T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAGATI BLM DALI



ARAP DL VE BELAGATINDA MBALAA
Yksek Lisans Tezi





EMRULLAH TUNCEL





stanbul, 2008


T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAGATI BLM DALI










ARAP DL VE BELAGATINDA MBALAA

Yksek Lisans Tezi









EMRULLAH TUNCEL









Danman: YRD. DO. DR. NUSRETTN BOLELL









stanbul, 2008
NDEKLER
Sayfa No
TABLO LSTES.......................................................................................................... III
KISALTMALAR.......................................................................................................... IV
NSZ............................................................................................................................V
GR................................................................................................................................1

BRNC BLM
ARAP DL VE BELGATNE GRE MBALAA...............................................4
A- BED LMNDE MBALAA.............................................................................5
I. TANIMI VE MAHYET...........................................................................................5
II. KISIMLARI............................................................................................................12
A. LAFIZDA MBALAA...................................................................................12
B. MANADA MBALAA..................................................................................13
BAKA BR TASNF.................................................................................................15
A. SGADA MBALAA.....................................................................................15
B. VASIFDA MBALAA...................................................................................15
III. KABUL VE RED AISINDAN MBALAA ETLER...............................16
A. TEBL..............................................................................................................17
B. RAK................................................................................................................18
C. GULV..............................................................................................................19
1. inde Hakikate Yaklatran Bir Unsurun Bulunduu Gulv ............................20
2. inde Gzel Hayallere Sevk Eden Bir Unsurun Bulunduu Gulv...................22
3. inde aka ve Alay fadelerinin Bulunduu Gulv...........................................23
IV. MBALAA HAKKINDAK GRLER .......................................................23
1. Mutlak Olarak Reddedenler ................................................................................23
2. Mutlak Olarak Kabul Edenler .............................................................................24
3. Belli artlar Dahilinde Kabul Edenler ................................................................26
V. L.......................................................................................................................27
B- SARF LMNDE MBALAA..........................................................................30
I. MBALAALI SM- FL..................................................................................31
A. TRETL ......................................................................................................32
B. VEZNLER .......................................................................................................32
I. MBALAA FADE EDEN VEZNLER..............................................................33
A. KIYS VEZNLER..........................................................................................33
B. SEM VEZNLER...........................................................................................46
III.MBALAA VEZNLERNN DER VEZNLERLE BENZERLKLER......57
A. MASTARA BENZEYEN VEZNLER..............................................................57
B. SIFAT-I MEBBEHEYE BENZEYEN VEZNLER.....................................57
C. SM- LETE BENZEYEN VEZNLER..........................................................59
D. SM- MEFLE BENZEYEN VEZNLER.....................................................60
E. OUL (CEM) KALIPLARINA BENZEYEN VEZNLER.........................60
IV. MBALAALI SM- FLN EKM.............................................................61
II
V. MBALAALI SM- FLN TRKE KARILIKLARI ...............................64
VI. MBALAALI SM- FLN AMEL ETMES ................................................64
A. MFRED (TEKL) KALIBININ AMEL ETMES...........................................64
B. TESNYE (KL) VE CEM (OUL) KALIBININ AMEL ETMES ..........65
VII. MBALAA FADE EDEN MEZD (ZYADEL) BABLAR..........................66
A. RUB (DRT HARFL) BABLAR...............................................................66
B. HUMS (BE HARFL) BABLAR.................................................................66
C. SDS (ALTI HARFL) BABLAR ................................................................67

KNC BLM
ARAP DL VE BELGATNE GRE MBALAA SANATININ KURN-I
KERMDE KULLANIMI ...........................................................................................68
I. KURNDA MBALAA SANATININ GENEL OLARAK KULLANIMI .....69
A. MBALAA SGALARININ KULLANILMASI...........................................71
B. GENEL SGANIN ZEL SGA YERNE KULLANILMASI .........................72
C. EN BYK OLANDAN HABER VEREREK KULLANILMASI..................73
D. MMKN OLANI OLMAYACAK EKLDE FADE ETME.......................74
E. TARTIMADA SZN HTMALL BR BMDE KULLANILMASI .....75
F. CEVABIN HAZFEDLEREK MBALAA YAPILMASI .............................76
II. KURN-I KERMDE GEEN MBALAA VEZNLER ..............................83
A. FAL VEZN ...................................................................................................84
B. FAL VEZN ...................................................................................................102
C. FAL VEZN .................................................................................................121
D. FL VEZN .................................................................................................132
E. FL VEZN.....................................................................................................132
F. MFL VEZN................................................................................................134
G. MFL VEZN.................................................................................................135
H. FALE VEZN...............................................................................................135
I. FL VEZN..................................................................................................136
. FULL VEZN ...............................................................................................137
J. FEYL VEZN ...............................................................................................138

NC BLM
ESM- HSNDA YER ALAN MBALAA VEZNLER..............................139
I. FAL VEZN ......................................................................................................141
II. FAL VEZN ......................................................................................................144
III. FAL VEZN .....................................................................................................158
IV. FALN VEZN .................................................................................................159
V. FAL VEZN ....................................................................................................159
VI. FEYL VEZN .................................................................................................162
VII. FL VEZN ..................................................................................................162

SONU.........................................................................................................................164
BBLYOGRAFYA.....................................................................................................167
III

TABLO LSTES
Sayfa No

Tablo 1 : Faletn ( - |- ) Vezninin ekimi ............................................................ 61

Tablo 2 : Fl ( ,, - ) Vezninin ekimi ................................................................. 62

Tablo 3 : Fil ( `- , ) Vezninin ekimi ..................................................................... 63

Tablo 4 : Fl ( - , ) Veznindeki ( ` _= ) Kelimesinin ekimi ............................... 63












IV
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen madde
a.mlf. : Ayn mellif
b. : bin/ibn
bkz. : Baknz
c. : Cilt
DA : Diyanet slam Ansiklopedisi
h. : Hicr
Hz. : Hazreti
FAV : lahiyat Fakltesi Vakf
m. : Mld
md. : Madde
M : Marmara niversitesi
no : Numara
nr. : Nereden
. : lm tarihi
s. : Sayfa
S.A.V : Sallallhu Aleyhi Vesellem
rh. : erh eden
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
thk. : Tahkik eden
ts. : Tarihsiz
vb. : ve benzeri
vs. : ve sire
V

NSZ
Dili kullanabilme ve konuabilme kbiliyeti, temel insn melekelerden biri olup,
bizleri yeryzndeki dier varlk trlerinden farkl ve stn bir konuma tamaktadr. Dil ile
ilgili ilimlerin let ilimler kategorisinde zikredilmesi, dilin bizler iin en nemli iletiim
arac olma vasfna sahip olduunu gstermektedir. Sosyal bir varlk olan insann, en temel
ihtiyalarndan biri de, evresindeki varlklarla iletiim kurmasdr. nsan bu ihtiyacn, en
bata dil yeteneini kullanarak gidermeye alr. Bylece, dili kullanma kbiliyeti sayesinde
insan, kendini ifade etme ve mesajn kar tarafa etkili bir ekilde iletme imknn elde
ederek, muhtabnda, bekledii ilgi ve etkiyi oluturmay hedefler. Hatta hedefledii bu ilgi
ve etkiyi, kimi zaman edeb sanatlar kullanarak daha etkili biimde oluturmaya gayret eder.
Arapann en nemli zelliklerinden biri de, yzlerce edebi sanat ve edeb tarz
ihtiv etmesidir. Bu zellik sayesinde, verilmek istenen mesajn, herhangi bir yanl
anlalmaya meydan vermeyecek ve muhatab etkileyecek ekilde sunumu kolaylar. te bu
edeb sanatlardan biri de mbalaadr ki, bu sanat kullanan kii, bir eyi olduundan byk
ya da kk gstererek, mesajn muhatabn zihninde yer edecek ekilde ifade etmi olur.
nk mbalaa yoluyla muhatabn hayal gc de harekete geirilerek, mesajn zihinlere
nakolmas ve kalc izler brakmas daha kolay hale gelir.
Dn metinleri incelediimizde, bunlarda, edeb olma ynnn belirgin bir ekilde n
planda olduunu ve bu zellikleri sayesinde bu metinlerin, muhatap zerinde byk etki
uyandrdklarn grmekteyiz. zellikle Kuran- Kerim gibi edeb mcizelerin en by olan
bir kitabn anlalmas, harika nazm rgsnn ve edeb vasfnn idrak edilebilmesi, belgatin
ve edeb sanatlarn inceliklerine vkf olmaya baldr. Nitekim Kurnn ilk muhataplar,
onun bu muhteem edeb ynn fark ediyor ve bu ihtiam karsnda hemen diz
kyorlard. te bu edeb sanatlardan biri olan ve Kuranda kullanmna yer verilen
mbalaa sanat, ediplerin ve belgatilerin ounluu tarafndan mny gzelletiren
sanatlar dan biri olarak tavsif edilmi, zellikle de tebli ve irak tr byk ilgi
grmtr. Gulv tr ise, belli artlar erevesinde makbul ve gzel kabul edilmitir.
VI
Mbalaa konusunun gerek Belgat ilminde, gerek Sarf ilminde ve gerekse Kurn-
Kerimde kullanm hakknda mstakil bir almann yaplmam olmas, bizi bu konuda
aratrma yapmaya sevk etti. Bu aratrma sonucunda, tezimizi, bir giri ve blm eklinde
oluturduk. Giri ksmnda, mbalaa sanatnn tarih seyri ve kullanl amalar hakknda
ksa bir bilgi verdik. Birinci blmde, Arap Dili ve Belgatine Gre Mbalaa, kinci
blmde, Mbalaa Sanatnn Kurn- Kerimde Kullanm nc blmde ise,
Esm-i Hsndaki Mbalaa Sgalar konularn ele aldk.
Birinci blmde, Arap Dili ve Belgatine Gre Mbalaa konusunu ilerken,
Sbeveyhinin (.180/796) el-Kitb; el-Chizin (.255/869) Kitbl-Hayevn; Ebul-
Abbs Salebin (.291/904) Kavid-iri; bnl-Mutezzin (.296/908) Kitbul-bedi;
Kudme b. Caferin (.337/948) Nakdu-iri; bn Rekin (.463/1070-71) el-Umdesi,
ve et-Teftaznnin (.792/1390) el-Mutavvel alet-Telhsi gibi hem klasik eserlerden; hem
de, Ahmed Mustafa el-Mernin (. 1952) Ulmul-belas; Ali el-Crim-Mustafa
Eminin el-Belatl-vzhas ve Abdurrahman Hasan Habenneke el-Meydnnin, el-
Belatl-arabiyye ssh ve ulmh ve fnnhs gibi belgatla ilgili modern
eserlerden istifde ederek, ilk nce Bed lminde Mbalaa konusunu ele aldk. Daha sonra
da, sarf kitaplarndan istifde ederek, Sarf lminde Mbalaa konusunu incelemeye gayret
ettik.
kinci blmde ise, Mbalaa Sanatnn Kurn- Kerimde Kullanm
konusunu ele aldk ve bu konuyu Kurn- Kerimde Mbalaa Sanatnn Genel Olarak
Kullanlmas ve Kurn- Kerimde Geen Mbalaa Vezinleri olmak zere iki balk
altnda inceledik. Birinci balk altnda bn Kuteybenin (. 276/889) Tevl mkilil-
Kurn; Ali b. sa er-Rummnnin (. 384/994) en-Nket f iczil-Kurn; ez-Zerkenin
(794/1392) el-Brhn; es-Suytnin (911/1505) el-tkn ve Muterakl-akrn adl
eserlerinden istifade ettik. kinci balk altnda ise, ez-Zemhaernin, Kuran- Kerimin
belgatine geni bir ekilde yer verdii el-Kef an hakikit-tenzl adl tefsirininden;
Alsnin (1270/1854) Rhul-men; es-Sbnnin Safvett-tefsr; Vehbe ez-Zuhaylnin
et-Tefsrl-mnr adl tefsirlerinden ve Abdlhlik Udaymenin Dirst li slbil-
Kurnil-Kerm adl eserinden yararlandk.
VII
nc blmde ise, Esm-i Hsndaki Mbalaa Sgalarn ele alarak bu
konuda ilgili esm-i ilhiyeleri aklamalar ile birlikte, vezinlerine gre alfabetik olarak
zikrettik. Bu noktada ilgili hads kitaplarnn dnda, Rgp el-sfahnnin el-Mfredt,
Beyhaknin (.458/1066) el-Esm ves-sft; Kurtubnin (.671/1273) el-Cmi li-
ahkmil-Kurn ve el-Esn f erhi esmillhil-hsns; Gazlnin el-Maksadl-esns;
Fahreddn er-Rznin Levmiul-beyyint gibi klasik kaynaklarn yan sra, konuyla ilgili
yeni almalardan da istifade ettik.
Bu alma esnasnda, her zaman yakn ilgi ve alkasn grdm ve deerli
grleriyle tezimize katkda bulunan danman hocam Yrd. Do. Dr. Nusrettin Bolelliye,
ders dneminde gr, bilgi ve birikimlerinden istifade ettiim Arap Dili ve Belgat Bilim
Dal retim yeleri Prof. Dr. Ahmet Turan Arslan, Prof. Dr. smail Durmu ve Yrd. Do. Dr.
Halit Zevalsize, tezin yazmyla alakal teknik meselelerde grlerinden yararlandm M.
Baki Tuncele ve Mehdin iftiye ve madd manev emei geen herkese teekkr eder, bu
almamzn hayrl ve faydal olmasn temenn ederim.
stanbul, 2008 Emrullah TUNCEL






GR

Mbalaa, edeb sanatlar ierisinde methiye, hiciv, tasvir vb. temalarda vazgeilmez
bir konuma sahiptir. Bu zellii sebebiyledir ki, mbalaaya dir ilk iaretler Chiliye devrine
kadar uzanr. Nitekim Ukz panayrnda dzenlenen iir yarmalarnda nl muallka iri
Nbia ez-Zbynnin, mbalaa ifadelerini gsz bulmas sebebiyle Hassan b. Sbitin
beytine ynelttii eletiriler, mbalaann edeb sanatlar iindeki vazgeilmez yerine vurgu
yapmaktadr.
1

Kurnda yer alan ` ' , ` , ' ., , . ., , , ` ,` ,` ' , .,` , ,, , _ ` ,` , .
irlerin her vdide akn akn dolatklarn (her alana daldklarn) ve yapmadklar
eyleri sylediklerini grmez misin?
2
ifadesi, yergi (zem) makmnda da olsa, gerek d
anlatmlarn, hayl ve tasvir unsurlar ile mbalaann, iirin ve irlerin tabiat olduunu
belirtmektedir.
3

Emeviler dnemindeki siysi rakabet ve alkantlar iire de yansm ve bu ortamda
abartl kullanmlara yer veren medih ve hiciv irleri yetimitir.
4
Halife ve devlet
adamlarndan dl ve bahi alma arzusu methiyelerin; kabilecilik ruhu ve asabiyet
duygularnn kabarmas da hicviyelerin gelimesine etki etmi, bu durum da, mbalaal
ifadelerin kullanlmasna yol amtr. Zr medih ve hiciv trnde olan edeb bir eserin genel
karakteristii, ierisinde zeka, nkte, mecaz, tebih, techl-i rif ve mbalaa gibi sanatlar
iermesidir.
5
Bu dnemde hem medih hem de hiciv trnde hret kazanan nemli ir,
Ahtal (.92/711), Ferezdak (.114/732) ve Cerir b. Atyye (.110/728)dir.
6


1
Kudme b. Cafer, Nakd-ir (nr. M. Abdlmnim el-Hafc), Beyrut, ts. Drl-ktbil-ilmiyye, s. 91-
95; Abdlkdir el-Badd, Hiznetl-edeb ve lbbu lbbi lisnil-Arab (thk. Abdsselm Muhammed
Harun), Kahire, Mektebetl-Hanci, 1981/1402, VIII, 106-115.
2
e-uar, 26/225-226.
3
smil Durmu, Mbalaa md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 2005, XXXI, 426.
4
smil Yiit, Emevler md., DA., TDV Yaynlar, stanbul, 1995, XI, 96.
5
M. Orhan Okay, Hiciv md., DA., TDV Yaynlar, stanbul, 1998, XVII, 447; Durmu, Hiciv md., DA,
TDV Yaynlar, stanbul, 1998, XVII, 448-449.
6
Ahmet Hasan ez-Zeyyat, Trhul-edebilarab, Yedinci Bask, Drul-Marife, Beyrut, 1423/2002, s. 83-97,
118-124; Yiit, a.g.m., DA, 96; Bu ir arasnda gereklemi olan vnme ve yergi temal atma iirlerine
genel olarak Nekiz ad verilir.(Geni bilgi iin bkz. Durmu, Hiciv md., DA, XVII, 448.)
2
Endls Emevlerinin mlkt-tavif dneminde (1031-1090) ise, hiciv, methiye
ve tefhr gibi abartl temalarn yer ald trler nemli bir zenginlik kazanmtr.
7

Abbasiler dnemi, edeb sanatlar asndan olduka verimli gemi ve bu alanda
nemli gelimeler ba gstermitir. Bu dnemden itibaren, mbalaann makbul olmayan tr
olan gulv yaygnlk kazanmaya balamtr. Bunda, dnemin baz irlerinin, iirlerinde
din ve inan esaslar ile alay etmeleri, haramlar mubah saymalar ve bu dnemde mstehcen
gazellerin, iki meclisi ve elence lemi tasvirlerinin yaygnlk kazanmasnn byk etkisi
vardr. Ayrca bu dnemde, Arap olmayan unsurlarn, zellikle de ranllarn ynetime
katlmasyla yeniden alevlenen ubiyye
8
ve a hareketi de gulv trnn yaygnlamasnda
nemli rol oynamtr. Nitekim ubiyye irleri Arap rf ve detlerini hicvetmede, a irleri
ise ehl-i beyti ve baz i lderleri medhetmede mbalaal ifadelere olduka fazla yer
vermilerdir.
9
Ayrca, baz Abbsi halifelerinin, kendilerini abartl biimde vmeleri iin
irlere verdikleri ihsan ve ikramlar da, glvvn yaylmasnda etkili olmu, irler deta
abartl vgleri nispetinde dle nil olur hle gelmilerdir. Mtenebbnin (.354/965),
Seyfddevle el-Hamdn iin yazd vglerin (es-Seyfiyyt) bu konuda nemli bir yeri
vardr.
10
Fetihlerin oalmas, ranllarn Araplarla karmas, vezir ve ktiplerin ounun
ranl olmas ve hicri II. asrdan itibaren baz Farsa eserlerin Arapaya tercme edilmesiyle
Acem mbalaas da Arap iirine yansmtr. Ayrca yoksulluun yaygnlamas ve iirin
bir kazan kaps hline gelmesi de abartl vgleri ortaya karan sebeplerdendir.
11

Araplarn, Trklerin slm kabul etmesi sonucunda onlarla siyas ve kltrel
etkileim iinde olmalar, Arap edebiyatn da etkilemi ve bu dnemlerde zellikle kimi

7
Mehmet zdemir, Endls md., DA., TDV Yaynlar, stanbul, 1995, XI, 220.
8
Hicr I. (m. VII) yzyln ikinci yarsnda Arap milliyetiliine bir tepki olarak ortaya kan ve daha ok
Abbsler dneminde gelime ve yaylma frsat bulan, Arap asll olmayan aydnlarn oluturduu akm. Bkz.
Durmu, Hiciv md., DA, XVII, 449.
9
Durmu, Mbalaa md., DA, XXXI, 426.
10
el-Crcn, Abdlkhir, Esrrl-bela, (thk. Mahmud Muhammed kir), Birinci Bask, Matbaatl-
Meden, Kahire, 1991, s. 140; Saduddin Mesd b. mer et-Teftzn, el-Mutavvel erhu Telhsil-Mifthil-
ulm, (thk. Abdlhamid Hindv), Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2001, s. 331; Ali Crim-
Mustafa Emn, el-Belatl-vzha, Msr, 1959, s. 69.
11
Ahmet Hasan ez-Zeyyat, Trhul-edebilarab, s. 153-190; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 427.
3
irler tarafndan Osmanl paa ve padiahlarna ynelik mbalaa boyutuna varan vc
ifadeler kullanlmtr.
12

Sonu olarak, edebiyatta ve edeb sanatlar ierisinde edip, ir ve yazarlarn az ya da
ok kullanageldii nemli bir edeb tr olan mbalaa, sanatkr heyecanlandran hadisenin, o
heyecann mahiyetine gre bymesi ya da klmesini ifade eder ki, bunun da temeli
heyecana dayanr. Dolaysyla mbalaann temelinde bir takm insan duygu ve heyecanlar
yatar. Nitekim Rgp el-sfahn, vg ve yergide abartl ifadeler kullanmann, biztihi iyi ya
da kt olarak deerlendirilmemesi gerektiini, bunlarn, gdlen amalara gre
deerlendirilmesinin daha doru olduunu ifade etmektedir.
13
Ancak bununla beraber,
zellikle Hz. Peygamberin hadislerinin geneli gz nnde bulundurulduunda, gulv
boyutuna varan mbalaal ifadelerin pek ho karlanmadn, bu tr durumlarda
zannediyorum gibi ihtimalli ifadelerin kullanmnn daha uygun olacann vurgulandn
ifade etmek mmkndr.
14
Zaten mbalaann ar ucu olan gulvvn makbul
saylabilmesinin temel koullarndan biri de, ifade iinde ihtimalli kullanma yer verilmesi
veya ierisinde gzel hayalleri barndrmasdr. Aksi halde mbalaa, geree aykr bir
durum ifade eder ki, bu da, onun merdd diye nitelendirilmesine sebep olur.
Edeb sanatlar incelendiinde, mbalaa sanat gibi, Arap edebiyatndaki edeb
sanatlarn pek ounun, dilimizde de kullanld grlecektir. Nitekim Mehmet kif
Ersoyun:Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki fed? hed fkracak topra sksan,
hed!
15
ve Ey, Bu topraklar iin topraa dm asker! Gkten ecdd inerek pse o pak
aln deer... Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn? Gmelim gel seni tarihe desem
smazsn.
16
beyitlerini, makbul gulvve rnek gsterebiliriz.
17



12
Enis Makdis, el-ttichtl-edebiyye fillemil-arab, Beyrut, 1967, s. 27; Hatice Arslan, slm Edebiyat
Dergisi-Arap Edebiyat zel Says, Nisan-Mays-Haziran/38, stanbul, 2003, s.166-172.
13
Rgp el-sfahn, el-Mfredt, hmd md., a.mlf., ez-Zeria il mekrimi-era, (nr. Ebul-Yezd el-
Acem), Kahire, 1405/1985, s. 277-278; Mustafa arc, Medih md. DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2003,
XXVIII, 305.
14
Buhari, ehdt, 16; Mslim, Zhd, 65; arc, a.g.m., DA, XXVIII, 304.
15
Mehmet kif Ersoy, Safahat, nklap ve Aka Kitabevleri, Onuncu Bask, stanbul, 1975, s. 526.
16
M. kif Ersoy, Safahat, s. 426.
17
Thirl-Mevlev, Edebiyat lgat, Enderun kitabevi, (Nr. Kemal Edip Krkolu), stanbul, 1973, s. 105-
106.






BRNC BLM
ARAP DL VE BELGATNE GRE MBALAA









5


A- BED LMNDE MBALAA
I. TANIMI VE MAHYET
Szlkte "ulamak, son noktasna varmak" anlamndaki bulu kknden treyen
mbalaa kelimesi, . _ _ , , , ` ,` "Bir ie olanca gayretini sarf etmek, ileri
gitmek; bytmek" demektir.
1
Anlama gzellik katan Bed' sanatlarndan biri olan ve tebih,
temsil, istire, mecz- mrsel, kinaye, tnab, caz ve kasr gibi edeb sanatlarn temelini tekil
eden mbalaa, "bir vasfn iddet veya zaaf bakmndan imkan ok g olan bir dereceye
veya gerek olmas muhal olan bir mertebeye karlarak ifade edilmesi"dir.
2
Bir baka
ifadeyle, bir durumu -mspet veya menfi- nitelemede arla kamaktr.
3
Bununla
beraber mbalaay, "bir ite ok ileri gitme ve zihinde kuvvetli bir iz brakmak zere, bir eyi
ya olmayaca bir ekilde anlatma, ya da olduundan fazla veya az gsterme, habbeyi kubbe,
kubbeyi de habbe; pireyi deve, deveyi de pire yapma" eklinde tanmlamak da mmkndr.
4


1
bn Manzr, Lisnl-Arab, Dru Sdr, Beyrut, ts., VIII, s.420; Fruzbd, el-Kms'l-muht, Messeset'r-
Risle, Beyrut, 1986, s.1007; Zebd, Tc'l-Ars (thk.Mustafa Hicz), Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut,
1980, XXII, 451; Ebu Hill Hasan b. Abdullah b. Sehl el-Asker, Kitbs-Snateyn (thk. Muhammed Ebul-
Fazl brahim), Dru hyilKtbil-Arabiyye, Kahire, 1952, s. 365; Abdurrahman Hasan Habenneke el-
Meydn, el-Belatl-arabiyye ssh ve ulmh ve fnnh, Birinci Bask, Drl-Kalem, Beyrut, 1996,
s. 450; smail Durmu, "Mblaa" md., DA, TDV yaynlar, stanbul, 2005, XXXI, 425.
2
Hatb el-Kazvn, el-zh f ulmi'l-bela, kinci Bask, Dru hyil-Ulm, Beyrut, 1992, s.376; Saduddin
Mesd b. mer et-Teftzn, el-Mutavvel erhu Telhsil-Mifthil-ulm, (thk. Abdlhamid Hindv), Birinci
Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2001, s.665; Eb Abdullah Bedreddin b. Mlik ed-Dmek, el-Misbh
fil-men vel-beyn vel-bed (thk. Abdlhamd Hendv), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, s.230;
Muhammed b. Ahmed b. Arafe ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), (thk. Hall brahim Hall), Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, s.13, 55; Ebbekr Muhammed b. Ali b. Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve gyet'l-
ereb (rh. Dr. Salahaddin el-Hevvr), Mektebe-i Asriyye, Beyrut, II, 10; Seyyid Ahmed el-Him, Cevhiru'l-
bela fi'l-Meni ve'l-Beyn ve'l-Bed', Dru'l-Fikr, Beyrut, 1994, s.327; Bekri eyh Emin, el-Belat'l-
'arabiyye f sevbihe'l-cedd, nc bask, Dru'l-'lm li'l-Melyn, Beyrut, 1990, III, 26; Ahmed Mustafa el-
Mer, Ulml-bela, Drul-Kalem, Beyrut, ts, s.313; nam Fevvl Akkv, el-Mucemul-mufassal fi
ulmil belga Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992/1413, s.636; Bedev Tabne, Mucemul-
belgatil-arabiyye, Dru bn Hazm, Beyrut, 1997, s. 90; Muhammed Ali et-Tehnev, Kefu stlahtil-
fnn vel-ulm, el-Messeset'l-Msryyeti'l-mme, Kahire, 1382/1963, I, 200; Hikmet Akdemir, Belgat
Terimleri Ansiklopedisi, Nil Yaynlar, zmir, 1999, s.249-250.
3
M. A. Yekta Sara, Klasik Edebiyat Bilgisi, Belgat, R yaynlar, stanbul, 2000, s.183
4
Seyit Kemal Karaaliolu, Ansiklopedik Edebiyat Szl, nc Bask, nklap ve Aka Kitabevleri (Yelken
Matbaas), stanbul, 1983, s.522, 565.
6
Mbalaada ir, bir durumu anlatrken yeterli derecede mermn ifade etmesine
ramen, bununla yetinmeyip, mny olabildiince abartr ve imkn g ya da muhl bir
seviyeye kartr.
5
Amr b. Eyhem et-Talib'nin u sz buna rnek gsterilebilir:
" , ` , ` - _ , , . ` ` ` ` , - ` , . . "
" Biz komumuza, yanmzda bulunduu srece ikram ederiz. (Hatta) nereye giderse
biz de onun arkasndan gittii yere ikrammz gndeririz " Yanmzda olduu srece
komuya ikram etmek, gzel ahlkn gereklerindendir. Ancak, komumuzun her gittii yere
ikrmmz da peinden gnderdiimizi sylemek, gzel bir mbalaa rneidir.
6

"Bir eyi gerekteki halinden birka derece fazla veya aa gstererek anlatma
sanat" olan mbalaa, insann tabiatnda mevcut olup, bu sayede insan, hakikat dairesinin
almasndan holanan hayal duygusunu harekete geirmi ve szn gcn ve tesirini
artrm olur. Bundan dolay gnlk lisanda bile "Alktan bayldm." ve "Alamaktan iki
gzm kurudu." cmlelerindeki gibi mbalaaya ska bavururuz. Btn bu rneklerde,
insanda var olan, hakikat dairesinin almasna meyyl bir tabiatn tesirini grmekteyiz.
7

Mbalaada ifade edilen durum, bazen hakikatin ifadesi olabilir. Yani her
mbalaada hakikat diresinin dna klmas sz konusu deildir.
8
Buna rnek olarak u
yetler gsterilebilir:
` - . ` _ . , ` . .` _ ' ` .` ,` ` ,, , ` - ...
Onu greceiniz gn her emzikli kadn emzirmekte olduu ocuundan vaz geer
ve her hamile kadn da karnndaki ocuu drr
9
Bu yette her kadn ( ' ,` )
yerine emzikli her kadn ( .` ,` ) denmitir. nk emzikli bir kadnn ocuuna olan
efkat ve ball ok daha fazladr. Gece gndz onun yanndan ayrlmaz ve bir an bile onu
yalnz brakmak istemez. Bu derece ocuuna bal olan emzikli kadnlarn bile kyamet gn

5
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r (nr. Keml Mustafa), Dr'l-Hanc, Kahire, 1963, s. 141
6
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 141; Ebbekr Muhammed b. Ali b. Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 10.
7
M. A. Yekta Sara, a.g.e., s. 184.
8
M. A. Yekta Sara, a.g.e., s. 183.
9
Hac, 22/2.
7
ocuklarn terk edeceinin ifade edilmesi, bu gnn ne kadar dehetli bir gn olduunu
vurgulamaktadr.
10

. .` = ` ` ` -, , , . , ` ,` , ` ' ,` , , , ...
nkr edenlere gelince; onlarn amelleri ssz bir ldeki serap gibidir. Susam bir
kimse onu su zanneder
11
Bu yette onu gren kii zanneder ( .` , ` ` ` -, ) yerine
susam kii zanneder ( .` = ` ` ` -, ) denilmesi mbalaa iindir. nk susayan kiinin
suya olan ihtiyac herkesten daha fazladr.
12

Tebih, istire ve kinaye gibi sanatlarla da ilgisi olan mbalaa hakknda yaplan
btn bu tanmlar, "bir eyin vasfn veya manasn, bazen akln kabul edemeyecei ekilde
byterek ifade etme" eklinde birletirilebilir.
13

Mbalaa konusunda ilk defa zel manal kelimeler kullanan el-Chz (.255/869),
bir eyin tasvirinde ve vasflarnn anlatmnda dengeli ve gereki izgide olmay " iktisad ",
mkul ve mtat olan snrlar amay ise, sfatta israf, ifrat ve tecvz'l-mikdr
tabirleriyle karlamtr.
14

Dier bir ifadesinde ise, mbalaa iin " nefh " (iirme, abartma) ve " tezeyyd "
(zorlama ve yapay ekleme) tabirlerini kullanm ve Acem (Fars) mbalaasndan, onlarn
kisrlarn abartl biimde tasvir etmelerinden, bu sebeple de ehl-i nefh ve ehl-i tezeyyd
olduklarndan bahseder.
15

Mbalaa terimini ilk kullanan edip bn Kuteybe ise (.276/889), bununla beraber
farkl terimleri de gndeme getirmi ve yine ilk defa mbalaann yalandan fark ve sanat

10
Eb Hilal el-Asker, Kitbs-snateyn, s.365
11
Nur, 24/39
12
Eb Hilal el-Asker, a.g.e., s.365; Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sid b. Sinn el- Hafc,
Sirrul-fesha (thk. Ali Fud), Mektebetl-Hnci, Birinci Bask, 1932, s. 235.
13
Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 425; M. A. Yekta Sara, a.g.e., s.185.
14
Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426; el-Chiz, Kitb'l-Hayevn (nr. Abdsselm M. Hrn), Kahire, ts.
(Matbaat Mustafa el-Halebi), VI, 425.
15
Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426; el-Chiz, a.g.e., VII, 56
8
deeri hakknda yorumlar ortaya koyarak, istirede mbalaa balamnda ayet ve iirlerden
hitler zerinde yorumlarda bulunmutur.
16

bn Kuteybe, temsl istirede yer alan mbalaay aklayarak, Yce Allah'n
". , ` . ` , , ` , ` . , . ` _ ` , ` ` , ` = , , " " Gk ve yer onlarn ardndan alamad ve
onlara mhlet de verilmedi. "
17
yetini izah babnda; byk iler yapm ve nemli makam ve
mevkilere sahip byk kiilerin lmn anlatmada, Araplarn ". ~' . ` ` ` ` " Gne
onun iin karard, snd ; ". , . ` , " Onun yokluu sebebiyle Ay
tutuldu veya ". , , ` ` ` , ` _, , ` , ` , ` . , ` _. ` " " Yer, gk, imek ve rzgar (hep) ona
alad." gibi, yukardaki ayettekine benzer ifadeler kullandklarn, bunun da, baa gelen
musibetin bykln ve ummiliini dile getiren bir anlatm tarz olduunu belirterek,
dinleyen kiinin, bu tr ifadelerden kastedilen manay ve bunu syleyenin grn anlamas
sebebiyle, bunlarn yalan olarak nitelenemeyeceini vurgulamaktadr. rnein bn Mferri
el- Himyer (.69/688), bir adam iin syledii mersiyesinde yle der:
" ` , ` _, ` ` ,` - ' , ` , ` , ` _ _ " - " Ona (olan) zntsnden rzgr
alad, buluttaki imek de parlad (akt) "
18

Yine bir baka ir, iirinde yle der:
` ,` -` :` , _ ` , , ` , . Ay ve gecenin yldzlar (hep) sana alad.
19


16
bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n (ner. Seyyid Ahmed Sakr), Kahire, 1373/1954, s.167 - 180
17
Duhn, 44/29; Ayetteki gk ve yer ifadelerinden maksadn, Yusuf Sresi 72. ayette geen " ,-' '- " " O
beldeye (halkna) sor " hitabnda olduu gibi "Yer ve gk ehli" anlamnda olduu sylenmitir. Bu konuda bilgi
iin bkz. bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n, s.169-170.
18
bn Manzr, Lisnl-Arab, X, 420; el-Endels Esrddin Muhammed b.Yusuf el-Ceyyn Eb Hayyan,
Tefsrl-bahril-muht, kinci Bask, Drul-Fikr, Beyrut, 1983, VII, 36; bn Kuteybe, a.g.e., s.168.
19
bn Manzr, a.g.e., XI, 208/XVIII, 89; Eb'l-Kasm Crullah Mahmud b. mer b. Muhammed ez-Zemaher,
el-Kef an hakiki gavmizit-tenzl ve uynil-ekavl fi vchit-tevl (thk. Adil Ahmed Abdlmevcd, Ali
Muhammed Muavviz, Fethi Abdurrahman Ahmed Hicz), Drul-fikr, Beyrut, III, 504.
9
Yine Araplar, ok zengin olan kiilerin mallarnn okluunu vurgulamak iin
" ` = ' , , ` , ' " " Deniz ve kara (toprak), (hep) ona aittir." ifadesini kullanrlar.
20
Mlkn
sahibinin ancak Allah olduunu bilmelerine ramen, onlarn byle bir ifadeyi " , ` , "
" neredeyse... olacakt. " anlamnda, mbalaa niyetiyle sylediklerini herkes bilmektedir.
21

Yine Araplarn, bir kiiyi kmsemek iin kullandklar . - _ ` - ` , . .
Falanca ld fakat onun iin dalar rpermedi. ifadesi de rnek gsterilebilir.
22

bn Kuteybe, yukardaki cmlelerde geen ifadelerin "neredeyse olmak, yapmaya
niyetlenip yapmamak, yapmak zere olmak ve yapa yazmak" gibi anlamlara gelen " "
manas tadn, dolaysyla da, ~' . ` ` ` " Gne karard, snd "
ifadesinden maksadn, " ` . = ` , " " Az daha (neredeyse) snyordu " , . ` ,
"Ay tutuldu" ifadesinden maksadn ise, " , ` . " "Az daha (neredeyse) tutuluyordu "
olduunu belirtmektedir.
23

Kur'n- Kerim'deki birok ayette, bu tr durumlar fiili aka zikredilerek ifade
edilmektedir. rnein: , . , ` , ` , , ` , ` , , : , ` ,' . _ ` , ` ` , , " O inkr
edenler zikri (Kur'n') iittikleri zaman neredeyse seni baklaryla yere devireceklerdi."
24

yetinde, inkrclarn Hz. Peygambere olan dmanca baklarnn hangi boyutlara vard
olduka arpc bir ekilde ifade edilmektedir.
25

Ayn ekilde . ` ` , ` . , = ` , . ` ` , ` ' . ` _ ` , - ' , - '

20
bn Manzr, a.g.e., III, 359.
21
bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n (ner. Seyyid Ahmed Sakr), Kahire, 1373/1954, s.177-178.
22
es-Sbn, Safvett-tefsr, III, 179.
23
bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n, s.167-168; Ahmed Matlb, Mucemul-mustalahtil-beliyye,
Matbaatu Mecmail-lmil-Irk, Badat, 1983, III, 180-181; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426;
24
Kalem, 68/51
25
bn Manzr, a.g.e., XII, 10; bn Kuteybe, a.g.e., s.170-171.
10
" (Rahman'a ocuk isnd etmelerinden dolay) neredeyse gkler paralanacak, yer yarlacak
ve dalar gecekti."
26
yeti de, Allah'a ocuk isnt edenlerin szlerindeki irkinliin ve
veblin bykln arpc bir ekilde ortaya koymaktadr.
27

fiilinin aka zikredilmedii ayetlerde ise, bu fiil varm gibi anlam verilir.
rnein; . , . . ` , ` ` , ` , , ` ` - " Onlarn tuzaklar dalar yerinden
oynatacak olsa da"
28
ayeti, mriklerin kurduklar tuzaklar ne kadar byk olursa olsun,
sonunda Allah'n hkmnn mutlaka galip geleceine iaret etmekte olup, baz kratlerde de
, . ` , ` ` , eklinde okunmutur.
29
Yine " , , . ` ., - - , " - " Ve yrekler
azlara gelmiti"
30
yetinde (` . ) anlam mevcut olup, korkunun iddetinden neredeyse
yreklerin azlara geldii ifade edilmektedir.
31

Sa'leb (291/904) ise, mbalaa trleri ierisinde saylan " , irk " terimini
icat etmi ve ayrca, ar mbalaaya tekabl eden " , , ifrt fi'l-irk " ve
" , , , ` . . nihyet'l-vasf " tabirlerini kullanmtr.
32

bnl-Mu'tezz (296/908) ise, " , ` . ifrt fi's-sfa " tabirine yer verdii
mbalaay, sz ve iir gzelliklerinden saymtr.
33



26
Meryem, 19/90
27
Taber, Tefsr-u Taber, XVI, 97-99; bn Kuteybe, a.g.e., s. 170-171
28
brhim, 14/46
29
bn Kuteybe, a.g.e., s.171
30
Ahzb, 33/10
31
bn Kuteybe, a.g.e., s.171-172; bn Rek el-Kayravn, el-Umde, (thk. Muhammed Karkazn), Birinci Bask,
Drul-Marife, Beyrut, 1988, s.662.
32
Sa'leb, Kavid'-i'r (nr.Ramazan Abdttevvb), Kahire, 1995, s. 36-49; Durmu, a.g.m. DA, XXXI, 426.
33
bn'l-Mu'tez, el-Bed' (nr. M. Abdlmn'im el-Hafc), Dr'l-Cl, Beyrt, 1990, s.65; bn Hicce el-Hamev,
Hznetl-edeb ve gyet'l-ereb, II, 10; Ahmet Matlb, Mucemul-mustalahtil-beliyye, III, 180; Durmu,
a.g.m., DA, XXXI, 426.
11
Buraya kadar ismini zikrettiimiz ediplerin, mbalaa ile ilgili olarak tam bir tanm
ve tarifte bulunmadklarn grmekteyiz. Bu konuda ilk tarif rneini Kudme b. Ca'fer
(337/948) vermitir. Yine o, mbalaann en abartl tr olan gulv kavramna da ilk defa yer
vermi ve mbalaa, gulv, irak ve ifrat terimlerini hemen hemen ayn anlamda
kullanmtr.
34
Kudme, manalar gzelletiren bir tr ( ` ' ` , _ ` ` ., _ ) olarak
nitelendirdii mbalaay, "airin, iirde zikrettii bir duruma, maksadn ifade edecek
miktarla yetinmeyerek, temasn en st dzeyde anlatacak unsuru ilve etmesi" eklinde
tanmlayarak konuyla ilgili misllere yer vermektedir.
35

Ayrca, mbalaa eklindeki isimlendirmenin Kudme'ye ait olduu ve bunun,
bnl-Mu'tezz'in tanmlamasndan daha kolay ve daha aklayc olmas sebebiyle edipler ve
belgatlar tarafndan kabul grp devam ettirildii de ifade edilmektedir.
36

Ali er-Rummn (.384/994) ise mbalaay, aklama yapmak amacyla, anlamn
dildeki asl haline gre byk ve ok gsterilmesi eklinde tanmlam Kuran- Kerimde
yer alan alt mbalaa eklini rnekler vererek maddeler halinde sralamtr.
37

bn Rek (456/1064) ise, mbalaay irin, bir eyi olabilecek en uzak (abartl)
ekilde vasf etmesi eklinde nitelendirmitir.
38

Mahmud Haleb (h.725) ve Abdlvehhb en-Nveyr (h.733) de bu tr, " mblaa
' ", " tebl _, " ve " ifrt fi's-sfa . , " eklinde isimlendirmilerdir.
39


34
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 62-63, 141-143, 213-214; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
35
Kudme b. Ca'fer, a.g.e., s. 141; Ahmed Matlb, a.g.e., III, 181; Abdlvehhb b. Muhammed en-Nveyr
(733/1333), Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, Khire, Vezrets-Sekfe vel-rd, VII, 124; Durmu, a.g.m.,
DA, XXXI, 426.
36
bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve gyet'l-ereb, s. 225; Ancak Ahmed Matlb, yukarda zikredilen
grn isabetli olmadn; nk bn Kuteybenin daha nceden bu tanmlamaya yer verdiini belirtmektedir.
Bkz. Ahmed Matlb, a.g.e., III, 181.
37
Ali er-Rummn, en-Nket f i'czi'l-Kur'n (Sels resil f i'czi'l-Kur'n, nr.M.Halefullah M. Zall
Sellm), Kahire, ts.(Dr'l-marif), s.96; Bu konuda geni aklama iin tezimizin ikinci blmne baklabilir.
38
bn Rek, el-Umde, s. 651; bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 10
39
ehbeddn Mahmud Haleb, Hsn't-tevessl il snati't-teressl, (trc. Ekrem Osman Yusuf) Badat, Dr'r-
Red, 1980, s.234; Abdlvehhb b. Muhammed en-Nveyr (733/1333), Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII,
124; Ahmed Matlb, a.g.e., III, 182.
12
bn Hicce el-Hamev (.837/1434) ise, mbalaay, bir eyi olmas muhtemel en
yakn bir vasfla abartl bir ekilde ifade etmek olarak tanmlamaktadr.
40

bn Mnkz (584/1188) ise, bir ey olduundan daha ziyadeli bir ekilde
anlatlyorsa mbalaa diye isimlendirilir der.
41

Sleyman b. Vehb ise, zl ve veciz sz sylemek nasl Araplarn detiyse, ayn
ekilde, bir durum abartl bir ekilde ifade edilmek ya da ktlenmek istendiinde, szn
gcn ve tesirini artrmak iin mbalaaya bavurmak da, Araplarn detlerinden biridir
diyerek her bir durum iin ayr bir ifade tarznn olduunu belirtmektedir.
42

Netice olarak mbalaay isimlendirmede farkllklarn olduu grlmektedir.
Nitekim kimileri onu frt, ulv ya da l olarak da isimlendirmilerdir.
43

II. MBALAANIN KISIMLARI
Mbalaa, "Lafzda Mbalaa" ve "Mnda Mbalaa" olarak, yahut da bir baka
ekliyle "Sada Mblaa" ve "Vasfta Mblaa" olarak tasnif edilmitir.
44

A. LAFIZDA MBALAA ( | _ - - | , | = ) :
Lafzda mbalaa, mecaz eitlerinden kinye, te'kd ve tebihe benzeyen mbalaa-
ya denir.
45
". ` , , ' - ,` Bu, gerein ta kendisidir. " ve " _ `,' ` . _ `, ` Zeyd'in
kendisini grdm " cmlelerinde olduu gibi.
46


40
el-Hamev, Hznet'l-edeb, s. 225; Ahmed Matlb, a.g.e., III, 185.
41
bn Mnkz, el-Bed' f nakdi'-i'r, (nr. Ahmed el-Bedev-Hamd Abdlmecd), Kahire, 1966, s.104; Ahmed
Matlb, a.g.e., s.185.
42
Sleyman b.Vehb Ktib, el-Brhn f vchi'l-beyn, (thk. Ahmed Matlb), Badat, 1967, (Fotokopi
nshadr), s.153; Ahmed Matlb, a.g.e., III, 182.
43
bn Mnkz, el-Bed', s.104; bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 10; Ahmed Matlb, a.g.e., s.185.
44
Sleyman b.Vehb Ktib, el-Brhn f vchi'l-beyn, s.71, 153; Mlik ed-Dmek, el-Misbh, s.230; Bedev
Tabne, Mucemul-belgatil-arabiyye, s. 92.
45
Mlik ed-Dmek, el-Misbh, s.230.
46
Sleyman b.Vehb Ktib, a.g.e., s.153-154; Tabne, a.g.e., s. 92.
13
Burada " ` , - ' Bu gerektir " ve " _ ' `, ` . _ `, Zeyd'i grdm " denmesi
yeterli olurdu. Ancak bunlardan sonra te'kd iin " ` , ` " ve " ` ` " kelimeleri zikredilmi
ve bylece bu szler mbalaal hale getirilmitir.
47

Yine, airin u beyti de buna rnek olarak verilebilir:
' . - ` ` , ` ' ` _ , ` , ` , . ` ` ' ` _ ` ` , , ` ` ' ` ` ` , Hind ve iinde bulunduu
yer ne gzeldir! (Fakat) Uzaklk dnd de Hint dnmedi.
48

B. MNDA MBALAA ( _ - | _ - - | , | ):
Bir eyi, mana asndan olabilecek en yksek seviyede ifade etmektir. Bir baka
deyile, bir eyin manasn olabildiince byterek ifade etmeye denir.
49
Nitekim Yce
Allah'n; ` , ' ` , ` , ,` .` , ` . ~ ` . - ` , ` ` _` , ` , ` ` _` , ` ` , _` - ,` - , _ . =
,, ` , ` , ` , _ ,` - ' ,, ... Yhut (o kfirlerin duygu, dnce ve davranlar) engin bir
denizdeki youn karanlklar gibidir; (yle bir deniz) ki, onu dalga stne dalga kaplyor;
stnde de bulutlar var. Birbiri stne karanlklar. nsan, elini karsa neredeyse onu bile
gremez
50
ve ". ` , ` ,` , , . , , ` = " " Yahudiler 'Allah'n eli skdr' dediler "
51

yetleri buna rnek olarak gsterilebilir.
52
Yce Allah bu ayette, onlarn szlerindeki
irkinliin bykln gayet beli bir ekilde dile getirmektedir.
53
Yine u yet mnda
mbalaaya rnektir:

47
Sleyman b.Vehb Ktib, a.g.e., s.153-154; Tabne, a.g.e., s. 90.
48
Hutaye, Divnl-Hutaye, s.39; bn Manzr, Lisnul-arab, III, 223, Tabne, a.g.e., s. 92
49
bn Mlik, el-Misbh, s.230; Tabne, a.g.e., s. 92.
50
Nur, 24/40.
51
Mide, 5/64
52
bn Mlik, el-Misbh, s.230; bn Rek el-Kayravn, el-Umde, s. 652
53
bn Kuteybe, a.g.e., s.167.
14
, . ` ` , ` ' ` , ` , , ` - , , , , ` ` , ` ` ` - . , ` , , _ ` . , ` , _ .
Sizden, sz gizleyenle onu aa vuran, geceleyin gizlenenle gndzn ortaya kan
(Onun ilminde) eittir.
54
Burada, szn gizleyenle aklayann, gece gizlenenle gndz
aa kann ayn olduu ifade edilerek mbalaa yaplmtr.
55
Ancak yetteki mbalaa,
elbette ki kullar asndandr.
56

Peygamberimizin Rabbinden rivyet ettii u hads-i kuts de, bu konuda rnek
gsterilebilir: , ,` - ' ' , ` ` , ,` . . ` ` , . demolunun oru
dndaki her ameli kendisi iindir. Oru ise benim iindir, onun mkftn da ancak ben
vereceim. ; , ` ` - ` , , ` - ` , , ` . , ` = ' ~ , ` . ` _ _, ` :
Muhammedin can kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, orulunun az kokusu,
Allah katnda misk kokusundan daha gzeldir.
57
Bu hadiste iki mbalaa sz konusudur.
Birincisi; Yce Allahn oru ibadetini dierlerinin dnda tutarak kendisine izfe etmesi.
Hlbuki her amel Allah iindir. Burada ise, orucun ne karlmas onun sevabn ve
derecesini, mbalaa yoluyla ifade etmek iindir. Ayrca olaya kul asndan bakldnda,
burada sevabn bykl mbalaal bir ekilde vurgulanmtr. kincisi ise;
Peygamberimizin orulunun az kokusunu kokularn en gzeli olarak bilinen miskten daha
gzel olarak nitelemesidir. Ayrca hadiste mbalaa vezinlerinden ' vezninin kullanlmas
da, hem mecz hem de hakk mbalaay cem etmitir.
58
Tpk . :` _, , , ,` `
ehidin kan misk kokusu gibidir. szndeki mbalaa gibi.
59

Ayrca airin " , , , ` , _ = ` , ., = ' . ` , ` , ` , ` ~ , ` , ` , " Orada
yakndan inceleyen (mtehasss bakl) kiiler iin ltf bir elence yeri ve zarif manzaral bir
yer vardr. beyti de, buna rnek olarak verilebilir. Bu beyitte, tarif edilen yerden vgyle sz

54
Rad, 13/10.
55
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, s.654.
56
ez-Zerke, a.g.e., III, 53.
57
Buhr, Savm 9; Mslim, Sym 163
58
ehbeddn Mahmud Haleb, Hsn't-tevessl il snati't-teressl, s.235.
59
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 11-12.
15
edilirken, orann sadece elence yeri olduuyla iktifa edilmeyip, ayn zamanda latf
(mkemmel) bir elence yeri ( , _ = ., ) ve k ve zarif manzaral ( ` = ` , ' ` , ) bir zellie
sahip olduu vurgulanmtr. Hatta bununla da yetinilmeyip, oradaki gzelliklerin oray
yakndan inceleyen (mtehasss) kiilerin gzne hitap ettii vurgulanarak mbalaal bir
slup kullanlmtr. nk bir yeri inceleyen uzman kiiler, inceledikleri yerin ayp ve
kusurlarn dikkatli bir nazarla hemen kefederler.
60

Yine aadaki u beyit de, mnda mbalaaya rnek olarak gsterilebilir:
" , , ` , , ` - ` , ` ` - ` . _ ` ` = , " " Senin ona her bakn, onun yznn gzelliini
artrr." Yani sen ona ne kadar ok bakarsan bak, onun gzelliinde bir kusur bulamazsn.
61

Bu konuda yukardakilere benzer rnekler Kur'an'da pek oktur.
62

Mbalaa, " Sada Mblaa" ve "Vasfta Mblaa" olarak da tasnif
edilmitir.
63

A. SADA MBALAA ( - -,`=| , - - | , - ):
Mbalaa salar kullanlarak yaplan mbalaa eididir. Bu konuda geni bilgi,
tezimizin "Sarf lminde Mbalaa" balkl blmde verilecektir.
B. VASIFTA MBALAA ( | , - . = , | , - - ):
64

Herhangi bir eyi nitelerken yaplan mbalaa eididir. u yette olduu gibi:

60
Tabne, a.g.e., s.92.
61
Tabne, a.g.e., s.92.
62
bn Vehb, el-Brhn f vchi'l-beyn, s.71; Tabne, a.g.e., 92.
63
Suyt, el-tkn, II, 94; a.mlf., el-Mu'terekl-akran, I, 412; Tehnev, a.g.e., I, 200-201; Said Bilal Cndi, e-
mil, s.782; bn Ebil-sba, Zekiyyddin Abdlazm b. Abdlvhid b. Zafir bn Ebi'l-sba, Tahrr't-tahbr f
snati'-ir ve'n-nesr ve beyni iczil-Kurn, (thk. Hafn Muhammed eref), el-Meclisl-Al li-nil-
slmiyye, Kahire, 1963, s.321; A. Haimi, Cevhirul-Belaga, s.380; Abdlgani en-Nablusi, Nefahatl ezhr, s.
201-206.
64
es-Suyt, Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-tkn fi ulmil-Kurn, I, 121; a.mlf.,
Muterakl-akrn f iczi'l-Kur'n, I, 412; Tehnev, a.g.e., s.201.
16
".` _ ` ` ` ` , ` , , _, .`, ,` `, _ ` , " " Onun ya neredeyse kendisine ate demese
bile k verir."
65
Bu ayette, ate olmadan bile yan parlad ifade edilerek mbalaa
yaplmtr.
Ayrca, ". , - ` , _ - _ , _` - ` - ., ` -` , . , " " Onlar, deve ine deliine
girinceye kadar cennete giremeyeceklerdir."
66
ayeti de vasfta mbalaaya rnektir. Burada
inkrclarn asla cennete giremeyecekleri arpc bir ekilde vurgulanarak mbalaa
yaplmtr.
III. KABUL VE RED AISINDAN MBALAA ETLER
Bed' ilminde mbalaa, "Mbalaa-i makble" olarak da adlandrlr. Bu durum
makbul olmayan mbalaann da varlna iaret etmektedir. Makbul olmayan mbalaa ise,
gzel sz sanatlarnn iinde yer almaz.
67

Mbalaada vasf edilen nitelikler aklen ya mmkndr yahut imknszdr. Aklen
mmkn olan nitelikler ise, deten baz durumlarda mmkndr, baz durumlarda ise
imknszdr.
68
Bir baka ifadeyle, bir ey vlr veya yerilirken, o vasf, o kii iin ya vcip,
ya mmkn, ya mmten ya da mstehldir.
69
Bu zellikleri sebebiyle mbalaa, eitli trlere
ayrlm ve farkl ekillerde isimlendirilmitir. Bunun belirlenmesi zevk-i selimle alakal bir
durum olduu iin, farkl dnemlerde edebi anlay olarak ynelim ve grler farkl
olabilmektedir. Netice olarak mbalaa (vasfta mbalaa), makbul olup olmama ynnden
"Tebli", "rk" ve "uluv" olmak zere ksma ayrlr.
70


65
Nr, 24/ 35.
66
Arf, 7/40.
67
Saduddin Mesd b. mer et-Teftzn, el-Mutavvel erhu Telhsil-Mifthil-ulm, (thk. Abdlhamid
Hindv), Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2001, s. 665; ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-
Bed), s. 55; Tabne, a.g.e., s. 92
68
Mlik ed-Dmek, el-Misbh, s.231.
69
Ebul-Hasen Hzim el-Kartcin, Minhcl-ble ve sircl-deb, kinci Bask, Drul-Garbil-slm,
Beyrt, 1981, s.133; Yukarda geen Mstehl: Olmas mmkn olmayan ve tasavvur dah edilemeyen ey;
Mmten ise: Olmasa bile tasavvur edilebilen ey demektir.
70
el-Kazvn, el-zh, s.376; et-Teftzn, el-Mutavvel, s.665; ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), s.
13, 55; Seyyid Ahmed el-Him, Cevhiru'l-Bela, s.327; Ahmed Mustafa el-Mer, Ulml-bela, s.314;
Tabne, a.g.e., s.93; Tehnev, a.g.e., s.201; Habenneke, a.g.e., s.451; Ahmet Cevdet Paa, Belat- Osmniye,
kinci Bask, Matbaa-i Osmniye, stanbul, h.1299, s.164; M. A. Yekta Sara, a.g.e., s.183.
17
A. TEBL ( _, ,| ): ddia edilen vasf aklen ve deten mmkn ise buna "Tebl"
denir ve belgatiler nezdinde tebli, makbul mbalaa trlerindendir.
71
Bir baka ifadeyle,
var olan veya var olduu ifade edilen durum, akln kabul edebilecei bir konumda ise veya
var olduu gzle grlrse Tebl'dir.
72

Yce Allahn, ` , ,` .` , ` . ~ ,, ` , ` , ` , _ ,` - ' ` , ... ... Karanlk
stne karanlklar. nsan, elini karsa neredeyse onu bile gremez
73
yetinde olduu
gibi.
74

mru'l-Kays'n u sz teblie rnek olarak gsterilebilir:
" . , ` , ` , _ , ` - . _ ` , , ` . ` _ , . ` , ` "
" (O at, hzla koan) yaban kz ile yaban inei arasnda devaml hzla koup durdu. (Buna
ramen) bir damla ter dkmedi ve teriyle ykanmad. "
75

Bu beyitte air, bir atn yar meydannda yaban kz ve yaban ineinin peinden
kotuunu ve buna ramen hi terlemediini iddia ediyor. Bu durum aklen ve deten imknsz
bir ey deildir.
76

Mbalaa konusunda unu da belirtmek gerekir ki, Hz. Peygamberi verken yaplan
mbalaa, genel olarak aklen ve deten mmkn olan mbalaa trlerindendir.
77



71
el-Kazvn, a.g.e., s.376; et-Teftzn, el-Mutavvel, s.665; ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), s.13;
Ahmed Mustafa el-Mer, a.g.e., s.314; Habenneke, a.g.e., s.451; Ahmet Cevdet Paa, Belat- Osmniye,
s.164
72
bn Mlik, el-Misbh, s.231; M. A. Yekta Sara, a.g.e., s.184.
73
Nur, 24/40.
74
Seyyid Ahmed el-Him, a.g.e., s.327.
75
el-Kazvn, a.g.e., s.376; ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), s.13, 55-56; Mahmud Haleb, Hsn't-
tevessl il snati't-teressl, s.235; Nevzat H. Yank-Mustafa Kll-M. Sadi genli, Kur'n'n Esiz
Belgat(Telhs ve Tercmesi), stanbul, Huzur Yayn Datm, s.141; Hikmet Akdemir, Belat Terimleri
Ansiklopedisi, s. 250.
76
el-Kazvn, a.g.e., s. 376; bn Mlik, el-Misbh, s.231; Mahmud Haleb, Hsn't-tevessl, s. 235; el-Mer,
a.g.e., s.314; Habenneke, a.g.e., s. 451
77
bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve yetl-ereb, II, 12.
18
B. RK ( 3 - , ): ddia edilen vasf aklen mmkn, deten mmkn deilse,
buna "rak" denir.
78
Bu da tebli gibi makbul mbalaa trlerindendir.
79
Bir baka ifadeyle,
bir eyin var olduu hi grlmemi fakat onun var olmas aklen mmkn ise, rk adn
alr.
80

Amr b. Eyhem et-Talib'nin u sz buna rnek gsterilebilir:
81

" , ` , ` - _ , , . ` ` ` ` , - ` , . . "
" Biz komumuza, yanmzda bulunduu srece ikram ederiz. (Hatta) nereye giderse
biz de onun arkasndan gittii yere ikrammz gndeririz "
Bu beyitte ir, komusunun kendisinden bir ey talep etmemesine ramen, onun
peinden hediye ve ikramlar gndermeye devam ettiklerini iddia ederek mbalaa yapyor.
82

Bu durum, aklen mmkn olsa bile, deten (uygulamada) mmkn olmayan yani grlmemi
bir eydir.
83
Beytin sonundaki elif harfi ise, iba iindir. Kelimenin asl eklinde olup
"meyletti" anlamnda mazi fiildir.
84

rak baz durumlarda iinde hakikate yaklatran bir unsur (edat vs.) barndrabilir ki,
bu tr irak, iinde hakikate yaklatran bir unsur barndrmayan irak trne gre daha gzel
ve kabule yandr.
85

Mbalaann nc tr ise Gulvdr.

78
el-Kazvn, a.g.e., s. 376; et-Teftzn, el-Mutavvel, s. 666; bn Mlik, el-Misbh, s. 231; ed-Desk,
Hiyetd-Desk (lml-Bed), s.13, 55-56; Seyyid Ahmed el-Him, a.g.e., s. 327; el-Mer, a.g.e., s. 314;
Habenneke, a.g.e., s. 451
79
Ahmet Cevdet Paa, Belat- Osmniye, s. 164
80
bn Mlik, el-Misbh, s. 231; ; Abdlgan en-Nbulis, Nefehtl-ezhr al nesemtil-eshr f mehdin-
nebiyyil-muhtr, s. 206; M. A. Yekta Sara, a.g.e., s.184.
81
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, s. 652; Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 141; Abdlgan en-Nbulis,
Nefehtl-ezhr al nesemtil-eshr f mehdin-nebiyyil-muhtr, s. 247; Habenneke, a.g.e., s. 453.
82
Eb Hilal el-Asker, Kitbs-Snateyn, s.366
83
el-Kazvin, a.g.e., s.376; et-Teftzn, a.g.e., s. 666; Mlik ed-Dmek, el-Misbh, s.230-231; Nevzat H.
Yank ve arkadalar, a.g.e., s.141, 226.
84
Tehnev, a.g.e., I, 201; Hikmet Akdemir, a.g.e., s.250.
85
bn Mlik, a.g.e., s.232.
19
C. GULV ( , - | ): ddia edilen vasf, hem aklen hem de deten mmkn deilse, bu
tr mbalaaya Gulv denir. Bir baka ifadeyle, olduunu ya da olabileceini akln kabul
etmedii bir durum, Gulv olarak nitelendirilir.
86
Bazlar onu, frt diye de
isimlendirmilerdir.
87
Bazlar da rak ile ayn ey olduunu sylemilerdir.
88

Eb Nvs'n Hrun Reidi verken syledii u beyti, gulvve rnek olarak
gsterilebilir:
" , ' - . ' ` ` ` , - ` _ ` ` . - : ' = ` . _ ` , ` ` - "
" Sen irk ehlini korkuttun. yle ki, henz yaratlmam nutfeler (bile) senden korkar
oldu."
89
Bu beyitte ir, henz yaratlmam olan nutfelerin bile korkuya kapldn ifade
ediyor ki, bu durum hem aklen hem de deten mmkn olmayan bir eydir.
90

Gulv kavramna ilk defa yer vermi olan Kudme b. Cfer ise gulvv, bir eyin
herhangi bir sfatn, imkan dhilinde bulunmak artyla mevcut olann stnde artrmak ve
abartmak eklinde tanmlam ve bu konuda Nemir b. Tevlebin u beytini rnek
gstermitir:
` ` ` , ` - = _ ` , . , .` , , . . , , ` , ` , ` ,
Kollarn, bacaklarn ve boynunu kestikten sonra eer o klla vurursan, maktul
geip yere saplanr. Bir klcn yukarda anlatlanlar yapmas tabiat dhilinde olmakla
birlikte neredeyse olmas imknsz bir snrdadr.
91


86
el-Kazvn, a.g.e., s.376; bn Mlik, el-Misbh, s.231; ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), s. 13, 56;
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 18; Ahmed el-Him, a.g.e., s.327; el-Mer, a.g.e., s.315; Habenneke, a.g.e., s.
451; M. A. Yekta Sara, a.g.e., s.184; Hikmet Akdemir, a.g.e., s.251.
87
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, s.661
88
en-Nveyr, Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII, 149.
89
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s.60; Muhammed Ahmed b. Tabtab el-Alev, yru-ir (thk. Abbas
Abdsstir, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, s.53; Mahmud Haleb, Hsn't-tevessl, s.236; ed-Desk,
Hiyetd-Desk, s. 13, 56; Habenneke, a.g.e., s. 454
90
et-Teftzn, a.g.e., s.666; el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 20
91
Kudme b. Ca'fer, a.g.e., s. 214; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
20
Ayrca Kudme, makbul olmayan gulv trn ifade etmek zere kul-mmteni
( _ ` ` ` _ , ) tbirini kullanm ve bunu bir mana kusuru olarak ( .,` ,` ` ) grm
ve mmteni ile mtenkz tabirlerini aklamtr. Buna gre mtenkz, hem gerekte
hem de zihinlerde olmas tasavvur edilemeyen; mmteni ise, meydana gelmese bile,
olmas tasavvur edilebilen anlamlarna gelmektedir.
92

Yine airin, padiah verken syledii u sz de buna rnek gsterilebilir:
- , = ~ - _ , ~ . ` . , ` ' _ ` , , ` ` ,
. ` , . _ ` , , ` ' ` , , . ` , . - ` , , , ' ,, ' ` , - ` ,.
O Allahn halifesidir. Yaratklar iinde o Allahn glgesidir. Dnya onunla
korunur ve onunla rtnr. Cebrail veya Hzr gelse bile, dnya onun sultanlndan
bakasna raz olmaz.
93

Mbalaann ilk iki tr olan Tebli ve rk, makbul mbalaa trlerindendir.
94

Gulvve gelince, her gulv, gzel sz sanatlarndan saylamaz.
95
Bir baka ifadeyle,
Gulvvn bir ksm makbul bir ksm ise gayr- makbuldr.
96

Edipler, makbul saylan ulvvn ksma ayrldndan bahsederler
97
:
1. inde Hakikate Yaklatran Bir Unsuru Barndran Gulv:
98

Bu tr ulvvn iinde , ` gibi mukarebe fiilleri veya ` , gibi art edatlar bulunur.
Bu unsurlar sayesinde imknsz olan ey, mmkne dnr.
99
Yce Allah'n;

92
Kudme b. Ca'fer, a.g.e., s. 213-214; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
93
Enis Makdis, el-ttichtl-edebiyye fil-lemil-arab, Beyrut, 1967, s.27; Hatice Arslan, slm Edebiyat
Dergisi-Arap Edebiyat zel Says, Nisan-Mays-Haziran/38, stanbul, 2003, s.169.
94
et-Teftzn, a.g.e., s.666.
95
bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve yetl-ereb, II, 14.
96
bn Mlik, el-Misbh, s.231; el-Mer, a.g.e., s.315; el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 18
97
el-Kazvin, a.g.e., s.377; el-Mer, a.g.e., s.315; Hikmet Akdemir, a.g.e., s.251; Nevzat H. Yank ve
arkadalar, a.g.e., s.141-142, 227.
98
bn Mlik, el-Misbh, s.232; et-Teftzn, a.g.e., s.666; ed-Desk, a.g.e., s. 13, 56; Habenneke, a.g.e., s. 455
99
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 14.
21
, ` _ `, ` , `, . . , ` , ` , ` ` ` ` _ " Onun ya neredeyse kendisine ate
dokunmasa bile k verir "
100
, _ .` , . , ` . , ` , , ` , . Bu bulutlarn
imeinin parlts neredeyse gzleri alr.
101
ve ` - ' ,, ` , ` , ` , _ , ... (nsan),
elini karsa neredeyse onu bile gremez.
102
yetlerindeki , ` kelimeleri buna rnek
olarak gsterilebilir.
103
rnein, yukardaki yetlerde geen yan kendisine ate
dokunmadan yanmas aklen muhaldir. Ancak ` , lafz, onu hakkate yaklatrm ve bu
durum onu kabule yn klmtr. Yine, imein parltsnn gzleri almas, deten mmkn
olmasa da, aklen mmkn olan bir durumdur.
104
Yine airin u sz de buna rnektir
105
:
" , , ` , ` - ` , ` _ ` ` , ` ~ ' ` , . , ` , ` . _ , _ , "
" (O at) ayet arkada ayrlna rabet etseydi (arkadandan ayrlmaya raz
olsayd), hzndan dolay neredeyse glgesinden kard."
Aadaki beyitler de buna rnek verilebilir:
` , . . ` ` . _ ` , ' ` . : . = ` _ , . `
' , . ` . ` , ` , , ` , ` ` ' ` . ` , ,, ` , ` ,
Ufuklar bir insann emrinde alm olsayd, btn dnya ve ufuklar senin iin
alrd. nsanlar iinde inci bulunan sedefler gibidir. En parlak inci ise sensin.
106

Yine Hz. Peygamberi methederken irin syledii u sz gibi:

100
Nr, 24/35.
101
Nr, 24/43.
102
Nr, 24/40.
103
Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-Burhn f ulmi'l-Kurn (thk.
Muhammed Eb'l-Fazl brahim), kinci Bask, Drul-Marife, Beyrut, III, 53; bn Mlik, el-Misbh, s.233; et-
Teftzn, a.g.e., s.666; bn Rek, el-Umde, s.669; ed-Desk, a.g.e., s.13; Habenneke, a.g.e., s. 455
104
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 14, 18.
105
bn Mlik, el-Misbh, s.232; el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 18
106
Dvn- Tabatab, s.189; Hatice Arslan, a.g.d., s.170.
22
,` ` = . ' ` ` ` _ ' ' ,` -` , _ . ` , . ` . =` _ , _
Allahn seni tm mahlkta eli olarak gnderdiine, neredeyse rahimlerdeki
nutfeler bile hitlik eder. Rahimlerdeki nutfelere hitlik nispet etmek, elbette ki aklen ve
deten imknsz bir durumdur. Ancak beyitteki ` ifadesi, onu makbul gulv ksmna dhil
etmitir. Bununla beraber, Peygamberimiz (s.a.v.)in methedildii bir beyitte, rahimlerden ve
nutfelerden bahsedilmesi ise, edep noksanlna dellet etmektedir.
107

2. inde Gzel Hayallere Sevk eden Bir Unsurun Bulunduu ulv:
108

Bu tr ulvde, insanlar gzel hayallere sevk eden ifadeler yer almaktadr. Eb
Tayyib el-Mtenebb'nin u sz buna rnek olarak gsterilebilir:
" ` . , , ` , , , , ' ` , ` _ ` , . ` "
" (O atlarn) trnak ular, zerlerine o kadar ok toz balamtr ki, o tozun zerinde
komak isteseler mmkndr." Bu beyitte vasf edilen durum, aklen ve deten mmkn
olmayacak bir nitelie sahiptir. Ancak burada ho ve gzel bir hayal tasvir sz konusudur.
109

airin (Kad el-Fdl) gecenin uzunluunu vasf ettii u sz ise ulvvn ilk iki trne
(inde hakikate yaklatran bir unsurun bulunduu ulv ile inde gzel hayallere sevk eden
bir unsurun bulunduu ulv trne) rnek olarak gsterilebilir:
110

" `, - ` , ' . ` ` , ' ` , ` . ' - ' , ` ` ` . , ' ` , ` , , ` ` -' "
" Hayalimde yle canlanyor ki, gece karanlnda yldzlar yerlerine ivilenmi, gz
kapaklarm da kirpiklerimle onlara smsk balanmtr."
Bu, hem aklen hem de deten mmkn olmayan bir durumdur. Ancak burada gzel
bir hayl tasvir ve hakkate yaklatran bir unsur bulunmaktadr.
111



107
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 22.
108
et-Teftzn, a.g.e., s.666; ed-Desk, a.g.e., s. 13, 56; el-Mer, a.g.e., s.315; Habenneke, a.g.e., s. 455.
109
et-Teftzn, a.g.e., s.666; ed-Desk, a.g.e, s.13; bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve yetl-ereb, II,
19; Nevzat H. Yank ve arkadalar, a.g.e., s.227 (bkz. 148 no'lu dipnot).
110
et-Teftzn, a.g.e., s.666; ed-Desk, a.g.e., s.13, 57; el-Mer, a.g.e., s. 315.
111
et-Teftzn, a.g.e., s.667; el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 19.
23
3. inde aka ve Alay fadeleri Bulunan ulv:
112

mknsz mbalaalar kullanlarak yaplan bu tarz ulv iindeki aka ve alay
ifadeleri, olduka komik bir durum arz eder. rnein:
" ' ` ` , , . ` . , ` ` . ' ' _ ` , . . - . "
" Yarn imeye niyet etsem, dnden sarho olurum. Gerekten bu ok tuhaf! "
sz gibi.
113
phesiz ki byle bir sarholuk, hem aklen hem de deten muhaldir.
114
Ancak
aka, alay ve elence ynnden gzel bir beyittir.
115
Yine, airin u sz de buna rnek
gsterilebilir:
" : ' ` ` . , ` , - ` , . ' ` . ` ` . ` ` , ' . ` . _ ` ` . , ` , _ ` , . , = ` , "
" Ey bn Harb! Senin yle bir burnun var ki, (btn) burunlar ondan tiksinir. Sen
Kuds'te namaz klarken o (senin kocaman burnun) Kbe'yi tavaf eder."
116

Yukarda ifade edilen trn dnda yer alan gulvler, makbul olmaz.
117

IV. MBALAA HAKKINDAK GRLER
Cumhra gre mbalaa, gzel sz sanatlar ierisinde yer alr.
118
Bununla beraber,
Belgatin ihtilafl konularndan biri olan mbalaa hakkndaki grleri, ana balk altnda
toplayabiliriz:
119

1. Mutlak Olarak Reddedenler:
Mbalaa, olmas imknsz hususlar iermesi, dorunun ve hakikatin yolundan
sapmas ve arlk ifade etmesi sebebiyle szn ve cmlenin gzellikleri

112
et-Teftzn, a.g.e., s.667; ed-Desk, a.g.e., s.13, 57; el-Mer, a.g.e., s.316; Habenneke, a.g.e., s. 455.
113
Habenneke, a.g.e., s. 455.
114
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 20.
115
el-Mer, a.g.e., s. 316.
116
Akdemir, a.g.e., s. 252.
117
Ahmet Cevdet Paa, Belat- Osmniye, s.165
118
Ebbekr Muhammed b. Ali b. Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve gyet'l-ereb, II, 9.
119
ez-Zerke, el-Burhn f ulmi'l-Kurn, III, 55-56; el-Mer, Ulml-bela, s.313
24
( - ` ` ` - ` ` , ` ) ve faziletleri arasnda saylamaz.
120
nk en hayrl sz, her
trl arlktan (ifrat ve tefritten) uzak olan, gerei ve doruyu olduu gibi yanstan
szdr.
121
Bu gr savunanlara gre mbalaa, szn deerine uygun bir durum olmayp,
airin orijinal bir tema bulamaynn, acizliinin ve dndn istedii gibi ifade
edemeyiinin bir gstergesidir. Eer ir, meramn orijinal ifadelerle anlatabilmi olsayd,
abartl ya da muhal olan ifadelere bavurmazd. Dolaysyla, airin bu tr ifadelere
bavurmas, onun kusuruna delalet etmektedir.
122
Bu gr desteklemek iin Hasan b.
Sbit'in u sz rnek gsterilir:
123

, ` ` ` ` , ` , . , ` , ` . ` ' _ . , . ` , , . ` - `
, . ' ` , , ` , . ' ` . ` ' , ` , ` . `, ' ` ` ` .
" Hi phesiz iir, kiinin akldr ki, onunla insanlara zeksn ya da ahmakln
gsterir. Sylediin iirin (beytin) en iyisi ise, doru olarak sylediindir. "
2. Mutlak Olarak Kabul Edenler:
Mbalaa, belgatin en deerli bir unsuru olup " . - ` , , ` ` , ' ` , ` iirin (szn)
en deerlisi en yalan olandr " , ` ` - ' , ` . ` ' , ` ` , ' ,` ` iirin en gzeli (en hou),
gerek d olandr., ` ` , , -` ` ` ` ` , ` ' nsanlarn en (iyi) iri yalan iyi ve gzel
olandr. ve " ` , , _ , ( ' ` ` . ) ' . Szn en faziletlisi (en gzeli ,en hou) iinde
abart olandr " cmleleri de buna dellet etmektedir. Ayrca bu gr savunan kiiler,
Nbia ez-Zbynnin, En iyi ir kimdir? sorusuna, , _ ` : -` . , ` ` , , -` `

120
ez-Zerke, a.g.e., III, 55; Eb Abdullah Bedreddin b. Mlik ed-Dmek, el-Misbh fil-men vel-beyn
vel-bed, s.229; Habenneke, a.g.e., s.450
121
Saduddin Mesd b. mer et-Teftzn, el-Mutavvel erhu Telhsil-Mifthil-ulm, s.665; Mlik ed-
Dmek, el-Misbh, s.229; el-Mer, a.g.e., s.314.
122
Bekr eyh Emn, el-Belgatl-arabiyye f sevbihel-cedd, lml-bed, s. 27; Mlik ed-Dmek, a.g.e.,
s.229; bn Hicce el-Hamev, Hznet'l-edeb, s.225, II, 9-10; Ahmed Matlb, a.g.e., III, 183-184; Tabne, a.g.e.,
92-93; Yekta Sara, a.g.e., 184.
123
Mlik ed-Dmek, a.g.e., s.229; el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 9.
25
Yalan iyi ve gzel kabul edilen ve kts gldren eklinde cevap vermesini ve Hassan b.
Sbitin u beytinde yer alan ifadeleri, mbalaa asndan gsz bularak bu konuda onu
eletirmesini, delil olarak ne srmlerdir.
124
:
' ,` ` . - , ` , _ -' . ' ` - ` .` , = , ,` ' ,
Kulukta parlayan ziyafet kazanlar bizimdir. Kllarmz ise, bir imdat urunda
kan damlatr. Nbia, beyitte geen ifadeleri ynden eletirmitir.
125
lk olarak, ' ,`
yerine ` , denmesinin daha doru olacan ifade etmektedir. nk ` , kelimesi, ' ,`
kelimesine gre daha ok beyazlk ve parlaklk ifade eder. kinci olarak, . - yerine ` . -
ve ` ,` ,' yerine ,` ' gibi azlk bildiren oullarn kullanlmasn, nc olarak da, ,
yahut , ,` -, (sel gibi akar) yerine .` , = , (damlar) kelimesinin kullanlmasn eletirmi ve
, ` , _ -' . (kulukta parlar) yerine, , _ -' ` , (karanlk gecede parlar) denseydi daha
gzel olurdu demitir.
126

Bu gr savunanlar delil olarak, szn en deerlisi ve en gzeli olan Kur'n-
Kerim'de ve daha sonra da Hz. Peygamber'in hadislerinde mbalaaya yer verilmesini
gsterirler. Ayrca mbalaann inkr edilmesinin, tebih ve istire gibi bir ok gzel sz
sanatnn nemini de ortadan kaldracan ifade etmektedirler.
127
Btn bunlar, edeb sanatlar
ierisinde mbalaann vazgeilmez yerine iaret etmektedir.
128


124
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 62; Saduddin Mesd b. mer et-Teftzn, el-Mutavvel, s.665; bn Rek
el-Kayravn, el-Umde, s.649, 663; bn Mlik ed-Dmek, el-Misbh, s.229; el-Hamev, a.g.e., II, 9; el-Mer,
a.g.e., s.314; Habenneke, a.g.e., s. 450.
125
el-Hamev, a.g.e., II, 9
126
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 60-62; el-Hamev, a.g.e., II, 9; et-Teftzn, el-Mutavvel, s.665; bn Rek,
el-Umde, s.652; el-Kartcin, Minhcl-ble ve sircl-deb, s.134; Durmu, "Mblaa" md., DA,
XXXI, 425-426; Geni aklama ve Nbiann eletirilerine cevap iin bkz. Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s.
60-62
127
bn Rek, el-Umde, s.652; bn Malik , el-Misbh, s.230; ez-Zerke, a.g.e., III, 55; el-Hamev, a.g.e., II, 10;
Ahmed Matlb, a.g.e., s.184; Tabne, a.g.e., s.92-93; Bekri eyh Emin, a.g.e., s.28; Yekta Sara, a.g.e., s.184.
128
Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
26
3. Belli artlar Dhilinde Kabul Edenler:
Mbalaann hem makbul olan, hem de, merdud olan vardr.
129
Dolaysyla
mbalaa, imkn diresinin dna kmaz ve usulnce yaplrsa szn gzelliklerinden veya
gzel sanatlardan biri olma zelliine sahip olur, bu sebeple de ayplanamaz.
130
Bu gr
savunanlar, usulnce yaplan mbalaann sze deer kattn syleyerek, eletirilerini
mbalaann Gulv ve rk trlerine yneltirler.
131
Bunlara gre, mbalaay mutlak olarak
toptan reddedenler ve ayplayanlar hatal davranmaktadrlar. Kitaplarda mbalaa konusunun
Makbul Mbalaa bal altnda zikredilmesi de zaten, mbalaay mutlak olarak gzel
ya da irkin bulanlar reddetmektedir.
132
u bir gerektir ki, doruluun ve doru szn
deeri ve fazileti inkr edilemez. Ancak bununla beraber mbalaa da, deeri inkr edilemez
bir sanattr. Eer yle olmasayd, Kur'n'da buna yer verilmezdi. Bununla beraber mbalaay
mutlak olarak gzel bulanlar da isabetli davranmamaktadrlar. nk mbalaann
ksmlarndan olan ulv ve rkta, ifrat ve tefrit sz konusu olup, bir ey olduundan daha
yce yahut daha deersiz gsterilmektedir. Mademki ilerin en hayrls orta olandr, yleyse
sylenen szn de bu ilke istikametinde, ifrat ve tefritten uzak olmas en gzelidir.
133

Bu temel gr ierisinde tercihe ayan olan gr ise, nc grtr. Bu
gr savunanlara gre, mbalaa trlerinden Tebli ve rk makbul olup, ulv ise
yukarda da izah ettiimiz gibi, ancak belli artlar dhilinde makbul saylabilecek bir
trdr.
134
Bu son gr, ediplerin ve belgatilerin ounluunun kabul ettii bir grtr.
135

imdi de, kimi belgatiler tarafndan mbalaann bir eidi olarak nitelenen l
konusundan ksaca bahsedeceiz.
136



129
et-Teftzn, el-Mutavvel, s.665
130
Mahmud Haleb, Hsn't-tevessl, s.236; en-Nveyr, Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII, 125;
131
bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 10
132
ed-Desk, Hiyetd-Desk (lml-Bed), s.55
133
bn Rek, el-Umde, s.650;bn Mlik, a.g.e., s.230; Yahy b. Hamza el-Alev, et-Trz'l-mtezammin li-
esrri'l-belga (nr. M. Abdsselm hn), Beyrut, 1995, III, 119; el-Mer, a.g.e., s.314; Ahmet Matlb,
a.g.e., III, 184; Tabne, a.g.e., s.92-93
134
Tehnev, a.g.e., 202; Tabne, a.g.e., 92-93.
135
Ahmed Matlb, a.g.e., III, 185; Habenneke, a.g.e., s.450.
136
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, (thk. Muhammed Karkazn), s. 654.
27
V. L ( , -,, )
Szlkte "bir yerin en u ve en uzak noktasna ulamak" anlamna gelmektedir.
Nitekim bir kimse bir yerden uzaklatnda _ ` , ' ; maksadna sratle ulatnda
ise ,` ,` _ ` , ' denilir.
137
Edeb bir sanat olarak ise l; "Anlamn tamam olmasndan
sonra, szn (beytin) muhtevasn aklamak, pekitirmek, gzelletirmek veya abartmak
(mbalaa yapmak) gibi bir amala beytin sonuna ek bir kaydn getirilmesidir."
138
Bir baka
ifadeyle l, manas tamam olduu halde mbalaa gibi sze bir nkte ilave edip, sz
onunla bitirmektir.
139
Bir konuyu veya dnceyi tnb slubuyla anlatmann yollarndan
biri olan l, ounlukla tebihte, benzetmenin btn eleriyle tamam olmasndan sonra
onu gelitirip gzelletiren ve ona ayrnt katarak edeb bir abart salayan uygun bir kaydn
veya sfatn getirilmesi eklinde olur.
140

Yce Allahn u yetleri bu konuda rnek gsterilebilir:
.,` ,`, ` , ` - = ` ` - ' ` , .,` ` , ` , - , ` - ' . Yoksa onlar chiliye
idresini mi aryorlar? yi anlayan bir toplum iin, hkmrnl Allahtan daha gzel olan
kim vardr?
141
yette yer alan .,` ,`, ` , ksm aldir ve ayn zamanda fslaya
uygunluu salamaktadr.
142

` ,' . ` _ ` ` . , ` , , . ' , , ,` ` ... Arkalarn dnp giderlerken sarlara da

137
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 29; en-Nveyr, Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII, 138.
138
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r, s. 169; bn Mlik, el-Misbh, s.234; et-Teftzn, el-Mutavvel, s.228; smail
Durmu, "Itnb" md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1999, XIX, 217.
139
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 29; Akdemir, a.g.e., s.199.
140
tnb: Bir dncenin gereinden fazla szle ifade edilmesi anlamnda bir belgat (men) terimi. Bir baka
ifadeyle "maksad, allagelmi ibreden fazla ibre ile ifade etmee" tnb denir. Geni bilgi iin belaat
kitaplarna baklabilir. rnein; Bolelli, Nusrettin, Belgat, Beyn-Men-Bed limleri, Arap Edebiyat, nc
Bask, M FAV Yaynlar, stanbul, 2001, s. 275-299; Durmu, a.g.m., DA, XIX, 217.
141
Mide, 5/50.
142
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 30.
28
dveti duyuramazsn.
143
yetinin sonundaki ` , , , , ,` ` ksm, sz fsla ile sona
erdirmekte olup, ayn zamanda aldir.
144

l adn kullanmadan bu konuya ilk temas eden kii, Asma (.216/831)
145
olmutur.
O, kendisine sorulan "nsanlarn iinde en iyi air kimdir?" sorusunu, "Syledii sz ile, basit
manal bir beyti yce (gzel) bir konuma tayan, yahut deerli anlam olan bir beyti, (isterse)
ekledii sz ile deersiz klan, yahut da, kafiyeden nce sz bitmesine ramen, gerektiinde
beytin sonuna ilave yapabilendir" eklinde cevaplamtr.
146

Saleb de, " . ` , , ` . ` ' , Parlak beyitler " ad altnda, isim vermeden bu tre temas
etmitir.
147

Kudme b. Cfer le, eserinin " , : , ` ' ` , _ , _ , ` , . "
kafiyenin beytin muhtevas ile uyumu blmnde yer vererek, bu ismi ilk kullanan kii
olmutur. Ayrca o, bazlarnn li, tebl olarak isimlendirdiklerini de belirtir.
148

Htim ise, l yerine "Tebl" terimini kullanmaktadr.
149

bn Rek ise, ali kafiyelere has bir mbalaa tr sayar ve "Tetmm"
150
ile
aralarnda ok byk farkn olmadn belirtir. Eb Hill el-Asker de tetmm ile li ayn
mahiyette grr. Buna gre fazla ksm beyit sonunda ve fslalarda ise l, deilse tetmmdir
ve mblaa ya da te'kd bildirebilir. Ayrca bn Rek, li tanmlarken onun ` ,

143
Neml, 27/80; Rm , 30/52.
144
el-Hamev, Hznetl-edeb, II, 30.
145
Eb Sad Abdlmelik b. Kureyb el-Asma el-Bhil (.216/831): 122/740 ylnda Basra'da dodu. Basra dil
mektebinin nde gelen isimlerinden, iir ve ahbr rvsi, dil ve edebiyat limi. Asma hakknda geni bilgi iin
bkz. Sleyman Tlc, "Asma" md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1991, III, 499-500.
146
Kudme b. Cfer, a.g.e., s.170-171; bn Rek, el-Umde, s.655; Eb Hill el-Asker, Kitb's-Sn'ateyn,
s.122-124; en-Nveyr, Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII, 139; Durmu, a.g.m., DA, XIX, 217.
147
Sa'leb, Kavid'-i'r, s.72; Durmu, a.g.m., DA, XIX, 217
148
Kudme b. Cafer, a.g.e., s.169; bn Rek, el-Umde, s.654 (balkla ilgili 1 no'lu dipnot); en-Nveyr,
Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, VII,
149
Htim, Hilyet'l-muhdara, I, 155; bn Rek, a.g.e., 654; Durmu, a.g.m., XIX, 217.
150
Szn anlamn veya ifadeyi gzelletirmek amacyla tamamlayc bir unsur olarak getirilen ziyade lafzdr.
Sze mbalaa, zerfet ve gzellik vs. katmak iin yaplr. Itnab trlerindendir.
29
kelimesiyle olan ilikisini izah ederek, bir ey sratle uzaklatnda " ` ,' _ . ` _ "
tabirinin kullanldn belirtir. Buradan hareketle de, l yaparken airin mbalaada ar
gittiine ya da kafiyedeki ziyadelii ve gzellii artrmada sratlice hareket ettiine iaret
eder.
151

Kazvin ile ondan sonra gelen belgatilerin ou ve bediyye sahipleri ise, li bir
tnb tr olarak kabul etmilerdir.
152

l le lgili rnekler:
Hans ( . ` - )'nn (.24/645),
153
kardei Sahr' methederken syledii beyit:
" , ` , ' , ' ,` - . . , ' ` _ ' _ _ ` , ` ` ' "
" Klavuzlar (mritler) Sahr ile yollarn bulurlar. O (Sahr), zerinde ate bulunan
(yksek) bir da gibidir."
154
Bu beyitteki ' ` ` ` , Sanki o yksek bir dadr ifadesi,
maksad anlatmak iin yeterliyken, bu vgsn mbala ile sslemek ve kuvvetli bir l
ile pekitirmek iin " _ _ ' ` _ Onun zerinde ate vardr " ibaresini eklemi ve bylece
bu ifadeyle methinde le yer vermitir.
155

Pekitirme eleriyle yaplan tnab trnde de, bazen durumun korkunluunu tasvir
etmek iin mbalaya bavurulduu grlmektedir. rnek:
" ` , ` ` . ` ` , ,` , ` , - , ` , ... ..." " ...Tepelerindeki tavan zerlerine kt..."
156

Bu ayette her hangi bir tavann deil stlerindeki tavann kt vurgulanarak durumun

151
bn Rek, a.g.e., s.652, 654, 660-661; Eb Hill el-Asker, a.g.e., s.424; Durmu, a.g.m., XIX, 217.
152
el-Kazvin, a.g.e., s.301; Durmu, a.g.m., XIX, 217.
153
mm Amr Tmdr bint Amr b. el-Hris b. e-erd: Sahabeden olup, Ben Sleym Kabilesine mensuptur.
Araplarn en mehur kadn airi olarak bilinir. Hz. Peygamber'in: "Haydi Huns!" diyerek onu iir okumaya
tevik ettii rivayet edilir. iirlerinin ounu Cahiliye devrinde Mslman olmadan nce sylemi olup, kardei
Sahr iin sylenen mersiyelerden oluan divan gnmze kadar gelmitir.
154
Hans, Divn'l-Hans (nr.brahim Avazayn), Kahire, 1405/1985, s.51.
155
bn Rek, a.g.e., s.658; bn Mlik, el-Misbh, s.234; et-Teftzn, el-Mutavvel, s.228; el-Hamev, a.g.e., II,
31.
156
Nahl, 16/26
30
korkunluunu anlatmada pekitirme ve mbala ifade eden bir tnb esi ( ` ` , , ` , )
getirilmitir.
157

Bylece, Belagat lmi Asndan Mbalaa konusunu tamamlam bulunuyoruz.
Bundan sonraki blmde ise Sarf lmi Asndan Mbalaa bal altnda Mbalaal
sm-i Fil ve Mbalaa Vezinleri ile Mbalaa fade Eden Bablar konusu ele alnacaktr.

B- SARF LMNDE MBALAA ( = =| , - _ - - | , | = | )
158

Bu konu, yukarda da ksaca deindiimiz gibi, Siada Mbalaa ( ` , ` . , )
bal altnda da incelenmektedir.
159
Ayrca bu konunun, baz sarf kitaplarnda . , _ ` .
' ` , _ . ` . ` ` , . ' ` ` . ' ` , , ` . . ` . ` . ' ` . ` gibi
balklar altnda incelendiini de grmekteyiz.
160

Sarf ilmi asndan mbalaa konusuna gemeden nce, Belagat ilmindeki mbalaa
ile sarf ilmindeki mbalaa arasndaki ilikiyi ksaca izh etmekte fayda gryoruz. Mny
gzelletiren sz sanatlarndan biri olarak nitelendirilen belagat ilmindeki mbalaada, sarf
ilmindeki mbalaa vezinlerinden istifade edilmekle birlikte, bunun ok daha tesinde, sarf
ilminde bulunmayan ve insan geni hayallerin ufuklarnda dolatran zengin sluplar
mevcuttur. Bu ynyle belagattaki mbalagann, sarf ilmindeki mbalaadan daha geni
kapsaml olduunu ifade edebiliriz.
161



157
Durmu, "Itnb" md., DA, XIX, 219.
158
Bekri eyh Emin, el-Belat'l-Arabiyye (lml-Bed), s. 40.
159
Suyt, el-tkn, II, 94; Suyuti, el-Mu'terekl-akran, I, 412; Tehnev, Kefu stlahtil-fnn vel-ulm, I,
200-201; Muhammed Said sbir - Cneyd, Bilal, e-mil mucem f ulmil-lgatil-arabiyye ve
mstalahtih, kinci Bask, Drul-Avde, Beyrut, 1985, s. 782; bn Ebi'l-sba', et-Tahrir, s.321; A. Haimi,
Cevhirul-Belaga, s.380; Abdlgani en-Nablusi, Nefahatl Ezhar, s.201-206; Habenneke, a.g.e., 455.
160
George Mitri Abdlmesih, el-Hall: Mucem Mustalahti'n-nahvi'l-Arab, Mektebet Lbnn, s.75.
161
Bekri eyh Emin, a.g.e., s.40.
31
I. MBALAALI SM- FL ( - , = - - | , - )
Mbalaal ism-i fil, fiilden tretilen (tremi) isimlerden biri olup, sm-i filin
iaret ettii mny ziyadeletiren lafzlardr.
162
Bir baka ifadeyle mbalaal ism-i fil,
bir varlkta bir niteliin ar derecede bulunduunu gsteren, sls mcerred ve genellikle
de mteadd fiilden treyen (mtak), sfat cinsinden isme denir.
163
Bu kalp, bir ii sk sk
yapan veya bir zellii oka gsteren bir kimseyi veya bir durumu ifade etmek iin
kullanlr. Bu, ism-i failin abart ya da devamllk ifade eden ekli olup, bir fiilin normalin
zerinde (abartl bir ekilde) meydana geliini ifade eder.
164
Mbalaa Vezinleri ise, ism-i
fil nevinden bir takm sfatlardr ki, mnlarnda mbalaa ve okluk ifade ederler. Bu
sebeple de onlara, . , _ ` veya ' ` , , ` gibi isimler verilmitir.
165
Bir baka ifadeyle
bunlar abartma, arlk ve bir iin ok yapldn belirten isim kipleridir.
166

Mbalaal ism-i filler, Allah iin kullanldklarnda sfat, insanlar iin
kullanldklarnda ise mbalaa veya lakap olurlar. nk bu vezinler aslnda kemle dellet
eder.

Eer nitelenen eyde bu keml yoksa -ki insanlarda mutlak mnda keml vasflar

162
Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, s.34; Mustafa Galyin, Cmiud-drsil-arabiyye, I,
198; George Mitri Abdlmesih, el-Hall: Mucem Mustalahti'n-nahvi'l-Arab, s.75; Rc Esmer, el-Mucem'l-
mufassal f ilmi's-sarf, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, Birinci bask, 1993/1414, s.294
163
Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, Khire, Birinci Bask, Mecmal-lgatil-Arabiyye, 2003/ 1424,
IV, 175
164
Sbeveyhi, Ebu Bir Amr b. Osman b. Kanber el-Hris, Kitbu Sbeveyh, (thk. Abdsselm Muhammed
Hrn), kinci Bask, Mektebet'l-Hanc, Kahire, 1977, I, 56; Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid b. Abdlekber
el-Ezd el-Mberred, el-Muktedab (thk. Muhammed Abdlhlik Udayme), lem'l-Ktb, Beyrut, 1963, II,
113; Tehnev, a.g.e., s.200; Bekri eyh Emin, a.g.e., s.40; Abbas Hasan, en-Nahvul-vf, nc Bask,
Drul-Marif, Kahire, 1973, III, 257; Ebu'l-Ksm Abdurrahman b. shak ez-Zeccc, Kitb'l-Cmel fi'n-Nahv
(thk. Ali Tevfik b. Hamed), Drdnc bask, Messeset'r-Risle, Beyrut, 1988/1408, s.92; Rc Esmer, el-
Mucem'l-mufassal f ilmi's-sarf, s.294; Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab,
Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992, II, 925-926; George Mitri Abdlmesih, Mucem
mustalahtin-nahvil-arab, s.75; Germanos Ferhat, Mucem ve dirst fin-nahvil-Arab: Bahs'l-Metlib f
lmi'l- Arabiyye, Mektebet-i Lbnan, s.44-45; Muhammed Antk, el-Muht f asvti'l-Arabiyyeti ve nahvih ve
sarfih, Dru'-arki'l-Arab, Beyrut, nc bask, II, 242; Abdlgan Dekr, Mucem'l-kavidi'l- Arabiyye
fi'n-nahvi ve't-tasrf, kinci bask, Dru'l-Kalem, Dmek, 1993/1414, s.427; Muhammed Esad Ndir, Nahv'l-
lati'l- Arabiyye, Mektebet'l- Asriyye, Beyrut, s.141-143; Habenneke, a.g.e., s.456; Mehmed Zihn, el-
Mntehab ve'l-Muktedab f kavidis-sarfi ve'n-nahv, Drdnc bask, Marifet Yaynlar, stanbul, 2000, s.296.
165
M. Esad Ndir, Nahv'l-lati'l- Arabiyye, s.141; Mustafa Galyin, a.g.e., I, 198; Muhammed Antk, el-
Muht, II, 242; Red b. Abdullah b. Mihil el-Hr el-Lbnn ertn, Mebdil-Arabiyye fis-sarf ven-nahv,
Dokuzuncu bask, Beyrut, el-Matbaatl-Katolikiyye, 1960-1963, IV, 73; Mehmed Zihn, el-Mntehab, s.296;
Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, s.34.
166
Nusrettin Bolelli, Arapa Dilbilgisi Nahiv-Sarf ve Terimleri, Birinci Bask, Yasin Yaynevi, stanbul, 2006,
s.589.
32
bulunmaz- o zaman mbalaa yaplm olur. Aksi durumda yani keml sfatlar sz konusuysa,
mbalaa deil, hakikat ifade edilmi olur.
167

Mbalaal ism-i fil, devamllk ifade etmesi ynnden sfat- mebbeheye
benzemektedir. nk, mevsufta bulunan sfatn geici olduunu ifade eden ism-i fil,
mbalaal ism-i fail ekline dntrldnde anlama abart ve sfat- mebbehe gibi
sreklilik kazandrlm olur. Bununla birlikte, baz mbalaa vezinleri sls mastarlarla, bir
ksm ism-i letlerle, bir ksm da ism-i filin mfred ve cemi salaryla benzerlik arz
etmektedir. leriki sayfalarda buna dair rneklere yer verilecektir.
A. MBALAALI SM- FLN TRETL
Mbalaal ism-i fil, yukarda da deindiimiz gibi, fiilden tretilen (mtk)
isimler grubundandr ve nce harfli (sls), ekimli (mutasarrf) ve geili (mteadd) fiil
kknden ism-i fil sgasna; oradan da mbalaa sgasna aktarlarak elde edilir.
168
Bilindii
gibi sm-i fil (etken orta), biztih karne olmakszn (mcerred olarak) kemiyet ya da
keyfiyet bakmndan azlk ya da oklua dellet etmez. Ancak mbalaa vezinleri,
isimlendirmeden de anlalaca gibi, biztih okluk ve abartya dellet eder. Bu sebeple
okluk ya da mbalaa bildiren bir durum olduunda, ism-i fil vezni, mbalaa veznine
evrilir.
169

rnein meyve yetitiren bir ahstan bahsediyorsak , ` _ _ _ . Falanca
meyve eken biridir. deriz. Ancak meyve yetitirme iini oka yapan bir kiiden
bahsedeceksek o zaman, ` _ _ . , ` _ Falanca oka meyve eken biridir. deriz.
Yine ilmin faydal olduunu ifade edeceksek ` _ ` , lim faydaldr. deriz. Ancak
amacmz ilmin ok faydal olduunu vurgulamaksa, o zaman ` _ ` , lim ok

167
Bekri eyh Emin, a.g.e., s. 40; Habenneke, a.g.e., s. 456
168
Abbas Hasan, en-Nahvul-vf, III, 257-258; Muhammed Slim Muhaysin, Tasrfl-efl vel-esm f davi
eslbil-Kurn, Beyrut, Drl-Kitbil-Arab, 1987, s. 368; Fud Hanna Tarz, el-tikk, Beyrut, Mektebet
Lbnan, 2005, s. 184
169
Abbas Hasan, a.g.e., III, 257-258; Muhammed Slim Muhaysin, Tasrfl-efl vel-esm f davi eslbil-
Kurn, s. 368; Fud Hanna Tarz, el-tikk, s. 184; Nusrettin Bolelli, Arapa Dilbilgisi Nahiv-Sarf ve
Terimleri, s. 589
33
faydaldr. deriz. Kt niyetli bir kiiyi nitelendirirken, ism-i fil kalbnda ` - deriz. Eer
bu kii, kt niyetinde ar giden ve bu ii kindarlk boyutuna tayan hain bir kimse ise, o
zaman mbalaa veznini kullanarak ` , - deriz. Netice olarak yukarda zikredilen ` _` _ _ ,
` _ ve ` , - kelimeleri iin oka yapldna ve mbalaaya dellet ederler.
170

B. MBALAALI SM- FLN VEZNLER
. ` . ` ' ' ` , _ . ` ` ' . ,` ` . ` _ , . . / ` , ` , '
ounlukla sls ( harfli), mutasarrf (ekimli) ve mteadd (geili) fiillerden
tretilen mbalaa vezinlerinin bir ksm kys (kurall), ounluu ise semdir (kuralsz,
iitmeye dayaldr.)
171
Bunlarn en mehurlar ise, be adet kys (kurallara uygun olarak
tretilen) vezinlerdir.
172

III. MBALAA FADE EDEN VEZNLER
A. KIYS VEZNLER ( v _ . | , = , - )
Bunlar, ( ` . ` . , . . , ) vezinleridir.
173

- ( ,- ) VEZN: ( mennesi: - |- )
En ok kullanlan mbalaa veznidir. Bu vezin hricindeki dier vezinler mteadd
(geili) fiillerden tretilirken, bu vezin hem mteadd (geili) hem de lzm (geisiz)

170
Abbas Hasan, a.g.e., III, 257; Ali Crim-Mustafa Emin, en-Nahvl-vzh, I, 71; Fud Nime, Mlahhas, s.
34.
171
Esad Ndir, Nahv'l-lati'l- Arabiyye, s.141; Mehmed Zihn, el-Mntehab, s.297; George Mitri
Abdlmesih, el-Hall: Mucem Mustalahti'n-nahvi'l-Arab, s.75; Rc Esmer, el-Mucem'l-mufassal f ilmi's-
sarf, s. 294.
172
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 56; Abbas Hasan, a.g.e., III, 258; Fud Nime, a.g.e., s.34; Fud Tarz, a.g.e., s. 184;
Muhammed Slim Muhaysin, a.g.e., s. 368; Bolelli, a.g.e., s. 589.
173
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 56; Esad Ndir, a.g.e, s. 141; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Abbas Hasan, a.g.e., III,
258-259; Ebul-Hasen Ali b. Mmin b. Muhammed b. Ali bn Usfr el-bil, erh-u Cmeliz-Zeccc, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, II, 15; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 175; Abdlgan Dekr,
Mucem'l-kavidi'l- Arabiyye fi'n-nahvi ve't-tasrf, s. 427; Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-
nahvil-arab, II, 925; Fud Nime, a.g.e., s. 34.
34
fiillerden tretilmektedir.
174

rnekler:
175

ok balayan : ` _
Hilekr (ok hile yapan) : ` `
ok glen : . ` - `
ok bilen : `
ok rzk verici : _ ` _ `
ok veren, balayan : , ` ` .
ok tevbe eden / kabul eden : ` , ` .
ok gl, mutlak g sahibi : - ` ` _
ok yalan syleyen : ` .
ok emreden : ' ` ` _
ok baskn gelen, kahredici : ` , ` _
oka toplayan, toplayc : - ` ` _
ok faydal : ` _
oka engelleyen, men eden : ` _`

174
Esad Ndir, a.g.e., s.141; Abbas Hasan, a.g.e., III, 262; George Mitri Abdlmesih, el-Hall, s. 75; Rc
Esmer, el-Mucem'l-mufassal, s. 294 (2 nolu dipnot); Eml Bed Yakub, Muceml-evznis-sarfiyye, Beyrut,
leml-Ktb, s. 129; Fud Hanna Tarz, a.g.e., s. 184.
175
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 56-58; el-Mberred, el-Muktedab, II, 113; Mehmed Zihn, el-Mntehab, s. 297-298;
Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 175; Fud Nime, Mlahhas, s. 34; Germanos Ferhat, Mucem ve
dirst fin-nahvil-Arab: Bahs'l-Metlib f lmi'l- Arabiyye, s.45; Habenneke, a.g.e., s. 456; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s. 75; Eml Bed Yakub, Muceml-evznis-sarfiyye, s. 129; Rc Esmer, a.g.e., s. 294.
35
ok ien : ` .` , ( .` , ' ` ' )Bala gelince, ben
onu ok ierim sznde olduu gibi.
176

Bu vezindeki birok kelime, sanat sahiplerini ifade etmek iin nisbet sgas (isim ya
da meslek) olarak kullanlmaktadr.
177
rnekler:
Sarraf, kuyumcu : . ` , `
Pilot : ~ ` , ` _
Kasap : - ` , ` _
Cerrah, operatr : - ` , ` _
A : ~ ` ` _
Ekmeki : - ` ` _
ifti : ` _
Hamam : - ` `
Hamal : - `
Berber : - `
Dalg : ` ` _
Demirci : - ` `
Kmrc : ` - `

176
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 57; el-Mberred, el-Muktedab, II, 113; Ebul-Hasen el-bil, erh-u Cmeliz-
Zeccc, II, 17; Abdlgni Dekr, Mucem'l-kavidi'l- arabiyye, s.427; Azze Fevvl, el-Mucemul-mufassal
fin-nahvil-arab, II, 925.
177
Mehmed Zihn, el-Mntehab, s.298; Abbas Hasan, a.g.e., III, 269; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-
la, IV, 175.
36
Marangoz : ` _` -
Sucu : .
Kapc : ` .` , ,
Satc : , ` _` ,
Bu vezinde olan kelimelerin bir ksm, isimden tremi de olabilir.
178
rnekler:
Deveci : - `
Kmrc : ` - `
Kei sahibi : ` ` _
` vezninde olan baz kelimelerin sonuna getirilen " te " () harfi, te'ns (diilik) iin
deil, te'kd ve mbalaa iindir. Bu "te" harfine "harf lil-mbalaa" ( - ` , ` ` ) denir.
" . ` , . , " gibi.
179
Bu sebeple ( , ' ` ., ' ) rneklerinde de
grld gibi hem mzekker, hem de mennes iin ortak kullanlrlar.
180
Ancak Sft-
lhiye sz konusu ise " " harfi getirilmez. ` ` ` , ., . ` _ ` ., . ` ` _ ` ` , ., vb.
kelimelerde olduu gibi.
181


178
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 297.
179
George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s.75; Red b. Abdullah b. Mihil el-Hr el-Lbnn ertn, Mebdil-
Arabiyye fis-sarf ven-nahv, IV, 73; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 175; Germanos Ferhat,
Mucem ve dirst fin-nahvil-arab: Bahs'l-Metlib f lmi'l- arabiyye, s. 45; George Mitri Abdlmesih,
a.g.e., s. 75; Mustafa Meral rt, Arapa Dilbilgisi: Sarf, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, kinci bask, stanbul, 1997, s. 65, 472.
180
Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab, II, 926.
181
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 297; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45.
37
Yine ` vezninde olan baz kelimelerin sonunda yer alan " te " ( ) harfi, `
vezninin oul halini ifade eder. rnein: ` - : (Deveciler), ` : (Katrclar),
` - _ : (Eekiler) gibi.
182

- ( - ) VEZN:
183

ok dikkatli, uyank : - ` _
ok yiyen, obur : ` , ,
ok mark, azgn : ` , = ,
ok zor, etin : ` , ( , ` , ` ` ,, .,` , , . ... ) Kfirler:
Bu ok etin bir gndr! derler.
184

ok mark : ` , ' ( ` , ' ` . ,` , . ... Bilakis o, ok
yalanc ve marn biridir.
185
)
` _ - _ . , -` ` ` , ` , . ` _ . . _,` ' Zarar vermeyen eylere
kar (bile) ok dikkatli ve tedbirli (davranyor). (Ancak bu durum) onu kaderden kurtarc
deildir.
186
iirindeki ` _ - kelimesi ve ` ' _ ' ` , , ` , ` , ` - - _ .` , ., , ` ,` ,

182
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 297.
183
Sbeveyhi, Kitbu Sbeveyh, I, 57; el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Abdlgan Dekr, Mucem'l-kavidi'l-
Arabiyye fi'n-nahvi ve't-tasrf, s. 427; Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab, II, 925;
Habenneke, a.g.e., s. 456; George Mitri Abdlmesih, el-Hall: Mucem Mustalahti'n-nahvi'l-Arab, s. 75; Rc
Esmer, el-Mucem'l-mufassal f ilmi's-sarf, s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 185-186; Muhammed Slim Muhaysin,
a.g.e., s. 369, 373; Eml Bed Yakub, Muceml-evznis-sarfiyye, s. 129.
184
Kamer, 54/8.
185
Kamer, 54/25.
186
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 58; el-Badd, Abdlkadir b. mer, Hiznetl-edeb ve lbbu lbbi lisni'l-arab,
(thk. Abdsselm Muhammed Hrn), kinci Bask, el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb, Kahire, ts., III,
456; bn Manzr, Lisnl-arab, IV, 176 ( -= ); el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Abbas Hasan, en-Nahvul-
vf, III, 259.
38
Onlarn benim namusumu lekelendirmek istedikleri haberi bana geldi. (Bunu hi
nemsemiyorum, nk) onlar (n bu konudaki szleri), Krmileyndeki eek spalar (nn
anrmas gibi) dir.
187
iirindeki , kelimesi de vezninde mbalaa ifade eder.
188

` _ , (sevinli) kelimesinde olduu gibi, bu vezin ayn zamanda sfat- mebbehe ile
ortaktr.
189

- ( ,, - ) VEZN: ( mennesi: - |, - )
190

ok yiyen, obur : ' , ( . ` _ )
191

ok sabrl : . ` ` _,
ok cahil : - ` , ,
ok doru szl : . ` ` ,
ok arbal : , ` _,
ok kindar, kinci : - ` ,
ok efkatli : _ ` , `
ok yalanc : ` .,

187
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 58; el-Badd, Hiznetl-edeb ve lbb lbbil-Arab, III, 464; el-Mberred, el-
Muktedab, II, 114; Abd Ali Hseyin Salih, en-Nahvl-arab menhec fit-teallmiz-zt, Drl-Fikr,
Amman, Birinci Bask, 2001/1421, s.556; ( Beyitte geen Krmileyn, Tayyi Dandaki suyun addr.)
188
Muhammed Esad Ndir, a.g.e., s.142; ez-Zeccc, Kitb'l-Cmel fi'n-Nahv, s.93; el-bil, erh-u
Cmeliz-Zeccc, II, 19-21; Abdlgan Dekkar, Mucem'l-kavidi'l- Arabiyye fi'n-Nahvi ve't-Tasrf, s.427-
428; Azze Fevvl, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab, II, 925.
189
Abdullah Emn, el-tikk, kinci Bask, Kahire, Mektebetl-Hanc, 2000, s. 269; Fud Tarz, a.g.e., s.186
190
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 57; el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV,
175; Abdlgan Dekr, a.g.e., s.427; Azze Fevvl, a.g.e., II, 925; Habenneke, a.g.e., s.456; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s.75; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Fud Tarz, a.g.e., s.184-185; Slim Muhaysin, a.g.e., s. 369;
Eml Bed Yakub, a.g.e., s. 129
191
Mustafa Galyin, Cmiud-drsil-arabiyye, I, 198
39
ok uyuyan : ` , ` ,
ok gayretli : ` , ` _,
ok glen : . ` - ` ,
ok cesaretli : - ` ` _,
ok balayc : ` _,
ok seven : ` ,` ,
. _ ` .,` , . _ _ Ali, kfirlerin boynunu oka vurandr.
cmlesindeki ` .,` , . kelimesi
192
ve _,` ,` .,` . . , - , ,` - ` -, . ok acele
edene rahat, ok fkelenene huzur yoktur. cmlesindeki ,` - ve .,` . kelimeleri
de ,` vezninde mbalaa ifade eder.
193

` , vezni bazen, mbalaal ism-i filin dnda bir isim olarak, ism-i mefl
manasnda da kullanlabilir.
194
rnek:
Peygamber, eli : _ ` ,
Temizlenmi : ~ ` , ` _,
Koca kar : ` - ` _,


192
Abd Ali Hseyin Salih, en-Nahvl-arab menhec fit-teallmiz-zt, s. 556.
193
Ali Crim-Mustafa Emin, en-Nahvl-vzh, I, 74.
194
el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 175
40
Ayrca baz isim, sfat ve mastarlar da bu vezinde gelmektedir.
195
rnek:
Kabul etmek (mastar) : ` ,
Uysal (sfat) : ,
Tts (isim) : , ` - ` _,
Kahvalt (isim) : ` _, =
,` vezninde gelen bir kelime, anlamnda ise, o zaman mzekkeri ve mennesi
ortak kullanlr. ,` ` -,`, (Bekar Yuhanna) ve ,` ` ,,` , (Bkire Meryem) rneklerinde
grld gibi. Ancak bu durum, nitelenen ey (mevsf) marife (bilinen) ise geerlidir. Eer
mevsf, bilinen bir kii deilse, o zaman mennesin sonuna kapal te ( ) harfi getirilir.
,` , ` - _ (bekar bir adam) ve ,` , ' ,` (bkire bir kadn) rneklerinde olduu gibi.
196

,` vezni, ,` anlamnda ise, nitelenen ey (mevsf) ister mrife, ister nekre
olsun, mzekker ve mennes iin ayr kullanm sz konusu olur. Bir baka ifadeyle, mennes
olan kelimenin sonuna tenis tesi ( ) getirilir: ,` _ ` - _ (bir erkek eli) ve ,` _ ' ,` (bir
kadn eli) rneinde olduu gibi. Buradaki ,` _ ve ,` _ kelimeleri, ` ,` (gnderilen, eli)
anlamndadr.
197


195
Mehmet Zihni, a.g.e., s.299
196
Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s.44; Eb Muhammed Cemleddin Abdullah b. Yusuf
bn Him en-Nahv, Evdahul-meslik il elfiyyeti bn Mlik, Drul-Cl, Beyrut, IV, 287.
197
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s.44; bn Him en-Nahv, Evdahul-meslik
il elfiyyeti bn Mlik, IV, 287-288.
41
- ( , - ) VEZN: ( mennesi: - , - )
198

Bu vezin ayn zamanda sfat- mebbehe veznidir. Ancak mbalaal ism-i filde
sfat- mebbeheye gre bir arlk sz konusudur. Yine bu vezindeki kelimelerin mz fiili,
genellikle ` kalbdr ve bu kelimeler ounlukla ahlk ya da yaratlla ilgili vasflarla
ilgilidir. ( ` , den ` < , ; _` dan ` _, ; ` , den ` ., , ; ` , ~ den ` ., , ~ kelimelerinde
olduu gibi.)
199
, . , ve , - _ gibi bablardan gelen kelimeler ise, buna ilhk
edilmitir.
200
Ayrca bu vezindeki kelimeler Yce Allah'n sfat olduunda mbalaa sas
olur.
201

ok iyi bilen : ` ,, .` ,, _` , , = , Allah her eyi
bilendir.
202

ok cmert : , ` < < , :` , , , ` , . ` ,', ', . Ey
insan! hsan bol (olan) rabbine kar seni aldatan nedir?
203

ok acyan, esirgeyen : _ - ` ,, ` ,, -` , ` ,, , ,` , . O, mutlak g
sahibidir, ok esirgeyicidir.
204

ok iyi iiten : ` _, . ' ` _, :` . phesiz sen,

198
Sbeveyhi, el- Kitb, I, 56; el-Mberred, el-Muktedab, II, 113; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 175;
Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 427; Azze Fevvl, a.g.e., II, 925; Habenneke, a.g.e., s. 456; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s.75; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Eml Bed Yakub, a.g.e., s. 129; Fud Tarz, a.g.e., s. 185;
Slim Muhaysin, a.g.e., s. 369.
199
el-Mberred, el-Muktedab, II, 115; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 178; Fud Tarz, a.g.e., s. 186
200
el-Mberred, el-Muktedab, II, 115
201
Slim Muhaysin, a.g.e., s. 372-373; Bu konuda geni aklama tezimizin nc blmnde Esm-i
Hsndaki Mbalaa Vezinleri bal altnda yaplacaktr.
202
Bakara, 2/282.
203
nfitr, 82/6.
204
Rm, 30/5.
42
duy hakkyla iitensin.
205

ok gzel, benzersiz : , ` _, , ` ` _, , ` _ . , . . O, gklerin ve
yerin esiz yaratcsdr.
206

. ,, ` ,` ` ' . ' _` ` ` ` ` ,` ,` - ' , ki gen kz: Biri tpk
hilal gibi, dieri ise dolunaya benziyor.
207
cmlesindeki ,, kelimesi de, , vezninde
mbalaadr.
208

, veznindeki baz kelimeler, ism-i mefl manasnda bir isim olarak da
kullanlmaktadr. rnek:
209

Talanm : ` ,, - _ ( ,` -` , )
ldrlm : , ( ` , )
Yaral : - , ` _, ( ` - ` , ` _, )
Esir, tutsak : ' ` _ ( ' ` ` _, )
Sevgili : - ` ., ( ` - ` , ` . )
Kovulmu : ~ , ` , ( = ` , ` , )
Bu vezinde olan baz kelimeler, ism-i fil manasnda bir isim olarak da
kullanlmaktadr.

205
l-i mrn, 3/38.
206
Bakara, 2/117.
207
Abdullah b. Kays, el-Maksidn-nahviyye, III, 542.
208
Esad Ndir, a.g.e., s. 142; Abbas Hasan, a.g.e., III, 259; Abdlgan Dekr, a.g.e., s.427; Azze Fevvl,
a.g.e., II, 925.
209
Mehmet Zihni, a.g.e., s.299; Abdlgan Dekkar, a.g.e., s. 427; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 178;
Germanos Ferhat, a.g.e., s.43; Fud Tarz, a.g.e., s. 185.
43
rnekler:
210

iten, duyan : ` _, ( ` _ anlamndadr.)
ahit olan, gren : , ` , ( ` anlamndadr.)
Her eye gc yeten : ` ,, ( ` _ anlamndadr.)
Elem verici, ac : ' ` ,, ( ` , ` ,` anlamndadr.)
(Her eyi) bilen : ,, ( ` , anlamnda olup Kuranda her iki
kelime de Yce Allah nitelemek iin kullanlmtr: ,` , .` , ` , ... ... (O
Allah) gayb da grnen lemi de bilendir
211
yeti ile; ` ` , ` ,, = , . Allah,
takv sahiplerini bilir.
212
yetinde olduu gibi.)
213
, , ,` , = ` ` - . Allah
bize yeter, O ne gzel vekildir
214
yetindeki , , kelimesi de, - (koruyan) anlamnda
ism-i fil mnsndadr.
215

, vezni, ism-i fil anlamnda kullanldnda, mennesinin sonuna kapal te ( )
harfi gelir. Bir baka ifadeyle mzekker ve mennes kalb te ( ) harfi ile birbirinden
ayrlr. ` - _ ` _ . (yardm eden adam) ve _ . ' ,` (yardm eden kadn) rneklerinde olduu
gibi.
216


210
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 178; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 43; Fud Tarz, a.g.e., s. 185.
211
Har Sresi, 59/22.
212
l-i mrn Sresi, 3/115.
213
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 178.
214
l-i mrn Sresi, 3/173.
215
Mehmet Zihni, a.g.e., s.299 ( 1 nolu dipnot ).
216
Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s.44; bn Him en-Nahv, Evdahul-meslik il
elfiyyeti bn Mlik, IV, 287-288.
44
, vezni, ,` anlamnda ise ve nitelenen ey (mevsf) eer biliniyorsa, mzekker
ve mennes iin ortak kullanm sz konusu olur: , - ` -,`, . (Sevgili Yuhanna) ve ` ,,` ,
., - (Sevgili Meryem) rneklerinde olduu gibi. Buradaki ` ., - kelimesi, .` ,` -
(sevilen, sevgili) anlamndadr. Eer mevsf, bilinmeyen bir kii ise o zaman mzekker ve
mennes iin ayr ayr kullanm sz konusudur. Bir baka ifadeyle, nitelenen ey (mevsf)
bilinmeyen bir kii ise, mennesin sonuna tenis tesi ( ) getirilir: , - gibi.
217

Yine bu vezindeki baz kelimeler, sfat- mebbehe anlamndadr. rnekler:
218

Byk : ` _
Kk : ` _ .
Gzel : - ,
irkin : ` _,
Hasta : , ` ,
Cimri : , - ,
Kibar : ~ , ` .,
Yine bu vezindeki baz kelimeler ` ., - , (hareket etmek), _, - . (barmak, grlt
karmak) ve _, - (tslamak, slk almak) kelimelerinde olduu gibi, mastar anlamndadr.
219



217
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 44.
218
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 299; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 177-178; Fud Tarz, a.g.e., s. 186.
219
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 299.
45
- ( , - - ) VEZN:
Bu vezinde, mzekker ve mennes iin ortak kullanm sz konusudur. Bu vezinde
gelen kelimelere rnek olarak unlar zikredebiliriz:
220

ok faziletli : .
ok doru : ` . `
ok misafirperver : ` . , `
ok akan, sanak : ` _ ` _
ok boayan : = `
ok atlgan, gayretli : `
ok yapan, geveze : ` _
ok cmert : ` `
ok tembel :
ok hastalanan, hastalkl : ` `
, , , ` _ -` ` ` phesiz ki o, gzel develeri oka boazlayandr.
221

cmlesindeki ` _ -` kelimesi ve ` ` ' ` ,` - . ` . ` _ ` - ` , = Ku, avcsndan ok

220
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 58; el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Muhammed Esad Ndir, a.g.e., s.141-142;
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 298; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 175; Abdlgan Dekr, a.g.e., s.427; Azze
Fevvl, a.g.e., II, 925; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s.75; Rc Esmer, a.g.e.,
s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 185; Slim Muhaysin, a.g.e., s. 371; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
221
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 58; el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Muhammed Esad Ndir, a.g.e., s.142; Ebul-
Hasen el-bil, erh-u Cmeliz-Zeccc, II, 17; Abdlgan Dekr, Mucem'l-kavidi'l- Arabiyye fi'n-Nahvi
ve't-Tasrf, s.427; Azze Fevvl, II, 925.
46
tedirgin olan, dmanlarndan da ok korkan (bir hayvan) dr.
222
cmlesindeki ` - ` _ ve
` ,` - kelimeleri de bu vezinde mbalaa ifade eder.
Bu vezinden gelen baz kelimeler, ism-i let olarak da kullanlr.
223

Anahtar : ` _
Tart : . ,,
Raket : ` . ,` .
Testere : ` _ `
Buraya kadar zikrettiimiz be kys vezni, en ok kullanlandan en az kullanlana
gre u ekilde sralayabiliriz: ` - ,` - - , - Bir baka ifadeyle, bu vezinler
ierisinde en ok kullanlan ` vezni, en az kullanlan ise, son iki vezindir.( , ve )
224

B. SEM VEZNLER ( -, - .| . _ v )
225

Mbalaa vezinlerinin birounun sgas semdir (kurall olmayp, iitmeye
dayaldr). Sem olan mbalaa vezinlerinin nasl olacan, szlklere bakarak renmek
gerekir. Aadaki vezinler, bunlara rnek tekil eder:
226



222
Abbas Hasan, en-Nahvul-vf, III, 258.
223
Abbas Hasan, a.g.e., III, 258 (5 nolu dipnot); Mehmet Zihni, a.g.e., s. 298; Ahmed Muhtar mer, IV, 175;
Fud Tarz, a.g.e., s. 187.
224
Sbeveyhi, el-Kitb, I, 56; el-Mberred, el-Muktedab, II, 113; Abbas Hasan, a.g.e., III, 261 (aklama iin
bkz. 2 nolu dipnot); Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176; Fud Tarz, a.g.e., s. 186
225
Esad Ndir, a.g.e., s.142-143; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Abbas Hasan, a.g.e., III, 259-260; Fud Tarz,
a.g.e., s. 186-187; Slim Muhaysin, a.g.e., s. 370-376; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
226
Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Rc Esmer, el-Mucem'l-mufassal f ilmi's-sarf, s.294; Fud Tarz, a.g.e., s.
186-187; Muhaysin, a.g.e., s. 370-376.
47
- ( , - - ) VEZN:
Bu vezinde, mzekker ve mennes iin ortak kullanm sz konusudur. Bu vezinde
gelen kelimelere rnek olarak unlar zikredebiliriz:
227

ok fakir, miskin : ` `
ok i yapan, geveze : ` _
Devaml koku srnen : ` = ` _
Ayya, alkolik : ` _ `
- ( ,`- ) VEZN:
228

ok doru : . ` ` ,
ok kutsal, mukaddes : ` ,`
ok ien, ayya : ` _
ok fena, erli : ` ,,` ,
ok susan (konumayan) : ` .,
,` - ` .,` , . Falanca ok iki ien bir kiidir. ve ` _` - ` - _
ok vnen adam. cmlelerindeki ` .,` , ve ` _` - kelimeleri de ,` vezninde olup

227
Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s.45; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s.75; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Fud Tarz, a.g.e., s. 186; Muhaysin, a.g.e., s. 375; Emil
Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
228
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176; Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; George
Mitri Abdlmesih, a.g.e., s.75; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 374;
Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
48
mbalaa ifade eder.
229

Bu vezinde olan baz kelimeler de, isim olarak kullanlr. ` : (Bak) kelimesinde
olduu gibi.
230
, ` ` ,` - , ` . , ... Ve her birine birer bak verdi
231

- ( ,, - ) VEZN:
232

ok iyi ayrt eden : ` _ ,
ok susan, suskun : .,
ok ihtiyatl, tedbirli : - _,
, (iskandil kurunu), .,` , (havan, dibek) ve ,` , _ (filtre, szge) gibi bu
vezinde olan baz kelimeler isim olarak kullanlr.
233

- ( - |- ) VEZN:
234

Bu veznin sonundaki kapal te harfi menneslik iin deil mbalaa
iindir.
235

ok iyi bilen :
ok yalanc : ,

229
Abbas Hasan, a.g.e., III, 259 (geni bilgi iin bkz. 6 nolu dipnot); Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176;
Esad Ndir, a.g.e., s. 143.
230
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 299.
231
Yusuf, 12/31.
232
Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; Rc
Esmer, a.g.e., s.294; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 375; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
233
Mehmet Zihni, a.g.e., s.299
234
Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75;
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 371; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
235
Red e-ertn, Mebdil-Arabiyye fis-sarf ven-nahv, IV, 73; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; George
Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75.
49
ok anlayl : ` ,
Soy bilgini : ` ,
ok gezen, seyyah : _ ` -
- ( . : - ) VEZN:
236

ok merhametli : _ ` - .
- ( - - ) VEZN:
237

Bu veznin sonundaki kapal te harfi de, menneslik iin deil mbalaa
iindir.
238

ok alay eden : ` ,
ok glen : ` . -
ok uyuyan : ` ,
Herkese gvenen : '
Uykucu, tembel : -` .
ok alay eden, mstehz : ' ,`

236
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 178; Habenneke, a.g.e., s.455; Rc Esmer, a.g.e., s.294; Slim Muhaysin,
a.g.e., s. 375; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
237
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176; Abdlgni Dekkar, a.g.e., s. 428; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45;
George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 186; Muhaysin, a.g.e., s.
373; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
238
Red e-ertn, Mebdil-arabiyye fis-sarf ven-nahv, IV, 73; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; George
Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75.
50
Bu vezinde = ve -` gibi baz isimler de mevcuttur.
239

Ayrca, bu vezinde gelen kelimelerin aynl-fili (ortadaki harfi) skin olursa, o
takdirde ism-i mefl mnsnda mbalaa ifade eder. -' . : (ok glen) ve ` -' . : (ok
glnen) kelimelerinde olduu gibi.
240

- ( ,,- ) VEZN:
241

ok kutsal, mnezzeh : ' ` ,
- ( ,, - , ) VEZN:
242

Kendi kendine var olan : ' , ` , ( ` ,` ,` , )
ok yalan syleyen : ` ., ` ,
- ( - - ) VEZN:
243

ok iyi savaan : ` - , ` .
ok sebatkar, yiit : ` ` ,
Konukan, gzel konuan : ,
Gr sesli, gzel konuan : ` _ ` .

239
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 299.
240
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 299-300.
241
Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed
Yakup, a.g.e., s. 129.
242
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil
Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
243
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s.75;
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
51
ok kaan at : ,
` , ` (mifer), ` ,` (ee, trp) ve ` , ` (minber, krs) rneklerinde olduu gibi, bu
vezinde gelen baz kelimeler, ism-i let olarak da kullanlr:
244

- ( ,- ) VEZN:
245

ok kibirlenen : ` ` _
ok yardm eden : ` _` .`
ok oru tutan : ` ` ,` .
ok parlak, parl parl : .` .` ,
- ( , - ) VEZN:
246

ok cesur : ` - ` _
ok iman : ` . - `
Tatl su : , ` .
Harika, byleyici, tuhaf : ` - ` . ` . -` _` , . Dorusu bu
ok tuhaf bir eydir!
247


244
Fud Tarz, a.g.e., s. 187
245
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; Habenneke, a.g.e., s. 456; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s. 75; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 186-187; Slim Muhaysin, a.g.e., s.
374; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
246
Habenneke, a.g.e., s.456; Fud Tarz, a.g.e., s. 186-187; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
247
Sd, 38/5.
52
- ( , - ) VEZN:
248

ok konuan, geveze : `
ok byk lokma yutan : ` ( )
- ( - | - ) VEZN:
249

ok oyun oynayan : ,
ok bilgili : `
Yukardaki iki vezin ( ) de gelen baz kelimeler isim, sfat ve mastar
anlamnda kullanlmaktadr.
250

Boyun ba (isim) : _ . ` _ .
Ksa (sfat) : ` `
Aklamak (mastar) : . ,` Karlamak (mastar) : .
Baz sls mastarlar, mbalaa ve kesret ifade etmek iin veznine
aktarlmtr. _ (ok zikretmek), _ ,` (ok gezmek) ve . (ok oynamak) kelimeleri
buna rnek verilebilir. Bu vezindeki mastarlarn ilk harfi olan . , stnl olur. . harfi
esreli olanlar ise _ ` gibi isimler ya da ve gibi mbalaal sfatlardr. Hem

248
Mehmet Zihni, a.g.e., s.297; Rc Esmer, el-Mucem'l-mufassal, s.294.
249
Mehmet Zihni, a.g.e., s.229.
250
Mehmet Zihni, a.g.e., s.299.
53
mastar olup hem de bataki . harfi esreli olan iki kelime vardr ki bunlar; . ,`
(aklamak) ve . (karlamak) kelimeleridir. . kelimesi ayrca buluma ve grme
mnsna isim; yn ve taraf mnsna da zarf olarak kullanlr.
251
,` . ` - , ` , ...
(Musa) Medyen tarafna yneldiinde
252

- ( ,- ) VEZN:
253

ok yalan syleyen : ` .
- ( - - ) VEZN:
254

Bu vezin, ism-i filin sonuna alm ekli olup, bu harfi, mbalaa ifade
eder.
255

ok rivayet eden : , , _
,` ` , , _ ` - _ . ok iir rivyet eden adam sznde olduu gibi.
256

ok ihnet eden : -
ok himaye eden : , -
Dveti, propagandac : ,

251
Mehmet Zihni, a.g.e., (Sarf Blm), s.116-117.
252
Kasas, 28/22.
253
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
254
Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 926; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75;
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 369, 375; Emil Bed Yakup, a.g.e., s.
129.
255
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 298; George Mitri Abdlmesih, a.g.e., s. 75.
256
Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; Rc Esmer, a.g.e., s. 294.
54
Sert, kat, acmasz : ,
, - ,, ` , ` , , ... ... - Ve onlarn kalplerini kaskat yaptk
257

Ayrca, bu vezinde gelen baz kelimeler oula dellet eder. , : (Yolda kalanlar),
_ , : (Vird ekenler), , _ : (enler) gibi.
258

- ( - ) VEZN:
259

ok gfil, ihmlkr :
ok glen : ` :` -` .
- ( - ) VEZN:
260

ok deiken : ` .
- ( - - ) VEZN:
261

ok uyuyan, uykucu, tembel : ` -` .
ok glen : ` -` .



257
Mide, 5/13.
258
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 298.
259
Azze Fevvl, a.g.e., II, 926; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
260
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
261
Azze Fevvl, II, 926; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
55
- ( - - ) VEZN:
262

ok yalanc : ` ,
- ( , - ) VEZN:
263

ok derin lim : ` ,, ,` - ,
ok yutan, yok eden : ` , ~ ,
- ( - - |, ) VEZN:
264

ok korkak, dlek : ` , ,
Stl, samal : ,, -
ok (abuk) bkan, bezgin : ,
- ( ,`- ) VEZN:
265

ok gl hafzas olan : , ` ,,` .
- ( ,- ) VEZN:
266

ok skt eden : ` .` , `

262
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
263
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
264
Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45; Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 369,
375; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
265
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 129.
266
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
56
- ( .: - , ) VEZN:
267

ok yalanc : . ,, ` ,
- ( - | - - ) VEZN:
268

Hizmet ehli : ` ,
- ( - : - - . . : - - ) VEZNLER:
269

ok yalanc, yalan syleyen : , . . ,
Slslerin dndaki mastarlardan treyen mbalaa vezinleri de mevcuttur. Bir
baka ifadeyle, yukarda zikrettiimiz vezinlerden olmakla birlikte, sls deil de, rub
fiillerden treyen mbalaa vezinleri de vardr ve u kelimeleri bunlara rnek olarak
verebiliriz:
270

ok baarl : ` _ ( ' ` _ 'den tremitir.)
ok yardmsever : . ,` ( ' . 'den tremitir.)
ok uyaran, uyarc : ` ,, ( ' ` _ 'dan tremitir.)
ok aalayan : . ,` , ( . ' 'den tremitir.)

267
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
268
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
269
Rc Esmer, a.g.e., s. 294; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
270
Muhammed Esad Ndir, a.g.e., s.142; Abbas Hasan, a.g.e., III, 260; Ali Crim-Mustafa Emin, en-Nahvl-
vzh, I, 71; Red e-ertn, a.g.e., IV, 73; Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 176; Abdlgan
Dekr, a.g.e., s.427; Azze Fevvl, el-Mucemul-mufassal, II, 925; Germanos Ferhat, a.g.e., s. 45 (bkz. 1 nolu
dipnot); Rc Esmer, a.g.e., s.295; Antoine Dahdah, Mucemu kavidil-lugatil-arabiyye, s. 86; Fud Tarz,
a.g.e., s. 187; Muhaysin, a.g.e., s. 376; Emil Bed Yakup, a.g.e., s. 130.
57
Yok olan, giden : _ ` ` , ( ' ` _ 'dan tremitir.)
ok ihsan eden, veren : ` = . ( ' ` = _ dan tremitir.)
III. MBALAA VEZNLERNN DER VEZNLERLE
BENZERLKLER
A. MASTARA BENZEYEN MBALAA VEZNLER:
271

ok glen : ` :` -` . - ( ` ) - kretmek : ` ` ,
ok balayan : ` _, - ( ,` ) - Kabul etmek : ` ,
ok bilen : ` ,, - ( , ) - G etmek : _ - ,
ok cesaretli : ` _ -` - ( ) - Sormak : ` ,
Korkak : . - - ( ) - Gitmek : ` .
Mastarlarla ortak vezinlere sahip olan mbalaal ism-i fil vezinlerini, mastarlardan
ayrt etmek iin mbalaal ism-i filin sfatlk; mastarlarn ise, eylem ifade ettiini zellikle
bilmek gerekir.
B. SIFAT-I MEBBEHEYE BENZEYEN MBALAA VEZNLER
272

ok bilen : ` ,, - ( , ) - Gzel : - ,
ok sabrl : ` _,` . - ( ,` ) - Aceleci : ` - ,
ok iman : ` -` . - ( ) - Cesur : ` - ` _
Obur : ` , , - ( ) - Sevinli : ` _ ,

271
Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, IV, 176-178.
272
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176-178; Fud Tarz, a.g.e., s. 186.
58
ok fask : ` - ( ) - Zalim oban : ` , =` -
ok gafil : - ( ` ) - Cnb : ` .` ` -
ok merhametli : _ ` - . - ( .` ) - Kzgn : . ` .
ok glen : ` :` -` . - ( ` ) - Kat, sert : ` . ` .
ok uyank : , - ( ` ) - Aceleci : ` -
Mbalaal ism-i faili sfat- mebbeheden ayrt etmek iin unlar bilmekte fayda
vardr
273
:
- Sfat- mebbehe, sadece lzm fillerden trerken, mbalaal ism-i fail ise,
genellikle mteadd fiillerden tremektedir.
274

- Sfat- mebbehe, cmle iinde kullanlrken sadece fail alabilir ya da sadece
filine muzf olurken, mbalaal ism-i fil hem fil hem de mefl alabilir ya da meflne
muzf olur.
275
Buna rnek olarak u cmleleri gsterebiliriz:
` ` ` , - ` (Onun ordusu ok cesur): Buradaki mbalaa kipi olan ` kelimesinin
fili, ` , - kelimesi olup onu ref ediyor. (elif lmsz ve izfetsiz)
` ` ` , - ` Buradaki ` kelimesinin fili, ` ` ` , - kelimesi olup onu (tre ile) ref
etmektedir. (elif lml ve izfet halinde)

273
el-bil, erh-u Cmeliz-Zeccc, II, 25; Mustafa Galyin, Cmiud-drsil-arabiyye, I, 197; Muhammed
b. Abdrrahim b. el-Hseyin el-mer el-Meyln, Kitbu erhil-mun fin-nahv, (thk. Abdlkdir Heyt),
Bingazi, Menrt Cmit Karynus, 1998, s.167; Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, s.34;
bn Hcib Eb Amr Osman b. Ebbekr b. Yunus ed-Devn, el-zh f erhil-mfassal (thk. brahim Muhammed
Abdullah), Dru Sadiddn, Birinci bask, Dmek, 1425 (2005), I, 619; Fud Tarz, a.g.e., s. 186; Muhaysin,
a.g.e., s. 386-390; Mustafa Meral rt, Arapa Dilbilgisi: Sarf, s.466-467.
274
el-bil, a.g.e., II, 25; Mustafa Galyin, a.g.e., I, 197; Fud Tarz, a.g.e., s. 186.
275
bn Hcib Yunus ed-Devn, el-zh f erhil-mfassal, I, 619; Mustafa Galyin, a.g.e., I, 197-198; Abd Ali
Hseyin Salih, en-Nahvl-arab menhec fit-teallmiz-zt, s.557.
59
.,` ,` - ` ` , - (Savaa korkusuzca giren): Buradaki mbalaa vezni olan ` ` , -
kelimesi, mefl olan .,` ,` - kelimesini nasb etmektedir. (elif lml ve izfetsiz)
.,` ,` - ` ` , - Buradaki ` ` , - kelimesi de muzf konumunda olup, mefl olan
.,` ,` - kelimesi de onun muzfn ileyhi olup lafzen mecrr, mahallen mansbtur. (elif lml
ve muzf halde)
Yukardaki rneklerde grld gibi mbalaa sgalar elif lml ya da elif lmsz,
izfetli ya da izfetsiz ekilde gelebilir. Ayrca mmlnde lafzen ya da mahallen amel
edebilir.
276

- Mbalaa ism-i fil hal, istikbal ve bazen de mz iindir. Sfat- mebbehe ise
sadece geni zaman iindir.
277

- kisi de sfatlk bildirmekle beraber mbalaal ism-i filde sfat- mebbeheye
gre bir arlk sz konusudur. Bu da cmle iindeki kullana gre deerlendirilir.
278

C. SM- LETE BENZEYEN VEZNLER:
279

ok anlayl : ` , ( ` ) - amar makinas : `
Atlgan : ` ( ) - Anahtar : ` _
Sava : ` . ,` - ( ) - Ee, trp : ` ,`



276
Abbas Hasan, en-Nahvl-Vf, III, 261; Antoine Dahdah, Mucemu Kavidil-Lugatil-Arabiyye, s. 87.
277
el-Meyln, Kitbu erhul-mun fin-nahv, s.167; Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, s.34.
278
Sfat- mebbehe ile ism-i fil arasndaki farklar dzenli ve karlatrmal olarak grmek iin bkz. Antoine
Dahdah, Mucemu Kavidil-Lugatil-Arabiyye, s. 85; Slim Muhaysin, a.g.e., s. 386-390.
279
Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176-178; Fud Tarz, a.g.e., s. 187; Kl, a.g.e., s. 214.
60
D. SM- MEFLE BENZEYEN MBALAA VEZNLER:
280

Peygamber, eli : _ ` ,
Temizlenmi : ~ ` , ` _,
Koca kar : ` - ` _,
Uysal, boyun edirilmi : ` ,
E. OUL (CEM) KALIPLARINA BENZEYEN MBALAA
VEZNLER:
281

ok kibirlenen : ` _` ( ` ) - Hasediler : ` ` ` -
ok alay eden : , ` ( ) - Gaziler : ,
ok dndren : ` ,` - ( ` ) - Kamil olanlar: `
ok fask : ` ( ) - Sureler : ` _ ,`
ok glen : ` :` -` . ( ` ) - Krmzlar : ` ,` ` -
Sonu olarak; sfat- mebbehe, ism-i mefl, mastar ve ism-i let gibi baz farkl
vezinlerle benzerlikler arz eden mbalaa vezinlerini, bu vezinlerden hangisine it olduunu
ayrt edebilmek iin o kelimenin hangi kelime grubuna ait olduunu gsteren madd ya da
manev bir karine (iret) den yola karak tespit etmek mmkndr.
282

Ayrca, bazen mbalaa vezninden olan bir kelime, mbalaa anlamndan ziyade
ism-i fil anlam tar. Buna rnek olarak . . = . `, - ' . ` . ` ` - . ` - _, phesiz

280
el-Mberred, el-Muktedab, II, 114; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 175.
281
Mehmet Zihni, a.g.e., s.297; Ahmed Muhtar mer, a.g.e., IV, 176-178; Antoine Dahdah, a.g.e., s.61; Hulusi
Kl, a.g.e., s.215.
282
Fud Tarz, a.g.e., s. 186-188; Muhaysin, a.g.e., s. 386-390; Hulsi Kl, Arapa Dilbilgisi - Sarf, stanbul,
Rabet Yaynlar, 2005; s. 215-216.
61
ki Allah, hibir kibirleneni, vneni sevmez.
283
yetindeki _,` - kelimesini gsterebiliriz.
nk burada kastedilen vnmenin okluu deildir. Zra Yce Allah, az ya da ok
olduuna bakmakszn (mutlak olarak) vnmenin biztih kendisini kerih grmektedir.
284

Yine, . , _ ' , : , = , Senin Rabbin kullara zulmedici deildir.
285
yetindeki
~ kelimesi ve , = , _ ` `, ` , , ~ , ok zulmeden herkese, (elbet) bir zlim
musallat olur. szndeki , ~ kelimesi de buna rnektir. Burada kastedilen zulmn ok
olmas deil biztih kendisidir. nk az ya da ok olsun Allah zerre kadar bile zulmden
berdir ve yine az ya da ok zulmeden herkese bunun sonucunda bir zalim musallat olur.
286

Mbalaa vezinleri ancak ziyadesi mmkn olan fiillerden gelir. Bu sebeple tefvt
(deimesi mmkn olmayan) fiillerin mbalaa vezni olmaz. Dolaysyla len ya da
ldrlen bir kimse iin ` .` , veya ` denilmez.
287

IV. MBALAA SM- FLN EKM
A. Sonunda Kapal "te" ( ) Bulunan Vezinlerin ekimi:
rnek: Tablo 1. ( - |- ) vezninin ekimi
CEM TESNYE MFRED
` = v- . |- - |-

, |-

Bkz. Fud Hanna Tarz, a.g.e., s. 188; Kl, a.g.e., s. 217.

283
Lokman, 31/18.
284
Abbas Hasan, a.g.e., III, 262 (ayrca bkz. 1 nolu dipnot)
285
Fussilet, 41/46.
286
Abbas Hasan, a.g.e., III, 262, 270.
287
Abbas Hasan, a.g.e., III, 269.
62
Bu gruptaki mbalaa vezinleri iin, ayrca mzekker kalb sz konusu olmayp,
hem mzekker hem de mennes iin bu kalp ortak olarak kullanlmaktadr.
288

B. Mzekker ve Mennesleri Ortak Olan Vezinlerin ekimi:
rnek: Tablo 2. ( ,, - ) vezninin ekimi










Bkz. Fud Hanna Tarz, el-tikk, s. 188; Kl, a.g.e., s. 216.
Bu gruptaki mbalaa vezinleri iin, ayr ayr mzekker ve mennes kalplar sz
konusu olmayp, hem mzekker hem de mennes iin ortak kalp kullanlmaktadr.
289





288
ertn, Mebdil-Arabiyye fis-sarf ven-nahv, IV, 73; Germanos Ferhat, Mucem ve dirst fin-nahvil-
Arab: Bahs'l-Metlib f lmi'l- Arabiyye, s.45; George Mitri Abdlmesih, el-Hall, s. 75.
289
ertn, Mebdil-Arabiyye fis-sarf ven-nahv, IV, 73; Germanos Ferhat, Mucem ve dirst fin-nahvil-
Arab: Bahs'l-Metlib f lmi'l- Arabiyye, s.45; George Mitri Abdlmesih, el-Hall, s. 75.
CEM MKESSER TESNYE MFRED
, - - . v, - ,, -
, - , |, -

, - ,


, | -


63
C. Mzekker ve Mennes Kalplar Ayr Olan Vezinler:
rnek: Tablo 3. ( ,`- ) vezninin ekimi









Bkz. Fud Hana Tarz, a.g.e., s. 188; Kl, a.g.e., s. 217.
Tablo 4. ( ,- ) vezninde mbalaal ism-i fil olan ` _= kelimesinin ekimi









Bkz. Kitbs-Sarf: Sarf Cmlesi, Mektebetl-Mahmdiyye, 1312, s. 254.

CEM TESNYE MFRED
Mzekker
., ,`- .:,`- ,`-
Mzekker

, ,`-

Mennes
` = :,`- . ,`- - ,`-
Mennes

, ,`-

CEM TESNYE MFRED
. _=
ok yardm edenler
(erkekler)
. _=
ok yardm eden
(iki erkek)
` _=
ok yardm eden
( bir erkek)
` = _=
ok yardm edenler
(kadnlar)
. _=
ok yardm eden
(iki kadn)
_=
ok yardm eden
(bir kadn)
64
V. MBALAA KPLERNN TRKE KARILIKLARI
Daha nce de ifade edildii gibi ism-i fil, sfat- mebbehe ve ism-i mefln
manasn mbalaal olarak ifade eden bu sgalar, Trkeye aktarlrken kelimenin anlamnn
bana "ok, pek, fazla, gayet, daima" gibi ekler getirilerek tercme edilir.
290

Bunun dnda ise, bazlar Trkeye tercme edilirken, balarna herhangi bir ek getirilmez.
zellikle de meslek ifade eden kelimeler, bu ekler getirilmeden tercme edilir. rnekler:
" - ` : Berber " " ` , - : Terzi " " ~ ` , ` _ : Pilot " " - ` , ` _ : Kasap " vb.
291

VI. MBALAA VEZNLERNN AMEL ETMES
A. MFRED (TEKL) KALIBININ AMEL ETMES
Mbalaal ism-i filin amel edi artlar, aynen ism-i filin artlar gibidir.
292

Mbalaa sigalar, eer lzm fiillerden tremise, sadece fil alr. Mteadd fiillerden
tremise, o zaman hem mefl alr, hem de mefln nasb eder.
293
rnekler:
. = ` _, ' . phesiz Allah, dualar kabul edendir.
~ ` ' ` ` . ` , ` - , ` Kalbi skntl olan adam (onun skntsn gidererek)
teskin ettim.
- ` ` _, ' ` , ` , Halid, babas ok kreden (bir kimse)dir.
_ `, ` , ' ` - ` , Zeyd, kardei ldrlm (bir kimse) dir.

290
Mehmet Zihni, a.g.e., s. 296-300; Kl, a.g.e., s. 217; Bolelli, a.g.e., s. 589-591
291
M. Meral rt, Arapa Dilbilgisi-Sarf, s. 470; Necl Yasdman, Adm Adm Kurn Dili, nc Bask,
zmir, Tibyn Yaynclk, 2004, s. 251.
292
ez-Zeccc, Kitb'l-Cmel fi'n-Nahv, s. 92; Muhammed Antk, el-Muht f asvti'l-arabiyyeti ve nahvih ve
sarfih, III, 73; Muhammed Esad Ndir, a.g.e., s. 141; Ali Crim-Mustafa Emin, en-Nahvl-vzh, I, 73; Abd
Ali Hseyin Salih, a.g.e., s. 556; Abdlgan Dekr, Mucem'l-kavidi'l- arabiyye fi'n-nahvi ve't-tasrf, s. 427;
Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab, II, 925; Fud Nime, Mlahhas kavidil-
lgatil-arabiyye, s. 34; Muhammed b. Abdrrahim b. el-Hseyin el-mer el-Meyln, a.g.e., s. 167; George
Mitri Abdlmesih, el-Hall: Mucem mustalahti'n-nahvi'l-arab, s. 75.
293
Antoine Dahdah, Mucemu kavidil-lugatil-arabiyye, s. 87.
65
Yukardaki cmlelerde geen ( ' . ) kelimesi, ( ` _, ) kelimesinin mefl;
( , ) kelimesi, ( ) kelimesinin fili; ( ` ,` , ' ) kelimesi, ( ` _, ) kelimesinin fili;
( ` ,` - ' ) kelimesi ise, ( , ) kelimesinin filidir.
294

Ayrca, `, _ ` .,` , . Bu, Zeyde oka vuran (adam) dr. cmlesindeki
( ` .,` , . ) kelimesi de, ism-i fil ( ` . _ . ) gibi amel eder. ` .,` , . yerine, `, _ ` .` , .
`, _ ` . , . `, _ ` . ,` . `, _ ` ., , . demek de cizdir.
295

Mbalaa ism-i filin mamlnn, kendisinden nce gelmesi de cizdir. u cmlede
olduu gibi: ,` .` ,` ` - , ` .,` , . ` Bu, klcyla dman topluluklarn
darmadan eder.
296

B. TENSYE (KL) VE CEM(OUL) KALIBININ AMEL ETMES
Mbalaa vezinlerinin tensiye ve cemileri, tpk mfredleri gibi amel eder.
297
ir
Tarafenin, ` _ ` , ` , , ` , _ ` ,` ,` ' , ' ` ,` - ` ,` , ` ,` , ` ` , Onlar, hi gururlanmadan
kavimlerinin sularn oka baladlar.
298
beyti buna rnek gsterilebilir.
299
Bu beyitteki
` , ifadesi, ` _, kelimesinin oulu olup, mefl olan ` ,` , ` kelimesini nasb etmitir.

294
Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, s. 34; M. Meral rt, a.g.e., s. 473.
295
ez-Zeccc, Kitb'l-Cmel, s.92; bn Hcib ed-Devn, el-zh f erhil-mfassal, I, 613.
296
Antoine Dahdah, a.g.e., s. 87.
297
Abd Ali Hseyin Salih, en-Nahvl-arab menhec fit-teallmiz-zt, s. 557; Abdlgan Dekr, a.g.e., s.
428; Azze Fevvl Bbet, a.g.e., II, 925-926.
298
Eb Amr Tarafe b. el-Abd b. Sfyn el-Bekii, Dvnu Tarafe, Beyrut, Drus-sadr, s. 43; Eb Muhammed
Bahaeddin Abdullah b. Abdurrahman bn Akl, erh-u bn kil, Beyrut, Dru hyit-Trsil-Arabi, s. 426.
299
ez-Zeccc, Kitb'l-Cmel, s. 93; Esad Ndir, a.g.e., s.142; Abdlgan Dekr, a.g.e., s. 428; Azze Fevvl
Bbet, a.g.e., II, 926.
66
Dolaysyla; ` ` , ` ,` , ifadesi, ` .,` .,` , ` , (Sulularn hatalarn balyorlar)
anlamndadr.
300

VII. MBALAA FADE EDEN MEZD (ZYADEL) BABLAR
Bilindii gibi mtak (tremi) isim cinsinden olan mbalaa vezinleri, genellikle
sls ( harfli) bablardan olan fiillerden tretilmektedir. Ancak fiilden treyen (mtak)
isimlerden olan mbalaal ism-i fil vezinlerinin dnda baz mezd (ilaveli) bablar vardr ki,
bu bablardan olan fiiller de, anlam olarak mbalaa ifade ederler. Bu bablarn ounluu,
harfli kk (sls mcerred) fiillere harf ilvesi ile tretilen Rub (drt harfli), Hums (be
harfli) ve Sds (alt harfli) bablardr. Bunlardan bir tanesi de, kk drt harfli (rub
mcerred) fiillerden treyen, Sds (alt harfli) bablardandr ki bu, filll ( ) babdr.
301

Mezd fiillerden, u babtan olanlar, mbalaa (okluk ve arlk) anlam tar.
302

A. RUB (DRT HARFL) BABLAR
- FL BABI ( ): ` ' ok megul etti kelimesinde olduu gibi.
- TEFL BABI ( , ): .` , . ok dvd kelimesinde olduu gibi.
- MFALE BABI ( ` ): . ~ devaml istedi kelimesinde olduu gibi.
B. HUMS (BE HARFL) BABLAR
- FTAL BABI ( ): _ ok gl oldu kelimesinde olduu gibi.

300
bn Hcib, el-zh f erhil-mfassal, I, 613 (bkz. 6 nolu dipnot); Esad Ndir, a.g.e., s.142.
301
Mustafa Galyin, Cmiud-drsil-Arabiyye, I, 226; Ali Crim-Mustafa Emn, en-Nahvl-Vzh, I, 7; II,
55; Red e-artn, Mebdil-Arabiyye, IV, 18; Mehmet Zihni, el-Mntehab, s.485-486.
302
bn Kuteybe, Edebl-Ktib, Beyrut, Messesetr-Risle, nc Bask, 1985, s. 362; George Mitri
Abdlmesih, a.g.e., s.359; Rc Esmer, a.g.e., s.355; Ebul-Ksm Crullah Muhammed b. mer b. Muhammed
ez-Zemaher, el-Mufassal f sanatil-irb, Beyrut, Mektebetl-Hill, 1993, s. 374; Ebbekr Muhammed b.
Ser b. Sehl el-Badd bn Serrc, el-Usl fin-nahv, (thk.Abdlhseyin Fetl), Messesetr-Risle, Beyrut,
1985, s. 129.
67
- FLL BABI ( ): ` ,` kapkara oldu kelimesinde olduu gibi.
- TEFAUL BABI ( ' ): ` , parapara oldu kelimesinde olduu gibi.
C. SDS (ALTI HARFL) BABLAR
- FL BABI ( , ): . ` , ` - ok kamburlat kelimesinde olduu gibi.
- FVVL BABI ( ` , ): ` , ` - ok hzl yrd kelimesinde olduu gibi.
- FLL BABI ( , ): ` _ ` - kpkrmz oldu kelimesinde olduu gibi.
- FLLL BABI ( ): ` , ok rperdi kelimesinde olduu gibi.
Yukarda zikrettiimiz bablarn tretilii, ekimi ve dier anlam zellikleri, tezimizin
kapsam dnda olduu iin, burada bu bablarn okluk, iddet ve arlk (mbalaa) ifade
eden anlamlarn gsteren birer rnekle iktif ediyoruz. lgili bablarn tretilii, ekimleri ve
anlam zellikleri hakknda geni bilgi edinmek iin sarf kitaplarna bavurulabilir.
303

Bylece, Sarf lminde Mbalaa konusunun ikinci ve son blm olan Mbalaa
fade Eden Ziydeli (Mezd) Bablar blmn tamamlam oluyoruz.




303
Bu konuda Abdullah Emnin el-tikk ; bnl-Kattn Kitbl-efl ; Fud Hanna Tarznin el-
tikk ; Emil Bed Yakubun Muceml-evznis-sarfiyye adl kitaplarna ve Antoine Dahdahn,
Mucemu Kavidil-Lugatil-Arabiyye adl kitabnn 111 ile 133 arasndaki sayfalarna ve Mehmet Zihni
Efendinin el-Mntehab adl eserinin Fiiller blmne (s. 485-624) baklabilir.












KNC BLM

ARAP DL VE BELGATNE GRE MBALAA
SANATININ KUR'AN-I KERMDE KULLANIMI











69
MBALAA SANATININ KUR'AN-I KERMDE
KULLANIMI
Bu blmde, ncelikle mbalaa sanatnn Kur'n- Kerim'de genel olarak
kullanmndan, daha sonra da Kur'n- Kerimde geen mbalaa vezinlerinden
bahsedeceiz. Bu vezinler, rnek yetler verilerek ve gerekli aklamalar yaplarak
zikredilecektir.
I. KUR'N-I KERM'DE MBALAA SANATININ GENEL
OLARAK KULLANILMASI
Birinci blmde de ifade ettiimiz gibi, bn Kuteybe (.276/889), Araplarn
nemli olaylar anlatmada ya da baa gelen musbetlerin bykln ifde etmede
mbalaaya bavurduklarn belirterek, bununla ilgili eitli rneklere yer vermi ve
Arap dilinde yer alan bu tr ifadelerin, Kuranda da getiini vurgulayarak bunlara
rnek olmas asndan u yetleri zikretmitir:
1

, , =` ` ,` , ` ` _ . , . ` ` , ,` , ` . , . Gk ve yer onlarn
ardndan alamad ve onlara mhlet de verilmedi.
2
yetteki gk ve yer onlara
alamad ifadesinde, muzfn hazfedildii, dolaysyla buradaki ifadenin gk ve yer
ehli anlamna geldii ve gk ehlinden maksadn melekler, yer ehlinden maksadn ise
mminler olduu belirtilmitir. Yani gkte ve yerde olanlar, onlarn bu durumuna
zlmemi, bilakis, firavun ve ordusunun helkine sevinmilerdir.
3

, . , ` , ` , , ` = ` , ` . ' `, ,, ` , , ` , , , , , ` ` ` ~, . ...
Yahdler, Allahn eli baldr (skdr) dediler. Sylediklerinden tr elleri

1
Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dnever, Te'vl mkili'l-Kur'n (nr. Seyyid
Ahmed Sakr), Kahire, 1393/1973, s.167-172; Bu konuda tezimizin Birinci Blmne baklabilir (s. 7-10).
2
Duhn, 44/29.
3
Eb'l-Kasm Crullah Mahmud b. mer b. Muhammed ez-Zemaher, el-Kef an hakiki gavmizit-
tenzl ve uynil-ekavl fi vchit-tevl (thk. Adil Ahmed Abdlmevcd, Ali Muhammed Muavviz, Fethi
Abdurrahman Ahmed Hicz), Mektebetl-Ubeykn, Riyad, 1998/1418, I, 1183; Ebus-Sen ihbeddin
Mahmud b. Abdullah Als, Rhul-men f tefsril-Kurnil-azm ves-sebil-mesn, Beyrut, Dru
hyit-Trsil-Arab, XXV, 125; Muhammed Ali es-Sbn, Safvett-tefsr, Drdnc Bask, Drul-
Kurnil-Kerm, Beyrut, 1981, III, 174.
70
balansn ve lnete urasnlar! Hayr,(bilakis) Onun iki eli de aktr
4
Yce Allah
bu ayette, onlarn szlerindeki irkinliin bykln gayet beli bir ekilde dile
getirmektedir. yette geen ( , ` ) kelimesi, ( ` ` ) manasnda olup, eli sk,
cimri gibi anlamlara gelmektedir.
5
Buna benzer bir kullanm, , ` . ., ' `, , ` , ` , ...
...(O mnfklar) ellerini de sk tutarlar... yetinde de vardr ki, ihsn ve ikrm
elinde tutup onu bakalaryla paylamayan her cimri ve pinti kii iin kullanlr.
( .` , ` gibi. )
6
yette geen Onun iki eli de aktr. ifadesi ise, Allahn
cmertliini nitelendirmek zere kullanlan mbalaa yollu bir ifadedir. El kelimesinin
tesniye olarak ( , ` ` ` ~, . ) gelmesi ise, mbalaa anlamnda olup, Allahn
cmertliinin okluunu ifade etmek iindir, say ifade etmek iin deil.
7
Nitekim buna
benzer bir kullanm, ` , ` , , . _ -` _ ` , ... Sonra tekrar tekrar bak!...
8

yetinde de gemektedir.
9

, . , ` , ` , , ` , ` , , : , ` ,' . _ ` , ` ` , , O inkr
edenler Zikri (Kur'n') iittikleri zaman neredeyse seni baklaryla yere
devireceklerdi.
10
Bu yette, inkr edenlerin kalplerinde tadklar kin ve dmanln
ne kadar ar boyutlara vard mbalaal bir anlatmla ifade edilmektedir.
11

. ` ` , ` . , = ` , . ` ` , ` ' . ` _ ` , - ' , - ' (Rahman'a ocuk
isnd etmelerinden dolay) neredeyse gkler paralanacak, yer yarlacak ve dalar

4
Mide, 5/64.
5
bn Manzr, Lisnl-arab, XIV, 17; bn Kuteybe, Tefsr-u garbil-Kurn (nr. Seyyid Ahmed Sakr),
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1398/1978, s.144.
6
bn Kuteybe, Te'vl mkili'l-Kur'n, s.167.
7
Vehbe ez-Zuhayl, et-Tefsrl-mnr fil-akde ve-era vel-menhec, Birinci Bask, Drul-Fikril-
Musr, Beyrut, 1991, VI, 250.
8
Mlk, 67/4.
9
Als, Rhul-men, VI, 181.
10
Kalem, 68/51.
11
Als, Rhul-men, XXIX, 38.
71
gecekti.
12

. , . . ` , ` ` , ` , , ` ` - Onlarn tuzaklar dalar yerinden
oynatacak olsa da
13

, , . ` ., - - , Ve yrekler azlara gelmiti
14

Yukardaki yetlerin aklamalar Birinci Blmde ifade edildiinden, burada
sadece yetleri zikretmekle iktif ediyoruz.
15

Ali er-Rummn (.384/994) ise, Kur'an- Kerim'de yer alan mbalaa
ekillerini alt cihetten ele alarak u ekilde sralamtr
16
:
A. MBALAA VEZNLERNN KULLANILMASIYLA YAPILAN
MBALAA
Kurn- Kerimde yer alan mbalaa kalbndaki kelimeler, birok farkl
vezinde gelmektedir. rnein:
Rahmn ( . ` - _ ) : Fe'ln ( . ` ) vezninde olup mbalaa iin ( , - _ )den;
affr ( _ ) : Fa'l ( ` ) vezninde olup mbalaa iin ( , )' den tretilmitir:
` _ _` , . ` ... phe yok ki ben, tvbe eden kimse iin son derece
affediciyim.
17
yetinde olduu gibi. Ayrca; Tevvb ( .` , ) , Allm ( , , ekr
(_, ), afr ( _, ), Vedd ( ,` , ), Kadr ( ,, ), Rahm ( ,, - _ ) ve Alm ( ,, )
kelimeleri gibi.

12
Meryem, 19/90; Bilgi iin bkz. Als, a.g.e., XIII, 252.
13
brhim, 14/46.
14
Ahzb, 33/10.
15
Bkz. Bu tez, s. 9-10.
16
Ali er-Rummn, en-Nket f i'czi'l-Kur'n (Sels resil f i'czi'l-Kur'n, nr. M. Halefullah M.
Zall Sellm), Kahire, ts.(Dr'l-marif), s.96.
17
Th, 20/82
72
Kur'n- Kerim'de yer alan mbalaa vezinlerine, ileriki sayfalarda ayr bir
blm olarak geni bir biimde yer vereceimizden, imdilik bu rnekleri zikretmekle
iktif ediyoruz.
Bu arada u hususu vurgulamakta yarar gryoruz: Allahn sfatlar ierisinde
mbalaa vezinleri ile gelenler, Allah hakknda mbalaa ifade etmez ve mecz olarak
mbalaal diye nitelendirilir. nk ilh sfatlar, nihyetsiz bir kemle sahiptir.
Mbalaa ise artma-eksilme, byme-klme zellii bulunan sfatlarda gerekleir.
Allah'n sfatlar ise, btn bunlardan mnezzehtir.
18
Bu konuyu tezimizin nc
blmnde mstakil olarak inceleyeceiz.
Ayrca, Mslman airlerin Raslllah' (s.a.s.) ven iirlerinde de
mbalaann olmad, nk O'nu venler ne kadar aba sarf etseler de O'nun fazileti
yannda bu vglerin ummandan bir katre hkmnde olduu da ifade edilmektedir.
19

B. GENEL SGANIN ZEL SGA YERNE KULLANILMASI
Bu ekilde yaplan mbalaaya, Allah Tel'nn " .` ` - " - " Her eyin
yaratcs "
20
ayetini rnek gsterebiliriz.
Yine bir kimsenin: " ` _ ' ` " - " nsanlar bana geldi " demesi gibi. Belki
ona gelen be kiidir ancak o, bunun ok olduunu dnerek mbalaa yapmaktadr.
21

" ` ' , ` , .` , - , " " Hatrla ki, Biz Kbe'yi, insanlar iin bir
var (toplant) ve emniyet (gven) yeri kldk " yetinde " ` ' " mastarnn ism-i fil

18
es-Suyt, el-tkn, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn, I, 413; Ebul-Feth Ziyddn Nasrullh b.
Muhammed b. Muhammed e-eybn el-Cezer, el-Mesel's-sir f edebil-ktib ve-air (nr.Ahmed
el-Hf-Bedev Tabne), Kahire, 1382/1962, III, 191; Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Muhammed
bn Ya'kub el-Marib, Mevhib'l-fetth (nr. Hall brhim Hall), Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut,
2003, II, 558.
19
Ziyddn bn Esr, el-Mesel's-sir, III, 191; bn Ya'kub el-Marib, Mevhib'l-fetth, II, 558;
Ayrca bkz. Tehnev, a.g.e., I, 200; Ebbekr Muhammed b. Ali b. Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve
gyet'l-ereb (rh. Dr. Salahaddin el-Hevvr), Beyrut, el-Mektebetl-Asriyye, II, 12; smail Durmu,
Mblaa md., DA, TDV yaynlar, stanbul, 2005, XXXI, 426.
20
Enm, 6/102; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
21
er-Rummn, en-Nket (Sels resil), s.96.
73
yerine kullanlmas da mbalaa ifade etmektedir.
22

C. EN BYK OLANDAN HABER VERME
yetlerde geen bu tr mbalaal kullanmlar mecaz ifade eder.
23

rnein: "Rabbinin varlnn delilleri" veya "Rabbinin buyruu geldi." yerine
" . . . ` : , :' , _ . - , " "Rabbin ve saf saf dizilmi olarak melekler geldi"
24

denilmesi gibi.
25

Yine; " , ` ,` , ,` ` , = _ ' " ayetinde "Allah'n azab gelip binalarn
temelinden ykt"
26
yerine "Allah geldi" denilmesi.
27
Burada azabn bykln
haber vermek iin mbalaa kullanlmtr. Ayrca ' = _ ... ifadesi, mriklerin
peygamberler iin kurduklar salam tuzaklarn bozulacana dair bir temsildir.
28

. - ` - - ` ' , _ _ .. Rabbi daa tecell edince onu param-
para etti
29
ve - _` - ` , - ` , , ` ` = - , , ` , ` ` -, ` , ` . ... ...
Nihyet oraya geldiinde hibir ey bulamaz. Ancak Allah yannda bulur. O da
onun hesbn tastamam grr
30
yetinde de bu eit bir mbalaa vardr.
31




22
Bakara, 2/125; Als, Rhul-men, I, 378; Muhammed Ali es-Sbn, Safvett-tefsr, I, 95.
23
er-Rummn, a.g.e., s.96; Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-
Burhn f ulmi'l-Kurn (thk. Muhammed Eb'l-Fazl brahim), kinci Bask, Drul-Marife, Beyrut ,
III, 53.
24
Fecr, 89/22.
25
er-Rummn, a.g.e., s.96; ez-Zerke, a.g.e., III, 53.
26
Nahl, 16/26;
27
er-Rummn, a.g.e., s.96.
28
Muhammed Ali es-Sbn, a.g.e., II, 123.
29
A'rf, 7/143.
30
Nr, 24/39.
31
er-Rummn, a.g.e., s.97; ez-Zerke, a.g.e., III, 53.
74
D. MMKN OLANI OLMAYACAK EKLDE FADE ETME
Mmkn olan bir eyi mmkn olmayacak ekilde ifade ederek yaplan
mbalaaya, " , - ` , _ - _ , ` - ` - ., ` -` , . " - " Onlar, deve (veya halat)
ine deliinden gemedike cennete giremezler "
32
yetini rnek gsterebiliriz.
33

Bilindii gibi " - " kelimesi, "deve" mnsna geldii gibi "urgan-halat"
mnsna da gelir.
34
Baz tefsirciler halatn iplie bir eit benzeyiine ve bundan dolay
ine ile deveden daha ok ilgili olduundan hareketle "halat" manasn tercih etmilerse
de tefsircilerin ou "deve" manasn tercih etmilerdir. rf bakmndan "ine delii"
kklkte, "deve" ise byklkte meseldir. Bir eyin ufaklnda ve inceliinde
mblaa edilecei zaman, "ine delii gibi" denilir. Byklkte mbalaa edilecei
zaman ise, "deve gibi" denilir. Buradan hareketle, olmayacak bir eyi anlatmak iin,
byklk ve irilikte mesel olan devenin, incelik ve kklkte mesel olan ine deliine
oranla daha belatl olduu bir gerektir. Dolaysyla deve, tm zelliiyle, ine
deliine girme konusunda mmkn olmayan ifade asndan halattan daha kuvvetli bir
anlatma sahiptir. Netice olarak bu ayette, kfirlerin cennete girmelerinin mmkn
olmad ak bir temsil ile anlatlmaktadr."
35

Ayrca; " ,` -` ` ,, ,` ` , . ... " "O gn sulular iin hibir mjde yoktur"
yetinde sululara mjde cinsinden hibir eyin verilmeyecei vurgulu bir ekilde ifade
edilmi ve cinsin nefyedilmesi ile mbalaa yaplmtr. Ayrca ifadeyi daha vurgulu
hale getirmek iin fiil kipinden isim kipine dnlmtr.
36




32
A'rf, 7/40; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
33
er-Rummn, a.g.e., s.97; ez-Zemaher, a.g.e., I, 245; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VIII, 204-205.
34
Frzbd, el-Kmsl-muht, Beyrut, Messesetr-Risle, Birinci Bask, 1406/1986, s. 1266; bn
Manzr, Lisnl-Arab, XI, 123.
35
Elmall Muhammed Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili (sadeletirenler: smail Karaam Emin Ik
Nusrettin Bolelli Abdullah Ycel), Azim Yay. (Erkam Matb.), IV, 39.
36
Furkn 25/22; es-Sbn, a.g.e., II, 363.
75
E. TARTIMADA SZN HTMALL BR BMDE KULLANIL
MASI
Tartmada mutedil bir slup kullanmak amacyla sz ihtimalli bir biimde
syleyerek yaplan mbalaadr ki, aadaki ayetlerde bu tr mbalaay grmek
mmkndr:
37

- " . `, ` ,' ` , ` . _ ` ,' ` _ ` , " " O halde, ya biz hidyet veya
apak bir sapklk zereyiz, ya da siz! "
38

- " . , , ` ,' ' ` , . ` -` , . . " " De ki; eer Rahmn'n bir
ocuu olsayd, ona kulluk edenlerin ilki ben olurdum. "
39

- " . , ` - ` . -` .' , ` ` -' , ' , ` ` ` ,` , - ` , " " O gn cennetliklerin
kalacaklar yer daha hayrl, dinlenecekleri yer daha gzeldir. "
40
Cennet ehlinin
elemlerden slim olma cihetiyle daha iyi bir konumda bulunmas anlalabilir bir eydir.
nk inkrclar lmden sonra (hirette) ruhlarn yeniden bedenlere ide edileceini
inkr etmektedirler. Bu sebeple de cennetliklerin o gn makam itibariyle daha hayrl bir
konumda olacaklar sylenmitir.
41
Ancak buradaki, " ` ,` , - : iyidir " kelimesi mukayeseli
bir stnlk ifade etmez. Sadece cennet ehlinin durumunu aklar ve onlarn en gzel
bir durumda ve en iyi yerde olduklarn bildirir.
42

- " ` , . ,` ' ,` , ` ` , `, ` , - ' ` , ,` , " " O, balangta yaratmay
yapan, sonra onu tekrarlayacak olandr. Bu, O'na gre ( ilk yaratmadan ) daha
kolaydr.."
43
u bir gerektir ki insan akl ilk etapta, bir eyi ikinci defa tekrardan

37
er-Rummn, a.g.e., s.97.
38
Sebe', 34/24; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
39
Zuhruf, 43/81
40
Furkn, 25/24
41
er-Rummn, a.g.e., s.97
42
es-Sbn, a.g.e., II, 360.
43
Rm, 30/27
76
yaratmann, onu ilk defa yoktan var etmeye gre daha kolay olduunu dnr.
44
Ancak
burada unu ifade etmek gerekir ki; Allah (c.c.) iin zorluk ve kolaylk asla sz konusu
deildir. yetteki ifade, insan mantna gre bir eyi yoktan var etmenin, onu
tekrarlamaktan daha zor oluuna dikkat ekmektedir. Bu sebeple tefsirciler bu yette
Yce Allah'n, kullarna anlayacaklar ekilde hitap ettiini ve det sizin takdrinize
ve hkmnze gre yeniden yaratmak, yoktan yaratmaktan daha kolaydr. yleyse sizin
mantnz ve uslnzce, yoktan yaratabilen iin lmden sonra ikinci defa yaratmak
daha kolaydr mesajn verdiini sylerler.
45

Baz tefsircilere gre ise, buradaki ism-i tafdil, mukayese iin kullanlmamtr.
Bu taktirde, ` , . ,` ' ifadesi; ` , ` ` , manasna gelir.
46

F. CEVABIN HAZFEDLEREK MBALAA YAPILMASI
Cevab hazfetmek suretiyle yaplan mbalaadr ki, Allah Tel'nn:
" _` _ , ` , , ` , , " " Atein karsnda durdurulduklar zaman onlar bir
grseydin "
47
yeti buna rnek gsterilebilir.
Yine " . ` , = . ' , , - ` , . ' . .` , ,, ,` ~ , ,, ` , , . ..."
" Zulmedenler azaba urayacaklar zaman btn kuvvetin Allah'n olduunu ve
Allah'n azabnn pek iddetli olduunu bir bilselerdi! "
48
yeti de buna rnek
verilebilir. Buradaki " ,, ` , , , ,` ~ : zulmedenler bir grecek olsalar " art
cmlesinin cevab, tehvl (korkutmak ve uyarmak) iin hazfedilmitir. Nitekim
dilimizde de bu gibi tehdit makamnda: "bana geleceini bir bilsen" deyip cevab
gizli tutarz ki, bunu gizlemekten maksat, cevapta anlatlmas mmkn olmayan btn
tehlikeleri toplamak ve m etmektir. Yani o gn bunlarn urayacaklar ac, pimanlk

44
er-Rummn, a.g.e., s.97.
45
es-Sbn, a.g.e., II, 477.
46
es-Sbn, a.g.e., II, 477.
47
En'm, 6/27; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
48
Bakara, 2/165.
77
ve hasret o kadar dehetlidir ki, bunun imdiden anlatlmas mmkn deildir. Neler
olacak, neler ekecekler!.."
49
Ayrca; " ,` ~ , ,, ` , , : zulmedenler bir grse "
cmlesinde zamir yerine zhir ismin gelmesi de, dinleyicinin zihninde olay
canlandrmak, tasvr etmek ve iddetli azabn sebebi olan korkun zulm tescl etmek
iindir.
50

Ayrca ` ,, - _ ` ,` , _ = . ' , ` ` ` - _ , ` , ` , = ` . . ` , , . Allahn ltfu ve
rahmeti sizin zerinizde olmasayd ve Allah ok esirgeyici ve ok merhametli
olmasayd...(hliniz nice olurdu)?
51
yetinde, bir taraftan Allahn kullarna olan
efkati, merhameti ve minneti ifade edilerek; dier taraftan ise, cevap hazfedilerek
mbalaa yaplmtr.
52

Yine, ". .` , , . , " " Sd. O anl erefli Kur'n'a andolsun
( ki o, haktr, Allah szdr) "
53
yetinde de bu tr bir mbalaa vardr. Buradaki
kasemin cevab hazfedilmitir. Devamndaki " , ", o hazfedilen cevaba matuftur. Yani
"sen peygamberliinde dorusun, sana sylenen ey gerektir, o vaad ve tehdit mutlaka
yerini bulacaktr"
54

Netice olarak, cevabn hazfedilmesi, zikredilmesine oranla daha belidir ve
mbalaa ifade eder. nk cevabn zikredilmesi, dnceyi sadece bir cihete
hasrederken, hazfedilmesi ise kiiyi dncenin barndrd tm cihetlere ynlendirir.
Bu da, cevabn farkl ynleriyle dnlmesini ve okuyucunun dnce ve hayal ufkuna
ynlendirilmesini salar.
55


49
Hamdi Yazr, a.g.e., I, 478.
50
es-Sbn, a.g.e., I, 112; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., II, 67.
51
Nr, 24/20.
52
ez-Zerke, el-Burhn f ulmi'l-Kurn, III, 139.
53
Sd, 38/1.
54
Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 461.
55
er-Rummn, a.g.e., s.97; Durmu, a.g.m., DA, XXXI, 426.
78
Muhammed b. Abdullah ez-Zerke (.794/1391) ise, el-Burhn f ulmil-
Kurn adl eserinin Mbalaa bal altnda, yukarda bn Kuteybenin zikrettii
yetlerle beraber u yetlere de yer vermektedir:
,` - , _ . = ` , ' ` , ` , ,` .` , ` . ~ ` . - ` , ` ` _` , ` , ` ` _` , ` ` , _` -
,, ,, ` , ` , ` , _ ,` - ' ... Yhut (o kfirlerin duygu, dnce ve davranlar) engin bir
denizdeki youn karanlklar gibidir; (yle bir deniz) ki, onu dalga stne dalga
kaplyor; stnde de bulutlar var. Birbiri stne karanlklar. nsan, elini karsa
neredeyse onu bile gremez
56
yette geen karanlklar, denizin, dalgann ve bunun
zerinde yer alan bulutun oluturduu kat kat karanlklardr.
57
Bu karanlklar iinde ne
kadar abalasalar da kendi ellerini dahi grmeye glerinin yetmeyecei vurgulanarak,
inkrclarn tm gayret ve abalarnn boa gidecei mbalaa yoluyla ifade
edilmektedir.
58

` . _ , , _ ` , ,` ` , ` . - ` ` ' , . O (cehennem), saray gibi
kocaman kvlcm saar. Her bir kvlcm, sanki birer sar deve gibidir.
59
Bu yette
tebih yoluyla mbalaa yaplmtr.
60

, ` , ` , , ` . , . ` , . _ . (Bu bulutlarn) imeinin parlts
neredeyse gzleri alr!
61

, . ` ` , ` ' ` , ` , , ` - , , , , ` ` , ` ` ` - . , ` , , _ ` . , ` , _ .
Sizden, sz gizleyenle onu aa vuran, geceleyin gizlenenle gndzn ortaya kan
(Onun ilminde) eittir.
62


56
Nr, 24/40.
57
ez-Zerke, el-Burhn, III, 53.
58
ez-Zemaher, a.g.e., I, 844; en-Nesef, a.g.e., III, 150.
59
Mrselt, 77/32-33.
60
ez-Zerke, el-Burhn, III, 52.
61
Nr, 24/43.
62
Rad, 13/10.
79
Burada, szn gizleyenle aklayann, gece gizlenenle gndz aa kann ayn
olduu ifade edilerek mbalaa yaplmtr.
63
Ancak yetteki mbalaa, elbette ki kullar
asndandr. Bir baka ifadeyle, yette vurgulanan husus, kullara nispeten mbalaa ve
imkansz olabilir ancak, Allahn ilmi asndan dnldnde bu durumda, herhangi
bir mbalaa sz konusu deildir.
64

` , . ` - ` , . _ ` , _ ` - ` , ` ' . ` ` . _ ` , , _ ` , - , .
De ki: Rabbimin szleri iin denizler mrekkep olsa ve bir o kadar da (deniz) ilve
etsek, Rabbimin szleri tkenmeden nce denizler tkenirdi.
65

, - ` ` _ . _ . ' ` , , = ` . ` . ,` -` , ' ` ` , ` ` ' ` , ` ,` - , ` ' ...
yet yeryzndeki aalar kalem, deniz de mrekkep olsa, arkasndan yedi deniz
daha ona katlsa, yine Allahn szleri (yazmakla) tkenmez
66
Son iki yette Yce
Allah, ilminin ve kelimelerinin nihyetsiz olduunu, beerin ise bunu kavramaktan ciz
olduunu yine onlarn anlayabilecei bir anlatmla ifde etmektedir.
67

Mbalaa, bazen ayn lafzn tekrarlanmas sretiyle yaplr ki, bu tekrar,
genellikle yceltmek ve korkutmak maksadyla yaplr. - - .
Gerekleecek olan; (Evet) nedir o gerekleecek olan?
68
yetinde olduu gibi.
69

Kurn- Kerimde yer alan ayplar ho gr!, gnahlara aldrma! ve
hatalara gz yum! gibi bz ifdeler de mbalaa kablinden saylmtr.
70
Allahn,
Hz. Peygambere hitben buyurduu: - ` ,` ' , ` ,` , ` ,` ' , , ` - .
(Raslm!) Sen af yolunu tut, iyilii emret ve chillerden yz evir!
71
hitb ile

63
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, s.654; bn Hicce el-Hamev, Hznetl-edeb ve gyet'l-ereb, II, 11.
64
ez-Zerke, a.g.e., III, 53.
65
Kehf, 18/109.
66
Lokman, 31/27.
67
ez-Zerke, a.g.e., III, 53-54.
68
Hkka, 69/1-2.
69
ez-Zerke, a.g.e., III, 55.
70
ez-Zerke, a.g.e., III, 54.
71
Arf, 7/199.
80
` ,` ` ` - ' _ _ , ` _ ` ... Sen, ktl en gzel bir ekilde sav!..
72
hitbnda
olduu gibi.
73

Suyt ise, mbalaann ksa bir tanmn yaptktan sonra onu, Vasfta
Mbalaa ( , ` , .` . ) ve Sgada Mbalaa ( , ` ,` . ) olarak iki ksmda
incelemitir. Birinci blmde de zikrettiimiz gibi Suyt, vasfta mbalaaya rnek
olarak . ` _ ` ` ` ` , ` , , _, .`, ,` `, _ ` , " Onun ya neredeyse kendisine ate
demese bile k verir."
74
ve , - ` , _ - _ , _` - ` - ., ` -` , . ,
" Onlar, deve ine deliine girinceye kadar cennete giremeyeceklerdir."
75
yetlerini
vermektedir.
76
yette geen bu benzetme, onlarn cennete girmelerinin imknszlnn
temsl bir ifadesidir. Bu da ., , _` - ' . ` . ,` Siyah karga
aarncaya kadar bu ii yapmam. sznde olduu gibi, imknszl ifade etmek iin
Arap dilinde yaygn olarak kullanlan bir anlatm tarzdr.
77

Sgada mbalaa ile ilgili olarak ise Suyt, u rnekleri zikretmektedir:
. ` - _ : ( . ` ) vezninde; ` ,, - _ : ( , ) vezninde; ` .` , ` _` , ` _ : ( ` ) vezninde;
` _, ` _, ` ,` , : ( ,` ) vezninde; ` _ - ` , ' ` _ , : ( ) vezninde; ` . -` :( )
vezninde; ` _` : ( ` ) vezninde; ` , : ( ) vezninde ve , ` _ ` ` - : ( _ ` )
vezninde

72
Mminn, 23/96.
73
ez-Zerke, a.g.e., III, 54.
74
Nr, 24/35.
75
Arf, 7/40.
76
es-Suyt, Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-tkn fi ulmil-Kurn, Birinci Bask,
Dru bn Kesr, Dmak-Beyrut, 1987, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn f iczi'l-Kur'n (thk. Ali
Muhammed Bicv), Beyrut, Dru'l-Fikri'l-Arab, 1973, I, 412; Bkz. Bu tez, s. 16.
77
Vehbe ez-Zuhayl, et-Tefsrl-mnr, VIII, 204-205.
81
Bu vezinler ierisinde . ` vezni ile , vezninin hangisinin daha ok
mbalaa ifade ettii konusunda farkl grler mevcuttur. Bir gre gre, bu iki vezin
birbirine eittir.
78
Dier bir gre gre ise, . ` vezni , vezninden daha ok
mbalaa ifade etmektedir. nk . ` vezni, tensiye kalbnda bir kelime olduundan
bu kalp, bir vasfn (kat kat) daha fazla olduuna dellet eder. Dolaysyla da . ` - _
kelimesinin, ` ,, - _ kelimesinden daha mbalaal olduu sylenmitir.
79
Ancak bununla
beraber, bazlarna gre ` ,, - _ kelimesi, . ` - _ kelimesine gre daha ok mbalaaldr.
nk ` ,, - _ , ` , kelimesi gibi oul kalbndadr. oul kalb ise, tesniyeye gre
daha ok mbalaa ifade eder.
80

Bununla beraber Suyt, mbalaa sgalarnn iki ksmda ele alndn ve
birincisinin, bir faliyetin oka yapldn (okluunu) ifde eden mbalaa sgalar;
ikincisinin ise, eylemin srekli tekrar ettiini bildiren mbalaa sgalar olduunu
belirtmitir.
81

Kurn- Kerimde yer alan mbalaa trlerinden bir tanesi de, tebih yoluyla
yaplan mbalaadr. Buna rnek olarak u yetleri gsterebiliriz:
82

. .` = ` ` ` -, , , . , ` ,` , ` ' ,` , , , ...
nkr edenlere gelince; onlarn amelleri ssz bir ldeki serap gibidir.
Susam bir kimse onu su zanneder
83


78
es-Suyt, el-tkn fi ulmil-Kurn, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn f iczi'l-Kur'n, I, 413.
79
es-Suyt, el-tkn fi ulmil-Kurn, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn f iczi'l-Kur'n, I, 412.
80
es-Suyt, el-tkn, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn, I, 412-413.
81
es-Suyt, el-tkn, I, 121; a.mlf., Muterakl-akrn, I, 413-414.
82
bn Sinn el- Hafc, Sirrul-Fesha, s. 235-236.
83
Nur, 24/39.
82
. . ` ,, _ ` _,` , , ` .` ` , ` ,` , ` ' ` , ,` , , , ,` , , ...
Rablerini inkr edenlerin durumu (udur): Onlarn amelleri frtnal bir
gnde rzgrn iddetle savurduu kle benzer
84

` . ,` - _ ` . ` ` _ , - ` , .
Denizde yce dalar gibi ykselen gemiler de Onundur.
85

. ` ` _ , ` . . ` . ` , .
Gk yarlp da kzarm ya renginde gl gibi olduunda.
86

` . -` .,` ` . , ` , ' = .,` ` , -` , ` , , ...
Allahtan baka dostlar edinenlerin durumu, kendine bir ev edinen rmcein
durumu gibidir.
87

_ ` ' ` -, _ - , ` -, ` , ` , _` ,` , ` ` - , ...
Tevratla ykml tutulup da onunla amel etmeyenlerin durumu, ciltlerce
kitap tayan merkebin durumu gibidir
88

Buraya kadar, Kurn- Kerimde mbalaa sanatnn, belagat ilmi asndan
nasl kullanldna dir rnekler vermi olduk. imdi ise, sarf ilminin konusunu tekil
eden mbalaal vezinlerin, Kurn- Kerimde hangi kalplarla ifade edildiini; bir
baka ifadeyle, Kurnda yer alan mbalaa vezinlerini inceleyeceiz.


84
brhim, 14/18.
85
Rahmn, 55/24.
86
Rahmn, 55/37.
87
Ankebt, 29/41.
88
Cuma, 62/5.
83
II. KUR'N-I KERM'DE GEEN MBALAA VEZNLER
Kur'n- Kerim'deki mbalaa vezinlerinin, ounlukla atfl ya da atfsz; ayn
ya da farkl vezinlerde pe pee geldii grlmektedir.
89
Ayn vezinde pepee gelen
kelimelere rnek olarak unlar gsterebiliriz:
( , ` . , ` , ., ' . .,` ` .` _` .,` , - , ~ _, ' ,
,` ` ,` , , ` _, ` ,` , , ` ,, - ` ,, _ . , , ` ,, = ' _ ` , - ` , - )
vb. kelimeler
Kur'an'da ilim sfat genellikle hikmet sfatndan nce zikredilir: " , - , "
vezinlerinde olduu gibi.
90

Farkl vezinlerde pe pee gelen kelimelere rnek olarak ise unlar
gsterebiliriz:
" ' ,, ' ` ,, -` , ` .` ,` , _ ' , . _` - _, _` - ` ,, ` -
, ' ` , - ,, _` - _, _` . ` ,, ` _` ` ,, - _ ` ` , , ` _ ` , = ` , ` ,, - _ ` ,
` ,, - ` _, _, , - " vb. kelimeler
Kur'n- Kerim'de mbalaa vezni ile ifade edilen kelimelere baktmzda,
bunlarn birounun Allah Tel'nn sfatlar olduunu grmekteyiz. Bu durum, o
sfatlarn Allah Tel'da kmil ve mutlak manada bulunduuna ve O'ndaki kusursuzlua
ve mkemmellie iaret etmektedir. Bu konuda geni bilgi, tezimizin nc
blmnde yer almaktadr.

89
Muhammed Abdlhlik 'Udayme, Dirst li slbi'l-Kur'ni'l-Kerm, Dru'l-Hads, Khire, 1972,
IV, 3-4.
29
el-Endels Esrddin Muhammed b.Yusuf el-Ceyyn Eb Hayyan, Tefsrl-bahril-muht, kinci
Bask, Drul-Fikr, Beyrut, 1983, I, 148.

84
Ayrca u hususu da vurgulamak gerekir ki; Kur'n'n kendisi hakknda
kulland sfatlar da, mbalaa vezinleriyle ifade edilmektedir. ( ` < , .` , ` ` .` ,
` , - .` , v.b.) Bu durum, Kur'n'n bir benzerinin meydana getirilemeyeceine,
hayattan kopuk bir kitap olmayp, bilakis olaylar karsnda aktif ve zne bir kitap
olduuna ve vahyin, insan in etmedeki o byk etkisine iaret etmektedir.
Mbalaa sgalar iinde Kur'n- Kerimde geen vezinleri u ekilde
sralayabiliriz: ( " ` " " ` " " , " " ,` " " ,` " " " " , "
" " " " " ,' " " ` " " ,` ` , " )
A. ,- ( FAL) VEZN
* Mbalaa siygalar iinde Kur'an- Kerim'de en ok kullanlan ( ` )
veznidir. rnek yetler:
- " . ,, ' ' _ ` , " " Onlar (eytanlar), her gnahkr
yalancya/iftiracya inerler "
91
yette geen ,, ' ' kipleri, , ve ` vezninde
mblaa siygalarndan olup, okluk ifade eder ve "ok yalan syleyen, ok gnahkr"
anlamlarna gelir.
92

- " , , . .,` ` ,` " " O Yahudiler yalana oka kulak
verirler..."
93
Doru sz bunlarn houna gitmez ve onu dinlemekten ileri sklr. Fakat
yalana gelince, onu seve seve dinlerler ve bu hal, onlarda artk bir alkanlk haline gel-


91
uar, 26/222; Ayrca bkz. Csiye, 45/7.
92
es-Sbn, a.g.e., II, 398.
93
Mide, 5/41.
85
mitir. Bunun iin daima yalanclara mahkm olurlar.
94

- " ... .` -' ., ' . .,` ` " " Onlar, yalana ok kulak veren ve ok
haram yiyenlerdir"
95
yette ` kalbnda mbalaa siygalar vardr. Yani, "Onlar
yalan ve btla ar derecede kulak verirler ve rvet, fiz ve benzeri haram eyleri ok
yerler" demektir.
96

- " , _` . ` . ` , _ , - _ . .,' " " ...nk Rabbimin merhamet
ettii hari, nefis ar derecede ktl emreder"
97
Burada nefsin, arzulara oka
srkleyici ve sapk yollara oka meylettirici olduunu anlatmak iin ' , : emredici '
yerine, " _` ' : oka emredici " kelimesi kullanlmtr. nk ` vezni, arlk
ifade eden kalplardandr.
98

- " . , - .` , ' .,` ,` " " te bu size vaat edilen (cennet) tir ki o,
Allah'a oka ynelen ve O'nun emirlerini yerine getiren kimselere mahsustur."
99

- " . _, ,` , . ` ` , " " phesiz ki Allah, kendisine oka ynelenleri
ok balayandr. "
100
Bu yette ifade edilen kiiler, her hata ettike Rablerine dnp
istifr edenlerdir.
101

- " . ' , . _` - ` , , , " " syanc bir zorba deildi. "
102


94
Hamdi Yazr, a.g.e., III, 246.
95
Mide, 5/42
96
es-Sbn, a.g.e., I, 344; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VI, 191.
97
Yusuf, 12/53
98
es-Sbn, a.g.e., II, 60.
99
Kf, 50/32.
100
sr, 17/25.
101
es-Sbn, a.g.e., II, 162.
102
Meryem, 19/14; Ayrca bkz. Meryem, 19/32; uar, 26/130; Kasas, 28/19; M'min, 40/35; Kf, 50/45
86
- " . , _` - ,` ' ,` ` , " " nat her zorbann emrine uydular. "
103
Yani
onlar, Allah'a kar kibirli davranan, hakka boyun emeyen, onu kabul etmeyen ve
ondan uzaklaan herkesin emrine itat ettiler. Bunlardan maksat, ileri gelenler ve
reislerdir.
104

- " , _` - ` , ,, . " " ...Orada gayet gl zorba bir millet var"
105

Bu yette geen " ` _` - : Cebbr " kelimesi, stediini zorla, cebren yaptran, kendisine
kar hi kimseyi hakl grmeyen kibirli ve zorba anlamlarna gelmektedir.
106
Yani
orada istediini zorla, cebren ve ezerek yaptran, gl ve kuvvetli adamlar vardr.
107

- " . ` .` , ' ` ` `, . ` , ` ` , , " " Gl kulumuz Dvd'u hatrla.
O, Allah'a ok ynelen bir kimse idi. "
108

- " . ` .` ,' ` _,` ` - ,` , = , " " Kular da toplu olarak onun emrine
vermitik. Hepsi de ona uyarak zikir ve tesbih ederdi."
109

.` , . , , kelimesi, "Tevvb" vezninde olup, " . ` .,` ,, ` .` ,' " den
mblaal ismi fildir. "Evb" ise; "Dnn bir eidi ve iradeye bal olan ksm olup,
dnlmesi gereken yere dnmek " demektir. Evvb ise, " Msiyetleri terk ederek ve
tatleri ileyerek Allah'a oka dnen ve O'na ynelen kii " manasna gelir ki, bu
ynyle " .` , " anlamndadr."
110


103
Hd, 11/59; Ayrca bkz. brahim, 14/15;
104
es-Sbn, a.g.e. II, 22.
105
Mide, 5/22; Ayrca bkz. Har, 59/23
106
bn Manzr, Lisnl-Arab, IV, 113; ez-Zemaher, el-Kef, I, 604; es-Sbn, a.g.e., II, 90.
107
Hamdi Yazr, a.g.e., III, 213.
108
Sd, 38/17.
109
Sd, 38/19; Ayrca bkz. Sd, 38/30; Sd, 38/44.
110
Ebu'l- Ksm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rgp el-sfahn, el-Mfredt f garbi'l-Kur'n,
(thk. Muhammed Seyyid Keyln), Mustafa el-Bb el-Haleb Matbaas, Khire, 1961, s.30; ez-
Zemaher, a.g.e., III, 365; es-Sbn, a.g.e., 245.
87
Kular iin kullanlan " ' ` , . " kelimesi, " _-_ " kknden " terc' " (name ve
henk yapmak, ses vermek) manasna gelmektedir. Yani Dvd (a.s.), Allah'a dnerken,
onlar Hz. Dvd'a seslenip name yapyorlar. Bununla beraber u mana da verilmitir:
"Hepsi, yani Hz. Dvd, dalar ve kular hep Allah iin henk ile tesbih ediyorlard."
111

Ebu's-Suud ise bu konuda yle diyor: "kinci 'evvb', msebbih yerine
konmutur. nk tesbihi sesli yapyordu. Tesbihi sesli yapan ise onu henkli yapyor
demektir. nk ard ardna bu ii yapmaya devam eder."
112

"Evvb", Allah Tel'ya ok dnen tevbekr demek olduuna gre ok tevbe
edenin deti ok zikir, tesbih ve takds etmektir. Ayrca evb, "kasd ve istikmet"
manalarna da geldiinden "Evvb"; "ok doru ve azimli" anlamlarna da gelebilir.
113

- " . ` ,, - ` ` ,. ,, ,` , . " " phesiz brahim, ok ili, yumuak huylu bir
kiiydi."
114
"Teevvh ", inlemek ve i geirmek gibi anlamlara gelir ve bu sebeple
Allah korkusundan inleyen kii "Evvh" diye nitelendirilir.
115
Dolaysyla Evvh, ok
yalvarp yakaran manasnadr. Bir kimse ac ve ardan ikayet ettiinde ` -` , ` ,'
denilir ki, mastar ' ,' dir.
Bir iirde yle geer:
, , - ` -` , ` ,' ` , , , ` - _ ' ` .`
"Sevgilimi gece uurladm zaman, o kederli adamn inlemesi gibi inler."
116


111
Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 465.
112
Ebussud Efendi, Tefsru Ebi's-Sud: rd'l-akli's-selm il mezya'l-Kur'ni'l- Kerm, Dru hyi't-
Trsi'l-'Arab, 1994, VII, 219.
113
sm Efendi, Kmus Tercmesi, I, 140.
114
Tevbe, 9/114; Ayrca bkz. Hd, 11/75
115
el-sfahn, el-Mfredt, s.32.
116
el-Endels, a.g.e., V, 88; es-Sbn, a.g.e., I, 563.
88
- " . ` , , .` , ~ ,` , " " Bina ustas olan ve dalglk yapan her bir
eytan da (Sleyman'n emrine verdik) "
117
" ` , : avs " : " Suyun altna dalp
oradan bir ey karmak " ; " ` ` , : avvs " ise: " bu ii oka yapan ",
118
yani;
"dalg, inci avcs ve denizlerin diplerine dalmakta mahretli olanlar" anlamlarna
gelmektedir.
119

- " . ,, -` , ` .` ,` ,` ` ` " " phesiz O, tvbeleri ok kabul edendir, ok
balayandr. "
120
Ayetteki ,, -` , ` .` ,` kelimeleri de mblaa kiplerindendir. "O,
tevbeyi ok ok kabul eden ve rahmeti bol olandr" demektir.
121
Yani O, o kadar
merhametli bir Allah'tr ki, kulu dnp tevbe ettike ve blis gibi srar etmedike ona
bakar, yine bakar, sonsuz ve saysz olarak bakar. nk O, Rahm (ok merhametli)
dir. Tevbe ise, "rc etmek, aslna dnmek" demektir. u halde kula nispet edildii
zaman geici olan gnah halini terk edip asl olan dzgn haline dnmek; Allah'a
nisbet edildiinde ise, geici olan fke bakndan, asl olan rahmet bakna dnmek
manasn ifade eder.
122

" .` ,` : tevvb " ise; kul iin kullanldnda, "her dim gnahlar terk ederek
oka tevbe eden" anlamna gelmekle birlikte; Allah iin kullanldnda, "kullarnn
tevbelerini oka kabul eden" manasna gelmektedir.
123

- " . , - _ ,` , . = . " " phesiz Allah, tevbeleri ok kabul edendir, ok
merhamet edendir. "
124


117
Sd, 38/37
118
el-sfahn, a.g.e., s.368.
119
Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 471.
120
Bakara, 2/37; Ayrca bkz. Bakara, 2/54; Bakara, 2/128; Bakara, 2/160
121
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 137.
122
Hamdi Yazr, a.g.e., I, 279.
123
el-sfahn, a.g.e., s.76.
124
Nis, 4/16; Ayrca bkz. Nis, 4/64; Tevbe, 9/104; Tevbe, 9/118.
89
- " ,` ,` ' . -`, = . ... " " phesiz Allah, ok tevbe edenleri sever."
125

- " . -` - . . , .` ` ,` , " " Yamur ykl youn bulutlardan arl
arl yamur yadrdk. "
126
bn Kuteybe'ye gre buradaki " -` - " kelimesi " .` , "
"akan su" anlamndadr. Ayrca "Seccc", iddetli dklen demektir. Bir ey oka
aktnda ` _ denir. Bir hadiste yle buyrulur: " - . ' ' _ , ' _ ` _ " " Haccn en
stn lebbeyk diyerek sesi ykseltmek ve kurban keserek kan aktmaktr."
127

- " . , - ` _ =` . , " " O, ok yemin eden aalk kiiye itaat
etme! "
128
Zra dncesizce ve oka yemin eden kimse " - ", yalan yere yemin
etmeye de alr. Doruya ve eriye yemin etmeye alm olanlar ise; alak, " , "
baya dnen, gr ve dncesi nemsiz ve kendi kendini kk dren bir kii
haline gelir.
129

- ". ,, , .` _` " " Dim kusur arayp knayan, hep laf gtrp
getiren."
130
_` : Kouculuk yapan, dim kusur arayp karalayan, iftir atan ve
bakalarn ktleyip ayplayarak ineleyen kii, ,, , .` ise, durmadan laf gtrp
getirerek kouculuk yapan, hafiyelik, laf tayclk ve boboazlk yapp duran kii
demektir.
131


125
Bakara, 2/222; Ayrca bkz. Nr, 24/10; Hucurt, 49/12; Nasr, 110/3
126
Nebe', 78/14
127
Tirmiz, Hacc, 14; bn Mce, Mensik, 6,16; Drim, Mensik, 8; es-Sbun, a.g.e., III, 507.
128
Kalem, 68/10
129
Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 269.
130
Kalem, 68/11
131
Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 269-270.
90
- " . ` ,, ' ` ` ,` , - _ " " Hayr hep engelleyen mtecviz, gnahkr.."
132

yette geen ` _` kelimesinin, mal konusunda yaplmas gereken zekt ve dier
hayrlar srekli engelleyen anlamna geldii sylenmekle birlikte; yetin Velid b.
Mure hakknda indii dnlrse, buradaki hayrdan maksadn slm olduu da ifade
edilmitir. nk Velid, yaknlarn srekli slmdan alkoymaya alyordu.
133

- " . , ` -` -, , _, _` - . , " " Bizim ayetlerimizi ancak ok nankr
olan, son derece hain kiiler inkar eder. "
134
" _` - : Hattr "; Sznde durmayp
ahdini oka bozan, vefasz ve hin anlamlarna gelmektedir.
135
,` - , en kt hinliktir.
air yle der: " ,` - , _` ` :`, , . ,` , ` ,' .`,' _ ` , :` , phesiz sen Eb
Umeyr'i grseydin, ellerini vefaszlk ve hainlikle doldururdun
136
Bu yetin iinde yer
ald Lokman Sresinin dier yetlerinde geen _, _` . - ` _ - ` ,, ve ` _ . , ` _,
kelimeleri de mbalaa siygalarndandr.
137

- " . ` , - .,` . " " Kahrolsun o yalanclar! "
138
Tahmine ve zanna dayal
sylenen her sze " ` , - " denir. yle ki, o sz syleyen kii bunu, kesin bir bilgi ya
da zann- glibe gre deil, zan ve tahmine dayanarak sylemektedir.
139
Zemaher ve

132
Kalem, 68/12; Ayrca bkz. Kf, 50/25
133
Als, Rhu'l-men, XXVI, 185.
134
Lokmn, 31/32
135
bn Manzur, Lisnl-Arab, IV, 229.
136
el-Kurtub, el-Cmi' li-ahkmi'l-Kur'n, nc Bask, Dru'l-Kitbi'l-'Arab, Khire, 1967; XIV, 80;
Als, a.g.e., XXI, 106; es-Sbn, a.g.e., II, 494; Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 278.
137
Lokmn, 31/ 28,31,34.
138
Zriyt, 51/10.
139
el-sfahn, a.g.e., s.146; Eb Cfer bn Cerr Muhammed b. Cerr b. Yezid Taber, Cmil-beyn an
tevli yil-Kurn:Tefsrt-Taber, Kahire, 1954/1373, kinci Bask, XI, 447; el-Kurtub, a.g.e., XVII,
33.
91
Beyzv ise, - ` , ` . ., ; .,, : harrsn; "kezzbn" anlamndadr derler.
140
Yani
.,` .` , - ; "srf kendi zan ve tahminlerine gre atan ve fikir adna kendi heveslerini ileri
sren dzenbaz yalanclar" anlamndadr.
141

- " . ` - ,` :` , _ . ` ,, " " phesiz ki, her eyi yaratan, her eyi bilen
ancak Rabbindir. "
142
Yani yaratclk sadece kendisinin hakk olan, seni onlar ve dier
varlklar yaratan, senin onlarn ve btn yaratklarn durumlarn her ynyle bilen
ancak Allah'tr ve aranzda meydana gelen hibir ey O'na gizli deildir.
143

- " . ` - ,` , ` , ` " " O ok sinsi vesvesecinin errinden.."
144

" ` ` - : Hanns ", huns'tan mblaal ism-i fil veya o vezinde ism-i mensb olarak
vesvsn sfatdr. Huns lgatte, lzm fiil olarak teahhur ve rc yani gerilemek ve
geri dnmek, sklp bzlmek, sinip kaybolmak, grnmez olmak ve gecikmek
anlamlarna geldii gibi; mteadd fiil olarak da geriletmek, mnkabz etmek (keyifsiz
olmak) ve sindirip kaybetmek manalarna gelir. Nitekim bu anlamda ceylan
gizlendiinde ` ` = - denilir.
145
Tefsirciler, ounlukla lzm fiil olarak sinmek
anlamn esas almlardr ki, buradan hareketle Hanns, "gizli hareket etmeyi, sins
davranmay ve geride kalmay det haline getiren" demektir. Kef'ta da: "deti huns
olan yani geri kalmak olandr" diye trif edilir. nk Sid b. Cbeyr'den rivyet
olunmutur ki, insan Rabbini zikrettii zaman eytan huns eder, geri kaar ve gaflet
edince de dner vesveseye balar. Rgp da der ki: Hanns, huns eden, yani Allah
anld zaman geri kalan, sinsice kaybolan eytandr.

140
ez-Zemaher, el-Kef, IV, 397; Eb Sad Nasrddn Abdullah b. mer b. Muhammed el-Beyzv,
Envrt-tenzl ve esrrt-Tevl;Tefsru Kd el-Beyzv, stanbul, Drut-tb atil-mire, 1285, I, 236.
141
bn Manzr, a.g.e., VII, 21; Hamdi Yazr, a.g.e., VII, 254.
142
Hicr, 15/86; Ayrca bkz. Yasin, 36/81.
143
Als, a.g.e., XIV, 78; Hamdi Yazr, a.g.e., V, 219.
144
Ns, 114/4
145
Hamdi Yazr, a.g.e., X, 188.
92
Btn bunlardan anlalyor ki, Vesvs-i hanns'tan yani sinsi vesveseciden maksat,
sinsice vesvese veren eytandr ki, Allah zikredildii zaman sinsice kaybolur, terk
eder.
146

- " . _, .` , - ' . -`, . = . " " Muhakkak ki Allah, hibir hini,
nankr sevmez. "
147
_, .` , - : ok hin ve ok inkarc anlamnda arlk ifade
eden kiplerdendir.
148
Yani bu tr kiiler, Allahn emnetlerine ihnet, nmetlerine ise
nankrlk ederler.
149

- " . , ' ` , - . ` ' . -`, . = . " " phesiz Allah, daima ihanet eden
hibir gnahkr sevmez. "
150
" .` , -: Havvn ", pek hin, hynette ar giden; ",, ':
Esm " ise, pek gnahkr anlamnda mbalaa sgalar olup
151
, hinlikten
saknmayan ve gnahtan ekinmeyen demektir. Bu ifadede, srar ve alkanlktan
ekindirme ve tevbeye bir tevik vardr.
152

- " ` ` _` , ,` = . " " phesiz ki oka rzk veren ancak Allah'tr... "
153

"Rezzk: Rzk yaratan, veren ve buna sebep olan demektir ki, bu da ancak Allah'tr.
O'ndan baka hi kimseye Rezzk denemez. Yani burada Rezzk ismi, rzk verme ile
ilgili tm anlamlar tamaktadr.
154

- ". ` , _ . ` , ,`, ` : " " phesiz Rabbin, istediini hakkyla yapandr."
155



146
el-sfahn, a.g.e., s.159; ez-Zemaher, a.g.e., IV., 302-303; el-Hkim, el-Mstedrek, II, 541; el-
Beyzv, a.g.e., I, 553; Als, a.g.e., XXX, 286; es-Sbn, a.g.e., III, 625; Hamdi Yazr, a.g.e., X, 188.
147
Hac, 22/38.
148
es-Sbn, a.g.e., II, 296.
149
Als, a.g.e., 17/161.
150
Nis, 4/107
151
ez-Zemaher, a.g.e., I, 281.
152
es-Sbn, a.g.e., I, 299; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 256, 260; Hamdi Yazr, a.g.e., III, 80.
153
Zriyt, 51/58
154
el-sfahn, a.g.e., s.194.
155
Hd, 11/107; Ayrca bkz. Hd, 11/107; Brc, 85/16.
93
- " . ,, _` - , ,` ', " " Sana btn usta sihirbazlar getirsinler."
156

Sehhr ( _` - ); srekli sihirle uraan ve bu konuda dorua ulam anlamnda
arlk ifade etmektedir.
157
yette hem umm ifade eden kelime ( , ), hem de
mbalaa sgas ( _` - ) kullanlarak, zihinlerde Hz. Musa ve kardei Hz. Hrun
hakknda herhangi bir phe kalmamas amalanmtr.
158

- " _` ,` ` ` , ` = , " " Onu, geen kervanlardan biri alsn"
159

" ` ` , _ " : " _` , " kelimesinin ouludur ki, yeryznde oka gezmeyi ifade eder.
160

- " _, _` . ,. : . . " " phesiz bunda ok sabreden, ok
kreden herkes iin ibretler vardr."
161
" ` . ` ` _, ": "Sabra muktedir olan" demektir.
" ` _` . " ise; zorlama ve mchede olmakszn sabrl davranan demektir ve hem _` .
hem de _, her iki kelime de mblaa kiplerindendir.
162
Yani msiyetlere sabreden
ve nimetlere kreden herkes iin ibretler vardr.
163

- " ` , ` , ., ` , ~ " " evrenizde gezip dolarlar"
164


156
uar, 26/37
157
el-Kurtub, a.g.e., VII, 229; Als, a.g.e., IX, 23; ez-Zemaher, a.g.e., III, 112.
158
Ebl-Berekt Hafzddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud Nesef, Medrikt-tenzl ve hakikit-
tevl:Tefsrn-Nesef, Beyrut, Drul-Kalem,1989/1408, III, 184.
159
Yusuf, 12/10; Ayrca bkz. Yusuf, 12/19; Mide, 5/96.
160
el-Endels, a.g.e., V, 284.
161
brahim, 14/5; Ayrca bkz. Lokman, 31/31; Sebe', 34/19; r, 42/33
162
el-sfahn, a.g.e., 274; el-Endels, a.g.e., V, 406; ez-Zerke, el-Brhn, II, 511; Als, a.g.e., XXI,
105; es-Sbn, a.g.e., II, 94.
163
ez-Zemaher, a.g.e., III, 237.
164
Nr, 24/58.
94
Hizmet ve dier baz iler iin yannza oka girip karlar.
165
Eb Hayyn ise yle
der: "Onlar bu vaktin dnda, evlerde yannza sabah akam girip kmaya devam
ederler."
166
Devaml evde olan ve hizmet gerektirdii iin evin hanm ve beyi ile
birlikte yaayan kimselerle, henz ergenlik ana gelmedii iin daha ziyade evde ana
babasnn yannda bulunan ocuklarn, birbirlerinin yanna girip karken vakit
dnda izin almalarna gerek grlmemektedir.
167

- " = , ` , = .' , , . " " Muhakkak ki Allah, kullara zulmkr
deildir."
168
yetteki mblaa sgas, Allahn en ufak bir zulmden bile uzak
olduunu ifade etmektedir.
169
Yani buradaki = , ` , ifadesi, Allahn, kullarna
zulmetme ihtimli bile dnlemez anlamnda olup, sadece zulmn okluunu deil,
ayn zamanda biztih kendisini de nefyetmektedir.
170

- ". `, ` ` , ` , ' , = , " " Benim huzurumda sz deitirilmez
ve ben kullara asla zulmedici deilim. "
171
Bu yette ve yukardaki yette cem-i kesret
sgasnda olan , kelimesiyle uyumluluk arz etmesi asndan, zulmle ilgili kelime
, ~ eklinde ism-i fil kalbnda deil de, ~ eklinde mbalaa vezninde gelmitir.
172

- ". , -` , " " nsann derisini kavurur. "
173
" -` , - Levvha ": " _` ,

165
Ebus-Sud, a.g.e., VI, 194.
166
el-Endels, a.g.e., VI, 472.; es-Sbn, a.g.e., II, 349.
167
Hayrettin Karaman-Mustafa arc-brahim Kf Dnmez-Sadrettin Gm, Kur'n Yolu, Diyanet
leri Bakanl Yaynlar, IV, 116.
168
Hac, 22/10; Bilgi iin bkz. Nesef, a.g.e., III, 97.
169
el-Kurtub, a.g.e., XV, 322; el-Beyzv, a.g.e., I, 116; Ebus-Sud, a.g.e., IV, 295; VI, 60.
170
Bu konuda geni aklama iin bkz. ez-Zerke, a.g.e., II, 510-513; es-Suyt, el-tkn, II, 210-211;
Als, a.g.e., IV, 143.
171
Kf, 50/29; Ayrca bkz. l-i mran, 3/182; Enfl, 8/51; Fussilet, 41/46.
172
ez-Zerke, a.g.e., II, 511; en-Nesef, a.g.e., III, 97; IV, 173; Als, a.g.e., XIV, 215; XVII, 123;
Ebus-Sud, a.g.e., II, 122.
173
Mddessir, 74/29.
95
Levh " kknden arlk ifade eden bir kiptir. Levh; susamak veya gnein ss, yahut
susuzluun bir adamn ehresini bozmas, yani yakp kavurarak karartmak veya ortaya
kmak, imek akmak, gzle grmek manalarna gelir ki, Levvha kelimesinin btn
bu manalara ihtimali vardr. Dolaysyla bu kelime, hi durmadan derileri kavuran,
yzleri karartan veya hep beer gzeten ve beere saldran mnlarn ifade eder. bni
Abbas'tan da; "Srekli olarak derileri kavuran, yzleri karartan" anlam rivyet
edilmitir. Sonu olarak levvha iin unu diyebiliriz: srekli deri yakan ve kanmak
bilmeyen bir susuz.
174
Ancak bu yeti, "Cehennem, (byk ve korkun olduu iin
uzak mesafelerden) insanlara grnr." diye tercme ve tefsr edenler de vardr.
175

- " . .,` ,` ` .` :` " " phesiz ki, yalnzca sen, gayblar hakkyla
bilensin."
176
Buradaki ` kelimesi mbalaa vezninde olup ilimde kemli ifade
eder.
177
" ` ` ,` ., " ifadesi, Allah'a hibir eyin gizli kalmayacana iaret
etmektedir.
178
Yani, "Sen bizim bilmediimiz ak ve kapal eylerin hepsini bilirsin.
Senin her eyi kuatan, her eye muttal olan bilgine nispetle bizim bilgimiz yok
hkmndedir." demektir.
179

- " . ` ` , ` , , - ` , , , " " te (azap), onu tatsnlar: Bir kaynar su ve
bir irin. "
180

- " . ` , , - . , , . , ` , , , , ., , , . " " Orada ne bir serinlik ne de
iecek bir ey tadacaklar. Ancak, kaynar su ve irin iecekler."
181


174
Als, a.g.e., XXIX, 125; Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 423.
175
Geni bilgi iin bkz.: es-Sbn, a.g.e., III, 477.
176
Mide, 5/109; Ayrca bkz. Mide, 5/116; Tevbe, 9/78; Sebe', 34/48
177
bn Manzr, a.g.e., XII, 416; Als, a.g.e., VII, 56.
178
Ebus-Sud, a.g.e., IV, 86.
179
el-sfahn, a.g.e., s.344; es-Sbn, a.g.e., I, 372; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 106, 107.
180
Sd, 38/57
181
Nebe', 78/24-25.
96
" ` ,, - : Hamm " : scak ve kaynar su; " ` ` : assk " ise: cehennemdekilerin
vcutlarndan kan ve dklen irin, pis koku anlamnda olup, dklmek ve akmak
manasna gelen " : asak " tan tretilmitir.
182

- " . - . , , . ` ` _ ` , ` ` , " " phe yok ki ben, tvbe
edip inanan ve salih ameller ileyen, sonra da doru yol zere devam eden kimse iin
son derece affediciyim."
183
Bu yette, isyan bataklna den kimselerin, mitsizlie
kaplmamalar iin, kendilerine bir k yolu bulunduu aklanarak bunlar imana
tevik edilmektedir.
184

- " _ . . ` ` ` , ` , _ ,` , ` ` " " Rabbinizden balanma dileyin; nk
O, ok balaycdr. "
185
_ : Hatal, gnahkr ve mtecviz kullarnn hata ve
kusurlarnn oka rten ve balayan anlamndadr.
186

- " . ` ,, ` _` ,` , " " O, gerei apak ortaya koyan (en dil hkm
veren), (her eyi) hakkyla bilendir."
187
Fetth ( _` ): ster kapal ister ak btn
meselelerde hak ile hkmeden, anlalmaz ve krdm gibi grnen konular bile
vuzha kavuturan ve en dil hkm veren hkim gibi anlamlara gelerek mbalaa ve
vurgu ifade eder.
188
Ayrca, kullarna rahmet ve rzk kaplarn aan anlamlarna da
gelmektedir.
189


182
el-sfahn, a.g.e. s.360; el-Kurtub, a.g.e., XV, 194; Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 499; es-Sbn, a.g.e.,
III, 63.
183
Th, 20/82.
184
es-Sbn, a.g.e., II, 243.
185
Nuh, 71/10; Ayrca bkz. Sd, 38/66; Zmer, 39/5; M'min, 40/42
186
bn Manzr, a.g.e., V, 25.
187
Sebe', 34/26.
188
es-Sbn, a.g.e., II, 550, 556; Als, a.g.e., XXII, 141.
189
bn Manzr, a.g.e., II, 536.
97
- " . ' ' ` _` , ` - , = ' ` ,` , - ., ` , ` ` . ,` _ " " Ayr ayr (eitli) tanrlar m
daha iyidir, yoksa gcne kar durulamaz olan (mutlak hakimiyet sahibi) tek Allah m?
"
190
" ` , , " : Galebe almak, zelil klmak anlamlarna gelir.
191
" ` _` , Kahhr " ise,
Allahn sfatlarndan olup, her eye istediini yapacak ekilde galip ve hkim olan ve
irdesine kar gelinmesi mmkn olmayan demektir.
192

- " . ` _ .,` ` , -` , " " Erkekler kadnlarn yneticisi ve koruyucusu
dur"
193
" ` , Kavvm ": Bir ii koruyup gzetmek manasna gelen " , - kym"
kelimesinden " , kim " in mblaas olup ( ,` . , ` , ) den alnmtr. Bir kadnn
iine bakp onun ilerini idare edene ve onu koruyana '` , ` ,` , ve daha kuvvetli olarak
da '` , ` ` , denilir. Bu deyim, " ` , ` ` , ` ,` ,` - Milletin efendisi, onlara hizmet
edendir.
194
mns zerine hizmetilikle kark bir hkimiyeti ifade eder. Dolaysyla
"Erkekler, devlet adamlarnn halk ynettikleri gibi kadnlar ynetirler" demektir.
Sreklilik ifade etmek iin de isim cmlesi kullanlmtr.
195
Bunun iin Kad Beydv,
.,` ` , kelimesinin tefsirinde unu sylemektedir: ". ` , ` , _ .` , , ` ,` , .,` , , :
Valiler, halk idare ettikleri gibi onlar da kadnlar yle idare ederler."
196


190
Yusuf, 12/39; Ayrca bkz. Zmer, 39/4; Rd, 13/16; brahim, 14/48; Sd, 38/65
191
el-sfahn, a.g.e., s.414.
192
bn Manzr, a.g.e., V, 120; Hamdi Yazr, a.g.e., V, 185.
193
Nis, 4/34.
194
Zeynddin Muhammed Abdrraf b. Tcilrifn b. Ali Mnv, Feyz'l-Kadr erhil-Cmiis-sar,
Beyrut, Drl-Marife, 1938, IV, 122; Ebul-Fida smail b. Muhammed Aclun, Kef'l-Haf ve
mzll-ilbs 'amm itehere minel-ehds ales-elsinetin-ns, (thk. Ahmed Kala), Haleb,
Mektebett-Trsil-slm, 1749, I, 261 (No: 1515)
195
es-Sbn, a.g.e., I, 273; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 52, 53.
196
el-Beyzv, Envru't-tenzl ve esrru't-te'vl, I, 273; Hamdi Yazr, a.g.e., II, 556.
98
- " ` , ` , ,` , " " Adleti titizlikle ayakta tutan kimseler
olun!..."
197
" ` , , ` " : Doru yoldan sapmadan ve bkmadan adletin tesisi
iin alan, cehdeden kiiler demektir.
198
Dolaysyla yette, dleti tesis etme
hususunda korkmadan ve haktan sapmadan, son derece gayretli ve titiz olunmas
gerektii vurgulanmaktadr.
199

- " . ,, ' _ ' . -`, . = , " " Allah, hibir gnahkr nankr sevmez. "
200

" ` _ " kelimesi, " , _ " - " ,, ' _ " - " _ , - " yetlerinde olduu
gibi, kfrde arl ifade eder ve bu ynyle, " ` _, " kelimesinden daha
mbalaaldr.
201
Dolaysyla, "_ ", kfr byk olan; ",, ' " ise, srekli gnah
ileyen, ok gnahkr kii anlamlarna gelmektedir.
202
Yani Allah, kalbi kfrle; dili
ve fiilleri ise gnahla dolu olan kiileri sevmez demektir.
203

- " . _ , - . ,` , . , " " Sadece ahlksz ve azl kfir kimseler
doururlar."
204
Hz. Nuh, kavminin iinde 950 sene kald ve yetien nesillerin de
ncekiler gibi atalarnn yolundan gittiini grd. Neticede onlardaki bu huyun
deimeyeceini anlad ve ayette ifade edilen "Onlar sadece inkrc kfir doururlar
(yetitirirler)" szn syledi.
205
Ayrca bu yette, bi itibri m seyekn: gelecei gz
nnde bulundurmak sretiyle yaplm olan mecz- mrsel sz konusudur.
206


197
Nis, 4/135; Ayrca bkz. Mide, 5/8.
198
ez-Zemaher, el-Kef, I, 570.
199
Vehbe ez-Zuhayl , a.g.e., V, 310, 314.
200
Bakara, 2/276; Ayrca bkz. brahim, 14/34; Zmer, 39/3; Kf, 50/24.
201
el-sfahn, a.g.e., s.435.
202
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., III, 83-84.
203
es-Sbn, a.g.e., I, 174-175.
204
Nuh, 71/27
205
es- Sbn, a.g.e., III, 454-455.
206
es-Sbn, a.g.e., III, 454; Bedev Tabne, Muceml-belatil-arabiyye, s. 408; Ali el-Crim
Mustafa Emn, el-Belgatl-vzha, s. 108-109; Nusrettin Bolelli, Belgat, s. 129-130.
99
- " ... _ ,` , , ` . ` " "Kim de onu (kss hakkn) balarsa
artk o, kendisi iin keffret olur"
207
Yani Allah, onun gnahlarn bu balamas
sayesinde affeder. Bu yette af, balama ve msmahaya bir tevik vardr.
208

- ". ` , ` , ' . , ` , " " Kendini knayan (pimanlk duyan) nefse yemin
ederim (ki, diriltilip hesaba ekileceksiniz)."
209
Nefs-i Levvme, baz faziletlere sahip
olmakla beraber, iledii gnahlar sebebiyle kendini knayan nefse denir ki, bu
zelliiyle derece olarak Nefs-i Mutmainnenin altndadr.
210
Burada kastedilenin
mmin kulun nefsi olduu sylenmitir.
211

- ". = ,` ,` ` , _ " " Hayr (ne mmkn)! phesiz cehennem,
derileri kavurup karan alevli atetir. "
212
" ` , " kelimesi, alevli atein halini
bildirir. htisastan dolay sonu stn okunmutur. Nz ( _,` ,` ) kknden "saldrc";
nez ( _, , ) kknden ise, "soyucu" manasna gelir. , ise, el-ayak gibi uzuvlar
anlamna geldii gibi; "ban derisi" anlamna gelen , kelimesinin ouludur. Yani o,
eli, aya, tepeyi, deriyi ve trna soyan bir atetir. Deri, bedenin en hassas ksm ve
ateten en ok etkilenen blm olduu iin Yce Allah ayette zellikle onu
zikretmitir.
213

- ". . -` . . ` , ,, " " kisinde de durmadan kaynayan iki pnar vardr"
214

Ayette geen "Nadh", suyun fkrmas ve pskrmesidir. Nadh kelimesi noktal "ha"

207
Mide, 5/45; Ayrca bkz. Mide, 5/89; Mide, 5/95
208
Als, a.g.e., VI, 149; Ebus-Sud, a.g.e., III, 43; Vehbe ez-Zhayl, a.g.e., VI, 209.
209
Kyme, 75/2
210
Als, a.g.e., XXIX, 136
211
el-sfahn, a.g.e., s. 457 ; es-Sbn, a.g.e., III, 484.
212
Meric, 70/15-16.
213
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 610; es-Sbn, a.g.e., III, 444; Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 338.
214
Rahmn, 55/66.
100
ile ( _` . ), noktaszna gre ( _` . ) daha kuvvetlice fkrma halini ifade eder.
215

"Naddhatn . -` . " ise, devaml su fkrtan iki (pnar-kaynak) anlamna gelir.
bn Mes'd ve bn Abbs yle der: "Bu kaynaklar cennet ehlinin evlerine bol yamur
gibi misk, amber ve kfr fkrtr."
216

- ". ` ` . , ` .` , .` ' :` ` - _ :` ` " " Bize tarafndan rahmet bala.
phesiz ki, ltfu en bol olan sensin."
217

- ". -` , - , - , " " Alev alev yanan bir kandil yarattk. "
218
, ` ` _ :
Ateten meydana gelen s, k, parlt demektir. Ate parladnda ` _ . - , denir.
219

" ` _` , Vehhc " ise, atein alevlenerek parlak ve cokulu bir ekilde parlamas
manasna _` , kknden tretilmi arlk ifade eden bir siygadr ki, "Ar derecede
alevli olduu iin etrafa kvlcm ve alev saan, yanc pek parlak olan, parl parl"
anlamlarna gelir.
220

- " . ` _ . ` ` , ` , " " Dmlere fleyip by yapan frklerin
errinden.."
221
Neffst, frkler demektir. " . ` ": Tkrk atmak anlamna
gelir ki bu, normal tkrkten (thlemekten) daha az olan ifade eder.
222
Daha doru bir
ifadeyle bu fiil, tkrksz frmek manasna gelen _ fiilinin benzeridir. Tkrkl
frmeye ise, denir. Nitekim Antere yle der:

215
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 50; Hamdi Yazr, a.g.e., VII, 386.
216
el-Kurtub, a.g.e., XVII, 185; es-Sbn, a.g.e., III, 301.
217
l-i mrn, 3/8; Ayrca bkz. Sd, 38/9; Sd, 38/35
218
Nebe', 78/13.
219
el-sfahn, a.g.e., s.533.
220
el-Kurtub, a.g.e., XIX, 170; es-Sbn, a.g.e., III, 507-508; Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 495.
221
Felak, 113/4.
222
el-sfahn, a.g.e., s.500.
101
` , . ` ' ` , ' ,` , . , ` ` ` - ` `, . , ` ,
" yileirse (ne l). Ben ona flememiimdir. Kaybedilirse zaten o, kaybolmay
hak etmitir."
223
Bu anlamyla da "Dmlere fleyen kadnlar" eklinde anlalmtr.
Ayrca bu ifade, erkeklerin azim, irade, fikir ve baklarna tesir ederek, onlar zerinde
tasarrufta bulunan kadnlar olarak da tefsir edilmitir.
224

Kur'n- Kerim'de " ` " vezni ile gelen ve yukarda ayr ayr zikrettiimiz
kelimeleri toplu bir halde u ekilde sralayabiliriz: " ' " " ., ' " " _` ' "
" ` .` , ' " " ,` , " " ` ` ,." " .` , " " ` .` ,` " " -` , " " -` - " " , _` - "
" - " " _` - " " .,` .` , - " " ` - " " ` ` - " " .` , - " " ` ` _` , "
" _` - " " .,` ` " " _` . " " ., ` , ~ " " = , " " " " ` " " ` _ "
" ` , " " ` _` " " ` " " ` _` , " " .,` ` , " " _ " " -` , " " ` , "
" .` " " _` " " ` , " " . -` . " " . ` " " ` .` , " " ` .` , " vb.
kelimeler
* Araplar, mbalaay te'kd iin ( ` ) siygasnn sonuna kapal " t " ( )
harfi getirirler: , ) kelimesinde olduu gibi. Ancak bu siyga, Allah'n sfatlar iin
kullanlrken, kelimenin sonuna kapal " t " ( ) getirmek ciz deildir.
225


B. , - ( FE'L ) VEZN:

223
Antere, Dvn Antere, s. 42; el-Kurtub, a.g.e., XX, 257; es-Sbn, a.g.e., III, 623
224
Geni bilgi iin bkz. Hamdi Yazr, a.g.e., X, 154-159.
225
Muhammed Abdlhlik Udayme, Dirst li slbi'l-Kur'ni'l-Kerm, IV, 3.
102
- " . ,, -` , ` -` , = ,` , " " Rahmn ve Rahm olan Allah'n adyla "
226

Rahmn ve Rahm, "rahmet" kelimesinden tremi iki sfattr."Rahmn",
btn rahmet trlerini kapsar verahmeti byk manasna gelir.
227
nk . ` kalb,
bir eyin okluunu ve bykln ifade etmede kullanlan mbalaa veznidir. Ayrca
bu vezin, sreklilii gerektirmez. Nitekim ok kzgn manasna gelen . ` . , ok
sarho manasna gelen . , ve ok susayan manasna gelen . = bu ekildedir.
228

Rahm ise, rahmeti devaml olan anlamndadr. nk , kalb, sreklilik ifade
eden sfatlarda kullanlr. Nitekim cmert manasna gelen ` < , ile, nzik anlamna
gelen ` ., , ~ kelimeleri byledir. Buna gre ` ,, -` , ` ` -` , ; "rahmeti byk, ihsan
devaml" anlamndadr.
229

- " . , - _ ,` , . = . " " nk Allah, tevbeleri ok kabul edendir, ok
merhamet edendir."
230

-. ` ,, - _ ` ` , _ ` ,` , ` , ` , ` , , - `,' ` , ` ,, , ` , ` ' ` ,` _ ` , . - ` -
" Andolsun, size kendi iinizden yle bir peygamber gelmitir ki, sizin skntya
dmeniz ona ok ar gelir. O, size ok dkn, m'minlere kar da ok efkatli ve

226
Ftiha, 1/1; Ayrca bkz. Ftiha, 1/3; Bakara, 2/37,54,143,160,163,173,182,192,199,218,226.
227
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 56.
228
ez-Zemaher, a.g.e., I, 5; el-Kurtub, a.g.e., I, 127; en-Nesef, a.g.e., III, 175; es-Sbn, a.g.e., I, 25.
229
Bedreddin bn Cema, Kef'l-me'n fi'l-mtebih mine'l-mesn, (nr.Abdlcevd Halef), Kahire,
1410/1990; es-Sbn, a.g.e., I, 25.
230
Nis, 4/16; Ayrca bkz. l-i mrn, 3/31,89,129; Nis, 4/16,23,25,29,64,96,100,106,110,129,152;
Mide, 5/3,34,39,74,98; En'm, 6/54,145,165; 'raf, 7/153,167; Enfl, 8/69,70; Tevbe, 9/5,27,91, 99, 102,
104,117,118; Yunus, 10/107; Hd, 11/41,90; Yusuf, 12/53,98; brhim, 14/36; Hicr, 15/49; Nahl,
16/7,18,47,110,115,119; sr, 17/66; Hac, 22/65; Nr, 24/5,20,22,33,62; Furkan, 25/6,70; uar, 26/9,68,
104,122,140,159,175,191,217; Neml, 27/11,30; Kasas, 28/16; Rm, 30/5; Secde, 32/6; Ahzab, 33/5,24,
43,50,59,73; Sebe', 34/2; Ysin, 36/5,58; Zmer, 39/53; Fussilet, 41/2,32; r, 42/5; Duhn, 44/42;
Ahkf, 46/8; Fetih, 48/14; Hucurt, 49/5,12,14; Tr, 52/28; Hadd, 57/9,28; Mcdele, 58/12; Har,
59/10,22; Mmtehine, 60/7,12; Tebn, 64/14; Tahrm, 67/1; Mzzemmil, 73/20.
103
merhametlidir. "
231
Bu ayette Yce Allah, Rasln kendi gzel isimlerinden "Raf ve
Rahm" isimleriyle nitelendirmitir. Bu durum, Raslllah'a byk ikram ve tekrm
demektir. O peygamber "Azz" (meakkatli) dir; bu sebeple sizi skntya sokan eyler
onun leyhine olur, ona ar gelir. O yksek bir izzet sahibi olan peygamber, kendi
cinsinin evlatlarnn zor durumda kalmasna raz olmaz. Yine o peygamber size kar
"Hars" tir; bu sebeple de, zerinize toz kondurmak istemedii gibi, sizi selmete ve
cennete kavuturmak iin btn hrsyla ve gcyle alr. stelik onun merhameti ve
efkati sadece kendi kavmine deil btn mminleredir: ( , ` ,, - _ ` ` , _ ` ,` )
Dolaysyla onun ok fazla Re'feti, gayet ince efkati ve derin bir merhameti vardr.
232

- " . ` ,, -` , ` ,, , ,` , " " O, mutlak g sahibidir, ok merhametlidir."
233

Yani malup edilmesi mmkn olmayan yegne galip: ( ` ,, , ) ve tek rahmet edici olan:
( ` ,, - _ ) ancak O'dur.
234

- " . ` ,, - ` _, = , " " Allah ok balayandr, cezalandrmada acele
etmeyendir."
235
Yce Allah afr ve Halm olduu iin, insanlara zorluklar
kolaylatrm, onlar ar hkmlerle mkellef tutmam ve yetin ncesinde
bahsedildii zere, laiv yemininden dolay insanlardan sorumluluu, gnah ve kefreti
kaldrmtr.
236
phesiz Yce Allah, kullarna kar Halm'dir. Yani kendisine isyan
edenleri cezalandrmakta acele etmez. Yine O, afr'dur. Yani tevbe edip kendisine
dnenleri balar. Allah'n hilmi ve mafireti olmasayd, insan tutup gl kuvvetli bir
kimsenin bir anlk fkeyle cezalandrmas gibi hemen cezalandrrd.
237


231
Tevbe, 9/128
232
es-Sbn, a.g.e., I, 564, 569; Hamdi Yazr, a.g.e., IV, 434.
233
Rm, 30/5
234
Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 239.
235
Bakara, 2/225; Ayrca bkz. Bakara, 2/235,263; l-i mrn, 3/155; Nis, 4/12; Mide, 5/101; Hd,
11/75,87.
236
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., II, 310.
237
es-Sbn, a.g.e., II, 161.
104
- " . _, , - . ` ` " " O, halmdir (hemen cezalandrmaz, mhlet verir),
ok balaycdr."
238

- " . ` ,, - ` ` ,. ,, ,` , . " " phesiz brahim, ok ili, yumuak huylu bir
kiiydi." Yani o, hilmi ok, kusuru affeden, eziyete sabreden ve cehennem anldnda
inleyen ok ili (yumuak huylu) bir kimseydi.
239

- " . , ' ` , - . ` ' . -`, . = . " " nk Allah, hinlii meslek edinmi
gnahkrlar sevmez."
240

- " . , _` - . - , ,` - ` , " " Peygamberler fetih istediler ve her
inat zorba da hsrana urad. "
241
And ( , ): Hakka kar inat eden, hak yoldan
uzaklap giden demektir. Nitekim Araplar, " ` ,` , ' , En kt deve inat
olandr" derler.
242

- " . . , " " u emn beldeye yemn ederim ki.."
243
Emn,
"emnet" kknden "fel" kalbnda fakat fil manasnda yani "emniyette klan, zulm
ve hakszlk yapmaktan uzak, kendisine braklan eyi iyi koruyan, gvenilir"
demektir.
244
Bununla beraber "felketlerden gvende olan" anlamnda mef'l manasna
da kullanlabilir.
245


238
sr, 17/44; Ayrca bkz. Hac, 22/59; Ahzab, 33/51; Ftr, 35/41; Sfft, 37/101; Tebn, 64/17.
239
Tevbe, 9/114; Als, a.g.e., XI, 35; Ebus-Sud, a.g.e., IV, 108; es-Sbn, a.g.e., I, 564.
240
Nis, 4/107; Ayrca bkz. Bakara, 2/276; uar, 26/222; Duhan, 44/44; Csiye, 45/7; Kalem, 68/12;
Mutaffifin, 83/12; Eb Abdillah Cellddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed e-afii el-Mahall-
Ebul-Fazl Cellddn Abdurrahman b. Ebbekr Suyt, Tefsrul-Celleyn, kinci Bask, stanbul,
Matbaa-i mire, 1327, I, 797; en-Nesef, a.g.e., I, 247.
241
brhim, 14/15; Ayrca bkz. Hd, 11/59; Kf, 50/24; Mddessir, 74/16.
242
es-Sbn, a.g.e., II, 90.
243
Tn, 95/3; Ayrca bkz. raf, 7/68; Yusuf, 12/54; uar, 26/107,125,143,162,178,193; Neml, 27/39;
Kasas, 28/26; Duhn, 44/18,51; Tekvr, 81/21.
244
Hamdi Yazr, a.g.e., IX, 309.
245
el-Endels, a.g.e., VIII, 490.
105
- ". ` ,, , ` _ , ` , . - ` " " te size bir mjdeleyici ve uyarc gelmitir."
246

Yani kendisine itat eden mminleri cennetle mjdeleyen, isyn edenleri ve
inkrclar ise cehennemle korkutan bir eli size gelmi bulunmaktadr.
247

- ". ,, , _ , ` - , ` _' ` " " phesiz biz seni hak ile; mjdeleyici ve
uyarc olarak gnderdik.."
248
Ber ( _ , ), "mbeir" ( ,` ` ) manasnda
mjdeleyen, sevindiren ve doru bir eyi haber veren demektir. Nezr ( ,, ) ise,
"mnzir" ( _ ` ` ) manasnda saknlmas iin korkun eyleri haber veren demektir.
249

- " . _ . , ` ` _ ,` - , _ ` , ' ` _ . - .' ` " " Mjdeci gelip gmlei
onun (Yakub'un) yzne koyunca gzleri alverdi"
250

- " . _ . , , . = . " " phesiz ki Allah, hakkyla iitendir, hakkyla
grendir."
251
Yani sizin szlerinizi ok iyi duyan, fiillerinizi de ok iyi grendir.
252

Bir baka ifadeyle O, sadkatinizi de ihnetinizi de hakkyla grr, iitir ve sizi ona gre

hesba eker.
253
Ve Onun iitmesi ve grmesi, mahlktnkine benzemez.
254


246
Mide, 5/19.
247
Als, a.g.e., XIX, 37; XXII, 45; XXIV, 95; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VI, 141; ez-Zemaher, a.g.e., I,
602.
248
Bakara, 2/119; Ayrca bkz. Mide, 5/19; raf, 7/184,188; Hd, 11/2,12,25; Yusuf, 12/96; Hicr, 15/89;
sr, 17/105; Hac, 22/49; Furkn, 25/1,7,51,56; uar, 26/115; Kasas, 28/46; Ankebt, 29/50; Secde,
32/3; Ahzb, 33/45; Sebe', 34/28,34,44,46; Ftr, 35/23,2437,42; Sd, 38/70; Fussilet, 41/4; Zuhruf,
43/23; Ahkf, 46/9; Fetih, 48/8; Zriyt, 51/50,51; Necm, 56/53; Mlk, 67/8,9,17,26; Nh, 71/2;
Mddessir, 74/36.
249
Ebus-Sud, a.g.e., VI, 200; es-Sbn, a.g.e., I, 90.
250
Yusuf, 12/96.
251
Nis, 4/58; Benzer ifadeler iin bkz. Hac,22/61,75; Lokman, 31/28; Mcdele, 58/1.
252
bn Kesr, a.g.e., III, 596.
253
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 125.
254
bn Manzr, a.g.e., VIII, 162.
106
- " . ., ` , , ` _ . , = , " " Allah onlarn yapmakta olduklarn eksiksiz
grr."
255
n Yce olan Allahn, kendisini ` _ . , olarak nitelendirmesi, her eyi
ok iyi grd ve ilerin gizliliklerini ok iyi bildii anlamndadr. nk Arap dilinde
Basr, bir eyi ok iyi bilen ve ondan iyice haberdr olan demektir.
256

- " . ' _ ` ,` , , , , .` , ` , , ` " " Onlara kendileri hakknda etkili ve gzel
sz syle."
257
yetteki , , .` , . ifadesi kalbe etki eden ok tesrli sz anlamna
gelmekte olup, mbalaa ifade etmektedir.
258

- " . , - = , _ , " " Hesap grc olarak Allah yeter."
259
Bu sebeple,
inkrclarn yaptklarndan ve haddi amalarndan dolay korkuya kaplmayn. Bu ifade,
ayn zamanda hakk inkr eden herkese bir tehdit anlam tamaktadr.
260

- " . =, - ` , ,` , ` _ ' _ , ` , " " Kim de yz evirirse (bilsin ki), biz
seni onlara beki olarak gndermedik."
261
Yani, sen onlarn amellerinin gzetleyicisi
deilsin. Sen ancak bir uyarcsn. Onlarn ilerini gzetlemek ve taknlklarnn
karln vermek ise, bize ittir.
262


255
Bakara, 2/96; Ayrca bkz. Bakara, 2/110,233,237,265; l-i mrn, 3/15,20,156,163; Nis, 4/58,134;
Mide, 5/71; En'm, 6/50; Enfl, 8/39,72; Hd, 11/24,112; Yusuf, 12/93,96,108; R'd, 13/16; sr,
17/1,1730,96; Th, 20/35,125; Furkn, 25/20; Ahzb, 33/9; Sebe', 34/11; Ftr, 35/19,31,45; M'min,
40/20,44,56,58; Fussilet, 41/40; r, 42/11,27; Fetih, 48/24; Hucurt, 49/18; Hadd, 57/4; Mmtehine,
60/3; Tebn, 64/2; Mlk, 67/19; Kyme, 75/14; nsn, 76/2; nikk, 84/15.
256
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 232.
257
Nis, 4/63.
258
el-Beyzv, a.g.e., I, 209; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 134, 136.
259
Nis, 4/6; Ayrca bkz. Nis, 4/86; sr, 17/14; Ahzb, 33/39.
260
Ebus-Sud, a.g.e., II, 146; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., IV, 259.
261
Nis, 4/80.
262
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 168.
107
- " . ` , ` , ' , , - , " " Ben sizin zerinize beki deilim."
263
yette
Hz. Peygambere, ilerin kendisine havle edilmedii, dolaysyla da onlar imana
mecbur etmek durumunda olmad hatrlatlyor.
264

- " . ,` _ - :` ' : , '` , " " Sanki sen onu (kymeti) biliyormusun gibi
sana soruyorlar.."
265
Sanki sen srekli kymeti soruyormusun veya onun zamanna
ok nem veriyormusun veya da onun zamann biliyormusun gibi sana onu
soruyorlar.
266
Halbuki Yce Allah hikmeti gerei kymetin zamann gizledi. nk
bu, itate daha ok tevik edici ve msiyetten daha ok menedicidir.
267

- " .' , - _ , . ` ` _` , _ : ` , ` ` ' " " Senin iin Rabbimden mafiret
dileyeceim. nk O, bana kar ok ltufkrdr."
268
Buradaki ` _ - kelimesi, ., =
manasnadr.
269

- " .` ,, - ` ,, .` ' :` " " phesiz her eyi hakkyla bilen, her eyi
hikmetle yapan sensin."
270
Alm kendisine hibir eyin gizli kalmad zt; Hakm
ise yaratt her eyi sapasalam yapan ve yapt btn ilerde sonsuz hikmetler
bulunan zt demektir.
271
Ayrca ,, bilgide okluu ve mkemmellii, ,, - ise
(yapt ilerde) fesattan uzak olmay ve fesda engel olmay ifade etmekte olup, her iki

263
En'm, 6/104; Ayrca bkz. En'm, 6/107; Hd, 11/57,86; Yusuf, 12/55; Sebe', 34/21; r, 42/6,48;
Kf, 50/4,32.
264
Als, a.g.e., V, 91; XI, 201; XII, 117; Ebus-Sud, a.g.e., III, 171; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VII,
319.
265
'rf, 7/187.
266
en-Nesef, a.g.e., II, 49; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., IX, 193.
267
Als, a.g.e., IX, 134.
268
Meryem, 19/47.
269
el-Endels, a.g.e., IV, 435.
270
Bakara, 2/32; Ayrca bkz. Nisa, 4/26; Enfl, 8/71; Tevbe, 9/15,28,60,97,106,110; Yusuf, 12/6; Hac,
22/52; Nr, 24/18,58,59; Hucurt, 49/8; Mmtehine, 60/10.
271
Ebus-Sud, a.g.e., I, 85; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 123.
108
kelime de , kalbnda mbalaa ifade ederler.
272

- " . , - , . = . " " phesiz Allah hakkyla bilendir, hkm ve
hikmet sahibidir."
273

- " . , - , = . , " " Allah, (her eyi) hakkyla bilendir, hkm ve
hikmet sahibidir."
274
O, her eyin durumunu en iyi bilendir. Bu sebeple de, hem sizi,
hem de amellerinizi tam mnsyla bilir.
275
Bununla beraber O, tm fiillerinde; gerek
verirken gerekse menederken ve hatta cezalandrrken dah, hikmetine binen hareket
edendir.
276
Dolaysyla da ancak su ileyene ceza verir.
277

- " .` ,, .` , ,` , " " O, her eyi hakkyla bilendir. "
278

- " .` ,, ` ,, ,` , " " O, hakkyla bilendir, stn kudret sahibidir."
279
el-
Alm ve el- Kadr kelimeleri, "ok bilen" ve "ok gl" anlamnda mblaa
kalplarndandr.
280

- " .` ,, .` _ ,` , " " O, her eye hakkyla gc yetendir."
281


272
el-Kurtub, a.g.e., I, 326.
273
Nis, 4/11; Ayrca bkz. Nis, 4/24,92,104,114,170; Ahzb, 33/1,51; Fetih, 48/4; nsan, 76/30.
274
Nis, 4/17.
275
en-Nesef, a.g.e., III, 139.
276
ez-Zemaher, a.g.e., I, 479; Als, a.g.e., V, 14; Ebus-Sud, a.g.e., II, 259.
277
en-Nesef, a.g.e., I, 247.
278
Bakara, 2/29.
279
Rm, 30/54; Bakara, 2/95,115,127,137,158,181,215,224,227,231,244,246,247,256,261,268,273,
282,283; l-i mrn, 3/34,35,63,73,92,115,119,121,154; Nis, 4/12,32,35,39,70,127,147,148,176; Mide,
5/7,54,76,97; En'm, 6/13,83,96,101,115,128,139; raf, 7/109,112,200; Enfl, 8/17,42,43,53,61,75;
Tevbe, 9/44,47,98,103,115; Yunus, 10/36,65,79; Hd, 11/5; Yusuf, 12/19,34,50,55,76; Hicr, 15/25,53,86;
Nahl, 16/28,70; Enbiy, 21/4; Hac, 22/59; Nr, 24/21,28,32,35,41,60,64; uar, 26/34,37,220; Neml,
27/6,78; Ankebt, 29/5,60,62; Lokman, 31/23,34; Ahzab, 33/40,54; Sebe', 34/26; Ftr, 35/8,38,44; Yasin,
36/38,79,81; Zmer, 39/7; M'min, 40/2; Fussilet, 41/12,36; ra, 42/12,24,50; Zuhruf, 43/9,84; Duhan,
44/6; Fetih, 48/26; Hucurt, 49/1,13,16; Zriyt, 51/28,30; Hadd, 57/3,6; Mcdele, 58/7; Cuma, 62/7;
Tebn, 64/4,11; Tahrm, 66/3; Mlk, 67/13.
280
es-Sbn, a.g.e., II, 485.
281
Rm, 30/50.
109
- " . = , ` ,, .` _ " " Allah, her eye hakkyla gc yetendir."
282
Bu
ifade, ayn zamanda, Allah, kendisine isyn edeni cezalandrmaya, itat edeni ise
mkftlandrmaya Kdirdir anlamna da gelmektedir.
283

- " . _ = . , ,, : " " Allah, buna hakkyla gc yetendir."
284

Kudret, kendisi vstasyla fiilin yaplabildii zelliktir ve Allahn ezel sfatdr.
Onun takdrinin sonu yoktur. Yani Allah, yaratmaya ve yok etmeye son derece
muktedrdir. Onun diledii hibir ey, Onun iin imknsz deildir.
285

- " ... ,, - ` ` . , ` ,` , ` ,, ' ` . , " " Onlar iin kaynar sudan ibaret
(lgnca kaynam) bir iecek ve elm (ackl) bir azap vardr"
286
Yani onlar iin,
inkr etmeleri sebebiyle alabildiine scak ve harreti en ileri dereceye ulam kaynar
( ,, - ) bir su ve olduka ac ve zdrap verici korkun ( ,, ' ) bir azap vardr.
287

- " .` ,` , ` ' _ = , - . , ` , _` _ ` - ,` ` " " (Bu
cennetliklerin durumu), atete temelli kalacak olan ve barsaklarn parampara
edecek kaynar su iirilen kimselerin durumu gibi olur mu? "
288
Hamm, ok scak, s
ve harareti ok iddetli demektir. yle ki, bu su, son derece yakc olup yaklatrld
zaman yzleri kzartr ve kafa derisini drr. ildii zaman ise barsaklar
paralar.
289


282
Mide, 5/19; Ayrca bkz. Bakara, 2/20,106,109,148,259,284; l-i mrn, 3/26,29,165,189; Mide,
5/17,19,40,120; En'm, 6/17; Enfl, 8/41; Tevbe, 9/39; Hd, 11/4; Nahl, 16/70,77; Hc, 22/6,39; Nr,
24/45; Furkan, 25/54; Ankebt, 29/20; Rm, 30/50,54; Ftr, 35/1; Fussilet, 41/39; r, 42/9,29,50;
Ahkf, 46/33; Hadd, 57/2; Har, 59/6; Mmtehine, 60/7; Tebn, 64/1; Talk, 65/12; Tahrm, 66/8;
Mlk, 67/1.
283
et-Taber, Tefsrut-Taber, VI, 108.
284
Nis, 4/133; Ayrca bkz. Nis, 4/149; Ahzab, 33/27; Ftr, 35/44; Fetih, 48/21.
285
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 306, 308-309.
286
En'm, 6/70; Yunus, 10/4; Hac, 22/19; uar, 26/101; Sfft, 37/67; Sd, 38/57
287
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VII, 246.
288
Muhammed, 47/15; Rahmn, 55/44; Vka, 56/42,54,93; Hkka, 69/35
289
el-Kurtub, a.g.e., XVI, 237; Ebus-Sud, a.g.e., VIII, 96; es-Sbn, a.g.e., III, 205,209; Vehbe ez-
Zuhayl, a.g.e., VII, 250.
110
- " . = ` _ =`, _, . , ,, - ` " " Zalimlerin ne scak bir dostu, ne de
sz dinlenir bir efatisi vardr."
290

- " . , . , , - ` ,, - '` " " (O gn) hibir samm dost, dostunu sormaz."
291

Bu ve bir nceki yette geen ,, - kelimesi efktli, merhametli ve acyan bir dost
( , ) mnsna gelmektedir.
292

- " .` _ - ., ` , = , " " Allah, yaptklarnzdan hakkyla haberdrdr."
293

Yani, amellerinizin zhirini de btnn da bilendir. Bu sebeple amellerinizden hibir ey
Ona gizli kalmaz.
294
O, amellerinizden haberdr olmakla kalmaz, onlarn karln da
verir.
295

- " . _ - , . = . " " phesiz Allah, her eyi bilen ve her eyden
haberdr olandr."
296
Bu ve buna benzer yetlerde, Yce Allahn her eyi bildii ve
her eyden haberdr olduu vurgulanarak insanlarn hayr ve er nmna yaptklarnn
karln greceklerine dir bir uyar yaplmaktadr.
297

- ... ` , , _` , _ .` ' , . Zten sen her eye hitsin.
298


290
M'min, 40/18; Ayrca bkz. M'min, 40/72; Fussilet, 41/34; Duhn, 44/46,48.
291
Meric, 70/10; Ayrca bkz. Nebe', 78/25.
292
el-Beyzv, a.g.e., I, 115; Als, a.g.e., XXIV, 123.
293
Bakara, 2/234; Ayrca bkz. Bakara, 2/271; l-i mrn, 3/153,180; Mide, 5/8; En'm, 6/18,73,103;
Tevbe, 9/16; Hd, 11/1,111; Hac, 22/63; Nr, 24/30,53; Neml, 27/88; Lokman, 31/16,29,34; Sebe', 34/1;
Ftr, 35/14,31; r, 42/27; Hucurt, 49/13; Hadd, 57/10; Mcdele, 58/3,11,13; Har, 59/18;
Mnfikn, 63/11; Tebn, 64/8; Tahrm, 66/3; Mlk, 67/14; diyt, 100/11
294
Ebus-Sud, a.g.e., VIII, 267; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., II, 368, 371.
295
Ebus-Sud, a.g.e., IV, 133.
296
Nis, 4/35; Ayrca bkz. Nis, 4/94,128,135; sr, 17/17,30,96; Furkan, 25/58,59; Ahzab, 33/2,34;
Fetih, 48/11
297
Als, a.g.e., XII, 151.
298
Mide, 5/117.
111
Bilmek fiili, mutlak olarak ele alndnda ,, kelimesi; Btn (gizli) ilere izfe
edildiinde, _ - kelimesi; zhir (ak) ilere izfe edildiinde ise, , , kelimesi
kullanlr.
299

- " ... ` , , . , ` . ` _ .`, . , " " Yazana da ahide de zarar verilmesin..."
300

Mdyene yeti olarak bilinen ve Kur'n'n en uzun yeti olan bu ayette noterlik
messesesinin esaslar konmu ve gerei yanstmada ahit ve ktiplerin bask altna
alnmalar ve kendilerine zarar verilmeleri yasaklanm ve taraflar Allah'tan korkmaya
dvet edilmitir. yetin st ksmnda yer alan " ` ` , _ = ` , , Rabbi olan Allah'tan
korksun! " cmlesinde, sakndrmada mbalaa iin Allah'n ismi ile sfat bir arada
zikredilmitir.
301

- " ... , , ` , ` , ,` ` , ., , , " " Peygamber de size bir ahit (ve rnek)
olsun"
302
phesiz idelde tm insanlar, realite de tm mslmanlar iin din ve
dnya ilerinde en doru, en adaletli ve en stn rnek, l ve nder Hz. Muhammed
(a.s.) olduu iin, Hz. Peygamberin mslmanlar hakknda bir ahit, yani en iyinin
ls, rnei ve kant olduu ifade buyrulmutur. yetin st ksmnda ise,
mslmanlarn bakalarn taklit etmek yerine, bu en stn rnee uyarak dier
milletlere aht ve rnek olmalar; pasif ve alc bir konumda deil, aktif ve verici
konumda olarak zenilen ve izlenen bir toplum dzeyine ulamalar gereklilii
vurgulanmaktadr. nk, slmn orta yol ve tidl dini olmas bunu gerektirir.
303


299
bn Manzr, a.g.e., III, 238.
300
Bakara, 2/282; Ayrca bkz. l-i mrn, 3/98; Nis, 4/33,41,72,79,159,166; Mide, 5/117; En'm, 6/19;
Yunus, 10/29,46; Rd, 13/43; Nahl, 16/84,89; sr, 17/96; Hac, 22/17,78; Kasas, 28/75; Ankebt, 29/52;
Ahzb, 33/55; Sebe', 34/47; Fussilet, 41/47,53; Ahkf, 46/8; Fetih, 48/28; Kf, 49/21,37; Mcdele, 58/6;
Brc, 85/9; diyt, 100/7.
301
es-Sbn, a.g.e. I, 179; Hayrettin Karaman-Mustafa arc-brahim Kf Dnmez-Sadrettin Gm,
Kur'n Yolu, I, 448.
302
Bakara, 2/143.
303
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., II, 9-10; Hayrettin Karaman-Mustafa arc-brahim Kf Dnmez-
Sadrettin Gm, Kur'n Yolu, I, 230.
112
- ". , _ ` , ` , . = . " " phesiz Allah, sizin zerinizde tam bir
gzetleyicidir."
304
Rakb, Murkb anlamnda mbalaa sgas olup ` ,, . _ ` . den
tremitir. Yani, O, yaptklarnz grp gzeten, amellerinizi tespit eden, koruyan ve
onlarn karln size verendir.
305
O, ezelden ebede kadar bu sfata sahiptir. O, sadece
sizin deil, btn lemin her bir eyine muttaldir, onlar koruyup tespit edendir.
306

- ".` , ,` , ., ` , .` ' .` _ ` , , ` " " Beni vefat ettirince (ilerinden alnca)
artk onlar zerine gzetleyici yalnz sen oldun.."
307
Rakb, koruyan, ilerden
haberdr olan demektir. Yani Allah, btn hallerinizden ve amellerinizden haberdr ve
zerinizde gzetleyicidir. Bir baka ifadeyle; btn hareketleriniz Allah'n kontrol
altndadr. Fiillerinizden, szlerinizden ve niyetlerinizden hibiri O'na gizli kalmaz.
308

Bu adan Rakb, Mheymin ( ` , ,` ) anlamndadr.
309

- " .` ` ` ,, . - ,` , =` ` . ` - " " O, insan bir damla sudan
yaratt. Byle iken bir bakarsn ki o, Rabbine kar apak bir hasm oluvermitir."
310

Ayette geen ` ` ,, . - ` "apak, ar dman" manasnda arlk ifade eden
kiplerdendir.
311

- " . , . - - ` . , " " Sakn hainlerin savunucusu (onlardan taraf)
olma! "
312
Bu yet, btl bir davranta bulunan, sululuu ak ve kesin olan bir
kimseye vekl ve yardmc olmann, onu savunmann ve ondan yana taraf olmann ciz

304
Nis, 4/1
305
Ebus-Sud, a.g.e., II, 139.
306
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., IV, 222.
307
Mide, 5/117; Ayrca bkz. Hd, 11/93; Ahzb, 33/52; Kf, 50/18.
308
es-Sbn, a.g.e., I, 372; Hamdi Yazr, a.g.e., III, 370.
309
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 87; el-Beyzv, a.g.e., I, 324; Ebus-Sud, a.g.e., VIII, 234.
310
Nahl, 16/4; Ayn ifade iin bkz. Yasin, 36/77.
311
es-Sbn, a.g.e., II, 124.
312
Nis, 4/105.
113
olmadna dellet etmektedir.
313

- " . , ` , ` ` - ` , ` - . ` , , " " Eer dileseydi, onu elbet
hareketsiz klard. Sonra biz gnei, ona delil kldk."
314
Burada Gne, gne
yuvarla deil, k manasndadr. nk glgenin grnp bilinmesi, k aracl ile
olur. Eer k olmasayd glgenin varl bilinmezdi. Bu ekilde k, zdd olan
glgenin varlna bir iaret ve dell klnmtr. nk eya, zddyla bilinir.
315

- " ` , , . - _` ` _, _ " " O, dereceleri hakkyla ykseltendir, Ar'n
sahibidir."
316
Ayette geen . - _` ` _, _ tamlamasndaki ` _, _ kelimesi, hem "yksek"
hem de "ykselten" anlamna geldiinden yetin bu blm iki farkl ekilde
yorumlanmtr. Birincisi: "Allah'n dereceleri yksektir." Bu sebeple du ve ibadete
lyk olan ancak O'dur. kincisi: "Allah, dereceleri ykseltendir." Bu sebeple de
kullarnn derecesini ykselten ancak O'dur. u halde madd ve manev alanda salkl
ve hayrl gelime de ancak O'nun ltf ve inyetiyle mmkndr. nk O, Ar'n
sahibidir. Yani mutlak hkmranlk ancak O'na aittir.
317

- , , - .,` ` , . ... Onlar onun (cehennemin) hltsn bile
duymazlar yetteki , - kelimesi ile, bu kiilerin cehennemin uultusunu bile
duymayacak bir yerde (cennette) olduklar vurgulanarak, onlarn cehenneme olan
uzaklklar mbalaal bir ekilde ifade edilmitir.
318

- " .` ., , ` _, ` ` " " phesiz o, hakkyla iitendir, yakn olandr."
319



313
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 263.
314
Furkn, 25/45
315
es-Sbn, a.g.e., II, 365; Hamdi Yazr, a.g.e., VI, 76.
316
M'min, 40/15.
317
Geni bilgi iin bkz; Fahreddin er-Rz, et-Tefsru'l-Kebr, XXVII, 42-43; evkn, Fethu'l-Kadr, IV,
555; bn r, et-Tahrr ve't-tenvr, XXIV, 106-107; Hayrettin Karaman-Mustafa arc-brahim Kf
Dnmez-Sadrettin Gm, Kur'n Yolu, IV, 561-562.
318
en-Nesef, a.g.e., III, 92.
319
Sebe', 34/50.
114
- " . . ' ` _, :` " " phesiz sen duy hakkyla iitensin."
320

- " .` ,, ` _, ` .` ' :` " " phesiz sen hakkyla iitensin, hakkyla
bilensin."
321

- " . _ . , , . = . " " phesiz ki Allah, her eyi iitici, her eyi
grcdr."
322
Bu yetin banda yer alan ( ` , ` ,` ', = . ve ` , = , ` = . )
ifadelerinden sonra, son ksmda yer alan "Allah her eyi iitir ve grr" cmlesinde,
Allah lafznn tekrar ifade edilmesi, kalplerde Allah korkusunu artrmak iindir.
323

- " . ` ,, - ` ,, , .` ' :` " " phesiz mutlak g sahibi, hkm ve hikmet
sahibi (her eyi yerli yerince yapan) ancak sensin."
324
el-Azz, her eye glip, el-
Hakm ise,son derece hikmet sahibi anlamnda olup, ikisi de mbalaa siygasdr.
325

Yani sen glsn, kimse sana galip ve stn gelemez. Hikmet sahibisin, hikmet ve
maslahatnn gerektirdiinden bakasn yapmazsn."
326

- " ' , :' , _ . , " " Senin Rabbin unutkan deildir."
327
Yani Ey
Muhammed! Vahyin sana gelii gecikmi olsa bile sakn Rabbinin seni unuttuunu
zannetme. nk O, hibir eyi unutmaz, hibir eyden gfil olmaz.
328


320
l-i mrn, 3/38; Ayrca bkz. Hd, 11/24; brhim, 14/39
321
Bakara, 2/127; Ayrca bkz. Bakara, 2/137,181,224,227,244,256; l-i mrn, 3/34,35,121; Mide,
5/76; En'm, 6/13,115; raf, 7/200; Enfl, 8/17,42,53,61; Tevbe, 9/98,103; Yunus, 10/65; Yusuf, 12/34;
Enbiy, 21/4; Nr, 24/21,60; uar, 26/220; Ankebt, 29/5,60; Fussilet, 41/36; Duhn, 44/6; Hucurt,
49/1.
322
Nis, 4/58; Ayrca bkz. Nis, 4/134; sr, 17/1; Hac, 22/61,75; Lokmn, 31/28; M'min, 40/20,56;
r, 42/11; Mcdele, 58/1; nsn, 76/2.

323
es-Sbn, a.g.e., I, 288.
324
Bakara, 2/129.
325
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XIV, 151.
326
es-Sbn, a.g.e., I, 95.
327
Meryem, 19/64.
328
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVI, 139.
115
- " . , - ,, , . = . " " phesiz Allah, mutlak g sahibidir, hkm ve
hikmet sahibidir."
329

- " . ` - ` , ` , , ' , . _ " " O, isyankr bir zorba deildi."
330

- " ... ` _ ' _ ` , ' ` , , , " "Onlar m'minlere kar alak
gnll (efkatli), kfirlere kar gl ve onurludurlar"
331

- ... ' , ` ' ` , ' , - , ... Ve (orann) halknn ileri gelenlerini zell
hle getirirler
332
yetteki , ` ' ` , ' ifadesinin ' kelimesine takdim edilmesi de
mbalaa iindir.
333

- " . ` ,, = ' ,` , " " O, ok ycedir, ok byktr."
334
O Aliyydir: Ei ve
benzeri olmayan ycedir. G, kahr ve glibiyetiyle mahlktnn stndedir.
Azmdir: Kendisinden daha by olmayan, en byktr.
335

- " . _ ' , . = . " " phesiz Allah, ok ycedir, ok byktr."
336

Yce Allah, kar-koca arasndaki problemlerin zmn anlatt bu yetin son

329
Nis, 4/56; Ayrca bkz. Bakara, 2/209,220,228,240,260; Nis, 4/158,165; Mide, 5/38; Enfl,
8/10,49,63,67; Tevbe, 9/40,71; Lokman, 31/27; Ahzb, 33/25; Fetih, 48/3,7,19.
330
Meryem, 19/14; Ayrca bkz. Meryem, 19/44.
331
Mide, 5/54; Ayrca bkz. l-i mrn, 3/123; Neml, 27/34,37.
332
Neml, 27/34.
333
Als, a.g.e., XIX, 198.
334
Bakara, 2/255; Ayrca bkz. Bakara, 2/7,49,105,114; l-i mrn, 3/74,105,172,174,176,179; Nis,
4/13,27,40,48,54,67,73,74,93,95,113,114,146,156,162; Mide, 5/9,33,41,119; En'm, 6/15; rf,
7/59,116,141; Enfl, 8/28,29,68; Tevbe, 9/22,63,72,89,100,101,111,129; Yunus, 10/15,64; Yusuf, 12/28;
brhim, 14/6; Hicr, 15/87; Nahl, 16/94,106; sr, 17/40; Meryem, 19/37; Enbiy, 21/76; Hac, 22/1;
M'minn, 23/86; Nr, 24/11,14,15,16,23; uar, 26/63,135,156,189; Neml, 27/23,26; Kasas, 28/79;
Lokman, 31/13; Ahzb, 33/29,35,53,71; Sfft, 37/60,76,107,115; Sd, 38/67; Zmer, 39/13; M'min,
40/9; Fussilet, 41/35; r, 42/4; Zuhruf, 43/31; Duhn, 44/57; Csiye, 45/10; Ahkf, 46/21; Fetih,
48/5,10,29; Hucurt, 49/3; Vka', 56/46,74,76,96; Hadd, 57/12,21,29; Saf, 61/12; Cuma, 62/4; Tebn,
64/9,15; Kalem, 68/4; Hkka, 69/33,52; Nebe', 78/2; Mutaffifn, 83/5.
335
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., III, 14.
336
Nis, 4/34; Ayrca bkz. sr, 17/43 ve aklamas iin en-Nesef a.g.e., II, 288; Meryem, 19/50,57.
116
ksmn, kendisinin ok yce ve ok byk olduunu ifade eden ' , ve _ sfatlarn
zikrederek bitiriyor ki; kul (zellikle de koca), Allah'n kudretinin, kocann karsna olan
kudretinden ok daha stn olduunu ve O'nun, zayflarn yardmcs ve mazlumlarn
sna olduunu anlasn ve bylece hanmna zulmetmesin.
337

- " . ` ,, = ,` , .` ,` - ` ` , ` .` . ,` , , " " Ve zntden iki gzne ak
dt. O artk acsn iinde saklyordu."
338
Yani derdini iine atyor, ii gamla
dolduu halde, yine de kendini tutuyor ve acdan yutkunup duruyordu.
339

- " . ,, = ,` , ' ,` ` ` ` ,` - , ~ " " i fke ile dolarak yz simsiyah
kesilir."
340
, = : fkeden az kapatp konumamaktr. ,, = ise, znt, keder ve
fke dolu anlamna gelmektedir.
341

- " . ` ` ` , :` _ ,` " " Musa ona: 'Belli ki sen azgn bir kimsesin'
dedi."
342
" , azgn " ve " ` ` apak " kipleri, , kalbnda vurgu ifade eden
kiplerdendir.
343
Yani fesd ve erri ok olan sapkn bir kii demektir.
344


337
es-Sbn, a.g.e., I, 278; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 56-57.
338
Yusuf, 12/84
339
Hamdi Yazr, a.g.e., V, 84.
340
Nahl, 16/58; Ayrca bkz. Zuhruf, 43/17
341
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XIII, 40; es-Sbn, a.g.e., II, 130.
342
Kasas, 28/18; Ayrca bkz. Bakara, 2/168,208; l-i mrn, 3/164; Nis, 4/20,50,101,112,119, 144, 153,
174; Mide, 5/15,92,110; En'm, 6/7,16,59,74,142; rf, 7/22,60,107,184; Yunus, 10/2,61,76; Hd,
11/6,7,25,96; Yusuf, 12/1,5,8,30; brhim, 14/10; Hicr, 15/1,18,79,89; Nahl, 16/4,35,82,103; sr, 17/53;
Meryem, 19/38; Enbiy, 21/54; Hac, 22/11,49; M'minn, 23/45; Nr, 24/12,25,54; uar, 26/2,30, 32,
97,115,195; Neml, 27/1,13,16,21,75,79; Kasas, 28/2,15,85; Ankebt, 29/18,50; Lokmn, 31/11; Ahzb,
33/36,58; Sebe', 34/3,24,43; Ysin, 36/12,17,24,47,60,69,77; Sfft, 37/15,106,113,156; Sd, 38/70;
Zmer, 39/15,22; M'min, 40/23; Zuhruf, 43/2,15,18,2940,62; Duhn, 44/2,10,13,19,33; Csiye, 45/30;
Ahkf, 46/7,9,32; Fetih, 48/1; Zriyt, 51/38,50,51; Tr, 52/38; Saf, 61/6; Cuma, 62/2; Tebn, 64/12;
Mlk, 67/26,29; Nuh, 71/2; Tekvr, 81/23
343
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XX, 72; es-Sbn, a.g.e., II, 428.
344
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XX, 76.
117
- " . ` , - ` , - ` ` " " phesiz O, vlmeye layktr, an ycedir."
345
nk
O, btn yet ve efliyle sen edilen, Zt ve sfatlaryla da yceltilen izzet ve eref
sahibidir.
346

- " . = ., , ` , ` , - _ " " Kim de nankrlk ederse bilsin ki,
Allah'n hibir eye ihtiyac yoktur, her trl vgye lyktr."
347

- " . ` , - ' _ ,` , = . , " " Hakkaten Allah, yalnz O zengindir, vgye
lyktr. "
348
Onun zt hibir eye muhta deildir. nk O, her eyden mstandir.
Bu sebeple de her ey Ona muhtatr ve vgye lyk olan tek varlk ancak Odur.
349

- " . ` _ - ` ., = = . " " phesiz Allah, ok ltfkrdr, her eyden
haberdrdr."
350
Onun ltfu en basit eylere bile ular ve O, kalplerde olan btn
duygu ve endielerden bile haberdrdr.
351

Yukarda Lokmn Sresi'nin iki yetinde geen " _ ` , - ` ., = ` _ -
kelimeleri, "ok zengin ok vgye layk olan her eyden haberdr olan ok
ltfkr" anlamlarna gelen mbalaa kipleridir. Bu sre incelendiinde, bir ok
yetinin son kelimesinin mbalaa kipi ile bittii grlecektir. Ayrca surenin nc
yetinde geen ` - _ , ` mastarlar da, mbalaa iin kullanlmtr.
352


345
Hd, 11/73; Ayrca bkz. Bakara, 2/267; Nis, 4/131; brhim, 14/1,8; Hac, 22/24; Lokman, 31/26;
Sebe', 34/6; Ftr, 35/15; Fussilet, 41/42; r, 42/28; Kf, 50/1; Hadd, 57/24; Mmtehine, 60/6;
Tebn, 64/6; Brc, 85/8,15,21.
346
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XII, 108.
347
Lokmn, 31/12.
348
Hac, 22/64.
349
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 260, 264.
350
Lokmn, 31/17; Ayrca bkz. En'm, 6/103; Yusuf, 12/100; Hac, 22/63; Lokman, 31/16; Ahzb, 33/34;
r, 42/19; Mlk, 67/14.
351
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 260.
352
es-Sbn, a.g.e., II, 489,493.
118
- " . , , =` , . .,` ` , . , " " Aslnda onlar, yalnz inat (azgn)
eytandan istiyorlar."
353

- " . , , . =` , ` _ ` , , " " Ve her azgn eytann ardna der."
354

"Merd" kelimesi; s, had bilmez, zorba, inat, azgn ve mtekebbir gibi
anlamlara gelmektedir. yette, bu tr kiilerin hak yolda deil de, btl yolda mcdele
ettikleri ifade edilmektedir.
355

- " . , ` ,` , ` , = . ` , _ ` " " Oysa onlar sarho deillerdir;
fakat Allahn azab ok iddetlidir. "
356
Yani o azabn deheti, onlar perian eder,
akllarn ve temyz kbiliyetlerini giderir.
357

- " . = _ : . ` _ , " " phesiz bu, Allah iin ok kolaydr."
358
Her
eyi ilmiyle kuatmas ve Levh-i Mahfzda kaydetmesi, Onun iin ok kolaydr. Zr
bunlar bilmek, Onun ztnn gereidir.
359

- " . _ ` . _ , ` ,, , " " (eytan) onu saptrr ve alevli atein
azabna srkler. "
360
eytana uymak kiiyi dnyada sapkla, hirette ise cehennem

353
Nis, 4/117.
354
Hac, 22/3.
355
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 273; XVII, 152; Hayrettin Karaman-Mustafa arc-brahim Kf
Dnmez-Sadrettin Gm, Kur'n Yolu, IV, 7.
356
Hac, 22/2; Ayrca bkz. Bakara, 2/165,196,211; l-i mrn, 3/4,11,56; Mide, 5/2,98; En'm, 6/124;
rf, 7/164; Enfl, 8/13,25,48,52; Yunus, 10/70; Hd, 11/80,102; Rd, 13/6,13; brahim, 14/2,7; sr,
17/5,58; Kehf, 18/2; Hac, 22/2; M'minn, 23/77; Neml, 27/21,33; Ahzb, 33/11; Sebe', 34/46; Ftr,
35/7,10; Sd, 38/26; M'min, 40/3,22; Fussilet, 41/27; r, 42/16,26; Fetih, 48/16; Kf, 50/26; Necm,
53/5; Hadd, 57/20,25; Mcdele, 58/15; Har, 59/4,7,14; Talk, 65/8,10; Cin, 72/8; Brc, 85/12;
diyt, 100/8.
357
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 151.
358
Hac, 22/70; Nis, 4/30,169; Yusuf, 12/65; Furkan, 25/46; Ankebt, 29/19; Ahzab, 33/14,19,30; Fatr,
35/11; Kf, 50/44; Hadd, 57/22; Tebn, 64/7; Mddessir, 74/10; nikk, 84/8.
359
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 269, 271.
360
Hac, 22/4; Ayrca bkz. Nis, 4/10,55; sr, 17/97; Furkn, 25/11; Lokmn, 31/21; Ahzb, 33/64;
Sebe', 34/12; Ftr, 35/6; r, 42/7; Fetih, 48/13; Mlk, 67/5,10,11; nsn, 76/4; nikk, 84/12.
119
azbna gtrr. Yhut eytan onu cennetten saptrp cehenneme srkler. Bu yet ayn
zamanda eytana uyanlara bir tehdittir.
361

- " . ,` ` , . _ ,` -` . " phesiz mcrimler, sapklk ve lgn
ateler iindedirler.
362
Yahut lgnlklar, delilikler ve hsran iindedirler. bn Abbs,
,` ` kelimesini hsran ve delilik olarak ifade eder. Bir baka ifadeyle, kafirler dnyada
hayret ve bocalama, hirette ise alevli atein iindedirler.
363

- " . , , - . , ` ,, ` , ` , " " Kymet gnnde ise ona yakc
azab tattracaz. "
364

- " ` ` ` _ , ` _, ` , ` ` , ,, " " Ad Meryem olu sa Mesih'tir"
365

"Mesh", sddk ve frk gibi eref ifade eden lakaplardan bir lakaptr. Asl,
branicede "Mbarek" manasna gelen "Meha" dr.
366

- " . , ` ,` ` - , _ , - " " Ve bununla onlara kar byk bir cihad
et! "
367
Yani onlara boyun eme ve bu Kur'an'la onlara kar, hi geveklik
gstermeden son derece byk bir cihd et.
368

- " . ` _ ' _ ,` = .' , " " phesiz Allah, ok uludur, byktr. "
369


361
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 154.
362
Kamer, 54/47.
363
Als, a.g.e., XXVII, 93; es-Sbn, a.g.e., III, 293; Hamdi Yazr, a.g.e., VII, 357.
364
Hac, 22/9; l-i mrn, 3/181; Enfl, 8/50; Hac, 22/22; Brc, 85/10
365
l-i mrn, 3/45; Ayrca bkz. Nis, 4/157,171,172; Mide, 5/17,72,75; Tevbe, 9/30,31
366
ez-Zemaher, a.g.e., I, 278; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., III, 229.
367
Furkn, 25/52; Bakara, 2/45,143,217,219,282; Nis, 4/2; Enfl, 8/73; Tevbe, 9/121; Hd, 11/3,11;
Yusuf, 12/78,80; Rd, 13/9; sr, 17/4,9,31,43,60,87; Kehf, 18/49; Th, 20/71; Enbiy, 21/58,63; Furkan,
25/19,21,52; uar, 26/49; Kasas, 28/23; Ahzb, 33/47,68; Ftr, 35/7,32; r, 42/22; Kamer, 54/53;
Hadd, 57/7; Mlk, 67/9,12; nsan, 76/20; Brc, 85/11
368
es-Sbn, a.g.e., II, 366.
369
Hac, 22/62; Nis, 4/34; Lokman, 31/30; Sebe', 34/23; M'min, 40/12.
120
( ' _ ): O, kudreti ve azameti ile her eyden ycedir. ( ` _ ): Orta,
benzeri ve kendisinden by olmayan tek byktr.
370

- " . :, ` ` . _ ` " " Gl ve Yce bir hkmdarn (Allah'n)
huzurunda, doruluk (hak) meclislerindedirler."
371
Melk; kudretinin sonu olmayan,
byk mlk sahibi, mlknde ve saltanatnda gl olan anlamlarna gelmektedir.
372

- " . ` , , _ . . , _ , ` = .,` ` " " Sizin iin Allah'tan baka ne
bir dost ne de bir yardmc vardr."
373
"Vel" ( ` , ) kelimesi, "insanlarn ihtiyalarnn
ve ilerinin idaresini stlenen, dost, sahip ve efendi"; "Nasr" ( _ . ) kelimesi ise, , .
fiilinden tremi mblaa ifade eden bir sfat olup, "yardmc" anlamlarna
gelmektedir.
374

- " . ' , , = , _ , , _ , = . _ " " Gerek bir dost olarak Allah yeter.
Gerek bir yardmc olarak da Allah yeter."
375
Yani Allah, sizi dmanlarnzdan
korur, ilerinizi yrtr ve onlarn tuzaklarndan sizi kurtararak, erlerini sizden
defetmek sretiyle size yeter.
376

- " . , _ , ` ` ` - , ` , . , " " Tarafmzdan ona kalp yumuakl ve
temizlik de verdik. O, ok saknan bir kimseydi."
377
Yani o, gnah ilemeye asla

370
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 262-263.
371
Kamer, 54/55
372
es-Sbn, a.g.e., III, 291; Hamdi Yazr, a.g.e., VII, 359.
373
Bakara, 2/107; Ayrca bkz. Bakara, 2/120,257; l-i mrn, 3/68,122
374
es-Sbn, a.g.e., I, 280.
375
Nis, 4/45; Ayrca bkz. Nis, 4/52,75,119,123,145,173; Mide, 5/55; En'm, 6/14,51,70,127; raf,
7/155,196; Enfl, 8/40; Tevbe, 9/74,116; Yusuf, 12/101; R'd, 13/37; Nahl, 16/63; sr, 17/33,75,80,111;
Kehf, 18/17,26; Meryem, 19/5,45; Hac, 22/71,78; Furkan, 25/31; Neml, 27/49; Ankebt, 29/22; Secde,
32/4, Ahzab, 33/17,65; Sebe', 34/41; Ftr, 35/37; Fussilet, 41/34; r, 42/8,28,31,44; Fetih, 48/22
376
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 95.
377
Meryem, 19/13; Ayrca bkz. Meryem, 19/18,63.
121
ynelmemi, tertemiz ve takva sahibi salih bir kimseydi.
378
Emirlere itat eder,
msiyetlerden uzak dururdu. Gnah ilemedii gibi, gnah ileme arzusu dah
duymazd.
379

Kur'n- Kerim'de " , " siygas ile gelen kelimeleri u ekilde sralayabiliriz:
" ,, ' " " ` _ , " " ` _ . , " " , , " " ` ., - ( ` ` ,` - ' ) " " , - " " =, - " " - "
" ` ,, - " " ` ,, - " " ` _ - " " ` ,, . - " " , " " ` _, _ " " ` ., ` , " " ` _, ` "
" ` , , " " ` ,, , " " , . " " ` ,, " " ' _ " " , " " ` ,, " " ` ,, = "
" ` , - " " ` , ,` " " ` _, " " ` :, " " ' , " " _ . " " ' , " " _ , "
" _ " " ` ., = " " ` , - " " ` < , " " ` _ ( ,` ` ) " v.b.
Not: Kur'n- Kerim'de , vezninde gelen , kelimesi, fslaya uygunluk
asndan Ra'd Sresi'nde , eklinde gelmitir.
380

C. ,, - ( FEL ) VEZN
- " . .,` , - , ~ . ` ` . ` , - , " " Onu insan yklendi. Dorusu
o ok zalim, ok cahildir."
381
Yani o, nefsine ok zulmeden ve ilerin sonucu
hususunda da ok cahildir.
382
nsan, emneti yerine getirme ve onun hakkn verme
hususunda ok zulmkr, tad emnetin deerini bilme hususunda ise ok chilne


378
es-Sbn, a.g.e., II, 213.
379
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVI, 61.
380
Ra'd, 13/11; el-Endels, a.g.e., I, 345.
381
Ahzb, 33/72.
382
es-Sbn, a.g.e., II, 540.
122
davranmaktadr. Bundan maksat insan cinsinin genel durumudur.
383

- " . . ` _ ` , = . ` " " phesiz ki insan ok zalimdir,
ok nankrdr."
384
Bir gre gre de: Sknt anlarnda ok zalimdir, ikyet eder ve
sabretmez. Nimet iindeyken ise, ok nankrdr. Onu biriktirir de, hayr yoluna
harcamaz.
385

- " . ' , , ` ' ` , , ` , , _ ` ` , ` , , ` _ ., , _` ' ` . " " (Meryem): Bana
insan dokunmad ve ben iffetsiz de olmadm halde benim nasl ocuum olabilir?
dedi."
386

- " . ' , , :' ' ` . , .` , ' ,` ,` ,' . " " Senin baban kt bir
kimse deildi. Annen de iffetsiz deildi."
387

Yukardaki iki yette geen ' , , kelimesinin hangi vezinden olduu konusunda
iki farkl gr mevcuttur. Bir gre gre bu kelime, " ,` " vezninde olup ` _,` . ve
` _, kelimelerinde olduu gibi sonuna menneslik " t " si ( ) almaz. Dier gre
gre ise, " , " vezninde olup ayn ekilde sonuna menneslik " t " si ( ) almaz.
388

- " , ` - . ` . " " phesiz insan ok hrsl ve sabrsz olarak
yaratlmtr."
389
( _ ); hrsl, tedirgin ve sabr az olmaktr. Bir kimse ackp da

383
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XXII, 125, 127.
384
brhim, 14/34.
385
es-Sbn, a.g.e., II, 98.
386
Meryem, 19/20.
387
Meryem, 19/28.
388
ez-Zemaher, el-Kef, III, 10; Ebul-Beka Muhibbddin Abdullah b. Hseyin b. Abdullah Ukber,
et-Tibyn f rbil-Kurn (thk.Ali Muhammed Bicv), Drul-Cl, Beyrut, 1987, II, 59; Abdlhlik
Udayme, Dirst li slbil-Kurnil-Kerm, Drul-Hads, IV, 32.
389
Me'ric, 70/19.
123
sabretmezse, _ , _ - denir. Hel ( _, ) ise; ok sabrsz ve ok szlanan
demektir. Bir baka ifadeyle, kendisine iyilik geldiinde kretmeyen ve bakalarn
yararlandrmayan; zarar geldiinde ise sabretmeyen ve tahammlsz davranan
demektir.
390

- " . ,` , - ' ,` ` ` " " Kendisine ktlk dokunduu zaman szlanr,
feryat eder."
391
Yani fakirlik ve hastalk gibi arzu edilmeyen bir ey bana geldiinde,
oka szlanr ve hemen mitsizlie kaplr.
392

- " . ,` ` ,` , - ` ` , " " Ona bir hayr dokunduunda (imkan verildiinde)
ise pinti kesilir."
393
Yani zenginlik, shhat ve bol rzk gibi hayr verildiinde ar
derecede cimrileir ve bunlar Allah yolunda sarf etmez. bn Keysn (.320/932) yle
der: Allah insan, kendisini sevindiren eyleri seven, holanmad eylerden de kaan
bir varlk olarak yaratt. Sonra, sevdiklerini Allah yolunda sarf etmek, sevmediklerine
de sabretmek suretiyle kendisine kulluk etmesini istedi.
394
Yukardaki yet, insann
ftratnda bulunan karakteristik zelliklerdendir.
395

- ". .' ,` - , , ` ,` `, = _ - ` . ' , , _,` . - , ` , , = , ` .` "
" Allah sana, kendisinden gelen bir kelimeyi (s'y) dorulayc, efendi, nefsine hakim
(iffetli) ve salihlerden bir peygamber olarak Yahya'y mjdeler."
396
_,` . - (Hasr),
hapsetmek manasna gelen ,` . - (hasr) kkndendir. Buna gre _,` . - (Hasr), ehev
arzulara kar kendisini iyice tutan ve koruyan demektir. Aczinden deil, iffetinden


390
Fahreddin er-Rz, et-Tefsru'l-kebr, XXX, 128; el-Kurtub, a.g.e., XVIII, 290; Vehbe ez-Zuhayl,
a.g.e., XXIX, 120-121; es-Sbn, a.g.e., III, 442,444.
391
Me'ric, 70/20
392
es-Sbn, a.g.e., III, 444.
393
Me'ric, 70/21
394
el-Beyzv, a.g.e., IV, 151; es-Sbn, a.g.e., III, 445.
395
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XXIX, 120-121.
396
l-i mrn, 3/39.
124
dolay ehev arzulardan uzak duran anlamndadr.
397
Bazlar ise Hasr kelimesini,
gnahlardan kendisini koruyan, oka saknan, hi gnah ilemeyen ve det gnah
ileme iktidr yokmu gibi olan diye tefsir etmilerdir.
398

- ". ., - . ` . =` ,` . , " " eytan insan yzst (yardmcsz)
brakp rezil rsvay eder."
399
yette geen hazl ( , - ) kelimesi, dn literatrde
"hzln" olarak bilinen kavramn mblaal halidir.
400
Hzln ( . . - ) ise, Allah'n,
kendi buyruklarna kar gelen insanlardan yardmn kesmesi, onlar yapayalnz ve
yardmcsz brakmas demektir. Bu kavramn mbalaal hali olan hazl kelimesinin
yette eytana nispet edilerek kullanlmas ise, onun gizli bir dman olduunu ve asla
dostluuna gvenilemeyeceini vurgulamaktadr.
401
Yani eytann deti, insan haktan
alkoyup btlda kullanmak, sonra da bel nnda onu yzst brakmaktr. Burada
eytandan maksat, hem bls, hem de ins ve cinden eytanlk yapan herkes olabilir.
402

- " ,` , , ` ` . , , , " " (Mus) dedi ki: Allah yle buyuruyor:
O, henz boyunduruk altna alnmam bir inektir..."
403
" , Zell " kelimesi,
altrlm demektir. Serkelii giderilerek ie altrlan hayvana (, ` , ) denilir.
Burada geen , . kelimesi, tarla srmeye altrlmam demektir.
404

- " ,` ., ` _. ` , - " " Yeryzn size boyun ediren O'dur. "
405


397
Fahreddin er-Rz, a.g.e., VIII, 39; es-Sbn, a.g.e., I, 198-199; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., III, 217.
398
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., III, 217.
399
Furkn, 25/29.
400
en-Nesef, a.g.e., III, 167.
401
lyas elebi, "Hzlan" md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1998, XVII, 419-420.
402
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XIX, 50, 52-53.
403
Bakara, 2/71.
404
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 187; es-Sbn, a.g.e. I, 66.
405
Mlk, 67/15.
125
yette geen Zell kelimesi, boyun emek manasna gelen " zill "
mastarndan mbalaa sfatdr. Boyun een ve kolaylkla kullanmaya msait olan uysal
eye zell ( , ) denir. Zell olmak, zell olmay gerektirmez. Zira hor ve hakir
anlamna gelen zell ( , ), "zl" in tresiyle " zll " mastarndan gelir.
Dolaysyla bir ey zell olmakla beraber erefli de olabilir. nk bunda asl olan
hakaret ve horluk deil; kolaylk, yumuaklk, uygunluk ve uysallktr. rnein koyun
ve deve gibi hayvanlar zelldr ama zell deildir. Bu ayette de yer kre, her trl
istifadeye msait olmas asndan uysal bir binit halinde tasvir edilmitir ki, bunda,
onun hissedilmeyecek kadar istekli ve seri bir ekilde zerindekileri sarsmakszn
yrdne (dndne) de iaret vardr.
406

- " :` , _ ` ` ` " " Rabbinin sana kolaylatrd (yaylm)
yollarna gir"
407
yette geen kelimesi, meakkatsiz olarak emir altna alnan
ve boyun een anlamndaki , kelimesinin ouludur.
408
Yani gidecein yollar sana
zor ve kark gelmez. nk Allah tarafndan senin emrine mde klnmtr.
409

- " . ` ,, - _ ` ` , , ` , = . " " phesiz Allah, insanlara ok efkatli ve ok
merhametlidir."
410
Re'fet ( ' _ ); ar merhamet demektir. Burada yetin fslas gz
nne alnarak daha mblaal olan Raf ( ` ,` , _ ) siygas ne alnmtr. yette
geen Rahm kelimesi de mbalaa siygalarndandr.
411


406
Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 232-233.
407
Nahl, 16/69.
408
es-Sbn, a.g.e., II, 130.
409
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XIV, 167, 172.
410
Bakara, 2/143; Ayrca bkz. Bakara, 2/207; l-i mrn, 3/30; Tevbe, 9/117,128; Nahl, 16/7,47; Hac,
22/65; Nr, 24/20; Hadd, 57/9; Har, 59/10.
411
en-Nesef, a.g.e., I, 76; es-Sbn, a.g.e., I, 102.
126
- ". ,` _ . ~ . ~ _ , ' - . - , " " De ki: Hak geldi btl yok
oldu. phesiz btl, yok olmaya mahkumdur."
412
" _ yok oldu, boa gitti "
demektir. Dolaysyla batl, yok olucudur. Sbtu ve kalcl sz konusu deildir. Asl
deil, rzdir. Saman alevi gibi nce parlar sonra snp gider.

Karanln kayna
olmad gibi btln da mesnedi ve kayna yoktur.
413

- " . ` ,, - ` _, = , " " Allah aza karlk oka verendir, cezalandrmakta da
acele etmeyendir."
414
Yce Allah "ekr" dur. Yani O, kullarn oka nimetlendiren
ve onlarn yaptklar ibadetlere karlk (mkfat) verendir.
415

- " . _ . _, _` . . ,. : " " phesiz bunda ok sabreden ve ok
kreden herkes iin ibretler vardr."
416
Sabr ve kr iki nemli duygu olup, yette
kastedilen kiiler, bellara oka sabreden ve nimetlere oka kreden kimselerdir.
417

- " . _, ` . ` ` " " Gerek u ki, o ok kreden bir kuldu."
418

Yani o (Nuh), her durumda Allah'a krederdi. Ey Nuh ile birlikte gemiye bindirdiimiz
ve tufandan kurtardmz insanlar! Sizler de aslnz gibi kredin, asla nankrlk
etmeyin!
419
Ancak bununla beraber ". ` _, ` ` , , " " Kullarmdan gerei
gibi kreden pek azdr."
420
yeti de gstermektedir ki, insanlarn ou Allah'a gerei
gibi kretmemektedirler. Bu sebeple Kur'an'da ancak iki kiinin kr konusunda
vld grlmektedir. Birincisi Hz. brahim: "... ` ` . , " " (brahim) O'nun

412
sr, 17/81.
413
es-Sbn, a.g.e., II, 172.
414
Tebn, 64/17.
415
Udayme, a.g.e., IV, 34.
416
brhim, 14/5.
417
el-Endels, a.g.e., V, 406; Udayme, a.g.e., IV, 34.
418
sr, 17/3; Ayrca bkz. Lokman, 31/31; Sebe', 34/19; Ftr, 35/30,34; r, 42/23,33.
419
es-Sbn, a.g.e., II, 152; Hamdi Yazr, a.g.e., V, 284.
420
Sebe', 34/13.
127
nimetlerine krediciydi"
421
kincisi ise, Hz. Nuh (a.s.): " . _, ` . ` ` "
" Gerek u ki, o (Nuh) ok kreden bir kuldu."
422

- " . _,` , ~ . . ` ,` ' , " " Gkten tertemiz bir su indirdik."
423
( ` _,` , ~
ok temiz ) kipi, " ` , ~ temiz " kipinin mbalaa sigasdr.
424
Dolaysyla bu suyun
hem temiz hem de temizleyici olmas gerekir. Yani pislikleri temizleyen ve hayat
kayna olan tertemiz bir su manasnadr.
425

Ayrca cennet nimetlerinin anlatld _,` , ~ , , ` ,` ,' , _ ` ,` ,, , . Rableri
onlara tertemiz bir iecek (iki) iirecektir. yetinde de iilecek eyin, dnyadaki
ikilerin aksine tertemiz bir vasfa sahip olduu, mbalaa kipi kullanlarak ifade
edilmitir.
426

- " . ` ` - ` ,` ` ,, ` , _ ,, , =` " " nk biz, etin ve belal (ask
suratl) bir gnde Rabbimizden (O'nun azbna uramaktan) korkarz."
427

( ` ,, ,` ok ask ehreli bir gn ) terkibinde ayn zamanda mecz- akl vardr.
,, , =` ise, iddetli anlamndadr. Nitekim, iddetli ve zor gne, ,, , =` ` ,, denir.
428

- " . .,` - . ` . , " " nsan ok acelecidir."
429
Yani insan, tr olarak,
kbetini hi dnmeksizin istediklerini elde etmede ok aceleci davranr.
430


421
Nahl, 14/121
422
Udayme, a.g.e., IV, 34
423
Furkn, 25/48; Ayrca bkz. nsn, 76/21
424
en-Nesef, a.g.e., III, 172.
425
el-Kurtub, a.g.e., XIX, 14; bn Kesir, a.g.e., III, 427.
426
Eb Abdillah Cellddin Muhammed b.Ahmed b. Muhammed e-afii el-Mahall- Ebul-Fazl
Cellddn Abdurrahman b. Eb Bekr Suyt, Tefsrul-Celleyn, I, 783.
427
nsn, 76/10.
428
es-Sbn, a.g.e., III, 493,497.
429
sr, 17/11.
430
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XV, 27, 29.
128
- ". ` _, , = . " " Hi phesiz ki Allah ok affedendir, ok
balayandr."
431
Burada ayn zamanda af ve balamaya tevik vardr. nk Yce
Allah, tam anlamyla almaya gc yettii halde affedip balyor. O halde bakalar
da bunu ncelikle yapmaldrlar.
432

- " . _, ' , . = . " " phesiz Allah ok affedicidir,
ok balaycdr."
433
Allah ok affedici yani hatalar hi ilenmemi gibi sayan ve
ok mafiret edici yani hesaba ekmeden gnahlar rtendir.
434

- " . ` ,, - _ ` _, = . " " phesiz, Allah ok balayandr, ok merhamet
edendir."
435
nk O, zarret hallerinde, haram kld eyleri mbah klarak
kullarndan zorluk ve sknty gidermitir.
436

- " . , - _ _, . = . " " phesiz Allah ok balaycdr, ok
merhamet edicidir."
437

- " . ` _,` , = , ` , ` , , . , " " O ok aldatc (eytan) da Allah hakknda
(O'nun affna gvendirerek) sizi aldatmasn."
438
" ` _,` , ", bata eytan olmak zere
insan oka aldatan eyler demektir. Nitekim, kiinin emel ve arzusu kendisini
aldattnda; . ` , denir.
439


431
Hacc, 22/60; Ayrca bkz. Mcdele, 58/2.
432
es-Sbn, a.g.e., II, 296.
433
Nis, 4/43; Ayrca bkz. Nis, 4/99
434
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., V, 70.
435
Bakara, 2/173
436
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., II, 80.
437
Nis, 4/23; Kelimenin getii dier ayetler iin bkz. 235 ve 238 no'lu dipnotlarda verilen ayet
numaralar.
438
Lokmn, 31/33; Ayrca bkz. Ftr, 35/5; Hadd, 57/14
439
es-Sbn, a.g.e., II, 494.
129
- " . _, ` , , . =` ,` . , " " eytan ise Rabbine kar ok nankrdr."
440

Yani nimetin hakkn demez. Nimetin hakk ise, sap savurmadan ve haddi
amadan onu hak yolda kullanmaktr.
441

- ". ` _, ` ` , , ` ` " " O zaman tamamen mitsiz ve nankr olur."
442

" ` _, ` ,` ,, ": Ar derecede mitsizlie den ve ok inkr eden anlamnda mbalaa
siygalarndandr.
443

- ". ,` ` ` , , ' ,` ` ` . , " " Fakat bana bir ktlk gelince umutsuzlua
der, yklr."
444

- " . ,` ,, . ' ,` ` ` , " " (nsan) kendisine er dokununca da
umutsuzlua der."
445
Yani Allahn rahmetinden ve hayrdan bsbtn umudunu
keser.
446

- " . ` _,` - ` _ , ` ` " " nk o, mark ve bbrlenen biridir."
447

Yukardaki yetler, skntl anlarda mitsizlie den, nimetlere nil olduunda
ise maran kimseleri knamaktadr. nsanlarn genel deti budur.
448

- ". _,` . ` . , " " Zaten insan ok cimridir."
449


440
sr, 17/27.
441
es-Sbn, a.g.e., II, 158.
442
Hd, 11/9; Ayrca bkz. sr, 17/27,67; Hac, 22/38,66; Lokmn, 31/32; Sebe', 34/17; Ftr, 35/36;
r, 42/48; Zuhruf, 43/15; nsan, 76/3,24.
443
es-Sbn, a.g.e., II, 11; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XVII, 260.
444
Fussilet, 41/49; kelimelerin aklamas iin bkz. es-Sbn, a.g.e., II, 8.
445
sr, 17/83.
446
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XV, 141, 150.
447
Hd, 11/10.
448
es-Sbn, a.g.e., II, 8.
449
sr, 17/100.
130
" ` _,` " kelimesi son derece cimri ve eli sk olan demektir. Zemaher yle der: "Bu
vasf, cimrilikte o dereceye ulamtr ki, bunun hayali bile ok gtr."
450

- " . . ` -` . ` ' . -`, . = . _,` - " " phesiz Allah, kendini beenen ve
daima bbrlenip duran kimseyi sevmez."
451
"Kendini beenen ve bbrlenen"
ifadesinde ayn zamanda tarz vardr. Yce Allah tarz yoluyla, insanlar kk grmeye
sebep olan kibri yermektedir.
452

- ".` ,` ` , , . ` . " " Gerekten insan, Rabbine kar pek nankrdr."
453

Kend ( ,` ), Hakkati ve Allah'n nimetini ok inkar eden, nankr
manasnadr. Bir kimse nimete kretmeyip nankrlk ettiinde sylenen
sznden alnmtr. Bu konuda air yle der:
` ` `, ` -` , . ` ,` . , ` , ` -` , . ` ` ,`
" O, bahadr kiilerin nimetlerine nankrlk edendir. Kim bahadrlarn nimetlerine
nankrlk ederse, uzaklatrlr."
454
Hasan Basri ise yle der: " (Bu tr kiiler)
musbetleri hatrlar ama nimetleri unutur."
455

- " -,` . ,` , = _ ,` ,,` ,', ' , ,` , " " Ey iman edenler! Samm bir
tevbe ile (itenlikle) Allah'a dnn"
456
Nash ( _,` . ); samm ve sdk
manasnadr. "Nash tevbe" ise, bir daha gnaha dnlmemek zere yaplan tevbedir.
Bunda sammyet ve doruluk bulunduu iin "Nash tevbe" denmitir. Nitekim bal,
mumundan ayrlp da saf hale geldiinde, " ` _ . - Bu, saf baldr " denilir.

450
ez-Zemaher, a.g.e., II, 696; es-Sbn, a.g.e., II, 178.
451
Nis, 4/36; Benzer ifade iin bkz. Lokmn, 31/18; Hadd, 57/23.
452
es-Sbn, a.g.e., I, 278.
453
diyt, 100/6
454
Als, Rhul-men, XXX, 218; el-Kurtub, a.g.e., XX, 160.
455
es-Sbn, a.g.e., III, 593.
456
Tahrm, 66/8
131
Hz. mer ise Nash tevbeyi, "Kiinin tevbe ettikten sonra, stn memeye dnmedii
gibi, bir daha gnaha dnmemesidir." diye tarif etmitir.
457

- " .` ,` , ` ,, - _ _` , _ . " " phesiz Rabbim ok merhametlidir,
ok sevendir."
458
Yani Onun tevbe edenlere rahmeti byktr ve onlara iten seven
bir kiinin, sevdiine yapt iyilikleri yapar, ltf ve ihsanlarda bulunur.
459

- " . .,` ,` ` ` - , ` , _` , _ . " " De ki: phesiz Rabbim gerei
ortaya koyar. nk O, gaybleri hakkyla bilendir."
460
Burada ( .,` ,` ) kelimesindeki
" _ " harfi, " , " harfi ile iki tane treli harfin yan yana gelmesinin okuyuta zorluk
meydana getirmesi ve esre ile " " harfinin mnasebeti (uyumu) sebebiyle, esreli ya da
stnl olarak da okunmutur. Fethal okunduunda, " ` . ` _, " kelimesinde olduu gibi
" ` , " vezninde mbalaa ifade eder.
461
Ayrca bu kelime, " .,` ,` " gibi zammeli
veya " ` . ` _, " gibi fethal ekilde de okunmutur ki, bu durumda "gerek anlamda
gizli olan ve grnmeyen ey" anlamlarna gelmektedir.
462

Sonu olarak, Kur'n- Kerim'de " ` , " vezninde olan kelimeleri zet halinde
u ekilde sralayabiliriz:

457
el-Kurtub, a.g.e., XVIII, 199; Ebl-Hasen Alddin Ali b. Muhammed b. brahim el-Hzin el-
Badd, Lbbt-tevl f menit-tenzl (Tefsru'l-Hazn), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1995, IV,
122; es-Sbn, a.g.e., III, 406, 410.
458
Hd, 11/90; Ayrca bkz. Brc, 85/14.
459
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., XII, 125, 130.
460
Sebe', 34/48; Ayrca bkz. Mide, 5/109,116; Tevbe, 9/78.
461
el-Endels, a.g.e., VII, 292.
462
ez-Zemaher, a.g.e., III, 591.
132
" , ` , " " - ` , ., " " - ` , , " " - ` . _, " " - ., " " ., " " , ` , ` " _ ` , "
" ` _, " " ~ ` , _, " " ~ ` , " " ` , " " ` - ., " " , " " ` , ` _, " " _, "
" ` - ` _, " " ` _, " " ` , " " ` _, " " ` ` , " " ` , " " ` . -, " " , ` ` , "
" , " " , ` , ` " v.b. kelimeler.
D. ,- ( FL ) VEZN
- " . _` , ,` , , " " Bunlar da, ok byk bir tuzak kurdular. "
463

Kbbr ( _` ), son derece byk demektir. Bu, din hususunda onlara tuzak kurmak,
dine girmelerini engellemek ve Nuha (a.s.) eziyet etmeye tevik etmek manalarn
kapsar.
464
" ` _ " kelimesi " ` _ " den; " ` _` " ise, " ` _ " kelimesinden daha
ok mbalaa ifade eder.
465

E. ,`- ( FL ) VEZN
- " ` ,` ` . ,',' ` .` ,`, " " Yusuf! Ey doru szl!.."
466

- " .' , ,` . . ` ` ,, ,` , . ` , , " " Kitapta brahim'i de an. Zira
o, son derece drst bir kimse, bir peygamber idi. "
467
Yani o, her hl ve davrannda
dosdoru hareket eden, dorulukta ve Allahn yetlerini tasdk etmede zirvede olan bir


463
Nh, 71/22.
464
Als, Rhu'l-Men, XXIX, 76; es-Sbn, a.g.e., III, 454.
465
el-sfahn, a.g.e., s.423.
466
Yusuf, 12/46
467
Meryem, 19/41; Ayrca bkz. Meryem, 19/56.
133
kiiydi.
468

- " ' , ., ,` ` . ` ,` : " " te onlar sddk (z sz doru kimse)
lerdir..."
469

- ' , ` , ,` , = , ` ' , _ : ,` ` . , ` , ` - ` . , . ,' , ... -
" te onlar, Allah'n kendilerine nimet verdii peygamberlerle, sddklarla, ehitlerle
ve Salih kimselerle birliktedirler"
470

- " ' , ,` . ` ' " "Onun (snn) annesi de dosdoru bir kadndr..."
471

( ` . ` ` , ) : " Sdk kknden mbalaa yani vurgu ifade eden vezinlerden olup
ok doru, drst, asla yalan sylemeyen, zde, szde ve davranta doru olan kii
demektir.
472
( ` . ` , ., ) ise: " Hz. Ebbekir gibi, peygamberleri tasdik etmede nc
olan ve peygamberlerin arkadalarndan en faziletlileri olanlar, szlerinde ve fiillerinde
doru olanlar " demektir.
473

- "... ` ` _ , ,` ` ,` ,` .' , : " " nk onlarn iinde keiler ve
rhipler vardr..."
474
( ,` ): ` - gibi mbalaa sgas olup, bir eyi takip
etmek anlamndaki ' kelimesinden tremitir. badet eden Hristiyan limler veya
Hristiyanlarn nde gelenleri demektir.
475
lmin peinden gitmede gsterdikleri gayret
ve tkip nedeniyle bu kiiler mbalaa vezniyle isimlendirilmilerdir. Yani bu kelime,

468
en-Nesef, a.g.e., III, 38.
469
Hadd, 57/19.
470
Nis, 4/69.
471
Mide, 5/75.
472
el-sfahn, a.g.e., s.277; es-Sbn, a.g.e., II, 217.
473
ez-Zemaher, a.g.e., III, 530.
474
Mide, 5/82.
475
ez-Zemaher, a.g.e., I, 333; Ebus-Sud, a.g.e., III, 71.
134
tahrf edilmi ncle ramen, gerein peinden gitmeye ve istikmet zere olmaya
alan kiileri isimlendirmede kullanlmtr.
476
Bu kelimenin asl anlam ise,
" geceleyin bir eyin peinden gitmek ve onu takip etmek " tir.
477
Bu sebeple,
( ` ` . ` .' , ` , ` , , ` , ) : " Geceleyin onlarn seslerini takip etti." denilir. Yani buradaki
" ` ` . " kelimesi, " ` ` , " " onlar takip etti " anlamndadr.
478

- " ` _` ` . ` , ,` ' " " O (fns), sanki inci gibi parlayan bir yldz"
479

` ` _` : Parlak, k saan, safl ve parlakl hususunda inciye benzeyen parlak
ey demektir ki, asl .,' _` olup, tre esreye, vv harfi de y harfine dnerek .` _` ,
buradan da ` _` eklinde okunmutur.
480

F. , - - ( MF'L ) VEZN
- " . ` _' , _` ` , ,` , . ` _ " " Onlara bol bol yamur yadrmtk."
481

Ayetteki _ _` ' kelimesi, ` ' _ , : bolluk, okluk ve ok ok akan anlamndadr.
482

( _ _` ' ) : " _ , ' " : " pe pee devam eden, ok akan " demektir ki; " saanak yamur "
anlamndadr.
483
Yamur bolca yadnda, . ` .` _ denir. Dolaysyla ( _ _ ' ),


476
Als, a.g.e., VII, 3.
477
Als, a.g.e., VII, 3; Ebus-Sud, a.g.e., III, 71.
478
el-sfahn, a.g.e., s.403; es-Sbn, a.g.e., I, 360.
479
Nr, 24/35.
480
Als, a.g.e., XVIII, 167; es-Sbn, a.g.e., II, 339.
481
En'm, 6/6; Ayrca bkz. Hd, 11/52; Nuh, 71/11.
482
el-sfahn, a.g.e., s.167; Als, a.g.e., VII, 95.
483
Als, a.g.e., XII, 81.
135
" ` _ " kelimesinden " " vezninde bir mblaadr. " _ ' " , " . ' " , " _ ` , ' "
kelimelerinde olduu gibi.
484

- " . .` , :` , _ . " " phesiz Rabbin (her an) gzetlemededir. "
485

- ". .` , ` . ,` , - . " " phesiz ki cehennem, pusuda beklemektedir. "
486

Mirsd ( .` , ), _ =` ve _ ,` gibi vezninde mbalaa sgalarndan
olup, kiinin dmann gzetledii yer demektir. Cehennem ve onun grevlileri
Allah dmanlarna azap etmek iin onlar gzetler. zerinden geen kfirleri ekip
iine almak iin daima gzetlemektedir.
487

G. , - - ( MFL ) VEZN
- " ` ` ~ ,` ` , , =`, , _ , " " Oru tutmaya gleri
yetmeyenlere bir fakir doyumu kadar fidye gerekir"
488

- " , ` ` ` ~, ` _ = , , ` " " Kimin de buna gc yetmezse
altm fakiri doyurmaldr..."
489

H. - - ( FALE ) VEZN
- ". , , ` `, , " " Arkadan ekitirmeyi, yze kar elenmeyi det

484
el-Endels, a.g.e., IV, 66; es-Sbn, a.g.e.; II, 20.
485
Fecr, 89/14.
486
Nebe', 78/21.
487
el- Kurtub, a.g.e., XIX, 155; Als, a.g.e., XXX, 14; Ebus-Sud, a.g.e., IX, 91; es-Sbn, a.g.e., III,
509.
488
Bakara, 2/184; Ayrca bkz. sr, 17/26; Rm, 30/38.
489
Mcdele, 58/4; Kalem, 68/24; Hkka, 69/34; Mddessir, 74/44; nsan, 76/8; Fecr, 89/18; Beled,
90/16; Mn, 107/3.
136
edinen herkesin vay haline! "
490
Ayette geen , ` ve , kelimelerinin
vezninde gelmesi, bu kiilerin arkadan ekitirmeyi ve elenmeyi srekli yaptklarna
iaret etmektedir. nk vezni, mbalaa vezinlerinden olup, devam eden bir
alkanla dellet eder. rnein ok lanet edip bunu alkanlk haline getirene ( );
ok glp bunu alkanlk haline getirene ise, ( -` . ) denir. Dolaysyla "hmeze",
insanlar arkadan ekitirip onlarn eref ve haysiyetlerini rencide etmeyi alkanlk
haline getiren; "lmeze" ise, insanlar ayplamay, ka gz iaretiyle onlar rahatsz
etmeyi adet haline getiren demektir.
491

- ". =` - _ . ` ` , :, _` ' , =` - " " Hayr! Andolsun ki o,
Hutme'ye atlacaktr. "
492
"Hutame", Cehennem ateidir. ine atlan her eyi krp
geirdii ve ufalad iin ona bu isim verilmitir.
493

- " ., = , " " Tta tapan kimselerdir"
494
Tt, Allahtan
baka ibadet olunan her eye denir.
495
Bir kraatte " " kelimesi mbalaa ifade
eden " , =` - " vezninde okunmutur.
496

I. ,,- ( FL ) VEZN
- " ` ,' ` : ' "" O, mlkn tek sahibidir, her trl eksiklikten
mnezzehtir"
497


490
Hmeze, 104/1
491
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 794; el-Endels, a.g.e., VIII, 510; es-Sbn, a.g.e., III, 602,603.
492
Hmeze, 104/4.
493
es-Sbn, a.g.e., III, 602.
494
Mide, 5/60.
495
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., VI, 239.
496
el-Endels, a.g.e., III, 519; en-Nesef, a.g.e., I, 290.
497
Har, 59/23; Ayrca bkz. Cuma, 62/1.
137
bn Czey (.741/1340) yle der: Kudds ( ,' ), takdsten tremitir. Takds
( , ) ise, mahluktn sfatlarndan, her trl eksiklik ve ayplarndan uzak
olmaktr. Bu, mbalaa ifade eden vezinlerdendir.
498
( ,' ) kelimesi, ( ,' )
eklinde fetha ile de okunmutur.
499
" Noksanlk, eksiklik ve irkinliklerden mnezzeh
olan " demektir ki, bu ynyle ( ` ' _, ) kelimesine benzer.
500

. - ( FULL ) VEZN
- " . ` , ` ` ,, _ : " " Kaba, saba ve btn bunlarn tesinde bir de soysuz
olan kimseye.."
501
` ` kelimesi, kat, kaba, abucak ktlk yapan demektir. iddetle
ekmek anlamndaki ` den alnmtr.
502
" ` ` , ` - ` , Tutun onu ve srkleyin! "
503

yetinde de bu anlamdadr.
504
Cevher de, bir kimse bir adam tutup iddetle ektiinde
yle der: ` -` , .
505
Netice olarak ` ` ; kaba, saygsz, zorba, obur, lsz ve
yakksz szler syleyen, acmasz ve despot gibi anlamlara gelmektedir.
506
Ayrca
` kelimesi, " Btl uruna gsterilen iddetli husmet ve kavga.." olarak da tarif
edilmitir.
507



498
bn Manzr, a.g.e., VI, 168; Ebul-Ksm Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelb el-Grnt
(bn Czey), et-Teshl li-ulmi't-tenzl (Tefsru bn Czey), IV, 111; es-Sbn, a.g.e., III, 356.
499
bn Manzr, a.g.e., II, 470; el-Beyzv, a.g.e., I, 324.
500
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 509.
501
Kalem, 68/13.
502
el-Beyzv, a.g.e., I, 370; Ebus-Sud, a.g.e., IX, 13.
503
Duhan, 44/47.
504
el-sfahn, a.g.e., 947.
505
Eb Nasr smil b. Hammd el-Cevher, es-Shah (Tc'l-lga), (thk. ihabddin Eb Amr), Dr'l-
Fikr, Beyrut, 1998, "Utul" maddesi; es-Sbn, a.g.e., III,424.
506
Hamdi Yazr, a.g.e., VIII, 270.
507
Als, a.g.e., XIX, 27; Muhammed Abdlhlik Udayme, Dirst li slbil-Kurnil-Kerm, IV,21.
138
J. ,, - , ( FEYL ) VEZN
- " ' , ' - ,` . . = ` , " " Allah, O'ndan baka ilah yoktur. O,
Hayydr, Kayymdur"
508
Hayy, kmil hayat sahibi, devaml var olan, yok olmayan
anlamlarna gelmektedir. Kayym ise, mahlukatn ilerini yrten ve onlar koruyan
demektir.
509
Ayrca ,' , kelimesinin asl, " ,` ,` , " olup, mbalaa siygalarndan ,` ` ,
veznindedir.
510

Bylece, tezimizin ikinci blm olan, Mbalaa Sanatnn Kurn- Kerimde
Kullanm konusunu da tamamlam olduk. Bu konuda son olarak u hususu
hatrlatmakta fayda gryoruz: lh kelmn, insan anlayna indirgenmi (inzl
olunmu) ekli olan Kurn- Kerimde, mbalaa sanatna yer verilmesi, onun, insana
hitap eden bir kitap olmasnn doal sonucudur. Bu nedenle de, insanlarn gnlk dilde
ve edebiyatta kulland mbalaa ifadelerine Kurnda da rastlamak gayet tabidir.
Tpk, insann gnlk lisanda kulland yemin, kssa, tekrar ve temsil gibi edeb trlere
yer verildii gibi. nk o, neticede insan iin inmi ilh bir kelmdr. Ancak Kurn-
Kermin temel fark, insan lisnndaki zaf ve kusurlardan mnezzeh olmasdr. Bu
sebeple de Kurnda yer alan mbalaalarda, rneklerde de grdmz gibi, gerei
yanstmayan, gulv boyutuna varan ve neticede gayr- makbl saylabilecek bir
mbalaa trne rastlamak mmkn deildir. Dolaysyla, Kurnda mbalaaya yer
verilmesinin asl amacnn, muhataplarn dikkatini olayn byklne ekmek ve
anlatlan konunun zihinlere iyice yerlemesini salamak olduunu ifade edebiliriz.
nk Kurn, bu tr edeb stnlkleri vastasyla, muhtaplarn hidyete sevk etmeyi
hedefler ve yetlerinde kendisini Kerm, Hakm, Mecd ve Azz gibi
mbalaa ism-i fil vezinleri ile tavsf ederek, tarihin ve olaylarn nesnesi deil, znesi
olan aktif (fal) bir kitap olduuna dikkat eker.

508
Bakara, 2/255; Ayrca bkz. l-i mrn, 3/2; Th, 20/111.
509
bn Manzr, a.g.e., XII, 496; es-Sbn, a.g.e., I, 162.
510
et-Taber, a.g.e., III, 162; Als, a.g.e., III, 7; XXI, 41; Udayme, a.g.e, IV, 21.
139








III. BLM
ESM- HSNDAK MBALAA SGALARI









140


ESM- HSNDAK MBALAA VEZNLER
Daha nceki blmlerde de ifade ettiimiz gibi, Yce Allahn sfatlarndan bir
ksm, eitli mbalaa vezinleri ile ifade edilmektedir. Allahn gzel isimlerinin yer ald
Esm-i Hsn ile ilgili rivyetleri incelediimizde bunu mhede etmek mmkndr.
Ancak unu belirtmek gerekir ki, Yce Allah iin kullanldnda bu vezinler mbalaa ifade
etmez. nk mbalaa, artma-eksilme ve byme-klme zellii bulunan vasflar iin
kullanlr. Hlbuki Yce Allahn sfatlar, btn bu vasflardan mnezzehtir. Bununla beraber
bu vezinlerin mbalaa diye isimlendirilmesi, gerekte mbalaa olduundan deil, lgat
asndan, bir baka ifadeyle lafzen mbalaa vezni olduklarndandr. Ayrca Allahn
sfatlarnn mbalaa vezninde gelmesi, bunlarn nihyetsiz bir kemle sahip olduunu,
mahlktn tasavvurunun ok tesinde olduunu, hi kimseye benzemediini ve Allahn her
dim olaylara mdhelede bulunan aktif (fal) bir varlk olduunu ifade eder.
1

Bilindii zere, Kurn- Kerimde Allahn gzel isimlerinden bahsedilmekle
birlikte bu konuda say verilmemi ve En gzel isimler (Esm-i Hsn) Allahndr. O halde
Ona o gzel isimlerle du edin
2
buyrularak, Onun isimlerinin en gzel isimler olduu
Esm-i Hsn terkibi ile ifade edilmitir. Hadis-i erif kaynaklarna baktmzda ise, bu
konuda, isimler hakknda saylarn zikredildiini grmekteyiz.
3
Biz, tezimizin bu blmnde,
farkl rivyetlerden en mehuru saylan Tirmiznin Snent-Tirmiz sinde yer alan isimleri
ve bu isimlerden mbalaa kipi ile ifade edilenleri inceledik. Daha sonra Snent-Tirmizde
bulunmayp da, bn-i Mcenin Snen inde ve baz Kurn yetlerinde yer alan isimleri de
buna dhil ettik. imdi, bu kaynaktaki mbalaa lafzlar ile gelen esm-i ilhiyelerin
aklamalarn, vezinlerine gre alfabetik olarak ksaca arz etmeye alacaz.

1
Ziyddn bnl-Esr, el-Mesels-sir, III, 191; bn Yakub el-Marib, Mevhibl-fetth, II, 558; Bekri
eyh Emn, el-Belgatl-Arabiyye, s. 40; Habenneke, a.g.e., s. 456- 457.
2
rf, 7/180.
3
bn Mce, Du, 10; Tirmiz, Daavt, 82; Geni aklama iin bkz. Bekir Topalolu, Esm-i Hsn md.,
DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995, XI, 404-417.
141
I. FAL ( ,- ) VEZNNDE OLANLAR
EL-CEBBR ( _, | ):
Bu ismin tredii kk kelime olan cebr, szlkte , - dan ; birini yoksulluktan
kurtarp varlk sahibi yapmak, krlan kemii onarmak, dzeltmek, iyiletirmek ve slah
etmek anlamlarna; ( , ` - ' )dan ise; zorlamak, zorla yaptrmak, byklenmek, g ve
kuvvetini gstermek anlamlarna gelir. Ayrca Araplar, ellerinin uzanamad yksek hurma
aac iin de, nahletn cebbre derler.
4
Btn bu anlamlara gre Allahn Cebbr olmas;
g ve kuvvetinin, izzet ve stnlnn keml derecede olmas, zayflar bulunduu
durumdan kurtarmas, mahluktn hallerini iyiletirmesi, yoksullar zengin klmas, zorluklar
kolaylatrmas, musbete urayana dayanma gc vermesi, her eyin Onun stnln
kabul ederek Ona boyun emesi, irdesini her durumda yrtmesi, kendisinin her eyden
yce, stn eksiksiz ve benzersiz olmas gibi anlamlar hizdir.
5

EL-FETTH ( _ | ):
Amak, hkm vermek, yardm edip zafere ulatrmak anlamlarna gelen feth
( _ ) kknden mbalaa ism-i fil olan Fetth, iyilik, merhamet ve rzk kaplarn,
kilitlenmi ileri, kalpleri ve gzleri aan, verdii hkmlerle mutlak adleti gerekletirip
hak ile btln arasn, gnahkrlara tevbe kaplarn, mazlum ve mmin kullarna zafer
kaplarn, tm mahlukta da nimet kaplarn aan ve zm en zor meseleleri bile hi
zorlanmadan zen, ksacas btn hayr kaplarn aan anlamlarna gelmektedir.
6



4
Rgp el-sfahn, el-Mfredt, cbr md.
5
Fahreddin er-Rz, Levmiul-beyyint, (nr. Th Abdurraf Sad), Beyrut, 1404/1984, s. 194-195; el-
Gazzl, el-Maksadl-esn, Beyrut, ts., Drul-Ktbil-lmiyye, s. 51; eyh Eb Abdurrahman es-Sd, el-
Hakkul-vdihul-mbn, s.77; Muhammed Halil Herrs, erhul-kasdetin-n-nniyye, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1986, II, 102.
6
el-sfahn, a.g.e., fth md., er-Rz, a.g.e., s. 236-237; el-Kurtub, a.g.e., I, 224-226; el-Gazzl, a.g.e., s. 91-
92
142
EL-AFFR, EL-AFR ( _ - | ) ( _, - | ):
rtmek ve perdelemek gibi anlamlara gelen , kelimesinden treyen Gaffr ve
Gafr, kullarnn gnahlarn rtmede ve onlar balamada mbalaa eden, bu sebeple de
onlarn kusurlarn dnya ve hirette ortaya karmayan anlamlarna gelmektedir.
7

. ` ` ` , ` , _ ,` , ` ` ` . _ . Dedim ki: Rabbinizden mafiret dileyin; nk O, ok
balaycdr.
8
` ,, -` , ` _, ,` ` ` , - .,` ` , ` , = . . nk Allah btn
gnahlar balar. phesiz ki O, ok balayan, ok esirgeyendir.
9
ve , , .` ,
.` ,` ... Gnah balayan ve tevbeyi kabul eden
10
yetlerinde de grld gibi.
Kurnda ( , ) kknden gaffr, gafr ve gfir olmak zere isim kullanlmaktadr.
Bunlardan Gaffr isminin daha ok mbalaa anlam tad sylense de, her ismin kendine
has mn zenginliini tadn ifade etmek daha mkul gzkmektedir. Dolaysyla Gaffr,
Yce Allahn, dim affedici ve tekrarlanan gnahlar bile balayc olduuna; Gafr ise,
btn gnahlar balayc olduuna dellet etmektedir.
11
Btn bunlardan zmnen u sonucu
karabiliriz: Gnah ilemede kulun durumuna karlk Yce Allahn ismi tecell eder.
Eer kul bir gnah ileyerek nefsine kar zlim olursa, tevbe ettiinde Allah da Gfir
olur. Eer kul daha da ar gidip zalm olursa, Allah Gafr; oka gnah ileyerek
zallm olursa, Allah da Gaffr olur. Ayrca bilinmelidir ki, kulun sfatlar snrl ve sonlu;
Allahn sfatlar ve dolaysyla da balamas snrsz ve sonsuzdur. yleyse bu gerek
karsnda kul, gnah ne kadar ok olursa olsun, Allahtan mit kesmemelidir. nk Onun
balamas tam ve eksiksizdir.
12


7
el-Beyhak, el-Esm ves-sft, Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 1410, s. 56; Kurtub, a.g.e., I, 152
8
Nuh Sresi, 71/10.
9
Zmer Sresi, 39/53.
10
Mmin Sresi, 40/3.
11
el-Gazzl, a.g.e., s. 37, 85-86, 114-115; Bekir Topalolu, Esm-i Hsn md., DA, XI, 414; a.mlf, Gafr
md., DA, XIII, 286.
12
el-Kurtub, a.g.e., s. 164; el-Gazzl, a.g.e., s. 52, 73.
143
EL-HALLK ( 3: | ):
Bu isim, ( - ) fiilinin ism-i fili olan ve Planl ve amal bir ekilde nesneleri
yaratan anlamna gelen Hlik kelimesinin ` vezninde mbalaa sgas olup, devaml ve
mkemmel biimde yaratan demektir.
13

EL-KAHHR ( _, | ):
Szlkte yenmek, boyun edirip stn gelmek ve zor kullanarak istediini yapmak
anlamndaki kahr kknden mbalaa ifade eden bir sfat olup, yenilmeyen, yegne kudret
ve tasarruf sahibi demektir.
14
Bu kkten ism-i fil olan Khir, kullarnn ilerini diledii
ekilde dzenleyen, idre eden, onlara stn ve egemen olan ve canllar arasnda haddini ap
kendisine isyan eden zorbalar azap ile, dier btn canllar ise lmle yok eden demektir.
Kahhr ise, hibir ekilde malup edilemeyen ve stn gelinemeyen anlamnda mbalaa
ism-i fildir.
15
Bu nedenle yer ve gk ehli, Kahhr olan Allaha boyun emitir. Onlarn
irdesi hibir zaman Allahn irdesinin nne geemez. Bu durum Allahn mutlak Kahhr
ve glip olduunun bir gstergesidir.
16

ER-REZZK ( 3_| ):
Rezzk, _ _ kknden mbalaal ism-i fil olup, Rzk pe pee, bol ve geni
olarak veren demektir.
17
Bir baka ifadeyle Rezzk, rzk vermeyi slenen ve her canlnn
ayakta kalmasn salayacak az verendir. Canllarn varlklarn devam ettirmelerini
salayan her eye (her nimete) rzk denir ki, hayatn devam iin bunlarn olmas gereklidir.
18


13
el-sfahn, a.g.e., hlk md.; Muhammed Fud Abdlbk, el-Muceml-mfehres li elfzil-Kurnil-
Kerm, kinci Bask, Drul-Hads, Khire, 1988/1408, hlk md.; Topalolu, Hlik md., DA, XV, 303-304.
14
el-sfahn, a.g.e., khr md.; er-Rz, a.g.e., s. 229-230.
15
el-Beyhak, a.g.e., s. 61.
16
el-Kurtub, a.g.e., I, 213; er-Rz, a.g.e., s. 216-217.
17
el-sfahn, a.g.e., rzk md.; Muhammed Slim Muhaysin, Tasrfl-efl vel-esm, s. 371.
18
el-Beyhak, a.g.e., s. 66.
144
Ancak alnmasna ve yararlanlmasna izin verilenler hell; izin verilmeyenler ise haramdr.
Fakat hepsi de rzktr ve hepsini yaratan da Yce Allahtr.
19

ET-TEVVB ( =,| ):
Kullarn tevbeye ynelten ve onlarn tevbelerini kabul eden demektir ki, Yce
Allah, kulunu nce tevbeye muvaffak klar, onlara tevbenin yollarn kolaylatrr ve sonra da
kul tevbe edince onun tevbesini kabul eder. yle ki, kulun tevbesi tekrarlandka Allahn onu
kabul de tekrar eder.
20
Bu sebeple O, duya karlk, istenileni kat kat vererek; af dilemeye
karlk, balamakla; kendisine ynelmeye karlk, onu kabul etmekle ve tevbeye karlk
gnahlar affetmekle mukbelede bulunandr.
21
Netice olarak Tevvb, kul iin
kullanldnda her dim gnahlar terk ederek oka tevbe eden; Allah iin kullanldnda
ise, kullarnn tevbelerini oka kabul eden mnlarna gelmektedir.
22

EL-VEHHB ( = , | ):
Bahetmek, armaan etmek, karlksz vermek ve ihsanda bulunmak gibi anlamlara
gelen . , fiilinden treyen Vehhb, ok eitli eyleri srekli ve bolca veren, cmertlii
btn mahlukt kuatan, ba ve hbeleri asla kesintiye uramayan, verdike eksilmeyen ve
zarara uramayan, iyilik ve ihsn srekli olan demektir.
23

II. FAL ( , - ) VEZNNDE OLANLAR
EL-ALM ( ,, - | ):
lim kknden mbalaa sfat olan Alm, Eynn hakkatini hakkyla bilen
anlamnda olup, Allahn her eyi kusursuz bildiini ve Onun en mkemmel ekilde ilim

19
el-Beyhak, a.g.e., s. 66; el-Kurtub, a.g.e., I, 279-280
20
el-Beyhak, a.g.e., s.78; el-Kurtub, a.g.e., I, 413; el-Gazzl, a.g.e., s.100.
21
er-Rz, a.g.e., s.324.
22
el-sfahn, a.g.e., tvb md. (s.76.).
23
el-Beyhak, a.g.e., s. 76; el-Kurtub, a.g.e., I, 395-396.
145
sfatna sahip olduunu ifade eder. Kurnda ilim kknden treyen ve Allaha nisbet edilen
sfat daha vardr: ( ` , ` . ` . ` , ). Bunlardan ` ve ` , ` ' kelimeleri, ok bilen, en
iyi bilen ve yegne bilen anlamlarnda mbalaa ifade ederler.
24
Bu sebeple Onun gemi
ile gelecek hakkndaki bilgisi ayndr.
25
nk O, insanlarn akl ve duyu yoluyla idrk
edebildii ve idrk edemedii her eyi bilendir. Dolaysyla O, grneni grnmeyeni, zhiri
btn, zorunluyu, imknsz, mmkn, gemii, gelecei ve u n, ulv ve sfl lemleri
eksiksiz olarak ilmiyle kuatandr ki, bu nedenle hibir ey Ona gizli kalmaz ve Onun iin
gayb ve bilinemez olan hibir durum sz konusu olamaz.
26

EL-ALYY ( _ - | ):
Btn sfatlarnda mutlak olarak en yce, ycelikte eksiksiz ve kusursuz olan, izzet,
eref ve hkmranlk bakmndan en yce ve akn olan, hibir kusuru ve ayb olmayan, ve
tm yn ve cihetlerden mnezzeh olan anlamlarna gelen Aliyy ismi, alakln zdd olan
ulvv (ycelik) kelimesinden tretilmitir ki, bu durum, Allahn yceliinin stnde hibir
yceliin bulunmadn ve tm derece ve mertebelerin Ondan aada olduunu ifade
etmektedir.
27
Bu isim ile ayn anlamda olan Mtel ismi ise, Aliyy isminden daha ok
mbalaa ifade eder.
28

EL-AZM ( ,, = - | ):
Byk olmak anlamndaki zam kknden treyen Azm, Allahn bir sfat olarak;
Byklk ve ycelik sahibi, ztnn ve sfatlarnn mhiyeti anlalamayacak kadar ulu olan
demektir ki, bu zellii dolaysyla hibir akl Onun bykln kavrayamaz, hibir gz
Onun izzetini kuatamaz, hibir kimse Onun emirlerine kar gelemez ve hibir ey Onu
gsz ve ciz brakamaz.
29
O, mutlak byktr ve Onun azametinin nihyeti ve yceliinin

24
el-sfahn, a.g.e., ilm md.; Suat Yldrm, Alm md., DA, II, 460-461; Muhaysin, a.g.e., s.372-373;
25
el-Beyhak, a.g.e., s.20, 45
26
Abdurrahman Nsr es-Sd, Teysrul-kermir-rahmn, V, 621.
27
el-Gazli, a.g.e., s.75; er-Rz, a.g.e., s.252.
28
er-Rz, a.g.e., s.321.
29
bn Manzr, a.g.e., azm md.; el-Beyhak, a.g.e., s.33; Suat Yldrm, Azm md., DA, TDV Yaynlar,
stanbul, 1991, IV, 329.
146
sonu yoktur.
30

EL-AZZ ( , - | ):
Dima stn gelen, deerli, erefli ve gl anlamlarna gelen Azz; galibiyet,
stnlk, iddet, kuvvet, ycelik ve ululuk gibi anlamlara gelen izz ya da zzet kknden
sfat olup, , vezninde mbalaa kipidir.
31
Bir baka ifadeyle Azz, gcne eriilemeyen,
gte ei benzeri olmayan ve malup edilmesi mmkn olmayan yegne glip demektir.
32

Hibir kimse Onun gcne eriemez. Akl Onun gcn anlamaktan, gzler ise Onun
azamatini ve yceliini mhede etmekten cizdir.
33
Netice olarak Azz, benzeri
bulunmayan, kendisine iddetle ihtiya duyulan ve ulalmas mmkn olmayan
anlamlarndadr ki, bu vasf kendisinde olmayan kii Azz olarak nitelenemez.
34
Ayrca,
zayf ve gsz anlamndaki zell kelimesinin kart olan Azz, Allahn kudret ve
kuvvetinin ezel ve ebed olduunu, yaratklardaki gibi her hangi bir deiiklie uramadn
ifade eder.
35

EL-BASR ( _ = , | ):
Grmek, bilmek ve sezmek anlamndaki basar kknden tretilmi bir isim olan
Basr, her eyi gren anlamnda mbalaa ism-i fil vezni olup, Yce Allahn grmeye
konu olan her eyi, btn zellikleriyle en mkemmel ekilde grdn, hibir eyin Ona
gizli kalmadn, grneni, grnmeyeni, hazr olan ve olmayan, gzlerin hareketlerini ve
akla gelen dnceleri dah grebilen bir zellie sahip olduunu ifade eder.
36
Netice olarak
Onun grmesi kimseye benzemez.
37



30
er-Rz, a.g.e., s.246-247.
31
bn Manzr, a.g.e., iz md., Muhaysin, a.g.e., s. 372.
32
el-Beyhak, a.g.e., s.34.
33
Fahreddin er-Rz, Levmiul-beyyint, s.191, 194-196.
34
el-Gazzl, a.g.e., s. 47.
35
Suat Yldrm, Azz md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1991, IV, 331.
36
el-sfahn, a.g.e., bsr md.; el-Gazzl, a.g.e., 65-66; bn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., s.211.
37
bn Manzr, a.g.e., VIII, 162.
147
EL-BED ( _, = , | ):
Bed kelimesi, ' _` , ' fiilinden ' , ' kalbnda yaplan mbalaa kipi olup
szlkte rneksiz ve modelsiz olarak bir ey icat eden, rnei ve modeli olmadan yaratlm
olan demektir. Nitekim Kurn- Kerimde ` _ . , . ,` ` _, , O gklerin ve yerin
esiz yaratcsdr.
38
mealindeki yette yer alan bed kelimesi bu manay ifade etmektedir.
39

Dolaysyla Bed, daha nce bir ekli benzeri ve modeli olmadan yoktan var eden, icat eden
ve sanatkrane yaratan anlamndadr ki, bu ynyle Mbdi (ilk yaratan) ismiyle yakn
anlamdadr.
40
Netice olarak Bed, ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde hi kimseye
benzemeyen, varlklar yoktan var eden, artc ve hayranlk verici sanat eserlerini rnei
olmayan bir ekilde ortaya koyan, esiz ve benzersiz anlamlarn ihtiv etmektedir.
41

EL-CELL ( , | ):
Szlkte azamet sahibi, byk, yce ve mnezzeh olmak mnsna gelen cell
kknden treyen ve Kuranda zl-cell eklinde geen bu isim, hibir kayt ve kyas
kabul etmeksizin azamet sahibi, kadr kymeti ve mertebesi en yce olan anlamna gelir ki,
Allahn yceliine, stnlne, kullar zerinde uygulayc gcne ve Ona itaatin zorunlu
olduuna dellet eder.
42

EL-CEML ( , | ):
Kurn- Kerimde gememekle birlikte Hads-i erifte Allah gzeldir, gzeli
sever.
43
eklinde Allahn ismi olarak bildirilen Ceml kelimesi, mutlak gzel ve gzelliin

38
Bakara, 2/117.
39
bn Manzr, a.g.e., VIII, 6-7; Ahmed el-Him, a.g.e., s. 308; Ahmed Mustafa el-Mer, a.g.e., s. 295;
Nasrullah Hacmftolu, Bed , DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1992, V, 320; Bolelli, Belgat, s. 309;
Akdemir, Belgat Terimleri Ansiklopedisi, s. 8.
40
el-Beyhak, a.g.e., s. 23-24; el-Kurtub, et-Tefsr, I, 580; bn Kesr, et-Tefsr, III, 223.
41
el-Gazzl, a.g.e., s. 106; er-Rz, a.g.e., s. 335-336.
42
el-sfahn, a.g.e., cll md.; bn Manzr, a.g.e., cll md.; el-Beyhak, a.g.e., s.23; el-Kurtub, a.g.e., I, 133-
134; el-Gazl, a.g.e., s.38, 126-127.
43
Mslim, mn, 147; bn Mce, Du, 10.
148
kayna, tm gzellikleri yaratan, ztyla, isimleriyle, sfatlaryla ve fiilleriyle en gzel olan,
mkemmel ve eksiksiz olan ve bu mutlak gzelliiyle en ok sevilen anlamlarna gelir.
44

EL-GANYY ( _ - | ):
Szlkte zengin olmak, ihtiyac olmamak, mstan kalmak ve hayatiyetini
srdrmek anlamndaki gn-gan kknden olup, Kendi ztyla zengin olan, hibir eye
ve hibir kimseye muhta olmayan anlamlarna gelir ki, Allahn mutlak zengin olduunu,
kendisi dndaki her eyin Ona muhta olduunu, varlnn vcibl-vcd olarak zorunlu
olduunu bu yzden de kendisinin dndaki hibir eye ihtiyac olmadn, Onun dndaki
her eyin mmkinl-vcd olarak Ona bal ve muhta olduunu, dolaysyla tam ve
eksiksiz olarak gan olann sadece O olduunu ifade eder.
45
Allah hem Gan (mutlak zengin)
hem de Mugn (zenginlik veren) dir. Bakalarna muhta olanlarn zenginlii ise, ancak
mecz bir zenginliktir. Dolaysyla gerek zengin olan ancak Odur.
46
Yce Allah bu gerei
Kurnda yle ifade eder: Ey insanlar! Allaha muhta olan sizsiniz. Zengin ve vlmeye
lyk olan (tek varlk) ancak Odur.
47

EL-HABR ( _ , | ):
Szlkte bir nesneyi gereince bilmek, snamak ve i yzne vkf olmak
anlamna gelen hubr-hbre mastarndan, Her eyin i yzn bilen anlamnda mbalaa
sgas olup Allahn, bilgisiyle eyann hem d grnmlerini hem de i yzn ve tm
gizliliklerini kuattn, insanlarn duyular ile idrk edemedikleri eylerden bile Onun
haberdr olduunu, dolaysyla grnen ve grnmeyen, zhir ve btn gizli ve ak, zorunlu,
imkansz ve mmkn, ulv ve sfl tm lemleri bildiini, gemi, imdi ve gelecei kuatan
bilgisiyle hibir eyin Ona gayb olmadn ifade eder.
48


44
el-Gazzl, a.g.e., s. 84, 103.
45
el-sfahn, a.g.e., gny md.; Ebl-Bek, el-Klliyyt, s. 696; Rz, a.g.e., s. 330; Zeccc, a.g.e., s. 117, 125;
Topalolu, Gan md., DA, XIII, 348.
46
el-Gazzl, a.g.e., s. 154.
47
Ftr, 35/15.
48
el-sfahn, a.g.e., hbr md.; el-Beyhak, a.g.e., s.45; Abdurahman es-Sd, Teysrul-kermir-rahmn, V,
621; bn Kayyim, es-Savikul-mrsele, s. 491.
149
EL-HAFYY ( _ | ):
Bir ok farkl anlam bnyesinde barndran Hafiyy kelimesi, , vezninde
mbalaa sgas olup, ok iyilik yapan, bol ltufta bulunan, nimet veren, ilgilenen, ihtiyalar
karlayan, nem veren ve her eyin durumunu en iyi ekilde bilen anlamlarna
gelmektedir.
49
Bu kelime Kurnda, . ' , - _ , . ` ` nk O, bana kar ok
ltfkrdr.
50
ve " . ,` _ - :` ' : , '` , " " Sanki sen onu (kymeti) biliyormusun gibi
sana soruyorlar.."
51
eklinde gemektedir.
EL-HAFZ ( =, | ):
Korumak, gzetmek, dikkatli ve basretli olmak, anlayp bellemek ve ezberlemek
anlamndaki hfz kknden sfat olup, Koruyup gzeten, kaybetmeyen, salam ve gvenilir
olan anlamlarna gelen Hafz; Allahn gkleri, yeri ve ikisi arasndakileri koruduunu,
kullarn tehlike, felket ve kt kibetlerden muhafaza ettiini, bunun yannda onlarn tm
yaptklarn eksiksiz olarak kayt altna aldn ifade eder ki, bu zellii ile Yce Allah, her
eyi hem btn, hem de ayrntl olarak bilir, kaydeder ve asla unutup kaybetmez.
52

EL-HALM ( ,, | ):
Sabrl, temkinli, akll ve ar bal olmak mnsndaki hilm mastarndan
treyen ve Sabrl ve temkinli olan, acele karar vermeyerek ve kzgnlkla muamelede
bulunmayarak ileride meydana gelecek gelimelere frsat veren anlamna gelen Halm;
gnahlar nedeniyle kullarna nimet vermeyi ve iyilik yapmay kesmeyen, gnahlar
balayan, fkesine yenilmeyen, cezalandrmakta acele etmeyen, cezay erteleyen ya da
kaldran, chillerin cehleti ve silerin isyanna ramen onlar rzklandrmaya devam eden

49
el-Kurtub, a.g.e., I, 336-339; bn Kesr, et-Tefsr, V, 176; el-Endels, a.g.e., IV, 435.
50
Meryem, 19/47.
51
'rf, 7/187.
52
el-sfahn, a.g.e., hfz md.; bn Manzr, Lisnl-Arab, hfz md.; el-Beyhak, a.g.e., s.79-80; el-Kurtub,
a.g.e., I, 310-311; er-Rz, a.g.e., s.257-258.
150
demektir.
53
Btn bunlardan anlalyor ki, Allahn hilim ve yumuakl, inkrc ve
gnahkrlar dahi iine alacak geniliktedir ve bu durum, gnahkrlara sre tanmaya sebep
olmaktadr.
54
Halim ismi, gc olduu halde balayana verilir; gc olmadan balayana
bu isim verilmez.
55
Nitekim Allah Raslnn: ittii bir ezya Allahtan daha fazla
sabreden kimse yoktur. Onun ocuu olduunu iddia ederler; ama O, yine de onlar
rzklandrr, onlara salk ve fiyet verir.
56
hadisi de Allahn hilminin geniliine dikkat
ekmektedir.
57

EL-HAKM ( ,, | ):
Szlkte iyiletirmek amacyla menetmek, dzeltmek ve hkmetmek anlamna
gelen hkm mastarndan Fal kalbnda mbalaa ism-i fil olup, hkm ve hikmet sahibi,
btn emirleri ve ileri yerli yerinde olan, eyy salam ve eksiksiz yaratan, her sz ve fiili
doru, adletli ve isabetli olan, eserlerini gzel bir plan ve amala mkemmel yaratan, ksaca
kader, din ve ceza ile ilgili btn kararlar doru, salam ve mkemmel olan demektir.
58

EL-HAMD ( =, | ):
yilik, gzellik ve vmek anlamndaki hamd mastarndan treyen ve Hamd
edilmeyi hak eden, hamda lyk olan, ven ve vlen mnsna gelen Hamd ismi, fel
vezninde olup mefl yani Mahmd (vlen, hamdedilen) anlamndadr.
59
nk O,
btn varlklar ve insanlar yoktan var eden, insana saysz nimetler baheden, hibir fiilinde
hata ve yanllk bulunmayandr ve tm bu bildiimiz ve bilmediimiz sfatlaryla vgye
lyk tek varlktr.
60
Neticede O, ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde hamd edilmeyi hak edendir
ki, tm iyilikler ve ihsanlar Ondan gelir ve yine Ona dner. Hi kimse Ona hamd etmese
bile O, yine de hamda lyk olandr. nk Ondan kaynaklanan her ey gzeldir ve her iyilik

53
el-sfahn, a.g.e., hlm md.; Ebul-Bek, Klliyt, s. 349, 404, 560; el-Beyhak, a.g.e., s. 53.
54
Muhammed Hall Herrs, erhun-nniyye, II, 86.
55
el-Kurtub, a.g.e., I, 94.
56
Buhr, 6099; Mslim, 2804.
57
el-Kurtub, a.g.e., I, 97-98.
58
el-sfahn, a.g.e., hkm md.; Ebul-Bek, a.g.e., s. 380; el-Beyhak, a.g.e., s.21-22; Abdurrahman es-Sd,
a.g.e., V, 621; Muhaysin, a.g.e., 372.
59
el-sfahn, a.g.e., hmd md.; Ebul-Bek, a.g.e., s. 356.
60
el-Beyhak, a.g.e., s.59-60; el-Kurtub, a.g.e., I, 188-189.
151
iin Ona hamd etmek gerekir.
61
Bu yzden gkler, yer ve ikisi arasndaki her ey Onu hamd
ile tesbih eder.
62
Yce Allah bu gerei yle ifade eder: , ` , ` ` _ . , ` . , ` ` ` _` ` ` ,
` - , ` _` `, . _` , ` . , ... Yedi gk, yer ve bunlarda bulunan her kes Onu tesbih
eder. Onu vg ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur
63

EL-HASB ( ., . | ):
Szlkte saymak ve hesap etmek anlamna gelen husbn-hsb mastarndan
treyen Hasb, her eyin saysn bilen, koruyan, kullarna yeten, onlar hesaba eken, ceza
veya mkft olarak karln veren, paralar btnyle beraber bilen, kullarn hesapla
bildii lleri hesapsz olarak bilen, kyamet gn onlar hesaba eken, bir hkm
verdiinde onu geerli klan ve annda uygulayan, hit ve kf olan anlamlarn ihtiv eder.
64

EL-KADM ( , = | ):
bn Mcenin rivyet ettii esm-i hsn listesinde Allaha izfe edilen Kadm
ismi, szlkte, varlnn zerinden uzun zaman gemek anlamndaki Kdem kelimesi ile
ayn kkten olup varlnn balangc olmayan ve bakasna ihtiya duymakszn mevcut
olan anlamlarna gelmektedir.
65

EL-KADR ( , = | ):
Szlkte gc yetmek, l ile yapmak, planlamak, rzkn daraltmak ve kymetini
bilmek gibi anlamlara gelen kadr (kudret) kknden sfat olup, her eye gc yeten
demektir.
66
Bir baka ifadeyle Kadr, ciz olmayan, aklen imkn dhilinde bulunup muhal

61
bn Kayyim el-Cevziyye, Cill-efhm f fazlis-salti ves-selm al hayril-enm, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut, s.243; Muhammed Hall Herrs, a.g.e., II, 75.
62
bn Kayyim el-Cevziyye, Tarkul-hicreteyn ve bbs-sadeteyn, s.192.
63
sr, 17/44.
64
bn Manzr, a.g.e., hsb md.; el-Beyhak, a.g.e., s.47; er-Rz, a.g.e., s.260-261; bn Kesir, Tefsru bn Kesr,
II, 155.
65
el-sfahn, a.g.e., kdm md.; bn Mce, Du, 10; Yusuf evki Yavuz, Kdem md., DA, XXV, 394-
395.
66
el-sfahn, a.g.e., kdr md.; bn Manzr, Lisnl-arab, kdr md.
152
statsne girmeyen her eye kaytsz artsz gc yeten anlamndadr.
67
Hibir konuda
bakasnn yardmna ihtiya duymayacak kadar gl ve kuvvetli olan ancak Yce Allahtr
ve kullarnn gcn yaratan Odur.
68
Bu anlamda Kdir ( ` _ ), Kadr ( ` ,, ) ve Muktedir
( ` _ ` ) olmak zere ayn kkten isim vardr ki, bunlardan Muktedir ismi mftel
bbndan olup, dier iki isme gre daha mbalaal ve kapsamldr.
69

EL-KARB ( ., | ):
Btn varlklara ilmiyle, dua edenlere de dualarna icbet etmekle yakn olan
demektir ki, . _` ,` ` ., - ' ` ., , _` , _` : ' , ... Kullarm beni
sana soracak olurlarsa, ite Ben (onlara) ok yaknm. Bana du ettii vakit du edenin
dileine karlk veririm
70
yetindeki karb kelimesi bu mnya dellet etmektedir.
Dolaysyla Karb, yakn olan anlamyla; kul ile Allah arasnda bir mesafenin olmadn
ifade eder. nk mesafe bir snrn olmasn gerektirir. Oysa Allah iin bir snr yoktur ve O
bu vasfyla, kullarn her durumunu bilir ve her dularn iitir.
71

EL-KAVYY, EL-METN ( ; , | ) ( _ | ):
Szlkte gl olmak, gc yetmek ve yeterli olmak anlamlarna gelen kuvvet
kknden treyen Kaviyy, Her eye gc yeten, kudretli, yarattklar zerinde iz ve etki
brakan, kendisine her hangi bir ekilde cizliin hkim olmad tam ve mutlak g sahibi;
Metn ise, g ve kuvveti azalmayan, gsz dmeyen, deiim geirmeyen, kuvvetinin
sonu olmayan ve mutlak gce (metnete) sahip olan demektir. Bu iki isim Kurnda zl-
kuvvetil-metn eklinde gemekte olup,tam ve mkemmel g sahibi demektir.
72


67
Bekir Topalolu, Kadir md, DA, XXIV, 124.
68
el-Gazzl, a.g.e., s. 96.
69
el-Beyhak, a.g.e., s. 28.
70
Bakara, 2/186.
71
el-Beyhak, a.g.e., s.40.
72
el-sfahn, a.g.e., kvy md.; a.mlf., a.g.e., mtn md.; bn Manzr, a.g.e., kvy md.; a.mlf., a.g.e., mtn
md.; el-Beyhak, a.g.e., s. 43; er-Rz, a.g.e., s. 284-285.
153
EL-KEBR ( _ , | ):
Ulu ve yce olmak anlamndaki kiber mastarndan treyen Kebr, ztnn ve
sfatlarnn mhiyeti bilinemeyecek kadar n yce ve byk olan demektir.
73
Onun
dndaki her ey, Onun byklnn altndadr ve Ondan kktr.
74
Byklk, mkem-
mellii ifade eder ve bu zellik de sadece Yce Allaha ittir. Bu sebeple O, her varlktan
daha fazla bykl ve ycelii hak edendir.
75
nk Onun byklnn sonu yoktur.
76

EL-KEFL ( , | ):
Ksaca sorumluluk yklenen anlamna gelen Kefl, ihtiyalar karlamay kabul
eden, gklerde ve yerde bulunan tm varlklarn rzkn veren, onlarn geimlerini salayan,
insanlarn dn ve dnyev ihtiyalarn karlamay zerine alan ve hakkyla alan bir
kimsenin amelini boa karmayan mnlarn ihtiv eder.
77

EL-KERM ( , | ):
Szlkte cmert iyi ahlakl, asil ve deerli olmak anlamndaki kerem-kermet
kknden treyen Kerm, kendi ltuf ve ihsanndan karlksz olarak cmerte veren,
btn faziletlere sahip, kendisinden isteyenleri asla bo evirmeyen, mutlak fayda veren,
ktlkleri en gzel ekilde dzelten, iyiliklerin karln veren, ihtiya duyulan nimetleri
ard ardna kesintisiz olarak kullarna ulatran ve af dilediklerinde onlar affederek
ktlklerini iyiliklere eviren gibi anlamlar hizdir ki, btn bu nedenlerle O, kerem
sahiplerinin en stndr ve Onun benzeri bir kerem sahibinin olmas, asla mmkn
deildir.
78



73
el-sfahn, a.g.e., kbr md.; bn Manzr, a.g.e., kbr md.; Topalolu, Kebir md. DA, XXV, 162.
74
el-Beyhak, a.g.e., s.35
75
el-Gazzl, a.g.e., s. 77.
76
er-Rz, a.g.e., s.196.
77
el-Beyhak, a.g.e., s. 67; el-Kurtub, a.g.e., I, 509.
78
el-sfahn, a.g.e., krm md; Ebl-Ksm ez-Zeccc, tikku esmillh, (nr. Abdlhseyin el-Mbrek),
Beyrut, 1406/1986, s. 176; el-Beyhak, a.g.e., s.54-55; el-Gazzl, a.g.e., s. 127, 133, 174; er-Rz, a.g.e., s.264-
265; el-Kurtub, a.g.e., I, 131-132; Topalolu, Kerim md., DA, XXV, 287.
154
EL-LATF ( ., =| ):
Szlkte nzik ve merhametli davranmak, iyi mumele etmek anlamndaki lutf
kknden sfat olan ve Nazik ve yumuak davranan, keyfiyeti idrk edilemeyen ve ok gizli
olan anlamlarna gelen Latf, her eyin inceliklerini, gizliliklerini ve gereklerini bilen,
yararl olan eylerin hakkatini bilip ve bunlar sert olmayan yumuak bir yolla bir baka
ifadeyle, bilmedikleri ynden hak edenlere ulatran, ltf ve iyiliklerde bulunan eklinde de
tanmlanabilir. O, hibir incelii gzden karmamas, eyann inceliklerini ve gizli hallerini
bilmesi, varlklara nimetlerini kibarlk ve gizli yollarla ulatrmas ve her eyi yumuaklkla
yapmas sebebiyle Latftir.
79
nk Onun, fiillerinde yumuak olmasnn bir snr yoktur.
80

EL-MECD ( =, | ):
Temel mns bolluk ve genilik olan ve szlkte asil, erefli ve sekin olmak
anlamna gelen mecd kelimesinden treyen ve ayn zamanda sfat- mebbehe olan Mecid,
mbalaa ifade eden bir kelime olarak, kerem ve ihsn bol olan n ve erefi yce olan
anlamndadr.
81
Zra Araplar, ba bol ve geni olan ok cmert kii iin, ` - ` - _
cmert adam derler.
82
Ayrca Mecd, Allahn sfatlarnn bol, geni ve byk olduuna
iret etmektedir. nk Onun dier btn isim ve sfatlar byle esiz ve mkemmeldir.
Hibirinde herhangi bir kusur ve noksanlk yoktur.
83

EN-NASR ( _ =| ):
Yardm etmek, desteklemek, skntdan kurtarmak ve zafer vermek anlamndaki
nasr-nusret kknden treyen Nasr kelimesi, ksaca, oka yardm eden anlamna
gelmektedir. Bir baka ifadeyle Nasr, dostlarn teslim etmeyeceine ve onlar yardmsz

79
el-sfahn, a.g.e., ltf md.; er-Rz, a.g.e., s. 241.
80
el-Beyhak, a.g.e., s.62-63; el-Gazzl, a.g.e., s.70.
81
el-sfahn, a.g.e., mcd md.; bn Manzr, a.g.e., mcd md.; el-Beyhak, a.g.e., s.47; Ebul-Bek, a.g.e.,
s.870; el-Gazzl, a.g.e., s. 133, 144, 174; Topalolu, Mecd md., DA, XXVIII, 238.
82
el-Beyhak, a.g.e., s. 47.
83
eyh Abdurrahman Nsr es-Sad, el-Hakkul-vdihul-mbn, s. 33.
155
brakmayacana gvenilen demektir.
84

ER-RAF ( _, | ):
Kurn- Kerimde yer alan bir yette, . - _` ` _, _ eklinde ifade edilen
85
Raf
( ` _, ` , ) ismi, hem "yksek" hem de "ykselten" anlamlarna gelmekte olup, derecesi en
yksek ve en yce olan, bu sebeple de du ve ibadete tek lyk olan, kullarnn derecelerini
ykselten dolaysyla da madd ve manev alandaki her trl salkl, faydal ve hayrl
gelimeleri yaratan, demektir.
86

ER-RAHM ( ,, -| ): Rahm, Rahmn ism-i erfi gibi "rahmet" kelimesinden
tremi bir sfat olup, rahmeti devaml olan anlamndadr. nk , kalb, sreklilik
ifade eden sfatlar iin kullanlr. Nitekim cmert manasna gelen ` < , ile, nazik anlamna
gelen ` ., , ~ kelimeleri byledir. Ayrca Rahm, fiillere dellet eden ve bakalarnn da sahip
olabilecei bir vasftr. Bu yzden Kuran- Kerimde Yce Allah kendisini, -` , ` ,` , -
(merhamet edenlerin en hayrls)
87
ve -` , ` , -` _ ' (merhamet edenlerin en
merhametlisi)
88
olarak adlandrr.
89
Netice olarak rahmeti srekli ve ihsan devaml
anlamlarna gelen bu isim, Allahn, bitip tkenmeyen sonsuz bir merhamete sahip olduunu
gsterir. Ancak, hirette Allahn bu geni rahmeti, sadece Ona iman eden takv sahipleri
iin olacaktr.
90


84
el-sfahn, a.g.e., nsr md.; Ebl-Bek, a.g.e., s. 909; el-Beyhak, a.g.e., s. 70.
85
M'min, 40/15.
86
el-sfahn, a.g.e., rfa md.; er-Rz, et-Tefsru'l-Kebr, XXVII, nc bask, Dru hyi't-Trsi'l-Arab,
Beyrut, 1934, 42-43; evkn, Fethu'l-Kadr, IV, 555; bn r, et-Tahrr ve't-tenvr, XXIV, 106-107.
87
Mminn, 23/118.
88
Yusuf, 12/64.
89
el-Kurtub, a.g.e., I, 65.
90
eyh Abdurrahman Nsr es-Sad, Teysrul-kermir-rahmn f tefsri kelmil-mennn, I, 14; es-Sbn,
a.g.e., I, 25.
156
ER-RAKB ( ., || ):
Rakb, Murkb ya da Mheymin anlamnda mbalaa sgas olup, ` . ` ,, . _ den
tremitir. Buna gre Allah, yaplanlar grp gzeten, amelleri tespit eden, koruyan, onlarn
karln veren, yarattklarndan gfil olmayan, gizlilikleri ve srlar bilen, gren, gzetleyen,
denetleyen, kontrol eden, snelerde sakl olanlar bilen, varlklar koruyan ve onlar en gzel
ekilde sistemli ve dzenli olarak idare edendir.
91

ER-RED ( =, =| ):
Red, _ kknden mbalaal ism-i fil olup ksaca doru yolu gsteren
demektir ki, bu adan , ` `, ` . ` - ` , ' , ` ` , . Kimi de hidyetten mahrum
ederse, artk onu doruya yneltecek bir dost bulamazsn.
92
yetinde belirtildii gibi, Rd
kelimesinin, hidyet ile yakn bir ilikisi vardr. Buna gre Red, rd sahibi olan, fiillerinde
yanllk, eliki ve samalk bulunmayan, btn ileri isbetli, hedefine varc ve ird edici
olan, diledii kimseyi dorulua eritirerek mutlu eden, hibir iinde yanlma ve yanllk
bulunmayan anlamlarna gelmektedir.
93
Bu zelliklere sahip olan, elbette ki Yce Allahtr
ve O, kimsenin kendisine yol gstermesine muhta deildir. Fakat her kul, Onun rehberliine
muhtatr.
94
Bu ismin insanlar iin kullanm cizdir. Dolaysyla, Allahn kullarna doru
yolu gsteren, onlar slamla badamayan davranlar terk etmeye aran her Mslman
Allah katnda reid olarak nitelendirilir ve brahim peygamber gibi Allahn ikrmna mazhar
olur.
95
u yet buna iaret eder:Andolsun biz, bundan nce de brahime rd vermitik
96



91
ez-Zemaher, a.g.e., IV, 87; el-Beyzv, a.g.e., I, 324; Ebus-Sud, a.g.e., II, 139; el-Beyhak, a.g.e., s.77; er-
Rz, a.g.e., s.267; el-Kurtub, a.g.e., I, 402; Abdurrahman Nsr es-Sd, Teysrul-kermir-rahmn, V, 301.
92
Kehf, 18/17.
93
er-Rz, a.g.e., s. 338.
94
el-Kurtub, a.g.e., I, 473; el-Gazzl, a.g.e., s. 108.
95
el-Kurtub, a.g.e., I, 373-374.
96
Enbiy, 21/51.
157
ES-SEM ( _, .| ):
Mbalaa ism-i filin fel vezninde olup
97
her eyi iiten anlamna gelir ki, bu isim
gerei Yce Allah, gizli ak her sz duyar ve varlklarn seslerini asla birbirine kartrmaz,
armaz ve birinin sesini iitmesi tekine engel tekil etmez. Talep edenlerin okluu Onu
artmaz ve yanltmaz.
98
Netice olarak Onun iitmesi mahluktn iitmesine benzemez.
99

E-EDD ( =, ==| ):
Mbalaa kipi ile ifade edilen ve ok iddetli anlamna gelen bu isim, Kuran-
Kerimde ve hadislerde cezalandrmas pek ackl ve yakalamas ok iddetli olan eklinde
gemektedir.
100

E-EHD ( =, ,=| ):
Yce Allah grnen ve grnmeyen lemleri (gayb ve ehdet) eksiksiz ve mutlak
olarak bilendir. Allahn bilme fiiline ynelik isimleri birden fazla olup, ierdikleri anlam
bakmndan aralarnda bir takm nanslar bulunmaktadr. Nitekim, bilmek fiili, mutlak
olarak ele alndnda: ,, , Btn (gizli) ilere izfe edildiinde: _ - , zhir (ak) ilere
izfe edildiinde ise: , , kelimesi kullanlr.
101
Dolaysyla ehd kelimesi, her eyi
gren, hit olan, dnyada ve ahiretteki her trl gizlilikleri ve fsltlar bilen, gren ve iiten
tek varlk olan Yce Allahn gzel isimlerindendir.
102
Ayrca O, kendi birliine hitlik
yaplandr. Bu sebeple Allah, mutlak ve hakk hit olmakla birlikte, kendisine de hitlik
yaplandr.
103



97
Muhaysin, a.g.e., s.372.
98
el-Beyhak, a.g.e., s.44; bn Kayyim el-Cevziyye, Tarkul-hicreteyn, s.211.
99
bn Manzr, a.g.e., VIII, 162.
100
Brc, 85/12; Hd, 11/102; Mslim, Birr, 61; bn Mce, Fiten, 22; el-Kurtub, a.g.e., I, 492.
101
bn Manzr, a.g.e., III, 238.
102
el-Beyhak, a.g.e., s. 46; el-Gazzl, a.g.e., s.90; er-Rz, a.g.e., s. 279.
103
Hall Herrs, a.g.e., II, 88.
158
EL-VEKL ( , ,| ):
Koruyan, idre ve himye eden, gvenilip dayanlan, kefil olan, adletli davranan ve
yeterli olan anlamlarna gelen Vekl kelimesi, her iin kendisine havle edildii, btn
ilerde kendisine snlan, gvenilen, kullarnn rzkna kefl olan ve onlarn ihtiyalarn
karlayan Yce Allahn gzel isimlerindendir.
104

EL-VELYY ( _ | , | ):
Vel, yardm eden, destek veren, dost, ileri dzenleyen, yneten ve idare eden
anlamlarna gelmektedir. Bu yzden ehrin yneticisine vli, yetimin haklarn slenene de
yetimin velsi denilmitir.
105

III. FAL ( - ) VEZNNDE OLANLAR
EL-MELK ( c | ):
Mlkn gerek sahibi, her eye egemen olan ve btn ileri bir dzen iinde yrtp
idare eden anlamlarna gelen Melik, gerek anlamda her ynyle Allaha ait olan bir
zelliktir. nk yerler, gkler ve bunlarn arasndaki her ey Ona ittir ve her ey Onun
mlkdr. Kintn mutlak hkmdr olarak Onun kudretinin sonu yoktur ve O, yarattklar
zerinde mutlak tasarruf sahibidir.
106
Bu isim Kuranda ` :, (Melk) eklinde de geer:
" . _ ` :, ` ` . " " Gl ve Yce bir hkmdarn (Allah'n) huzurunda,
doruluk (hak) meclislerindedirler."
107




104
el-Kurtub, a.g.e., I, 506-507.
105
el-Beyhak, a.g.e., s. 67.
106
eyh Abdurrahman Nsr es-Sad, a.g.e., IV, 620.
107
Kamer, 54/55.
159
IV. FALN ( . : - ) VEZNNDE OLANLAR
ER-RAHMN ( . -| ):
Rahmn, "rahmet" kelimesinden tremi bir sfat olup, btn merhamet trlerini
kapsar ve rahmeti byk manasna gelir. Bu ynyle, Allahn genel merhametine dellet
eden zel bir sfattr.
108
nk . ` kalb, bir eyin okluunu ve bykln ifade
etmede kullanlan mbalaa veznidir. Ayrca bu vezin, sreklilii gerektirmez. Nitekim ok
kzgn manasna gelen . ` . , ok sarho manasna gelen . , ve ok susayan
manasna gelen . = bu ekildedir.
109
Rahman sfatnn Allahtan bakasnda bulunmas
imknszdr. nk rahmeti dost dman btn varlklar kapsayacak olan Allahtan baka
hibir varlk yoktur.
110

Netice olarak bu isim, rahmeti byk ve geni olan anlamnda olup, Yce Allahn
esiz, byk ve geni bir merhamete sahip olduunu gsterir. nk Onun merhameti her
eyi kuatm ve tm canllar kapsamtr.
111

V. FAL ( ,, - ) VEZNNDE OLANLAR
EL-AFVV ( , - | ):
El-Afvv ismi, szlkte silmek, gidermek ve yok etmek mnsndaki afv
kknden fel ( ,` ) vezninde mbalaa kipi olup hibir iz kalmayacak ekilde ve
kolaylkla gnahlar affeden, silen ve cezalar kaldran demektir ki, bu ismin tecellisi ile
Yce Allah, kullarnn hata ve gnahlar nedeniyle oluan izleri siler, onlar cezalandrmaz,

108
Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e., I, 56.
109
ez-Zemaher, a.g.e., I, 5; el-Kurtub, a.g.e., I, 127; en-Nesef, a.g.e., III, 175; es-Sbn, a.g.e., I, 25.
110
el-Muceml-vast, I, 335; el-Beyhak, a.g.e., s.50-52; el-Kurtub, a.g.e., I, 65.
111
eyh Abdurrahman Nsr es-Sad, Teysrul-kermir-rahmn f tefsri kelmil-mennn, I, 14.
160
balanma dilediklerinde sularn affeder, rzgrn izleri yok ettii gibi gnahlarn izlerini
tamamen siler, bunlardan dolay kulunu sorguya ekmez, hatrladklarnda utanmamalar iin
bu gnahlar onlara unuttur ve ktlklerini iyiliklerle deitirir.
112
Afv, mafiretten daha
geni kapsamldr. nk mafiret, gnahlarn rtldn, afv ise onlarn izlerinin bile
silinip yok edildiini ifade eder ki, silmek zerini rtmekten daha kapsamldr.
113
Btn
bunlar, herkesin Allahn affna muhta olduuna ve Onun affnn geniliine dellet
etmektedir.
114

ER-RAF ( = | ):
Ar merhamet anlamna gelen Refet kelimesinden treyen Raf, ok efkatli ve
merhametli anlamna gelir ki, Yce Allahn kullarna kar son derece acma, efkat ve
merhametle muamelede bulunduunu, onlarn zorluk ekmelerini ve zarar grmelerini
istemediini ve bu sebeple kullarna kaldramayacaklar ibadetler ve ykler yklemediini
ifade eder.
115
Refet (efkat), rahmetten daha geni bir anlam ihtiva eder. nk Allah,
kuluna rahmet nimetini indirecei zaman bunu belsz olarak ya da bir bel ve musibetin
ardndan gnderebilir. Halbuki refet byle deildir. nk onda insan iin zorluk, zarar veya
bel sz konusu deildir.
116

E-EKR ( _, =| ):
Kendisine kredilen, kredilmeye lyk olan, az bir iyilie oka mkft veren,
en kk bir itaati bile kabul eden, urunda yaplan almalar karlksz brakmayan,
kullarn oka nimetlendiren ve onlarn yaptklar ibadetlere kat kat karlk veren
anlamnda mbalaa ism-i fil veznidir.
117



112
el-sfahn, a.g.e., afv md.; bn Manzr, a.g.e., afv md.; el-Beyhak, a.g.e., s. 55; el-Kurtub, a.g.e., I,
148-149.
113
er-Rz, a.g.e., s. 325-326.
114
Hall Herrs, a.g.e., II, 86.
115
el-Beyhak, a.g.e., s. 57.
116
el-Kurtub, a.g.e., I, 173.
117
el-Beyhak, a.g.e., s.70; el-Kurtub, a.g.e., I, 321-324; Udayme, a.g.e., IV, 34; Muhaysin, a.g.e., s. 372.
161
EL-VEDD ( . . , | ):
Kk, sevgi anlamna gelen Meveddet kelimesine dayanan Vedd, ism-i fil
anlamnda seven ve ism-i mefl anlamnda sevilen mnlarna gelmektedir.
118
Buna gre
Allah, mutlak olarak sevendir ve O, peygamberleri, dostlarn ve inanan kullarn sever, iyilik
ve ihsnn kullarna kesintisiz olarak ulatrr. Bununla beraber Allah, mrifeti ile dostlar
tarafndan, af ve merhameti ile gnahkrlar tarafndan, rzk vermesiyle de btn canllar
tarafndan sevilendir.
119
Bu zellikleri sebebiyle O, herkesten ve her eyden daha ok sevgiyi
ve sevilmeyi hak edendir.
120

ES-SABR ( _, ,=| ):
Snen-i Tirmizde, Yce Allahn isimlerinin sonuncusu olarak geen es-Sabr
kelimesi, , . fiilinden ,` (fel) kalbnda mbalaa kipi olup, ok sabreden
anlamndadr. Daha geni bir anlatmla Sabr, cezalandrmada acele etmeyen, cezalar
erteleyen ya da kaldran, isyankrlara sre tanyan ve btn bunlar olurken de asla sknt ve
ac ekmeyen mnlarna gelir.
121
Tm bu anlamlara baktmzda, Allahn sabrnn
insanlarn sabrna benzemediini grmekteyiz. yle ki; Allah mutlak ilim ve kudret sahibi
olarak ne yapacan ok iyi bildii ve dilediini yapmaya gc yettii halde, balar ve
sabrederken, insanlar ou zaman ne yapacan bilmedii ve gc yetmedii iin balar ve
sabrederler. Allah, yaptklarnn sonucundan korkmaz, kullar ise ou kez yaptklarnn
kbetinden kayg duyarlar. Allah, cezalandrmada acele etmez, kullar ise, hemen
cezalandrmak ister. Sabretmesi sebebiyle Allah, hibir ac ve znt duymazken, kullar
sabrettikleri sre zarfnda sknt, ac ve znt duyarlar.
122



118
bn Kayym el-Cevziyye, Cill-efhm, s.28.
119
er-Rz, a.g.e., s.274.
120
bn Kayyim el-Cevziyye, Cill-efhm, s.28.
121
el-sfahn, a.g.e., sbr md.; el-Kurtub, a.g.e., I, 138-140.
122
bn Kayyim el-Cevziyye, Uddets-sbirn ve zhiret-kirn, Drul-Ktbil-lmiyye, (tsh. Naim
Zerzur), Beyrut, s. 281-282.
162
VI. FEYL ( ,, - ) VEZNNDE OLANLAR
EL-KAYYM ( ;,, | ):
Szlkte dorulup ayakta durmak, devam ve sebt etmek, bir iin idresini zerine
almak ve gzetip korumak anlamlarna gelen kym kknden olan bu kelimenin asl,
" ,` ,` , " olup, mbalaa siygalarndan ",` ` , " veznindedir.
123
Ksaca her eyin varl
kendisine bal olan ve kint idre eden anlamna gelen Kayym, sonu olmayan,
varl dim olan, kendi bana kim olan, her eyi ayakta tutan, her eyin varl kendisine
bal olan, hi kimseye muhta olmayan, mahlukatn ilerini yrten ve onlar koruyup idare
eden demektir.
124

VII. FL ( ,,- ) VEZNNDE OLANLAR
EL-KUDDS ( = | ):
Tertemiz, pak ve kusurlardan arnm anlamnda mbalaa ifade eden vezinlerden
biri olan Kudds ( ,' ), kelimesi kuds kknden tremi olup, mahluktn sfatlarndan,
her trl eksiklik, kusur ve ayplarndan uzak, temiz ve mnezzeh olan anlamndadr.
125

Bylece, tezimizin nc ve son blm olan bu blmde, Yce Allahn gzel
isimlerinden, mbalaa vezni ile gelenleri zikretmi olduk. Son olarak, bu isimlerle ilgili u
hususa dikkat ekmek istiyoruz: Esmi Hsn iinde yer alan baz isimlerin ilk bakta e
anlaml olduu, dolaysyla da bunlarn birbirinin tekrar niteliinde olduu zannedilebilir.
Ancak, gerekte durum byle deildir. nk, bu tr isimlerin szlk anlamlar yakn veya

123
el-sfahn, a.g.e., kvm md.; bn Manzr, a.g.e., kvm md.; et-Taber, a.g.e., III, 162; Als, a.g.e., III, 7;
XXI, 41; Udayme, a.g.e, IV, 21; Topalolu, Kayym md. DA, XXV, 108.
124
bn Manzr, a.g.e., XII, 496; el-Beyhak, a.g.e., s.48.
125
bn Manzr, a.g.e., VI, 168; el-sfahn, a.g.e., kds md.; el-Kurtub, a.g.e., I, 67; Ebul-Ksm Muhammed
b. Ahmed b. Muhammed el-Kelb el-Grnt (bn Czey), et-Teshl li-ulmi't-tenzl (Tefsru bn Czey) (thk.
Muhammed Abdlmn'im Yuns-brahim Atve Avad), Dru'l-Ktbi'l-Hadse, Kahire, 1973, IV, 111; es-
Sbn, a.g.e., III, 356.
163
ayn olsa bile, kelimelerin eitli alanlarda ve eitli kalplarda kullanlmalaryla kazandklar
mnlar, anlam bakmndan muhtev farkllklar meydana getirmektedir. rnein Esm-i
Hsnda yer alan Kebr, Cell ve Azm isimleri yakn anlaml kelimeler olmakla
birlikte, Kebr Allahn ztnn, Cell sfatlarnn, Azm ise hem zt hem de sfatlarnn
kemlini ifade etmek iin kullanlmaktadr.
126
Ayn ekilde buna benzer bir nans, Gafr
ve Gaffr ism-i erfleri iin de sz konusudur.
127














126
el-Gazzl, el-Maksadl-esn, s. 38; Bekir Topalolu, Cell md., DA, VII, 268;
127
Bu isimlerin aklamas iin tezimizin 142. sayfasna baklabilir.
164

SONU
Szn lafz ve anlamn gzelletiren bilgileri ieren Bed ilmi, Belgat ilminin ana
ubesinden biridir. Bu zelliiyle Bed, edeb sanatlar ihtiv eden bir ilim olup, Lafzla ile
ilgili sanatlar (Mhassint Lafziye) ve Mn ilgili sanatlar (Mhassint- Maneviyye)
olmak zere iki ana ksma ayrlr.
Mn ile ilgili ssleme sanatlardan biri olan mbalaa, edeb sanatlar ierisinde
vazgeilmez bir konuma sahiptir. Bu zellii sebebiyle, mbalaa ile ilgili rneklere chiliye
devrindeki iirlerde de rastlamak mmkndr. Gerek Emevler, gerekse Abbsler dneminde,
vg ya da yergi eklinde rneklerini grdmz mbalaann, heyecana dayal bir sanat
olarak, insan tabiat, asabiyet duygular, tikd ve siyas farkllklar, menfaat ve rekbet hrs
gibi sebeplerle, tarihin hemen her dneminde az ya da ok kullanldn grmekteyiz.
Bed ilmi asndan baktmzda, Bir durumu nitelemede mspet ya da menf olarak
arla kamak eklinde tanmlayabileceimiz ve baz durumlarda hakkatin bir ifadesi
olarak karmza kan mbalaann, belgat kitaplarnda ifrt, ifrt fis-sfa, nihyetl-vasf,
tecvzl-mikdr, nefh ve tezeyyd gibi farkl balklar altnda incelenmi olduunu, bu
konuda dzenli ve tam bir tanm ve tarif rneini ilk olarak Kudme b. Cferin verdiini
grmekteyiz.
Lafzda Mbalaa ve Manada mbalaa ya da Sigada mbalaa ve Vasfta
mbalaa eklinde tasnif edilen mbalaa, kabul ve red asndan Tebl, rk ve
Gulv olmak zere ana ksma ayrlr. Var olan ya da var olduu iddi edilen durum,
akln kabul edecei bir derecede ise veya olduu grlm ise tebli; olduu hi
grlmemi ama aklen olmas mmkn ise irak; hem aklen hem de deten olmas
mmkn deilse gulv adn alr. Gulv, belli artlar dhilinde makbul saylr.
Mbalaa, belgat ilminin ihtilafl konularndan biridir. Bu ihtilaf erevesinde,
belagatlar arasnda ana gr ortaya kmtr. Birinci grup en iyi sz, arlktan uzak
olan ve gerei olduu gibi yanstan szdr grn savunarak, mbalaay mutlak olarak
165
reddetmi ve onu, irin cizliinin ve dndn istedii gibi ifade edemeyiinin bir
gstergesi olarak kabul etmilerdir. kinci grup ise, szn en deerlisi iinde yalan ve abart
olandr grn savunarak mbalaay mutlak olarak gzel kabul etmiler ve onun edeb
sanatlar ierisinde vazgeilmez bir yeri olduunu ifade etmilerdir. nc grup ise,
mbalaann hem makbul, hem de merdud olan vardr grnden hareketle, belli artlar
dhilinde ve uslne uygun olarak yaplan mbalaann sze deer kattn syleyerek
eletirilerini daha ok gulv ksmna yneltmilerdir.
Szn en deerlisi ve en stn olan Kurn- Kerimde de mbalaaya yer verilmesi,
mbalaann toptan reddedilmesinin tebih ve istire gibi sanatlarn da nemini ortadan
kaldrmas ve ayrca mbalaann, Bed ilminde Mbalaa-i makble olarak
isimlendirilmesi, makbul olmayan mbalaann varlna iaret etmekte, dolaysyla da toptan
reddedenlerin ve toptan kabul edenlerin grlerinin isbetsiz olduunu gstermektedir. Zaten
bu nc gr, ediplerin ve belgatilerin ounluunun grdr. Dolaysyla, edipler ve
irler, muhatabn zihninde kuvvetli bir iz brakmak istediklerinde mbalaaya bavururlar.
Burada nemli olan, mbalaann yapmacklktan uzak, zarf, nkteli ve latf olmas, ayrca
da, imkn diresinin dna kmadan gzel ve etkili hayallerle donatlmasdr.
Sarf ilmi asndan mbalaann, Mbalaal sm-i Fil ve Mbalaal vezinler
konusu ile Mbalaa fade Eden Bablar konusunda ele alndn; mbalaal vezinlerin
be tanesinin kys (kurall), geri kalanlarn ise sem (kuralsz) olduunu, ayrca bu
vezinlerin bir ksmnn, mzekker ve mennes iin ortak kullanldn, bir ksmnn sonunda
yer alan te harfinin ise tens iin deil, mbalaa iin olduunu grmekteyiz.
Kurn- Kerimde mbalaa sanatnn kullanmna gelince, Arap dilinde nemli
olaylar anlatmada mbalaaya bavurma detinin Kuranda da devam ettirildiini
grmekteyiz. Bu durum, kimi zaman mbalaa vezinleri kullanlarak, kimi zaman zel
sga yerine genel sga kullanlarak, kimi zaman en byk olandan haber verme eklinde,
kimi zaman mmkn olan bir eyi mmkn olmayacak ekilde ifade etme eklinde, kimi
zaman tartmada mtedil bir slup kullanmak iin, sz ihtimalli bir biimde kullanma
eklinde, kimi zaman da cevabn hazfedilmesi eklinde karmza kmaktadr.
166
Esm-i Hsnda yer alan mbalaa vezinleri ise, Yce Allah asndan mbalaa
tekil etmez. Bu isimlerin mbalaal diye nitelendirilmesi, gerekte mbalaa olduu iin
deil, lafzen mbalaa vezni olduklar iin, mecz ve lgav yndendir. Dolaysyla, Yce
Allahn sfatlarnn mbalaa kalbnda zikredilmesi, bu sfatlarn her trl tasavvurun
stnde olduuna, mahluktn sfatlarna asla benzemediine ve sonsuz bir kemle sahip
olduuna dellet etmektedir.
















167

BBLYOGRAFYA

Kurn- Kerm.
Abbas Hasan, en-Nahvul-vf, I-IV, nc Bask, Drul-Marif, Kahire, 1973.
Abd Ali Hseyin Salih, en-Nahvl-arab menhec fit-teallmiz-zt, Drl-Fikr, Amman,
Birinci Bask, 2001/1421.
Abdullah Emn, el-tikk, kinci Bask, Kahire, Mektebetl-Hanc, 2000.
Abdurrahman Hasan Habenneke el-Meydn, el-Belatl-arabiyye ssh ve ulmh ve
fnnh, I-II, Birinci Bask, Drl-Kalem, Beyrut, 1996.
Abdurrahman Nsr es-Sad, Teysrul-kermir-rahmn f tefsri kelmil-mennn, leml-
Ktb, Beyrut, 1988.
Abdlgni Dekr, Mucem'l-kavidi'l- Arabiyye fi'n-nahvi ve't-tasrf, kinci bask, Dru'l-
Kalem, Dmek, 1993/1414.
Aclun, Ebul-Fida smail b. Muhammed, Kef'l-Haf ve mzill-ilbs 'amm itehere
minel-ehdsales-snnetin-ns, (thk. Ahmed Kala), Haleb, Mektebett-Trsil-
slm, 1749.
Ahmet Cevdet Paa, Belat- Osmniye, kinci Bask, Matbaa-i Osmniye, stanbul, h. 1299.
Ahmet Hasan ez-Zeyyat, Trhul-edebilarab, Yedinci Bask, Drul-Marife, Beyrut,
1423/2002.
Ahmed Matlb, Mucemu'l-mustalahti'l-beliyye ve tatavvruh, I-III, Matbaatu Mecmail-
lmil-Irk, Badat, 1983/1403.
Ahmed Muhtar mer, Kitab f uslil-la, Khire, Birinci Bask, Mecmal-lgatil-
Arabiyye, 2003/ 1424.
Akdemir, Hikmet, Belgat Terimleri Ansiklopedisi, Nil Yaynlar, zmir, 1999.
Akkv, nam Fevvl, el-Mucemul-mufassal fi ulmil belga, Birinci Bask, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992/1413.
el-Alev, Muhammed Ahmed b. Tabtab, yru-ir (thk. Abbas Abdsstir, Drl-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1982.
el-Alev, Yahy b. Hamza, et-Trz'l-mtezammin li-esrri'l-belga (nr. M. Abdsselm
hn), Beyrut, 1995.
Ali el-Crim-Mustafa Emin, el-Belgatul-vzha, Msr, 1959.
168
_____ , en- Nahvl-vzh, I-III (lil-Medrisil-merhaletis-sneviyye), Drl-Merif, Msr,
1965.
Ali er-Rummn, en-Nket f i'czi'l-Kur'n (Sels resil f i'czi'l-Kur'n, (nr.M.Halefullah
M. Zall Sellm), Kahire, ts.(Dr'l-marif).
Als, Ebus-Sen ihbeddin Mahmud b. Abdullah, Rhul-men f tefsril-Kurnil-azm
ves-sebil-mesn, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, ts.
Antere, eddd b. Amr el-Abs, Dvnu Antere, Dru Sadr, Beyrut, ts.
el-Antk Muhammed, el-Muht f asvti'l-Arabiyyeti ve nahvih ve sarfih, nc bask,
Dru'-arki'l-Arab, Beyrut, 1971.
Antoine Dahdah, Mucemu Kavidil-Lugatil-Arabiyye, (thk.George Mitri Abdlmesh),
kinci Bask, Mektebet Lbnan, Beyrut, 1996.
Arslan, Hatice, ada Arap iirinde Osmanl ve Trkler, slm Edebiyat Dergisi-Arap
Edebiyat zel Says, Nisan-Mays-Haziran/38, stanbul, 2003.
Azze Fevvl Bbet, el-Mucemul-mufassal fin-nahvil-arab, I-II, Birinci Bask, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992.
el-Badd, Abdlkadir b. mer, Hiznetl-edeb ve lbbu lbbi lisni'l-arab, I-XIII, (thk.
Abdsselm Muhammed Hrn), kinci Bask, el-Heyetl-Msriyyetl-mme
lil-Kitb, Kahire, ts.
el-Badd, Ebl-Hasen Alddin Ali b. Muhammed b. brahim el-Hzin, Lbbt-tevl f
menit-tenzl (Tefsru'l-Hazn), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1995.
Bekr eyh Emin, el-Belatl-arabiyye f sevbihel-cedd: lml-men, I, nc Bask,
Drul-lm lil-Melyn, Beyrut, 1990.
el-Beyhak, el-Esm ves-Sft, Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 1410.
el-Beyzv, Nsrddn Ebu Sad Abdullah b. mer b. Muhammed e-rz, Tefsrl-
Beyzv, Drut-tbaatil-mire, stanbul, 1285.
Bilgegil, Mehmet Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, I. Belgat, Sevin Matbaas, Ankara,
1980.
Bolelli, Nusrettin, Belgat, Beyn-Men-Bed limleri, Arap Edebiyat, nc Bask, M
FAV Yaynlar, stanbul, 2001.
_____ , Arapa Dilbilgisi Nahiv-Sarf ve Terimleri, Birinci Bask, Yasin Yaynevi, stanbul,
2006.
Buhr, Eb Abdillh Muhammed b. smil, el-Cmius-sahh, I-VIII, stanbul, 1987.
169
el-Chiz, Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbb el-Kinn el-Leys, Kitbl-Hayevn, (thk.
Abdsselm Muhammed Hrn), Kahire, ts. (Matbaat Mustafa el-Halebi).
Cevher, es-Shah tac'l-lga ve shahi'l-Arabiyye, thk. ihabddin Eb Amr, Dr'l-Fikr,
Beyrut, 1998.
Cneyd, Bilal, bkz. sbir, Muhammed Said.
el-Crcn, Abdlkhir, Esrrl-bela, (thk. Mahmud Muhammed kir), Birinci Bask,
Matbaatl-Meden, Kahire, 1991.
arc, Mustafa, Medih md. DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2003.
antay, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Meli Kerm, I-III, Ahmed Said Matbaas, stanbul,
1962.
elebi, lyas, "Hzlan" md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1998.
rt, Mustafa Meral, Arapa Dilbilgisi: Sarf, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, kinci bask, stanbul, 1997
Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahmn, Snen, I-II, stanbul, 1984.
ed-Desk, Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hiyetd-Desk (lml-Bed), (thk. Hall
brahim Hall), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut.
ed-Devn, bn Hcib Eb Amr Osman b. Ebbekr b. Yunus, el-zh f erhil-mfassal (thk.
brahim Muhammed Abdullah), Dru Sadiddn, Birinci bask, Dmek, 1425 (2005).
Durmu, smail, Hiciv, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1998.
_____ , Itnb, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 2005.
_____ , Mbalaa, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1999.
Ebu Hill el-Asker, Hasan b. Abdullah b. Sehl, Kitbs-snateyn, (thk. Muhammed
Ebul-Fazl brahim), Dru hyil-Ktbil-Arabiyye, Kahire, 1952.
Ebul-Ksm Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelb el-Grnt (bn Czey), et-Teshl
li-ulmi't-tenzl (Tefsru bn Czey) (thk. Muhammed Abdlmn'im Yuns-brahim
Atve Avad), Dru'l-Ktbi'l- Hadise, Kahire, 1973.
Ebussud, Muhammed b. Muhammed b. Muhyiddin Ebussud Efendi, Tefsru Ebis-
Sud=rdl-aklis-selm il mezyl-Kurnil-Kerm, I-IX, Drdnc Bask,
Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut, 1994.
Eml Bed Yakub, Muceml-evznis-sarfiyye, Beyrut, leml-Ktb, 1993.
_____ , el-Muceml-mufassal f evhidil-lgatil-arabiyye, I-XIV, Birinci Bask, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1996.
170
el-Endels, Esrddin Muhammed b. Yusuf el-Ceyyn Ebu Hayyn, Tefsr'l-bahri'l-muht,
I-VIII, kinci Bask, Drul-Fikr, Beyrut, 1983.
Eren, Cneyt, (Uzunolu, M. Vecih), Belagat: Arap Edebiyatnda Sanatlar, stanbul, Stun
Yaynlar, 2006.
Ersoy, Mehmet kif, Safahat, nklap ve Aka Kitabevleri, Onuncu Bask, stanbul, 1975.
Fruzbd, Mecdddn Muhammed b. Yakb, el-Kmsl-muht, Messesetr-Risle,
Beyrut, 1406/1986.
Fud Hanna Tarz, el-tikk, Beyrut, Mektebet Lbnan, 2005.
Fud Nime, Mlahhas kavidil-lgatil-arabiyye, On nc Bask, Khire, ts.
George Mitri Abdlmesih, el-Hall: Mucem mustalahtin-nahvil-Arab, (thk. Muhammed
Mehd Allm), Mektebe-i Lbnn, Beyrut, 1990.
Germanos Ferhat, Mucem ve dirst fin-nahvil-Arab: Bahs'l-Metlib f lmi'l-
Arabiyye, Mektebet-i Lbnan, kinci Bask, 1995.
el-Hafc, Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed Sid b. Sinn, Sirrul-fesha (thk. Ali
Fud), Mektebetl-Hnci, Birinci Bask, 1932.
el-Haleb ehbeddn Mahmud, Hsn't-tevessl il snati't-teressl, (trc. Ekrem Osman
Yusuf) Badat, Dr'r-Red, 1980.
Hamdi Yazr, Elmall Muhammed, Hak Dini Kur'n Dili (sadeletirenler: smail Karaam
Emin Ik Nusrettin Bolelli Abdullah Ycel), Azim Yay. (Erkam Matb.)
el-Hamev, Ebbekr Muhammed b. Ali b. Hicce, Hznetl-edeb ve gyet'l-ereb (rh. Dr.
Salahaddin el-Hevvr), Mektebe-i Asriyye, Beyrut.
Hans, Divn'l-Hans (nr.brahim Avazayn), Kahire, 1405/1985.
el-Harrs, Muhammed Halil, erhul-kasdetin-n-nniyye, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
1986.
el-Him, Seyyid Ahmed, Cevhir'l-belga fi'l-men ve'l-beyn ve'l-bed, Dr'l-Fikr,
Beyrut, 1994/1414.
bn Akl, Eb Muhammed Bahaeddin Abdullah b. Abdurrahman, erh-u bn kil, Beyrut,
Dru hyit-Trsil-Arabi.
bn Ali Mnv, Zeynddin Muhammed Abdrraf b. Tcilrifn, Feyz'l-Kadr erhil-
Cmiis-sar, Beyrut, Drl-Marife, 1938.
bn r, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tnus, Tefsrt-tahrr ve't-
tenvr, I-XXX, Dru't-Tunusiyye, Tunus, 1984.
171
bn Cema, Bedreddin, Kef'l-me'n fi'l-mtebih mine'l-mesn, (nr.Abdlcevd Halef),
Kahire, 1410/1990.
bn Ebil-sba, Zekiyyddin Abdlazm b. Abdlvhid b. Zafir bn Ebi'l-sba, Tahrr't-
tahbr f snati'-ir ve'n-nesr ve beyni iczil-Kurn, (thk. Hafn Muhammed
eref), el-Meclisl-Al li-nil-slmiyye, Kahire, 1963.
bn Fris, Ebul-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy, Mucem mekyisl-lga, V, (thk.
Abdsselm Muhammed Hrn), Drul-Cl, Beyrut, ts.
bnl-Kayyim el-Cevziyye, Cill-efhm f fazlis-salti ves-selm al hayril-enm,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ts.
_____ , Tarkul-hicreteyn ve bbs-sadeteyn, Beyrut, leml-Ktb, ts.
_____ , Uddets-sbirn ve zhiret-kirn, Drul-Ktbil-lmiyye, (tsh. Naim Zerzur),
Beyrut, ts.
bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim, Te'vl mkili'l-Kur'n (ner. Seyyid
Ahmed Sakr), Kahire, 1373/1954.
bn Mce, Eb Abdillh Muhammed b. Yezd el-Kazvn, Snen, I-II, (nr. Muhammed Fud
Abdlbki), stanbul, 1981.
bn Mlik, Eb Abdullah Bedreddn ed-Dmek, el-Misbh fil-men vel-beyn vel-bed
(thk. Abdlhamd Hendv), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1422/2001.
bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts.
bn Mnkz, el-Bed' f nakdi'-i'r, (nr. Ahmed el-Bedev-Hamd Abdlmecd), Kahire,
1966.
bn'l-Mutez, Ebul-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Cafer, el-Bed, (thk. Muhammed
Abdlmnim Hafac), Drul-Cl, Beyrut, 1990.
bn Rek el-Kayravn, el-Umde, I-II, (thk. Muhammed Karkazn), Birinci Bask, Drul-
Marife, Beyrut, 1988.
bn Usfr el-bil, Ebul-Hasen Ali b. Mmin b. Muhammed b. Ali, erh-u Cmeliz-
Zeccc, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1419/1998.
bn Vehb, Sleyman Ktib, el-Brhn f vchi'l-beyn, (thk. Ahmed Matlb), Badat, 1967,
(Fotokopi nshadr).
bn Ya'kub el-Marib, Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Muhammed, Mevhib'l-fetth
(nr. Hall brhim Hall), Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 2003.
mrul-Kays, Ebu Vehb Hunduc b. Hucr b. Haris b. Amr b. Hucr, Dvnu mriil-Kays, (thk.
Hann Fhr), Drul-Cl, Beyrut, 1989.
172
sbir, Muhammed Said - Cneyd, Bilal, e-mil mucem f ulmil-lgatil-arabiyye ve
mstalahtih, kinci Bask, Drul-Avde, Beyrut, 1985.
el-sfahn, Ebu'l- Ksm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rgp, el-Mfredt f garbi'l-
Kur'n, (thk. Muhammed Seyyid Keyln), Mustafa el-Bb el-Haleb Matbaas,
Khire, 1961.
_____ , ez-Zeria il mekrimi-era, (nr. Ebul-Yezd el-Acem), Kahire, 1405/1985.
Karaaliolu, Seyit Kemal, Ansiklopedik Edebiyat Szl, nc Bask, nklap ve Aka
Kitabevleri (Yelken Matbaas), stanbul, 1983.
el-Kartcin, Ebul-Hasen Hzim, Minhcl-ble ve sircl-deb, kinci Bask, Drul-
Garbil-slm, Beyrt, 1981.
el-Kazvn, el-Hatb Muhammed b. Abdurrahman, Telhs, Dersaadet Yaynlar, stanbul, h.
1306.
_____ , el-zh f ulmil-belga, kinci Bask, Dru hyil-Ulm, Beyrut, 1992/1412.
Kehhle, mer Rza, Mucem'l-mellifn: Tercimu musannifi'l-ktbi'l-arabiyye, I-XV,
Mektebet'l-Msenn, Beyrut, 1957.
Kl, Hulsi, Arapa Dilbilgisi - Sarf, stanbul, Rabet Yaynlar, 2005.
_____ , Belat, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1992.
Komisyon, Kurnn Esiz Belgati (Telhs ve Tercmesi), Nevzat H. Yank-Mustafa Kll-
M. Sdi genli, Huzur Yayn Datm, stanbul, ts.
Kudme b. Ca'fer, Nakd'-i'r (nr. Keml Mustafa), Dr'l-Hanc, Kahire, 1963.
el-Kurtub, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr, el-Cmi li ahkmi'l-Kur'n, I-
XX, nc Bask, Drul-Kitbi'l-Arab, Khire, 1967.
_____ , Kitbl-esn f erhi esmillhil-hsn ve sftihi, Cemiyyetd-Davetil-
slmiyye, Bingazi, 2001.
el-Mahall, Celaleddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, (Celaleddin es-Suyt ile
birlikte), Tefsrl-celleyn, Onbirinci Bask, Dru bn Kesr, Dmak-Beyrut,
1999/1420.
Makdis, Enis, el-ttichtl-edebiyye fil-lemil-arab, Beyrut, 1967.
Matrac, rfan, el-Cmi li fnnil-lgatil-Arabiyye vel-arz, Birinci Bask, Messesetl-
Ktbis-Sekfiyye, Beyrut, 1987.
Mehmed Zihn, el-Mntehab f kavidis-sarfi ven-nahv, Drdnc Bask, Mrifet
Yaynlar, stanbul, 2000.
173
el-Meri, Ahmed Mustafa, Ulml-belga, Drul-Kalem, Beyrut, ts.
el-Meydn, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Belgatl-Arabiyye ssh ve ulmuh ve
fnnuh, I, Birinci Bask, Drul-Kelm, Dmak, 1996.
el-Meyln, Muhammed b. Abdrrahim b. el-Hseyin el-mer, Kitbu erhul-mun fin-
nahv, (thk. Abdlkdir Heyt), Bingazi, Menrt Cmit Karynus, 1998.
Muhammed Esad Ndir, Nahv'l-lati'l- Arabiyye, Mektebet'l- Asriyye, Beyrut, 1995.
Muhammed Fud Abdlbk, el-Muceml-mfehres li elfzil-Kurnil-Kerm, kinci
Bask, Drul-Hads, Khire, 1988/1408.
Muhammed Slim Muhaysin, Tasrfl-efl vel-esm f davi eslbil-Kurn, Beyrut,
Drl-Kitbil-Arab, 1987.
Mustafa Galyin, Cmiud-drsil-arabiyye, I-III, On altnc Bask, Beyrut, 1983.
el-Mberred, Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid b. Abdlekber el-Ezd, el-Muktedab, I-IV,
(thk. Muhammed Abdlhlik Udayme), lem'l-Ktb, Beyrut, 1963.
Mslim b. Haccc el-Kueyr, Sahhu Mslim, I-VIII, stanbul, 1982.
el-Mtenebb, Ebut-Tayyib Ahmed b. Hseyin b. Hseyin el-Kind, Dvnu Ebi't-Tayyib el-
Mtenebb, (tsh. Abdlvehhb Azm), Druz-Zehr, Beyrut, 1978/1398.
en-Nesef, Ebl-Berekt Hafzddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medrikt-tenzl ve
hakikit-tevl:Tefsrn-Nesef, Beyrut, Drul-Kalem,1989/1408.
en-Nveyr, Abdlvehhb b. Muhammed (733/1333), Nihyet'l-ereb f fnni'l-edeb, Khire,
Vezrets-Sekfe vel-rd, ts.
zek, Ali ve dierleri, Kur'n- Kerm ve Aklamal Meli, TDV Yaynlar, Ankara, 1993.
Rc Esmer, el-Mucem'l-mufassal f ilmi's-sarf, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, Birinci
bask, 1993/1414.
er-Rz, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, et-Tefsrl-kebr, I-XXXII, nc
Bask, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1934.
_____ , Levmiul-beyyint, (nr. Th Abdurraf Sad), Beyrut, 1404/1984.
es-Sbn, Muhammed Ali, Safvet't-tefsr, I-III, Drdnc Bask, Drul-Kurnil-Kerim,
Beyrut, 1981.
Sa'leb, Kavid'-i'r (nr.Ramazan Abdttevvb), Kahire, 1995.
Sara, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi Belgat, R Yaynlar, stanbul, 2000.
174
es-Sekkk, Ebu Yakub Yusuf b. Ebi Bekr Muhammed b. Ali, Mifthul-ulm, el-
Mektebetl-lmiyyetil-Cedde, Beyrut, ts.
es-Sbeveyh, Ebu Bir Amr b. Osman b. Kanber el-Hris, Kitbu Sbeveyh, I-V, (thk.
Abdsselm Muhammed Hrn), kinci Bask, Mektebet'l-Hanc, Kahire, 1977.
es-Suyt, Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-tkn fi ulmil-Kurn,
Birinci Bask, Dru bn Kesr, Dmak-Beyrut, 1987.
_____ , Muterakl-akrn f iczi'l-Kur'n, I-III, (thk. Ali Muhammed Bicv), Beyrut,
Dru'l-Fikri'l-Arab, 1973.
_____ , (Celalddin el-Mahall ile birlikte), Tefsrl-celleyn, Onbirinci Bask, Dru bn
Kesr, Dmak-Beyrut, 1999/1420.
es-Sbk, Bahuddin Ebu Hamid Ahmed b. Ali, Arsl-efrh fi erhi Telhsil-Mifth, I-IV,
(thk. Halil brahim Halil), Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
2001/1422.
e-ertn, Red b. Abdullah b. Mihil el-Hr el-Lbnn, Mebdil-Arabiyye fis-sarf
ven-nahv, Dokuzuncu bask, el-Matbaatl-Katolikiyye, Beyrut, 1960-1963.
evk Dayf, Trhul-edebil-arab, I-V, Dokuzuncu Bask, Drul-Marif, Kahire, 1960.
e-eybn, Ebul-Feth Ziyddn Nasrullh b. Muhammed b. Muhammed el-Cezer, el-
Mesel's-sir f edebil-ktib ve-air (nr.Ahmed el-Hf-Bedev Tabne), Kahire,
1382/1962.
Tabne, Bedev, Mucemul-belgatil-arabiyye, Dru bn Hazm, Beyrut, 1997.
Taber, Eb Cfer bn Cerr Muhammed b. Cerr b. Yezid, Cmil-beyn an tevli ayil-
Kurn:Tefsr-i Taber, kinci Bask, Kahire, 1954/1373.
Thirl-Mevlev, Edebiyat lgat, Enderun Kitabevi, (Nr. Kemal Edip
Krkolu),stanbul, 1973.
Tarafe, Eb Amr Tarafe b. el-Abd b. Sfyn el-Bekii, Dvnu Tarafe, Beyrut, Drus-sadr,
ts.
et-Teftzn, Saduddin Mesud b. mer, el-Mutavvel erhu Telhsil-Mifthil-ulm, (thk.
Abdlhamid Hindv), Birinci Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2001.
et-Tehnev, Muhammed b. Ali, Kefu stlahtil-fnn vel-ulm, I-II, (thk. Ali Dahrc),
Birinci Bask, Mektebetu Lbnan Nirn, Beyrut, 1996.
Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, Snent-Tirmiz, I-X, (zzet Abs ed-Des), Msr,
1388/1968.
Topalolu, Bekir, Esm-i Hsn md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995.
175
_____ , Gan md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1996.
_____ , Kadir md, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 2001.
_____ , Kebir md., DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2002.
_____ , Mecd md., DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2003.
_____ , Kerim md., DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2002.
_____ , Kayym md., DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2002.
Tlc, Sleyman, Asma, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1991.
Udayme, Muhammed Abdlhlik, Dirst li slbil-Kurnil-Kerm, I-IV, Drul-Hads,
Kahire, 1972.
Yasdman, Necl, Adm Adm Kurn Dili, nc Bask, zmir, Tibyn Yaynclk, 2004.
Yavuz, Yusuf evki, Kdem md., DA, TDV Yaynlar, Ankara, 2002.
Yazr, Elmall Hamdi, Kurn- Kerm ve Yce Meli, (sadeletirenler: M. Sadi enli,
Nevzat H. Yank), Huzur Yaynevi, stanbul, 1994.
Yldrm, Suat, Azm md., DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1991.
ez-Zebd, Zeynuddn Ebul-Abbas Ahmed b. Ahmed, Tcl-Ars, (thk. Mustafa Hicz),
Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1980.
ez-Zeccc, Ebu'l-Ksm Abdurrahman b. shak, Kitb'l-Cmel fi'n-Nahv (thk. Ali Tevfik b.
Hamed), Drdnc bask, Messeset'r-Risle, Beyrut, 1988/1408.
_____ , tikku esmillh, (nr. Abdlhseyin el-Mbrek), Beyrut, 1406/1986.
ez-Zemaher, el-Kef an hakiki gavmizit-tenzl ve uynil-ekavl fi vchit-tevl, I-VI,
(thk. Adil Ahmed Abdlmevcd, Ali Muhammed Muavviz, Fethi Abdurrahman
Ahmed Hicz), Mektebetl-Ubeykn, Riyad, 1998/1418.
_____ , el-Mufassal f sanatil-irb, Beyrut, Mektebetl-Hill, 1993.
ez-Zerke, Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-
Burhn f ulmi'l-Kurn, I-IV, (thk. Muhammed Eb'l-Fazl brahim), kinci Bask,
Drul-Marife, Beyrut, 1957/1376.
ez-Zuhayl, Vehbe, et-Tefsrl-mnr fil-akde ve-era vel-menhec, I-XXXII, kinci
Bask, Drul-Fikril-Musr, Beyrut, 1998.