel
proLesLolarin mlLl, ok yuzlu aynalari hallne geldl. kuresel kararlarin alindigi - ve herhangl blr
demokraLlk sureLen koparilmi; - kenLsel meknlarda, radlkal lLaaLslzllk eylem ve lmgelerl,
gundellk hayaLin kl;lsel olarak pollLlk" olan boyuLlarinin, pollLlkanin resmi ve kurumsal alanlariyla
aLi;ma hallnde blr Lemasa glrmeslne yardimci oldu.

arin ]eh|rde

C1<,%+<%A) [urtsever||k], k.L.. Group, 2007-2009

8u serglnln gucu, ne oklugun proakLlf mudahalelerlne ne de deneLlm Loplumunda slmulasyon ve
slmulakrlarin anallzlne ayricalik Laniyip, bu lklslnl, kendlnl paralara ayiran floeot flguru lle
karman orman kenLsel klLleye alL erken dnem flgurlerln Larlhsel glgelerl alLinda blrblrlnln
!"#$%#$"#&'"()"*&!+,-.&/"&0123&
4!1516153-51,3#&7$1)38#$1#&!"#$%#%&9,:;<5"2"#&=+-5.-&>%<5",%#"
8tloo nolmes&



Sayi #1


2S

kar;isina koymakLa yaLiyor. 5lmdlnln blrblrlyle ell;en selmlerl, Lam anlamlarina ancak ve ancak
blrblrlne kar;iL olduklari ve her lklslnln de kaynagi olan geml;le payla;Liklari blr lll;kl llnde
kavu;ur. llnde bulundugumuz ekonomlk krlzln kaLmanlari aildika, bu Larlhsel maLrls llnden
yenl komblnasyonlarin veya haLLa belkl yenl blr varolu;sal korku ve e;lLllk arzusu flgurunun orLaya
ikmasi bekleneblllr.

8.L.. grubunun hlyerogllfe benzer grsel dlllnln Luhaf lmgesel kodlariyla suslu duvarlariyla sergl,
Llgna grubunun epey LarLi;mali koJlobollet (1elslz 8alesl) ba;likli l;lyle blr sonuca variyor glbl
grunur. 8u l;lnde grup, Lelpzlg'de zelle;Llrllml; blr Lren garina, orLak varolu; klplerlne alL
yasaklanmi; harekeLlerle (oLurmak, uyumak, aylaklik eLmek, dllenmek, ho;akal demek glbl)
musallaL" olmayi hedefler. 8lr korsan radyo Larafindan yayinlanan performans meLnl, eLrafa lylce
dagilan kalabalik grubun, nLrallze edllml; hl[yenlk meknda harekeL eden aLomlze olmu;
nufusun blrblrlnden kopuk gundellk gerekllklerl lle ayni duzeyde alLusL edlcl blr mudahaleyl
koordlne eLmeslnl mumkun kilar. Llgna bu yolla, 8rechL'l radyo vaadlnl gerekle;Llrme lddlasinda
bulunur. 8rechL'l radyonun lkl ynlu poLanslyell burada slnyal gnderme/alma ;ekllnde degll,
onun yerlne merkezlle;Llrllml; radyo yayini/daginik performans kanaliyla kendlnl gsLerlr.
ParekeLler hayaleLlmsl, zarlf, yapmacik, bazen gurulLulu ve ne;elldlr.

?eLkllllerln lznlyle yapildigi belll olan bu sahnelenml; proLesLo, llk baki;La, kendl kendlne
uygulanan posLmodern konLrol gsLerlslne yenl blr sapkinlik kaLmani ekllyor glbl grunur, ancak
ayni zamanda, LapLaze ve siradi;i blr deneysel eylem glbldlr.
17
8u Luhaf ;ekllde uysal grunen
muhallfler, Llplk blr neollberal guvenllk ;lrkeLlnln devrlyelerl Larafindan baskiya Lbl LuLulan
gundellk harekeLlerlyle, garin kaygan, havali meknlarina musallaL olmayi gerekLen de ba;arirlar
mi? ?oksa esas 1930'larin, 40'larin radyo propagandalarindakl fa;lsL emlr-konu;malar onlara
derlnden musallaL mi olmu;Lur? 1ukeLlclnln ekslkllk duygusunun, agda; bo;lugun a;iri
dolulugunda yansidigi slrkulasyonun ve LlcareLln cllalanmi; zemlnlerlne, sLerll korldorlarina ne Lur
unuLulmu; a;klar ve dlle geLlrllemez lLkller gerl dneblllr?

lloeot'un, guncel ;ehrln posL-sosyal meknlarindakl verlll rolune dnersek, heplmlzln ;ehlr
orLaminda yapLigimiz gunluk Lurlarimizda bu bllmece uzerlnde bol bol du;unecek vakLlmlz olacak.
1a kl krlz baskisi nlhayeLlnde meLanin her yerde hazir ve nazir szunu kirana ve blz, hangl kolekLlf
deneylerln - hangl korku ve arzularin - eLe kemlge burunmeslnl kucaklamaya hazir oldugumuzu
anlayana kadar.



lnglllzceden evlren: lek CzLek

17
Pamburg'da daha eskl blr LarlhLe yapilan lzlnslz blr performans oldugunu da haLirlaLalim. 8u siradi;i, heyecan verlcl
performans hakkinda flklr edlnmek lln ;u slLelerdekl vldeolara gz aLablllrslnlz:
hLLp://www.youLube.com/waLch?v=l3pfa3nZl ve hLLp://www.youLube.com/waLch?v=rp1-wb31k
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja

Say#1


26

Bu makale
1
, eski Yugoslavya blgesinde, veya jeopolitik gndemin terminolojisiyle sylersek Bat
Balkanlarda
2
, kltrel retimin evresel neoliberal ekonomi politiinin postsosyalist
erevesinde, zerkliin anlamlar ve ilevlerini aklamay amalamaktadr. Ayn zamanda bamsz
kltrel aktivizm alannda zerklik mcadelesine dair pratik stratejilere ve imknlara iaret eden
abalarkonuedilecektir.

Gerekten varolan sosyalizmden liberal demokrasiye ve serbest piyasa ekonomisine (kapitalizm)

gei, ounlukla teki (Devlet veya Parti) tarafndan belirlenmi olma yaderklik halinden,
zerklik haline gei olarak grlmektedir. Bu, Kant'n Aydnlanma Nedir?
3
makalesinde iaret
ettii, kendinden toyluktan, inanlar ve edimleri iin sorumluluk alabilen tam bir erikinlie geie
tekabl eder. Hkim neoliberalizm kendini, insanlara byme, ciddileme ve kendi
sorumluluklarnalmavaktiningeldiinihatrlatanbireituyandrmaservisiolaraksunar.Bu,kendini
pazarlamay, szde profesyonel tketicilere (prosumer) dnmeyi, kendi igcnn patronu
olmann yannda finans, pazarlama, halkla ilikiler mdr olmay, i bulmay deil, yaratmay,
emekliliini ve salk gvenceni kendi bana organize etmeyi gerektirir. Ksacas kiinin serbest
piyasadaherdaimtehlikedeolanyeriiinhergnbitmekbilmeyenbirsavavermesigerekmektedir.
Bu nedenle sosyalizm, insanlarn en azndan temel ihtiyalarnn gzetildii ve karland gvenli ve
doyurucu bir zaman olarak grlr. Sanki tam da, Devletin salad bu ana ihtimam keza
paternalizm de zneleri idame ettiren kollektif istihdam alar, sosyal gvenlik sistemleri ve szde
salkhizmetleriveemeklilikfonlarvsilebirlikte,radikaldeiimdevrimimknlarhakkndaocuka
fikirlergelitirilmesineszmonaimknverenbozamansalar.
4

Buevreselneoliberalizmperspektifinden,eskiYugoslavya'yakapitalizmin(sosyalistfederaldevletin
ykm ve hem sivil hem de insancl savalar yoluyla) gelmesi tam da sosyalist sistemin empoze
ettiiyaderkliktenParti'ninveDevlet'inkaprislerinevekararlarnatamamenbamlolmahalinden
zgr dnyann hizasna girerek kazanlan zerklie gei gibi gzkmektedir. Bu hkim post
sosyalist akl, insanlar sadece erikin olmama hallerinden kmaya, tekine ocuka
bamllklarndan kurtulmaya ve sosyal serbestpiyasa ekonomisinde solipsist giriimci zneler
olmaya deil, ayn zamanda belirli bir kltrel (ulusal, etnik, veya itiraf etmeye dayanan) grubun
yeleriolarakzbelirlenimhaklarnnfarknda olmayadaveteder(yadazorlar).Bueitbirzerklik
eskiYugoslayvablgesinde,yeniolumudevletlerinbinyllkulusaldahadorusuetnomilliyeti
zbelirlenim ryalarnn nihai baars olarak alglanr ve dolaysyla geriye dnk bir ekilde
sosyalist Yugoslavya'y uluslarn hapishanesinedntrr. Bu nedenle hkim postsosyalist
zerklik, sosyalist Yugoslavya'y, komnist hareketi ve Marksizmi gemiin baskc zamanlarna ait ve
oktan alm eyler klma amacna hizmet eder ve ada neoliberalizmin ana ideolojik dayana
olan antikomnist konsenssu yeniden retir. Demokratik Avrupallama taraftarl ve
yurtsever milliyetilik , dini ovenizm ve insan haklar iin mcadele, yeniden gelenekselletirilmi
ata kltr ve demokratik sivil toplum kltr, ulusdevletin kurucu kimlik politikalar ve
okkltrclkveyakltrlerarasclkgibigrntebirbirinekartolansiyasiseenekleribirletiren
eytamdabuateliantikomnizmdir.

Aikar ki kltr, uluslarn komnist gemilerinden temizlenmesini ve modernletirilerek

1 Bumakaledekifikirler,2006ylnnEkimayndaHamburg'dadzenlenenWirSindWoanders#2festivali
erevesindegerekletirilenFrontbildungprojesikapsamndagelitirilmitir.
(http://www.wirsindwoanders.de/files_2007/index_allE.php?seite=3&folge=00).
2 BuyenijeopolitikblgetambirAvrupaBirliiyesiolanSlovenyadndakieskiYugoslavdevletlerindenoluur.
Arnavutlukdabukapsamasokulmaktadr.BunedenleBatBalkanlartamAvrupaBirliiyeliiiingelitirilmesigereken
ykselenlkeleritemsileder.
3 Bkz.,rneinhttp://www.english.upenn.edu/~mgamer/Etexts/kant.html.
4 Bkz.AgainstPostSocialistReasonblmndeeditrleringiriyazs,Prelom8thEditioninEnglishiinde
http://www.prelomkolektiv.org/eng/08.htms.8.
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja



Say#1


27

uluslararas toplulua yeniden eklemlenmesini amalayan ulusdevlet inas
5
srecinde nemli bir
roloynar.PanAvrupacveetnikulusalkltrlerinsavunucularnnarasndakiparadoksalgibigrnen
ittifak kolaylatran ey, uluslar birbirinden ayran ve izole eden, ve sonrasnda Avrupa Birlii
ierisinde yeniden birletiren projenin kendisidir. Yerel elitler ve onlarn uluskurucu ideologlar
Avrupa Birlii projesine
6
ballklarn beyan ettikleri halde, mevcut siyasi ve kltr politikalar, ie
kapanmacdr ve bir ok karlkl blgesel mbadele biimine dmanca yaklar. Bir yandan resm
yerel kltr politikalar gl ve dlayc bir ulusal kimlik yaratmay amalayan projeleri ve
programlar hl desteklerken, dier yandan da, ynetici elitler, ok daha youn bir blgesel
ibirliininAvrupaBirlii'nekatlmakiinelzemolduunun farkndalar.Fakatblgeselibirlii fikri ne
zaman ortaya atlsa, cevaplar, aslnda hi kimsenin eski baskc Birlik ve Kardelik komnist
ideolojisinebenzeyenherhangibireyinparasolmakistemediioluyor.

Kltr ayn zamanda, daha ilerici Avrupa Birlii politikalar ve kurumlar iin, yeni ve yeniliki bir
jeopolitikgndeminvazgeilmezaracdr.DouAvrupa'nnevredevletlerindekapitalistgelimenin
temel alt yaps, 1989 sonras slah edici devrimlerden
7
ve 1990'larda anayasal ve parlamenter
demokrasininveserbestpiyasannkurulduugeidnemindensonratesisedildiiiin,bualtyapya
bir styap tedarik etme grevi tamamlanamamtr. Serbest ticareti kiisel baarnn koulu olarak
koyan eski liberal ideoloji neredeyse yzyl nce etkisini yitirmesinden dolay, kresellemeye,
ideolojilerin sonuna ve ift kutbun olmad bir dnyaya cevap oluturacak bir eke ihtiyac vard.
evredekihalklaraezeliveebedidemokratikkltrdeerlerialayacakrngaolanokkltrclk
kapitalizmi canlandracak olan smrgecilik sonras dmdr ayn zamanda. okkltrclk iki
katmanda i grd iin, aslnda farkllatrma yoluyla
8
grnte paradoksal olan birlemeyi
kolaylatryor.Herbirkltrbirbirleriyleeit klarakvekendileriniifadeetmevemuhafazaetme
hakkn her birine eit olarak tanyarak demokratik niteliini gsterir ve bu nedenle merhametli,
insanclvekucaklaycgzkr.Ancakbununlabirlikte,birkltrnkendiniifadeetmesivekorumas
ounlukla varln tehdit eden dier kltrlere kar kendini savunma hakk olarak grld
iin,dlayc,ovenistveayrmcdr.Fakatikincikatman,zcleri(kendikltrelkimliklerininsabit
vekatzelliklerininonlardierbtntekilerdenayrdnavekltrelkimliintemelinioluturan
tutarl ve deitirilemez bir tzn varlna inanan kiileri), kendilerinin ve tekilerin oul kltrel
kimliklerinidemokratikbirekildemzakereetmelerinigerektirenszde okkltrcnormalliin
farknda olanlardan ayran politik bir blnme empoze etmektedir. okkltrcln ve onun resm
halefi kltrlerarascln, bu nedenle bo evrensellik
9
kisvesi altna gizlenmi kolonyal rklktan
pekdebirfarkyoktur.

5 EskiYugoslavyadakurulanyenidevletlerinresmdillerininoluturulmassrecindeYugoslavhalklarnn
ounluununortakdiliolanvebiroklehesiolanSrpaHrvataveyaHrvataSrpadilininszdebirbirindenfarklve
kyaslanamazolanSrpa,Hrvata,BonakavehattaKaradalcadillerineblndnhatrlamakyeterlidir.
6 SiyasetilerineziciounluuiinAvrupaBirlii'nekatlmbinyllkmitikAltna'adninancntemsilederve
aslndainsanlarnyaamstandartlarniyiletirmekkonusundakiyetersizliklerininstnrter.LiberallerAvrupaile
btnlemepankartnkamusalkaynaklardakesintileri,zelletirmeyivedereglasyonubirerzorunlulukolarakgstermekiin
kullanrken,saclariseantik,beyaz,HristiyanvehattaAriAvrupadakikkleriniyceltmekiinkullanyorlar.
7

Buslahedicidevrim,anayasaldemokrasiyednvegelimikapitalizmleilikiliolmaymmknklmaanlamna
geldiisrece,ortodoksyorumlaragre1917devriminingereksizkldmodellertarafndanynlendirilir.(JrgenHabermas,
WhatDoesSocialismMeanToday?TheRectifyingRevolutionandtheNeedforNewThinkingontheLeft,NewLeftReview
183,EyllEkim1990,s.5.)
8 Kapitalizmsreklieitsizliklerretirveonlardanbeslenir,nkartdeerretiminikolaylatranbufarkllklar,
eitsizliklerveorantszlklardr.
9 Bakabirdeyile,okkltrclktekzipedilmi,tersineevrilmi,gndermesikendindebirrklkbiimidir,
mesafelibirrklktrtekininkimliinesayggsterir,tekini,karsndakendisinin,okkltrcnn,ayrcalklevrensel
konumununmmknkldbirmesafetaknd,kendiiinekapal,sahicibircemaatolarakgrr.okkltrclk,kendi
konumunuhertrlpozitifieriktenarndranbirrklktr(okkltrcdorudandoruyarkdeildir,tekininkarsna
kendikltrnntikeldeerlerinikarmaz),amayinededierkltrlerigerektiiekildetakdir(yadatekdir)edebilecei
ayrcalklboevrenselliknoktasnoluturanbukonumuelindetutarokkltrcnntekininzgllneduyduusayg,
tamdakendistnlnbeyanetmebiimidir.(Slavojiek,Multiculturalism,Or,theCulturalLogicofMultinational
Capitalism,NewLeftReview225,EyllEkim1997,s.44.[Slavojiek,okkltrclkYaDaokulusluKapitalizminKltrel
Mant,BlentSomay,TuncayBirkan[yay.haz.]KrlganTemas:SlavojiektenSemeYazlariinde,ev.TuncayBirkan,
MetisYaynlar,stanbul,2006,s.282.])
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja



Say#1


28

atmasonras eski Yugoslavya'da, sanat ve kltrn, eskiden savaan taraflar uzlatrma,

dolaysyla farkllklarn (din, etnik ve kltrel) barl bir ekilde bir arada bulunmasn salama
roln oynamas gerektii dnlmektedir. Bu, zellikle 2008 yln kltrleraras diyalog
10
yl ilan
eden Avrupa Birlii'nin gndeminde, ve atma idaresi kapasiteleri yaratarak ve atmasonras
istikrar ve bar garantileyerek, dolaysyla, kltrn demokratikletirilmesi
11
yoluyla hukukun
stnln glendirmeyi hedefleyen ve iddetli atmalar zme ve nlemeyi kltrel farkll
kutlama pankart altnda ak bir ekilde gndemine alan Amerikan vakflarnn programlarnda
12

grlmektedir.Ksacasyoksulluadairacilproblemler,sosyalrefahalarnnparalanmas,arszete
usul zelletirmeler ve doal kaynaklarn kanlmaz olarak arur edilii bu oklukltrl
riyakrlnarkasndagizlenirken,sanatvekltrn,tekinetoleransvetemelinsanhaklarnatam
birsaygyglendirmesibeklenmektedir.

zellikle sanatn eylemlerinde zerk olduu iin kapitalist periferinin insanlarn yetitirme iine
laykolduudnlmektedir(nksanatnherzamankiiselbirdehannifadesiolduudnlr).
Hkim neoliberal sanat tarihine gre, Dou Avrupa sanat zerkliini kaybetmitir, yani sadece Parti
ve/veyaDevletpolitikalarnnhizmetinesunulmutur.BuyzdenDouAvrupasanatnn, utanverici
toplumsalgereki mirasn yknden ve bu tip bir politizasyondan ilk ve son olarak kurtulmas
gerekmektedir. Sanatn zerklii iin yaplan bu tip bir mcadele kapitalizmin sanat iin ayrd
geleneksel yeri onaylar: sanat dolaysz sosyal gereklikten aka farkl bir eydir. Ama tam da
sanatn, yaam sosyal ve politik anlamda etkileme olanaklarn ntralize etmektir. Bununla birlikte
neoliberalpolitikalarsanattamamendepolitizeetmekyerine,onailericibirmisyonbiiyor.Butip
birpolitikannenerkenrneklerindenbiriSorosVakfve1990'lardaDouAvrupa'dakurduuGncel
Sanat Merkezleri adr.
13
Soros Vakf Karl Popper'n ak toplum fikrine dayanarak, siyasi eilimi
antitotalitaryanizm terimi tarafndan ierilecek bir sanat tevik eder. Soros Vakfnn yeniden
yazd tarihe gre, PartiDevlet basksna kar gelen sanatlar sadece bugnlerde totaliter rejimin
yzne birer aplak attklar iin alklanan cesur muhaliflerdir. Bu nedenle, sanatta zerkliin
savunulmas 1970lerin muhalif ideolojisini
14
yeniden canlandrr ve sanatlarn sosyalist gerekilik
veya Nazi sanat gibi ykc projelere kalkmasn engel olmay amalar. Yeniden stlan souk sava
dneminintotaliteryenkartideolojikaracnnkurduusosyalizmimgesi,temelinsanhakkolarak

10 'KltrlerarasDiyalog'daBeyazSayfa'iindanmasrelerininamalarnauygunolarak,aadakiformlasyon
referansolarakkullanlabilir:'KltrlerarasDiyalogbireylervefarklkltrlerdengruplararasndatekininkreselalgsn
derinlemesineanlamayayolaacakakvesayglalveritir'.Butanmda'akvesaygl'ifadesi,'taraflarneitdeerdeolmas'
anlamnagelir;gralveriikltrelzellikleriortayakaracakhereitetkileimanlamnagelir;'grup'temsilcileriyoluyla
hareketedebilenhertrltoplulukanlamnagelir(aile,cemaat,dernek,halklar);'kltr'yaambiimleri,grenekler,inanlar
ileilikilihereyivebizenesillerboyuncaaktarlandiereyleriierir;'dnyaalgs'deerlervednmebiimlerinetekabl
eder.[...]Genelolarak,kltrlerarasdiyalounamacokkltrldnyadabariindeveyapcbirekildeberaberyaamay
renmekvecemaatveaidiyethissinigelitirmektir.Kltrlerarasdiyalog,insanhaklarnasaygy,demokrasiyivehukukun
stnlngelitirerekatmalarzmekveengellemekiinbiraraolabilir.
(http://www.coe.int/t/dg4/intercultural/concept_EN.asp#P30_3374)
11 Bkz.UnitedStatesInstituteforPeace:http://www.usip.org/programs.
12 Bkz.DuanGrljaveJelenaVesi,TheNeoliberalInstitutionofCultureandtheCritiqueofCulturalization,
http://eipcp.net/transversal/0208/prelom/en.
13 SorosCentersforContemporaryArt(SorosGncelSanatMerkezleri)esasolaraksanatvekltrdevletin
ideolojik,siyasiveekonomikkontrolndenkurtarmakiinurat.EstetikdzeydebugeikendiniSosyalistGerekilik
doktriniveestetikveideolojikilkelerindenkopmaabasndagsterir.Sanatlaryenimecralarlaalmakiin
yreklendirilirkensanattarihilerinindedahancebastrlannonkonformizmanlatsetrafndagelienyenitarihleryazmas
gerekiyordu.Ekonomikolarakbumerkezler,yereldeserbestpiyasamantnauyumsalayabilenBattarzzelsanatkurumlar
alarngelitirmekiinuzmanlksalarlar.Devletinideolojikvemaddikontrolndensyrldktansonra,enerjilerininnemlibir
blmnkltrynetiminevefonbulmayaayrarak,yerelsanatlarnyenidzeneuyumsalamalarndaonlarayardmc
olurlar.(OctavianEanuTheTransitionoftheSorosCenterstoContemporaryArt:TheManagedAvantGarde,
http://www.thinktank.nl/ccck/Esanu_ManagedAvantgarde.pdfs.7.
14 Bu,RobertLihart'nisabetleadnkoyduu'BatlMuhalefetdeolojisi'dir.Buyeniideolojikformasyon'muhalefet'i,
entelektellerinsiyasiangajmanlarn,birreddeditenbakabiranlamagelmeyenbirisyan(devrimyadabakaldr)lehine
kaybetmeleriniifadeedenbirsloganadntrr.Bureddeditenkast,yaamaktaolduumuzkrizedevrimcibirzm
getirecekkitleselmcadelelerekatlmayreddetmektir.(DominiqueLecourt,Mediocracy:FrenchPhilosophysince1968Verso,
Londra,2001,s.150.)
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja



Say#1


29

kendi bireyselliini zgrce ve tabii ki yaratc bir ekilde ifade etme anlamnda herhangi bir
zerkedimiezenotoritervetotaliteryenbirsistemdir.

Builericikurumlarvevakflaryerelglerle
15
grnteparadoksalbiribirliiiindetoplumsal
bilince sahip sanat tevik ederek ve bizleri kltr iilerine/reticilerine veya byyen kltr
endstrileri iin szde ierik yapclara dntrerek, kltr retiminin neoliberal ekonomi
politiinin ihtiyalarna uygun bir ortam yaratrlar. Her ne kadar bu tip bir konumlanmaya ve bunu
reten btnle itiraz etsek ve kar ksak da, gnlszce megul olduumuz nesnel ve maddi
pratikler, etkinliklerimizin neoliberal kltrel giriimcilik
16
ynnde olmasna neden oluyor. Bunu
aklda tutarak, bunun ierisinde eletirel olarak nasl i yaplabileceini ve zerk, bamsz ve z
belirleyiciediminnaslmmknolabileceinisormakgerekiyor.Bakabirdeyile,PrelomKolektiv'in
17

etkinliklerini z eletirel olarak ele alrsak, u soruyu sormamz gerekir: Grsel sanatlar, sinema,
felsefe ve siyaset teorisi alanlarndan gelen eletirel ve gen teorisyenlerin hkim neoliberal
ideolojidebiryarlmayaratmakamacyla oluturduubir inisiyatifprelomAlthussercibirterimolan
coupure szcnn evirisidir gnn sonunda kltr endstrileri ve kltrel retiminin gncel
ekonomipolitiiiinilevselolmaktannaslkanr?

Cevapgnmznkreselleendnyasnnherhangibiryerindebamszkltrelaktivizmalannda
i yapmaya alan herhangi birine ok tandk gelecektir. Bir fikir ne kadar eletirel, altst edici ve
hatta devrimci olsa da, ncelikle Latince producere kelimesinin her iki anlamnda retilmesi gerekir:
Bireyiinaetmekyadaustalklayapmakvebireyigrnrklmak.Sermayeretimaralarnasahip
olduu ya da bu aralar kontrol ettii iin, bu aralarn bir ekilde sermayeden koparlmas
gerekmektedir. Alagelmi yol, bir proje hazrlamak ve yerel ve ulusal ya da ilerici uluslaras
kltr kurumlarna ve vakflarna destek iin bavuru yapmaktr. Ayrca, bu tip projelerin yaratlma
ve uygulanma srecine katlm, bireysel bir sanat ya da teorisyen olarak itibar edilen yasal bir
statye sahip olmay ya da genelde sivil toplum kuruluu biiminde kolektif bir rgtlenmeyi
gerektirmektedir.Ancakbuyasalstatsayesindemalidestekalmakiinbankahesabaabilirsiniz.Bu,
aynzamanda,fonkullanmvebavurusuiin ihtiyaduyulanidaripersonelivemuhasebeciyiidare
etmeyi gerektirdii gibi, mali dzenlemelere, vergi ykmllklerine ve mali kstlamalara tbi
olmay, yani bir kapitalist giriimin (kr getirmeyen bir giriim de olsa) olaan pratikleriyle megul
olmaygerektirir.
18

15 UluslararasliberalSTK'larnbrorlere,yaynlara,davetiyelereveposterlerekaznmlogosununhafifeboyad
ilericisiyasipratiklerkiiyimphemlikvehuzursuzlukhissiylebabaabrakr.Kanlmazolarakmaddiolankltrelpratikler,
kendileriniuluslararaskurulularnmaddikoullar,kaynakeriimiiinuygun'meru'sylemlerinsnrlar,adaletsizliinve
acnnanlalrveonaylanmbiimleritarafndansnrlanmbiralandaigrrkenbulurlar.UluslararasSTK'larnaslnda
baarlbirekildesiyasigrnrllnalannkendimantklarveterimlerinegrebelirlediifarkedilebilir.Sonuolarak,bu
kurumsalkoullaraeletirelbakansosyalvekltrelaktivistlerkendilerinibirkmazdabulurlar:kreselneoliberalprojeleri
gelitirmeriskinegirerekglbirmesajvermeseeneiylekarkaryakalrlar.Tamtersidedorudur:bukoullar,eletirel
olmayanBattaraftarpropagandaolaraketiketlenerek,saclaradlamapratiklerinevenefretsylemlerinekargelebilecek
herhangibirsolabannmeruluunusorgulamayayarayacakenglargmansalar.Aynzamandaeskimilliyetilere
uluslararasliberalaktrlerinvarlkarsndakendileriniyenilemeimknverir.(ZhivkaValiavicharska,Culture,Neoliberal
Development,andtheFutureofProgressivePoliticsinSoutheasternEurope,JonathanHarris[yay.haz.]Globalizationand
ContemporaryArtiinde,BlackwellPublishing,Malden,MA,[henzyaynlanmad].)
16 Sonyllarekonomininkltrletirilmesi,yadatamtersikltrnekonomikletirilmesianlamnda,'kltr'
serbestpiyasaekonomisininmekanizmalarnaindirgmeyealanneoliberalabayatankolmaktadr.Serbestpiyasa
rekabetiliininvegiriimciliininilkeleribirzamanlarayrcalklolansanatsalveentelektelretimalannagirmitir.Bubasit
birekildepiyasailikilerini'kltralanna'tamaktanokgiriimcilikpratiklerinibireyseldzeydeznedzeyindetesis
etmektir.[...]Gerekteolaney,genelolaraksanat,teorivekltralanlarndaeitimgrmveyakendilerinieitmibireylerin
szde'kltrelkapital'esemboller,imgeler,tasarmlar,fikirler,tarihselolaylarnvekiilerintemsillerisanatalmalarvs
ayrcalkleriimivardr.Bugnkltriisiaynzamandakltrelgiriimcideolmakzorundadr:elindeki'kltrelkapitali'
'yaratc'birekildeyanikrgetirecekekildekullanmaldr.Bakabirdeyile,kltrelreticiden,ada'karaoke
kapitalizm'inde'kltr'nbuhammaddesinigeicielencedenbirazdahafazlasnadntrecekbir'renkliiadam'olmas
bekleniyor.(DuanGrljaveJelenaVesi,a.g.e.)
17 Dahafazlabilgiiinwww.prelomkolektiv.org.
18 Butipbirekonomiyekatlmnzorunluolduufikrinekarklabilirnkmallarnvehizmetlerinserbestdei
tokuunavembadelededayanmayadayananalternatifekonomilervardr.Ancak(kltrn)retimigeneledeere
(paraya)sahipolmaygerektirdiisrece,buzgrmbadeledaimakapitalistretimbiimitarafndanierilir.Ayrcabu
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja



Say#1


30

Pekibukonfigrasyon ierisindetamanlamyla bamszolmakimknszise,zerkolmannherhangi

bir yolu var mdr? Tamamen bamsz olmama halinin gerektirdii fedakrlk, kltrel retimin
neoliberal ekonomi politiinin (yeniden) retildii sava alanna girmeyi ve bu frsat burada
mdahalelerde bulunmak iin kullanmay mmkn klar. Mdahale stratejisi,
19
kltrel retimin
hkim mantnn hakikatini ortaya karacak belli bir etki retmek amacyla bilinli var olan
durumu kavrayarak yaplan bir edim anlamna gelir. Bu, elikilerin paral btnlne,
20
ve
younlatrma srelerine eklemek amacyla hkim mantkta hepimizin tank olabilecei bir yarlma
yaratma abasna denk der. Bu yzden bamsz bir edimde bulunmak anlamnda zerklik, basite
darya adm atma, hkim sanat sisteminden ve kltr endstrisinden tamamen kopma meselesi
deildir.Dahaziyadebunlarnierisindekrlmalaryaratmaabasdr.Bu,aynzamanda,zerkliinbir
kere ulalm ve snrlar belli bir durum deil, mdahalelerin srekli yeniden icat edilmesi ile
verilecektehlikelibirsava,bitmekbilmeyenbirzerklemesreciolduuanlamnagelir.

Bu srekli yeniden icat etme sreci ki bu zeletirel bir igr gerektirir elzemdir nk
mdahalenin etkileri kolayca ters yne kayabilir.
21
Bir yandan mdahale neoliberal eletirel sylem
retiminin bir paras haline gelebilir. Son bir ka onyldr, kltr alannda, zellikle sanatsal ve
entelektel retimde neredeyse zorunlu bir talebe dnen bir eletiri retme abasna tank
oluyoruz. Bu, eitli sanat sergilerinin snrlarnda dzenli olarak retilen ve teoriyi dekoratif
otorite
22
dzeyine eken internet projelerinde, yaynlarda ve sylemsel etkinliklerde aka
grlmektedir.Burneklerintefekkrveeletiriiinbiralanyaratacavarsaylr,ancakaslndaeitli
kltrletirme mekanizmalar
23
yoluyla, herhangi bir eletirel muhalefeti ntralize etme,

alternatifekonomilerkiininemeininpiyasadeeriniaayaekeceklerindendolayvehibirzamantamamylakapitalist
metaparailikilerindenmuafolamayacaklariingncelneoliberalekonomideilevseldirler.Bakabirdeyile,(kltrel)
rnlervarolan(kltr)kurumlarnnprofesyonelerevesiiinderetilmekyerinebuyollaretildiklerindemaliyetleriok
dahadkolur.Alternatifekonomilerinamatrkendinyappratiklerinoeliberalekonominintemelmalvarlolan
yaratclngelimesinekatkdabulunurlar.
19 BizmdaheleyiLouisAlthusser'itakipederekhareketedenbirtreneatlamakgibibireyolarakalglyoruz.Bir
metaforlaaklarsakmdahale,hkimideolojininkaranlndakisiperleriaydnlatmakiinsavaalannaatlmbiriaret
fieidir.Mdahalevarolanpozisyonlarveblnmeleriaakaracaketkiyiretmekdemektir.Dahaevvelgrnrolmayan
grnrkldiin,mdahalebirretimdir.Hegemonikikilikleriveyadzenlenmifarkllklartakipetmeyenfarkl
blnmelerinizilmesineimknverir.Bunlareskiblnmelerintemelinideitirmeyealanyeniblnmelerdir.
20 Bkz.LouisAlthusser,ForMarx[Marxin],ThePenguinPress,Londra,1969,ss.99100.
(http://www.marxists.org/reference/archive/althusser/1965/index.htmadresindeneriilebilir.)
21 Bunedenlehemtemeleilimihemdeikincileilimlerivehembirincilriskihemdeikincilriskleridikkatealarakbir
yandandaherzamandorupozisyonlarigaletmeye'alarak'herzamanheryerdeolmasabileenazndanbirkacephede
savamakgerekmektedir.Btnbunlartabiikimkemmelbiraklklabtnproblemlerlemcadeleetmekapasitesinesahip
birbilincingetireceibirmucizeylemeydanagelmeyecektir.Mucizeyoktur.TeoriksnfsavanamdahaleedebilenMarksist
birfilozofun,EmekHareketitarihindekiteoriksavalardatesisedilmivehalihazrdatannmpozisyonlardanbalamas
gerekmektedir.Varolanteorikveideolojik'zemin'iancakteorikvepratikolarakbilerekanlayabilir:mcadeleiindeve
mcadeleyoluyla.Buabalaresnasnda,gizlenmiveyaaktakidmanlarasaldrmakiinhalihazrdatesisedilmi
pozisyonlardanbalasabile,mcadeleiindebirersapmaolduuortayakanveamaladdoruizgiyeayakuyduramayan
pozisyonlaralacaktr.Buradaalacakbireyyoktur.nemliolanbusapmayfarketmesivepozisyonlarndahadoruhale
getirmekiindzeltmesidir.(LouisAlthusser,EssaysinSelfCriticism[zeletirieleri],NLB,Londra,1976,ss.143144.)
22 Arbirteoriretimiveteorininsanatsalveaktivistetkinliklere(bienaller,byksergiler,sosyalforumlarvs.gibi
sylemselplatformlarolanteorikkonferanslar)dekoratifbir'ek'olarakortayakonduunugryoruz.Teorinin
'dekoratiflemesi',ticarilemesivearretiminebirokrnekverebiliriz.rnein,en'moda'isimlerevemetinlerereferans
verenalntlarlatkabasadolugayetbilimselamaikincilmetinler,veyasanatprojelerikapsamndayaynlananokalnama
anlalmazkataloglarve'teorikdokmanlar'.Btnbudurum,durularnekadarradikalveeletirelolsadabitmekbilmeyen
seminerlerdevekonferanslardadnrlerve'alkonumaclar'olarakdekoratifbirilevgrmeyedirengsteremeyen
entelektel'sperstarlar'noluturduusistemtarafndantalanr.(AlexeyPenzin/DmitryVilensky,WhatstheUse?Art,
Philosophy,andSubjectFormation.AChtoDelatdialogue,ChtoDelat?,0125,Mart2009,s2,aynzamandauadresten
eriilebilir:http://www.chtodelat.org/index.php?option=com_content&view=category&id=204&Itemid=282&lang=en)
23 BorisBuden'nbahsettiigibi,'kltr'ngncelkullanmnnmantenakekildeneoliberalbirstratejiolarak
siyasiilikilerinkltrletirilmesindegrlr.Bunungsterdiiey,modernanlamda'siyasialan'nneredeysetamamen
kmesindenok,kaydadeerbirekildednmesidir.Siyasimcadelelerinvetoplumsalantagonizmalarnifadesi,siyasi
partiler,parlamentersistemveHukukdaresi'ninprosedrlerigibi'klasik'devletaygtlarnnalanndan,rekabethalindeki
'kltrelseenekler'indalmalannatanmtr.Fakatkltrletirmesiyasimeselelerinkltrelmeselelereevrilmesinden
fazlabireydir.Kltrletirmeaynzamandabir'kltrokulu'dur:znelerinhkimkltriineitimi,yetitirilmesive
SosyalizmSonraszerkliinatklar
DuanGrlja



Say#1


31

ehliletirme ve en sonunda temellk etme frsat sunarlar. Bunu verili her siyasi ierii ve eilimi
kltrel klarak ve aktrleri sivil kltrel davran kurallarna tekine tolerans ve sayg riayet
anlamnda kltrletirerek yapar. Buras tam da eletirel ve muhalif duruun dmlendii ve
enindesonundabiziilevselhonutsuzluktedarikilerindenbakabireyolaraksunmayankltrel
retimin gncel ekonomi politiinin ihtiyalar tarafndan asimile edildii yerdir. Bununla birlikte,
megul olduumuz Political Practices of (Post)Yugoslav Art (Yugoslav [Sonras] Sanatta Siyasi
Pratikler)
24
gibi projeler, yerelde Yugonostalji olarak yorumlanabilir, ki bu da resm ulusal kltrde
alenen kabul edilmemi ama n saflarda yer alan arsa Lmpenproleterya'nn ulusal
hassasiyetlerineveonlarnideologlarnailhamverebilir.

Pekisonuolarakzerkolmakvezbelirleyicibiredimdebulunabilmeknedemektir?zbelirlenim,
Hegelyen dea'nn dsallatrma, yabanclama ve yabanclamann almas yoluyla kendinde
olmaktankendiiinolmayadoruyaptdiyalektikhareketolarakkavrananbireyselsreceiaret
ettii iin yanltc olabilir. Bu tekil bir bilincin neredeyse mistik bir aydnlanma ile kendindebilince
erimesi olarak ortaya konan klasik bir modeldir. Gereklikte, kelimenin tam anlamyla zbelirlenim
yoktur, nk kendinde bilincin veya znelliin olumas iin her zaman bir eit dsallk
gerekmektedir.Bakabirdeyile,herzamandsalbirrnektenfarkllamavezdelemeiinverilen
bir mcadelenin sonucu olan znelliin (hem zoluum hem de eitim anlamnda) nas'nda
(Bildung) diyalektik bir hareket vardr. Fakat bu kesinlikle tinsel bir hareket deildir, nk her
zaman maddi koullar ve somut olaylarla ilikili olarak meydana gelir. Sonu olarak, zerklik bireysel
bir baar deildir, nk hkim toplumsal kurumlar deitirme anlamnda kolektif maddi pratii ve
sosyal boyutu gerektirir. Sosyal kurumlar, idarecilerin yerletii ve yukardan aaya hiyerarik bir
ekilde ileyen karar mekanizmalar ile ayakta tutulan kendine has yaplar olmaktan ok,
kurumsallam iktidar tarafndan biimlenmi ve toplumsal olarak onaylanm davran veya
tutumlardr. Bu nedenle, zbelirlenim eylemi tesis edilmi toplumsal etkileim yaplarna pratikte
kargelmekleiebalamaldr.Siviltoplumkurulularnn organizasyonyapsszkonusuolduunda
bu, kurumu bir arada tutan rutin ayak ilerini yerine getirmek iin Amerikan stili staj sistemine
dayananhkimkapitalistSTKekonomisindenfarklbirsosyalbakurmakdemektir.Bu,enbandan
itibaren mcadele edilmesi gereken burjuva raklk projesi ya da daha aka sylersek dakik ve
gncelletirilmikapitalistsmrsistemidir.
25

zerklik, bu nedenle, zne oluum sreciyle yakndan ilikilidir. Verili toplumsal sistemin ihtiya
duyduu bireylerin pasif retimini deil, dnp tanan kolektif znenin zbelirleyici oluum
srecini gerektir. Bu srecin temelinde etik bir seim vardr. Bu ekilde znellik, her zaman verili bir
durumda etik bir seim yaparak hkim rasyonellikten kopmak gibi kolektif ve maddi bir pratikten
doar. Bu yzden zerklik, yani znelliin nas (Bildung), verili rasyonelliin snrlarn snama (ve
karkoyma)yoluylagerekleebilir.Herzaman,zerkletiricibiredimdeolaydaveonaballkta
ortaya kar. Bu nedenle, kii eletirisinde sebat gstermeli ve onu bu eletiriyi en azndan dile
getirmeye iten motivasyonu, ngrleri ve deneyimleri kamusal olarak ortaya koyma edimine sadk
kalmaldr.
26

ngilizcedeneviren:OymanBaaran

retilmesi.Aynzamanda'kltrelalan'nsunduuvarsaylan'iddetiermeyen'sembolikmekanizmalarbenimseterek,
atmalar'medeniolmayan'yollarlazmektenvazgeirmekiinbizidekltrletirir...Buyzdenkltrletirmegncelsosyal
antagonizmalarntralizeederekvepasifletirerekbugnnkapitalistsistemindenemlibirroloynar.(DuanGrljaveJelena
Vesi,a.g.e.)
24 PoliticalPracticesof(Post)YugoslavArtprojesihakkndadahafazlabilgiiin:
http://www.kuda.org/en?q=node/555
25 Bkz.DuanGrljaveJelenaVesi,a.g.e.
26 Cesaret[...]kendiniimknszlktasebatetmekyoluylaortayakoyanbirerdemdir.Bubasiteimknszlaanlkbir
karlamameselesideildir:Bukahramanlkolurdu,cesaretdeil.Kahramanlkdaimabirduruolaraksunulmutur,erdem
deil:nsannimknszlayzyzekarlamakiindndan.Cesareterdemikendiniimknszlkiindesebatetmekyoluyla
kurar;hammaddesizamandr.(AlainBadiou,TheCommunistHypothesis,NewLeftReview49,Ocakubat2008,s.41.)
!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
9)"()%-:)3;0)%-



!"#$%&'%


()%

Cunumuz LrmenlsLan'inda meydana gelen slyasl ve sosyal gell;meler, uuncu dunya
ulkelerl"ndekllerle benzerllkler gsLermekLedlr. Lakln, benzerllklerln yaninda farkliliklar da vardir.
SovyeL sanaylle;mesl, LrmenlsLan'a demograflk, endusLrlyel, slyasl ve kulLurel merkezlle;Llrmeyl
geLlrml;, ulke nufusunun yuzde 30'undan fazlasi ba;kenLLe yigilmi;Lir. lakaL, SovyeL sonrasi
sanaylslzle;me, merkezlle;me ynellmlerlnl daha da gulendlrml;Llr. Sosyal adaleLslzllgln
derlnle;meslyle blrllkLe ulke ll blgesel dengeslzllkler de arLi; gsLerml;Llr.

?erevan, ge SovyeL dnemlnde ky-kenL ve endusLrlyel banllyden olu;an lkl kuLuplu blr ;ehlrdl.
5ehlr merkezl, daha 20'll yillarda Alexander 1amanyan Larafindan hazirlanan ;ehlr planinin genel
prenslplerlne sadik kalmi;Li: 1emel blrlmlnl zel lokal Lopluluklari barindiran avlu"nun
olu;Lurdugu, genl; sokaklari, fazla yuksek olmayan blnalari ve ferah parklariyla, ali;anlar lln blr
park-;ehlr. Sanayl kurulu;larinin da yerle;Llgl banllyler lse Lerslne, sLandarL, albenlslz blnalarla
yapilandirilmi; La; cangillar" grunumundeydller. 8u banllylerden blrl olan Cuney-8aLi"
mahalleslnln Loplum Larafindan 8anglade;" olarak anilmasi bo;una degll.

8u farki, slyasl olarak, mllll" ve SovyeL" farki ;ekllnde yorumlamak mumkundu, fakaL ekonoml
ve irk Lemelll baslL blr kolonyal fark deglldl bu.

SovyeLler 8lrllgl'nde nemll derecede ekonomlk e;lLslzllk bulunmamakLa, sosyal kaLmanla;ma
sLaLuye gre bellrlenmekLeydl. 8lreyln sosyal pozlsyonu, e;lLll kaLegorllere ayrilan presLl[ll"
meLalara sahlp olmasi uzerlnden bellrlenlyordu. resLl[ll meLalarin sembollk kaplLal degerl vardi,
bundan dolayi aydinlar, SovyeLler 8lrllgl'nde yuksek sLaLuye sahlpLl. 8lucln, Amerlkan fllmlerl,
Leyp, pornografl glbl 8aLi" damgasi La;iyan meLalar da bu sinifLaydi. Ce SovyeL dnemlnde
LrmenlsLan'da soyuL sanaL ve pop sanaLla Lemsll edllen avangard" sanaLi da bu siralamaya
ekleyeblllrlz. 8u sonuncusu, ;ehrln grunumuyle de paralelllkler arz eLmekLeydl, bunlarin
arasinda, komunlsL-kaplLallsL blrle;lml" sLlll eplzodlk yapilardan Cenllk Sarayi"ni, 8osla"
slnemasini, uvln" CLell'nl sayablllrlz.

8u durum, ayni zamanda blr dlger slyasl farki gsLermekLeydl: yerll" ve yabanci".

Lakln, bu Llp yapilarin en bellrgln olanlari kafelerdl. 80'll yillarin ba;larinda, SovyeL ?erevan'in
merkezlnde, halka aik parklarda ok sayida kafe vardi. 8u halka aik yerlerde Loplananlar
genelde aydinlardi. ?azarlar ve ressamlar, daha sonra ClasnosL" yillarinda slyasl faallyeL
sloganlarina dnu;ecek olan flklrlerl ve formullerl LarLi;ip ;eklllendlrlyorlardi. 8u formuller daha
nce bahseLLlglmlz farka dayaniyorlardi: ulusal" ve llberal". 8lrlnln merkezlnde uaglik
karabag'in kendl kendlnl ldare eLme hakki vardi, dlgerlnln amaci lse zel mulklyeLln ve serbesL
pazar ekonomlslnln ;eklllenmeslydl. lklncl formulun Lezahurlerlnden blrl de, SovyeL sonrasi
LrmenlsLan'inda yeralLindan guni;igina ikan ve 8aLili zlhnlyeLln La;iyicilarindan blrl olan guncel
sanaLLi. Mesele, sadece sanaLilar Larafindan Lakdlm edllen sanaLin 8aLi'da dogmu; ve 8aLi
yardimiyla gell;mekLe olmasi ve haLLa yerel deneylmlerln 8aLili kavramlar yoluyla lfade edllmesl
deglldl. uaha nemllsl, sanaL alaninda bu kendlnl lfade eLme aracini ve bllmlnl mumkun kilan
yenlden yapilanma, lkLldar odagi olarak 8aLi'nin rolu olmadan gerekle;emezdl.

60'li yillarda ;eklllenen SovyeL modernlzml" me;rulyeLlnl mllll lkLldarda aradiysa, onunla serL
aLi;ma llne glren Lrmenl avangardi" da 8aLili zlhnlyeLln/lkLldarin blr urunuydu, o reslmlerln,
yerle;Llrmelerln ve vldeolarin ureLllmesl onsuz lmkansiz olurdu. ulger LarafLan, Lrmenl sanaLinin
ve bu arada guncel sanaLin gell;mesl lln zel mulklyeLln yenlden dagilimi meselesl nem arz
eLmekLeydl. 8a;langiLa Levon 1er-eLrosyan'in llberal re[lml Larafindan avangard sanaLilara"
hedlye edllen, daha sonra lse 8oberL koaryan'in mllllyeLl" re[lml Larafindan gerl alinan Pay-
ArL" blnasi vakasini zelllkle haLirlaLmakLa fayda var.

Lrmenl guncel sanaLi, demokrasl," lnsan haklari," pazar" ve ekonomlk llberallzm" vaaz eden
ve uluslararasi kaplLalln dagiLim kanallarindan blrl hallne gelen sellenler keslmlyle lll;klllydl ve
lll;klll olmaya devam edlyor.

8ellrLmek gereklr kl, sinifsal kaLmanla;ma ve kaplLallsL siniflarin ;eklllenmesl 8oberL koaryan'in
hukumeLl dnemlnde ve sayeslnde Lamamlanmi;Lir. LrmenlsLan'da kaplLallzmln ;eklllenme surecl
!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
!"#$"%&'"()*"%&



!"#$%&'%


((%

uuncu dunya ulkelerlnden blrogu lln LlplkLlr. lerlden" (resml olmayan) ayricaliklar zel ikar
gruplarini" ve Avrupa modellerlnden ok farkli blr slsLeml ;eklllendlrml;lerdlr.

!ean-lrancols Chevrles'e gre, kaplLallsL gell;menln belll blr normu sosyopollLlk duzen
prenslplerlnden ayrildiginda Avrupal modelln hukmu zayiflamaya ba;lar. Marx kaplLallzm ve ulus-
devleL konusunda bllgl sahlblydl, fakaL 'l;adamlari devleLl' (+$"$& ,%$#,-,%,.#) kavramina a;lna
deglldl. 8lz bugun, Loplumun rizasiyla kabul gren ve ya;aLilan ve siklikla anLldemokraLlk ve
demokrasl ncesl deneLlm slsLemlerlne ba;vuran bu yenl devleL Llplnl Laniyoruz."
1
uluslararasi
flnans kurumlarinin Laleblyle hukumeLln bugune kadar siki blr ;ekllde WashlngLon konsensusu"
prenslplerlnl Laklp eLmesl, LrmenlsLan'da l;adamlari devleLlnln" ;ekllenmeslne zelllkle kaLki
saglami;Lir.

8u ;arLlarda ekonoml buyuyeblllr, hayaL sLandarLlari da yava; blr Lempoyla yukseleblllr, fakaL bu
gell;meler sonuLa devrlmcl eglllmlerln ogalmasina yol aacakLir.

?erevan'in Larlhl merkezlnln yikilmasinin, saklnlerlnln cebren surulmeslnln ve yerlne kuzey
Caddesl'nln ln;a edllmeslnln, ?erevan'in kaplLallsL yenlden yapilanmasinin sembollk olarak
Lamamlanmasi anlamina geldlglnl syleyeblllrlz. Mark uavls'ln yazdigi glbl, kuLupla;mi; arazl
kullanim modell ve nufus yogunlugu, eskl arlik konLrolunu ve irki yneLlm manLigini
haLirlaLmakLadir. uuncu dunyanin her yerlnde, posL-kolonlyel ellLler kolonlyel ;ehrln flzlksel
zelllklerlnln mlrasini devralarak buyuk blr ;evkle yenlden ureLmekLedlrler. Mllll kurLulu; ve
sosyal e;lLllk sylemlerlne ragmen, kendl sinifsal ve mekansal ayricaliklarini savunmak adina irki
kolonlyel blgele;meyl agreslf blr ;ekllde uyarlamakLadirlar."
2


2001 yilinda ikarLilan ve beledlyeye alL arsalarin aik arLLirmayla saLi;ini mumkun kilan lzln,
kronolo[lk aidan nemlldlr. C Larlhe kadar arsalari sadece klralama lmkni vardi. 8lr dlger nemll
moLlvasyon lse ;ehrl yabanci LurlsLler lln eklcl kilma arzusuydu. 8u da blr luks alaninin
yaraLilmasi anlamina gellyordu.

kuzey Caddesl'nln ln;asini ?erevan'in kaplLallsL yenlden yapilanmasinin belgesl olarak kabul
eLmek mumkundur. ok sayida kara ula;imi Lunellerlnln yapimi ve bllhassa ;ehrln merkezlnden
geen /,$"# nehrl'nln yaLaginin asfalLlanarak nehrln blr yeralLi kanalina dnu;Lurulmesl dlkkaL
eklcldlr. 8uradakl sembollk anlam aikLir. nehrln dlzglnle;Llrllmeslnl, re[lmln ;lddeL
eylemlerlnden blrl olarak grmek gereklr. 8aron Paussmann'in radlkal yneLlmlndekl 1860'larin
arls'lnde oldugu glbl, 2000'lerde ?erevan'in yenlden yapilandirilmasi da zel kazancin
makslmuma ikarilmasina ve sosyal deneLlmln sikila;Lirilmasina yol aar. Lakln, Pausmann'la;mi;
arls'Len farkli olarak, ?erevan'in koaryan'la;masi, o zamana kadar banllylerde vlllalar ln;a
eden yuksek sinifin slyasl yneLlm kurumlarina konum olarak yakinla;abllmesl lln merkezde
gerekle;mekLedlr.

SonuLa, LrmenlsLan bur[uvazlsl, uuncu dunya ulkelerlnln hemen hepslnde oldugu glbl, !eremy
Seabrock'un deyl;lyle, kendl ulkeslnln vaLanda;i olmakLan ikip, paranin saLihsiz Lopograflslne alL
olan gmenlere, zenglnllgln vaLanseverlerlne, Larlfl zor ve alLin yildizli blr hlblr yerln
mllllyeLllerlne dnu;mekLedlr."
3


kuzey Caddesl'nl blr 0#,"$1)& ,2& %131(), yanl yokLan blr ;ey yaraLma olarak grmek lazimdir.
Caddenln sunlllgl ye;ll alanlarin ekslkllglyle daha da vurgulanmakLadir. Sadece saksilar llnde
alilar gze arpar. Crunu;e gre, burasi LrmenlsLan'in dlkLaLru 8oberL koaryan'in
buyuklugunun lspaLi olacak, onun yokLan blr ;ey yaraLabllme konusundakl yeLeneglnln
;ahadeLlne dnu;ecekLlr.

1
lro6arusauun / uuurusauun. Lecey e Laru6a, a-acya eue, au auu u an asu//
oruua, urocoun, ucyccuo. 1, 2003 !ean-lrancols Chevrles, kaLherlne uavld, nadya 1azl
kureselle;me/MedenlyeL : LLlenne 8allbar lle Syle;l", 4)(1$15"6&7,(8,9,6&:"%"$6 no.1 (2003).
2
Mlke uavls. 08 1emmuz 2006. Paussmann ln Lhe 1roplcs."
*++,-../0123456017"+4058019./40.1:"37:.;;)<<((<;.''=>;?=)?;..%adreslnden ula;ilablllr 30 AgusLos 200.
3
!eremy Seabrock, ;3,&<1$1,8&)9&$3,&:).$3=&:0,%,8&9#)>&"&?,@,()-1%A&B)#(C (Londra: erso, 16), s. 211.

!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
!"#$"%&'"()*"%&



!"#$%&'%


(>%


8oberL koaryan Larafindan orLaya konulan gru;e gre, kuzey Caddesl, daha fazla LurlsL
ekebllmek lln ?erevan'i guzelle;Llrecek", ayni zamanda kureselle;menln sembolu olacakLir.

?erevan'in kaplLallsL yenlden yapilanmasi, ;lmdlllk sadece buyuk l; adami ollgarklardan" ve
ellerlnde buyuk ekonomlk gu Loplayan ayricalikli devleL adamlarindan olu;an slyasl yneLlcl
keslmln yenlden yapilanmasi anlamina da gelmekLeydl.

kulLurel alan da yenlden yapilandi. LrmenlsLan, daha on yil nce ;ov endusLrlslnl buyuk oranda
eskl lmparaLorluk merkezl 8usya'dan ve Lrmenl dlasporasindan lLhal eden blr ulke
konumundayken, ;lmdl, bu aigi sadece yerll ureLlmle doldurmakla kalmayip ureLlmlnl lhra" da
eLmekLedlr. 5ov endusLrlsl, slyasl olarak yneLlme Labl olmu; ve grunu;e gre, LoLallLer
sosyallsL reallzm"ln kaplLallsL benzerl olarak, re[lmln resml sanaLi ve ldeolo[lk plaLformu hallne
gelml;Llr.

5ov endusLrlslnln blr resml propaganda araci hallne gelmesl, yneLlmln kenLsel alani Loplu
eLklnllkler, fesLlvaller, aikhava konserlerl ve performanslar lln kullanma lmknlarini
genl;leLml;Llr.

uzerlerlnde yerel ;ov endusLrlslnln yildizlarinin" reslmlerl bulunan bez afl;ler ve reklm panolari
sokaklari doldurmu; ve kenL hayaLinin Lezahurlerlnl deneLler hale gelml;Llr. kulLurun kaplLallsL
yenlden yapilanmasi gsLerl Loplumunun" ;eklllenmeslne yol ami;Lir. lakaL bu Loplum, gsLerl
meLalarinin" lerlgl aisindan, 8aLi Loplumu lle fark arz eLmekLedlr. LrmenlsLan'dakl yneLlm, ;ov
endusLrlsl sayeslnde, 8aLi ulkelerlnde oldugu glbl hurrlyeL" veya demokrasl" degll, refah,"
devleL," mllleL," soykirim" ve benzerl meLalar Lakdlm eLmekLedlr.
8u yenlden yapilandirmalar, 200 yilindakl parlamenLo selmlerlnde ezlcl blr yenllgl alan eskl"
muhalefeLln konumunu hlssedlllr derecede zayiflaLmi;Lir. Sanirim, bunun asil sebebl, yneLlmln
ve muhalefeLln ayni gsLerl meLalarini kullanarak, oLorlLerllgl ebedlle;Llrlp Lamamlayici blr unsura
dnu;Lurmeslnde yaLmakLadir.

1emelde genlerden olu;an D>-,"03>,%$& E()05 adli grup, eskl" muhalefeLl ele;Llrerek orLaya
ikLi. laallyeLlerl karnaval lerlkllydl ve akLlvlsL sanaLLan eslnlenml;lerdl. 8oboLla;maya hayir,
8,#F"%$("G>"*"& hayir& (lransizca Legmen anlamina gelen 8,#A,%$" szcugune gnderme),
C)C("G>"*" hayir (dod" szcugu Lrmenlce apLal" anlamina gellr)" slyasl syleml, ba;kan 8oberL
koaryan'in, ba;bakan ve ;lmdlkl ba;kan Ser[ Sargsyan'in ve 8efah LrmenlsLan'i parLlslnln llderl,
sabikali geml;l olan dod" Lakma adli ollgark Caglk uzarukyan'in lslmlerlyle yapilan blr kellme
oyunuydu. Selm kampanyalarinda lse bu u pollLlkacinin porLre foLograflarini kullanmi; ve
yuzlerlnln usLune blrer uur" l;areLl yerle;Llrml;lerdl.

D>-,"03>,%$& E()05, LrmenlsLan'da llk defa olmak uzere herkesln slyasl sureLen zevk almasini
ngren yenl blr prenslp geLlrdl. Lskl" muhalefeLln ellLlsL rguLlenme prenslblne kar;i, bu yenl
slyasl harekeLln slogani 111" ldl. 1aninmi; Lrmenl ara;Lirmaci PranL 1er-Abrahamyan, bu
yenl olguyu ;yle Lanimladi: Paklkl pollLlka sokaklara ve meydanlara dnuyor. CLorlLer
muhalefeLln kralliginda nlhayeL haklkl blr sz duyuldu."

8u alinLida bllhassa meknsal

Lanimlamalara dlkkaL eLmek gereklr. Saskla Sassen'ln yazdigi glbl:

ulusun meknina kiyasla kenLsel mekn pollLlka lln ok daha somuL blr alan
saglar. Mllll slyaseL llnde grunmez olan gayrl resml slyasl akLrler, burada
slyasl sahneye daha yakindirlar ve belkl daha da nemllsl, kendllerlnl blrer slyasl
akLr olarak kurgulamalari daha olasidir. Cell;ml; kenLsel ekonomlnln dlger
evlerl ve l; yerlerlnl yerlnden ederek glLLlke genl;leyen luks alanlari yaraLmasi,
slyaseLl besleyen blr olgu hallne gelml;Llr. 5ehlr mekni arLik eskl yerel yneLlcl
ellLlerln olu;Lurmaya ali;Liklari slvll alan degll, slyasl blr alandir. 5ehlr slyaseLl
ogu zaman somuLLur, klLlesel medya Leknolo[llerlne bagli olmakLan ok,
lnsanlar Larafindan yapilir. Sokak slyaseLl, selm slsLemlerl glbl resml slyasl

H"*5"5"%&'">"%"5 (LrmenlsLan amani), no. 2.

!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
!"#$"%&'"()*"%&



!"#$%&'%


(=%

slsLemlere dayanmayan yenl slyasl znelllk bllmlerlnln olu;masini mumkun
kilar.

Ayni zamanda, 200 yilinda, :58,(" (8a;ladi) adini La;iyan yenl blr slyasl lnlslyaLlf faallyeLlerlne
ba;ladi. kamusal alanlarda, bazi karnavalvarl eylemler duzenledller. 8u harekeL, yenl blr slyasl
zne rnegldlr. ParekeLln uyelerlnden Arsen ParaLyan ;yle deml;Llr: 8u harekeL formalle;meye
ba;ladiginda kendl lmknlarini kisiLlami; olacak ve eLrafimizda ok sayida bulunan sunl S1k'lardan
blrlne dnu;ecekLlr. 8lz rguLlenml; kaos durumuna, yanl lnandigimiz kavramlar hakkinda
konu;maya nem verlyoruz."
6



Plma luLbol 03.0.2008

200 sonbaharinda, ulkenln llk ba;kani Levon 1er-eLrosyan, 1 5ubaL 2008 ba;kanlik selmlerlne
kaLilmak lln slyasl faallyeLlne gerl dndu. 1am da, bunun glbl yenl slyasl znelerl dayanak yapma
nlyeLlndeydl. 8u durum, bllhassa ;ehrln merkezl yerlerlnde e;lLll eylemler gerekle;Llren gen
lnlslyaLlflerln faallyeLlerlne gu verdl. 8urada zelllkle H1>" (5lmdl)

ve H"$.5&/.%C (zel 1abur)

8

adli genllk lnlsyaLlflerlnden, !,#& I"$J (kalk Ayaga)

slyasl harekeLlnden, K1& I3.>-& L8"%)A3%,#

(8lr Crup grencl) genllk harekeLlnden, M,#1$"8"#C& 4"3-"%)A3"5"%%,# (Cen 1uLucular)
S1k'sindan ve N#$&O"P)#"$)#1" (SanaL LaboraLuari) kulLurel organlzasyonundan bahseLmekLe yarar
var.



Plma luLbol 03.0.2008

8u muhallf herekeLln blr dlger nemll zelllgl lse, yneLlm Larafindan deneLlenen ve sansurlenen
klLlesel medyaya kar;i reddedlcl LuLumu ve buna alLernaLlf olarak yenl dl[lLal Leknolo[llerl

Saskla Sassen. 20 1emmuz 2006. lragmenLed urban 1opographles and 1helr underlylng nLerconnecLlons."
hLLp://orld-lnformaLlon.org/lo/readme/200330/11680// adreslnden erl;lleblllr 30 AgusLos 200.
6
:58,(" lnslyaLlfl MllleLveklllerlne Suprlz ?apacak". N#"@)$, 23 nlsan 2008. .aravoL.am adreslnden erl;lleblllr.

hLLp://bhlma.blogspoL.com/
8
hLLp://haLukgund.do.am/

hLLp://verkaLs.com//
!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
!"#$"%&'"()*"%&



!"#$%&'%


(?%

kullanmasiydi. 8u yuzden de bu harekeL, uu devrlml"
10
olarak adlandirildi. 8u aylarda, nemll
blr kismini vldeo sanaLinin olu;Lurdugu Loplam blr mllyona yakin uu ureLlldl ve dagiLildi.

lnLerneLln sundugu lmknlar lse yenl blr rguLlenme alLyapisi saglamakLaydi. Mesela, !,#& I"$8
slyasl akimi glbl, bellrLllen gruplarin ogu, ba;langiLa sanal orLamda olu;mu;lardi. 1um bunlar,
bazi ele;Llrmenlere LrmenlsLan'da posLmodernlzmln sona erdlglnden bahseLme lmkni verdl.



Plma Slyasl Mahkumlarin 5ehlrde ?uruyu;u 2.0.2008

ParekeLln llk a;amasi, yneLlmln bari;il gsLerlcllere kar;i sllah kullanarak, en az 10 kl;lyl
ldurmesl sonucu ya;anan 1 MarL'Lakl kanli faclayla son buldu. ulkede gsLerller, LoplanLilar,
lfade zgurlugu ve dlger hak ve zgurlukler sinirlandi. ?uzlerce akLlvlsL kendlnl haplsLe buldu.
?neLlm, olaganusLu hlln resmen sona ermeslnden sonra da LoplanLi, gsLerl ve yuruyu;lere lzln
vermemekLedlr. Lakln, akLlvlsL gruplar, pollsln kendllerlne kar;i kanunsuz gucun Lum ;eklllerlnl
kullanmasi kar;isinda faallyeLlerlnl daha da sikla;Lirdilar. AkLlvlsL gruplar, yneLlmln desLeglne
sahlp KQNI, H"*"8$"%1& M,#1$"8"#C"5"%& I.8"5$J.$*.% (LrmenlsLan Cenllk arLlsl), K,5& NJA (1ek
MllleL), H">,#"G53.$*.% (uyum), K1"81% (8lrllkLe), E"J, (ALmaca) ve benzerl fa;lsL gruplarin
faallyeLlerlnden de zarar grmekLedlrler.



PaLuk Cund Savcinin Cflslnln nunde 8alonlar -
2008
Plma - CazeLe okuma - 1 MarL Claylari'nin ardindan
kamusal alanda buLun eylemler yasaklandikLan sonra
yapilan llk eylemlerden blrl.

10
uu devrlml" lfadesl llk olarak muhalefeL llderl Levon 1er-eLrosyan Larafindan 2008 ba;kanlik selmlerl sirasinda
kullanildi (?erevan'da yapilan gsLerllerde proLesLocularin aralarinda bu konuda konu;Luklarini duydugunu syleml;Ll).
AkLlvlsL gruplar, gsLerller, LoplanLilar, eylemler, llderlerlnln yapLiklari konu;malar hakkinda bllgller ve 1 MarL'La polls ve
zel kuvveLlerle ya;anan aLi;manin vldeo grunLulerlnl leren uu'ler ureLLller ve dagiLLilar. Mecra olarak uu'nln
kullanilmasi malzemenln genl; blr keslme dagiLilmasini mumkun kildi. uygulanan siki sansurden dolayi bu grunLulerln
Lelevlzyonda yayinlanmasi mumkun olamazdi. Lger lnLerneLLe yayinlansalardi da daha az sayida lnsan Larafindan
gruleblllrlerdl unku lnLerneLe erl;lm yaygin deglldl. 8uraya Liklayarak ayni siralarda alLi sanaLi (1lgran khaaLryan, ?url
Manvelyan, Arman Crlgoryan, karen Alekyan, karen 8arseghyan, Arman MarLlrosyan) Larafindan LrmenlsLan'dakl
devrlmcl sure hakkinda yazilan ve alLernaLlf blr sanaLsal devrlmcl program" neren uu uevrlml manlfesLosuna
ula;ablllrslnlz.
!"#$%&'()%*+),&-.$%&-/&0)'&-12%$3$"-4$-5-6)"(-73)03)"8-
!"#$"%&'"()*"%&



!"#$%&'%


(@%


AkLlvlsL eylemlerln ana mekni kuzey Caddesl olmu;Lur. ClaganusLu hl dnemlnde burada farkli
muhalefeL gruplari, Slyasl CezlnLller" adini verdlklerl sponLane eylemler duzenledller ve caddede
yuruyerek yaya Lraflglnl pollLlk blr eyleme dnu;Lurduler. 1abll, sadece pollsln Lepklslnl ekmekle
kalmayip, farkli kurulu;larin guvenllk mensuplarinin da ;lkyeLlne mazhar oldular.

?erevan'in kaplLallsL yenlden yapilanmasi, ;ehlr alaninin paralanmasi anlamina gelmekLedlr. ?enl
slyasl znelerln mucadelesl, blrlncll olarak, kamusal alanlar lln verllen blr mucadeledlr.



Lrmenlceden evlren: ulran Lokmagozyan
AsyacaDirenmek
Oksanaatalova

Say#1


38

Romantik bir szck olan direni, gncel sanat alannda geni bir anlamla, ska kullanlyor,
nkbuszck,gncelsanatainancnkapitalizmindoaldzeninekarkoymaiddiasnnve
iradesinintemelsimgelerindenbiridir.

Somutlatrrsak; direni szc, genellikle neoavangard aktivist sanatn, yani kresel

neoliberalizmin haritasnda otonom alanlarn yaratlmas, kurumlarn ve iktidar yaplarnn
eletirisi gibi estetik sahada yaplan politik jestlerin aments olarak grlmektedir. 196070li
yllarnSituasyonistleri (Durumcular)yadaadamzolan interventionistler (mdahaleciler)bu
trbirdireniinrneklerisaylr.

Bu terimi, Orta Asya sanatna, zellikle de Kazakistan Cumhuriyeti sanatna bu anlamyla

uygulamaya kalkarsak, bizim sanatmzn hi de etkin bir ekilde direnmediini kefedebiliriz.
Fakatbubirrtmecedir.Bizdebutrbirpolitiksanatpratiiyoktur.Dahadorusu,sanatmzn
enilginvetemsiliniteliktekirnekleribylebirgruplamadayeralmaz.

Bugn, Kazakistanda bilinen btn sanat kolektiflerinin paralanm olmas gibi, dolayl bir
kanttan yola kabiliriz; oysa mcadele birlikleri ya da protesto gruplarnda birleen aktivist
sanatlarnzrgtlenmesinintipikbiiminin,benzerdnceyesahipolanlarnoluturacabir
kolektif olduunu syleyebiliriz. Kazakistanda, gemite oluturulan sanat kolektifleri de
genellikle lkede gncel sanatn ve sanat kurumlarnn geliip kk salmasn destekleyen gruplar
olmu, yani bir eye kar olarak deil, yanda olarak bir araya gelmitir. SSCBnin dalmas
srasnda ya da hemen sonrasnda ortaya kan Kazak sanat kolektifleri (Kokserek, Kzl Traktr,
Yeilgenvb.)btn farkllklarna ramen,ortakbir nclk pathosunu,yeni,zgrvemoda
sanat pathosunu, halk, hatta peygamberce bir pathosu savunmutur. Bu, hayvanlar kanl bir
ekilde ldrmek gibi radikal eylemler gerekletirerek teki sorunsaln uluslararas balamda
oldukakonvansiyonelbirekildegndemegetirenKokserekadlgrupiinzelliklegeerlidir.Bu
dneme manifestolar dnemi denebilir. Esin ve coku dolu, geici olarak birletirebilecek
enerjilerinzaman.

Elbette, nclk pathosu zaman iinde kayboldu. 90l yllarda ortaya kan btn sanatsal
gruplamalar uygulamada dald. Kollektif manifestolar, yerlerini kiisel aratrma ve ifadelere,
postavangard kaytlarn, belgelerin zamanna ve metaforlar retmeye brakt. Aklclatrlmas
g olan PanAsya mitolojilerini, nc dnya imgelerini ya da imparatorluk kalntlarnn
metaforlarngrselletirenmetaforlarortayakt.Butrgrselimgelerin(anlalmalariiniire
veironiyeduyarlla,yaratcla,hattamantktanoksezgiyeihtiyaduyanimgelerin)retilmesi,
aslnda,OrtaAsyavezelolarakdaKazakistansanatnngenelizgisiveuzmanloldu.Bunaok
eitli rnekler vermek mmkndr. Said Atabekovun iki yldr zerinde alt Daroga v Rim
(Romaya Giden Yol) adl fotoraf dizisi anlabilir. Bozkrda tekbana duran figrler gezginler,
hayvanlar, otomobiller, teknik konstrksiyonlar kadrajda soldan saa geer, bir hareket varm
izlenimi brakr, ama ayn zamanda da duraan bir ekilde poz verirler. Erbol Meldibekovun
Hallisyunatsiya(Halsinasyon)adlfotorafdizisindede,svelimodernistAlbertoGiacomettinin
almalarnn doku ve biimini yineleyen, ama organik malzemeden (cansz bedenden, etten)
yaplm heykeller yer alr. Ayn sanatnn Pik Pabedi (Zafer Zirvesi) adl nesneler dizisinde,
Amerikan yapm folyo tabaklarn ve Sovyet yapm emaye tencerelerin iinde da kabartmalar
vardr.

yorniy Kvadrat (Siyah Kare) adl videosunda ise, modernizmin alameti farikas olan
Siyah Kare, rastgele bir figre, st ste ylm bir kurtuk tepesine dnr. Almagl
Menlibayevannvideoalmalarndaise,AsyalgenkzlarbozkrdaAsyalkimliininsabiteleri
gibi dururlar. Ani bir dn yaparsak, Georgiya TryakinaBuharovun at, domuz ve deve
atklarndan yaplm bolca ironi ykl pnesnelerini de anabiliriz. Ve benzeri ve benzeri
metaforlar incelikli ve zekice olabilir, keskin ve beklenmedik olabilir; her koulda, genellikle ak
mantksalkurgularlaileyenpolitikaktivistsanatnaksikutbundayeralrlar.

Aslnda bugne kadar Orta Asyada Bat neoliberalizmi, eletiriden ok dayanmaya ynelik
eilimler ortaya kard, nk eriilmesi imkansz bir topya olarak algland. Burada yerleik bir
sanat sistemi yok, bir gncel sanat pazar yok kurulmas sanatlarn uzun zamandr zlem
duyduubirhayal.Bizimsanatmzkendisinidirenitenokbirsadakatvedayanmaalanolarak
AsyacaDirenmek
Oksanaatalova



Say#1


39

sunarelbetteszkonusuolandevletiniktidaryaplaryladeil,kreselkapitalistsisteminmeru
bileenlerinden olan uluslararas sanat sisteminin kurumlaryla yaplan dayanmadr. Bu yzden
de gncel sanatn kurum eletirisi gibi dilsel fetileri, Orta Asyada ok yava yaylyorlar.
Kurumlareletirilmez,nktamanlamylaeletirilecekbireyyoktur.

Yerel politik gelimelere tepki veren sanata gelince, durum daha da karmaklar. Uygulamada
herhangibirakseikeletirelmesajgrlmezdediimizgibi,sadeceazokzekicemetaforlar
vardr.

SSCBnin dalmasndan sonra Avrasya haritasnda tuhaf jeopolitik oluumlarn ortaya ktn
hatrlayalm kozmetik, kukla demokratik kurumlara sahip Doulu despot devletler.
Kazakistanda bakanlk sistemi var ve 2007 ylnda yaplan szde demokratik reformun
ardndan bakanl parlementer sistemle ynetilen bir cumhuriyet oldu. Fakat aslnda otoriter
bir devlet; politik sreler airet rekabetiyle karara balanyor ve airet liderleri de ya bakann
ailesinden ya da onun yakn evresinden kiiler (akrabalar arasnda Ortaada yaplan taht
mcadelelerine benzer eyler yaanyor). Muhalefetse, yabanc basnn tanmyla, evcil ve
cepte, yani grnte oulculuk olsun diye bakann kendisi tarafndan harekete geiriliyor ve
yurttalardakendilerinidevletynetimindentamamendlanmhissediyorlar.BunedenleKazak
toplumu apolitikleti, demokratik kurumlara gvenmiyorlar ve iktidar yaplarna kendinde eyler
gibi bakyorlar. Apolitiklik ve kaytszlk, zaman zaman gksel bir nimet gibi grlen iktidara
duyulan bir aka dnyor doada kt mevsim diye bir ey yoktur (tahmin edilecei gibi,
korkuvetedbirdendoanbirakbu).Resmipropagandaylahipnotizeolanyurttalar,onauysalca
boyun emeye hazr oluyor. Kriz ncesi dnemde iktidarn sabit sylemi istikrar sloganyd
(ynetim hidrokarbonun fiyatnn ykselmesi nedeniyle ekonomik adan glyd), imdiyse
istikrara dn slogan kullanlyor. Yurttalar iktidara sadk kalyor. Yabanc medyaya gre,
1990da Kazakistandaki seimlere hile kartrlm olsa bile, 2007 yl meclis seimlerinde halk,
bakann partisini, yzde 7 bariyerini ap meclise girebilen tek parti olan Nur Otan partisini, oy
okluuyladestekledi.

Devlet, yurttalar tarafndan kapal, otistik ve eriilmez grlyor; mistik bir Kafkaesk ato gibi.
SovyetsonrasAsyadayaananlardanbahsetmek,ancakmitlerindilinihatrlatanimgeselbirdille
mmknolabilir.

Yadaaklcbiryoldangidilirsebudurumuherhangibirekildeetkilemehevesinekaplmadan
saptamak,belgelemekdemmkndrvesanattayansmasnbulaneytamdabudur.

***

EerKazakistansanatndayinede herhangibirdirenikvlcmaranacakolursa,ozamanaktivist
sanatn mant ve amasall ile paralellik kurmaktan vazgeip, direni szcn varolusal,
metafizik,hattaakldanlamlarladonatmakgerekir.

Elbette, bu tanm, sonsuz derecede geniletilebilir her sanat eserinin bir eylere direndii
sylenebilir(manyetikfrtnalarabile).

Fakat ben yine de, sembolik olarak kendine zg bir Asyaca direni anlamna gelebilecek bir
tanm getirmek istiyorum. Sanatta olduu gibi, akld bir gerekliin betimlenmesi iin, burada
daiirselbirmecaz,metaforkullanmakdahauygunolacakgibigrnyor.

Bu durumda Kazakistanl video sanats Natalya Dyunun, Gusenitsa (Trtl) adl performansn
olduka zeki bir metafor olarak benimsiyorum. Natalya, bu performansta giydii kostm, bir
urovidynin
1
zincirleriyle kyaslamt. Performansn gerekletirdii yer olan Almat, yaz vakti,

1
Kazakistanlatalova,buradaRuskltrndeurodiviydenilendnyadanvazgemi,ilecikiilerirnekveriyor;
Trkedebununkarldeliliklevelilikarasndabirmertebedeyeraldnainanlanabdallar,dervilergibifigrleroluyor.
AbdalnTDKtanm,gezgindervi;dilenciklkl,stbaperiankimseeklindedir.n.
AsyacaDirenmek
Oksanaatalova



Say#1


40

ince giysilerle bile dayanlmaz derecede scak olur; hantal bir kostmse sokakta olaan bir
yrybileciddibiracyadntrr(performansnardndanNatalya5kilovermiti).

Yani, urovidy figr. Bu figr, Sovyet sonras sanatta, zellikle de radikal olarak adlandrlan
sanatta arada bir ortaya kt. Szgelimi, Siniye Nosi (Mavi Burunlar) grubunun Yeni Urovidyler
dizisine ait fotoraflar, tam da yeni urovidyleri gsteriyordu grup yeleri arkalarna Moskova
kiliselerini alarak poz vermilerdi.

Natalyann tersine, onlar donuyorlard, nk k vakti sadece

don giyerek poz vermilerdi. Ama yine de, zgn olmasa bile, bu imgeyi bir kez daha
canlandrmakistiyorum.

Bilindii gibi, urodiviy, bilinli olarak deli taklidi yapan ve gndelik davran etiine ters den
kiidir. Bu Slavca szck urod (ucube) kknden gelir, gncel sanatlar da, genelde kendi
yurttalartarafndanahlakiucubelergibi(dahadorusu,ahlakszlargibi)grlrler.

Urovidyler, yaam tarzlaryla dnyevi hayatn kusurluluunu ortaya koyarlard sa akna

kendilerini alaltarak, kendileri ve bakalaryla alay ederek, bu dnyadaki her eyin bo ve geici
olduunuhatrlatrlardtopluma.Urovidyler,ilecibiryaamsrerlerdi;yoksulluaveaclarabile
bilekatlanr,zincirlerkuanrvesembolikgiysilergiyeryadatmdenplakdolarlard(kvakti,
tpkMaviBurunlargibi),yanlarndakikpeklerleuyur,sokaklardayksekseslearlarknarlard...
Gncel sanatlar da tuhaf ve bazen kkrtc jestlerini memnuniyetle hakl gsterirler fakat
onlarnki sadece bir kabadaylk deil, yksek amalar, topluma ynelen bir mesaj olan bir
kabadaylktr;birhakszlifaetmekveyaeletirmek,ezilenleremerhametetmeyedavetetmek
olabilirbu.Buyksekamalar,birbakmahertrucubeliiyapmahakkverirsanatlara.

Dahas, gnmzn gncel sanats gibi, urovidy de toplumsal bir varlktr; mnzevinin tersine,
hep ilgi oda olmaya alr, kalabaln tepkisini kkrtr sanat gibi urovidy de jestlerinin
skandalyaratmaolanaaraclylahalknilgisinisyleyeceieyeekmeyealr.

Son olarak, en nemlisi, urovidy, sulamalarn yalnz bana yapar. Bu tr bir direni Ortaaa
ve genel olarak tutucu toplumlara zgdr (Byk Petronun urovidylerle mcadeleye girimesi
bounadeildir).

Urovidy, eylerin mevcut dzenini deitirmeye ynelmemitir. O sadece dnyann

tamamlanmamln,kusurlarnbelirtmi,onlarkabuletmediinidilegetirmitir.

Urovidy iin sa ve onun Krall imgesinde cisimlenen mutlak bir sabit vardr yeryz yaamn
busabitlekarkaryagetirirvebukarlatrma,elbette,ikincisininyararnaolmaz.

Asyaca direniin temsilcisi olan bir gncel sanat iin bu sabitin ne olduu konusunda ancak
varsaymlar getirilebilir herhalde, u ya da bu trden bir Kant ahlak yasas olabilir bu. Her
kouldasanatdadnyannkusurluolduunugrramaheyhat,biraktivistinpeindenbaka
birdnyammkndiyetekraretmez.Kendisidedeiimlereinanmamaktadr.Buyzden,otistik
ve kusurlu gereklikte skm Asyaca direnen sanat, dnya yaamn kutlu ve sonsuz bir
dnyanneiiolarakgrenurovidyfigrndenokdahatrajikbirfigrdr.

te,butrbirpasifdirenibulabilirizsanatmzdaprotestonunmuhatabnntanmdankand
durumlarda. Ontolojik anlamda bir protesto gibidir bu; otistik, sar gereklie yneltilen bir
protesto.

BuadanNatalyaDyununsanattambirrnek olabilir.Sanatherseferindekendivideolarnn
kahramanolmaktadrsonprojelerideaslndabirerhalkabdall(urovidy)uygulamasdr.

SanatnnNaZemle(Yerde)adlperformans,Aralk2007de,HindistanngneyindekiMumbay
kentinde gerekleti. Moskovada, k vakti, sokakta sadece baz urovidyler uyurken, tropik bir
ehir olan Mumbayda, k vakti halkn byk ksm kaldrmda yatmaktadr. Beyaz bir kostm
giyen Natalya da asfalta, dilencilerin yanna yatt ve gazete okuyarak uyumaya ya da ylece
dinlenmeye alt. Performans ehrin deiik yerlerinde gerekletirildi: Avrupai alveri
AsyacaDirenmek
Oksanaatalova



Say#1


41

caddesinde, yoksul mahallelerde, pazarda en az on yerde. Ve her yerde halkn canl ilgisiyle
karlat. Mumbayn sokakta uyuyan yerlileri herhangi bir ilgi uyandrmazken, yerel balama
dahil olmaya karar veren teki, tam bir heyecan seline yol amt. Yerde yatan Natalyann
evresindesrekliolarakbaraarakonuan,glen,knayankalabalklaroluuyordu(hatta
bir keresinde eylemi sona erdirip koarak kamas gerekti, nk halk sanaty ie ve ta
yamuruna tutmutu). Urovidynin sz elbette duyulmutu, ama her zamanki gibi statkoyu
etkilememiti. Urovidynin de byle bir hedefi yoktu zaten; dz bir kaytszlk yzeyinde geici
olarakkabaran,sonragzdenkaybolanbirkaynamanoktasyaanmt.

Natalya, srekli bu tr ruhsal eitimler uyguluyor. Temmuz 2008in dayanlmaz lde yakc bir
gnnde, neredeyse klk denebilecek bir trtl klna brnd ve bu giysinin iinde pe pee
birkagngeirdi,Almatllarlaelenceparklarndageirdikleribovaktipaylat.Nisan2009da
daNatalya,arbirsalyangozkostmgiyerekAlmatnnkaldrmlarndayavayavasrnd
konuksevertoprakzerindedeil,sertasfaltzerinde.

Asyaca direnmek bu ekilde gereklemektedir bir etki yapmay beklemeden. Fakat

urovidylerin ortaya kmasyla yine de evrede birtakm deiimler yaanmaktadr ve bu
deiimlerurovidylerinkiiliklerindehemifadebulmaktahemdesnrlanmaktadrlar.

Buda,bekleyebileceimizdendefazlasdr.

Rusadaneviren:SabriGrses.
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?
[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


42

I.Giri:Antifaizm95

Lbliyanada baslan IZI dergisinin [Izbjeglice za izbjeglice Mlteciler iin Mlteciler] Haziran
1995 tarihli 15. saysnda Delo isimli gnlk gazete iin alan bir muhabirin makalesine yer
verilmiti.Yaznnanaargmannzetlemekiin ualntyeterliydi:BykBritanyaharibtn
Avrupa devletleri pek de diren gsteremeden Almanlarn hamleleri karsnda teslim bayran
ektiveksasreiindeibirlikirejimleroluturduChurchillinngilteresidnda,bugnAvrupa
Birliinioluturanbtnyedevletler1940lyllardafaistdevletlerkonumundaydAvrupann
faist rejimlerden zgrlemesi ngilizler ve Amerikallar tarafndan saland Bu yzden 9
Mayslarda Avrupallarn kutlamas gereken ey faizme kar elde edilen zafer deil, faizmden
zgrlemeolmal.

Devletler szkonusu olduunda byle bir ey sylenebilir gerekten. Ama benzer bir eyi
Avrupallariinsylemekmmkndeildir.kinciDnyaSavabaladnda,antifaistAvrupave
uluslararas antifaist hareket faizme kar mcadelesinde yenilgiye uratlmt spanyol
Savadaki yenilgiyi kastediyorum. Avrupa hkmetleri ele geirilmeden ok nceleri, talyadaki
zindanlarveAlmanyadakikonsantrasyonkamplarfaizmekargelenler,onukabuletmeyenler,
kendi zihinlerine sahip olabilenler ve farkl dnenler tarafndan tkabasa doldurulmutu.
Avrupada faizme (silahl ya da silahsz; yurdun dahilinde ya da darda, srgnde; Avrupadaki
muharabe alanlarnda ya da baka ktalarda) bir diren gstermemi corafya bulmak zordur.
1939 ylna gelindiinde Avrupallarn faizme kar savam yirmi yllk bir srece karlk
gelmekteydibile.Vesonrakialtyldahilindedesrdbusava.

Avrupa devletlerinin faizm karsnda teslim bayran ektii bir dnemde, Slovenya halk
kendi devletlerinin teslimiyetinin zerinden henz iki hafta gemeden Osvobodilna Frontay
[zgrlk Cephesi] kurmutu. Eski Yugoslavyann snrlarnda kalan halklar, Avrupal devletlerin
teslimiyeti tavr ve kendi egemen snflar arasnda yer alan baz kesimlerin ibirlikilii ile
yzletiklerinde sadece faizme kar savamakla yetinmediler, baka bir tr devlet oluturmaya
daaltlarbirdevrimkarabilmelerininnedenidebuydu.

O dnemde, Yugoslavya halklar faizm, onunla ibirlii yapan devlet ve faist devlet konusunda
zatenuzunsrmbirdeneyimesahiptiler.Faizme(talyanfaizmi,spanyadakiAvrupafaizmi,
ve yerel faizm)kar savamkonusunda bir gelenek oluturmulard bile. lk kurbanlar arasnda
onlar da yer alyorlard: talyada faist squadralar iktidara gelmeden nce kontrolden km ve
TriestedekiSlovenkltrmerkeziniateevermilerdi.Direniiilkrgtleyenlerarasndadaonlar
vard:1927ile1929arasnda,TIGR[AdTrieste,stria,GoriziaveRijekaisimlerininbaharfleriyle
oluturulmu rgt] Sloven ve Hrvat yurtseverlerin glerini birletirmelerini ve faizme kar
savamamacylayolakanilkuluslararasrgtkurmalarnsalamt.

YukardaadgeenIZIdergisiBosnaHersektengelenmltecilerinhangisaylarda,hangilkelere
getiinedairbilgileryaynlamt.YayntarihindeSlovenyada22667mltecibulunmaktayd.
sene nce aa yukar 75 000 idi bu say. O dnemde Sloven devletinin 120 000 gibi bir rakam
verdiinihatrlamamz,ve1993nAustosundadevletinBosnaHersektensrlenleresnrlarn
kapatma karar aldn kesinlikle unutmamamz gerekiyor. Snrlarn kapanmasndan sonra
yaplanbirkamuoyuyoklamasnayantverenkiilerinyarsndanfazlas,srgnlerinlkeyekabul
edilmesi ynnde gr bildirmiti. O zaman da, halk devletten farkl dnyordu; o zaman da
halkfaizmekarmcadeleveriyordu.

Devletlerin faizm ile yzyze geldiklerinde izledikleri politikalar zerine dnmek, ve halklarn
ald kararlar aklda tutmak gerekiyor. Bu kararlar, verilen savamlar, sradan bireylerin
fedakrlklarngznnealdmzdabugn diyebiliyoruzki:Faizm1945ylndaAvrupahalklar
tarafndan yenilgiye uratlmt. Pekiyi 1995 ylnda da ayn eyi yapp, yeniden galip
gelebileceklermi?

ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


43

Kaytszlk ile bugn yaanan gszlk arasnda bir ba var. Devletler kaytszl rgtlyor,
faizm ile szlemeler yapyor, ve sonra da ona yem olabiliyor. Halk hatrlyor, direniyor,
mcadeleyi srdryor. Bugn antifaist bir cephe mevcut deil; onun yerine faizmin varlna
teslimolmayreddeden,yaamdanefretin,srekligerginliinvesavantesindebireylerinvar
olduunu bilen, ve bugnk devletten yarm yzyl nceki devletlerden ve gc elinde
tutanlardan farkl davranmasn talep etme gcne sahip bireyler var. Bu zmlemeleri bu
yndeki talepler baarya ulasn, insanlar bu talepleri formle edebilsinler diye ve bu yzyln
kbusunusonaerdirebilsinlerdiyekalemealyorum.

Yaammzteslimederkengeridebrakacamzdnyanniinedoduumuzdnyadandahakt
olmamasdileiyleyazyorum.

II.topyaveruhunkendinikandrmas

Bugn, her tr topya gzden dm durumda. Kelimeyi telaffuz eder etmez, egemen ideoloji
tarafndan disipline edilmilerin aklna giyotin ya da gulaglar gelmek zorunda. te yandan,
topyaclnyenidencanlandrlmaslehinesarfedilenveseksenliyllardahalenkarmzakyor
olmalarnaramengiderekseyrekleenifadelerbalbanatopyannkendisihalinegeldiler.

Yine de,topyendnceninsonueklindekifelsefitantanalarnpoplervaryantlarnnsiyasal
snflar tarafndan nasl bir gzdnmlk ile sahiplenildiine tank olmak insanda kuku
uyandryor. Genliimizin entelektel doxasndan geriye kalan ve bayalatrlan posalarn yeni
egemen snflarn ideolojik avangardnn aznda nasl da ajitprop sloganlara dntn
grmek olduka rahatsz edici. Tarih kafamza vurarak hatrlatyor bize entelektel
sorumluluumuzu: hatalar yaptk, ama hata olduklarn ok sonradan farkettik. Karanlklara
aransirenlerbiryana,bizhalenaydnlanmayagerektiildebalanmdeiliz:nyarglarile
gerektiikadardidimiyoruz.Vebunyarglarbaskvesmrmekanizmalariindemaddivarlk
kazandka, bir zamanlar teori alannn ke bucana ekidzen vermek olarak gzkm
olabilecekeylergiderekyanlzmlemelerednyor.

Bugn,entelektel batlanm,teoriyisrekliskaladbirksrdngiinde dnenipduruyor.Ya

verilikonuyuaydnlatmayavakfediyorkendini,yanisorunsahasnnmarjndakiideolojiketkilerile
ilgileniyorvehibirzamanilemetabitutamayaca,idareedemeyeceialanlarkurmayaalarak
zamanvegkaybediyor;yadatersinebumarjinaletkinlikleriihmalediyor,vebununsonucunda
entelektel otlar bryor ortal ve bunlar younluk kazanp, ideolojik ve kim bilir nasl
mekanizmalarda maddi varlk ediniyorlar; dnceyi ensesinden kstrp, kendini savunmaya
zorluyorlar. Temizleme ve yangn sndrme operasyonlar arasnda zgn kuram retimine
zamanvetakatkalmyor.

Yeni bir durumla kar karya olduumuzu saptamak nemli, bir ekilde. Durumu topyen
drtnn geri ekiliiyle balantlandrmak da mmkn. Eer bu gerektii lde bir teselli
salamyorsa, o zaman ihtiya duyduumuz gvenci, gerei sylemek gerekirse, elimizdeki en
kasvetli hkmden karabiliriz belki de. Bizim iin yeni kafesler ina ettikleri ve gzlerimizin
zerineperdeektiklerimolozlarbirzamanlarkuramsalretiminmerukurguunsurlarnakarlk
gelmekteydi.

1.Bykanlatlarnsonu?

Bykanlatlarnsonuifadesizerinebirazdahadndmzde,buradazglbirstratejinin
belirleyici etkiye sahip olduunu grebiliyoruz. ncelikle, szkonusu olan son, olas alternatif
anlatlara uygulanabilir durumda. Egemen olanlarn ise anlatlanmasna gerek bile yok; kurulu
yap zaten onlar kendi iradesiyle ortaya koyuyor. teki tm deerleri bir kenara attmzda
geriyesadecesregiden;sistemiindekurumsallatrlm,yerleikletirilmi,davrankalplarna,
ekonominin kstlarna dair otomatizminin onayn alm olan; gndelik rutinlerin iine ilemi
olan; korku ve tehdit ediliyor olma duygularyla ve her eyin tesinde polis ve ordu tarafndan
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


44

muhafazaedilenkalyor.Burdankarakbykanlatlaragetirilenyasankukuuyandrrbiimde
dnceninkendisinekoyulanyasaayaklatngryoruz.Talamgndelikrutininzerinden
defalarca geilmi patikasndan ayrld anda ki zevkle yapar bunu! dnce dediimiz ey,
gayetdehakederek,byklksulamasylakarlayor;ifadeyedkldandakibunsuzda
yapamaz dnce kamuoyu mahkemesinin byk anlatlara ayrlm sank sandalyesine
oturtuluyor. Kurulu sistemin ccelii olduka tehlikeli! Geriye kalanlar sadece nfuzunu gayet
emniyetlibirekildekk,ufakeylerzerinde,darkafallkveikolukzerindekullanabilenler;
geriye kalan burjuva toplumunun kendi iine kapanan bireyinin ezeli bencillii. Ve bir de ne
grelim, bu beceriksizliin, cceliin ve bak as babndaki yoksulluun zerinde ekilleniyor
insanlktarihininenbykdestan:kreselkapitalizminuygunadmyry!

Bykln derecesi tabii ki grece bir miktar: kk lekte bile dnmenin mmkn
olmad, daha geni erevelere bavurulamayaca ve yerel dncenin giderek kresel bilinci
gerektirdiigznnealndnda,bykanlatlarnreddigiderekdnceninreddineyaklayor.
Yasaklama alternatif anlatlara da uygulanyor ve gerekte dncenin kendisi men ediliyor:
sadece uzun erimli biimde dnmek yasaklanm deil, insann yanndaki itten tesine
bakmas bile imknsz. Mesele byk lein yokluunun, gzetim, eletiri ve inkra ynelik
kk lekli yanlsamalar, varolan en byk sistemin beslendii yanlsamalar retmesinden
ibaret.

2.Tersineevirerekslahetme

Bykanlateletirisihertrsaygyalaykbirtr.Anlatya,anlatlamanntotalizasyonrettii
sulamas yneltilmekteydi bu eletiri iinde. Anlat olaylar semekte, bir btn ile
balantlandrmakta, ve her eyin tesinde btn bu olay bir meseleye sahip biimde ideolojik
birmekanizmaeklindeileyerekkurbanlarnkendilerinedairkavraylarnregleetmekte,onlar
iin bir dnya imgesi kurmakta, bugn ile gemii yorumlamakta, gelecein vaatlerini
belirlemekte, inanlar empoze etmekte ve nedensellikler retmekteydi. Bu kuram tarafndan
eletiren byk anlatlar Bat emperyalizminin byk ideolojileriydi halen sistemin
nkoullarn hazrlamaya alt dnemlerde, henz yerli [indigenous] bir rn olarak ilerlik
kazanmadan nce. nkoullarn hazrlanmasndaki ilk etap tabii ki savalar ve fetihler
olmakszn ilerleyemezdi; idare ve tahakkm olmakszn, ideolojik bir temel olmakszn mmkn
olamazd. deolojik temellerin byk anlatlar sadece ftuhatlar, ktipleri, toplayclar,
mhendisler ve inaatlar birarada tutmakla kalmaz, yeni klelik dzeninin rgat ve emekileri,
liman iileri ve polis memurlar, alt kademe memurlar ve yerel entelektelleri, idareci ve
uygulayclarolmasistenenruhlarvebedenlerideprogramlar.

teyandan,sistemyerleiklikkazandnda,kendibanailerhalegeldiinde,ilerliibirnedenle
yarda kesilmedii ve kendisine gsterilen muhalefet ok byk olmad srece, byk
anlatlarn sonu hakkndaki yeni anlat Dou Avrupann smrgeletirilmi halklar iin yeni bir
afyona dnr. Proletaryann kapitalizmin yerleikleilmesi iin bir nkoul olmasna ve hatta
onuntemelrnolmasnabenzerbiimdeartksanayidevrimiveMarxisttopyenkurgularn
zamanndaki proletarya iin deil, sistemin kenarnda kesinde, kr noktalarnda yer alan yeni
kresel proletarya iin geerli bu, entelektel sefalet de Adriyatikten Sibiryaya kadar yeni
smrgeler fethedilmesinin nkoulu, dnya sistemine yeni neferler katacak proleterlemenin
neredeyse bir ngereklilii konumunda ve tabii yeni yerel snf kanunlar karmaya ynelik,
bizebykanlatlarnsonumasalnanlatanbirpreld.

Dnyann idare edilmesi ideolojisinin mitolojik dnceye ait bir mekanizmay kulland gze
arpyor. Bir tr tersine evrim yardmyla ayn unsurlardan, ayn matristen tam tersi bir sonu
karyor. Beyaz mitolojinin genel anlamda yetersizliine kout biimde bu tersine evrim
mekanikbirkarakterdeiliyor;aynbilgiunsurunugnderenegeriyanstmaktanibaretbuileyi;
ama gnderen zneyi ifade edilen eyin zerine oturduu varsaymlara yneltecek bir slupla.
Byk anlatlara, onlarn baskc karakterine ve sonuna dair bilgi, sisteme kar yneltiliyor
ve sistemin yenilecebilecei vaadini tayor ama bunu yapmakla de te fabula narratur, ayn
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


45

ifadeyi(bykanlatlarnsonu)eletirininvarsaymlarnakarevirmekle,beyanadairduruma
doru yneltmekle sistemi geri getirmekten baka bir ey yapmyor. Dnya emperyalizminin
eletirisi smrgekart devrimi, mazlumun ve madurun zgrlk ve bamszlk mcadelesini
fazladavurmadanamabelirginbiimdekenditemeliolarak,referansveynelimnoktasolarak,
kendi beyanatn mmkn klan ey olarak varsaymam myd? nc Dnyaya, bu dnyann
lanetlenmilerine ve kleliin efsunladklarna dair ideoloji ile flrt etmemi miydi, onlarn
bakaldrlarile,onlarnbykanlatlarileflrtetmemimiydi?

imdi, diyor byk anlatlarn sonuna dair hikye, Cheyi dinlememenin, iki, , daha fazla
Vietnam retememenin, popolarnz akademik dnyann tartma salonlarnda oturarak
stmann faturasn dyorsunuz! Artk ok ge, byk anlatlarn zaman geldi geti. Sistem
muhalif ideolojiyi oktan temellk etti, ya da altml yllarda kullandmz ifadeyle slah
[recuperation] etti. Islahat denen ey ilerlik kazand nk akademik eletirinin beyanlarda
bulunankonumubatansahteidi,nkzatenenbatansisteminbirparasyd.

Ama yine de, bu propaganda salon tipi eletirmenlerin tesine geebiliyor. Bu arada, onlar
akademiksalonlarndapostmodernizmleriyleveyapbozumlarylaoynarken, dardabirdevrim
oldu. Amerikann sahasnda iki, , daha ok Vietnam olacak yere Afganistan ortaya kt ve
btn bir Sovyet sahas girdi devreye. Ve bize gelince de zerimize deni yaptk yal Avrupa
zplaypdansetmediiiin,hicrhodus,hicsalta[.n.sylediklerinipratiktekantlama]nkayp
gittivebaarszlauramuzlatrmdangeriyekalanbugnndikenlerindenibaret.

3.Anlatlarnsonuideolojisiveulusalmaskeninkurumsallatrlmas

Ve bu ideolojik makyajn, iinde yaadmz gncelliin teki yz ile, yani konu btn byk
anlatlarn en ilksel modelinin kurumsallatrlmasna, ulusal destann kurumsallatrlmasna
geldiindearbirhrs,umursamazlk,dikkafallk,barbarlkvevahilikleolayadahilolanyzile
ilikisi ne? Tekparti ynetimine dair gemiteki analizlerimizde bize empoze edilmi olan bir
ayrtrmaya bavurmamz gerekiyor sanrm. Hkmedenlerin ideolojisi ile hkmeden ideoloji
arasnda kurulan ayrtrm bir kez daha kullanmamz gerekiyor. Hkmeden ideoloji maddi
anlamda kurumsal a iinde var olandr ve bu kurumsal an gncel tutkal etnik devlettir. te
yandan, hkmedenlerin ideolojisi, hkmeden snfn ya da en azndan onun byk blmnn
kendinikavrayndakieter,siyasalsnfiledieriktidargruplar(ekonomi,ynetim,kamuoyunun
retilmesi mekanizmas ve ksmen kltr alanlarnda) arasnda kurulmu olan anlamalara
karlk gelir. Ayn zamanda milliyeti byk anlat ufkunda tesis edilmi, ksa erimli sivil
uzlamlarnkurulmasndadaaracolarakiler.

Bu yapsal ztlk komnizmsonras toplumlarn artzamanl geliimi boyunca yerleiklik kazand.

nce milli kyafetler giyinmi bir grup kak sahneye frlayp siyasal kamuoyunun baskc biimde
rgtlenmesi araclyla ilkokul milliyetiliinin maskeli balosunu devrimci bir kurumsallama
eylemi olarak sundu. Balangtaki ideolojik birikimin pathosu etnik devlet erevesinin yasalla
oturtulmas srecinde tketildiinde kumanda gndelik kapitalizmin yavanl ynnde gelien
normalizasyon srecini balatan oturakl pragmatistlerin eline geti. Onlar da ancak vampirsi
ulusal destan gvenli biimde yerleiklik kazandnda ve barikatn dier yanndan baka tr bir
anlatnngelmeyeceineeminolunduundailanettilerbykanlatlarnsonunu.

Dolaysyla antitopyenizm hkmedenlerin ideolojisinin yapsna ve bu yapnn hkmeden

ideolojiye olan yaklamnn ideolojik formlasyonuna ezamanl biimde karlk geliyor.
Hkmedenelitin ideolojisiolarakantitopyenizmbirtrgndelik bilgelie,yenisiyasalsnflarn
kapitalist ekonominin yerli eilimleri etrafnda manevralar yapabilmelerini salayan zgl bir
phronesise dnm vaziyette. Bu eilimler ulus devletlerde siyasal snflarn eriimine ak
deildir, nk temelde daha st bir seviyede ilerler. Ve bu ideoloji yapsal olarak verili olan,
siyasalolarakarzulanrolaneklindeyenidenformleeder.Kapitalistsisteminkendiniilerkld
uygulamalar, ifade dzleminde, koruyarak, ve aslnda bu uygulamalara kar bir ifade beyan
etme seviyesinde koruyarak, kendi hkmeden konumunu muhafaza eder, kapitalist eilimlerde
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


46

gerekleen deiikliklerden etkilenmeksizin. Antitopyen pragmatizm daha batan uranm
ezelimalubiyetinkabuldr;buideolojiyetutunanlarndenetimaltndatutamadklardurumlara
uyumsalayabilmelerininbitimsizmazaretidir.Vednyasistemininyenilgisinikabulediyorolmak
ulus devletin mikrokozmosu iinde edinilecek zaferi de garanti altna alr: bu ideolojiyle yeni
yerelegemensnflarnyenidenretimigerekletirilir.

Yeni siyasal snf yapsal olarak zaruri olan siyasal anlamda kendi istedii ey olarak yeniden
formle ederek dnyatarihsel konumunu muhafaza edebilirse, ve yapsal olarak zaruri olmayan
karsndakitavrnbirtavrszlkolarakideolojikanlamdayenidenformleederektoplumiindeki
iktidar konumunu yeniden retebilirse gereksiz olan ey, yani etnik devlet bu perspektiften
bakldndasiyasaliradenintesindekalanbireyolarakbelirmeyebalayacaktrnkiradeyi
ya da iradesizlii formle etmek mmkn olmayacaktr. Antitopyen ideoloji dnya sistemi
konusunda inkr yani Verleugnung tavrn benimserse, konu ulusaletnik devlet sistemine
geldiinde tavr negasyon, olumsuzlama yani Verneinung oluyor. Bask (kapitalizmin elikileri,
snf mcadelesi, dnya zerindeki ve ulusal seviyedeki smr vs.) antitopyenizmin pozitif
ieriine karlk geliyor. Negasyon ise hkmedenlerin ideolojisinin hkmeden (etnik
milliyeti)ideolojiyekargelitirdikleritavrkonumunda.

Eerantitopyenizmierieilikinveilikiselolaraktanmlanabilecekikiayrunsurkmesini
barndryorsa, ve eer, bunun sonucu olarak, antitopyenizm deforme olmu ama yine de
dnmle oluturulmu, hem zbelirlenime dair mekanizmay (inkr) hem de kendi tekisine
dair tavrn mekanizmasn (olumsuzlama) ieren bir siyasal konum ise, o zaman negasyonu anti
topyenizmtarafndanstlenilenunsurhakkndanesylenebilir?topyenizmnekonumda?

4.Birimgevebireylemolaraktopya

Antitopyenizmin kendine ait bir topya imgesi mevcut. Daha ak sylemek gerekirse,
negasyonuaraclylatopyenizmizelbiryorumiletesisetmekte:birbykanlatolarak.Bu
yorumagre,topyatoplumunneolmasgerektiinedairaayukartanmlanmbirkavram;
bu yzden topya, bu yorumun grmek istedii gibi, topyenizmin ate ve kl ile
gerekletirmeyeabalayacabirtaleptir.Giyotinilegulaglararasndabirazpaldrkldrkurulan
ba da burada ortaya kar. (Gulag konusundaki acelecilik her eyden nce Gulag sistemlerinin
gerekte antitopyen reaksiyoner sistemler olmasyla alkal; ikinci olarak bu acelecilik gerek
sorunu gzden karmamza sebep oluyor: ak biimde sylediinde topyen ideolojinin, Gulag
trnde olsun ya da neoliberal sistemlerde olsun, meruluk kazanm ve muhafazakr bir tarzda
naslileyebileceisorunu.)

Bu topya kavrayna karlk gelecek bir ideoloji aryorsak eer, gncel faizm karmza en
belirgin aday olarak kyor. Daha kesin biimde sylemek gerekirse, daha uygun bir terim
bulamadmz iingncelfaizmolarakdeindiimizey,entutarlvaryant bugnsava,suve
askeri su araclyla uygulamaya konan etnik politikalara denk geliyor. Bu tr ideolojilerin
zelliklerinden biri kendi toplumlar hakknda bir kavraya sahip olduklar konusunda
kendilerini inandrm olmalardr: bugnk ileyilerinin temeline bakarak karsayabildiimiz
kadaryla, bu inancn topyen bir nitelik tadn syleyebiliriz nk evresel kapitalizmleri ve
daha az otoriter karakterdeki rejimlere yaslanarak hayatta kalan ve faizm olmakszn da
mmknolanyenismrgetoplumlarkapsayabilmekte.Etniktopyaaslndaeyanntabiat
gereitamdabutrdenevresel,yenismrgeortamlardahasloluyoramabutrortamlarn
kendilerini bylesi bir topya tr iinde rgtlemeleri gibi bir zorunluluk yok kesinlikle. Btn
bunlar u demek oluyor; gncel antitopyenizm tarafndan olumsuzlanan topya aslnda
topyen nitelie sahip, kendi kendine empoze edilmi bir krlktr. Kendi kendine empoze
edilmi bu krlk, baz ortamlarda ve baz zamanlarda, otoriter politikalar araclyla anti
topyen ideolojinin hkmetmeyi arzulad yine ayn (evresel) toplumlara empoze edilebiliyor.
Bu demek oluyor ki bu boyuttaki antitopyenizm evresel toplumlarn hkm srmekte olan
siyasalsnflardahilindekiideolojikatmaytaraflardanbirininkonumundanyolakarakda
vuruyor.
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


47

te imdi antitopyen ideolojinin zgl ekonomisi karmzda beliriyor. Hem etnik kurumsal
sistemdekireaksiyonerromantikgerilimlerideilliyor,hemdeaynzamandaevreselkapitalizmin
btn bir inasn (devlet yapsndan siyasal hkmranln ekonomik zeminine ve merulatrma
mekanizmalarna dek) sorgulamaya aan araylar bloke ediyor. Bu yzden negasyon araclyla
antitopyenizm siyasal snf ve onun geni toplumsal iktidar evresi dahilindeki antagonizm
olmayan elikiye mdahil oluyor ve bu yolla yeni toplumsal (ekonomik, siyasal, idari, kltrel,
iletiimsel ve askeri) iktidar ile ezilen, smrlen ve yeni sistemden dlananlar arasndaki
antagonistik elikinin ifade edilmesi ve kurulmas olasln bloke ediyor. Bu nedenle anti
topyenizm sermayenin periferisindeki yeni bir hegemonyaya dnme ihtimalini iinde
barndryor. Tabii ki, tam da bu nedenle bylesi bir antitopyenizm gnmzn ruhundaki
topyen potansiyeli skalyor, ve belki de tam da bu nedenle blokajn srdrmeyi daha fazla
beceremeyecek.

zmleme gelitirmemizi kolaylatracak bir manzara elde edebilmek iin topyenizmin son
ykseliine,seksenliyllara,alternatiftoplumsalhareketliliebakmakyeterliolacak.Budnemler
vehareketliliklerkukusuzkababirantitopyenalglaytatopyenniteliekarlkgelmiyordu:
ceplerinde gelecein toplumuna dair bir model mevcut deildi; gelecein toplumu terimini
kullanmyorlard bile. Yine de an snrlarnn tesine uzanma arzusuna sahiptiler kreselci
bir talep biiminde ifade edilmiyor ve kendi bana mevcut dzene direnme biiminde ortaya
konuyor olsa bile bu arzu mevcuttu. Bu ilikilerin, mukabelelerin, arpmalarn ve atmalarn
diyalektii olduka aprakt: iin bir ksm teori tarafndan derhal zmlemeye tabi tutuldu,
dier bir ksm ise halen ilenmeyi bekliyor. Bizi ilgilendiren nemli hususlar burada sadece
zetleyebileceiz.

SeksenliyllardakitopyenizmbirekildeMannheimntanmnadenkdyor:onunaraylarnn
uygulamayakonmasgncelilikileringerekanlamdalavedilmesinigerekliklyor.Nevarki,bu
kavrama sadece belli bir biimde, yani, baz nemli tanm eklemeleriyle yaklayor: dnemin
topyenizminin en nemli zellii kendisini bu ekilde anlamam olmas, ve taleplerinin
kreselcicephesel olmamasyd. Byle deiller nk bir programdan, bir vizyondan deil
eitlibireyvegruplarnetkinbiimdeicraettikleripratiklerdenalyorlardkaynaklarn.Talepler,
kaynaklarn bu pratiklerin ve retimlerin rnleri, tarzlar ve sonularna ait gncel
varsaymlardan alan retimlerden douyordu. Bu talepler ablukalara, saldrlara, infazlara,
sua, snrlamalara yant olarak ekillendikleri lde yaylm ve birbirlerinden farkl
karakterlere sahip oldular. Tarihsel gereklik erevesindeki nceden var olan ufuklara
dayanyorlard byk lde. Hak talep edilen, programatik, siyasal anlar, kurulu dzen ve
sistemin kat ufku ile alternatif pratikler, retimler, tarzlar ve sonular arasndaki temas
noktalarnda kristalize olmu ve phtlamt. Ve bu ifadelerin gelitirilmesi srecinde bile
kelimenin kaba anlamyla topyen bir ey bulmak mmkn deildi. Ufuklar, gereklikleri,
toplumsallaabilirlikleri tarihsel etkinlikleri zaten tam da alternatife ait ereve iinde
nceden mevcut idi. Alternatif zkavray bu yzden ilave topya inalarna gereksinim
duymayacakldeiinaslnamecburedilmihissediyordukendisini.

Ama paradoksal biimde alternatif dahilinde hakiki topyen nn yakalanabilecei yer tam da
burasyd. Ve kaba anlamda topyaya bir ekilde karlk gelen tek zellik de tam da bu anda
meydana kyordu: gerekletirilmesi ve tarihsel etkisi kendisine ynelik beklentilere,
zlemlere ve taleplere srt evirmekteydi; ve bu nedenden klarak bakldnda, sonu
neredeysebirfelaketti.

topyennkrlk,kendinikrletirmeyadavahimyanlsama,kendinikavraytabirhamartia
[.n. Aristoda karakterde kusur] olarak tanmlayabiliriz. Alternatif, tarihsel durum karsndaki
sorumluluunadairbirkavramasahiptiaslnda,amabukavramnierikibiryanlsamazerine
kuruluydu. Bu krln sahasn, locusunu tam olarak saptayabilmek bile mmkn: alternatifin
kendi (zaten meydana gelmekte olan) pratiklerine, retimlerine, tarzlarna dair olaslklarn
nkoullarn ikna edici klmak zere taleplerini biimlendirdii, sistem ile girdii temas
noktalarkibutemaslarnformlasyonusistemindikteettirdiiekildeilerlemekteydi.
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


48

Bahsi geen kendini krletirme bir ka yoldan kavramsallatrlabilir. Alternatifin, stbelirlenim

mekanizmalarndan yeterince yararlanmadn syleyebiliriz ironik biimde, bu teorinin siyasal
uzanmlarnda merkezi bir role sahip olan nkoullama kavramnn tam da alternatifin kendi
teorisi tarafndan ortaya srlm olmasna ramen. Ama bu tr bir varsaym yeterli kalmyor;
salam bir kavramsallatrma ayn zamanda kendini krletirmenin mantn da iermeli. Bu da
sylemsel eklemlenmeler ve tarihsel konumlarn sylemsel kurulumu ile birlikte
zneletirme/tabiyet mekanizmalar anlamna geliyor. Ve bir kltrel giriim olarak alternatif,
kelimeninengenivedramatikanlamnda,balamsalbireklemlenmedenbakabireydeildi.
Bu da kendini krletirmenin topyen nnn, zaruri, kanlmaz ve hatta kurucu nitelie sahip
kendiiselnolduuanlamnageliyor.

Stenografik bir tarzla ve Hegelyen bir jargonla topyen n tarihsel konumun ya da sit venia
verbo [.n. tabiri maruz grn] tin seviyesinin kendinde iken ne olduu ile kendi iin ne
olduu arasndaki farka konumlandrabiliriz. Kendindeyi temellk editeki dram tinin
fenomenolojisinintemelformldrkibudrammateryalistbiryaklamla,kendindeolann
kendi iin olmann yaratt yanlsamalarn zerine saldrd, onlar artt ve engelledii
sretir; her ne kadar bu yanlsamalar kendinde olmak iin kurucu nitelik tayor olsa da. Bu
jargonu teleolojik yknden kurtardmzda; ama dier yandan da yabanclama dahilinde
varolaniererekamann,Aufhebungunolumlunnmuhafazaettiimizdeyinedetopyen
unsurunolasbirtinayaklanmasynndeolmasada,tinselniteliktebirayaklanmaiinkurucu
zellie sahip olduu sonucu kalr elimizde. topyen an zerindeki srarn bugn tinin kendini
ayartmasnhazrlayabilmesininnedenidebudur.

5.Dnmeyeizinvarm?

Hereyietraflcadnemeyecekolmamzvebizednmemiziinverilendarespas bilekendi
btnliindednemeyecekolmamzgereinikabullenebiliyoruzkolayca.Kaderimizhaline
geldiiiinpekdeerdemsayamayacamzbualakgnllkbugnbizlerikeskinbiretiksorunla
karkaryabrakyor:dnmeizninesahipmiyizhalen?Dnlmemiolanbueydolayml
ya da olumsal da olsa alternatifin erevesi dahilindeyse, ama ayn zamanda kukuya yer
brakmayacakekildedilimiztutulmubiimdeseyrettiimizgnceldehetledebavarsaeerve
dier yandan dnlmemi olan, her tr dnce iin kurucu nitelikteyse, halen cesaret
edebilecek miyiz, crret edebilecek miyiz dnmeye; dncelerimizi kamusalla tama
kstahlngsterebilecekmiyizhalen?

Arzu edilir ki, ters ynde ileyen bir sofizm araclyla geri evirebilelim bu sofizmi tam da
dnmeninmeyvesiolandilemadrbu,AristotelesiargmanndediigibiDnmeyeiznimiz
olup olmadn kendimize sorabilmemiz iin, bu soruya ulaabilmek iin zaten dnmemiz
gerekmekte. Bu demek oluyor ki bahsi geen dilema olabilirliini kukulu bulduu bir eyi
ncedenvarsayyornkbueypragmatikolarakkendinireddediyor.

Yaanmakta olan deheti korkun bulmamzn nedeninin tam da onla karlatmzda dilimizin
tutuluyor olmas, dncemizin donakalmas olduunu syleyebiliriz. Bu dnce ve konuma,
yanidnceninkonumas,reddin,muhalefetin,direncinilkjestinioluturmakta.Yadaheyecan
ve kendine hayranl bir kenara koyarak yle tanmlayabiliriz: bugn yaanan dehet, her ne
kadarbunukabullenmeyiirkilticibulsakda,halenbirtrinsantopluluunakarlkgelenkitlelerin
ii;dolaysylaonlarancakbirleerekdurdurabiliriz;yanikonumaile,karlkllkilevebelkide
birgndayanmaile.

Etik dilemann tesinde ve aslnda bu dilemayla birlikte pratik dnme zorunluluuyla kar
karyabraklmsakeervetopyenizmbylesibirdnceninkurucuunsuruysa,ozamananti
topyenizmtiningeriekiliinihazrlarvebugnndehetindesuortakonumunader.Bunun
karsnda, topyenizmtininkendinisavunmas ileibaretkalmaz;tininsavunusubugnekarve
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


49

onun tesine atlm ilk adma karlk gelir. Ve bu savununun dnmsel olduunu ve
dolaysylapratikolduunuummakdayeterikadartopyentnlamaktadr.

III.Katanefaizmyeniden

Faizme dair sregiden tartmalarn kamu ya da toplumsal eletiriden gelen bir ses deil de
medya tarafndan balatldn hatrlamak nemli. Tartmalar alternatif tarafndan, hele de
kurulu siyaset iinden balatlm deildi hi. Aslnda siyasal dzenin byle bir eyi stlenmesi
bekleniyor deildi nk okpartili demokrasi dneminin bandan bu yana herhangi bir
entelektel tartma am deildi tam tersine, ortaya kan az sayda tartmay da hzla
bomaybaarmt.Politikdzen bellibirnedenlearsada ierenbiimdesaaeilim,hatta
tercih gstermiti. Hogr talep eden her iki partinin de kimi zaman rk trden jargona
bavuruyorolmaskantlyordubunu.Szkonusueilimeynelikbirdieriaretdehkmetinii
sendikalaryla olan mzakerelerinde bavurduu saknmsz kstahlkt. Dier yandan Katolik
Kilisesinin kurulu dzeniyle kardeliini ilan ederken kulland baldan tatl dili de hatrlamak
mmkn.

Alternatif ve eletirel renge sahip bilgi tartmay gndeme getirmeye alt pek ok defa ama
bugne kadar ancak ksmen baarl olabildi. Bu yndeki en son abann [1995, editrn notu]
ardndan geen bir sene iinde, kukusuz pek ok ey deiti ve gelimeler, zellikle okpartili
ynetim karsnda bylenen medyay dar biimde tanmlanm snrlar dahilinde ele
alamadklar konulara doru ynlendirdi. En nemli deiiklik muhtemelen faistoid
semptomlarn parlamenter siyaset erevesi ile kaynamas ve ar ve poplist partilerin
kendilerini kurulu siyaset dzeni iinde varedebilmeleri oldu; yle ki, faizmin kendini ciddiye
alnrbirkonu olaraksunabilmesiiinparlamenterdzeninentelektelanlamdaherhangibirey
talepetmeyentekdzeliiniterketmekbilegerekmezhalegeldi.

Bu, faizm konusundaki tartmalarn ilk paradoksuydu: gnmzdekileri de iine alan belli
koullarda faizm zerine gelitirilen kamusal tartmalar bizzat faizmin gcne iaret ediyordu.
Bu tr tartmalar sanki faizmin kendi kazanm olarak belirmekteydi; kamusal tartmann
konusu olarak saylma hakkn elde etmiti bir kere. Belki de bu yzden insan tam da faizm
terimi kullanldnda rahatsz hissediyor kendini: bir yandan eytan resmettiimizi
hissediyoruz;dieryandanda busreiindefaizminkendisitarafndanynlendiriliyormugibi
hissediyoruz.

Yeni demokrasilerin sahasnda tartmay gerek anlamda balatan Milan Popoviin Borba
gazetesi olmutu muhtemelen. 1992nin ilkbaharnda gc elinde tutanlar meru klabilmek iin
kullanlan Nazi teknolojisinin Srbistan ve Hrvatistandaki rejimleri gerek anlamyla faist olarak
tanmlamaya henz yetmedii ynnde bir uyarda bulunmutu Popovi: bu rejimler faist
rejimlerednemezdinkhereydenncehiyerarikdnyadzenine,yanidnyaekomosine
ar biimde baml bir (yar)evresel statye sahipler. 1993 ylnn ilk aylarndaki seim
kampanyas srasnda ayn yazar konuya ayn gazetede Faizm, Her eyin Ardndan eklinde
anlaml bir bala sahip makaleyle tekrar deinmiti. Bu kez dnya sisteminin (yar)evresinde
yer alan komnizmsonras toplumlar, marjinallik halini tam da faistojen dinamiklerin
gelimesinde belirleyici unsur olarak saptayan Chomskynin faizm teorisine (Deterring
Democracy, 1991) bavurmaktayd. Birinci Dnya Sava sonrasnda talyada ve baz farkllklarla
Almanyada, 20. yzyln ikinci yarsnda Gney Amerikada ve bugn eitli nc Dnya
lkelerinderneigrlenburntaamazerindenilerlemekteydi:1.Dnyamerkezindeki
reaksiyoner iktidarlarn dolayml destek verdikleri ve hatta kimi hallerde faist tertibatlar evre
corafyalara dorudan yerletirdikleri aama; 2. (demoktatik) merkez ile (faist) baml lke
arasnda gerilimin trmand aama; 3. dorudan ihtilafn ortaya kt aama. Popovi,
Immanuel Wallersteina gndermede bulunan baka argmanlar da sralyordu ve sylemek
gerekir ki Popoviin zmlemeleri en yakndan ilgilendii rejimler balamnda byk lde
doruland: Miloevi rejimi birinci ve ikinci aamalar arasnda salnp durdu; ve daha ok
ikincisine meyletti, Tuman rejimi de her iki aama arasnda salnd ama imdilik sadece birinci
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


50

aamann snrlarnda durmay tercih etti. Pekiyi bu teori bizim yerel ilikimlerizde [Sloven,
editorn notu] karln buluyor mu? En azndan yerel bylenimin ana karekterlerinin ilk
aamaya dahil olmak konusunda aba sarfettii sylenebilir: komnist komplonun teorileri,
demokrasinin henz garanti altna alnmadna ve bu yzden ikinci aamaya gemek
gerektiine ynelik uyarlar, UBDAMafyas [Sosyalist Devlet Gvenlik Tekilat], ve hatta
uluslararas rabtalarn baz zellikleri ilk aamadaki faist dinamiklerin mantyla alkalyd.
Bundan yola karak en azndan siyasal anlamda ve belki de daha geni toplumsal balamda
feistojendinamiklerinbizdedehareketegeirilebileceinisyleyebiliriz.

Yinedephemizimuhafazaedelim.Faizmterimininkullanmkonusundabakasaknmlarda
mevcut. Bunlardan ilki saf biimde yntembilimsel: gemie ait kategorilere dayanarak gncel
olaylar tartmak ve bu olaylarn sahip olduu nemi, aktel karakteri skalamak konusunda
ekince duymak iin yeterli neden var. Dier saknm ise etik nitelikli: faizm etiketinin kullanm
tartmasz biimde damgalamaya yol ayor; bu tanmlamann nasl istismar edildiini punkn
kriminalizeedilmeyeallmassrasndagrmtkvesiyasalihtilaflardabutrdenyntemlerin
kullanlmamas gerektii ynnde beyanlarda bulunmutuk. Bu kadar u bir ifadenin rastgele
hereye uygulanmas ayrca siyasal anlamda da sorunlu: bu etiketin zerine yapt herkes
siyasal meruiyetini yitiriyor. Ve bylelikle bu ahs, son zmlemede, gerek anlamda
faistoideylemlereveeilimleredoruitiliyor.

Bu sorunlar yeni deil. Saylan unsurlarn neredeyse tamam Almanyada lkenin Nazi
gemiinden kurtulmas iin gsterilen abalarda kendini gstermiti. Ve bugn bizim
konumumuzAlmanyadandahaaprakgzkyor.Almanyadaesaskonubellekvegemiin
inas zerine kuruluydu ve devasa boyutlara sahip olsa da tek bir sorun ile alkalyd. Bize
gelince, biz iki ayr tarihsel sorundan birden etkilendik; 1945 ncesindeki yerel faizm ve kinci
Dnya Sava sonrasndaki tekparti ynetimi. Bugn iki sorunumuz daha var: Demos partisinin
vurgulu Blut und Boden [Kan ve Toprak] retoriinin eliinde, rkln yerel karl olan
Balkanizm enisi katlm, milliyetilik ruhu ile kurulmu devlet ve ar biimde sac ve
poplistsiyasetinortayak.BusorunlarlayzyzegeliimizdekikoullareskiFederalAlmanya
Cumhuriyetinin karlam olduklarndan ok daha ar: Adenauerin Almanyas, hakknda
eletirel dnceye sahip birey ve akmlar tarafndan ne tr itirazlar dillendirilmi ve
dillendirilmekte olursa olsun, parlamenter demokrasiye salam anayasal bir ereve
kazandrabilmiti, ve bu kazanma, bizim ancak seksenli yllar on sene fazla srm olsa
yaklaabileceimiz seviyede entelektel g ve prestije sahip bamsz bir kamusal alan
tarafndan da destek gelmiti. Bizde ise anayasalereve halen grece olarak zayf ve hem yasal
sistem asndan hem de Habermasn ifadesini kullanrsak, etik vatandalarn uzlam
anlamndagereklitemelleresahipdeil.Bamszkamusalalandiyebireymevcutdeil;dahada
kts, yerleiklik kazanm btn siyasal gler bu tr bir alan bir ekilde baltalamak iin ant
imivaziyetteler.

Almanyadaki atml yllardaki hareketlerin, lkenin gemiiyle hesaplamak amacyla giritii

abalara ve neoNazizme ve sac politikalarn faistoid arlklarna kar yrtlen mcadeleye
verdiibykkatkyveoluturduklarzengingeleneigzdengeirdiimizdekendiyereltarihimiz
ile bir koutluk bulabiliriz. Parlamenter demokrasinin krurulmasnn ardndan siyasal kltr ve
genel toplumsal ilikiler alannda giderek den standartlara kar bizi uyaran bir koutluk.
ParlamentodmuhalefetveBatAvrupadaki yenitoplumsalhareketliliklerdneminde,bizim
lkemizde de eitli kltrel, altkltrel ve karkltrel motiflerin harekete geirdii toplumsal
hareketler, zellikle genilemekte olan kuramsal retimin de ibirliiyle birlikte, o dnemde
hkmsrenveyerleikkonumdakitekpartisiyasetidndakalanbaumszvezgrbirkamusal
alann tohumlarn atmt. Yapsal anlamdaki bu toplumsal dnm en sonunda devlet
siyasetinin karar teknolojisindeki dnm de tetiklemi ve parlamenter okpartili
demokrasininyerlemesinihzlandrmt.

Yakngemiiyzeyselbiimdetarayanbirbakbileugzlemiedinebilir:tarihselboyutta,geni
anlamyla toplumsal olaylar dzleminde (ekonomik, siyasal, ideolojik), srekli olarak Avrupal
hadiseler iinde yer almaktaydk zaten. Bunu kantlama yolunda kolaycla sapmamak iin,
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


51

altml yllar bile gzard edebiliriz, nk bu zel onyl btn dnya iin elverili koullar
sunmutu; yine de altml yllarda belli bir neme sahip nmayilerin Berkeley ve Lbliyanada
neredeyse ezamanl biimde gerekletiini, efsanelemi yl olan 1968de Belgraddaki
rencilerin baka corafyalardan ok daha nce niversiteleri kontrol altna alabildiklerini
hatrlamak lazm. Yugoslav etiketli zynetimsel sosyalizmin ilerici dnya tartmalar iin sahip
olduu nemi ve Yugoslav nc yol sosyalizminin kukuya yer brakmayacak derecede
kuramsal, siyasal ve ideolojik balamda sahip olduu nemi de gzard edebiliriz. Benzer bir
ekilde, Yugoslavyann nc rol stlendii ve bu dnyann horlananlarn baarl biimde
rgtleyebilmi bantszlar hareketini de bir kenara brakabiliriz. Ayrca lkemizdeki, dnya
tarihinekatlmkonusundapekokeyikendineekmiamaaynzamandaonusalamlatrm,
ileri gtrm ve ayn zamanda eletirmi toplumsal ve siyasal dncenin ykseliinden
bahsetmedendegeebiliriz.

Kendimizi imdilik Batda grlen parlamentod muhalefet ve onu izleyen toplumsal

hareketlilikler ile snrlandralm. Parlamenter demokrasiler dahilinde bu yeni siyasal formlar
yerleiksiyasalileyiindnakm,yenibirsiyasalyaaminaetmi,yenirgtlenmebiimleri
vetarzlargelitirmivealternatifbirkamusallkretmilerdi.Amabizimdurumumuzda,siyasal
sistemin doas gerei zaten en batan yerleik dzenin dnda bir durumdaydk; ve yeni biim,
modelvetarzlargelitirmeyemecburduk;zellikleyenibirkamusallkyanikuruludzeninisel
kamusallkna ve tekparti devletinin biricik ideolojik aygt konumundaki sahte kamusallkna
alternatif olabilecek gerek bir kamusallk gerekliliiyle kar karyaydk. Parlamenter
demokrasilerdeki parlamentod hareketlerin karar verme mekanizmalarna szma
mcadelelerine benzer biimde biz de sisteme szmann yollarn bulmak zorundayduk.
Parlamenter demokrasilerde bu sz ilerici ve solcu sistem rgtlenmelerin eletirisi olmakszn
gerekletirilemezdi; bizde de, ortadaki tek partinin, tekelci Komnist Partinin eletirisi
gerekmekteydi. Tpk Batdaki parlamentodln ve yeni toplumsal hareketliliklerin siyasal
dzen iinde dnmlere yol am olmas gibi (Avrokomnizm, sosyalist demokrasilerin
iktidaragelii),bizdekialternatifdesiyasaldzenidntrmeyibaarm;tekpartisistemineson
vererekparlamenterdemokrasiyiilerlieamt.

Parlamenter demokrasinin uygulamaya konuu, devlet siyaseti alannn toplumdaki daha derin
nitelikli deiikliklere uyum salamaya abalamasndan baka bir ey deildi balangta. Gncel
gelimeler nda ksmen deinmi olduumuz, ksmen de gelecekteki ilave zmlemelerle
deineceimiz eitli sebeplerden tr, yaanan ey byk lde varlan sonularn kendini
oluturan nedenleri ortadan kaldrmasyd. Bu sre de Avrupal hadiselerle, hatta dnya
olaylaryla yakndan ilgiliydi: neoliberalizmin nce metropollerde sonra da dnya apnda
ykselii;reformdangemikomnizmlerinyavalay;sosyaldemokrasininseimyenilgileri.

Demokratik sistemdeki geliimin zgl karakterinden dolay bugn Avrupa ve dnya tarihine
yeniden dahil oluyoruz, ama bu kez ilerici deil gerici tarafndan; bizim buradaki geliimimiz
Dou Avrupada gnmzde yaanan genel geliimlerin bir paras konumunda. Bu katlmn
pek ok anlamda daha az zorlayc biimler almas, aslnda daha en bandan, hi de gerekli
olmamasndan kaynaklanmaktayd. Bugne kadar yaplan zmlemelerde pratik polemikler
nedeniyle saclarn, Demosun, reaksiyoner topluluklarn ve eski komnistlerin gerici bir sapma
yaratan siyasetleriyle diditik. Ama geriye daha nemli bir dev kald: kardarbeyi mmkn
klm olan politikalar zmlemek. zerinde dnmeye deer olan ey alternatifin 1989 ve
1990 arasndaki ksa dnem iinde nasl da on, on be sene boyunca ina ettii hegemoniyi
harcad ve kaybettii. Ayrca olduka derin olduu dnlen alternatif hegemonyann
toplumsal etkilerinin yerini tedricen muhafazakr ve hatta reaksiyoner bir restorasyona
brakm olmas da incelemeye deer. Bunlar halen gerekletirilmesi gereken zmlemeler:
imdilik yeni yerel poplizmin, yeni faizmin, yeni sac arln, Avrupa ya da dnya tarihine
katlm biimimiz olduunu sylemekle yetinelim. Bu tabii ki bu durumun gerekli olduu
anlamna gelmiyor kesinlikle: onlar ikna edici biimde ortadan kaldran da biz olacaz belki.
Saptama sadece onlarn gerek olduu, gndelik siyasal karmaalardan daha derine inen, yerel
seviyeden daha geni bir nitelie sahip tarihsel mantkn onlar araclyla ortaya konduu
anlamnageliyor.
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


52

Restorasyon okunun boyutlar devasa nitelikte: evresel kapitalizmin bir yenilenme ile
birliktesunulmas,yanibirekildegerikalmkapitalistilikileriniddetierenbiimdesunulmas;
milliyeti ideoloji zerine temellenen bir devletin kuruluu; bamsz kamusal alann ortadan
kaldrlmasvesiyasalsrecinparti,mlkiyetvehattaideolojikelitlerinelindetekelletirilmesi.

Deiimin son on yldaki toplumsal dnmn edindii kazanmlar byk lde tahrip eden
bu rahatsz edici neticelerinin, toplumun bir blmnn ve siyasal elitin bir blmnn faistoid
tepkiler verdii bir durum yaratm olduu anlalyor. Esas mesele u ya da bu siyasal grubun
faistoid yntemlere yanayor olmas deil; u ya da bu siyasetinin onu lider vasfna
brndrecek davran, bu yetenee karlk gelen iradeyi gsterip gstermemesi hi deil. Esas
mesele, ar nitelikteki siyasal tasavvurlarn bir ansa sahip olup olmad, otoriter kiiliklerin
baar kazabilecei koullarn var olup olmad, ve eer var ise bu koullar yaratan eylerin ne
olduu.

Liberaldemokrasininotomatikolarakfaistoidetkilerrettiiveparlamenteridaresistemiiinde
butrreflekslerinortadankaldrlmasnnbitimsizbirdevolduutezioldukaekici,amabiraz
da bayat. Ktmser versiyonlarnda szkonusu tez, faizmin parlamenterizm dahilindeki i
ihtilaflara gsterilebilecek tepkilerden biri olduu ve klasik liberal politikalarn faizm ile mcade
ynnde baarl olamad dncesini tamakta. Bunu kabul etsek bile, diyebiliriz ki, yine de
basitletirilmibir bakasylaifadeedebilizki, liberaldemorakrisininfaistoidyanrnlerinin
gerektendikkatedeerbirkonumagelebilmesiiinilavenedenlervezelkoullargerekiyor.Bu
zel nedenlerden biri nfusun geni blmlerinde bir gvensizlik hissinin yaylm olmasdr.
Younlamtoplumsalkatmanlama,ekonomikdnmveevreselliinkapitalistsistemedahil
olmasgibimevcutartlardabunkoulkukusuzmevcuttur.

Bu nedeni farkl biimde de tanmlayabiliriz: faizm, ekonomi ve smr arasndaki mevcut

ilikilerdeki gerek bir krizin zm yollarndan biri olabilir. Tekparti idaresinin krizi ve ona bal
smr sistemi bir sre nce zlm gibi grnm olsa da, evresel Dou Avrupa
kapitalizmininortayakdahaderinbirkriziberaberindegetirdi;Sloventoplumununeldeetmi
olduu tarihsel seviyeye baktmzda bunun ncelikli nedeninin belki de sistemin anakronik
nitelii,vegerikalmlsebebiylekritikneticelerretmesiolduunusyleyebiliriz.

Birsonrakinedensosyopsikolojiknitelikte:adaletsizliinkurbanlarolduklarynndebirhisse
sahipgenikesimlerehkimolankitlesellektekiressentimentn[.n.hn]nemi.Yenibirsnf
iktidar hasl olduunda ve sosyolojik aratrmalarn gsterdii gibi eitlikiliin, derinlere nfuz
etmi bir kitle ideolojisi konumunda olduu bir toplumda bu nkoul da karlanm durumda.
zellikle nfusun geni katmanlarnda siyasal karar srelerinden uzaklatrldklarna dair derin
birfarkndalkveartanbirgszlkhissiolumusa.Ortayakaneilimlerdenbiridebazsiyasal
gruplarnbupsikolojiksreleriilemeyevekkrtmayaalmas;teyandan,imdiyedekhibir
siyasal grup ne evresel liberal kapitalizme ne de ekonomik, siyasi ve genel toplumsal iktidarn
yenisnftarafndantekelletirilmesinekariknaedicibiralternatifretebilmideil.

Son olarak, gnmzn parlamenter demokrasilerinde sistemin kelimenin dar anlamyla siyasal
dzendenbamszbirzgrkamusalalantarafndandesteklenmeksizinayaktakalmasmmkn
deil.okpartilidemokrasiancakokpartiliparlamentarizmdendahagenibirsiyasalortamda
yaayabilir. Bu nkoul bizde yerine getirilmi deil; tersine, tekparti idaresinin son
yllarndakinden bile ok daha uzaklara dm vaziyetteyiz. Bu dramatik yetersizliin
belirtilerinden birini okpartili sistemin ideolojik aygtlarnn faizm tartmas balatm
olmalarnda bulabiliriz. Tartmann kamusal bir alann kurulmasna ve siyasal alann parti
dzeninintesinedorugenilemesinekatkdabulunacanumabilirizbelkide.

Faizm ile antifaizmi ieren bu son perdenin en zorlayc yan uzun sredir yaammza elik
edensiyasalfaizmdeil,yeniortayakmayabalayankltrelfaizm.Kltralanndayerleiklik
kazanm isimlerin nemli bir blmnn gnmzdeki radikallemesine dair gelitirilen ve
klieye kayan izah, demokrasinin tesis edilmesi konusunda kahramanlk gstermi olan
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


53

entelektel elitin normalizasyon srecine girildii anda kendini dlanm hisettmesi ve daha
keskin sylemlere meyletmesi ynnde. Bu grn tersine, entelektel elitin kahramanla
devamettiini,dnolduugibibugndebamszbirkamusalalannfilizlenmesinekargrevini
yerine getirdiini ve gelimi bir demokrasinin mmkn kld bylesi bir entelektel konumun
kurulmasnnlemeyealtnsavunuyoruz.

Onlarn rnek ald model aslnda klasik ahlkla bal yazm tarihsel olarak 19. yzyln ilk
yarsna,yaniortadakitekkamusallnburjuvayaznsalkonumolduu,gerekanlamdabirsiyasal
kamununbulunmaddnemeaitolanbirbatlanmatrBununkarsndagncelentelektel
konumun ilk ekillenii 19. yzyln sonuna doru, parlamentarizmin, kitlesel lekte basnn ve
parlamentersiyaseterevesinintesineuzanan,derinliklibirkamusalalanngelimeyebalad
dneme rast geliyor. Bu konum tabii ki emek hareketinin ve sosyalizmin gelimesinin, okuma
yazma orannn artmasnn bir rn. Srecin kkeninde Avrupa uygarlnn krizine verilmi
entelektel bir yant yatyor. Bu krlmay anekdot dzeyinde konumlandrabilmek iin Dreyfus
davasna kadar uzanabiliriz. Entelektelin rol o zaman, uzmanlk edinmi olduu bilgiyi yakn
evresinintesine,yanisiyasalniteliktekikamusalalanatadzamanortayakmt.

Tekparti sistemindeki entelektelin rol ise, Heinrich Heinenin dnemindekine benziyor, nk

o dnemde tpk tekparti sisteminde olduu gibi henz siyasal nitelikli bir kamusal alann var
olduundan sz etmek mmkn deil. Yine de bu toplumsal konum altml yllardaki renci
hareketiyle birlikte sona erdirilebildi. Daha sonraki dnemde, yeni kuramsal entelijensiya gen
kitlelerin kltrel olarak kendilerini rgtledikleri hareketler ve yeni toplumsal hareketlilikler ile
ibirlii iinde tekpartili devlet aygtnn dnda kalan, bamsz bir siyasal kamu alannn
kurulmas srecini balattlar. Seksenli yllarn ortalarnda baarl biimde sona eren bu tarihsel
dng ile balayan srete klasik muhalif konumun herhangi bir rol olmu deil; tam tersine,
bu konum zaten kltrel yerleikliin ideolojik ieriine brnm ve dolaysyla barikatn te
yakasnagemidurumda.

Mandarindzeninegsterilengncelrabetburjuvayaznsallvesnrlkamuzerinekurulu
modeli uygulamaya abalyor ve radikalizmi araclyla bu tr arkaik bir entelektelizmin
tarihsel krizine ve muhtemelen potansiyelinin bittiine iaret ediyor. Kendi iinde parlamenter
demokrasi mekanizmalar iler haldeyken bamsz ve daha geni bir siyasal kamu alannn g
kazanmaya baladn da mjdeliyor belki de; parlamentarizmin baarl ileyiinin garantisi
olacak bu saha ayn zamanda modern Avrupal bir entelektel konumun serpilmesini de
salayabilecek.Eskientelijensiyannyenifaizmi ileetrafayaylanbtnkaranlaramen,halen
iyimser olabilmemizin nedeni de bu. Doaldr ki, bahsi geen radikallemenin tarihsel
ekilleniindeki balang niteliindeki unsurlar baarl biimde gelitirmemiz kouluna bal bu
iyimserlik. Bu alann gelimesine yardmc olduumuzda mandarin hayaletler kendi balarna
buharlaacaklar.Tarihinplndengelenvampirlerolsalarbile.

IV.alnmdevriminertesinde

Bu kitapk iinde yer alan metni 1995 ylnda, BosnaHersekteki sava ve siyasal belirsizlik
srerken, bu devletin [Slovenya] ileyindeki katlk, beceriksizlik, otoriterlik ve paniin habis
karm belirgin biimde hissedilirken kaleme almtm. Bu yaz araclyla iinde yaanlan nn
entelektel aciliyetine yant vermeye almtm. Gramscinin szckleriyle entelektelin
toplumsal ilevini ifa edenlerin ar sac ideolojilere hareket kazandrmalar ve bu ideolojilerin
toplumsalgleriaraclylaveelitkurumlarnveokuldzenininyardmylayerleikentelektel
evreleri, yani devletin ideolojik aygtlarnn byk ksmn faizme doru ynlendirmeleri bu
aciliyethissiniglendirmekteydi.

imdi bir dzelti olarak ekleyebileceim ey bana yl nce sapma gibi gzken eyin aslnda
an normal ileyii olduu ve bir sre daha byle gidecei dncesidir. Bir tr acele, hatta
neredeyse bir panik hali iinde faistoid eilimlere zemin hazrlayan belirli bir koul zincirini
tetiklemi tarihsel srelerin eskizini karmaya almtm. ncelikle entelektel ve ideolojik
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


54

boyutlarla snrlyd bahsi geen koullar ama ayn zamanda okul aygt iinde ideolojinin maddi
varln kuatyor, siyasal kurgular kendi maddilikleri ve yeniden retimlerindeki sylemsellik
iindeelealyorduamabununlabirlikte,toplumdakiuzunerimlitemelsreleri,zellikle,eer
bujargonukullanmamsademvarsa,bugnbanazbiimdeitibardrlenekonomiktemeli
ciddi biimde ihmal ediyor yazdklarm. Bu yzden bu ek metinde gelecekte kaleme alnarak
geniletilmesigerekenbiremasunacam.

Temelvarsaym,banaylegeliyorki,halenayn:yanisoruFaizmevetmihayrm?deil;Ne
kadar faizm? sorusu. Bu u anlama geliyor; stenografik biimde faizm olarak adlandrdm
ey, yine bana yle geliyor ki, yerel nitelikli yarevresel kapitalizmin yeniden retimindeki
enstelasyonun yapsal bir unsuru. Bu hipotez, liberalizm ideolojisi ve pek ok Marxizm tr
tarafndan paylalan, kapitalist retim biiminin ve ona ilitirilen kapitalist toplum
ekillenmesinin ekonomid bask olmakszn kendilerini yeniden retebildikleri ynndeki
efsaneyle elimekte. Bu efsanenin bu kadar sre yaayabilmi olmas olduka ilgin nk
liberalizmin kendi kurucusu olarak alglad ve Marxizmin eletirisinin ana hedefi olarak
belirledii dnce adam tamamen farkl dnmekteydi. Adam Smith krdan beslenerek
yaayanlarn karlar dikkate alndnda, spontane biimde tekellemeye meyleden serbest
pazarn ikin mantnn sadece idareyi elinde tutan(lar) tarafndan empoze edilecek devlet
nlemlerine bavurarak durdurulabileceini sylemekteydi. Dolaysyla ilk klasik formlasyon
dahaenbatanserbestpazarnintihareiliminiiindetadveonuhayattatutacaktekeyin
devlet basks olduu tehisinde bulunmutu. Neoliberalizm bu klasik tezi uygulamada tasdik etti
Reagann antitekelci yasalarndan Britanyal ii sendikalarnn Margaret Thatcher iktidar
tarafndan zalimce baskya uramasna kadar. Bugnk dnyann hegemonik iktidar da dnya
pazarnn zgrln finansal terr, siyasal antaj ve askeri kolluk araclyla garanti altna
alabiliyor kimi zaman tek bana taklyor; kimi zaman askeri uzantlar araclyla devreye
giriyor; ou zaman da IMF (Uluslararas Para Fonu), Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt gibi
dnyargtlerinikullanyor.

Mevcutdnyaekonomisisisteminiayaktatutangncelekonomidpratikler,sisteminyeniden
retiminin pazar ilikilerinden ok, retim sahasndaki ilikilere bal olduuna da iaret ediyor.
Bylelikle pazar zmlemelerinden retim yntemlerinin zmleniine doru Karl Marxn
yapt kuramsal geii tasdik ediyorlar. retim ilikilerindeki dnmler tabii ki gei
srelerinin merkezi boyutu konumunda: devlet dzenlemeleri ve devlet yaptrmna bal yasal
nlemler tarafndan tesis ediliyor yeni ilikiler. zelletirme ve kamusallktan karma
biimindeki hukukiekonomik formln kendisi, hkim ideolojinin tarihsel srecin dramatik
boyutunuetkisizklmaktakullandnormallemesylemineaitbugnlerde.Bugelimeleribaka
bir forml iinde zetlemeye alrsak, devletin elinde tuttuu, dayanmann siyasiidari
temsilcisi olma yetkisinden soyundurma srecinin nihayete erdirildiini syleyebiliriz. Bunun
yerinetesisedileneysermayeninzelmlkiyetizerinekuruluyenisiviltoplumeklindekiidare
biimidir. Bu yeni balamda yeni retim ilikilerinin smrye dayanan doasndan ileri gelen
ihtilaflarn denetim altnda tutulmas, devlete verilen kolluk ilevi tarafndan grlecektir. Artk
devletin esas yapt ey yeni sistemin kanlmaz biimde rettii elikileri ynlendirmek ve
regleetmek,hakemlikyapmak,veparlamenter demokrasiprosedrlerineyada parlamentod
(geici) mzakere zmlerine kanalize edilemeyen ihtilaflarda tampon grevi stlenmek zere
arada bir bask ilevini ifa etmektir. Toplumsallama artk dayanma zerinden deil ihtilaf
zerinden tanmlanmaktadr. Dolaysyla devletin srekli olarak faal olan varlnn gereklilii ile
bu liberal devletiliin gereklilii, liberal devletin ilan ettii siyasal ideolojiye tamamen zt
dmektedir. Bu nedenle kuru pragmatizmi iinde son derece gaddar, merulatrma sylemleri
iindedesonderecesiniktir.

Devletin ekonomid iddeti, zel mlkiyet zerine temellenen toplumsal ilikilerin normal
bir ekilde yeniden retilebilmesinde vazgeilmez bir unsurdur. Esasl bir dnmn balca
belirleyeni niteliindeki devlet, gei ile ilikilendirilen ortamlarda geici bir dnemde de olsa
olaanst hal devleti olarak ilemek zorundadr. zellikla Nikos Poulantzas tarafndan
gelitirilmibuformldevletinfaistlemesiniaklayantezlerden birikonumundadr.Dolaysyla
gerek kuramsal sorun gei srecini yaayan baz devletlerde faistlemenin neden hi ortaya
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


55

kmaddr. Pek ok sebep arasnda siyasalidelojik boyutun nemi ne kar: 1. Demokratik
devrimin sylemi, tutkular ve yanlsamalar Dou Avrupa halklarn devrimin kendilerinden
alnm olmasnn ertesinde de bir sre bylemeye devam etti; 2. glerini kaybeden,
ayrcalklardan uzak tutulan kitlelerin toplumsal tepkisi grece olarak ge biimde ortaya kt ve
sosyal demokrat programlar ne sren reformist komnist partiler tarafndan becerikli
saylabilecekbirekildemanipleedildi.

Yukarda saylanlar burada gereklemedi. nsan haklar devriminin pathosu toplumun geni
kesimine milliyeti ideolojilerin filtresinden geirilerek yayld; belki bunun nedeni paradoksal
biimde Yugoslav demokratik devriminin hibir zaman gerektii kadar cokulu [pathetic]
olmamasndand. Avant la lettre [.n. daha ismi konmadan nce] siyaseten doru ve kibar
biimde aydnlatcyd. Komnist liderlik, nceki ideoloji tarafndan empoze edilen dayanmac
sorumluluu kolayca reddetmi, ve gei dnemi jargonunu en akrak kucaklayarak fazla patrt
karmakszn komnist yeni snftan liberal bir yeni snfa geivermiti. Reformdan geen
komnist partiler sivil semenlerde artc bir gven oluturmu olsalar da, yanl tahminler ve
siyasal hatalarn ard arkasna gelmesiyle ayrcalk sahibi olmayan toplumsal katmanlarn sac
radikallemeye doru kaymasna izin vermi ve aadan faistleme araclyla yukardan
faistlemeninifadebulmasnnzemininihazrlamlard.

Yerel ilikilerimize ilikin olarak ise hukuk idaresinin geie ilikin dzenlemelerine kar
gsterilen iddet fazlasn ve kamuoyu oluturmaya ynelik demokratik yntemlere kar
gsterilen ideolojik arlk fazlasn aklamamz gerekiyor. u an iin zerine yorum yaplacak
balang niteliinde unsurlar ortaya koymann tesine gemek zor; bu aamada verilen yantlar
kuramsal anlamda eklektik, kopuk ve hatta belki de karlkl olarak elikili olmak zorunda. Bu
yzden kuramsal anlamda tektarafl ve fazlaca basitletirici bir yapya sahipler; zmleme
dzlemindebirsentezortayakoyamadklariin,busenteziulusaltoplumunhayaletinebakarak
aradklar konunun tutarlndan karmaya alyorlar. Konunun saptan iki kez hatal: 1. bir
yandan, bu yorumlar tarafndan analitik biimde ele alnd sylenen hayali cemaat etkisi,
kendilerinin sze gerek brakmayan ufku olarak kabul gryor; 2. dier yandan, ele alnan
konunun retimindebelirleyiciolanboyut,yani devletsosyalizmininortodoksolmayanbirtrevi
tarafndan tanmlanm belirli bir toplumsalekonomik meknn dnya kapitalist sistemi iine
geisel biimde dahil edilmesi gzden karlyor. Bu yorumlarn gsterdikleri zaaflardan
syrlabilecek bir bak asyla iddet fazlas ve yerel ilikilerde arlk fazlas olarak biraz da sinik
biimdedeindiimizeyiksacaanlatmayaalalm.

Szkonusu radikalleme rneklerini aklamakta karlalan sorunlardan biri, eski gerilimlerin ve

hsrana uram siyasal programlarn geriye dnl biimde yeniden canlanmalarna dair
klienin ekiminden kurtulamamamz. Bu metinde ideolojik dzlemlerden byk lde sadece
birini, yani egemen olan kltrn yksek katmanna deinen yapsal bir zmleme
gelitirmeye altm. Sadece bahsi geen forml izlersek, kendilerini yerel toplumlarda hzl ve
her eyi kapsar biimde tesis eden demode ya da anakronik yaplarn stratejik konumu u
ekilde tanmlanabilir. Dnya kapitalizmi sistemine dahil olmaya gsterilen direniin (yani
eitsizlik ve smr ieren gncel ilikilerin, bugne dek bir biimde dnya sistemine direnmi
sahalara nfuz etmesine gsterilen direncin) dayand anakronik yaplar ayn zamanda bu
dahilolutarafndanteslimalnm,dnyakapitalistsistemindekieitsizlikvesmrilikilerinin
bizzatyatrmdabulunduuyaplar.Ulusdenensiviltoplumeklentisiylebirlikteulusdevletbu
anakronikkurgularnenndegelenibelkide.Bugnnilikileriiindeulusdevletinegemenlii,
dnya sisteminin kstl bir sahas iinde en fazla yarg yetkisi kullanabilme hakkna kadar erimi
vaziyette. Gei aamasndaki devletler iin ise bu hak artlara bal ve daha ok, hegemon
dnyann ya da uluslararas rgtlerin uzman ltimatomlarna ve uluslararas topluluk
olarak adlandrlan mevziden gelen siyasi basklara boyun eme zorunluluu eklinde icra
edilmekte. Yine de bu kstlanml iinde, ulus devletler dnya sisteminin ileyiinde aktif bir
unsurolabilmektevebazartlarnolumasnayardmedebilmekte:eitsizuluslararasdeiim
ve yatrm nileri; devlet elinden dzenlemelerle emein deerini drme; devlet
dzenlemelerininyokluuileekolojikstandartlardrme;yerelpolitikalarlayenimetapazarlar,
retim faktrleri ve emek retme ve onlar denetim altnda tutma vs. Arkaik karakterleri
ExtravagantiaII:KolikoFaizma?[ExtravagantiaII:NeKadarFaizm?]
RastkoMonikinkitabndanbirseki



Say #1


56

araclyla ulus devletler dnya ekonomisi grnmne szdedoal bir ton katyorlar; dnya
sermayesinin rnlerini ve alverilerini hareket ettirebilecei yerel grnmler hazrlyorlar ve
bylelikle kr oranlarndaki dme eilimini ve den krlar telafi ediyorlar baaryla. Dier
yandan,busreleregsterileneitliyereldirenbiimleri ulusal devletibirkalkanvesavunma
silah olarak gryor. Dolaysyla ulusal devlet dahilinde yaanan siyasal savalarn byk hatta
esas blm kozmopolitizm ile yerelcilik arasndaki sahte ikilemin koordinatlar zerinden
yrtlyor. Bu kartlamann iki unsurunu da karakterize eden ey devletin iktidarna kar
duyulanbylenmevefizikseliddettekelikarsndaayartlmahali.

Ama bu halen faistlemeyi aklamaya yetmiyor. Gei halindeki devletlerin tmnn,

merkezdekibirokdevletinvehattasperligdekibazdevletlerindurumubu.Dahafazlakaynak
aramalyz: rnein, ulus devletlerin yaratmak ve temellk etmek ile bbrlendikleri gibi snf,
ittifak ve topluluklara dair kavray modelleri ve ideolojik ufuklar. Hkm sren bu ittifaklar
kendidevletlerinikolonistatsnegetirmeyibaaramadankendilerinismrgegleriolarak
alglamaya baladlar. Bu tutumun kkmodeli Yugoslav Komnistler Birliinin son kongresinden
ayrlp ilk uakla kendi devletlerine dnen Sloven komnistler tarafndan sunulmutu. Bu
negatifjestinardndanpozitifbireyyapmafikrigelmemitiakllarna;Yugoslavyannbtnnde
bir demokratik paralanma dncesi gelitirememilerdi; btn Yugoslavyann kendilerinden
demokratik bir eylem beklediklerini grememilerdi; tarihsel an tarafndan ortaya konan soruya
yantverebilecekkonumdaolduklarnbilmekistememilerdi.Neonlar,nedesonragelensiyasal
snflar ulusal itlerinin tesine bakmay akllarna getirememilerdi. Bu siyasi mafyatik gruplarn
bazlar snrlarn geniletme ve kendi kstlanmlklarn g kullanarak, etnik temizlik ve
kitlesel cinayetler araclyla ihra etmeyi arzulamlard dorusu. Baka halklar bask altnda
tutan bir halk zgr deildir!, doal olarak ama dikkate alnmas gereken bir baka husus da
milliyetiliintuzanadmbirhalkndazgrolamayaca.

zglyerelzellikleredairsylenecekeylerbukadar.Amabunlardabiraklamaoluturmaya
yetiyor deil. Ek olarak aklanmas gereken ey entelektel yan zayf, antik dnemde kalm bir
ideolojiye ve ematik programa sahip bu siyasal snflarn nasl olup da insan haklar yolundaki
demokratik devrimi ezebildikleri, nasl olup da kamuyu tahrip edebildikleri, talanc Dou
kapitalizmini harekete geirerek zengin ve farkllk ieren toplumsal mekn ykma
uratabildikleri.

ngilizcedeneviren:ErdenKosova
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenle
Milliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen

Say#1


57

rtnnaltndakikarmaa
1

Oturduumuzyerdenmilliyetilikzerinekonumakbaka,Anadoluyuarnlaypyzyze
grmeleryappkonumakbaka.MilletinBlnmezBtnl:DemokratiklemeSrecinde
ParalayanMilliyetilik(ler)
2
balklufukacbiralmayapanFerhatKentel,FratGenve
MeltemAhskayakulakveriyoruz...

Yaptnzmilliyetilikaratrmasnnfikrncllerinelerdi?

FerhatKentel:Buaratrma,TESEVbnyesindeyaplanbiraratrmalardizisininsonuncusu.
Aratrmalarnortakyanherhaldenesorusundanok,naslsorusunacevaparamaya
almak.ProjelerinstbalDemokratiklemeProgramyd.Demokratiklemesrecinde,
Trkiyededevlet,aile,laiklik,milliyetilikgibieitlialanlarabakld.almannkoordinatr
EtyenMahupyand;bizimaratrmamznfikirbabasdao.Milliyetilikkonusunda,kalk
noktamzbasitbirgzlemyadaiddiayadayanyordu;sonyllardamilliyetilikykseliyor...
Acabaylemi?,nasloluyor?sorularnacevaparadk.ylebirhipotezdevard:Yaadmz
dnemtabiikikendinedairzgllklertayor,ancak,67Eyll1955tedemilliyetidalgalar
vard,Kbrsmeselesizamanndadavard,Krtmeselesiolduundanberidesrekliykselenya
daykseldiisylenenmilliyetilikdalgalarndanbahsediliyor.Bizbuykseldiisylenen
milliyetiliknaslsahipleniliyor,naslbirdileliindekullanlyorgibisorulardanyolaktk.

MeltemAhska:TESEVinaratrmadizisinde,zihniyetkalplarnavurguyaplyordu.Zihniyetkalb
kendibanaokaklaycbirkavramdeil,eitliyerlereekilebilir.Genellikle,Trkiyede
milliyetilik,toplumdazatenvarolan,zamanzamandahabelirginleenbirzihniyet,birdnce
ekligibianlalyor.Buaratrmadabuvarsaymyerindenoynatmayhedefledik.Varsaylanbir
eyikltreldzeyde,zihniyetkalplarndaaramaktansa,bunlarbellibirtarihsellik,toplumsallk
iindenaslretiliyorvenasltketiliyor?sorusunusorduk.Statikbirtoplumresmi
kartmaktansa,varolanalgvezihniyetyaplarnnnelerdenetkilendiini,naslharekethalinde
olduunuveiindeneleribarndrdnanlamayaaltk.Trkiyeninkalknmasnn,
modernlemesininnndekiengeller,demokratiklemeyedirenenunsurlargibigenelgeer
birsylemvardr.Belirliinsangruplarnayaptrlangeri,direnli,muhafazakr,
gelenekselgibibirokyaftavar.Bizalgvezihniyetyaplarnnbelirlikltrlere,yrelere,insan
gruplarnazgolmaktanok,dahamakrodzeyde,belirlistratejilerleretildiindenhareketle,
toplumsalsreleilikiiindetketilirkennaslyenidenretildiinebaktk.Dolaysyla,alglarve
zihniyetkalplarnsabitkategorilerolarakelealmayan,onlargndeliiniindetarihselletirmeye
ynelikbiralmayd.

Kentel:Anahtarkavram,sorunsallatrmaaslnda.Cumhuriyetinmodernletirmepolitikalarnn
sorunolarakgrdvetekiletirerekamayaaltbazyaamtarzlarvar,bunlar
namevcuttekileraslnda;yaniylebireyyok,modernletirmepolitikalaronlartekiolarak
kuruyor.Onlarsorunolaraktespitediyorsun,onunzerinekendiniinaediyorsun.Bust
sylem,buzihniyetkalplar,iindeyzdmz,soluduumuzhavahalinegeliyor.Bizim
yapmayaaltmzbunusorunsallatrmak.Geneldemilliyetilik,laiklikaratrmalar,sylemin
kendisineesiroluyorvebylecesylemiyenidenretmioluyor.Belkidebusylemgerekdeil
diyerek,aadanbakmak,dolaysylasrecitersineevirmekistedik.Gereklikolarak
statikletirilen,tanmlananeyde,btnfarkllklaryla,okdahakarmak,insan,psikolojik,
sosyolojik,kltrel,yaamtarzlar,habituslerdenenbirdnyavar.Okarmaklgsterip,onun
zerinekonumakgerekiyor.Buradandaoksiyasbirsonukyor.

1
BusyleiExpressDergisininAustos25Eyll252007tarihli75.saysndayaymlanmtr.Tekraryaynlamamzaizin
verdikleriiinSirendemeneveExpresseteekkrederiz.
2
FerhatKentel,MeltemAhska,FratGen,MilletinBlnmezBtnl:DemokratiklemeSrecindeParalayan
Milliyetilik(ler)(stanbul:TESEVYaynlar,2007).Kitabntammetnine
http://www.tesev.org.tr/UD.../Milletin%20Bolunmez%20Butunlugu.pdfadresindenulalabilir.

FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


58

Aratrmannkuramsalerevesiniizahederken,PierreBourdieu,MichelFoucault,Giorgio
AgambenvezellikleMicheldeCerteauyaatftabulunuyorsunuz.Aratrmanaslbirkuramsalve
kavramsalereveyeoturuyor?

Kentel:Budnrlerarasndakiortaklkesasolarakgndelikhayat,gndelikhayatn
karmaklveyaratcl.Gndelikhayatbellisylemlertarafndanherzamanesiralnmaya
allyor.Zmreler,iktidarodaklargndelikhayatesiralyor;ozaman,rneinfaizmde
gndelikleip,sradanlaarakyerleiklikkazanabiliyor.Budurumda,esiralmayaalandillerin
karsndabirdirenialanolarak,gndelikhayatyenidendnmekgerekiyor.Sznettiimiz
referanslardakiortakalanbu;MicheldeCerteaununkullandstratejikavramrnein.De
Certeaustratejikavramnbirgruptarafndansahiplenilmiveonusreklisunan,retenbir
ideolojiolarakgrmyor.Stratejininolabilmesiiin,bizzataadainsanlartarafndan
yorumlanarakiinegirilmesilazm;stratejiinsanlarniindedolatyerdir.TeorikadanMichel
deCerteauveFoucaultakrabadr.Gndelikhayatniindeyaarken,aynzamandabustratejinin
iindedolayoruz,dolaysylastratejiyiyenidenretiyoruz.Amayenidenretmemiz,rnein
MilliEitimBakanlnn,GneDilTeorisinin,TrkTarihTezinin,CumhuriyetHalkFrkasnn
tesisetmiolduklareylerdeil.Laiklik,milliyetilik,Atatrk,hukuk,ailehepsibizim
yorumlarmzlabakaeylerolmu;geleneklerimizlecevapveriyoruzbunlara.Bunudediimiz
andanitibarendestratejigibiherkesiniindedolatalandan,bireyler,toplumsalaktrler,
gruplartarafndanuygulanantaktiklerdnyasnagidiyoruz.Stratejidahaokbirmekn,
belirlerkenrneinTrkiyecorafyas,misakmillsnrlar,Ankaragibi,taktiklerdahaok
zamanailikinbirey;bugnkihtiyalarm,bugnhissettiklerim,bugntelevizyondaizlediim
birhaber...BunlarzerindentaktiklerimleTrkiyeyi,milliyetiliiyorumluyorum.Bundakurnazlk
daolabilir.Sonuta,bustratejininaltndahayatyaanabilirklmayaalyorum.Benbunu
yaptka,stratejiparalanyor,deiiyor,yklyor,amabiryandandayenidenretiliyor.

Ahska:Milliyetiliktarihselolarak,farklzamansallklarvefarkldeneyimlerikendiiindeyok
eden,eriten,BenedictAndersonnsyleyiiyleiibobirzamanyaratanvebellibirmekniinde
yaayaninsanlarnhepsiayndeneyimiaynandayayormucasnakurgulananbirideoloji.Tek
banabunugereklikolarakelealdmzda,milliyetiliibelkigereindenfazlaciddiyealm,
onunterimleriylednmoluyoruz.Halbuki,nemliolannaslsorusu.nsanlarnnelere
yatrmyapt,deCerteaununterimleriylednrsek,belirlistratejilerinaslkulland,bu
stratejileriniindenasldolaldnemli.Busaydmzisimlerznelliklenesnellikarasndakiara
yzleribulmayaalm,znelliinnaslyaratldnveyaratlrkennaslfarkllatn,iinde
direnalanlardatayabildiinianlatandnrler.Bizimyapmayaaltmz,farkl
zamansallklar,farkldeneyimlerimerkeztemsillerleilikiiinde,amabiryandandaondanfarkl
olarakbakabirdzlemdeanlamayaalmak.

Buteorikereveylesahaalmasnnilikisinasloldu?

FratGen:Kitapta,gndelikhayatkadarskkullanlmasadaalttanaltasregidenikincibir
kavramdatecrbe.Toplumsalznelerolarak,toplumsalyaplarkarsndabirtecrbesahibi
oluyoruz.Tecrbe,rneinkresellemegibimakrodurumlardakapsyor.Amaaradaherzaman
birbolukvar,hibirzamanoyapy,yadameseladevletinrettiinidndmzmilliyetilik
syleminibirebirkabulleniptekrarlamyoruz,hepbiryorumfarkoluyor.Bizbunu,tketirken
yenidenretmeolarakformleettik.Gndelikhayat,bubolukluyapsndan,aradakaymalara
imknverenzeminolmailevindentrbizimteorikerevemizdeesasnemesahip.Saha
almamzdadaaradmzcevabteyidettirmektenok,insanlarnkendianlatlariinden
cevaplarekmeyealtk.

Ahska:Milliyetistratejilernaslbelirlideneyimlerivefarkldn,yaayekilleriniesir
ediyorsa,belirliakademiknkabulleryadateorilerdebelirlieyleriesiredebilir.Kafandanaslbir
modellegidiyorsan,bulduuneylerideonuniineoturtmayaalyorsun.Bizimgndelikhayat
konusundakibulgumuzveFratnsznettiiboluklarbumodellerinkendisinide
sorunsallatryor,temsillerintesindekieyleriduymayaalan,kendinidesorgulayanbir
yntem.Yntemleteoriburadabirbirineyaklayor.
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


59

Kentel:Bizdesonuta,ostratejininiinde,onunlabeslenmiinsanlarz;bilimstratejisiyle
beslenmiinsanlarz,amaaada,bakatrlbilgiretimlerivar;insanlarobilgilerlehayat
yaanabilirklyorlar.Onlarnbilgisiylebizimbilgimizarasndakihiyerarikfarkkaldrmakgibibir
niyetimizvard.Tabiimutlakolarakbylebireysalanamaz.nkbizentelekteliz,
kelimelerimizokuduumuzkitaplarla,aratrmalarlabeslenerek,onlarnzerineyenisonular
kartakartaoluuyor.Buayrmtoptankaldracakbirtopyannalemiyokbelki,amaen
azndanbunaniyetetmeknemli.Oinsanlarlakonuurken,syledikleriniciddiyealyorum.
Milliyetiliktenneanladnanlattnda,bunlararplmzihinlerdemekhakknasahipdeilim.
Karstakibirinsanmilliyetiliibirekildeanlatrken,zmirdekibakabireysylyor,ikisinin
syledikleriveben,hepimizayndzeydeyiz.Buaratrmadaenazndanodikotomikayrm
amakyadaotuzaadmemekgibibirabavar.

Ahska:Amaodikotomiyiaarken,sadecebiroulluk,birrlativizmolarakgstermek,herkes
farkldnyor,okfazlasesvargibibireysylemekdeil.Tamtersine,saylaraslndaokda
fazlaolmayanstratejilerin,temsillerin,kalplarnfarkltoplumsalilikileriindenaslkullanldn
ortayakoymak.Mesele,sadeceoulluk,grelilikdeil.Snfsal,blgesel,cinsiyetebal,Krt
olmak,Trkolmak,Mslmanolmak,Mslmanolmamakgibibiroketkenebalolarak,
temsillerlenaslilikilenildiini,bunlarnnaslyenidenretildiini,naslperformeedildiini
ortayakoyabilmektiama.

Btnbukarmaklkiindegzlemlediinizenortaknoktalarneler?

Kentel:Pekokeyvarvebunlarbirbiriylebalantlgaliba.Aslnda,milliyetilikdiyebireyyok!
Milliyetilikdiyeadlandrlanveinsanlarhapsedenbirtakmtemsillervar.nsanlarbustratejiyi
kullanyorlar,bustratejiiindehareketediyorlarsada,aslnda,bakabireyanlatmakistiyorlar.

Kitabngiriblmndeylediyorsunuz:Milliyetilikhemheryerdevarolanhemdehibiryerde
elletutulamayan;durumagreiidoldurulan,dahasonraiiboaltlptekrardoldurulan,zaman
iindedeienieriiyleadetahereyianlatanvetamdabuyzdenhibireyianlatamayanbir
kavramhalinegeliyor.yleki,ulusdevletlerinkurucuideolojisiolarakmilliyetilikkavramolarak
hayatnsrdrsede,deienzamanlabirlikteokdahabakagerekliklerisaklarhalegeliyor.
Bunubirazaarmsnz,gizlenengerekliklerneler?

Kentel:Sosyal,snfsalfarkllklar,sosyaladaletsizlii,aalanml,dlanml,gvensizlikleri,
korkularrtyor,grnmezklyor.Dolaysyla,aslndaitirazgizliyor.nsanlaristediklerikadar
milliyeti,hattabazenrklavaranlaflaretsinler,aslndaanlatmakistedikleribakaeylervar.

Burtmemekanizmasnasliliyor,insanlarniyesorunlarndorudandilegetiremiyor?

Kentel:Getiremiyor,stratejiningcdebuzaten,sankihereyianlatmanntekyolubu
stratejinindili...

Stratejitotaliterbirsylemoluturduuiinmi?

Kentel:Totaliterlemeeilimiolmasnaramen,hibirzamantotaliterolamyor.Totaliter
syleminenyounlatbirHitler,birMussolinigibifigrleri,Almanrkkavramndnelim.
AmaTrkiyedestratejininkendisindebylebireyyok,kimisiTrkrk,kimisiOrtaAsyadan
gelenTrklerdiyor,kimisi1923tenbalatyor,kimisiTrkslamsentezi,kimisiTrk
milliyetiliiadamldrmez,pozitiftirdiyor.Kimisibentekisinitanmyorumdiyor.Anlatlan
hikyenintotaliterlemepotansiyeliyok.

Ahska:Milliyetilikdilinisadecebirrtolarakdnmemekgerekir.Odil,odnmeve
eylemekalb,sonutabelirlipratikleryaratyor.nsanlarpratiklerzerindenbelirlibirkanala
sokuyor.Birrtvar,onuekipalacazvealtndadasaf,hakikivegzeleylervargibibirikileme
dmemekgerekiyor.okfazlakrlmalarolandeneyimlerdenbahsediyoruz,bunlarounlukla
ifadebulamyor,amaifadebulduuzaman,milliyetilikdilininiindenkonuuyor,eyliyor,hatta
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


60

saldrganlk,iddeteklindeortayakabiliyor.Bunuaklamakgibibirderdimizyok.nsanlarnbu
dilikullanmakonumlardafarkl,bazinsanlardahaftursuzcakullanabilirken,bazlardaha
zorlanarakkullanyor,enkydakilersepekkullanamyor.Milliyetilikyokderkenkastettiimiz,
yekparebirideolojiolarakmilliyetilikyok.Ama,milliyetilikdilivetemsilleri,tekiletirmedili
insanlartarafndandeiikekillerdekullanlyor.

Kentel:Herdzeydefarklkullanlyor.yleoluncadakuatc,herkesiemebilen,stkimlik
dzeyindebirideolojiolmaktankyor.Grtmzbirorumlu,bununenbariz
rneklerindendi.orummilliyetisiyimdiyor.BakabiriHataymilliyetiliindenbahsediyor...
Bazenmilliyetiliklehemericilikkastediliyor.

Sonikiyzyladamgasnvuranveulusdevletlerinkurulmasnaelikedenmilliyetilikideolojisi,
bugnkresellemeninsonularkarsndanemlibirdeiimyayordiyorsunuz.Kreselleme
milliyetiliinasletkiliyor?
Kentel:Kreselleme,birtarafylaekonomik,birtarafylakltrelboyutlarolanbirsre.
Kresellemeyianlamakiinkapitalizmebakmakgerekiyor.Sermayeartkulusalsnrlariinde
duramayarakkreselleirken,kltrelsrelerdekreselleiyor.Birzamanlaryaratlmolan
ulusalevindenetleyicikapasitesidekrlyor.Enntrifadeylekresellemetarifibyle,
ekonomik,kapitalistik,kltrelvs.snrlarnortadankalkmas.Ama,busrecinyararlar,zararlar,
etkilerigibiboyutlarabaktmzda,sertkresellemeveyumuakkreselleme
diyebileceimizikiolguyugryoruz.Busrebirtakminsanlariinolumsuzsonularyaratyor,ki
bunasertkresellemediyebiliriz.Parann,sermayenin,glnnborusununttbirdnyada
birtakminsanlar,sosyalrefahdevletininkorumamekanizmalarndanmahrumkalyorlar.
Kresellemesrecindenzararlkaninsanlarvekurumlarvar,ulusdevletdekreselleme
srecindenokzarargryor.

Kresellemesrecindeulusdevletlerbazalanlardazayflayarakgeriekilselerde,zellikle
gvenlikzerindendahadaglenmiyorlarm?

Ahska:Ulusdevletlerinyokolmasndanok,ilevlerinindnmesindenszedebiliriz.Ulus
devletyadamilliyetilikideolojisibirdnem,sanata,kltredeyansyandaharomantikbirev,
aidiyetimgelerininoluturduubiralanken,imdiulusdevletleringiderekjandarmalara
dnmesiyleveulusalkltrmeselesininkrizegirmesiyle,antikapitalistmuhalefetideiine
almayaveaidiyethissiniyenidenkurmayaalanideolojininiflasngryoruz.Bugnretilen
eyiddet,saldrganlk;oromantizmdenpekeserkalmam.Birokyerdebyleama,heleTrkiye
zelinde,evaray,aidiyetaray,amanszbiratmaalanolarakortayakyor.Trkiyede
milliyetilikdilibelkigemitendahafazlaveyaygnolarakkullanlrhalegeldi,amaonunaltna
baktmzda,mthibiratmaveparalayclkgryoruz.

Kentel:Aslndagaliba,paketbozuldu.Endstridevrimi,sanayitoplumu,moderntoplum,
vatandalk,seklarizm,btnbunlarnulusaldzeydebtnlkduygusuverendevleti...Bunlar
birbiriyleuyumlu,birbirinitamamlyor.Bubirpaketti.Kresellemeylebupaketbozuluyor.Ulusal
ekonomiden,ulusalburjuvazidenbahsetmekartkdahazor...

Ahska:Hepsibirerefsanehalinegeliyor,altboalyor.Mesela,OYAKyabanclarasatlyor.Ulusal
kltr,ulusalekonomigibieylermitolojihalinegeliyor.Amayinedemilliyetiliindili
kullanlmayadevamediliyor.UlusdevletinilevlerinindeimesineilginbirrnekdeBakuTiflis
Ceyhanboruhatt.Bizbunu,politikbirsreolarakalglamadk,Trkiyeninkalknmasnabirkatk
gibigrld.Boruhattnngeebilmesiiin,Trkiyedevletibuboruhattnnetrafndakiblgenin
denetimindenhukuksalolarakferagatetti.Dolaysyla,oradakihukukunbelirlenmesindebataBP
olmakzere,buhattgeirenzelirketlerszsahibi,Trkiyedevletideil.Sonuolarak,devletin
hukuksal,kltrel,sosyalboyutlardakigcnnsnrlarndelen,paralayanbirsre.Btn
bunlarkresellemedediimizsrecinbirparas.Aynsrete,biryandandaTrkiye
devletindenbeklenenkendijandarmasnoranngvenliiiinseferberetmesi;askergcve
jandarmarolvurgulanpnekarlaraksrerken,hukuk,ekonomik,kltrelvetoplumsal
politikalaranlamndaalandaralyor.

FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


61

Kentel:Klasikortodoksmarksistveyaneomarksistalardandevletinburjuvazinindevletimi
yoksagrecezerkliivarmtartmalarndnrsek,grecezerklikdeneneybelkideimdi
mutlakbirekildebamszlamayabalyor;btnbupatrtnniindeayr,glbirunsurolarak
okdahabarizolmayabalyor.Tarihselolarakyklenmiolduubtnilevlerleolumu
belleiyle,tayclkkapasitesideayranbirdevletvar.Budevlet,modernstratejininbirunsuru
olarakkreselstratejikarsndaatrhalegeliyor.Trabzondakibiriadammesela,Trk
devletininenhakikielemanolduunudnenbirinsan;Trkdevletisankionunsayesindekendi
varlndevamettiriyormuhissinde;sapnakadarmilliyeti.Ama,adamndncesi,ekonomik
hayattamamenkresel.Ankarabenimneyimediyor,benTrkdnyasyla,Rusyaylailikiler
kurmakistiyorum.Adamartkbusnrlariindednmyor.Sertkresellemeyumuak
kresellemeayrmnadnersek,buyumuakkresellemernei.Biririsklerolarakalglanan,
dieriyseolanaklar,almlarolarakgrlenikikreselleme.Biryandanda,birokinsanikisreci
birdenyayor.Budatabiibambakabileimleryaratyor.Adapazarndanilginbirrnekgeldi
aklma.calanntalyadatutulduusradaTrkiyedetalyanmallarnakarkampanyalar
yrtlyor,buzdolaplaryaklyor,gmlekleryrtlyor...Budnemden,tamamazdaolanbir
insanrnei:AdamMHPliveAdapazarndakiBenettonmaazasnnsahibi.Budurumda
dkknnkapatamyortabiiki...Milliyetilikderken,farklgruplara,snflara,fikirlere,
corafyalaragrefarklkullanlabilen,farkltketilebilenbirdildenbahsediyoruz.adamda,isiz
debudilikullanabiliyor,amaayneyianlatmyorlar.Biriezilmiliineisyanolarakmilliyetilii
kullanrken,tekiyenizamanlaraadaptasyonaracolarakkullanyor.Snfsalbiryerden
konuuyorlar,amaokfakleyleranlatyorlar.Biriisyanediyor,tekiulusaldevletstratejisinden
gelenbirtakmkelimeleriseerekkendisinegdevirmekistiyor.Snfokgndemegelmiyorda,
meselaorumlulukgndemegeliyor:Amasyayahavaalanyaptlar,devletburayabirivi
akmaddiyor.Buradasnftanziyade,kent,cemaat,biraltkimlikdzeyindenkonuuyor.

Gen:orumdakiadamkreselekonomidekentlerinyenibirilevkazandnnfarknda.Tarihsel
olarakresmyap,orumuhorgrm,dlam,bununfarknda.Ankaradanbireygrmedik,
bundansonradabizebulamayn,amabizehavaalanlazm,ticaretyapacaz.diyor.

adammbusznettiinizkii?

Gen:Hayr,hialkasyok.

Belkideohavaalannhikullanmayacak...

Gen:Kesinlikle.Amaorumlukimliinimakroekonomikbiranlayiindekuruyor.Btnokent
hikyelerinde,aslndasnfsalbiryndevamediyor.

Kentel:Evet,bazensnfokdahaplakolarakgsteriyorkendini,bazendeiiegemiliklerle,
kltrelolarakifadeediyor.Trkiyededoubat,gelenekselmodernkalplarasndandaiki
milliyetilikrneigeliyoraklma.anakkaledenMslman,amabiryandandakendinimodern
olaraktanmlayanbiriile,KarstaMslmanlkvurgusuyapanikiadamdnelim.Biriyobaz
slamyorumlarna,hurafelerekarolarakkendinipozisyonlandrpgerektiindealkoldeierim
derken,biryandandabakaretoriklerialabildiinepaylayor,misyonerlerTrkiyeyiblmek
istiyordiyeanlatyor.Okuldabartsyleilgilitavroknet:Devletinalan,orayabartsyle
girme,bartszatendardanynlendirilenkomplonunbirparas.Erzurumdakilastik
dkknsahibidemeselasapnakadarmilliyeti,bumemleketiinbizAnadoluocuklarkan
dktk,gerekirsebugngenekandkeceizdiyen,biryandandakzmbartldiyeokula
sokmuyorlar,devletbeniadamyerinekoymuyordiyeikyetedenbiradam.Buanlatlanlarda
snfsaldeil,kltrelbirdilkullanlyor,amabiryerdesnfaeklemleniyor,nkTrkiyenin
batsdiyebiralgvar.Batderken,kararlarveren,btnkaynaklartketenvekendini
sekler,laikolarakkonumlandranyapya,zmrelerekaritirazndilegetiriyor;bunuyaparken
dindenbeslenenbirtakmreferanslarkullanyor.

stortasnf,eitimli,bykehirlerdeoturankesiminsondnemdeiyicegrnrleen
milliyetiliininaslyorumluyorsunuz?Bukesimlerbayraasarlrken,Cumhuriyetmitingleriyle
coarkenhangikayglar,hangiistekleridilegetiriyor?
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


62

Kentel:Yaamtarzherhaldeonlarhareketegeiriyor.Cumhuriyetin,oseklerpaketinparas
olarak,sosyaldevletingetirileriylesomutbirtakmavantajlareldeetmilerdi.80lerin
neoliberalizminekadar,rneineitimlesnfolarakykselmiolanbuinsanlarnbugnyaad
opaketinkrizi.Yenitoplumsalhareketlerlebirlikte,yenikltreldeerleriylebirtakmyeni
toplumsalsnflarykselirken,bugnekadarsahipolduklaryaamtarzlarnkaybetmekten
korkuyorlar.Birdmankltrgeliyor.Dmankltrsadecekltrelolarakgelmiyor,sosyal,
snfsalpozisyonukaybetmeriskinidegetiriyor.Snfmeselesinihepkltrelolarakyaadk
Trkiyede.Onuhepkltrlervastasylaanlattk.Farklbirkltrgeldiizaman,aslnda
bilinaltndasaklolansnfsaldurumunadainesokuyorinsanlarn.Tamamenkltrelolarak
ifadeediyor:taral,yobaz...Oinsanlarsnfsalpozisyonunutehditettiiiin,yaamtarzn
korumakzere,bayrakgibi,Atatrkgibienortakmilliyetisembollerionlarakarkullanyor.

Bukesimdearbasan,eriatveslamclarkorkusumu?BuinsanlardaAB,hattaAvrupakartl
daykseliyor.ABonlariinneanlamifadeediyor?KendileriniAvrupalsanarkenvebununla
vnrken,ABsrecinde,Avrupalolmadklarnmgrdler?HemAvrupayahemdeslamolan
hemenhereyeduyulantepkininnedenine,buikisiarasndabirilikivarm?

Ahska:Kresellemeyle,okciddiatmalarn,yoksullamann,kutuplamannyaandbir
sretenbahsediyoruz.Busosyalatmalarkarsnda,birletiricisimgelerin,birletiricidilin
yetersizletiini,okgszkaldngryoruz.stortasnflarbiryandankendilerini
dierlerindenmeknsalvekltrelolarakayrmayaalrkenkendilerindenuzaklatrdklarnn
tehdidinideenselerindehissediyorlar.Milliyetilik,kapitalizmingetirdiikutuplamayyoksayan
birbirlikhayali.Buinsanlarnvarolankimlikleriyle,yaamtarzlaryla,kltrleriyleyaamaya
devamedebilmesi,kendilerinigvencealtnaalabilmesiiinbavuracaklarbireyolarak
milliyetilikyenidentanmlanyor.Aakonumdaolan,giderekyoksullaaninsanlariinsebirey
kazanmann,biryeregelmeninumuduolabiliyormilliyetilik.Milliyetilikbelkiuandahibir
zamanolmadkadarortakbirdilgibikullanlyor.Ama,altndayzlercefarklatma,yzlerce
farklihtiya,farklsaikvar.Trkiyede1970lerdesosyalizmbakabirdiloluturabiliyordu.Bugn
sosyalizminbylebirdilolmamasylabirlikte,insanlarnhaklarnsavunmakyadayaamlarn
srdrebilmekiinbavurabilecekleritekgeerlidilsankimilliyetilikgibigrlyor.storta
snflariinortakbirimgelemoluturmak,bizeaitsnrlaryenidenizmekvebusnrlariinde
kendikonumunukorumayaalmaklailgilibirey.Buyzdensreklikkrtarak,srekliyeniden
dmanlaryaratarakortayasrlenbirdil.ABkartlisehntayoriinde.Yabanc
dmanlnkrkleyerekkendiaidiyetiniyaratmayaalyor,hemBatlhemBatkartolarak
icraedilenbirkimlikbu.Tarihselbireziklikvehntayoriinde,BatyakarBatlolmaybir
nevihakikilikolarakkonumlayptekilerekarstnleevirmeyealyor,kendinetehdit
olanasetekiyor,benbunaGarbiyatlkdiyorum.

Kentel:Paketolarakadlandrdmey,yanidindar,gelenekselbirdnyayakarBat
referansylayaratlanmodernulus,birtrBatyadorugitmekdemek.Amaaynzamandabu,bir
yandandadmannadorugitmek,yenemediindmannabenzemekolarakda
adlandrlabilir.Trkmodernlemesininyarattbirortasnfvar.Modernlemetemsillerinive
ideallerinienfazlabuortasnfzmsedi,iselletirdi,nkokulaenfazlaonlargitti.Okulda
doruyu,iyiyi,moderni,adarendiler.Butemsillerleenokonlarsosyalizeoldu.
Dolaysyla,bupaketbozulurken,enfazlakrizegirenlerdeonlarbelki.Onlarkrizegirerken,en
nemlikltrelmcadelearalardin,slam,slamclkolanveonlarnyerinegzdikenbirtakm
toplumsalgruplarvar.brtaraftan,oortasnfkresellemedesktryor,skmlbelkien
fazlayaayangruponlar.tekilerkendikltrleri,gelenekleriylebirtakmmelezdurumlar
yapyorlar,amakrizegirenlerinmelezlikleridekalmad.Kendigemileriyleokfazlamcadele
ettiler,cumhuriyetinutandhereydenonlardautanarak,bunlarkendiilerindealabildiine
bastrdlar;neredeyse,kendiilerindekitekiyekarmcadeleediyorlar.BugnAB,korunakl
modernortasnfalanlarnartkolmayacakdiyor.Kapitalizminbtnizdmleriylebirlikte,
kresellemedebunudiyor.Buskmlk,Trkiyedekimilliyetilikdilininyeniden
glenmesindekiyadakullanlrhalegelmesindekibirparaydaanlatyor,onlarkendilerine
ulusalcdiyorlar.zTrkebirkelimekullanyorlar;milletgibiOsmanlyagnderen,devamllk
anlatanbirhikyedenok,1923tenitibarenbalatyorlarhikyeyi.
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


63

Ahska:Benbirazdahafarklbakyorum.1980sonrasyaratlanyenistveortasnfdahesaba
katmal.Milliyetilikbiryandandabuyenisnfnbukoullardaaktifolmabiimi.1930larda
Kemalistbirmillet,birmillkltryaratmayaalanstsnflarla,elitlerle,1980sonrasndaki
liberalekonomilerinortayakardsnfayndeil.KendineftursuzcabeyazTrkdiyebilen,
okdaharktepkilergsterebilen,okdahasaldrganolabilen,toplumunbtnndnmek,
toplumunbtniinpolitikalargelitirmekyerinedevletintesindeetkinolmabiiminibulanbir
grupbu.Buulusalcmitingler,busnflarn,zellikledekadnlarnpolitikolarakkendiniortaya
koymabiimi.

Kentel:Kamusalaadmatmakdadiyebiliriz.Artkhereygarantideil,sokaakpkendi
korumakiinbireyleryapmayaalyor.

Ahska:Verklklaokiiegeiyor...BelkideTrkiyebylemodernleiyor;Trkiye
demokratiklemedi,amamodernleti.BtnBatldnrlerinanlattmodernlemebudeil
mi:Evsizleme,ayannaltndantopranekilmesi,kylnntoprankaybetmesi,
proleterleme,igvencesininyokolmas,kltreldolaymlarnvebelirsizliinartmas,
atmalarnbenzerbirsimgeseldzlemetanmas.Kapitalizmintarihiiindednrsek,birev
kaybanlamnageliyormodernleme.Trkiyedebizibukadaruratran,amazasrkleyen
modernliksonundagerekleiyorsanki,modernlikkavrammzbakatrlyklolduuiinbunu
grmekzorolabilir.Trkiyedemokratiklemiyor,amamodernleiyor...

Btnletirmesi,biraradatutmasbeklenenmilliyetidiliherkesimdierinekarsilaholarak
kullanyor.Milliyetilikniindarkarolmaktanok,esasolaraktoplumublen,paralayan
ilevgryor?

Kentel:Strateji,entepedenenaakadarkesendikeybirizgi,bugzerghtayolalmayntemi
aslnda.Stratejinintemelgzetlemekuleleri,temelgramerkurallarvar.(Stratejiyigramerleyada
dilleanlatmakMicheldeCerteaununokkullandbirmetafor.)Bugramerkurallarnzaman
zamanihllediyoruz,ayndillekfrdeediyoruz,akmzdaanlatyoruz.Amabudilinbirtakm
tabular,gnaholarakkabulettikleri,aslasylenmemesigerekenyadamutlakasylenmesi
gerekeneyleridevar.Milliyetiliindeanagzetlemekulelerininbandagalibasnr
tanmlamasvar:Ulus...BurasTrklerinlkesi;tekiler,Bulgarlar,Yunanllar,vs.onlarburann
dnda.Gnahlarn,sevaplarn,mutlaklarn,kutsallarnrenerekbudilikullanyorsanz,
gndelikhayatnzda,enihtiyaduyduunuzyerlerde,gvensizlikleriniziamak,isyanlarnzdile
getirmekiindebuesaslarlahayatnendibinekadarindiriyorsunuzdili.Enmakrodzeyde
Trkiyenindmanlarvarsa,aainin,rnein,Niantanndadmanlarvar,Snnilerinde
var,Alevilerindevar.nsanlarhayatnheralannda,ogzetlemekulelerininkontrollaraltnda
kendidilleriniyineaynesaslarlayenidenretiyorlar.Dolaysyla,oyzdenparalayan
milliyetiliklerolmayabalyor.

Cemaatihtiyacdabuparalanmadanmdouyor?

Ahska:Benyine1980sonrasnabalayacam,politikdilokadarfakirletiki.70lerdeokdaha
zenginbirpolitikdilkonuuluyordu.Kltrendstrisiyledebirlikte,batatelevizyonolmakzere
basnaraclylamilliyetiliinbirdilolarakkurgulanmasveyaygnlatrlmasgiderekbunubir
model,birkalphalinegetiriyor.Bukalbalpistediingibikullanabilmeniinsananeredeysebir
metaolaraksunuyor.Aslnda,sonderecekof,altbobirey.Bayrakzerindendnrsek,her
yerebayrakaslyor,rekoruzunluktabayraklarretiliyor,amaokadarekitirilmibireyki,
birletiricigckalmam,simgeselolarakdazayflam.Bendahauzunbayrakyaparm,ben
dahaokbayrakasarmgibikyasyabirmcadele,ayaktakalmak,karndakini,dmannyok
etmekiinkullanlansilahlarhalinegeliyor.Dininyerinegeenbirinansistemiolarakmilliyetilik
veonunkutsallnoluturmaideolojisininbuanlamdaiflasettiinidnyorum.Milliyetilik
Trkiyedehegemonikolupdainsanlarkendineekenbirdiloluturmuyor,tamtersinesilahgibi,
birmetagibiretilip,kkrtlpsunuluyor.

FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


64

Kitaptakialntlarnneredeysetamamnda,sapnakadarmilliyetiTrabzonludanNiantal
ulusalcya,ortakolan,Trklktariflerininhepnegatifolmas:tembeliz,beceriksiziz,pisiz,abuk
gazageliriz...Gururlanlaneylervarsada,bunlarblkprkbilinenhaliylegemitekalm.
BugnedairolumluhibirmeziyetindenszedilmiyorTrklerin...

Ahska:Ciddibirkrizbu,deilmi?

Kentel:Galibayineevmetaforubunuaklayabilir.inderahatedilenbirevdeilbu.Sizeok
gzelbirevyaptk,alnoturundensebileinsanlaronuylehissedemiyor.

Ahska:Modernlemederken,tamdabunukastediyordum.Artkoeskievlerykld,eskibalar
hzlazlyor,onunyerinekonabilecekyenibalantlarvarama,bununkarlmilliyetilikgibi
gsteriliyor.Fakat,birlikteyaayaninsanlarnortakbircemaatoluturabileceinedairbir
imgelemyaratlamyorbununetrafnda.Milliyetiliinsonderecefakirdiliyaananatmalar,
elikileri,ihtiyalarvearzularifadeetmeyeyetmiyor.

Marxndinzerinesylediinlkalpsizbirdnyannkalbi,ruhsuzbirhayatnruhuszakla
geliyor.Milliyetiliksankibununyerinialmayaadaygibi.

Ahska:Evet,amaalamyorda.Onaadayoluyor,onukkrtmayaalyor,btnouzaklklar
kendineekmeyealyor,amabiryandandaylebirzeminsunamyor.

Afyonyadailaolamyor...

Ahska:Evet,aclardindiremiyor,tamtersineaclar,yaralarkayor.
Kentel:Bunuhl,birldedeolsa,dinyapabiliyor,oyzdenmilliyetilikdindarlayorbir
yandanda.Milliyetilikdinselolarakyaadnznyerinegemeyealt,amatamolarakyok
edemedideonu.Bunedenledeoukiimilliyetiliidindarbirokumaylayapyor.Stratejide
kutsallar,kbeleri,tapnaklaryladindarlayor.

Ahska:Amadindedinolmaktankyor.

stortasnflardaAtatrkdinigibibirdurumvar.Sahaalmalarnzdanedindiinizizlenimnasl,
altsnflardadaAtatrkvurgusuvarm?

Ahska:HerkesinfarklbirAtatrkvar.

Gen:llAtatrkolarakifadeedilmesede,trenselleerek,ritelleerekmilliyetilikdinsel
karakterinigsteriyor.Altsnflarda,stsnflardakikadarnetifadeedilenbirAtatrkimgesiyok
galiba.

Kentel:Bukonudaeitimoknemliroloynuyor.Niyeheryerdeeitimartdendiianlalyor.
stsnflarda,Atatrk,Cumhuriyet,sembollerkonularndaszlerdahaderlitoplu,altbirazdaha
dolduruluyor.

KitabHrantDinkinansnaithafediyorsunuz.GiriblmndedeHrantyayorolsayd,bu
kitabbakabirekildeyazmakveokumakmmknolacaktdiyorsunuz.GemiteRumlarn
yaadtopraklardayaayannfus,silahklt,isizveseeneksizgenler,Ermenimeselesi,
medyannbukonudakikkrtcdilininetkisi,devletinmilliyetilikvemilliyetilerleilikisigibipek
okarabalanlamayaalmaktaHrantDinkcinayetininanaliziokyardmcolabilir.Btnbu
unsurlarasndan,almanzerevesindeHrantDinkcinayetininaslbiryereoturtuyorsunuz?

Kentel:HrantDinkcinayeti,buaratrmannanlamayaaltenzoreylerdenbiriydibelkide.
Aslndabu,aposterioribiranlamaabasoldu.Bizgrmelerimizibitirdiktenbirkaaysonra
HrantDinkldrld.Amayaptmzgrmelerde,Ermenimeselesi,Ermenilerekarduyulan
nefretgeiyordu.HrantDinkcinayetinde,kabacaayrdzeyinststerttbirhikye
var.Biri,erkeklikveonabalolarakkahramanlk,kurucumit:Savatangetik,ldk,
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


65

ldrldk,direndik,yiitgibisavatk.Dolaysyla,Trklekahramanbirzatfedenbirtaraf
var.Bununensomutyaanhaliesasolarakerkeklikgaliba.Ataerkilbirkltrnaskerliinin,
savalnnmodernmilliyetikltrtarafndanyenidenyorumlanmas,erkeksemboller...ok
genibirkesim,hattabtntoplumerkekliksylemiylebesleniyor.Erkeklik,erkeklerinkadnlar
zerindeuyguladbireykadar,belkiondandahaok,erkeklerinkendilerinindemaruz
kaldklarbirey.Vataniin,Trklkiinehitolmak,kahramanlkyapmakgibikelimelerlestrateji
tarafndanbuerkeklikyenidenretiliyor.kincidzey,cansknts,sosyalfaaliyetsizlik,hattaie
yaramamak,ufuksuzluk...Klasiktabirlesosyalsorunolarakadlandrabileceimizdurum.Busosyal
sorunvetketilenerkeklikarasndadapoplerkltrnalanvar.Btnotatminsizliklerive
tatminsizliklerlesylemarasndakiboluudolduraraksyleminbenimsenmesinikolaylatranve
oyzdenpoplerolanbirkltrretimivar.BununensembolikrneiKurtlarVadisidizisi.O
ieyarayamayaninsanlarnnaslieyarayabileceklerinedairsembollervetemsillerretiliyor.
PolatAlemdargibikahramanlarhayranlkuyandryor,hepsigayrimeruileryapyor,adam
ldryor,siyahpaltolarekiyorlar...Bupoplerkltrulusalyadayerlidedeil,tamamen
Amerikanbirhikye.BuunsurunzerineTrabzonPelitlidekiO.S.nindurumueklemlendi.
Trabzonsilahnpeynirekmekgibibulunduu,sradanhalegeldiibircorafya.Cansklan,
poplerkltrtketenerkekadamnkahramanolmakiinpeynirekmekgibisatlanvekullanlan
biraralabtnlemesi.Ancak,btnbunlarpaylaan,canskntseken,sadecetelevizyon
seyreden,maagidenamaO.S.ninyaptnyapmayacakolanbirokkiidevar.Eczanedealan
silahhayranikigenlekonutukmesela,onlarnlmek,ldrmekgibieylerlealkalaryok.O
cinayetiaklamakiinsadecepoplerkltrtekbanayeterlideil,sadeceerkeklikyeterlideil,
sadececansklmakdayeterlideil.orumlubirocukvard,mthicansklyordu,yapacak
hibireyiyok;inanlmazd,masum,uysal,ocuasarlasngeliyor,hayattabirinildrmek
kafasndangemeyecek,belli.Trabzondayaptmzgrmelerdenbiriokreticioldu.
TrabzonsporAvrupakupasndaKbrsRumtakmApoelleeleiyor.BununzerineFenerbahe
internetsitelerinde,kardetakmadtnzdiyedalgageiyorlar,TrabzonlularnRum
olduunusylyorlar.TrabzonlubirgenBizimaslndabelkideenbykdertlerimizdenbiribu,
birabidesylemitibana.BizRumlarlabalantmzkesmekiinbelkidebukadarokmilliyeti
oldukdemiti.Trabzonkltrdenendebelkisilah,erkeklikzerindenmilliyetiliegirmenin
yolu.HanmevladRumlargibiolmamakiinerkek,tabancakullananadamolarakkendiniziina
ediyorsunuz.Bunlartabiispeklasyon.Sonuta,sadecesilahdaHrantDinkildrmekiinyeterli
birmotifdeil.Karmaklkdabuzaten.Niyeldrd?Milliyetiydiondan.Deilite,bu
ocuk,aynandabirsrey.Birsrkanallabesleniyor,taktiklerdebylebirey.Taktiklerinde
bambakagrnmlerivar.Taktiklerisadece,stratejiyedirenenpozitifbireydiyednmemek
lazm.Hayatanlamlandrmakiinbavurulantaktikler,toplumsalhayatiinhideolumlu
olmayabilecekdnyakadarsonuyaratabilmepotansiyelidetayor.

Ahska:HrantDinkcinayetibirdnmnoktasoldu.Tarihieskiyeuzananbirsrmeseledaha
grnrleti.Artkresmideolojininiindebunlarlauramakokkolaydeil.Mesela,bandan
itibaren,Trklntanmlanmasndagayrimslimlikoknemlibiryertutuyordu,tarihselsrete
TrklkhepMslmanlklaiiegeenbirey.OsmanldanTrkiyeCumhuriyetinegei
srecinde,gayrmslimlerhepBatnnparalar,hattamaalarolarakgrlm,sonradakimi
zamanrtk,kimizamanokbarizatmalaryaanm.HrantDinkcinayetiyledevletindorudan
buiiniindeolduu,derindevletlafnnnekadargeersizolduu,bununokdahatandk
alarlakurulmubireyolduuortayakt.kincisi,yzbininsannhepimizErmeniyizdiye
yrmesioktarihbirand,ciddibirtehditti.Tarihibakatrlsahipleneninsanlarvardve
bununkarsndaduyulanbirtelavard.

Amaaynzamanda,cinayetinardndan,birtribndolusuinsanfutbolmandaHepimizOgn
Samastzdiyepankartapsloganatt.okakbirekildecinayetivekatilihepbirazdan
sahiplendiler.

Ahska:Bendeorayagelecektim.Bubaedilemeyenbirtarih,baedilemeyenbirkarmaa.
Foucaultnunsylemtanmnhatrlarsak,sylemsylenebileninsnrlarnizer.Burada,
sylenebilirinsnrlarnartkizemeyenresmideolojininiflasvar.Biryandandatarihteinkr
edilen,snrlarizileney,kresellemenin,kapitalizmingelimesiyledebalantlolarak,artko
ekildesabitlenemiyor,atmalarnstnrtecek,atmalarreddedecekdilintutunamamas
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


66

karsnda,mthibiriddetyaanyor.Birbakmatambirdilsizlik,sylenebilirinsnrlarda
izilemiyor,nkatmalarnartkstsvanamyor.Milliyetilikzatentoplumsalsrelerin
reddi,birailekurgusu,bizkurgusu,amaodayaplamyor,nktoplumdaciddiatmalarvar.
Bu,okgaripbiran.

Kentel:BuolaysadeceTrkiyeyezgbireydeil.BudabirtrAmerikanlama.ABDnin
tadbirgimgesivar,bar,demokrasigibigzellaflaraltnasokarakdaolsa,hereyigle,
iddetleyapyor.Adamgiriyor,Irakigalediyor.UlusdevletdedirenirkenbileAmerikaytaklit
ediyor.Sertkresellemeninbtntezahrlerinitaklitediyor.Dolaysyla,PolatAlemdarlar,
KurtlarVadisiIraktafalan,Ramboyutaklitediyor.Milllik,yerlilikgibiiddialarnaramen
Amerikanaskerlerigibidavranyorlaraslnda.

Ulusalclarnbelbaladklarkurumlarnbandagelenordu,enAmerikanckurumdeilmi?

Kentel:HereyinmodeliAmerikanordusu.Yzleriniboyayan,bandanabalayankomandolardan,
kyafetlerinekadarherey...Busrete90laroknemlibirdneme.

Gen:Birkamomentinrttbirdnem90lar...Solunekildii,kresellemeniniyice
hissedilmeyebaland,Krtsavannenscakolduudnem.

Kentel:Liberalizmhereyidmdzediyorveoandanitibarenmuhteembirgyarbalyor.
Liberalizmintemeli,herkesinbireyolarakyarmasveenglolannkazanmas.Dolaysyla,
glolmakiinmcadeleediyorsunuz.Ama,herkeskonuulabilirpozisyonda.lkmomentbu.
1980bunusalad:ncekigltoplumsalhareketi,enazndandilolaraksolusiliyorsunuz,sa
dagrnmezklyorsunuz.Bylece,ortadakalandillerlebabaakalyorsunuz,ennemlidilse
slamd.90lardaKrtlerdekonumayabalyor,Ermenilerdekonumayabalyor.Ozamanlar
okgndemdeolansiviltoplumlafndnrsek,siviltoplum,yadatoplumsalhareketler,
konumayabalyor.Toplumsalhareketlerinkonumasdemek,devletinbandanberibirtr
toplumsalmhendisliklekontrolualtndatutmakvegerekletirmekistediimodernleme
hareketinindnda,bakamodernlemelerinolabilmepotansiyeliniortayakaryor.Devletin
tarihiyle,yurttalkbilgisiyle,sosyalizasyonsreleriyledenetlemeyealtyapnndnda,
bakaolanaklarkmayabalyor.Buolanaklarkarsnda,devletinaldnlemleriizliyoruz.
AKPniniktidaragelmesiyle,zellikleABkonusundanetadmlaratmayabalamasylaberaber,
devletinokdaharadikalleenmuhafazaabalarvar.AByegirmekvarolanpaketi,dzeni,btn
yaplarbozmakanlamnagelecekti,oyaplarkorumakiindevletiniindenbiryerlerden
operasyonbalad.Kendinikorumayaalanbirdevletinpolitikalarbunlar.Dantaysaldrs
rnein,birokeyiokbarizgsteriyor.Dantayasaldranadamkim?Birpiyon.Bununslamc
tepkiolmadokak.Alenenetelerigryorsunuziiniinde.Tepkitamamentoplumsal
deiime.

Btnbudeiimleryaanrken,insanlarngndelikhayatlarndaiyilemelerolabilseydi,bu
srecintoplumunlehineilediiduygusuolsayd,Genelkurmaynpsikolojikharektlar,stratejinin
eitlimanevralartoplumdakarlkbulmayabilirdibelki...

Gen:Yadaalternatifbirpolitiktahayylyaratlmolsayd,byleolmayabilirdi.Aratrmann
sonularntartrken,MesutYeeningzelbirmdahalesiolmutu:Kresellemeheryerde
yaanyor,heryerdebenzerdinamiklerihareketegeiriyor.TrkiyedevemeselaSrbistanda
benzerbirhikyevarken,LatinAmerikadaniyebakabirhikyevar?Niyeoradainsanlardaha
faizantepkilerortayakoymuyordasolhareketlerdekendiniifadeediyor?ElbettekiLatin
Amerikalkeleriylebizimaramzdabirdenfazladzlemikesenyapsalfarkllklarvar,burada
kastedilenniyeoradaylede,bizdebyledeilgibibasitbirkartlkkurmakdeil,fakatiki
izlekarasndakifarklarnnerelerdeizlenebileceineiaretetmek.Buradaalternatifbirpolitik
tahayylyaratabilmiolsaydk,durumokfarklolurdukansndaym.Ayrca,hldayaratabiliriz,
buparalanmayadadalmahali,alternatifbirpolitiktahayylinasiindebirzeminyaratyor
bence.
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


67

LatinAmerikabizdenoknceneoliberaldzenegetiveokbykbirtahribataurad.Ayrca,
cuntalardabizdendahaarveuzunyaadlar.BizimleLatinAmerikaarasndakienbelirleyici
farkacabaLatinAmerikadadinlesosyalizminkartlkiindeolmamasm?

Ahska:Devletdeokdahabirletiriciorada.Laclauanalizlerinde,LatinAmerikadadevletin
birletiriciliinin,farkllklariericiolmasnn,vatandalkilkesinindahageerliolduunu;Trkiye,
Macaristangibilkelerdeysevatandalktemelindeiermeyealanbirpolitikaolmadn,etnik
temelli,dlaycbirmilliyetilikolduunuanlatyor.

Kentel:LatinAmerikadaBolivardiyebirfenomendevar.Bu,LatinAmerikabirliidncesini
mmknklyor.Oradahibirzaman,gerekbirmilliyetilikolamyor,nksnrlarntesindede
yineAvrupadangminsanlarlayerlilervar.TrkiyedekimodernlemeFranszmodelini
yannaalrken,laiklikdedinikarsnaalyor.LatinAmerikadadinikarsnaalanbirmodel
olmad.

ktisadboyutadnersek,biryandantoplumyoksullayor,isizleiyor,aresizleiyor;ezamanl
olarakdanemlikaynaklarnyabancsermayeyesatldngryor.Budamilliyetiliibesleyen
birsreherhalde.Solunsiyasalalandanekildiibirortamda,neoliberalizminfaizmeyada
reaksiyoner,sertmilliyetilie,yabancdmanlnaalmamasmmknolabilirmiydi?

Gen:Alternatifbirpolitiktahayylkibununadbencesololmadmddete,kreselleme
dorutarifedilemeyecek,dorutarifedilemeyenkresellemeyededorubirmuhalefet
gelitirilemeyecek.Dolaysyla,bununbizigtreceienkestirmesonu,faizmolmasada
yabancdmanlolacak.

Ahska:Yabancdmanlvetoplumdmanlbence.Meseleyitoplumsalolarakgrmek
yerine,hepyaknlkterimleri,aileterimleri,erkeklikvs.zerindengrdnzvekonutuunuz
zaman,tepkilerdeonunlailgiliolarakortayakyor.

Kentel:1990larlabirliktetoplumkonumayabaladdedikya,amakonumakiinkulland,
kltrelbirdil.Kapitalizminkltrelpromosyonvesatmalzemesi,postmodernizm.nsanlarda
ancakbyleifadeedebiliyorlarkendilerini.Kreselleenkapitalizm,neoliberalizminsanlarn
kendilerinikltreldzeydeifadeetmelerininyolunuat,ekonomikdili,snfsaldiliunuttuk.
Liberalizmiinbulunmazbirnimetbu.Ynetenlerasndan,insanlarsnfolarakkalkpisyan
edeceine,kltrmltrgibiyerlerdentaklyor.Dolaysyla,kltrelkimliklerkendileriniifade
eder,kltreltaleplerdebulunurken,busadecebirzgrlemedourmad;aynzamanda,kendi
iinekapanan,hattatotaliterleencemaatlerideyaratt.Kltrelkimlikzgrlkifadeederken,
milliyetilikbylebireydeifadeedemiyor.Ozamannereyegideceksiniz?Belkidefaizmgibibir
durumadeceksiniz,hakikatendibevuracaksnz.Burnunduvarasrtldan,Eyvah!Artk
bakabireybulmamlazm,budilbenikurtarmyorhaligelecekmuhtemelen.Ozaman,
alternatifdilinsolunennemliprogramolmaslazm.Kltrelkimliklermeselesinigzard
etmedennkoalanhernekadarkapitalizminiineyaradysadabirzgrlktalebiydi
snfsalolannyenidenkonuulabileceibirdilolmaslazm.Belkidebusunulanakaryenibir
cemaat,btnhikyelerimibarndrabilecek,banascakbiryuvaverecekyenibirevkurulabilmeli.
Veancakyledirenilebilecekherhalde.Cemaatiyenidenyorumlayabilir,bakaekilde
kurgulayabiliriz.RichardSennettgeliyoraklma,rnein,kentiyenidenbiraradayaamannbir
modeliolarakdnebiliriz.Benihemanonimletiren,gelenekselcemaatimdenkurtaran,amabir
yandandabtnokarmaklniindebanayenibirkimlikverenkent.Biraradaolmalar
paradoksalgibigrnenkentvecemaatkelimeleriberaberdnlebilirse,siyasal
tahayylndenalabilir.Moderniteninbizerettii,kentleerekcemaatten
kurtulacamzd.Ocemaattenkurtulabilirizama,kenttedebakatrlkurguladmzcemaatle
beraberdnebiliriz.

Ulusdevletinhayalininzdeletiierkeketemsillerin,sembollerinkmesiylebirliktetoplum
alttangrnmeyebalyor.Ancakbugrnentoplum,seklermilliyetiliinngrd
rasyonel,eriltemsillerinhegemonyasaltndazaptraptaltnaalnantoplumdeil.(...)
zerinesrdcilaatlaynca,altndanbtnkadnslylatoplumkyor.Veognekadar
FerhatKentel,MeltemAhskaveFratGenleMilliyetilikzerine
Sylei:Sirendemen



Say#1


68

kendiniheperkekolarak,erkekliksembolleriylerenmiolantoplumkadnslnfarkediyor
diyorsunuz.Bukadnlamahalinibirazaarmsnz?

Kentel:Ulusdevleteriltemsillerlekendiniyenidenretenbirideolojiyse,buideolojininaldher
darbe,onunerilliinizorasokuyor.DeminkonutuumuzbizTrklerhepkteyleryapyoruz
yaknmasrnein,gveninikaybetmiolmakdemek,halbukierkekkendinegvenendir.
Milliyetilikartkgvenvermektenkyor,hayatnkarmaasokdahagrnrhalegeliyor.Artk
herkeskarmak.Milliyeti,erkekiideolojibakmndanbukadnlkhalinetekablediyor.Millet
kadnlayor.Erkekliklezdelemibirtoplumdanfarklolarak,kolaycaalayan,gerektenak
olan,duygularylakonuan,bazensessizveitaatkr,bazenlklaisyaneden,yalvaran,
kendisiyleelien,kadngibibirtoplum.Nasl,gemiimdedindarlm,gelenekselliimi,etnik
durumumuunutmamvazedildiysemilliyetiliktarafndan,aynzamandakadnlmdaunutmam
vazedilmiti.KemalistTrkkadndabuvatanagrbzocuklaryetitirecekerkekbirkadndr.
Amabugn,bukarmaklkta,herkeskrlgan,herkeskadngibidavranyor.Birtaraftan,okiyibir
ey;erkeklerkadnlkhalinideneyimliyorlar.Amaaynzamanda,kendiiimdeistemediimbirey
karmakyor.Toplumkadnlarken,milliyetilikdedahafazlaerkekleiyor,kendikendiyle
mcadeleederhalegeliyor.

Aratrmayabaladnznoktayla,yaynlanmasarasnda,zihnenveruhenbirfarkllk,baknzda
deiiklikleroldumu?

Ahska:Temsillerinnekadarnemliolduunufarkettim.Bu,snfsalatmalarn,iktisad
yaplarnnemsizolduuanlamnagelmiyor,amadilmeselesinin,tahayyln,kalplarnnekadar
nemliolduunudndmaratrmannsonunda.Tahayylnoluturulmasmeselesinin
aydnlarlailgilibiryandavar,iktidarkart,muhalifbirtopluluktahayylnnyaratlmasndaok
bocaladmzdnyorum;akademikaratrmalardakitahayyller,basndaoluturulan
tahayyllerdebunadahil.Benalternatiflafnokbenimsemiyorum.MarxnRugeyeyazd
birmektuptaydgaliba,dnyayanasldavranmasgerektiiniretemeyizdiyordu.Sonuta,
tarihselolarakkarmzakanmcadeleleriniindenbireletiriretmek,onlarniindekianlam
farklbirekildegstermekdurumundayz;toplumsalkesimleremcadelenidurdur,itesana
gerek,onunkarsndadizkdiyemeyiz,yenidnceekillerinisfrdanyaratamayz.Bu
aratrmannbirnemidebuoldubenimiin:eitliifadelerinaltndakiaraylargrebilmekve
oralardanfarklbirdilinhayalinikurmayabalamak.

Gen:Meltemlefarklkelimelerleifadeetsekde,okfarklbiryerdedurmadmzkansndaym;
benalternatifbirtahayylntamdabutecrbeiindenkacandnyorum.Belkide
toplumsaltecrbeninneminivurgulamakasndankartbirtahayyldemekdahadoruolur.
Aratrmayabalarken,birsosyalbilimlerrencisiolarak,tecrbeyisahiplenmekgibiafili,ama
neanlamageldiinibugndenbaktmdatamolarakzemediimlaflarediyordum.Kafamda,
memleketinokmilliyetiolduu,buglmilliyetidamarnokrahatszedicibireyolduu
dncesivard.Amaaratrmasrasnda,milliyetiliinilkandagrldkadargl
olmadn,hereyitutamadnanladm.Alternatifbirtahayylnularnitebututamamahali
sayesindeyakalayabileceimizkanaatindeyim.LeonardCoheninpekgzelsylediigibi:Her
eydebiratlakvar/Bylegirerierik.

Kentel:Milliyetiliinnekadarkarmakolduunugrmeninbenimiinsiyasalsonucuuoldu:
Btnbugrdklerimize,bunlarndndrdklerineramen,hattabunlarlaberaber,umudum
artt.Belkipoplistgelebilirama,benimdeiindeolduumbutoplumaacmaduygusuolutu.
Hakikatenbukadaracklbirtoplumlakarlaacamdnmyordumakas.Sertbirtakm
insanlarbekliyordum,halbukiosertliklerinarkasndainanlmazkrlmlklar,aresizliklervar.
Bylebirhaleancakkendiniyenidendnenbirsolcevapverebilir.Bupotansiyelolaanstbir
ekildevar.nsanlarkonumakistiyorlar,solbusesleriduymal.Netrenkler,keskinayrmlar
ortadankalknca,aradakiiiegeileri,karmaaygrmek,bukarklkhaliylekonuabilecek
dilin,buhallerigrebilecekyenibirsoldilolabileceinidndrd.Solun,iineyenibirtakm
unsurlarkatarakyenidendoabileceibayamhimbirpotansiyelolduunudnyorum.Bu
dabendeumutyaratyor.Butoplumlaberaberdirenmeumudumubeslemegcnbuluyorum.

Exception[stisna]
SrbistandaGenKosovalSanatlarSergisiVakas
JelenaVesi,DuanGrlja,VladimirJeriVlidi



Say#1


69

Bu blmde Exception Contemporary art scene of Prishtina [stisna Pritine Gncel Sanat
Sahnesi] balkl sergi ve bu serginin ubat 2008de Belgradda vahi bir biimde alma(ma)s
vakas ele alnyor. Sergiyle aayukar ayn zamanlarda yerel Kosova liderliinin Srbistandan
bamszln ilan etmesinden hemen nce ve sonrasnda patlak veren kitlesel siyasi frtnann
glgesinde kalan bu olay, Belgradn eletirel sanat ve aktivizm sahnesi diye
tanmlayabileceimiz evrelerde bir dizi mitsel yananlamlar kazand. Bu blme aldmz
metnin amac, byle bir olayn ortaya kmasna katkda bulunan koullar ve kmelenmeleri
incelemek, tm bu olanlarn tam olarak ne anlama geldiini anlamaya almak ve dourduu
sonular analiz etmek. Yaymlanmasnn hemen ardndan eyrek milyon defa tklanan bu video
klibinuandaeskiYugoslavyadiyebilinenblgedeyaayanadatoplumlarniindebulunduu
koullar hakknda ok ey syledii kanaatindeyiz (bu videonun yeni bir versiyonunu buraya
yeniden ykledik. Burada, yaratcsnn bir nevi savunmasn yapan bir aklamann ngilizce
evirisi bulunuyor. Bu metni okumak iin more infoya tklayn.) Videoda bulunan tek tk
konumalar Srpa, fakat grntlerin oradaki toplumsal gerilimi ve gei halindeki bir
toplumunzmszbulmacasilegnmznkreselkapitalizmininperiferisiolarakalglanan
eyi normalize eden bir ara olarak kimlik politikalarnin kararszl iine skm kk
bireyinaresizkonumunuanlatmayayettiineinanyoruz.
Aada, bu sergiyi evreleyen olaylarn bir kronolojisini ve konuyla ilgili stisna vakasnn
ardndanyaplankimitartmalaraverilentepkilerideierenbazlinklerbulabilirsiniz.

JelenaVesi,DuanGrljaveVladimirJeriVlidi

SergilemePolitikalarveGncelSanattaUlusalTemsilinSorunlar
JelenaVesi

DrtPerdeveBiriftorap
VladimirJeriVlidi

stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja

Exception[stisna]SrbistandaGenKosovalSanatlarSergisiVakas
JelenaVesi,DuanGrlja,VladimirJeriVlidi


Say#1


70

OlaylarnKronolojisi:
Hazrlayan:MarkoMileti

22

Ocak2008

Belgraddan Kontekst ve Novi Saddan Napon adl STKlarn dzenledii stisna Pritine Gncel
SanatSahnesiadlsergininNoviSadVoyvodinaadaSanatMzesindeal

25

Ocak2008

Srbistan Demokratik Partisi (DSS) ile Srbistan Sosyalist Partisinin (SPS) belediye komitelerinin
yan sra Kosovadan Atlan ve Tahliye Edilen Srplar Dernei, Belediye yetkililerinin sergiyi
kapatmalarn talep ediyor, yoksa medyada da duyurmu olduklar gibi sergiyi kendilerinin
kapatacanbildiriyorlar.AyngnDrenMaliqininFacetoFace[YzYze]adliipekokmedya
organndamaniplasyonaracolarakkullanlyor.

ubat2008

Bakanlkseimlerininikincituruyaplyor.DemokratikPartinin(DS)adayBorisTadiseiliyor.

6ubat2008

stisna sergisi, Belgraddaki Kontekst Galeriye tanyor. Ar sac Oteestveni pokret Obraz
[Vatansever Hareketin Onuru] tm vatanseverlere serginin almasn engellemek zere web
sitesindenveeitlignlkgazetelerdenaryaplyor.

ubat2008

3pm:Polis,sergiorganizatrlerini,pekokargrubunsergiyibaspalengelleyecekleriniilan
ettiklerinisyleyerekuyaryor.
6pm:Sivilkyafetleriindebirkadzinepolisgaleriyeveevresokaklarageliyor.
6.15 pm: evre sokaklara, ar gruplarn galeriye yaklamalarn ve girmelerini engellemek zere
poliskordonlarkuruluyor.
6.40 pm: Kimlii belirlenemeyen bir kii, galeriye girmeyi ve Dren Maliqinin Adem Jashariyi
resmeden iinin baz ksmlarn yrtmay baaryor. Su orta eserin tamamn paralayarak
grevitamamlyor.
6.50 pm: Organizatrler, paralara ayrlm ii olduu yerde brakarak ala devam etme karar
alyorlar.
7.05pm:Alkonumalarbalyor.Kratrlerinilkbirkacmlesinardndanoradabulunanayn
zamanda bir ressam ve Srp Sanat ve Bilim Akademisi yesi bir vatansever elinde tuttuu ta
sallayarak organizatrlere hakaret ediyor ve konumay kesiyor. Ona birka kii katlyor,
aralarndayanndaikiocuuolanbirkadnvar,ocuklarnterristiptarsanatnatkrmeleri
iinorayagetirmi.
7.15pm:Organizatrlerpolisin,aladevamedebilmeleriiinmdaheleetmesiniistiyor.Olayda
yetkilipolismemuruinsanlarnifadezgrlklerinkstlayamayacaklarnsylyor.
7.20 pm: Polis organizatrlere al durdurmalarn, zira artk etkinliin gvenliini
salayamayacaklarnsylyor.
Daha sonra 11 pme kadar: Organizatrler ve sergiyi grmeye gelenlerin bir ksm bu olaydan
etkilenerek Center for Cultural Decontamination [Kltrel Arnma Merkezi] adli merkezde bir
arayageliyorveWorkersinCulture(RUK)[Kltr ileri]adl birgrupkurarakserginintekrardan
alabilmesiiinkamuyaakbirmcadelebalatmakararalyorlar.

ubat2008

6pm:KontekstGalerinincamkapsvegalerinin tabelaskrlyor.Polisorganizatrlere,gvenlik
gerekesiyleogecegaleridensanatilerinikaldrmalarntavsiyeediyor.

Exception[stisna]SrbistandaGenKosovalSanatlarSergisiVakas
JelenaVesi,DuanGrlja,VladimirJeriVlidi


Say#1


71

11

ubat2008

3 pm: Belgrad niversitesinden renciler Avrupann Alternatifi Yok adl bir protesto organize
ediyorlar.HkmetAByelikanlamasnimzalamazsa,SrbistanBabakanVojislavKotunicann
istifaetmesiniistiyorlar.

13

ubat2008

12 am: RUK, Belgrad Medya Merkezinde, stisna sergisinin aln engelleyen iddet olaylaryla
ilgilibirbasntoplantsdzenliyor.

17

ubat2008

12am:KosovaParlamentosununzelbiroturumundaBamszlkBildirgesiilanediliyor.
7 pm: Fanatik gruplar Belgradda olay karyor, ABD, Slovenya bykelilikleri ile Liberal
Demokrat Partinin (LDP) brolarna ve McDonalds restoranlarna saldryorlar. Pek ok gazeteci
saldryauruyor,dayakyiyor,otuzunzerindekiiyaralanyor.Polisolaylaragecikerekmdahale
ediyor.

20

ubat2008

Avrupann Alternatifi Yok balkl panel Belgrad Medya Merkezinde yaplyor. ou Belgrad
niversitesi profesrlerinden oluan konumaclara, faist rgt taraftarlar szl saldrlarda
bulunuyor.

21

ubat2008

Belgradda,KosovaSrbistandrbalklgsterilerdzenleniyor.Gsterilersrasndavesonrasnda
arsacfanatikgruplarABDbykeliliiileMcDonaldsrestoranlarnateeveriyor,Hrvatistan,
Trkiye ve Almanya bykeliliklerinin yan sra baz yabanc bankalarn brolarn ykyorlar. Pek
ok gazeteci dvlyor, baz dkknlar yamalanyor. ki yzn stnde kii yaralanyor. Bir
kiininldteyitediliyor.Polisgecikerekmdahaleediyor.

28

ubat2008

Polis,rencilerinAvrupannAlternatifiYokhareketinindzenlediiAvrupayaAlanBirPencere
adl toplanty yasaklyor. Bu yasaklamann ardndan bu harekete bal baz kiiler, Slovenya
bykelisiyleberaber,Slovenyabykeliliininkrlancamnyerineyenisinitakyorlar.

Mart2008

Polis, rencilerin Avrupann Alternatifi Yok hareketi tarafndan organize edilen Bir Babakan
Aranyoradleyleminiyasaklyor.

Mart2008

Polis,SiyahlKadnlaradlSTKnnorganizeettiihalkaakUluslararasKadnGnnyasaklyor.
4 pm: Srbistan Babakan Vojislav Kotunica bir basn toplants dzenleyerek Kosova ve Avrupa
ile btnleme konularnda iktidardaki koalisyonda bir fikir birlii kalmadn ilan ediyor ve 5
Mays2008deerkenseimyaplacanduyuruyor.

7
th
ofFebruary[7ubat]gazetesindenevrilmitir,s.9
http://radniciukulturi.net/files/7februar_Glasilo%20Radnika%20u%20kulturi.pdf

Exception[stisna]SrbistandaGenKosovalSanatlarSergisiVakas
JelenaVesi,DuanGrlja,VladimirJeriVlidi


Say#1


72

Linkler:

1. "ExceptionContemporaryartsceneofPrishtinasergikatalou:
http://www.kontekstgalerija.org/pdf_08/odstupanje.pdf
2. RUK!aklamas:
http://radniciukulturi.net/ruk
3. RUK!gazetesi:
http://radniciukulturi.net/files/7februar_Glasilo%20Radnika%20u%20kulturi.pdf
4. Reartikulacijadergisindekansergininkapatlmasylailgilitepkiler:
http://www.reartikulacija.org/RE3/ENG/stateofexception3_ENG_excep.html
5. Rekapitulacija
http://www.msuv.org/publications/rekapitulacija2008/rekapitulacija2008.pdf
6. Kontekstarivi06/07/08
http://www.kontekstgalerija.org/pdf_08/KontekstArhiva.pdf
7. Exception:ContemporaryArtSceneofPrishtinasergisininbaslmasikigrgtan
anlatyorJelenaveVlidininblogyazlar
http://www.labforculture.org/en/members/jelenavesic/blog/theinterruptionofthe
exhibition%27exceptioncontemporaryartscenefromprishtina%27twoeyewitness
accountparti
8. AlkatrazGalerisindekitartma:
http://www.kudmreza.org/alkatraz/arhiv/razstave/2008_04a_eng_kontekst.html
9. Forceoftrauma,SezginBoynikinbirmetni
http://victims.labforculture.org/site/texts/forceoftrauma
10. AdemJasharininPritinedeki12metreuzunluundakiimgesizerine:
http://www.bookcase.com/~claudia/mt/archives/000812.html

Sergiileilgiliyazlar:

1. http://www.cunterview.net/index.php/ArtistsReviews/BelgradeExhibitionEXCEPTION
forcedtoclosebeforeopening.html
2. http://www.newkosovareport.com/index2.php?option=com_content&task=view&id=51
8&pop=1&page=75&Itemid=39
3. http://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSL0716728920080207
4. http://www.osservatoriobalcani.org/article/articleview/9779/1/407
5. http://www.ecopolis.org/statementofsupportforartistsoftheexhibitionexception
contemporaryartscenefromprishtina/
6. http://www.juliagorin.com/wordpress/?m=200902

ngilizcedeneviren:iekztek

!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"((
0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2((
8"&"2-(9"6%:(




Sayi #1


73

xceptloo - oooq Attlsts ftom ltlsbtloe [lsLlsna - rl;Llnell Cen SanaLilar] adli serglyl olu;Luran
flklr, evreleyen l;blrllgl aglari ve kuraLryel du;unce lle l;ler arasindakl lll;kl, bu konuda ;lmdlye
dek sylenenlerln du;undurebllecegl kadar baslL blr mesele deglldlr. konu derken bllhassa
serglnln saldirilarla kapaLilmasi vaka"sini kasLedlyorum. Sz konusu serglnln gerekle;Llrllmeslnln
Lemel moLlvasyonlarindan blrl belkl de, 8elgrad guncel sanaL evrelerlnln, 2000 yilindan sonra
resmen" meydana ikmi; gen ve canli kosova sanaL orLamina duyduklari zel llgldlr. llgln blr
dlger nokLa lse, yerel guncel sanaL orLamlarinin 8aLi 8alkanlar"da byle anlden serpllmesl",
ogu zaman e;lLll yabanci kurulu;lardan gelen nemll mlkLarda para aki;iyla lll;klllydl ve hl da
lll;klll.

1990'larin lklncl yarisinda, 8elgrad'dakl Cuncel SanaL Merkezl'nln kuruldugu siralarda, 5otos Atk
1oplom looo lle Lam da byle blr lll;kl sz konusuydu. Pemen hemen ayni zamanlarda, kosova'da
hayll gell;ml; blr guncel sanaL orLami bulunuyor olmasina ragmen, en gen ku;ak kosovali
sanaLilarin, uluslararasi orLamda boy gsLermek lln 2000 yilina dek beklemelerl gerekml;Llr ve
uluslararasi grunurluk kazanmalari neredeyse sirf koltotstlftooq Jes 8ooJes programlari,
bllhassa da Mlssloq lJeotlty [kayip klmllk] ro[esl
1
sayeslnde olmu;Lur. 5upheslz bu sure dalma
daha genl; blr [eopollLlk gundeme lll;kln olarak cereyan eLmekLedlr ve buradakl gundem de
aLi;ma sonrasi dlye Lablr edllen Loplumlarda, kulLurun, demokraLlkle;me" ve normalle;me"
surelerlnln blr parasi olmak uzere resml olarak grevlendlrllmesldlr. Ancak bylesl [eopollLlk
kisiLlamalar olmasi, durumun (hem 8elgrad hem de rl;Llne sanaL orLamlarinin e;lLll ;eklllerde
aika gsLerdlgl glbl) daha llerlemecl ve zgurle;Llrlcl dlger amalar lln kullanilamayacagi
anlamina gelmeml;Llr.

8ahsl geen kurulu;larin eLklnllklerlyle ayni zamanlarda, 8elgrad sanaL evrelerlnde, kosova'nin
yenl sanaL orLamina ynellk zel blr llgl de bellrmeye ba;lami;Lir. MuhLemelen bu llgl,
gunumuzde mevcuL olmadigi ya da arLik snup glLml; oldugu du;unulen blr ;eye - yanl, clddl
mlkLarda sanaL ureLlmlnln yani sira, hem pollLlk ve mlzahl, hem de yerel ve uluslararasi duzeyde
lyl baglanLilar kurmu; ve rguLlenml; olarak algilanan ener[lk ve gulu blr guncel sanaL orLamina -
duyulan blr Lur zlemle lll;kllldlr. 8u nosLal[l paradoksal blr ;ekllde, 1990'larin lklncl yarisina
dogru, bllhassa 8elgrad (Soros) Cuncel SanaL Merkezl'nln (CSM)
2
eLklnllklerlne ynelml;Llr.
Anla;ilan, sz konusu evrelerdekl egemen baki; aisina gre, 8elgrad guncel sanaL orLami -
CSM'nln son pro[esl olan - 2004 ?ugoslav Cen SanaLilar 8lenall'nln
3
ardindan Lukenml; ya da
en azindan e;lLll ynlere dagilmi;Lir.

1
uuzenleylcllerln - kosova'dakl Cool 8obl losool Ato,tttmolot Metkezl ve Cotsel 5oootlot lobototoott'yla l;blrllgl llndekl
\l1 Coocel 5ooot ostltoso, lpek - Lablrlyle, Mlssloq lJeotlty blrle;lk blr ulusal klmllgln olu;Lurulmasina ynellk glrl;lmlerl
sorgulamakLa ve farkliligin korunmasini savunmakLadir. ro[e ayrica kosova'da yoklugu hlssedllen kulLurel, dllsel ve eLnlk
e;lLllllge dalr sanaLsal blr gerekllk yaraLmayi amalamakLadir. 8kz: hLLp://www.pro[ekL-
relaLlons.de/en/explore/mlsslng_ldenLlLy/lndex.php
2
8elqtoJ Coocel 5ooot Metkezl, sergller, konferanslar, sunumlar, gsLerlmler ve semlnerler duzenleyerek SirblsLan ve
8alkanlar'da sanaL ve kulLur ureLlmlnl gell;Llrmek ve desLeklemek amaciyla 1994 yilinda kurulmu;Lur. Cuncel SanaL
Merkezl, ogu zaman yenl sanaL ureLlmlne buLe saglayan blr yillik sergller" gelenegl olu;Lurmasi sayeslnde, yenl blr
kulLurel Lopluluk yaraLilmasinda ve yenl ku;ak sanaLilarin desLeklenmeslnde ba;ari gsLerml;Llr. Ancak 1994 lle 1999
yillari arasinda SirblsLan'dakl sanaL ureLlml nadlren pollLlk blr yol lzleml; ve ogunlukla oktlf escoplsm - ok sayida
Loplumsal ve kulLurel ;ahslyeLln, yikici blr sosyal orLamla kar;i kar;iyayken maruz kaldiklari uzakla;mak ya da kaLilmak"
lkllemlnl l orLamlara" ekllerek zumlemek uzere Lerclh eLLlklerl, pollLlk konformlzm ve sosyal apaLl arasi blr seenek -
dlye nlLelendlrllen durumda kalmi;Lir [oktlf escoplsm hakkinda daha fazla bllgl lln bkz.: Att lo oqoslovlo 1992-1995,
8elgrad Cuncel SanaL Merkezl, 1996 ve Oo Notmollty. Att lo 5etblo 1989 - 2001 [normalllk uzerlne: SirblsLan'da SanaL
1989 - 2001] - sergl kaLalogu, Mlca, 8elgrad, 2003]. Merkez, 1999'dan sonra, lmqe 1otlbl ve kotomt Okolo'nun
eLklnllklerlyle hayaLa geen alLernaLlf eglLlm pro[eslyle daha somuL blr ele;Llrel-pollLlk dogrulLuya ynelml;Llr. Ckulun
ali;malari, hem eglLlmcllerl hem de grencllerl leren ve ele;Llrel sanaLilar, kuramcilar ve kuraLrlerden olu;an yenl blr
Lopluluk meydana geLlrml;, bylece 2001 yilindan berl eLkln olan ltelom - Iootool fot lmoqes ooJ lolltlcs'ln [relom -
lmge ve ollLlka uerglsl] kurulmasina da yol ami;Lir.
3
?ugoslavya Cen SanaLilar 8lenall, 8l[eka'da (PirvaLlsLan) duzenlenml;Llr, ancak 1990'larin ba;inda sava; ba;ladiginda
vrsac'a (SirblsLan) La;inmi;Lir. kurumun Lemel l;levl yenl ku;ak sanaLilar yeLl;Llrmek ve gen sanaLilari desLeklemek
olmu;Lur. 2004 yilinda gerekle;en uotltleJ (os et) [lslmslz (Penuz)] ba;likli 8lenal, ba;ka konularin yanisira 'perlferlk'
blenaller kavramini ve bu blenallerln sanaL slsLemlndekl rollerlnl lnceleml;Llr. Sz konusu eLklnllk, uluslararasi blr sergl
olarak gerekle;Llren llk ?ugoslav 8lenall olmakla blrllkLe, son ?ugoslav 8lenall de olmu;Lur. vrsac'in yenl kenL yeLkllllerl bu
gelenegl fesheLml; ve kenL sunucularinda yer alan 8lenal webslLeslyle blrllkLe, lnLerneL uzerlnden erl;lleblllr Lum belgelerl
kaldirmi;lardir.
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


74


2000 yilindan, 3 Lklm olaylarinin geLlrdlgl degl;lm"den bu yana, orLam pek ok sanaLinin resml
kulLur kurumlarina glrmelerlne olanak verml;Llr. 8lr yandan, merkez uslerden blrl, son yillarin
yerel sanaL Larlhlnl kurgulama ve buyuk uluslararasi sergller duzenleme l;levlne hlzmeL eden
Cuncel SanaL Muzesl olmu;Lur. CLe yandan, sanaL kurumlarinin ogu, saLilablllr nesne-sanaL,
Llcarl Lasarim, kurum sanaLi ve zlhlnsel eglencelerl leren plyasa-gudumlu blr eklekLlslzml Lerclh
eLml;lerdlr - Calerl 8emounL, Calerl Zvono, Calerl Czone ve e;lLll sanaL ve mulLlmedya
merkezlerlnln benlmsedlgl yakla;im bu olmu;Lur. kootekst Calerl l;Le byle blr baglamda
faallyeLe geml;Llr. ?enl galerlnln llk eLklnllklerlnden blrl, nceslnde CSM 8elgrad'in programinda
yer alan gen sanaLilara ynellk Mangelos Cdulu'yle llgllenmek olmu;Lur. 8u lse, gen sanaLilar
ve yenl gell;en sanaL lle dogrudan me;gul olmakla grevll blr kurum rolu usLlenmek - ya da ba;ka
blr deyl;le, CSM'nln eLklnllklerlnl sembollk blr ;ekllde surdurmek - anlamina gelmekLedlr.
uolayisiyla Calerl konLeksL Loplumsal meselelerle llgllenen sanaLin mekot olarak ne ikmi;Lir.
Ancak bu nokLada ;yle blr soru ynelLeblllrlz: bu kavram, sanaLin, uzla;maci ve LarLi;maci blr
kiliga burundugu Lemslli kamusal alan flkrlnl Lemel alan, blllndlk slvll-demokraLlk
pollLlzasyonundan Lam olarak ne ;ekllde farklidir? 8elkl de Lam da aildigi gun kapaLilan
xceptloo, oooq Attlsts ftom ltlsbtloe serglsl vakasinin anallzl, bu kulLurel-pollLlk yakla;imin
llnde yaLan sorunlarin bazilarini gzler nune sereblllr.

* * *

Sz konusu serglyle sorgulanan Lemel meselelerden blrl, guncel sanaL lle ulusal Lemsll arasindakl
lll;kldlr. Serglnln formu, bellrll blr dlplomasl usulu - yanl kosovali sanaLilarin novl Sad ve
8elgrad'i zlyareL eLmelerl ve kulLurel ve sanaLsal olaylarla llgllenen yerel halkla ali;verl;lerl -
uzerlne kurulmu;Lur. kuraLrlerln yazdiklarina gre, 5ttblstoo boqoo, oyot oocekl oo ytllotJo
olJoqo qlbl, kosovoJokl Atoovot koltotooo ve toplomooo tootmomoktoJtt j...] ltoje, kosovoJokl
sooott, koltoto ve toplomo ozelllkle 5ttblstoo ve kosovo otostoJokl soootsol ve koltotel lll,kllete
oJokloootok tottt,ocok koJto ve etkek sooottlott, kotomctlott ve koltot olootoJo etklo kl,lletl
tokJlm etmekteJlt.
4


Cuncel sanaL dlllnde, ulusal Lemslle dayali sergller, genelllkle yenl eglllmlerln ulusal sanaL
orLamlarinda LaniLilmasiyla baglanLilidir (rnegln eol ltoostz 5ooott, Cooomoz loqlllz 5ooott, vb).
kulLure lll;kln bu ulusal pro[eler, aslinda ulusal fon ve kurumlarin desLeklerlyle ve dlplomaLlk
kulLur Lemsllcllerl ve merkezlerlnln kaLkilariyla, Lepeden" duzenlenml; (bylece ulusal kulLurun
Lemsll edllmeslnln devleLln l;lerlnden blrl oldugunu LeylL eder) olmalarina ragmen, ;upheslz
mllllyeLlllk" ve ulus sorunu" kavramlariyla baglanLili ;ekllde sunulmamakLadirlar. 8u durumun,
kulLurel emperyallzm" eLlkeLlnln yerlnl alan (ve kullanilmasini nceden engelleyen) 8aLi guncel
sanaLinin evrensel dll"lnln devreye glrmeslnln blr sonucu olmasi kuvveLle muhLemeldlr. 20.
yuzyil ulus devleLlerlnln kurulu;larinda yaygin blr fenomen olarak, kulLur her ;eyden nce
uluslarin arasindakl ali;verl;l Lemel aliyordu - sosyallsL ?ugoslavya'da yabanci guncel sanaLin
sunulmasi da siklikla byleydl.

Cunumuzde, farkli formaL ve kapsamdakl LemaLlk ve derleme Lurunde sergller vasiLasiyla
sahnelenen kulLurel ali;verl;ln baglami, ogunlukla uluslararasidir. uahasi bugun uluslararasi blr
sergl yapmak, kulLurun guncelllk anlayi;inin blr Lur dayaLmasidir, sergl, ;ayeL uluslararasi degllse
yeLerlnce guncel" de deglldlr. ?lne de bu uluslararasilik ;emslyeslnln alLinda eskl, blllndlk
sureler l;lemeye devam eLmekLedlr, zlra bllhassa perlferl"den sanaLilar sz konusu oldugunda,
sanaLilarin duru;lari hl Lemelde, ulusal Lemsll mekanlzmasiyla bellrlenmekLedlr. Lvrensel
guncelllk paradlgmasi (kaLilim fonlari neredeyse hlblr zaman sz konusu edllmedlglnden ulusal
klmllklerl nemslz gzuken) 8aLi ulkelerl sanaLilarinin LarLi;masiz ayricaligi olmayi surdururken,
perlferl", Leklllk" olarak gzukmekLe ve bylece okkulLurluluk yanlisi dunya lnsanlari"
lmgeslnl Lamamlama rolunu yerlne geLlrmekLedlr.


4
8kz. kaLalog OJstopooje. 5ovtemeoo ometolcko sceoo ltlstloe / xceptloo. cootempototy Attlstlc sceoe ftom ltlsbtloe
[lsLlsna: rl;Llne'dekl Cuncel SanaL CrLami], Clrl;, vlda knezevlc, krlsLlan Luklc, lvana Mar[anovlc ve Cordana nlkollc, sayfa
19, hLLp://www.konLeksLgalerl[a.org/pdf_08/odsLupan[e.pdf
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


7S



;53,(<*5([S|kt|r|n G|d|n]=(Soko| 8eq|r|, 2001(

8asLko Mocnlk'e gre klmllk ldeolo[lk blr duzenekLlr ve bu nedenle ncellkle devleL
duzenlemelerlnde maddl blr varliga sahlpLlr: ulosol (koltotel) klmllk, Jevletlo sooot olootoo
moJoboleslol me,tolo,ttttt ve olboyetloJe, kotolot vb. qlbl kotomoct oolemletl boklt qostetlt.
A8olo Avtopo kotost qetltml, ve koltotel e,ltllllk oJtoo, koltotletlo ozelle,me ve
tlcotlle,meslol belltll oloJe yovo,lotmt, olmost llqlotlt. Aolo,tloo, e,ltllllk, klmllkletJeo,
osltoJo Jobo qeol, blt Avtopo bokt, otstoJoo qotolJoqo ,ekllyle bobsetmekteJlt. Oyso yoktoJoo
boktlJtqtoJo bet lkl kovtom Jo yootlttct qozokmekteJlt. 19. yozytl mllllyetl eotelektoelletlolo
JestekleJlql folklotlk beveslo soJele,ml, blt e,lJlol ooJttoo blt ooloyt,lo, koltotletlo bomojeo
kotlelet olJoqooo votsoymoktoJttlot.
5
uolayisiyla, xceptloo serglslyle yuruLulmu; (ba;arisiz)
dlplomaLlk eLklnllgln arka planini daha lyl anlamak lln, kosova ve SirblsLan guncel sanaL
orLamlarinin gell;lmlerlne, yalnizca kulLurel klmllk ve ulusal devleL gundemlerlyle lll;kllerl llnde
degll, daha genl; Avrupa baglamiyla lll;kllerl llnde de yakindan bakmamiz gereklr.

kosovali guncel sanaLilar, hem ln;a hallndekl kosova devleLlnln, hem de konunun
zumlenmeslnde yeLklll uluslarusLu pollLlk kurulu;larin, reel pollLlka alaninda mevcuL olan 'ulus
sorunlari'na kavramsal ve Lemslli duzeyde dogrudan yer veren ok sayida l; ureLml;lerdlr.
6
8unun
rneklerlnden blrl, Sokol 8eqlrl'nln, kuuk ArnavuLluk bayraklari La;iyan ve 'luck ?ou' lfadeslnl,
(siklikla denlzclllk l;areLlerl"yle kari;Lirilan) semafor bayrak l;areLlerl slsLeml kullanarak sarf eden
ya;lidan gence siralanmi; blr grup lnsani gsLeren lock oo [SlkLlrln Cldln] adli l;ldlr (2001).


>&?-2%-2(;&-$(*2(+@"(A**2([Arnavut|uk 8ayragi Aya ikti], Lrzen Shko|o|||, 200S

3
8kz. 8asLko Mocnlk, ldenLlLy and Lhe arLs", cootempototy Att ooJ Notlooollsm llnde, der. Mlnna Penrlksson ve Sezgln
8oynlk, Lxl1 Cuncel SanaL LnsLlLusu / Canl 8obl" lnsanl Ara;Lirmalar MM Merkezl, rl;Llne, 2007.
6
konuya lll;kln daha fazla bllgl lln bkz. Sezgln 8oynlk, 1heorles of naLlonallsm and ConLemporary ArL ln kosovo",
cootempototy Att ooJ Notlooollsm, a.g.e.
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


76


Ldl Muka'nin bellrLLlgl glbl, sz konusu l;, sanaLinin llnde bulundugu - blr yanda mllllyeLlllk,
dlger yanda da halkinin uluslararasi pollLlk arenadakl grunmezllgl arasinda siki;Ligi - gu konumu
lfade eLmekLedlr".
7
8lr dlger rnek de Lrzen Shkololll'nln, ayin yuzeylne ArnavuLluk bayragi dlken
blr asLronoL grunLusunden olu;an gulun" monLa[idir (Albooloo lloq oo tbe Mooo [ArnavuLluk
8ayragi Aya ikLi], 2003). Clay" Pazlran 1999'da gemekLedlr - nA1C kara blrllklerlnln kosova
Lopraklarina glrlp sonrasinda da ikmadiklari Larlhe denk du;mekLedlr. AlberL PeLa da konuya
lll;kln e;lLll l;ler ureLml;Llr. kendlsl, karadag'dakl SeLlnye 8lenall kapsaminda, LakLlk eylemle
SeLlnye'dekl Sirp Lllllgl'ne ArnavuLluk bayragi yerle;Llrml;Llr (1be mbossy of tbe kepobllc of
kosovo [kosova CumhurlyeLl Lllllgl], 2004). Sz konusu l;, halk, medya ve sanaL kurumlari
Larafindan sansure ugraLilmi; ve 8elgrad ve rl;Llne'dekl e;lLll enLelekLuel ve sanaLsal evrelerde
LarLi;ilmi;, nlhayeLlnde hem llerlemecl hem de LuLucu olarak degerlendlrllml;Llr. SanaLi yalnizca
blr yil sonra, aslinda mevcuL olmayan kosovot lovllloo lo veolce'l [venedlkLekl kosova avyonu]


7@" B'?-66C(*D(+@"(E"F5?&%3(*D(G*6*/-([kosova Cumhur|yet| L||||g|]= A|bert neta, 2004

lnLerneL uzerlnden blr haber bombardimaniyla LaniLir. 8u medya korsanliginda PeLa, Slsle[
xhafa'nin ArnavuLluk pavyonununda sergllenen l;lnl kullanmakLa, bylece uluslararasi sanaL
camlasinin ArnavuLluk pavyonu ve olasi blr kosova pavyonu arasinda ayrim yapamayi;iyla dalga
gemekLedlr. lusal klmllge lll;kln bu blldlrllere Shkololll'nln (2002) ney oo [Pey Slz] adli unlu
l;lnl de ekleyeblllrlz - sz konusu vldeoda populer halk ;arkicisi SkurLe le[za'nin syledlgl ;arkinin
szlerl ;yledlr: ... ney Avtopo, slze blt mektobom vot { skl Atoovotloktoo blt Atoovot olotok
sotottm { Oqollottm oostllot? { Cotokletlol lyl bllltslolz... { notttlot mtstotz toptoklottmt? { 1om
Atoovotlotto blt votooJo olJoqo qooletl botttltyot mosoooz. { 5tottlott oostl Jo bltlolz! {
kotJe,letlm Jt,ottJo kolJtlot. { kottolt lkl potoyo oyttJtotz ... {

SirblsLanli ya da daha dogrusu 8elgradli zgurluku enLelekLueller, guncel kosova sanaLinda yer
bulan ulusa ve devleL ln;asina dalr sorulari Lemelde bagimsizlik harekeLl" merceglnden lzleyerek,
blr dekolonlzasyon mucadelesl ya da yenl ulus devleLlerln zgurle;me" surecl olarak
yorumlamakLadirlar. Lgemen ldeolo[l ve onun lkl ulu seeneklerl ereveslnde (Lum lfadelerln,
kosova'nin bagimsizligindan yooo mi yoksa ona kot,t mi olduklarina gre degerlendlrlldlgl blr
baglamda), sz konusu l;lerln mllllyeLl" olmakla ele;Llrllmesl busbuLun olanaksiz
gzukmekLedlr. Per ele;Llrl, Sirp mllllyeLlllglnln/vaLanseverllglnln blr yansimasi olarak

7
8kz. hLLp://www.culLurebase.neL/arLlsL.php?1433
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


77

yorumlanacak, l;lerln herhangl blr ;ekllde onaylanmalari lse (en azindan yerel duzeyde) vaLan
halnllgl olarak grulecekLlr.

H"C(<*5 [ney S|z], Lrzen Skho|o|||, 2002


SirblsLanli sanaLilar da, guncel sanaL ereveslnde ve ?ugoslavya'nin dagilmasini lzleyen krlz
baglaminda, ulusal klmllk meselelerlyle ve devleL ln;asi pro[eslyle me;gul olmu;lardir. Ancak
grunu;e bakilirsa, en azindan ele;Llrel sanaL dlye Lablr edllen alanda, muspeL blr yakla;ima daha
seyrek ba;vurmu;lardir. Cott llebt Jle 5etbeo [1anri Sirplari Sevlyor] (1989'dan gunumuze) adli
l;lnde 8asa 1odosl[evlc, 1990'larda yenlden dlrllen ulusal mlLlerln parodlslnl yapmakLa, onlari
SirblsLan devleLlnln egemen ldeolo[lslnln dlni-fa;lzm pollLlkalarinin kurucu unsuru olarak
LanimlamakLadir (bu l;Lekl Cod Loves Lhe Serbs" [1anri Sirplari Sevlyor] slogani, fa;lzm sembolu
olan gamali ha lmgeslyle lll;kllendlrllml;Llr). 8lr dlger rnek lse Mlllca 1omlc'ln, ulusal klmllk
flkrlnl, posLmodern grellllk kulllyaLi ve sanaLi znenln dunya vaLanda;i olarak algilanmasina yol
aan Loplumsal kureselle;me ereveslnde lnceleyen ali;masi l om Mlllco 1omlc [...] l om o 5etb,
lteocb, koteoo, Cetmoo, etc. [8en Mlllca 1omlc [...] Sirbim, lransizim, korellylm, Almanim vs. vs.]
(1998) adli l;ldlr. SanaLi ylne de blldlrlslnde, l;lnln ardinda yaLan Lemel gudunun, mllllyeLlllgln
pollLlk ko;ullarinin, sava;in ve zamanin 8elgrad ldareslnln ;lddeLlnln blr sonucu olarak, hangl
mllleLLen oldugunu dlle geLlrmenln ya da aika sylemenln lmknsizligi ve reddedllmesl
oldugunun alLini lzmekLedlr.
8


CLe yandan, 1990'lardakl kosova mlLlnln Mllosevlc dnemlnde ve sonrasinda SirblsLan'in
mllllyeLl ve fa;lsL pollLlkalarinin sancagi hallnl almasi, bu ulusal mlLl konu alan ve nlhayeLlnde
yenlden canlandiran sanaLsal Lemslllere duyulan llglnln canlanmasiyla sonulanmi;Lir. 1980'lerln
sonunda ve 1990'larin ba;inda kosova mlLl, Loplumsal blrllgln yenl harci olarak sosyallsL

8
uevleL pollLlkasi baglaminda, sanrili blr kolekLlf klmllk eLklsl yaraLan l om Mlllco 1omlc. l om o 5etb [8en Mlllca 1omlc.
Sirbim] blldlrlsl, zbellrlenlm ya da kl;lsel blr selm olma anlamini ylLlrmekLe ve egemen ldeolo[l kulubune glrl; blleLl"
saglamakLadir. lusal ve dlnsel klmllglml alenen reddeLme ynundekl paradoksal Lerclh, ulusal blr klmllgln lerdlgl
paradoksla Lers oranLilidir: ulusal klmllk Lamamen yapay blr urundur, ancak kl;lsel duzeyde ylne de Lamamen dogal ve
zorunlu blr ;ekllde deneylmlenmekLedlr, yanl her cemaaL hayalldlr, fakaL yalnizca hayall cemaaLler gerekLlr." Mlllca
1omlc, SanaLi 8lldlrlsl 1998, 8kz: loslJe/OotslJe, loJepeoJeot ottlsts ftom l.k.oqoslovlo [lerlsl/ui;arisi, ?ugoslavya
l.C.'den bagimsiz sanaLilar], Calerl ZacheLa, var;ova, 2000, sayfa 22
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


78

7@"(I"-+@(*D(A5#-+([Murat'in |m], Dragan Ma|esev|c 1ap|, 1982

karde;llk ve 8lrllk" ldeolo[lslnln yerlnl almi;Lir. 8eel pollLlka aisindan bakildiginda, kosova
sava;inin 1989 yilinda CazlmesLan'da kuLlanan 600. yildnumunde sz konusu mlL yenlden
canlanmi; ve hemen ardindan Mllosevlc Lum gucu kesln olarak ele gelrml;Llr. C zamandan
lLlbaren Larlh, ulusal kklerl Lanimlamada ve ulusal klmllklerl Lemellendlrme"de eLkln blr gu
hallnl almi;Lir. SirblsLan halkinin Avrupa'nin kapilarini" ve PirlsLlyan dunyayi Csmanli lsLllasina
kar;i savunmak lln gsLerdlklerl kahramanca fedakrliklari konu alan eLnlk-mllllyeLl mlL, hayal
urunu ve Larlhe aykiridir ve 1990'larin pollLlkalarinin resml sylemlnde yer alan ok sayida l;Le,
Lam olarak bu ;ekllde bellrmekLedlr.
9
aradlgmaLlk rneklerlnden bazilari, uragan Malesevlc
1apl'nln 1be ueotb of Motot [MuraL'in Clumu] (1982) ve Cl[a lvan[lckl'nln 1he 8ottle of kosovo
[kosova Sava;i] (1983) reslmlerldlr.


8|[e|o dugme (gayri resm| o|arak
kosovka d[evo[ka d|ye b|||n|r) a|bm
kapagi. ugos|av rock grubu 8|[e|o
dugme'n|n yed|nc| stdyo a|bm.
8|[e|o Dugme a|bm kapaginda Uros
red|c'|n n| resm|n| ku||andigi ||n,
a|bm grubun |sm|n| taisa da yaygin
o|arak kosovka d[evo[ka [kosova|i
8ak|re] |sm| ku||ani|iyor. (W|k|ped|a)

9
kosova mlLlnln doksanlar SirblsLan sanaLinda yenlden canlanmasi hakkinda daha fazla bllgl lln bkz: Zoran Lrlc, 8ecycllng
of naLlonal MyLhs ln Serblan ArL of Lhe nlneLles", umelec lotetootloool, 2003
hLLp://www.dlvus.cz/umelec/en/pages/umelec.php?ld1007roc2003cls3clanek
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


79

uahasi, redrag neskovlc'ln kosovo MolJeo [kosovali 8aklre] (1991) ya da edomlr vaslc'ln llool
5olotloo [nlhal zum] (1999) glbl l;lerlyle rneklendlrllebllecegl glbl, posLmodernlzmln eklekLlk
syleml, bu Lemslll yenl lmge" alanina kaydirmak uzere kendl eklm kuvveLlnl kullanmakLadir.
Per lkl rnekLe de yapilan ;ey, kosova mlLlnln, ?ugoslavya kralligi (1928-1943) dnemlne alL
akademlk-senLlmenLallsL Lemslllerl araciligiyla yenlden duzenlenmesl ve kullanima sokulmasidir -
daha somuL lfade eLmek gereklrse, her lkl lmge de ros redlc'ln (1919), eLnlk eplk ;llrln
kahramanlari olan yarali blr ;valye - blr kosova kahramani" - lle sonrasinda sava; meydanina
gellp yaraliya bakan, yre halkindan guzel ve merhameLll blr gen kizi beLlmleyen kosovo MolJeo
[kosovali 8aklre] adli resmlne gnderme yapmakLadir. lmgenln edomlr vaslc'ln l;lnde ugradigi,
sava;in mlLlk Lemslllnl sllerek manzarayi (kosova Lopragini) Lamamen bo; birakan dl[lLal
manlpulasyonunu lncelerken, 1999'dakl nA1C mudahaleslnl lzleyen ve kosova'dakl Sirp nufusa
ynellk eLnlk Lemlzllge" yapilan lmayi grmezden gelmemlz pek mumkun deglldlr. Sirplarin
gldl;lnln ardindan manzaranin lzleylclye bo; bo; bakiyor olmasi, ArnavuL nufusun yok sayilmasi
anlamina geldlgl glbl, Lopraklarin kaybinin melankollk blr resmldlr de, yanl SirblsLan
CumhurlyeLl'nln mllllyeLl devleL ldeolo[lslne her aidan uymakLadir.


G*6*/*(A-%J"2 [kosova|i 8ak|re], redrag Neskov|c, 1991


;%2-&(!*&5+%*2([N|ha| zm]=()*6+(!3#%F+5', Cedom|r Vas|c, 2007
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


80


lakaL pollLlk aidan en akLlf ve l;levsel
seferber eLme gucunu, Zdravko oLra'nin
1be 8ottle of kosovo [kosova Sava;i]
(1989) fllmlnde gruruz. 1arlhsel olgulara,
mlLolo[lye ve slnema kulLurune
aldirilmadan ok kisa blr surede ekllen
fllmln lleLLlgl Lemel mesa[, sava;in
kainilmazligina dalrdlr. Sava;in
kahramanlari, blr Lur kamlkaze-halilar
10

olarak resmedllml;Llr - grunen o kl,
herhangl blr pollLlk gundemlerl
olmaksizin, PirlsLlyanligin onurunu
Musluman kflrlerden korumak ugruna
seve seve ve sorgusuz sualslz lume
ko;makLadirlar. 1999'da, nA1C'nun
SirblsLan'i bombalamaya ba;lamasindan
(kosova lln lklncl sava;" dlye duyurulan
olay) ncekl ak;am ulusal kanalda yapilan
zel yayinla sunulmasiyla, fllmln, Lipki
daha nce 8osna'dakl sava;lara ya da
kosova'dakl ArnavuL nufusun ugradigi
zulme lll;kln kamu gru;unun
bllmlendlrllmeslnde kullanilmasinda
oldugu glbl, dogrudan pollLlk blr ara
hallne geLlrlll;l gzler nune serllml;Llr.
8esml ulusal Larlh yaziminin, 1389 Larlhll
kosova Sava;i'nin pollLlk nedenlerlne ve duzenlne dalr sorulari ele;Llrel blr ;ekllde lnceleme
konusundakl suregelen lnkri, bu mlLln en buyuk ulusal Labular arasina sokulmasina kaLkida
bulunmakLadir.

8u nokLada, kosova mlLlnln ?ugoslav sosyallsL modernlzm dneml - lnformblro'dan (komlnform)
kopmasinin ardindan ?ugoslavya'nin SLallnlsL sosyallsL gereklllk dlkLeslnden zgurle;me ;ekllnl
Lemsll eden kulLurel ve pollLlk pro[e
11
- sureslnce gelrdlgl bllmsel dnu;umlerl de dlkkaLe almak
nemlldlr. Sao aulo 8lenall'nde, ?ugoslav ressam eLar Lubarda yuksek modernlzm" rnegl
olarak kendl 1be 8ottle of kosovo [kosova Sava;i] (1933) serllerlnl sergller. MlL burada
ulussuzla;LirilmakLa ve mazlumun zallme ya da zayifin guluye kar;i mucadeleslnln evrensel
pollLlkalarina Lbl LuLulmakLadir ve mevcuL ldeolo[lk orLamda, sinif mucadelesl ve fa;lzme kar;i
sava;in (yanl ?ugoslav parLlzanlarin daha kuvveLll du;mana kar;i sava;larinin) Laslagi" olarak
okunablllr.




10
?a da gunumuz kkLencller"lnln Lemsll edllmelerlne benzer blr ;ekllde, eskl Lur blr lnLlhar bombacilari mangasi glbl
beLlmlenml; olduklari da syleneblllr: Zallm" ya da lsLllaci" dlye algilanan hasimlara kar;i sava;larinda yeLerll guce sahlp
olmayan, ancak dul"lerlnl fanl degll ebedl" ya;amda alacaklari du;unceslyle, dezavanLa[larini sava;a hayaLlarini
yaLirarak ve glzll" harekeL LakLlklerl kullanarak Lelafl eLmeye karar verml; blr Lopluluk hallndedlrler. aradlgmaLlk blr
dlger rnek lse Csmanli sulLani ve ba;komuLani MuraL'in (Larlhsel blr flgur olan l. MuraL) ldurulmesl mlLldlr: MuraL,
sulLana boyun egmek uzere gelml; numarasi yaparak yanina yakla;an Sirp ;valye Mllos Cblllc (Larlhsel blr ;ahslyeL oldugu
eldekl verllerle LeylL edllmeml;Llr) Larafindan biaklanmi;Lir. klLabi Mukaddes'dekl 5oo emek mlLlnl andiran mlLe gre,
sulkasL mekninda lduruluverllen Cblllc, ncekl ak;am Sirp 8a;komuLani Lazar Larafindan duzenlenen ak;am yemeglnde
PirlsLlyanlik lln kendlslnl kurban eLmeye hazir oldugunu blldlrml;Llr.
11
L[ll[ana 8lago[evlc'ln ne surdugu uzere, sosyallsL modernlzm lfLe degllleme uzerlne kuruludur: blr yanda lkl dunya
sava;i arasi modernlzmlnln, rnegln kaplLallzmln urunlerl sayilan l;levselclllk ve konsLrukLlvlzmln reddedllmesl, dlger
yanda lse bllmcl eklekLlslzm" esLeLlglnde rneglnl bulan SovyeL modellnden alinan mesafe sz konusudur. 8kz. L[ll[ana
8lago[evlc, Plgh Popes, lalse remlses, and 8leak luLure: 1he Case of new 8elgrade", MoJetolty lo u llnde, 8elgrad:
Cuncel SanaL Muzesl, 2000, s. 3

7@"( K-++&"( *D( G*6*/* [kosova Savai], 2dravko Sotra,
1989
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


81


7@"(K-++&"(*D(G*6*/* [kosova Savai], etar Lubarda, 19S3

* * *

Serglnln kuraLrlerlnln ve duzenleylcllerlnln szlerlne gre xceptloo pro[eslnln kulLurel-pollLlk
amalarindan blrl olan SirblsLan ve kosovali sanaLilarin Lani;masi ve ali;verl;l, yerel duzeyde, lkl
Loplumun kendl llerlnde ve uluslarin (aralarindakl) ali;verl;lerl bllmlnde gerekle;mek yerlne,
Lemelde di;arida", szde uluslararasi baglamda cereyan eLmekLeydl. 8lr lsLlsna,1990'larin
sonunda 8elgrad'dakl kulLurel Arinma Merkezl'nde gerekle;Llrllen ve gunumuzde eLklnllklerlnl
surduren kosovali sanaLilarin l;lerlnl serglleyen ve hem sergl mekni hem de muLevazi
formaLindan dolayi 8elgradli yeLkllllerln ulusalci radarlarindan blr ;ekllde kaan lettej serglsldlr.
12

kosova'dakl Lepkller gz nune alindiginda, bu nokLada sanaLi Sokol 8eqlrl'nln anilarindan
bahseLmek yerlnde olacakLir: uozeoleylcllet otstoJoo oostlJt bllmlyotom, omo blz e,ltll totJe
tepkllete bozttltkltyJtk. Amo yloe Je tepkllet ytktct JeqllJl. 8o,tmtzo qeleo eo koto ,ey, blze bolo
yoftost yopt,ttttlmostyJt. ltl,tloeJekl 5ooot lokoltesloJeo blt ptofesot booo blt qozete vosttostylo
komoyo otk blt ,ekllJe yoptt.
13


8olkoolot oJoklt e;lLll sergller
14
ereveslnde, SirblsLan ve kosovali sanaLilar arasindakl
ali;verl;ln kuraLrlugu, Lemelde Avrupa (8lrllgl) enLegrasyon pollLlkasi"na, yanl gerek,
sorumluluk ve uzla;ma" ya da aLi;malarin dogurdugu sonulari sanaL ve kulLur vasiLasiyla a;ma
sylemlne dayaniyordu. MevcuL kulLurel-pollLlk gundeml onaylamak uzere, bu Loplumlarin
geclkml; modernllglne", kulLurel gerl kalmi;ligina ve - Marl[a 1odorova
13
Larafindan

12
rLe[" serglsl Pazlran 1997'de 8elgrad'dakl koltotel Attomo Metkezl'nde duzenlenml;Llr ve burada MagzuL vezglshl,
MehmeL 8ehlull, Sokol 8eqlrl ve besLecl lllr 8a[rl'nln l;lerl sergllenml;Llr. Serglnln kuraLru Shkelzen Mallql, duzenleylcller
de Coocel 5ooot Metkezl, Atk 1oplom looo ve CZku'dlr. (rLe[, ArnavuLa yokottJo, oteJe, Jt,toJo, otekl totofto
anlamina gelmekLedlr.)
13
8kz. Oo Notmollty. Att lo 5etblo 1989 - 2001, [normalllk uzerlne: SirblsLan'da SanaL 1989 - 2001] sergl kaLalogu, MCCA8
2003, sayfa 369.
14
8alkanlar Sergllerl" ;unlardir: lo 5eotcb of 8olkoolo [8alkanya'nin e;lnde], neue Calerle am Landesmuseum
oanneum, Craz, AvusLurya, 2002, kuraLrler: eLer elbel, 8oger Conover ve Lda Cufer, 8looJ & nooey, 1be fotote ls lo
tbe 8olkoos [kan ve 8al, Celecek 8alkanlarda] Sammlung Lssl kunsL der CegenwarL, klosLerneuburg/vlyana, AvusLurya,
2003, kuraLr: Parald Szeemann, lo tbe Cotqes of tbe 8olkoos [8alkanlarin uar CelLlerlnde], kunsLhalle lrlderlclanum,
kassel, Almanya, 2003, kuraLr: 8ene 8lock.
13
Marl[a 1odorova, lmaglnarnl 8alkan, 8lblloteko \\ vek eJltloo, 8elgrad, 2006.
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


82

kavramsalla;Lirilan - Payall 8alkanlar"a zgu eLnlk mllllyeLlllge ve ulusal mucadelelere dalr
grunLuler sellml;Ll. 8u serglleme baglaminda sanaLinin konumu, baglama Lercumanlik
eLme"ye ya da ali;Ligi kulLurel evrenln paradlgma ve sLereoLlplerlnl yansiLip yenlden
yorumlayarak kulLurel farkliliklari beLlmlemeye"
16
lndlrgenml;Ll.

8yle blr yakla;imdan farkli olarak, konLeksL Calerl kendlslnl ba;Lan lLlbaren sanaL akLlvlzmlne ve
pollLlk sanaL eLklnllklerlne ayrilmi; blr mekn olarak orLaya koymu;, e;lLll azinliklarin sorunlariyla
me;gul olan sergllerl vurgulami; ve lezblyenllk ve femlnlzm meselelerlnden, kureselle;me kar;iLi
grup ve pro[elerle l;blrllklerlne ve perlferlnln sanaLini" LarLi;maya uzanan genl; blr yelpazeye
yayilan konulara yer verml;Llr. konLeksL kuraLrlerl, 2008 yilinin llk aylarinda, daha ali;malarina
ba;larken, rl;Llne ve 8elgrad'dan bazi kuramci ve sanaLilari leren ve kamusal alanda hlblr
grunur kari;iklik ya da anla;mazlik dogurmayan blr dlzl semlner, LarLi;ma ve gsLerlm
duzenleml;lerdlr. 8u eLklnllkler ayni zamanda rl;Llnell gen sanaLilar serglslne blr glrl;
nlLellglnde olmu;Lur.

kuraLrlere gre, xceptloo serglsl lkl kavramsal blrlmden olu;makLaydi: llkl, kosovolt sooottlotto,
8ottoto eqemeollqloJekl kotesel sooot temslll ve sooot plyosost olootoo ele,tltel moJoboleletlol
letlyotJo, Jlqet bltlm lse toplomsol closlyet ve olosol klmllkletlo sotoolottoo oJokloootok, kosovo
toplomoooo sotoolottylo ve lo,o bolloJe olmo Jotomo (ve Jevletlo boyle blt JotomJo
olmostoto!) sotoooylo oqto,oo l,letl kopsomoktoJtt.
17
Serglnln saldirilarla kapaLili;ina Lepkl olarak
ikan Lum Loplumsal ele;Llrller, hem sergllenen l;ler lle ynelLllml; sorularda, hem de kuraLryel
flklrde zaLen mevcuL oldugundan, buradakl amacim, sergl eLrafinda gell;en olaylari dogrudan ele
almak degll, serglnln kendlslnl lncelemekLlr. Serglnln kapaLilmasinin ardindan, grunen o kl
kuraLrlerln ve sanaLilarin ve aslinda lkl grubun orLak abasi, lkl LarafLan blr Lur kabul gruyordu:
hem fa;lsL rguLler ve devleLln baskici aygiLlarindan, hem de duzgun blr ;ekllde yenlden ailana
dek serglnln lerlglne dalr LarLi;malara yasak" geLlrllmeslnden dolayi durumu kendllerlne mal
eden profesyoneller, lzleylcller ve e;lLll gruplardan.


http:]]www.pavares|aekosoves.com, Artan 8a|a[.

kosova'dakl Cen SanaL orLaminin sorunlarindan blrl ve xceptloo serglslnln de aika gsLerdlgl
mesele, kosova devleLlnln kurulu;una ve yenl ulusal klmllgln olu;umuna dalr sorunlari ele;Llrel
olmayan blr yakla;imla ele alan ve bylellkle de l;slzllk, vah;l" zelle;Llrme ve genel ekonomlnln
uluslararasi bagi; ve yaLirimlara bagimliligi glbl daha acll sorunlardan sakinan ok sayida l;
bulunmasidir. 8u duruma verllebllecek en bellrgln rnek, gen sanaLi ArLan 8ala['in ;emaLlk blr
grup flguru gsLeren medya l;l www.pavareslaekosoves.com'dur
(www.lndependenceofkosovo.com olarak Lercume edllen l;e ;u an erl;lm yokLur): LglLlmcl blr

16
8kz. Lrden kosova, 1he roblemaLlc of naLlonal ldenLlLy and Soclal LngagemenL ln Lhe ConLemporary ArL
racLlce ln Lhe 8alkans, naLlonallsm and ConLemporary ArL" (der.) Sezgln 8oynlk ve Mlna Pennrlkson llnde, sayfa 177.
17
8kz. kaLalog OJstopooje. 5ovtemeoo ometolcko sceoo ltlstloe / xceptloo. cootempototy Attlstlc sceoe ftom ltlsbtloe,
Clrl;, vlda knezevlc, krlsLlan Luklc, lvana Mar[anovlc ve Cordana nlkollc, s. 20
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


83

flgur, kosova'dakl burokraLlk blr mekanlzmanin -nMlk'ln - uluslararasi Lemsllclsl, grencl
flgurlerl de kosova Loplumunun Lemsllcllerl olarak orada bulunmakLadir. 8u sirada saaL 12:44'u
gsLermekLe ve llerlememekLedlr. 8u rakamlar, gelcl blr 8M yneLlmlnln kosova'ya yollandigi ve
blr LarafLan yenl devleLln kurumlarinin olu;Lurulma sureclnln ba;langici olarak grulen, Lekl
LarafLan lse kosova'nin SirblsLan'in blr parasi olmasini daha ayrinLili degerlendlrmeye ynellk blr
karar olarak yorumlanan, dolayisiyla blgenln kalici blr zum konusundakl arada kalmi;ligini"
surduren 1244 numarali 8M kararini Lemsll eLmekLedlr. kuraLryel lddlaya gre kosova'dan ikan
bu nadlr yenl medya sanaLi l;l, rl;Llne'nln ln;a hallndekl" hukumeLlnl du;unmek aisindan
llerlye dogru blr hamle yapmamakLadir - Lek yapLigi olani LoLolo[lk blr Larzda ylnelemekLlr.

Ayrica llLore lusufl - ko[a, AlkeLa xhafa ve nurhan
eha[a'nin femlnlsL l;lerl, femlnlsL zgurle;me
meseleslnln hl ulusal zgurle;me meseleslne siki
sikiya bagli olarak gruldugunu aika orLaya
koymakLadir. SanaLilar, l;lerl bu meLlnde daha
nce LarLi;ilmi;, ncekl ku;aga mensup erkek
meslekLa;larinin kullandigina benzer blr sLraLe[lyl
ylneleyerek, bayrak, amblem ve mar; glbl ulusal
slmgelerl l;lerlnln llne kaLmakLadirlar. Ancak bu
ulusal slmgeler, sapLirilmi; (JetootoeJ) lmgeler"
bllmlnde bellrmekLedlrler - iplak kadinin ulusal
mar;i acaylp blr ;ekllde LersLen sylemesl (nurhan
eha[a, 1be lloq [8ayrak], 2006), gerdek geceslnln
ardindan beyaz ar;afLa kalan kan lekeslnde vucuL
bulan muhafazakrlik ve aLaerkllllgln bayragi
(llLore lusufl - ko[a, Iopoo [aponya], 2006) ya da
ulusalci ve mao Loplumda kadinin dekoraLlf
konumunu zeLleyen, iplak blr lamba-kadinin
glydlgl Lek kiyafeL olan ;orLun uzerlnde yer alan
ulusal-eLnlk lfL ba;li karLal ambleml (AlkeLa xhafa,
8oby uoll/1be Joy Aftet [8aby uoll/LrLesl Cun],
2007) glbl. Cunumuz kosova'sinda kadinlarin
konumlarina ve Lemslllerlne dalr ele;Llrel
LuLumlarina ragmen sanaLilar ele;Llrel
gzlemlerlnl ulus devleL ln;asi ereveslne
yerle;LlrmekLedlrler ve bylellkle paradoksal blr
bllmde ele;Llrmeye ali;Liklari Loplumla ayni
lzglde durmakLadirlar.

uahasi, bu Lur l;lerl ulusal-Lemsll-olarak-sergl baglamina yerle;Llrmek, guncel sanaLin, medya
sanaLi mudahalesl ya da femlnlsL ele;Llrl glbl aralarinin, resml ulusal klmllgln me;rula;Lirilmasina
ynellk pragmaLlk hedeflerle nasil sinirlanablleceglnln yani sira, muhafazakr pollLlkalarin guncel
sanaLi kendl amalari lln nasil Lemelluk edeblleceglnl ve kullanablleceglnl de gzler nune
sermekLedlr. Ancak dunya paradokslar uzerlne kuruludur ve yol boyunca kar;imiza ikan her
paradoksla sava;mak, orl[lnal mesa[in yol aabllecegl Lum sonulari ve glrebllecegl Lum baglamlari
ngrmek guLur. llLore lusufl - ko[a, AlkeLa xhafa ve nurhan eha[a'nin l;lerl, rnegln smurge
sonrasi mucadelede kadinlarin pozlsyonunun Larlhsel blr zeLlnl veren ba;ka blr sergl baglaminda
belkl farkli l;lev greblllrlerdl - ancak bu kuraLryel anlaLida, zgurle;Llrme olanaklari, SirblsLan ve
kosova arasindakl dlplomaLlk ali;verl; programinca ku;aLilmi; oldugundan, sinirli kalmakLadir.


K-?C( I*&&L7@"( J-C( >D+"#( MK-?C( I*&&LB#+"6%(
012N, A|keta khafa, 2007
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


84

8-F-2([Iaponya], I|tore Iusuf| - ko[a, 2006

Ancak serglde yer alan l;lerln bazilari,
ulusal Lemsll sorunlarina ve guncel sanaL
alanindakl genel sorunlara gerekLen de
aika l;areL eLmekLedlr. Lulzlm Zeqlrl'ln
l;l, sanaLinin ulusal klmllk pollLlkalari
gudumunde konumlandirilmasi lle
neollberal kapsayiciligin, ?ln ve ?ang
kavramlari glbl nasil blrblrlerlne uyu;ur,
gu verlr" ve blrblrlerlnl besler"
olduklarini gsLererek, guncel sanaL
alanindakl bu paradokslari ;upheye yer
birakmaz blr ;ekllde gzler nune
sermekLedlr. Zeqlrl, netoes [kahramanlar]
(2003) adli vldeosunda kosovadakl (aLaerkll) ArnavuL Loplumunun erkek uyelerlnln ak;amlarini
;arki syleyerek ve yreye zgu, mandolln benzerl blr algi olan ,otqlo lle eplk kahramanlik
;arkilari alarak gelrdlklerl, geleneksel e;yayla d;enml; Llplk blr ky meknindan blr sahne
sunmakLadir. SanaLi bu l;Le sylenen ;arkiya yenl kahramanlar kaLmakLadir - eklenenler, kosova
guncel sanaL orLaminin unlu lslmlerldlr (bazi lddlalara gre, klml Loplumlarin, CllmplyaL
oyunlarina ya da e;lLll fuLbol ;amplyonalarina vs ok sayida Lakimla kaLiliyor olmakLan
gururlanmalarina benzer ;ekllde, gen kosova Loplumu da blr 8alkanlar serglslne kosovadan
seklz sanaLiyla kaLilmalarindan dolayi ok gururlanmi;Lir
18
). Palk ;arkicilari, kosovali sanaLilarin
kahramanca Lavirlarini, nemll uluslararasi eLklnllklere (ManlfesLa, lsLanbul 8lenall, kassel Serglsl)
kaLilmalarini konu alan, bu yuzden de ln;a hallndekl" kosova devleLlnln ulusal kulLurel gell;lml,
llerlemesl ve modernlzasyonuna blr ;ekllde deglnen eplk ;arkiyi sylemekLedlrler.

Crunu;e bakilirsa, sz konusu l; blr husus uzerlnde daha durmakLadir ve kosovali sanaLilarin
ulusal klmllglnln lkl aidan arasalla;Lirildigini bellrLmekLedlr: llk olarak, ?ugoslavya sonrasi

18
8kz. Sezgln 8oynlk, o.q.e., sayfa 218.

H"#*"6([kahraman|ar], Lu|z|m 2eq|r|, 2003
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


8S

kurulan devleLlerde yenl ulusal klmllklerln ln;asina lll;kln genel eglllm dhlllnde (ba;ka blr deyl;le,
her devleL, ln;asina kaLkida bulunmaya hlzmeL edecek kendl guncel sanaLina lhLlya
duymakLadir)
19
ve lklncl olarak da, sanaLsal l;ln nlLellglnln ve LemaLlk kapsaminin yeLerll olmadigi
ve gklere ikarilan her;eyl kapsayan uluslarasilik" lma[ini gerekle;Llrmek uzere kosovali"
gsLerenlne de lhLlya duyuldugu kotom olotok oloslototost sooot ottomt dhlllnde. Lser uzerlne
yazilan meLln, l;lnde grduklerlme lll;kln olarak, sanaLi Lulzlm Zeqlrlnln kl;lsel duru;unun ne
olduguna dalr pek blr ;ey orLaya koymamakLadir (kendlslnln wblte Mop [8eyaz ParlLa] ba;likli
dlger l;l, 8alkanlardakl aLi;manin zamansiz blr lmgeslnl sunmakLa ve sLereoLlplk Lemslllnln Lum
zelllklerlnl barindirmakLadir) ve (kendllerlnl kosovanin gen sanaL orLamini kapsayici blr ;ekllde
derlemeye adami; olmalari blr yana) bu l;l sergl alanina yerle;Llrlrken kuraLrlerln duru;unun ne
oldugunu ancak Lahmln edebllmekLeylm. Ancak kl;lsel gzlemlm, Lulzlm'ln netoes [kahramanlar]
l;lndekl bu sergldekl l;levlnln uuchampin llssolt [lsuar] adli l;lyle ayni oldugu ynunde olacakLir
- her lklsl de, gelcl olarak yerle;Llrlldlklerl sergl duzenlne ve kurumsal baglama l;areL ederken,
kendl ldeolo[lk l;levlerlnl de ke;federler.

?ukarida bahsl geen netoes adli l;, ulus ya da ulusal klmllk meseleslnln (gunumuz
uluslararasiliginin hegemonlk Lemslll dhlllnde) fazlasiyla uluslararasi oldugunu ve perlferl"den
gelen sanaLinin ulusal klmllglnln, baskin sergl hazirlama modellnde ve guncel sanaL slsLemlnde
zaLen hep lerlldlglnl de gsLermekLedlr. kuraLrlerln serglde Attlst, cototot, motket [SanaLi,
kuraLr, plyasa] blumune bellrgln blr yer ayirmaya ve sanaL slsLemlnln yapisini, hlyerar;llerlnl ve
gu dengeslnl anallz eLmeye karar vermelerlnln nedenl bu olablllr... 8en (ulusal) kulLur Lemslll
kavramini da buraya eklerdlm. xceptloo oooq ottlst ftom ltlsbtloe serglslnln kuraLrlerl sanaL
slsLemlne ynellk ele;Llrllerlnde ogunlukla, Avrupa-ALlanLlk enLegrasyonunda ve 8aLi 8alkanlar
adi verllen blgede kuresel sermayeye zemln hazirlanmasi aisindan kendllerlnce bellrll blr rol
oynayan 8alkanlar sergllerlne odaklanmi;lardir.
?anl kuraLrler ve sanaLilar, 8alkanlar'dakl
aLi;malarin mlLle;Llrllml; ve meLala;Lirilmi;
Lemslllerlnln ureLllmesl konusunda kendl konum
ve gru;lerlnl orLaya koymu;lardir.

Ayrica unlu 8aLili kuraLrlerln yenl ve henuz fark
edllmeml; pazarlari blrer yeLenek kaynagi olarak
ke;feLme rolu meseleslnl de gundeme
geLlrml;lerdlr. 8u konuyu ele alan l;lere rnek
olarak, akup lerrl'nln 5ove Me, nelp Me [kurLarin
8enl, ?ardim Ldln 8ana] adli l;l, Pa[redlnl, lerrl ve
Zeqlrlnln orLak l;l 1be uocles, woltloq fot o
cototot [Amcalar, 8lr kuraLr 8eklerken] ve Alban
Mu[anin ltee oot MloJ [Zlhnlnlzl Czgurle;Llrln]
adli l;l verlleblllr. urlLon Pa[redlnl, 8aLili uzman
kuraLrlerln kosova/8alkanlar/uogu Avrupa
sanaLindakl gucunden bahseLmek uzere
Amerlkanin ulusal slmgeslnl - Sam Amca flguru -
(unlu 8lrle;lk uevleLler Crdusu lln Senl
lsLlyorum" cumleslnl Cuncel SanaL Crdusu lln
Senl lsLlyorum lle degl;Llrerek) kullanirken, akup lerrl de uogu sanaLina yapilan ve kendlslne
gre sanaLinin ununun, meLanin degerlnl kaLlayan eLken olma poLanslyellnl esas alan" yaLirimin
manLigina dlkkaL ekmekLedlr. 1um bu l;ler alLusL edlcl [sobvetslve] onaylama"
20
sLraLe[lslnl
Lemel almakLadir - bu, sanaLinin/akLlvlsLln sosyal, pollLlk ya da ekonomlk blr sylemde rol

19
Lgemen sanaL Larlhlne gre 1990'lar nceslnde kosova'da guncel sanaL yokLu. Crnegln Oo Notmollty serglsl kaLalogu
lln yapilan rporLa[da Sokol 8eqlrl ;yle demekLedlr: Cunumuz kosova sanaL orLaminin arka planinda bence buyuk blr
ba;ari ve ener[l var. 8ulu;malarimizdan blrlnde 8ranko ulmlLrl[evlc'ln sarf eLLlgl ;u szlere Lamamen kaLildigimi da
syleyeblllrlm: kosovolt qeo sooottlot blt oolomJo stftt ooktostoJoo bo,ltyotlot, bo oolott tom qeleoekletlo
boyooJotoqooJoo kottottyot ve tomomeo qoocel olmo kooomooo to,tyot. 8kz. Oo Notmollty. Att lo 5etblo 1989 - 2001
(sergl kaLalogu), Mlca, 8elgrad, 2003, s. 379.
20
lnke Arns ve Sylvla Sasse, 'Subverslve AfflrmaLlon'": Cn Mlmesls as SLraLegy of 8eslsLance", Mosko (L[ubl[ana) cllL xxl,
no 3-4 (98-99), sayfa 6.

7@"(423&"6 [Amca|ar], Dr|ton na[red|n|.
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


86

almasina ve syleml onaylar, sahlplenlr ve LukeLlrken, ayni zamanda onaylananla arasina blr
mesafe koymasina olanak veren blr LakLlkLlr. 1emelden uruLerek onayi kar;iLina evlrmekLedlr.

8u yakla;im eskl ?ugoslavya blgeslndekl ureLlmln buyuk kisminin Llplk blr zelllgldlr ve kavramsal
sanaL deneylmlnl ve onun Lemsll/nesne" ureLmekLen blr LuLum/blldlrl" lleLmeye dnu;meslnl
Lemel almakLadir.
21
8u aidan, sz konusu l;lerln kasLl nalfllklerl, llberal 8aLi weltooscbooooqo
[dunya gru;u] lle zorla zde;le;Llrllmeye meydan okuyan lronlk blr ara olarak Lezahur eder.
SanaLilar 'sanaL orLami'nda, ulusal kkenlerl lslmlerlnden asla ayri LuLulamayan 'perlferlden
zneler' olarak bellrlrler, yanl eyleme lmknlarinin bu bellrlemelerle okLan sapLanmi; ve
sinirlanmi; oldugu syleneblllr.

urlLon Pa[redlnl'nln 5lo [Cunah] adli l;lnl de bu erevede yorumlayablllrlz. vldeo, MunsLerdekl
blr PirlsLlyan klllseslnde gerekle;Llrllml; ve glzll kamerayla kaydedllml; blr eLklnllgl
belgelemekLedlr. SanaLi (urlLon Pa[redlnl) gunah ikarma hucreslne glrmekLe ve papaza gunah
ikarLmakLadir. Cna ali;ilmi;in di;inda, ;yle sorular sorar: 8eo osltoJo Moslomootm, omo
kosovo'Jo Joqmo, blt Atoovot olmooto qooob olop olmoJtqtot slze sotmok lsteJlm. 8lt ,ekllJe
qooob Jeolleblllt ml booo? kafasi kari;an papaz lse ;yle blr yaniL verlr: noytt. Cooob JeqllJlt.
Cooob blz losoolotto keoJl ozqot ltoJeletlmlzle yopttqtmtz ve 1oott'oto emltletloe oykttt oloo blt
,eyJlt. l;ln Luhafi, LersLen glderek de blr sonu ikarablllr ve ulusal klmllgln ve ulusalciligin zgur
lradeye bagli olmadigi ve bu nedenle de 1anrinin emlrlerlyle uyum llnde oldugunu syleyeblllrlz.

* * *

kuraLrlerln, sonrasinda ba;ka pek ok kl;l Larafindan da ylnelenml; baki; ailarina gre,
xceptloo pro[esl ArnavuLluk kulLurunu blr ;ekllde Lanimaya lll;klndlr - dlger blr deyl;le, llk defa
kar;imiza ikacak blr Leklllk"le llgllldlr. SanaL alanindakl bu dlplomaLlk sLraLe[l, Avrupali ve
uluslararasi kurulu;larin pollLlk llkelerlne Lamamen uymakLadir ve sosyal programlarina hlzmeL
eLmekLedlr, sz konusu llkelere gre de kulLur, kulLurel farkliliga" saygi gsLermeyl mumkun
kilmak lln Leklnl LaniLir" ve bylece aLi;manin Laraflari arasinda uzla;ma saglanir". usloq of
coltote ooJ Att lo coofllct kesolotloo lo cootempototy 1lmes [Cunumuzde aLi;ma zumunde
kulLur ve SanaLin kullanilmasi] ba;likli, program nlLellglndekl meLln, guncel sanaLin muzakere
Leknlklerlyle ve kullanim degerl"yle llglll egemen nyargilarin blr gsLergesl sayilablllr. 8u
meLlnde ;yle denmekLedlr: ollLlk gru;meler ve dlplomaLlk eLklnllkler lkl ulke arasindakl
gerlllml azalLirken, ressamlar, muzlsyenler, fllm yapimcilari ve dlger sanaLilar da samlmlyeL ve lyl
lll;kller kurmak uzere Lemaslarda bulunacaklardir."
22


llglnLlr kl serglnln saldirilarla kapaLilmasi ve bu olaya aracilik ve e;llk eden medya saldirisi, byle
blr baki; aisina kar;i koyan olgular arz eLmekLe ve sanaLsal faallyeLlerln kurumsalla;masina dalr
bu Lur blr yakla;imi gerl evlrmekLedlr. 8esbelll xceptloo serglslnde, serglnln gerekle;mesl lln
fon saglayabllecek Lek formaL 'ulusal selm' oldugu lln yle blr yol sellml;Ll - paradoksal blr
;ekllde, serglnln saldirilarla kapaLilmasi lle kkLen reddedllen de, blzzaL byle blr ureLlm
saglama" plaLformu olmu;Lur. MeLnlmlzln ba;ina dnecek olursak, serglnln formuna ve
formaLina, yanl kuraLrun ureLlm duzeneglnde nasil blr yol lzledlglne dalr soruyu ;lmdl yenlden
ynelLeblllrlz. 5ayeL sergl, lkl ulusal kulLur arasinda dlplomaLlk aracilik rolu usLlenmeyecek farkli
ve oLonom" blr alanda sunulacak ;ekllde Lasarlanmi; olsaydi,
23
farkli blr sonu meydana geLlrlr

21
8azi rneklerl, vladlmlr nlkollc ve vera vecanskl'nln (8elgrad) now to 8ecome o Cteot Attlst [nasil 8uyuk blr SanaLi
Clunur?], nlkoleLa Markovlc ve ZsolL kovacs'in (8elgrad) cboose llfe [?a;ami Seln] ve rlmoz novak'in (L[ubl[ana)
xplosloo [aLlama] adli l;lerldlr ve daha pek ok rnek bulunmakLadir. 1um bu l;ler (ayni rl;Llnell gen sanaLilarin l;lerl
glbl), - Lumu, gel; sureclndekl Loplumlardakl sanaLsal ureLlme e;llk eden fenomenler olan - sanaLLa pazarlama
LakinLisina, kendl kendlnl saLmaya ve lll;kller kurma saplanLisina kar;i lronlk duru;larini lfade eLmek uzere benzer blr
sLraLe[l kullanmakLadirlar.
22
MeLln ;u an erl;lleblllr gzukmemekLedlr - ya da hlblr arama moLoruyla bulunamamakLadir.
23
MevcuL durumda kuraLrler sanaL alanini Lamamen farkli blr ;ekllde ve Lemsllcl pollLlkalarla dogrudan
baglanLilandirarak Lanimlami;lardir. 5ooot, bo,ko ,eyletlo yootstto, losoolotto meJyoJo ve potlomeotoJo komoyo otk
,ekllJe kooo,olmost qetekeo, qeml,, ve qelecekte bo olooJo bltllkte vot olmok meselesl bokktoJo kooo,toklott blt olooJtt
ve ozoeletlo keoJlslol blteblt llqlleoJltlt. 8kz. kaLalog OJstopooje. 5ovtemeoo ometolcko sceoo ltlstloe / xceptloo.
cootempototy Attlstlc sceoe ftom ltlsbtloe, Clrl;, vlda knezevlc, krlsLlna Luklc, lvana Mar[anovlc ve Cordana nlkollc, sayfa
19.
!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


87

mlydl, ya da daha verlmll blr LarLi;ma alani aar miydi? Crnegln blgedekl Lum sanaLilarin orLak
sorunlarini Lemsll eden ve geLlglmlz on yillarda heplmlzln Lanik oldugu ulus ln;asi meselelerl de
dhll olmak uzere, perlferldekl blgeler"de kulLurun yerlnl ve rolunu ele alan ele;Llrel l;lerln
sergllenmesl (bylece de serglnln Leklllk" degll aynilik" llkesl uzerlne kurulu olmasi) farkli
eLkller dogurur muydu?

Cellnen nokLadan bakildiginda, yle olablllrml; glbl gellyor. xceptloo serglsl ok somuL ele;Llrl
poLanslyellerl barindiriyordu, ancak bu Lur sorularin kamunun lncelemeslne ve LarLi;masina
sunulmasi lmknini eLkln blr ;ekllde engelleyen, serglnln formaLiyla llglll selmdl. xceptloo
serglsl, formaL olarak sanaLsal orLamin ulusal Lemslllnl seerek, kapsamini kosova'nin bagimsizligi
konusunda yooJo, yahuL kot,tt olmakla sinirlami;, bylece de teel polltlko alanindakl mevcuL
seeneklere ve bu seeneklerln mevcuL Loplumsal kuLupla;malarina dalr verlll ereveyle uyumlu
blr yere oLurmu;Lur. 8u bakimdan, yerel baglamda beklenen gldl;aLi LeylL eLmekLen ba;ka blr
geLlrlsl olmami;Lir: blr yanda ArnavuLlara ynellk Sirp fa;lzmlyle, dlger yanda da kamusal olarak
lfade eLme hakkini da leren lnsan haklari pollLlkalarinin lhlallnln kinanmasiyla kar;i kar;iya
kalinmi;Lir Cysa sanaLin grevl, daha genl; du;unmek ve egemen kulLur pollLlkalarinin dayaLLigi
verlll seeneklerln di;inda elbeL bulunabllecek 'ke;fedllmeml; olanaklari' ke;feLmekLlr.


7@"(O'-$" [Ima[],(N|ko|eta Markov|c


8u res|mde grdgmz (Arnavut bayragi "mdaha|es|n|n" a|tinda), G*6*/-(G-@#-'-2&-#.(>2.+.(ad|i, 1910
yi|inda akadem|syen orde Iovanov|c tarafindan Sirb|stan'in merkez|ndek| krusevac ehr|nde yapi|an
heyke||n b|r reprodks|yonudur. neyke| t|p|k b|r smrgec| B3*&"( J"( K"-5P( >#+( nesnes| rneg|d|r ve
m||||yet| romant|zm ge|er| tair. 2003 yi|inda sanati N|ko|eta Markov|c bu resm|n kopya|arini b|r ser|
ha||nde b|r ga|er|n|n duvar|arina asmayi nerd|. kosova kahramani 8osko Iugov|c'|n (Sirp ep|k ||r|nde
"kosova Savai" dngsnden a|inan b|r karakter) bayragi yer|ne Arnavut bayragini ku||andi. Sz konusu


!"#$%&"'"()*&%+%,-&-#.(/"(0123"&(!-2-++-(4&56-&(7"'6%&%2(!*#52&-#.((
Ieleoo veslc



Sayi #1


88

etk|n||k N|ko|eta Markov|c'|n dogdugu eh|r o|an krusevac'da atigi b|r k||se| serg|yd| fakat krusevac
U|usa| Mzes|'n|n d|rektr tarafindan |pta| ed||d|. Ayni eser, en| nersek'de (karabag) dzen|enen "37th.
W|nter Sa|on" [37. ki Sa|onu] ad|i serg|de de sorun yaratti. Serg| kratr 8ran|s|av D|m|tr|[ev|c serg|ye
"po||t|k arti deger ve eks|k sanat" |eren b|r baki|a yak|amak|a su|andi ve sonu o|arak kratr|k
grev|n| birakti. Do|ayisiy|a bu yaziyi "Sirp-|ik" ve "Arnavut-|uk" ve her |k|s|n|n de yce|t||mes| arasinda |k|
ba|i b|r hayvana benzer b|r |||k| kuran b|r sanat eser|y|e b|t|r|yorum. 8u eser hem m||||yet| |mge|er
|er|yor hem de sosya| o|arak anga[e sanat prat|g| |er|s|nde b|r baka baarisiz "d|p|omat|k yak|aim"
rneg| o|uturuyor.





lnglllzceden evlren: Culln Lklncl


!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
)1/('2+#%3'#+4%



!"#$%&'%


()%


kuuk blr bllmeceyle ba;layalim.
8lr pollLlkaci neden blr sergl asin?

A. unku parasini verlr aarim dlye du;unuyordur.
A. unku bu l;Len blr ikari olacagini du;unuyordur.
A. unku bu yapabllecegl blr l;Llr.

ve dogru cevap... A!

LveL, yapablllrlz," du;uncesl, belkl kuzey SirblsLan eyaleLl voyvodlna Czerk 8lgesl ba;kenLl novl
Sad'da, kosova rl;Llne'den gen sanaLilarin xceptloo" [lsLlsna] ba;likli serglslnl, ama kararini
kl;lsel olarak alirken zamanin LyaleL Meclls 8a;kani 8o[an kosLres'ln Lerclh eLLlgl duru; olmu;
olablllr. 8elkl de organlzaLrler ve yapimcilar onu bu serglyl amaya daveL eLml;Llr, blldlglm
kadariyla bu keslnllkle mumkun. 8unu sylerken kafamda zelllkle voyvodlna Cuncel SanaL
Muzesl ulrekLru Zlvko Crozdanlc Cera var, kendlsl degl;lk pro[elerln kamuoyunda
duyurulmasinin blr araci olarak kamuoyunda skandallar" ve can sikici durumlar" yaraLmanin
faydasina barlz blr ;ekllde lnanir. ?a da belkl 8ay kosLres kendl kendlne bu karari almi;Lir veya bu
serglnln yapilmasinin gerekll blr ;ey oldugu ynunde blrllerl ona Lavslye veya LallmaL verml;Llr,
Le yandan, burada ne glbl ikarlar sz konusu oldugu gerekLe nemll degll. Cnemll olan bu
serglyl yapmi; oldugu geregl ve serglnln (epey) Lahmln edlleblllr sonulari... AkLlf blr blge
pollLlkacisi olarak kosLres bu sergl baglaminda kendlnl ve kl;lsel slyasal gru;lerlnl veya kendl
guncel sanaL zevklnl Lemsll edemeyeceglnl blllyor olmaliydi, haLLa (o sirada ba;kani oldugu)
voyvodlna Mecllsl'nl dahl (sadece ve sadece burokraLlk anlamda olmanin di;inda) Lemsll
edemezdl, zlra Meclls bu sergl aildigi sirada muhallf slyasal bloklar arasindakl kavgalardan dolayi
parampara olmakLaydi ve (her zaman oldugu glbl) l;levslz hale gelmenln e;lglndeydl, dolayisiyla
bu serglyl aarken Lemsll eLLlgl sadece kendl slyasl parLlsl voyvodlna Sosyal uemokLarLlar 8lrllgl
(LSv) ve onun en buyuk sLraLe[lk muLLeflgl, somuL" slyasl blr blok olan uemokraLlk arLl (uS)
olablllrdl belkl. Clayin zamanlamasina bakLigimizda, her ;eyln 2008 Ccak ayinda oldugunu
gruyoruz, yanl (hep oldugu glbl) epey areslz ve klrll" geen selm kampanyasinin Lam
gbeglnde ve SirblsLan 8a;kanlik selmlerlnln (blr sonu ikmayan) blrlncl ve (o zamanlar
sonucundan ok ku;ku duyulan) lklncl Lurunun arasinda. kosLres'ln Lemsll eLLlgl A8 yanlisi" slyasl
blok, llk Lurda, llderllglnl 8adlkal arLl'nln yapLigi mllllyeLl sagci slyasl blokla neredeyse ayni
oranda oy aldi (bu yuzden lklncl oylama" yapildi). ve dnek eyaleL" kosova Lam o sirada,
mevcuL (orLalama Sirp pollLlkacilarindan daha lyl" veya daha kLu" veya yle veya byle daha
me;ru" olup olmadigini sylemek lln blr sebep olmayan) Lemsllcllerl" kanaliyla, lkl hafLa llnde
bagimsizligini" llan edeceglnl blldlrdl. Medya kosova SirblsLan'dir" ;larini daha o zamanlar
kurmaya ba;lami;Li, bazilari, geml;Le pek ok defa yapLigi glbl lnsanlari ylne sllah ku;anmaya
daveL edlyordu, bazilari da kosova'yi Lanimayi aklinin ucundan gelren herhangl blr Sirp
pollLlkacinin soyundan gelen 100. ku;akLan kl;llere daha ;lmdlden laneLler yagdirmaya ba;lami;Li
ve medyanin buyuk blr keslml de blrlne haln" demenln olabllecek her Lurlu varyasyonunu son
derece yaraLici blr ;ekllde ke;feLmekle me;guldu...
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)*%


8undan sadece dokuz sene ncekl nA1C hava akini"nin (bu lfadeyl ;yle okuyun: u ay boyunca
SirblsLan'in her gun bombalanmasinin) sembollk (ve mumkun olan Lek olgusal) nedenl" olan
kosova" kellmeslnln Lam da kendlslnln, bu cografyada mllll hassaslyeLln uzun zamandir en
ba;arili dlnamlL flLlll oldugu orLaya ikLi. 8esbelll kainilmaz paLlamaya dogru gerl sayim
ba;lami;Li... 8u Llp Loplumsal blr denge(slzllk) kendlne zgu lnl;lerl iki;lari barindirir, fakaL o
dnem, krlLlk nokLaya ok yakindik ve bu meseleyle lll;klll herhangl blr ;ey, lsLer kuucuk" lsLer
mar[lnal" olsun, zlnclrleme blr reakslyonu ba;laLablllr glbl gzukuyordu.
8ugunden geml;e bakinca blllyoruz kl Lelaffuz dahl edllemeyen" ;ey oldu ve kosova'nin
bagimsizligi, sz eLLlglmlz gunlerden blrka hafLa sonra 17 5ubaL 2008'de llan edlldl, medyada bu
meselenln yansimalarina dalr zeL blr bllgl vermek aisindan, 892.neL ar;lvlnden o gunlere alL,
dnemln medyasiyla llglll paradlgmaLlk oldugunu du;undugum blrka man;eL vermek lsLlyorum:
60to ozetloJe yotolt vot, 5loveoyo 8oyokellllql solJtttyo oqtoJt - A8u ve A8olo kosovo
polltlkolottoo kot,t Jozeoleoeo qostetllet sttostoJo eo oz J0 polls, J0 slvll yotolooJt.
5ttblstoo, kosovooto boqtmstzltk llootot llqo ettl - Mllletveklll vojlslov kostoolco boqoo oloso
sesleoetek etolk Atoovotlotto tek yoolt olotok kosovooto boqtmstzltqtot lloo ettlkletlol bllJltJl.
tolk Atoovotlot kosovooto boqtmstzltqtot lloo ettl - Atoovotlot boqoo Avtopo sootlyle 15.00Jo
tek yoolt olotok 5ttblstoo eyoletl kosovooto boqtmstzltqtot lloo ettl.
A8u oloyt koyJo Jeqet bolJo, kosyo llooto lptol eJllmeslol lstlyot - Ametlko 8ltle,lk uevletletl,
kosovolt Atoovotlotto tek yoolt boqtmstzltk llootot koyJo Jeqet bolJo.
8M Ck yotto ocll toplootyot - 8ltle,ml, Mllletlet Coveollk kooseyl yotto kosovoyt qoto,mek ozete
ocll olotok toplootyot.
8osb kosovoJo ,lJJet olmosto Jlyot - A8u 8o,koot Ceotqe 8osb, kosovoJo ,lJJetlo
eoqelleomesl llo motteflkletlyle l,bltllql yopocoqtot
soyleJl.



+,-,.%"/0"1$.2"%#,-#,-3%4%5"60".7$0%"2"#7"/$%%
89:;17"<%=;097;>%?!@!A%:;77;#3BC;A%,1B%0D63E%<3%F9/;1%%
8"2;>%?G!A%HF%#".7$1$A "6"I$%0D63E%%
%
J32#"%0":K".#"1$
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)'%

kosovoyt llk Atoovotlok ve 5oJl Atoblstoo mt tootyocok?8eto nobet Ajoost, blt ooollze qote
kosovooto tek yoolt boqtmstzltk lloototo, llk olotok bozt Moslomoo olkelet totoftoJoo tootoocoqtot
soyloyot.

ek yoso koyocolot, oloslototost toploloqo 5ttblstoot Jesteklemeye Jovet eJlyot - 8lt qtop ek
yoso koyoco boqoo, kosovooto tek yoolt boqtmstzltk llootoo tepklletlol Jlle qetltJl.
A8ull ooollstlet belltqlo, oyJtoltk blt kosovo tobloso lzlyot - Iobo 8oltoo, kosovooto boqtmstzltk
lloot, 8olkoolotto lstlktottot bozocok Jlyot.




5/6'%$.%-/6'%L+,-%#,-3M%4%G/3.%J"7;N;O.;.%=9<;%!"2O2"%
13/P;73.3.%;6;%
J32#"%0":K".#"1$%Q

lakaL Lum bu olaylardan ncekl blrka hafLalik dneme, rl;Llnell gen sanaLilarin novl Sad'dakl
serglslnln aili;ina dnellm. 8u serglyl ama konusunda Lavslye veya LallmaL almi; olsun olmasin,
kendl pozlsyonunun, durum"un hassaslyeLl"nln ve olasi sonularinin blllnclnde lse 8o[an kosLres
neden byle blr ;ey yapsin? kosLres'ln bu serglyl amasindakl olasi nedenler ne olursa olsun, bu
eylemln onun ve alL oldugu slyasl blogun avanLa[ina veya ikarina oldugu a;lkr, her blr olasilik
nedlr ne deglldlr meseleslne glrmeden, lsLer yapilan yaLirimin dogrulanmasi olsun (voyvodlna
Cuncel SanaL Muzesl devleL ve eyaleL buLeslnden fon aliyor) lsLer bellrll degerlerln LaniLiminin
yapilmasi olsun (byle blr ;ey yapmak son derece Avrupali blr ;ey, degll ml?) lsLer Lemsll eLLlgl
slyasl blogun gucunu gsLermesl olsun (sagcilar ne derse desln, bakin blze, eveL, blz de
yapablllrlz"), blr Lur barlz ikar sz konusu olmasa kosLres bu l;e bula;mazdi.

kl bu da hemen ardindan gelen soruya blzl geLlrlyor gallba: Serglnln yaraLicilari"nin, yapimcilarinin ve
organlzaLrlerlnln, bu pollLlkacinin (veya herhangl blr pollLlkacinin) serglyl amasindan neden blr ikari
olsun?



!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)Q%


R#S.7"/%5"67"1$.%

*****
5lmdl sira, 7 5ubaL 2008 ak;ami kootekst
Calerl'de ve clvardakl sokaklarda olan
blLenlerl (blr kez daha) LarLi;ma vakLl
geldl. C ak;am, xceptloo. oooq kosovo
Attlsts" [lsLlsna: Cen kosovali SanaLilar]
serglslnln 8elgrad'da ba;arisiz olan ailma
glrl;lml ve zelllkle de blr sanaL l;lnln
kasLen Lahrlp edllmesl lle haLirlanacak.
Aslinda bu epey kisa blr hlkye olablllrdl,
haLLa Lek cumlellk blr hlkye. 5yle kl: 8u
serglnin novl Sad'dan sonra 8elgrad'da
ailmasi gereklyordu, fakaL fa;lsL blr llnl
guruh bu glrl;lmln nune geLl, guruh en
provokaLlf olarak grdugu blr l;l
paraladi, serglnln gerl kalan kismi da
derdesL edlllp Loplandi, blr daha asla
ailmamak uzere oradan uzakla;Lirildi."
LveL Lum bu olgular," a;agi yukari
dogru" olablllr. lakaL blz burada sadece
Lami Lamina ne olduguyla llgllenmlyoruz,
bylesl blr bllglnln pek fazla blr anlami
olmazdi, olanlarin neden oldugunu ve
hangl lkLldar kumelenmelerlnln
gerekle;Llrdlglnl anlamaya ali;mazsak
fazla blr l;lmlze de yaramazdi... 8enlm
burada yapmak lsLedlglm ;ey LablaLiyla
kl;lsel blr gzlemlml dlle geLlrmek. 8elkl
blr hlkye glbl dlnlerslnlz, yle de. Cenelde adlandirildigi ;ekllyle blr ele;Llrl veya yorum haLLa
bugunlerde pek gzde olan Lerlmle meLln" olarak degll dupeduz blr hlkye glbl...

R#S.7"/%5"67"1$.%Q%4%
T919<"%!$/5;1B".2$/%#"-$#9/U%T$7$C%VWT%":573:;.3%
1"K7".:$6U%
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)X%


Sayisiz Lekrar Lekrar anlaLimlar ve yorumlardan sonra bu hlkye bazi yerel Loplumsal evreler
aisindan, yanl ele;Llrel sanaL"a veya slvll Loplum akLlvlzml"ne bula;anlar aisindan guncel
sanaL Larlhlne glrdl, Le yandan ylne ayni yerel blgedekl klml Loplumsal evrelerln buyuk
kisminiysa zerre kadar llgllendlrmedl, olaya mudahll olanlar aisindan bu hlkye blr fa;lzm, blr
;lddeL hlkyeslne dnu;Lu veya hukuk devleLlnln olmayi;iyla ve sanaLin zerkllglnln lnkriyla llglll
blr hlkyeye. Claylari gazeLe man;eLlerlnden Laklp eden Loplumun gerl kalan kismi aisindan da
sadece blr haber kirinLisi olarak blr parlayip blr sndu, blr daha su yuzune asla ikmamak uzere.
ek oklari, durumun kendlnl gayeL lyl aikladigini lddla edeblllr - gsLerllere, proLesLo
yuruyu;lerlne alL grunLuler, bagimsizligini kuLlayan kosova, 8elgrad sokaklarinda karga;a ve
yagma, vlLrlnlerln kirilmasi, dukknlarin ve ellllk blnalarinin aLe;e verllmesl, selm sonrasi
olabllecek koallsyon lhLlmallerl kar;isinda Llr Llr LlLreyen pollLlkacilar... ve akliniza gelebllecek
buLun gazeLelerden ve ekranlardan 7 gun 24 saaL benzer lmgeler sagnak glbl yagdi. C zamanlar
lsLedlgl kadar sira di;i ve provokaLlf olsun, sonucu da lsLedlgl kadar paradlgmaLlk ve daha genl;
blr Loplumsal lekLe eLklll olsun bagimsiz blr galerldekl alakgnullu blr sergl medyada blrka
gunden fazla hayaLLa kalamazdi.
Algilani;i ve lfade edlll;lyle llglll ayrinLilara fazla glrmeden serglyl desLeklemeye karar veren
kl;llerden blrlydlm, bazi ailardan epey kusurlu bulsam da. 8u Lur Lemslllerln en barlz
kusurlarindan blrl, rl;Llnell sanaLilarin ArnavuL" dolayisiyla ayriliki" olmakla
zde;le;LlrllmekLen kamalarinin mumkun olmadigi klmllk pollLlkalari" ereveslnde Lemsll
edllmelerl sorunudur. lzleylcllerln lse sadece lkl seeneklerl vardir: 8u serglye gelme nedenlnlz ya
ArnavuLluk davasi"ni desLeklemek ya da Sirp Lopraklarinin buLunlugunu savunmak"Lir... lakaL
her ;ey blr yana sergl profesyonel" blr e; dosL ahbap evresl Larafindan, ylne a;agi yukari o ayni
evrenln uyelerl ve desLekllerl lln yapilmi;Lir ve serglyl evreleyen ki;kirLicilik" serglye sadece
blraz daha fazla kamuoyu llglsl ve medyada grunurluk saglayablldlrdl, kl bu da guncel ele;Llrel
sanaL gz nune alindiginda genelde sifirin alLindadir. LveL, degl;lk sagci gruplardan ve hollgan
eLelerlnden gulu blr Lepkl gelmeslnl, fa;lsL forumlarda ve web slLelerlnde blr harekeLlenme
olmasini, ulLra mllllyeLl cephenln blr kez daha ;lddeLll fuLbolsever kalabaliklari ve sava; sulusu
LarafLarlarini ve yakin geml;Len me;hur gangsLerlerl emellerlne aleL eLmeslnl bekllyordum,
dolayisiyla kendlml son derece gergln blr aLmosfere ve pollsln serL mudahaleslne hazirlami;Lim,
eveL blz buralarda, kamuya aik l;lerlmlzde zor" ko;ullara ali;mi;Lik. 8ylece sergl novl Sad'da
ailmi; ve blr ;ekllde hayaLLa kalmi;Li, yleyse benzer blr durum 8elgrad'da da olablllrdl, ya da en
azindan ben yle du;unmu;Lum.
lakaL esas aili;"a glLmeyl ba;aramadim. Claylarin kronolo[lslne, !elena ve benlm o gecenln
bellrll anlarindakl perspekLlflmlzden, duyablldlklerlmlz, greblldlklerlmlze bakmak lsLersenlz,
olaylarin hemen ardindan yazdigimiz bloq'a gz aLablllrslnlz: ?abanci blr okur olarak, bu adresLekl
llnklerden bu kamuya aik performansin bazi bellrleylcl zelllklerl hakkinda bllgl alablllrslnlz. C
gece, polls kordonunu, e;lLll fkell eLelerl ve dlger engeller"l a;arak nlhayeLlnde galerlye
ula;mayi ba;ardikLan sonra kendl kuuk adll soru;Lurmami yapLim ve bu soru;Lurmaya dayanarak
a;agida anlaLacagim drami kurguladim. 8u dramda u akLr ve blr lfL WalLer 8en[amln orabi
oynuyor. Cyleyse oyun ba;lasin...







!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)Y%


R5/"-%#".2"67"/$%K97;1%09/29.S.S.S%"6"/"0%T9.B301B%Z"73/;O#3%S7"6:"#"%C"7$6$#9/U%
[BBK\]]^^^U#9SBS53U_9:]^"B_[`<a^bcQd"efK0V%

g0;._;%h3/23
8u oyundakl akLrler sahneye lkon" olarak
ikLilar, kendl lmgelerlne gmulu olarak. lklsl
de galerlde ayakLa duruyordu, blrlnln Adem
!asharl Leklnln Llvls resley oldugu
anla;iliyordu. 8lrlnclsl sava;i/a;lreL glysllerl
llnde, ellnde siradan, gundellk blr l;ml; glbl
blr oLomaLlk sllah LuLuyordu, lklnclnlnse
zamaninda Andy Warhol'un resmeLLlgl glbl
uzerlnde kovboy glysllerl vardi, ellndekl sllahi
ekml;, ona bakanlara evlrml;Ll. lklsl de uren
Mallql'nln lace Lo lace" [?uz ?uze] ba;likli
l;lnln blr parasi olarak orayi zlyareL eLmeye
gelml;Ll. uuncu lkon" da !asharl'nln
kar;isina ikarilmak uzere galerlnln nune
geLlrllml;Ll: Sava; ve normal zamanlarin
me;hur sulusu Legl[a. Zamanin SirblsLan
8a;bakani Zoran ulndlc'l ldurmekLen
sonunda hukum glyen ve hapse aLilan Legl[a.
5u blzlm llnl ve ulLra mllllyeLl guruh oraya
Legl[a'nin gerek boyuLlardakl resmlnl blr
geLlrdl, !asharl lmgeslnln sllahli l;gall" olarak algiladiklari ;eyden onlari korumasi lln. Pl
;upheslz, bu lmu; ArnavuL lsyancinin lmgeslnln !asharl'nln kendlsl" olduguna gerekLen
lnaniyorlardi, !asharl de blllnen hlkyeslne bakilirsa, acimasizlik, ;lddeL ve gz kirpmadan l;lenen
korkun clnayeLler konusunda Legl[a'dan pek farkli blrlsl deglldl. !asharl mezarindan horLlami; blr
kez daha Sirplara" musallaL olmu;Lu sankl. Callba onlara gre bu sefer kosova lsyaniyla
mucadelenln deh;eLl guneyde blr yerlerde, daglarda, kuLsal kosova Lopraklari" olarak grduklerl,
fakaL pek ogunun aslinda hl grmeml; olduklari, dolayisiyla sadece agda; mlLolo[lde, 1v
ekranlarinin ardinda ve boyali basinda var olan o yerde degll, 8elgrad'in merkezlnde ya;aniyordu.
PasLalikli blr ;ekllde. uolayisiyla unlformasi ve ;ikir ;ikir sava; nl;anlari, madalyalari llnde
Legl[a'nin gerek boyuLlardakl porLreslnl oraya, bu gulu sulu/sava; kahramaninin oradakl
;eyLan ikarma kampanyasi"na ve o buyuk Lehdldl galerlden ve genel anlamda

G/3.%J"7;N;O.;.%;6;.23%H23:%i"1["/;%;:P31;U%
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)d%

Loplumumuzdan" kovalamaya blzzaL kendlslnln nderllk edeceglne lnanarak geLlrdller. Clu
Adem !asharl'nln lmgeslnln, kosovali pollLlkacilarin resmi bagimsizlik llaninin ardindan SirblsLan'i
l;gal glrl;lmlnl mu[delemek uzere geLlrlldlglne lnanmi; olmalilar. uurum" daha clddl olamazdi:
SirblsLan ku;aLma alLindadir ve llk du;man komando blrllklerl, 8elgrad'in Lam kalblnde
konumlarini almaya yenl ba;lami;lardir. 8ylece ellerlndeklnln en lylslnl oraya gnderdller:
Lllmlzdekl en lyllerl harekeLe gelrerek onlara kar;ilik vermellylz... Legl[a'yi gnderellm!

jC,._,%h3/23%
%
8u dramdakl konumlani;lara gellrsek... 8u
akLr-lmgelerln ba;langi konumlari ;u
;eklldeydl: !asharl ve Llvls galerlde, yuzlerl
blrblrlne dnuk vazlyeLLe ayakLa
durmakLadir, Legl[a lse di;arida
sokakLadir, yuzu galerlye evrllldlr.
Calerldekl bu lkl lmge arasindakl dlyalog
son derece gerglndl: 8u lmgelerden blrl,
kosovali ArnavuLlarin bazilari, ya da buyuk
lhLlmalle buyuk ogunlugu Larafindan,
gayeL ku;kulu da olsa, sllahli bagimsizlik
harekeLlnln kahramani olarak algilanan blr
kl;lyl, Lekl de agda; kaplLallzmln hizli
adimlarla llerleyen LukeLlclllk ilginliginin
ve nlhlllzmlnln buluLsu perdeslnl Lemsll
edlyordu. ?uzlerl blrblrlne dnuk ylece duruyorlardi. llk sllah eken Llvls oldu, durumun farkina
varamayan, dolayisiyla hazirliksiz yakalanan !asharl kar;isinda barlz blr avanLa[i vardi. Sonu
kainilmazdi: !asharl yere yigildi.
Lger lmgelerln Warholesk Larzda resmedllmeslnln, klmln esLeLlk/pollLlk hklmlyeLl" olduguna
l;areL eLLlklerl anlamina geldlglnl du;unursek, belkl de okLan yigilmi;Li" zaLen. 8u ;ekllde
resmedllen !asharl, dogrudan Ll;rLlerl ve kahve kupalarini ve karLposLallari ve akliniza gelen
bllumum ;eylerl boylar, llnde hlsLerlk LukeLlclllgl barindiran pop-mllllyeLlllgln klLle kulLurunun
meLala;Lirilmi; lmgesl hallne gellr. uolayisiyla yere yigilmakla kalmami;, kalinLilari, lmgesl, Llvls
llkesl"nln hklmlyeLlne hlzmeL eLmeye devam eder. kosovali ArnavuLlar farkli olmak" ve kendl
klmllklerlnl bulmak" lln ne kadar buyuk blr arayi; llnde olursa olsunlar, ne kadar mucadele
ederse eLslnler, bu klmllk !asharl'nln bu Lallhslz fakaL (grunu;Le) kainilmaz olan lmgeslnde
sunuldugunda daha ;lmdlden ba;arisiz olmaya ve Pollywood veya vlva Las vegas"in lzdlgl
anlam erevesl llnde, LukeLlcl kulLurun ve pollLlkalarin 1ek dunya Lek du;" ;larinin blr parasi
olmaya mahkm olmu;Lu...

F;/;._;%h3/23%
%
Lger uren Mallql rl;Llne'de l;l uzerlne du;unurken kafasindakl sorunsal, kaplLallzm ve kulLurel
hegemonya ve gel; hallndekl agda; Loplumlar ve ell;kllerl ve konumlari lle llglllydlyse, bu l;,
SirblsLan di;inda herhangl blr yerde bu ;ekllde okunablllr: SirblsLan, bu lmgenln farkli blr anlama
gelebllecegl yerdlr. !asharl'nln blre blr kar;ila;Liklarinda Llvls'l glgede birakabllecegl ve gelcl
olarak zaferle ikabllecegl, anlami"nin daha agir gelebllecegl Lek yer SriblsLan'dir. lakaL ylne
!asharl'nln anlam"inin, Mallql'nln bu lklslnl burada kar;i kar;iya geLlrlrken buyuk lhLlmalle
kasLeLLlgl ;eyden farkli olabllecegl Lek yer de SirblsLan'dir: Llvls arkadan" l; evlrme LakLlklerlne
ba; vurmak zorunda kalmi;Lir, yerel baglamda, !asharl'nln sesslz, neredeyse grunmez eskorLu
glbl grunur, halbukl nceden Legl[a'nin onu pusuda beklemesl ayarlanmi;Lir, bylece !asharl Lam
o nokLada apraz aLe; orLasinda kalacakLir. lakaL Llvls bunu nasil yapmi;Lir? Llvls lle Legl[a
arasindakl bu Luhaf lLLlfak neyln nesldlr ve bu nasil gerek olmu;Lur? Llvls, Legl[a'ya nceden
Lelefon edlp, Merhaba ben Llvls. Aslinda benl sevmedlglnl ve pop lkonu olarak klml yerel
eLnlklerl veya en azindan ;u SLallone denen herlfl Lerclh eLLlglnl blllyorum, ama neyse nemll
degll ;lmdl. (8u nokLada o derln yumu;ak seslyle ;arki sylemeye ba;lar: 5ooo l'll be vlsltloq wltb
k3P;l"O.$.%/31:;A%#,-,%P"73/;#3%2D.,0U%%
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)m%

tbe ooe yoo teolly bote, ooJ l coo Jellvet blm to yoo oo tbe plote, so bete's tbe ploce ooJ tbe
Jote... [?akinda o ok nefreL eLLlgln kl;l lle blrllkLe senl zlyareLe geleceglm, ve onu sana blr Labak
usLunde sunablllrlm, l;Le sana yerl ve Larlhl verlyorum...] (;lmdl Loparlanir, ylne clddlyeLe dner:)
5u !asharl denen herlfl oyalayacagim, bana bakmasini saglayacagim, sen de o sirada arkadan
yava;a sizarsin ve ne yapacaksan yaparsin. 8en orada degllml;lm ve sana Lelefon falan
eLmeml;lm glbl davranman yeLerll, Lamam mi?" 8urada Legl[a'yi yuzunde blr siriLi;la Llvls'l
dlnlerken hayal edeblllrlz, Le yandan bu Llp l;lerde Lecrubell oldugu lln ona her lhLlmale kar;i
;yle sorar: 8unun kar;iliginda ne lsLlyorsun?" ve Llvls cevap verlr: Plblr ;ey. 8enlm lln
zevkLlr. Sadece aradigimi unuL yeLer," der ve Lelefonu kapaLir.

lmgelerl ;yle yorumlayablllrlz: !asharl, Llvls'ln La en ba;Lan berl kendlsl lln planladigi ;eyln
farkinda deglldlr, dolayisiyla llk sllahi ekenln Llvls oldugunu grunce ;a;irir. 8u manLigi lzleyerek
!asharl'nln, Legl[a'nin kendl plugunde Legl[a lle kar;ila;maya da blr o kadar az hazirlikli
oldugunu du;uneblllrlz: SonuLa bu hlkyede onun gzu Llvls'ln uzerlndeydl? MuLLeflkl sandigi
blrlnln LehdlLkr blr ;ekllde kendlslne sllah ekmeslnl anlamaya ali;iyordu. Cyleyse, dlyeblllrlz kl
!asharl, sadece SirblsLan'da nemll olanin Llvls degll kendlsl oldugunu du;unme yanilgisina
du;eblllrdl ve hemen ardindan da kudurmu; Legl[a'nin arkadan saldirisina maruz kaldi. 8u arada
Llvls de seylrcllerln" arasinda gulmekLeydl... 8u oyunda !asharl'nln yere yigilmakLan ba;ka pek
blr seenegl gerekLen de yok glbldlr: SLaLlk ve lkl boyuLlu lmgeslnln Lam da dogasi geregl, sadece
blr yne dogru bakablllr, yanl Llvls'e. Arkasinda olan Legl[a'ya kar;i lse blr ;ey yapamaz, yuzunu
Legl[a'ya dnse bu sefer de horozu ekllml; sllahiyla Llvls'e sirLini dnmek zorunda kalacakLir...
uren Mallql'nln kafasinda sadece Lek blr hlkye vardi glbl grunuyor: !asharl lle resley arasinda,
yanl ureLlmlnln La;eronlugu rl;Llne'ye verllml; Lbl kilinmi; yenl znelllkler arasindakl dlyalog
(veya daha lylsl, lkl kaLmanli dramaLlk blr monolog) ve bu znelllklerln ana kararghi" yanl
kaynak kodu" eLrafinda blr hlkye. Cunumuzun kuresel boyuLLakl hlperkaplLallzmlnln
bunyeslndekl radlkal ;ekllde yenl znelllklerln olanak(siz)liklariyla llglll ve guncel blldlglmlz
;ekllyle dunya"nin sinirlari olarak klmllk pazari" lle llglll blr hlkye. lakaL bu Lekl Lamamiyla
farkli hlkyeye, yanl pusudakl Legl[a'nin da l;ln llne kari;Ligi hlkyeye gre, Llvls'ln slnsl lmgesl
e;llglndekl !asharl lmgelerl, gsLerlnln organlzaLrlerl ve yapimcilari Larafindan daveL edllml;Llr.
Cnlar ve sonunda Mallql aisindan, l;ln Larlhsel/maddl vehelerlnln ve yaraLicisinin orl[lnal"
jC%2"0;0"2"%"C$7$6%<3%0"K".$6\%P"73/;.;.%;C;.23%97".7"/%%
%
[BBK\]]^^^U#9SBS53U_9:]^"B_[`<al@!-V!^_b_n
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)o%

pozlsyonunun farkli blr ;ekllde anlamlandirilmasinin ancak SirblsLan'da mumkun olabllecegl a;lkr
olmu; olmali. ?anl l;ln, sinif degll ulus flkrlnl sorgulamasi, ve ele;Llrl hedeflnln, blr zlnclr magaza
veya blr bankanin ana merkezl ya da 1v ekraninin arka yuzu degll, en yakin ulusal sinirin Lesl
olmasi. Llvls'ln, son derece kapsamli Lelefon rehberlnde Legl[a'nin Lelefon numarasinin hizli
arama lln kaydedllml; oldugunu blllyor olmalilar. 8u nokLada ;yle blr nevl Lerapl nlLellglndekl
paranoyaya kendlml birakmama lzln verln: Llvls'ln, oralarda blr yerlerde var olan Lum Lelefon
numaralarinin bulundugu blr Lelefon rehberlnln oldugunu du;unuyorum bazen, haLLa henuz
kayiLli abonelerl olmayan numaralar dahl var o rehberde...
8u Llp blr yanli; okuma" ancak ve ancak sergl, lfade edlldlgl glbl blr ulusal kulLur Lemslll bllmlnde
gerekle;Llrllmeseydl berLaraf edlleblllrdl, eger yle olmasaydi, !asharl'nln lmgeslnln olmasinin
lsLendlgl pozlsyon, bu kadar kolay resley'ln planinin kurbani hallne gelemezdl. lakaL bu ulusal
sekl" senaryosu ereveslnde blr fayda saglayabllecek Lek kl;l Llvls'Ll, yle de oldu: 8u u kl;l
arasindakl nceden planlanmi; yuzle;menln hizli blr sonucu, !asharl'nln Legl[a'nin adamlari
Larafindan parampara edllml; vazlyeLLe yerde lkl doksan yaLmasi ve Legl[a'nin kendlslnln de polls
Larafindan kolayca saklnle;Llrlllp uzakla;Lirilmasiydi. 5u anda blr mahkmdu. 8lr zamanlar lyl
gunlerlnde byleslne rezll blr muameleyl hayal dahl edemezken sonra blr hukumlu olan ve
gerek paLronlarin" onu eLrafLa, byle du;uk sevlyell sokak apulculugu glbl klrll l;ler lln
kullanmak di;inda pek grmek lsLemedlklerl blr kl;l. 8u nokLada ufak blr noL: 8u meLlnde asil
derdlmlzln !asharl falan oldugunu du;unmeyln, ayrica bu senaryonun yazari onu blr Lur kurban"
glbl fllan grmuyor, burada asil llgllendlglmlz ;ey sz konusu dlyalogun kendlsl, klml nemll
lll;kllerl grunur kilan dlyalog, kl o lll;kllerden daha ok ;ey grenmek lln hep ok abalamaliyiz,
lsLedlgl kadar !asharl'nln, Llvls'ln syledlgl her ;eyl papagan glbl, blraz da bozulmu; blr ;ekllde
Lekrarladigi blr dlyalog olsun (llerl ya;larda blr kl;lnln yenl zor blr yabanci dlll grenmeye ali;masi
glbl.) 5u anda ekslk olan ;ey, !asharl'nln veya benzerl blr denglnln haLLa Llvls'ln arpiLilmi; ayna
lmgeslnln anlden orLadan kaybolmasindan dolayi kesllen, sesslzle;Llrllen bu dlyalogdur: Ama Labll

blllrslnlz, Llvls alay edllmekLen ho;lanmaz. l;lerlnln lf;a olmasini, ulu orLa konu;ulmasini da
lsLemez. !asharl lle lll;klsl veya Legl[a lle yapLigi Lelefon gru;melerl kamuoyunu llgllendlrecek
;eyler deglldlr. kamuoyu nezdlnde clddlye alinmak lsLer her zaman. ArLik sahne i;iklarinin uzerlne
evrllmeslne lhLlyaci yokLur, ne de bundan ho;lanir, zlra o bugun arLik koluk ve eglLlm l;lndedlr,
Lipki 8us baleslnln lhLlyar prlmadonnasinin ;lmdl yenl neslllere eglLlm verlyor olmasi glbl:
CerekLen kiri;iklari gzukmez. CLe yandan ;u anda grencllerlne greLLlgl ;ey man;eLlere
ikmak, sahne i;iklari alLinda lyl grunLu vermekLlr - ve bunun lln ne gereklrse.








G/3.%J"7;N;O.;.%5/6'%$.%5/6'%"27$%;6;.;.%B"[/;K%
32;7:31;A%T9.B301B%Z"773/#A%o
%
pS5"BA%Q**(U%
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


)(%

GD/2,._,%h3/23%
%
%
H#"0B"%0"7".%19.%"2":%
%
ve eveL... geml;Le hep oldugu glbl Llvls ylne hlkyenln ba;inda ba;ariyla orLadan kaybolur,
hlkyenln sonunda ayakLa kalacak son adam olmak uzere... 8u blze WalLer 8en[amln'ln hlkyeslnl
ve ocuklugunda oraplara duydugu heyecani haLirlaLir. kendl kaleme aldigi haLiralarinda (8lo
uokoz ozletlo 8o,toJo 8etlloJe ocoklok, ?api kredl ?ay, 2009) anlaLLigina gre, 8en[amlnlerln
evlnde oraplar dolaba konurmu; ve yle blr ;ekllde sarilip sarmalanirmi; kl kuuk WalLer onlarin
hep, aslinda cep" oldugunu du;undugu blr ;eylerln llnde duran blrer hedlye" olduklarini
du;unurmu;. CepLe sakli olan hedlyeyl ele gelrmek uzere glrl;Llgl her dlkkaLll mudahalede o ;eyl
amak zorunda kalirmi; ve llndeklnln hedlye falan olmadigi orLaya ikarmi;, cebln" kendlsl
kaybolur ve orLaya anlden haklkl" olarak ikan uuncu ;ey blr orap olurmu;. 8u hlkyenln
gerekLe ne anlama geldlglne dalr farkli yorumlar var, bunlarin blrka Laneslnl de 8en[amln'ln
kendlsl yapmi;. 8u yorumlar arasinda en blllnenl ;udur: 8llm ve lerlk, rLu ve rLulen ;eyln ayni
oldugunu greLLl bu hlkye bana," der 8en[amln. 8lrka yil sonra da ;u du;unceyl ekler: Cnlar
(yanl hedlye lle cep) ayni ;eydl ve emlnlm bu lklsl uuncu blr ;eydl de: unu;mu; olduklari orap."
8u, bazi 8en[amln hlkyelerlnde neden, (Lop glbl, oLomaL glbl) blr ;eyln arkasinda sakli bekleyen
blr ;eyler (cuce glbl blr ;ey) oldugunu aikliyor olablllr. 8enzer ;ekllde, !asharl ve Legl[a arasinda
ya;anan ;eyln zunun ne oldugunu LesplL eLmeye ali;irken pek ok kl;lnln lkonlarin sava;i"
olarak grmu; olabllecegl ;eyln orLasinda, klmln kazanmi; olablleceglnl anlamaya ali;irken (kl blr
sava;in sonucu ancak ve ancak zafer olmalidir), blr anda hem !asharl'nln hem Legl[a'nin buhar
olup glLLlglnl, gerlye sadece Llvls'ln kaldigini, sorularimiza cevap vermek uzere galpLen orLaya
ikLigini" ke;federlz...
lakaL orap hlkyesl" burada blLmeml;e benzlyor.

%
%
%
%
%
!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


))%

%
b3%H70$6%

Ayni ;ey xceptloo" serglslnln eLrafinda dnen
olaylarda da olmu; olablllr. 8u, ltl,tloeJeo
qeo sooottlotto setqlsl olacakLi guya, ama
nlhayeLlnde sergl falan olmadi (asla ailmadi) ve
ayrica eLrafLa rl;Llnell sanaLi falan da olmadi
(bu Lamamen ayri blr hlkye, anallz edllmesl en
az Lekl kadar nemll, fakaL bu baglamda degll
ba;ka blr baglamda), her neyse, sonuLa orLaya
ikarak var olan" ;ey 8uk! oldu, 8elgrad
guncel ele;Llrel sanaL sahneslnde, kendllerlne
kulLur l;llerl" dlyenler Larafindan kurulan ad-
hoc blr glrl;lm. 8uk! (ben de bu grubun blr
;ekllde blr parasiydim), sanaL kurumunun
zerkllglne fa;lsLlerden ve ulLra mllllyeLllerden
gelen saldiriya, kulLur alani" olarak algilanan
;emslyenln alLinda blrle;ml; lnsanlardan olu;an
blr grubun organlze Lepklslyle cevap verllmesl
gereglnl duydu. ve ;u da blr gerek kl, serglyl ve
yaraLicilarini korumak" lln resmi kurumlardan
herhangl blrl Larafindan blr glrl;lm olmadi,
sembollk anlamda dahl. olls, durumu" konLrol
alLina almak lln yasal anlamda asgarl grevlnl
yerlne geLlrdl, kendl uygun" grdugu ;ekllde.
1akLlklerl, lnsanin aklina, galerlnln llnde
Mallql'nln l;lnln parampara edllmesl kanaliyla konLrollu blr paLlama"nin saglanmasi oldugu
lhLlmallnl geLlrlyor. ui;arida sokakLa bu a;iri gerlllm yuklu aLmosferln daha da Lirmanmasini
engellemek lln. 8u da aika, galerldekl l;lerl gayrl sanaLsal" grduklerlnl gsLerlyor, lerlde
pollsllk grevlerlnl lhmal eLLlklerlne gre. ?oksa her aidan sanaLi korumak onlarin grevl degll
ml? Pem sembollk hem Larlhsel/maddl anlamda? lakaL ;eylerln bu duzenlnde llk harekeL ni,
kanonla;Lirmanin yneLlldlgl yer olmalidir, blr lkLldar ni, eLrafLa dola;ip, parmagiyla rasLgele blr
;eylerl l;areL edlp, 8u sanaL. 8u da sanaL. 8u degll. 8u da degll..." dlyerek. olls arkadan yuruyor,
noLlar aliyor, orLamin duzenlne dalr llsLeler yapiyor, sonra da sanaL" olarak bellrlenen ;eylerln
eLrafina, onlara pollsllk eLmek uzere blrllklerlnl yerle;Llrlyor. konu;Lugumuz olay aisindan
bakarsak, sz konusu kanonla;Lirmanin ba;laLilmasi gereken yerln Lam da kendlsl, gusuz veya
yanli; ya da dupeduz slsLemln di;inda" algilandi, dolayisiyla da polls kendl kendlne, korumakla
grevlendlrlldlgl ;eyln sanaL" degll kamu duzenl" olduguna karar verdl. 8a;ka blr deyl;le polls,
!asharl'nln lmgeslnln veya bu sergl kapsamina alinan dlger lmge ve nesnelerln, sanaL" olarak
adlandirilabllecegl noLlar almayi reddeLLl. olls Larafindan bu grevl reddeLme hall devam eLLlrlldl,
serglnln blr daha ailamayacagini syledller israrla, gerlye kalan nesnelerln" oradan en kisa
surede alinip gLurulmeslnl lsLedller, zlra sergl organlzaLrlerlnln, zlyareLllerln ve l;lerln
guvenllglnl saglamayi garanLl" edemeyeceklerdl: CerekLen konLeksL Calerl'nln de uymak
zorunda oldugu blr karar. ?lne Lekrarlarsak, polls, bu olayin bu sergl ereveslnde
kanonla;Lirilamasini, oradakl ;eylerln," sanaL" olduklarinin dogrulanmasini da reddeLLl. 8ylece
8uk!, bu genl; kapsamli orLak glrl;lm kanaliyla, bu kanonla;Lirmayi uygulamak uzere blr lkLldar
pozlsyonu elde eLmek uzere ba;ka ve daha ba;arili blr glrl;lm yapilmasina karar verdl, bazi daha
oLurmu;" kl;llerl, daha gulu olarak grulen kulLur l;llerlnl" de l;ln llne kaLarak.
h97;1%B"/"e$.2".%09/S.".%1"."B%313/;U%%

!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


'**%


+,-%#,-3A%"/0"%"/0"#"%

Celln grun kl dlger resmi kurumlar" kendl l;levsel asgarl" sorumluluklarini dahl yerlne
geLlrmeye Lenezzul eLmedller, en azindan ;lddeLe kar;i blr basin blldlrlsl, blr aiklama, blr kinama
ve/veya serglnln ailmasi ve lnsanlarin erl;lmlne sunulmasi ;ekllndekl blr agri formunda blle...
8lraz garlp gellyor unku 8uk!'un gayrl resmi nderlerl arasinda kulLur 8akanligi, ulusal Cuncel
SanaL Muzesl, e;lLll unlverslLeler ve S1k'larda nufuzlu pozlsyonlarda bulunan lnsanlar da vardi.
5u da dlkkaLe ;ayan blr durum: 1um o yuksek profllll kamuya mal olmu; flgurlerln hepsl, resmi
pozlsyonlarindan degll ;ahis olarak harekeL eLmeye karar verdl. 8u da, ncekl Loplumsal
Lopla;mayi, 8uk!'un orLaya iki; ko;ullarini ve eylemlerlnln sonucunu anlamak lsLlyorsak aklimizin
k;eslnde LuLmamiz ve daha derlnlemeslne anallz eLmemlz gereken ok nemll blr nokLa glbl
grunuyor. 1abll bu harekeLln blr de kendlnl mar[lnalle;Llrme" ni var, kl bu, sirf bu zgul
glrl;lmln degll pek ok ba;ka glrl;lmln de Llplk blr zelllgl. Ancak bu rnekLe ;lmdl o roLayi
ke;feLmeyeceglz. ekl kaldigimiz yerden devam edellm. Sonra ne ml oldu? 8uk!'un olayin
ardindan gelen (epey de harekeLll geen) blr dlzl LoplanLisinda, ayrica pek ok kuuk gruplar arasi
flklr ali;verl;lerlnln yapildigi zel LoplanLida ureLLlgl du;uncelerln ardindan hep drL ba;i mamur
blr kurumsal sesslzllk geldl. LveL Lum bunlarin sonunda blr gazeLe ikLi ve halka aik blr konferans
duzenlendl, fakaL her ;eyln sonucunda orLaya ikan reslm apaik: 8u lnsanlar grubunun, nceden
sanaL eser"llklerl reddedllenlerl kanona dahll eLme gucu yokmu;. 8u, bu harekeLln akLrlerlnln
bazilarina blraz ;a;irLici grundu, zlra gallba kl;lsel adlarinin, sanaLla llglll her ;eyde, kamusal
sylem" nezdlnde var olan lkLldarin oguna sahlp oldugunu du;unuyorlardi, ayrica byle lnanmak
lln bazi gerekelerl de olmu; olablllr, fakaL bu ba;ka blr anallzln konusu olsun. LlbeLLe olaylari
;enllk blLLlkLen sonra, bellrll blr Larlhsel mesafe perspekLlflnden anallz eLmek ok kolaydir, her
;ey olup blLml;ken." Asil kung-fu'yu, olayin guncelllglnde anallz ederken yapariz.










!"#$%&'#('%)'%*+#%,+-$%,.#/0%
vloJemlt Ietlc



!"#$%&'%


'*'%


"zlleoletlo qeleoeql, blze lloJe
yo,oJtqtmtz oloqooosto bollo qetekte
kotol olJoqooo oqtetlt. opmomtz
qetekeo, bo Jotomo oyqoo Jo,ecek blt
totlb kovtomtoo olo,mokttt. O zomoo
qetek oolomJo oloqooosto bollo
olo,totolmost, qozomozJe blt qotev
oltellqlyle belltecektlt, boylece Je fo,lzme
kot,t yototoleo kovqoJokl kooomomoz,
Jobo lyl blt kooom olocokttt. lo,lzmlo blt
,oost Jo, fo,lzme kot,t oloolotto ooo
lletleme oJtoo totlbsel blt kotol
soymolottJtt.
o,oJtklottmtzto yltmlocl yozytlJo bl
olobllmesl kot,tstoJo Joyoloo ,o,ktoltk,
felsefe oolomtoJo blt ,o,ktoltk JeqllJlt. 8o
,o,ktoltk, keoJlsloe koyookltk eJeo totlb
ooloyt,toto sovooolomoyocoqt blllomeJlql
sotece, blblt bllme soteclolo bo,looqtctot
olo,totomoz.

WalLer 8en[amln, 1arlh kavrami uzerlne", losojlot llnde, ev. AhmeL Cemal (lsLanbul: ?api kredl
?ayinlari, 3. baski, 2001), s.41.


lnglllzceden evlren: lek CzLek

stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


102

Kosovann bakenti Pritineden gen Arnavut sanatlarn sergisine Exception [stisna] gibi bir
ad vermek ve bu sergiyi, Srbistann en byk iki ehri Belgrad ve Novi Sadda sergilemek ilk
bakta olduka uygun grnebilir. ok keskin iki kutbun olduu byle bir durumda, Kosova ve
Srbistandan insanlar bir araya getiren bu tip bir sergi organize etmek phesiz istisna olarak
grlebilir (on yllardr sren bir sava, bir tarafta Kosovann tek yanl olarak bamszln ilan
etmesiyle bir sonuca balanyor, br tarafta Srbistan ynetiminin, Kosovann, uluslararas
arenadatannanSrbistandevletininbirparasolarakkalmasynndekikesintavrvar.)Yinede
serginin gerekle(me)mesiyle sonulanan olaylar dizisi, olan bitenlerin ounun istisna deil,
neredeyse, periferideki kltr politikalar diye adlandrabileceimiz oyunun kaidesi olduunu
gsterdibize.

stisna:BuAdBizeNeSylyor?

Sadecesergininadnabakarakbileorganizatrlerin
1
tutarszlkgsterdiinifarkedebilirizkibuda,
nihayetinde olaylarn bir istisna olmaktan fersah fersah uzakta bir yne doru ynelmesini
mmknkld.Pritinelilerle busanatetkinliklerininkavramsalerevesinioluturmavetartma
srecinde ilk bata sergi adnn ngilizce konmas herkese normal gelmiti, ancak bu kelimenin
Srpaya evirisi en hafifinden biraz tuhaft. Sergi ad Exception Srpaya odstupanje olarak
evrilmiti. Aslnda ngilizce exception kelimesinin Srpaya doru evirisi izuzetaktr, tam
olarak, kurallardan veya ilerin normal gidiatndan muaf olmak anlamna gelir. Bunun aksine
odstupanje kelimesinin iki katmanl bir anlam vardr. Birincisi askeri terminolojide birliklerin
taktikgereigeriekilmesidir,gndelikkonumadaisebasitegeridurmak,yanigerekanlamda
bir eyden ekilmek demektir. Organizatrlerin kafasnda bu sergiyi planlarken kesinlikle bu
anlam yoktu. Halbuki etkinlie musallat olan anlam tam da bu oldu; zira sergi birka defa
ertelendivenihayetindeBelgraddakialaslagerekleemedi.

Odstupanje kelimesinin ikinci anlamysa anormallik hatta sapknlktr. Kontekst Galeri

kratrlerivePritinedenbazarkadalarmz,meslektalarmzlayazrkenbenimkafamdaolan
buikincianlamd(PrelomkolektivBelgradda,sergibalamndayaplmasplanlanantartmalarn
hazrlk aamasnda davet edilmiti.) Ben bu sergi adn, dayatlan politik tercihlerden sapma
anlamnda anladm. Bu dayatlan politik tercihler hep dzmecedir, nk zerine hkim politik
sylemin kurulduu ikilikleri temsil ederler. Bu da u anlama gelir: Tm olan bitenlerde var olan
akut kutuplama verili kabul edilerek insanlar bu iki verili politik durutan birini semek
zorundadr gya. Bu somut rnee bakarsak seim u iki duru arasnda yaplabilirdi: Ya
Kosovann bamszl taraftarsnzdr (bu da ya Kosoval bir Arnavut veya Srbistan ulusal
zne ihanet eden birisinizdir anlamna gelir) ya da aleyhtar (bu da ya sadk bir Srp
vatandasnz veya Kosovaya ihanet ediyorsunuz demektir.)
2
Bu alternatiflerin, tam da politik
olanaklar alann snrlandrma ve kapatmaya hizmet edecei ok aktr, zira bu iki seenekten
hangisini seerseniz sein, kendinizi her zaman hkim politik sylemin snrlad ve belirledii
durularniindebulursunuz.

imdi serginin adnn anlamlar meselesine dnersek, serginin ad ve Srpa evirisi arasndaki
uyumazlk, ounlukla Avrupa ve ABD kurumlarndan fon alan yerel STKlarn sorunlu ileme
biimlerinin bir semptomudur.
3
Bir proje zerinde almann kanlmaz ikiliini yanstr. Fon

1
Busergi,BelgraddanKontekst(www.kontekstgalerija.org)ileNoviSaddanEsnekKltrlerveTeknolojilerEnstits
Napon(www.napon.org)adlSTKlartarafndanorganizeedildi.SergikratrleriVidaKneevi,KristianLuki,Ivana
MarjanoviveGordanaNikoliidi.
2
Bazyorumcularagre,hkimSrppolitikikiliininyaratlmasndakitemelsulumedya.Bylesinekritikolanmakro
politikkoullarda,Srbistandasergihaberleriniverenkitleiletiimaralarbykldeuvallad,gemitepekokdefa
olduugibi.Yaayrntlbirpolitikplannbirparasolarakyadabasitekamusalsylemkonusundasorumsuzolduklar
iinhalkarasndageriliminveayrlklarntrmanmasndanemlibirroloynadlar.Halkuikidurudanbirinikabuletmeye
zorladlar:SergininTARAFTARI(Avrupa,demokrasi,tolerans,enternasyonalizm)veyaALEYHTARI(Srbistan,milliyetilik,
tarihideerlerinkorunmas,millionur,AvroAtlantikentergasyonkartl,toleranskartl).(AnaVujanovi,stisna
Yok!Kontekstarivi06/07/08Kontekst,Belgrad,2008,s.168,bkz.
http://www.kontekstgalerija.org/pdf_08/KontekstArhiva.pdf.BumetninbirncekiversiyonuReartikluacija3gazetesinde
debasld,ayrcabkz.http://www.reartikulacija.org/RE3/ENG/stateofexception3_ENG_excep.html)
3
JanoviveMonik,periferidekikltrelileyilerleilgilikalemealdklarmetinde,bamszkltraktivistlerihakknda
sondereceaydnlatcbirbetimlemeyapyorlar:Kltrodaklmarjinalfaillergrubu,eitlialternatifkltrelretimciler
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


103

alabilmek iin bavurunuzu, o kurumlarn verdii rehber ilkeler dorultusunda formle etmek
zorundasnzdr, ki o ilkeler de baskn bir ekilde ada neoliberal kltrlerarasclk politikalar
ruhuyla formle edilmilerdir: Bu, resmi AB kltr politikalarnda kullanlan bir terimdir. inde
bulunduumuz iki kutuplu dnya sonras dnemde hkim politik ayrmlar artk 20. yzyln nde
gelen iki politik ideolojisi zerinden yaplmyor, artk zgl ve farkl kltrel kimlikler atfedilerek
eitlendiriliyor. Kltrlerarasc politikalar, tekiyle bulumay kolaylatrmay, o teki
hakknda bilgilenerek onu anlamay, takdir etmeyi, ona sayg gsterebilmeyi, ayn zamanda
eskiden sava halinde olan taraflarn, yani tekilerin sava sonras dnemde iletiimlerini
mmknklmayveuzlamasrelerinedestekolmayamalyor.

yleyse bir proje ile gerekten ne yaplaca, projeyi gerekletirmek iin gereken finansman
salayabilmek iin projeyi tam tamna o rehber ilkelerin talep ettii ekilde sunma becerisine
bal.Somutstisnasergisirneinegelirsek,bunun,neredeysekesinbirbiimdeprojeyi,gya
tekilikikltrarasnda,savankesintiyeurattiletiimiyenidenmmknklabilecekbirproje
olarak sunmak anlamna geldiini syleyebiliriz. Projenin organizatrleri, bu grnte asil ve
kesinliklezorlugrevlekendileriniciddibirbiimdezdeletirmilerdivebunusergikatalounda
da ak bir biimde ifade etmilerdi zaten: [G]nmz Srbistan toplumunun bugn Kosovadaki
Arnavutlukkltrvetoplumunutanmamasartcdeildir;bugemionyllardada byleydi.
Srbistan medyasnda Kosovadaki Arnavutlar hakknda enformasyona tam, Kosovadaki Srplar
hakknda enformasyona ksmi bir abluka uygulanmas belli bir huzursuzluk duygusu yaratyor;
Kosovadayaayaninsanlar hakkndakonumakuygungrlmyor,budaenformasyonalannda
bir nevi soykrm anlamna geliyor. Exception sergisinin ardnda yatan fikir, nmzdeki
dnemde gerekleecek yuvarlak masa toplantlar, sunumlar ve hazrlanacak yaynlarla birlikte,
Srbistanda yaayan ortalama bir kiinin bilmesine izin verilmeyen veya bilmek istemedii baz
olgular analiz etmek. [] Peki bu rnekte sanatalan ne demektir? Sanat alan insanlarn, baka
eylerin yan sra kamuya ak bir ortamda, medyada ve parlamentoda konuulmas gereken
eyleri konutuklar bir yerdir ve bu, bu alanda bir arada var olmann gemii ve gelecei
meselesidir,tamdaoznelerinmeselesidir.
4

imdieerbuprojetamamenbuikikltrarasndakiiletiimin,birbirihakkndabilgisahibiolmak
erevesinde (yeniden) kurulmasna odaklanacak ekilde tasarlandysa, o zaman kr krne
yukarda sz edilen rehber ilkelere uymu olurdu. Herkesi tekisiyle bir araya getirmeyi
planlayan kltrlerarasc program aslnda her zaman resmi olarak iddia edildii gibi o kadar
dailericibir hamledeildir,nkbu hamleayn zamandabukltrelkimlikleribirbirindenayr,
birbirlerine kltrel haklar erevesinde tolerans gstermeyi, sayg duymay renmek
zorundaolankarlatrlamaztekilerolarakonaylarsadece.Organizatrlerin,sergiyeyuvarlak
masa ve panel tartmalarnn elik etmesi gerektii eklindeki dncesi, aka planlanan
etkinliklerin bu kltrlerarasc iletiim paradigmasnn ok tesine gitmi olmas gerektiini
gsteriyor. Tam da bu tartmalar kanalyla, sanat ve kltr aktivizmi alanlarnn yan sra genel
toplumsalvepolitikortaksorunlarn,durumlarnvestratejilerinirdelenmesitemelindegerekbir
alveri kurulabilirdi.
5
Bu, Kontekst Galeri kratrlerinden Vida Kneevi tarafndan, talyan bir

veizleyicilerdenoluur.Buinsanlar gncelkltrelsahneninkapaldnyasndamcadeleederler,kklekliiler
yaparlarveyasosyokltrkisvesinebrnrler,kltreleitlilikveaznlkpolitikalarnaparazitolurlar,ulustesi
oligopolilerintarafntutanyasaldzenlemelerinboluklarndanfaydalanrlarveyahenzserbestticaretyasalar
kapsamndadzenlenmemimeknlaricatederler.Tmbualternatifformlarnortakyan,kltrelretimingncel
aralarnntoplumsallamkarakteriniveadailetiimteknolojilerinin,zelilikilerinaraclolmakszndnyaapnda
izleyicikitlelerioluturmakabiliyetiolantoplumsaladanreticipotansiyelinidorudankabuletmeleridir.Bakabir
deyile,alternatifkltrelpratikler,bireyileonuntoplumsallarasndakiayrmbasklar,19.yzyln,sanayikapitalizmini
mmknklmolantipikbirzelliiTrennung,Scheidungumaddianlamdatasfiyeeder.Alternatifpratiklerbuyolla
dorudan,tarihselvemaddianlamdazatentoplumsallamolankendinemaledenulustesisermayeninabalarnn
karsnadikilir,onunlaarpr.[]ncgrubunpolitikalar,alternatiftoplumsallamavekltrelretimmeknlar
yaratrkenbiryandanda,hemiktidardakilertarafndanmarjinalletirilirveyasalanlamdasuludurumadrlr,hemde
sistematikslahveticarismrsrelerininyarattbasklaramaruzkalr.[]Alternatifkltrelretimasndan,
balantsalak,yaratmvehayattakalmakiinennemliveolmazsaolmazkouldur.(NikolaJanoviveRastkoMonik,
ThreeNexalRegisters:Identity,PeripheralCulturalIndustry,AlternativeCultures,
http://www.pozitiv.si/petrovaradintribe/pages/RastkoNikolaPolicyBook%5B1%5D.doc,s.910).
4
http://www.kontekstgalerija.org/pdf_08/odstupanje.pdf,s.19.
5
Sonrakiolaylar,kimiorganizatrlerinvekatlmclarn,sanateserlerinindebuyaklamdestekleyeceiynndeki
neredeysenaiffikirleresahipolduklarngsterdi:BunefretvekrykmtepkilerinizndetetikleyeneySrpkltrel
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


104

gazeteciyle yapt bir tartmada, sergi kataloundakinden daha ak bir ekilde dile getirilen bir
grtr: [S]rplar ile Arnavutlar arasndaki hkim nyarglara, sessizliklere ve tabulara bir
istisna oluturmak istiyoruz. Bu sergi, burada olup bitenlere dair bizim istisnamz olmalyd.
6

Buradaki temel dnce sadece bir eyleri tartmak deil, kolektif maddi pratikleri irdelemek,
ifadeetmekvegeniletmekzeretartmakt,tmbusergietkinliktasarsnnngrdgibi.Bu,
hkim kltr politikalarna kar aktif bir muhalefet pratii iine girerek, hakikaten bir istisna
yaratmakanlamnagelebilirdi.

DevletPolitikalarnnSSularnda

Bu zgrletirici plana ramen olaylarn ak, bu tip bir istisnann mmkn olma ansnn sfra
yaknolduunuvetmolanbitenin,istisnaideilmalesefbeklenensonulardourduunuortaya
kard, zira proje, devlet politikasnn s sularnda karaya oturdu. Bu, Novi Saddaki sergi
alndaki konumalardan birini, Srbistan bakanlk seim kampanyas kapsamnda yerel bir
politikacnn vermesiyle olduka ak seik grld. Byle bir konumaya izin vererek
organizatrler Novi Sadda, serginin bir tr politiklemesinin baraj kapaklarn atlar, halbuki
kesinliklebylebireyamalamyorlard.Buolayhzla,medyannskandallaraolandoymakbilmez
itahnn ve politikaclarn bkkn kitleleri ve kime oy vereceini bilemeyen semenleri (ilk
denemelerde baarl olamayan seimler beinci kez tekrarlanyordu) acilen harekete geirme
ihtiyacnninsafnakald.Gelimeler,sergininKosovaySrpOrtodoksluununezelidokusundan
koparp almaya ynelik bir hamle olarak grlmesiyle ve milliyeti hakl fke patlamalarnn
hedefi haline getirilmesiye sonuland. Novi Saddan sonra Belgraddaki Kontekst Galeride 7
ubattaalmashedeflenensergi,gerekeyeverilecektepkininbirprovas,birnuygulamas
olacakt:Yani,ongnsonratekynlolarakilanedilecekolanKosovannbamszlna.

Planlanan tartmalar iptal edilince Pritineden katlmclar, hakl olarak Belgraddaki varlklar
konusunda gnlsz olmulard ve bariz ekilde ktye giden olaylar dizisi Kontekst Galerinin
arsargtlerinhedefihalinegeleceinidorulayncagalerikratrleri,1990larnortalarndan
beri teki Srbistan
7
diye anlan evrelerin bir ksmnn yardm ve desteine bavurdular.
Sonunda serginin siyasal rotasn mhrleyen de bu hamle oldu, zira hkim Srp siyasi ikiliine
tam tamna denk dmt: Avrupa yanls demokratik gler karsnda milliyetiovenist
gler.Bylecekanlmaz olaniinsahnekurulmuoldu:Obraz[Onur]yelerindenbirgrup
gen, galerinin nnde toplanp protesto ederken, ieri giren birka kiinin de (Srp Sanat
Dernei ve Kosovadan Snrd Edilen ve Snmac Olan Srplar Dernei yesi) mikrofonu ele
geirmesiveDrenMaliquininFacetoFace[YzYze]adliiniyrtmasndanveyetkilipolisinde
serginin gvenliini salayamayacan, galerinin derhal kapatlmas gerektiini sylemesinden
dolay sergi alamad. Kosovadan gelecek Arnavut misafirlerin yokluunda bu olay, Srp milli
onurununsavunucular ileonaihanetedenler,yanimedenidavranlarn,yurttalkhaklarve
tekinekartoleransnefkatlisavunuculararasndabiratmayadnt.

Tm olayn sresi hzla medya ve genel anlamda kamuoyu nezdinde doldu, zira Kosovann
bamszlkilanyaklayordu;biryandandabazgruplarvegiriimler,resmikurumlardanserginin
(yeniden) almasn talep etmeye baladlar. Bu giriimlerden biri de RUK (Radnici u kulturi

rklnn,gayrimedeniArnavutstereotipininPritinegncelsanatsahnesininmkemmelenifadeedilmisanatsal
konumlanlartarafndantamamenaksibirekildegsterilmesine,dolaysylabustereotipinsfrlanmasna
katlanamamasdr.(ExceptionProvestobeaRule:AReportbyEduardFreudmannandIvanaMarjanoviKontekst
arivi06/07/08,Kontekst,Belgrad,2008,s.175,bkz.http://www.kontekstgalerija.org/pdf_08/KontekstArhiva.pdf).
6
Bkz.http://www.osservatoriobalcani.org/article/articleview/9779/1/407
7
tekiSrbistanterimi,zellikle,1996/97tarihliMiloevirejimikartkitleprotestolarndansonrageerlilikkazand.
BuprotestolartmSrbistandaayboyuncakesintisizdevametti.Bu,Batlsylemdeotoriteryen,totaliteryenve
milliyetiovenistlkSrbistandiyenitelenenMiloeviinresmiSrbistanylatabantabanaztteki,Batyanls,
sivilvedemokratikSrbistanntamalamylakendinigsterdiiand.ButekiSrbistan1990lyllardapatlayanmuhalif
partilerveSTKsektrndenoluuyordu,ancaksiyasaladanbakldndaepeybykbireitlilikgsteriyordu.
Gelenekselliberallerden,Miloevitendaharadikalolanmilliyetileredeinkesimlerikapsyordu.Buprotestolarsonras
venihayetinde2000ylndagerekleenveMiloeviindevrilmesiylesonulanan5EkimDevrimi,Srbistannbutaban
tabanazttemsilcilerinindeaslndatekilerinaynagrntleriolduunuvedeiiminneredeyseheralandayzeysel
kaldngsterdi:Ayn,susaylabilecekzelletirmeyntemleri,etetipirgtlenmelerveutanmazcayaplan
smrler,SrbistannimajnABveuluslararastoplumadahaekicigstermekzereyaplanestetikcerrahinin
altndankendinigstermeyedevametti.
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


105

[Kltrileri])adlalmagrubunaaitti.Gruptaserginintmkratrleridevardve7ubatadl
birgazetedahikardlar.Kendilerinikltriileri
8
olarakatamalarnnaklagetirdiibarizsorunu
bir kenara koyarsak giriimin yelerinden bazlar bir zamanlar veya hl devlete bal eitli
kltr kurumlarnda yksek pozisyonlarda bulunan insanlard, rnein aralarnda bir Kltr
Bakanl mstear, Belgrad niversitesi Sanat Fakltesi Dekan veya Gncel Sanat Mzesi ba
kratr de vard RUK gazetesine yneltilen temel itiraz, serginin sorunlarn, Belgrad ve bu
ehrin sanat ve kltr ortam gibi son derece kstl bir ereveyle snrlamasyd. Bu daraltma,
editrlerin, sergiyi hl alacak gibi dnmek ve sadece ve sadece vahi al(may) olayna
odaklanmak eklindeki kararlarnn bir sonucuydu.
9
Bu u anlama geliyordu: Serginin bu ekilde
politiklemesinde
10
hayati bir nem tayan Novi Saddaki olaylardan sz edilmemiti ve
kratrlerin kafasndaki dnce veya sanat ileri hakknda herhangi bir tartma olamazd, zira
sergiyikimseziyaretedememiti.

Olaya verilen eletirel tepkilerin ou gibi RUK grubu ve gazetesinde, serginin kapatlmas, yani
alamamasndaki en byk sulunun Srp devleti ile onun hkmeti ve ynetimsel ve emniyet
birimleriolduudilegetirildi.EletirihedefineSrpdevletaygtlarnntepkisiniveyadahadorusu
tepkisizliinialrkentemeldnce,szlveyafizikselanlamdatehlikealtnda olansanat(lar)n
haklarnn yetkililer tarafndan korunmas meselesine odakland.
11
Bu, vatandalarnn temel
vatandalk haklarn salama ve koruma konusunda yetersiz kalan devlete yneltilen bir itiraz
oldu.
12
Bununnihaisonucu,tmyapabileceimizin,normaldurumuvesanatnzerkliinesayg
duyulduu ve zerkliinin resmi olarak kabul edildii normatif koullar yeniden salamalar iin
devlet aygtlarna bavurmak ve harekete gemelerini beklemek olduudur. Dahas, Anayasa
tarafndan garanti altna alnan vatandalk haklarnn uygulanmasna yaplan vurgu ve bunu
yapmayan devlete yneltilen eletiri, RUKu etkin bir ekilde hkim politik ikiliin bir tarafnda
konumlandrd. Hatta bu gazetede yaymlanan yazlardan biri ilerici vatandalar gerici
olanlarla ilikilendirdi.
13
Bu ilerici ve gerici vatandalar arasndaki kartlk tam tamna
yukardaszedilenhkimSrpsiyasiikiliiniyanstyorvedolaysylaRUKun,braknonueletirel
anlamda ters yz etmeyi, ondan kama konusundaki beceriksizlii ve nihayetinde yetersizliini
gsteriyor.

Tm bu nedenlerden dolay RUK abas pek ok eletirel tepkinin bana geldii gibi hkim
politikalarn eperlerinde kalyor, asla gerekte onu radikal bir ekilde sorgulamay baaramyor.
Hkim politikalar bu abalar, ar milliyeti gruplar nasl kullanyorsa ayn ekilde kullanyor:
Sadece anayasal erevede ilevsel bir politik kartlk yaratmak, muhalif taraflar birbirine

8
Tamda7ubatgazetesinde,eitlialanlardanprofesyonellerinetkinlikleilgiligrlerinin,etkinliegidip
gitmediklerininvebununnedenlerininsorulduubiranketeyantverdikleribirblmde,NebojaMilikiinynelttiibir
snftemellieletirideyaymland.MilikiBelgraddakiRexadlklrmerkezininprogramkoordinatr(bumerkez,B92
altndaalyor,B92isezamanndazelletirilmiolanbirSrpmedyakuruluu,bugnenbykkurululardanbiri.)
Milikiylediyor:Kltrdnyasndaalanbirgrupyneticininkendilerinekltriisidemesiokgarip.Bu,
burjuvazininteatralbirekildeiisnfkostmlerigiymesivakasdr[](NebojaMiliki,EveryonespeaksThe7
th
of
February,s.6[ngilizceevirisiDuanGrljayaait]).BirkltriisiolarakimzaatanMilikiinkendisiningzdenkard
ey,kendiiitaraftarlnn,tamda,yneticisnfaayrlmyapsalyerlerihalihazrdaigaletmekgibignahlaratvbe
etmekiinkullanlanbirburjuvaaygtolduudur.
9
Bugazeteninilksays,kesintiyeuratlansergialolayn,yansrabununardndayatanpolitikalargzlernne
seripanalizetmeyiamalyor.Sergininbomekanndageriyeolaykald!(WhytheNewspaperofWorkersinCulture?
editoryalyazs,The7
th
ofFebruary,s.1[ngilizceevirisiDuanGrljayaait])
10
AslndaayetNoviSaddakiolaylarolmamolsayd,KonteksttekiBelgradsergisibykihtimalleherhangibirkesintiye
uratlmadanalabilirditpkKontekstin2006da,Kosovalgensanatlarnileriniilkdefasunmakzeredzenledii
sergigibizirabutipetkinliklermarjinalgrlr,nemlibirkamuoyuilgisiekmezveneredeysehidikkatekmeden
gelirgiderler.
11
BelkideKONTEKSTGalerideolanolay,iindebulunduumuzbeyazkbnduvarlarnnartkgvenebileceimizbir
snakolmaypsanatsalifadezgrlhayalikurduumuzhayalibiryerolduukonusundabiziuyaranbiralarm
zilidir...(DejanSretenovi,Alarmnisignal[AlarmZili],The7
th
ofFebruary,s.5[ngilizceevirisiDuanGrljayaait]).
12
RUKgazetesinineditrleriyleaklyorlar:SanatnpolitikuzamortadankaldrlmtrveAnasayailekorunan
dnceveifadezgrlyasaklanmtr.(WhytheNewspaperofWorkersinCulture?editoryalyazs,The7
th
of
February,s.1[ngilizceevirisiDuanGrljayaait])uandanitibarenSrbistanvatandalarnninsanhaklarvesiyasal
haklarnnvarlnngstergesibireyinvarlnabal:Exceptionsergisinin.ayetbusergikapalkalmayadevamederse,
apartheidveisavamatrisihalaiktidardaveonunvatandalardainsanhaklarndanvesiyasalhaklarndanyoksun
demektir.(BranimirStojanovi,Tamogdejebioiptarbiesavremenaumetnost[iptarnArnavut]OlduuYerde
GncelSanatdaOlacaktr],The7
th
ofFebruary,s.3[ngilizceevirisiDuanGrljayaait]).
13
Bkz.BranimirStojanovi,a.g.e.
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


106

drmek ve bu atmay, nihayetinde kendi dokunulmazln ve iktidarnn devamn salamak
zere ynetmek iin. Otoriteler bu tip ar gruplarn kamusal politika ortamna girmelerine,
halkn emprovize performansnn [happening] sahnelenmesine bir ortam yaratmak ve bunu,
kamuoyuiradesininbirtezahrolaraksunmakiinizinverirler.Buekildesadeceomuzsilkip,
Ne yapabiliriz? Bu aka anayasal yapmzn byk bir parasnn iradesidir, ve biz de seilmi
temsilcileri olarak buna sayg gstermek zorundayz, diyebilecekleri bir ortam yaratrlar. Bu
kesinlikle,argruplarkarsndadevletiktidarnngrevdensaknmasdeildir,nkoiktidar
mekanizmalarnn zaten bir parasn oluturur. te yandan yetkililer, hareketlerini veya bir
harekette bulunmam olmalarn uluslararas topluluk nezdinde yle diyerek dorulama
ihtiyac da duyarlar: Biz AB entergrasyon politikalarn destekliyoruz ve tm vatandalarmzn
vatandalk haklarn koruma balamnda Hukuk daresi taraftaryz, ancak anayasamz kltrel
anlamda biraz geri olduu iin hibir ey yapamyoruz ve demokrasi kltrnn ve baka
kltrlere ve hayat tarzlarna saygnn insanlarmzda kk salmas biraz vakit alacak. Bu tam da,
hkim kltr politikalarnn ksr dngsn tamamlayan eydir, zira periferideki halklarn
kltrletirilmesi iin daha ok miktarda uluslararas fonun verilmesi, bunun sonucu olarak da
resmijeopolitikgndeminuygulanmasiinbirgerekeoluturur.

OlaanstHalveKimlikTabanlDevletinYkselii

Gazete,alttarafndatekbirsatrolan beyazbirsayfaylabitiyor:RUKgrubu,sanattaolaanst
halin baladndnyor!
14
Olaansthali,temelaklayckavramolarakalmakbuserginin
al(ma)y hakknda kaleme alnan eletirel yazlarn ounda neredeyse zorunlu hale geldi.
15

Bugn tm modern devletler, mevcut toplumsal dzenin korunmas veya dzen kaybolduysa
yenidenkurulmasiinbazolaanstnlemleralnmasngerektirenanlarvednemlerinortaya
kt durumlarn olduunu kabul ediyor doal felaketler, sivil itaatsizlik, i sava veya sava
ilan gibi. yleyse olaanst hal, hkmetin ilan ettii ve kendi baz normal ilevlerini askya
alabilecei, yrtmeyle ilgili gcnn yetki alann geniletebilecei, skynetim ilan edebilecei,
dolaysyla fiilen anayasann gvence altna ald zgrlkleri (zellikle de habeas corpus, yani
ihzaremrini)durumdur.

Olaanst hal terimi 9/11 olaylar ve ardndan, George W. Bushun ilan ettii terrizmle
sava ile birlikte (yeniden) kresel kabul grd. Olaanst hal ABDnin hem lke ii hem
uluslararaspolitikalarndakullandkalcbiraygtadntiin,budurumueletirenler,yine
olaanst halin kalclat baka bir tarihsel dnemle paralellikler kurdular: Adolf Hitlerin
Weimar Almanyasnda iktidara gelii ve ardndan gelen Nazi ynetimi dnemiyle. Hatta baz
kuramclar,olaansthalin,demokratikhukuksalsrelerin,zelgruplarakaryneltilenhukuk
d devlet iddeti lehine askya alnmasyla nitelenen bir ynetiim formu olarak ele alnmasn
nerdi. Guantnamo, bu tip ynetiimin bariz bir rneidir; oradaki uygulamalarda i, tehdit
oluturan unsurlarn kovuturulmas ve hapse atlmasna kadar varyor. Otoriteler bu tip
unsurlarn ellerinden hukuksal haklarn alp onlar Fransz Devriminden iyi bilinen bir terim
kullanrsakhorslaloi[hukuksisteminindndaolma]durumunasokuyorlar.

Tam da devletin, belirli bireyler veya gruplar zerinde uygulad bu hukuk d tecavzler,
kutsal insan haklar ihlallerine kar posthmanist seslerin kmasna neden oldu. Eski Souk
Savadnemitotaliteryanizmineredeysehivakitgeirmeden,birkezdahabuiigrmekzere
greve arld ve kendini eletiri iin kuramsalsiyasal bir temel olarak sundu. Giorgio Agamben
gibi son derece saygn bir radikal solcu bile bu perspektifi onaylyor gibi grnyor: Modern
totaliteryanizmi,sadecesiyasikartlarndeil,nfusununsiyasalsistemeentegreolmayadiren
gsteren gruplarnn btnnn, olaanst hal araclyla elimine edilmesini mmkn klan
yasalbirisavakurumuolaraktanmlayabiliriz.Bylece,kalcbirolaansthalingnllolarak
yaratlmas (teknik anlamda ilan edilmi olmasa da), demokratik diye adlandrlanlar dahil tm

14
Schmittin,egemenliin,birolaansthalilanetmegcndenolutuunusyleyengrntakipederek,babaerkil
(veyahattaanaerkil)devletfigrotoritesiylezdeleenbylehayalibirifadebulmaannanalizetmeiininpeine
dlebilir.
15
[S]ergininkorunmay,Miloeviin2000ylndadevrilmesininardndanSrbistankamusalalanndavarolan
olaansthalindevamdr.(ExceptionProvestobeaRule:AReportbyEduardFreudmannandIvanaMarjanovi
metninden.)
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


107

ada devletlerin temel pratiklerinden biri haline geldi.
16
Dolaysyla, olaanst hal ve onun
yasallam iddet biimi, Hukuk daresini tehdit eder ve sivil toplumun zerkliini ortadan
kaldrr,oysabunlaranayasaldemokrasininikiyzylndaeldeedilenennemliikikazanmdr.

Sz konusu serginin almasn engelleyen olayn eletirel zmlemesinde bu olaanst hal

nosyonununkullanmnnetrafnsarantmomuamma,tamdahkimkltrelsiyasalgndemin
kucak at bir durua yol ayor. Yerel demokrasilerin henz medeni dnyadaki liberal
demokratiksistemleringyauzunzamanncebenimsediitolerans,rasyoneldiyalogkltrve
Hukuk daresine ait gerekten demokratik prosedrlerin kurulmas konusunda gerekli olgunlua
erimedii eklindeki duruu douruyor. Dolaysyla bu duru, periferideki devletlerin kltrel ve
siyasalanlamdagyageridengelmeleridurumunuyerletirmeyevenihayetindedebudurumu
srekli klmaya, dolaysyla da Batl liberal demokrasilerin tm dierleri iin bir l olmasna,
byk glerin kendilerini daha iyi hissetmesine hizmet ediyor. Halbuki herhangi bir anayasaya
dayal ulusal parlamenter demokrasi, bu olaanst hal denen eyin aa yukar gizli izlerini
bnyesinde barndrr, zira bu, zerinde ada ulusdevletin ve onun vatandalk ilkesinin
ykseldii dlama politikalarnn kurucu bir parasdr (buna yakn tarihten verilecek rnekler
arasnda Fransadaki sanspapierler veya corafi olarak daha yakn bir rnek vermek gerekirse,
Slovenyadakisilinenlerbulunuyor.)

EskiYugoslavyablgesindeyenikurulanulusdevletlerinortayak,gyasadeceolaansthal
nlemleriyle zlebilecek bir durumun iinden oldu. Kosova rneinde, Merciful Angel
[efkatli Melek] ad verilen NATO bombardman bu ekilde nitelenebilir, nk uluslararas
hukuun temel ilkelerinden birini, yani egemenlik ilkesini askya almtr. Dahas olaanst hal
bu blgede gerekten kalc olma eiliminde gibi grnyor.
17
Burada temel nokta, tm bu yeni
kurulan devletlerin etnik ounluk ilkesine dayanmas anayasal olarak Slovenya Slovenyallarn
devleti, Hrvatistan Hrvatlarn devleti, Srbistan Srplarn devleti vs. oldu yani bu devletlerin
hibirinintmvatandalarn,etnikkkenlerindenbamszolarakbnyesinealamamas.Buulus
devletlerinkimliedayaldevletolarakadlandrlmasnnteknedenidebudeil.
18
Hibiri,etnikve
dinselkkenasndanhomojenolmadiin,herzamanhepsininbnyesinde,mevcutsiyasalve
yasal yaplara entegre edilmesi gereken veya aksi takdirde hors la loi ilan edilecek tekiler
eitliaznlklarbulunuyor.

yleyse bu tekilerin seslerini duyurabilmeleri iin ellerinde bulunan tek yol kendi zgl
kimliklerine veya kltrlerine bavurmaktr. Hkim sylemde kendilerini bir istisna olarak
sunmaybaarabilirlerse,haklarnntannmasgerekenzelbiraznlkolarakokkltrctanma
politikalarnn kapsamna girmi olurlar. Baaramazlarsa o zaman da srekli olaanst halde
olduu gibi devletin hukuk d iddetini ekmek zorunda kalrlar. Varsaylan bir evrensellie
ztabiyet baarl olduunda, tabi olan sylemin zgll kimlik haline gelir, bylece de
kltrletirme gereklemi olur. Kltrletirme, ar bir toplumsallk halinin evcilletirilmesi,
kontrol altna alnmas, ve indirgenmesidir. Bu operasyon baarsz olunca, arlk zaptedilemez
halegelirozamangerekirse,meruolmayanbirgtarafndanyasadilanedilmelidir.
19

Bu serginin hakiki kresel balamn ite tam da bu kltrletirme

20
sreleri oluturdu.
Kltrletirme sadece siyasal mcadelelerin modern siyaset alanndan snrd edilip saa sola

16
GiorgioAgamben,StateofException[OlaanstHal],TheUniversityofChicagoPress,Chicago,2005,s.5.
17
Bkz.stisnaKaideOluyor:EduardFreudmannveIvanaMarjanoviinRaporu.
18
Buargmanumetindegelitirilmitir:NikolaJanoviveRastkoMonik,ThreeNexalRegisters:Identity,Peripheral
CulturalIndustry,AlternativeCultures,a.g.e.
19
A.g.e.,s.15.
20
Kltrletirme[culturalisation]nosyonutemelolarakBorisBudenveRastkoMonikinyazlarndansonrageerlilik
kazand.lkbaktakltralannnacmaszcaekonomialantarafndanigaligibigrneney;kltrn,metalatrma
manttarafndanykmolarakgrleney,aslndabirzamanlartoplumsaldayanmamekanizmalarolaneylerden
geriyekalan,havadaserbesteuuandkntlerinbirkolaj,birSargassoDeniziolarakzerkbirkltralankurar.
Serbestpiyasaekonomisiveonunrgtlbaskaygtlarnn(DnyaTicaretrgt,UluslararasParaFonu,DnyaBankas
gibi)hcumualtnda.Zaferlekanekonomiveykselenkltreleitliliinarasndagerekteyokolaneysesiyaset
alandr.Sonuolarakzamanmznenhayretvericisosyoyapsalolay,kltrelistisnasavunucularnninanmamz
istediigibikltralannnekonomialantarafndanbastrlmas(veyabununolmastehdidi)deildir.Siyasetalannnyok
oluudurveyadahadorusu,toplumynetiminineitlibranlarnadnmesidir.Siyasalpartilerartk,toplumsal
stisnaveOlaanstHal
DuanGrlja



Say#1


108

salm birbirine rakip kltrel seenekler alanna girmesi anlamna gelmiyor, kltr
aralarn, kltrn szde iddet iermeyen sembolik mekanizmalarn kullanarak atmalarn
zmndekullanmakzererenme,kabuletmeveuygulamaanlamnadageliyor.
21
Dolaysyla
kltrletirme, gnmzn neoliberal kapitalist sisteminde nemli bir rol oynuyor: ada
toplumsalatmalaryattrmaventralizeetmeroln.Serginin,insanlarnilgiodanatamak
istediiatmalar.

ngilizcedeneviren:iekztek

gruplarveyaonlarnfarzedilenkarlarntemsiletmiyorlar;hepsisankitekbirsiyasalaygtnfraksiyonlargibielele
vermi,toplumuntamamnnynetiminesoyunmudurumdalar.Ynetimselaygtlarlaveynetiimaygtlaryla
kaynaarak,birtoplumsalbtnselliketkisiyaratyorlar.[][P]olitiksorunlarnkltrletirilmesikendilerindenyasalbir
mevcudiyetesirgenensiyasalglerinverdiiyetersizolsadazorunlubirtepkideil,tamdayasalsiyasalaygtnkendisinin
dnmtarafndankkrtlanbireydir.Vedolaysyladaretkendir.[]:Burada,bazdevletlerin(veyadevletolarak
grlenbazoluumlarn)kendisininsaltkltrelyaplarolarakvarolmalarnoktasnadekuzananbirretkenliktensz
ediyoruz.(NikolaJanoviveRastkoMonik,ThreeNexalRegisters:Identity,PeripheralCulturalIndustry,Alternative
Cultures.Bkz.http://www.pozitiv.si/petrovaradintribe/pages/RastkoNikolaPolicyBook%5B1%5D.doc,s.1112).
21
[K]ltrletirme,basitesiyasalmeselelerinkltrelmeseleleretercmesiolmaktanoktebiranlamtayor.
Kltrletirmeaynzamandabirkltrokuludur:znelerin,hkimkltriineitilmeleri,yetitirilmelerive
beslenmeleri.Dolaysylakltr,halkkitlelerininveyadahauygunbirtabirlekapitalistdzeninznelerinin(subject:
ngilizcedekihemznehemtebaanlamlarnda)ideolojikeitimindeveyadahadorubirdeyileformasyonundasadece
birandr(AlmancaBildungkelimesihemeitimhemformasyonanlamnkendindebarndrr).Toleranskltr,iletiim
kltr,evrekltr,dijitalkltrvs.tmbunlaryenitoplumsalokuryazarlnneoliberalbiimleridir(Althusserin
savoirfairedorueyidoruekildeyapmayetisikavramnhatrlayalm).(DuanGrljaveJelenaVesi,TheNeo
liberalInstitutionofCultureandtheCritiqueofCulturalization.Bkz.http://eipcp.net/transversal/0208/prelom/en)
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisive
SergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


109

Evet,bizimanlamamzanlatlarsalayabilir.Gelgelelim,fotoraflardabakabireyyapar:
Hayaletlergibistmzekerveetrafmzdadolanrlar.
SusanSontag,BakalarnnAcsnaBakmak

stanbulda yaayan Rum, Ermeni ve Yahudilere kar 6 ve 7 Eyll 1955te byk apl bir saldr
gerekleti.
1
2030 kiilik gruplar halinde ve birbirleriyle balant iinde hareket eden yaklak
100,000 kii, stanbulda gayrimslimlerin younlukla yaad ve alt birok mahalle ve
semtte
2
iddet eylemleri gerekletirdi. nceden tedarik edilen eitli aragere (talar,
kaldralar, latalar, krekler, testereler ve kaynak makineleri) kullanlarak, benzer yntemlerle
evler ve iyerleri ykp dkld, yamaland; ilerindeki eyalar paraland, sokaklara atld,
tatlarn arkasnda srklendi; kiliseler, cemaat okullar ve mezarlklar tahrip edildi. Bu saldr,
gayrimslimlerin,zellikledeRumOrtodokscemaatininstanbuldanyurtdnagetmesininen
nemli nedenlerinden birini oluturdu. Ayn tarihlerde zmirde Rumlarn i yerlerine, evlerine,
kiliselerine ve Yunanistan Konsolosluuna saldrlar dzenlendi ve Ankarada renci gsterileri
yapld.

Bu olaylarn 50. yldnmne denk gelen 6 Eyll 2005 tarihinde, stanbulda, Kar Sanat
almalarnda
3
Tmamiral Fahri okerin Arivinden: Ellinci Ylnda 67 Eyll Olaylar adl bir
sergi ald. Sergide, olaylar srasnda ekilen ve ilk defa kamusal alanda gsterilen bir dizi
fotorafn yan sra, olaylarn devlet yneticileri ve destekledikleri kurumlar tarafndan
planlandn gsteren eitli belgeler de yer alyordu. Ayrca, tarihi Dilek Gvenin o srada
yaymlananvekonuyudahanceyaplanaratrmalardanokdahagenibirkapsamda,homojen
ulusdevletin inas ve dnemin sosyoekonomik politikalar erevesinde inceledii Cumhuriyet
Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 67 Eyll Olaylar balkl akademik almasndan
alntlanan bilgilere ve tanklklara yer veriliyordu. Sergi, al gnnde 2030 kiilik bir grubun
saldrsna urad. Galeriye giren saldrganlar byle bir serginin yaplmasn protesto ederek kimi
fotoraflarayumurtaattlar,kimifotoraflaryrtpgaleripenceresindenaafrlattlar.

Buyazda,dahanceokazsaydakiitarafndangrlenfotoraflarnbusergibalamnda,ariv
belgeleriyle ve Dilek Gvenin akademik almasyla birlikte ilk defa kamusal alanda
gsterilmesinin ve sergiye yaplan saldrnn anlamlar zerinde duracam. Fotoraflar, aynen
yazl belgeler gibi birer kant olarak deerlendirilebilirler, ki bu hi de kmsenecek bir ilev
deildir;ancakbufotoraflarsergilemeninveonlarabakmannbununtesindenegibianlamlar
veilevleriolabilir?Benimzerindedurmakistediimzelliklebununlailgilisorularolacak.

67EyllOlaylar

stanbulda gayrimslimlere kar bir eylem gerekleecei konusunda dedikodular ve uyarlar

olaylardan haftalar nce balamt. 6 Eyll gn devlet radyosunda Mustafa Kemalin Selanikte
doduu eve bombal bir saldr yapld haberi verildi ve stanbul Ekspres gazetesi bu haberi iki
ayr baskyla duyurdu. (5 Eyll gecesi Selanikte, Mustafa Kemalin doduu evin yanndaki Trk
Konsolosluunun bahesinde bir bomba patlam ve camlarn krlmas dnda bir zarar
vermemiti. Yunan makamlar patlamayla ilgili Selanikte devlet bursuyla hukuk eitimi alan Milli
Emniyet Hizmetleri (MAH) yesi Oktay Engini ve konsolosluk bekisini tutuklad ve haklarnda
dava at. Bakonsolos ve vekili ise patlamay tevik etmek ve talimat vermek ile suland.)
4

1
OlaylarlailgiliaktardmtmbilgileriinDilekGveninkonuylailgiliaratrmasnabavurdum:DilekGven,Cumhuriyet
DnemiAznlkPolitikalarveStratejileriBalamnda67EyllOlaylar(stanbul:TarihVakfYurtYaynlar,2005).
2
Beyolu,Kurtulu,ili,Nianta,Eminn,Fatih,Eyp,Bakrky,Yeilky,Ortaky,Arnavutky,Bebek,Kadky,
Kuzguncuk,engelkyveAdalar.
3
Bkz.http://www.karsi.com/
4
DilekGvenYunanmakamlarnnszkonusudrtkiihakkndadavaamaszerineyaanangelimeleriyleanlatyor:
17Temmuz1956da,AtinadakiTrkbykelisinin,SelaniktekiTrkKonsolosluuilestanbuldakiYunan
Konsolosluununkapatlacatehdidindebulunmaszerine,bakonsolosvevekilinekaralandavadrld;Uarve
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


110

ledensonra,Taksimde,KbrstakiTrkaznlBirlemiMilletlervedierrgtlerkarsnda
savunmak ve tm lkede protesto eylemleri dzenlemek amacyla kurulan ve hkmet
tarafndan desteklenen Kbrs Trktr Cemiyetinin (KTC) ve ilikide olduu renci birliklerinin
davetiyle bir protesto mitingi dzenlendi.
5
Mitingin ardndan stanbulun eitli mahallelerinde
nceden tespit edilmi ve bazlar iaretlenmi meknlara saldrlar balad. Saldrganlarn
arasnda stanbulda yaayanlarn yan sra ehir dndan getirilenler de bulunuyordu, ve
saldrganlarn Kbrs sorununu ve gayrimslim antipatisini kullanarak tahrik ettikleri halk da
eylemlere katlyordu. Polis ise olaylara seyirci kalm, kolaylkla nleyebilecei durumlarda bile
mdahaleetmemi,hattabazensaldrlardesteklemiveyardmetmitir.stanbulda,mahkeme
zabtlarna gre 4214 ev, 1004 i yeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul ile aralarnda
fabrika,otel,barvb.yerlerinbulunduu5317meknsaldryauramtr.
6
Hrszlk,yaralamave
ldrme vakalarnn saldrlarn boyutu gz nnde bulundurulduunda grece az sayda olmas,
saldrganlarn bu eylemlerden kanmak zere talimat alm olmalaryla aklanmaktadr. Saylar
300600civarndaveiindesaldrganlarndaolduuyarallarn,HelsinkiWatchraporunagre15,
Trkiyebasnnagre11cankaybnnyansra(raporedilmi)60tecavzvakasvardr.Olaylar,6
Eyll gecesi ilan edilen rfi idare ile bastrlmaya allmtr. (Saldrlar, ertesi gnlerde eitli
yerlerdedevametmitir.)ilde,birekildeolaylarakarmolaneitlikiilertutuklanmvebu
amalastanbuldakurulan,dierillerdekurulanbireraskerimahkemedekapaldurumalarda
yarglanmlardr.1956ylnnsonundaisetutuklananlarnouserbestbraklmtr.

Dnemin babakan Adnan Menderes, ilk aklamalarnda, 6 ve 7 Eyllde stanbul ve zmirde

meydana gelen iddet olaylarnn, basnda yer alan iki habere verilen vatansever ve spontane
birtepki olduununesrd.Bunlardanbirincisi MustafaKemalinevininbombalanmas ileilgili
haberdi. kinci olarak ise, Hrriyet gazetesinde Kbrsta Rumlarn Trklere kar bir saldr
planlamakta olduu haberine yer verilmi ve stanbulda saldrabileceimiz yeteri kadar Rumun
yaad yazlmt.
7
Menderes, hkmetin gsterilerin planlandndan haberdar olmasna
karn,bylebykbirtepkiyibeklemediklerinideeklemitir.Dahasonraise,hkmettarafndan
olaylarn suu komnist kkrtclara atlm ve 7 Eyll gn olaylarla hibir ilgisi olmayan, sol
eilimli faaliyetleri olduu gerekesiyle takip edilen ve keyfi hazrlanm bir pheliler listesinde
bulunan48kiibusebepletutuklanm,ylsonunakadarserbestbraklmamlardr.

DilekGvenkitabnda67EyllOlaylarnndneminCumhurbakanCelalBayar,ilerindeAdnan
Menderesin de bulunduu Demokrat Parti yeleri, Milli Emniyet Hizmetleri, Kbrs Trktr
Cemiyeti ile hkmet ve devlet tarafndan ynlendirilen renci birlikleri ve ii sendikalar
tarafndan organize edilip gerekletirildiini, kantlara ve tanklklara dayanarak anlatr.
stanbulda yaplan mahkemelerde hkmet ve MAH yeleri saldrlar iin sulanmam ve
tutuklanan KTC yeleri de beraat etmitir. 1960 askeri darbesinden sonra yaplan Yassada
MahkemelerindeisesadeceBayar,MenderesveDileriBakanZorludiersulamalarnyannda
olaylarteviketmeksuuylamahkumedilmitir.Gven,devletinveDPninolaylarorganizeetme
sebeplerinden biri olarak, ayn tarihte ngilterede yaplmakta olan Kbrs grmelerine iaret
eder;bugrmelerde,TrktarafnndesteklenmesiiinTrkiyedengelecekbirtepkiyeihtiya
duyulmutur.AyrcaDPnin,ipolitikadaveekonomideyaadzorluklarnedeniyledikkatlerid
politikaya ekmekten ve sk ynetim ve sansr yoluyla denetimini sklatrmaktan kar
olduunu belirtir. Ancak Gven, dnemin sosyoekonomik ve siyasi koullarna dayanan bir
aklamann yeterli olmadn savunur; bu yzden 67 Eyll Olaylarn Cumhuriyetin
kuruluundan itibaren gayrimslimlere kar uygulanan politikalarn bir devam olarak inceler ve
homojenbirulusdevletvemillibirburjuvasnfyaratmaabalarbalamndaelealr.Busayede

Engindegeiciolarakserbestbrakldlar.OktayEngine,eylemikarlndamaliyardmvemevkiszverilmiti.Komotini
/GmlcinedekiTrkkonsolosununyardmyla,Engin,22Eyll1956gnTrkiyeyegetirildi.BabakanAdnanMenderes
vestanbulValisiFahrettinKerimGkaynahsitalimatlarylaEngin,1956ylsonundabelediyedebirieyerletirildi.
MAHiineitligrevlerstlendiktensonraise,Nevehirencekaymakam,sonradavalioldu.(Gven,s.7172)
KonsolosMehmetAliBalin,vekiliMehmetAliTekinalp,OktayEnginvekonsoloslukbekisiHasanUarYassada
MahkemelerindebombateminetmekveSelaniktekibakonsolosluunbahesindepatlamayanedenolmakla
sulandlarfakatsusuzbulundular.
5
Gven,s.57.
6
67EyllOlaylarFotoraflarBelgelerFahriokerArivi(stanbul:TarihVakfYurtYaynlar,2005),s.ix.
7
Gven,s.3.
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


111

67 Eyll, darbeyle devrilen ve daha sonra mahkum edilen DPnin gerekletirdii mnferit bir
olay olmaktan kar, ve olayn gayrimslimlerin ve aznlklarn maruz kald ayrmclk ve
asimilasyonpolitikalarnndierrnekleriyleilikilendirilmesimmknolur.

Sergi

Kar Sanat almalarnda dzenlenen sergide, 67 Eyll Olaylarndan hemen sonra stanbulda
kurulanaskerimahkemedenbiriolanBeyoluBlgesiSkynetimMahkemesindebahakimlik
yapan merhum Emekli Tmamiral Fahri okerin Tarih Vakfna balad, ancak kendi
lmndensonrayaymlanmasnvasiyetettiizelarivindebulunanvedahancehibiryerde
yaymlanmamolanfotoraflardanderlenmibirsekiyeralyordu.Orijinallerisiyahbeyazbask
olan fotoraflar, Kar Sanat almalar tarafndan bytlerek tekrar baslmt. Sergiyle e
zamanl olarak, (Dilek Gvenin kendi kitabnn yan sra) Fahri okerin biyografisinin ve Vakfa
balad tm fotoraf ve belgelerin Dilek Gvenin nszyle sunulduu, 67 Eyll Olaylar
FotoraflarBelgeler Fahri oker Arivi adl kitap Tarih Vakf tarafndan yaymland. Sergi; Dilek
Gven, Kar Sanat almalar ve Tarih Vakf ibirliiyle ve Dr. Ayhan Aktar, Helsinki Yurttalar
DerneivensanYerleimleriDerneinindesteiylehazrland.

Gven, doktora tezi iin yapt aratrma srasnda Tarih Vakf arivinde bulunan bu fotoraflar
zerine alm ve birounun ekildikleri yerleri belirlemiti. Fotoraflarn yaymland kitapta
bu bilgilere yer verildi. Kendisiyle yaptm mlakatta, bu sergiyi dzenlemek istemesindeki en
nemli nedenin, kamusal alanda sergileyerek bu fotoraflarn varln ortaya kartmak ve
dolaysyla herhangi bir ekilde yok olmalarn engellemek olduunu syledi. Bu ifa etme ve
bakalarn tank olmaya davet ederek fotoraflarn rtbas edilmelerini nleme arzusunun,
sergiye yaplan saldrnn olas anlamlar zerine dnmek asndan nemli olduunu
dnyorum.

Sergiyeyaplansaldr

2005 ylnda alan sergiye yaplan saldr, aka 67 Eyll Olaylar ile benzerlikler tamaktadr.
8

Serginin al tarihinden nce Valilik izni alnm, o zaman Elhamra Pasajnn nc katnda
bulunan galerinin karsndaki St. Antuan Kilisesinin nne iki yz kadar polis yerletirilmi ve
meknnierisindesivilpolislergrevlendirilmiti.AltanikisaatnceKemalKerinsiz
9
,yannda
ellerindekalnahapsopalkkTrkbayraklartayanikigenilebirliktesergimeknnageldi,
tefti etti ve kt. Al srasnda gerginlik, iki kiinin, sergide olaylarn yanl aktarldn,
Kbrsta, Bat Trakyada ve Giritte Trklere yaplanlarn anlatlmadn bara bara orada
bulunanlara ve gazetecilere sylemesi ve iirler okumasyla balad. Daha sonra, aralarnda

8
SaldrkonusundaaktardklarmKarSanatalmalaryneticisiFeyyazYamannanlatsnadayanmaktadr.
9
KemalKerinsizuandaErgenekondavaskapsamndargtyelii,halksilahlaisyanateviketmekgibisularla
yarglanmaktadr.KendisiaynzamandaayndavadaDantayveCumhuriyetGazetesineyaplansaldrlarplanlamaktan
yarglananemekliyzbaMuzafferTekininavukatdr.Kerinsizineylemlerindenbazlaryledir:Ekim2005te
Kerinsiz,HrantDink'eTrklehakarettenverilencezayaltsnrdanolduuiintemyizetti.OrhanPamukhakknda
orduyuaaladgerekesiylesuduyurusundabulundu.PatrikhaneYunanistan'akampanyasnniindeyerald.Aralk
2005teKerinsiz'inikayetizerinegazetecilersmetBerkan,ErolKatrcolu,MuratBelge,HalukahinveHasanCemal
hakkndadavaald.HrantDink,AydnEngin,SerkisSeropyanveAratDinkhakkndadaaynnedenledavaald.Pamuk
hakkndaalandavanndurumasndamisyonerocuklarpankartald.Ocak2006daiindeKerinsiz'indebulunduu
grupFenerRumPatrikhanesiveHali'teyaplanhaatmatrenleriniprotestoetti.Patrikdefol,stanbulTrk'tr,Trk
kalacaksloganlaratld.Haziran2006daKerinsiz'insuduyurusuzerineyazarElifafakhakkndaTrkl
aalamaktandavaald.ErmeniGenelPatrii2.Karekin'inHeybeliada'yziyaretiniprotestoetmekisteyenKerinsizve
grubundanbirkiiyalbirkadnasaldrd.Temmuz2006daTESEV'ingtoplantsndaberaberindekikiileriniddet
uygulamasnizleyenKerinsizTESEV'inbutoplantdaettiiszlerPKKrgtnnbeyanatylaayn.Doalolarak
vatandantepkisihaklbirtepkidirdedi.(Erhanstnda,KerinsizlkKezEtnikAyrmclnHesabnVerecek,
Bianet,28Temmuz2008,http://bianet.org/bianet/siyaset/108635kerincsizilkkezetnikayrimciliginhesabiniverecek
adresindeneriilebilir[13Austos2009].)Ayrca,2005Mays'tayaplmasplanlanrkenAdaletBakanCemiliek'insert
tepkisiyle23Eyll'eertelenenmparatorluunkDnemindeOsmanlErmenilerikonferansnmahkemekararyla
yasaklatanhukukuolaraktannd.(NilferZengin,BirHukukununMilliyetiOlarakPortresi:KemalKerinsiz,Bianet,
23Ocak2008,http://bianet.org/bianet/siyaset/104360birhukukcununmilliyetciolarakportresikemalkerincsiz
adresindeneriilebilir[13Austos2009].)
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


112

Ramazan Krkk
10
ve stanbul lk Ocaklar eski bakanlarndan Levent Temizin
11
de bulunduu
yaklak 2030 kiilik bir grup ana salona girdi, "Trkiye Trktr, Trk kalacak", "hainlere lm",
"ya sev ya terk et", "neden Kbrs'taki fotoraflar deil de, bu fotoraflar asyorsunuz",
"Atatrk'n evini yakanlar savunmayn" gibi sloganlar atmaya, bildiri datmaya ve fotoraflara
yumurta atmaya balad.
12
Sergi dzenleyicileri, iki kii ieride bararak konuma yapmaya
baladandanitibarensivilpolisleriuyarmancakbirnlemalnmam;saldrganlarfotoraflar
yrtmaya ve pencerelerden atmaya baladnda balkonda bulunan ziyaretiler aadaki polis
ekiplerine haber verdiyse de polis ancak yaklak on be dakika sonra yukar km ve
saldrganlar databilmitir. Kar Sanat almalar Yneticisi Feyyaz Yaman, o akam ve daha
sonra,drtkezkarakolveadliyelerdeifadevermi,gzaltnaalnankiiyitehisetmitir.Buna
ramen, sadece mlke saldrmak suuyla alm olan dava, saldrya katlmayan bir sankla
sonusuz bir ekilde devam etmektedir. Bu dava sonulanmadan yeni bir dava almasnn da
hukukenimknyoktur.

Yaptmz grmelerde Dilek Gven, Feyyaz Yaman ve alta olaylara tanklk etmi olan
(Trkiyede Rumca yaymlanan Apoyevmatini gazetesinin editr) Mihail Vasiliadis saldrgan
grubun kkl ve sergiye verilen kamusal destein younluundan dolay o srada saldry
fazla ciddiye almadklarn sylediler. Sonuta, sergi ok sayda kii tarafndan ziyaret edilmi,
ziyaret defterine dzenleyicilere teekkr edilen yazlar yazlm, medyada sergiyle ilgili birok
haber yaplm ve saldr knanmt. Dilek Gven kendisi iin en ilgin olann, ana akm gazeteler
dahil basnda olaylarn, kendi kitabnda aklad gibi, devlet, MAH ve hkmet desteiyle
organize edilmi olduunun ilk defa yazlmas olduunu syledi. Saldrnn ise zellikle serginin
somutieriineynelmedii,sadecegayrimslimleriilgilendirenbirsergiolduuiinbunabenzer
biroketkinliibasansaldrganlartarafndandzenlenmiolduuaikrd.

Fotoraf reprodksiyonlarna zarar veren bu saldrnn elli yl nce gerekleen olaylarn kk

apl ve temsili bir yeniden canlandrmas olduunu dnebiliriz. Sergi meknnn fotoraflarn
birounun ekildii ve en byk tahribatn yaand yerlerden biri olan stiklal Caddesinde
bulunmasdabuetkiyiglendiriyordu.Saldrnntemsilinitelii,birkagnsonrayerlerineaslan
yeni basklarn nnde bir basn toplants dzenleyen fotoraflar ve Plastik Sanatlar Dernei
yelerinineylemiyledevurguland.
13

10
Krkk,dahanceHalkaveOlaylaraTercmangazetesindeyeralanhaberegre,sergivepanelinkkrtmaamal
olduunubelirtmi,Sorosdesteklibuvakf,1955'teyaananolaylarsaptrplkedeyenibirtartmayaratmakistiyor.
Amalar,Rumlarnhakknaramak,Trklerinbarbarolduunuispatlamak,tazminatdenmesinisalamak.Ksacas,
lkedeyenibirtartmayaratmak.Bizbusergivepaneledetepkigsteriyoruzdemiti.Aynhaberegre,Krkk'nyesi
olduuTrkiyeSivilToplumKurulularBirlii,Cumhurbakan,Babakan,AdaletBakan,ileriBakan,YKBakanve
VakflarGenelMdr'nemektupgndermiveserginin/paneliniptaliniistemiti.(Kemalzmen,67EyllSergisine
Saldrdlar,Bianet,6Eyll2005,http://www.bianet.org/bianet/insanhaklari/6662067eylulsergisinesaldirdilar
adresindeneriilebilir[13Austos2009].)Krkk,12Eyll2005testanbulBilginiversitesindedzenlenen50.Ylnda6
7EyllOlaylarbalklpaneledemdaheleetmiti.Krkknkatlddiereylemlerarasnda,6Temmuz2004teTrkiye
EkonomikveSosyalEtdlerVakf'nn(TESEV)ZorunluGleYzlemek:Trkiye'deYerindenEdilmeSonrasVatandaln
naskitabnntantmnayaplansaldryeralyor.KrkkKerinsizleberabermparatorluunkDnemindeOsmanl
Ermenileri:BilimselSorumlulukveDemokrasiSorunlarbalklkonferansengellemeyealanlararasndadayer
alyordu.
11
...LeventTemiz,26ubat2004'teAgosgazetesinndeyaplaneylemde,HrantDink,bundansonrabtnfkemizin
venefretimizinhedefidirsloganlaratmt.(DinkUzunYllarVeliKknHedefindeymi...,Bianet,27Mart2009,
http://www.bianet.org/bianet/ifadeozgurlugu/113444dinkuzunyillarvelikucukunhedefindeymisadresinden
ulalabilir[13Austos2009].)LeventTemizuandaErgenekondavaskapsamndaSilahlterrrgtneyeolma;bir
adetatelisilahvemutatsaydakimermileribulundurmaksularndanyarglanyor.(ErgenekondaKimNeyle
Sulanyor?,Bianet,26Mart2009,http://www.bianet.org/bianet/insanhaklari/113395ergenekondakimneyle
suclaniyoradresindenulalabilir[13Austos2009].)
12
Kemalzmen,67EyllSergisineSaldrdlar,Bianet,6Eyll2005,http://www.bianet.org/bianet/insanhaklari/66620
67eylulsergisinesaldirdilaradresindeneriilebilir[13Austos2009].
13
Saldryatepkiverenenkalabalkgrupbirbildirialtnaimzaatan424fotorafyd.Bildirininhazrlanmasnanayakolan
vebasntoplantsndakonuanfotorafzcanYurdalanlakonutuumda,fotoraflarnbalolduklargruplaryoluyla
deiltekertekeritirazlarndilegetirmelerigerektiinidndklerinivebuekildebirtepkininkendiszveitirazlarn
ifadeetmekiinkullandklarbiralankorumakiinnemliolduunusyledi.Bildirideisefotoraflarnvicdanlar
uyandranvegsterdikleriorganizevahetvesaldrganlhatrlamamzsalayanilevlerindenbahsediliyorvetek
kimliklibirtoplumyaratmapolitikalarna,iddetevebaskyakarklyordu.Bildirimetnineuadrestenulalabilir:
http://www.fotografvakfi.org/turkce/haberlist.asp?haber_id=139
YaknzamandazcanYurdalanndadahilolduuFotorafVakfveGalataFotorafhanesi,benzerbirtepkiyi6.UFAT
FotorafGnlerindealan8MartKadnlarGnveYerelSeimlerkonulusergilerejandarmatarafndanyaplan
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


113

Fotoraflar

Fotoraflarn kendilerine gelince, yukarda da bahsettiim gibi bu fotoraflar ok zel klan,

imdiye kadar yaymlanan fotoraflardan farkl olarak 67 Eyllden sonra ortaya kan ykm
manzarasnn yan sra, balangcndan itibaren olaylarn tezahrn gsteriyor olmalardr.
Fotoraflar, gsterdikleri eylerin ekildikleri anda varlna dair rtlemez birer kant
olutururlar. nk her fotoraf, ieriinin film veya dijital malzeme zerinde brakt doal
izlerden oluur insan bedenleri ve nesnelerden yansyan n yaratt izler ve bu ilem
deklanre bastktan sonra fotorafnn mdahale edemedii bir sre sonunda gerekleir.
14

Sergide yer alan fotoraflar da hem 67 Eyllde gerekleen saldrlar imdiye kadar yaplmaya
alld gibi inkr edilemez klar hem de saldrlarn sulularn belirlemeye yarayacak nemli
birerkantniteliitarlar.

6Eyll1955akamilanedilenskynetimleberaber,birksmMilliEmniyetHizmetleri,birksm
da ulusal ve uluslararas gazete muhabirleri tarafndan ekilen bu fotoraflarn basnda
yaymlanmas yasaklanm, yurt ii ve yurt d dolam engellenmiti. Fotoraflar daha sonra
emniyet ve mahkemeler tarafndan baz saldrganlarn tespit edilerek tutuklanmas iin
kullanlmlardr. Fotoraflarn stlerindeki iaretler ve arkalarnda bulunan ve kitapta alntlanan
X Cihangirde ofr Azizin olu gibi notlar da bunu gsterir.
15
Fakat daha nemlisi fotoraflar,
tekteksaldrganlartehisetmeyimmknklmaktante,olaylarnorganizeediliindedevletve
devletdesteklikurumlarnrolnkantlayacakdetaylarierirler.

Kar Sanatta yaplacak sergi iin arivdeki 246 fotoraf arasndan bir seki derlenirken de
olaylarngeliiminikronolojikolarakgsterecekveolaylarnorganizeedilmiolduunukantlayan
fotoraflarn seilmesine zen gsterilmitir. Sergide (ve yaymlanan kitapta) yer alan fotoraf
dizisi, renci gruplarnn ellerinde bayraklarla ve Kbrs Trktr yazan pankartlarla Taksim
civarnda toplanmalar ile balar.
16
Yaklak krk kiinin konumalar yapt grnr. Ayn kiilerin
birka farkl yerde konumalar yapt belgelenmitir. Daha sonra Dilek Gvenin almasnda
kkrtclar olarak adlandrd, ellerinde bayraklar, pankartlar ve Atatrk ve Celal Bayar
portreleriyle halk saldrlara katlmaya aran gruplarn eylemlerini grrz. Bu durumda
insanlarn, dkkanlarnn ve mallarnn (rnein arabalarnn) tahrip edilmesini nlemek iin
bayrak veya Kbrs Trktr pankartlar veya iyeri sahibinin Mslman olduunu belirten yazlar
astklar grlr. Dilek Gvene gre saldrlar gsteren fotoraflarla ilgili u nokta ok
nemlidir: iyerlerinegiriliphereyintpatpaynaragereveyntemlerletahripedildiininve
polisin pasifliinin belgelenmi olmas ve saldrganlarn kyafetlerinden birok kiinin ehir
dndan getirildiinin anlalmas. k kyafetli kadnlarn saldrganlar arasnda bulunmasnn
nedeniyle ilgili soruma ise bu kadnlarn kyafetlerinden o srada tiyatrodan veya sinemadan
ktklar ve yamay grnce katlmaya karar verdiklerinin anlalabileceini syledi.
17
Bu, saldr
iin nceden hazrlanmayan, talimat almayan halkn verdii farkl tepkilerden biridir; kimi eline
baltalaralpyamalamayabalam,kimikomularnayardmetmeyealmtr.

Fotoraflarn belgeledii ve izleyici zerinde yarattklar dehet duygusunun balca

nedenlerindenbirinioluturandierbirolgudasaldrganlarnyzlerindekicokuvememnuniyet
ifadeleri ve fotoraflarnn ekildiini anlaynca poz vermeleridir. Bu durumun bir cinnet anna
tanklkettiimizi farkettiriyorolmaseklindeki biryorum,yetersizkalrkanmca.SusanSontag,
Ebu Garip hapishanesinde Amerikan askerlerinin Irakl tutuklulara ikence yaparken ektikleri
fotoraflarhakkndayazarken,bufotoraflarngsterdiivahetin,fotoraflarnekilmesindenve

mdahaleyiveokulynetimitarafndanverilenkapatmakararnprotestoetmekiingsterdi.Bkz.
http://www.fotografvakfi.org/turkce/haberlist.asp?haber_id=226
14
Bkz.JohnBerger,JeanMohr,AnlatmannBakaBirBiimi(stanbul:AgoraKitapl,2007).
15
67EyllOlaylarFotoraflarBelgelerFahriokerArivi,s.x.
16
Buaklamalar67EyllOlaylarFotoraflarBelgelerFahriokerAriviadlkitaptadabulunabilir.
17
FatihzgvensergiyleilgiliBeyoluNostaljisinink...balklyazsnda,bufotoraflarlainsanlarnkgiyinmeden
kmadBeyolunostaljisinintepetaklakolduunuyazar.Radikal,15Eyll2009.Yazyauadrestenulalabilir:
http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=RadikalYazarYazisi&ArticleID=757386&Yazar=FAT%DDH%20%D6ZG%DCV
EN&Date=16.02.2009

EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


114

Amerikanaskerlerininmeslektalarnapozvermesindenayrlamayacansyler.
18
Bylebireyin
fotoraf tarihinde ender olduunu, rnein kinci Dnya Savanda, Rusyada ve Polonyada
gerekletirdikleri zulmn fotoraflarn eken Alman askerlerinin kendilerinin de yer ald
fotoraflarn ok nadir olduunu syler. Ebu Garip hapishanesindeki ikence fotoraflar ile
Amerikada18801930yllararasndalinedilensiyahlarnaslanbedenlerininnndepozveren
beyaz Amerikallarn fotoraflar arasnda bir benzerlik kurar: Lin fotoraflar, katlanlarn
yaptklar konusunda kendilerini tamamen hakl grdkleri kolektif bir eylemin hatralardr. Ebu
Garip fotoraflar da yle.
19
Kar Sanatta sergilenen fotoraflar iin de benzer bir yorum
yaplabilir diye dnyorum her ne kadar vahetin boyutu farkl olsa ve bu fotoraflarda
saldrya urayanlar gzkmese de. Yaptmz mlakatta Mihail Vasiliadisin de dedii gibi bu
fotoraflar,saldrganlarnvatanigrevleriniyerinegetirdiklerini,yaptklariindoruluunadair
herhangibirpheduymadklarngsterirler;bunaiaretederler.

Tmbunedenlerdentr,FahriokerinTarihVakfnabaladfotorafarivinemlitarihsel
belgelerbarndrr.Ancak,bunlarvedierbelgeleribirertarihselbelgeniteliindeolduklariin
kamusallatrmann, gstermenin veya yaymlamann politik bir eylem olmad eklindeki bir
yorum,

bu sergi (ve kitaplar) yoluyla bugn hakikatle ve gemile kurulmaya alan ilikiyi gz
ard edecektir. Bu baka gre, sanki bu sergi yoluyla gemi tm effaflyla gzlerimizin
nmze serilir ve sergiyi hazrlayanlar ve ziyaretiler pasif izleyicilere dnrler; belgeler ve
fotoraflarnesnelzellikleresahipobjelerolarak,yinenesnelbilgilerintoplamolantarihiniinde
kendi kendilerine yerlerini alrlar. Bylece 67 Eylln de tarih iinde yer almasn salarlar.
Halbuki, arivde yer alan fotoraf ve belgeler kendi kendilerine bir anlat kuramaz. Bu nedenle,
sergide Dilek Gvenin olaylar yeniden kurgulamas ve geri plann farkl kurumlarn politikalar
balamnda incelemesine dayanlarak oluturulan bir ereve iinde sunulmalar, 67 Eylln
etrafndaki mulakl giderme ve olaylar anlamlandrmaya alma konusunda bir adm
atlmasn salamtr. Resmi tarihte yer almayan, inkr edilen ve hl yaayan birok tan
olmasna ramen konuulmayan 67 Eyll Olaylar, bu ekilde, fotoraflarn ve tanklklarn da
gcne bavurularak hatrlatlm/hatrlanm ve konuulmutur. Ayrca, bu sergiyle birlikte sz
konusufotorafvebelgelerkamusallatrlarak,Trkiyedebirokarivdeolduugibi,kilitaltnda
kalmalar veya yok olmalar engellenmitir. Sergiye yaplan saldr ise devletle el birlii iinde
rtbasedilmeyedevamedilmesibeklenenbirsuadairkantlarnortayakarlmasna,sessizliin
bozulmasnakarbirtepkidir.

Serginin amacn ve sergiye yaplan saldry anlamakta, Meltem Ahskann, Trkiyede iktidarn
hafza ve tarihle ilikisine dair yapt tartmann ve bu adan arivlerin sunduu imkn
sorunsallatrmasnn yardmc olabileceini dnyorum.
20
Ahska, arivlerin modern ulus
devletlerin oluumuyla beraber hafza kaytlarnn sakland ve kamusallatrld yerler olarak
ortaya ktn ve gemiin tarihin kurgulanmasnda bavurulacak nesnel ve otantik bir alan
olarakkurulmasnmmknkldklarnyazar.Pozitivisttarihilervedevletlertarafndanarivlerin
barndrd kaytlarn effaf ve tarafsz belgeler olarak varsaylmas sayesinde iktidar ve hakikat
arasndaki mesafe yaknlatrlr. Arivler, ulusdevletler tarafndan (dzenlenerek,
snflandrlarak ve belirli ekillerde kamusallatrlarak) resmitarihin kurgulanmas, gemiin ve
bugnnidareedilmesivebugnnmerulatrlmasiinarasallatrlrlar.

Ancak, gemiin izlerini saklayan arivler, tarihin kurgulanmas iin nesnel bir alan sunsa da,
tarih iindeki genelletirme arivleri oluturan kaytlarn tekilliklerini hibir zaman tam olarak
kapsayamaz. Arivler, farkl balamlarda farkl anlamlar oluturmak zere kullanlabilirler; ve
neyin saklanp neyin saklanmad, neyin ne ekilde ve nasl bir anlat iinde kamusallatrld,
arivleri her zaman bugn ve gelecei ilgilendiren politik bir mcadelenin alan haline getirir.
Ahskaya gre tarih, tekillikleri genel bir dzlemin iine yerletirme, bylece greliletirme ve
gemie bugn baskya almayacak ekilde bir yer ama imkn salayabilir; hafza ise, tekil

18
SusanSontag,RegardingtheTortureofOthers,TheNewYorkTimes,23Mays2004,
http://www.nytimes.com/2004/05/23/magazine/23PRISONS.htmladresindenulalabilir[14Austos2009].
19
A.g.e.
20
MeltemAhska,ArivKorkusuveKarakaplNizamiBey:TrkiyedeTarih,Hafzavektidar,TrkiyedektidarYeniden
Dnmekiinde,der.K.MuratGney(stanbul:VarlkYaynlar,2009),s.5993.
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


115

deneyimleribugnanlamlandrmakiinarmaymmknklarvearivlertam dabudolaym
kurabilirler: Tarih, tekil deneyimlerin birbiriyle ilikisini kurabilecek genel bir dzlem salar ama
ancakbugniindekihafzatarafndansahiplenildiindeyaayanbirghalinegelir.
21
Arivlerin
barndrd tekil ve znel hafzalar, tekilerin sesleri, farkl adalet talepleri
resmitarihizorlayacakbiranlatyadntrlebilir.

Arivlerin ounlukla tahrip edildii, kamusallatrlmad ve yok olmaya terk edildii Trkiyede
ise, Ahskaya gre, iktidarn bugn ve gemii idare etme yntemi iki farkl hakikat dzeninin
kurulmas ve korunmas zerinden iler: grnrde ve gstermelik olan ve yabanclara
sunulan ile devlet ve vatandalar arasnda paylalan srlar, rtk bilgiler, davranlar ve
imknlar; bir baka deyile, tekillikleri iermeyen talam hakikat ile bunu bozmadan
etrafndan dolaabilecek pratikler. Tekil olan genele uymad srece kabul grmez, grnr ve
yaanr olan resmi kaytlara ve kurallara uymad srece kant saylmaz; ama sylenmeden,
gstermeden yaplanlara yer vardr, ve bu bir sr olarak paylalr. Devletin kendisi de, derin
devletyoluylaresmihakikatinaslndagstermelikolduubilgisininzerinekurulanbuekdzen
iinde iktidarn uygular. Bu amala arivlerin tahrip edilmesi ise hafzann gcn kaybetmesini
salar:

Arivler bugnn sorularna yant veremez hale gelecek ekilde tahrip

edildiinde, hafzalarmz da sakatlanyor; artk bakalaryla ve onlarn
aclarylailikiyegeipgrelileemez,tarihduygusunungenievrenineeriemez
hale geliyor. Bir baka deyile hafzaya, tarih iinde bir yer ve hak verilmemi
oluyor. Hatrlama edimi tarihi temellk edemediinde hafza da kamusal bir
anlam ve itibar kazanamyor; tam tersine, aynen arivler gibi aibeli ve
harcanabilirklnyor.
22

Birarivkaydolarakfotorafageridnecekolursak,20.yzylnbalarndafotorafteknolojisinin
gelimesinden beri dnyada neredeyse (bilinen) btn toplumsal olaylarn ve trajedilerin
gazeteciler,belgeselfotoraflar,denetimsistemleriveyaamatrlertarafndanekilenfotografik
kaytlar mevcuttur. Bunlar eitli yayn organlar tarafndan aktarlr ve eitli kurumlarda
arivlenirler. Ayrca fotoraflar, zellikle de arpc ve ok edici olanlar (ki ou zaman fotorafn
dolama girebilmesi iin bu nitelie sahip olmas beklenir) hafzalarda kalc imgeler olutururlar
ve tarihi olaylar ou zaman oka yaynlanm fotoraflarla hatrlanr.
23
Fakat, bu noktada hem
Susan Sontagn hem de John Bergerin bir iletiim arac olarak fotoraf zerine yazdklarn,
Ahskann arivlerin farkl kurgulamalar mmkn klacak ekilde dzenlenebilecei yorumuyla
ilikilendirerek dikkate almak gerekir.
24
Fotoraflar bize ieriklerini anlamamz konusunda fazla
yardmc olamazlar. nk bize gemite gerekleen bir eyin sadece (anlk) bir grntsn
sunarlar. eriklerini zamansal sreklilikten ve gerekletii balamdan kopartrlar. Bu nedenle
belirsiz ve ok anlamldrlar; bizi grnenin tesini hayal etmeye, speklasyon yapmaya davet
ederler.Fotoraflarnyanlarndayeralanmetinlervegsterildikleribalamisebuoulanlamlar
kmesinikltrveizleyicilerifotoraflarnaslanlamalargerektiikonusundaynlendirir.

Aktrki,szkonusu olanacnn,vahetin,savan,yoksulluun fotoraflarolduundagerek,

fotoraflarn gsterdiinden ok daha karmaktr. Grdmz ve fotoraflarn kantlad
eyleri anlamaya almak, bu gsterilen olgulara kimlerin sebep olduunu ve ou zaman da
devletlerin iddet aralarnn ve yntemlerinin roln kavramay gerektirir. Byle bir sorgulama
yaplmadndafotoraflarsadeceinsandoasnnvehayatnktveacvericiyanlarnhatrlatan

21
A.g.e.,s.89.
22
A.g.e.,s.80.
23
rneinSusanSontagnverdiirnektekigibi,naslspanyaSavandanhaberdarolanherkesRobertCapannbir
Cumhuriyetiaskerinlmannyakaladnlfotorafzihnindecanlandrabiliyorsa,buyaznnkonusuolansergideki
fotoraflarnortayakmasndannce,67EyllOlaylarndanbahsedildiindedezihinlerdestiklalCaddesizerine
ylmkumaveeyaynlarcanlanyordusanrm.Sontagagrebununnedenlerindenbiri,fotoraflarnbize(...)
enformasyonladoluptaanbirada,bireyikavramannhzlbiryolunuveonuhatrdatutmannyolunlambir
formunusunmalardr.(SusanSontag,BakalarnnAcsnaBakmak[stanbul:AgoraKitapl,2003],s.2122.)
24
Bkz.SusanSontag,Fotorafzerine(stanbul:AgoraKitapl,2008)veJohnBerger,JeanMohr,AnlatmannBakaBir
Biimi(stanbul:AgoraKitapl,2007).
EllinciYlnda67EyllOlaylarSergisiveSergiyeYaplanSaldrzerine
BalcaErgener



Say#1


116

bir baka imgeye dnebilirler. (Aslnda Sontaga gre, birok fotorafn akbeti budur. Olanlar
venedenleriunutulur,geriyehafzalardasabitlenmiimgelerkalr.
25
)

Tm bu nedenlerle, Kar Sanat almalarnda dzenlenen sergide fotoraflarn, belgelerin ve

szl tanklklarn Dilek Gvenin aratrmasyla beraber sunulmasnn (ve 67 Eyll Olaylar
FotoraflarBelgeler Fahri oker Arivi balkl kitabn Gvenin sunuuyla beraber
yaymlanmasnn) ok nemli olduunu dnyorum. Fotoraflar bizi gsterdikleri deneyimi
paylamaya davet ediyorlarm hissini uyandrsalar da ancak farkl bir balamda ve belirli bir
mesafeden, deneyimin kstl bir grnmn izlememizi mmkn klarlar. Fakat ayn zamanda
uzak bir gemite ve yerde kald dnlen olaylar bir para yaknlatrr, tandklatrr ve
bylece imdiyle ilikilendirilmelerini kolaylatrabilirler. Mihail Vasiliadis, 67 Eyll Olaylarna
stanbulda tanklk ettii iin sergide yer alan fotoraflarn kendi zerinde byk bir etkisi
olmadn,fakat ognsaldryaurayanvesaldrganlarnldrmemekstnetalimataldklarn
da bilmedikleri iin evleri, iyerleri ve dier eyleriyle beraber hayatlarn kaybedeceklerini
zannedeninsanlarnkorkularnbirazolsuntahayyletmeyeyarayabileceinisyledi.Fotoraflar
ve szl tanklklar, saldrya maruz kalanlarn ve o gn yaananlara tanklk edenlerin
deneyimlerini duymamz ve biraz olsun hayal edebilmemizi mmkn klarken, kitap,
fotoraflarda ve belgelerde bulunan kantlarla desteklenerek tm bunlar anlamlandracak bir
erevesunar.

Bylecesergimeknpolitikleirnk,yukardaSontagagndermeyleanlatmayaaltmgibi,
yoksulluk, ac ve vahet fotoraflar, sk sk yapld gibi, bir sergi meknnda byle bir ereve
sunulmakszn gsterildiinde fotoraflar karsnda (bu ereveye nceden sahip olmayan)
izleyicinin tepkisi ou zaman duygulanmak ve zlmekten teye geemez. Sontag, eer
fotorafna baktmz acya, adaletsizlie hemen mdahale etme ansmz yoksa, fotoraflarn
gsterdiklerigemitekalmsa(veyaolduumuzyerdenuzaktagerekleiyorsa)bununneanlam
vardr, diye sorar. Cevab, dnmektir; tm bunlarn yaand ve yaanmaya devam ettii bir
dnyada yaadmzn farknda olmak, tehir edilen sulara sebep olanlar ve bunlarn nasl
durdulabilecei zerine dnmek. Ayn, bu yaznn konusunu oluturan sergide olduu gibi,
gemi bir olayla ilgili yeni fotoraflarn ortaya kmas ile ilgili yle yazar: (...) fotoraflar, o
zamana kadar bilinmeyen fotoraflarn gn na kmasnn harekete geirdii ok dalgalaryla
birlikte,dahauzakgemiebakmznkurulmasna(vegzdengeirilmesine)katkdabulunurlar.
Herkesin bildii fotoraflar, artk bir toplumun hakknda dnmeyi setii ya da dnmeyi
setiiniilanettiieylerinbtnleyicibirparasdr.
26

Ellinci Ylnda 67 Eyll Olaylar sergisinin amacnn tam da bu olduunu syleyebiliriz. Bu sergi
ve benzer etkinliklerin (mparatorluun Son Dneminde Osmanl Ermenileri Konferans ve
TrkiyeEkonomikveSosyalEtdlerVakf(TESEV)tarafndanhazrlananZorunluGileYzlemek
kitabnnbasntoplantsgibi)maruzkaldsaldrlarnamacnndabununlemekolduuaktr.
Fakat saldr ynteminin fotoraflar tahrip etmek olmas, saldrnn Ahskann bahsettii ikili
hakikat dzenini korumaya ynelik olduunu daha da belirginletirir sanrm. Birer kant olarak
fotoraflar.olanlarninkredilmesiniimknszlatrdiinfotoraflarasaldrldndnebiliriz,
ama aslnda bir kere kamusal alanda ortaya ktktan sonra tahrip edilmeleri birer kant olarak
rtlmelerinisalamaz.Budurumdadahaazkiitarafndangrlmelerinibilesalamaznk
orijinalleri tahrip edilmedii iin sonsuz sayda oaltlabilirler hatta imdi bazlar internette
yaynlanaraksnrlarizilemeyecekbirdolamanagirdiler.Dolaysyla,fotoraflarnbasklarna
zarar vermek, milli bir srra ihanet edenlere savrulan bir tehdittir. Gcn, iktidarn kurduu
hakikati ve resmitarihi arivlerin ve hafzalarn deitirmeyecei ekilde koruma kararllndan
alr. Ayn, saldrganlarn "Atatrk'n evini yakanlar savunmayn" diye bararak, 67 Eyll
Olaylarnteviketmekvehaklkarmakiinplanlananeylemegndermeyapmalargibi.

25
Fotoraflardakisulamalarnzgll,enindesonundayokolupgider;belirlibiratmannmahkumedilmesivebaz
sularnakatehiredilmesi,biraamadansonra,insannzalimliinin,geneldeinsannvahiyannnmahkumedilmesine
dnecektir.(BakalarnnAcsnaBakmak,s.122.)
26
A.g.e.,s.86.
!"#"$%&'($')%**
+(,-)%&./.#"%
%



!"#$%&'%


''(%

larkli ldeolo[lk konumlardan yola ikilarak agda;" ya da guncel" sifaLiyla Lanimlanmi; sanaLsal
ureLlm alaninin slyasal olanla lll;klsl son dnemdekl bazi LarLi;malarin geLlrdlgl yogunla;mayla
daha blr nem kazanmi; grunuyor. uoksanli yillarin lklncl yarisindakl ureLlmlerl grunur blr
bllmde karakLerlze eden slyasal Lonun surdurulebllmesl konusunda alanin son dnemde ya;adigi
yapisal degl;lmlerln sonucunda clddl sorunlar orLaya ikmi; grunuyor. 8ellrll blr LuLarliliga sahlp
sanaLi dlzlllmlerlnden bahseLmenln ve blrllkLellk uzerlne kurulu ali;ma bllmlerl olu;Lurmanin
glderek zorla;Ligi blr dnemde slyasallikla lll;kl kurulan zemln uzerlnde de kaymalar ya;aniyor.
kronolo[lk baki;in geLlrdlgl genelleme ve lndlrgeme rlsklerlnl gze alip kaydi blraz gerlye sararak
ba;lamaya ali;acagim.
1


1urklye'de gunumuzdekl ureLlml ;eklllendlren sanaLsal kavrayi;in grsel dlllnl seksenll yillarda
hazirlami;, deneyselllge zemln ami; sanaLilarin formasyonlarina bakildiginda pek ogunun
yeLml;lerde klLleselllk kazanmi; sosyal harekeLllllklere blr ;ekllde kaLilmi; oldugu, daha ok
unlverslLe llndekl rguLlenmelerde ba;lanilan pollLlk faallyeLlerln daha sonra e;lLll
rguLlemelere uzandigi gruluyor. 8unun yaninda bu Lur baglarin 12 Lylul'u lzleyen LravmaLlk
kopu;un erLeslne La;inmadigi, slyasalligin sllah zoruyla askiya alindigi blr orLamda blr grup
sanaLinin yaraLici ener[llerl sanaLa dalr eplsLemolo[lk yenlllklerl lncelemeye kanallze eLLlklerl
syleneblllr sanirim. 8elkl de kar;ila;ilan e;lLll iki;sizliklarin erLeslnde Laze blr ba;langi
arayi;iyla glrl;llml; olan bllmsel deneyler, 8aLi'da daha ncekl dnemlerde yerle;lkllk kazanmi;
olan kavramsal SanaL ve ArLe overa glbl akimlari Lanima ve yaniL verme abasiyla ;eklllenml;Ll.
uarbe lle blrllkLe gelen buyuk Lravmanin ya da guncel slyasal orLama alL LarLi;malarin pek
kullanilmadigi, ya da en fazla dolayimlayarak l;lendlgl syleneblllr sanirim.

uarbenln yaraLLigi vakum llnde sz almanin zorlugu yaninda bellrleylcl olan ;eylerden blrl de,
seksenll yillara alL deneysel sanaL arayi;larinin o dnemde, kuresel duzlemde oldugu glbl, yuksek
modernlzmln sanaLa blLlgl ereveden (ya da bu ereveye duyulan kar;i-sanaL Lepkllerlnden,
kurum ele;Llrlslnden) henuz uzakla;mami; olmasidir. 8u ereve llnde slyasal alan lle kulLurel
alan arasinda fazla gel;me olmamasi gerekLlglne, sanaLin ancak kendl blll;sel-esLeLlk unsurlari
uzerlnde yogunla;arak llerleme gsLereblleceglne ve orLaya koydugu yenlllklerl kademell olarak
Loplumsalliga yayablleceglne ve blr kulLurel aLilim yaraLablleceglne lnan duyuldugunu haLirlamak
lazim. 8una gre, sanaL slyasalligin di;inda degerler ureLerek, ba;ka blr alemln, varolu;un
olablllrllglne l;areL ederek slyasalliga eLkl edecekLlr. Slyasalliga ba;vuruldugu durumlarda da
cografl meknlarin ve bellrll baglamlarin zgullugu/speslflkllglnde ;ekll alan somuL sorunlar yerlne
egreLllemelere, cografya ve baglamin usLune ikan blr slmgeclllge ba;vurulacakLir. Crnegln 12
Lylul cunLasinin acimasizligina [enerlk nlLellkLe blr elekLrlkll ldam sandalyeslnln grunLusu
araciligiyla deglnllecekLlr, ya da dlrenl; gsLergesl olarak kodlanan grev adirlari soyuLlanmi;
ugenler bllmlnde Luval yuzeylerlnde yer alacakLir -yanl, herhangl blr cografyada l;lerllk ve
anla;ilirlik kazanabllecek, uluslararasilik leglne kar;ilik gelecek blr lkonografya lle kurulacakLir
bu slyasal bag. 8lraz spekulaLlf bllmde yerel baglama dalr dogrudan unsurlarin kullanilmasinin,
evrensel sanaL dlll olarak grulen duzlem llnde La;ralilik bellrLlsl olarak algilanablleceglne ynellk
blr LedlrglnllkLen de bahsedlleblllr belkl.

uoksanli yillarla blrllkLe sanaL praLlglnde slyasal olanin kullanimi konusundakl sakinim orLadan
kalkmaya ba;ladi. Cncellkle slyasal gundemln Lekrar isinmaya ba;lamasi, CumhurlyeL Larlhl
boyunca ya da daha yogun bllmde cunLa dnemlnde dondurulagelen bazi Lemel gerlllmlerln
grunurluk kazanmasi, buna paralel olarak lsava; dozuna kadar yukselen, gundellk ya;ama Leslr
eden ;lddeL yogunlugu, arLik ba;ka blr Loplumsal manzara orLaya koymaya ba;lami;Li. Clderek
daha yakici bllmde hlssedllen sancilarin kulLurel ureLlm alanina yansimasina, sanaLLa slyasal
olanin dlle geLlrllmeslnde daha curreLll davranilmasina rnek Le;kll edecek praLlkler orLaya
konmakLaydi arLik. ?anl slyasalla;mayi LeLlkleyen blr aclllyeL duygusu hasil olmu;Lu 1urklye
zellnde. uevleL sosyallzmlnln zulu;u sureclnde ya;anan harekeLllllkler, sol du;unceye ve
makro-pollLlk pro[elere dalr LarLi;malar ve daha somuL duzeyde karadenlz havzasi eLrafinda
serbesL kalan ener[ller de bylesl ailimlari besleyen blr kon[onkLurel zemln yaraLmi;Li.

1
8u meLln daha nce Azra 1uzunoglu'nun edlLrlugunde hazirlanan uetslmlz Coocel 5ooot ba;likli seklde yer almi;
meLnln yenlden ali;ilmi; halldlr, CuLleL lhra lazlasi SanaL, Mayis 2009, lsLanbul.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'')%


8unun yaninda, sanaL Larlhsel blr perspekLlfLen bakildiginda yuksek-modernlzme Lepkl gsLererek
sanaL praLlglnde mekni, meknsal olani ne ikaran damarin glderek gulendlgl ve doksanli yillar
lle beraber meknsallik vurgusunun cografya-kulLur ve klmllk Lemalarina blLl;Llgl grulmekLeydl.
ku;kusuz dnemln kuramsal ailimlariyla yakin bllmde lll;klll olan bu perspekLlf degl;lml
yurLdi;inda okumakLa olan bazi gen sanaLilar uzerlnde eLkller birakmi;Li. Meknsalligi yenlden
du;unmeyl saglayan ensLalasyon formaLini ne ikarLLiklari blr dlzl ali;mada yurda gerl dnen bu
gen sanaLilar ulkenln kaderlnl ellnde LuLan mlllLarlsL, devleLl ve aLaerkll yapiyi eklnceslzce
ele;Llrmeye, 1urklye'nln Larlhlne, yakin geml;lne ya da bugunune dalr gsLergelerl LeredduLsuz
bllmde l;lerlne La;imaya, gundemdekl ya da glzll bllmde sanciyan sorunlara deglnmeye
ba;lami;lardi. Lvrenselllk vurgulu uluslar-arasiciligin, yerel baglami ldeal ulus Lemslllne lndlrgeyen
ya da o baglami a;ma lddlasini La;iyan, 'buradan'lik kullaniminda blr Lur La;ralilik rlskl gren
perspekLlfl yerlne, llnde bulunulan cografya-kulLur lle dldl;en, onu yuzeye ikaran l;ler
ikmakLaydi arLik. MlllLarlzmln parlamenLer demokrasl uzerlndekl Leslrlnln Lahklm edlldlgl, farkli
mllllyeLlllk Lurlerlnln e;zamanli bllmde zemln genl;leLLlgl, devleL ellyle rguLlenen ;lddeLln
klLleler Larafindan da lselle;Llrlldlgl ve ;lddeLln genel anlamda gundellkle;Llgl, lnandiriciligini
ylLlrmeye ba;layan proLoLlple;Llrllml; yurLLa; klmllglnln absurdle;en blr uslupla empoze edlldlgl,
ulusal lkonlarin abarLili blr ;ekllde feLl;le;Llrlldlgl, aLaerkll degerlerln genl;lemekLe olan lleLl;lm ve
populer kulLur kanallarina adapLe edlldlgl blr orLamda haykirmanin, kar;i sz ureLmenln olasi blr
zemlnl olarak grulmu;Lu genl;lemekLe olan bu sanaLsal lfade alani. Perhangl blr karlyer ufkunun
szkonusu olmadigi, Lam Lerslne yalnizlikLan ba;ka blr ;ey vaad eLmeyen, ureLllen l;lerl
gsLerecek kurumlarin dahl kiL oldugu, ve sonradan lddla edllecegl glbl baLidan gelen blr baki;in
manlpulasyonunun falan da szkonusu olmadigi blr dnemde ya;anmakLaydi bu genl;leme.

8u Lur blr anLl-mllllyeLl, anLl-mlllLarlsL ve anLl-devleLl Lavir, enLelekLuel anlamda akademlk
orLamdan ik(arLil)ip yayin dunyasina geen (dergller ve yayinevlerl) sol-enLelekLuel damardan
beslenmekLeydl. 8lr Mayislarin yenlden meydanlara La;inmasi, Cgrencl koordlnasyonu rneglnde
oldugu glbl unlverslLelerln harekeLlenmesl, CumarLesl Annelerl'nln bulu;malari glbl grunurluk
kazanan olaylarin da l;areL eLLlgl glbl kalicilik kazanmami; da olsa yenlden blr pollLlzasyon
sureclne glrllml;, hayaLin buLun alanlarini radlkallze eLme arzusu gulenml;Ll: alLkulLurel
olu;umlarin e;lLlenmesl, zel radyolarla ba;layan yenl blr serbesLle;me hlsslyaLi, populer
kulLurun genl;lemeslne ele;Llrel blr yaniL verme abasi, yayincilik alanindakl yenl alLernaLlf
aLilimlar, femlnlzme, yapisalcilik-sonrasi du;unceye ve smurge-sonrasi ele;Llrlye gsLerllen llgl,
sol llndekl zele;Llrlnln geLlrdlgl ailimlar ve anar;lsL olu;umlarin olgunla;masinda oldugu glbl.

SanaL alaninda doksanli yillarin llk yarisini karakLerlze eden ele;Llrelllgln Loplumsal ayikla;maya
agrida bulunan, cepheden ve serL yapisi doksanlarin sonuna gellndlglnde ba;ka blr ;eye
dnu;meye ba;ladi. normalle;me sureclnln dlnamlklerl olarak algilanan blr dlzl eLmen (ekonomlk
krlzln haflflemesl, Ccalan'in lmrali sureclnln ba;lami; olmasi, MP'nln koallsyon orLagi olarak
yipranmaya ba;lamasi, A8 uyellgl konusundakl llerlemeler, kuresel sanaL orLamiyla olan
Lani;ikligin, lll;kllerln arLiyor olmasi ve buna bagli olarak Laninirlik kazanilmasi, yenl ureLlmlere yer
veren blr ka kurumun bellrmeye ba;lamasi) siki;an buharin blr kisminin salinmasina kisa blr sure
lln yardimci olmu;Lu. uevleLln ldeolo[lk manevralarini zumlemeye ynellk blr odaklanma
yerlne daha genl;leLllml; blr perspekLlfle Lahakkumun gundellk ya;ama dagilimi uzerlnde
durulmaya ba;lanmi;, -nceden l;lenegelen g ve clnsel klmllk Lemalarina daha fazla bellrglnllk
kazandirilmi;Li. 8unun yaninda blr grup sanaLi kendl sanaLi sLaLulerlnln modern/agda;/guncel
sanaL Larlhl llndekl yerlnl ele almi; ve merkez-evre lklllgl uzerlne lronlk Lers-evrlmler
gerekle;Llrml;Ll. Cografyalar arasindakl aslmeLrlk gu lll;kllerlnln ele;Llrlsl oldugu kadar sanaLin
kendl l referanslarina ve sanaLilardakl narslsL blr zguven yukselmeslne de l;areL edlyordu bu
Lur l;ler. nlLeklm clnselllk, sanaLinin kendl (erll) llbldlnal varligi ve bedenl de daha l;lenlr hale
geldl. Lle;Llrelllgln uslubu konusunda daha esnek ve mlzahl sLraLe[ller lzlenmeye ba;lami;,
gundellk ya;am praLlklerl dahlllndekl dnu;Lurucu unsurlar uzerlnde durulmaya ba;lanmi;Li.

uoksanli yillar boyunca sahanin lkl arda;ik ku;agin kaLilimiyla genl;lemeslyle sosyolo[lk blr
e;lLllllk sunmaya ba;ladigi du;unulse de, belkl de sanaL faallyeLlnln ekonomlk geLlrl pespekLlflnln
du;uklugu nedenlyle bellrll blr korunaga sahlp lnsanlarin daha agir basLigi syleneblllr, orLa ya da
usLorLa sinifLan gelenlerden, lyl eglLlm grmu;lerden, lsLanbul, ulyarbakir ve blraz da lzmlr ve
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


''*%

Ankara glbl meLropollerde yeLl;ml; lnsanlardan olu;makLaydi bu evre. Llberal demokrasl
anlayi;inin lerdlgl yurLLa;lik konumunu Laklp edenler, sosyallsL olu;umlarda blzzaL yer alanlar,
anar;lsL du;uncenln yerle;meslne kaLki vermeye ali;anlar, akademlk blr mesafeden ele;Llrl
geLlrmeye ali;anlar, kenLsel alLkulLur dlllerl olu;Lurmaya glrl;enler ve baslL bllmde radlkal blr
hayaL surenler slyasal farkindalik uzerlnden l;leyen blr eLklle;lm llnde yanyana
gelebllmekLeydller. Slyasal ele;Llrl komparLmanlari arasinda bugunku glbl serL ayri;malarin
olmadigi, uzla;ilmaz farkliliklarin kendlnl dayaLmadigi, kar;ilikli uzla;imlarin surekllllk adina gze
alindigi, klaslk anlamda saga kar;i konumlandirilmi; blr sol zemln uzerlnde sylemsel LuLarlilik
hallnden bahsedlleblllrdl (Labll bu zemln uzerlndekl sakli gerlllmlere l;areL eden az sayida sanaLi
da mevcuLLu).

Son be;, alLi sene llnde glderek yogunla;an blr bllmde ya;anan kurumsalla;ma, bahsl geen
organlk sanaLi dlzlllmlnln zulmeslyle sonulandi. rofesyonelle;menln geLlrdlgl ali;ma rlLml,
eLklle;lml kuranlarin kendl kl;lsel alanlarina ekllmeye ba;lamasina yol ami;Li. uoksanli yillardakl
alLyapisal yoksunlugun ve buna e;llk eden zorunlu aylaklik ve bo;luk hallnln paradoksal bllmde
ureLlm zenglnllglnl LeLlkleyen blr boyuLu oldugu syleneblllrdl aslinda. lklblnll yillar llnde
llerlenmeye ba;laninca ureLlmler arLik slparl; uzerlne yapilmaya, arLik blr l;" olarak
degerlendlrllmeye ba;lanmi;Li. kuresel profll yari;inda vlLes yukselLen lsLanbul kenLlnde yenl
sanaL kurumlarina yaLirimda bulunacak akLrler orLaya ikmaya ba;lami;Li ayni zamanda. ArLik
daha ok guncel"
2
sanaL olarak adlandirilan bu zemln, A8 sureclnde kar;ila;Liklari parLnerlerlne
kar;i kendllerlnl kulLurel anlamda daha gell;kln, llerlcl gsLermekLe kullanilmak uzere, bur[uva
allelerl ve flnans kurulu;larinin llgl alanina glrmekLeydl. larkli Lahakkum lll;kllerl yogun bllmde
ele alinmi; olmasina ragmen ekonoml-pollLlgln uzerlnde fazla durulmami; olmasi guncel sanaL
alani llndekl kaLilimcilari bu yenl ko;ullar kar;isinda nasil blr Lavir alinacagina dalr flklr
gell;LlrmekLe zayif birakmi;Li. ulzlllm hem kl;lsel selmler uzerlnden hem de daha nce bahsl
geen ldeolo[lk konumlanmalar uzerlnden dagilmaya ba;ladi. 8azi lnsanlar sorunsuz bllmde bu
Lur kurumlara yakin durmayi Lerclh eLLl, sanaL-ll sorunsallarin, esLeLlzmln ve pslkolo[lzmln
sorunsuz mevzlslne gerl ekllmek lsLeyenler lln sure zaLen Lerclh edlllr ynde llerllyordu,
yapiLlarinin lerlklerlnde slyasal blr kesklnllk orLaya koyanlar arasinda da bu Lur sLerll meknlarda
yer almak konusunda sakinca duymayanlar ikablldl. 8azilari zaLen Lemposu glderek du;mu; olan
ureLlm alanina kaLilim lsLeklerlnl ylLlrerek gerl eklldller. 8azi sanaLilar da sermaye lnlslyaLlflndekl
bu kurumsalla;ma eglllmlnden rahaLsizlik duyarak ener[llerlnl ve llgllerlnl blr alLernaLlf saha olarak
bellrmeye ba;layan bagimsiz mekn pro[elerlne kaydirmayi, haLLa bu Lur pro[elerl blzzaL
ba;laLmayi yegeledller (Labll gbekbaglarinin ne lude keslleblldlgl, kesllebllecegl bu konuda
halen blr soru l;areLl). 8lr bllmde LuLarlilik ve surekllllk leren blr dlzlllmden degll, yanyana
gelmesl glderek zorla;an kumelerden bahsedlleblllrdl arLik. Ayrica Lepkller bu kumelerl olu;Luran
lnsanlarin arasinda gldlp gelmekle kalmayip alanin di;indan da alinmaya ba;lami;Li.

klLleler arasinda ya;anan Lra[lk olaylara, sava;larin lzlerlne yogun bllmde yer verml; olmasina
ragmen ele aldigi konulari hlblr zaman bellrll blr cografya ya da eLnlk klmllkle e;le;Llrmeml; olan
Sarkls'ln venedlk'Le farkli cografyalardan gelen Lrmenl sanaLilari blraraya geLlren blr serglye
kaLilmasinin erLeslnde sanaL ele;Llrmenl Sezer 1ansug'un Laclzlne ugrami; olmasi can sikici blr
Lepkl olarak halen haLirlanmakLa. 1ansug'un Csmanli'nin mllleL slsLeml llnde ayricalikli unsur
olmanin kompleksll bburlenmeslnl ve LehdlLkrligini yansiLan blr dlzl yazisi (1991) lnflal
uyandirmi;, ve mahkemelere La;inan olay o gunlerde kendlnl kademell bllmde ayri;Lirma
eglllmlnde olan yenl sanaLsal zemlnln, kolekLlf blr Lavirla mllllyeLlllge mesafell durdugunu beyan
eLmeslyle sonulanmi;Li. 1998'de ylne Sarkls'ln kaLilimcilari arasinda yer aldigi ve 8erlln'de
duzenlenen lskotplt serglslne lll;kln olarak penLur ele;Llrllerl uzerlne kurulu blr derglde,
muhLemelen Palll AlLindere'nln 1urk mllllyeLlllglnl ele;Llrdlgl ali;malarina ve sanaLinin kurL
klmllglne lsLlnaden besle kargayi." lfadesl kullanilmi;Li. C dnemde ok sik kar;ila;ilmayan, nalf

2
lnglllzce'dekl conLemporary arL" lfadeslne kar;ilik olarak llkln agda; sanaL" Lerlml kullanilmaya ba;landi. lzleyen
yillarda agda; kellmeslnln cumhurlyeLl muassirlik, asrlllk lerlmlerlne mesafe koyma arzusuyla guncel sanaL" kavrami
nerlldl. 8u kavram da gundellkllk ve gellp-gelclllk lle zde;le;Llrllerek ele;Llrlldl. MeLln llnde bahsl geen dlzlllm"
szcugu guncel sanaL alaninin Lumune kar;ilik gelmezken, guncel sanaL olarak Lanimlanacak olan alan da guncel malzeme
ve bllme ba;vuran Lum sanaL ureLlmlerlne kar;ilik gelmlyor.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+,%

bllmde geml;e alL, zamanla zulup gldecek blr kozmopollLlzm-kar;iLligi olarak grulen bu
Lepkller 2003 yilindan lLlbaren blrden esasli blr meydan okuyu; olarak orLaya ikacakLi.

11 Lylul ve lrak'in l;gall sonrasinda LeLlklenen ve yenl blr mllllyeLl dalga lle harmanlanan
paranoyalar kurL klmllgl ve Lrmenl soykirimi eLrafinda gell;en LarLi;malarda resml ldeolo[lye
ele;Llrller geLlren ve bu ele;Llrllerl yurLdi;indakl plaLformlarda da dlle geLlren enLelekLuellerl
hedef alir hale gelml;Ll. Crhan amuk, erlhan Magden glbl Laninmi; lslmler ve bazi gazeLecller
uzerlne rguLlu bllmde ynelLllen bu fke genl; keslmlerce benlmsendl ve blr zamanlar yle ya
da byle blr blok olarak algilanabllml;, yanyana durmanin mumkun oldugu sanilan sola alL saha
llnde derln blr yarik olu;maya ba;ladi. ollLlk alanda Lirmandirilan kuLupla;ma kulLurel alani da
bellrgln bllmde eLkller hale geldl. kendl llnde heLero[en blr yapiya burunmu; olan guncel sanaL
arLik di;aridan blr buLunluk olarak Larlflenmeye, ayri;Lirmaya Lbl LuLulmaksizin yozla;mi;ligin
krlsLalle;Llgl blr alan olarak grulmeye ba;ladi.

?akin geml;Le dar blr alan llnden ikip grunurluluk kazanmi; ve ulkeye dalr LemslllyeL leren
sergllere daha fazla daveL edlllr hale gelml;, akademlk orLamlar llne sokulmuyor olsa da ba;ka
erk kaynaklarina ula;ir hale gelml;, serglleme olanaklarinin kisiLli oldugu l;lerlnl uzun blr sure
1urklye'den ok merkez cografyalarda gsLerml; olan ve buna kar;ilik daha en ba;Lan lLlbaren
kemallzmln yenl yenl aLirdamaya ba;layan fay haLlarina l;areL eLml; olan guncel sanaL alani
burasi"ni di;ari"ya ;lkayeL edenlerln sahasi olarak grulmu;, di;aridan lcazeLll" blr
kozmopollLlzmln, ulusal klmllgl a;indirma planlarinin La;eronlari olarak Lanimlanmi;Li. 8uradan"
deglllerdl, lLhal" blr dll kullaniyorlardi. 8u yuzden buradaligin oLanLlk La;iyicilari oldugunu lddla
edenlerln, en haflf lfadeyle, lLlrazini hak edlyorlardi. ulyarbakir merkezll blr ureLlmln bu alan
llnde pek ok meLropolden daha faal bllmde yer almasi llgln bllmde slnlrlerl bozuyor, di;
mlhraklarin kurdugu komplolara zemln kazandirilmak lsLendlgl sonucu ikariliyordu. Me;hur
CumhurlyeL mlLlnglerlnde yuhlamalar e;llglnde okunan vaLan halnl llsLelerlnde Avrupacilar" ve
Sorosular"dan sonra Cuncel SanaLilar" lfadesl de igirilacakLi neredeyse. neden o desLekler
ulyarbakir'a falan gldlyor da, Ankara'ya gelmlyor dlyenlerln (kl bunu syleyenler arasinda blr
zamanlar kavramsal sanaLin La;iyicisi olmu; lnsanlar da vardi arLik) soruyu ncellkle cumhurlyeL
Larlhl boyunca lkLldarda bulunmu; kl;llere ynelLmesl gereklyor herhalde.
3


Cuncel sanaLin dlllnl lLhal" bulanlarin argumanlarina LezaL olu;Luracak bllmde genl;leyen
ureLlm alani zelllkle lsLanbul'un kenLsel kulLuru llne, alLkulLurel faallyeLlerln lcra edlldlgl
meknlara enLegre olmu;Lu blle. uaha da Leslnde bu alanin ureLLlgl ya da nerdlgl grselllk ve
meknsallik kavrayi;indakl unsurlar dunyada olup blLenlerden haberdar olmak lsLeyenler
Larafindan sesslz sedasiz lselle;Llrllml;Ll. PafrlyaL karaky'un kaLilima aik bllmde hazirladigi
sergller (2007), AnLlmlllLarlsL 8ulu;ma sirasinda duzenlenen kuuk sergl (2003), daha sonrakl blr
dnemde 8ogazll unlverslLesl Sosyal 8lllmler kulubu'nun kampus llnde yapLigi eylemler (2008)
glbl rneklerde gruldugu glbl ensLelasyon, performans glbl sunum formaLlari blr lfade araci
olarak guncel sanaL ureLlml di;indakl lnsanlar Larafindan kullanilablllr blr konuma gelml;Ll.
4


ui;aridan gelen blr baki;in lsel ureLlml ko;ullamasi kainilmaz blr ;ey. Lger lerl denen flzlksel ve
ruhsal ereveyle yeLlnllmeyecekse, eLkl alip vermenln rlsklerlnl almak gerekecekLlr. 8llmsel ve
eplsLemolo[lk yenlllklerl almak lse sorun, reslm, galerl, sanaLi glbl nosyonlarin da blr zamanlar bu
cografyada lLhal mali" olmakla sulandigi haLirlanablllr. uaha nce bellrLLlglm glbl guncel sanaL
alaninin kendlnl ayri;Lirmaya ba;ladigi dnemde blr di;sal baki;in varligindan bahseLmek zordur.
8lrllerl 1urklye'de guncel sanaL yapilsin dedlgl lln ureLlm yapilmami;Lir. lusun Cnur yeLml;ll
yillarda u boyuLlu nesne ureLLlmlne kavramsallik boyuLunu ekledlglnde, bu kadin dell ml, dlye
sorulmu;, yalniz birakilmi;Lir. Culsun karamusLafa'nin seksenll yillar boyunca Lam da lerl"
bakLigi, gun kulLurel melezllglnl lnceledlgl ali;malari arabesk dlye kuumsenml;Llr. Pale 1enger
doksanli yillarin ba;inda blrer ulusal alegorl, blrer haykiri; olarak l;leyen, hepsl blrblrlnden

3
8u sureLe Palll AlLindere lln blucu rguLun kulLurel uzanLisi Lanimi blle kullanilabllml;Ll. 10. lsLanbul 8lenall kuraLru
Pou Panrou'nun kemallzml ele;Llren kaLalog yazisina akademlk orLamdan gelen kinama ve 11. lsLanbul 8lenall'nln
kuraLrlugunu usLlenen WPW grubunu PirvaL ayrilikiligini 1urklye'ye lhra eLmeye abalamakla sulayan hezeyan,
gerlllmln bugune uzanan halkalarini olu;Lurdular.
4
1abll guncel sanaL sergllerlyle kar;ila;mi; olmak kadar, alLernaLlf kureselle;me harekeLlerl Larafindan kullanilan grsel
Leknlklerl de grmu; olmak bu konuda bellrleylcl oldu.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+'%

benzerslz yerle;Llrmelerlnl gerekle;Llrlrken orLalarda baLili blr kuraLr falan yokLur. Aydan
MurLezaoglu'nun ylne doksanli yillarin ba;inda devleL modernlzmlnln yerel kulLur uzerlnde
yaraLLigi LravmaLlk eLkllerl ele aldigi ali;malari grmezden gellnml; ya da usulca sen re[lm kar;iLi
misin yoksa" sorusu soku;Lurulmu;Lur. 8uradan" olmama sulamasi blr sapLama degll, di;ari
lLme ve lerlslnln mulklyeLlnl ele gelrme arayi;idir, kl yerel LarlhLe bu arayi;in ne Lurlu sonular
verdlgl heplmlzln malumu.

8aLi lle olan lll;klnln ba;langi a;amasinda e;lLll sorunlar lerdlgl dogru. 8a;ka blr cografya lle
kar;ila;manin, dlyaloga glrmenln heyecaniyla, bu kar;ila;manin baglaminin dlkkaLle
lncelenmedlgl, oryanLallzme ve klmllk Lemslllerlne kayan erevelerde yer alma haLasi yapilmi;,
sanaLilar kendl ureLlmlerlnln baglamlarinin kaydirildigi durumlarla kar;ila;mi;lardi. Ama duyulan
rahaLsizlik ve bu konudakl payla;imlar farkindaligi arLirmi;, bu farkindalik, 2003 yilinda
duzenlenen lokos lstoobol. keotsel Cetekllklet serglslnln Loplu olarak Lerk edllmesl rneglnde
gruldugu glbl ele;Llrel rguLlenmelere uzanabllml;Ll. 8unun yaninda burasini di;ariya anlaLan
eLnograflk blr konumdan, gldllen yerln l baglami hakkinda ele;Llrel yorumlar leren ureLlmlerde
bulunma olgunluguna da erl;llml;Ll. ?lne de zelllkle son dnemde pollLlk lerlkll sanaL ureLlml
leren pro[elere di;aridan verllen desLegln ll Lamamen bo;alLilmi; yapay uzla;im alanlari orLaya
koydugu da grulmekLe hallhazirda. uaha nce Loplumsallikla hlblr baglanLi kurmayi denememl;
lnsanlarin olu;an agrguler llne firsaLi blr ;ekllde eklemlendlklerlne, kendllerlnl eLnograflk sergl
nesnelerlne dnu;Lurduklerlne de Lanik olunmakLa.

?apilan ba;ka agir haLalar da guncel sanaLi hedef alan Lepklclllgl ko;ullami;Li: alanin kendlne
zemln amak lsLerken dlger grsel ureLlm bllmlerlne kar;i blr usLunluk lddlasinda bulunmasi,
onlari (daha sonra kendlne ynelLllecek genellemecl Lepklde oldugu glbl) ayrim gzeLmekslzln
gerl kalmi; blr zlhlnselllgln urunu olarak a;agilamasi, neredeyse avangardlsL blr kusLahliga
ba;vurmasi, kuraLrler arasinda ya;anan gu aLi;malarinin anLlpaLlkllgl, zelllkle 2003 yilindan
sonrakl profesyonelle;me sureclnln geLlrdlgl deformasyonlar, alanin blr kisminin llne kapali
neredeyse blr expaL" cemaaLlne dnu;mesl glbl olgular Lepkllerln hin Lonu kazanmasini
hizlandirmi;Li. Alan llnde ele;Llrel blr lzglyl LuLLurmaya ali;anlarin blraraya gelmek konusunda
yeLerl kadar ba;arili olamamasi, bazi durumlarda daha nce ba;arili olmu; sanaLsal lfadelere
Lakilip kalarak Leye geememe hallerl, ele;Llrel lerlgl performansa dayanan sunum bllmlerlne
akLaramamak, sanaL alani di;inda ayni dlll payla;Liklari lnsanlarla ve slyasal konumlarla eLklle;lm
kurmakLa glrl;ken olamamak, kulLurun kenL llnde bellrll blr merkezlllgln Leslne geememeslne
geLlrdlklerl ele;Llrllerl somuL pro[elere dnu;Lurememek, sanaL llnde benzer konumu payla;an
lnsanlarin slyasalligina burun bukmek, melankollk gerl eklll;ler, kl;lsel anla;mazliklarin
buyuLulmesl glbl eLkenler grunur blr alLernaLlf olu;Luramamanin sikinLisini beraberlnde
geLlrml;Ll.

8yle blr orLamda ardarda ya;anan lkl olay blr Lur bllln kesklnle;mesl yaraLLi. kar;i SanaL'La 2003
Lylul'unde gerekle;Llrllen 6-7 Lylul serglslnln ulkucu-ulusalci koallsyon Larafindan basilmasi ve
sergllenen foLograflarin Lahrlp edllmeslyle blrllkLe, o gune kadar kazanilmi; blge olararak
Lasavvur edllen kulLure ayrilmi; sosyal meknlarin nasil da Lecavuze aik oldugunun farkina
varilmi;, Loplumsal ele;Llrl gerekslnlmlnln yaninda, llnde bulunulan somuL zemlnl de koruma
gudusu orLaya ikmi;Li. Ayni gunlerde, 8urak ueller'ln 9. lsLanbul 8lenall'nln mlsaflrperverllk alani
llnde yer alan 5etbest voto, serglslndekl ali;masi e;lLll LarLi;malardan sonra sanaLi Larafindan
serglden ekllml;Ll. nbeL bekleyen 1Sk mensubu blr askere flzlksel zarar verme lmasi da leren
foLograflk ali;ma daha sonra sergl kuraLru Palll AlLindere'nln ba;ina l; ami;, kaLalogda yer alan
ba;ka bazi ali;malarin grunLulerlyle blrllkLe 1urkluge hakareL davasi ailmasinin nedenl olmu;Lu
(Pale 1enger'ln 1992 yilindakl 3. 8lenal'de yer alan 8oyle 1ootJtklottm vot ll ba;likli ali;masiyla
1urk 8ayragina hakareL sulamasiyla yargilanmasini haLirlaLir bllmde).
5
C dnemde ott-lst

3
ui;aridan gelebllecek flzlksel LehdlL hlsslyaLi daha sonrakl blr LarlhLe (2007) PafrlyaL karaky'de duzenlenen Allob
kotkoso sergl baglaminda ya;anmi;Li. 1ekLanrili dlnlerdekl Lanri oLorlLesl lle oLorlLeryen re[lmlerdekl paLernal nder
flgurunu yanyana geLlren l;lerln yogunlukLa oldugu sergl henuz ailmadan voklt gazeLesl Larafindan hedef gsLerllml;,
;lddeL leren blr provokasyon lhLlmall kar;isinda aili;a emnlyeL gulerl agrilmi;, ama serglyl korumaya gelen memurlar
sergllenen l;ler arasinda mahsurlu grduklerlnl lncelemeye Lbl LuLmu;lardi. ollsln agrilmi; olmasi daha sonra ba;li
ba;ina blr LarLi;ma sureclnl de LeLlkleml;Ll.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'++%

derglslnde Sureyyya Lvren lle blrllkLe yuruLLugumuz dlyaloglarda da uzun bllmde l;lenml;Ll
6
ama
zeLle, ali;manin lerlglndekl lmayi sorunlu bulmanin yani sira kurgu yapisina da lLlraz eLml;Llm.
SanaL praLlglnln slyasallik Larafindan arasalla;Lirilmasi glbl blr rahaLsizligim yokLu, Lam Lerslne bu
ali;ma ve onu nceleyen, ba;ka sanaLilara alL blr dlzl praLlgln slyasalligi kullanim bllmlnl baslLe
lndlrgedlglnl, lzleylclyl, ureLenl ve sunani daha zorlayabllecek, du;unumselllge sevkedebllecek
olasiliklardan uzak du;Lugunu sylemek lsLeml;Llm.
7
1ek blr grsel eLkl unsuruna blLl;en ve eLklsl
nceden Lasarlanmi; olan ;a;irLma/kizdirma/gulumseLme [esLlerl LukeLlme ok aik grunuyordu
unku, a;iri-grselle;Llrmeye ynellk egemen ldeolo[lye muhalefeL ederken ali;malarin bu Lurde
blr mlnlmallze eLme anlayi;i gsLermesl sorunlu gzukuyordu bana. uolayimlama,
kaLmanlandirma glbl Lerclhler daha zenglnle;Llrlcl ve dlrenllydl bana gre -kl halen de byle
du;unuyorum. kolay anla;ilma Lerclhlerlne geLlrllen ele;Llrllerln ve dolayimlama ve lncelLme
Laleplerlnln sinifsal gudulenmelerle orLaya ikLigini ve bur[uva sinifina zgu blr sanaL kavrayi;ini
yansiLLigina dlkkaL ekml;Ll kmll 5enol daha sonra yayinlanan blr yazisinda.
8
8ugunden gerlye
dogru bakLigimda ele;Llrdlglm bu Lur ali;malari daha fazla anladigim"i syleyeblllrlm,
moLlvasyonlarinin ve l;levselllk arayi;larinin yerlnl Lesllm edlyorum, ama bu yndekl eglllmler,
sinifsal Lasavvur ayri;malarini a;mak, sanaL praLlglnl bur[uva ya;am alaninin kodlarindan
uzakla;Lirmak, daha klLlesel blr anla;ilirliga uzanmak arayi;iyla degll, daha ok slyasl gundemln
bellrledlgl rlLlm yogunluguyla, dayaLLigi aclllyeLle ba;a ikabllme abasiyla, sesslz kalamama
hallyle, sesslzllge lsyan lle lll;kllenlyor zlhnlmde. 8ylesl blr aclllyeLln kafaLasimizin llne blr kur;un
sicakligiyla sikilacagi blr Larlh de gelecekLl elbeLLe... 19 Ccak 2007.

PranL'i kaybeLmemlzln hemen erLeslnde orLaya ikan blr ;eyler yapma, ayilma, Loparlanma
hlsslyaLi sanaL alaninda da lzler birakLi. ek ok rnek sayilablllr ama o LarlhLe AparLman
ro[esl'nde gsLerlmde olan net ey Cozel Olocok ;ekllndekl lronlk ba;likli serglnln lerlglnln,
ya;anan Lravmayi Laklben hizli bllmde degl;Llrlldlglnl, sulkasL sonrasinda olu;an fke ve
sorgulama arayi;ini yansiLan l;lere yer verlldlglnl haLirlayablllrlz. Sergl ba;ligi da buna paralel
olarak clnayeLl Laklp eden gun nl 8lt ey olooJo Cltmlyot ;ekllnde degl;Llrllml;Ll. lronlyl blle
kaldirmayacak serLllkLe blr gerekllk durmakLaydi kar;ida. Sergl kaLilimcilarindan Ceren CykuL,
Lurlu manlpulaLlf gazeLeclllk sLraLe[llerlyle bu clnayeLln zemlnlnln olu;masina yardimci olmu; blr
basin organini mercek alLina almi;, nottlyet gazeLeslnln logosu alLina yerle;Llrllen ve irki lerlme
sahlp olmasina ragmen hakkinda bugune kadar pek ses ikarilmami; 1urklye 1urklerlndlr"
sloganini, duzelLlcl blr grsel sapLirmayla 1urklye Palklarinindir"a dnu;Lurmu;Lu.

8enzer blr hizla gerekle;Llrllen ali;malardan blrl de ureLlmlerlnl ootl-pop lslmll web-pro[esl
uzerlnden de lzleylclye sunan Lvrensel 8elgln'ln PranL'a aLfen hazirladigi lum llani olmu;Lu. Slyah
kare llne yerle;Llrllen PranL ulnk lsmlnln alLina 2007-1913" Larlhlerl du;ulmu;Lu. klaslk lum
llani esLeLlglnl La;iyan ama blr yandan da sanaL Larlhl llnde !oseph kosuLh'un llk dnem
kavramsal yapiLlarindakl mlnlmal esLeLlgl de haLirlaLan kompozlsyonun anahLari ku;kusuz
Larlhlerdekl LersllkLl. PranL'in lumunun aslinda onun kendlnl adadigi davanin blr usL ailimina
siramasiyla, yanl blr anlamda yenlden-dogu;uyla e;lLlenmekLeydl 2007 Larlhl. PranL'in lumu
mllyonlarca zlhlnde blr farkindalik olu;masini saglayacakLi, ve ancak, lum Larlhlyle
zde;ele;Llrllen 1913 sayisinin Larlhsel agirligiyla hesapla;ilablldlglnde blr nlhayeLe erecekLl bu
farkindalik surecl. lmge blr yandan rozeL ve ikarLma olarak anomlm blr sunumla PranL'in
cenazesl sirasinda pek ok yakaya lll;Llrllml;, dlger yandan 8elgln'ln adini anan blr sunumla
8lrCun gazeLesl ve 8lrlklm derglsl glbl yayinlarda yer bulmu;Lu. Son derece baslL blr duzenlemeyle
lncellkll ve dokunakli blr agri;im derlnllgl yakalanmi; ve sanaLin di;inda kalan genl; blr sosyalllk
Larafindan, Lra[lk blr kaybin sonrasindakl eylemllllk llnde duyulan grselllk gerekslnlmlne kar;ilik
verdlgl lln benlmsenml;Ll ali;ma ve blr sanaL eserlnln sahlp oldugundan ok daha genl; blr
yayilima ula;mi;Li.
9


6
arrehesla Ldlml ve SanaLLa Slyasal Clan", ss. 1-20, ott-lst, no: 3, kasim 2006.
7
1abll kl bu damarin sanaL alani llnde slyasal lle olan Lek Lemas odagi oldugunu syluyor deglllm. larkli blreylerln yani
sira xurban, vldeA, Cda ro[esl glbl gruplar farkli blr aidan degerlendlrllmell.
8
SanaL Alaninda Sinif 1emslllerl ve Crunumlerl", ss. 41-48, ott-lst, no: 3, kasim 2006.
9
Cuncel sanaL praLlglnln performans kanadinin zayifligindan bahseLml;Llm. uoksanli yillarin orLasindakl dlslpllnlerarasiligin
zulmeslne ve lkl-boyuLlu yuzeyl malzeme olarak kullanan l;lerln yogunla;masina ba;ka yazilarda dlkkaL ekml;Llm. 19
Ccak'in erLeslnde sanaL alaninin performans uzerlnden gell;Llremedlgl zumler LlyaLrodan gelen desLekle Lelafl edlldl.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+-%


uegerlnden kaybeLml; olmasi glbl blr ;ey szkonusu degll ama 8elgln'ln Lasarladigi grsel
duzenlemenln nasil da Lersl blr ldeolo[lk formasyon Larafindan Lemelluk edlldlglnl haLirlamamiz
lln, combotlyet gazeLeslnln 1ehllkenln larkinda Misiniz?" kampanyasina bakmaliyiz. 8elgln'ln
kullandigi dlle arLik llham almi;ligin da Leslnde yakla;arak gazeLe logosunun alLinda, Lum
sayfanin drLLe blrlnl kaplayacak buyuklukLe hazirlanan Lasarimda slyah fonun uzerlne gmulu
1881-2007 Larlhlerl yer aliyor ve alLa yerle;Llrllen ek cumlede Mayis 2007, Cumhurba;kanligi
selml yapiliyor, Lehllkenln farkinda misiniz?" lfadeslne ba;vuruluyordu. 1arlhlendlrme ylne
semanLlk blr mercekLen gelrllml;Ll: ALaLurk 1881 yilinda dogdu ve onun sayeslnde kazanmi;
oldugumuz degerlerln sonsuza dek ya;ayacagina lnancimiz Lamdi, ama ey vaLanda;, dlger
mevzllerden sonra cumhurba;kanligi makamini blr Ak kurmayi ele gelrlrse kar;i-devrlm surecl
Lamamlanacak ve l;Le o zaman ALaLurkuluk/kemallzm dlrl dlrl mezara gmulecek, slz bu
Lehllkenln farkinda misiniz, ve durdurmak lln blr ;ey yapacak misiniz.?

ldeolo[lk anlamda rLu;ulmeyen blr gunluk gazeLeyl dahl eLklleml; olmanin geLlrdlgl gu ve bu
guce dalr bllln kadar, aclllyeLe yaniL vermenln, gundeme mudahll olma glrl;lmlnln kar;isina ikan
sorunlar da mevcuL. 8elgln'ln 2007'den bu yana ureLLlgl blr dlzl grsel ali;ma da zaLen
numuzunden kai(rili)p glLmekLe olan gundeml hizli bllmde kavrayip, ona eLkl eLme
moLlvasyonunu La;irken e;lLll handlkaplarla kar;ila;mi;Li. 8unlardan blrlnde, uzerlne
yerle;Llrllml; mlkrofonlar ve krlsLal su surahllerl nedenlyle meclls kursusu oldugunu
du;undugumuz sahnede surahl llndekl sivinin kizil rengl nedenlyle kan oldugu agri;iminda
bulunuluyor ve bu gnderme o gunlerde ok LarLi;ilan kuzey lrak'a askerl operasyon duzenlemek
lln hukumeLln mecllsLen lzln lsLemesl sureclne baglaniyordu. 8a;ka Lopraklarda kan dkmenln
me;rula;Lirildigi o gunlerde 8elgln'ln ali;masi xptess derglslnln arka kapaginda yer aldiginda
dola;ima hizlica glrml; ve haLiri sayilir blr oranda okuyucunun dlkkaLlnl ekmeyl ba;arabllml;Ll.
?lne 8elgln, lnLerneLLen alinLiladigi anomlm blr pasLoral manzara resmlndekl derenln yuzeylne
glzledlgl ve bakan Larafindan belll blr sure sonra farkedllecek olan ve onu ;a;irLmasi Lasarlanan l-
16 glgelerlyle ylne o dnemde surmekLe olan hava operasyonlarinin Luylerl urperLen
Lahrlpkrligina l;areL eLmekLeydl. C gunun baglami llnde arpici blr eLkl uyandirabllen
kompozlsyon, gerekslndlgl Lurde blr sunum vasiLasi elde edemedlgl lln birakmayi Lasarladigi
eLklden uzak kalmi;Li. 8ugun lmgeyle kar;ila;Ligimizda, vurucu esprlyl kavrayabllmek lln ya da
Lam anlamiyla zgul gndergelere ula;abllmek lln, blrlslnln blze Larlhsel kon[onkLuru
haLirlaLmasina gerekslnlm duyuyoruz. verlmllllk elde edllebllmesl lln kisa zamanda dola;ima
glrmesl gereklyor. 8elgln'ln uarwln makaleslnln sansurlenmesl uzerlne gell;Llrdlgl 1urklye evrlm
manzarasini, Muhsln ?azicioglu lln duzenlenen devleL Lrenlndekl La;kin kaLilimi hlcveLLlgl ya da
ramazan ayinin ba;langici lle lMl gru;melerlnl kesl;Llrdlgl ali;malarini bu dlzlnln devami olarak
anablllrlz.
10



./012314%5146728%9:;012<8%=73"2%+,,*%

AclllyeL lle glrllen lll;klnln geLlrdlgl dlger sorular da ureLllen lmgenln blr sanaL yapiLi olarak
algilanip, algilanmayacagi, sunulup sunulmayacagi, ne oldugunun Larlf edllmeslnln gereklp
gerekmedlgl, Lasarlayanin lmzasini La;imasi mi, yoksa anomlm birakilmasi mi gerekLlgl uzerlne.

tplok Ayoklot kompooyostnin blr dlzl performansi radlkal slyaseL lle kulLurel ureLlm arasindakl kesl;meler lln degerll blr
rnek Le;kll eLLl.
10
AnLl-pop pro[eslnl Laklp eLmek lln bkz., www.anLl-pop.com
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+>%

8elgln'ln 2007-1915 ali;masini sanaL lle lllnLlsl olmayan blr baglamda kullanmak lsLedlglnden ve
bu baglamin blr lmzayi gerekLlrmedlglnden bahseLml;Llm, durum kendlnl ne ikarmanin
saygisizlik olarak grulebllecegl blr durumdu zlra. 8a;ka nedenler de fallln adinin uzerlnln
rLulmesl lhLlyacini yaraLablllyor. 8unlardan blrl de grsel ali;manin blr kar;i-provokasyon olarak
Lasarlandigi ve lmgeyl hazirlayan fallln kendlnl ve sosyal orLami Lerrorlze eLml; odaklari provoke
eLmeye ali;Ligi, bu odaklar Larafindan saldiriya ugrama rlsklnln mevcuL oldugu durumlar.
Anomlm kalan ba;ka rneklerln yaninda, ba;langiLa anomlm olmasi du;unulen ve haLLa llk
olarak anomlmllk llnde ikarLma/sLlcker, ;ablon glbl sanaL-di;i malzemeler uzerlnde denenml;
bazi ali;malarin daha sonra lmza kazandigini ve sanaL alani llnde degerlendlrlldlglnl
haLirlayablllrlz. Crnegln, 8urak ueller'ln MP bayragina referansla hazirladigi u muzlu
kompozlsyon nce sokaklara yapi;Lirilmi;, daha sonra iki; manLigina ok da uzak olmayan
bllmde PafrlyaL'Lakl 5elm Afl,letl serglslnde yer almi;
11
, ylne MP bayragina referansla vahlL
1una'nin hazirladigi ve mllllyeLlllgln lnsanlik lln olu;Lurdugu Lehdldl l;leyen 8lo-nosot lslmll
grsel daha sonrakl blr LarlhLe buLunluklu blr konsepL serglnln (ylne PafrlyaL, Mayis 2008) blle;enl
olarak yenlden degerlendlrllml; (yanl kaLmanli blr anlam kurgusuna sahlp kl;lsel sergl buLunlugu
llnde bu mlnlmalllk ba;langicindakl aclllyeLlnden ve ki;kirLiciligindan ekllerek du;unumsel blr
nlLellge yakinla;Lirilmi;Li), Lrln Seymen'ln daha nce blr fanzln pro[eslnde lslm vermekslzln
kullanmayi du;undugu, blr SM lfLlnln AniLkablr'e dogru yuruyu;unu yansiLan ve come to uoJJy
;ekllndekl ba;ligiyla anlam ugenlnl Lamamlayan ali;ma ylne kl;lsel blr sergl llnde dlger
ali;malarla LemaLlk olarak dlyaloga sokularak sergllenml;Ll (Av Mevslml, CalerlsL, 2007).


?"@7A%:B2"8%+01-(/218%C"D07#"A%E"0"F;#8%G"#$3%+,,)%

Saydigim ali;malar bahseLLlglm glbl ba;langiLa blr sanaL yapiLi olarak du;unulmeml;, ama
sanaLilar Larafindan aclllyeL duygusuyla sanaLin verlll ereveslnln di;ina ikmasi du;unulerek
Lasarlanmi;,
12
ama bellrll blr zaman sonra, eLkl gucune sahlp oldugu deneylmlendlglnde farkli

11
Aslinda Labll ueller'ln 2003 Lylul'unde nce duvarlara anomlm bllmde asLigi afl;lerde gsLerdlgl ama hemen sonrasinda
5etbest voto, serglslnde sanaL yapiLi olarak daha buyuk boyuLlarda ve daha profesyonel malzemeyle serglledlgl A8
bayrakli ar;af" ali;masi bu gel;ln en radlkal rnegl olarak haLirlanablllr.
12
ueller'ln 5etbest voto, lln Lasarladigi ali;malari lln lma[ muhendlsllgl" kavramini kullanmi;Lim, ok da pe[oraLlf blr
anlamlandirmayla kullanmami;Lim bu kavrami. Ayni lfadeyl meLlnde bahsl geen dlger ali;malar lln de kullanablllrlm -
!ohn PearLfleld'ln nefes kesen mlrasinin lzlerldlr sonuLa. SanaLinin 10. lsLanbul 8lenall'nde sergllenen guvenllk
kuvveLlerlnln, ulkuculerln ya da ba;ka Lurlu saldirganlarin ;lddeLlnde korunmak uzere Lasarladigi potkollolerden lLlbaren
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+H%

dolayimlamalarla sanaL alaninin llne, sunum baglamina eklenen lmzayla gerl geLlrllml;lerdl.
kar;ila;Lirilablllr ba;ka blr model yukarida bahsl geen grsel l;lerln esLeLlglne ok yakin blr
yerlerde duran sanaL-di;i blr pro[e Larafindan, l mlbtok Larafindan gell;Llrlldl.
13
8lr du;unsel
yakinlik grubunun l;leyl;lnln llnden ikan bu pro[e ogunlukla 1urklye'nln resml Larlhlne dalr
anlaLilara lkln ell;kllerl mlzahl anlam kaydirmalariyla acimasiz bllmde serlmlemeye glrl;ml;Ll.
ekebllecegl Lepkllerl du;unerek anomlm kalma kararini lzleyen grup nce webslLesl uzerlnden
dola;ima glrml;, kendlnl e;lLll slyasl olu;umlarin grselllk lhLlyacina (afl; Lasarimi, sLlckerler,
graflk kompozlsyonlar) kar;iliksiz yaniL verecek blr arayuzey olarak konumlandirmi;, daha sonra
uygun grdugu vesllelerde sanaL alani lle LemasLa bulunmu;Lu (Mokol, PafrlyaL, nlsan 2008).

PafrlyaL karaky'de usLusLe ailan sergller de grsel ureLlmln gundellk ya;amdakl Lemsll
mekanlzmalarinin l;leyl;lne, akLuel slyasal konulara mudahll olabllecek anlar yaraLip
yaraLilamayacagini LarLmakLaydi. MoJobole ba;likli sergl (2007) blr yandan agin kenLsel
dokusunun ayri;maz blr parasi hallne gelen grafflLl ve ;ablon kullanimini sergl meknina ve yakin
evreslne yayarak dlger yandan da bu Lur ali;malari zaLen yapmakLa olan kl;llerl eLklnllge
ekerek sanaL ve sanaL-di;i, serglleme alani ve sokak, korunakli bllmde kamuya aik alan lle
lnsanin ba;ina her Lurlu ;eyln gelebllecegl aiklikLa alan arasindakl sinirlari esneLmeye glrl;lyordu.
Altetootlf 5elm Afl,letl de (2007) ylne kenLsel doku uzerlne gelcl blr dnemde l;lerllk kazansin
dlye yapi;Lirilmi; blr malzemeyl mlzahl-ele;Llrel blr yakla;imla sergl mekni llnde yenlden
ureLmeydl. Crneklemeye ali;Ligim ali;malarin ve sergllerln pek ogunun ureLllmeslnde graflk
formasyonundan ya da Lecrubeslnden gelen lslmlerln yer almasi (Lvrensel 8elgln, vahlL 1una,
LxLramucadele, l mlhrak) sanaLin ali;ilagelml; kendlne referansli kapaliligindan uzakla;arak
mlnlmal blr dllle klLlesel blr algilayi;i yakalama abasina l;areL edlyor olablllr. Slyasal lerlgln
glderek daha fazla web uzerlnden payla;ildigi ve eLklnllk koordlnasyonun bu medyum araciligiyla
saglandigi dlnamlk blr orLamda lleLlyl hizli ve sorunsuz bllmde akLarmanin Lalep eLLlgl esLeLlkLen
de bahsedlleblllr burada. SanaLi sunuldugu drL duvarin di;ina ikarabllme durLusu, olay" lle
Lemsll" arasindakl dolayimi, zaman araligini en aza lndlrebllme abasi ve graflgln dlllnden dun
alinan esLeLlk ;yle blr yan eLkl ureLml;Ll: uzun blr sure boyunca ele;Llrl ve Leorlyl ureLen
evrelere gsLerllen kar;iliksiz llgl arLik yava; yava; blr kar;ilikli eLklle;lme yol vermeye ba;lami;Li.
uaha nce Lekll blr rnek olarak 8ahar 2001 sayisinin kapagina Pale 1enger'ln ut,ott tkmoJtk,
ooko nep ut,ottJoyJtk, letl CltmeJlk, ooko nep letJeyJlk lslmll yerle;Llrmeslnln (1993)
foLografini koyan ueftet derglsl di;inda, Leorlk ve pollLlk yayinlarda bu cenahLakl ureLlmlere pek
yuz verlldlgl grulmezdl. Son lkl yilda bu konuda clddl blr degl;lkllgln ya;andigi gruluyor.
8elgln'ln zellnde xptess ve 8ltlklm dergllerlnden bahseLml;Llk. 8u saLirlarin yazildigi gunde
plyasada olan xptessln kapak konusunun 11. lsLanbul 8lenall olmasi ve ylne 8ltlklm'ln akLuel
sayisinin meLlnler yaninda zengln blr grselllkle pekl;Llrllml; olmasi bu kesl;melerln devamliligi
konusunda umlL verlyor.
14


SanaLsal ureLlm lle slyasalligin arasindakl sinirlarin rahaLa lzllemedlgl (lzllmeslnln gerekmedlgl)
arablgelerl degerlendlrmeye ynellk blr ba;ka model de 19 Ccak kolekLlfl'nde ;ekll almi;Li.
PranL'in kaybinin hemen erLeslnde ne yapilablllr sorusunu soran sanaLilarin, yazarlarin,
kuraLrlerln blraraya gelerek olu;Lurdugu ve Lurlu alkanLilar e;llglnde yalpalayarak, ;ekll
degl;Llrerek, daralarak bugune gelen kolekLlf ba;langi safhasinda saf bllmde blr slyasal eylemde
bulunmayi Lerclh eLLl ve kolekLlfe dahll olanlardan olu;an lkl ayri grup PranL'in 301. maddeden
mahkum olan szlerlnl basin nunde ylneleyerek, kendllerlnln de su l;ledlglnl syledller ve adll
slsLemln konu hakkinda bocalamasini saglamak uzere kendllerl hakkinda su duyurusunda

yenl blr ureLlm ve sunum Larzi lzledlglnl, lmge ureLlmlnden ikarak pro[e Larzli l;lere yneldlglnl de noL du;mek lazim.
CuLleL'Lekl Notmol Olmoyt keJJeJlyotom! ba;likli sergldekl koottoAtok lslmll ali;masi (2008) sergl mekni di;ina ikardigi
elekLrlk prlzlyle mekn ve eLrafindakl sosyolo[lk yapi arasindakl farka lronlk blr gndermede bulunur ve slmgesel blr
e;lLleme edlmlnde bulunurken, Lylem Akay ve Cune; 1erkol lle blrllkLe glrl;Llgl ve gerekLlglnde mekn olarak lS1'ln
kullandigi 5.1.AkCM. lslmll uzun erlmll pro[ede sokak Loplayicilari lle glrdlgl yuzyuze lll;klyl, eLklle;lml, kari;ilikli grenlm
sureclnl, e;lLllkl blr orLakla;mayi Lemel almakLa.
13
hLLp://lcmlhrak.blogspoL.com/
14
8u yakinla;maya ba;ka blr rnek olarak PafrlyaL Layfasinin 8lrCun gazeLesl lln hazirladiklari (1emmuz-Aralik 2006) ve
sonradan klLapla;Lirilan ali;malari vereblllrlz, noftlyot 8lt Coo koootlootoco., kanaL klLap, lsLanbul 2007. Ayrica kaosCL
derglslnln blr sure nce uygulanmaya ba;layan yenl formaLiyla blrllkLe guncel sanaL alanina genl;e yer verdlgl gruluyor.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+I%

bulundular. uaha sonrakl blr a;amada sanaLsal alan llnde blr ;ey yapilip yapilamayacagi konusu
gundeme geldlglnde, kolekLlf uyesl lslmlerln orLaya konmadigi, kl;lsel klmllklerln paranLeze
alindigi, dolayisiyla Loplu bllmde anomlm
kalinan, sadece kolekLlfln lmzasiyla
l;areLlenen, kolekLlfe uye sanaLilarin blreysel
ureLlmlerlnden bagimsiz pro[eler ureLme
karari aldilar. 19 Ccak'in llk yildnumunde
PafrlyaL'La ailan Moofetlt lslmll serglde 12
Lylul sonrasinda slyasl gru;lerlne ya da
La;idiklari klmllklere lsLlnaden, farkli
;eklllerde, farkli falller Larafindan ya;ama
haklari ;lddeL kullanilarak ellerlnden alinan
blnlerce lnsanin lsmlnl sergl mekninda
yanyana geLlrdller, ve blr anlamiyla devleL ya
da farkli rguLlenmeler Larafindan ba;vurulan
;lddeLln lnsan hayaLini, lsmlnl
anomlmle;Llren, lsLaLlsLlksel rakamlara
lndlrgeyen, munferlL sifaLiyla yok sayan
dogasina kar;i blr haLirlama agrisinda
bulundular.
15


Cuncel sanaLin dlllnl kullananlar arasinda
slyasal konulari derL edlnen, farkli blr sunum
baglami arayan sanaLilar lle farkli akLlvlsL
gruplardan gelen lnsanlar arasinda Lemaslarin
olu;Luruldugu firsaLlar da yakalanablldl bu
sure llnde. ?lne PafrlyaL karaky'de
Lambda lsLanbul Larafindan duzenlenen Mokol serglslnln (2008) sosyallsL, anar;lsL, femlnlsL
harekeLler llnde yer almi; sanaL ureLlcllerl lle queer ve anLl-mlllLarlsL ali;ma gruplarindan gellp
de daha nce sanaL orLami llnde dogrudan blr ali;ma ureLmeml; ya da gsLermeml; olan ama
grselllk uzerlne du;unen, grselllgln gucunu clddlye alan lnsanlari dogallikla yanyana geLlrebllml;
olmasi, byle blr agrgunun mumkun olmasi haLirlanmaya deger.

8urada ;u noLu du;mek gereklyor. 8uLun bu saydigim rnekler sanaLin kendl le kapanikligindan
rahaLsizlik duyanlarin, sanaL praLlgl lle slyasallik alani arasindakl eLklle;lmlerden beslenebllme,
ureLlmlerlnln sosyal nlLellklerlnl genl;leLebllme arayi;inin yansimalari. Crsel, performaLlf ve
lll;klsel deneylerde bulunarak, alLernaLlf modeller gell;Llrmeye ali;arak slyaseL alaninda l;lerllk
sahlbl olan olu;umlara lpulari sunmaya, varolan mucadeleler sureclnde gereklslm duyulan Lemsll
ureLlmlne dogrudan desLek vermeye ali;iyorlar. Ama slyasal praLlge alLernaLlf blr ba;ka blr alan
sunuyor deglller. klmse ben slyaseL lle llgllenmlyorum, onun yerlne" slyasal sanaL ureLlyorum,
demlyor, yanl kendl ureLlmlerlnln dogrudan slyasal alandakl faallyeLlerlne kar;ilik geldlglnl
syluyor falan deglller. ureLLlklerl ;eyln du;unumun mesafeslnl La;idiginin, Lemsllln dolayimindan
geLlglnln farkindalar. kaldi kl, zaLen az sayidakl bu lnsanlarin ogu da ureLlmlerlnln yaninda"
farkli pollLlk faallyeL alanlarinda mevcuL olmayi, kaLilimda bulunmayi Lerclh edlyorlar.
16


8lraraya gelme lradeslnln, blrllkLe du;unmeye, ali;maya, ureLmeye glrl;menln ba;liba;ina blr
pollLlk boyuLu oldugundan bahsedlleblllr. 8u lradeyl ve abayi blr zamanlar deha mlLosunu yogun
bllmde besleml;, blreyselllgln blllurla;Ligi, Soguk Sava; sirasinda llberal uLopyanin eLe kemlge
burundugu alan olarak gsLerllml; ve halen de kl;lsel lmza uzerlne kurulu yapisini surdurmekLe
olan sanaL orLaminda gsLerebllmek de ayri blr eklclllk kaLiyor l;ln llne. ?lne de kolekLlvlLelerln
surekllllglnl zorla;Liran yorgunluklar, koordlne olma zorluklari, verlmslzllk sonucu yilginlik, ve
kl;lselle;meye meyleden gru; ayriliklari glbl unsurlari gzardi eLmek zor. Lrgenekon davasinin

13
kolekLlf daha sonra benzer blr modell 1uzla'da ya;anan lumler hakkinda gell;Llrdl. Pazirlanan grseller surell
yayinlarda ve web sayfalarinda yer buldu.
16
19 Ccak kolekLlfl'nln llk safhasi blr lsLlsna sayilablllr ama zaLen o safhada kolekLlf kendlnl sanaLsal ureLlm uzerlnden degll
slyasal blr olu;um formaLinda Lanimlami;Li.

'*%JK"F%EL41FA7D78%92101M1#7N<8%
-34(-//8%JK"F%+,,*%
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+(%

ba;lamasinin hemen erLeslnde gelcl olarak genel blr Lanslyon du;meslnden szedllebllse blle
ardarda gelen blr dlzl sorun yumaginin blrllkLellk uzerlne kurulu pro[elerl, orLamlari sarsLigi,
yipraLLigi gruluyor: u1'nln lzlemesl gereken pollLlka, soykirim Lerlml, lsrall'l ele;Llrlrken
LuLLurulacak Lon ve anLl-semlLlzm rlskl, ;lddeLln bazi hallerde maruz grulup grulemeyecegl
konusu, Sevan nl;anyan'in e;lne kar;i yapLigi berbaLliga kar;i alinacak Lavir, blenaldekl ko
logosu, ulyarbakirspor malarinda olanlar, blllnalLindakl nyargilar sonucunda ya;anan
surmeler glbl (;ahsen kar;ima ikanlari serbesL bllmde andigim) konular uzerlnden gell;en
LarLi;malar gerlllmlere, kopmalara, dagilmalara, blunmelere yol aiyor, u kl;lyl yanyana
geLlrebllmenln zorla;Ligi durumlara evrlleblllyor kolaylikla.

MllllyeLlllk uzerlnden gell;en buyuk kopu;mayla zde; olmayan ama blr Lur surekllllk de La;iyan
lklncl blr yarilmanin eLrafinda dolaniyoruz ;u siralar: mllllyeLl hlcreLLen sonra gerlye kalan sol
dahlllnde ya;anan ve kar;ilikli pe[oraLlf Lanimlandirmalarla llberal sol" lle orLodoks sosyallzm"
arasinda kurulan gerlllmden bahsedlyorum. Anne-babalar lle ocuklarin arasini aan llk yarilmanin
erLeslnde, arLik dosLluklari, karde;llklerl orLadan lklye blebllen bu ayri;imin sanaL uzerlne de
dogrudan eLkl eLLlgl syleneblllr. 8unun llk lpularindan blrlnde, 8ltCoo gazeLeslnln kulLur
sayfasinda yayinlanan Sol lle Cuncel SanaLin lmLlhani" ba;likli dosya konusunda (28

Ccak 2008)
sol" lle guncel sanaL"in blLecek glbl grunmeyen blr kavga llnde oldugu sapLanmi;Li. uaha
sorunsali aarken buLun nyargilari orLaya koyan blr formulasyondu bu. Sol" kellmesl farkli
slyasal konumlanmalari, geleneklerl kapsayan blr ;emslye kavrama degll muhLemelen yazarin
kendlslnl llnde hlsseLLlgl ve haklkl solu Lemsll eLLlglnl du;undugu slyasal pozlsyona, yanl sol
llndekl farkli konumlardan blrlne kar;ilik gellyor. CLe yandan, guncel sanaL" lfadesl lse blr lfade
duzleml ya da 1urklye zellnde Lurlu farkliliklari barindiran blr alan olarak degll monollLlk blr
ereve olarak sapLaniyor. 8u kar;iLla;Lirmanin, lfLe-genellemenln manLigini aiklayan soru ;yle
formule edlllyor: Cuncel sanaLla llgllenenlerln adinin nune nlye llberal" ya da kozmopollL" glbl
sifaLlar eklenlyor?" 8enzer blr soruyu ba;ka blr kulLurel ureLlm dlslpllnlyle blrllkLe kullanmak nasil
Linlar kullaga bllmlyorum: slnema/elekLronlk muzlk/penLur/modern dans lle sol arasindakl mesele
ne? Ah kafka ne konformlsL adamdin sen, odana kapanip yazar dururdun. kendl gru;lerlnln
saglamasini yapabllmek lln kar;isina aldigi konumun deglllenmeslne lhLlya duyan, onun apra;ik
yapisini lndlrgeyen, onu monollLlk blr kar;iL olarak sapLayan bu baki; aisi yerlne ;yle blr soru
formulasyonu lzlenemez mlydl: neden guncel sanaL olarak adlandirilan lfade alani dlger
dlslpllnlere oranla daha hizli ve yogun bllmde kaplLalln manLigina Lbl kilinmaya ali;ildi bu son
on yil llnde? 8u Lur desLekler hangl moLlvasyonlarla yola ikiyor? ne Lur konumlar ve LuLumlar
kaplLalln manLiginin llne eklleblllyor, hangllerl dlreneblllyor, ele;Llrelllgl koruyablllyor?
AlLernaLlf blr alanin kurulmasinin flzlkl ko;ullari nedlr? larkli cografl ve kulLurel baglamlarda sure
nasil l;llyor? 1urklye'de sanaLa kamusal kaynak ayriliyor olsaydi daha farkli blr manzara mi
ikacakLi kar;imiza -sanaL ureLlmlnl o zaman daha mi me;ru bulacakLik?...

uzun blr sure grece blr yoksunluk alani llne siki;mi;, orada serpllmeyl ba;armi; blr lfade
alaninin blrden sermaye Larafindan modernllk, aLilimcilik, baLililik glbl blr grunLu kazanmakLa
kullanilabllecek blr ara olarak sellmesl, daha nce Larlhl ya da modern reslm kolekslyonlarina
ayrilagelen kaynaklarin bu alana kanallze edllmesl, lerlgl, vlzyonu falan Lakmaksizin derme aLma
ama yuzeyde gicir gicir kurumlar ailmasi, guvenllk mekanlzmalariyla ve e;lLll pslkolo[lk unsurla
kurulan sosyal fllLreler, ureLlmlerl uzla;im ve grsel LaLmlne lndlrgemeye ali;an sunum bllmlerl,
ureLlcller lle LukeLlcller ;ekllnde gell;Llrllen keskln ayri;Lirma. buLun bu arazlarin farkindaligi
llnde ele;Llrel blr konum gell;Llrmeye aba sarfedenlerln sayisi az ama ureLlm sahasinin darligi
dlkkaLe alindiginda orani dlger herhangl blr lfade alanindaklnden daha du;uk falan degll, haLLa
kendl sunum ko;ullari uzerlne daha fazla kafa yoran ba;ka blr kulLurel ureLlm alani var mi dlye
sormak da mumkun? C zaman nereden gellyor guncel sanaL olarak mesele edllen ;eye ynelLllen
bu LopLanci baki;? ?a da ele;Llrel aba ekslk bulunuyorsa, neden onu gulendlrmeye ali;mak
yerlne, buLun blr alani LopLan cehenneme posLalamak Lerclh edlllyor?

Lrgenekon davasinin ailmasinin erLeslnde sol llnde ayri;mayi yaraLan ba;lica konu, hangl
Lahakkum lll;klslnln ncellkll olarak hedef alinmasi gerekLlgl uzerlne kuruluydu. L;clnsellerln
haklari lle emegln haklari meseleslnl ayni duzleme yerle;LlrmekLe zorlanan blr du;unce Larzi (bu
Lur argumanlarda surekll olarak e;clnsel" klmllgln kar;iL kuLuba yerle;Llrllmesl de ayri blr
llglnllk) usLbellrleyen nlLellkll blr Lahakkum yapisinin, slyasal programin ncellkll hedefl olmasi
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+)%

gerekLlglnl syluyor. larkli Lahakkum bllmlerlnln apra;ik bllmde lle geLlgl zlnclr yumagini
kavrayabllmek, zebllmek lln ynLem ve gere e;lLllllgl ve gel;kenllgl kullanma flkrl zum
sureclnl bulandiran blr frekans parazlLl, blr keslnLl hall, zaman ve ener[l kaybi olarak gruluyor.
Son ylrml, oLuz yil llnde farkli Leorlk konumlarin eLklle;lml lle olu;Lurulmu; zenglnllk hl
deneylmlenmeml; glbl, kendl konumunu hakkinda sorular sormak ve blr Lemklnllllk ve Levazu lle
sz almak yerlne, Leybl gerl sararak, aslinda ben hakliydim ve halen de hakliyim cumleslndekl
kendlnl Lasdlk eLme edlmlnln gucu Lerclh edlllyor.

Sureyyya Lvren'ln lsabeLle sapLadigi glbl guncel sanaL olarak adlandirilan kendl llnde problemll,
ayri;ik alan bellrll blr sol yuklenlm Lurune ya;ami; oldugu blr lrLlfa kaybini haLirlaLiyor.
17
lsLer
solun blr buLun olarak 12 Lylul'de ya;adigi LravmaLlk yenllglsl lle llk kavramsal eglllmlerln zemln
kazandigi seksenll yillardakl deneycl sanaL anlayi;larini e;le;Llrln, lsLer devleL sosyallzmlnln
zulu;uyle guncel sanaLin blr alan olarak bellrmeslnl e;le;Llrln, szkonusu dnemde ;ekll almi;
bu lfade alani, sol llndekl bu kendlnden fazlasiyla emln anlayi; lln kendl sz kaybini ve erLeslnde
duydugu yerslzle;me hlsslnl agri;Liran ;eylerden blrl konumunda. MarkslsL du;unce llnde
kendlnl zenglnle;Llrebllml; konumlar, yapisalcilik-sonrasi du;unce, smurge-sonrasi ele;Llrl,
femlnlzm llnde yenllenen ku;aklar, devleL feLl;lnln Leslne geerek genl; Lahakkum anallzlerl
geLlren anar;lsL pozlsyonlar, sablL klmllklerl sorguya aan queer kuram, mobll ve oklu klmllkler
uzerlne lncelemeler ve buLun bu kanallarin slner[llerlnden beslenmeye ali;mi; olan sanaLilar
bahsl geen sol pozlsyon lln kendl zayifla;ma sureclnl haLirlaLan blr hucre olarak orLada duruyor.
1urklye zellnde erken denebllecek blr zamanlamayla kemallzme alL lkonograflyl sarsmaya,
aLaerkllllgln slyasl l;leyl;lnl grselle;Llrmeye, buLun blr ulkenln cograyasi uzerlnde eLklll olmu; g
olgusunu lncelemeye ali;mi; (arLik gerlde kaldigi sylenebllecek) bu sylemsel LuLarlilik ve
surekllllk lzglslnln ureLlml pek de blr ;ey lfade eLmlyor bu konumunun savunuculari lln. C
yuzden lnanilmasi gu blr Lahammulsuzlukle guncel sanaL dlllnln muhalefeLl sinifsal blr aldlyeL
uzerlne kurulu olmadigi surece en fazla nlhlllzme ula;ir" glbl blr cumle sarfedlleblllyor. Clu;mu;
bu sylemsel zemlnl gune endeksll" ve llghL" blr muhallf dlle sahlp olmakla lLham eden
konumun nerdlgl saf hard" dllln sanaL alanindakl rneklerlnln ne oldugunu merak edlyorum
dogrusu. SanaLi llgln kilan ;eylerden blrl ya;ami bellrleyen dlnamlk zenglnllglne beklenmedlk
kapilar aabllmesl - bunlarin llnde llghL'i da var, hard'i da, mavlsl de var, pembesl de, ba;ka
renklerl de.

ollLlk olan, benlm pollLlk olarak nlLeledlglm ;eydlr, cumleslnde ba;vurulan kalip bugunlerde fazla
kullanilmaya ba;landi: sosyallsL olan, MarkslsL olan, sol olan. CLanLlslLenln lspaLlanmasina
ynellk bu saplanLi ve kendlnden ;uphe eLmeyen duru; yerelllgln Larlfl konusunda da benzer
krlLerler geLlrmeye ali;Liginda ba;ka Lurden ldeolo[lk yapilara yaslanmaya ba;liyor. kar;isina
konumlandirdigi lnsanlarin buradanlik" nlLellglnl La;imadigini lma ederek, kendlne
buradanlik"in oLanLlk La;iyicisi rolu aLfederek di;layici, zcu ikmazlara sapmak yerlne farkli
olanla eLklle;lme glrmeye ali;mak daha verlmll olmali.

Cuncel sanaL lle sol arasinda, llghL" lle hard" arasinda blr kar;iLlik kurmaya e;llk eden
hamlelerde blrl de guncel sanaLi (ya da onun slyasalliga yakla;maya ali;an rneklerlnl) dogrudan
radlkal slyaseLe raklp ikmi;, bylesl blr rekabeLl Lalep eLml; blr alanmi; glbl Lanimlamak ve
erLeslnde de LaLmlnkr blr radlkalllk yaraLamadigi syleyerek yerln dlblne sokmak. SanaL ve
slyaseL arasindakl gel;kenllklere ragmen Lanimlanmaya ali;ilan lkl zemln arasinda blr
kar;ila;Lirilablllrllk ya da rekabeL bulunmadigini rneklemeye ama du;uncel ve praLlk anlamda
kar;ilikli zenglnle;me olanaklarinin da var olduguna l;areL eLmeye ali;mi;Lim. Malesef akLlvlsL
evreler llnde de duyulmaya ba;lanan akil almaz kar;ila;Lirmalarin yapildigi gruluyor. 8azi
akLlvlsL gruplarin yapLiklari ve klmlsl son derece eLklleylcl, anlamli radlkal [esLler rneklenerek slz
bunu yapablllyor musunuz, yapamiyorsaniz slzln ureLLlglnlz syleme arLik lhLlyacimiz yok, denlyor.
8u manLigi Laklp ederek, guncel sanaL alaninin Lumden llga edllmesl sonucuna varmak zor degll
(Labll benzer blr Laleplerln slnema, ;llr, edeblyaL glbl ba;ka Lur kulLurel ureLlmlere ynelLllmesl
akillardan blle gemlyor bu kl;llerln). 8yle blr nokLaya gellndlglnde de zaLen konu;manin,
syle;menln, guncel sanaL praLlglnl, degerlendlrllebllecek blr du;unum alani olarak nermenln
zemlnl de orLadan kalkiyor.

17
ne Senlnle ne Senslz", 11. lsLanbul 8lenall klLabi, s. 333-364, lsLanbul, 2009.
!"#"$%&'($')%**
tJeo kosovo%


!"#$%&'%


'+*%


uaha nce guncel sanaL alanindakl ureLlmde ekonoml pollLlk dlnamlglnln dlger Lahakkum
slsLemlerlnln ele alini;indakl kadar derlnllkll l;lenmedlglnl syleml;Llm. ?ukaridakl Lurden blr
Lepklclllgln kar;isinda kirilganlik yaraLiyor olmasinin yaninda bu zaaf kurumsal ele;Llrlnln
gell;meslnl ve blr alLernaLlf alanin Lasavvur edllmesl ve kurulmasi olasiligini da sakaLliyor. 8ugune
kadar olu;mu; deneylm blrlklmlnden vazgemekslzln, kaplLallzme dalr ele;Llrel donanimlari da
aksaLmadan gerlye kalan az sayida Layfayla zaaflari kapaLarak, glrllen uzla;imlari ve l paradokslari
grunur kilarak llerlemek, blreysel ve melankollk gerl eklll;ler yerlne yenl kolekLlvlLeler
ureLebllmek ldeal roLa glbl grunuyor. Zorluklari da bol. 8u kadar can kirigi llnde umuL
beslenecek i;ik huzmelerl, yenl ku;aklar bellrecekLlr elbeL.

ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


130

Haziran aynn banda stanbulda gerekleen Medeniyetler Aras Diyaloglar balkl bir
konferans dizisinde ABDli bir akademisyen oturduu koltuktan ayaa frlayarak, Benim ailemin
alt ferdi Holokostta katledildi diye balayan bir cmle kurdu. Bu cmle, kendisi hakknda
sylenenvesylenebilecekhereyigayrimeru ilanetmesininbahanesi oldu.Ermenilerdenzr
dileme kampanyasn konu alan bir paneli dinlememi olmasn bu ekilde gerekelendirdi.
Trklerle Ermeniler arasndaki ilikinin kendini ilgilendirmediini syleyebildi, ve onu knayanlar
knad.Ksacas,birmaduriyetiiktidararacnadntrd.

Ayn konferansta kendine liberal demokrat etiketini yaktran yine ABDli bir akademisyen,
lkesinin Irak igal etmi olmasn hakl karmak iin vicdan zgrl argmanna bavurdu.
Konu laiklik ve seklarizmin yeniden dnlmesi idi. Ancak tartma, laiklii sorgulamak yle
dursun, nkoulsuz savunulmasna doru evrildi. Kktendincilikle mcadele ederken gerekirse
yasaklara,zoravehattasavaabavurulmasnnmeruolduusavdilegeldi.Oysapanelinniyeti,
laikliin tek bir tanmnn olmadn, slamn da farkl laiklikseklerlik biimlerine ak olduunu
konuabilmekti.VicdanzgrlndenbalaypIraknigalininhakllnavaranmantkzincirinin,
doruluu veya yanll bir yana, fiili olarak yapt bir ey vard. Konferansn bandan itibaren
geen birka gn iinde ABDli, talyan, Trkiyeli, ranl, Msrl akademisyenlerin hasbelkader
oluturduklar dinleme ve anlama pratiklerinin etkisini datt. Hemfikir olmayanlarn dahi
aralarnda oluan yaknlama sona erdi, saflar olutu, bireyler birtakm temsillerin iine
sktrldlar. Taraftarlar birbirlerine alk tutmaya baladlar. kna etmek deil, altetmek esas
oluverdi.

Buyaznnkonusuiteokyakngemitetankolduumvebeniokdndrenbudiyalektiktir.
Sylemde savunduu oulculuk, aklclk ve ortak fayda prensiplerini fiili olarak ihlal eden bir
liberal demokrat; aznlk olmaktan doan maduriyetini baka bir aznln acsn
sahiplenmemenin bahanesine dntren bir madur ite bu tersyz olma halleri, bu en
masumsylemlerintuhafbir biimdekenditersinednme,ztetkileryaratabilmehalleri, bunlar
ok sinsi bir iddetin grnmez yzleri. Zira kiinin syledii ile yapt arasndaki farklar tesbit
edebilen keskin gzler bile, sylerken veya sylemekle yaptklarn gremeyebiliyor. zellikle
Trkiyede getiimiz yl Marksizm ve Ergenekon tartmalarnda beliren bu iddet, ok eril bir
egemenlik refleksinin zgrl savunanlarn bile iine dtkleri bir tuzak olduunu gzler
nneserdi.Buradakiiddetaakarlmadan, deifreedilipzerindednlmedeniktidarile
mcadele ediyor olduumuzu iddia etmek, kendi kendini kandrmaktan baka birey deil
korkarm ki. Bu yzden bu yazda Trkiyede zgrlklerin nn aacak olan sorgulamalarn
buralardan balamas gerektiini iddia ediyorum. Er meydannda laf etme creti gsteren bir
kadn olarak, eer zihnimizdeki ve dilimizdeki iktidar sevdasn sorgulamazsak, ister Ergenekon
operasyonunu destekleyelim, ister filler tepiiyor diyelim; ister solcu olalm, ister kendimize
liberal demokrat etiketini yaktralm, hibirimizden ne demokrat olur, ne de zgrlk savas
diyorum.

Sorun sanrm szn salt sz olarak alglanmasnda balyor. Batnn baat felsefe tarihinde
sofistlere kar amansz bir mcadele veren Eflatunun balatt varsaylan dalist dnsel
sisteme gre szcklerin asl ilevi, bir eyin zn tekil eden Ideaya gnderme yapmaktr.
Eflatun her ne kadar retoriin pedagojik neminin farknda olsa da bunun felsefesini yapmad.
Aksine, sz bir vastaya indirgedi. Eflatundan beri Bat metafiziinin belkemiini oluturan bu
anlay, szcklerin tasvir ve iletiim vastalar dnda bir ey olmadklar, bir ey yapmadklar
konusundasonsuzbirrahatlkiindedir.Birfikritartmakla,ofikringndermeyaptgerekliin
etkilenmeyecei, zira gerekliin szn dnda varolduu dnlr. Keza, liberal demokrasinin
zerine oturduu zemin olan tartma kltr, szlerin ieriine odaklanmtr. John Austinin
kitabnnbalndabelirttiifenomenile,yaniSzcklerleNasleylerYaplrileilgilenmez.
1

Oysa szcklerle ok eyler yaplr. Bunu ilk sofistler anlamlard, ancak daha sonralar da
teolojiyle eklemlenemedii iin Bat felsefesinde yzyllar boyunca marjinal kalan farkl akmlar,

1
JohnAustin,HowtoDoThingswithWords(Cambridge:HarvardUniversityPress,1962).
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


131

sofistlerin kah izinden yrmek, kah onlardan ayrlmak suretiyle, Eflatunun dalizmini
reddettiler. Szn salt vasta olmadn, daha sonra sz edimi olarak adlandrlacak olan fiili
birtakmetkileryarattniddiaetmektenvazgemediler.

Sz edimini John Austinin verdii bir rnekle aklamak gerekirse, birine evlilik teklif etmenin
gnderme yapt bir d gereklik yoktur. ki kii arasndaki evlilik ilikisinin temeli, bir sz ile
kurulur. Sz kesmek tabirinin gayet iyi anlatt gibi, bu durumda szn kendi dnda bir
nesnesiyoktur.Dahadorusu,sznnesnesi(biriileszlolmadurumu),sznedilmeannda
oluan bir nesnedir. Sz edimi, bir szn hangi etkiyi gzeterek sylendii ile olumaz. rnein
evlenme teklif edilirken romantik bir tonla konuursunuz, veya esprili bir tavr taknrsnz, ancak
her halkarda sznzn edimi tekliftir. Bir teklifin teklif saylmasnn elbette ki baz asgari
koullar vardr birine sylenmeyen bir teklif, teklif deildir mesela. Ancak bu koullar tuttuu
andan itibaren, yaratlmak istenen etki, edimin kendisini etkilemez. yi bir tekliften, kt bir
tekliften,ktifadeedilmibirtekliftenbahsedebiliriz,amaedilmibirteklifvardr.
2
Edimileetki
ststertmekzorundadeildir.Edimigrnmezklandabelkibudur.Zirahmanistszckler
ieren, yumuaklkla sarfedilmi szlerin etkisi, ierdikleri olas bask veya iddet edimlerini
gizleyebilmektedir.

ktidar alannn maddi ve kurumsal birtakm pratikler dnda sz ile de kurulduu, ve hatta
toplumsal alann tanzim ve tasnif edilmesinde szn belirleyici bir rol oynad kuku gtrmez.
ktidar sadece belirli aktrlerin sahip olduu bir bask arac olarak alglamak ok eksik olur.
Muhalefetveyademokratlkdabirizmeveyabirgrubaikindeildir.Bylednmeninverdii
rahatln bir sakncas, iktidarn muhalif gibi gzken alanlarda yeniden retilmesinin nnde
duramamaktr. Madur olma halinin iktidardan arnmlk olduu sanlr. Oysa iktidar bir varlk
durumuveyasahipolunanbirnesneolaraktasavvuretmek,onunpratikteveszdesrekliolarak
yeniden kurulan bir ilikilenme ekli olduunun zerini rtmek suretiyle, madurlar veya
muhalefeti de iktidar kurulumuna ortak eder. Dolaysyla szn sadece ieriine deil, yaptna
dabakmakelzemdir.

Tartamamayadair

Aydnlanmadan beri siyasal hayatta tartmaya ok byk normatif anlamlar yklenmitir.

Tartma sadece atmann alternatifi olmakla kalmaz, ayrca birlikte yaam mmkn klan
ilkelerin aklc zeminlere oturtulmasn salar. Gerek Kant, gerekse Millde tartma ve mnazara
kamusal doruya ulamann yegne yoludur. oul niteliklere sahip bir toplulukta, birinin
hatasnn bir dieri tarafndan tartma araclyla dzeltilmesi, ortak akln oluturulmasnn
artdr. Amiyane tabiriyle, insanlar konua konua anlarlar. Tartmay engelleyen faktrler
ortadan kaldrlrsa, rnein fikir ve vicdan zgrlnn yan sra ifade zgrl garanti altna
alnrsa, ortak fayday gzeten bir anlamaya veya uzlamaya varlaca konusunda kuvvetli bir
inan gelimitir. yimserlik olarak nitelenebilecek bu inancn gc yledir ki, siyasette meclis,
senato gibi kanun yapc kurumlar birer tartma forumu olarak tasarlanmtr. Bu anlaya gre
meclis,toplumdaki farklkarlarnkoltuksaysolaraktemsiledildiinicelikselbiralanolmasnn
yan sra, ayn zamanda niteliksel zelliklere sahiptir. Farkl grlerin dile gelmesi sayesinde
mecliste ortak akln ina edileceine inanlr. Zora veya iddete bavurmadan birbirleriyle temas
iine girecek olan toplumsal kesim ve ideolojiler, salt tartarak yani salt szle kendi dar
karlarnntesinegeiptmtoplumiindoruolanbelirleyecekyetiyesahipolabileceklerdir.

Bu inanca sonsuz sayg duymakla beraber, tartma ve mnazarann zgrlk ve demokrasiye

katkdabulunabilmekoullarniyideerlendirmedike,tamaksiyndegelimeleretankolmann
kanlmaz olacana kanaat getirmi bulunmaktaym. Bu tam bir paradokstur, yani en
demokratik,enaklc,enuzlamacgrnenbirynteminbilekutuplamalaraveblnmelereyol
amas,hattabununtesinde,yenikutuplamalaryaratmasihtimalivardr.

2
Austininanlatmakistediiaslndabirazdahakarktr.Sz,hembireyegndermeyapar(iareteder,tesbiteder,tarif
eder),hemetkiyaratr(psikolojikolaraketkiler,iter,eker),hemdebiredimdir(birdurumpeydaheder,birilikikurar).
Buboyutubirbirindenayrlamaz.
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


132

Bu paradoksu anlamak iin yle sanrm ki Trkiye fevkalade uygun bir balang noktas tekil
ediyor.Sznedimselzelliiveiktidarlaolanilikisi,2008ylndaMarksizmzerindendnenbir
tartmann savrulduu ynlerde ok belirgin bir hal ald. Birka yldan beri epey canl (ve
heyecanl) olan siyasal yaantmz, gnar yeni tartma malzemesi retmek suretiyle basn ve
kamuoyunuepeymegulediyorduzaten.AKPniniktidaragelmesindenbuyana,Gneydoudaki
15yllkisavadnemindebileaslagrlmemi biraciliyethissiiindesrdrlentartmalarn
ana eksenlerinden biri dinlaiklik hattyd. Ancak daha sonra Ergenekon operasyonlar
erevesinde ikinci bir hat daha ald. Demokrasinin ne olduunu, gerek demokratn hangi
tarafta durmas gerektii gibi bir duru kstas zerinden belirleyen tartmann gerek
sol/liberalsolgibibirhatzerindenilerlemesioldukamanidard.

Bu yazda sorunlar dnsel kalplarda aramann ne denli kstl bir bak as olduunun
bilinciyle, bu corafyada aydnlarn mutat kez giritii cinsten bir zihniyet analizi yerine, zellikle
soldakisonyarlmay,sznkurduuilikilenmepratiizerindenanlamayaalacam.

zgrlkveDayanmaPartisi(DP)ve zellikle Birikim dergisiveRadikalkietrafndatoplanan

zgrlk sol aydnlarn ideolojik ufuklarn giderek snftan uzaklatrmalar ve kimlik
siyasetine kaydrmalar, solda halihazrda bir gerginlik yaratmt. Burjuva deerlerini savunmak,
nc yolcu olmak ve 1980 sonrasnn postmodern sylemine yenik dmekle sulanan bu
kesim ise kendini demokrasi kavram zerinden hakl karmaya ynelmiti. Bunlara gre Souk
Savasolculuu,demokrasiyiburjuvadiktatrlileeitlerken,DouBlokundainsanhaklarnn
ne derece ayaklar altna alndn farkedememi, etse bile davaya ihanet etmeme uruna
eletirmemiti. zgrlkleri eletirenler gemite Stalinist totalitarizmin dalkavukluunu
yapmvezellikle1980sonrasndadnyanndeitiini,snfolgusununfarkllatn,ncparti
taktiinin artk ie yaramayacan, snf temelli politikann dlad bask ve smr ilikilerinin
dezgrletiricibirpotansiyeltadngrememilerdi.

ErgenekonveAKPyikapatmadavassrecindesolierisindekiayrlklariyicesuyznekt,yeni
polemiklerdourdu.Kabacazetlemekgerekirse,grnentartmasolgelenektengelen(bundan
uzaklaanlarn yan sra, dnyay hl sol tahayyl ierisinden anlamlandran) bir ksm aydnn
AKPyimuhafazakrdeil,ilericiveyaenazndanTrkiyeninnnaanbirpartiolarakgrmesi;
bunlarn eitli cemaatlerin gazetelerine ve toplantlarna AB taraftar ve/veya Kemalist dzen
kart katklarda bulunmas; son olarak da Ergenekon operasyonunu desteklemesi yznden
alevlendi. Bir kesim solcu aydn, dier solcu kesimleri (ki bunlardan da eit eit olduu kuku
gtrmez)AKPninveErgenekondavasnnyanndayeralmadklariinsuladvekendiniyegne
demokrat ilan etti. Bu formle gre Ergenekon srecinde doru tarafta deilseniz, demokrat
deildiniz.Bakabirdeyile,solcuolduumiindemokratmdiyenlerledemokratolduumiin
solcuyum diyenler arasnda radikal bir kopu yaanmakta idi.
3
Trkiyedeki sosyalist sol
devleti, cuntac, milliyeti, dogmatik olmakla sulanyordu. Bunu en iddetle ifade edenlerden
biri de Rasim Ozan Ktahyalyd: Trk solu, Enternasyonal duru sahibiyiz diyen ama kendi
lkelerindeki etnik eitlilii bile kuatamayan bir sol, Ergenekon srecinde aldklar pespaye
tavrlardansonratamamenEtnikTrksolculuudenebilecekbirzavallpozisyonadenbirsol
4

idi. Trk devrimci/sol ve lkc/sa hareketi arasnda d boyalarnn farkl olmas dnda
ideolojik anlamda zsel bir ayrlk
5
yoktu. BirGn gazetesi gibi taraf tutmamay semek veya
ErgenekonunemsediihaldeAKPdenyanaolmamakkabuledilemezdi.

teyandan,diersolcukesimlerinherbiri(ulusalcsndandevrimcisinevezgrlksnekadar)
liberalsolcuolaraknitelendirdikleribukesimekarsavaamt.rneinmuhafazakrltemsil
ettii dnlen AKPyi Trkiyenin Avrupa Birliine yelik artlarn yerine getirebilecek yegne
parti olarak grenler dnek olarak yaftalanyorlard: baz eski (gelenekselci) sol kesimlerden
gelenler arasnda slamc harekete yaslanan bir dneklik eilimi tevik ediliyor. Bunlar zellikle
yeni iktidar glerinin elindeki byk medya imparatorluu tarafndan allanp pullanp ortaya

3
EtyenMahupyan,Kuyerel.com,05.08.2008.
4
Kuyerel.com,29.08.2008.
5
Taraf,27.05.2008.
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


133

srlyorveyarattklarkafakarklylasolunetkisizletirilmesindebykkatklarsalanyor.
6

Keza, iktidar tetikisi istihbarat blteni, entellibolarn ve CIA ajanlarnn ak gemisi Taraf
etrafnda toplanan ve Soroscu ya da Ak Toplum fedaisi olan mrnde 1 Mays eylemi
grmemitatlsusolcular
7
kenditutarszlklarngizlemeyebilegerekduymuyorlard.Akademik
tartmayeylemsanansalonsosyalistleriiletabandangelensolcuarasndakifarkonanamayacak
kadarbykt.

Velhasl, bir yanda ortodoks sol etiketli bir sepet, dier yanda liberal sol etiketli bir sepet
rlm, isteyen isteyeni bunlardan birinin iine atvermiti. Binbir paraya blnmezden nce
kimsebirdurupdnmemiti.Trkiyedesolveyailericikesimleringemiinieletireyimderken,
mutat hastalmz olan garezlenme, kiiselletirme, etiketleme ve didimeye kaplma ihtimali
kimsenin aklndan gememiti. Gemiin hatalarndan arndmz sandmz anda bunlar
yeniden retiyor olma riski kimseyi duraklatmamt. Trkiyede sadece aydnlara zg olmayan
biryaftalamahastalnnvarlelbettekiyadsnamaz.Kaldkibylesireflekslerdnyannsadece
siyahbeyaz kategoriler zerinden alglanmasna izin veren resm sylemin basit yan rnleri
deiller. Gayriresm sylemler ok daha karmak ilikisellikler ifade edebiliyor. Aidiyet gruplar
kldke daha nansl yaftalara rastlanabiliyor rnein (bizim kydekiler ok iyidir de, kar
kynerkekleriikiierveyaKayserililerticarettekurnazolurgibi).Enuzakvehakkndaenaz
fikre sahip olunan Afrikallar yamyam yapmaya kadar uzanan bir spektrumda bu kategoriler
sadece kimliklerin snrlarn izmekle kalmaz, konuma hakkn da belirler. Daha dorusu her
yafta, konuann nasl dinlenmesi gerektiine dair ipular barndrr. Herhangi bir iddiay
sylenenin niteliinedeilde,syleyenin niteliinegredeerlendirme refleksininarkaplannda
buyatmaktadr.Mantktaadhominemadverilenbuargmanbiiminegre,sznsyleyenden
bamsz bir varl ve deeri yoktur, kimin sylediine gre deiik manalar kazanr. Mantkta
bylednmekbirhatadrtabii,amaformelmantksznettiklerinitmgiriftliiylekavramakta
acizdir.

Ancak burada vurgulamak istediim olgu, 2000li yllarn sonunda Trkiye solunun iinde
bulunduu durumdur. 1980 darbesi ile dalan toplumsal tabann bir daha asla toparlayamayan
sol hareketlerin serbest piyasa rejiminin ordu eliyle ina edildii ve dnya piyasalarna
endekslenmeasndanbirokgelimekteolanlkedenokdahafazlayolkatetmibirTrkiyede
neyi nasl temsil ettii bir soru iaretidir. Maddi pratikleri olmayan bir dn ve yazn evrenine
skm, syleminde batac yapt halk kavramnn gnderme yapt gerekliin 1980
ncesine nazaran ne denli farkl olduunu anlamam veya anlamak istememi sol gruplarn, bu
yaznn sonunda aacam gibi, birbirlerine dmeleri belki de kanlamazd. Zira ironik olan,
iktidara muhalefet etme iddiasnda olan bu gruplarn, birbirlerinin iktidarla olan ilikisini deifre
etme yarna girmeleri ve birbirlerine muhalefet etmeye balamalardr. Balangta Marksizm
zerine, solun yenilenmesi zerine, demokratlk zerine younlaacakm gibi duran bir
tartmann ikili bir kodifikasyona doru srklenmesinin nedeni ise, iktidarn yannda veya
karsndaolmakgibibirkstaszerindengereklemiolmasdr.

Muhalefetemuhalefetetmeyedair

Ortodoks Marksizmin (paradoksal olarak) liberalizmle paylat kanlardan biri, dnsel dnya
ilefaaldnyannbirbirlerindenayrgereklikdzlemleriolduudur.DayanaFeuerbachzerine
11.Tezdir.Bunungayetyzeyselbirokumasnagreartkfelsefedeil,devrimyaplacaktr.Oysa
ok daha karmak ve kyaslanamayacak derecede daha derin olan birinci tez iyi okunabilseydi,
MarxnFeuerbachaitiraznnkabamaddecilieyneltilenbiritirazolduu,Marxndnmeden
eylemekgibibirkolaylakamayacakkadarbykbirdnrolduu,hereydenncedeeylem
adamdeildnrolduugzdenkamazd.Buyazasndannemliolduuiinhatrlatmakta
fayda var, Marx birinci tezde teori ve pratik, nesnel ile znel olan arasndaki diyalektii
mkemmel bir biimde ifade eder. Ona gre materyalizm gereklii bir nesne veya tefekkr
edilen pasif varlk olarak alglad iin, gerekliin aktif, znel eklini kavrayamamaktadr.
dealizmisesadecebunabakar,amasoyutlayarak.Buikisiarasndabirseimyapmayreddeden

6
OuzhanMftolu,BirGn,10.08.2008.
7
MehmetGrsanenalp,Sendika.org,29.07.2008.
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


134

Marxngelitirdiikuramnzgnl,yinebirincitezinsoncmlesindeeletirelpratikfaaliyet
olarak ifade edilen ve kanmca devrimci gelenek tarafndan ok da anlalamayan diyalektikte
yatar. Frankfurt Okulunun eletirel kuramna ilham kayna olan bu diyalektik, gereklii bir
dsallk olarak alglamak ve dnceyi bundan ayrmak yerine; dnceyi somutluu ve etkileri
olan bir pratik, pratii de dnceyi ve znellii ekillendiren bir dzen olarak kurar. Bu sayede,
gzdenkaaniktidarilikilerinivezgrlemeimknlarnortayakarr.

Bu adan bakldnda, satr aralar ok dolu olan bu polemik, bir fikri tartmadan ziyade bir
hegemonyamcadelesiolarakbelirir.Buanlamdabiriktidarpratiidiraslnda.Sinsivegrnmez
olan da budur. Eletiri olarak balayan bir ilikilenme tarz, damgalama ve karsndakinin
meruiyetini elinden alma haline dnmesiyle baka bir ilikisellii arr; bir birlikte dnme,
dzeltme, tamamlama, geniletme jesti olmaktan kp hileme jestine evrilir. Farkllktan ziyade
kartlk kurar. Farkllk, rtmeseler bile iki fikrin yanyana yryebilmesini salayabilecekken,
kartlkhalindebirgr,dierininnneengelolarakkar.

ki(veyadahaok)solgrubun birbirleriylekartlkilikisiiinegirmesinin olsaolsaiktidarniine

yarayacan grmek ok zor deildir. Bl ve ynet formlnn maalesef en gzel rneklerine
sol muhalefetin tarihinde rastlanr. Ancak kendi dndaki pozisyonlar hileme refleksinin
kendinindebiriktidaryarattdahaazdikkateayanbulunur.iddetinsadeceiktidarntekelinde
olduuinanc;hkimideoloji,etnikgrup,toplumsalcinsiyet,dinvedilindndakalanlarabirtr
kendiliinden demokratlk bahediyor hissi uyandrr zira. Oysa muhalefetin iktidar diye
adlandrabileceimizolgubunoktadapeydaholur.

Muhalefetin iktidar, iktidarn aynas gibidir. Eletirdii ve karsnda durduunu sand iddeti
yeniden retir. ktidar kadar dlaycdr; snr izer, kendi dnya grn paylamayanlar
damgalar, meruiyetlerini ellerinden alr. Egemen gibi o da bir kanun yapc, yasak koyucudur.
stelikkendiiinivednbelirlerkenbirdeil,ikidlamamekanizmasnbirdenhareketegeirir.
Bir yandan iktidar olarak belirledii g odayla mcadele ederken, dier yandan kendi gibi
muhalefetteolanlarladamcadeleyekalkr.ktidaryapsalanlamdayenidenretmeklekalmaz,
kendi dndaki muhalefeti zayflatt iin fiil olarak iktidarn ekmeine ya srer. ktidarn
karsndayeraldnsandnoktadaaslndayanndadr.Enmasum,enmadur,endemokrat,en
ilericiyi oynarken yaratt fiil etki tam tersidir. Kendi dndaki muhalefeti yerden yere vurarak
egosunu sivriltirken nasl bir ilikilenme modeli rettiinin farkna varamaz. Demokrasiyi
savunaym derken bilfiil ezer, parmak sallar, baretmenlie soyunur, laf keser, dinlemez.
Birliktendoacakgcsavunaymderkenbilfiilimknszklar.

Kendi vizyonunuzun ahlki stnlnden phe duymuyorsanz, pratiklerinizi sorgulama yoluna

dagitmezsiniz.Oysakendiniyzdeyzhaklgrmek,hertrl farkllaveeletiriyekarderhal
savunma mekanizmalarn harekete geirmek iktidara has bir gddr; bakalarndan nce
kendinisorgulamarefleksigelitirmekiseegemenreflekstenkurtulmannolmazsaolmazartdr.

Somutlayacak olursak, Trkiyede zgr ve demokratik toplumsalln nndeki saysz yapsal

engelden birini (rnein Kemalizm, neoliberalizm veya muhafazakarlk) seip dierlerini
azmsamakla, yani varolan sistem ierisinde tek bir taraf tutmakla, bir iktidar ekline kar
mcadele ederken dierini desteklemi oluruz. Konjonktrel olarak alan bir manevra alannda
ke kapmak politik adan doru bir strateji gibi gzkse de, ne bir sonraki dnemde kalc
dnm vaadeder, ne de zgl konumumuzdan doan mikro iktidar alanlarn bertaraf eder.
Demokrasi kart glerin ekmeine ya srmemek uruna AKPnin Krt sorununu zmek iin
son dneme kadar parman kprdatmamasn, dolu dizgin neoliberal politikalar gtmesini, 1
Mayslarda ve baka her frsatta iilerin hakl taleplerini copla ve dayakla susturmasn, yeni
anayasa srecini rafa kaldrmasn, Alevilerin ve gayrimslimlerin haklar konusunda ayak
srmesini, niversitelerin sorunlarn bilerek ve isteyerek arlatrmasn eletirmekten kanan
bir liberal demokrat, omlet yapacaksanz yumurtalarn ne hissettiini sormazsnz cinsinden bir
arasalldabilfiilsavunmaktadr.

Keza,muhafazakrglerinekmeineyasrmemekurunaAKPninfarklkesimleribirletirmeyi
bir miktar baarmasn, kendinden gayr demokratik glerin eziklii veya dankl karsnda
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


135

yegne demokratik mit olarak belirmesini, Kemalizmcumhuriyet laiklik kavramlarn
dogmalktan kurtarma zemini yaratmasn, TSK ile ke kapmaca oynama cesareti gstermesini,
bugne dek kamusal alandan dlanan dindarlar, bartlleri Kemalizmin penesinden
kurtarmaya almasn, belediyecilikte hasbelkader iyi hizmet vermesini takdir etmek istemeyen
bir devrimci solcu, liberal demokrattan biimsel anlamda zerre kadar farkl deildir. Onun
gzndedeyarnlaradnabugndenharcanmasndasakncaolmayanyumurtalarvardr.

Aralar ile amacn belli bir oranda rtmemesi halinde, ortaya kacak sonucun, aktrleri
koullandranbiryapyadnmemesineredeyseimknszdr.Trokistlere"bendemokratm,sen
sosyal faistsin" diye baran bir solcunun sz sadece sz deil, bir edimdir ayn zamanda.
BirGn'parmaklagsteripErgenekon'dataraftutmaddiyeyerdenyerevuranbirliberalsolcu,
ayn zamanda bir edimde bulunur: fiili olarak dlar, meruiyetini sorgular, kamusal alanda
konuma, sol adna konuma veya demokrasi adna konuma hakkn elinden almaya alr. Kim
daha demokrat zerinden veya Ergenekon'da nerede duruyorsun zerinden, gelmi ve gemi
tm solu yarglamaya kalktklarnda, muhalif bir kamusal alandan beklenen alternatif anlam ve
dayanmaretmepotansiyelinebaltavurmuolurlar.Buyzdenkolektifbirgyaratmakyle
dursun, varolan muhalifalternatif etkileim alann kapatacak kadar ar olan bir dmanlk ve
onuryarasbiriktirmiolurlar.

Buikianlayarasndabir ncyolyoktur.tekiyle ilikilenmebiimileriayndr.Aynarasal

mantk, ayn egemenlik sevdas, ayn zihinsel kapallktan muzdariptirler. Zira her iki anlay da
kendi konumunu iktidara gre belirler. G odaklarnn birinin yannda veya karsndadr.
Demokrasiyi kuracak olann iktidar deil, tabandan gelen bir g olabilecei, bunun iin farkl
kesimlerin birlemesi gerekecei, birleme kstasnn hangi normatif duru veya ideolojiyi
benimsedii deil, kendi konum ve davasnn mutlakln sorgulama yetenei olabilecei gibi
birok alternatif siyaset zemini tahayyl edebilecekken, varolan tarzlarndan birine skr kalr.
Bununfiiliolaraketkisi,birfasitdaireyaratmaktr.ncelikverdiidavadabaarlolsabile,baka
egemenlik reflekslerine dokunmad iin, demokrasi yine Godot misali nafile beklenen bir hal
olmayadevameder.

Masannayrdklarvebirletirdikleri

Bir dava uruna mcadele idealinin iinin birileriyle az dala ile dolmasnn, ackl olmakla
birlikte, toplumsallk hakknda anlatt ok ey vardr. Gnlk hayatn somutluunda yorulan
mcadelepratiklerininyokluu,egoyutemeleksenhalinegetirir.

HannahArendtinkullandbirmetaforaraclylaanlatmakgerekirse,kiilerinarasndaortakbir
kayg/ilgi/karolmasbirmasaetrafndaoturmalarnabenzer.Masa,kiilerihembirletiren,hem
debirbirlerindenayranmaddi birgerekliktir.MasanniaretettiimaddiyatArendtinterest
tabiriyle ifadeeder.okkatmanlbirkelimeoyunudurbu.Interestngilizcedekaratekabl
eder, daha ok da maddi kar anlatmak iin kullanlr. Ancak inter aradal anlatr, est ise,
Latince essenin ekilmi halidir, yani olmak fiilinin. Bu ekilde kavramsallatrldnda inter
est,kiiselegoistbirkardeil,ortaklaabilenbirilgiyianlatr.Masa,etrafndanoturanlarnilgi
odadr, ortakkaygsdr.Biziortaklatranbirsomutluu,birmaddikartemsileder.Ancakbiz
onun etrafnda oturduumuz srece birbirimizin zerine dmekten de alkoyulmu oluruz.
Aramzda masa vardr zira. Masa hem birletiren, hem de bizi tekilletiren, ayrandr. Her birimiz
masann farkl bir yerinde oturur, farkl bir perspektiften bakarz. Sen ile ben masann
etrafndaayruzamlarigalettiimiziinbirbirimizletpatpayndeilizdir.Senmasayveonun
etrafndaoturanlarbellibiradangrrsn,benbakabiradan.

Peki, aramzdaki masa birdenbire ortadan kalkarsa ne olur? Metaforik olarak biz birbirimize
bakan, ama aramzda bizi birletirecek ve ayn zamanda ayracak bir maddiyata sahip olmayan
ahsiyetlerednrz.Budurumdabenimyeganeilgiodamsensindir.Senileilikilenmem
masann dolaymndan gemez artk, birbirimizle dorudan kar karya kalrz. Ortaklatracak
somut bir karmz yoktur, interestimiz kalmamtr. Bizi birbirimizle ilikilendirecek
maddiyatn yokluunda kuracamz yegane iliki, senin ahsnla benim ahsn arasndadr.
karlarmzahsilemitir.Bizartkbireregoyuzdur.
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


136

Bu metaforla anlatmak istediim sanrm yeterince aktr. Somut pratiklerin deimesi,

dnmesi iin verilen mcadelede egoyu ikinci planda tutan, ayn kar uruna mcadele
edenlere kar dnmesini engelleyen ey interesttir. Aynlamasak bile ayn somut sonu
uruna mcadele vermekteyizdir. Sonuca ulalmasn engelleyen faktrlerin eitlilii bizim
egolarmzbastran,ilgimizisrekliolaraksomutpratiklereekenbiretkendir.Szmzbirbirimiz
zerinde iktidar etkisi yaratacak edimlerde somutlamak yerine, ortak mcadelemizin bahettii
bir muktedir olma halini ina eder. Egolarmz snrlayan pratiklerin yokluunda ise, kendi
konumumuzun mutlaklamasn engelleyen etkiler azalr. Yukarda bahsetmi olduum
ortaklaamama,birleememehali,yanimuhalefetiniktidarolmahalininoalmasise,kanmca,
tabandanvesomutmcadelelerdenkopukolmadurumununiaretidir.

Bu noktada iktidarmuhalefet ikilemini baka bir adan incelemek ve Zapatista rneini amak
faydalolacaktr.

zgrlemedenzgrle

zellikleFoucaultnunetkisiylesonyllardaniversiterencilerininazndandmeyendireni
kavramnn ne denli klostrofobik olduuyla balayalm. kili bir yapya sahip bir toplumsallk
anlay ieren bu erken dnem Foucaultcu kavramsallatrmaya gre, direniin iktidar ykma
ans yoktur. Her ikisi birbirini dourduu ve beslediine gre, baarl bir direni yeni bir iktidar
ina edecek; baarsz bir iktidar ise direnie dnecektir. Yani sistem kszdr. Direni alann
esasitibariyleiktidarbelirler,nk direni iktidaradirenitir,feyzini iktidardanalr.Duru deil,
kar durutur. Buna ramen rencilerin ve gnmz sosyal bilimcilerinin gznde amzda
mcadeleninsloganhalinegelmitir.

Karikatrize ederek tasvir ettiim bu direni anlaynn iktidar ile ok ey paylatn

dnyorum. Daha dorusu, bylesi ikili kodlamalar ontolojik bir tesbit olarak deil, kendi
kendini gerekletiren bir kehanet olarak grmek gerektiine inanyorum. ktidar yeniden
retmek, etki deil de tepki olarak kurulan varolusal alanlarn mantna ikindir. Tepki halinin
kendi, tpk Nietzschede efendilerin gcn ekemeyen esirlerin intikamnda olduu gibi,
diyalektikolaraktepkigsterdiieye,yanikendizddnadnr.

Etkitepki siyaseti dnda bir siyasal alternatif var mdr? ok uzun sredir kafam kurcalayan bir
sorudur bu. Yllarca bamszlamann esas olduuna inanm, inandrlm bir kuak olarak, bir
eyden zgrlemi olmakla, yani bizi bask altnda tutan, zgrlmz engelleyen bir eyden
kurtulmakla,zgrleulamolurmuyuzsorusunusormayagerekbileduymamtm.Oysaartk
zgrlemeilezgrlkarasndadorudanvesorunsuzbirilikiolmadnakanioldum.Direnmek
veya bamszlk mcadelesi vermek ile zgr olunmayaca, yukardaki tartmann
kszlndan apak belli olmuyor mu? ktidar yeniden rettiinin farknda bile olmayan
muhaliflerin, basknn ald hallerden birini bertaraf etseler bile, baka ve yeni bask
mekanizmalarpeydahetmemeleriimknszgibigzkyor.

Kanmca buras, Zapatistalarn alternatif bir k yolu sunabilecekleri yerlerden biridir.

Zapatistalar biricik klan, reel politika olarak ifade edilen eril siyasetin, atma ve restleme
stratejilerinin, amaca gtren her tr ara mbahtr mantnn, tabandan kopan nder
karlarnn ve oy kaygsnn ok tesinde, yeni ve ilkeli bir siyaset biimi gelitirmeye olan
ballklardr. yle ki, Zapatista rgtlenmesinin yedi temel ilkesi kanksanan siyaset trlerinin
ok kolay gzard edebildii, hatta harcayabildii, bir davransal etik gelitirmeye yneliktir:
kendine hizmet etmek yerine bakalarna hizmet etmek, emir vermek yerine itaat etmek,
bakalarnn adna konumak yerine onlar temsil etmek, yukar kmak yerine aaya inmek, alt
etmekyerineiknaetmek,ykmakyerineinaetmek,dayatmakyerinenermek.

Bu denli ilkeliliin siyasette idealist katn ve mcadeleyi imknszlatrdn iddia edenlere

verilecekengzelyant,hareketin25yldr,ayaklanmannise15yldrsryorolmasdr.Meksika
ordusununblgedekiyounparamiliterfaaliyetineramen,Zapatistalarilegelenekselsolpartiler
arasndaki gerginlie ramen, blgenin ar yoksul ve yoksun olmasna ramen direniin
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


137

srebilmesi aslnda bu ilkelilik ile ilintilidir. Zapatistalara verilen uluslararas destein bu sayede
hi kesilmediini, blgeye akan gnll aktivistlerin saysnda bu sayede hi azalma olmadn,
alternatifbirdnyainaetmehayallerininancakbusayedemmknolabildiinigrmekgerekir.

zgrlk ile bamszlk arasndaki fark kanmca burada yatyor. Zapatista anlayna gre,
herhangi bir halk, etnik kimlik, din grup veya snf, kendini ezen iktidara kar mcadele veriyor
olmakla zgr olamaz. Mcadelesinde baarl olmakla zgrln nkoulu olan bamszl
garantileyebilir elbet; ancak kendi kaderini tayin etme hakkn elde ettiini dnd an, yeni
efendilere tabi olmayacann hibir garantisi yoktur. Madur zneden muktedir zneye
gemek iin dsal bir iktidara kar mcadele etmenin yan sra, benzeri bir iktidar yapsnn
ierideolumasnnleyecekbirrgtlenmemodelioluturulmaldr.

Zapatistalar parti kurup varolan siyasi alan ierisinde yer almay reddederler. Amalar alternatif
bir siyaset ekli yaratmaktr. Bunun ilkeli siyasetin olmazsa olmaz koulu olduunu dnrler;
siyasi partilerin yozlamalarnn, halktan kopmalarnn kanlmaz olduuna inanrlar. yle ki:
Yneticilerinidenetimaltndatutmayanbirhalknkleolmayamahkumolduunudnyoruz;
biz zgr olmak iin mcadele verdik, alt ylda bir efendi deitirmek iin deil. Zapatista
topluluklarndadnmlolarakidarigrevlerstlenenkyller,2003tenberigerekanlamda
bir zynetim mekanizmas ina etmektedirler. Kollektif tarm, soyut olmayan bir adalet,
alternatif salk, devrimci eitim, otonom ynetimsellik gibi birbirinden farkl alanlarda takdir
edilesibirdeneysellikveyaratclksergilemektedirler.

Verilenmcadelenintekboyutluolamayaca,zgrlnsadeceyerlikimliinetannanbirtakm
haklarla elde edilemeyeceini anlam olmann da tesinde, tahakkmn ok boyutlu bir sistem
olduunun bilinci birebirbusomutdeneyimiindenkmtr.Toprakszbiryerlininanayasalhak
elde etse bile tutsak kalacan, neoliberal kapitalizme kar alternatif bir ekonomik model
retmeden salt siyasal bamszln bir anlam olmadn; te yandan, sadece ekonomiye
indirgenmi bir alternatifin siyasal ve toplumsal zgrlk asndan yetersiz kalacan sre
ierisinde ve srece katlmlar sayesinde tesbit ederek ilerliyorlar. Daha nceleri, yani
balangta,tmbunlardnmyorduk,yeganedndmzmcadeleetmekti.Amabugn,
otonomininkurulmasiinalyoruz,diyortarmkuruluyesi.

Burada nemle vurgulamak istediim udur: bir nceki cmlede tm bunlar olarak zetlenen
gnlk hayatn somutluu, Zapatista topluluklarnn nne yaln mantklarn asla
kapsayamayaca karmaklkta bir sorunlar dizisi karmaktadr. Otonomi, herhangi bir izmin
ngremeyecei ve nceden zm retemeyecei bir eitlilik ve deikenlikle cebellemenin
addr.

rnein alternatif bir eitim nasl olmal sorusunun yant ancak sre ierisinde deneyerek,
yanlarak, el yordam zm reterek verilebilmektedir. 2007 Temmuzunda bizzat katldm
uluslararas bulumada be otonom Zapatista blgesinden gelen delegeler, alternatifini ina
etmeyealtklarbirkaalandayaadklarsorunlarverettiklerizmlerianlattlar.Dnyann
drtbiryanndagelenbenimgibidestekilerinnndetoplubirimajvermederdinedmekveya
birtakm ii boalm (halklarn kardelii veya hakl mcadelemiz gibi) sloganlar araclyla
kendi propagandalarn yapmak yerine, zeletiri yapmay setiler. Bu corafyadan gelmi birinin
ailenin kirli amarlar veya dava uruna cinsinden argmanlar tarafndan susturulmasna
alk olduu eletirellii Zapatistalar elalem nnde yapmaktan ekinmiyor, bilakis bunun
onlar glendireceine inanyorlard. Meksika Milli Eitim Bakanlnn belirledii mfredata
bal kalmayan bir eitim programn belirlerken, ocuklarn ve topluluklarn temel ihtiyalarnn
neolduunundnlmesigerekmitirnein.ouiftiolantopluluklardahasatvaktiocuklar
onlarn emeine muhta olan ailelerinden ayrmak zaten yoksul olan blgelerde sorun
yaratyordu.Zapatistalarayrcanotsistemigibirenciyibireyselletirenbirsisteminkapitalizmin
gereklerine hizmet etmekten baka faydas olmadn dnyorlard. Alternatif sistemin
kolektivist olmas isteniyordu elbet, ama kolektivitenin farkllklar ezmesi istenmiyordu. Bu
ikileme rettikleri zmler arasnda burada aktarabileceim ve bana arpc gelen unlar oldu:
Asgari veyaazami eitim sresi diye bir ey yok;ocuklar kendi kapasitelerine ve kendi hzlarna
gre ilerliyorlar. Onlar bireyselci klmadan farkllklarn yok etmemenin yntemi olarak
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


138

dnlmbu.Kimseokuldanatlmadgibi,notsistemideyok.rencilerinbaarlarnaileler
deerlendiriyorlar.Yatlokulsistemikullanlyor.htiyacagreocuklar1ayokuldakalyor,sonra
1ayveya15gnaileninyannadnptarladaveyakydekigrevleriniyerinegetiriyorlar.Teorik
ve pratik almay birbirinden ayrmamak iin rnein matematii meyva ve sebzelerle veya
pazarda alverile renmek, metrik sistemin yan sra kar gibi geleneksel lm sistemleri
kullanmak, bireyselden ok ekip almasna nem vermek Zapatista eitiminde kullanlan
yntemlerarasnda.Bireitimcininbelirttiigibi,Eitimdemek,analizyapmayrenmektir;ne
gryorsan onu yapmay renmek deil. Geleneklerin hi sorgusuz sualsiz ocua
ezberletilmesi yerine Zapatistalar eletirel bir dnce gelitirmeyi, ocuun yoksulluk, hakszlk,
tahakkm gibi olgular hem kavramsal olarak, hem de tarihsel geliimleri ierisinde anlamasn
salamay umuyorlar. Bireyselcilik yerine paylamc ve katlmc bir etik yerletirmeye
abalyorlar.

Bir baka rnek vermek gerekirse, travma ile baetme konusunda 11 yldr topluluklarda alan
spanyol bir psikoloun bana anlattn burada paylamak aklayc olabilir: Biz Avrupallar
hastalandmzdaderhaldoktorakouptbbimdahaletalepederiz.Oysahastalklarnnemlibir
oran psikosomatiktir. Yerli topluluklar tedaviye nce insann kalbinden balyorlar, yani ruhsal
halinden,kendiyleveevreyleolanuyumundan.Ttslerle,bitkilerle,dokunarakveyakonuarak
birok hastal tedavi edebildiklerine tank oldum. Bambaka bir salk anlay bu. nsan
organlarna, dilerine, vcut paralarna indirgemeyen btnlkl bir bak sayesinde ila veya
klinikmdahaleyeolanihtiyacnemlildeazaltyorlar.

Keza Zapatistalar kapitalist modernitenin doallatrd birtakm lt ve kstaslara kar ok

ynl bir mcadele veriyorlar. Meta fetiizmini mmkn klan soyut emee kar, rettikleri
kullanm eyalarnn zerine fiyatla birlikte retenin ismini ve harcanan emek sresini yazyorlar.
Emek iin harcanan zamann deiim amacyla reel zamandan soyutlanmas, deiimin znesinin
reticinin deil rn olarak ifade bulmas, smry ve art deeri grnmez klan meta
fetiizminin temel zelliklerindendir. Keza, kapitalizmin verimlilik ve zaman arasnda kurduu
bant da Zapatistalarn mcadele ettikleri tahayyllerden biridir. Mesela iyerinde olsun,
siyasette olsun kapitalizm bir toplantnn verimli olmasn, nceden belirlenen bir zaman dilimi
ierisinde (12 saat) ounluk usulne gre karar alnmas olarak anlar. Oysa Zapatista
topluluklar, herkesi ilgilendiren bir sorunun tartlmasnn nn saylar fetiize ederek
kapamazlar. Karar nemliyse ve gr ayrlklar varsa, toplant gn de srebilir. Bu zaman
zarfndaaynmekndakonuulur,birlikteyiyipiilir,akamomekndakalnr.ounluuniradesi
belirginletiinde, hemfikir olmayanlarn ounlua uymak konusunda ok byk bir
ekincelerinin olup olmad sorulur. Karar ounluk usulyle alnsa bile aznlk tartma ve karar
almasrecininadilolduunaiknaolmuolarakoradanayrlmaldr.

Kapitalizme ve onun empoze ettii, doallatrd, genelletirdii yaama, dnme, i grme,

retme,sahip olmavebirlikteyaamaekillerine alternatiflerretmesreleriierisindeelbette
ki egolar kar karya gelir ve farkl tahayyller arpr. Ancak mcadelenin tabandan, katlmc
bir ekilde ve gnlk hayatn somutluunda veriliyor olmasnn avantaj udur: herhangi bir
egonun ngrs tek bana tm sorunlar zmek iin yeterli olamaz. Kald ki, denendike her
zmn eksik ve gedikleri ortaya kar, dzeltilmesi, yeniden dnlmesi gerekir. Dolaysyla
hibir ego, haklln ve doruluunu mutlaklatramaz. Otonominin fiil olarak inas kadar
etrefilli bir srete trplenen egemenlik refleksleri, ortaklamann nnde engel tekil
etmemeyebalarlar.

Ama bundan da nemlisi, bir eye tepki vermenin negatifliinden kp, bir eyi kurmann
pozitifliinegeerken,yanizgrlememcadelesinintesinde,zgrlntakendisinikurmaya
abalarken,ortakdmannsaladbirliinyeriniortakbirdnyayaduyulanilgininalmasdr.Bir
eye veya birilerine kar dnmek yerine, birileriyle beraber dnme etii ite bu srete
geliir.

Zapatistabirretmeninokarpcifadesinegre,Zapatistalarnyaptuandainaettiimiz...
farkl bir yolu yryecek olan znelerdir. Etkitepki siyasetinde ke kapan zneler deildir
bunlar. Varolan bir izmi veya siyasal duruu seip hazr giyim konseptinde olduu gibi stne
ktidarnMuhalefeti/Muhalefetinktidar
ZeynepGambetti



Say#1


139

geiriveren zneler de deildirler. Mcadeleden nce, pratiklerden bamsz olarak
olumamlardr.Tamtersine,birilikilenme,ortaklamavealternatifpratiklerretmegiriiminin
rnleridirler. Toplumsalln ikircikli ve mphem olduunu hem zihinsel, hem de pratik sreler
araclyla kabullenmenin dourduu etik farkndala sahiptirler. Demokratik siyasal rejimlerde
meclisinstlendii,ancakbirlikteyaamntekbirkurumunahapsolanvesalttartmaaraclyla
gereklemesi umulan ortaklama ideali, Zapatista topluluklarnn her yaamsal alannda somut
birgereklikkazanr.

Aslnda bitimsiz olan bu yazy bitirir gibi yapmann en arpc yolu sanrm Coca Cola rneini
vermektir. Gerek mcadelelerin rn olmayan Batl aktivistlerin klasik sol ve/veya anarist
dnya tahayyllerinde Coca Colann farkl bir temsil gc vardr. Coca Cola sadece Amerikan
emperyalizminin simgesi olmayp, ayn zamanda kapitalizmin gnlk hayat kolonize etmesini ve
tketim ideolojisi zerinden yeni bamllklar ina etmesini temsil eder. Coca Cola imeyi
reddetmek,sembolikolduukadarpratikbirdireniolarakkurgulanr.rneinantikreselleme
forumlarnda Coca Cola yerine Gney Amerikann geleneksel bitki ay olan matyi imek bir
alternatiflikgstergesinednmtr.

Bylesi tahayyllerle donanm olan Batl aktivistler Zapatistalarn 2007 Temmuzunda

dzenledikleri ikinci galaksileraras bulumaya geldiklerinde, grla Coca Cola tketilmesi
karsnda ok yaamlar. Ve hatta bundan duyduklar rahatszl dile getirmiler. Zapatista
UlusalKurtuluOrdusuEZLNninastkomutanMarcosunverdiicevapiseaayukaruolmu:
Meksikada su zelletirilmi olduu iin 10 pesodur; Coca Cola ise arkasna Amerikan
sermayesinialarakABDdenithaledildiiiin6pesodansatlr.YaniCocaColasudanucuzdur.Ben
yerlihalkaCocaColayerinesuiindiyenaslderim?Ayrcaalternatifretimbiimlerigelitirmek
iin birebir mcadele veren biz Zapatistalar, sadece tketim seenekleri yznden eletirmek,
onlaraahlkdersivermeyekalkmakbykbirsaygszlktr!

Baka bir deyile, Zapatista bulumasna katlan Batl solcularn anlamad (ve belki de
anlamayaca) udur: Zapatistalar Coca Cola iiyorlar diye eletirmek, yereldeki mcadelenin
giriftliinivezorluunudmdzedenbirtasnifvetanzimedimidir.Zapatistalaraburjuvatketim
alkanlklarna sahip olduklar gibi bir yafta yaptrmak, onlar ya alternatiftir ve Coca Cola
imez, ya deildir ve ier gibi bir ikili kodifikasyon iine hapsetmek demektir; Coca Colann
temsil ettii iktidar kendi eyleminin ve durularnn kstas haline getirmek demektir. Etki deil,
tepkisiyasetidemektir.Aynzamandabu,iktidarakartepkiyledeil,yenivealternatifbiryaam
tarzyaratmakiinmcadeleedenbirhareketinimajnaglgedrerek,Batdangelecekveok
ihtiyaduyduklaryardmabaltavurmakdemektir.

Kssadanhissesyleyeceimudur:sylemselolarakiktidarnkarsndadurduunusanmaklafiil
olarakmuhalifolmakarasndakihat,hidesanldkadarprzszdeildir.

Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


140

Ergenekon,solsinizmveliberalkarsinizm
1

Ergenekon davas, cellli bir atmaya yol at. Neredeyse Ergenekon camiasnn, yani devletin
gayrnizamharpaygtnn,paralegalebekelerinveetecilerinifrazettiineebirgayzaakt
bumnakaalarda.
2

nce, eksiz phesiz sylemek lzm: Ergenekon davasn nemsizletirmek, sosyalistlik ve en

geni anlamyla sol adna gerekten kabul edilebilir deildir ve solun yapsal bir sorunu olan
sinizmin tipik bir rneidir.
3
Ve bu gerekten sol iinde hatta sosyal ilikiler iinde bir ayrma
ltdr. Evet, Ergenekon davas, Trkiyede devlet geleneinin kurucu unsurlarndan
olduunu syleyebileceimiz gayrnizam harp aygtnn, paralegal provokasyon ilikilerinin
sadece rtsn syrmakta, buzdann grnen tepesinde gezinmekte, bu ebekenin gerek 70
ksur yllk tarihimizdeki gerek Fratn dousundaki korkun bilanosunu sumen alt etmekte,
kovuturmay gzden karlm personelle snrl tutmakta, kapsam d kapnn mandallarna ve
bilvesile AKPnin baz hasmlarna yayarak ii sulandrmakta, ksacas bu rgtlenmenin ve
zihniyetin yapsal mekanizmalarn gzden saknmaktadr. Ancak byle bir aygtn varlnn
aleniyetkazanmasve(Demirellisanylasylersek)bueitilerinbircrmtekilettiifikrinin
resmen tannmas, kmsenmeyecek bir kazanmdr. Dzenledikleri/denedikleri
provokasyonlarla, ilettikleri cinayetlerle ve ekip bitikleri rk nefret diliyle bu lkede hayat
zehirleyen baz figrlerin bir zaman bile olsa hrriyetlerinden ve faaliyetlerinden
alkonmalarbile,balbana,hiyoksayreksoutucudur.

Solun, bu davann yarmln, hesaplln/hesapln, devletl ve siyas hadlerini grmezden

gelmesi elbette beklenemez. Ergenekonun sistem/rejim/iktidar/egemen snflar ii bir kapma
nedeniylepatladngrmektensolelbetteimtinaedemez.Pekibunlargrmezdengelmemek,
her eyi grmek, ne iindir? Rejimin yapsal rmln ve iktidarn/AKPnin oportnizmini
bir defa daha tehir etmek iin mi? Sistem iinde gidecei yer bellidir diyerek ve filler
tepiiyordiyerekarkasnayaslanmakiinmi?Businizmdir,trajikbirkonformizmdirvebasbaya
antipolitikbirtutumdur.
4

Solun refleksi, sinik bir tehircilikle yetinmek ve Ergenekonun arasallatrlmasna ilikin

kesinlikle yersiz olmayan phelerine gmlp steril bir duruta durakalmak deil,
Ergenekonunkkneinilmesinivearkasndakizihniyetletoplumsalbirhesaplamaytalepetmek
olmaldr. Enerjisini bu talebin (siyaseten ve hukuken) somutlanmasna ve takibine hasreden bir
sol,ahlkdurutan,hlaknndaicabolan,politikeylemegemiolur,

krki,bunuyapmayaalanbirsolyokdeil.Biroksolaydn,kanaatnderi,solevre,rgt,
parti, takati yettiince Ergenekonun aralanm rtsne aslyor. rnein, steril radikalizmiyle
marufEzilenlerinSosyalistPlatformunun,budorultudabirkampanyayrtyorolmas,dikkate
deerdir. rnein, mehur Yiyin birbirinizi manetiyle sinizmin gzne vuran ve bu sinik tavrn
timsaliolarakanlmayabalayanBirGngazetesindede,peklErgenekonunhakikatineinmeyi
dertedinenyazarlarszaldgibi,buistikametigsterenbalklar,haberlergrmedikmi?
5

1
BumakaleBirikimdergisinin234.(Ekim2008)saysndayaymlanmtr.TekraryaylamamzaizinverdikleriiinTanl
BorayaveBirikimeteekkrederiz.
2
Virgln122.saysnda(Eyll2008)Behetelikdebunusylyor:Buzdanndibi,age,s.57.
3
Soldasinizmmeselesinibirzamandrtartyorum:12EyllBozgunununSreklilii:SolveSinizm,Birikim,say198
(Ekim2005),s.4350vekiSinizm,kiPragmatizmeylemiyenidendnmek,Birikim,say210(Ekim2006),s.1623.
4
JacquesRancire,1830devrimisonrasParisindekigrevciiilerin,liberalizminhukuksalvesiyasaleitlikvaadinin
maddkoullaritibarylabo(yanlsama)olduunuortayakoymayadeil,eitliingereklemesini,szlemaddgereklik
arasndakitutarszlngiderilmesinitalepetmeyekonsantreolduklarnanlatr.SiyasalnKysnda,ev.AzizUfukKl
(stanbul:MetisYaynlar,2007),s.5557.
5
MithatSancarnBirGndekiyazlar,butakipiliinvemeseleninokboyutluanalizininkuvvetlirnekleridir.zellikle
bkz.7Temmuz,14Temmuz,18Temmuz,28Temmuz,26Austostarihliyazlar.Yazlarauinternetadresinden
ulalabilir:http://www.birgun.net/writer_index.php.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


141

Evet, solda, sosyalist camiada sinizmin gl dayanaklar var fakat sol bu sinizmden ibaret deil.
Evet, bu temel bir ayrmadr ancak ayrtrmak tefrik etmek demekse, yekpreletirici
genellemelerden saknmak gerekir. Yine BirGn rneini ele alrsak; bu zeminin/ortamn kendi
iindekiayrmayvetartmaydikkatealmayantasnifler,hakkaniyetsizolmaklakalmaz,dnsel
vepolitikbirbillurlamanndannkeser.Naslsoliindekisinizm,gndemedahagrbirsesle
mdahaleimknnaketvurduysa;enerjisininbykbirksmn(hattakimileri,ksmazamsini)bu
sinizmi tehir etmeye (tartmaya, sorgulamaya deil, tehir etmeye!) ayrmak ve solu karalama
frsat olarak deerlendirmek de ayn ekilde gndem bulandrcdr ve bizzat sinizmden baka
bireydeildir.

Soldakisinizmdenvesolaynelikbirkarsinizmdenbahsettik.Bumnakaa,genellikle,solcular
liberaller kavgas olarak etiketlendi. Etiket(ler)in altna yaznn devamnda bakmak kaydyla, bu
solcularliberaller mnakaasnn dndrdklerine geelim. lk soru: bu mnakaadaki hiddet
vecellinkaynanedir?Bubykgayzneredenkyor?

Liberalkanaatnderlerininsiniri,solunsiniri

Can Kozanolu, yllar nce, asab liberaller nitelemesine bavurmutu. O sralar henz yeni
poplerlemekte olan liberal kanaat nderleri zmresinin, savunduklar serbest ve hogr
dsturlarna pek de uymayan hot zotu edlarnn ona ettirdii bir lft bu. Gerekten,
Trkiyedeki aka, zhiren veya zmnen liberal izgideki kanaat nderlerinin ou, severek
sorguladklar pozitivist toplum mhendislii anlayn ve Kemalist otoriterlii tekrarlayan bir
bilgilikle, yukardan yukardan konumaya yatkndrlar.
6
Liberal ednn evrensel
diyebileceimiz slp zelliklerine ilve bir yerli katkdr bu (bize zg demek istemiyorum,
dnyann baka yerlerinde de grlr
7
ama burada zel bir ryihs var). Liberalizmi antipatik
klanoevrenselslpzellikleri,sinizmleilgilidir;(banakalrsaosizinsorununuzveyabunun
iinyapabileceimbireyyokunokiyitemsilettii)tuzukurudil,liberalizmlekarlamalarnda,
zelliklesolunsinirinikaldrr.Trk liberalizmindebunun fazlasvar;azevveldeindiimbilgi
hkimne tavr ilveten, sklkla, solu karalamaya ynelik zel bir evk.
8
imdi zaten bu evk
zerindenkonuuyoruz.

Bu gayzn nedenini ncelikle, Trkiyede liberal eilimli kanaat nderleri ve aydnlar zmresinin,
SoukSavaiklimindemilliyetimuhafazakrtoprakveseralardayetimiolmasndaarayabiliriz.
1940lardan 1980lere uzanan zamanda jeostrateji odakl Hr Dnya retorii ve McCarthyicilii
on yllarca sndren fanatik antikomnizme mesafe alabilmi bir liberal aydn tesbit etmek, hi
kolay deildir. Bunu ebed bir genetik miras sayamayz ama koyu bir iz braktn da gz ard
edemeyiz. . Melih Gkekin, R. Tayyip Erdoann bir eletiriyi savuturmak iin ilk el attklar
lflardan birinin komnist taktikleri olmas, bu lkenin politik kltrnde antikomnizmin
devamlln,kalclngstermiyormu?GeriSoukSavasonrasnnyeniliberalaydnlar,eski
antikomnist ezberlerini, koullanma ve takntlarn sorgulamaktan geri kalmadlar. zellikle de
antikomnizmin meslek yksek okullarndan olan Yeni Forumun fideliinde yetien Liberal
Dnce Topluluundaki kimi sz sahipleri, komnizm tehlikesinin daim zgrlk tahdidi
olarak kullanmnn ak bir zeletirisini yapmlardr. Yine de, antikomnizmin belki ideolojik
avadanl deil ama tedirginlik ve hiddeti kullanm d kalm deildir; kimi zaman alaycla
dnerek,berdevamdr.

Milliyetimuhafazakrlktan slmcln o at altndaki unsurlar dahil liberalizme meyleden

veya muhafazakrliberal terkipler arayan aydnlarn bir baka sabiti, yerliliktir. Liberal

6
1Maysterrnden,Tuzlacinayetlerindenbahsetmeyi,statkoylaarpanhkmetizordurumdabrakmayahatta
Ergenekonurtmeyematufteebbslersayarakazarlayanliberallerintutumu,bununtazerneidir.mitKvann
tanmyla:demokratlkpolislii.Taraf,21Haziran2008.
7
Liberalizmiiindeneletirenlerde,liberalsyleminkatlnavehogrszlne,siviltoplumafkesalmasna,
evrenselbuyurganotoriteihtirasna,kibrinetemasederler.Bkz.JohnGray,PostLiberalizm,ev.MfitGnay(Ankara:
DostKitabeviYaynlar,2004),s.267vd.,337vd.
8
krArgnda,solliberalizmmnakaasnailikinokynlsyleisinde,buacayipevkekakaldryor:Sol,kendi
adnakonumal,Mesele,Eyll2008,s.2635.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


142

demokratizmi, yerli/mill olann sahih temsiline indirgeyen bu sylem, yaban/clkla damgalad
solukriminalizeetmeyeherzamanamdedir.

Milliyetimuhafazakr kkenli liberal kanaat nderleri zmresi, sola eninde sonunda uzaklardan
bakyordu. 1980lerin ortalarndan itibaren sz almaya balayan sol kkenli liberallerin ise,
bekleneceigibi,solladahaderinbirhesaplamalaroldu.Belkigerekbirhesaplamadanziyade,
kolayndan hesap kesmek isteyen bir tavrdan sz etmeliyiz. Birok durumda, zamannda
sol/sosyalizm adna benimsenmi bulunan zihniyet kalplarnn, bu zmredekileri esir aldn
grebiliyoruz. Tepkisellik veya tekrar reten bir esarettir bu. Onu mekanikpozitivist bir
otomatizm olarak, dogmatik bir rehber olarak, otoriter bir dil olarak bilenler, sosyalizmi bu
karikatrneindirgeyipzerindetepinerekarnmakistediler.Sosyalizmintarihselbirikimindekibu
lnetli terekeyle ve hi kmsenmeyecek amazlarla samimi ve ciddi bir hesaplamaya bir
bardak su tayacak bir liberal eletiri vardysa, olabilecek idiyse de, bu tepinmede iitilmesi
mmkn deildi. Bu fevr tepkisellie, o zihniyet kalplarnn biraz tadilatla tekrar refakat etti.
Solun toplum mhendisliini, determinizmini alaya alrken, zellikle globalleme sreci
balamnda ekonomist ve teknolojist bir determinizme kaymak gibi Aydnlk fanatizmini ve
demagojisini,liberalbirsylemledevamettirmekgibi

Trk liberallerinin editliinde, gerek Yeni Sa rn global eklemlenmesi iinde gerekse

Trkiyedeki statko kartl balamnda ANAP ve AKP hkmetlerine hayrhh
yaklamalarnn veya angaje olmalarnn payn da aramalyz (kukusuz angajmann varl ve
ls nisbetinde). Dolayl iktidar sorumluluu, tutarlln mkllemesi pahasna, tutumlar
kemikletirir.Taht,asilletirirkenasabiletirirde!

Eskilerle, kkenlilerle snrlamayalm kendimizi. Zira liberal aydn (ve yaraydn) tr, bir
zamandr, sol ve milliyetimuhafazakr muhitlerin ke bucandaki fideliklerden daha geni bir
reme alan bulmaya balad. Bu, orta snflarn kltr iklimindeki deiimle ilgilidir. ehirli ve
tahsilli orta snflarn yeni kuaklar iinde, resm ideolojinin/resmiyeti politik kltrn
pedantizmine olduu kadar milliyetimuhafazakr hamsete de snamayan bir kesit var. oun
poplerkltrnvetketimkltrnnelencesiylebilenenbirzekyla,serbestyetemaylleri
var. Kimselere benzemeyen biz/lkemiz hayranlna mesafeli, hatta bazen buralara kar
hafif alayc, dnyaya aklar. Bu sosyal profil, on yllardr u veya bu biimde solun kltrel ve
politiketkisialtndayd.Solabelirlibirilgiyle,sempatiyle,enazndanhayrhhbakard.imdi,dar
bir zmre olmaktan kar, oalrken, sol da bu evrelerin klyutmazlnn nesneleri arasna
katlyor.Neden? Zamannruhundan...1980lerinve1990larnsonlarndakitazelenme hamleleri
deabukryensoluncazibesiniyitirmesinden,kaslmlndan...Bunlarlaberaber,derindebir
yerde,ortasnfkonformizmindenNeticede,robotresminiizdiimizsosyalprofil
9
nezdindesol,
bkknlkyarattbiraz!Doktrinerbirliberalizmolmasgerekmez,liberalmerepdiyebileceimizbir
tutum,birnevigndelik/sradanliberalizm,buprofiledahauygundur.

te, orta snflarn yeni kuaklarnda genileyen bu sosyal profil, yeni bir liberal aydn zmresini
iinden kartyor, daha dorusu onun iin zemin oluturuyor. Yaklak yldr var olan Gen
Sivillergiriiminizannederimbuzemineoturtabilirizyeniliberalaydnvekanaatnderiprofilinin
yegnetemsiliolarakdeil,birrnei,birucu,birbelirtisiolarak.
10
Buyeniaydnzmresininsolla
didimeye yatrd arzu, taslan izdiimiz sosyal profil iinde bir kopuu gerekletirme
cehdiyle irtibatlandrlabilir;ortasnflar iindekiserbestciliisolsempatilerden,solezberlerden,
sol sinizmden syrma gayretiyle aklanabilir. Ayn zamanda aydnlar aras bir rekabet boyutu
vardr bunun. Yeni bir aydn zmresi kendisine alan ama mcadelesindedir ve o alan, esas
itibarylasolunzilyedliindekiarazidealacaktr.

9
Buprofili,AliimekinYeniOrtaSnfkitabndaki(stanbul:L&MYaynlar,2005)tasvirveyorumlaryladesteklemek,
zenginletirmekmmkndr.Aliimekburada,yeniortasnfnhereyinklavuzunukarmaktan,hereyi
zmlktenbirbounalktretensinizminianlatr.
10
Kabacatasviredilenyeniortasnfprofiliilebuyeniaydnzmresi(vehususenGenSiviller)arasndahalvedavran
dzlemindebirebirtekabliyetaramakyanlolacaktr.Yeniliberalkanaatnderleriningiriimi,bukonformistvesinik
tabanpolitizeetmeyednkbirgiriim.Ayrca,GenSivillerarasnda,solusarakayaalmaelencesiyannda,milliyeti
muhafazakrgeleneklehesaplamayadnkbazklardanotetmeli.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


143

Yeni liberalaydnmuhitininsolladidimektenistifadesibudur.Solugzdehasmtayinetmesinin
arkasnda byle bir toplumsal ve politik mantk vardr. Peki, solda liberal aydnlara gsterilen
byk tepkinin, liberallerin btn ktlerden daha kt ve daha irkin ilan edilmesinin nedeni
nedir? Liberal aydnlarn (eski veya yeni, muhafazakr meneli veya sol meneli) insafsz
hcumlarnamaruzkalmaktankaynaklanantepkimisadece?Liberalizmingerek/irkinyzn
tehir etmek iin frsat deerlendirme azmi mi? Yine bununla balantl, liberalizmin solcular
saflarndakiartannfuzununlemeabas?

Bu aklama ekilleri, solun/solculuun orta snfsal varoluu/grnleri veya giderek orta

snflara skmas zerine dnmemiz iin uyaryor olmaldr bizi. Orta snflar arasnda
gndelik/sradan liberalizmdiyeadlandrabileceimizderlitoplubir liberalsylemedeinklp
edebilenbireiliminglenmesigerektendesoladokunur,ziragerektendesolun/solculuun
zilyedliindeki bir alann kayb demektir. Liberal aydnlara ynelik tepkinin iddetinde, solculuk
sol kamuoyu yaplar zaten orta snflara skmken, bu (dar) alanda ortaya kan rekabetten
duyulan tedirginliin de payn aramalyz. Bazen galizlese ve bylelikle imknszla(trl)sa da,
ortada bir tartmann vuku bulabiliyor olmasnn hikmeti de buradadr. Ak ki, szgelimi bir
Buduncudan, bir akErgenekoncudan, bir Hizbullahdan farkl olarak, muhatabnza
sylediklerinizle nc ahslar hatta bizzat onu da! ikna edebilme ihtimalini gzeterek,
kalabalkbirkafaskarklargrubunukollayarakkonuuyorsunuzdur.

Orta snflamay veya orta snflarla temas mutlak bir yozlama ninesi olarak dnyor
deilim. Kendini ciddiye alan bir solun etki ve hitap menzilinin orta snflarla snrl olmas, en
alttakilere, mdunlara dememesi, onlar grmemesi elbette zillettir. Hele, zenginyoksul
kutuplamasnn en naif sosyal adaletilii zlettii bir zamanda. Ancak buradan, arnp saf snf
izgisinekavumayvaazedenvepolitikanahlkfanatizmlertmeyekalkanbirocukluk
hastallisannasavrulmamal.Sosyalistsol,khkadrolarveiradecilii/ncclbakmndan,
kh onlar halk snflar balamnda ieren poplist stratejileri bakmndan, hep orta snflarla
(eskitabirlekkburjuvazi)rabtalyd.Aslnemlisi,metalamannhayatnherhcresineszd
kapitalizmin genileyen yeniden retim anda, bilhassa eyleme/yabanclama cinsinden
toplumsal elikiler, (gayrimadd emek sreleri balamnda) orta snflar mutazarrr ve ajite
etmekle kalmyor; daha nemlisi sosyalizm asndan verimli bir elikiyi (nk, yeni bir
toplumu/toplumsalltasarlamaytahrikedenbirelikiyi)billurlatryor.Kapitalizmintoplumsal
elikilerinin ortasnflaranfuzu,organikleiyor.Ksacas,zamanmzdasol,mdunlarla rabtasz
kalamayaca gibi, orta snflardan da sarfnazar edemez. Emek eksenli mcadele formlnn
galiba yetmedii bir perspektifle, orta snflar orta snf ideolojisinden arndrma pritanizminin
tesinegeenbirufukla,eitlikdeerinesarlarakinsanlaraveinsanlahitapetmeninyolunu
bulmaldr.
11

Ama konumuz bu deil, canmz yetmez. ok daha basitinden de alabiliriz yi ailelerin iyi
okullarda okuyan zeki ocuklarnn yava yavasoldan uzaklap liberal eilimlere iltifat etmesini
birsnfsaldoaolaysayprahatmedeceiz;yoksasolunentelektelminesininsolmasnnbir
iaretisaypendielenecekmiyiz?

Busorularterkiyealp,soldakiantiliberalizmprobleminizmlemeyedevamedelim.

Antiliberalizminivas

Karalamayla eletiriyi ayrmay bilmeli. Karalamaya kar koyar, reddeder, tepki gsterir, failine
notunuzuverirsiniz;ancakbirkatreeletirelierikvarsa,mtekabiliyet(onabakarsansende)
aramadan, komplekse kaplmadan onu dikkate almak, solun karakteri olmal. Solu, sol ahlk
ayrteden,bu deilmi?Hepdnpkendinebakabilmesi...Szgelimi EtyenMahupyanvebaka
liberalyazarlarBirGngazetesimuhitinde,bilvesilesolda,rkmilliyetiarazlartesbitettiinde,
evet, konu edilen vakann doruluunu sorgulamak, kullanlan toptanc karalama diline tepki
gstermek,TrkiyederklnnihfailininKemalizmzerindensololduunudemeyegetiren

11
Buradayaptm,krArgnnarsntekraretmektir:Pankapitalizmandasiyasetinbuharlamas,Mesele,
Nisan2008,s.3740.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


144

izahlar reddetmek gerekir, bunlar geitirilemez. Beri yandan, varsn bir katre olsun, hakikat
payn dikkate alarak sosyalist solda gerekten var olan milliyeti nyarglar, zihniyet
kalplarn sorun etmek, sorumluluk gereidir. Unutmamal ki, politik etik zemininde solcularn
imtihan daha ardr; rkmilliyeti tutum rneindeki gibi, sa zihniyet dnyasnda o kadar da
problemtekiletmeyenbirtemayl,birdurum,solasndanproblemdir.Beyaz,kirlenmemelidir!
Bakaeylerkokabilir;tuz,kokmamaldr!

Uzun bir zamandr, geni bir sol yelpazede liberal ad ve sfat, bir hakaret olarak kullanlyor.
Liberal aydnlar eli kanl ikencecilerden, katillerden daha vahim bir musibet olarak takdim
etmeye varabiliyor i. zellikle kendini liberal olarak tanmlamay tercih etmeyen sol, sosyalist
aydnlara da temil edildiinde, hakaret kast, hakaret olmadnda da tekiletirme vasf
belirginleiyor. Sosyalist solu liberalizmden ayrt etmek, fark koymak elbette lzumlu ve nemli.
Ancak solculuk ortamnda antiliberalizme, bu fark belirlemenin icabn aan bir ehvetle
sarlnmyor mu? Antiliberalizmin ivasna kaplmann gtrecei tehlikeli sular vardr. Faizmin
sosyalizmleliberalizmiaynsoydandnmesibounadeildir; liberalizmikaralarkenbavurulan
yabanclk, Batkaynakllk, maddiyatlk, manev deerlere uzaklk, kozmopolitlik,
entelektalizm gibi ithamlar, solu da karalamakta kullanlan dknlklerdir. Kendisini anti
liberalizme fazla kaptran bir solun bylesi motifleri ilemeye balamas, grlmedik bir ey
deildir. Libo (beraberinde, entel) gibi aka cinsiyeti bir kfr sznn gnl rahatlyla
benimsenmesineisehigirmiyorum.

Ksacas liberalliin kolaylkla hakarete indirgenmesi, hayra almet deildir. Sadece bu tehlikeli
sulara gtrebilecei iin deil, sosyalizmin liberalizmle meselesini ciddiye almasnn nne
geeceiiindeproblemlidir.

Liberalizmvesosyalizm:naslbirhusumet?
12

mer Lainerin Birikimin geen saysnda hatrlatt,

13
Marksizm ve sosyalizm ile liberalizm
arasndaki ortak kklere ve diyalektik ilikiye getireceim sz. Sosyalizm, 1848 devrimleri
srecinde liberalizmden koparak mstakil bir siyasal akm ve hareket haline geldi. Marx, kendi
dncesini, liberalizmden gelerek, liberalizmi eletirerek, sorgulayarak, aarak gelitirdi.
Buradaki amak, Marxn gzde Hegelci kavramlarndan birine mracaatla aufhebendir; yani
iererek/koruyarak amak. Liberalizm eletirisinin bilhassa Marxn sosyalizmi asndan kurucu
deeri vardr. Bu, liberalizm eletirisinin sosyalizme isel ve devamll olan bir eletiri olduu
anlamna gelir. Yani, ustalarn bu byk fikr ve politik kopuu gerekletirirken halledip
bitirdikleri bir i deildir; her kuakta, tarihsel deiimler ve politik deneyimler boyunca
yenilenmesigerekenbireletiri,birmeydanokumadr.Yalnzcaliberalizmekartetikdurmakiin
deil,baklkkazandrcbiralanmaiindeil;akhavadabirazksrptksrmaygzealarak
bnyeyiglendirmekiin.Birelmassasosyalizm,byleyontulacaktr.

Ortak kklerden sz ettik. Ortak alan da diyebiliriz. Bu, yaln ve muazzam, haklar ve zgrlkler
sorunsaldr. Liberalizm, soyut insan esas alan, soyut bir hak ve zgrlk vaadidir. Negatif
zgrlk haklaryla mukayyettir. Formalisttir, demokrasi anlay prosedreldir. Soyut insan,
dedik. Liberal dncenin kudreti de zaaf da burada. nsann somut koullarna, sfatlarna ve
durumuna bakmadan ona deer ve hak atfetmek, kudretli ve asil bir fikirdir. Ancak koullar,
madd imknlar, toplumsal engeller, eitsizlikler, somut insann soyut haklarn kullanmasna
elvermiyorsa, bu hak ve zgrlk vaadi sinizme dnr. Soyut zgrlkler ile onlarn somut
imknszlarasndakieliki,liberalizmlesosyalizmarasndakiatmannzbdesidir.Liberalizm,
bunoktadasosyalizminmeydanokumasnsineyeekebildii oranda,buelikiyitanrveonunla
ba etmeye alr. Bu meydan okumay gze alamayan veya geitiren (veya ondan sarfnazar

12
Buvesileyle,husumetkavramnninceliinihatrlayalm.KargloballemehareketininnemliaktrlerindenSusan
George,kibirliberalsolcudur,rakipkavramnfazlasportmence,dmankavramnisemutlakzafervetekitarafn
tamamenortadankalkmasdndabirdndrmemesi,bunundahereydennceimknszolmasnedeniyle,
hasmlardanszetmeyiyeliyor.Hasmlarlamcadele,bilgi,politikjudoveuzunvadelimuharebeyigerektirirona
gre.SusanGeorge,BakaBirDnyaMmkn,Eer,ev.AliTonak(stanbul:MetisYaynlar,2005),s.867.
13
merLainer,Yolunsonu/balangc,Birikim232/233(AustosEyll2008),s.2021.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


145

edecek kadar rahatlam, serbestlemi) liberalizm: ultraliberalizm,
14
mutlak ve irkin sinizm
halini alr ve gerekten de son kertede kapitalizmin merulatrclna irca olur. Liberalizmin
sinizmden de te zifir bir sarkastizme dnt, piyasa mecazndan te bir fikri ve etii
olmayanneoliberalizm,bunununoktasdr.

Sosyalizm, herkesin eit ama bazlarnn daha eit olmasn sorgulamasyla; hak ve zgrlklerin
pozitif ieriine ve maddnesnel gerekleme koullarna takmasyla liberalizmden ayrr.
Koullara bakmasyla ve gidi yoluna younlamasyla; bu, sosyalizmin, liberalizmin sadece
ilkelerini deil hedeflerini de iererekamasn salar. Sosyalizmin zgrl, ayan
zorunluluktanveyazorlamadanazdeolmaya,serbestliebasanliberalanlamndan te;birufka
alan, ii yapmayla, kurmayla, yaratmayla dolu bir zgrlktr. Demokrasinin prosedrel
biimsel dzlemde tketilmesine rza gstermez; demokrasi, zgrlemenin yolu/koulu/ilkesidir
amazgrlemeprojesini,topyasnikameetmezonunkitabnda.

Sosyalizmin de, liberal eletiriden alacaklar vardr. Nesnelciliin ve beer srelere irad
mdahale cehdinin pozitivist ve velayetivesayeti bir tutuma dnmesi riskine kar, ki
sosyalizm tarihinden biliyoruz ki bu risk varittir, liberal eletiri uyarcdr. Soyutbireyi esas alan
bir zgrlk anlaynn sinizmine kar, hak ve zgrlklerle ilgili genel bir sinizmin
yerleiklemesi, hl olduka gl bir savrulmadr; liberalizmle tartmay brakmak bu
savrulmaya itki verir. Bu zeletiri iin liberalizme muhta olunmad sylenecektir. Dorudur;
amaitezatensosyalizminliberalizmiiererekamabilincinikoruduuldedorudur.Nitekim
tek lkede sosyalizm ve reel sosyalizm deneyimleri esnasnda bu dikkat ve duyarll
gsterenler de, ounlukla o zamann liberalsolcular/sosyalistleri olmutur; belki daha doru
deyile,budikkatlerindentrliberalsolphesiylekovuturulanlar.

Ksacas, liberalizmle tartmann, tehir etmenin deil sahiden tartmann hakkn vermeyen,
veremeyenbirantiliberalizm,solugdkbrakrvesadeceyarasnrtmeyeyarar.

Solliberal,liberalsol

Yeri gelmiken, sol ve liberal terkiplerinde bu terimlerin isim veya sfat hallerine gre bir
ayrmyapmanndanemliolduunukaydetmeliyiz.Buayrmn,dnseladanda,politikadan
da, stratejik adan da anlaml olduunu dnyorum. Solliberaller, eitlik ve sosyal adalet
meselelerinenisbetenduyarlliberallerdir.Liberalsolcularise,negatifhaklarvezgrlklerleilgili
meselelere tutkuyla balanm, sosyalizme veya sosyaldemokrasiye angajmanlar bununla
mukayyet olan solcular. Bu karikatr iin bir aile mecaz kullanacaksak, ar duru
sosyalistler/solcular, daha dorusu byle bir arduruluk arayan solcular iin (bu da bir soyut
insan tr saylabilir!), liberalsolcular kardelerdir (kimisi ruh gibi yakn, kimisi nizal), sol
liberallerisekuzenler/kuzinlerveyeenler(kimisibirincidereceden,kimisincgbekten).

Liberalsol politik dncenin ve tutumun, kkl bir gelenei olduunu da unutmamal. Kkleri
kimilerince (benim solliberal olarak konumlandrmay yeleyeceim) John Stuart Mille kadar
uzatlan; has rnekleri olan John Dewey, Bernhard Shaw, Bertrand Russell, C. B. Macpherson
zerinden Jrgen Habermasa, (yine solliberallikle tavsif etmeyi yeleyeceim) John Rawlsa
kadar atallanan, farkl kaynaklardan beslenen bir delta. nsan esenliinin ve beer oul
deerliliin nesnel yapsnn, liberalizmin temel unsurlaryla (bireycilik, [yasa nnde] eitlik,
evrensellik, iyimserlik) badamadn, hak temelli bir toplum tasarm kurulamayacan, hatta
liberalideolojinintemelliberaldeerleriyozlatrdn;liberalizminsiyasalfelsefesinintekgeerli
bakiyesinin (zgrln temel gvencelerini salayan ve ynetimleri snrlayan, oulcu) sivil
toplumolduunusavunanpostliberalizmi
15
debuaileyekatabiliriz.

14
FranciscoVergara,LiberalizminFelsefiTemelleri,ev.BlentArba(stanbul:letiimYaynlar,2006),s.166189.
15
Bukonuda,6.dipnottaandm,JohnGraynkitabaydnlatcdr(bilhassasonblm:Liberalizmdeneldnekald?,
s.305352).
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


146

Bu gelenek iinde anlan talyan dnr Norberto Bobbionun
16
politik maceras zerine Perry
Andersonn yazd ltif makale, liberalsol dncenin ufku ve kstlar hakknda nasl da zihin
acdr!
17
Bobbio, talyann faizm, antifaist mcadele ve faizmsonras demokratikleme
mcadeleleriyle belirlenen zgl koullarnda, liberal ve sosyalist gelenekleri sentezleyerek ikisi
arasnda bir nc yol (neler duyuyoruz!) amaya alageldi. Andersonn, liberalizmin
talyadaki paradoksal mevkiiyle ilgili sylediklerini, Trkiye iin de zerinde dnmeye deer
buluyorumbenzetmektenziyade,mukayeseetmekvefarklardnmekiin:

Liberalizmin klasik ideallerinin talyada bir yandan yceltilirken bir yandan da

parodiye dntrlmesi, bu ideallerin baka yerlerde yitirdii normatif gc
korumasn salam, bylece kurulu dzene muhalefette en beklenmedik ve
glunsurlaroluturmulardr.
18

Bobbio iin sosyalizm, liberal ideali de kapsayan bir idealdir oysa tersi mmkn deildir (bunu
liberalsolu solliberallikten ayran salam bir lt sayabiliriz). Mphem bir proletarya
diktatrladna,liberaldemokrasininkazanmlarnfedaetmeyeyanamaz.Liberalkurumlar,
maddkltreaitsayarodenlitartlmaz,ntr.Onunliberalizmetutunduuyer,doalhaklar
mefhumu ve temel insan haklarnn anayasal gvencesine verdii asl nemle ilgilidir.
Andersonun deyiiyle, piyasaya kar zel bir ballktan ziyade anayasal devlete derin bir
ballk duyar.
19
Ancak, defalarca hayal krklna urasa da, iyi niyet kurban olsa da,
Bobbionun gzleri burjuva devlet aygtnn gerekliine kapal deildir. Angaje bir antifaist
olarakonunGladiolkesindenyaptutesbiti,bizErgenekonlkesindeiyianlarz:

Temsildevlet,hibirzamanidardevletikendisinetabiklamamtr.Ordu,brokrasive
gizli servisler, parlamenter demokrasinin altndaki gizli unsurlardr. En iyi anayasa bile,
sadece gnmz devletinin muazzam, karmak yapsnn aldatc grnmn sergiler.
Onun en derin ksmlar yle dursun gerisinde ya da ierisinde sakl olanlar, hemen
hemenhigstermez.
20

BobbioundncesindekapitalizminnerededurduunuPerryAndersonylerasatediyor:

Adaletsiz bir datm sistemi olmann tesinde, bir retim sistemi olarak
kapitalizm, Bobbio iin, baz alardan, arya kamadan eletirilecek bir arka
plandan teye gitmez btnnde reddedilen ama hibir zaman
zmlenmeyenbirsistem.
21

Sosyalizmnoktainazarndanbakldnda,liberalsoluntemelkst,problemi,zaaftamburasdr.
Kapitalizmi de neredeyse madd kltrn bir vakas kabul etmek Kapitalizmle ilgili bir
honutsuzluk, ahlk bir antikapitalizm eksik deildir, liberalsolda veya Bobbionun kendisini
tanmlad zere liberalsosyalizmde. Ancak kh yenilgilerin yol at hayal krkl, kh politik
konjonktrn veya kuvvetin kapitalizme alternatif yaratmaya elverisiz grlmesi; ou zaman
daha cil, yakc sorunlarn ne alnmas, demokrasi ve insan haklar gndeminin ar basmas;
kimizamandakapitalizmingerektenmaddmedeniyetinbirvakasolarakgrlmesi(kiburas
liberalsoldan solliberallie geiin eiidir), Bobbio gibi umumiyetle liberalsolu kapitalizmi
sorunsallatrmaktan(dahadorusubusorunugncelbalamlardasiyasallatrmaktan)vesnfsal
meselelereeilmektenuzaktutar.

16
Onunikikutupludnyannyklndansonrayazdkitap,ideolojilerinsonunavesasolayrmnnbittiinedairilan
veteblilerkarsnda,butemelayrmnezelebedmhiyetinedairgayetalakgnllamasonderecesarihbir
cevaptr.NorbertoBobbio,SaveSol,ev.ZuhalYlmaz(Ankara:DostKitabeviYaynlar,1999).
17
PerryAnderson,NorbertoBobbionunYaknlklar,TarihtenSiyaseteEletiriYazlariinde,ev.SimtenCoar,yay.
haz.ElinGen,(stanbul:letiimYaynlar,2003),s.131184.
18
A.g.e.,s.1478.
19
A,g.e.,s.152.
20
A.g.e,,s.165.
21
A.g.e.,s.173.
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


147

HerfnigibiBobbionundapolitikmacerasndavedncesindegrlensavrulmalar,boluklar,
bazen de tutarszlklar; liberalsol tutumu tam teekkll bir doktrin, kaskat bir pozisyon
olmaktan ziyade dnselpolitik bir urak olarak almak gerektiine dair bir uyar olmal.
Dnceninveeyleminuradbiryer,kavramnszelarmyla;Praxisinbirn

Liberalgndemvesolgndem

Liberaller ve solcular, Tuzla iin kolay kolay beraber yryemezler. (Teorik olarak, pekl
yrye de bilirler aslnda; ancak memleket liberallerinin sesli ounluunun Tuzlaya ilgisi
memlekette adam gibi solcu olsa Tuzlayla ilgilenir sinizminden teye gitmedike, fiilen zor.)
Fakat liberaller ve solcular, biliyoruz ki Hrant Dink iin birlikte yrdler. Ya da, Krt
meselesiyleilgilibirtakmmterekbildirilereimzaverebildiler,verebiliyorlar.

Kitab bir solculuk asndan, temel haklarla ve zgrlklerle ilgili sorunlarn ve kimlik
meselelerinin gndemi kaplamas, snfsal perspektifin kaybolmasyla ve liberalizmin ideolojik
hegemonyasyla ilgilidir. Globallemenin bamza kard fuzul iler olarak baklr bunlara.
Sayg duymak gerekir ama esas gereken, gndemi deitirmek, kendi konularmz ve her
konuda esas meseleyi ne karmaktr. Bereket versin, dogmatik sola da gibi kapitalizm
dururkentalgrnenmeselelerin;yanietnokltrelayrmcln,yaniyurttalkstatsndeki
erozyonun, yani patriyarki ve cinsiyet rejiminin, yani ekolojik ykmn, pekl kapitalist
egemenlikle alkal olduunu gren bir sol da var. u ayrmlar da yaparak: Bir yandan, bu
elikiler kapitalizmin isel ve bnyev elikileridir; kapitalizm kendini bunlarla yeniden retir;
bununla beraber, imdi metalama ve sermayenin yeniden retim srecinin formatlad bu
elikilerinkapitalizmdenncedebirhayatvard,dolaysylahembutarihselliebalolarakhem
dedeneyimin(uyumlanmann,uyarlanmann,direniin)zgllnebalbirzerkliklerivardr.
Bu elikiler kapitalizme mutlaka/her durumda/topyekn emeksermaye ilikisinin mantyla
eklemlenmezler; deyim yerindeyse isellemi dsal etkenler olarak, arpmablme ileminden
ok toplamakarma ilemine benzetilebilecek bir matris iinde emeksermaye
ilikisine/elikisine balanrlar. Ekonomid zorun ve kaytd ekonominin kapitalist iktisadiyat
iindekurallistisnlar,yapsalmekanizmalarolmasgibi.

Etnokltrel, cinsiyeti vb. ayrmlarn, eitsizliklerin, tahakkm mekanizmalarnn kapitalizmdeki

eklemlenmesi de, bunlarn emeksermaye elikisine kalansz olarak blnebilir hale gelmesi
biiminde olmuyor.Bir bakiyevarelbetteyinekapitalizminhesabnageenbirbakiye!Nesnel
adan,kapitalizminmatrisidndaelealndnda,ancakbakiyesiyle,artylamegulolunabilir
bu elikilerin ve dourduklar toplumsal ve politik sorunlarn. Ama unutmamal, bazen bir
durumufarketmek,zmlemek,onunekstragrnmlerizerindenmmknolur.

Solliberalizm husumetinde, demokrasi tartmalar balamnda hep anlan Kkmer

paradoksu zerinden aabiliriz bu noktay. Devlet sekinlerinin/brokrasinin/ordunun/kapkulu
zmresinin tahakkm ve vesayetini Trkiyede demokratik mcadelenin biricik ekseni olarak
koymak, liberal (solliberal) bir pozisyondur. (Bunu Trkiye tarihinetoplumuna has zgl snf
elikisi olarak koymak, askersivil brokratik sekinleri the Trk egemen snf olarak grmek;
liberalsol bir pozisyon.) Snf elikisinin mir hkmlerini kantlamak adna Trkiyede devletin
vesayetiotoriterbaskveideolojiaygtlarngrmezdengelmekveyaonlartamtekmilsermaye
tarafndan massedilmi saymak, dogmatik sol bir pozisyon. Baka bir sol pozisyondan, devlet
geleneinin tahakkm ile sermaye egemenliinin eklemlenme biimlerini dikkate almak
mmkn; bize lzm olan da budur. Bu eklemlenme biimlerinin elbette kapitalizmin st
belirleyiciliine tabi olmakla beraber sabitlenmemesi ve hi de dmdz ilerlemiyor olmas,
politikann,Praxisinhayatiyetkaynadr.

Btn ktlklerin kaynann kapitalizm olduunu bilmek kuvvetlendirir; ama her ktlkte srf
bunugrmenin,herktlktensrfbunubilmenintehlikesi,kanlcanlbirktlklebaetmeye
alaninsanlarsinizmesevkedebilecekolmasdr.

Liberal gndem ile sol/sosyalist gndem, bazen gerekten arprlar. Eitlik sorunsalnda,
kamu mefhumu etrafnda, sosyal devlet fikri etrafnda olabilecei gibi. Liberal gndem ile
Sol,LiberalizmveSinizm
TanlBora



Say#1


148

sol/sosyalist gndem, bazen de irtibatl veya irtibatlanmaya msaittirler. Hak, zgrlk ve
kimliklerintannmatalepleriilesnfsalelikilerveyoksullukmeselesiarasndabelirginilikyerleri
vardr.Amayinedeaktadmekalabilir.rneinKrtmeselesinisnfsalayrmaveyoksullua
indirgemek, abartlrsa, bir solcuyu Blent Ecevitin pozisyonuna yaklatrabilir. Kaskat
durular, pozisyonlar zerinden deil uraklar zerinden dnme davetimi hatrlataym; ite
burada,liberalsolbirurakvardrveyaliberalsolbirgerilim.

Bu uran veya gerilimin tezahrn, Immanuel Wallersteinn Liberalizmden Sonrasnda da

grebiliriz. Wallerstein, liberalizmin bir buuk yzyldr sosyalizmi de muhafazakrl da asimile
eden hegemonyasnn, paradigmatik hkimiyetinin 20. yzyl biterken sona ermesinin ardndan,
politikdireniinvegelecekperspektifininpfnoktasn,liberalizminvaadlerinitalepetmekolarak
koyar.
22
Bu radikal bir taleptir; nk btn insanlara temel hak ve zgrlkler ve eit yurtta
statsvaadininyerinegetirilmesikapitalizmiindeimknszlamveyaimknszlayan beyan
ortaya kmtr. Wallerstein, bu karanlk zamanda, muhalif politik taleplerin dikisiz bir
eklemlenmesinisalamakta,onlarorganikbirbiimdeiiegeirmektesraryerine,bunlarnyan
yanayrmesineakbirpolitikaynerir.
23

Evet, zor zamanlarda yayoruz. Zor ve karmak. Bell ve kt. stelik zayfz, ok etkisiziz.
Toplumsal deneyimin fragmantasyonu, gndemin srat ve karmaklyla arpldnda, olup
biteni politik olarak anlamlandrmay mklletiriyor. Tek tek bellar ve ktlkleri birbirine
balamak, tutarllk salamak mklleiyor. Bu kaosta meselelerin ortak paydasn
yakalayanlarn, iin kkne inenlerin hnla o ortak paydaya, o kke sarlmas, olaan. Basit,
ak ve net bir izah tarzna sarlmak, bununla beraber bir Bize, bir kimlie sarlmak, kendini
tanmlayabilmek, konumlandrabilmek insana iyi geliyor. Fakat bunun yan tesiri, politik akl,
politiktutumubirpozisyonakitlemesi,birkimlieindirgemesidir.Bununyantesiri,azevvelki
sinizm tehlikesi bahsini tekrarlayacam , insanlarn somut meselelerle dolaysz ilikilerini,
bunlarla ilgili canl deneyimlerini grmez, bunlarla temas edemez hale gelmektir. Kimlie
indirgenmek,solukurutur.Solcular,Soluikameedemez.
24

Kopu, ayrmak, devrimci sosyalizmin romantikletirdii bir dnsel ve politik deneyim. Hatta
giderek fetiletirildii oldu bunun; neredeyse politik etkinliin nih kertesi haline gelen bir
arnma irnn nasl kyc bir tasfiyecilie varabildiini biliyoruz. Kriz zamanlarnda, yenilgi
koullarnda, gerilerken, zaafl unsurlardan arnarak, safralar atarak, kendini ayrtrarak
hakllnn teyidini aramak, hazin ve vahim bir tesellidir. Sosyalizm ile solliberalizm/liberal
solculuk arasnda ayrm koymak, bu ayrm politik verimleriyle gelitirmek Evet, buna
ihtiyacmz var. Ama bu yol, liberal gndemin konularn men eden, giderek biimsel
zgrlklere, biimsel demokrasiye ynelik eletiriyi sinizme dntren bir arnma
seferberliiyle kat edilemez. Sosyalizm, antilerinin kafesine kapatlamaz; liberalizm, byle ksr
bir antiliberalizmle alamaz. Kimlik mdafaas ve kopu/ayrma fetiizminin enerjisiyle
gerekletirilen bir ayrma, verimsiz bir ufalanma olur. Sol, liberalizmle arasndaki gerilim
hatlarndanenerjialmaybilmelidir.AslasadecevebilhassaoradandeilamaoradandaEvet,
teorikpolitik berraklamaya ihtiya var; lkin bu, geni mezhepli bir sol tanmnn lzumunu ve
hayatiyetini ortadan kaldrmyor en geni kitle iinde en dar kadro almas dsturunu akl
fikirdzlemineuyarlayarakdnn!

22
Buyazdaistifadeetmediimliberalliberterayrmnadaatfla,bututumunberrakbirsavunusu:YavuzYldrm,Liberal
deilliberter,Radikalki,14Eyll2008.
23
ImmanuelWallerstein,LiberalizmdenSonra,ev.Erolz(stanbul:MetisYaynlar,1998),s.2523.
24
YinekrArgnnvurguladbirnokta,bkz.MeseleninEyll2008saysndakisylei.