TRİSTÖRLERİN UJT VE TRİYAKLA ÇALIŞTIRILMASI

1. Tristör

Tristör, gazlı lambaların thayratron ve civa buharlı redresörlerin yerini alan yarı iletkendir.
İlk yapıldığı 1957 yılından ber büyük gelişme göstererek 600 amper 1800 voltluk tristörler
yapılmıştır. Tristörler elektrik ve elektronikte çok geniş bir kullanma alanına sahiptirler.
Örneğin, kumandalı redresörler, elektronik kontaktörler, zaman röleleri, DC ve AC motorların
hızlarının ayarlanması ve dönüş yönlerinin değiştirilmesi gibi.

Tristörler sırasıyla birbirini takip eden “P” ve “N” tipi silisyumdan yapılmış dört tabaka yarı
iletkenden meydana gelmiştir. Bu dört tabakanın en dışındaki “P” tabakası anaot diğer dıştaki
“N” tabakası katod görevi yapar. Bu uçlardan geçecek akım kontrol elektrodu (geyt, kapı)
denen üçüncü uç ile kontrol edilir. Şekil:1’ de tristörün sembolü, şekil:2’ de yapısı, şekil:3’ te
ise üç diyota denk eşdeğer devresi görülmektedir.

Anot
Anot

Anot P2
Anot Diyot P2 N2
P N2

P P1 Diyot P1 N2
Geyt P
N Geyt N1 Diyot P1 N1

Katod
Katod
Şekil:1a Şekil:1b-c

Şekil :1 de görüldüğü gibi anot-katod arasına uygulanan gerilimin kutupları ne olursa her
durumda tristör içinde bulunan PN birleşimlerinden biri ters yönde polarılmıştır. Bu sebepten
kapı devresine uygun ateşleme gerilimi uygulanmadığı sürece normal çalışma geriliminde
tristör her zaman yalıtkandır. Anot pozitif, katod negatif olacak şekilde tristöre gerilim
uygulanacak olursa şekil:1c’ de. 1 ve 3 nolu diyotlar ileri yönde, 2 nolu diyot ters yönde olur.
Buna göre 1 ve 3 nolu diyotlar iletken, 2 nolu diyot yalıtkan duruma geçer. Polarma değişirse
yani anot negatif, katod pozitif olursa 1 ve 3 nolu diyotlar yalıtkan 3 nolu diyot iletken duruma
geçer. Tristörün iletken olabilmesi için “G” nin pozitif olarak edilmesi gerekir. Şekil 2’ de
tristörün birbirine paralel bağlı iki transistöre benzetilişi görülmektedir.
 Anot
Anot
+
IA
P2 α2
P2 J3
P2 N2 N2
N2 N2 J2 J2
P1 P1 Geyt
N2 P1 P1 J1
N1
N1
Geyt P1
α1
N1 Katod

Katod

Şekil:2

Doğru akımı kaynağının pozitif ucu anoda negatif ucu katoda bağlanır. Eğer “G” pozitif
olarak şekilde katod ile kapı arasına bir işaret uygulanırsa “B” den “E” ye doğru küçük bir I1
akımı akar. Bu taban akımından dolayı T1 transistörünün kollektöründen I2 akımı akar. Bu
akım T2 transistörünün taban akımı olacağından T2 iletken durumuna geçer. T2
transistörünün I3 toplayıcı akımı geri besleme yaparak T1 transistörünün taban akımını
sağlar. Böylece her iki transistör dolayısıyla tristör iletime geçmiş olur. Eğer “G” ye uygulanan
pozitif işaret kaldırılacak olursa transistörler yani, tristör yalıtkan olmaz. Çünkü transistör
diğer transistörün taban akımını sağlayarak her iki transistör de iletimde kalır. Böylece büyük
bir anot akımı çok küçük (birkaç miliamper) bir kapı akımıyla kontrol edilmiştir. Tristörün bu
özelliği aynen thayratrona benzer. Yalnız thayratrona işaret gerilimi uygulandığı halde tristöre
işaret akımı uygulanır.

Tristör yalıtkan iken devresinden küçük bir sızıntı akımı akar. Eğer tristöre uygulanan düz
gerilim yavaş yavaş arttırılırsa belirli bir değerde (VBO ) tristör iletime geçer. Genel olarak
tristör bu gerilimin çok altında çalıştırılır. Bu durumda küçük bir kapı akımı tristörü iletime
geçerir. Tristörün iletim durumunda kalabilmesi için içinden geçen akımın IH değerinin altına
düşmemesi gerekir. Tristör akımı IH değerinin altına düşerse, tristör kesime gider. Tristöre
uygulanan gerilimin kutupları değiştirilirse yani tristörün anoduna akım kaynağının negatif
ucu katoda pozitif ucu bağlanırsa tristör ters polarize edilmiş olur. Ters gerilim sıfır iken
devreden akım geçmez. Gerilim arttırılmaya başlanırsa tristörden bir sızıntı akımı geçer.
Gerilim artışı VRMS değerine gelince akım aniden yükselir. Buna tristörün ters gerilimi denir.
Tristörün ters gerilimi hiçbir zaman bunun üzerine çıkmamalıdır. Tristör düz polarmada iletime
geçtiği zaman üzerinde 1V. kadar bir gerilim düşümü olur. Bu gerilim aynı özellikteki
thayraton lambaya göre hayli küçüktür. İletimdeki tristöre ters bir anot gerilimi uygulanırsa.10
mikrosaniye içinde tristör kesime gider. Bu değer thayratonunkine göre çok küçüktür. Bu
sebebten tristörler daha yüksek frekanslarda da kullanılırlar.

Doğru akım devresine bağlanmış düz polarmalı bir tristör iletime geçtikten sonra “G”
ucunun akımı kesilirse, tristörün iletkenliği devam eder. Tristörün iletimini kesmek için
devreden geçen akımı IH akımının altına düşürmek yani, anot devresini kesmek gerekir.

2. Tristörlerin DC devrelerin de çalıştırılması:

Şekil: 3b deki bağlantı yapılır. Burada U1 doğru akım yük gerilimi U2 doğru akım kaynağı
kapı gerilimi R ayarlı direnç. R ayarlı dirençten ötürü kapı gerilimi sıfır iken tristör, düz
 polarize edildiği halde yalıtkandır. R direnci yavaş yavaş devreden çıkarırsak “G” gerilimi 1
volt ve akımı 20 miliamper olunca tristör iletime geçer. Kapı gerilimi sıfıra düşürülürse
tristörün iletime devam ettiği görülür.

Doğru akım kaynağına bağlı bir tristör iletime geçtikten sonra şu yollarla yalıtkanlık
durumuna geçebilir.
120 V
+
A 100 W
lamba

+ - G +
K
S
100 mA 47 Ω
+ U1=60V
mV V0K
+ +
U2 Vg 3 V -
- 0-6 V -

-
- yük

Şekil:3a Şekil:3b

a. Seri anahtarla durdurma:

Şekil:3a’ da görüldüğü gibi “S” anahtarı açılarak devreye uygulanan gerilim kesilir. Bu
durumda tristörün uçlarındaki gerilim sıfırdır. “S” anahtarı kapatılırsa, tristörün yalıtkan
duruma geçtiği görülecektir. Tekrar iletken duruma geçmesi için “G”ucuna kontrol geriliminin
uygulanması gerekir.

b. Paralel anahtarla durdurulma:

Şekil:4a’ da devrede tristöre paralel olarak konan bir anahtar çalışmayı durdurmak için
kullanılır. Tristör iletimde iken anahtara basıldığı zaman bütün akım anahtar üzerinden geçer.
Tristör üzerindeki akım ve gerilim sıfır olur. Tristörde gerilim olmadığı için tristör yalıtkanlık
durumuna geçer. Tristörün yalıtkanlık durumuna geçmesi için en az anahtarı 100 mikrosaniye
kapalı tutmak gerekir.
+

+ yük R
C
S - +

yük S
- -

Şekil:4a Şekil:4b
 c. Kapasitif durdurma:

Şekil:4b’ de bir DC devresini kontrol eden tristörün bir kapasitif devre ve anahtar yardımı
ile durdurulması görülmektedir. Devre normal çalışırken “R” şarj dirençi üzerinden “C”
kondansatörü dolar. Bu anda “S” anahtarı açık durumdadır. “S” anahtarı kapatıldığı zaman
kondansatör tristör üzerine ters yönde bir gerilim uygular. 10 mikro saniye gibi kısa bir zaman
içinde tristörün çalışması durur. Anahtar açılıp tristör tekrar ateşlendiği zaman çalışma tekrar
ateşlendiği zaman çalışma tekrar başlar ve devam eder.

3. AC devrelerinde tristörlerin çalıştırılması ve durdurulması:

a. Dirençli bir devre ile çalıştırmak:

Şekil :5’teki bağlantı yapılır. Devreye alternatif akım verilir. Birinci durumda anot pozitif
katod negatiftir. Düz polarma olduğu için tristör iletime hazırdır. Anottan alınan pozitif gerilim
“R” direncinde kapı gerilimi değerine düşürüldükten sonra “d” diyotuna doğrultularak “S”
anahtarına gelir. Tristörün tetiklenmesi için “S” anahtarı kapatılır. “D” diyodundan gelen kapı
gerilimi tristörün “G” ucuna uygulanır. Tristör iletime geçer. Tristörün iletkenlik durumu pozitif
alternansın sıfır olmasına devam eder. Alternans sıfır olunca devre akımı kesilir. Tristör
yalıtkan duruma geçer. Alternans yön değiştirince yani ikinci durumda anot negatif, katod
pozitif olacaktır. Tristör ters polarmalı olduğu için yalıtkanlığı devam eder. Ayrıca”G” ucuna
bağlı “D” diyodu ters yönde akımı geçirmeyeceği için tristöre kapı gerilimide uygulanmaz ve
ateşleme (tekikleme) akımı akmaz. Alternans yön değiştirince tristör tekrar birinci duruma
geçerek düz polarıze olur ve “G” akımı ile iletime geçer. Bu devrede yükten sadece pozitif
alternanslar geçer. Diğer alternanslar geçmez. Tristörü durdurmak için “S” anahtarını açmak
gerekir.

S yük

-
Şekil:5

b. Faz değiştirme devresi ile çalıştırma:

Bunun için şekil:6’ daki bağlantı yapılır. şekil:5’ teki devrede faz değiştirme devresi
olmadığı için anot ile kapı aynı fazdadır. Anot pozitif iken kapıda pozitifdir. Anot negatif iken
kapıda negatifdir.. Bu durumda fazın alternansını bir kısmının kesilmesi çok zordur. Direnç
değeri biraz büyültülerek tristörün gecikmeli ateşlenmesi sağlanabilir. Yalnız burada yapılan
faz kesmesi çok sınırlıdır. Bu sebepten faz kesmesinin çeşitli ve istenilen açılarda
gerçeklemesi için thayraton lambalarda olduğu gibi faz değiştirme devresi ile çalıştırılır. Faz
kaydırma devresi kapı ucuna bağlanır anot pozitif olduğu halde kapı negatif ve sıfır gerilimde
ise tristör yalıtkan durumdadır. Kapı pozitif olur olmaz tristör iletime geçer ve iletkenliği
alternansın sonuna kadar devam eder. Alternansın kesilmesiyle çıkan gerilimin ortalama
değeri düşer dolayısıyla tristörler gerilimi kademeli düşürmek veya yükseltmek için
kullanılırlar. Tristörler radyo,televizyon vb. devrelerde kullanıldığı gibi endüstiriyel elektronikte
şu devrelerde de kullanılır: Elektronik kontaktör ayarlı redresör, alternatif akımda faz ayarı
konvertisör vb.

A
S1
G 123V
K
50Hz
BY100 SEKONDER
150V
47Ω
+ Uc −
12,6 C 64µ
S2
350V

⊗
120V
R 100W
YÜK
0 200Ω
SEKONDER

Şekil:6

c. Tekbileşimli UJT (unijonctıon) transistör:

Tristörlerin kısa süreli bir pals ile ateşlenmesi için genellikle tek bileşimli transistör
kullanılır. UJT de biri “P” tipi diğeri “N” tipi olmak üzere iki yarı iletken kristal vardır. Bu
sebepten buna iki taban da denir. “N” tipi silisyumdan yapılan yarı iletken kristal çubuğun iki
ucunda dışarıya iki bağlantı iletkeni çıkarılmıştır. Bunlara 1. nci taban (B1) ve ikinci taban
(B2) adları verilir. “N” tipi kristal çubuğun ortasına yakın bir yere “p”tipi yarıiletken
birleştirilmiştir. “P” tipi yarı iletkene yayıcı (emiter) “E” denir. Şekil 2-57 deki prensip
şemasında görüldüğü gibi E1 ve E2 uçlarına VBB gerilimi uygulanırsa,”N”den çok bir akım
geçer.Bu akım nedeniyle “E” ile B1 arasında “VE “ gerilim düşümü olur. Eğer “E” ile “B1”
arasına “E”pozitif B1 negatif olmak üzere dışardan bir gerilim uygulanırsa “VE “ den küçük
kaldıkça UJT nin içinde hiçbir elektriksel olay olmaz. Dışardan uygulanan gerilim “VE “
geriliminin bir miktar üzerine çıkarsa “E” ile “B1” arası doğru yönde polarize edilir. Doğru
polaramada “E” ile “B1” arasındaki direnç çok küçülür. “E” den “B” ye büyük bir akım akar.

Yukarıda çalışma prensipi açıklanan UJT ile bir tristörün tetiklenmesine ait bir devre
şekil:7’ de görülmektedir. Bu devrede “S” anahtarı kapatıldığında 20 voltluk bir gerilim “R3”
potansiyometresi ile “C1” kodansatörüne uygulanır. “C1” doldukça uçlarındaki gerilim büyür.

Bu gerilim değeri UJT nin yayıcısı ile birinci tabanı “B1” arasındaki gerilim değerinin
üzerine çıktığı zaman “E” ile “B1” arasındaki direnç küçülür “C1” kondansatörü ”E” den “B1”re
doğru hemen boşalır. Bu boşalma akımı “B1” direnci üzerinden kısa süreli bir gerilim
düşümüne sebep olur. Bu gerilim kapı ucuna bağlı olduğu için tristörü iletime geçirir.

UJT ile tetiklemede kumanda devresi ile tristör devresinin senkronize olması istenir.
Bunun için AC gerilimi bir transformatör ile düşürüldükten sonra diyotlarla doğrultulur.
Doğrultulan bu gerilim sinüs eğrilerinin tepeleri zener diyot ile kırpılır. Sonra bu gerilimi “R3”
ile ”C1” devresine, oradan da UJT ye uygulanır. UJT ten bu gerilim daha öncede açıklandığı
gibi pals şeklinde çıkarak tristörün kapı ucuna verilir. Ve tristörün tetiklenmesi sağlanır.
Dolayısıyla tristörün iletimi boyunca kapısından akım geçmesine gerek kalmaz kapının
ısınması bu şekilde önlenmiş olur. “R3” ayarlı direnci ile faz farkı yaratılarak gecikmeli
ateşleme yapılır.

1KΩ
47Ω 4,7Ω 100Ω
2W
100KΩ
52Z4 A 110V
B2 BTY87
110V
BY 100
G 50 Hz
C K
B1 SEKONDER
50 Hz
0,2µ 22Ω
106V
SEKONDER YÜK
100Ω

− 150W

Şekil:7

ASİ_GENC